Φαναριώτικα στιχουργήματα σε αθηναϊκούς κώδικες...

Βενετία Χατζοπούλου

ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥΣ ΚΩΔΙΚΕΣ

Η αξία της συστηματικής έρευνας των χειρόγραφων πηγών για την ανάδειξη της φαναριώτικης ποιητικής παραγωγής του 18ου και των αρχών του 19ου αι προβάλλει αναντίρρητη μέσω της μελέτης ορισμένων χειρόγραφων κωδίκων που ενδεικτικά επιλέγουμε να παρουσιάσουμε εδώ μέσα από σημαντικές συλλογές αθηναϊκών βιβλιοθηκών Άλλοι περισσότερο άλλοι λιγότερο ή και ελάχιστα γνωστοί και μελετημένοι οι αθηναϊκοί κώδικες της παρούσας με-λέτης επανεξετάζονται ενώ συγχρόνως συνοψίζονται πορίσματα προηγού-μενων ερευνών και διατυπώνονται νέα συμπεράσματα που επιβεβαιώνουν τη σπουδαιότητα των χειρόγραφων μαρτυριών ως πηγής για την έρευνα της φαναριώτικης ποίησης και του περιβάλλοντος που την καλλιέργησε

1 Κώδ Μουσείου Μπενάκη 138 (Μπ 50)

Ο πρώτος από τους αθηναϊκούς κώδικες που παρουσιάζουμε ο κώδ Μου-σείου Μπενάκη 138 (Μπ 50) [στο εξής κώδ Μπενάκη]1 χρονολογείται στο τέλος του 18ου αι (1785 κ ε) και περιέχει στο μεγαλύτερο μέρος του

1 Οι αριθμοί χειρογράφων της Βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη που σημειώ-νονται στην παρούσα μελέτη αντλούν από τον υπό έκδοση κατάλογο Βενετία Χατζοπούλου Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων του Μουσείου Μπενάκη (16ος-20ος αι) [Μουσείο Μπενάκη ως e-book] που συνεχίζει την αρίθμηση των χειρογράφων του καταλόγου Ευριδίκη Λάππα-Ζίζηκα ndash Ματούλα Ρίζου-Κουρου-πού Κατάλογος ελληνικών χειρογράφων του Μουσείου Μπενάκη (10ος-16ος αι) [Μουσείο Μπενάκη] Αθήνα 1991 Πρώτος τίθεται ο αριθμός του χειρογράφου στον νέο αναλυτικό καταλόγο ενώ έπεται σε παρένθεση η ένδειξη της επιμέρους συλ-λογής χειρογράφων του Μουσείου στην οποία ανήκει κάθε κώδικας καθώς και η αρίθμηση του κώδικα βάσει της επιμέρους συλλογής Έτσι για τους κώδικες της κύριας συλλογής Μπενάκη χρησιμοποιείται η ένδειξη laquo(Μπ)raquo ενώ για τους κώ-δικες της συλλογής Δαμιανού Κυριαζή του Μουσείου η ονομασία laquo(Κυριαζή)raquo

120 ΒΕΝΕΤΙΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

αδήλου μεταφράσεις θεατρικών έργων και στιχουργημάτων του Μεταστα-σίου [Pietro Metastasio 1698-1782] διασκευές ποιημάτων του άλλα ανώ-νυμα στιχουργήματα καθώς επίσης πρωτότυπες ποιητικές συνθέσεις του Γεωργίου Νικολάου Σούτσου και ενός δημιουργού Αλέκου

Ο Δημήτρης Σπάθης συστηματικός μελετητής του κώδ Μπενάκη επι-σημαίνει τη σπουδαιότητα του εν λόγω χειρογράφου το οποίο μαρτυρεί και επιβεβαιώνει την έντονη μεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι με αντικείμενο τα δραμα-τικά έργα του ιταλού ποιητή2 κυρίως όμως εμφανίζει νέα στοιχεία για την αποδοχή και διάδοση που γνώρισε το λυρικό του έργο για το οποίο δεν υπήρχαν παρά μερικές μόνο ενδείξεις ότι μεταφραζόταν στα ελληνικά κατά την περίοδο αυτή3

Συγκεκριμένα στον κώδ Μπενάκη (σ 140-157 166-172) σώζονται μεταφράσεις έξι στιχουργημάτων του Μεταστασίου4 εκ των οποίων το τελευταίο laquoἩ ἄνοιξιςraquo θεωρήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του διασκευή5 ενώ ακολουθούν (σ 172-193) είκοσι πέντε συνολικά ποιητικές συνθέσεις αδήλου ή αδήλων προς το παρόν στιχουργών σε ορισμένες από τις οποίες ωστόσο αναγνωρίστηκαν μοτίβα έστω και παραποιημένα του ποιητικού έργου του Μεταστασίου6

2 Ο κώδ Μουσείου Μπενάκη 138 (Μπ 50) περιέχει μετάφραση σε ελληνικό πεζό λόγο των θεατρικών έργων Θεμιστοκλῆς (σ 1-66) και Ἀντίγονος (σ 67-118) αλλά και έμμετρη διασκευή του μονόπρακτου έργου Ὁ ἔρως αἰχμάλωτος (σ 121-139) βλ εκτενώς Δημήτρης Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίου και πρωτό-τυπα στιχουργήματαraquo στο ο ίδιος Ο Διαφωτισμός και το νεοελληνικό θέατρο Επτά μελέτες εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 1986 σ 101-144 [πρώτη δημοσίευση Ο Ερανιστής 16 (1980) σ 239-284] για τη μετάφραση των θεατρι-κών έργων βλ ιδίως σ 106-119

3 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 120-1214 Πρόκειται για τα εξής στιχουργήματα laquoἩ ἐλευθερία τῆς καρδίαςraquo (σ 142 144

146 148 150 152) laquoΠαλινωδία ἤτοι ἀντίφασιςraquo (σ 143 145 147 149 151 153) laquoὉ δειλὸς ἔρωςraquo (σ 154-157) laquoὉ χωρισμόςraquo (σ 166-168) laquoἩ δικαιολογίαraquo (σ 168-170) laquoἩ ἄνοιξιςraquo (σ 170-172) Μεταξύ αυτών αντιγράφηκε το στιχούρ-γημα laquoΦονεὺς ὁ ἀκούσιοςraquo (σ 157-166) που θεωρήθηκε ότι δεν ανήκει στην ποι-ητική παραγωγή του Μεταστασίου αλλά πιθανόν δεν είναι ούτε πρωτότυπο βλ Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 132-133

5 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 126-1276 Βλ ενδεικτικά (σ 172-174) Αρχ Τρέξατrsquo ἔρωτες ἐλᾶτε πάρτε βέλη καὶ φωτιές

Ο Σπάθης (ό π σ 129) επισημαίνει πως το στιχούργημα αυτό στον κώδ Ραιδε-στηνού του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ (Κέντρο Μικρασια-τικών Σπουδών) αποδίδεται στον Ιωάννη Καρατζά (1770-1808) γιο του ηγεμόνα

ΦΑΝΑΡΙΩΤΙΚΑ ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΣΕ ΑΘΗΝΑΪΚΟΥΣ ΚΩΔΙΚΕΣ 121

Στην τελευταία ενότητα του χειρογράφου (σ 233-249) συναντούμε μια ποιητική ανθολογία αποτελούμενη από δώδεκα πρωτότυπα στιχουρ-γήματα7 σημαντικό στοιχείο αλλά και ασυνήθιστη ιδιαιτερότητά της εν συγκρίσει με τις περισσότερες ανθολογίες της εποχής αποτελεί το γεγονός ότι δηλώνεται το όνομα του δημιουργού των στιχουργημάτων8 τα τέσσερα πρώτα (σ 233-236) με σατιρική χροιά αλλά διδακτικού κυρίως περιεχομέ-νου κατά τον Σπάθη αποδίδονται στον Γεωργάκι Τερτζιμανζαδέ πρόσωπο που ο ίδιος μελετητής έχει ταυτίσει με τον Γεώργιο Σούτσο (dagger1818) γιο του Νικολάου Σούτσου μεγάλου διερμηνέα της Πύλης9 (εικ 1) Τα ποιή-ματα αυτά χρονολογούνται γύρω στο 1790 και ο κώδ Μπενάκη είναι από τους λίγους που διασώζουν επώνυμα στιχουργήματα του καταξιωμένου ήδη στην εποχή του δημιουργού10 Τα υπόλοιπα οκτώ ερωτικά στιχουρ-γήματα (σ 243-249) προσγράφονται σε κάποιον ποιητή Αλέκο ο οποίος σύμφωνα με τον Βρανούση11 ταυτίζεται πιθανότατα με τον γνωστό ελλη-

της Βλαχίας Νικολάου Καρατζά Ωστόσο λαμβάνοντας υπόψιν το νεαρόν της ηλι-κίας του Καρατζά όταν συντάχθηκε ο κώδ Μπενάκη επίσης τη συνήθη ανωνυμία πολλών στιχουργημάτων της εποχής καθώς και τις ιδιαιτερότητες της χειρόγραφης διάδοσής τους θεωρεί πιθανότερη την εξής εκδοχή (σ 131) laquoΑν ο Ιω Καρατζάς είχε αντιγράψει κάποιους στίχους (είτε γνωστού του μεταφραστή-συγγραφέα είτε ποιήματα αδέσποτα) στο δικό του καταστιχάκι που πέρασε έπειτα σε πολλά χέρια αυτό ήταν αρκετό για να συνδεθεί το όνομά του με τα κείμενα αυτά και να μείνει ο Καρατζάς στη μνήμη των συγχρόνων του ως ο δημιουργός τουςraquo

7 Προηγείται στις σ 195-217 το γνωστό ποιμενικό ειδύλλιο Ἡ βοσκοπούλα αντί-γραφο ndashαπό μεταγενέστερο χέρι του κώδικα κατά το έτ 1922ndash της έκδοσης La Belle Bergegravere Poegraveme en dialecte creacutetois par Nicolas Drymitinos επιμ Εmile Legrand εκδ J Maisonneuve Παρίσι 31900

8 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 133 Σχετικά με το φαινόμενο της ανωνυμίας που χαρακτηρίζει τη χειρόγραφη παράδοση των ποιητικών ανθολο-γιών του 18ου με αρχ του 19ου αι βλ επίσης Μισμαγιά Ανθολόγιο Φαναριώτικης Ποίησης κατά την έκδοση Ζήση Δαούτη (1818) εισαγ επιμ κριτ υπόμν σχό-λια παραρτ Άντεια Φραντζή εκδ Εστία Αθήνα 1993 σ 33-36

9 Τερτζιμανζαδές δηλ γιος του Δραγουμάνου ή Μεγάλου Διερμηνέα της Πύλης Ο Γεώργιος Ν Σούτσος ήταν γνωστός επίσης με το όνομα laquoΔραγουμανάκηςraquo βλ σχετικά Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 137 βλ επίσης Γεώργιος Ν Σούτσος Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος Κωμωδία συντεθείσα εν έτει ͵αψπε΄ 1785 επιμ Δημήτρης Σπάθης (σχολιασμένη έκδ και συνοδευτική μελέτη Φαναριώτικη Κοινωνία και Σάτιρα) εκδ Κέδρος Αθήνα 1995 σ 245-246

10 Βλ Σπάθης Αλεξανδροβόδας σ 245 όπου καταγράφονται τρεις ακόμη χειρό-γραφες ανθολογίες με επώνυμα στιχουργήματα του Δραγουμανάκη

11 Βλ Εφημερίς Μαρκίδων Πούλιου έτος έβδομον 1797 Προλεγόμενα Λέανδρος Βρανούσης [ΚΕΜΝΕΑκαδημία Αθηνών] Αθήνα 1995 σ 604-605 (στο εξής Βρα-νούσης Προλεγόμενα) Ο Βρανούσης δεν σχολιάζει την υπόθεση που διατυπώνει


νορουμάνο ποιητή Αλέκο Βακαρέσκου (Alecu Văcărescu 1767-1799) που διακρίθηκε στη συγγραφή τόσο ρουμανικών όσο και ελληνικών στιχουργη-μάτων (εικ 2)12 Τρία από τα στιχουργήματα που αποδίδονται στον Αλέκο (σ 243 Αρχ Ταχὰ ξεύρεις πῶς πεθένω σ 243-244 Αρχ Εἶν εὐμορφιὰ μεγάλη σ 247 Αρχ Ἐγὼ πῶς εἶμαι δοῦλος δικός σου) συμπίπτουν με μικρές μόνο παραλλαγές με στιχουργήματα που συναντά κανείς στο Σχο-λείον των ντελικάτων εραστών (1790) του Ρήγα και το στοιχείο αυτό κρίνεται πολύτιμο για τη μελέτη του έργου του Βελεστινλή και των πηγών που αυτός χρησιμοποίησε13

2 Κώδ Γενναδείου Βιβλιοθήκης 725

Μία ακόμη σημαντική πηγή για τη μελέτη της φαναριώτικης ποιητικής πα-ραγωγής αποτελεί και η πρώιμη χειρόγραφη μισμαγιά την οποία εντόπισε η Άντεια Φραντζή στον κώδ Γενναδείου Βιβλιοθήκης 72514 Το χειρόγραφο αυτό χρονολογείται στο β΄ μισό του 18ου αι και μελετήθηκε διεξοδικά από την Ίλια Χατζηπαναγιώτη15 η οποία υπογραμμίζει την αξία του κώδικα της

ο Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 142 ότι δηλ ο lsquoΑλέκοςrsquo ταυτίζεται πιθανώς με τον Αλέξανδρο αδελφό του Γεωργίου Ν Σούτσου αντι-κρούει όμως (ό π σ 605) σθεναρά το ενδεχόμενο να πρόκειται για τον Αλέξαν-δρο Μαυροκορδάτο Φιραρή (βλ Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 142-143) καθώς θεωρεί πως ούτε τα στιχουργημάτα του κώδ Μπενάκη έχουν οποιαδήποτε σχέση με τα γνωστά ποιήματα του Φιραρή αλλά ούτε και η οικειό-τητα με την οποία προσγράφονται στο χειρόγραφο οι στίχοι στον lsquoΑλέκοrsquo ταιριά-ζουν σε έναν Μαυροκορδάτο Μέγα Δραγουμάνο (από το 1782) και ηγεμόνα της Μολδαβίας (1785 ndash Ιαν 1787)

12 Για τον Αλέκο Βακαρέσκου βλ Βρανούσης Προλεγόμενα σ 607-609 Βλ επίσης στον ανά χείρας τόμο τις μελέτες Tudor Dinu laquoAlecu Văcărescu (1767-1799) Ένας λησμονημένος ελληνορουμάνος στιχουργόςraquo και daggerΜιχάλης Λασιθιωτάκης ndash Άλκη-στη Σοφού laquoΠοιήματα και τραγούδια στην Εφημερίδα των Μαρκίδων (1797)raquo

13 Για την επισήμανση της παρουσίας τριών ποιημάτων του lsquoΑλέκουrsquo στο Σχολείον του Ρήγα βλ Leandros Vranoussis Rigas un patriot grec din Principate εκδ Editura Eminescu Βουκουρέστι 1980 σ 73 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστα-σίουraquo σ 139-140 Βρανούσης Προλεγόμενα σ 604-605

14 Φραντζή (επιμ) Μισμαγιά σ 19-20 15 Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister laquoΤο lsquoΣχολείον των Ντελικάτων Εραστώνrsquo και

το Έρωτος Αποτελέσματαrsquo Νέα στοιχεία για τα στιχουργήματά τουςraquo Ο Ερανι-στής 23 (2001) σ 143-165 151-159 η ίδια laquoΣτιχουργήματα και συνταγές από τον 18ο αιώνα Ο κώδικας 725 της Γενναδείου Βιβλιοθήκηςraquo Goumlttinger Beitraumlge zur byzantinischen und neugriechischen Philologie 2 (2002) σ 23-37


Γενναδείου για την ανάδειξη πτυχών του βίου των ανώτερων στρωμάτων της ελληνικής κοινωνίας κατά την περίοδο αυτή Μία από τις πτυχές αυτές ήταν η ενασχόληση με την ποίηση την αναπαραγωγή γνωστών και δημοφι-λών στιχουργημάτων αλλά και τη σύνθεση πρωτοτύπων

Ιδιαιτέρως αποκαλυπτικός ως προς την ενασχόληση αυτή εμφανίζεται ο κώδ Γενναδείου 725 στον οποίο καταγράφονται 166 συνολικά στιχουρ-γήματα 23 από τα οποία απαντούν επίσης στην έκδοση του Σχολείου των ντελικάτων εραστών καθώς και στο Έρωτος αποτελέσματα (1792) Χάρη στις πολλές χρονολογικές ενδείξεις του χειρογράφου η καταγραφή των περισσοτέρων από τα 23 αυτά στιχουργήματα προσδιορίζεται μεταξύ των ετών 1769 και 1778 ενώ μόλις δύο χρονολογούνται το αργότερο ώς το 179116 σε κάθε περίπτωση όμως όλα τοποθετούνται χρονικά πριν από την εμφάνιση της πρώτης έντυπης έκδοσης (Σχολείον ήκαι Έρωτος αποτελέ-σματα) στην οποία μαρτυρείται καθένα από αυτά Ως δημιουργός ενός από τα 23 στιχουργήματα δηλώνεται κάποιος Ματαίη Κάρα ενώ ο δημι-ουργός των περισσοτέρων από τα υπόλοιπα πιθανότατα ταυτίζεται με τον κύριο γραφέα και πρώτο κάτοχο του κώδικα ndashπρος το παρόν ανώνυμο στι-χουργό και πιθανώς γιατρόndash που φαίνεται να υπήρξε πρόσωπο στην υπη-ρεσία του ηγεμόνα Βλαχίας και Μολδαβίας Ματθαίου Γκίκα (1715-1761)17 Η σπουδαιότητα λοιπόν του κώδ Γενναδείου 725 πέραν του μεγάλου αριθμού φαναριώτικων στιχουργημάτων που αποκαλύπτει έγκειται κατά την Χατζηπαναγιώτη μεταξύ άλλων στο γεγονός ότι αποδεικνύει πως στα δύο πρώτα πεζά έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας τόσο ο Ρήγας όσο και ο Καρατζάς αντλούν από χειρόγραφες πηγές της εποχής18 πρακτική που επιβεβαίωσε επίσης και η μελέτη του κώδ Μπενάκη

Ένα νέο στοιχείο που αναδεικνύει η παρούσα μελέτη του χειρογράφου της Γενναδείου αφορά στη στάχωσή του αυτή κοσμείται με το οικόσημο αλλά και με τα αρχικά του ονόματος του ηγεμόνα Νικολάου Μαυροκορδά-του Ιω(άννης) Ν(ικόλαος) (Αλεξάνδρου Βοεβόδας) (εικ 3)19 Απάντηση

16 Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister laquoΤο lsquoΣχολείον των Ντελικάτων Εραστώνrsquo και το lsquoΈρωτος Αποτελέσματαrsquoraquo σ 155-156 Η τελευταία καταγραφή στιχουργήματος στον κώδικα προσδιορίζεται στις αρχές του έτους 1797 βλ ό π σ 152

17 Ό π σ 153-154 156-15918 Ό π σ 15919 Δείγμα οικοσήμου του Ν Μαυροκορδάτου με τα αρχικά του ονόματός του στο

Dan Cernovodeanu Ştiinţa şi arta heraldică icircn Romacircnia εκδ Editura Ştiinţifica şi Enciclopedică Βουκουρέστι 1977 σ 315 εικ 3


στο ερώτημα πώς ένα χειρόγραφο που ξεκίνησε να γράφεται 40 περίπου χρόνια μετά τον θάνατο του Ν Μαυροκορδάτου (dagger 1730) φέρει βιβλιοδεσία με το έμβλημά του θα πρέπει να αναζητηθεί στο γεγονός της διάλυσης της βιβλιοθήκης Μαυροκορδάτου κατά το μέσον του 18ου αι όσο ακόμη ζούσε ο γιος του Κωνσταντίνος (1711-1769)20 Με αφετηρία το γεγονός αυτό διατυπώνουμε την εξής υπόθεση ο ανώνυμος γραφέας και κάτοχος του χειρογράφου της Γενναδείου κατόρθωσε να αποκτήσει κάποιο βιβλίο της πλουσιώτατης συλλογής Μαυροκορδάτου πιθανώς από τον ίδιο τον Κωνσταντίνο Μαυροκορδάτο ndashσημειωτέον οι πρώτες εγγραφές του κώδικα χρονολογούνται ήδη κατά το έτος 1769ndash ή αργότερα από κάποιο μέλος της οικογένειάς του Στη συνέχεια απομόνωσε τη στάχωση με το έμβλημα του Νικολάου και επένδυσε εξωτερικά με αυτήν σε ένα ενιαίο πλέον σύνολο σημειώσεις του με συνταγές και άλλες με στιχουργήματα δημιουργώντας έτσι το προσωπικό του κατάστιχο και προσδίδοντάς του συγχρόνως κάτι από την αίγλη της περιώνυμης βιβλιοθήκης των ηγεμόνων

Η υπόθεση ότι έχουν συσταχωθεί δύο διαφορετικά χειρόγραφα ση-μειωματάρια (φ 1-29 και 30 κ ε) του ιδίου συντάκτη σε ένα σώμα απο-δεικνύεται τόσο από την παρουσία μιας δεύτερης (σ lt1gt έως 123) ndashπρο-γενέστερης αλλά σύγχρονης της γραφής του κειμένουndash σελιδαρίθμησης με μελάνι που σημειώνεται σε ένα μόνο τμήμα του κώδικα αυτό των φ 30r ώς 91r ndashόπου το φ 30r συμπίπτει με την αρχή των φαναριώτικων στι-χουργημάτωνndash όσο και από την ύπαρξη στο τέλος του χειρογράφου ενός ευρετηρίου πρώτων στίχων το οποίο έχει συντάξει ο ίδιος ο γραφέας και επιγράφεται ΠΙΝΑΞ τῶν τραγουδίων τῶν ὄντων ἐν τῷ δευτέρῳ τόμῳ τοῦ παρόντος (φ 152v) (εικ 4)

Πρόσβαση στη συλλογή Μαυροκορδάτου θα μπορούσε να έχει ο κύρι-ος γραφέας και κάτοχος του κώδ Γενναδείου 725 μέσω της φαναριώτικης οικογένειας των Γκίκα την οποία υπηρετούσε Δεν αποκλείεται ωστόσο να είχε και ο ίδιος προσωπικές επαφές με την οικογένεια Μαυροκορδά-

20 Για την τύχη της βιβλιοθήκης Μαυροκορδάτου βλ Corneliu Dima-Dragan laquoLa bi-bliophilie des Mavrocordatoraquo στο Η Εποχή των Φαναριωτών Συμπόσιον (21-25 Οκτωβρίου 1970 Θεσσαλονίκη) Μνήμη Κλεοβούλου Τσούρκα [ΙΜΧΑ] Θεσσα-λονίκη 1974 σ 209-216 209-210 βλ επίσης Andrei Pippidi laquoManuscritos byzan-tinos de la biblioteca de los Mavrocordatoraquo στο P Baacutedenas ndash A Bravo ndash I Peacuterez Martiacuten (επιμ) Επίγειος ουρανός El cielo en la tierra Estudios sobre el Monasterio bizantino [Nueva Roma 3] εκδ Consejo Superior de Investigaciones cientiacuteficas Μα-δρίτη 1997 σ 329-340 όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία για την ιστορία της βιβλιοθήκης Μαυροκορδάτου


του Εξάλλου ένα μεταγενέστερο σημείωμα με το οποίο εισάγεται ένα στιχούργημα στο φ 117v του κώδικα αποδεικνύει ότι ο ανώνυμος συντά-κτης γνώριζε το ευρύτερο περιβάλλον ndashενδεχομένως ανήκε και ο ίδιος σε αυτόndash του Αλεξανδροβόδα δελίπεγη ή Ντελήμπεη πρόσωπο που ταυτίζε-ται με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο γιο του Κωνσταντίνου Μαυροκορ-δάτου και εγγονό του Νικολάου21

acuteαψπζ΄ [1787] νοεμβρίου λ΄ ὁπόταν μὲ

εὔγαλλεν ὁ αὐθέντης Ἀλεξανδροβ(ό)δ(ας) ἀπὸ τὴν ἐκκλησίαν τοῦ ἁγίου μεγαλομάρτυρος Δημητρίου ὁ λεγόμενος δελίπεγης εἶπον καθrsquo ἐμαυτὸν συλλογιζόμενος22


Σε μια ιδιαίτερη περιορισμένη αριθμητικά κατηγορία χειρογράφων ανή-κει η ποιητική ανθολογία του κώδ Γενναδείου 231 πρόκειται για μια μισμαγιά των αρχών του 19ου αι στην οποία δεν καταγράφονται μόνο οι στίχοι των ασμάτων αλλά σημειώνεται και η συνοδευτική μελωδία τους αποτυπωμένη στη βυζαντινή μουσική σημειογραφία23 Μελοποιημένη στις περισσότερες περιπτώσεις εμφανίζεται μόνο η πρώτη στροφή κάθε τραγου-διού ενώ οι υπόλοιπες ακολουθούν την ίδια ακριβώς μελωδία για τον λόγο αυτό δεν καταγράφεται παρά μόνο το ποιητικό κείμενο πρακτική εξάλλου συνηθισμένη στις μουσικές ανθολογίες της εποχής24

Στο χειρόγραφο υιοθετούνται τόσο οι μελωδίες όσο και η ορολογία της οθωμανικής-ανατολίτικης μουσικής με την οποία ήταν ιδιαίτερα εξοι-κειωμένοι οι Ρωμιοί της Πόλης Περικλείονται άσματα ερωτικού περιεχο-μένου αλλά και εθνικού-πατριωτικού χαρακτήρα τα περισσότερα από τα οποία καταγράφονται χωρίς καμία ένδειξη στιχουργού Ορισμένα ωστόσο

21 Πρόκειται για τον ηγεμόνα της Μολδαβίας (1782-1785 dagger1812 βλ Σπάθης Αλε-ξανδροβόδας σ 296 σημ 26) και εξάδελφο του Αλεξάνδρου Ιωάννου Μαυροκορ-δάτου του επονομαζομένου Φιραρή (1754-1819)

22 Ακολουθεί το στιχούργημα (Αρχ) Ὁ νοῦς μου ὑπεραπορεῖ τοῦ κόσμου τὴν κα-κίαν

23 Για τον εντοπισμό του κώδικα βλ Φραντζή (επιμ) Μισμαγιά σ 20 στο ίδιο Επίμετρο Μάρκος Δραγούμης laquoΤὸ φαναριώτικο τραγούδιraquo σ 285-289 289

24 Βλ επίσης Εμμανουήλ Γιαννόπουλος laquoΧειρόγραφα ψαλτικής τέχνης αποκείμενα στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκηraquo στo Μαρία Πολίτη ndash Ελένη Παππά (επιμ) Εξερευ-νήσεις στα χειρόγραφα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης [Μονογραφίες Γενναδείου VI] Princeton New Jersey 2011 σ 21-33 31-32


αποκαλύπτουν το όνομα του δημιουργού τους ενώ άλλα ανώνυμα είναι δυνατόν να αποδοθούν πλέον σε συγκεκριμένους στιχουργούς βάσει της μαρτυρίας μιας νέας χειρόγραφης πηγής Αναλυτικά

Οι στίχοι του πρώτου στιχουργήματος (φ 1r-2r) του κώδ Γενναδεί-ου 231 μελοποιημένοι από τον Γρηγόριο πρωτοψάλτη καταγράφονται ως σύνθεση του Νικολάου Λογάδη (laquoΠοιήθησαν ὑπὸ Νικολάου Λογάδη ἐμελοποιήθησαν δὲ παρὰ κὺρ Γρηγορίου λαμπαδαρίου hellipraquo) (εικ 5) δα-σκάλου (1804-1814 1821-1825) και σχολάρχου (1830-1835) της Πατριαρχι-κής Σχολής κατά τη διάρκεια της πρώτης τριακονταπενταετίας του 19ου αι-ώνα25 Οι παραπάνω στίχοι συνιστούν εγκώμιο προς τον πατριάρχη Γρηγό-ριο Ε΄ με αφορμή την τρίτη ανάρρησή του στον θρόνο (1818) (βλ 1η στροφή Ἄνοδος λαμπροῦ φωστῆρος ἐπὶ τὴν μεσημβρινὴν τρίτον πεφάνη πάλιν κοινήν χαράν μεγάλη Γρηγορίου εἰς τὸν θρόνον πατριαρχικόν) και εντο-πίζονται ήδη στους κώδ Αγ Πετρούπολης Ακαδημία Επιστημών Q 45226 ΕΒΕ 2424 φ 114r-v (μόνο η 1η στροφή) (19ος αι αρχ)27 και Βιβλιοθήκης Κωνσταντίνου Ψάχου 152292 σ 27-28 (μόνο η 1η στροφή) σ 28-29 (πλή-ρως) (έτ 1827)28 ως ποιητική όμως σύνθεση ανωνύμου δημιουργού Την πληροφορία του κώδ Γενναδείου 231 για τον στιχουργό του εγκωμίου ανα-παράγει μέχρι στιγμής ο λίγο μεταγενέστερος κώδ Ψάχου 170310 (σ 10-13)29 που φέρει σχεδόν όμοιο τίτλο με αυτόν της Γενναδείου και φαίνεται να αποτελεί δημιούργημα του ιδίου περιβάλλοντος (σ 10) laquoἡ [] ἀκόλουθοι στίχοι ἐποιήθησαν ὑπὸ Νικολάου Λογάδη ἐμελοποιήθησαν δὲ παρὰ Γρη-

25 Τρύφων Ευαγγελίδης Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχολεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου) τ 1 Αθήνα 1936 σ 16 18 Τάσος Α Γριτσόπου-λος Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή τ 2 [Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 59] Αθήνα 1971 σ 123-126

26 Γιάννης Μότσιος laquoΔύο ελληνικά χειρόγραφα σε βιβλιοθήκη του Λένινγκραντraquo Νέα Εστία 92 (1972) σ 1392-1393 1393 Για την περιγραφή του κώδ βλ Ιrina Lebedeva Греческие рукописи [Описание Рукописного отдела Библиотеки Академии наук СССР τ 5] Λένινγκραντ 1973 σ 200

27 Λίνος Πολίτης (με τη συνεργασία Μαρίας Πολίτη) Κατάλογος Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος αρ 1857-2500 [Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 54] Αθήνα 1991 σ 423

28 Ευχαριστώ τον κ Κυριάκο Καλαϊτζίδη δρ βυζαντινής μουσικής του Πανεπιστημί-ου Αθηνών για την υπόδειξη του κώδ Ψάχου βάσει των πορισμάτων της αδημο-σίευτης ακόμη τότε διατριβής του (βλ παρακάτω σημ 30)

29 Ευχαριστώ την κ Φλώρα Κρητικού μέλος ΔΕΠ του Καποδιστριακού Πανεπιστη-μίου Αθηνών Τμήμα Μουσικών Σπουδών που πρόθυμα μου επέτρεψε να μελετή-σω τα χειρόγραφα της Συλλογής Ψάχου και φρόντισε για την έγκαιρη αποστολή των αναγκαίων για την παρούσα μελέτη ψηφιακών φωτογραφιών


γορίου πρωτοψάλτη εἰς ἦχον πλ δ΄ μακὰμ ραστ οὐσοὺλ τζιφτερδιουγὲκ ἐκ τοῦ νηraquo (εικ 6)30

Η σχέση του Λογάδη με το πατριαρχικό περιβάλλον της Κωνσταντι-νούπολης και την Πατριαρχική Σχολή κατά τη χρονική στιγμή της τρίτης ανάρρησης του Γρηγορίου Ε΄ στον πατριαρχικό θρόνο το 1818 είναι βεβαία Την περίοδο αυτή ο Λογάδης αν και δεν μαρτυρείται πλέον ως δάσκαλος εξακολουθεί να μετέχει ενεργά στις δραστηριότητες της Σχολής της Ξηρο-κρήνης αρχικά ως μέλος της συντακτικής ομάδας και αργότερα ως μόνος υπεύθυνος σύνταξης και επιμελητής της Κιβωτού της Ελληνικής Γλώσσης λεξικού που εκδόθηκε από το πατριαρχικό τυπογραφείο το 181931 Η συμ-μετοχή του αυτή κατά συνέπεια στις δράσεις της Πατριαρχικής Σχολής σε συνδυασμό με την ενασχόλησή του με τη σύνθεση επιγραμμάτων τόσο στην αρχαία όσο και στην καθομιλουμένη32 δικαιολογεί την εκ μέρους του συγ-γραφή εγκωμίου προς τιμήν του πατριάρχη και επιτρέπει να θεωρήσουμε αξιόπιστη σε πρώτη ανάγνωση τη μαρτυρία που διασώζει η έως σήμερα γνωστή χειρόγραφη παράδοση33

30 Στο πρόσφατα εκδεδομένο έργο Kyriakos Kalaitzidis Post-Byzantine Music Man-uscripts as a source for Oriental Secular Music (15th to Early 19th Century) [Istanbuler Texte und Studien 28] εκδ Ergon Wuumlrzburg 2012 σ 163 αναγνωρίζεται ο Νι-κόλαος Λογάδης ως στιχουργός του ιδίου εγκωμίου βάσει μίας τρίτης μαρτυρίας αυτής ενός κώδικα της Συλλογής Στάθη τον οποίο δεν έχω εξετάσει

31 Κιβωτός της Ελληνικής Γλώσσης συμπηχθείσα μεν και πονηθείσα υπό των με-λών της εν Κωνσταντινουπόλει κατά τον Κουρουτζεσμέν του Γένους Σχολής Επισκευασθείσα δε έπειτα και προσεπαυξηθείσα ιδία υπό Νικολάου Λογάδου του διδασκάλου χρηματίσαντος τέως εν τη αυτή Σχολή των Γραμματικών Ποι-ητικών και Ρητορικών Μαθημάτων Κοινωθείσα δε διά του Τύπου αναλώμασι των Ομογενών χάριν της Ελληνικής Νεολαίας τ 1 [Κατά το Πατριαρχικόν Τυπο-γραφείον εν Φαναρίω Παρά Αλεξάνδρω Αργυράμμω και Κωνσταντίνω Κορεσίω] Κωνσταντινούπολη 1819 Αναλυτικά για τη συμβολή του Λογάδη βλ Προλεγόμενα της έκδoσης σ δ΄

32 Επιγράμματα του Λογάδη εκδίδονται στην Κιβωτό (ό π σημ 31) Βλ επίσης Σοφοκλής Οικονόμος laquoΝικόλαος Λογάδηςraquo Εθνικόν Ημερολόγιον [εκδ Μ Π Βρετός] 9 (1869) σ 604-610 604-605 Ηλίας Τανταλίδης laquoΕπιστολή Ν Δούκα Ν Λογάδης χαίρειν Εν Κυρίω και υγιαίνεινraquo στο ίδιο σ 611-623 613-623 Στη σ 623 ιδίως μεταξύ των ανέκδοτων έργων του Λογάδη αναφέρεται laquoΠληθύς επιγραμμάτων ηρωελεγείων και άλλων ποιήσεων είς τε την αρχαίαν και την καθο-μιλουμένην διάλεκτον καί τινες επιστολαίraquo

33 Βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία για τον Λογάδη βλ στο Εθνικόν Ημερο-λόγιον ό π σ 621-623 Βλ επίσης Τάσος Α Γριτσόπουλος laquoΗ Σχολή Κουρού-τζεσμεraquo Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 36 (1968) σ 161-240 219-222 ο ίδιος Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή τ 2 σ 123-126 Δημήτρης


Το δεύτερο στιχούργημα του κώδ Γενναδείου 231 επιγράφεται laquoτοῦ αὐτοῦ εἰς τὸν Γρηγόριον πατριάρχηνraquo Χωρίς αμφιβολία η συνήθης ήδη από τον 18ο αι ανωνυμία των φαναριώτικων στιχουργημάτων καθώς και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας των χειρόγραφων μισμαγιών ndashόπως ο κώδικας της Γενναδείουndash που συνίσταται στη σταχυολόγηση ασμάτων επιβάλλει κά-ποια επιφυλακτικότητα ως προς την απόδοση της φράσης αυτής σε συγκε-κριμένο δημιουργό Βάσει ωστόσο της επιγραφής (φ 1r) του πρώτου στι-χουργήματος του κώδ Γενναδείου 231 η φράση laquoτοῦ αὐτοῦraquo υποδεικνύει είτε τον Νικόλαο Λογάδη ως στιχουργό είτε τον Γρηγόριο λαμπαδάριο ως μελοποιό του δευτέρου άσματος (φ 2r-3r)

Αν και συντομότερο κατά δύο στροφές το στιχούργημα αυτό ταυτί-ζεται με το laquoἘγκώμιον τοῦ πατριάρχη Γρηγορίουraquo που περιλαμβάνεται ως σύνθεση αδήλου ποιητή στον κώδικα Μπάκρη ndash Σβορώνου Ο Νίκος Σβορώνος34 μελετώντας διεξοδικά το ποίημα και αναζητώντας την ταυ-τότητα του προσώπου στο οποίο αφιερώνεται αμφιταλαντεύτηκε μεταξύ του Γρηγορίου Ε΄ και του Γρηγορίου ΣΤ΄ βασιζόμενος όμως στο ύφος του ποιήματος και ερμηνεύοντας το περιεχόμενό του κατέληξε πως πρόκειται μάλλον για στιχούργημα αφιερωμένο στον Γρηγόριο τον ΣΤ΄ που συνετέθη κατά τη δεύτερη πατριαρχία του περί το 1867

Η μαρτυρία όμως του κώδ Γενναδείου 231 την οποία δεν είχε υπόψιν του ο Σβορώνος ανατρέπει την άποψη αυτή ούτε ο Νικόλαος Λογάδης (dagger1835) ούτε ο Γρηγόριος (dagger1821) θα μπορούσαν να έχουν συνθέσει ή με-λοποιήσει αντιστοίχως κάποιο εγκώμιο με αφορμή τη δεύτερη ανάρρηση του Γρηγορίου ΣΤ΄ στον πατριαρχικό θρόνο καθώς αυτή χρονολογείται πολύ μεταγενέστερα Ακόμη όμως και αν σταθεί κανείς επιφυλακτικός στην απόδοση του εγκωμίου στον Λογάδη ή στον Γρηγόριο λαμπαδάριο η εξέταση του κώδ Γενναδείου 231 δημιούργημα της πρώτης τριακονταετί-ας του 19ου αι (βλ φ 80r όπου ενθύμηση του έτ 1832) επιβεβαιώνει πως το εγκωμιαζόμενο πρόσωπο δεν μπορεί παρά να ταυτίζεται με τον Γρη-

Σταματόπουλος laquoΝεοελληνικός Διαφωτισμός και ηγεμονία στο ορθόδοξο μιλλέτ κριτικές παρατηρήσεις στην παράφραση του Εγκωμίου του Φιλοσόφου του Δη-μητράκη Καταρτζή από το Νικόλαο Λογάδηraquo στο Πέτρος Πιζάνιας (επιμ) Η ελληνική επανάσταση του 1821 εκδ Κέδρος Αθήνα 2009 σ 200-220 208-209

34 Νίκος Σβορώνος laquoΜια χειρόγραφη ανθολογία (Μισμαγιά) με τραγούδια ελληνικά και τουρκικά και δύο εθνικά στιχουργήματαraquo στον τόμο Ελληνογαλλικά Αφι-έρωμα στον Roger Milliex για τα πενήντα χρόνια της ελληνικής παρουσίας του [ΕΛΙΑ] Αθήνα 1990 σ 599-621 617-621


γόριο τον Ε΄ Συνεπώς αυτό τό lsquoσχολικόrsquo όπως το χαρακτηρίζει ο Σβορώ-νος εγκώμιο προορισμένο να τραγουδιέται σε σχολικές γιορτές γράφτηκε κατά την τρίτη ενθρόνιση του Γρηγορίου Ε΄ το 1818 και αποτελεί το δεύ-τερο εγκώμιο του κώδικα της Γενναδείου με αποδέκτη τον ίδιο πατριάρχη Ρητός ως προς αυτό είναι και ο κώδ Ψάχου 170310 όπου με σαφήνεια πλέον μαρτυρείται πως το στιχούργημα (σ 67-70) Αρχ Ὅλος ὁ κόσμος μὲ χαράν αποτελεί ωδή πρὸς τὸν παναγιώτατον Γρ(η)γ(ό)ρ(ιον)ν κατὰ τὴν Γ΄ πατριαρχ(ίαν) τὸ δὲ μέλος Γρ(η)γ(ο)ρ(ίου) πρωτοψάλτου

Ο ίδιος κώδ Ψάχου παρέχει επίσης νέα στοιχεία για την ταύτιση επι-πλέον συνθέσεων του κώδικα της Γενναδείου με στιχουργήματα του Λο-γάδη 3 στροφές του ποιήματος (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης φάνη-κεν ἐξαφνικῶς35 σώζονται στον κώδ Γενναδείου 231 (φ 8r-9r) ως σύνθεση ανωνύμου στιχουργού Σύμφωνα με τον Γιάννη Πλεμμένο36 οι ομοιότητες που προκύπτουν από τη σύγκριση του έργου αυτού με σύνθεση την οποία ο ίδιος μελετητής κατατάσσει στην κατηγορία ερωτικών ποιημάτων του Παλαιών Πατρών Γερμανού οδηγούν στη βάσιμη υπόθεση πως πρόκειται για ένα ακόμη στιχούργημα που μπορεί να αποδοθεί στον παραπάνω ιε-ράρχη

Ωστόσο στον κώδ Ψάχου 170310 (σ 70-75) το εν λόγω ποίημα με-λοποιημένο από τον Γρηγόριο πρωτοψάλτη επιγράφεται ως έργο του Νι-κολάου Λογάδη αφιερωμένο στη σύζυγό του (laquoΟἱ στίχοι Νικολάου Λογάδη πρὸς τὴν σύζυγον αὐτοῦraquo) (εικ 7) Σύμφωνα μάλιστα με την ακροστιχίδα που σχηματίζουν τα πρώτα γράμματα των 9 στροφών του ποιήματος το όνομά της είναι ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ37

35 Έκδοση του ποιήματος στο Γιάννης Πλεμμένος Το μουσικό πορτρέτο του Νεο-ελληνικού Διαφωτισμού εκδ Ψηφίδα Αθήνα 2003 σ 122 και στο Αναστασία Τσα - κιρίδου laquoΜελπομένηraquo Έκδοση χειρόγραφης μισμαγιάς του Νικηφόρου Καν-τουνιάρη lsquoΜελπομένηrsquo (1818) εισαγωγή σχόλια πίνακες Διπλωματική ερ-γασία Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας ΜΝΕΣ Θεσσαλονίκη 2007 (διαθέσιμο στον ιστότοπο httpinveniolibauthgrrecord100759) σ 302-303 Η πρώτη στροφή του ποιήματος εντοπίζεται μελο-ποιημένη ως σύνθεση ανωνύμου και στον κώδ Ψάχου φάκελος 9 τετράδιο 89 (φ 12v-13r)

36 Πλεμμένος Το μουσικό πορτρέτο σ 122-12337 Το στιχούργημα αυτό με την ίδια ακροστιχίδα περιλαμβάνεται επίσης στον κώδ

Ψάχου 152292 σ 23-24 Ο κώδ Γενναδείου 231 περιέχει δύο ακόμη στιχουργή-ματα με την ακροστιχίδα ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ (φ 25r-26v Αρχ Ἔλπιζα καὶ πάλrsquo ἐλπίζω φ 26v-27v Αρχ Ἔχεις φῶς μου κάλλος νοῦρι) που δεν ταυτίζονται με το στι-χούργημα (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης


Οι πληροφορίες που ώς σήμερα διαθέτουμε για τον βίο του Λογάδη δεν μας αποκαλύπτουν το όνομα της συζύγου του ούτε καν μαρτυρούν αν αυτός υπήρξε ποτέ συζευγμένος Σχετικά όμως με το ζήτημα αυτό αλλά και για να υποστηρίξουμε την αξιοπιστία της μαρτυρίας του κώδ Ψάχου ενδιαφέρον έχει να καταγράψουμε την πληροφορία που διασώζει στις ανα-μνήσεις του (Μάιος 1819) ο υποκόμης de Marcellus38 Στο νησί Αντιγόνη ο πρίγκηπας Χαντζερή είχε αποσυρθεί κουρασμένος από τις μηχανορραφίες των συμπατριωτών του Κοντά του ο γάλλος υποκόμης και διπλωμάτης είχε δει ορισμένες φορές την κόρη του Ευφροσύνη η οποία ξεχώριζε τόσο για την ομορφιά όσο και για το ποιητικό της ταλέντο Μάλιστα συμπληρώ-νει ο de Marcellus η νεαρή δομνίτσα Ευφροσύνη είχε συνθέσει χαριτωμένα ποιήματα που είχε δημοσιεύσει ο ελληνικός τύπος του Φαναρίου ενώ συγ-χρόνως συνέχιζε να συντάσσει ορισμένα λήμματα του laquoεθνικού λεξικούraquo Κιβωτός39

Είναι άραγε η Ευφροσύνη Χαντζερή η νεαρή γυναίκα την οποία σύμ-φωνα με τον κώδ Ψάχου εξυμνεί το στιχούργημα (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης Θεωρούμε ότι μια τέτοια υπόθεση είναι πολύ πιθανή αφενός ο βιογράφος και μαθητής του Λογάδη Ηλίας Τανταλίδης μαρτυρεί τη σχέση του δασκάλου του με τον οίκο των Χαντζερήδων στον οποίο ο Λογάδης είχε προσληφθεί ως δάσκαλος των παιδιών της οικογένειας40 αφετέρου

38 M-L-J-A-Ch De Μartin du Tyrac (Comte de Marcellus) Souvenirs de lrsquoOrient τ 1 εκδ Debeacutecourt Παρίσι 1839 σ 120 Στο έργο του De Marcellus παραπέμπει ο Νι-κόλαος Βασιλειάδης Εικόνες Κωνσταντινουπόλεως και Αθηνών εκδ Κ Μάισνερ και Ν Καργαδούρη Αθήνα 1910 σ 111

39 De Marcellus ό π laquoAinsi le prince Kandgerli vaincu apregraves de longs combats par les intrigues de ses compatriotes est venu demander au deacutesert drsquoAntigoni de meilleurs jours Jrsquoavais vu quelques fois une des filles de ce prince aussi distingueacutee par sa beauteacute que par son talent pour la poeacutesie la jeune Domnitza Euphrosine a composeacute de charmants poeumlmes que la presse grecque du Fanal a fait connaicirctre et elle continue agrave rediger quelques articles du dictionnaire national intituleacute Kibotos hellipraquo Αν και ο πρώτος τόμος της Κιβωτού (Α-Δ) είχε εκδοθεί ήδη τον Μάρτιο του 1819 το μεγαλύτερο τμήμα του Λεξικού (Ε-Ω) παρέμενε ανέκδοτο γεγονός που δικαι-ολογεί τη συνέχιση της ενασχόλησης της δομνίτσας Ευφροσύνης με τη σύνταξη λημμάτων Η έκδοση ωστόσο των υπολοίπων τόμων δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ ενώ το χειρόγραφο υλικό φυλάσσεται σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλά-δος ως κώδ 2259 Για την περιγραφή του κώδικα βλ Λίνος Πολίτης Κατάλογος Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος σ 280 Για την τύχη του χειρόγραφου υλικού της Κιβωτού βλ Τάσος Γριτσόπουλος laquoΠροσθήκη εις τα περί της Κιβωτού της ελληνικής γλώσσηςraquo Αθηνά 70 (1968) σ 381-382

40 Τανταλίδης laquoΕπιστολήraquo σ 621 (βλ παραπάνω σημ 32)


η ενασχόληση της Ευφροσύνης με τη σύνθεση ποιημάτων και τη σύνταξη λημμάτων του λεξικού της Κιβωτού του οποίου την επιμέλεια είχε ο ίδιος ο Λογάδης εναρμονίζεται πλήρως με τα ενδιαφέροντα και τις δραστηριό-τητες του διαπρεπούς ελληνιστή και ευνοούσε την άνθηση μιας στενότερης σχέσης μεταξύ Λογάδη και της νεαρής Ευφροσύνης που δεν αποκλείεται να οδήγησε αργότερα στη σύναψη γάμου έστω και αν αυτό δεν μαρτυρεί-ται προς το παρόν με σαφήνεια από άλλη πηγή41

Όσον αφορά ωστόσο στον στιχουργό του ποιήματος δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε τη σημασία των ομοιοτήτων τις οποίες ο Πλεμμένος επε-σήμανε μεταξύ του στιχουργήματος (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης και άλλων συνθέσεων του Παλαιών Πατρών Γερμανού42 Είναι δυνατόν ο Νικό-λαος Λογάδης αν και δεινός ο ίδιος στιχουργός να έχει καταγράψει γνωστό την εποχή εκείνη ποίημα του επιφανούς ιεράρχη με την ακροστιχίδα ΕΥΦΡΟ-ΣΥΝΗ για να το αφιερώσει σε αγαπημένο του πρόσωπο και το ποίημα αυτό μεταγενέστερα να θεωρήθηκε εσφαλμένα δικό του Ή μήπως ndashυπόθεση που μοιάζει περισσότερο πιθανήndash το κύρος της προσωπικότητας και η δημοτικό-τητα του Παλαιών Πατρών Γερμανού (1771-1826) επέβαλαν τη διάδοση των στιχουργημάτων του μεταξύ αυτών και του στιχουργήματος με την ακρο-στιχίδα ΚΑΤΗΝΚΩ Αρχ Καλλονὴ ὡραιοτήτων43 γεγονός που παρακίνησε τον Λογάδη στη σύνθεση ποιήματος επηρεασμένου από τη θεματική του έργου του Γερμανού Ο Νικόλαος Λογάδης ως μέλος του φαναριώτικου πε-ριβάλλοντος και εξέχων συνεργάτης της Πατριαρχικής Σχολής θα είχε έλθει ασφαλώς σε επαφή με τον Παλαιών Πατρών Γερμανό κατά τη διάρκεια των χρόνων παραμονής του τελευταίου στην Κωνσταντινούπολη44 ως στιχουργός μάλιστα ο ίδιος θα είχε ενδιαφερθεί να γνωρίσει τις ποιητικές συνθέσεις του ιεράρχη Τίποτε λοιπόν δεν εμποδίζει να δεχτούμε τη μαρτυρία του κώδ

41 Σύμφωνα με την Κούλα Ξηραδάκη Φαναριώτισσες Η συμβολή τους στα γράμ-ματα τις τέχνες και στην κοινωνική πρόνοια εκδ Φιλιππότη Αθήνα 1999 σ 53-54 η Ευφροσύνη ήταν η κόρη του ηγεμόνα Αλεξάνδρου Χαντζερή Ο Αλέξ Χαν - τζερής (1759-1854) οσποδάρος της Μολδαβίας από το 1806 είχε εγκαινιάσει ο ίδιος τη σύνταξη ενός λεξικού γαλλο-αραβο-περσικο-τουρκικού (Dictionnaire franccedilais-arabe-persan et turc 3 τ Μόσχα 1840-1841) το οποίο επαινέθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία

42 Πλεμμένος Το μουσικό πορτρέτο σ 123-124 43 Ό π σ 108-112 44 Λογικά μια τέτοια γνωριμία θα πρέπει να έγινε κατά τη διάρκεια της δεύτερης

παραμονής του Γερμανού στην Κωνσταντινούπολη (1815-1817) αναλυτικότερα για τη δεύτερη αυτή παραμονή παρακάτω


Ψάχου ότι ο Λογάδης υπήρξε ο στιχουργός της ΕΥΦΡΟΣΥΝΗΣ (Αρχ Ἕνας εὔμορφος πλανήτης) πολλώ μάλλον όταν η σχετική με τα ουράνια σώματα ορολογία που διατρέχει το στιχούργημα ndashόπως άλλωστε και την ποίηση του Γερμανούndash καθώς και η αναφορά του ονόματος του Φρειδερίκου Έρσελ [Friedrich Wilhelm Herschel] (laquoΝέος πλάνης ὡς ὁ Ἔρσελraquo) διεθνούς φήμης αστρονόμου της εποχής στην 8η στροφή του στιχουργήματος δικαιολογούν-ται απόλυτα στο πλαίσιο των γνώσεων που ένας καταρτισμένος παιδαγωγός του επιπέδου και της μόρφωσης του Λογάδη αναμφίβολα κατείχε45

Βοηθητική στο ζήτημα της πατρότητας του στιχούργηματος (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης αποδεικνύεται η μελέτη του κώδ Βατοπαιδίου 1428 Στο χειρόγραφο αυτό περικλείεται η μουσική ανθολογία Μελπομένη προϊόν σύνταξης και αντιγραφής του αρχιδιακόνου Αντιοχείας Νικηφόρου Καντουνιάρη στο Ιάσιο κατά τα έτη 1818-182046 Στον κώδικα της μο-νής Βατοπαιδίου επισημαίνεται για πρώτη φορά το τραγούδι (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης (σ 310) καταχωρίζεται ως μέλος Γρηγορίου λαμπα-δαρίου χωρίς όμως να γίνεται καμία μνεία σε όνομα στιχουργού ή έστω να δηλώνεται ότι πρόκειται για ποίημα αδήλου Δεδομένου όμως ότι ο Καντουνιάρης στη συγκεκριμένη ανθολογία δεν αποφεύγει να καταγράψει τα ονόματα όσων στιχουργών του ήταν γνωστά47 ndashπεριλαμβάνει μάλιστα μεταξύ αυτών επωνύμως τρία άσματα του Παλαιών Πατρών Γερμανούndash η παράλειψη του ονόματος του πελοποννήσιου κληρικού από το στιχούργημα (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης δεν φαίνεται να είναι συμπτωματική Αν και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδέχομενο το ποίημα αυτό να γράφτηκε από τον Γερμανό μετά την εγκατάσταση του Καντουνιάρη στο Ιάσιο (1814)48 ώστε να δικαιολογήσουμε την εκ μέρους του άγνοια του στιχουργού θεωρούμε περισσότερο πιθανό το εξής

45 Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα με το Πλεμμένος Το μουσικό πορτέρτο σ 128 επιρροή της θεματολογίας του Γερμανού φαίνεται να διακρίνεται και σε ένα ακό-μη ποίημα αυτό που ο αρχιδιάκονος Νικηφόρος Καντουνιάρης μελοποιός των στιχουργημάτων του ιεράρχη συνέθεσε με την ακροστιχίδα ΦΩΤΙΝΙΤΖΑ Αρχ Φωτεινώτατος κομήτης (= κώδ Βατοπαιδίου 1428 σ 265) έκδ του στιχουργή-ματος στο Τσακιρίδου (επιμ) Μελπομένη σ 263

46 Για τη χρονολόγηση της Μελπομένης βλ Γιάννης Πλεμμένος laquoΤο χειρόγραφο Ραι-δεστηνούraquo Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών 13 (1999-2000) σ 97-110 98 Τσακιρίδου (επιμ) Μελπομένη σ 45

47 Βλ Τσακιρίδου (επιμ) Μελπομένη σ 404-406 όπου πίνακας των δημιουργών ασμάτων

48 Πλεμμένος Το μουσικό πορτέρτο σ 226-227


Το στιχούργημα με την ακροστιχίδα ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ (Αρχ Ἕνας εὔμορ-φος πλανήτης) συνετέθη βάσει του κώδ Ψάχου 170310 από τον Νικόλαο Λογάδη Η σύνθεση του στιχουργήματος πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταν-τινούπολη μετά την αναχώρηση μάλλον του Καντουνιάρη για το Ιάσιο και οπωσδήποτε πριν από την ημερομηνία ανάδειξης του Γρηγορίου σε πρωτο-ψάλτη (21 Ιουνίου 1819) δηλ μεταξύ των ετών 1815 και 1819 Το στιχούρ-γημα μελοποιημένο από τον Γρηγόριο απεστάλη στον Νικηφόρο στο Ιάσιο καθώς η μετακίνηση του τελευταίου εκεί δεν έγινε αιτία να διακόψουν οι δύο άνδρες τη μεταξύ τους επικοινωνία49 Μέσα στην πληθώρα όμως των στιχουργημάτων που γράφονταν μελοποιούνταν και κυκλοφορούσαν εκείνη την εποχή η καταγραφή του ονόματος του Λογάδη δεν κρίθηκε ενδεχομένως αναγκαία από τον Γρηγόριο λαμπαδάριο αποσιώπηση που μάλλον θα είχε αποφευχθεί αν στιχουργός του ποιήματος ήταν ο δημοφιλής Γερμανός Ο Νικόλαος Λογάδης50 αν και λόγιος διαπρεπής ελληνιστής της εποχής δεν διέθετε την εμβέλεια της προσωπικότητας του μητρ Παλαιών Πατρών ενώ μάλιστα την περίοδο που μας απασχολεί είχε αποτραβηχτεί από τη διδασκαλία της Σχολής και καταγινόταν με το ιδιαίτερα σημαντικό αλλά λιγότερο προβεβλημένο έργο της σύνταξης του Λεξικού της Κιβωτού

Κατά τον τρόπο αυτόν μπορεί να εξηγηθεί πώς το στιχούργημα (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης έφθασε ανωνύμως στο Ιάσιο ενώ αντίθετα ο κώδ Ψάχου 170310 δημιούργημα αν κρίνουμε από το περιεχόμενό του ndashπαρουσιάζεται αναλυτικά παρακάτωndash του πατριαρχικού περιβάλλοντος της Κωνσταντινούπολης διαφυλάσσει και αποκαλύπτει το όνομα του δημι-ουργού του κειμένου Αν πράγματι ο Λογάδης επηρεάστηκε από στιχούρ-γημα (Αρχ) Καλλονὴ ὡραιοτήτων του Γερμανού αυτό θα είχε συντεθεί είτε κατά τη δεύτερη παραμονή του μητροπολίτη στην Κωνσταντινούπολη (1815-1817) όταν αυτός ήταν πλέον μέλος της πατριαρχικής συνόδου51 είτε ndashτο πιθανότεροndash παλαιότερα μεταξύ των ετών 1797-1800 όταν ο αρχιδιά-

49 Τέσσερεις συνολικά συνθέσεις του Γρηγορίου περιλαμβάνονται στον κώδ Βατο-παιδίου 1428 μία εκ των οποίων στάλθηκε στο Ιάσιο το 1820 όταν ο Γρηγόριος είχε ήδη γίνει πρωτοψάλτης βλ κώδ Βατοπαιδίου 1428 σ 349 πβ Τσακιρίδου (επιμ) Μελπομένη σ 342 laquoΣτίχοι Γοβδελὰ φιλοσόφου πρὸς τὸν ὑψηλότατον αὐθέντην Μιχαὴλ Γρηγορίου Σούτζου τονισθέντες παρὰ τοῦ ἤδη πρωτοψάλτου Κωνσταντινουπόλεως Γρηγορίου κrsquo σταλέντες εἰς Ἰάσι διττῶς 1820raquo

50 Για τη σχεδίαση της εικόνας του Λογάδη βλ Τανταλίδης laquoΕπιστολήraquo σ 623 (βλ παραπάνω σημ 32)

51 Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία (στο εξής ΘΗΕ) τ 4 Αθήνα 1964 σ 392


κονος τότε ακόμη Γερμανός αλλά και ο μελοποιός του άσματος Νικηφόρος βρίσκονταν και οι δύο στην Κωνσταντινούπολη52 Το στιχούργημα του Γερ-μανού επανήλθε προφανώς στην επικαιρότητα με την εκ νέου έλευσή του στην Πόλη γεγονός που δίχως άλλο αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον γύρω από την προσωπικότητα του ιεράρχη και το έργο του

Ο κώδ Ψάχου 170310 είναι η μοναδική από όσον τουλάχιστον γνω-ρίζουμε χειρόγραφη πηγή που κατονομάζει τον στιχουργό του ποιήματος (Αρχ) Ἕνας εὔμορφος πλανήτης η αναζήτηση και ενδεχόμενη ανεύρεση νέων πηγών θα επιβεβαιώσει ή θα απορρίψει τη μαρτυρία αυτή αλλά και τα συμπεράσματα που διατυπώνουμε βάσει των έως τώρα δεδομένων Η ύπαρξη επωνύμων στιχουργημάτων του Λογάδη (κώδ Γενναδείου 231 και Ψάχου 170310) ή ανωνύμων συνθέσεων που ταυτίζονται με έργα του (κώδ Αγ Πετρούπολης Ακαδημία Επιστημών Q 452 Βατοπαιδίου 1428 Ψάχου 152292 ΕΒΕ 2424 Μπάκρη ndash Σβορώνου) σε χειρόγραφους κώδικες απο-τελεί αφετηρία ευρύτερης αναζήτησης των ποιητικών του συνθέσεων στη χειρόγραφη μουσική παράδοση αλλά και στοιχείο που είναι αναγκαίο να συνεκτιμηθεί μελλοντικά σε μια προσπάθεια αποτίμησης του ποιητικού του έργου και της απήχησης που αυτό γνώρισε

Πλην των στιχουργημάτων του Λογάδη ο κώδ Γενναδείου 231 περι-λαμβάνει και ποιητικά έργα (φ 3r και 51v) που αποδίδονται στον γνώριμό μας Γεώργιο Ν Σούτσο ἄρχοντα ποστέλνικο η σύνθεση των οποίων χρο-νολογείται επίσης κατά τη δεκαετία 179053

Όσον αφορά στη μουσική επένδυση των στιχουργημάτων αρκετά από αυτά που παραδίδει το χειρόγραφο της Γενναδείου μελοποιήθηκαν από τον Γρηγόριο (1778-1821) λαμπαδάριο και κατόπιν πρωτοψάλτη εξέχουσα προσωπικότητα της ψαλτικής τέχνης στην Κωνσταντινούπολη Το γεγονός της ενασχόλησης ενός εκπροσώπου της εκκλησιαστικής μουσικής με τη με-λοποίηση στίχων κοσμικών μη εκκλησιαστικού περιεχομένου επιτρέπει την ένταξη του κώδ Γενναδείου 231 στην κατηγορία χειρογράφων της αποκα-λούμενης laquoεξωτερικήςraquo μουσικής

52 Για την παραμονή του Γερμανού στην Κωνσταντινούπολη μετά το 1797 βλ ΘΗΕ ό π Για την παραμονή του Καντουνιάρη κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκα-ετίας του 18ου αι στην Κωνσταντινούπολη από όπου ανεχώρησε το 1800 για τη Δαμασκό βλ Πλεμμένος Το μουσικό πορτρέτο σ 204 212 Για τη σχεδόν βέβαιη γνωριμία και συνάντηση Γερμανού και Νικηφόρου βλ ό π σ 207

53 Σπάθης Αλεξανδροβόδας σ 245


4 Κώδ Βιβλιοθήκης Ψάχου 170310

Στην ίδια κατηγορία χειρογράφων θα πρέπει να κατατάξουμε και τον κώδ Ψάχου 170310 ο οποίος αποδεικνύεται επιπρόσθετα πολύτιμος καθώς μεταξύ των διαφόρων στιχουργημάτων που περιέχει54 περιλαμβάνεται σει-ρά εγκωμίων στα οποία κατονομάζεται με σαφήνεια τόσο ο στιχουργός καιή ο μελουργός όσο και ο εγκωμιαζόμενος

Συγκεκριμένα πρόκειται για τα εξής εγκώμιαα) (σ 14-18) Προς τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ κατά την πρώτη ανάρ-

ρησή του στον θρόνο (1797-1798) σύνθεση και μελοποίηση Ιακώβου πρω-τοψάλτη

(Τίτλος) laquoὨδὴ ἥτις ἐστιχουργήθη καὶ ἐμελοποιήθη παρὰ Ἰακώβου τοῦ πρωτοψάλτου διὰ τὸν παναγιώτατον Γρηγόριον τὸν πατριάρχηνraquo Αρχ Με-ταξὺ φρικτῶν κυμάτων55

β) (σ 36-38) Προς τον πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄ (1813-1818) σύνθεση και μελοποίηση Γρηγορίου πρωτοψάλτη

(Τίτλος) laquoὨδὴ πρὸς τὸν ἀοίδιμον πατριάρχην κύριον Κύριλλον καὶ ἐψάλθη εἰς εὐθυμίαν πατριαρχικὴ ὅπερ ἐστιχουργήθη καὶ ἐμελοποιήθη παρὰ τοῦ ἡμετέρου πατρὸς Γρηγορίου πρωτοψάλτου μακὰμ οὐσοὺφ κουτrsquo ἀράπα οὐσοὺλ σοφιὰν ἦχος πλ α΄ παraquo Αρχ Πάλιν Αὔγουστος θεσπίζει ndash Δύο στροφές του ιδίου στιχουργήματος επαναλαμβάνονται στις σ 20-23 Πβ επίσης κώδ Ψάχου φάκελος 9 τετράδιο 89 (φ 7r-9r laquoΨάλλεται τὸ ἀκολούθος [] εἰς εὐθυμίαν πατριαρχικὴν τῇ α΄ τοῦ Σεπτεμβρίου μα-κάμ raquo)56

γ) (σ 48-51) Προς τον ηγεμόνα Μολδαβίας Μιχαήλ Σούτσο (γεν 1784 ndash 1864) μελοποίηση Γρηγορίου πρωτοψάλτη

(Τίτλος) laquoΣτίχοι ἐγκωμιαστικοὶ πρὸς τὸν τζελεμπῆ Μιχαλάκην Σοῦτζον μελοποιηθέντες παρὰ Γρ(ηγορίου) πρ(ωτοψάλτη) μακὰμ ραχάπου λελβὰχ οὐσοὺλ σοφιὰν πλ β΄ παraquo Αρχ Οἱ χαρακτῆρες τῆς εὐγενίας σου ndash Για το ίδιο στιχούργημα βλ επίσης κώδ Ψάχου φάκελος 9 τετράδιο 89 (φ 4v-5v)

54 Στον κώδ Ψάχου επίσης καταγράφεται η μελωδία της πρώτης συνήθως μόνο στροφής ενώ θεωρείται αυτονόητο ότι οι ακόλουθες στροφές την υιοθετούν

55 Για το στιχούργημα αυτό και τις πηγές όπου επισημαίνεται βλ Μάρκος Δραγού-μης laquoΩδές σε οικουμενικούς πατριάρχες αποκείμενες στα κατάλοιπα των Ραιδε-στηνώνraquo Δελτίο Εταιρείας Μελέτης της καθrsquo ημάς Ανατολής 1 (2004) σ 231-250 232-233 έκδοση του στιχουργήματος στο ίδιο σ 238-239

56 Βλ επίσης Kalaitzidis Post-Byzantine Music Manuscripts σ 163


δ) (σ 90-94) Προς τον πατριάρχη Αγαθάγγελο (1826-1830) (Τίτλος) laquoὨδὴ πρὸς τὸν παναγιώτατον δεσπότην κύριον Ἀγαθάγγελον

ἦχος πλ α΄ φθορικὸς μακὰμ ἀραπὰν μπεγιατισὶ ἐκ τοῦ παraquo Αρχ Ἀγαθῶν ἀγγελία νῦν ἐφάνη (ακροστιχίδα ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΝ)

ε) (σ 99-104) Προς τον μητροπολίτη Εφέσου Μακάριο (1779-1798) (Τίτλος) laquoὨδὴ ἑτέρα πρὸς τὸν γέροντα ἅγιον Ἐφέσου κύριον Μα-

κάριον τὸν σεβασμιώτατον οὐσοὺλ σοφιὰν μακὰμ νουχιούφτraquo Αρχ Με ἁπλότητα τελείαν ἀρετὴν ἠθικήν (ακροστιχίδα ΜΑΚΑΡΙΟΝ ΤΟΝ ΣΕΒΑΣΜΙ-ΩΤΑΤΟΝ)

Terminus post quem για την αντιγραφή του κώδ Ψάχου 170310 απο-τελεί το έτος ανάρρησης του Αγαθάγγελου στον πατριαρχικό θρόνο (1826) ενώ η αντιγραφή του χειρογράφου δεν θα πρέπει να θεωρηθεί πολύ μετα-γενέστερη καθώς και η κωδικολογική του εξέταση συγκλίνει στην άποψη πως πρόκειται για έναν κώδικα των αρχών του 19ου αιώνα57

5 Κώδ Μουσείου Μπενάκη Ιστορικών Αρχείων 361

Τέλος ο κώδ Μπενάκη Ιστορικών Αρχείων 36158 εκφράζει τη μετάβαση σε μια νέα εποχή κατά την οποία τα φαναριώτικα στιχουργήματα σταδιακά παραχωρούν τη θέση τους στις ποιητικές συνθέσεις των εκπροσώπων της νεότερης ελληνικής ποίησης Αν και έχει καταγραφεί ως μια χειρόγραφη αν-θολογία (μισμαγιά) χρονολογημένη κατά προσέγγιση γύρω στο 177059 στην πραγματικότητα αυτό των μικρών διαστάσεων καλαίσθητα διακοσμημένο με δύο υδατογραφίες χειρόγραφο αποτελεί μια ποιητική ανθολογία των μετεπαναστατικών χρόνων Μεταξύ άλλων παρατίθενται ηρωϊκά άσματα ανωνύμων στιχουργών αλλά και ερωτικά ποιήματα του Αθανάσιου Χριστό-πουλου (1772-1847) καθώς επίσης ποιητικές συνθέσεις του Ιωάννη Βηλαρά (1771-1823) και του Αλέξανδρου Ραγκαβή (1809-1892) ενώ χαρακτηριστι-

57 Υδατόσημο Λέων (π χ φ 2728) με αντίσημο γράμματα V G πβ Radoman Stanković La Description des Filigranes et lrsquoalbum des manuscripts grecs (XV-XIX siegrave-cle) [Κέντρο Σλαβο-Βυζαντινών Ερευνών laquoIvan Dujčevraquo Series Catalogorum XI] εκδ Sofia University Press Σόφια 2006 αρ 537 (έτ 17901810)

58 Ο κώδικας εκτίθεται σήμερα σε προθήκη του κεντρικού κτηρίου του Μουσείου Μπενάκη

59 Βαλεντίνη Τσελίκα Οδηγός Ιστορικών Αρχείων Μουσείου Μπενάκη [Μουσείο Μπενάκη] Αθήνα 2006 σ 230


κή είναι η εκτεταμένη απουσία φωνηέντων στην καταγραφή του συνόλου των στιχουργημάτων του κώδικα

Άσματα και άλλα

Η ποιητική παραγωγή των Φαναριωτών δεν περιορίστηκε μόνο στη σύνθεση στιχουργημάτων Οι χειρόγραφες πηγές μαρτυρούν πως έκφραση της ποι-ητικής τους έμπνευσης αλλά και στιχουργικής δεινότητας αποτελεί επίσης η σύνθεση επιγραμμάτων έμμετρων επιστολών ή εκτενών στιχουργημάτων ποικίλου (π χ εγκωμιαστικού περιηγητικού) περιεχομένου τα οποία θα πρέπει να ενταχθούν σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μελέτης Ενδεικτικά αναφέ-ρουμε εδώ ορισμένα τέτοια κειμένα που εντοπίζουμε σε κώδικες της συλ-λογής Δαμιανού Κυριαζή στο Μουσείο Μπενάκη όπως π χ το Ἐπίγραμμα αἰνιγματῶδες εἰς τὴν Ἀμερικὴν καὶ Χριστόφορον τὸν Κολοῦμβον που αποδίδεται στον Νικόλαο Μαυροκορδάτο60 και 12 επιγράμματα του ιδίου Εἰς τὸν ἑαυτοῦ πατέρα τὸν περιώνυμον Ἀλέξανδρον καὶ εἰς ἑαυτόν που απαντούν σε ένα εράνισμα έργων περί Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου αντι-γραμμένο στο μεγαλύτερο μέρος του από τον κωνσταντινουπολίτη λόγιο του 18ου αι Νικόλαο Καρατζά61 επιπλέον ένα επίγραμμα του Δημητρίου Γεωργούλη Νοταρά Εἰς Πουλχερίαν τὴν Μαυροκορδάτου62 έμμετρες επι-στολές του Κωνσταντίνου Δράκου Σούτσου προς τον Κωνσταντίνο Καρα-τζά αλλά και του Καρατζά προς αυτόν63 καθώς επίσης το Ἐγκώμιον διὰ στίχων πολιτικῶν64 πρώιμη στιχουργική σύνθεση του Κωνσταντίνου Δρά-κου Σούτσου και το Περιηγητικὸν τοῦ Βασιλείου Βατάτζη65

bull bull

Οι αθηναϊκοί κώδικες της παρούσας μελέτης καλύπτουν μια αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο από τα μέσα περίπου του 18ου αι ώς τους πρώτους μετε-

60 Κώδ Μπενάκη 162 (Κυριαζή 10) σ ιθ΄ (ταύτιση βάσει γραφής)61 Κώδ Μπενάκη 153 (Κυριαζή 2) φ 3r-v62 Κώδ Μπενάκη 154 (Κυριαζή 3) φ 197r 63 Κώδ Μπενάκη 168 (Κυριαζή 17) σ 5-16 και κώδ Βιβλιοθήκης Βουλής 66

φ 285r-289r64 Κώδ Μπενάκη 152 (Κυριαζή 1) φ 30r-32v και Μπενάκη 168 (Κυριαζή 17) σ 1-465 Κώδ Μπενάκη 168 (Κυριαζή 17) σ 27-54


παναστατικούς χρόνους και το περιεχόμενό τους αναδεικνύει τις ποικίλες εκφάνσεις της στιχουργικής επίδοσης των Φαναριωτών αλλά και δείγματα της νεότερης ποιητικής έκφρασης του 19ου αιώνα Οι χειρόγραφες πηγές άλλοτε επιβεβαιώνουν την αρχή της ανωνυμίας που χαρακτηρίζει τους δη-μιουργούς των στιχουργημάτων άλλοτε όμως ξαφνιάζουν ευχάριστα απο-καλύπτοντας είτε τον στιχουργό είτε τον αποδέκτη ενός ποιήματος ενίοτε και τους δύο Συνιστούν αναντικατάστατους μάρτυρες των πηγών από τις οποίες αντλούν οι πρώτες έντυπες εκδόσεις ενώ η διεξοδική μελέτη του περιεχομένου όσο και του ιδίου του χειρογράφου ως αντικειμένου παρέ-χει συχνά πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το περιβάλλον προέλευσής του αλλά και με το πρόσωπο που το συνέταξε το μορφωτικό επίπεδο και τον κοινωνικό του περίγυρο Όλα τα παραπάνω στοιχεία θα πρέπει αναμφίβολα να ενθαρρύνουν τη διερεύνηση των πηγών για τα σημαντικά συμπεράσματα που αυτή μπορεί να προσφέρει στην πρόοδο της μελέτης της ποίησης και της κοινωνίας των Φαναριωτών

Νικόλαος Λογάδης (εικόνα σχεδιασμένη από τον μαθητή του Ηλία Τανταλίδη)Πηγή Εθνικόν Ημερολόγιον Βρετού τ 10 αρ 1 (1870) χωρίς σελιδαρίθμηση

Αναπαραγωγή από Πανεπιστήμιο Πατρών - Πλειάς(httpxantholisupatrasgrpleiasindexphpvretouissueview2895)


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Ο κώδ Γενναδείου Βιβλιοθήκης 231 μία από τις γνωστότερες φαναριώτι-κες ποιητικές συλλογές lsquoεξωτερικής μουσικήςrsquo δεν έχει τύχει ώς σήμερα αναλυτικής περιγραφής Παρακάτω ακολουθεί η περιγραφή του περιεχο-μένου και ευρετήριο των πρώτων στίχων

ΚΩΔ ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΥ 231

19ος αι (post 1819 [περ 18301832]) χαρτί 156times105χιλ [115125times6570] φ 80στ 18-20 ή 10 διπλοί

ΣΤΙΧΟΥΡΓΗΜΑΤΑ

1 (φ 1r-2r) Νικόλαος Λογάδης Εγκώμιο προς τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄(Τίτλος) laquoΠοιήθησαν ὑπὸ Νικολάου Λογάδη ἐμελοποιήθησαν δὲ παρὰ κὺρ Γριγορίου () λαμπαδαρίου εἰς ἦχον πλ δ΄ μακὰμ ραστ οὐσοὺλ τζι-φτεδουγιὲκ ἐκ τοῦ νηraquo Αρχ Ἄνοδος λαμπροῦ φωστῆρος Τέλ ζήτω οὖν ἀκλονητί Μελοποιημένη η 1η στροφή Στο περιθώριο της 2ης στροφής ο γραφέας σημειώνει ἓξ ἀράδες κάθε στίχ(ος) 48 ὅλαις

2 (φ 2r-3r) Εγκώμιο προς τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄(Τίτλος) laquoΤοῦ αὐτοῦ [= Νικολάου Λογάδη ή Γρηγορίου λαμπαδαρίου] εἰς τὸν Γρηγόριον [Ε΄] πατριάρχην ἦχος βαρύςraquo Αρχ Ὅλος ὁ κόσμος μὲ χαρὰ ἀνέτειλε ἐφωνάζει Τέλ ἕως νὰ ἔλθῃ δύσις Έκδ Ν Σβορώ-νος laquoΜια χειρόγραφη ανθολογία (μισμαγιά) με τραγούδια ελληνικά και τουρκικά και δύο εθνικά στιχουργήματαraquo Ελληνογαλλικά Αφιέρωμα στον Roger Milliex για τα πενήντα χρόνια της ελληνικής παρουσίας του εκδ ΕΛΙΑ Αθήνα 1990 σ 599-621 620-621 (στροφές α΄-δ΄ ζ΄-η΄) Μελο-ποιημένη η 1η στροφή (βλ έκδ α΄-β΄)

3 (φ 3r-8r) Γεώργιος Ν Σούτσος στίχοι(Τίτλος) laquoΣτίχοι τραγικοὶ συντεθέντες παρὰ τοῦ εὐγενεστάτου ἄρχοντος ποστελνίκου κυρίου Γεωργίου Σούτζου ἐκτεθέντες δὲ διὰ μουσικῶν χα-ρακτήρων παρὰ Γρη(γορίου) πρωτ(ο)ψ(άλτου) μακὰμ νεσαβερὲκ οὐσοὺλ σοφιάν ἦχος πλ α΄ μὲ ἰδίαν τοιαύτηνraquo Αρχ (στροφών) Τί μεγάλη συμ-φορά τί ἡμέρα τί ειδύσις () (2η) Οὔτε ἔλπιζα ποτὲ οὔτε ἐλπίζω νὰ ἀνασάνω (3η) Δὲν τελειώνει μνιὰ πληγὴ καὶ τὴν διαδέχονται ἄλλαις


(4η) Δὲν ἠξεύρω τί δηλεῖ () εἰς τὸ χεῖρον νὰ προβαίνω (5η) Ἂχ τί κακὸν θανατηφόρον τί ἀνίατος πληγή (6η) Ἄνοιξε τὰ δύο σου μάτια καὶ ἰδές με μνιὰ φορά (7η) Ἂχ για μὰ ποῦ εἶσε () μὰ τί κάμνεις (8η) Ἂχ ὦ σκληρότης τοῦ θανάτου ὦ μεγάλη ἀπονιά (9η) Ἤστρα-πτε στὸ πρόσωπόν σου καλλονὴ ἀγγελική (10η) (τουρκικοί στίχοι) Ἂχ βάϊ (11η) Τὸ λοιπὸν μέσα στὸν Ἄδην τὰ Τάρταρα τὰ ζοφερά (12η) Πρέπει πγltιgtὰ νὰ μὲ θρηνῇ καὶ ἀνατωλὴ () καὶ δύσις Μελοποι-ημένες όλες οι στροφές Έκδ Πανδώρα ήτοι συλλογή εκ των νεωτέρων και ηδυτέρων εξωτερικών μελών hellip παρά Θεοδώρου Παπα-Παράσχου Φωκαέως τ 1 Κωνσταντινούπολη 1843 σ 1-5 6-8 8-10 (ο τελευταίος στίχος Πρέπει πιὰ δεν περιλαμβάνεται στην έκδ)

4 (φ 8r-9r) ltΝικόλαος Λογάδης (βλ κώδ Ψάχου 170310 σ 70-75)gt laquoἦχος πλ δ΄ ἐκ τοῦ νηraquo Αρχ Ἕνας εὔμορφος πλανήτης φάνηκεν ἐξαφνικῶς Τέλ στάδιον ὑπομονῆς Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 14-15 (στροφές α΄-β΄ θ΄) Γ Πλεμμένος Το μουσικό πορτρέτο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού εκδ Ψηφίδα Αθή-να 2003 σ 122 Αναστασία Τσακιρίδου laquoΜελπομένηraquo Έκδοση χειρό-γραφης μισμαγιάς του Νικηφόρου Καντουνιάρη lsquoΜελπομένηrsquo (1818) εισαγωγή σχόλια πίνακες Διπλωματική εργασία Αριστοτέλειο Πανε-πιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Φιλολογίας Τομέας ΜΝΕΣ Θεσσαλονίκη 2007 σ 302-303

5 (φ 9r-10r) Αδήλου laquoἦχος πλ δ΄ ἐκ τοῦ νηraquo Αρχ Τὸ φιλέριμον τριγόνι δὲν ὁμνιάζει μὲ τrsquo ἀϊδόνι (sic) Τέλ ἕως ὅτου ξεψυχήση μὲ τὸ στόμα ἀνικτό () Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών του τε αειμνήστου Ρήγα και άλλων Φιλελευθέρων Ελλήνων οις προσε-τέθησαν και Ευτράπελα εξ αντιγράφων ως οίον τε εξηκριβωμένων Εκ της τυπογραφίας Κωνσταντίνου Τόμπρα Κυδωνιέως και Κωνσταντίνου Ιωαννίδου Σμυρναίου Ναύπλιο 1835 σ 74-75 (παραλλαγή)

6 (φ 10r-14r) Τουρκικοί στίχοι Αρχ Εϊ ταχτι χι τζα ρι ρα αμαν

7 (φ 14r-14v) Αδήλου laquoἦχος βαρὺς ζωraquo Αρχ (στροφών) Φωτεινότατε κο-μίτα () τῶν ἀστέρων κορωνίς (2η) Στόμα ἔμπλεον σοφίας καὶ ἀπεί-ρων ἀρετῶν (3η) Ἀθηνᾶς φρόνησις ὤντος () καὶ Ἀφροδίτης καλλονή Τέλ τὴν σκοτεινήν Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ της 2η στροφής στο Ζήσης Δαούτης Διάφορα ηθικά και αστεία στιχουργήματα Βιέννη 1818 σ 106 [= Φραντζή (επιμ) Μισμαγιά σ 185]

8 (φ 14v-15r) Αδήλου laquoἦχος βαρύς ζωraquo Αρχ Τὸ βαρὺ τῆς τρικυμίας τὸ δεινὸν τῆς ἀταξίας Τέλ ἐγκρατεῖς Μία στροφή μελοποιημένη


9 (φ 15r-16v) ltΙωάννης [βλ Σβορώνος ό π (βλ στιχούργημα 2) σ 602]gt laquoἦχος βαρὺς ζωraquo Αρχ Ὁ ἔρως τρέχωντας () εἰς τὰ δάση θέλων κυνή-γιον νὰ προφθάσῃ

10 (φ 16v-17v) Αδήλου ltΕγκώμιο προς τον πατριάρχη Κύριλλο ΣΤ΄ (βλ κώδ Ψάχου 170310 σ 20-23 36-38)gt laquoἦχος πλ α΄ ἐκ τοῦ παraquo Αρχ Πάλιν Αὔγουστος θεσπίζει πάλιν ἡ ἰνδικτιών Τέλ ὁ αἰών Μία στροφή μελοποιημένη

11 (φ 17v-18v) Αδήλου laquoἦχος γ΄raquo Αρχ Τρέξετε ἔρωτες ἐλᾶτε πάρτε βέλη καὶ φωτιαῖς Τέλ μὲ κατέστησε νεκρόν Μελοποιημένη η 1η στορφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 89-90

12 (φ 18v-19v) Αδήλου ltΕγκώμιο προς τον Μιχαήλ Σούτσο (βλ κώδ Ψάχου 170310 σ 48-51)gt laquoμακὰμ ραχαὶ λελβάχ Γρηγορίου πρωτοψάλτου ἦχος βαρὺς κεraquo Αρχ Οἱ χαρακτῆρες τῆς εὐγενίας συνωδευμένοι ἐπrsquo ἀληθείας Τέλ καὶ εὖχος μέγα τῶν σῶν γωνέων () Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 67-68 (παραλλαγή)

13 (φ 20r-21r) Τουρκικοί στίχοι laquoἦχος πλ β΄ παraquo Αρχ Πεν πιιλμεζδιμ Μελοποιημένες οι 2 πρώτες στροφές

14 (φ 21r-22r) Αδήλου laquoμακὰμ σίρφ μπουσελὶκ οὐσὶλ σοφιὰν ἦχος πλ α΄ παraquo Αρχ Πγιὰ ἰνσάφι κάμετε ἄδικα νὰ τυραννεῖς Τέλ παρακαλλῶ () Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 85-86 (επαυξημένη η παραλλαγή του χφ)

15 (φ 22v) Αδήλου laquoἦχος πλ β΄ παraquo Αρχ Ἄνθος τερπνὸν ἐαρινόν Τέλ δοχεῖον Μία στροφή μελοποιημένη

16 (φ 22v-24r) Αδήλου laquoΜακὰμ ἐβιτζαρᾶ οὐσοὺλ σοφιὰν ἦχος βαρύςraquo Αρχ Συλλογὴ πολλῶν χαρίτων σrsquo ἕνα σῶμα νὰ δοθῇ Τέλ δροσίζει ὡσὰν δυτικῶς ἀήρ Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Βίβλος καλουμένη Ευτέρπη hellip Παρά Θεοδώρου Φωκέως και Σταυράκη Βυζαντίου hellip Εν τη κατά τον Γαλατάν Τυπογραφία του Κάστορος 1830 σ 230-231 (επαυ-ξημένη η παραλλαγή του χφ)

17 (φ 24r-25r) Αδήλου laquoΜακὰμ ἐβτζαρὰ οὐσοὺλ τεκδουγιὲκ ἦχος βαρύςraquo Αρχ Τὰς συρίνων μελωδίας μετὰ καθαρὰς καρδίας Τέλ ἔθησεν Ακρο-στιχίδα ΤΑΡΣΙΤΖΑ Μελοποιημένες οι 2 πρώτες στροφές Έκδ Πανδώ-ρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 56-57

18 (φ 25r-26v) Αδήλου laquoἦχος πλ α΄ παraquo Αρχ Ἔλπιζα καὶ πάλrsquo ἐλπίζω μὲ ἐλπίδα σταθερά Τέλ κυρά μου μὴν εἶσαι ἀπροσυνής () Ακροστι-χίδα ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π


(βλ στιχούργημα 16) σ 225-227 Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 85

19 (φ 26v-27v) Αδήλου laquoΜακὰμ σεγκιὰχ οὐσοὺλ τζιφτὲ δουγεκ ἦχος λε-γετος βουraquo Αρχ Ἔχεις φῶς μου κάλλος νοῦρι Τέλ ὦ λατρευτή μου καὶ χρησὶ ἀκροστηχῆς (sic) Ακροστιχίδα ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 87 Πανδώρα ό π (βλ στιχούργημα 3) τ 2 Κωνσταντινούπολη 1846 σ 43-44

20 (φ 27v-28r) Αδήλου laquoἦχος πλ α΄ ἐκ τοῦ παraquo Αρχ Ἡ ὁμήγυρις ἀξία ὅταν εἶναι κιἁρμοδία εἰς κάθε ἕνα ἀπrsquo αὐτή Τέλ καὶ καρδίαν ἀνοικτήν Μία στροφή μελοποιημένη Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 227-228

21 (φ 28r-28v) Αδήλου laquoΜακὰμ μουστκὰρ οὐσοὺλ τζιφτὲ δουγιέκ ἦχος λέγετος βουraquo Αρχ Πανδαμάτωρ εἶνrsquo ὁ ἔρως κατὰ πάντων ἐλευθέρως Τέλ πάθος τὸ ἐρωτικόν Μία στροφή μελοποιημένη Έκδ Άσματα δια-φόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 87-88 Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 46

22 (φ 28v-29r) Αδήλου Αρχ Ἂν στὰ πέρατα τοῦ κόσμου Τέλ ἀλλὰ πάν-τα σὲ θυμοῦμαι Μία στροφή μελοποιημένη Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 86

23 (φ 29r-v) Αδήλου laquoΜακὰμ ἀρεπὰν μπεγιατισου ἦχος πλ β΄ παraquo Αρχ Μόνον εἶσε () ποῦ κατrsquo ἔτος ταῖς καρδίαιltςgt ζωογωνεῖς ἀναπνέον τὸν ἀέρα μετὰ ἄκρας ἡδονῆς Ένα δίστιχο μελοποιημένο Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 84 Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 21-22

24 (φ 29v-32v) Αδήλου laquoΓρηγορίου πρ(ω)τ(οψάλτου) ἦχος πλ β΄ παraquo Αρχ Δεῦτε Ἕλληνες γενναῖοι δράμετε προθύμως νέοι Τέλ ἐν τῷ μέσῳ τῶν Γραικῶν Μελοποιημένες οι 2 πρώτες στροφές Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 18-21

25 (φ 32v-35r) Αδήλου laquoἦχος πλ δ΄ νηraquo Αρχ Ζεῦ θεέ θεόν τε καὶ θνητόν ὁμοῦ πάντων βασιλεῦ (sic) Τέλ χρυσοῦς αἰὼν ὁ πανευτυχής Μελοποι-ημένη η 1η στροφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούρ-γημα 5) σ 3-4 (οι 3 πρώτες στροφές)

26 (φ 35v-36v) Αδήλου laquoἮχος δ΄ ἄρχεται δὲ ἐκ τοῦ παraquo Αρχ Ψυχὴ ἀθλία τί δυστυχία ἀκαταπαύστως σὲ τυραννεῖ Τέλ ἄωρος θάνατος καὶ πι-κρός Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 66 (με ελάχιστες διαφορές)


27 (φ 36v-37v) Αδήλου laquoἌλος [= ἄλλως]raquo Αρχ Δεῦτε παῖδες τῶν Ἑλλή-νων ἄνδρες Φίλοι τῶν κινδύνων Τέλ δουλείαν ἡμεῖς οἱ ἥρωες Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 8-9 (επαυξη-μένη η έκδ)

28 (φ 37v-38v) Αδήλου laquoἌλος ()raquo Αρχ Ποιὰ ἑλληνικὴ καρδία βλέπει μrsquo ἀδιαφορία τόσα ἔθνη εἰς τὴν γῆν Τέλ καὶ εὐθὺς τὴν ἐξυπνᾶ Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 15-16 (παραλ-λαγή)

29 (φ 39r-39v) Αδήλου ltΩδή προς τον Αλέξανδρο Α΄ της Ρωσίαςgt (laquoἌλος []raquo) Αρχ Νέος Ἄρης τώρα τρέχει στήθη Ποσειδόνος () ἔχει Τέλ ἄσβεστον ἔλαυνον πῦρ Έκδ Άσματα και πονημάτια διαφόρων εν Κοσμοπόλει [1821] N Camariano (επανέκδ ndash εισαγ μελέτη) Chansons et opuscules patriotiques publieacutes agrave Jassy en 1821 par un heacutetairiste Βουκου-ρέστι 1966 σ 31 (επαυξημένη η παραλλαγή του χφ) Σβορώνος ό π (βλ στιχούργημα 2) σ 615-616 (στροφές α΄-Ϛ΄) Ο παρών κώδικας δεν περιλαμβάνεται στην έκδ Σβορώνου

30 (φ 40r-42r) Αδήλου laquoἌλος ()raquo Αρχ Φίλοι μου συμπατριῶται ὑπὸ τὸν ζυγὸν ὣς πότε Τέλ ζήτω ἡ ἐλευθερία Έκδ Άσματα και πονημάτια διαφόρων ό π (βλ στιχούργημα 29) σ 57 Άσματα διαφόρων ποιη-τών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 23-26 (παραλλαγή)

31 (φ 42r-43v) ltΠαναγιώτης Ανδρόνικοςgt laquoἌλος ()raquo Αρχ Ὦ παιδιά μου ὀρφανά μου σκορπισμένα δῶ καὶ κεῖ (φ 42v) Αρχ Ἂχ μητέρα μίαν ἡμέ-ρα μὴν λυπῆσαι θα χαρῇς Τέλ δὲν φοβεῖσθε εἰς τὴν γῆν Έκδ Άσματα και πονημάτια διαφόρων ό π (βλ στιχούργημα 29) σ 66-67 67-68 Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 22-23 (με μι-κρές διαφορές) Στον κώδικα δεν γίνεται διαχωρισμός των δύο ασμάτων

32 (φ 43v-44r) Αδήλου laquoΜακάμ ράστο ἐκ τοῦ νηraquo Αρχ Ἀπόψε τὰ μεσά-νυκτα ἄνοιξαν διο ζουμπούλια Τέλ καινούρια Μία στροφή μελοποιη-μένη

33 (φ 44r) Αδήλου laquoΜακὰμ χιτζὰζ ἦχος πλ β΄ ἐκ τοῦ παraquo Αρχ Κοκώνα Μαργιόρα ἄνδρας ἀπέθανε κι ἂν ἀπέθανε καὶ τί Κι ὁ χορός καλλὰ κρατεῖ Μία στροφή μελοποιημένη

34 (φ 44r-v) Αδήλου laquoπλ β΄ ἀλεοτρόπος ()raquo Αρχ Κοκώνα Μαργιορίτζα ἄνδρας ἀρρώστησε ε κι ἂν ἀρ(ρ)ώστησε καὶ τί κι ὁ χορὸς καλὰ κρατεῖ Μία στροφή μελοποιημένη

35 (φ 45r) Αδήλου Αρχ Νέαν Σιὼν μητέραις τὴν ἐν τῷ Βιζαντίῳ Τέλ τὸν φανέντα Μόνο στίχοι (9 δίστιχα)


36 (φ 47r-49v) Αδήλου Αρχ Ἀπὸ τὸν καιρόν Μελοποιημένη η 1η στροφή

37 (φ 49v-51v) Αδήλου laquoἦχος πλ β΄ φθορικόςraquo Αρχ (στροφών) Ἁρ μα τώ-θηκεν ὁ ἔρως τὸν () πιστῶν ὁ κυνηγός (2η) Μὲ τὲς ζωηρὲς ἀκτῖνες (3η) Ἀνατέλλουσι ἐξ ἄλλες σφέρες () (4η) Βλέπω ναι πὼς ἀμφιβάλ-λεις (5η) Κάλλος ἐνεργό Τέλ ἔπληξε Μελοποιημένες όλες οι στροφές Έκδ Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 31-32

38 (φ 51v-56v) Γεώργιος Ν Σούτσος laquoΤὸ ἀκολούθως συνετέθη παρὰ τοῦ εὐγενεστάτου ἄρχοντος ποστελνίκου Κυρίου κὺρ Γεωργίου Σούτζου κεί-μενον καὶ μέλος ἐτονίσθη δὲ παρὰ Γρηγορίου λαμπαδ(αρίου) κατὰ τὴν παράδοσιν τοῦ ἰδίου Μακὰμ μπεστένι γκιὰρ οὐσουλεχαφὶφ λέγεται δὲ κιὰρ κατὰ τοὺς ἐξωτερικούς ἦχος βαρὺς ἄρχεται δὲ ἐκ τοῦ ζωraquo Αρχ Τὰ δίρτεν δερεδίλλια Ἕως πότε τύχη ἔχεις Μελοποιημένες όλες οι στροφές Έκδ Πανδώρα τ 1 ό π (βλ στιχούργημα 3) σ 61-65

39 (φ 57r-58r) Αδήλου ltΘρήνος του Σουλτάν Σελήμ αυτοκράτορος Κων-σταντινουπόλεως όντος καταδικασμένου υπό του έθνους του εις φυ-λακήνgt laquoἦχος πλ δ΄raquo Αρχ Ὦ ματαιώτης () κόσμου ὦ ριζικὸν δικόν μου Τέλ ποτὲ μετὰ καιρόν Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Αντώνιος Σιγάλας Συλλογή Εθνικών Ασμάτων Αθήνα 1880 σ 516 (επαυξημένη η παραλλαγή του χφ 13 στροφές)

40 (φ 59r-60r) Αδήλου Αρχ Ἑλλὰς ἡ πατρὴς () εἰς τὸν ζυγὸν στενάζει Τέλ ἁρπάσατε εἰς χεῖρας ταχέος τὰ σπαθγιά (sic) Μόνο στίχοι

41 (φ 61r-62v) Αδήλου laquoὨδὴ θαλασσινήraquo Αρχ Ὦ Ἑλλαδῖται ἄνδρες ἀληθινοί καὶ Ρουμελιῶται ἥρωες ξακουστοί Τέλ ἡμέρα δόξης ἔλαμ-ψεν Μόνο στίχοι

42 (φ 62v-63v) Αδήλου laquoΜακὰμ σεφκτουραπ οὐσοὺλ σοφιάνraquo Αρχ Ἀκόμη ἀμφιβάλης Τέλ λαλῶ Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 231-232

43 (φ 64r) Αδήλου laquoἈλὸς () εἰς τῷ Μὲ τὰς ζωηράςraquo Αρχ Ρίπτουναι ἀκα-ταπαύστος () ἐνεργείας ζωτικάς Τέλ πῶς ἐκτήκιασα σωστά Μόνο στίχοι Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 234

44 (φ 64v-65v) Αδήλου laquoἝτερα τραγόδια εἰς μέλος εὐροπαηκόν τὸ παρόν (sic)raquo (ο τίτλος όπως στην έκδ) Αρχ Νεότης ἀνθηρὰ ἐπηθημητὴ ἀπrsquo ὅλους Τέλ γιὰ νὰ ζῆ μrsquo αὐτοὺς ἡδονικῶς Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 234-236 Ο γραφέας των φ 62v-71v αν και ανορθόγραφα φαίνεται πως αντιγράφει την έντυπη έκδοση


45 (φ 65v-66r) Αδήλου Aρχ Ὅταν ἀστράπτη εἰς τὰ νέφη τότrsquo ὁ οὐρανὸς σὲ γνέφη Τέλ εἰς τὴν γῆν Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 236-237

46 (φ 66v-67r) Αδήλου Αρχ Ὦ ἔρωτα ἀνδρεῖον ἀνίκητον θηρίον Τέλ ἐσὺ τὰ διηκεῖς () Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στι-χούργημα 16) σ 237-238 (παραλλαγή)

47 (φ 67r-68r) Αδήλου Αρχ Τὰ χείλη μου παντοντινὰ εἶναι φαρμακεμένα Τέλ κιἂς λείψουν ἀσπλαγχνίαι Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευ-τέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 238-240 Στο τέλος της 1ης στροφής η σημείωση Γάϊδαρε γάϊδαρε τί γράμματα εἶναι αὐτά

48 (φ 68v-69r) Αδήλου Αρχ Διατὶ πλέον δὲν ρίπτεις Ζεῦ θεὲ τοὺς κεραυ-νούς Τέλ αἰὼν ἄλλος εὐτηχής () Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 240-241

49 (φ 69r-70r) Αδήλου Αρχ Ἡ κλήσις λέγουν οἱ πολλοί σὰν ύναι μὲ ὑπερ-βολὴ καὶ μὲ θερμότητα πολλή (sic) Τέλ ὡς πώτε νὰ θαρῶ καὶ τλπ (sic) Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 241-242 (επαυξημένη σε σχέση με το χφ)

50 (φ 70v-71v) Αδήλου Αρχ Μίαν ευγενικὴ ψυχή Τέλ ἔχε τὴν ἁμαρτίαν Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 242-243

51 (φ 71v-72v) Αδήλου laquoΜακὰμ σεγκιὰχ ουσοὺλ σοφιὰν λ(ε)γ(ετος) β΄raquo Αρχ Τί στροφῆς ἀλληγορία ἀπὸ τόσην ἐμπειρία Τέλ κατὰ χρέος δου-λικόν Μελοποιημένη η 1η στροφή Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 228-230

52 (φ 72v-73v) Αδήλου Αρχ Ἡ ὁμήγηρις () ἀξία ὅταν εἶναι κιἁρμοδία εἰς καθένα ἀπαυτήν Τέλ χάρισαί το ἐν το τῷ () Μόνο οι στίχοι Έκδ Ευτέρπη ό π (βλ στιχούργημα 16) σ 227-228

53 (φ 73v) Αδήλου Αρχ Ὅταν σὲ προτοήδα Θεανώ ἐγέμησα ἐλπήδα τrsquo ἀρ-φανό (sic) Τέλ τή νὰ κάμο τrsquoἀρφανό (sic) Μόνο οι στίχοι Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 76-77 (παραλλαγή)

54 (φ 74r-v) Αδήλου laquoὨδὴ εἰς τὴν ἐλευθερίανraquo Αρχ Τί ἀστραπαὶ στὴν Δύσιν καὶ βρονταί Τέλ (ἀτελ) ποληπαθῆ βοῶ δακρυρρωῶν Δὲν σὲ μα[λλάττει ] (sic) Μόνο οι στίχοι Έκδ Άσματα διαφόρων ποιητών ό π (βλ στιχούργημα 5) σ 53-54 Συλλογή Εθνικών Ασμάτων ό π (βλ στιχούργημα 39) σ 31-33 (με διαφορές)

Άγραφα φύλλα 45v-46v 58v 75v 76v-78v


ΥΛΗ (φ 1-46) Χαρτί μεσαίου πάχους υπόλευκο ελαφρώς τραχύ Υδατόσημα α) τρία καπέλα (π χ φ 4 5) β) αδιευκρίνιστο σχήμα (γράμμα) σε κύκλο (π χ φ 43 και 46)(φ 47 κ ε) Χαρτί χονδρό υπόλευκο τραχύ Υδατόσημο γ) τρεις ημισέληνοι (π χ φ 57 κ ε)Συστάχωση των φ 1-46 και 47-80 σε έναν κώδικα από τον γραφέα γ΄ προφανώς του οποίου το χέρι απαντά και στα δύο μέρη (βλ ΓΡΑΦΕΙΣ) Βλ επίσης ΤΕΥΧΗ όπου αρίθμηση από δύο χέρια

ΤΕΥΧΗ 1times8 (8) 6times4 (32) 1times6 (38) 2times4 (46) 1times2 (48) 2times4 (56) 2times8 (72) 1times6 (78) 1times2 (80) Αρίθμηση τευχών με αραβικά ψηφία σημειωμένη με ερυθρό μελάνι στο μέσον του κάτω περιθωρίου του 1ου recto των τευχών 1-14 (χ αρ φ 65-80) Η αρίθμηση έχει σημειωθεί από 2 διαφορετικά χέρια 1-10 (φ 1-43) 11-14 (φ 47-57)

ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ Λιτή Ερυθρογραφία τίτλων πρωτογραμμάτων (π χ φ 1r) και ση-μειογραφίας Με ερυθρό μελάνι και διατεταγμένα κάθετα προς το κείμενο σημειώ-νονται τα αρχικά γράμματα των στροφών των φ 1r-2r και 24r-27v που σχηματίζουν ακροστιχίδα με γυναικείο όνομα Μικρά διακοσμητικά άνθινα μοτίβα σημειώνονται υπεράνω των πρωτογραμμάτων Από το φ 59r και εξής καμία χρήση ερυθρογραφίας

ΓΡΑΦΕΙΣ (φ 1r-44r) χ1 οι μελοποιημένες μόνο στροφές και οι τίτλοι των στιχουργη-μάτων των φ 2r 3r-v Μελάνι καστανό Τα μελοποιημένα από τον Γρηγόριο lsquoπρωτοψάλ-τηrsquo στιχουργήματα (φ 3v 18v 29v) καθορίζουν ως terminus post quem της διαδικασίας αντιγραφής το έτος 1819 (21 Ιουνίου) όταν ο Γρηγόριος αναδείχθηκε σε πρωτοψάλτη

(φ 1v-21r 27r-43v) χ2 οι στίχοι των μη μελοποιημένων στροφών ο τίτλος του φ 1r και πιθανόν η διακόσμηση Μελάνι μαύρο (φ 1v-21r) και καστανό (φ 27r-43v)

(φ 21r-27r 47r-49v 59r-60r 62rv) χ3 οι στίχοι των μη μελοποιημένων στροφών Μελάνι μαύρο

(φ 49v-57r) χ4 Μελάνι μαύρο

Από το φ 47r κ ε διάφορα άλλα χέρια μεταξύ αυτών επισημαίνονται επιπρόσθετα οι γραφείς των φ 57r-58r 61r-v κ ο κ

ΣΗΜΕΙΩΜΑΤΑ (εσωτ πιν αρχ με μολύβι κοντά στις ραφές) 4 ΧΙ 61 η ημερομη-νία εισαγωγής στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (4 Νοεμβρίου 1961) Αρ εισαγ 13480 Στην ίδια πιν δια ἕνα ἀντερή πέλη πηχ(ες) 12 | Δια ἐτερον αντερή και κοντό ατλάζη πηχ(ες) 152 | Τζόχα διὰ τὸν τζηπέ πήχες (φ 60v μελάνι γαλάζιο) Π Μ Τρέπης () | Τῇ 15 Ἰανουαρίου | ἡμέρα Τετάρτη τὸ | ἔτος 1920-1921(φ 62v-63v) Αρχ Ξεπνήσθαι τέκνα ἀπὸ τὸν τάφον φθάνει ὁ ἡπνος καὶ ἤλθεν ὁ δίπνος ὁ μιστικός(φ 76r μελάνι γαλάζιο) Αυτόγραφο σημείωμα του Θ Δ Οικονομίδη γραμμένο στο Σκαμνέλι (Ιωαννίνων) το 1914 Ὁ Θεόδωρος Δ Οἰκονομίδης κατατ(α)χθεὶς εἰς τὰς τάξεις τοῦ στρατοῦ κατὰ τὴν 11η Δεκεμβρίου 1913 ἀφυπηρέτησεν των τάξεων εἰς τὴν 8ην Νοεμβρίου 1914 παραδώσαι μετὰ τοῦ ὁπλισμοῦ τήν τε ἐξάρτηση εἰς Πρε-μετήν ἀφήχθη εἰς τὸ προσφιλῆ του καὶ ἀλησμόνητο Σκαμνύλι εἰς τὴν 10Η ἰδίου τὸ ἑσπέρας καὶ ἡμέραν Δευτέρα Ὁ ἴδιος Σκαμνύλιον τῆ 13 9βρίου 1914


(φ 79r) Άσμα (μία τετράστιχη στροφή και η μελοποίησή της) Αιωνίος έχασα το φως τον | Οφθαμόν μου ιατρέ τον πό | νον μου και όλον τον δινον μου | ἀπο φθονο(φ 79v-80r) Επαναλαμβάνεται η φράση Δοκύμιον τοῦ κωνδηλείου καὶ τῆς καλῆς μελάνης καθώς καὶ τὸ τετράστιχο τοῦ φ 79r

(φ 80r ενθύμηση) 1832 νοεβρίου 4 ἤλθεν ὁ Πανταζὴς εἰς τὸ κυμέρι εἰς τὴν ἐκλλησίαν ψαλέτης διὰ γρόσια 500 καὶ δίσκους ἐπτὰ καὶ τά τηχηρά του καὶ τροφὴν δὲ ἀπὸ τὸν ἐκ ἡμέτερον κύριον Εὐγένιον ἔτη δὲ καὶ ἀπὸ κυρί(ου)

(φ 80v κτητ σημ) Κτῆμα Ἰωάννου Νικολοῦ Καπετᾶ

ΣΤΑΧΩΣΗ Πινακίδες από χαρτόνι επενδυμένες με καστανό σκούρο δέρμα Σε κάθε πινακίδα διπλό ndashεσωτερικό και εξωτερικόndash εγχάρακτο ορθογώνιο περιμετρικό πλαί-σιο Ίχνη φθοράς στη ράχη οπές τόσο στην πρόσθια όσο και στην οπίσθια πινακίδα εκδορές Η ράχη μερικώς αποσταχωμένη από το σώμα του χειρογράφου

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ Ρύποι από τη χρήση κηλίδες

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Φραντζή (επιμ) Μισμαγιά σ 20 289 ( Μ Δραγούμης Επίμετρο) ndash Γεώργιος Ν Σούτσος Αλεξανδροβόδας ο ασυνείδητος Κωμωδία συντεθείσα εν έτει ͵αψπε΄ 1785 επιμ Δ Σπάθης (σχολιασμένη έκδ και συνοδευτική μελέτη Φαναριώτικη Κοινωνία και Σάτιρα) εκδ Κέδρος Αθήνα 1995 σ 245 ndash Εμμανουήλ Γιαννόπουλος laquoΧειρόγραφα ψαλτικής τέχνης αποκείμενα στη Γεννάδειο Βιβλιοθή-κηraquo στo Μαρία Πολίτη ndash Ελένη Παππά (επιμ) Εξερευνήσεις στα χειρόγραφα της Γενναδείου Βιβλιοθήκης (Μονογραφίες Γενναδείου VI) Princeton New Jersey 2011 σ 21-33 31-32 ndash Kyriakos Kalaitzidis Post-Byzantine Music Manuscripts as a source for Oriental Secular Music (15th to Early 19th Century) [Istanbuler Texte und Studien 28] εκδ Ergon Wuumlrzburg 2012 σ 33 61 183 σημ 58 247 σημ 75

ΠANOMOIOTYΠA Γιαννόπουλος ό π πίν 22 (φ 3v)

ΚΩΔ ΓΕΝΝΑΔΕΙΟΥ 231 ndash ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΩΤΩΝ ΣΤΙΧΩΝ

Ἄνθος τερπνὸν ἐαρινὸν 22v

Ἄνοδος λαμπροῦ φωστῆρος ἐπὶ τὴν μεσημβρινὴν τρίτον πεφάνη 1r

Ἂν στὰ πέρατα τοῦ κόσμου μείνω φῶς μου μοναχός μου 28v

Ἀπὸ τὸν καιρὸν που 47r

Ἀπόψε τὰ μεσάνυκτα ἄνοιξαν δυο ζουμπούλια 43v

Ἁρματώθηκεν ὁ ἔρως τὸν πιστῶν ὁ κυνηγὸς 49v

Ἂχ μητέρα μίαν ἡμέρα μὴν λυπῆσαι θὰ χαρῇς 42v

Ἂχ τί κακὸν θανατηφόρον τί ἀνίατος πληγὴ 5v

Δεῦτε Ἕλληνες γενναῖοι δράμετε προθύμως νέοι 29v

Δεῦτε παῖδες τῶν Ἑλλήνων ἄνδρες Φίλοι τῶν κινδύνων 36v

Διατὶ πλέον δὲν ρίπτεις Ζεῦ θεὲ τοὺς κεραυνοὺς 68v

Εϊ ταχτι χι τζα ρι ρα αμαν 10r

Ἑλλὰς ἡ πατρὶς εἰς τὸν ζυγὸν στενάζει 59r

Ἔλπιζα καὶ πάλrsquo ἐλπίζω μὲ ἐλπίδα σταθερὰ 25r


Ἕνας εὔμορφος πλανήτης φάνηκεν ἐξαφνικῶς 8r

Ἔχεις φῶς μου κάλλος νοῦρι θέλγητρα ἐρωτικὰ 26v

Ζεῦ θεέ θεῶν τε καὶ θνητῶν ὁμοῦ πάντων βασιλεῦ 32v

Ἡ κλίσις λέγουν οἱ πολλοὶ σὰν εἶναι μὲ ὑπερβολὴ καὶ μὲ θερμότητα πολλὴ 69r

Ἡ ὁμήγυρις ἀξία ὅταν εἶναι κιἁρμοδία εἰς καθrsquo ἕνα ἀπrsquo αὐτὴ 27v 72v

Κοκώνα Μαργιόρα ἄνδρας ἀπέθανε κι ἂν ἀπέθανε καὶ τί 44r

Κοκώνα Μαργιορίτζα ἄνδρας ἀρρώστησε ε κι ἂν ἀρρώστησε καὶ τί 44r

Μίαν ευγενικὴ ψυχὴ πίστιν πρέπει νὰ ἔχῃ 70v

Μόνον εἶσαι ποῦ κατrsquo ἔτος ταῖς καρδιαῖς ζωογονεῖς 29r

Νέαν Σιὼν μητέραις τὴν ἐν τῷ Βυζαντίῳ 45r

Νέος Ἄρης τώρα τρέχει στήθη Ποσειδῶνος ἔχει 39r

Νεότης ανθηρὰ ἐπιθυμητὴ ἀπrsquo ὅλους 64v

Ὁ ἔρως τρέχοντας εἰς τὰ δάση θέλων κυνήγιον νὰ προφθάσῃ 15r

Οἱ χαρακτῆρες τῆς εὐγενείας συνοδευμένοι ἐπrsquo ἀληθείας 18v

Ὅλος ὁ κόσμος μὲ χαρὰ ἀνέτειλε ἐφωνάει 2r

Ὅταν ἀστράπτῃ εἰς τὰ νέφη τότrsquo ὁ οὐρανὸς σὲ γνέφει 65v

Ὅταν σὲ πρωτοείδα Θεανὼ ἐγέμησα ἐλπίδα τrsquo ἀρφανὸ 73v

Πάλιν Αὔγουστος θεσπίζει πάλιν ἡ ἰνδικτιὼν 16v

Πανδαμάτωρ εἶνrsquo ὁ ἔρως κατὰ πάντων ἐλευθέρως 28r

Πεν πιιλμεζδιμ 20r

Πλιὰ ἰνσάφι κάμετε ἄδικα νὰ τυραννῇς 21r

Ποιὰ ἑλληνικὴ καρδία βλέπει μrsquo ἀδιαφορία τόσα ἔθνη εἰς τὴν γῆν 37v

Ρίπτουνε ἀκαταπαύστως ἐνεργείας ζωτικὰς 64r

Συλλογὴ πολλῶν χαρίτων σrsquo ἕνα σῶμα νὰ δοθῇ 22v

Τὰ διρτεν δερεδίλλια 51v

Τὰς συρίνων μελωδίας μετὰ καθαρὰς καρδίας 24r

Τὰ χείλη μου παντοντινὰ εἶναι φαρμακεμένα 67r

Τί ἀστραπαὶ στὴν Δύσιν καὶ βρονταὶ 74r

Τί μεγάλη συμφορὰ τί ἡμέρα τί ειδήσεις 3r

Τί στροφῆς ἀλληγορία ἀπὸ τόσην ἐμπειρία 71v

Τὸ βαρὺ τῆς τρικυμίας τὸ δεινὸν τῆς ἀταξίας 14v

Τὸ φιλέρημον τρυγόνι δὲν ὁμοιάζει μὲ τrsquo ἀηδόνι 9r

Τρέξετrsquo ἔρωτες ἐλᾶτε πάρτε βέλη καὶ φωτιαῖς 17v

Φίλοι μου συμπατριῶται ὑπὸ τὸν ζυγὸν ὣς πότε 40r

Φωτεινότατε κομήτα τῶν ἀστέρων κορωνὶς 14r

Ψυχὴ ἀθλία τί δυστυχία ἀκαταπαύστως σὲ τυραννεῖ 35v

Ὦ Ἑλλαδῖται ἄνδρες ἀληθινοί Καὶ Ρουμελιῶται ἥρωες ξακουστοὶ 61r

Ὦ ἔρωτα ἀνδρεῖον ἀνίκητον θηρίον 66v

Ὦ ματαιότης κόσμου ὦ ριζικὸν δικόν μου 57r

Ὦ παιδιά μου ὀρφανά μου σκορπισμένα δῶ καὶ κεῖ 42r


Εικ

1 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

233

Εικ

2 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

243


Εικ 4 Κώδ Γενναδείου 725 φ 152v

Εικ 3 Κώδ Γενναδείου 231 φ 1r


Εικ 5 Κώδ Γενναδείου 725Πρόσθια πινακίδα στάχωσης ndash Στάχωση συλλογής Ν Μαυροκορδάτου


Εικ 7 Κώδ Πανεπιστημίου Αθηνών Τμήμ Μουσικών Σπουδών Βιβλιοθήκη Κων Ψάχου 170310 σ 70



αδήλου μεταφράσεις θεατρικών έργων και στιχουργημάτων του Μεταστα-σίου [Pietro Metastasio 1698-1782] διασκευές ποιημάτων του άλλα ανώ-νυμα στιχουργήματα καθώς επίσης πρωτότυπες ποιητικές συνθέσεις του Γεωργίου Νικολάου Σούτσου και ενός δημιουργού Αλέκου

Ο Δημήτρης Σπάθης συστηματικός μελετητής του κώδ Μπενάκη επι-σημαίνει τη σπουδαιότητα του εν λόγω χειρογράφου το οποίο μαρτυρεί και επιβεβαιώνει την έντονη μεταφραστική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 18ου αι με αντικείμενο τα δραμα-τικά έργα του ιταλού ποιητή2 κυρίως όμως εμφανίζει νέα στοιχεία για την αποδοχή και διάδοση που γνώρισε το λυρικό του έργο για το οποίο δεν υπήρχαν παρά μερικές μόνο ενδείξεις ότι μεταφραζόταν στα ελληνικά κατά την περίοδο αυτή3

Συγκεκριμένα στον κώδ Μπενάκη (σ 140-157 166-172) σώζονται μεταφράσεις έξι στιχουργημάτων του Μεταστασίου4 εκ των οποίων το τελευταίο laquoἩ ἄνοιξιςraquo θεωρήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος του διασκευή5 ενώ ακολουθούν (σ 172-193) είκοσι πέντε συνολικά ποιητικές συνθέσεις αδήλου ή αδήλων προς το παρόν στιχουργών σε ορισμένες από τις οποίες ωστόσο αναγνωρίστηκαν μοτίβα έστω και παραποιημένα του ποιητικού έργου του Μεταστασίου6

2 Ο κώδ Μουσείου Μπενάκη 138 (Μπ 50) περιέχει μετάφραση σε ελληνικό πεζό λόγο των θεατρικών έργων Θεμιστοκλῆς (σ 1-66) και Ἀντίγονος (σ 67-118) αλλά και έμμετρη διασκευή του μονόπρακτου έργου Ὁ ἔρως αἰχμάλωτος (σ 121-139) βλ εκτενώς Δημήτρης Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίου και πρωτό-τυπα στιχουργήματαraquo στο ο ίδιος Ο Διαφωτισμός και το νεοελληνικό θέατρο Επτά μελέτες εκδ University Studio Press Θεσσαλονίκη 1986 σ 101-144 [πρώτη δημοσίευση Ο Ερανιστής 16 (1980) σ 239-284] για τη μετάφραση των θεατρι-κών έργων βλ ιδίως σ 106-119

3 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 120-1214 Πρόκειται για τα εξής στιχουργήματα laquoἩ ἐλευθερία τῆς καρδίαςraquo (σ 142 144

146 148 150 152) laquoΠαλινωδία ἤτοι ἀντίφασιςraquo (σ 143 145 147 149 151 153) laquoὉ δειλὸς ἔρωςraquo (σ 154-157) laquoὉ χωρισμόςraquo (σ 166-168) laquoἩ δικαιολογίαraquo (σ 168-170) laquoἩ ἄνοιξιςraquo (σ 170-172) Μεταξύ αυτών αντιγράφηκε το στιχούρ-γημα laquoΦονεὺς ὁ ἀκούσιοςraquo (σ 157-166) που θεωρήθηκε ότι δεν ανήκει στην ποι-ητική παραγωγή του Μεταστασίου αλλά πιθανόν δεν είναι ούτε πρωτότυπο βλ Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 132-133

5 Σπάθης laquoΆγνωστες μεταφράσεις Μεταστασίουraquo σ 126-1276 Βλ ενδεικτικά (σ 172-174) Αρχ Τρέξατrsquo ἔρωτες ἐλᾶτε πάρτε βέλη καὶ φωτιές

Ο Σπάθης (ό π σ 129) επισημαίνει πως το στιχούργημα αυτό στον κώδ Ραιδε-στηνού του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου Μέλπως Μερλιέ (Κέντρο Μικρασια-τικών Σπουδών) αποδίδεται στον Ιωάννη Καρατζά (1770-1808) γιο του ηγεμόνα

































































































































bull bull









ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ















































































































































Εικ

1 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

233

Εικ

2 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

243









































































































































bull bull









ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ















































































































































Εικ

1 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

233

Εικ

2 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

243














ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ















































































































































Εικ

1 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

233

Εικ

2 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

243
















































































































































Εικ

1 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

233

Εικ

2 Κ

ώδ

Μπε

νάκη

138

(Μ

π 5

0) σ

243









Φαναριώτικα στιχουργήματα σε αθηναϊκούς κώδικες...

Documents

Transcript of Φαναριώτικα στιχουργήματα σε αθηναϊκούς κώδικες...