Namik Xınalıqlı

Kətişi Əfsanəd

Xınalıq-2013

2

Azərbaycanıi miżili şiżdu: Namik Xınalıqlı

Azəbaycanıi miżili kətişi miẑir gəxirkudur: Namik Xınalıqlı, Monika Rind-Pawlowski

Redaktor: Saxavat Sultanov, Monika Rind-Pawlowski

Dizayner:

Vahid İbrahimov

Də kitab Almaniye Frankfurt şəhərir at̂t̂ıi Höte

Universiteti dilçilik fakülte “DoBeS” lahiye

tərəfilli maliyyələştirmişkudəmə.

Xınalıq Ədəbiyyat Mətbəəsi, 2013

Tiraj: 300

Satış üçün nəzərdə tutlmayıb

3

Şairi haqqır sa-k̇u cuğab

Ədəbiyyat – insanıi, cəmiyyəti hissirdir, istəgirdir sam arzud mənalı

əks et̂t̂irmişkiri sa cuğabıi sənəḣətmə.

Kətişi şair Rəhim Alxasıx totux Namik Xınalıqlıi ginəgi sa şair

at̂t̂ızağlı zı ixer şatıdmə. Namik Xınalığlıi ədəbiyyatu marağ məktəb

lik̇uvtorşunu t̂aq̇q̇ıjmə. Hine marağıi, hine düşüncədi, hine hissirdir

qələm t̂uviyə kağazır şiżirsu məcbur kudmə. As hanım mux̂oatmə ki,

şeir, poema, povest şiżirvalu hər tərəfli istedad t̂ak̂uval lazımmə.

Namikiş də istedad at̂t̂ızağlı hini hine fikirdir, hinə k̇uralı kağazır

koçurmuşkujmə. Həm yə ċinə ki, cuğabırdır hanım düzmüşkui-

qoşmuşkirval şiżirsu məcbur kiri sa ilahi qüvvə at̂t̂ıjmə. Namik

Xınalıqlı hine Kətişu ixer bağlı sa şairmə. Şairin həmmişə el-ubu ixer

bağlı k̂oarmə. Hozu şiżirsu guc lərjim hə bağlılığmə.

Namik Xınalıqlıi məktəb lik̇uvtorşunu şiżi “Azərbaycan” şeir yə

lik̇uvsun as şairiş tutarlı düşündürmüşkiri cuğab ċiri istedad at̂t̂ıval

mux̂uq̇işəmə. Namik Xınalıqlı zamanışkili ayağlaşmışk̂uzağlımə ki,

şairi şiżi şeirdir ĥədminzi marağıllı lik̇uvri, hanam dax k̇ulli yeẑẑində.

Sa yaşır də istedad t̂ak̂uval hinu işarəmə ki, hala Namik Xınalıqlıi

şiżiri kitabırdır ixer t̂ak̂uijmə. Hanım zağlı ki, Kətişi x̂ınıi, havayıi

sətkəx totux hinu sam də kitab şiżirsu məcbur kirmə.

Namik Xınalıqlı Quba at̂t̂ıi şairinzi “Gülüstan” məclisi sa üzvmə.

Şiżiri şeirdir “Tərəq̇i” Xınalıq qəzetirdirir çap q̇ijmə. Şairi birinci

kitab “Könül Nəğmələri”mə. İkinci kitab “Xınalıq və Xınalıqlılar”mə.

Üçüncü şiżi kitab “Xınalıq Əfsanələri”mə. Də kitabım marağlı

k̂uidəmə hine görə ki, ĥədminzi tarixi hadisəd tarix haqqır yazıçinzi

şiżi əsərdirir lik̇uvtorşun məlumat əldə kitarmə. Hinə cəhəti görə

üçüncü kitab oxucinzu ixer marağlı kak̂uidəmə. Yə şair Namik

Xınalıqlu çətin, məsuliyyət tələb kiri sənəḣətir ixer uğur

arzulamışkiretmə. Səx totxum şiżiri kitabırdırıi k̇oar k̇ujalkirətmə.

Hinə kitabırdırıi səx totux Namik Xınalıqlı sətkəm tanıtmışkirdmə.

Babayev Səyavuş Ələddin məḣəlimi gada

Məktəbi iptidai sinifi məḣlim

4

Kətişi əfsanə

Suru yəğin ki, Nuhıi tufanıi haqqır kijmə. Eŝi tufanışkili

bağlı ixer rəvayətirdir ixer xalqınzıi miżir həkim k̇atk̂oarmə.

Varıs Türkiyə, İran sam Azərbaycanıi Naxçıvan muxtar

Respublike vilayəti əhali Nuhu gəmi hozıi cigə t̂aq̇q̇ıjmə ċitarmə. Zı

hala ĥəyəl vaxt Xınalığıi żu “Kətiş”val mux̂uijşəmə. Də Kətiş żu t̂eli

kabığdəq̇i heç kşu mux̂uijimə. Kətişi soe inq̂erğozışıllı kisilli Kətişi

buĝrur at̂t̂ıi məşhur Şahdağır t̂üi sətkə mıdadıi żurdur sətkəx totux

lək̇ujmə. Ancax Kətişilli sa misi ṫal dəxi Tufanı mıde żu kşe tərəfilli

yam çinəx hinəş Tufandağ ċirvalq̇i heç kşu mux̂uijimə. Dəniziq̇illi

4464 m. hündürvalır t̂üi Bazardüzür balığıi ṫop i pıtili asır zabığdəmə.

Ĥadətən dənizi qırağır qumlağır t̂ak̂ui balığı ṫop hine hündürür ĉim

kabığdəq̇i iş ċinin k̂uijimə! Amma Şahdağır at̂t̂ıi Qızılqaye qabağır

kət̂t̂idinzu sam əl balığıi ṫop zabığdəmə. Nuhui tufanıi sa balığıi

ṫopışkili ya dalıg at̂t̂ıjı liyə sorŝundəjq̇i yə suru ċinə. Ċirisilli Nuh

peyğəmbəri çinə gadıi żum Ket q̇idmə.

Çıxı tufan hiyə cinə x̂ıni k̇anık̇ yeẑẑinsın Nuhu gəmi üzmüşk̂uyə

kayə kətiş t̂üi cigə kəxkşəmə. Gəmi həki Tufandağıi üstür kak̂orşunu

q̇ula t̂axkıi, x̂u çəpi də zağiyə Nuh peyğəmbəri sa mıdu Tufandağ żu

lək̇ui. X̂u suvahı çəpsox totux gəmir t̂üi canlıd hinəneduru q̇andəji

unk̇ursu xi, hinedirişkili çinardə Nuhi gada Ketim gəmilli talt̂ırğıi

Nuh peyğəmbər Ket hine işix leşzağlı hinu alxışkui. Ket sam q̇ə

mıdadırır k̇atığsox totux kahiyə həki bitinirzi Ċe Yuvur Cigə ċiri cigə

kağıi. Mik̇ilga ixer qi zağlı ċə gəşkiri yiq̇i hini kutaş ċi ĥəsyə puşa əl

antır zək̇ui. Sətkəx totux antıllı ċə qalğıi. Hə ċə həkim k̇ılarimə.

Hanım zağlı hinə cigəş həkim “Ċə Yuvur Cigə” ċitarmə. Ket sətkəx

totux həki Kətiş t̂üi cigə kağıi. Hinel żoa geçişyə soa liq̇ui. Hanım

zağlı Kətişi süftə żu “Ket-iş” biq̇dəmə. Yəni Keti żoa məna lətarmə.

Həki suru mux̂uq̇iu yə çina Şaş balığıi ṫopı zabığval lişəq̇i?

5

K̇unuq̇an Abdali Əfsanə

Ċirisilli ixer-ixer vaxt qabağır Kətiş gi qaşəxi ĉaxşıi k̇u-

puşa üs q̇ula gəşət̂t̂i. Ink̂abır, miĉəd q̇i xi. Cəməḣət umza

vaẑẑınıi. Li yeẑẑinq̇ət̂t̂i, ink ċuvunq̇ət̂t̂i. Sa vaxtır Kətiş

gəxk̂ui suvahı dindar Abdul żu t̂üi sa lıgıld t̂aq̇q̇i. Ğoa lıgıldıi t̂üi

dövlət k̇unuq̇an ċuval t̂abıq̇i. Sa q̇ə inadq̇ə Abduli hinəne k̇unuq̇an

ĥəyvan Əbu Müslüm maĉĉıgıi qabağır q̇urban yuk̇yə buto cəməḣətu

pekui. Hu Kətişi miq̇el at̂t̂ıi oq̇anıĉĉını çinə cigə kahiyə puşa q̇ə

Ğuŝaru hecə kuiyə kob kirtomə. Onğ q̇əx totux oq̇anıi quvullu

k̇unuq̇an cigəli x̂u alk̂uitomə. Hinə x̂ınışıllı sa çıxı miĉə k̂uitoamə.

Abdulu mux̂uk̂uitoamə ki, Ğuŝarıi hini yuk̇ui q̇urbandır qəbul kuval.

Hinəx totux Kətişiş cəməḣəti hinə cigəli x̂u ċalfiyə cəməḣətu x̂u

lək̇irtomə. Hinə cigi żu K̇unuq̇an Abdal Baba periĉĉini yeẑẑindətomə.

Həkim cəməḣəti hinel ċafiyə q̇urbandır yuk̇yə dəḣəd kitarmə.

^

Kət̂t̂id Baba

Hala sovet qurulmuşk̂usəq̇illi ixer- ixer qabağır Kət i ş

hasım sa hadisə k̂uitomə. İnq̂er ĥədminzi çık̇ırsilli Kətiş

Mehbalı żu t̂üiyə sa yüzbaşı t̂aq̇tomə. Kətiş yə hini buĝrur

t̂üi buto sobur hinu tabe k̂uitomə. Du, Mehbalı yüzbaşı ixer çıxı

əzazıl sa lıgıld k̂uitomə. Hinem Baba żu t̂üiyə sa gada t̂ak̂uitomə.

Baba hinəne k̇ilinziq̇illi k̇ix yeẑẑintondə sa cehil k̂uitomə. Kətiş

Zöhrə ċiri sa q̇inir rişi t̂ak̂uitomə. Mehbalı yüzbaşi hə rişi hinəne

gadu sikritomə. Va lişk̂ui sor məhşur sa qumarbazi sa rişu ṫaṫankılı

pil aşə. Ancax yüzbaşış ınq̂ıx q̇idan ung kink̂oat̂t̂işə ċiri. Hər mik̇ilga

qumarbazın soe mık̇ır heç kıla t̂ondə çinə żoa qumar anŝkiri kilk̂oeşə.

Sa q̇ə ğoa qumarbazi k̇ilinzu rijik̂ui rişi Babu sikuival çık̇ıi. K̇ilin ixer

lat̂t̂ıjı-talt̂ıjıxsox totux li ki, Babax qumar anŝkiri cigə saskuyə hu

hinel yibtoa. Ċıfiyə çinel lık̇toa. Hana sa xilağax totux Zöhrə ğoa

6

qumarbazu siktoa. Puşa k̇ili də məsləḣət kiritomə. Hana paga mik̇ilga

ğoz puşa k̇ili Baba miżi ċux̂uyə qumar anŝkirsu saskirtomə. Baba

razı kuiyə san bitin aĉıbsox totux Baba żolu q̇amaş tə talt̂ırhiyə

qumar anŝkirğozıi kolu kak̂uitomə. Puşa qumarbazi hinəx içəri

saskirtomə. Baba içəri lażk̂orşunu çinəğui dax ləmpə yibirtomə.

Çinəğuim ĥəzir kui xənçəl Babi ungumur xəşpx̂irtomə. Baba yibyə

sanıllı Kətişi musot at̂t̂ıi “K̂ızaz” dəhnə ċiri dəhnər çinə çıxı k̇aċınıi

k̇anık̇ lık̇ırtomə. Hinu xəşpx̂ui xənçəlim hinəşkili lık̇ırtomə. Əstiga

əçilmişq̇isın Babe ğot̂ur ailu dəxitomə ki, Baba żoa at̂t̂ıi. Mehbalı

yüzbaşi ĉüt̂t̂on sorŝunq̇alım, heç kşi zağıdmə ċirtoyimə. Q̇ebir

lat̂t̂axiyə həftə k̂uitomə, həftə tamam hiyə vaż k̂uitomə. Baba

ċağırtoyimə ki, ċağırtoyimə. Hə hasım ĉoz tamam hiyə suvaj

kak̂uitomə. Kətiş t̂agalı xəstəligişilli ĥəzabır t̂üi sa lıgıld t̂ak̂uitomə.

Kşiq̇i hinəş ċirtomə ki, K̂ızaz dəhnəli alk̂ui x̂ınili yex̂uyə x̂ınır laxq̇alı,

hu kısan k̂uidmə. Ğoa lıgıldıi hinəne yoz-yəḣiz yaşır t̂üi rişi

orskirtomə hinə dəhnəli k̇u q̇əç x̂u çıkak̂usu. Hə rişi sa dəhnər

lasıxsın dəxitomə ki, çinə çıxı k̇aċınıi üstür Babi paçad

musolxunkuiyə ĉuvat. Rişi dax q̇əçirdir fatkuyə sor çəspirtomə.

Kasiyə Mehbalı yüzbaşış də ċiritomə. Də xəbər kisın cəməḣət bitin

K̂ızaz dəhnər vokurtomə. K̂ızaz dəhnər rişişilli Baba t̂el zağıdq̇i

sorŝundətomə, hanam rişi hə çıxı k̇aċın taŝıxkuiyə Mehbalı yüzbaşi

hinə k̇aċınıi k̇anık̇ qalṫık̇ıri ĉaxşıi. Setkəx totux hineli mayıt

qalt̂ırbığıi. Bitinirzu zağıi ki, də Babıi mayıtmə. Ğozıi mayıt sor

çıkabığıi. Mehbalı yüzbaşi bitin çəməḣət kajk̇ıyə soe urte meydanır

cəməḣətiş sorŝunıi ki, Baba kşi yibdu. Heç kişəş sas qalt̂ırĝat̂t̂ıi.

Mehbalı yüzbaşi hinəne xənçəl qalt̂ırviyə li ki, cəməḣət, amma as

mux̂oetmə e gada kşi yibidq̇i. Də liyə sa żarkuyə cəməḣəti içir

laşılkıi. Sa vaxt tu puşa qumarbazışıllı çinə ğoaş t̂oxununq̇ində çəpir

ĉaxşıi. Hu zağıyə Mehbalı yüzbaşi hu ċux̂ui. Qumarbaz ĉaxşıi ṫəni li

ki, yə yibdimə. Baba e k̇ilinzi yibidmə. Hasım puşasturum mux̂ubıq̇i

kılaq̇i. Mehbalı yüzbaşi puşasta qumarbaz soe urtar çinə ĥəçər şik̇uyə

cəməḣətiş hozu k̇aċın kirçek̇ui.

7

Kət̂t̂id Bahaddin

Yuk̂oat inamfarın, yuk̂oat vaḣa. İxer ĥədminzişilli ki sa

söbət suru kinə. Kətişi molla Əhmədi nəsililli k̂ui molla

Bahaddin savadlı dindar sa ĥədmi q̇idmə. İxer varlı ailəli

q̇ivalıx lepişq̇alı, hət̂indən ixer sadə sa ĥədmi q̇idmə. Bahaddin hə

hot̂ur nixeriş k̂oarşə ċiri. Hot̂ur yürüşü cigə kətişiq̇illi 5 km. şimalı

t̂aq̇q̇ıjmə. Hinə ŝuq̂e cigəbir həkim t̂üijmə.

Hər k̇u-puşa q̇əşilli sın kətiş kahiyə żolu hinənu q̇andəji ċak̂ui

Bahaddini mik̇ıi sa q̇ə hasım sa hadisə kağıi. Sa q̇ə mik̇ilga nixeri

kolu at̂t̂ıbıjrıi vaxt kətişiq̇illi 1 km. məsafər t̂üi 1-ci “Dar doqqaz” ċiri

cigəx enğ zağıi. Hava qaralmışk̂ui vaxtır enğ kişejq̇i mux̂uq̇i. Mux̂uq̇i

ki, də enğ şeyṫandırıi anŝval. Sa k̇u-puşa-onğur qabağır taltıxfiyə

Bahaddinix inq̇er saskui. Bahaddin inq̇er laxsın zağıi ki, seil sa

zurna, q̇urob at ki, cıma kirdur çinə tərəfir, yəq̂irdur çinə tərəfir

hərdur hə hozıi aləmir at. Sakit çinə qarağır ĉuvıi Bahaddinu zağıi ki,

ẑınasıi üstür at̂t̂ıi əgni hine xinimk̇iri əgnival. Əgilmişhiyə yavaştə

antıllı sətkə maq̇al t̂uviyə ẑınasi əgnir zix̂ui. Sətkəx totux inq̇er

vuk̇ursu sa k̇uza çıkabığıi. Bahaddinu zağıi ki, hə k̇uza kətişi təpə

məĥlər gəxk̂ui çinə kət̂t̂ididəval. Hozıi k̇uza laṫq̇uyə kalla t̂əq̇irtomə.

Hozıi lık̂a ċatkiri ċaxşsın sar-çinəğoaş ċirtomə ki, k̇uze ink̇imzir

dugun kə kuvun. Bahaddini k̇uze dalıi paçe ink̇ t̂uviyə hinəni cıbınır

ĉəşıi. Lık̂a x̂iyə ĥəzir q̇isox totux ĉaxşırtomə q̇andə. Hozıi

Bahaddiniş ĉüt̂ṫon liq̇alım, Bahaddini heç çinəx k̇ıl xuvurtoyimə.

Hozıi lık̂a q̇iniyə tamam kuisox totux k̇uze ink̇irdir çinel çıkafiyə

yazaq̇i lik̇uvurtomə. Buto ink̇irdir çinel kajk̇ırtomə, amma dali paçe

sa ink̇ ċağırtoyimə. Hozıi hinə ink̇imi cigə çinə dərdəbanıi q̂aŝ

ĉəşirtomə. Hana hə hozıi dəḣə lik̇uvurtomə. Hinəga k̇uza

dirilmişk̂uitomə. Hinəga Bahaddini Quranıi ayədiş sadə lik̇uvurtomə.

Ayə lik̇uvyə tamam kundə hinel t̂üidur bitin dugun k̂uitomə. Sınım

pil anṫuviyə leşq̇alı, san yarı san at hum çinə antır. Dax pşi nəşk̇uyə

nixer yaqqındə cigə kak̂uitomə. Pşi ĉik̇uyə żoa lażığsın zağıi ki,

xinimk̇ir, ĥəyəlir ṫaṫankılı aĉĉıbat. T̂uviyə xinimk̇iri əgnix leşi. Zağıi

ki, k̇urar hinu zağıi inq̇er t̂üi żınasu xuvıi maq̇al əgni üstür at.

Xinimk̇iriş heĉĉə lində əstiga k̂uval k̇ujalkui. Əstiga q̇isın pşi guviyə

8

kətiş kağıi. Q̇ət̂t̂iga vaxt soe meydanır kağıi. Hinel t̂üi ĥədminzu san

pıtu zağıjıt çık̇ıi. Meydanır t̂üi cəməḣət heç kıla inam bıq̇ət̂t̂i. Axırı

Bahaddini mik̇ilga hinu zabığıi k̇uze səḣbix saskuyə li ki, hə k̇uza

meydanır vuk̇oa. Vuk̇uri k̇uze əvəz hine səḣbu k̇anık̇ bala t̂üi sa luẑoz

lərmə. K̇uza qilivtorşunu zağıi ki, k̇uze dalıi paçe çinel ink̇i əvəz

dərdəbanıi q̂aŝıi ginəgi yazaq̇i at̂t̂ə. Hinəx totux meydanır t̂udur

Bahaddinu inam bıq̇i.

Seyfəl

Seyfəl ċiri sa lıgıld kətişilli q̇abal suvajır meyvə ċalk̂ui xeşə.

Sa zadım ċinə ki, tuga kətişi cəməḣət hər suvajır Q̇abalıi

Vəndam sor meyvə t̂uvursu k̂oeşə. Ğoa Seyfəlim Q̇abalıi

Vəndam sor meyvə t̂uvursu xeşə. Alt̂ıbıjtorşunu Salavat aşırım ċiri

cigə mik̇ilga q̇i. Seil san aĉĉıvır yiq̇i. Çinə çıxı talar sa cigə şuq̂uyə

latkıi. Pılor taza mişu lak̂orşunu Ṫupu uzaxıllı çinə pşi sas ki. Alt̂ıyə

ṫop lək̇ui. Zağıi ki, t̂eliq̇i sas sa miq̇elilli kak̂oat. Də sas kisın Seyfəli

pşim kişnəmişk̂uitoa. Seyfəlu zağıi ki, lak̂ui-lak̂ui sas hinəx miq̇el

k̂oat. Dax hinəne tüfəng yeżiyə ĥəzir kui. Sınım zağıi ki, vişədi

k̇ixilli sa ĥədmi pşiĉĉini kişnəmişk̂uyə hinəş kolu talə. Hu ĥədmi

Seyfəlix ləxiliyə salam lək̇ui. Seyfəli hinəş sorŝunıi ki, vı kıla? Vı t̂eli

kahiyə çu k̂uval? Hinə ĥədmi pşi dugun kuval həki pşix k̇atk̂uval li.

Seyfəl ğoa ĥədmiş şaklı q̇i. Hinə ĥədmi li ki, żoa lat̂t̂ıbıjırsu ĉermə.

San vişkili yeẑẑindədmə, əstiga hərdu hərərğoe k̇urar k̂uidurmə.

Seyfəli hinəş li ki, maşamə vəhşi ĥəyvandır at̂t̂ıjmə. Hasım kitoa san

nubili qaravul kitoa. Du ĥədmi razı q̇ət̂t̂i. Seyfəl hinəni aĉĉuvsu

laĉılq̇ui leşq̇alı, ṫaṫan ĥədmi aĉĉuvqoa. Dax sa kotug hinəni cigə

ĉəşiyə üstürüm çuxoa fatkuyə miq̇el t̂üi vişər aĉĉığıi. Ĉuviyə vişəli

hu ĥədmi k̇ujalkui. Sa-k̇u saḣət lat̂t̂axisox totux hinə ĥədmi aĉĉuvıi

cigəli t̂açıyə nək̇idilli xənçəl qalt̂ırvıyə Seyfəl aĉĉuvıi cigə it̂irkiri

ĉaxşıi. Sa əlli it̂irkusun zağıi ki, hinel ĥədmi qoyi, vişe kotug at̂t̂ə.

Dax tu kolu-sa kolu lək̇işi. Hinəga Seyfəli hinəşilli sorŝunıi, ya q̇ival?

İx k̇atk̂uvalu? Hinə ĥədmu zağıi ki, Seyfəl vişe mık̇ıroa. Dax vişər

şeşk̂ui ĉaxşıi. Seyfəli tüfəng hinu laĉĉuxhiyə sa gulla fatkui. Amma

9

hu ĥədmi latkındə gəndə şeşq̇i. Seyfəli sa gullam fatkui. Həki du

ĥədmi alkıyə latkıi yeẑẑini. Seyfəl vişəli enĉhiyə hinəx ləxilğıi. Zağıi

ki, ikinci dəfə fatk̂ui gulla düz gardanıllı ċelbığat. Birinci gulla sinəlli

ċelbığat. Məĥtəl q̇i ki, ĉimə du ĥədmi birinci gullaş k̇ət̂t̂i? Seyfəli

hinə ĥədmi yaxa əçmişkui. Zağıi ki, hini sinə q̇aq̇al buto ure qəpik

pullıi żet. Hanım zağlı hinu fatkui birinci gullıi hu k̇ət̂t̂i. Hinu

mux̂uq̇i ki, du ĥədmi quldurval. Əgər hine cuğabıx leşiyə

aĉĉuvq̇əşini hini Seyfəl k̇ılidşəmə. Əstiga əçilmişq̇isın Seyfəli sa çala

qalṫık̇yə hu ĥədmi lık̇ıi. K̇i ĥədmi puldurum t̂uviyə kətiş kağıi.

Ĉer q̇i kömək

Maşe boyullu uzanmışk̂ui dəhnəli qalk̂ui unk̇ buto ınk̂a

qarağıi zaşx̂oeşə. Soe nixer ink̂a qarağıi t̂üi gogçumanır

səpələnmişq̇eşə. Yəḣiz yaşır t̂üi sa ĥəyəl nixer kajk̇ırsu tu

kolu-sa kolu çəpiriyə təngə nəfəs hiyə t̂oxunıi. İjər at̂t̂ıi arağ

silmişkuyə gəndə maldırıi k̇ix çəpireşə. Mik̇ilga hava qaralmışk̂oeşə.

K̇unu pan luẑoz t̂üi nixer ğoa ĥəyəli hə hini tək yaqqındeşə. Cini pil

əçmişk̂ui q̇illi sa żu rahatval zağat̂t̂işə. Hot̂ur dədə Şahnaz sor

imkanlı ĥədminzi żoe dalıgırdır kireşə ki, sa təhər ĥəyəlir vaqqındəsu.

Hine lıgıld Sahib cehil yaşır k̇indəq̇əşini həki yəğin həm bəḣzi

xınıbırzıi ginəgi hinəne żoe dalıg kuiyə çe-pşə kuiyə kuçe dalıgırdırış

xəbər atk̂uidişə. Şahnazıi peyir onğ ĥəyəl vaqqınyə k̇u gada, k̇u rişi,

gadadıi çıxığui Yaqub hala cehil yaşır t̂orşunu sor kabığıi Rusıi

əskərinzi ċipxeşə. Şahnazu Yaqub əskər k̂orşunu dəğiğ sam yaşır

at̂t̂udşəq̇i mux̂oat̂t̂işə. Hanım yəḣiz zek-yəḣiz yik̇ yaş ĥussab kireşə.

Pux̂u üs lat̂t̂axivalıx lepşiyə, Yaqubuş heç sa xəbər at̂t̂işə. Yaqubi

əgni san mık̇ıi k̇anık̇ ĉeşiyə aẑẑıvreşə ki, heç q̇ət̂t̂i mik̇ər Yaqub

dəxisu. Yaqubux totux k̇u rişi zıq̇eşə. Gülay hanam Gülşən. Həki

hozum qələxkıi rişilirşə. Żoe ən misidu Fərhadşə. Hinem heç yoz yaş

tamam q̇ində dədə, rıŝılır vaqqındəsu soe nixervan q̇eşə. Sahib,

Fərhad ĉini kak̂ui üs k̇eşə. Hini mayıt puşa q̇əx totux ċabığeşə. Maşar

sımzır düskirisu xi Sahib soe inq̂erğozıi lise görə vəĥşi ĥəyvandırıi

yibeşə.

10

Həki də ailə vaqqındədur Fərhad aşə. Yaqub solu k̂orşunu

Fərhadıi onğ yaş aşə. Həki Fərhadıi hot̂ur ŝısı yarı mik̇əĉĉini

k̇ulluq̇reşə. Hava suvahı qaralmışq̇eşə. “Həki şə dədə rıŝılırzi soe

ağzır e k̇oar k̇ujalkirmə” - liyə Fərhadıi nixer nəşk̇ir ĉaxşıi. Sətkəx

totux soe żıtabırıi pəncərədilli unk̇umui içilli zəif talk̂ui ləmpe çişə

zağıi. Pıxtad şiq̇ri sas lak̂ui-lak̂ui miq̇elilli kağıi. Żoe kuçax kağsın

rıŝı Gülayıi qəfədanıllı fara x̂u dəsmal çikasyə ŝısu x̂u lojıi. K̇ılamzır

paçad rıŝsox totux żoa lażğıi. Şahnaz ŝuq̂a luẑozurdur tilq̇irsu sıxi.

Çurżıi Fərhad düşəgir uzanmışhiyə qəbərli k̇ılamzır çanar ċux̂iyə

pılor żoe pəncərər lək̇işkuiyə xəyalu dalmışq̇i. Fikiri hu hot̂ur ŝısı

Yaqubi kolı ċixi.

Rıŝı Gülayıi: “Fərhad, ve çe yəq̂kəkui ŝuva” – lisın, Fərhad

hinənəş kağıi. Dax əgilmişhiyə hinəne çe ŝuli ĉaxşıi. Gülşən irək̂ui-

irək̂ui kasyə düz hini buĝrur ĉezvıi. Fərhad mişelli t̂açığui ginəgi rıŝıi

ijəx lək̇işi. Çinəşq̇i rıŝı hinu sa təhər zazığıi. Fərhad hanım lək̇iş zağlı

tu rıŝı Gülayıi dax li: “Fərhad, sətkəx totux kə żoa k̇iyən kak̂uidurmə.

K̇iyən kıla? Kə żoa kıla kak̂uval?” Sa əl Gülşənıi li: “As ya mux̂u

kabığsın dəxidurmə.” Sınım t̂uzalı qonşu Salman xolui sas kağıi:

“T̂el at Şahnaz?” Fərhad dax t̂açhiyə t̂oz əçmişkiri yiq̇i ki, Salman

xolu çık̇ırıi-çık̇ırıi içəri talżığıi. “Hala kabığdurviu? Dur t̂aga

kak̂uidur,” - liyə düz żoe urtar t̂oxunıi. Ṫaṫankılı ink̂i gus yeẑẑini

Fərhadu salam lək̇uyə lat̂t̂iyə Fərhadıi cigə ĉuvıi. Saga Şahnazıi tilq̂ui

al Gülayiş lək̇uyə żarıllı: “Xoş kağıi, Salman xolu!” - liyə dax

istiganır çe lojıi. Cit k̇ujalkiri Fərhadıi dədəş sorŝunıi: “Kiru kak̂ui

k̇iyən kıla?” Şahnazıi li: “Qonşu solu Aslan bəg soa rıŝı Gülşən

hinəne gada Müslümu sikiri yuk̂qoamə. Q̇ət̂t̂iga Aslan bəgi ĥədmi

karkuiqoaşəmə. Mik̇ilga ĥəzir farın ülçüvalu ĥədmi karkirmə. Yəm

Salman xolu çıxı ĥədmiĉĉini saskuvalmə.” Fərhad ṫupomzuru inam

q̇ət̂t̂i. Hanıt̂on sa Aslan bəgiş cüreli rişi ĉazığındə kiq̂irğoe kokur at̂t̂ıi

xindet Şahnazıi rişi sikridu? Sınıllı pşi kişnəmişk̂ui sas kağıi: “Ay

żoe səḣbi,” - ċiri havarıllı sa sasıi çaşbaş vaẑẑınıi ailə mişeli

t̂ık̇səĉĉini q̇i. Gülşən dax içəri t̂üi utağır çəspi. Fərhad t̂uzar lat̂t̂ırğıi.

Şahnazıi ijər yaşmağ ċux̂yə lixsiyə t̂uze buĝrur t̂osxuni. Aslan bəgi

Şahnazu ĥürmət kirsəx hinəne xinimk̇ir Səkinə hinənəşkili çıkağeşə.

Hoz pux̂u ĥədmi aşə. Aslan bəg hine xinimk̇ir tu puşa ĥədmi kılaq̇i

varlı ĥədminziĉĉini aşə. Aslan bəgi salam lək̇uyə Salman xoluşkili

hanam Fərhadışkili goruşmuşq̇i. Bitin süfre mık̇ır kilbiğıi. Süfre

ayağır Gülayıi k̇iyənzu çe lojıi. K̇iyənzi çeyix k̇ılxuvat̂t̂ıi. Aslan bəgi

11

Şahnazış li: “Ğuŝarıi əmir, peyğəmbəri tapşırığıllı ve rişi Gülşən e

gada Müslümu sikri yuk̂oatmə. Müslüm lik̇uvi savadlı sa cehilmə.

Sam əl sure sor kağıdmə, soa rişim hinəga rijiziq̇dəmə. Yəm

cəməḣəti ĥədətilli şə misi ŝısı Murad hanam Səkini ğot̂ur ŝısılır Adil

yə Aqilim ye işkili çıkağvalmə.” Aslan bəgi cuğab tamam bıq̇ındə

xinimk̇ir Səkini ĉaxşıi: “Kirağıllı ve bala eyim balamə.” Nuba

Şahnazu kabığıi. Saga Salman xolui li: “Ay Aslan bəg, surum rişi

ləzuk̇undə kişu ləzik̇irdə?” Şahnazıi: “Yirim ləzuk̇şəmə” - li. K̇iyənzi

żin çe ŝuvı. İlli-utullu söbət kisox totux k̇iyən ink̂u t̂açbığıi. Żolu

lat̂t̂ırk̂orşunu Aslan bəgi Şahnazış: “Vı heç çinəş narahat ankuzu inq̇e

vaxt mux̂ukuiyə yir rişi ċuk̂uidurmə. Səkinə k̇ıl həĉĉə t̂ondə

kazığat̂t̂işə. K̇u dəs pıtgiğoe əgni sətkəm qənfet çıkazığeşə.

K̇iyən pixisox totux Salman xolum xi. Rişilir kirağ san ixer şat

aşə. Bağlama əçmişkuiyə Səkini çıkazığıi əgnid t̂uviyə cürə utağır

çəpi. Fərhadım sətkə qənfet t̂uviyə fikir kui: “Paga heç kıla inam

k̂uidurvimə ki, Aslan bəgi Sahibi rişi hinəne gadu argab sukuidəmə.”

Cit fikir kiriyə Fərhad mişu lant̂ırvıi xi.

Həki suru sətkə yə Aslan bəgiş çık̇nə, kıla du Aslan bəg? Aslan

bəg, bəg k̂uisəq̇illi qabağır kasıb yetim sa ĥədmi q̇idmə. Puşa əl həcc

ziyarətu xi Aslan bəgiş hacı Aslan bəgim ċinink̂uijmə. Aslan bəgi

cehilval xolu Asim bəgi kuçar nukarvalır lat̂t̂axijmə. Dədə bıi t̂ondə

du yetim xolu Asim bəgi yaqqınudmə. Asim bəg puşa əl evli q̇i,

ancax ĥəyəl t̂abıq̇ət̂t̂i. İxer yava xasiyyətir t̂üi Asim bəgi rıŝıi, gada

Aslan bəgu dənə zülüm k̂ot̂t̂işə.

Ancax Asim bəg k̇ılorşunu Aslan bəgiq̇illi cürə hine heç kıla

at̂t̂ondəzağlı buto var-dövlət Aslan bəgu yeẑẑinişə. Aslan bəgim

bəgq̇isox totux hinəni kolu mollax saskuiyə dərs t̂uveşə. Xolu Asim

bəgu borclu vaẑẑınıi cəməḣəti borcurdur silmişkui. Çinə cuğabıllı

hinu tabı soburur hinənu ĥürmət qazanmışkui. Hana Asim bəgix

totux sor ĥürmətli ĥədmi Şayiq bəgi rişi Səkinə hinənu sukui. Hozıi

k̇u ĥəyəl aşə - sar gada, sar rişi. Gadıi żu Müslüm, rişi żu Sahibə.

Aslan bəgi xindet Şahnazıi yetim rişi Gülşən hinəne gadu sukuivalıi

hasım aşə. Bitin bəginziĉĉini Aslan bəgu hine gadaş lik̇uvur çekiri

yuk̂oeşə. Ancax Müslüm qayıl k̂oat̂t̂işə. Aslan bəgi ərkəvan gadu

hədə-ınq̂ kui. Hine buto çıxıvaldır ċuq̂eşə. Cehil vaxt k̇ilinzişkili

q̇andə-ŝuli Müslümu də sa çıxı dərs bıq̇i.

Sətkəx totux Müslüm Aslan bəgişkili qayıl q̇i. Lik̇uvursu xarici

ulkar k̂uisu cuğab lək̇ui. Aslan bəgi gadıi, əgər lik̇uvq̇alı, hine buto

12

cuğabırdır kirisu cuğab lək̇ui. Müslüm lik̇ivirsu Bok̂k̂u xolu Aqil

bəgi żoa hinelim Rusiya xi. Rusiya daḣva ĉaxşıizağlı hu talt̂ıbıjırsım

q̇i. Kat̂t̂ıbıjı kağsox totux Müslümi Aslan bəgu köməgval kiri ĉaxşıi.

Müslümu sa q̇ə mik̇ilga varısıi soe miĉəx sa rişi zazığıi. Hə rişi hinu

rijik̂ui ĉaxşıi. Müslümi hə rişi kılaq̇i t̂ompxsox totux peşman q̇i.

Mux̂uq̇i ki, hə rişi yetim kasıbval. Inq̂ıx q̇i ki, bıiyi hə sikridəzimə.

Müslümu sətkə hə rişi k̇ursq̂ınskiri yiq̇i, amma hinəş hə kinq̇ət̂t̂i.

Mik̇ilga żoe gus mərtəbər ayvanır Aslan bəgi ailə pşə q̇andə

kilbığıi. Pşə q̇ini tamam kuisox totux Müslümi rıŝı Sahibəş li ki,

işkili kasır viş ċiri cuğab atdəmə. Də liyə hu hinəne utağır xi. Heç

puşa dəğiğə lat̂t̂ığındə Sahibə hine utağır kazığıi. Müslümi Sahibəş li:

“Dədəş lişə, varıs sor Gülşən ċiri sa rişi t̂üidəmə. Hə asır zax siktoa.”

Də kisox totux Sahibə şatsiyə Səkini kolu zoskui. Ŝısıi li cuğabırdır

dədəş li. Səkinu, gadu rijik̂ui rişi kılaq̇i mux̂uq̇isox totux Aslan bəgiş

li. Aslan bəgi sətkə fikir kuisox totux: “Ĥədmi kasıb bıq̇sın ya k̂oar?

Rijik̂qoa siktoma xinimk̇ir ĥəzir sar ölçü k̂oa.” Səkini ĥədmi orkuiyə

hot̂ur ŝısılır Adil bəg yə Aqil bəgix saskiri çek̇ui.

Əstiga hava suvahı aşə. Soe nixer kilğeşə. Fərhadıi pşe sumka

lənk̇uyə nixeriş k̂uisu ĥəzir aşə. Sınım nixerir luẑoz iştalk̂ui

Tükəzbanıi soe musot t̂ak̂ui Sünbülüş li ki, kiju? Varıs solı Aslan

bəgi hine gadu kire solı rişi sukuival. Fərhadıi Sünbüli ċiri

cuğabırdırıx ṫop ĉaxınındə nixer nəşk̇iri ĉaxşıi. Gülşən Müslümu

sukuival çinə q̇i içir buto sor lilkıi. Fərhadıi nixer q̇ət̂t̂iga sakit kuiyə

hinim pşə q̇andəsu çinə qarağıi ĉuveşə. Maşalı talk̂ui k̇uralı sa pşili

talk̂ui ĥədmi hinəx miq̇el q̇i. Salam lək̇uyə pşili tencığıi. Miċə pşiyi

üstür taza əgnir varlıi bala kılaq̇i Fərhadu mux̂uq̇ət̂t̂i. Hini pşiyi

üstüllü xorcunur t̂üi q̇andəjit qalt̂ırvıi. Hə hini sa süfrə əçmişk̂ui.

Hana “Bismillah” - liyə k̇ıl pşəx ixəkui. “T̂u-t̂u, eŝi dolmaşıllı t̂u!”

Fərhadu du ĥədmi kılaq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. Amma hinu Fərhadıi żu

mux̂oeşə. Fərhadu hini żu sorŝındəsu irəq̇i. Pşə q̇ini tamam kuisox

totux hinə kağğui süfrə kajk̇ıyə xorcunur ĉəşi. “Hana nixer

yaqqındəval çatın qoyi ki?” - liyə Fərhadış sorŝınıi. “Birinci sətkə

çatın aşəmə həki rahat qomə,” - liyə Fərhadıi hini żu sorŝınıi. Hini

xəkinyə: “İ żu Müslümmə, Aslan bəgi gadamə,” - liyə pşi guvıi.

Müslümi: “Yaxşı zı k̂oetmə,” - liyə pşi nəşk̇ui.

Aslan bəgi misi ŝısı Murad Müslümüq̇illi cəmi puşa yaş çıxı aşə.

Muradım Aslan bəgi yaqqıneşə. Evli q̇ində Murad ixer q̇andə-ŝulival,

qumar anŝkirval yuk̂oeşə. Aslan bəgu Muradış lik̇uvur çekirval

13

yiq̇q̇alım, amma Muradi lik̇uvat̂t̂işə. Murad ixer vaxt k̇alar

bəginzişkili qumardır anŝkiri k̂oeşə. Żoe yeẑẑini vaxtım Muradi silah

təmiz kirval, patron veżirvalışkili vaxt lat̂t̂ırq̇ıreşə. İxer vaxtım

Muradi sor hinənəĉĉini k̇u-puşa dalıg t̂ondə ĥədminzişkili q̇andə-ŝuli

k̇atk̂oeşə. Hinediri pul buto Aslan bəgişilli k̂oeşə, ancax Aslan bəgi

saskirət̂t̂işə. Hanıt̂on çinə çıxı mahal gəxirkiri Aslan bəgiş Muradi

öĥt̂əli kank̂oat̂t̂işə. Muradu kisın ki, Aslan bəgi Müslümu Şahnazıi

rişi sikriqomə. Hinəx narazı q̇i. “Kiq̂irsım çinə xindet xinimk̇iri rişi

çıkafiyə kə żoa żınas sikirdu,” - li. Hinəga Aslan bəgi li ki,

“Müslümu rijik̂orşunu ĉimə siktondə?” Aslan bəg nə sor, nəm qarağıi

heç çinə yasıllı, nəm inq̂elli yeẑẑindət̂t̂işə. Cəməḣətişkili hər t̂el xi-

kak̂oeşə. Hini sami xinimk̇ir Səkinəş li ki, “Lişə Muradış, rijidə

qoaq̇i pxiyə sikuyə enğ kitoa.” Amma gəndə Murad qayıl q̇ət̂t̂i. Aslan

bəgu suvaj tamam q̇ində Müslümu enğ kiri yuk̂oeşə. Gəndə ailə

əstiga pşə q̇andə kilbığsın Aslan bəgi Səkinəş li ki, “Kirağ-paga

suvaj tamam k̂uijmə, k̂ıza gəşində enğ kitoa.” Xinimk̇irim: “Bəg!

Hər ya uxur kısan mux̂ujmə ve dalıgmə,” - li. Sedirix ṫop ĉəxində

Sahibi: “enğ k̂uijmə” - liyə Aslan bəgi ijəli ṗakui. Muradıi heĉĉə

kindəsu laĉĉılq̇uyə hinəne pşə q̇andeşə. Müslümu enğ cuğab kiyə

irəhiyə t̂açhiyə hinəne utağır xi. Aslan bəgi hine buto dalıgırdır ċuk̂ui

miq̇el ĥədmi Sadıxıx saskuiyə li: “Bitinirzu tapşırmışkə, inq̂e ĥəzirliğ

yax kitoa.” Aslan bəgi pşi alığkuiyə düz Şahnazıi kuçar nəşk̇ui.

Kahiyə Şahnazıi kuçax pşi ĉik̇ui. Hu kağval zağısın Gülşəni çəspiyə

Şahnazış li. Sətkəx totux Şahnaz żolu talt̂ırzığıi. Qovum xoş

kağkuiyə żoa saskui. Aslan bəgi: “Sağ ol” - liyə çinəx kağıdq̇i li.

Şahnazıi li ki, “Şiru enğ hasım dax k̂uival mux̂uijişə, yoxsa yirim

ĥəzir k̂uidurşə.”

Aslan bəgi li ki, “Sure ĥəzir k̂uval lazım jimə. Buto inq̂er lazımjıt

yə lərmə. Yex̂iri xörəgixilli ċux̂yə yuk̇ri ĥəyvandırıx kanṫını. Nə sure

cihez yuk̂oat̂t̂imə, nəm heĉĉə. Puşa q̇əx totxum enğmə.” Şahnazıi bəg:

“Uxur ĉim yuk̂qoa hanım kə,” - li. Puşa q̇əx totux enğ ĉaxşıi.

Gülşən sa q̇inir rişişəmə. Abırlı ĥəyalı hər t̂a dalıg kutaşıllı

gəşk̂oeşə. Bıi k̇isox totux hə dədu sa köməg zıq̇eşə. Gülşəni dədu

odun ċatkiri, ink ċuvri, xörəg yex̂reşə. Ailər bitini hinu ixer

bijibiq̇q̇alım, ən ixer Fərhad yuk̂oeşə. Enğ tamam q̇isox totux Aslan

bəgi mixir kajk̇ıi buto məhsul cəməḣəti pe lək̇oeşə. Müslümüm k̇alar

xiyə kağeşə. Hini hala mixilli soe urtar kant̂ırbığıi sa bina tazdan

geçşirçek̇oeşə. İxerğozıi diyəsən Müslüm enğ kuisox totux żolu cürə

14

k̂uidmə ċireşə. Amma heç kşu mux̂oat̂t̂işə ki, Müslümi də bina çina

gəçşdəq̇i. Də sa Aslan bəgu, sam Müslümu mux̂oeşə. Də bina Aslan

bəgi düskirçek̇uyə hine gadaş lək̇oeşə ki, məktəbiĉĉini soe ĥəyəlirzu

dərs lərsu. Bəḣzi mollan narazı k̂uidurmə liyə Aslan bəgi də q̇amaş

kirçek̇ireşə. Müslüm k̇alar məḣəlimirzişkili goruşmuşk̂usu xeşə. Hinə

k̇inajır ĥəyəlirzu Rus miżili dərs lək̇irsu ĥəzir q̇eşə. Əstiga Aslan bəgi

buto soe cəməḣət çıxı meydanır kajk̇ıi. İl solu hanam qarağ

mahaldırıllı mollanım kabığı.

Heç kşu mux̂oat̂t̂işə ki, Aslan bəgi hoz çinəx kajk̇ıdurq̇i. Aslan

bəg pşili tenĉiyə cəməḣəti qabağır lat̂t̂iyə li: “Cəməḣət, yə zur seil

k̇ajk̇valmə ki, sur sure ĥəyəlir pagalı soe taza məktəbir karkeylun.

Yax sure ĥəyəlirzi lik̇uvtoa.” Sa vaxt mollanzıi çık̇ıri çaxşıi. Aslan

bəg sa at̂t̂ım qabağır liğiyə hana żarıllı li: “Cəməḣət, yə zur

kajk̇ıdurmə ki, zur sur-sure ĥəyəlir pagalı sor taza gəçşi məktəbir

karkeylun. Yax sure ĥəyəlirzi lik̇uvtoa.” Qabağır t̂opxuni mollanzıi

ĉaxşıi. Aslan bəg sa at̂t̂ım qabağır tiliğiyyə: “Hə e gadıim Rus miżilli

dərs t̂uvdəmə. Ancax də, hə ċirival yimə ki, Rus miżilli t̂ompxğozıi

Ğuŝar yə peyğəmbər k̇urq̂unkitarmə. Lik̇uvıi ĥədminzi ĥədmu qiymət

lək̇irval gəşk̂oarmə.” Gəndə meydanır sakitval lıkıi. Aslan bəgi

hinəni pil hinel t̂opxuni ĥədminzi ijər k̇atırkui. Bitinirzi kalla musot

kuiyə t̂opxuneşə. “Hə! Zı hasım başt̂ak̂oetmə ki, zur bitin razı atmə.”

K̇ix t̂opxunğozıi li ki, “Yir kıla ki, ve cuğabıi üstür artığ cuğab ċirisu.”

Qabağır t̂opxuni mollan ẑıma bıq̇i. Mahalır mədrəse çıxıdu molla

Xancan bəḣritiĉĉini partamışk̂oeşə. Aslan bəgu kısan mux̂oeşə ki,

hine də təklif mollanzıi ungumullu yimə. Ancax mollanzıi hə hoz

cəməḣəti qabağır sakit taŝxkirval. Mollanzıi fitnəşkili hana hu ixer

ras kak̂uidmə. Mollanzu subut kirsəx Aslan bəgi cəməḣətiş sorŝunıi:

“Zur sure ĥəyəlirzu dərs lərzağlı mollanzu yazaq̇i lək̇itaru?” Bitinirzi

żarıllı li: “Ə-ə-ə.” Aslan bəgi li: “Ancax yə suru kiri məsləḣətix

heĉĉə suraş tençq̂irjimə. Ancax hər q̇ə zur, sure ĥəyəlir məktəbir

karkeylun.”

15

İclas k̂ui q̇ə Müslüm yə Gülşən Şahnazıi żoa aşə. Hinə q̇ə Fərhad

yə Gülayıi ĥəyid aşə. Hanım zağlı ki, Gülşəni hozu pe çıkazğeşə.

Lağınıllı Müslümi Fərhadu nixerişk̂ui yaxrət̂t̂işə. Pagallı hu, Aslan

bəgi żoa lahiyə məktəbir dərs lik̇uvursu ĥəzir k̂uidmə. Hinə q̇ə

mik̇ilga Şahnazıi żoa enğ aşə. Fərhadıi hinu Müslümi çıkağıi əgni

nişyə giq̂rət̂t̂işə. Paga Aslan bəgi onğ pşi xik̇ui ĥaraba Şahnazıi

kuçallı latığıi. Hinel Müslüm, Gülay hanam Fərhad aşə.

Hinə q̇ə əstiga Aslan bəgi gəçşi məktəb ĥəyəlirzi żeşə. Müslümi

ĥəyəlirzi qabağır məḣəllimiĉĉini hinəne dərs çık̇ırıi ĉaxşıi. Hozıi solu

hanam qarağ solu bəḣzi ĥədmin latışfiyə vaẑẑınıi bitinirzi ĥəyəlir

karkoeşə. Mollanzıi żar-hareyi qabağır asıt̂on ĥəyəlir kajk̇ıval hə-hə

sa çıxı zadmə. Hozıi ĥəyəlir Rus miżilli dərs lək̇iri məktəbir

orkirğozuş kafır çireşə. Molla Xancanıi inad q̇ə cəməḣət maĉĉıgır

kak̂ui vaxrat̂t̂işə. “Kşi hine ĥəyəl məktəbir orkirqoaq̇i kirağıllı

maĉĉıgır kansıvı,” - leşə. Cəməḣəti arar fikir lıkeşə. Sa k̇abal ĥədmin

maĉĉıgıllı talt̂ırfiyə Aslan bəgi kolu kabığıi. Mollanzıi kiriji hinəş li.

Aslan bəgi k̇inaj tamam k̂uise k̇oar k̇ujalkirval li. Mixir taza maĉĉıg

gəçşiyə cəməḣətiş lək̇irsu cuğab lək̇ui. Mik̇ilga Xancanıi żoa iclas

aşə. Molla Əcdər hanam molla Xanış Xancanıi żoa kilfiyə məsləḣət

kireşə. Molla Xancanıi k̇ıl hinəni miçəşir k̇atırkuiyə: “Gərək kin

Aslan bəgu iji taŝıxkirət̂t̂işək̂oa,” - li. Molla Əcdər: “Əgər Aslan bəgi

cəməḣətu cürə maĉĉıg gəçşirdəmə lijq̇i gəçşirmə.” Molla Xanış:

“Hinəga kin batmışk̂uidurmə.” Molla Xancanıi żarkui: “Se taxsır

Aslan bəgidimə. Hine gada Müslümi taxsırmə. Aslan bəgi haq̇ılır də

zaĉılk̇ıval. Aslan bəg sor çıxıq̇i ĥədmimə. Lik̇uvurval t̂el, hu t̂el?”

Molla Xanış: “Kire k̇oar tək Aslan bəgi żoa lafiyə hinu heycə

kirvalmə. Gəndə razı q̇ındəq̇alı, cürə k̇oar unk̇urmə.” Də molla

Xancan qayıl q̇i. “Paga Aslan bəgi żoa lak̂uidurmə,” - li.

16

Müslümi inq̇əx totux Murad bəg k̇alar xi. Ancax hala kağat̂t̂işə.

Żolu k̂orşunu hinənəşkili ixer pul ċixeşə. Hinəş Səkinə xanımu

mux̂uq̇isox totux lıgıldış heĉĉə q̇amaş k̂ot̂t̂işə. Düz sa vaż Aslan bəgi

ĥəfşkeşə. Aslan bəgu kısan mux̂oeşə ki, Muradıi də pul k̇alar qumar

anŝkirsu ċixival. Mik̇ilga pşəq̇ qabağır Fərhadışkili şərəqqə kiri

Aslan bəg süfre mık̇ır ĉuviyə: “As çe lojeylun!” - liyə żarkui. Ailu hu

çina qaşqabağlıd q̇i mux̂oeşə. Pşə q̇iniyə tamam kundə kuçe t̂oz

mıżıi. Bitinirzu hanım səĉĉini q̇i ki, kağıdu Murad k̂oa. Aslan bəgi:

“T̂oz əçmişkeylun!” - li. T̂oz Sadıqıi əçmişkui. Sınım içəri kallar

molle ṗaṗax ijər miçəş mollan talżıbığıi. Qabağır molla Xancan kutaş

sa çıxı təsbəĥ Aslan bəgiş: “Vı narahat kirət̂t̂i ki?” - liyə talżığıi.

Aslan bəgi hündürüllü: “Va hanım çık̇rətmə ki, güya uxur zı

mux̂uidimə,” - liyə enciğıi. “Ĥəyəlir şiru sa ranglı çe dəmkeylun!” -

liyə Aslan bəgi ayvanır t̂üi ustuldur k̇iyənzu taŝıxkui. Molla Xancanıi

Aslan bəgiş: “Bəlkə içir lażk̂oa,” - li. Aslan bəgi: “Suru t̂el yuk̂qoaq̇i

hinel,” - liyə Murad bəgi utağ taŝıxkui. Molla Xancanıi li: “Aslan

bəg vaxt dugun kundə məsəlu kak̂oa. Kafiyə tazdan kilk̂oa.” Aslan

bəgi: “Yoxsa kin kşi cürə kudurşə,” - li. Molla Əcdəri: “Aslan bəg

kire dinişilli uzax k̂ovi. Də məktəb çinə qarağıi ĉəşə. Ĥəyəlir

mədrəsər kat̂ıq̇toa. Ğuŝarıi qabağır gunahmə.” Aslan bəg: Elm

t̂ompxurvalıi gunah yaza? Yə ċirət̂t̂i ki, Quran t̂ompxunsuvıi dinim

yax t̂ompxtoa. Asır məktəb lik̇uvıi ĥədmin zabığdurmə ki, çarışkili

imperatoruşkili k̇ilival kitarmə. Zur əgər səx kabığdurq̇i yə e cuğab li

pxidəmə.” Sa vaxt urtar sakitval lıkıi. Nukarıi k̇iyənzu çe çıkağıi.

Nukar utağıllı lat̂ırğıi ĥələtir Aslan bəg: “Kısan q̇i i k̇ullukıi zur hinəx

cəməḣət maĉĉıgır kak̂ui vaxırqovimə. Kak̂ui üs yə taza maĉĉıg

gəçşiyə cəməḣətiş lək̇irmə.” Də cuğab tamam biq̇ində hanım mux̂ui

utağır ẑoa-t̂oa nimżilkuşəmə. Molla Xancan: “Va ya ċirival? Yir kıla

ki, cəməḣət maĉĉıgır vaxtondəsu? Hə, bitinirzıi cigəmə. Aslan bəg

məktəbim bitinirzıi cigəmə.” Sınıllı utağıi t̂oz uslufullu əçilmişq̇i.

Murad bəg çurŝğui ginəgi talżığıi. Hu k̇iyənzix, k̇iyən hinəx lək̇pşi.

Aslan bəg Muradıi ijəx lək̇şində żarkui. Uxur dəxiqoa ki, k̇iyənzişkili

söbət kirqoa lat̂ırır. Ĥömürür ŝısış ċiri cuğab kində Murad kalla

musot kuiyə çık̇ırıi-çık̇ırıi utağıllı lat̂ırğıi. Molla Xancanu mux̂uq̇i ki,

ŝısıllırzıi arar yazaq̇i q̂olluval qomə. Molla Əcdər: “Ma kire ċiri

cuğab vaẑẑınət̂t̂işəmə t̂açfiyə k̂oa,” - li. Aslan bəgi k̇iyən k̇urar liq̇uyə

tazdan Muradıi utağır kağıi. Murad utağıi urtar t̂oxuneşə. Aslan bəg

zağıi ĥələtir gəndə kalla musot kui. Aslan bəgi Muradış: “Sa vaż t̂el

17

t̂üidşəq̇i?” - sorŝunıi. Muradıi yavaşt̂ə: “K̇alar xidşəmə,” - li. Aslan

bəg: “K̇alar ya kuiju?” Muradıi gəndə: “Heĉĉə,” - li. Aslan bəgi

żarıllı: “Ma yabmə!” - liyə żarkui. “Saga lanṫını va uxur yiji kuijmə.

Ma yabmə! Səx totux yə as yiji kirijmə,” - liyə żarkui. Mik̇ilga biq̇i

söbətiş mollanzıi xoşu kağat̂t̂ıi. Aslan bəgi hoz ĥədmi cigə

zatxq̇undəval hozu sa təhər kağıi. Xancan maylınıi ginəgi q̇eşə.

Müslümıi məḣəlimval kirval başxanda, doxturvalım kireşə. Yəḣiz q̇ə

mədrəse t̂uzabır unkıi aşə. Hala hinəq̇ cürə xəstənzu dəḣə şiżirdur

kak̂oat̂t̂işə. Xancanıi fikir kui ki, əgər Aslan bəg aralı t̂uvundəq̇alı, nə

Müslümıi məktəb k̇əvvi kirmə, nə mahalır mollanzıi cuğab lat̂ırpırmə.

Xancanıi nukar Nahidix saskuiyə molla Əcdər yə molla Xanışıi cağıi

orkui.

Aslan bəgıi Səkinu k̇əvvi-k̇əvvi tapşırmışkui ki, “E icazə t̂ondə

Muradu nə pul lək̇ui, nəm żoa k̇iyə çıkak̂ui yaxk̂ui.” Sadıqu xəĉĉuğui

ki, “Murad k̇ujalkə.” Aslan bəg q̇ət̂t̂iga maşar hine malikanər təm-tək

xeşə. Mik̇ilga tazdan Aslan bəg żoa talt̂ıbıjıi.

Molla Xancanıi saskui ĥədmin kabığıi. Tazdan molla Xancanıi

żoa iclas ĉaxşıi. Molla Xanış yə molla Əcdər kalla musot kuiyə

ĉebeşə. Molla Xancanıi hozuş li: “Zur k̇ujalkuiu, lağın mik̇ilga Aslan

bəgi hot̂ur ŝısışkili ĉim rəftar kuşəq̇i. As mux̂ui hozıi arar yazaq̇i

qomə. Əgər kin Murad yə Aslan bəgi ara şiżq̇alı, Muradıi Aslan bəgu

hə hini sa çarə kirijmə.” Molla Əcdərıi li: “Muradıi Aslan bəgişkili

bacarkirju?” Molla Xancan: “Ĉimə bacarkitondə lap əla bacarkirmə.”

Molla Xanış: “Bəs kin ĉim kitoa ki, hoz sar-çinəğu düşman kitoa?”

Molla Xancan: “Məsələm hə dəmə. Amma hala kiri kutaş imkan

at̂t̂imə.” Molla Xanış: “Əgər Aslan bəgu mux̂uq̇alı ki, Murad bəg

hinu qarşı kin ĉəşidmə, hinəga hini kin puşasturum k̇ılidurmə.”

Molla Xancan: “Suru heç çinəş ınq̂ansıi də i gılıx.” Aslan bəg żoax

miq̇el q̇isın sanşəmə. Żoe t̂uzax ləxilk̂orşunu k̇u ĥədmi zabığıi. Hini

pşi q̇en qalviyə pşi vaqqınıi. Q̇amaşt̂ə hoz k̇ujalkiri ĉaxşıi. Sətkəx

totux żoe t̂oz əçilmişq̇i. T̂oz əçmişkudu Muradşə. Aslan bəg hozux

sətkəm miq̇el q̇i. Hoz k̇ulerzi sorŝunıi: “Şire pul t̂el at?” Murad beg:

“Zur maylın biq̇valu, sa san ya pul! Yə suraş lət̂t̂iu ki, vaxt unk̇uyə yə

çıkayə lək̇irmə.” Hoz ĥədminzi li: “Ĉəşi vaxtıq̇ıllı k̇u q̇əm lat̂t̂axi dax

şire pul tək̇ə yoxsa żolu şiru ya yiq̇i ĉuk̂uidurmə.” Murad: “Onda zur

il t̂opxun zı leşnə. İş ya kink̂oaq̇i.” Də liyə tazdan żoa lażğıi. Aslan

bəg q̇amaşt̂ə k̇ujalkui. Tapançam ĥəzir yaqqınıi. Əgər hoz ĥədminzi

Muradu sa zad kuiq̇alı, hoz vaṫırsu. Murad żoa lażiyə utağırdır k̇atğıi.

18

Amma kutaş heĉĉə lək̇ilkat̂t̂ıi. Mux̂uq̇i ki, puldur Aslan bəgi utağır

at̂t̂ıjmə. Hinel Muradış lażınq̇ət̂t̂i hanım zağlı ki, Səkinə hinel

aẑẑıveşə. Sahibe utağıi t̂uzax t̂oxunıi. Yiq̇i ki, Sahibəş borc pul

tençq̂iri. Gəndə ung kağat̂t̂i. Dax k̇indilli enciyə kuçe urtar t̂oxunıi. Li

ki, “Kşəşilliq̇i kirağ san borc pul unk̇uratk̂oa. Mahalır hasıt̂on pul

kşəş t̂ak̂uidə?” İmkanlı ĥədmin bitin pıti qabağıllı lat̂t̂ıfapxi. Axırır

molla Xancanıx t̂oxunui. “T̂abıq̇q̇alım, hasıt̂on pul hinəş t̂ak̂uidəmə,”

- li. Sınıllı k̇ullıkıi ki, ŝısi gada Müslüm yə Xancanıi ara at̂t̂ondəval.

Li ki, “E! Zı Muradmə, Müslüm yi ki. İmkan t̂aq̇sın hine pul lək̇irma.”

Də liyə, dax t̂uzaş kolu laxi. Sınıllı li ki, “Əgər molla Xancanıi pul

tək̇undəq̇alı, tu ĥədminzişilli hinəni k̇ujalkirsu tapança ĥəzir kui.”

Hana t̂oz əçmişkuiyə: “Tu ĥədminziş k̂oa,” - liyə molla Xancanıi

żoaş kolu latıxbığıi. Aslan bəgi q̇amaşt̂ə hoz k̇ujalkiri ĉaxşıi.

Xancanıi żoa k̇iyən aşə. Sınıllı żoe t̂oz mıżıi. “Sa san vaxt kıla

k̂uidu!” - liyə molla Xancanıi Nahid larkui. Sətkəx totux Nahid

Muradışkili kağıi. Murad bəg zağsın mollan məĥtəl bıq̇i. Muradıi li:

“Molla Xancanış as viş sa q̇amaş cuğab ċiri yuk̂oatmə.” Molla

Xancanıi li: “Lu tu utağır.” Murad utağır lat̂t̂ıyə li: “Xancan əmi,

uxur e sa dalıg atmə. İş vaḣa lişkui. E k̇alar çinə ĥədmu borc atmə.

Həki hinə ĥədmu işilli pul bijuk̂oatmə. As yuk̂oatmə va asır borc pul

tək̇iri. Yə hana ve borc lat̂t̂ıq̇ırmə.” Molla Xancan şat̂ığından

uçmuşq̇i. Amma gəndə hinəni sakit taŝxkui. “Ĉüt̂t̂on pul?” - liyə

sorŝunıi. Muradıi żızıi-żızıi: “Pan yəḣiz”. Də kisın molla Xancanıi

plor kallar aĉĉıkıi. Ancax hine Muradu t̂üi dalıg hinə puluq̇ıllı ixer

havar zağlı: “Yaxşı,” - liyə molla Xancan cürə utağır lat̂t̂ığıi. Sətkəx

totux kutaş sa mizər, sam çinə kağazışkili kağıi. “Seil yə uxur pul

lək̇irval şiżijmə. Seil va ve qol çəkmişkə.” Muradıi təḣcili pul

tençq̂uyə kuçar t̂opxunıi ĥədminzi kolıi yokui. Hozıi borc lək̇uyə

k̇urar liq̇ui. Murad żoa kağıi. Aslan bəgıi hoz k̇ujalksox totux

Muradıq̇ qabağır żoa kahiyə hinəne ciger latkıi. Fikir kui ki, hoz

ĥədmin kılaşə, hozu Muradış ya yuk̂qoaşə? Əstiga Aslan bəg Sahibi

t̂ık̇ıi. Aslan bəgıi k̇ılamzır rıŝyə süfrər kağsın Murad zağat̂t̂i. “Murad

t̂el at?” - liyə Müslümüş sorŝunıi. Müslümıi li: “Yəğin aĉĉuvudma.”

Murad mişeli t̂ık̇ırsu heç kşi ung kot̂t̂işə. Bitinirzu mux̂oeşə ki,

Muradıi ixer ċir xasiyyət at̂t̂ıjmə. Hanım zağlı hinəx heç kşi

saskirət̂t̂işə. Q̇ət̂t̂igax miq̇el Murad mişelli t̂açıyə k̇ılamzır rıŝyə əstiga

pşə q̇inində düz molla Xancanıi żoa kağıi. San hinu borc pul

lək̇uzağlı kısan sağ ol kinq̇indəzağlı həki molla Xancanış “sağ ol”

19

ċirisu kağıi. Murad żoa lażk̂orşunu molla Xancanıi Quran lik̇uvreşə.

Quran lik̇uvıi tamam kuisox totux molla Xancanıi Muradış sorŝunıi:

“Də xetmə vi kefi kısan atmə.” Muradıi li: “Xancan əmi sansan borc

pulux çox sağ ol.” Molla Xancan: “Eh! vı, ĉim suvahı ĥədmi gunah

vedəvimə, ay bala. Gunah Aslan bəgidəmə. Vı hini həmmişə hər

çinəx tamarzıi yaxzağlı. Hinəne gada Müslüm orkuiyə lik̇uvur çek̇ui

vı lik̇uvur yaxat̂t̂i.” Molla Xancanıi Murad Aslan bəgu qarşı ĉəşirsu

fürsət lək̇ilkuval başt̂ahiyə tazdan ĉaxşıi. Aslan bəg bəg kudu xolu

Asim bəgmə. Həki sa ŝısı bəg sadu pul at̂t̂ondə kuçabırır k̇atk̂oat.

Muradu hanım səĉĉini q̇i ki, sa cini ma hine heç kıla at̂t̂ıdurvik̂oa.

Dənə yeẑẑini ki, hu ĥəyəli ginəgi ṫəni. Molla Xancanıi gəndə

Muradış li: “Vem gunah dənə qovime. Heç sa əli q̇amıi Aslan bəgiş

sorŝunıiju ki, bə sa dövlətiş e pe t̂el at? Axı də kire xolıi pul ki.” Də

kisın Muradıi sınıllı hinəni Aslan bəgi cigə bəg zatxq̇ui. Hinənu li:

“Ĉim yəni Aslan bəgi buto var dövlət kajk̇ıyə hinəni kutaş.

Vaẑẑındurum qarağır hinəx kalla k̇ili kuiyə lək̇pşirdur?” - “Vaḣa də

hasım yaxın k̂ui zadimə,” - liyə Murad ingıi gus t̂açğıi. Molla

Xancan hine ĥəməl ĉupx̂zağlı şat q̇i. Muradıi molla Xancanış li:

“Molla əmi, əgər vam asır sətkə köməgval kuiq̇alı, yə Aslan bəgişilli

asır düşmüşk̂ui pe tençq̂irmə.” Molla Xancanıi: “Tələsmişankui, hinu

hala vaxt atmə. Va gəşk̂ui q̇idan Müslümüş məktəb k̇əvvi kirçek̇ə.

Hinəx totux Aslan bəgu nuba kak̂uidəmə.” Muradıi: “Yaxşı,” - li.

Molla Xancanıi Muradu heycə kui ki, “Də söbət heç kşu mux̂uansıi.”

Muradıi: “Uxur heç çinəş ınq̂ankui. Də dalıg yə ĥəll kirmə,” - liyə

lat̂ıraxi.

Fərhad hot̂ur żoa xeşə pux̂u q̇ə dincval t̂uvursu. Hinəx totux

gəndə məktəbir kak̂uidşə. Hu żoa kul boş kağat̂t̂işə. Gülşənıi hu k̇ıl

żiyə k̇urar liq̇ui. Żoa q̇andə-ŝuliji çıkağıi Fərhadıi dədə Şahnazu şak

żiyə Səkinə sam Sahibi Aslan bəgi təḣrif kireşə. Hozıi ung

açığvalışıllı, şərəq̇ə kirvalışıllı dədu çık̇reşə. K̇inajıi urta zağlı

Şahnazıi yaq̂ui inċamzır rişi Gülşənu sam yeznə Müslümu

orkitorşunu. Fərhadıi li: “Bəs Sahibu inċamız ĉimə ĉəştondə?”

20

Şahnazıi sa cüt inċamzır Sahibu, sa cütüm Səkinu ĉəşi. Pux̂u q̇ə

tamamq̇i. Aslan bəgıi nukar Bəkir hinə q̇ə əstiga ĥarabili kahiyə

Fərhad t̂uviyə Aslan bəgi malikanər çıkağıi. Aslan bəgıi żoa kağısın

Fərhadıi Sahibu çıkağıi inċamzır hə hini lək̇ui. Sahibi inċamzır

tençq̂uyə Fərhadıi ijəli ṗakui. Sahibə Fərhadıx çinə doğma rıŝıq̇illim

kısan lesreşə. Fərhad dalıg t̂ondə k̇atk̂ui yaxrat̂t̂işə. Dərsirdir

lik̇uvurçek̇ireşə. Əgni zəq̂sun taza əgni lək̇ireşə. Süftə k̂ıza gəşsın

Fərhad Sahibişkili çinə utağır yeẑẑindeşə. Aslan bəg dax-dax

Fərhadu cuğab fatkireşə ki, “Sa q̇ə san e rişi va xispirmə,” - liyə bitin

xəpkindeşə. Fərhad irəq̇idan kalla zikinkuiyə: “Hə e rıŝımə,” - ċireşə.

Çinə cuğabıllı - Fərhadıi ĥömür il kısan lat̂t̂ak̂oeşə. Hine onğ-pux̂u

taza əgni aşə. Fərhadıi Səkinu çıkağıi inċamızım Aslan bəgi tençq̂uyə

hinənu nişeşə. Hinəx totux Fərhad ĥəyəl q̇iq̇alım, hinəş ixer razı

yeẑẑineşə.

Murad bəg molla Xancanıi żolu talt̂ırhiyə düz Müslümıi kolu

kağeşə. Hini, Müslümu pagallı məktəbir dərs lətondəval tapşırmışkui.

Müslüm sətkə məĥtəl q̇iq̇alım, hana əmi ĥəfşki zağiyə hinəş:

“Vaḣa,” - li. Mik̇ilga Aslan bəgi ailə pşə q̇iniyə hərdu hərərğoe utağır

pxisın Muradıi Aslan bəgiş: “As vişkili q̇amaş çık̇rı yuk̂oatmə,” - liyə

hinəne utağır saskui. Aslan bəg Muradıi utağır kahiyə vok̂k̂uri

ustullur ĉuviyə: “Hə yə vix ṫop ĉəxindətmə, Murad bəg,” - liyə

rışxanıllı çık̇ıi. Muradıi li: “Asır vişkili açığ çık̇ırıi yuk̂oatmə. E sətkə

borc atmə. Əgər va pul tək̇uq̇alı, yə e borcurdur lat̂t̂ıq̇ırmə.” Aslan

bəgi ĥəfşkiyə li: “Millət asır borclu k̂orşunu vı cürəğu çina borcludu,”

- li. Murad Aslan bəgi sa cuğabıx totux heĉĉə lət̂t̂ıi. Aslan bəgi gəndə

li: “Kşu borcludu lişə asım yax mux̂uk̂oa.” Murad: “Zı molla

Xancanu borcludmə. Yə cuğab lək̇udəmə ki, dax hine borc lat̂t̂ıq̇ırsu.”

Aslan bəg: “Ma e uxur lək̇iri pul at̂t̂ıdimə,” - liyə Muradıi üstür

żarkui. Murad sətkə ẑıma q̇i: “Vəziyyətir ĉimə asıt̂on var dövlətiş as

heĉĉə düşmüşk̂uiji?” - liyə sorŝunıi. Aslan bəg: “Çünkü vım ma sa

lıgıldmə. Va uxur işləmişhiyə qazanmışkiri vaxtmə.” Hanam li: “Sa

var dövlətiş ux heç sa qara qəpigim düşmüşk̂uidimə. Də var dövlət

21

asır bıiyiş vaḣa, xoluş yeẑẑinjmə. Yəm e ŝısıval borcux ĉimi vı çıxı

kuiyə vı naz-neymət içir yaqqındmə. Va kutaş lək̇ilkıjı ŝulisəx,

qumarıx lək̇ujmə. Va i kalla musot kujmə. Va qumarır ĉəşi pulullu

bəgiĉĉini vaḣa, patşahıĉĉını gəxink̂uidşəmə. Həki xə va vı uxur

fikirləşmişhar!” - liyə cuğab tamam kui.

Sətkə ẑıma q̇i, hə k̇ulast̂a k̇ılım k̇əvvi kalk̇ıi, Murad bəḣritiĉĉini

partamışk̂ui yiq̇i. Gəndə sabırıllı sorŝunıi: “Səx totux kire arar t̂üi

ĥürmət va rıçşəmə. Səx totux zı ve ŝısı vaḣa, düşmanmə. Həm

mux̂uhar ki, yə asır düşmüşk̂ui pe ĉim tençq̂irjq̇i asır kısan mux̂ujmə.”

Də liyə Muradıi divarır xəĉilq̇ui tüfəng yə qətər t̂uviyə axırıncı əl

ĥəfşkiyə Aslan bəgix lək̇işyə utağıllı lat̂t̂ıraxi. Aslan bəg sa xi lağa

tək ĉuvsox totux hana t̂açhiyə hinəne utağır xi. Ŝısışkili q̇ijit buto

Səkinu çık̇ıi. Səkini lıgıldu haq̇ılkui. “Hala cehilmə. Sa q̇ə hə hinu

hine səfirdir mux̂uk̂uijmə,” - liyə Aslan bəgi fikir dağıtmışkiri yiq̇i.

Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, Muradıi sınıllı hinəşkili düşmanval

kirçek̇irdur molla Xancan yə hine k̇ilinmə.

Murad Aslan bəgişkili daḣva ksox totux żollu q̂ol kui xi. Hinelli

düz molla Xanışıi żoa kağıi. Molla Xanışu də mux̂uq̇sox totux ixer

şat q̇i. Hu hinəne żoa yaqqınıi. Ma Murad ŝısı Aslan bəg hinənu

düşman ĥüssab kui. Hu sınıllı kahiyə Aslan bəgi żoa lażıyə hinəşkili

çık̇ırıi cəsarət kot̂t̂i. Muradu kısan mux̂oeşə ki, Aslan bəg ixer bic

ĥədmimə. Çinə dəğiği içir hu vuk̇ui cüci ginəgi qilpirmə. Hanım

zağlı Murad kutaş sa imkan lək̇ilkınṫını k̇ujalkui ki, Aslan bəgiş kısan

qisas t̂uvursu. Mık̇ır molla Xancan t̂ak̂uvalıllı, vaẑẑınıi mollanzıi

Aslan, bəg taxtıllı alĉılk̇ıyə bəgi cige Murad bəgiĉĉini mux̂uk̂usu

cuğab lək̇oeşə. Muradum kısan mux̂oeşə ki, Aslan bəg bəgvalıllı

alĉılk̇ırsu, ancax hu yibirval lazımmə. Çinəşq̇i sa haqqır Muradu ixer

fikir kiri yuk̂oat̂t̂işə. Hala Aslan bəgu ən gran zərbə ĉim it̂irkirdəq̇i

fikirləşmişk̂oeşə. Ancax hinəşim hə unk̇unk̂oat̂t̂işə. Muradıi hər fikir

kusun Aslan bəgi żoa yeẑẑinyə məktəbir dərs lik̇uvri misi Fərhad

kayə hini pıti qabağır t̂oxundeşə. Sınıllı Muradıi pıtor çişə kağsəĉĉini

22

mızıldamışq̇i: “Deyəsən, Aslan bəg q̇indəq̇alım, Müslümi zəif cigə

unk̇şəmə,” - li.

Çinə cuğabıllı - Aslan bəgiş Muradıi hinəş li cuğabırdır

k̇urq̂unkink̂ot̂t̂işə. Üstüllü yəḣiz pux̂u q̇ə kahiyə lat̂t̂axivalıx lepşində

Muradış hala heç sa xəbər at̂t̂işə. Düz yaḣiz pux̂u q̇ə Aslan bəgi

kuçar san-q̇ət kutaş silahlı ĥədmin qaravul t̂opxundeşə. Müslümi

hinənəşkili silah k̇atırkireşə. Q̇ət̂t̂iga vaxt Fərhad məktəbilli talt̂ırhiyə

Aslan bəgi żoa talk̂orşunu żoa lak̂usu dənə yeẑẑinyə sa pşi güvdu

ĉağıllı quşuĉĉunu uçmuşhiyə Fərhad t̂uviyə hinəni qucağır ĉəşi.

Fərhadu żarkiri yuk̂orşunu hinə pşi güvğui çinə kutaş pşi q̇en, çinə

kutilim Fərhadıi ağzı ċupx̂uyə kulakıĉĉını çəpi. Q̇ət̂t̂iga Aslan bəgi

ailə pşə q̇andə kilbığsın həmmişə bitinirziq̇ qabağır süfrər kak̂ui

Fərhadıi cigə boş aşə. Rıŝı Gülşən ixer narahat zıq̇q̇alım, Müslümi

hinu sabır lək̇uyə ċireşə ki, “Narahat ankuzı. Fərhad hot̂ur dədi kolu

xidmə. Mik̇ilga zım hinel lak̂uidmə. Mik̇ilga Müslüm Şahnazıi żoa

lak̂orşunu Aslan bəgi hu yaqqınyə tək ankui vişkili k̇u ĥədmim

t̂uva,” - liyə tapşırmışkui. Müslümi bıe cuğab antır ĉuq̇undə hinəşkili

k̇u silahlı ĥədmim t̂uviyə xeni żoa k̇urar lıkıi. Inq̇ zəxilkusu dənə

yeẑẑinyə hoz Şahnazıi żoa kabığıi. Qabağır Müslüm ĉağıi ĥədmin

Şahnazıi kuçar lażbığsın il t̂üi sakitvalış ınq̂ıx q̇i. Müslümi ixerim

k̇əvvi yondə mık̇arıi t̂oz mıżıi. “Ay żoe səḣbi!” - liyə k̇u-puşa əl

saskuq̇alım, heç sa sas lək̇irdur t̂abıq̇at̂t̂i. Müslümi t̂oz əçmişkuiyə

içəri lażğıi. Żoe mohuzur paça ĉəşirvaliyə mik̇iyə yeẑẑindəval sa q̇i.

Żoe buto q̇əç-q̇am dağılmışq̇eşə. Żoe urtar k̇u mayıt latkeşə. Müslüm

dax ĥədminzişkili lat̂t̂ıyə mayıtırdırıx hoz: xen yə şənĉil rıŝı Gülayıi

mayıtırdırval mux̂uq̇i. K̇ulastağuim pıtırdır muxuvui-çuxuveşə əgni

başım zəq̂oeşə. Pil x̂ıni żiyə zağıi zadış nikibir q̇ui. Müslüm hinəni

dugun koeşə. Ya kirjq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. Rang çəpi. Inq̂-ınq̂ ĥədminzix

lək̇işyə: “Çinəğui Aslan bəgu xəbər lək̇ə,” - liyə guntuldamışq̇i.

Müslümişkili kağıi k̇ulağoaş sar dax t̂uzaş kolu yokui. Aslan bəgu

xəbər lək̇irsu malikanər xi. Hu ĥədmi kahiyə Aslan bəgu xəbər

lək̇usun Aslan bəgi malikanər at̂t̂ıdur dəhşətu kabığıi. Aslan bəgi

23

yəḣiz sılahlı ĥədmi sam Gülşən t̂uzvıyə Şahnazıi żoa kağıi. Aslan

bəg hinel talınṫını Müslümi buto cəməḣət hinel kajk̇eşə. Kişəş

sorŝunq̇alım, heç kişu hoz ĉim bik̇idurq̇i mux̂oat̂t̂işə. Ən miq̇el varis

Salmanım məĥtəl hiyə yeẑẑineşə. Hinel kilbığıi xınıbırzıi Gülşən

gujullu ċisx̂uyə zaqqındeşə. Gülşəni hinəni iji cırmağ kuyə pıt t̂əpiyə

żarkuiyə ṫəneşə. Sətkəx totux molla Xancan sa dəstə kallar ṗaṗax t̂üi

mollanzışkili kağıi. Aslan bəg mayıtırdırıx leşsın mux̂uq̇i ki,

Şahnazım Gülayım boğmuşskuyə zizbət. Aslan bəgi mayıtırdır rıŝyə

kafan kirsu tapşırmışkui. Hana cəməḣətiş li ki, “Yas e żoa k̂uijmə.”

Mayıtırdır rıŝyə kafan kuisox totux k̇ulasta mayıtım ĥarabar ĉəşiyə

Aslan bəgi malikanər çıkabığıi. Mollanzıi Quran lik̇uvui. Aslan bəgi

ĥədminzu tapşırmışkui ki, molla Xancan heç t̂a kolu lajq̇uvun.

Müslümi cəməḣətiş Fərhad sorŝunıi. Gəndə “zağıdmə” ċirdu t̂aq̇q̇at̂t̂i.

Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, sa dalıgır ŝısı Muradıi k̇ıl t̂üival. Ancax

Murad sa dalıgır tək yondəval. Hinu kılaq̇i köməgval kirdur t̂üival.

Mayıtırdır Aslan bəgi malikane k̇anık̇ mərtərbər ĉəşi. Mollanzıi

Quran lik̇uvrıi ĉaxşsın Aslan bəgi molla Xancanıx üstüi mərtəbər

saskui. Hinəşkili açığ söbət ĉaxşıi. Molla Xancan Aslan bəgi utağır

lażıyə t̂oz açığ yaxi ki, güya dax talt̂ırhiyə bik̇iğozu Quran lik̇uvursu.

Aslan bəgi kahiyə t̂oz ĉaxk̇ıi. Żarıllı Xancanış sorŝunıi: “Dur ĥədmin

kşi vibdur?” Molla Xancanıi: “Asır ya mux̂u?” - liyə çigindir t̂aşbıżıi.

Aslan bəgi: “Yaxşı, hinəga bəs Fərhad t̂el at?” - liyə żarkui. Gəndə

molla Xancanıi ınq̂-ınq̂: “Fərhad kıla?” - liyə sorŝunıi. Aslan bəg:

“Sadıq!” - liyə żarkui. Hinə həḣlətir Sadıq t̂uze ağzır k̇ujalkirğui

ginəgi: “Yaza?” - liyə t̂oz əçmişkui. Aslan bəgi żarıllı: “Xə, k̇u

ĥədmi; sar molla Xanışıx, sarım molla Əcdərix orkə saskirsu.”

Sadıqıi: “İ pıti gus bəg,” - liyə t̂oz k̇əvvi kuiyə kağsəĉĉini dugun q̇i.

Də əl molla Xancanıi canır qi lıkıi. Inq̂ıx q̇idan pılor kallar aĉĉıkeşə.

Ĉüt̂t̂on hinəni yaqqınq̇alım, gəşk̂oat̂t̂işə. Aslan bəg utağır tu kolu-sa

kolu xi kağıi. Sa saḣətix totux molla Xanış yə molla Əcdərim kabığıi.

Həki puşasta molla Aslan bəgi qabağır kalla k̇ili kuiyə t̂opxuneşə.

San yarıq̇ıllı lat̂t̂ığvalıx lepşində Aslan bəgi ĥəfşkıi çinə vəziyyətir

hozu sual lək̇ireşə. Də kşi kujq̇i, sorŝunıi. Mollanzıi and-aman kiri:

“Mux̂oat̂t̂imə,” ċireşə. Aslan bəgi gəndə: “Sadıq!” - liyə żarkui.

Sadıq kahiyə: “Yaza?” - liyə t̂oxunui. Aslan bəgi tapşırığ lək̇uyə li:

“Ĥədminzix saskə vax ğozıi k̇ılamzır-paçad şik̇uyə zirzəmir fatkə.”

Puşasta molli k̇ıl-paça ağzıd şik̇uyə zirzəmir liq̇ui. Hoz hinel t̂aga

lanṫını vaqqındədurq̇i Aslan bəgiq̇ başqa heç kşu mux̂oat̂t̂işə.

24

Poguçu əstiga Aslan bəgi kuçar cəməḣət kilbığeşə. Buto mahalıi

cəməḣət kirağ Şahnaz yə hine rişi Gülay lızk̇ırsu kilbığeşə. Yasıi cige

ĥadəti görə soe, mahalıi mollan seil t̂ak̂oeşək̂oa. Amma çinaq̇i

cəməḣəti içir sadu molla at̂t̂işə. Sətkəx totux sa k̇abal molla żarıllı

ṫəniyə-ṫəniyə içəri lażbığıi. Cəməḣəti içir lażbığsox totux mollanzıi

sar qabağır lat̂t̂ıyə żarıllı: “Cəməḣət!” - liyə żarkui. “Kire du Aslan

bəg Urusi hökümətişkili çinardə kire İslam din ləğv kiri yuk̂qomə.”

Də kisın Aslan bəg żoe ayvanıllı t̂əxirkui. K̇indirilli ĉim enciğşəq̇i

heç hinum mux̂uq̇ət̂t̂i. Sınım zağıi ki, cəməḣəti qabağır t̂oxunat̂t̂ə.

Aslan bəgu hinə ĥələtir də cuğab çık̇ırdu mux̂uq̇i. Du ĥədmi molla

Xancanıi nukar Nahidval. “Aslan bəgi k̇uṫa va çık̇ırıi cuğab

mux̂uhar!” - liyə Nahidi sinəxilli xəşkui. Q̇aq̇alıi üstür latkıi Nahid

gəndə ingi gus t̂açıyə: “Cəməḣət! Ğoa Aslan bəgi mahalıi molla

Xancan, molla Əcdər sam molla Xanış ċux̂yə həssəḣlətir żoa

dustağıĉĉını vaqqıntarmə. Ara sakit q̇isox totux Urus çinovnikinziş

lək̇irsu. Hozıi ĥəyəlir Urus məktəbir lik̇uvur yuk̂ondəzağlı Aslan bəgi

hinəne qovum gunah t̂ondə Şahnaz yə Gülay boğmuşskuiyə

zizbirçezuk̇ui. Hə hine doğma ŝısı Murad żollu xidq̇ui.” Də

cuğabırdır kisın cəməḣətiş sas qalt̂ırkıi. Nahidi də cuğabırdır çık̇sın

cəməḣəti qabağır t̂opxuni mollanzıi sətkəm koksur itirkuiyə ṫəni

ĉaxşıi. Aslan bəg məĥtəliyə yeẑẑini. Heç hinum mux̂uq̇ət̂t̂i ki, hinu

fatkiri sa şəri qabağır ya ċirjq̇i. Də zağsın Nahidi żarıllı çık̇ırıi ĉaxşıi:

“Ay cəməḣət! Aslan bəgi kuijit heç kşu çık̇ınsıi liyə żoa k̇iyə

yeẑẑində Fərhad bitinirziş q̇amaş yaqqıntarmə.” Cit kisın bıiyi görə

çık̇tondə Müslüm żoe üstüi ayvanıllı: “Dabmə, buto dabmə,” - liyə

żarkui. Nahidi sətkəm żarkui: “Cəməḣət! Kafın, birinci Fərhad

unk̇toa. Hana mayıtırdır lık̇toa!” - liyə t̂uzaş kolu latığıi. Də zağsın

cəməḣət hini ĉağıi latıxbığıi. Qabağır Nahid ĉağıi cəməḣət maşaş

kolu pxi. Hoz kafiyə Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa ləxilbığıi. Nahid

bitinirziq̇illi qabağır lat̂t̂ıyə: “Sa żoe buto utağırdırır k̇atfın!” - li. Hini

t̂uzabır zoğurıi ĉaxşıi. Hozıi pəncərəd zoğuyə içəri lażbığıi. Żoe iç-

içir t̂üi k̇u utağ at̂t̂ıi çıxı żoa lażbığsın żoe urtar at̂t̂ıi çıxı ustulur

25

k̇ulasta k̇ıl-paçad şuk̇ui kallalı haq̇ıl xi Fərhad zağıi. Ṫəni q̇idan pılor

yopxoeşə. Nahidi dax hini k̇ıl-paça əçmişkuiyə kuçar iştalt̂ırğıi.

Hinelim düz molla Xancanıi żoa çıkabığıi. K̇urar lak̂ui cigə Nahidi,

cəməḣət Aslan bəgi üstür t̂ık̇ırsu hu mahalıllı xidq̇irsu cəməḣət ingu

t̂açk̂usu heycə kui.

Q̇ət̂t̂iga cəməḣəti mayıtırdır lık̇ıyə hinelli hərğui kutaş lək̇ilkıjı

t̂uviyə Aslan bəgi malikanəx kabığıi. Çinəğui kutaş yaba, çinəğui

kutaş tüfəng - hərğui sajı t̂uviyə Aslan bəgişilli mollan tençq̂irsu

kabığıi. Aslan bəgi cəməḣətiş sakit k̂uval liq̇alım, heç kıla hine

cuğabıx lepşət̂t̂i. Malikane qabağır üsyanu kabığıi. Cəməḣəti kutaşıllı

tərpənmişank̂oat̂t̂işə. Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, əgər mollan lajbuq̇q̇alı,

gəndə cəməḣət sakit kudurvimə. Hanım zağlı hala sabır kuiyə

t̂oxunıi. Aslan bəg cəməḣəti qabağır axırıncı əl xəbər lək̇ui. Aslan

bəgi cəməḣəti qabağır li: “Bitin dağılmışfiyə sur-sure żıtabırır

pxeylun. Zur kşuq̇i inam fiyə asır düşman ankuvun. Yə heç kıla vibir

çek̇udurvimə. Heç kılam çəpilkuiyə q̇amaş kudurvimə.” Gəndə

cəməḣət hine cuğabıx lepşət̂t̂i. Cəməḣəti żarıllı: “Mollan lajbıq̇ə!” - li.

Aslan bəgi ailu ınq̂ aşə. Müslüm sılah t̂uviyə żoe buĝrur sılahlı

ĥədminzi içir aşə. Aslan bəgi hinəne cuğab tamam kundə kşiq̇i fatkui

gulla hini kolullu lat̂t̂ıfiyə Sadıqu ċelbığıi. Aslan bəgi ĥədminzi gulla

fatkiri ĉaxşıi. K̇ulasta tərəfilli bik̇idur ixer t̂abıq̇i. Aslan bəgi “t̂opxun”

cuğabıx lepşirdur t̂abıq̇ət̂t̂i. Aslan bəgi nukar Bəkiru żoe dali t̂uzalı

ĥəzir yaqqınıi ĥarabili ailə çəpilkirval tapşirmişkui. Müslümüşüm

“xə” liq̇alım, Müslümi seil bıi tək yaxyə xət̂t̂i. Nukar Bəkiri Sahibə,

Səkinə sam Gülşən dali t̂uzalı ċılat̂t̂ıyə Şahnazdur dabıq̇i soş kolu

latıxbığıi.

26

Gulle sasıllı pılor taza əçmişkui Fərhadu hinu hə hu cürə çinə

utağır yurğan düşəgir aĉĉıvıyə zağıi. Gucullu ingu t̂açhiyə t̂oz

əçmişkiri yiq̇i. Hinu t̂oz kuçallı ĉaxk̇ıi zağıyə tot̂t̂u utağıllı kuçar

əçilmişk̂ui pəncərəlli lat̂ırğıi. Hinelli Aslan bəgi malikanəş kolu laxi.

Ancax malikanəx miq̇el k̂orşunu gulle sas hinelli kak̂ui zağıyə hə

hozıi soş kolu çəpi. Fərhadıi hinəni dax dədə yə rıŝıi kolu

çatdırmışkirval, Aslan bəg kuçar kaĉılmıq̇ə t̂uval, hozuş ċiri yiq̇i.

Aslan bəgi nukar Bəkiri onğ pşi t̂üi ĥaraba haraka mahalıllı aralı

k̂uisu maşalı lat̂t̂ık̂ui misi k̇urallı nəşk̇ui. Maşe urtar kabığsın gulle

sas ĥarabar ĉezvıi Səkini ṫupe dibilli lat̂t̂ıksəĉĉini q̇i. Ĥarabe parda

lat̂t̂uq̇sun qabağır ĉuvıi Bəkir pşori q̇en lajq̇uyə latkıval zağıi. Pşor

t̂oxunui. Sakitçilik lıkıi. Sınıllı Səkini mişelli t̂açzığğui ginəgi

yavaşt̂ə rişiyə żınasış: “Lat̂ırfın!” - li. Sahibə dax ĥarabe t̂oz

əçmişkuiyə hinəni antır fatskuiyə miq̇el t̂üi vişi k̇ix lat̂t̂ıskıi. Sa pşi

güvdu pşi nəşk̇uiyə ĥarabax miq̇el q̇i. Kutaş ĥəzir ĉux̂ui sılah ĥarabıi

içir laĉĉuxhiyə pşilli tenciğində gulla fatkui. Sınıllı içilli sa sas

qalt̂ırkiyə daxım t̂axkıi. Də kisın Sahibə hine ciger mik̇siyə raẑẑınıi.

Sınım Sahibu dədə Səkini żarıi sas ki: “Murad vu yir vibirdur? Vı ya

sa murdar ĥədmi!” Səkini cuğab tamam biq̇ində ikinci gulli hine

cuğab t̂əq̇ui. Sahibi ĥəldə k̇ılamıi biləg ağzır ənĉuq̇yə ṫəni sas q̇amaş

kiri yiq̇i. Hu pşi güvdu sətkə t̂oxunsox totux pşi nəşk̇uyə hinelli xi.

Sətkəx totux Sahibə q̇amaş zıq̇i cigelli talt̂ırsiyə ĥarabaş kolu zoskui.

Dədə yə Gülşən bik̇i zabığyə żarkiryə ṫəni ĉaxşıi. Maşe urtar cehil sa

rişi puşa mayitişkili raẑẑınıi. Gah dədi, gah Gülşəni mayit qucağ

kuiyə zıṫınıi. Inq̇ mik̇ilga zəxilk̂oeşə, kulga lıkeşə. Sahibu t̂el k̂uidəq̇i,

çu k̂uidəq̇i mux̂oat̂t̂işə. Sınım çiginir sa k̇ıl xalkıi. Hinu sınıllı ınq̂ıx

q̇i. Dax aralı t̂əxirkuiyə hə kşi k̇ılq̇i lesirsu lək̇sıi. Fərhad kalla k̇ili

kuiyə pıtollu alt̂ak̂ui x̂u təmiz kiriyə hinəx lək̇işeşə. Sahibu sınım

k̇ılamır guc kağsəĉĉini hiyə dax Fərhad qucağ kui. K̇ulastırım bıṫınıi.

Sətkəx totux Fərhad yə Sahibi Bəkiri mayıtım ĥarabar ĉəşiyə pşor

gebiyə ĥaraba Fərhadğozıi soş kolu nəşk̇ui. Hoz mik̇ilga Şahnazıi żoa

kabığıi. Żoa heç kıla at̂t̂işə. Sahibi buto q̇iji Fərhadu çık̇ıi. Fərhadu hu

çəpilkui ĥədmi hala kılaq̇i mux̂oat̂t̂işə. Çinəx çəpilkudq̇im mux̂oat̂t̂işə.

Fərhadıi, varis Salmanıx saskui. Mık̇ıi kiğijit hinu söbət kui.

Salmanıi mayıtırdır hinel yaxyə Sahibəm t̂uzviyə sanıllı k̇alar k̂uival

Fərhadu tapşırmışkui. “Əgər zur sağval Muradu mux̂uq̇q̇alı, zur

k̇lidurmə,” - li. Fərhad yə Sahibə sanıllı solu pxi. Sahibu k̂ui

yiq̇indəq̇alım, Salmanıi məcbur ksox totux k̂uisu razı zıq̇i. Əstiga ınq̇

27

qaltıxbığsın hoz Aslan bəgi cigəbirilli lat̂ırbığıi. K̇ur çinə pşiyi üstür

k̇oar k̂oeşə. Sar ĥəyəl sarım cehil rişi dur k̇u ĥədmi hə hozum

çuk̂uidurq̇i mux̂oat̂t̂işə. Həki Sahibe ĥömür hinəq̇illi misi Fərhadıi

kutaş aşə. Hu çu xiq̇alı, həm hinel k̂oeşə. K̇ulastağoem xolin k̇alar

t̂abıq̇q̇alım, t̂el gəxk̂oarq̇i ğozu mux̂oat̂t̂işə. Fərhadu xolıi iji

zabığat̂t̂işə. Dədə Şahnazışıllı k̇alar xolu at̂t̂ıval keşə. Sahibe k̇u xolu

aşə. Hozum k̇alar t̂el t̂ak̂oarq̇i hinu mux̂oat̂t̂işə. Hə hozuşkili sətkə

q̇andəjim t̂uviyə k̇alaş kolu k̂oeşə.

Kşiq̇i çık̇ıi dabı inam bıq̇i cəməḣət Aslan bəgi malikanər kabığsın

daḣva ĉaxşsın, Aslan bəgi ailə hinelli çəpilkusun hu Müslümişkili

miq̇el ĥədminzi köməgvalıllı daḣvayıi qabağ t̂uvursu il yeẑẑini.

Daḣva ĉaxşsın Aslan bəg mollanzıi kolu kağıi. Molla Xancanış

cəməḣət sakit kirval li. Molla Xancan xəkinyə, Aslan bəgix lağkuiyə:

“Bəg! Ĥəzir har! Sətkəx totux vım k̇ılidmə!” - li. Aslan bəgi: “Ĥəyif

ki, vı iq̇illi qabağır k̇ılidmə,” - liyə molla Xancan yeṫiyə yibi. Hinəga

cəməḣət malikanıi içir lażbığıi. Aslan bəgi ĥədminziş sar kahiyə li ki,

“Müslüm yeṫşəmə.” Də kisın “Aslan bəgi gada kşi yeṫi!” - liyə

sorŝunsun hinə ĥədmi: “Soa ŝısı Muradıi,” - li. Aslan bəgi “Xain,” -

liyə Murad unk̇ursu hinəni daḣvayıi urtar fatkui. Kuçar daḣva tamam

q̇eşə. Cəməḣəti malikanər ĉupx̂oeşə. Kuçe urtar Müslümi mayıt aşə.

Mayıtıq̇ıllı aralı pşiyi üstür Murad aşə. Aslan bəg Muradıx lək̇işyə

kutaş ċi silah hinu laĉĉuxsun q̇aq̇alıllı sa ağrı lək̇ui. Gəğiyə hinu

it̂irkui ĥədmix lək̇işsın tüfəng hinəş kolu laĉĉuxui Nahid zağıi.

Nahidi ikinci əl gulla fatkuiyə “Dəm, molla Xancanıi qisas,” - liyə

żarkui. İkinci gullaş latkıi Aslan bəgi tək sa cuğab li. “Asır zur ixer

bijik̂oarşə ki!” - li. Aslan bəgi malikanə həki ma boş vaẑẑınıi. Molla

Xanış yə molla Əcdər talt̂ırbığıi. Hozıi güya Aslan bəgi

musulmançılığval qadağa kirsu ċixi daḣvayıi cavab lək̇ui qalibinzi

ginəgi cəməḣət təbrik kuiyə paga bik̇idur bitinirzi mayıt lık̇ırsu cuğab

lək̇ui. Hana güya dini k̇urar q̇urban xi molla Xancanıi haqqır sa çıxı

iclas kuisox totux cəməḣətu żıtabırır dağılmışk̂uval tapşırmışkui.

Molla Xanış yə molla Əcdər - hoz Aslan bəgi malikanər vaẑẑınıi. Ma

28

səx totux mahalıi taza bəg - Murad bəg k̂uidmə. Hinəni əsil bəgiĉĉini

ċıxiyə mahalır q̇isedirix Aslan bəgi dədə-baba din İslam dinu qarşı

kağsəx ixer peşman q̇ival li. Hinelim hinəne utağır laxi paga hinəni

cəməḣəti qabağır ĉim ċuk̂uidq̇i fikir kitorşunu sınıllı utağıi t̂oz mıżıi.

“Kafın” cuğab k̇ujalkundə molla Xanış yə molla Əcdər içəri kabığıi.

Molla Xanışıi li: “Həki va cuğab lək̇usəĉĉini Aslan bəgi buto puldur

bıe malıi ginəgi tən urtalı pekitoa.” “Düzmə,” - liyə Muradıi li ki,

“Aslan bəgi mal pul buto pekirmə, amma tələsmişankuvun. Bik̇idur

lık̇sox totux ĉebiyə hed pekirmə.” Murad bəgi cuğabırdırışıllı şüphəli

q̇i molla Əcdər. Bəs molla Xancanıi: “Pe kşu lək̇irdə?” - liyə sorŝunıi.

Murad bəgi: “Həm fikirləşmişk̂uidurmə,” - li. Amma hala kir-kiri

cəməḣəti qabağır hanım ċuk̂oa ki, kirəş heç kıla şüphələnmişansıvı.

Pogoçu q̇ət̂t̂iga mahalıi liq̇ebiriş cəməḣət kilbığıi. Aslan bəgi

xinimk̇ir Səkini sam Gülşəni hanam Bəkiri mayıtım seil çıkabığıi.

Murad bəg Səkini mayıtıi üstür dabıllı ṫəni-ṫəni “Dədə!” - liyə żarkui.

Cəməḣəti sar-çinəğoaş sorŝunıi: “Yaxşı, Aslan bəg yə hine gada

cəməḣətişkili daḣvar bik̇i. Bəs hine xinimk̇ir yə żınasa kşi vibi?” Də

sual bitinirzu marağlı kağıi. Dabıllı ṫıni tamam kuisox totux Murad

bəgi pıte x̂u təmiz kiri-təmiz kiriyə çık̇ıi. “Cəməḣət! Səkini zı hinəne

doğma ĥəyəliĉĉini yaqqındmə. Aslan bəg cəməḣət üsyanır

t̂açk̂orşunu hinəne ailə Bəkiru tapşırmışkuiyə illi çəpilkui. Ancax

k̇urar Bəkiri, bəgi ailu xəyanət kui. Hozıi t̂uvıi t̂aş-qaş bıla kirsu

maşe urtar Səkini yə Gülşən zizbiyə çəptorşunu asır zağıi. Bəkiru

zım yibiri yiq̇i. Ancax yə hu yibi.” Murad bəg gəndə dabıllı ṫəni

ĉaxşıi. Sınıllı cəməḣəti aralı kşiq̇i li: “Yaxşı hinəga Sahibə yazıq̇i?”

Murad bəg sətkə t̂oxunyə gəndə ĉaxşıi ṫəni-ṫəni: “Heç asım

mux̂oat̂t̂imə,” - li. Çinaq̇i kirağ liq̇ebiriş cəməḣəti arar nə Fərhadıi

varis Salman, nə də cəməḣət ṫəni-ṫəni Aslan bəgi üstür qalt̂ırmışkui

Nahid aşə. Sətkəx totux molla Əcdər yə molla Xanış Murad bəgu baş

zağlığı lək̇uyə żıtabırı pxi.

K̇oar latxfiyə k̇ula q̇ər Fərhad yə Sahibə k̇alar laçpxınıi. Hoz k̇alar

kabığsın mik̇ilga q̇i. Hozu ya kirijq̇i, çu k̂uidurq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. K̇ala çıxı

29

hoz navələd umzaşıllı k̇ulastağui ĥal tamam q̇i. Fərhadu mux̂uq̇i ki,

haqanili çarəsizval. Fərhadu mux̂uq̇i ki, hinu ĉüt̂t̂on də çatın qoaq̇i,

Sahibu hinəq̇illi pan əl çatın aşə. Pil əçmişkui q̇ili hinəne kefir t̂üi

çinə rişu sınıllı hasım çinə çatınvalır lıskıval ixer çatınjmə. Ĉağıi sa

pşim najvıryə k̇ale kuçabırır k̇atk̂orşunu zabığğozu hoz solu kabığval

mux̂uhiyə hozux fikir lək̇undə hozu kolullı latfak̂oeşə. Fərhad pan

ĥədmiş Sahibi ğot̂ur xolin Aqil yə Adil bəg t̂el t̂ak̂oarq̇i sorŝunq̇alım,

bitinirzi sa cuğab li: “Mux̂oat̂t̂imə”. Qabağır Fərhad k̇ix kallar çadra

Sahibə k̇ale kuçabırır hava xodu anṫını k̇atbığsox totux kafiyə çinə

kant̂ırğıi żui kolu kabığıi. Fərhadu żarkiri yiq̇i. “Ğuŝarıi k̇urar şiru

köməgval keylun!” - liyə. Amma gəndə hinəni gucullu yaqqınıi.

Həki hozu sa çatınvalım t̂aq̇i. Hozuşkili çıkabığıi pşi ya kirdəq̇i

mux̂uq̇ət̂t̂i. Pşi çinə qarağıi ĉik̇uyə hozum kant̂ırbığıi çinə divarıi kolı

sar-çinəğoax kaçıxkıyə aĉĉıbıi. Əstiga lıksın Fərhad yə Sahibə

məsləḣət kuiyə k̇ulastırım k̇ale ĥəyvan çek̇iri bazarır kabığıi. Pşi

çek̇uiyə pulux hə hozu q̇andəji t̂uviyə q̇insox totux məsləḣət kui ki,

pxiyə k̇ale naçalniki idarə unk̇uyə buto mık̇ıi kiğijit çık̇ırsu.

Naçalniki idarə sorŝundə-sorŝundə kafiyə düz idari qabağır t̂opxunıi.

İdari qabağır əskəri əgnir kutaş silahlı ĥədmin t̂opxuneşə. K̇alar

ĉüt̂t̂on ki milisyən at̂t̂ıdurq̇i kirağ bitini il kilbığeşə. Fərhadıi

ınq̂ıxk̂ui-ınq̂ıxk̂ui hinel t̂oxunıi çinə milisyəş naçalnikişkili

goruşmuşk̂ui yuk̂uval li. Hinə ĥədmi Fərhaduş yazaq̇i liyə xidq̇ui.

Fərhadu k̂ui yiq̇ət̂t̂i. Hini: “Zı ağa naçalnikişkili goruşmuşk̂uidmə,” -

li. İji çadralı Sahibəm Fərhadışkili çinardə naçalnik dəxi yival li. Də

əl sa cürə silahlı ĥədmi: “Naçalnik çurżqomə, hu k̇alar taza kağıdmə,

kona naçalniki əvəz Urusyətilli kağıdmə. İxə k̇oar kağıdmə. Yax

sətkə çurżval t̂uvta paga kafın!” - li. Sahibi: “Yirim ixə k̇oar

kabığdurmə. Yirim çurżatmə, ancax hu zağındə yir heç t̂a kolı

k̂uidurvimə.” Żar-hare sasıx buĝrullu latfak̂uidurum t̂opxunyə tamaşa

kiri ĉaxşıi. Sahibi żarıllı: “Yir naçalnikişkili goruşmuşk̂uidurmə,” -

liyə żarkui. Hoz vaxtondə ĥədminzi çinəğui li: “Xinimk̇ir k̂oet̂ak̂oa

hasım tərs!” Fərhadıi ma hoz vaxtondəzağlı Sahibə k̇ılamıxıllı

ċusx̂uyə: “İlli k̂oa!” - liyə hinelli k̂orşunu pux̂u-zək əl paça fatkundə

sa əskəri əgni nişi ĥədmi hozıx ĉağıllı żarkui: “Kat̂t̂ıbıjın naçalniki

surax saskirqomə, kafın-kafın-kafın!” - liyə żarkui. Sahibə yə Fərhad

mik̇fiyə vaẑẑınıi. Sınıllı k̇ulastırım şat fiyə lat̂t̂ıbıjıi. İdarər lażbığıi.

İçərilli-içəri ayvanıllı lat̂t̂ıfiyə üstüi mərtəbər at̂t̂ıi geng çişə t̂üi çinə

çıxı utağır kabığıi. Çıxı pəncərəd kuçar əçilmişk̂ui eŝi utağır çıxı

30

ustol, hini buĝrur q̇ansəx laçpxınyə ustulur ĉebiyə çiginir pagonlu

ĥədmin aşə. Ustolıi mık̇ır əgnir taza əgni çiginir zərli pagon sa cehil

bəg ĉuveşə. Sahibə yə Fərhad t̂uze ağzır t̂opxunyə vaẑẑınıi. Fərhad

hinə cehil bəgix lək̇işi. Çinaq̇i sınıllı dədə Şahnaz kasyə hini pıti

qabağır t̂osxunıi. “Yaxşı, ank̂uidurmə,” - liyə hinə cehil bəgi buĝrur

t̂udur orkui. Hanam “Kafın-kafın!” - liyə Fərhad yə Sahibu ĉebirsu

ustul taŝxkui. Fərhad yə Sahibə heĉĉə lində lap musot ustulur ĉebi.

Hinə bəgi li: “Asır suri sas kişəmə ancax il şire iclas qoşəmə. Hanım

zağlı sətkə surax içəri saskirsu cer q̇işəmə. Lişeylun suru ya ċiri

yuk̂qoaşəq̇i.” Ancax Fərhad yə Sahibu mux̂uq̇ət̂t̂i cuğab çinəxilli

ĉaxşıirdəq̇i. K̇ulastırzışım pılor hinə bəgi ijəli t̂uvunq̇ət̂t̂i. Fərhad hər

hinə bəgix lək̇iştorşunu gah dədə Şahnaz, gahım rıŝılır kafiyə pıti

qabağır t̂opxunui. Fərhad ṫənisu ĉux̂ui. Hoz hanım ĉebi zabığsın hinə

bəgi: “Sure cuğab lişeylun, yə suru köməgval kirijmə,” - li. Hək̇an

Sahibəş ṫəniji alçkıi. Hu bəg ĉuvu cigəli t̂açhıyə, Sahibi kolu kahiyə:

“Vı çinəx ṫənival?” - liyə sorŝuntorşunu Fərhadış ṫəniji qalt̂ırkıi. Hinə

cehil ĥədmi heĉĉə lində sakit t̂oxunui. Hinu mux̂uq̇i ki, dur kılaq̇i

ixer uzaxıllı kabığıi ĥədminmə. Hozum dərd kiğətmə. Uzaxıllı lisın

çinaq̇i hə hinim ṫəniji kağıi. Dax hinəni kajk̇ıyə: “Zur çinəx ṫənival?”

- liyə sorŝunıi. Sahibə zıṫınyə tamam kuisox totux çık̇ırıi ĉaxşıi. Bəgi

ailər cini kazığvalıxıllı ĉaxşıyə ta ki əmi hot̂ur ailə basar kirvalıx

lanṫını. Hinə bəgu də Aslan bəgi rişival mux̂uq̇sın, Aslan bəgim

Şahnazışkili qovumval mux̂uq̇sın, Şahnazıi yə rişilir bik̇ival kisın

ṫəni ĉaxşıi. “Bəs du kıla?” - liyə sas ċix̂iri-ċix̂iri Sahibəşilli Fərhad

sorŝunıi. Sahibim: “Hum Sahnazıi gada Fərhadmə,” - li. “Fərhad, du

Fərhadu?” - liyə hinəni Fərhadıi üstür fatkui. Fərhad qaxhiyə yeẑẑini.

Hinə bəgi: “Du, e ŝısı Fərhadmə,” - liyə ṫəni-ṫəni Fərhad qucağkui.

“Ŝısı” cuğab kisın Fərhad mişeli t̂açığğui ginəgi hini ijəx ək̇şi. Hinə

bəgi: “Zı Yaqubmə, ve ŝısı: Yaqub,” - liyə ŝısıi ijəli ṗakui. Fərhadım

Yaqub qucağkui. Də buĝurullu məĥtəl siyə raẑẑınıi. Heç haq̇ılır

kağət̂t̂i ki, sın çinəga solu əskərvalıi żuvili xi yetim sa gada hasım

çinə vəzifər həm hozıi ən çatın çinə q̇ə hozıi qabağır qalt̂ırk̂uidmə.

Dədə yə rıŝılırzıi bik̇i xəbər kisın Yaqub bəg ixer ṫınıi. “Yə hozıi

qisas t̂uvurmə!” - liyə paga əstiga kin k̂oet̂ak̂oa. Murad bəgi bəgval

ċıq̂ırsu. “Kafın, kirağ san kir-kire çurżval t̂uvtoa.” Fərhad yə Sahibə

hinəne żoa ċixi. Höküməti Yaqub bəgu taza sa żoa lək̇oeşə. Yaqub

bəgim birinci q̇əşə ki, hinə żoa lak̂ui. Yaqub bəg vəzifər taza kağeşə.

Kirağ dalıgıi cigəx leşiyə paga sor dədə yə rıŝılırzıx leşirsu k̂uidşə.

31

Ancax hanım q̇i ki, Fərhad hinəni kutili kağıi. Həm hasım çinə

xəbərişkili. Kirağ san Fərhad yə Yaqubu xörəg Sahibi yex̂ui. Puşa

ĥədmi sanıi pşə q̇insox totux gəndə söbət kiri ĉaxşıi. Yaqubıi Fərhad

yə Sahibu ixer sualdır lək̇ui. Üsürdürüllü zağındə doğma soe söbət

kirisu hozu heycə kui. Yaqubıi ĥədmi orkuiyə Sahibe xolinzix

saskirçek̇ui. Sahibe xolin Adil yə Aqil bəgin kabığıi. Hoz Sahibəşkili

goruşmuşfiyə hər ya mux̂uq̇isox totux k̇ulasta xolin bıṫınıi. Sahibə

san xolu Adil bəgişkili hine żoa sıxi. Əstiga gəndə Yaqub bəgi żoa

kabığıi. Yaqub bəg çinə çıxı orduşkili k̂oeşə. Kirağ Fərhadıi Sahibi

taza əgni nişeşə. Puşori dəstədi içir sa ĥaraba ĥarabıi içir Sahibə

Fərhad sam Sahibe xolin Adil yə Aqil bəg aşə. Yaqub bəgi k̇abal

q̇ət̂t̂igax totux Aslan bəgi cigə kabğıi.

Zək q̇əx totux cuğab lək̇uzağlı Murad bəg, molla Əcdər sam

molla Xanış çinel kabığıi. Hoz Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa kafiyə

Aslan bəgi var dövlət urtalı pekirisu. Murad bəgi Aslan bəgi buto

kağazırdır żoa t̂üi t̂aş-qaşırdır, puldur hinənəşkili çıkağeşə. Xancanıi

nukar Nahidi Fərhad ğot̂ur varis Salman cəməḣətişilli q̇amaşt̂ə eŝi

żoa yaqqındeşə. Inq̂ aşə ki, Fərhad yə Sahibi Salmanu çık̇səş,

cəməḣəti xəbər ċipx̂irsəş. Murad bəgi çinaq̇i Aslan bəgi dövlət

pekitorşunu molla Xancanıi żu lət̂t̂ıi. Puldur pekuisox totux ınq̂a yə

bınıi cigəbiri ixer pe Murad bəgi hinənu yaqqınıi. Nahidi: “Bəs molla

Xancanıi pe t̂el at?” -liyə sorŝunsun Murad bəgi: “Molla Xancan

k̇izağlı hinu heĉĉə lənk̂uijimə,” - li. Molla Əcdər yə molla Xanışıi

hine peyim: “Puşorzi arar pekitoa,” - li. Nahid hinənəş yaqqınınq̇ət̂t̂i.

“Haqanili ən çıxı pe asır tək̇ireşək̂oa,” - li. Cit utağıi çinə kuncur k̇ıl-

paça ĉik̇ui Salmanıi qabağır q̇i. Murad bəgi Nahidiş: “Vi sas dəq̇q̇ə

va ya ungullu işkili hasım çık̇rat,” - li. “Ve borc səx totux asır dalıg

kirvalmə,” - li. Buto sediriş ung itkıri Nahidi nək̇idir q̇amaş kui vızax

k̇ıl fatkiri yiq̇i. Murad bəgi nək̇idir tapança zağıyə hinəni kajk̇ıi.

“Yaxşı, ma kire söbət tamam bıq̇şəmə gərək də sirr kire arar

vaẑẑındətk̂oa,” - liyə tuğozu xəĉĉuğui. Molla Əcdər: “Yaxşı, bəs du

ya kitoa?” - liyə pıtili Salman taŝxkui. Murad bəg ĉuvui cigəli

32

t̂açhiyə: “Hə dalıgım Nahidi ĥəll kirmə,” - li. Molla Əcdəri: “Yaxşı,

hinəga yir anə,” - liyə hinəne peyir yeẑẑinjit t̂uviyə k̂uisu ĥəzir q̇i.

Murad bəg Nahidix lək̇işyə: “Du ċixiyə maşe urtar yibə mayıtım

hinel sa ant qalt̂ık̇yə lık̇a,” - liyə xəĉĉuğui.

Nahid maylın k̂oeşə. Murad bəg mollanzışkili xisox totux utağır

tək yeẑẑini Nahidi ya kirijq̇i mux̂oat̂t̂işə. Həki hini mik̇ilgayi k̇oar

k̇ujalkuiyə Salman ċixiyə maşar yibiyə k̇oar dugun kireşək̂oa.

Salman kasıb sa ĥədmişəmə. Sor ğoa inq̂er ĥədmişilli peşmanval

zağıi ĥədmi at̂t̂işə. Kalla musot kuiyə hinəne bar nəşk̇iri du ĥədmi

heç kşəx ləşkiri ĥədmi yimə. Ancax Salmanıi xinimk̇ir Çimnaz ixer

çık̇ırıi sa ĥədmişəmə. Salmanıi ĥəyəl at̂t̂işə. Sor hinəne kasıb żoa

lıgıld-xinimk̇ir tək yaşamışk̂oeşə. Sınıllı Salman dugun q̇ızağlı

Çimnazıi buto soa ingi t̂ık̇eşə. Soe cəməḣəti ĉüt̂t̂on unk̇q̇alım, puxu

q̇ə Salmanışıllı heç sa xəbər at̂t̂işə. Həki Salmanıi k̇ıl-paça şik̇uyə

Aslan bəgi maşar t̂üi żoa ĉuviyə hinəne k̇ılival k̇ujalkireşə. Salmanıi

Çimnaz k̇ulluzq̇iyə görəsən zı k̇isox totux Çimnazıx kıla leşirdu, hine

ĥal ĉim k̂uiju! Çimnaz cehil vaxt ixer ĥəyərdə sa rişi zıq̇i. Bıiu hə

varlı ĥədmu ləzik̇iri yiq̇i. Ancax hu kasıb zağlı rişu ölçü kak̂du at̂t̂işə.

Cehil Salman Çimnazıx k̇ıleşə. Çımnazıi bıiyi Salman kasıb zağlı rişi

hinu ləzik̇iri yuk̂oat̂t̂işə. Çimnazıi pilim Salmanu aşə. Amma bıe

cuğabışıllı lat̂t̂ınk̂oat̂t̂işə. Hinəga sor hasım sa ĥadət aşə ki, hər ĉoz

varis solu gadad kilfiyə soe buĝrur at̂t̂ıi çıxı gogçumanır pşi yarış

kireşə. Sa cıdır meydanır ancax varlı ĥədminzi ĥəyəlirzi vaḣa, kıla

hinəne pşu güvənmişq̇alı, kahiyə il t̂aank̂oeşə. Hinəga mahalıi bəg -

Asim bəgi sa yarışıllı qalib kağğu yuk̂ju kireşə. Hinəga Salmanım sa

x̂ırıż pşi aşə. Salmanım yarışır kak̂ğozıi arar at̂t̂eşə. Ĉim q̇i zadq̇i

Salmanıi pşi kıçi q̇ənnəḣəz pşi içir birinci cigə ĉux̂ui. Cəməḣət ptu

inam bıq̇ət̂t̂i. Asim bəgi Salman təbrik kuiyə hinu yuk̂ju kirival li.

Salmanu heç kşəş irə q̇ində: “Asır Çimnaz rijuk̂oarmə. Ancax bıiyıi

rişi asır təzik̇irqozimə,” - li - hə rişi asır sikə.” Də kisın Asim bəg

xəkini ək̇ləxi san lahiyə hini Çimnaz Salmanu sukui. Çimnaz ğot̂ur

bıiyi ya ağzı at̂t̂ıdə ki, “vaḣa” ċirisu? Rişi Salmanu ləzik̇ui. Puşa q̇əx

33

totxum bəginzu aid sa enğ kui. Hinə q̇əxilli saga lanṫını Çimnazış sa

gran cuğab lət̂t̂i. Hoz sar-çinəğu ixer bijik̂oeşə. Çimnazıi ixer

çık̇q̇alım, gəndə Salmanışıllı üzür istəmişkuiyə hə hə barış k̂oeşə.

Buto də Salmanıi pıti qabağıllı kahiyə lat̂t̂axi. Salmanıi pil x̂ınıi żıi.

Hu k̇ılisu fikirləşmişk̂ui mik̇ilga k̇ujalkiri Nahidix lək̇işi. Zağıi ki,

Nahid hə hum çinəx q̇i fikirləşmişk̂oet. Nahid Salmanıx lək̇işsın zağıi

ki, pil x̂ınıi żet. Sətkə t̂oxunui. Sın-k̇unim lahiyə-talıxsox totux hasım

k̂uijimə liyə nək̇idilli vaz qalt̂ırvıi. Salmanıx ləxilğıi. Salmanu hanım

səĉĉini q̇i ki, hu eŝi utağır k̇ılidk̂oa. Ungumullu kəlmə şəhadət

lik̇uvui. Nahidi zikiniyə Salmanıi kul şuk̇ui ink̇ t̂əq̇q̇uyə ağzır t̂üi ink̇

əçmişkuiyə li: “Paçad va əçmişkə xə ve żoa vı żolu bılakuiyə il

dustağıĉĉını yaqqınzağlı e taxsırışıllı lat̂t̂axə.” Də cuğabırdır liyə dax

utağıllı lat̂t̂ırğıi. Salman hinəni ṫupu inam q̇ət̂t̂i. Dax paçad

əçmişkuiyə hava xodu q̇ində żoa lak̂usu tələsmişq̇i. Inq̇ zəxilk̂usu

dənə yeẑẑineşə. Nahidu mux̂oeşə ki, molla Əcdər molla Xanışıllı

cürə hiyə hozıi sor k̂ui k̇oar maşıi içilli lat̂t̂ık̂oarmə. Maşıi içir molla

Əcdəri k̇oar t̂əq̇uyə üstür t̂üi qızıl puluşullu hinəne pe t̂uviyə k̇alar

çəpiri yiq̇i. Salman ĉuviyə fikir kitorşunu Nahidim ĉit fikir kui.

Asıt̂on dalıgırdır kuiyə Aslan bəg yibi asır ya qiymət tək̇ui ki, səx

totux ya qiymət tək̇irsu? Nahidi xiyə hinəne żoa tək t̂ak̂ui molla

Xancanıi dax-dax təmiz kuiyə hana taxçar qutıi içir yaqqındə tapança

t̂uviyə pşi maşaş kolu nəşk̇ui.

Murad bəg, molla Xanış sam molla Əcdər hozıi arar Aslan bəgi

pul pekuisox totux molla Əcdər yə molla Xanış k̇oar cürə k̂ui cigəx

lanṫını çinel kabığıi. Seilli cürə biq̇i. Molla Əcdəri maşıi içilli hinəne

pşi uslufullu nəşk̇ireşə. Ĉağıllı Nahid hinəx ləxkırsu hinəne pşi k̇əvvi

nəşk̇ireşə. Maşe urtar molla Əcdəri ṫupu pşi paçe sas ki. Pşi vaqqınyə

ṫop lək̇ui hə sas miq̇elilli kak̂uval kiyə pşili tenciyə vişədi arar q̇amaş

q̇i. Sətkəx totux pşiyi üstür Nahid kağıi. Nahid zağiyə molla Əcdər

q̇amaş q̇i cigəli talt̂ırhiyə: “Vı çu tələsmişk̂oet?” - liyə Nahidu sual

lək̇ui. Nahidi pşi vaqqınyə: “Vı k̇ılisu,” - li. Molla Əcdər ṫupu inam

q̇ət̂t̂i. “Ĉim yəni zı k̇ılisu?” - liyə sorŝunıi. “Hasım yibiri,” - liyə

34

Nahidi kutaş ċi tapança laĉĉıxuyə molla Əcdər ungumullu yeṫi.

Molla Əcdəri ağzı əçmişkundə antır latkıi. Gulle sas hər t̂el lilkıi.

Nahidi molla Əcdəri mayıt pşiyi üstür şik̇uyə pşiyi üstür t̂üi molla

Əcdəri pe pul qızıl hinənu t̂uviyə pşum sa ċüċon it̂irkuiyə lajbuq̇ui.

“Hasıt̂on puluşkili bəgiĉĉini gəxink̂uidmə,” - liyə Nahidi pşi k̇alaş

kolu nəşk̇ui.

Yaqub bəgi sılahlı ĥədmin sor miq̇el bıq̇ində maşe urtallı gulle sas

ki. Heç sətkə latıkındə sa pşi güvdu maşalı talt̂ırhiyə hozuş kolu

talk̂ui zağıi. Hu sətkə miq̇el hiyə t̂oxunui gəndə pşi kalla cürə tərəfir

gəxirkuiyə nəşk̇iri ĉaxşıi. Yaqub bəgi ĥədminziş yəḣiz-yəḣiz pux̂ur

ĥədmi hu ċix̂irsu orkui. Yaqub bəgi ĥədminzu hu kılaq̇i sağ ċix̂irval

tapşırmışkui. Hana Yaqub bəgi ĥədminzu soa onğ buĝrullu ċix̂irval

xəĉĉuğui. Silah at̂t̂ıi ĥədmin kafiyə düz sui buĝrur ləxilbığıi.

Əskərinzi soa onğ cigəlli ċux̂ui. Sətkəx totux əskərinzi ṫaṫan

hozuşullu çəpiri ĥədmi ċux̂uyə çıkabığıi. Hu ĥədmi Nahidşə. Sahibə

yə Fərhadu Nahid mux̂uq̇i. Molla Əcdər yibiyə k̇alar çəpiri yiq̇q̇alım,

də gəşğət̂t̂i. Yaqub bəgu hu ĥədmi kıla q̇i mux̂uq̇i. Hinu sualdır lək̇iri

ĉaxşıi. Li ki, “Əgər sağ yeẑẑində yuk̂oat̂t̂aq̇i buto ĉim q̇ijq̇i çık̇a.”

Nahidu Fərhad yə Sahibə zabığıyə məĥtəl q̇i. Mux̂uq̇i ki, əskərin sor

kak̂uval ğozıi dalıgmə. Sa k̇oar buto əçmişkuiyə çık̇ırval zağıi. Buto

əçmişkuiyə li. Aslan bəgu dab çık̇ıyə hu yibvalıxıllı ĉaxşıyə buto

çık̇ıi. Yaqub bəgi san əskərinzi ixer pe, hinəşkili Aslan bəgi

malikanər ċixi vaẑẑındurum seil qaravul kirsu vaxıi. Murad bəgi

malikanər hinəni bəgiĉĉini ċuk̂oeşə. Çurżval t̂uvur yuk̂zağlı aĉĉıvrıi

yuk̂oeşə. T̂uzar t̂oxunui qaravulçinziş sar kahiyə t̂oz mıżıi. Murad

bəgiş sa əskəri əgni nişi ĥədmu hinəşkili goruşmuşk̂ui yuk̂uval li.

“Əskəri əgni” kisın Murad bəg t̂açğıi. “Lajq̇eylun!” - liyə żarkui.

Murad bəgi əgni nişində utağıi t̂oz gəndə mıżıi. Murad bəgi: “Kafın!”

- li. T̂oz əçilmişq̇isın sa cehil bəg talżığıi. Murad bəgi k̇iyəş: “Xoş

kağıi,” - liyə ĉuvursu cigə taŝxkui. Yaqub bəgi heĉĉə lində ĉuvui.

“Asır sa soe bəgişkili goruşmuşk̂ui yuk̂oatmə,” - liyə Murad bəgix

lək̇işi. Murad bəgi: “Bəg zımə,” - li. Yaqub bəgi: “Vı Aslan bəgu?” -

35

liyə güya mux̂ondəğui ginəgi sorŝunıi. Murad bəgi rang çəpq̇alım,

hinəni hinə cigə ĉəşində: “Aslan bəg k̇idmə,” - li. Yaqub bəgi: “Çina

k̇idu?” - liyə sorŝunsun Murad bəgi ĥəfşkıyə: “Vı kıla ki, asır sual

tək̇irsu?” - liyə żarkui. Yaqub bəgi: “Aslan bəgi ailə t̂el at?” - lisın

Murad bəgi: “Mux̂oat̂t̂imə, sorŝundəjit citşəq̇i həki ank̂uidmə,” - li.

Yaqub bəg ingu t̂açhiyə Murad bəgiş li: “Pəncərəli kuçax zək̇iş.”

Murad bəg pəncəri qabağır kahiyə kuçax zək̇işsın ptu inam q̇ət̂t̂i.

Hini malikanu qaravul ĉəşi ĥədmin əskərinzi ċupx̂oeşə. Malikane

kuçar əskərinzi żeşə. Murad bəgu k̇ıl tapançax fatkiri yiq̇i. Yaqub

bəgi: “T̂oxun!” - li. Murad bəg gəğğisın Yaqub bəgi hinu tapança

laĉĉıxhuyə zağıi. Yaqub bəg seil kak̂usəq̇ qabağır molla Xanışıi cağıi

ĥədmi orkoeşə. Yaqub bəgi kirağ san dur bitini ċupx̂uyə paga soe

meydanır cəməḣəti qabağır ċılak̂ui yuk̂oeşə. Əgər dur təslim biq̇ində

daḣva q̇iq̇əşini gəndə Yaqub bəg qalib kak̂uidşəmə. Hanım zağlı ki,

Yaqub bəgi ĥədmin Muradıi ĥədminziq̇illi ixer aşə. Sətkəx totux

Yaqub bəgu xəbər lək̇ui ki, molla Xanış ċux̂uyə çıkabğşəmə. Sahibə,

Fərhad sam Adil bəg yə Aqil bəg malikanər kabığıi. Sahibu żoa boş

zağsın ṫəni ĉaxşıi. Yaqub bəgi ĥədminzu puşa taxsırkar çinel

vaqqındəval tapşırmışkui. Həki Murad bəg molla Xanış sam Nahid

k̇ılamzır şik̇uyə hə hozıi k̇ılival k̇ujalkireşə. Yaqub bəg san aĉĉuvat̂t̂i.

Hini Aslan bəgi bılaxi puldur çinel kajk̇eşə. Molla Əcdəri ċixi pe

Nahidi t̂uvzağlı Nahid ċux̂sun hə pe rahat t̂uveşə. Molla Xanışıi T̂uvu

pe əskərinzi molla Xanışıi żolu unk̇uyə çıkabığeşə. Murad bəgu

düşmüşbiq̇i pe malikanər aşə. Murad bəg ċix̂torşunu utağır Fərhad

talżığıi. Fərhad zağsın Murad bəgi ungumullu li: “Sa k̇uṫa şiru qalib

kağıi.” Həki puşasta taxsırkar pagayi k̇oar k̇ujalkiri ĉebeşə.

Paga əstiga lıksın Yaqub bəgi sor yə miq̇el mahalır t̂üi cəməḣət

sın çinəga cıdır anŝkiri antır kajk̇ırçek̇ui əskərinzi cəməḣətix saskuiyə

kabığsın ınq̇ qaltxbığıi. Sahibə yə xolin sa istigan çe ŝuvundə

cəməḣət kilbığıi cigə kabığıi. Cəməḣət bitini il kilbığeşə. Bitinirzi

hoz il çına kajk̇udurq̇i mux̂uk̂ui yuk̂oeşə. Əskərin cəməḣəti buĝrur

t̂opxuneşə. Cəməḣəti qabağır Yaqub bəg k̇ılamzır k̇ix ċux̂uyə

36

t̂oxuneşə. Yaqub bəg cəməḣətix lək̇işyə sətkə t̂oxunsox totux çık̇ırıi

ĉaxşıi: “Cəməḣət! Yə suru salam lək̇irətmə. Bitinirzi xatır asır ixer

yijmə. Asır zur bitini mux̂uidurmə, suru zı mux̂uq̇indəq̇alım.”

Cəməḣət məĥtəl fiyə Yaqub bəgix lək̇pişi. Ancax hu kılaq̇i heç kşu

mux̂uq̇ət̂t̂i. Heç kşi haq̇ılır kağat̂t̂i ki, xindet Şahnazıi yetim gada

Yaqub sın çinəga zabit hiyə hasıt̂on əskərinzi çıxıdu hiyə kak̂uidmə.

Yaqub bəgi li: “Sa miq̇eldirir mahalır ixer çıxı zadırdır q̇etmə. Suru

heç kşu hə çinəx q̇ijq̇i mux̂uijimə. Suru hanım səĉĉini q̇i ki, Aslan

bəgu sa mahalıllı İslam din kajk̇ırsu q̇amaş dalıgırdır ċixidmə.

Haqanili hə hanım jimə.” Yaqub bəg sətkə t̂oxunui. Fərhad, Sahibə

sam Aqil yə Adil cəməḣəti aralı lat̂t̂ıfiyə Yaqub bəgi kolu t̂opxunui.

Fərhad yə Sahibə zazığzın cəməḣət məĥtəl bıq̇ıi. Yaqub bəgi żarıllı:

“Sakit farın!” - li. Gəndə çık̇ırıi ĉaxşıi: “Aslan bəgi Murad ċiriyə sa

ŝısı at̂t̂ıdmə. Hu ŝısı ki, ĥəyəl vaxtıllı Aslan bəgi hinəne ĥəyəliĉĉini

yaqqındmə. Ancax hinə Muradıi hana ŝısu düşman hiyə sor məktəb

əçmişkuzağlı Aslan bəgi düşmanır molla Xancan yə hine ĥədmin

molla Xanışkili çinel mahalıi cəməḣət ingu t̂açk̇ıyə Aslan bəgi üstür

t̂ık̇ıi.” Cəməḣəti Yaqub bəgix ṫop ĉaxındeşə. Yaqub bəgi li: “Bəlkə

zur asır inam k̂uidurvimə. Ancax də cuğabırdır Murad bəgiş molla

Xanışış sam molla Xancanıi nukar Nahidiş sorŝununk̂uijmə.” Də

kisın cəməḣət sar-çinəğoax lək̇pişi. Yaqub bəgi kolu t̂oxunui əskəri

ṫupor yazaq̇i li. Əskər hinə ĥələtir çəpiyə çuq̇i xi. Cəməḣəti marağıllı

də t̂el latışk̂uijq̇i k̇ujalkiri t̂opxunui. K̇oşnu saḣət lat̂t̂ıkındə puşa-onğ

əskəri k̇ılamzır şik̇ui. Murad bəg molla Xanış sam Nahid çıkabığıi.

Hoz düz cəməḣəti qabağır t̂opxunkui. Yaqub bəgi Murad bəgiş li:

“Çıka!” Murad bəg kalla musot kuiyə t̂oxunui. Yaqub bəgi li: “Zur

hər ya Şahnaz yə hine rişi zizbisox totux ĉaxşıi. Hinəx totux kafiyə

Fərhad çəpilkui. Hana vı xiyə q̇amaş q̇i ki, cəməḣət

şüphələnmişansıvı,” - liyə. Yaqub bəg hək̇an Nahidi kolu lat̂t̂ığıi:

“Va Fərhad Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa q̇amaş kui. Hana nuba

lat̂t̂ıbığıi molla Xancan yə molla Xanışu hozıi qabağıllı Nahidu

tapşırmışkui ki, əgər Aslan bəgi şirəx saskuiq̇alı, cəməḣət hini ijər

t̂ık̇ırsu. Cəməḣətim Aslan bəgiş kafır liyə hinu qarşı kabığıi. Aslan

bəg tək yeẑẑini cəməḣəti qabağıllı çəpət̂t̂i. Nukar Bəkiru tapşırmışkui

ki, ailə malikanəli ċilat̂t̂ır! - liyə. K̇urar Murad bəgi hoz bik̇i. Ancax

Sahibə sağ raẑẑınıi. Nahidim hini q̇amaş kui Fərhad güya Aslan bəgi

q̇amaş kudmə liyə unk̇uyə güya ung gizağlı düz molla Xancanıi żoa

çıkağıi. Hineli Fərhad çəpi. K̇urar Sahibu ras kağıi. Hinel rıŝı Gülşəni

37

sam Səkini yə Bəkiri mayıt ċılafiyə Salmanış lək̇uyə hozum k̇alar

çəpi. Bəlkə də hasım jik̂oa Salman xolu,” - liyə Yaqubıi ĥədminzi

k̇ix q̇amaş k̂ui yuk̂ui Salmanış sorŝunıi. Yaqub bəgu Salman zağıi

ĥələtir mux̂uq̇i, ancax Salmanu Yaqub hala mux̂uq̇ət̂t̂işə. Salmanıi:

“Ə-ə-ə,” - li. Yaqub bəgi Salmanıi cuğab t̂əq̇ui. “Fərhad yə Sahibi

k̇alar çatın q̇iq̇alım, zı unk̇ui. Murad bəgi Salmanıi sa dalıgırdırış

xəbər t̂üizağlı hu sanıllı żolu bıla kuiyə Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa

q̇amaş kui. Hana hu yibiyə k̇oar dugun kirsu Nahidu tapşırmışkui.

Hini cuğabıi üstür t̂oxunyə molla Əcdər yə molla Xanışışkili Aslan

bəgi dövlət pekui. Ancax sa peyişilli Nahidu heĉĉə q̇ət̂t̂i. Nahidi heç

q̇ət̂t̂i molla Xancanu düşmüşk̂ui pe tək̇ə lisın həm lək̇oat̂t̂i. Murad

bəgi molla Xancanış borc tençq̂ui pulum lək̇oat̂t̂i. Səşilli ĥəfşkuzağlı

Nahidi Salman lajq̇ui. Hinim żoa k̂ui molla Əcdəri cağıllı xiyə maşe

urtar hu yibiyə hine pe t̂uvui. Hum k̇alar çəpiri yuk̂orşunu sui buĝrur

at̂t̂ıi əskərinziş lək̇ilkıi. Hana hinə əskərinzi pxiyə molla Xanış

ċux̂uyə çıkabığıi. Əstigam puşasta taxsırkar k̇ılamzır şik̇uyə cəməḣəti

qabağır çıkabığıi. Haqanili hoz onğ ĥədmişəmə. Molla Xancan Aslan

bəgi yibi vaẑẑınıi dur puşor.” Də liyə Yaqub bəg t̂oxunui. Cəməḣəti

molla Xanış yə Murad bəg sam Nahidi üstür żarkiri ĉaxşıi. Hoz

puşastağui kalla musot kuiyə t̂opxuneşə. Yaqub bəgi gəndə li: “Zım

çinə dövləti ĥədmi ginəgi Aslan bəgi var dövlət tazdan hine rişu

lək̇irval ċiretmə.” Cəməḣəti: “Düzmə-düzmə,” - liyə żarkui. Yaqub

bəgi żarıllı li: “As yijişəmə ki, e doğma sor hasım sa vəziyyət k̂ui.”

Cəməḣət bitin sakit biq̇i. Bitin məĥtəl fiyə Yaqub bəgix lək̇pşi.

Yaqub bəgi xəkində-xəkində li: “Zı Sahibi gada Şahnazıi şi

Yaqubmə. Dum e ŝısı Fərhadmə,” liyə Fərhad taŝıxkui. Salmanıi

ṫaṫankılı hinəni Yaqubıi üstür fatkui. K̇ulastırım ĥəyəl ginəgi bıṫınıi.

Yaqub bəgi hineli Fərhadım t̂uviyə rıŝılırzi dədə yə bıe ziyartır laxi.

Hoz k̇ula saḣətix totux kabığıi. Yaqub bəgi pılor ṫını q̇ıdan yopxoeşə.

Mik̇ilga Yaqubi gəndə Fərhadım t̂uviyə hot̂ur żoa lapxi. Seilim

Yaqub ĥəyəli ginəgi ṫınıi. Hana varis Salman yə Çimnazıi żoa sa

çeyim ŝuvıi. Yaqub bəg mik̇ilga Aslan bəgi malikanər kağıi.

Kak̂orşunu Salman yə Çimnazım hinənəşkili çıkağıi. Salman yə

Çimnazıi hə hozıi zərəḣətim pşi ĥarabar kajk̇ıyə malikanər

çıkabığeşə. Ma səx totux dur inq̂er xinimk̇ir inq̂er lıgıld malikane

kuçax at̂t̂ıi misi ĥəyərdə żoa t̂ak̂durmə. Yaqub bəgi ma əskərinzişkili

ixer acığlı rəftar kirət̂t̂işə. Hini hə hu əskərinzişkili çinə k̇iliĉĉini

ċuk̂oeşə. Əskərin səşilli ixer şat aşə. San Yaqub bəgi ĉuviyə yazaq̇i

38

şiżireşə. Fərhad hini kolu kak̂orşunu xəbər ċupx̂oat̂t̂i. Fərhad Yaqub

bəgi kallıi üstür t̂oxunyə hini ya şiżirqoaq̇i lik̇uvur yiq̇q̇alım, ancax

çinə ərizə cuğabıq̇ıllı başqanda heĉĉə lik̇uvunq̇ət̂t̂i. Əstiga Yaqub

bəgi Sahibe ğot̂ur xolu Adil bəgişkili q̇amaşt̂ə yazaq̇i çık̇ıi. Adil bəgi

Sahibəx saskuiyə hinəş li. Yaqub bəgu Sahibə rijik̂uval Sahibəş lisın

hinu irəq̇i. Adil bəgi sor taza kağıi mollax saskuiyə hozıi kəbin kui.

Höküməti kəbinim kirisu Yaqub bəgi Sahibə hinənəşkili k̇alar ċixi.

Yaqub bəgi, Murad bəg, molla Xanış sam Nahid k̇alar ċixiyə hoz

dövlətiş təhfil lək̇ui. Hinim sor şiżi dalıgıllı latşk̂ui ərizə Bok̂k̂u

orkui. Də ərizə Bok̂k̂ullum Moskva orkui. Puşa q̇əx totux cavab

məktub kabığıi. Məktubur dövləti hu məzunyətir orkirval şiżeşə.

Yaqub bəg ixer şat q̇i. Hoz tazdan sor kabığıi. Yaqub Aslan bəgim

malikanər mahalıi bəg q̇i. Sahibi k̇alalı Fərhadu ixer hədiyyət

çıkazığeşə. Fərhad şat̂t̂ığıi içir aşə. Sətkəx totux Yaqub bəgu xəbər

lək̇ui ki, Murad bəg yə hine k̇ilin molla Xanış yə Nahid

gullalanmışkudurmə.

Hə, Yaqub bəg yə Sahibi enğ kui. Hozım k̇u ĥəyəl t̂abıq̇i.

K̇ulastırım gada. Hozu żu mux̂oet̂u ya gəşdəq̇i? Çinəğui żu Aslan,

çinəğui żum Sahib, çinəğui Sahibe ğot̂ur bıiyi żu, çinəğum Yaqub

bəgi bıiyi żu. Kısan dalıg ċuk̂ui Yaqub buto mahalır ĥürməti səḣbi q̇i.

Yaqub bəgi sam üsüx totux Fərhad lik̇uvursu Bok̂k̂u orkui. Sahibim

żoe dalıgırdır kui. Kuçe buyroğurdurum Salman yə Çimnazıi kireşə.

Seil yə e cuğab tamam kuşəmə.

Namik Xınalıqlı

39

İçir at̂t̂ıjı:

Şairi haqqır sa-k̇u cuğab ..................................................................3

Kətişi əfsanə.....................................................................................4

K̇unuq̇an Abdali Əfsanə...................................................................5

Kət̂t̂id Baba ......................................................................................5

Kət̂t̂id Bahaddin ...............................................................................7

Seyfəl ...............................................................................................8

Ĉer q̇i kömək ....................................................................................9

40