n[aga Aä¶mg - Kapil Sankhe

{ejUImË¶mMm ‘§Owar H«$‘m§H$ :

àm{eg§/2013-14/6900/‘§Owar/S>-505 {XZm§H$ 02.05.2014

‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo-411004.

n[aga Aä¶mg(^mJ 1)

B¶ËVm Mm¡Wr

àW‘md¥ËVr : 2014 ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo 411004.‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>imH$S>o ¶m nwñVH$mMo gd© h³H$ amhVrb. ¶m nwñVH$mVrb H$moUVmhr mJ g§MmbH$, ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i ¶m§À¶m boIr nadmZJr{edm¶ CX²Y¥V H$aVm ¶oUma Zmhr.

©

emñÌ {df¶ g{‘Vr : • S>m°. a§OZ Ho$iH$a, AÜ¶j• S>m°. {dXçmYa ~moaH$a, gXñ¶ • lr‘Vr ‘¥Um{bZr XogmB©, gXñ¶ • S>m°. {Xbrn am. nmQ>rb, gXñ¶ • lr. AVwb XoD$iJmdH$a, gXñ¶ • S>m°. ~mi ’$m|S>Ho$, gXñ¶ • lr‘Vr {d{ZVm Vm‘Uo, gXñ¶-g{Md

ZmJ[aH$emñÌ {df¶ g{‘Vr : • S>m°. ¶ed§V gw‘§V, AÜ¶j• S>m°. ‘mohZ H$merH$a, gXñ¶ • S>m°. e¡b|Ð XodimUH$a, gXñ¶ • S>m°. CËVam ghò~wX²Yo, gXñ¶ • lr. AéU R>mHy$a, gXñ¶ • lr. d¡OZmW H$mio, gXñ¶ • lr. ‘moJb OmYd, gXñ¶-g{Md

^yJmob {df¶ g{‘Vr : • S>m°. EZ. Oo. ndma, AÜ¶j• S>m°. ‘oYm Imobo, gXñ¶ • S>m°. BZm‘Xma Ba’$mZ A{OO, gXñ¶ • lr. A{^{OV KmoanS>o, gXñ¶• lr. gw{ebHw$‘ma {VW©H$a, gXñ¶ • lr‘Vr H$ënZm ‘mZo, gXñ¶ • lr. a{d{H$aU OmYd, gXñ¶-g{Md

ZH$memH$ma … lr. a{d{H$aU OmYd

‘wIn¥îR>> … lr. {Zboe OmYd

{MÌo d gOmdQ> … lr. {Zboe OmYd, lr. XrnH$ g§H$nmi, lr. ‘wH$s‘ Vm§~moir, lr. g§O¶ {eVmoio, lr. {ddoH$mZ§X nmQ>rb, énoe KaV.

AjaOwiUr … ‘wÐm {d^mJ, nmR>çnwñVH$ ‘§S>i, nwUo.

H$mJX … 70 Or.Eg.E‘.‘°n{bWmo

‘wÐUmXoe :

‘wÐH$ :

àH$meH$lr. {ddoH$ CËV‘ Jmogmdr,

{Z¶§ÌH$nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr ‘§S>i, à^mXodr, ‘w§~B©-25.

lr. ‘moJb OmYd, {deofm{YH$mar B{Vhmg d ZmJ[aH$emñÌ

{Z{‘©Vrlr.gpÀMVmZ§X Am’$io,‘w»¶ {Z{‘©Vr A{YH$mar

lr. {dZmoX JmdS>o,{Z{‘©Vr A{YH$mar

gm¡. {‘Vmbr {eVn,{Z{‘©Vr gmhmæ¶H$

lr‘Vr {d[ZVm Vm‘Uo, {deofm{YH$mar emñÌ

lr. a{d{H$aU OmYd, {deofm{YH$mar ^yJmob

g§¶moOH$

CMYK

CMYKSai

Krupa

SaiKrupa

^maVmMo g§{dYmZ

CX²Xo{eH$m

Amåhr, ^maVmMo bmoH$, ^maVmMo EH$ gmd© m¡_

g_mOdmXr Y_©{Zanoj bmoH$emhr JUamÁ` KS>{dÊ`mMmd Ë`mÀ`m gd© ZmJ[aH$m§g :

gm_m{OH$, Am{W©H$ d amOZ¡{VH$ Ý`m`;

{dMma, A{^ì`ŠVr, {dídmg, lX²Ymd CnmgZm `m§Mo ñdmV§Í`;

XOm©Mr d g§YrMr g_mZVm;

{ZpíMVnUo àmßV H$ê$Z XoÊ`mMmAm{U Ë`m gdmª_Ü o ì`ŠVrMr à{VîR>m

d amîQ´>mMr EH$Vm Am{U EH$mË_Vm

`m§Mo AmídmgZ XoUmar ~§YwVm

àd{Y©V H$aÊ`mMm g§H$ënnyd©H$ {ZYm©a H$ê$Z;

Am_À`m g§{dYmZg oV

AmO {XZm§H$ gìdrg Zmoìh|~a, 1949 amoOr`mX²dmao ho g§{dYmZ A§JrH¥$V Am{U A{Y{Z`{_V

H$ê$Z ñdV:àV An©U H$arV AmhmoV.

C

OZJU_Z-A{YZm`H$ O` ho

^maV-^m½`{dYmVm &

n§Om~, qgYw, JwOamV, _amR>m,

Ðm{dS>, CËH$b, ~§J,

qdÜ`, {h_mMb, `_wZm, J§Jm,

CÀN>b Ob{YVa§J,

Vd ew^ Zm_o OmJo, Vd ew^ Am{eg _mJo,

Jmho Vd O`JmWm,

OZJU _§JbXm`H$ O` ho,

^maV-^m½`{dYmVm &

O` ho, O` ho, O` ho,

O` O` O`, O` ho &&

amîQ´>JrV

^maV _mPm Xoe Amho. gmao ^maVr` _mPo ~m§Yd AmhoV.

_mÂ`m Xoemda _mPo ào_ Amho. ‘mÂ`m XoemVë`m g_¥X²Y Am{U {d{dYVoZo ZQ>boë`m na§nam§Mm _bm A{^_mZ Amho. Ë`m na§nam§Mm nmB©H$ hmoÊ`mMr nmÌVm _mÂ`m A§Jr `mdr åhUyZ _r gX¡d à`ËZ H$arZ.

_r _mÂ`m nmbH$m§Mm, JwéOZm§Mm Am{U dS>rbYmè`m _mUgm§Mm _mZ R>odrZ Am{U àË`oH$mer gm¡OÝ`mZo dmJoZ.

_mPm Xoe Am{U _mPo Xoe~m§Yd `m§À`mer {ZîR>m amIÊ`mMr _r à{Vkm H$arV Amho. Ë`m§Mo H$ë`mU Am{U Ë`m§Mr g_¥X²Yr hçm§VM _mPo gm¡»` gm_mdbo Amho.

à{Vkm

The following foot notes are applicable :-1. © Government of India, Copyright 2014.2. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher.3. The territorial waters of India extend into sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. 4. The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh.5. The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the "North-Eastern Areas (Reorganisation) Act.1971," but have yet to be verifi ed.6. The external boundaries and coastlines of India agree wih the Record/Master Copy certifi ed by Survey of India. 7. The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verifi ed by the Governments concerned.8. The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

{ejH$m§gmR>r/nmbH$m§gmR>r B¶ËVm Mm¡WrÀ¶m àñVwV nmR>çnwñVH$mMo AÜ¶mnZ H$aVmZm Imbrb ~m~r {dMmamV ¿¶mì¶mV.· "‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm' d "Oam S>moHo$ Mmbdm' ¶m Mm¡H$Q>r {dXçmÏ¶mªMo Hw$Vyhb OmJ¥V H$aÊ¶mgmR>r

{Xë¶m AmhoV. {ejH$m§Zr Ë¶mda àíZ {dMmê$ Z¶oV.

· "gm§Jm nmhÿ', "H$ê$Z nhm', "Oam S>moHo$ Mmbdm' ¶m erf©H$m§Imbr {Xbobr ‘m{hVr {dXçmÏ¶mªZr ñdV… AZw^dm§VyZ {eH$m¶Mr Amho. {ejH$/nmbH$m§Zr {dXçmÏ¶mªZm ‘mJ©Xe©Z H$am¶Mo Amho.

· "AmnU H$m¶ {eH$bmo' hr Mm¡H$Q> nmR>m§À¶m eodQ>r {Xbobr Amho. {dXçmÏ¶mªZr nmR>m§VyZ H$moUVr ‘m{hVr {‘idbr ¶mMm gmam§e {Xbobm Amho.

emñÌ {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • lr‘Vr gwMoVm ’$S>Ho$ • lr. {d. km. bmio • lr‘Vr g§Ü¶m bhao • lr. e¡boe J§Yo • lr. A^¶ ¶mdbH$a • lr. amOm^mD$ T>ono • S>m°. e‘rZ nS>iH$a • lr. {dZmoX Q>|~o • S>m°. O¶qgJamd Xoe‘wI • S>m°. b{bV jragmJa • S>m°. O¶lr am‘Xmg • S>m°. ‘mZgr amOmÜ¶j • lr. gXm{ed qeXo • lr. ~m~m gwVma • lr. AaqdX JwßVm.

^yJmob {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • lr. ^mB©Xmg gmo‘d§er • lr. {dH$mg PmS>o • lr. {Q>H$mam‘ g§J«m‘o • lr. JOmZZ gy¶©d§er • lr. nX²‘mH$a àëhmXamd Hw$bH$Uu • lr. g‘ZqgJ {^b • lr. {demb Am§YiH$a • lr‘Vr a’$V g¡æ¶X • lr. JOmZZ ‘mZH$a • lr. {dbmg Om‘YS>o> • lr. Jm¡are§H$a Imo~ao • lr. nw§S>{bH$ ZbmdS>o• lr. àH$me qeXo • lr. gwZrb ‘moao • lr‘Vr AnUm© ’$S>Ho$ • S>m°. lrH¥$îU Jm¶H$dmS> • lr. A{^{OV XmoS>• S>m°. {dO¶ ^JV • lr‘Vr a§OZm qeXo • S>m°. pñ‘Vm Jm§Yr

ZmJ[aH$emñÌ {df¶ H$m¶©JQ> gXñ¶ : • S>m°. M¡Ìm aoS>H$a • àm. gmYZm Hw$bH$Uu • S>m°. lrH$m§V nam§Ono • S>m°. ~mi H$m§~io • àm. ’$H$ê$X²XrZ ~oÝZya • àm. ZmJoe H$X‘ • lr. ‘YwH$a ZaS>o • lr. {dO¶M§Ð WËVo

"~mbH$m§Mm ‘mo’$V d g³VrÀ¶m {ejUmMm A{YH$ma A{Y{Z¶‘-2009', "amîQ´>r¶ Aä¶mgH«$‘ AmamIS>m-2005' Am{U ‘hmamîQ´> amÁ¶ Aä¶mgH«$‘ AmamIS>m 2010, Zwgma amÁ¶mMm "àmW{‘H$ {ejU Aä¶mgH«$‘- 2012' V¶ma H$aÊ¶mV Ambm. ¶m emgZ‘mÝ¶ Aä¶mgH«$‘mda AmYm[aV nmR>çnwñVH$m§Mr ZdrZ ‘mbm 2013-2014 ¶m embo¶ dfm©nmgyZ Q>ßß¶mQ>ßß¶mZo nmR>çnwñVH$ ‘§S>i àH$m{eV H$aV Amho. ¶m ‘mboVrb n[aga Aä¶mg ^mJ-1 B¶ËVm Mm¡WrMo ho nmR>çnwñVH$ Amnë¶m hmVr XoVmZm Amåhm§bm {deof AmZ§X dmQ>Vmo Amho.

gd© AÜ¶¶Z-AÜ¶mnZ à{H«$¶m ~mbH|${ÐV Agmdr, H¥${VàYmZVm d kmZaMZmdmXmda ^a {Xbm Omdm, àmW{‘H$ {ejUmÀ¶m AIoarg {dXçmÏ¶m©Zo {H$‘mZ j‘Vm Am{U OrdZH$m¡eë¶o àmßV H$amdrV Am{U {ejUmMr à{H«$¶m a§OH$ Am{U AmZ§XXm¶r ìhmdr, hm Ñ{îQ>H$moZ g‘moa R>odyZ ¶m nwñVH$mMr aMZm H$aÊ¶mV Ambr Amho. VgoM Aä¶mgH«$‘mV {ZX}{eV Ho$boë¶m Xhm Jm^m KQ>H$m§Zm AZwgê$Z gXa nwñVH$mMo boIZ Ho$bo Amho.

¶m nmR>çnwñVH$mV Ame¶mbm AZwê$n AZoH$ a§JrV {MÌo AmhoV. {MÌ^mfoÀ¶m ‘mÜ¶‘mVyZ Ame¶mMo AmH$bZ Am{U kmZmMr {Z{‘©Vr n[aUm‘H$maH$ H$aÊ¶mMm hm à¶ËZ Amho. ¶m nmR>çnwñVH$mV "gm§Jm nmhÿ', "H$ê$Z nhm', "Oam S>moHo$ Mmbdm', Aem erf©H$m§Imbr H¥$Vrhr {Xë¶m AmhoV. Ë¶m‘wio {dXçmÏ¶mªZm nmR>çm§emVrb g§~moY d g§H$ënZm§Mo AmH$bZ d Ë¶m§Mo ÑT>rH$aU hmoÊ¶mg ‘XV hmoB©b. VgoM ho nmR>çnwñVH$ Ë¶m§À¶m n[agamMo {ZarjU H$aÊ¶mg CXçw³V H$am¶bm bmdUmao Amho. H$mbmZwê$n Am{U Ame¶gwg§JV Aer OrdZ‘yë¶ohr {dXçmÏ¶mªda ghOnUo q~~dÊ¶mMm à¶ËZ OmUrdnyd©H$ Ho$bm Amho.

nmR>çm§emVrb g§~moYm§Mr COiUr ìhmdr, Ë¶m§Mo pñWarH$aU ìhmdo, ñd¶§AÜ¶¶Zmbm àoaUm {‘imdr åhUyZ ñdmÜ¶m¶m§Vhr {d{dYVm AmUbr Amho. ñdmÜ¶m¶m§Mo ñdê$n a§OH$VmnyU© Amho. {ejH$m§Zmhr {dXçmÏ¶mªMo gmVË¶nyU© gdªH$f ‘yë¶‘mnZ H$aVm ¶oB©b Aem àH$mao nwñVH$mÀ¶m ‘m§S>UrV {dMma Ho$bm Amho.

¶m nmR>çnwñVH$mVyZ {dXçmÏ¶mªZm Ë¶m§À¶m Z¡g{J©H$, gm‘m{OH$ Am{U gm§ñH¥${VH$ n[agamMr AmoiI hmoUma Amho. Ë¶m§Mm n[agamH$S>o ~KÊ¶mMm Ñ{îQ>H$moZ {Zam‘¶ ìhmdm, Ë¶m§À¶mV g‘ñ¶m§Mo {ZamH$aU H$aÊ¶mMr Am{U Cn¶moOZmË‘H$ H$m¡eë¶o {dH${gV ìhmdrV Agm à¶ËZ Amho.

¶m nmR>çnwñVH$mMr mfm d¶moJQ>mbm gwJ‘ AerM Amho. {dkmZ, yJmob d ZmJ[aH$emñÌ Ago {df¶m§Mo H$ßno Z nmS>Vm gd© {df¶m§Mr ‘m§S>Ur Am§Va{dXçmemIr¶ ÑîQ>rZo H$aÊ¶mV Ambr Amho. Ë¶m‘wio EImXçm àíZmMo d {df¶mMo AZoH$ Am¶m‘ EH$mM doir {eH$Ê¶mMr ÑîQ>r {dH${gV hmoUma Amho. ‘hmamîQ´>mVrb gd© {dXçmÏ¶mªMo AZw^d{díd ñ‘aUmV R>odyZ n[aga Aä¶mg ^mJ-1 ho nmR>çnwñVH$ V¶ma H$aÊ¶mMm à¶ËZ nmR>çnwñVH$ ‘§S>imZo Ho$bm Amho.

ho nmR>çnwñVH$ OmñVrV OmñV {ZXm}f d XO}Xma ìhmdo, ¶m ÑîQ>rZo ‘hmamîQ´>mÀ¶m gd© ^mJm§Vrb {ZdS>H$ {ejH$, VgoM H$mhr {ejUVÁk, {df¶VÁk d Aä¶mgH«$‘ g{‘Vr gXñ¶ ¶m§À¶mH$Sy>Z ¶m nwñVH$mMo g‘rjU H$ê$Z KoÊ¶mV Ambo Amho. Amboë¶m gd© gyMZm d A{^àm¶ ¶m§Mm {df¶ g{‘Ë¶m§Zr ¶mo½¶ Vmo {dMma H$ê$Z ¶m nwñVH$mbm A§{V‘ ñdê$n {Xbo Amho.

‘§S>imÀ¶m emñÌ, ^yJmob d ZmJ[aH$emñÌ ¶m g{‘Ë¶m§Vrb gXñ¶, H$m¶©JQ> gXñ¶, JwUdËVm narjH$ d {MÌH$ma ¶m§À¶m AmñWmnyd©H$ n[al‘m§VyZ ho nmR>çnwñVH$ V¶ma Pmbo Amho. ‘§S>i ¶m gdmªMo ‘Z…nyd©H$ Am^mar Amho.

{dXçmWu, {ejH$ d nmbH$ ¶m nwñVH$mMo ñdmJV H$aVrb Aer Amem Amho.

(M§.am.~moaH$a) g§MmbH$nwUo : ‘hmamîQ´> amÁ¶ nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr d{XZm§H$ : 2 ‘o 2014-Ajæ¶ V¥Vr¶m Aä¶mgH«$‘ g§emoYZ ‘§S>i, nwUo.

àñVmdZm

AZwH«$‘{UH$m

A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$.

१. �ाणयाचा जीवन म

२. सजीवाच परसपराशी नात

३. साठवण पाणयाची

४. िपणयाच पाणी

५. घरोघरी पाणी

६. अ"ातील िविवधता

७. आहाराची पौ)*कता

८. मोलाच अ"

९. हवा

१०. वस0

११. पाह तरी शरीराचया आत

१२. छोट आजार, घरगती उपचार

१३. िदशा व नकाशा

१४. नकाशा आिण खणा

१५. माझा िजलहा माझ राजय

१६. िदवस व रा0

१७. माझी जडणघडण

१८. कट@ब आिण शजारात होत असलल बदल

१९. माझी आनददायी शाळा

२०. माझी जबाबदारी आिण सवदनशीलता

२१. समहजीवनासाठी वयवसथापन

२२. वाहतक व सदशवहन

२३. नसिगरक आपतती

२४. आपण पिरसर धोकयात आणत आहोत का ?

१

७

१६

२०

२८

३६

४२

५०

५७

६१

६७

७६

८१

८६

९२

१०१

१०५

११०

११५

१२०

१२७

१३२

१३९

१४६

(1)

सागा पाह


� क�याची िप� आिण तयाची आई पहा. तयाचयात सामय िदसत का? � फलपाखर आिण अ�ातन बाहर पडलली फलपाखराची अळी पहा. तयाचयात सामय िदसत का?

� कोबडी अडी घालत. तया अ�ातन िप� बाहर पडतात. � माजरीची िप� अ�ातन बाहर पडतात का ?

शळीच करड* आिण पणर वाढ झालली शळी याचया रपात फारसा फरक नसतो. माजरीची िप� आिण मोठ माजर याचयातही फारसा फरक नसतो. िप� आईचया पोटात वाढत. आईचया पोटातन जनम घत. ह 4ाणी अडी घालत नाहीत.

पण काही 4ाणी अडी घालतात.

१. ाणयाचा जीवन�म

ाणयाची वाढ

(2)

मगया, फलपाखर, मास, बड*क, साप ह सवर 4ाणी अडी घालतात. या 4ाणयाची अडी सहसा आपलया पाहणयात यत नाहीत. काही अगदी िचट;कलया 4ाणयाची अडी खप लहान असतात. ती तर आपलयाला सहजासहजी िदसणारही नाहीत. महणन ह 4ाणी अडी घालतात ह आपलया लकषात यत नाही.

पण कोबडी अडी घालत ह आपलयाला न=ी मािहती असत.कोबडीची अडी सहज िदस शकतील इतपत मोठी असतात.

िप� थोडी मोठी होईपयरत कोबडी तयाची काळजी घत.

जरा डोक चालवा

� कोबडी आिण कोबडीच िप� याचयात कोणकोणतया बाबतीत सारखपणा आह ?

जवहा कोबडी अडी उबवत असत, तवहा ती अ�ाचया काळजीपोटी आFमक बनत. अ�ाचया जवळ कोणी गल, तर ती तयाचया अगावर धावन जात.

कोबडी अडी घालत. अ�ामधय िप�ाची वाढ होणयासाठी उबची गरज असत. तयासाठी अडी घातलयानतर कोबडी अ�ावर बसन राहत व अडी उबवत. अ�ामधील िप� हळ*हळ* वाढ* लागतात.

वाढ पणर झाली, की िप� अ�ाच कवच फोड*न बाहर पडत.

� नवा शबद िशका !अडी उबवण - अ�ाना ऊब

दणयासाठी कोबडीन अ�ावर बसन राहणयाला अडी उबवण महणतात.

कोबडीचया िप#ाचा अ%ातन जनम

माहीत आह का तमहाला

(3)

रपातरण

फलपाखरामधील रपातरण

शळीच करड* आिण शळी याचयात सारखपणा आह. कोबडीच िप� आिण कोबडी याचयातही सारखपणा आह; पण फलपाखराची अळी आिण फलपाखर याचयात माL खपच फरक आहत.

िप� आिण पणर वाढ झालला 4ाणी याचया रपात लकषात घणयाजोगी तफावत असण, याला रपातरण महणतात.

सदर आकाराची आिण िनरिनराMा रगाची फलपाखर आपलया पिरसराचाच एक िहससा आहत. फलपाखराच जीवन वनसपतीचया सािनधयात जात.

फलपाखराची वाढ होताना तयामधय अड, अळी, कोश आिण ौढ या चार अवसथा असतात. तयातलया 4ौढ अवसथला आपण फलपाखर महणतो.

िबबMा कडवा या नावाच फलपाखर आपलयाकड खप मोRा 4माणावर आढळत. तयाचया उदाहरणावरन फलपाखराची वाढ कशी होत, ह आपण पाह.

� नवा शबद िशका कात - शरीराची वाढ होताना अपर पडणार शरीरावरच आवरण.

पिहलया दोन त अडीच िदवसात िबबMा कडवयाचा सरवट इतका वाढतो, की तयाची कात तयाला परत नाही. पण जनया कातीचया आत, वाढ झाललया शरीरावर नवीन कात यत. ती ढगळ

िबबMा कडवयाची मादी रईचया पानावर अडी घालत. अ�ामधन सहा त आठ िदवसानी अळी बाहर पडत. फलपाखराचया अळीला सरवट महणतात.

फलपाखराचा सरवट अ�ातन बाहर पडतो, तवहा भकन 4चड वखवखलला असतो. जया पानावर अ�ातन तो बाहर पडतो, तच पान करतड*न खायला तो सरवात करतो. तयाचा खाणयाचा वग फार मोठा असतो. तयामळ तयाची वाढ खप झपाXान होत.

(4)

4तयक 4कारचया फलपाखराची मादी कोणतया 4कारचया वनसपतीचया पानावर अडी घालणार ह ठरलल असत.

िनरिनराMा 4कारचया फलपाखरामधय अ�ामधन सरवट बाहर यणयाचा काळ कमी-जासत असतो.

सरवटामधय खप िविवधता असत. िनरिनराMा 4कारच सरवट िनरिनराMा रगाच असतात. तयाच शरीर लाबळक असत. अनक सरवटाचया अगावर कसासारख तत असतात.

असत. आता जनया कातीतन सरवट बाहर पडतो. तयाला सरवटाच कात टाकण महणतात.पनहा तो वगान पान करतड*न खायला सरवात करतो. पनहा तयाची झपाXान वाढ होत. दोन

त अडीच िदवसानी तो परत कात टाकतो.अशा रीतीन तो चार वळा कात टाकतो. िबबMा कडवा 4कारच फलपाखर सरवट अवसथत

दहा त बारा िदवस असत.पाचवया वळी वाढ पणर झाली, की सरवट आपलया खालचया ओठातन

एक 4कारचा रशमासारखा लाबलचक धागा काढतो. सवतःभोवती तो धागा लपट*न घत घत छोटस आवरण तयार करतो. तया आवरणाला कोश महणतात. वाढीचया या अवसथला कोशावसथा महणतात.

कोशावसथा

कोशातन फलपाखर बाहर यताना

िबब;ा कडवा फलपाखर

कोशाचया आत िबबMा कडवा अकरा िकवा बारा िदवस असतो. या अवसथत तो काहीही खात नाही. पण तयान सवतःभोवती िनमारण कललया आवरणाचया आत तयाचया शरीरात मह]वाच बदल घड*न यत असतात. पायाची लाबी वाढत. आकषरक पख िनमारण होतात. ह तयापकी काही बदल आहत


आवरणाचया आत िबबMा कडवयाची वाढ पणर होत. नतर 4ौढ अवसथतल फलपाखर कोशाचया आवरणातन बाहर यत. सवर फलपाखराची वाढ याच पद धतीन होत.

(5)

आपण काय िशकलो

� कोबडीचया अ�ामधय िप�ाची वाढ होणयासाठी कोबडी अडी उबवत. पणर वाढ झालल िप� कवच फोड*न बाहर यत.

� फलपाखराचया वाढीचया अडी, अळी, कोश आिण 4ौढ या चार अवसथा असतात.� िबबMा कडवा या नावाच फलपाखर रईचया पानावर अड घालत. अ�ामधन अळी बाहर

पडत. ितला सरवट महणतात. � वाढ पणर झालयानतर सरवट सवतःभोवती एक आवरण तयार करतो. तयाला कोश महणतात. � कोशातन पणर वाढ झालल फलपाखर बाहर पडत. तया वळी तयाला सहा लाब पाय असतात.

आकषरक पख असतात.

ह नहमी लकषात ठवा

फलपाखर आपलया पिरसराचाच एक भाग आहत. गमत महणन फलपाखर पकडण,तयाना दोरीन बाधन ठवण चकीच आह.

िनरिनराळी फलपाखरमाहीत आह का तमहाला

सवचछ िनवडलल धानय आपण डबयात भरन ठवतो, तरीही काही िदवसानी डबयाच झाकण काढल तर तयात िकड झालल िदसतात. धानयाचया गोदामात, वाणयाचया दbकानात, आपलया घरी अशा कोठलयाही िठकाणी कीटक अस शकतात. कीटकाचया मादीन या धानयात अडी घातली तरी ती आपलयाला िदस शकत नाहीत. कारण ती आकारानी खप लहान असतात. धानय साठवललया डबयातील हवा आिण ऊब तया अ�ाचया वाढीस परशी असत. महणनच डबयात तयाची वाढ होत राहत. तयाचयाही अडी, सरवट, कोश, 4ौढ अशा अवसथा असतात. आपण डबा उघडतो तवहा धानयात कीटक जया अवसथत असतात, तया अवसथत आपलयाला पहायला िमळतात.

(6)

सवाधयाय

(अ) जरा डोक चालवा.

(१) कोबडीचया अ�ातन िप� बाहर पडायला २० त २२ िदवस लागतात. इतर पकषयाचया अ�ातन िप� बाहर पडायला िततकच िदवस लागत असतील का ? (२) गवतात िभरिभरणारा चतर तमही न=ीच पािहला असल. अड, सरवट, कोश

आिण 4ौढ या चार अवसथापकी ही कोणती अवसथा आह ? (३) पालभाजी िनवडायला घतली, की काही पानाना वगवगMा आकाराची भोक पडलली िदसतात.

काही पानाचया कडा करतडललया िदसतात. तयाच कारण काय असल ? (४) पावXाचया िकवा मटारचया शगा िनवडायला घतलया, की कधीकधी तयात िहरव छोट सजीव

आढळतात फलपाखराचया वाढीतील चार अवसथापकी ती कोणती अवसथा असत.

(आ) थोडकयात उततर िलहा. (१) कोबडीला अडी का उबवावी लागतात ? (२) अडी उबवणयाचया काळात कोबडी आFमक का होत ? (३) फलपाखराचया वाढीचया चार अवसथा कोणतया ? (४) कोश या अवसथत िबबMा कडवा या फलपाखराचया शरीरात कोणकोणत बदल होतात ?

(इ) चक की बरोबर त सागा.

(१) शळीच िप� अ�ातन बाहर यत. (२) मगयाची अडी खप छोटी असलयान ती सहजासहजी िदसत नाहीत. (३) अ�ातन फलपाखराच सरवट बाहर पडतात तवहा तयाना फारशी भक नसत.

(ई) गाळलल शबद भरा. (१) फलपाखराची मादी वनसपतीचया पानावर ..................... घालत. (२) फलपाखराचया ..................... सरवट महणतात.

� िबबMा कडवा या फलपाखराच िचL काढा आिण रगवा.� इतर फलपाखराची रगीत िचL जमा करा आिण वहीत िचकटवा. ***

उप�म

(7)

पढील कोड तमही नIी सोडव शकाल.

ऐन दbपारी िमळ सावली । तथ थोडा थाब ।।झाड जन, खोड मोठ । दाढी तयाची लाब ।।

या को�ाच उततर अगदी सोप आह. कोड तमहाला सटल का ?सावलीसाठी कोणत झाड या माणसाना उपयोगी पडल ?

अo, पाणी आिण हवा या गरजा तर सवरच सजीवाचया आहत. पिरसरातनच या गरजा पणर होतात. पण 4तयक 4कारचया सजीवाचया गरजामधय फरक असतो. उदीर िदवसभरात जवढ पाणी िपतो, तवpा पाणयान हततीची एका वळची तहानही भागणार नाही.

पिरसरातलया अनक वनसपती िनरिनराMा कारणासाठी आपलया उपयोगी पडतात. पढ काही वनसपतीची नाव िदली आहत. तयाची पान आपण कशासाठी वापरतो ?

(१) नागवल (२) पळस (३) मथी (४) अड;ळसा (५) कढीिलब

सजीवाचया गरजा पिरसरातन पणर होतातअo, पाणी, हवा, वसL आिण िनवारा अशा आपलया अनक गरजा असतात. आपलया या गरजा

पिरसरातनच पणर होतात.

२. सजीवाच परसपराशी नात


(8)

फलामधलया गोड मकरदावर फलपाखर आपली भक भागवतात, तस बडकाला जमल का ? शळी झाडाचा पाला खात, महणन वाघ खाईल का ? मास पाणयात शवसन कर शकतात. पण कबतर तस कर शकल का ? पाणकणीस पाणयात वाढत, महणन िलब आिण वाग पाणयात वाढतील का ?

िहगाचया दोन िरकामया डबया घया. तयाना १ आिण २ अस Fमाक tा. तया पाऊण भरतील इतकी माती तयात टाका. िबया परणयासाठी पाणी घालन माती परशी ओली करा.

मोड आललया मटकीचया दोन-दोन िबया तया दोनही डबयामधय परा.

Fमाक १ चया डबीला रोज फu एकदा दोन चमच पाणी tा. Fमाक २ चया डबीला रोज चार वळा चार चमच पाणी tा. अस सहा िदवस करा.

तमहाला काय आढळMन यईल ? Fमाक १ चया डबीतील रोप नीट वाढली. पण Fमाक

२ चया डबीतील रोप कजायला सरवात झाली.

यावरन काय उलगडत ? जया वनसपती पाणवनसपती नाहीत, तया पाणथळ

जागी जग शकत नाहीत. गरजपकषा जासत पाणी िमळाल तर तया कजतात.

तयक कारचया सजीवाचया गरजा िजथ पणर होतील, ितथच त सजीव आढळतात.

पाणी सोड*न जिमनीवर राहायला जायच, अस माशानी ठरवल. त तयाना जमल का ?

(१)

(२)


थोडी गमत

करन पहा

(9)

वाघाचच पहा ना ! वाघाचया अगावर पw असतात. सावजासाठी वाघ गवतात दबा धरन लपन बसतो. पण अगावरचया पटटयामळ सावजाला वाघाचा पतता लागत नाही. िशवाय गवताळ 4दशात हरण, नीलगाई, गव अस 4ाणी असतात. भक लागली की त खाऊन वाघ आपल पोट भर शकतो. उनहाMात सyा आटणार नाही असा पाणवठा जवळपास असावा लागतो. या 4दशात डोगरही असाव लागतात. महणज िनवार‍यासाठी वाघाला गहा िमळ* शकत.

या सार‍या गो{ी िजथ असतील ितथच वाघोबाच वासतवय असत.

वाघ कठ राहतो ?

रशीम माणसाला कोठ*न िमळत ? झाडाचा उपयोग माकडाना कसा होतो ? झाडाचा उपयोग पकषयाना कसा होतो ? वाळवीन झाड पोखरल तर काय होत ?

आपलया काही गरजा पणर वहावयात महणन माणस िविवध 4ाणी पाळतो. पाळललया 4ाणयावर अपार माया करतो. पाळललया 4ाणयाची तो नीट काळजी घतो. तयाना खाऊिपऊ घालतो. 4ाणी आजारी पडल तर तयाचयावर उपचार करतो.


(10)

पाळीव 4ाणयाची िव|ादखील माणसाचया उपयोगी पडत. गाईमहशीचया शणापासन गोवर‍या थापतात. गोवर‍या जवलनशील पदाथर आह. }ामीण भागात

अनक िठकाणी गोवर‍या इधन महणन वापरतात. जनावराचया िव|पासन गोबरगस नावाचा जवलनशील वाय तयार करतात. तोही इधन महणन

वापरतात. गाईमहशीचया शणापासन शणखत, तर शMा आिण मpा याचया ल�ापासन लडीखत

िमळत. शतकरी त शतीसाठी वापरतात.

ाणी आमच दोसत

या 4ाणयाकड*नही माणसाला अनक गो{ी िमळतात. द�धदbभत, मास, अडी अस अoपदाथर तयाला िमळतात. काही 4ाणी तयाला ओझी वाहणयासाठी आिण गा�ा ओढणयासाठी उपयोगी पडतात. शतीसाठी क{ाची काम करणयासाठीही तो पाळीव 4ाणयाची मदत घतो. कLा घराची राखण करतो. मpापासन माणसाला लोकर िमळत. पाळलल 4ाणीही माणसाना जीव लावतात.


(11)

माणसाला जशी 4ाणयाची गरज असत, तशी वनसपतीची सyा असत. अoधानय, भाजीपाला, फळफळावळ या गो{ी माणसाला वनसपतीकड*नच िमळतात. माणसाला फलाची सyा खप आवड असत. िनरिनराMा कारणासाठी आपण फल वापरतो. फल आपलयाला वनसपतीपासनच िमळतात. सती कप�ासाठी लागणारा कापसही वनसपतीपासन िमळतो.

आपलया गरजा पणर करणार‍या वनसपतीची आपण पyतशीर लागवड करतो. िबया परतो. तयाना वयव�सथत पाणी िमळल याची खबरदारी घतो. जररी4माण खत दतो. कीड लाग नय महणन कीटकनाशक फवारतो.

वनसपतीदखील आपलयाला भरभरन दतात. आपलया गरजा पणर करतात.

पिरसरातलया इतर सजीवानाही अo पिरसरातनच िमळत. भक लागली तर सरड िकड खातात. काही 4कारच साप उदीर आिण बड*क खातात. वाघ हरणाना खातो. शMा-मpा झाडपाला खातात. गाई-महशी गवत खातात. महणज सवर सजीवाना तयाच अo पिरसरातनच िमळत.

� नवीन शबद िशका वकषवासी : (वकष=झाड, वासी=राहणारा) जीवनातला जासतीत जासत वळ झाडावर घालवणार 4ाणी; झाडावर राहणार 4ाणी.

माकड आिण खारी अस 4ाणी झाडावरच म=ामाला असतात. तयाना तयाच काही फायदही िमळतात. उचावर असलयान शLपासन आपला बचाव करण तयाना सोप जात. िशवाय फळ खाऊन त आपल पोटही भरतात. तयाना वकषवासी 4ाणी महणतात.

जया झाडाचया आधारान त जगतात, तया झाडाना नकळत त मदतही करतात. वकषवासी 4ाणी इकड ितकड िफरताना तयाचया िवषठतन फळाचया िबया पिरसरात सगळीकड पसरतात. तयामळ नवीन िठकाणी झाड उगवायला मदत िमळत.काही 4कारचया पकषयानाही झाडाचा उपयोग घरटी बाधणयासाठी होतो.

वकषवासी ाणी

(12)

मािहती िमळवा.(१) आबयाचया झाडाला फलोरा यतो, तयाला काय महणतात ? वषारकाठी कोणतया मिहनयात आबयाला फलोरा यतो ?(२) वडाचया झाडाला वषरभर पान असतात का ?(३) पावसाMात सगळीकड िदसणार बड*क उनहाMात का िदसत नाहीत ?(४) जाभळाचा हगाम कोणतया मिहनयात यतो ?

आपलयाकड उनहाळा, पावसाळा आिण िहवाळा ह ॠत आहत. उनहाMात आपलयाला खप उकडत. तया वळी आपण सती कपड वापरतो. भरपर पाणीही िपतो.

महशीचया पाठीवर बगळा बसतो.गवताळ जागत महस चरत असत. तया वळी हमखास ितचया

पाठीवर एखादा बगळा यऊन बसतो. तयाच कारण काय असल ?िनरिनराMा 4कारच कीटक हच एका 4कारचया बगMाच

अo असत. गवतामधय खप कीटक राहतात. गवतामळ बगMाला त नीट िदसत नाहीत. तयामळ बगळा तयाना पकड* शकत नाही.

तयाच गवतात महस चरायला यत. चरता चरता पढ जाणयासाठी ती पाय पढ टाकत. ितचा पाय िजथ पडतो तयाचया आसपासच कीटक घाबरन उडतात. तवpात महशीचया पाठीवरचा बगळा तयाना िशताफीन पकडतो आिण मटकावन टाकतो.

छान आह ना यकती ?

पावसाMात बाहर जाताना अग िभज नय, महणन छLी िकवा इरल वापरतो. काहीजण रनकोट वापरतात.


ॠतमानामाण सजीवामधय होणार बदल

िहवाMात थडी वाज नय महणन उबच कपड वापरतो.

(13)

माणसावर जसा ितनही ॠतचा पिरणाम होतो, तसा तो इतर सजीवावरही होतो. सजीवस{ीत ॠतमाना4माण होणार बदल दरवषीर आपलयाला िदसतात.

िहवाMाच वणरन पानगळीचा ॠत असही करतात कारण िहवाMात अनक झाडाची पान गळ*न पडतात.

जया 4ाणयाचया अगावर कस असतात, तयापकी अनक 4ाणयाचया अगावरच कस दाट होतात. तयामळ तयाच थडीपासन आपोआप रकषण होत. मpा, काही 4कारचया शMा आिण काही 4कारच सस याचयामधय तर ही वाढ डोMात भरल इतकी असत. िहवाळा सर असतानाच

आबयाला फलोरा यऊ लागतो. तयाला आबयाचा मोहर महणतात.

� नवा शबद िशका पालवी - झाडाना यणारी नवीन कोवळी पान. ती ताबस रगाची असतात. ती वाढ*न मोठी होत असताना तयाचा रग बदलन ती िहरवी होतात.

फ�वारी मिहना सपत आला, की थडीचा कडाका कमी होऊ लागतो. माचर मिहना सर झाला की उषणता जाणव लागत. िहवाळा सपन उनहाळा सर होतो. याच समाराला अनक झाडाना पालवी फटत. रानावनात सगळीकड ताबस रगाची नाजक, कोवळी पान िदस लागतात. कोकीळ पकषयाचा मजळ आवाजही काही िठकाणी ऐक यतो.

उनहाMात बाजारामधय आब आिण किलगड भरपर यतात. या फळाचा तो हगामच असतो. आबयाची झाड महारा{�ात सगळीकड असली, तरी कोकण आबयासाठी नावाजल जात. उनहाMामधय कोकणात आबयाचया जोडीन काजचाही हगाम असतो. डोगरउतारावर सगळीकड काजचया झडपाना लाल-िपवळी बोड लागलली असतात.

आबयाचा मोहर

(14)

गवताचया आिण इतर काही पावसाळी वनसपतीचया िबया सवरL िवखरललया असतात. पाऊस पड* लागताच तयाना अकर फटतात. गवत आिण दbसर‍या काही वनसपती वाढ* लागतात. आजबाजला सगळीकड िहरवाई डोMाना गारवा दत. कधी एखाtा सधयाकाळी स�रगी इ�धनषय नजरला पडत.

सगळीकड पाणी झाल की बड*क िदस लागतात. कधी कधी तयाच एका सरात डराव डराव करण कानी पडत.

पावसाळा हा मानवाचया द{ीन शतीचा मोसम. शतकरी मोRा क{ान धानय िपकवतात.पावसाळा सपला की पनहा थडीचा मोसम यतो. थडीचा कडाका वाढतो. तयाचा बडकाना Lास

होतो. त जिमनीत खोलवर जाऊन झोप घतात. ही तयाची झोप सात-आठ मिहन चालत.

� आपलया आिण इतर सवर सजीवाचया गरजा पिरसरातन पणर होतात. 4तयक 4कारचया सजीवाचया गरजा िनरिनराMा असतात.

� माकड आिण खारी ह वकषवासी 4ाणी आहत. तयाना झाडामळ आधार व अo िमळत. तयाचया िवषठतन िबया सवरL पसरतात. तयामळ नवीन िठकाणी झाड उगवतात. काही पकषयाना घरटी बाधणयासाठी झाडाचा उपयोग होतो.

� 4तयक 4कारचया सजीवाचया गरजा िजथ पणर होतात, ितथच त सजीव आढळतात. वाघाचया गरजा गवताळ 4दशात पणर होतात, महणन वाघ गवताळ 4दशात आढळतो. तर जी वनसपती पाणवनसपती नाही, ती पाणथळ जागी तग धरत नाही.

� ॠतमानातलया बदलाचा पिरणाम सजीवावर होत असतो. िहवाMात झाडाची पान गळतात तर कस असणार‍या 4ाणयाचया अगावरच कस दाट होतात. उनहाMाचया सरवातीस झाडाना पालवी फटत. पावसाMात सवरL िहरवाई िदसत. बड*क िदस लागतात. शतकरी मोRा कषटान धानय िपकवतात.

जन मिहनयात आभाळात सगळीकड काळ ढग हजरी लाव लागतात. पावसाMाची चाहल लागत. तोपयरत बाजारात फणस, करवद आिण जाभळ आलली असतात.


(15)

ॠतचFा4माण पिरसरात बदल होतात तया बदलाशी सजीवाना जळवन घयाव लागत.


(अ) काय कराव बर ?

ह नहमी लकषात ठवाॠ

इयतता चौथीतील गर4ीतकौर या मलीला ऐन उनहाMात भर दbपारी खो-खोचा सामना खळायला जायच आह. ितला उनहाचा Lास होऊ नय यासाठी योगय तया सचना tायचया आहत.

(अा) िवचार करा. १. शतात पीक उभ आह. अशा वळी दोन-तीन िदवस जोराचा पाऊस पडला तर शतात पाणी साचन

राहत. पीक सड*न जात. तयाच कारण काय असल ? २. एखाtा वषीर पाऊस कमी पडतो, तया वषीर शत का िपकत नाहीत ? ३. धामण हा एक सापाचा 4कार आह. तो शताचया आसपास का राहात असल ? ४. बफर असणार‍या 4दशात अगावर कस असणार 4ाणी राहात असतील, तर तयाचया अगावर कस दाट

असतील की िवरळ ? तयाच कारण काय असल ?

(इ) मािहती िमळवा. १. महाराषट�ात पढील िठकाण कोणतया फळासाठी 4िसy आहत ? (क) नागपर (ख) घोलवड (ग) सासवड (घ) दवगड (च) जळगाव २. या फळाची झाड तया िविशषट गावाचया पिरसरातच का वाढत असतील ? ही मािहती िमळवा आिण

िलहन काढा. महाराषट�ाचया नकाशात ही गाव दाखवा. वगारतील इतराना ही मािहती सागा.

(ई) खालील शनाची उततर Uा. १. वनसपतीचा आपणास कोणकोणता उपयोग होतो ? २. वकषवासी 4ाणी कोणाला महणतात ? ३. माचर मिहना सर झाला, की झाडामधय काय बदल होतो ?

(उ) िरकामया जागी योगय शबद भरा. १. .......... सपला की पनहा थडीचा मोसम यतो. २. आपलया काही ........... पणर वहावयात, महणन माणस िविवध 4ाणी पाळतो. ३. वनसपतीना कीड लाग नय महणन आपण ............ फवारतो. ४. िहवाMाच वणरन ............. ॠत असही करतात.

� ॠतमाना4माण पिरसरातील सजीवामधय कोणत बदल िदसतात याच िनरीकषण करा. नोदी ठवा.

***

(16)

(१) िवहीर पावसाच काही पाणी जिमनीत मरत. त िमळवणयासाठी

िवहीर खणली जात.

१. अगणात दगड व मातीची छोटी टकडी तयार करा. या टकडीवर झारीन पाणी ओता. जणकाही या टकडीवर पाऊस पडत आह. पाणी टकडीवरन कस वाहत, तयाच खालील मद tाचया आधार िनरीकषण करा. � पाणी कोठ*न कोठ वाहत ? � जासत उतारावर पाणी कस वाहत ? � कमी उतारावर पाणी कस वाहत ? � दगडामळ अडथळा यतो तथ काय

होत ? � कोणतया भागात तळी तयार होतात ? � पाणी वाहणयाची िदशा कधी बदलत ?

तमचया अस लकषात यईल, की पावसापासन िमळणार काही पाणी जिमनीवरन वाहन जात. काही पाणी जिमनीमधय मरत. आपलयाला िमळणार सवर पाणी पावसापासन िमळत. पावसाळा तीन त चार मिहन असतो. आपलयासह सवर सजीव वषरभर ह पाणी वापरतात. पाणी साठवन ठवल नाही तर आपलयाला परस पाणी िमळणार नाही, महणन पाणी साठवाव लागत. पाणयाचा वापर काटकसरीन करावा लागतो. पाणी साठवणयाचया नावीनयपणर पद धती आपण पाह.

जन जलसाठ आपलया राजयात जनया काळात पाणी साठवणयाचया अनक पyती होतया. आता तयाचा फारसा

वापर होत नाही. माL तयाच अवशष सवर भागात पाहायला िमळतात. तयातील काही खप सदर आहत. काही जलसाRाच पाणी कधीच आटत नाही.

२. आता टकडीवर पाणी ओतायच थाबवा. खालील मद tाचया आधार

पनहा िनरीकषण करा. � पाणी ओतायच थाबवलयावर

टकडी चटकन का वाळली ? � ओली टकडी वाळायला िकती

वळ लागला ? � टकडीचा कोणता भाग लवकर

वाळला ? � कोणतया भागाला वाळायला

वळ लागला ? � वाळायला वळ लागणयामागच

कारण काय ?

३. साठवण पाणयाची

करन पहा

(17)

(२) िकललयावरच तलाव व टाकया

(३) आड - िपणयाच पाणी िमळवणयासाठी पवीर आड खणल जायच. तयाचा घर कमी असतो. दोरीला बाधलल भाड (पोहरा) टाकन तयातन पाणी काढल जायच.

सागली िजल�ात आटपाडी ह गाव आह. या गावात पवीर 4तयक वा�ात ‘आड’ होत. या आडाना वषरभर पाणी

(६) जन हौद - पवीरचया काळात पाणी साठवणयासाठी हौद वापरल जायच. मखयत: जनया काळातील मोRा शहरामधय अस हौद आहत. तयापकी काही आजही वापरात आहत.

तमचया पिरसरात पाणी साठवणयाचया अशा जनया वयवसथा आहत का त शोधा.

िशवनरी िकललयावरील तलाव

नािशक िजल]ातील चादवड यथील एक तलाव

औरगाबाद शहरातील हौद

(५) जन तलाव कमी पावसाचया भागात िकवा मोठी नदी नसललया

भागात पवीर तलाव बाधल जायच. बहताश तलाव बाधणयासाठी दगड व चना वापरला जायचा.

(४) नदी व बधारा - नदीच पाणी अडवणयासाठी नदीवर दगड िकवा मातीच बाध/बधार बाधल जातात.

नदीवरील बधारा

पवीर िकललयावर लोक राहायच. तयानाही पाणयाची गरज होती. िकललयावर तलाव असायच. तयाचबरोबर दगडात खणलली पाणयाची टाकी असायची.

असायच. पढ या गावाला नळान पाणी परवल जाऊ लागल. तयानतर आडाचा वापर बद झाला. त बजवल गल. आता या गावात खपच कमी आड उरल आहत. अनक गावामधय अस झाल आह.

आड

(18)

नवया वयवसथा (१) धरण

काय कराव बर

सावनी आिण अमय याचया घरी नळान पाणी यत. तयामळ आता जनया काळापासन वापरलया जाणार‍या घरातील आडाच पाणी वापरल जात नाही. या कारणान आजी फार नाराज झाली आह. सावनी आिण अमय िपणयािशवाय आडाच पाणी कशासाठी वापर शकतील ? तयानी काय कराव ह तमही सागा.

(१) तमही राहत असललया भागात पाणी साठवणयाचया जनया पद धती आहत का, याची मािहती घया. ह पाणी आता कस वापरता यईल याचा िवचार करा.

(२) नदी, धरण, िवहीर, तलाव इतयादी जलसाRाना पाणी कठ*न िमळत?

पाणी साठवणयाचया नवया वयवसथापकी 4मख महणज धरण. या धरणामळ खप जासत पाणी साठवता यऊ लागल. जासत पाणी िमळालयामळ जासत शती िपकवता यऊ लागली. शहर वाढ* शकली. कारखान उभ राह शकल. वीजिनिमरती करण शकय झाल. महारा{�ात जायकवाडी, कोयना, उजनी, यलदरी अशी अनक मोठी धरण आहत.

ही धरण नमकी कठ आहत, त आपलया पाRपसतकातील राजयाचया 4ाकितक नकाशात शोधा.

(२) िवधन िवहीर जिमनीतील पाणी वापरता याव यासाठी पवीर िविहरी िकवा आड खणल जायच, पण तयामळ

जासत खोल असलल पाणी वापरता यायच नाही. िवजचा वापर सर झालयापासन पपाद वार खप खोलवरच पाणी उपसण शकय झाल. तयासाठी िवधन िविहरी (बोअर वल) खणलया जाऊ लागलया. या खप खोल असतात, पण तयाचा घर माL फार लहान असतो.


(19)

(अ) थोडकयात उततर Uा. (१) पाणी कशासाठी साठवायच ? (२) पारपिरक पद धतीत घरात पाणी कस साठवत असत ? (३) धरण कशावर बाधतात ? (४) पाणयाचा वापर करताना कोणती काळजी घयावी ? (५) पाणयाच 4द�षण महणज काय ?

(अा) पाणीटचाई असललया भागात पाणी कस साठवता यईल, याचा िवचार करा. तयासाठी काय करता यईल त सचवा.(इ) पाणयाचा काटकसरीन वापर करणयासाठी कोणतया चागलया सवयी आपण सवतःला लावन घयावयात ?

***

पाणपाई घराबाहर पडललया लोकाना तहान लागलयावर

िपणयासाठी पाणी लागत. यासाठी काही िठकाणी राजण अथवा माठ पाणयान भरन पाणी िपणयाची सोय कली जात, ती पाणपोई होय. पाणपोईचया पाणयासाठी मोबदला घतला जात नाही. काही वयuी िकवा ससथा अशा पाणपोई सर करतात. तयामळ लोकाची िपणयाचया पाणयाची सोय होत. िवशषतः उनहाMात पाणपोईचा खप उपयोग होतो.

* पाणी साठवणयाचया पारपिरक पद धती.* पाणी साठवणयाचया सधयाचया पद धती.* पाणयाचा काटकसरीन वापर.

पाणी ही नसिगरक सपतती आह. ितचा वापर सवरच सजीव करतात. याच भान ठवन पाणयाचा वापर कला

पािहज.

छeपती िशवाजी महाराजानी दfगर (िक#) उभारताना पढील सचना कलया -‘‘गडावर आधी उदक (पाणी) पाहन िक�ा बाधावा. पाणी नाही आिण त सथळ तो

आवशयक बाधण 4ा� झाल तरी आधी खडक फोड*न तळी बाधावी.’’ ‘‘गडावरी झराही आह, जस तस पाणीही परत, महणन िततिकयावरची िनिशचती न मानावी...,’’ ‘‘याकिरता तस जागी जा�खिरयाच (साठवलल) पाणी महणन दोन चार तळी बाधावी. तयातील पाणी खचर होऊ न tाव, गडाच पाणी बहत जतन कराव...’’


ह नहमी लकषात ठवा आपण काय िशकलो

ी


(20)

नवा शबद िशका

साखर, मीठ, धणयाचा सोडा, तरटीची पड ह पदाथर पाणयात टाकन ढवळलयावर िदसनास झाल. त पाणयात पणरपण िवरघळल. परत वाळ*, गवहाच पीठ, लाकडाचा भसा, हळदपड, तल या पदाथारच तस नाही. ढवळलयावरही त पाणयात तसच रािहल. िवरघळल नाहीत.

यावरन काय उलगडत ? काही पदाथर पाणयात िवरघळतात, तर काही पदाथर िवरघळत नाहीत.

िवरघळलला पदाथर भा%ातील सपणर पाणयात पसरतो. मीठ पाणयात िवरघळल, की भा%ातील पाणी चवीला खारट लागत. साखर िवरघळली की पाणी गोड लागत.

� एका काचचया गलासमधय अधयारपयरत पाणी घया. तयात एक चमचा साखर टाकन चमचयान ढवळा. काय बदल होतो त पहा.

� असा 4योग पढील 4तयक पदाथर घऊन करा. मीठ, मध, धणयाचा सोडा, तरटीची पड, वाळ*, गवहाच पीठ, लाकडाचा भसा, हळदपड, थोड तल.

gावण : पाणयात एखादा पदाथर िवरघळला, की पाणी व तया पदाथारच िम�ण तयार होत. या िम�णाला पदाथारच �ावण महणतात.

एखाtाला जलाब आिण उलXा होऊ लागलया, तर आपण तयाला पाणयात साखर आिण मीठ िवरघळवन तयार कलल �ावण पयायला दतो. या �ावणाला जलसजीवनी महणतात.

इ�सपतळात रगणाला ‘सलाइन’ दतात. सलाइन महणज िमठाच �ावण. काही वळा तयातच इतर औषधही िवरघळवन रगणाला दतात.

ही उपयu �ावणाची उदाहरण आहत.

करन पहा

४. िपणयाच पाणी

� 4तयक नवीन पदाथर घणयापवीर गलास सवचछ धऊन घया. तमहाला काय आढळMन यईल?

(21)

� सम�ाच पाणी चवीला खारट लागत. कारण त िमठाच नसिगरक �ावणच आह. आपण सम�ाच पाणी िपणयासाठी वापर शकत नाही.

� वगवगMा िविहरीचया पाणयाला वगवगMा चवी असतात. त कशामळ ? जिमनीतील काही पदाथर पाणयात िवरघळतात. तयाची चव िविहरीचया पाणयाला यत. पण पाणयात काहीही िवरघळलल नसल, तर पाणयाला चव लागत नाही.

� सोडावॉटरचया बाटलीच झाकण काढल की एका वायच बडबड फसफसन वर यतात. सोडावॉटर बनवताना काबरन डायऑकसाइड नावाचा वाय दाब दऊन पाणयात िवरघळवलला असतो. झाकण काढताच दाब कमी होतो आिण तो वाय फसफसन बाहर पडतो.

� एक मोठ भाड पाणयान भरन घया.

� पढील वसत गोळा करा.

कपासपटीतन : ��सटक सकल, खोडरबर, प�नसलचा तकडा, टोकयL, रबरबड, ककरटक.

घरातन : सटीलचा चमचा, ��सटकचा छोटा चमचा, शगाची टरफल, �खळा, सF, नाण.बागतन : का�ा, खड, पान, माती.

� यापकी एक-एक वसत पाणयात टाकलयावर ती बडत की तरगत त पाहा. तमहाला काय आढळMन यईल ?खोडरबर, टोकयL, सटीलचा चमचा, �खळा, सF, नाण, माती, खड या वसत बडलया, तर इतर वसत तरगलया. यावरन काय उलगडत ?काही वसत पाणयात तरगतात तर काही बडतात.

तरगणार‍या वसत पाणयापकषा हलकया असतात. बडणार‍या वसत पाणयापकषा जड असतात.


करन पहा

(22)

� एका मोRा चचपाLात गढ*ळ पाणी घया. (गढ*ळ पाणी नसल तर पाणयात थोडीशी माती, बारीकसारीक का�ा आिण वाळललया पालयापाचोMाच छोट छोट तकड िमसळ*न पाणी गढ*ळ करन घया.) � आता त चचपाL अिजबात ध=ा लाग न दता चार-पाच तास िसथर ठवा. तमहाला काय आढळMन यईल ? पाणयाचया तळाशी मातीचया कणाचा गाळ जमा होतो, तर का�ा व कचरा पाणयावर तरगतो. गाळ जमा होणयासाठी खप वळ लागतो. यावरन काय उलगडत ? मातीच कण पाणयापकषा जड असतात. पण आकारान अगदी छोट छोट असलयान तयाचा तळाशी जमा होणयाचा वग फार कमी असतो. पालापाचोळा आिण का�ा पाणयापकषा हलकया असतात. पाणी अाता पिहलयापकषा खपच सवचछ आिण पारदशरक िदसत.

पाणी अस खप वळ �सथर ठवन तयातला गाळ खाली बस दण याला ‘पाणी िनवळण’ अस महणतात.

गाळाला ध=ा लाग न दता वरच पाणी दbसर‍या दोन चचपाLा-मधय ओतन घया. ह पाणी आधीचया पाणयापकषा सवचछ व पारदशरक िदसत असल, तरी पाणयात मातीच बारीक कण व इतर कचरा अजनही तरगत आहत.

आता ही दोन चचपाL घऊन पढील दोन 4योग करायच आहत. या चचपाLाना १ व २ अस Fमाक tा.

� पिहलया चचपाLातलया पाणयात तरटीचा एक खडा हलकया हातान िफरवा.

� तयानतर त पाणी अिजबात ध=ा लाग न दता दोन-तीन तास �सथर ठवा.

तमहाला काय आढळMन यईल ?

करन पहा

करन पहा

(23)

पाणयात तरगत असलल कण हळ*हळ* तळाशी बसतात आिण वरच पाणी पारदशरक होत. कचरा व का�ा माL अजनही तरगत आहत. यावरन काय उलगडत ? तरटी िफरवलयान गढ*ळ पाणयातल मातीच कण खाली बसायला मदत होत.

आणखी एक मधयम आकाराच चचपाL घया. तयावर चहाच गाळण ठवा. एक सवचछ, तलम सती कापड घया. तयाची चौपदरी घडी घाला. ती ओली करन गाळणीवर पसरा. दbसर‍या Fमाकाचया चचपाLातील पाणी तया घडीवर बारीक धार धरन ओता. तमहाला काय आढळMन यईल ? माती व कचरा कापडावर अडकन राहतो. गाळणी खालचया चचपाLात पाणी पडत. त पारदशरक िदसत. यावरन काय उलगडत ? गढ*ळ पाणी गाळ*न घतल तर त सवचछ वहायला मदत होत.

हा 4योग झालयावर वापरलल पाणी बागत/शतात टाकन tा. हात साबण लावन सवचछ धवा.

गढ*ळ पाणी सवचछ व पारदशरक करणयाचया पyती आपण पािहलया. परत अस सवचछ व पारदशरक िदसणार पाणी िपणयासाठी िनधोरक असलच अस नाही.

पावसाMात नदीनालयामधल पाणी गढ*ळ होत. त आपण का पीत नाही ? तमही एखाtा िठकाणी सहलीला गलात. ितथलया झर‍याचया िकवा िविहरीचया पाणयाला दbगरधी यत असल, तर तमही त पाणी पयाल का ?


नवा शबद िशकािनधोरक पाणी : ज पाणी पयायल असता आपलया 4कतीला कोणतयाही 4कार धोका होत नाही, अशा पाणयाला िनधोरक पाणी महणतात.


(24)

कणभर दही िकवा थबभर ताक घऊन त काचचया पwीवर ठवल. ती पwी सकषमदशीरतन पािहली तर आपलयाला तयात सकषम आकाराच सजीव िदसतात.

ह सकषम सजीव दbधाच रपातर द�ात करतात. त आपलयाला उपयागी असतात.

पण सवरच सकषमजीव उपयोगी नसतात. काही सकषमजीव शरीरात गल, तर आपलयाला आजार होऊ शकतात. अशा सकषमजीवाना अपायकारक सकषमजीव महणतात.

नवीन शबद िशकासकषम ः खप लहान आकाराच आपलयाला डोMानी िदस शकणार नाही िकवा काचचया िभगातनही िदस शकणार नाही इतका लहान.सकषमजीव ः आकारान सकषम असणार सजीव.सकषमदशीर ः मोठमोRा 4योगशाळामधय सकषम वसत पाहणयासाठी असणार साधन.


िपणयाच पाणी िनधोरक असायला हव. शy पाणयाला चव नसत, रग नसतो िकवा वास नसतो. पाणयाला रग िदस लागला िकवा दbगरधी यऊ लागली, तर त पाणी िपऊ नय. अस पाणी पयायलयान माणस आजारी पड* शकतात. पावसाMातल गढ*ळ पाणी आपण िनवळ*न घतो. गरज असल तर तयात तरटी िफरवतो िकवा गाळ*न घतो. तयामळ पाणयाचा गढ*ळपणा कमी होतो. पाणी सवचछ व पारदशरक िदस लागत. महणज त िनधोरक झाल का ? यािवषयी आपण अिधक मािहती घऊ.

िपणयासाठी िनधोरक पाणी

(25)

आपलया सभोवताली अनक 4कारच सकषमजीव असतात. त मातीत, हवत, पाणयात, खडकावर, कठही अस शकतात.

अपायकारक सकषमजीव पाणयात असल, तरी त डोMाना िदसत नाहीत. अस सकषमजीव असणार पाणी पारदशरक िदसल, तरी िनधोरक असल का ?

पावसाMामधय बरच वळा हगवण िकवा गसट�ोसारखया रोगाची साथ यत. अशा वळी पाणी िनधोरक करणयासाठी िनवळ*न आिण गाळ*न घतलल पाणी उकळ*न घयाव लागत.

पाणी उकळलयान पाणयातल सकषमजीव मरतात आिण आजार होणयाचा धोका टळतो.

पाणयात काही पदाथर िवरघळत नाहीत. याचा काय फायदा अस शकल ?

आईन दbकानातन िजर आणल होत. पण तयात चकन वाळ* साडली. वाळ* वगळी करन आईला पनहा सवचछ िजर tायच आह.

काही पदाथर पाणयात िवरघळतात, तर काही पदाथर िवरघळत नाहीत. काही वसत पाणयात तरगतात, तर काही वसत बडतात आिण पाणयाचया तळाशी जमा होतात. गढ*ळ पाणी सवचछ करणयासाठी त �सथर ठवतात. तळाशी गाळ जमा झालयावर पाणयात तरटी िफरवतात िकवा पाणी गाळ*न घतात.

गाळललया सवचछ पारदशरक पाणयातही सकषमजीव अस शकतात. पाणी िनधोरक करन िपण आरोगयासाठी गरजच असत. तयासाठी पाणी उकळ*न सकषमजीवाचा नाश करण आवशयक असत.

डोMाना न िदसणयाइतपत लहान सजीवाचसyा आपलया जीवनात खप महततव आह !





(26)

(अ) जरा डोक चालवा. रवा आिण साबदाणा िमसळलया गल आहत. त चाळ*न वगळ करणयासाठी चाळणीची भोक कशी हवी ?

(अा) खालील शनाची उततर Uा. (१) िलबाच सरबत कोणकोणतया पदाथारच �ावण आह ?

(२) पाणी सवचछ व पारदशरक िदसत असल, तरी त िपणयासाठी चागल असलच अस नाही. याच कारण काय ?

(३) सरबत करताना साखर लवकर िवरघळणयासाठी आपण काय करतो ?

(४) तल पाणयात बडत की पाणयावर तरगत ?

(इ) तmा भरा. (१) पाठातील ‘बडण-तरगण’ 4योग करताना िमळालली मािहती पढील तकतयात भरा.

पाठात सािगतललया वसतिशवाय इतर वसत घऊन तोच 4योग करा. तयाची नावही तकतयात योगय िठकाणी िलहा.

वसत बडणार‍या वसत तरगणार‍या वसत

पाठात सािगतललया वसत

इतर वसत

(२) याच4माण पाठात िदलला िवरघळणयाचा 4योग आणखी काही पदाथर घऊन करा. वरील4माण िवरघळणयाचा 4योगासाठी एक तकता तयार करा, िवरघळणयािवषयी तमहाला िमळालली मािहती तयात माडा.

(ई) िरकामया जागा भरा. (१) साखर, िमठासारख पदाथर पाणयात टाकन ढवळलयावर ------ होतात. (२) पाणयात एखादा पदाथर िवरघळलयान बनललया िम�णाला ------- महणतात. (३) ‘जलसजीवनी’ ह ------ �ावणाच एक उदाहरण आह. (४) सवरच सकषमजीव उपयोगी नसतात. काही सकषमजीव शरीरात िशरलयास ------ होऊ शकतात. (५) तरगणार‍या वसत पाणयापकषा ------ असतात, तर बडणार‍या वसत पाणयापकषा ------ असतात. (६) गढ*ळ पाणी सवचछ करणयासाठी तयात ------ िफरवतात.


(27)

(उ) चक की बरोबर सागा. (१) तरटीची पड पाणयात िवरघळत नाही.

(२) पाणयात सकषमजीव जग शकत नाहीत.

(३) गढ*ळ पाणी िसथर रािहलयास गाळ तळाशी जमतो.

(४) खोडरबर पाणयात तरगत.

(५) चहा गाळ*न तयातील चोथा वगळा करता यतो.

(ऊ) पाणी ‘पारदशरक’ होत महणज काय होत ?

सकाळी शाळत आलया आलया एका मोRा भा�ात गढ*ळ पाणी घया. तयातील बरीचशी माती तळाशी जमा झाली, की वरच पाणी दोन काचचया भा�ामधय ओतन घया. भा�ावर F. १ व F. २ अशा िचठ Rा िचकटवा. F. १ चया भा�ातील पाणयात तरटीचा खडा िफरवा. आता दर ३० िमिनटानी दोनही भा�ातील पाणयाच िनरीकषण करा. कोणत पाणी लवकर सवचछ िदस लागत ? िकती वळात ? दbसर‍या भा�ातील पाणी तवढच सवचछ होणयास िकती वळ लागतो ?

***

(28)

थोड आठवा

आपलयाला सतत पाणयाची गरज पडत असत. गरजनसार पाणी घता याव महणन त घरात साठवन ठवाव लागत. पवीर िपतळ िकवा ताबयाच हड, कळशया आिण मातीपासन कलली मडकी-राजण वापरात होती. तसच घरोघरी हौद-टाकयाही बाधायच. आता माL सटील व ��सटकपासनही पाणी साठवणयाची भाडी बनवतात.

खालील िचLात पाणी साठवणयाची भाडी दाखवली आहत. तयापकी अलीकड वापरात आलली भाडी कोणती? ही भाडी कोणतया पदाथारपासन बनवलली आहत ? पाणयाचया भा�ाला झाकण आिण तोटी असणयाच फायद कोणत ?


५. घरोघरी पाणी

आपलयाला कोणकोणतया कामासाठी पाणयाची गरज पडत ?

(29)

िपणयाचया पाणयाची काळजी आरोगयासाठी िपणयाच पाणी िनधोरक असण गरजच असत. पोटात द�िषत

पाणी गल तर रोग होऊ शकतात. महणन िपणयाच व सवयपाकाच पाणी साठवताना आपण िवशष काळजी घतो.

िपणयाचया व सवयपाकाचया पाणयाची भाडी आपण झाकन ठवतो. तयामळ पाणयात धळ व कचरा पडत नाही. हात बडवन पाणी काढल, तर

बोटाना लागलली घाण पाणयात जात. महणन आपण पाणी काढणयासाठी लाब दा�ाच ओगराळ वापरतो. पाणी काढ*न लगच झाकण ठवतो. पण या भा�ाना तोXा लावण ही पाणी काढणयाची सवारत उततम पyत आह. तयामळ पाणी खराब होणयाचा 4शनच उरत नाही आिण पाणी काढणही अिधक सोईच होत. एखाtा भा�ातील पाणी सपल, की तयात पनहा पाणी भरणयाआधी त भाड आपण धऊन घतो. अशी काळजी घतली तर आपलयाला सतत सवचछ पाणी िमळत राहत.

एक ��सटकची बाटली घया. ितचा वरचा िनमळता भाग कापन टाका. बाटलीचया चार बाजना, तळापासन थो�ा वर चार भोक पाडा.

एक िरकामी रीिफल घऊन ितच चार छोट तकड कापन घया. ह

हा योग मोoाचया मदतीन करा.


करन पहा

पाणी िशळ होत नाही...आधीचया िदवशी घरात भरन ठवलल िपणयाच पाणी काही जण ओतन दतात आिण दbसर पाणी

भरतात. तयाना वाटत, पाणी िशळ होत. पण ही समजत चकीची आह. पाणी ओतन दण महणज चागल पाणी वाया घालवण. पाणी खराब झाल असल तरच तयाचा वापर िपणयावयितिरu इतर कामासाठी करावा.


पाणी भरन ठवणयासाठी सटील व ��सटकची भाडी लोक का पसत कर लागल असतील ?

(30)

तोXा बसवलया की पाणी पािहज तवहा घता यत िकवा बद करता यत. अशा पyतीन एखाtा इमारतीत एकाच टाकीतन एकाच वळी अनक िठकाणी पाणी िमळ* शकत.

(१) कोणतया अडचणी यतील ? (१) कोणतया अडचणी यत असतील ?(२) कोणत फायद िमळतील ? (२) कोणत फायद िमळत असतील ?

घरात 4तयकान आपापला सवयपाक रोज लागणार पाणी नदीवरन 4तयक कट;बालाकरन घयावा असा िनयम असल तर - आणाव लागत असल तर तयाना -


एका िठकाणी साठवलल पाणी नळाचा वापर करन िनरिनराMा िठकाणी वाटता यत.

िसमट िकवा ��सटकचया मोRा टाकया घराचया िकवा मोRा इमारतीचया छतावर बसवतात. नळाचया मदतीन या टाकीतील पाणी इमारतीतील नहाणीघरात, सवयपाकघरात पोचवता यत. नळाना

तकड चार भोकात घw बसवा. बाटलीत पाणी भरा.

तमहाला काय आढळMन यईल ? सवर नMामधन पाणी वाह लागत.

यावरन काय उलगडत ?

छतावरील टाकी

घरातील नळ वयवसथाइमारतीचया छतावरील पाणयाचया टाकया

(31)

उचावरील टाकया

पाणी भरललया बादलीतन आपण िपचकारीत पाणी भरन घतो. तया वळी पाणी वाहणयाची िदशा कोणती असत ?

पाणी खालचया िदशन वाहत, ह आपलयाला माहीत

आह, परत पाणी वर चढवायच असल, तर जोर लावावा लागतो. तयासाठी एखाद यL वापराव लागत. पाणी चढवणयासाठी पप वापरतात. पप चालवणयासाठी िडझल िकवा वीज वापरतात.

िवजचा शोध लागणयापवीर पाणी जासत उचीवर नण शकय होत नवहत. िवजवर चालणार पप वापरन पाणी िकतीतरी उचीपयरत पोहोचवता यत. तयामळ उच टाकयामधय पाणी साठवता यत. तथन त लाब अतरापयरत गावाना िकवा शहराना परवता यत. जलशyीकरण क�ातन बाहर पडणार पाणी घरोघरी

गावाचा पाणीपरवठा

तलाव, नtा, धरण ह आपल पाणयाच ोत आहत. आपलया घरापासन ह ोत बर‍याच अतरावर अस शकतात. थट तथनच पाणी घणयात अडचणी असतात. िशवाय तयातील पाणी जसचया तस घरात िपणयासाठी वापरता यईल याची खाLी दता यत नाही.

महणन गावाजवळचा एखादा मोठा ोत पाहतात. कालवा िकवा मोRा जलवािहनीचया मदतीन सबध गावासाठी एका िठकाणी पाणी आणतात. तथ त िपणयासाठी िनधोरक करतात. याला जलशyीकरण महणतात. जलशद धीकरण क�ातन त सवारना परवणयाची सोय करतात. याला जलिवतरण महणतात.


उचावरील टाकी

(32)

पोचवणयाआधी एका उचावरील टाकीत साठवन ठवतात. तया टाकीतन लागल तस मोRा नळातन पाणी सोडतात. उचावरील टाकीचया नळापासन अनक शाखा िनघतात. तया शाखा टाकी भोवतालचया वगवगMा वसतयामधय पोचतात. वसतीत पोचलयावर 4तयक शाखपासन टपपयाटपपयान आणखी शाखा काढलया जातात आिण पाणी घरोघरी पोचत. काही िठकाणी एखाtा वसतीसाठी दोन-तीन सावरजिनक नळ असतात. आसपासच लोक तथ यऊन आपापलया कट;बासाठी पाणी भरन नतात.

पाणयािशवाय माणस जग शकत नाही. महणन पाणयाचा ोत मानवी वसतीचया शकय िततका जवळ असण गरजच असत.

तयामळ 4ाचीन काळी नगर वसली ती कठलयातरी मोRा नदीचया तीरावर. आपलया दशात अशी अनक शहर आहत. उततर भारतात यमना नदीवरील िद�ी ही आपलया दशाची राजधानी आह. िबहारमधय गगानदीवरील पाटणा, तर महारा{�ात गोदावरी नदीवरील नािशक ही अशा 4ाचीन नगराची उदाहरण आहत.


उचावरील टाकी गावाचा जलसाठा

जलसाoापासन घरापयरत पाणयाचा वास

जलशqीकरण कg

(33)

दररोज तमचया घरात िकती पाणी लागत ? रोजचया रोज लागणार पाणी कोण भरत ?

तमचया घरातली एक िरकामी बादली घया. ती उचलन ितचया वजनाचा अदाज घया. आता ती बादली पाणयान अधीर भरा. ती िकती जड होत याचा अनभव घया. पणर भरलली बादली उचलन एका िठकाणाहन दbसर‍या िठकाणी नण खप क{ाच काम आह ना ?

तमचया घरी अशा िकती बादलया पाणी रोज लागत त आठवा. तवढ पाणी भरणयासाठी िकती �म कराव लागतात, याचा तमहाला आता अदाज यईल.

अजनही काही वसतयामधय िविहरीमधन िकवा कपनिलकातन पाणी काढतात. पण त िनधोरक असलयाची खाLी करन घयावी लागत. िविहरीच पाणी िनधोरक नसल, तर िपणयासाठी पाणी उकळ*न घयाव. आरोगयाला धोका राहणार नाही याची खाLी करन घयावी. काही िठकाणी टकरमधन वाहतक करन वसतयाना पाणी परवतात.

ही यL चालवणयासाठी कोणती इधन वापरतात ? कपनिलकतन पाणी काढणारा पप. उचावरील टाकीमधय पाणी चढवणारा पप. वसतीपयरत पाणी पोचवणारा टकर.

करन पहा



(34)

आपलयाला पाणयाचा सतत वापर करावा लागतो. महणन आपण पाणी घरात साठवन ठवतो. साठवणयाचया भा�ाला झाकण व तोटी असली, तर पाणी सवचछ राहत आिण त वापरण

सोईच होत. िपणयाच पाणी िनधोरक नसल तर आजार होऊ शकतात. महणन िपणयाचया पाणयाची िवशष

काळजी घयावी. शहरामधय तसच लहान-मोRा गावामधय जलशyीकरण क� व िवतरण वयवसथा असतात. इतर ोतापासन आपण पाणी घत असलो, तर त िनधोरक असलयाची खाLी करायला हवी. िपणयाच पाणी िमळवण ह �माच व खचारच काम आह. पाणी नीट साठवाव आिण काटकसरीन वापराव.

पाणी मौलयवान आह. तयाची नीट काळजी घयावी.

पाणयाच शyीकरण करण, त उचावरील टाकीत चढवण यासाठी अनक लोक सतत काम करत असतात. तथील यL चालवणयासाठी वीज िकवा िडझल वापराव लागत. तयासाठी खप मोठा खचर यतो. महणन सवचछ पाणी हा एक मौलयवान पदाथर ठरतो. आपण आपलया मौलयवान वसत जशा साभाळतो, तशीच पाणयाचीही काळजी घयायला हवी.

भरन ठवलल नळाच पाणी वाया जाऊ दऊ नय. त खराबही होऊ दऊ नय.पाणयाची काटकसर कशी करावी ? तोड धणयासाठी घतलल पाणी उरल तर त फकन दता, की परत वापरणयासाठी ठवन दता ? रोज दात घासत असताना नळातन पाणी वाह दता, की मधन मधन नळ बद करता ? भाजया, फळ धणयासाठी वापरन झालल पाणी फकन दता, की झाडाना दता ? भाडी िवसळताना नळ पणर उघड*न पाणी जोरान वाहत ठवता, की भाडी नीट धणयापरता सोडता ?



बागला पाणी tायच आह. नळाच पाणी आह आिण िविहरीलाही पाणी आह. तमही कोणत पाणी वापराल ?


(35)

(१) मािहती िमळवा. तमचया गावाचा पाणयाचा मोठा ोत कोणता

आह ? तो कठ आह ? तमचया गावातील जलशyीकरण क� कठ

आह ? तमचया जवळची उचावरील टाकी कठ आह ?

या िठकाणामधील अतर िकती आह ? तमच घर तमचया जवळचया जलिवतरण

टाकीपासन िकती द�र आह ? ही अतर खाली िदललया आकतीत माडा.

उचावरील टाकी

.... िकमी

जलश�yकरण क�

गावाचा जल ोत

....... िकमी

नळ

नळ

....... िकमी

आमचा नळ

(२) तमचया भागातील टाकीच पाणी सोडणयाच काम कोण करत ? तयाची मलाखत घया आिण तयाच काम समजन घया. त रोज कोणकोणतया भागासाठी पाणी सोडतात ? तया सवर भागाना परस पाणी िमळल यासाठी त काय िनयोजन करतात ?

मोRा जलसाRापासन तमचया घरापयरत पाणयाचा 4वास िकती िकलोमीटरचा आह ह बरीज करन सागा.

जलsोतापासन नळापयरत पाणयाचा एकण वास= ..... िकमी + ..... िकमी + ..... िकमी = ..... िकमी

(अ) काय कराव बर ? वसतीतील सावरजिनक नळ सतत थब थब वाहताना िदसतो.

(अा) जरा डोक चालवा. तमचया घरात जी वयuी पाणी भरत ितच �म कमी करणयासाठी काय काय करता यईल ?

(इ) योगय की अयोगय त िलहा. (१) समीरन पाणी िपऊन माठावर झाकण ठवल नाही. (२) भाडी िवसळलल पाणी िनशा झाडाना घालत. (३) नळाला पाणी आल महणन सई भरलला हडा ओतन दऊन पनहा पाणी भरायला गली. (४) रशमा सहलीला जाताना पाणी सोबत नत.


(36)

� तमही तयार कलली यादी पहा. एक धानय िकवा भाजीपालयापासन एकापकषा जासत पदाथर तयार झाल असतील, अशा पदाथारची एकण सखया पढील रकानयात िलहा.� तमची तयार झालली यादी, िमL/मिLणीचया यादीसोबत तपासन पहा.� तमचया यादीत नसलला, परत तयाचया यादीत असलला पदाथर खालील4माण तकतयात नोदवा.

अ.�. िमeाचया यादीतील धानय व भाजया बनवलला वगळा पदाथर१. ताद�ळ/धान

२.

� तमचया अस लकषात यईल, की काही वळस एकाच अoघटकापासन िविवध पदाथर तयार होतात.� अoपदाथारत जरी िविवधता असली, तरी तयातील मखय अoघटक समान असतो. वरील उदाहरणात

आपण ताद�ळ/धान या मखय अoघटकापासन तयार कलल िविवध पदाथर पािहल. � आपलया दशात राजया-राजयातील अoपदाथारत िविवधता आढळत, ह लकषात घया.

� एखाtा 4दशात एक अoघटक मखय असतो. अस होणयामागच कारण काय असाव ?� 4दशानसार मखय अoघटकातही िविवधता आढळत, याच कारण काय असल बर ?

भातभाकरीइडली

मोदक डोसा

बाजारातन आणललया भाजया, धानय याचा वापर आपण आहारात नहमी करतो. या सदभारत पढील कती करया.� बाजारातन िकवा दbकानातन कोणत धानय िकवा भाजीपाला तमचया घरी आणतात त समजन घया.� धानय िकवा भाजीपालयापासन तमचया घरी बनवललया पदाथारचा खालील4माण तuा वहीत तयार करा.

अ.�. धानय व भाजीपाला घरी बनवलला पदाथर एकण सखया१. तादwळ/धान ३

२.


करन पहा

६. अyातील िविवधता

(37)

� वरील नकाशाच िनरीकषण करा. � खाtाo िपकाच दशातील िवतरण लकषात घया.� 4दशानसार िपकामधील िवतरणातील फरक समजन घया.

(१) िकनारपट टीचया 4दशात जासत 4माणात कोणत खाtाo पीक घतात ?(२) उततर भारतात कोणकोणती खाtाo िपक होतात ?(३) मधयवतीर भागात कोणत मखय खाtाo पीक घतल जात ? (४) भारताचया दिकषण भागात तादळाच पीक मोRा 4माणावर होत. यामागच कारण काय असाव ?


(38)

आपलया दशात शती हा वयवसाय सवरL कला जातो. ही शती मखयतः पावसाचया पाणयावर अवलबन आह. पाऊस सवरL सारखा पडत नाही, तो कमी-जासत पडतो. जासत पावसाचया 4दशामधय ताद�ळ (भात), नारळ, नाचणी, वरई अशी िपक घतात. मधयम पावसाचया 4दशात गह, तर, सोयाबीन ही िपक

तमचया पिरसरातील फळ िवकणार‍याची भट घया. दbकानात िवFीला ठवणयात आललया फळाची नाव तमचया वहीत नोदवा. खालील मद tाचया आधार तयाचयाशी चचार करा.(१) कोणती फळ वषरभर िवFीसाठी असतात ?(२) पावसाMात न िमळणारी फळ कोणती ?(३) उनहाMामधय कोणती फळ िवFीसाठी असतात?(४) कोणतया ऋतत फळ मबलक 4माणात िमळतात?(५) कोणतया ऋतत फळाची उपलबधता कमी असत ?

� फळाची उपलबधता ऋतनसार कमी-जासत होत. ऋतनसार तयामधय िविवधताही आढळत.

घतली जातात. कमी पावसाचया 4दशात जवारी, बाजरी, मटकी अशी िपक घतली जातात.

पीक चागल यणयासाठी चागल िबयाण, सपीक जमीन, परसा सयर4काश आिण आवशयक तवढ पाणी याची गरज असत. आपलया दशात ऋतनसार अoधानय व भाजीपाला यात िविवधता िदसन यत.

िचLातील फळ पहा. पढील4माण वहीमधय तकता तयार करा.� कोणतया ऋतत कोणती िपक

यतात तयाची नोद करा. � िचLामधय नसणारी पण तमहाला

माहीत असणारी फळदखील ऋतनसार तकतयात िलहा.

उनहाळा पावसाळा िहवाळा

करन पहा


(39)

� इरफान आिण सि4याला बाजारामधय बटाट खप सवसत िमळाल आहत. तयाना बटाXाची भाजी खाणयाचा कटाळा आला आह. तमही तयाना बटाXापासन बनवल जाणार वगवगळ पदाथर सचवा.

खाली िदललया नकाशात महारा{� व शजारील राजयातील 4िसद ध खाtपदाथर िदल आहत. नकाशाच िनरीकषण करा व पढील कती करा.

� खालील4माण तuा तयार करा.� िजलहा/राजय व पदाथारची यादी करा.� ह पदाथर कोणतया धानयापासन/फळापासन/भाजीपासन बनवल आहत, तयाची मािहती घया.

तयाची नोद ितसर‍या सारणीत करा.िजलहा/राजय पदाथर वापरलला अyघटक



(40)

पवीर ठरावीक ऋतत िमळणारी काही फळ व भाजया आता वषरभर िमळ* लागलया आहत. याची काही कारण आहत.(१) वषरभर पाणयाची उपलबधता. (२) सधािरत िबयाणाची उपलबधता.(३) जगाचया वगवगMा भागातन यणारी फळ व भाजया. (४) जलद वाहतकीचया सोई.

� तमहाला जवारी, बाजरी, गह, ताद�ळ व मका या धानयापासन तयार कलल पदाथर खायला िमळणार नाहीत अस समजा. मग तमहाला कोणत पदाथर खाव लागतील, याब£ल िवचार करा. तयाची यादी करा.

� अoपदाथारतील िविवधता.� 4दशानसार अoपदाथारत िविवधता असत.� अoधानय, फळ व भाजयाची ऋतनसार उपलबधता.� महारा{� व शजारील राजयातील िविवध अoपदाथर.

कोणतयाही 4दशात िपकणार‍या मखय िपकाचा उपयोग, तया 4दशात िविवध पदाथर बनवणयासाठी कला जातो. उदा., महाराषट�ाचया पठारी 4दशात जवारी मोRा 4माणात होत. या भागात जवारीपासन हरडा, ला�ा, भाकरी, घगर‍या, पापड, साडग, आबील, धपाट, िधरड इतयादी पदाथर बनवल जातात.

कोकणात िकवा सम�िकनार‍यालगतचया 4दशामधय ताद�ळ, नारळ व खोबरलतलाचा वापर मोRा 4माणात कला जातो. मधयमहारा{�ात जवारी, बाजरी, भईमग, सोयाबीन, तीळ व मोहरी इतयादीचा वापर मोRा 4माणावर करतात. मदा व हवामानानसार िपकामधय हा बदल होतो ह लकषात घया. या बदलानसार 4दशातील लोकाचा आहार ठरतो.

4दशातील हवामान, मदा, पाणी आिण आपली गरज यावर कोणती िपक होणार ह ठरत. तयानसार आपलया आहारात कोणत 4मख अo असणार हसद धा ठरत.





(41)


(अ) थोडकयात उततर िलहा. (१) गवहापासन कोणकोणत अoपदाथर बनवल जातात? (२) िविवध 4कारचया खाtतलाची नाव िलहा. (३) तमचया गावी तयार कला जाणारा िवशष अoपदाथर कोणता ? हा अoपदाथर कशापासन

बनवला जातो ?

(अा) गटात न बसणार‍या अyपदाथारभोवती � करा. गटात तो न बसणयाच कारण िलहा. (१) करी लोणच, आबा, मराबा, आमरस. (२) पलाव, पराठा, दहीभात, िबयारणी. (३) मसरपाक, परणपोळी, थालीपीठ, झणका-भाकर.

(इ) खालीलपकी धानय, भाजी व फळभाजी कोणती त ओळखा. यापासन कोणकोणत अyपदाथर होऊ शकतात तयाची यादी करा. कणीस भोपळा गवार

� इतर 4दशात कलया जाणार‍या, एका पदाथारची मािहती िमळवा व पालकाचया मदतीन तो पदाथर घरी बनवा.� बाहरगावी गलयावर तमचया खाणयात आलल, तथील 4िसy अoपदाथारची यादी करा. तयासाठी वापरलल

मखय अoघटक कोणत त शोधा. ***

(42)

� अoाची गरज कशासाठी असत ?� आहार महणज काय ?� आहार कमी िकवा जासत होणयाची कारण कोणती ?

आपलया जवणात यणार इतर सवर खाtपदाथर कोणकोणतया अoपदाथारपासन बनतात ? जया िविवध अoपदाथारपासन त बनतात तयापकी काहीची िचL व नाव पढील चौकटीत िदली आहत. तयापकी तमही कोणकोणत पदाथर पािहलल आहत ? ज पदाथर तमचया ओळखीच नाहीत त िमळवन पाहणयाचा 4यतन करा.

� आपलया नहमीचया जवणातलया काही पदाथारची नाव पढ िदली आहत ती वाचा : भात, मगाची आमटी, चवळीची उसळ, गवहाची चपाती, जवारीची भाकरी, कोबीची भाजी, भोपMाच

भरीत, गाजराची कोिशबीर, काtाची भजी, लसणाची चटणी, िलबाच लोणच, दही, पापड.

� मोठाल डाव िकवा चमच वापरन यापकी कोणत पदाथर वाढ*न घतो ?

चहाचया चमचयान िकवा तयाहीपकषा लहान चमचयान आपण कोणत पदाथर वाढ*न घतो ?� आता या खाtपदाथारच दोन गट करा. एका गटात जासत 4माणात खा� जाणार पदाथर घया;

तर दbसर‍या गटात कमी 4माणात खा� जाणार पदाथर घया.

मख अyपदाथर चपाती, भाकरी, भात ह पदाथर आपलया आहारात िनयिमतपण असतात. इतर पदाथारपकषा त आपण जासत खातो. महणन गह, जवारी-बाजरी आिण ताद�ळ ह आपल 4मख अoपदाथर आहत. परत चपाती, भाकरी, भाताबरोबर इतर पदाथर असल की जवण रचकर होत. िशवाय ह सवर पदाथर जवणात असण आरोगयाचया द{ीन मह]वाच असत.


७. आहाराची पौ}~कता

थोड आठवा

अyपदाथारतील िविवधता

(43)


१. िपठ कोणकोणतया पदाथारपासन िमळतात ?२. लोणी, तप, दही कशापासन िमळत ?३. तल कोणतया पदाथारतन िमळत ?४. �ाणयापासन िमळणार पदाथर कोणत ?५. आबट/गोड/ितखट/कड* लागणार पदाथर कोणत ?६. क- खाणयाच पदाथर कोणत ?७. अगदी थो3ा �माणात वापरल जाणार पदाथर कोणत ?८. बर‍याच जासत �माणात वापरल जाणार पदाथर कोणत?

आपण वापरतो तया अ9पदाथारमधय िकती िविवधता आह त आपण पािहल. वगवग<ा कारणासाठी आपण वगवगळ पदाथर वापरतो. लोणी काढणयासाठी द>धाची गरज असत. भाकरी करणयासाठी जवारी, बाजरीपासन िपठ करतात. पदाथर आबट करायचा असल तर िलब, िचच, करी याचा उपयोग होतो. गोड पदाथर करताना उसापासन िमळणारी साखर िकवा गळ वापरता यतात.

िविवध अ�पदाथर िलब कोबडी

मळा

िचच

शगदाणा

िचक

िमरची

लवग

जवारी

तीळ

करी

दIधकरडई

काकडी

िमरी

अडी

बाजरी

कारल

चौकटीत दाखवललया अ�पदाथारपकी -

(44)

जशी अoपदाथारमधय िविवधता तशी लोकाची आवडिनवडही वगवगळी असत. तया4माण आपलयाला काही पदाथर वारवार खाणयाची,तर काही नावडत पदाथर नहमीच टाळणयाची सवय लागत.

परत शरीराचया अoिवषयक गरजा पणर होत आहत की नाही याकड लकष दण सवारत मह]वाच असत. शरीराचया गरजा पणर करणार अoघटक सवर अoपदाथार4माण थो�ा-अिधक 4माणात असतात.

� काही अoघटकापासन आपलया शरीराला ताकद िमळत. आपण िदवसभर अनक काम करतो, खळतो. तसच शवसन करण अoपचन होण अशी अनक काम शरीरात सतत चाल असतात. ही काम होणयासाठी शरीराला ताकद लागत.

� काही अoघटकामळ आपलया शरीराची वाढ होत. रोजचया कामामधय होणारी शरीराची झीज भरन िनघत.

� काही अoघटकामळ शरीर ध{प{ बनत. शuी दणार‍या पदाथारचा शरीरात साठा तयार होतो.

� काही अoघटकाची शरीराचया िविश{ कामासाठी गरज असत. उदा., काही अoघटक शरीरातील हाड मजबत करतात. काही अoघटकामळ आजारािवरद ध लढणयाची शuी शरीराला िमळत.

� शरीराची सवरच काम नीट होणयासाठी भरपर पाणी िपणयाचीही गरज असत.

आपलया शरीराच काम वयव�सथत चालायच असल तर शरीर धडधाकट राहायला हव. महणन सगळच अoघटक आपलया आहारात असायला हवत.

ह घटक िविवध अoपदाथारमधन कमी-जासत 4माणात आपलयाला िमळतात. महणनच आपण रोजचया जवणात िविवध अoपदाथारचा आलट*न पालट*न समावश करत असतो. असा आहार घतलयान शरीराच चागल पोषण होत.


महाग पदाथर सवसत पदाथारपकषा खप पौ�{क असतात, अस अनकजणाना वाटत असत. पण त खर नाही. सवरच महाग पदाथर खप पौ�{क नसतात, तयाच4माण सवरच सवसत पदाथर कमी पौ�{क नसतात.

(45)

अyपदाथारची पौ}~कता िटकवण खाtपदाथर तयार करताना अनक उपयu ठरणार अoघटक न{ होऊ शकतात. तस होऊ नय महणन पढील4माण आपण काळजी घऊ शकतो.

� अo िशजवताना तयात आवशयक तवढच पाणी घालाव.

� 4शरककरमधय अo िशजवाव िकवा अo िशजवताना तयावर झाकण ठवाव.

� कडधानयाना मोड आणन ती वापरावी. मोड लहान आहत तोपयरतच ती वापरावी. मोड लाब होईपयरत थाब नय.

� पीठ चाळ*न कोडा काढ*न टाक नय.

� िचक, अिजर, �ाकष, सफरचद अशी फळ सालासकट खावीत.

तयाच4माण गाजर, मळा, काकडी, बीट अशा भाजया अधनमधन न िशजवता खावया िकवा तयाचया कोिशिबरी करावया. जमल तवहा दोन-तीन पदाथर एकL करावत. उदा., उसळीत कादा व बटाटा याचया फोडी टाकण, आमटीत शवगयाचया शगा टाकण, एखादी डाळ िभजवन भाजयामधय टाकण इतयादी.

(46)

मरी महणाली, ‘‘अयया ! खरच ! मला माहीत नवहत.’’ बाळ* महणाला, ‘‘चव आपलयाला िजभमळ कळत. गलया वषीरच आमही त िशकलो. पण एकाच िजभवर वगवगMा चवी आपलयाला कशा समजत असतील ?’’ सभाषन पटकन िवचारल, ‘‘मग तला काय दहा िजभा हवयात की काय ?’’ तयावर सगळ हसल. मोिनकाताई महणाली, ‘‘अर बाळ*, डोळ दोनच आहत. पण तया दोन डोMानीच आपण िकती रग पाहतो ? तसच एका िजभन आपलयाला िनरिनराMा चवी समजतात.’’

िनरीकषण करा. सकाळी उठलयानतर सवचछ तोड धवा. जीभ साफ करा आिण आरशासमोर उभ राहा. आता जीभ बाहर काढा. जीभ कशी िदसत त नीट बारकाईन बघा. िजभवर छोट छोट उचवट िदसतील. या उचवXाना रिचकिलका महणतात. रिचकिलका या शबदाचा अथर आह चव ओळखणार‍या कMा. या रिचकिलकाचया मदतीन आपलयाला चव समजत.

नहमीसारखी आमचया आळीतली सारी मल सधयाकाळी बागत जमली होती. तवpात मोिनकाताई आली. ती महणाली, ‘‘तमहाला िजभची एक गमत साग का ?’’ सारजण ितचयाभोवती गोळा झाल. मोिनकाताई महणाली, ‘‘पाणी साखर न घालता गोड कस लागल ? करनच बघा. आवळा चावन चावन खायचा आिण नतर लगच पाणी पयायच. त पाणी गोड लागत.’’

िजभची गमत

(47)

मजशीर खळ : खणन चव दाखवा. हा खळ चार-पाच जणानी िमळ*न खळावा. एकका खळाड*वर राजय यईल. जयाचयावर राजय यईल तयाला इतरानी एकका खाtपदाथारच नाव सागाव. (उदाहरणाथर : औषधाचा डोस, करीची फोड, िमरचीचा ठचा, खडिमठाचा खडा, बदीचा लाड*, खारी बदी, िच=ची फोड, तरटी इतयादी)

िविवध चवीचा आसवाद िनरिनराMा पदाथारचया चवी िजभला कशा कळतात ह पाहणयासाठी आपण पढील कती करन पाह. तयासाठी आपलयाला पढील सािहतय लागल. (१) खडीसाखर िकवा गळ (२) मीठ (३) िचच िकवा िलब (४) मथी दाण िकवा कारलयाची फोड (५) आवMाची फोड. यापकी 4तयक पदाथारची चव घया. एका पदाथारची चव घतलयानतर खळखळ*न चळ भरा आिण दोन िमिनटानी पढचया पदाथारची चव घया. पढील तuा वहीत िलहन काढा आिण पणर करा.

Fमाक खाtपदाथर चव(१) खडीसाखर/गळाचा खडा(२) मीठ(३) िचच/िलब(४) मथी दाण/कारलयाची फोड(५) आवMाची फोड

‘िमरची ितखट लागली’ - अिभनय

(48)

(अ) काय कराव बर ? समध आिण तयाची धाकटी बहीण मधरा याना पालभाजया आवडत नाहीत. जया िदवशी आई पालभाजी करत, तया िदवशी त जवत नाहीत.

(आ) जरा डोक चालवा. (१) नसती जवारीची भाकरी िकवा बाजरीची भाकरी यापकषा भाजणीच थालीपीठ पौ�{क का असत ? (२) भाजीमधय दाणयाच कट िकवा खोबर‍याचा कीस घातलयान पदाथारचा पौ�{कपणा वाढतो, की

कमी होतो ? (३) वरणभातावर िलब कशासाठी िपळतात ? (४) शतात िपकणार‍या कोणतया िपकात साखर जासत 4माणात असत ?

(इ) मािहती िमळवा. दbधाला िवरजण लावन दही कस बनवतात िकवा मटकीला मोड कस आणतात, तयाची मािहती िमळवा. 4तयकष 4योग करन तमहाला जमत का त पहा. तमही काय कती कली ती िलहन काढा. वगारतील इतराना सागा.

� आपलया आहारात वगवगळ खाtपदाथर यतात.� खाtपदाथर बनवणयासाठी आपण ज अoपदाथर वापरतो तयात खप िविवधता असत.� अoपदाथारमधय आपलया अoिवषयक गरजा भागवणार अoघटक कमी-अिधक 4माणात

असतात.� ह सवर घटक आपलया शरीरात योगय 4माणात गलयान आपलया शरीराचया अoिवषयक

गरजा भागतात.� रिचकिलकाचया मदतीन आपलयाला िविवध चवी समजतात.

आपलया आहारात सवरच अoपदाथर असावत.

जयाचयावर राजय आल आह, तयान तो पदाथर खाललयाच नाटक करायच. चव कशी लागली त अिभनय करन दाखवायच. 4तयकाच एकका पदाथारच नाव सागन झाल, की पढचया ग�ावर राजय यईल. सवर ग�ावर राजय यऊन गल की खळ सपल.




(49)

(ई) िचe काढा. जी फळ आपण सालासकट खातो अशा फळाची िचL काढा व रगवा.

(उ) यादी करा. जी फळ आपण सालासकट खाऊ शकत नाही, अशा फळाची यादी करा.

(ऊ) िरकामया जागी योगय शबद भरा. (१) फळामधय ................ असलयान फळ गोड लागतात. (२) ताद�ळ, गह, जवारी, बाजरी ह आपल ............ अoपदाथर आहत. (३) िजभवरचया छोXा छोXा उचवXाना ........... महणतात.

(ए) कारण सागा. (१) अoपदाथर िशजवताना थोडी काळजी घयायला हवी. (२) शरीर धडधाकट हव. (३) लसण हा आपला मह]वाचा अoपदाथर नाही.

(ऐ) थोडकयात उततर िलहा. (१) मोिनकाताईन िजभची कोणती गमत सािगतली ? (२) फळ गोड असतात महणज फळात फu साखरच असत का ? (३) आबट घटक असणार अoपदाथर कोणत ?

(ओ) जो%ा लावा. अ गट ब गट द�ध ( ) आबट पदाथर तीळ ( ) साखर िचच ( ) पीठ जवारी ( ) तल िच= ( ) लोणी

� तमचया वगारतील पाच जणाचा गट करा आिण पढीलपकी एक पदाथर करन पहा. पण हा उपFम घरातील मोRा माणसाचया परवानगीन आिण तयाचया दखरखीखाली करावा. (अ) कळीच िशकरण (आ) दहीपोह (इ) म©ा. पदाथर करन झाला की कती वहीत िलहन काढा. वगारतील इतराना सागा.

***

(50)(50)

� वषार आिण अजरनला भाकरीशी खायला आई कोणकोणत पदाथर करन दत असल? त कशापासन बनतात ? � वषार आिण अजरनचया घरी इतरही अनक अoपदाथर खाणयात असतात.

वषार आिण अजरन ह दोघ बहीणभाऊ आहत. दोघाना बाजरीची गरमगरम भाकरी आिण लोणी मनापासन आवडत.

लोणयािशवाय आई तयाना इतर अनक पदाथर भाकरीबरोबर खायला दत. तही तयाना आवडतात.

त पदाथर घरापयरत कठ*न यतात ? � गह, ताद�ळ, जवारी, डाळी, ऊस. � करवद, जाभळ, बोर, मध. � खार‍या पाणयातील मासळी आिण मीठ. � गो�ा पाणयातील मासळी, िशगाड, मकाण. � फळफळावळ, पालभाजया. � मास, अडी.


८. मोलाच अy

वषार आिण अजरन जवायला बसल, की जवायला वाढताना आई नहमी महणत, ‘‘पािहज तवढच घया. अo वाया जायला नको’’.

(51)

भाकरीची गोषट

(51)

एक िदवशी अजरनन िवचारल, ‘‘आई, त रोज आमहाला अस का सागतस ?’’ आई महणाली, ‘‘चागली वसत वाया कशाला घालवायची ? िशवाय ज अo खायला िमळत त कस तयार होत तयाचा िवचार ही करायला हवा. मी तमहाला भाकरीची गो{ सागत.

माझ बाबा शतकरी आहत. उनहाMात शाळला सट टी असतच. मी लहान होत तवहा आमही बाबाबरोबर ट�कटरवर बसन शतात जायचो. तवहा शतीचया मशागतीची काम सर असायची. ट�कटरला वगवगळी अवजार जोड*न बाबा शतीची काम करायच. मशागतीसाठी 4थम शत नागरतात, मातीची ढकळ फोडतात, जमीन सपाट करन परणीसाठी तयार करतात. अशी त शतीची काम करत.

शतजमीन नागरणी

शतातील उगवलली िपकाची रोप

टाकाव लागत. तयासाठी बाबा मजर लावत. मजरीला खचर यतो.

पावसाचया पाणयावर बाजरीची ताट जोमान वाढतात.

हळ*हळ* बाजरीचया ताटाना कणस लागतात. तयात दाण भर लागल, की पाखराचया झडी कोवळ दाण खाणयासाठी यतात. गोफण िफरवन पाखराना

मग मगाचा पाऊस पडला, की उनहाMात तापललया जिमनीचा वाफसा होतो. तवहा बाबा शतात बाजरीची परणी करायच.

काही िदवसानी बाजरीची रोप मातीतन डोक वर काढत. बाजरीचया जोडीन शतात तणही वाढत. त काढ*न

पळवन लावाव लागत.दाण पणर भरलयानतर कापणी करावी लागत. कापणी महणज शतात आलली सगळी कणस कापन

गोळा करायची. नतर मळणी आिण उफणणी करतात. महणज कणसापासन बाजरीच दाण िमळतात.

(52)

वषार महणाली, ‘‘कापणी मला समजली. पण मळणी आिण उफणणी महणज काय ?’’ आई महणाली, ‘‘सागत तस करन पहा. महणज तमचया लकषात यईल. पढची गो{ नतर सागत.’’

� अधर घमल भरन भईमगाचया वाळललया शगा घया. तयाच दोन सारख भाग करा.� एका भागाचया शगा हातान सोलन दाण काढा. हातान शगा सोलताना िकती वळ लागला ? � दbसर‍या भागाचया शगा एका कापडी िपशवीत बाधा तयावरन वरवटा िफरवा िकवा काठीन

धोपटा. नतर िपशवी मोकळी करन शगा सपात घऊन पहा. आता तमहाला काय िदसत ? अजरन : सपात घतललया शगा फटलया आहत. दाण बाहर आलल आहत.आई : ही एक 4कार शगाची मळणीच झाली. शगा पाखडा आिण काय होत त सागा.वषार : शगा पाखडलया तवहा टरफल सपातन खाली पडली. दाण सपातच रािहल. अस का होत ?

आई : अग, यावरन काय उलगडत ?टरफल हलकी असतात महणन पाखडताना ती वार‍यामळ उड*न दbसरीकड पडतात. दाण जड

असतात ती सपातच राहतात. उफणणी करतानाही वार‍याचा उपयोग करन दाण आिण टरफल वगळी करता यतात.

आता पढ ऐका, ‘‘माझ बाबा मळणी आिण उफणणी यLान करतात. यLामधय मळणी आिण उफणणी एकाच वळी होत. कापणी कलली कणस यLात घालतात. दाण मोकळ होऊन यLाला बाधललया िपशवीत गोळा होत राहतात. कणसातील टरफल आिण इतर कचरा लाब जाऊन पडतो. पण यL नवहती तवहा मळणीसाठी बलाची मदत घयावी लाग. उफणणी करणयासाठी थो�ा उच जागवर उभ राहतात. मळणी कलल धानय सपात घऊन जमीनीवर सोडतात. वार‍यामळ टरफल आिण

कापणी

करन पहा

(53)


हलका कचरा द�र जाऊन पडतो. बाजरीच दाण जवळच पडतात आिण तयाची रास तयार होत. यLान कलयान काम सोपी होतात. माL क{ आिण खचर करावच लागतात.

उफणणीनतर िमळालल धानय पोतयात भरन ठवतात. कीड लाग नय, तयाची उदीर, घशीनी नासाडी कर नय, महणन योगय ती काळजी घतात. घराला आवशयक तवढ धानय ठवतात. उरलली पोती गाडीत भरन बाजारपठत पोचवतात. तथ वयापारी धानय िवकत घतात. तवहा शतकर‍यान उगवललया धानयाच तयाला पस िमळतात. अजरन : पण भाकरी कठ बनली अजन ? आई : अर, भाकरीची गो{ इथ सपत नाही.

‘‘वयापारी ज धानय िवकत घतात त सार‍या दशात िवकल जात. त ट�कन िकवा मालगाडीन सगळीकड पोचवल जात. तयासाठी हमाल आिण ट�क चालवणार‍याना �म कराव लागतात. िशवाय वाहतकीचाही खचर यतो.’’

आता धानयाची पोती िकरकोळ िवFी करणार‍या दbकानदाराकड यतात. लोक तयाचयाकड*न धानय िवकत घतात. त िनवडतात, सवचछ करतात आिण तयाच पीठ करतात. मग सवयपाक करताना पीठ मळतात, थापतात आिण भाजन भाकरी करतात. इधनासाठीही खचर

मळणी

� यL नसल तर मळणी करणयासाठी बलाचा उपयोग करतात. शतात तयासाठी एक गोल जागा तयार करतात. तयाला खळ महणतात. खMात एक खटा मधोमध उभा करतात. तयाला बल बाधतात. बल तया खXाभोवती गोल-गोल िफरतो. तयाचया पायाखाली यतील अशा रीतीन कणस रचन ठवतात. बल कणसावरन िफरायला लागला, की तयाचया वजनामळ दाण सट होतात. पीक जासत असल तर मोठ खळ तयार करतात. एकाच वळी दोन िकवा अिधक बल लावन मळणी करत. मळणी अनक िदवस चाल राहत. ह काम बलासाठीही क{ाचच असत.

(54)

इतर अyपदाथर : मासळी पाणयातन िमळत. ती िमळवणयासाठी कोळी कषट करतात. काही लोक जगलामधय िमळणारी आवळा, जाभळ, करवद, बोर अशी फळ गोळा करतात आिण िवकतात. काही जणाच भाजीपालयाच मळ असतात. तर काही लोकाचया फळाचया बागा असतात. काही लोक कककटपालन िकवा पशपालन करतात.

ह सवर लोक आपापला वयवसाय चालवणयासाठी खप क{ करतात. तयाचया 4यतनातन िविवध 4कारच अoपदाथर आपलयाला िमळतात. तयाची साठवण, वाहतक व िवFी करण, तसच तयाचयापासन खाtपदाथर तयार करण यात अनक लोकाच 4यतन व महनत कामी यतात. तयावर खप खचरही होतो.

महणन अoाची नासाडी होणार नाही याची काळजी आपण सवारनी घण जररीच आह.

� आपलया आहारात यणार पदाथर शतमळ, तळी, सम�, जगल, पशपालनगह अशा िनरिनराMा िठकाणाहन िमळतात.

� धानयाच पीक घताना, शतीचया मशागतीपासन धानय पोतयात भरन गोदामात साठवन होईपयरत अनक काम करावी लागतात. कापणी, मळणी, उफणणी ही तयापकी काही काम आहत.


� िशगाड आिण मकाण अस काही जणाचया खाणयात यणार दोन पदाथर आहत. त गो�ा पाणयात वाढणार‍या िविशषट 4कारचया दोन वनसपतीपासन िमळतात. त गोळा करणयासाठी, सवचछ करणयासाठी, वाळवणयासाठी, साठवणयासाठी आिण तयाचया वाहतकीसाठीसyा अनक जणाना �म कराव लागतात.


होतोच. तवहा कठ वषार आिण अजरनचया ताटात भाकरी पडत.‘‘इतकया लोकाचया 4यतनान अo तयार होत. त अo वाया घालवण चागल का?’’

(55)

अनकाचया 4यतनातन आपलयाला िविवध अoपदाथर िमळतात. तया सवर लोकािवषयी आपण कतजञ असाव.


(अ) काय कराव बर ? डोगरी आवळ आपलया घरापयरत कठ*न यतात याची मािहती िमLाला हवी आह.

(अा) मािहती िमळवा.१. सम�ाचया पाणयापासन मीठ तयार होत, तया िठकाणाला काय महणतात ? २. शतामधय बटाXाच पीक घतल, तर बटाट जिमनीखाली तयार होतात. मळाही जिमनीखाली तयार

होतो. वनसपतीपासन आणखी कोणती कदमळ िमळतात ? ३. कणगी महणज काय ? तयाचा शतकर‍याला कोणता उपयोग होतो ? ४. शतकरी ितफण नावाच अवजार कशासाठी वापरतात ?५. िलबाच सरबत तयार करणयासाठी कोणकाणत पदाथर लागतात ? त पदाथर आपलया घरापयरत कोठ*न

यतात ? (इ) पढील तकता पणर करा.

बाजरीची कणस जवारीची गवहाचया भाताचयाभईमगाचया

(ई) िरकामया जागी योगय शबद भरा. १. जिमनीचा ............. झाला की परणी करतात.


� तयापढ धानयाची वाहतक, िवFी आिण खाtपदाथर तयार करणयाची काम करावी लागतात. तवहा अo आपलया ताटात यत.

� शती4माण इतर अoपदाथारचया उतपादनामागही अनक लोकाच कषट असतात. � अoाची नासाडी होऊ नय याची काळजी आपण सवारनी घतली पािहज.

(56)

२. कणसापासन बाजरीच दाण सट करायचया कामाला ........... महणतात. ३. वार‍यान हलकी ........... उड*न द�र जातात. ४. काही लोक बोर, करवद अशी .......... जगलातन गोळा करन िवकतात. ५. अo उतपादनात व वाहतक करताना यL व वाहन वापरतात. ती चालवणयासाठी ............. वर खचर होतो.

(उ) थोडकयात उततर िलहा. १. बाबा जिमनीची मशागत कशी करतात ? २. धानय सार‍या दशभर कस पोचवल जात ? ३. अo वाया का घालवायच नाही ? ४. घरात धानय आणलयानतर भाकरी बनवणयासाठी काय काय कराव लागत ?

(ऊ) जो%ा लावा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट (१) मीठ (१) कककटपालन (२) ऊस (२) गो�ा पाणयाच तळ (३) मकाण (३) सम� (४) बोर (४) मळा (५) अडी (५) शत (६) भाजीपाला (६) वन

***

(57)

डो�ाना िरकामया िदसणार‍या भा�ातही हवा होती.

हवा आपलया सभोवती आह. िरकामया वाटणार‍या जागामधयही हवा आह. मग आपलया भोवतालची ही हवा कठपयरत पसरली आह ?

एका मा(ा भा�ात पाणी घया. एक िरकाम उभट भाड घया. भाड उपड करन पाणयाचया प0भागावर तसच उभ धरन

पाणयात खाली खाली दाबा. आता भाड ितरप होऊ 5ा.

तमहाला काय आढळ�न यईल ? हवच बडबड लगच पाणयाचया वर यऊ लागतात.

यावरन काय उलगडत ? हवा पाणयापकषा हलकी असत. महणन भाड ितरप झाल

की हवच बडबड पाणयाबाहर वर यतात.यावरन काय समजत ?

शाळत यणार‍या वतरमानप@ाची मािहनाभराची रAी िमळवा िकवा इतर कठलयाही टाकाऊ कागदाच मोठ तकड घया. वतरमानप@ घतली असलयास तयाची पान वगळी करन घया. Fतयक पानाच चार सारख भाग करा. ह कागद फरशीवर एकक करन एकावर एक ठवा.

९. हवा

करन पहा

करन पहा

या िच@ात कोणती काम चालली आहत ?


(58)

ही चळत तयार होत असताना फरशीलगतचया आिण वरचया कागदाचया थरामधय काय फरक होत जाता तयाकड लकष 5ा. सवर कागद ठवन झालयावर चळतीच िनरीकषण करा आिण वरचया व खालचया थरामधील फरक लकषात घया. तमहाला काय आढळ�न यईल ? आपण कागद रचत जातो तस खालच कागद वरचया कागदाखाली दाबल जातात. खालचया कागदाच एकमकापासनच अतर कमी होत जात, तर वरच कागद तया मानान मोकळ ठवलल िदसतात. यावरन काय उलगडत ? एखादा कागद िजतका फरशीचया जवळ िततकच तयाचया वर ठवललया कागदाची सखया अिधक महणज खालच थर अिधक भार पलतात. तयामानान वरचया कागदावर कमी भार असतो.

एक बशीसारख खोलगट भाड घया. तयात एक मणबतती उभी करा. बशीत पाणी भरा. मणबतती पटवा.

आता मणबततीवर एक काचचा गलास उपडा ठवा. तमहाला काय आढळ�न यईल ? थो�ाच वळात मणबतती िवझत आिण पलयाचया आत पाणयाची पातळी वाढत. अस का होत ? हवतील एक घटक जवलनाला मदत करतो. तो जसजसा वापरला गला तसतस पाणी वर चढत गल. हवतला तो घटक सपला तवहा मणबतती िवझली. पाणी वर चढण थाबल.

वातावरण : आपण जया पथवीवर राहतो ितचा आकार एखा5ा चडRसारखा गोल आह. या पथवीचया सभोवती हवा आह. पथवीपासन उच गलयास जवळ जवळ ५० िकमीपयरत हवा आह.

पथवीभोवतालचया या हवचया आवरणास वातावरण महणतात. पथवीपासन आपण जसजस दUर जातो तसतस वातावरणातील हवच थर िवरळ होत जातात. महणजच पथवीचया प0भागाजवळ हवच थर सवारिधक दाटीवाटीन असतात, तर वरच थर एकमकापासन मोकळ असतात. महणजच उचावरची हवा िवरळ असत.

करन पहा

पथवीभोवती हवच आवरण

(59)

शवसन व जवलनासाठी हवतील ऑXकसजन वाय वापरला जातो.

शवसन व जवलन, यािशवाय तमहाला हवच इतर कोणत उपयोग माहीत आहत ?

कारखान, वाहन, शग�ा व इतर कारणानी होणार‍या इधनाचया जवलनातन धर बाहर पडतो. धरही हवत िमसळतो.

सोडावाटरमधन बाहर पडणारा वाय काबरन डायऑकसाइड वाय असतो ह तमहाला माहीत झाल आह. हाच वाय थो�ा Fमाणात हवतही असतो. वनसपती सयरFकाशात हवा व पाणयापासन अ\

जळणयास मदत करणार‍या हवतील या घटकाला ऑिकसजन वाय महणतात. पथवीच वातावरण हवच बनलल आह. या िच@ातील वतरळ महणज हवा आह. तया वतरळाच पाच

समान भाग कल, तर तयापकी एका भागाइतका ऑXकसजन हवत असतो. हवत ऑिकसजनिशवाय इतरही वाय असतात. ह इतर वाय कोणत असतील ?

अस अनक वाय हवत असतात, महणज हवा ह अनक वायच िम^ण आह. आता एका वतरळाचया मदतीन हवा दशरवली तर तयातील वायच Fमाण िच@ात दाखवलयाFमाण िदसल.

ऑXकसजन


तयार करतात ह तमही िशकला आहात. अ\ तयार करताना वनसपती हवतील काबरन डायऑकसाइडचा वापर करतात. बफर टाकन थड झाललया पलयावर बाहरन पाणयाच कण जमा होतात, महणज हवत पाणीही

वायरपात असत. पण हवतील सवारत मोठा भाग या सवारवयितिरकत एका वग�ाच वायचा असतो. तयाच नाव

नायटaोजन वाय.

ऑXकसजन वाय

इतर वाय

नायटaोजन वाय

(60)

हवा आपलया सभोवताली असत. िरकामया िदसणार‍या जागामधयही हवा असत. पथवीभोवती हवच आवरण आह. तयाला वातावरण महणतात. पथवीजवळील हवच थर दाटीवाटीन असतात तर वरच थर िवरळ असतात. हवा अनक वायच िम(ण आह. ऑ*कसजन, नायट-ोजन, काबरन डायऑकसाइड आिण

बाषप ह हवच मखय वायघटक आहत.

(अ) मािहती िमळवा.

इजकशनचया िसिरजमधय औषध घणयापवीर िसिरजची दाडी आधी आत दाबतात. त कशासाठी ?

(आ) जरा डोक चालवा. (१) रोजचया वापरातलया कोणतया वसतमधय हवा दाबन भरलली असत? (२) लाकड िकवा कोळसा जाळताना हवत काय िमसळताना िदसत ? (३) पाणी उकळत असताना हवत काय िमसळत ?

(इ) िरकामया जागी योगय शबद भरा. (१) पथवीपासन जवळजवळ ------- िकमी अतरापयरत हवा पसरली आह. (२) पथवीपासन उचावरची हवा पथवीलगतचया हवपकषा ------ असत. (३) सवर हवच पाच भाग कलयास तयातील ----- भाग ऑ*कसजन असतो. (४) िरकामया भाNातही ------ असत. (५) हवच पथवीजवळच थर वरचया थरापकषा ------ भार पलतात.

पिरसरातील लाकड जाळP नय.

***




(61)

� खालील कती करा व वहीत नोदवा. - एक कापड घया, त िभगाखाली पहा. तमहाला काय िदसत ? - धानयाच पोत िनरखन पहा. त कशा Fकार बनल आह ? - िशपयाकड जा. कपड िशवताना, िशपी कापड कापतो. तया

वळस कापलल, पण तयाना नको असलल कापड घया, तयाचया कडला तमहाला काय िदसत त पहा.

� तमचया अस लकषात यईल, की धाग एकमकात गफन कापड िकवा वस@ तयार होत. धागा एकमकात गफण, महणजच िवणण. लाब धाग िवणन कापड तयार करतात.

� लाब धागा कोठ�न यतो?

- घरातील कापस घया. तो जवढा लाब करता यईल तवढा करा.

- तळहातावर घऊन तो एका बाजकड मळा. - काय होत त नादवा.� तमचया अस लकषात यईल, की कापसाची लाब वात तयार होत. पवीर कापसापासन सत तयार करणयासाठी चरखा वापरत असत. आता हीच Fिsया य@ावर कली जात. कापसाचया धागयापासन कापड तयार होत. � कापसािशवाय इतर कशापासन कापड तयार करता यत असल ?

करन पहा

करन पहा

१०. वसC

(62)

� वगवग�ा कापडाच नमन तयाचयाकडRन मागन घया. दDकानदार काकाकड�न आललया मािहतीचा खालीलGमाण तकता करा.

कापडाचा Gकार त कशापासन बनल आह? मळ Hोत काय? कोठ बनत?सती कापड कापस वनसपती िभवडी

तमचया अस लकषात यईल, की कापड अनक घटकापासन बनत. उदा., कापस, लोकर, ताग, नायलॉन, रयॉन इतयादी. यातील काही uोत ह वनसपतीपासनच आहत, तर काही uोत वगळ आहत.� दDकानदार काकाकड�न आणललया कापडाचया नमनयाचा सKह करा.

� कापड दvकानाला भट 5ा. दvकानदाराशी पढील Fशनाचया आधार चचार करा, वहीत नोदवा.

- दvकानात कोणकोणतया Fकारच कापड आह?- या कापडाना िविशषट नाव आहत का?- ह कापड कशापासन तयार होत?- याचा मळ uोत काय आह?- ह कापड कोणतया Fदशातन आल आह?

नायलॉन व रयॉन ह डाबरासारखया पदाथारपासन बनत. पण मग डाबराचा मळ uोत कोणता ?

आपलया दशाला सवातwय िमळवन दणयासाठी महातमा गाधीनी जनतमधय सवदशी वसत वापरणयाची चळवळ उभी कली. तयासाठी तयानी चरखयाचा वापर सत कातणयासाठी कला. दशभरात सत कातणयाची चरखा मडळ िनमारण कली व सवदशी वसत वापरणयाचा सदश िदला.

करन पहा



D

(63)

(१) छोzा बादलीत सवचछ पाणी घया.(२) तमही िदवसभर वापरलल कपड तयात िभजत घाला.(३) तासाभरान ह कपड बादलीतन बाहर काढा.(४) बाहर काढतवळी त बादलीतच घ{ िपळRन घया.(५) आता बादलीतील पाणयाच िनरीकषण करा.(६) बादलीतल पाणी सवचछ रािहल, की तयामधय काही बदल जाणवला ?� तमचया अस लकषात यईल, की आपण कपड वापरतो तया वळस त असवचछ होतात.

कापड दोन Fकार िवणता यत.(१) सयाचया साहाययान घराघरात तोरण, सवटर, कानटोपी इतयादी

वसत बनवलया जातात.(२) कापड िवणणयासाठी हातमागाचा िकवा य@मागाचा उपयोग

करतात.

(१) आपलया घरात कशान कपड धतात ?(२) धलाईक�ात कपड धताना काय वापरतात ?(३) िकराणामालाचया दvकानात कोणकोणतया

Fकारच धणयाच साबण असतात ? � वरील Fशनाची उततर शोधा व यादी करा. तमहाला लकषात यईल, की कपड धणयासाठी

वगवग�ा Fकारच साबण वापरल जातात. उदा., साबण, िडटजरट पावडर, िलिकवड सोप इतयादी.

� वरील वसत नसतील तर कपड धणयासाठी काय वापरता यईल ?

� कपड असवचछ होणयाची कोणकोणती कारण तमही साग शकाल?

� तया कारणाची यादी करा.- यादीवरन अस सपषट होत, की आपल

कपड अनक कारणामळ खराब होतात. तयामळ कपड सवचछ करण आवशयक असत. सवचछ कपड घालण ही एक चागली सवय आह. आरोगय चागल राहणयासाठी, नीटनटक िदसणयासाठी नहमी सवचछ कप�ाचा वापर करावा.



करन पहा

करन पहा

(64)

- तमही पिहलीत असतानाच कपड आता वापरता का ? - वापरत नसलयास, कोणत कपड तमही आता वापरता ?- पवीरच कपड आता न वापरणयाच कारण काय ?- लहान असताना तमहाला अतयत आवडलला एखादा डaस तमही आता का वापर शकत नाही?- तमही वापरत नसललया कप�ाच काय होत ?� आई-वडील, आजी-आजोबा याचयाशी चचार करा. जनया कप�ाच काय होत, त िवचारा.

- जन कपड दऊन नवीन भाडी िमळतात, ह तमहाला माहीत आह का ? जनया कपQाचया बदलयात नवीन भाडी दणार‍या वयावसाियकाशी चचार करा. तयासाठी खालील मU वापरा.

- िकराणा दvकानातन िरठ आणा. त कोमट पाणयात िभजवा. त पाणी ढवळा. पहा बर काय होत त.

- कपड धणयाचा सोडा कोमट पाणयात घाला व पाणी ढवळा. काय होत त पहा.

- आता या पाणयात असवचछ कपड िभजत ठवा.

- अधयार तासान ह कपड धऊन घया.- पहा बर कपड सवचछ झाल का ?

� िरठा, सोडा, िहगणबट, चनखडी इतयादीचा वापर कपड धणयासाठी करता यतो. या सवर नसिगरक वसत आहत.

तमही िमळवललया मािहतीची नोद करा. तमचया नोदी पढील मािहतीशी जळतात का, त पहा.� कपड ह िटकाऊ असतात. त जन झाल, तरीही तयाचा पनहा वापर करता यतो.

(१) जन कपड घऊन तयाच काय करता ?(२) या कप�ातील चागल कपड व फाटक कपड वगवगळ कल जातात का ?(३) चागलया कप�ाच काय कल जात ?(४) त कोण घतात?(५) फाटललया कप�ाच काय कल जात ?(६) काही कपड सवत:साठी ठवतात का ?(७) जन कपड घऊन नवीन भाडी दण तयाना कस परवडत ?


करन पहा

करन पहा

(65)

करन पहा

आपल आजी-आजोबा, आई-वडील व नातवाइकाची जनी व नवीन छायािच@ एकि@त करा. ती कोणतया वषारत काढली आहत, त तयाना िवचारन छायािच@ाचया माग िलहन घया. आता ही छायािच@ वषारनसार लावन घया. तयाचया पोशाखात होत गलल बदल िनरीकषणान समजन घया. अस बदल होणयामागची कारण तयाचयाकडRन जाणन घया.

� जन कपड चागल असतील तर त आपण गरजवताला दऊ शकता.� कपड फाटल तर तयापासन गोधडी, पायपसणी इतयादी उपयोगी वसत तयार करता यतात.� कप�ाची सत वगळी करन नवीन कापड िनमारण करता यत.� अगदी जीणर झाललया कप�ाचा लगदा तयार करतात. तयापासन कागद करता यतो. याचा वापर

ताटलया, फल इतयादी करणयासाठी होतो. लग5ापासन Fितकतीही तयार करता यतात.

िच@ाच िनरीकषण करा. कप�ामधील िविवधता समजन घया. तमचया पिरसरात अथवा परगावी गलयावर, वरील Fकारच कपड पिरधान करणार लोक िदसतील. तयाची भट घया. तयाचया कप�ाबद दल मािहती जाणन घया व तयाची नोद तमचया वहीत करा. वषरभर त अशाच Fकारच कपड घालतात का? हवामानानसार तयात बदल करतात का? सण -उतसवाचया वळी तयात काही बदल करतात का? महारा�aात सासकितक व भौगोिलक कारणामळ कप�ामधय िविवधता िदसन यत. हवामानाचा िवचार कला, तर महारा�aात सती कपड Fामखयान वापरल जातात.

करन पहा

(66)

� कापड धागयापासन बनत. ह धाग कापस, लोकर इतयादीपासन तयार करतात.� कपड वापरलयावर असवचछ होतात. तयामळ नहमी सवचछ कपड घालावत.� कपड धणयासाठी साबण िकवा िरठा, िहगणबट यासारखी नसिगरक साधनही वापरतात. � जन कपड टाकन दऊ नयत. तयाचा पनवारपर करता यतो. � भौगोिलक व सासकितक कारणामळ वस@ामधय िविवधता िदसन यत. � पवीर वापरात असलल पोशाख व आता वापरत असलल पोशाख यामधील फरक.

(अ) खालील तकतयातील शबद योगय Gकार जोड�न घया.

मढी सत पोतकापस धागा सवटरताग लोकर कापड

(अा) िचCातील कोणतया वसत कपड धणयासाठी वापरतात?

(इ) कोणती वयकती जन कपड घऊन भाडी दत? कलहईवाला बाहारीण कासार

(ई) अजरनचया अगाला आज खप खाज यत आह. तयान काय करायला हव? योगय गट शोधा. (अ) सवचछ अघोळ करण (ब) सवचछ अघोळ करण (क) सवचछ अघोळ करण अततर लावण कपड बदलण सवचछ कपड घालण कपड बदलण राख लावण आषधोपचार करण.(उ) हवामानानसार कपQामधय कोणत बदल आपण करतो? चार वाकय िलहा.(ऊ) तमचया आवडतया पहरावाच िचC काढा.(ए) मढीचया कसापासन आपलयाला लोकर िमळत. आणखी कोणता Gाणी आह, जयाचया धागयापासन आपलयाला तलम कापड बनवता यत ?

***

साबण िडटजरट पावडर राख अततर



(67)

आठवन सागा

� शवास घतलयानतर छाती का फगत असल ?� डॉकटर तमहाला तपासताना मनगटापाशी बोट टकवन नाडी पाहतात, तवहा तमहालाही नाडीच

ठोक जाणवतात. नाडीच ठोक का पडत असतील ?

आपलयाला िनरिनराळी काम करायची असतात. ती करणयासाठी आपण शरीराच ठरावीक भाग वापरतो.

� पढील काम करणयासाठी आपण शरीराच कोणत भाग वापरतो ? (१) पाहण (२) चालण (३) ऐकण (४) िलिहण.� बा�ावयव महणज काय ? बा�ावयवाची उदाहरण सागा.� कोणकोणतया अवयवाना जञानि�य महणतात ? तया अवयवाना जञानि�य का महणतात ?

एखा5ा ठरावीक कामासाठी वापरलया जाणार‍या शरीराचया िविश� भागाला अवयव िकवा इि�य महणतात. चालणयासाठी आपण पाय वापरतो. महणज पाय ह आपल चालणयाच अवयव आहत. ऐकणयासाठी कान वापरतो. महणज कान ह आपल ऐकणयाच अवयव आहत.

ज अवयव शरीराचया बाहरचया बाजस आहत तयाना बा�ावयव महणतात. कान, नाक, हात, पाय ह अवयव बाहरचया बाजस आहत. महणजच त बा�ावयव आहत. त आपण बाहरन सहजपण पाह शकतो. बा�ावयवाना बा�ि�य असही महणतात.

जया इि�याचया मदतीन आपलयाला आजबाजचया पिरXसथतीची जाणीव होत, अशा इि�याना जञानि�य महणतात. डोळ, कान, नाक, जीभ आिण तवचा ही आपली जञानि�य होत. काही बा�ावयव


११. पाह तरी शरीराचया आत

आतरिYय

(68)

आतरिYय - शरीराचया आत असणार इि�य. ही इि�य बाहरन िदसत नाहीत.

शरीराची अनक काम शरीराचया आतलया भागातही चालतात. र�वािहनयाच जाळ सवर शरीरभर पसरलल असत. तयातन र� सतत िफरत असत. शवासावाट आपण हवा शरीरात घतो. ती र�ामाफरत सपणर शरीरभर पोचवली जात. अ\ खातो तयाच पचन होत. ही काम वगवगळी इि�य करतात. तयाना आतरि�य महणतात.

या पाठात आपण काही आतरि�याची मािहती घणार आहोत.

� काचचया बरणीत सटी िबXसकट ठवन, ती जोरजोरान उलटीपालटी कली. िबXसकटाच काय होईल?� िबXसकटाचा पडा जोरजोरान हालवला. प�ातील िबXसकटाच काय होईल ?� बरणीतील िबXसकट फटR शकतात, पण प�ातील िबXसकट फटत नाहीत. अस का होत ?

शरीराचया आतील मह�वाची काम करणारी इि�य सरिकषत रहायला हवीत. आपण िकतीही हालचाल कली, तरी आतरि�य जागचया जागीच रहावीत अशीच शरीराची रचना असत. तयासाठी डोक आिण धड याचया आत पोकळ जागा असत.

जी पोकळी डोकयाचया आत असत, तया पोकळीला िशरोपोकळी महणतात.

शरीरातलया पोकZा



आतरिYयासाठी खास जागा

िशरोपोकळी

वकषपोकळी

उदरपोकळी

कटीपोकळी

(69)

� ह काका तोटीतन यणार पाणी िपपामधय भरत आहत. तोटीपासन िपप काही अतरावर आह. तरीही तोटीतन पडणार पाणी िपपापयरत पोचत आह. तयाच कारण काय असल ?

आपण अ\ खाणयासाठी तोडाचा वापर करतो. िजभमळ आपलयाला अ\ाची चव कळत. दातानी आपण अ\ चावतो. चावता चावता तयात लाळ िमसळत. तयामळ तोडातलया घासाचा ओलसर गोळा होतो. तो सहजपणान िगळता यतो. िगळलला घास घशातन पढ पोटात जातो.

अ\ाचया पचनाच काम करणारी आतरि�य उदरपोकळीत असतात. खा�ल अ\ थोडा वळ साठवणयाकिरता उदरपोकळीत जठर नावाच आतरि�य असत. िगळलला घास घशापासन जठरापयरत पोचवणयासाठी

धडाचया आत असणार‍या पोकळीच तीन भाग पडतात. छातीचया भागात जी पोकळी असत, ितला वकषपोकळी महणतात.

पोटाचया भागात जी पोकळी असत, तया पोकळीच दोन भाग असतात. तयाना उदरपोकळी आिण कटीपोकळी अशी नाव आहत.

या पोक�ामधयच शरीरातील सवर आतरि�य असतात. आपली जागा सोडRन ती इकड ितकड हालणार नाहीत अशी तयाची रचना असत.

नळीसारख आतरि�य असत. तयाला �ासनिलका महणतात. �ासनिलकची िभत लवचीक असत. तयामळ घशापासन आलला घास �ासनिलकतन जठरापयरत सलभपण नला जातो.

�ासनिलकला �ािसका असही महणतात. ती वकषपोकळीत असत.

Kासनिलका

तोड

�ासनिलका

जठर


Kासनिलका

(70)

� पचनाच काम करणारी इतर आतरि�य उदरपोकळीत असतात, पण �ासनिलका मा@ वकषपोकळीत असत. तयाच कारण काय ?

� �ासनिलकचया लवचीक िभतीचा उपयोग कोणता ?

आपलया शरीरात र� असत. आपण शवास घतो तवहा हवा शरीरात घतो. ती सपणर शरीराला पोचवणयाच काम र� करत. आपण अ\ खातो. तया अ\ाच पचन झालयानतर तही शरीराचया Fतयक कणाला पोचवणयाच काम र�च करत. तयासाठी शरीरभर पसरललया र�वािहनयातन र� खळत ठवाव लागत. त काम हदय करत.

हदय ह शरीरातील एक मह�वाच आतरि�य आह. त वकषपोकळीत मधोमध, पण िकिचत डावया बाजला असत. त आपलया मठीपकषा िकिचत मोठ असत. हदयाचया िभतीही लवचीक असतात.

� अ\ाचा Fवास तोडापासन सर होतो. उदरपोकळीतील आतरि�याचया मदतीन अ\ाच पचन होत. अ\ातला न पचलला, िनरपयोगी भाग गद�ारावाट िव0चया रपान बाहर टाकला जातो. ितथ शरीरातला अ\ाचा Fवास सपतो.

� तोडापासन गद�ारापयरत एका निलकसारखया मागारतन हा Fवास होतो. या मागारला अ\मागर महणतात. या निलकसारखया मागारची लाबी समार नऊ मीटर असत. िनरिनराळी आतरि�य िमळRन हा अ\मागर बनतो.

� या अ\मागारचा �ासनिलका एक भाग आह.

हदयाची आकती



हदय

हदयाच सथान

(71)

� लवचीक �Xसटकपासन बनवलली पाणयाची एक बाटली घया.

� वाया गलली बॉलपनची एक रीिफल घया.

� �Xसटकचया बाटलीचया झाकणाला मधोमध छोटस भोक पाडा. बॉलपनची रीिफल तया भोकात घ{ बसायला हवी.

� आता �Xसटकची बाटली पाणयान पणर भरा.

� बाटलीला रीिफल घ{ बसवलल झाकण नीट लावा. (रीिफलचा बराचसा भाग बाटलीचया आत राहील आिण फ� छोटस टोक बाहर राहील याची काळजी घया. महणज हा Fयोग करण सोप जाईल.)

� आता दोनही हातात ती बाटली उभी पकडा. हलकया हातान ती दाबा. बाटली परत सल सोडा. अस तीन-चार वळा करा.

तमहाला काय आढळ�न यईल ? � बाटलीवर दाब िदला, की रीिफलमधन पाणी जोरान बाहर पडत. दाब कमी कला, की पाणी बाहर

पडण बद होत.

यावरन काय उलगडत ?� बिदसत जागतील �वपदाथारवर दाब िदला, तर जागा िमळल तथन �वपदाथर जोरान बाहर पडतो.


आकचन : वसतच आकारमान कमी होण. Gसरण : वसतच आकारमान वाढण.

करन पहा

तमचा तळहात छातीवर मधयभागी पण थोडासा डावीकड ठवा. सवतःचया हदयाच ठोक जाणवतात. तयाचा अनभव घया.

करन पहा

(72)

फपफस

हदयाच आकचन आिण Fसरण आलटRन पालटRन न थाबता होत असत. हदय आकचन पावल, की हदयातील र� र�वािहनयामधय ढकलल जात. पढचया Fतयक आकचनाचया वळी त पढपढ ढकलल जात.

हदयाचया Fतयक आकचनाला हदयाचा ठोका महणतात. आपला तळहात छातीवर मधयभागी, पण िकिचत डावीकड ठवला तर हदयाच ठोक जाणवतात.

मनगटापाशी तवचचया अगदी जवळRन जाणारी र�वािहनी असत. ितथ बोट टकवली तरी ह ठोक आपलयाला जाणवतात. तया ठोकयानाच आपण नाडीच ठोक महणतो.

� आपण जवहा शात झोपत असतो, तवहा नाडीच ठोक मद गतीन पडत असतात. � आपण जवहा जोरजोरान पळत असतो, तवहा नाडीच ठोक जलद गतीन पडत असतात.

� हदय आकचन पावल, की र�वािहनयामधय हदयातील र� ढकलल जात. तयाच कारण काय असल ?

शवासाबरोबर आत घतलली हवा फपफसापयरत पोचवणयासाठी एक नळीसारख आतरि�य असत. तयाला शवासनिलका महणतात. शवासनिलकला पढ दोन छोट फाट फटतात. तया फाzाना शवसनी

आपण शवसन करतो तवहा नाकावाट हवा शरीरात घतो. ती जया आतरि�यामाफरत शरीराला परवली जात, तयाना फपफस महणतात. आपलयाला दोन फपफस असतात. ती वकषपोकळीत असतात. तयातील एक उजवया बाजला आिण दvसर डावया बाजला असत. दोन फपफसाचया मधय, िकचत डावया बाजला हदय असत. ितथ डावया फपफसामधय खोलगट जागा असत. उजव फपफस डावया फपफसापकषा थोडस मोठ असत.



फपफस

(73)

िशरोपोकळीत असणारा मदU आपल अतयत मह�वाच आतरि�य आह. आपलया सवर हालचालीवर मदUच िनय@ण असत. राग यण, आनद वाटण, दvःख होण अशा सवर भावनाची जाणीव आपलयाला

तयासाठी मदUला पिरपणर सरकषणाची जररी असत. महणन िनसगारन मदUचया वर कवटीच कवच घातल आह.

� आपण किवता पाठ करतो. ती आपलया मदUत नोदवली जात, महणन ती आपलया लकषात राहत. मदUचया या कामाला समरणश�ी महणतात.

मानवी शरीराची रचना खप गतागतीची आह. आपलया शरीराच काम वयवXसथत चालाव, यासाठी शरीरात िकतीतरी आतरि�य असतात. तयाची रचना आिण काम याची मािहती खप मनोरजक आह. मोठपणी ती तमही जरर िमळवा.

� शरीराचया आत चालणारी अनक मह�वाची काम वगवगळी इि�य करतात. अशी इि�य शरीराचया आत असतात. ती बाहरन िदसत नाहीत. तयाना आतरि�य महणतात.

� डोक आिण धड याचया आत असणार‍या पोक�ामधय आतरि�य सरिकषत राहतील अशा रचना शरीरात असतात.

� िगळलला घास घशापासन जठरापयरत पोचवणयाच कायर �ासनिलका करत. ितला अ\निलका महणतात. ती वकषपोकळीत असत.

िशरोपाकळीतील मदbची जागा मदb

मदUमधय होत. जञानि�यानी िदललया मािहतीचा अथरही मदUमधयच समजतो. मदUला इजा झाली, तर माणस कायमचा अपग होऊ शकतो िकवा तो दगावणयाचा सभव असतो.



मदb

महणतात. शवास घतलयान फपफस थोडीशी Fसरण पावतात. तयामळ शवास घतलयावर छाती फगत. हदय आिण फपफस याची काम एकमकावर अवलबन असतात. ही दोनही इि�य मह�वाची

अाहत. ती वकषपोकळीतील बरग�ाचया िपजर‍यात असतात. महणन ती सरिकषत असतात.

(74)

� हदय शरीरभर पसरललया र�वािहनयातन र� खळत ठवत. तयासाठी त सतत आकचन आिण Fसरण पावत असत. हदयाचया आकचनामळ र�वािहनयामधय हदयातील र� ढकलल जात.

� शवसनावाट शरीरात घतलली हवा जया आतरि�यामाफरत शरीराला परवली जात, तयाना फपफस महणतात. उजव फपफस डावया फपफसापकषा थोडस मोठ असत.

� हदय आिण फपफस वकषपोकळीतील बरग�ाचया िपजर‍यात सरिकषत असतात. � मदU आपल अतयत मह�वाच आतरि�य आह. िशरोपोकळीत, कवटीचया आत मदUला सरिकषत

सथान असत. हालचालीवर िनय@ण असण, भावनाची जाणीव होण आिण जञानि�यानी िदललया मािहतीचा अथर लावण ही मदUची काम आहत.

अपघात झाला आिण डोकयाला मार लागला तर कवटीला इजा होऊ शकत. तयामळ जर मदUला दvखापत झाली तर कायमच अपगतव यत िकवा माणस दगावसद धा शकतो. महणन फटफटी िकवा सकटर चालवताना हलमट वापराव.

(अ) जरा डोक चालवा. (१) जोरान पळत गलयानतर आपलयाला धाप का लागत ?

(आ) खालील Gशनाची उततर dा. (१) आतरि�य महणज काय ? (२) पोटाचया भागातील पोकळीचया दोन भागाची नाव सागा. (३) वकषपोकळीतील बरग�ाचया िपजर‍यात कोणती मह�वाची इि�य असतात ? (४) शवास घतलयान छाती का फगत ? (५) िनसगारन मदUचया वर कवटीच कवच का घातल आह ?

( इ ) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. १. अ\ाचया पचनाच काम करणारी आतरि�य .................... असतात. २. आपलयाला ................... फपफस असतात. ३. हदयाचया Fतयक आकचनाला ................... ठोका महणतात.



(75)

४. सवर भावनाची ................... आपलयाला मद�मधय होत. ५. मानवी शरीराची रचना खप ................... आह.

( ई ) चक की बरोबर त िलहा. १. !ासनिलका वकषपोकळीत असत. ..................

२. हदय आपलया मठीपकषा िकिचत मोठ असत. ...................

३. तोडातलया घासाचा ओलसर गोळा होतो. ...................

४. जञानि4यानी िदललया मािहतीचा अथरही मद�मधयच समजतो. ...................

( उ ) कारण िलहा. १. आतरि4य जागचया जागीच रहावी, अशीच शरीराची रचना असत. २. शरीरभर पसरललया र9वािहनयातन र9 खळत ठवाव लागत. ३. मद�ला पिरपणर सरकषणाची जररी असत. ( ऊ ) जो�ा जळवा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट र9परवठा अ>निलका शवसन हदय घास जठरापयरत पोहचवण मद� हालचालीवर िनयBण फपफस

� डॉकटर वापरतात तसा सटथोसकोप तयार करा. तयासाठी Kिसटकचया नMा व छोट Kिसटकच नसराळ वापरा. ***

उप�म

(76)

� पढील िचC नीट पहा आिण िचCाखालील Gशनाची उततर dा.

आपली Fकती चागली असत तवहा अापलयाला वळचया वळी भक लागत. आपण रा@ी वयवXसथत झोपतो. पचनाची तsार नसत. मखय महणज सकाळी उठलयानतर ताजतवान वाटत. छोटी छोटी काम कली तरी थकवा वाटत नाही.

पण काही कारणान आपण कधीतरी आजारी पडR शकतो.

सखन एक िदवस थडगार आइसsीम खा�. दvसर‍या िदवशी ितचा घसा दvखत होता. ितला घास िगळताना @ास होत होता. मधनमधन ती खोकतही होती. आईन दोन िदवस सकाळी आिण शाळतन आलयावर ितला िमठाचया गरम पाणयान गळणया करायला लावलया. ितसर‍या िदवशी सख पनहा खडखडीत बरी झाली. सखचा हा आजार छोटा होता. लवकर बरा झाला.

या मलाचया हाताला hासटर कशासाठी घातल असल ?hासटर घालणयाच काम घरी करता आल असत का ?

या मलीला डॉकटराकड कशासाठी आणल असल ?

तयानतर पधरा िदवसानी सखची ताई आजारी पडली. ितला ताप यऊ लागला. डोळ िपवळसर िदसत होत. ितला अ\ अगदी नकोस झाल. आईन ितला लगच दवाखानयात नल. डॉकटरानी सािगतल, की ताईला कावीळ झालली आह.

आजारपण


१२. छोट आजार, घरगती उपचार

(77)

डॉकटरानी ताईला तीन आठवड पणर िव^ाती घयायला सािगतली. तल, तप, लोणी अस पदाथर घातलल अ\पदाथर न खायच पथय सािगतल. ताईचा हा आजार झटकन बरा होणारा नवहता.

^ीपती आिण तयाची धाकटी बहीण तारा शतात काम करत होत. तया वळी ीपतीला साप चावला. चावलयानतर साप लगच वळवळत िनघन गला. दोघानी साप नीट पािहलाही नाही. पण साप चावलयामळ ^ीपती चागलाच घाबरला. तयान मो(ान आरडाओरडा कला. आजबाजच लोक धावन आल.

‘‘तारा महणत होती, ^ीपतीला ताबडतोब तालकयाचया गावी नयायला हव. सापाचया िवषावर उतारा असणार इजकशन ितथलया सरकारी इिसपतळात िमळत. त ीपतीला 5ायला हव.’’ ताराचया बोलणयाकड कणीही लकष िदल नाही.

लोकानी घाईघाईन बलगाडी जोडली. ^ीपतीला बलगाडीत घातल. तातडीन गावातलया दवळात आणल. गावचया माि@काला बोलावल. माि@कान ^ीपतीला िलबाचया पालयावर झोपवल. माि@क िवष उतरवणयाचा म@ महण लागला.

तमहाला काय वाटत ? सापाच िवष म@ान उतरत का ?अाजबाजचया लोकानी ^ीपतीला माि@काकड आणल त चक आह की बरोबर ?तमही ^ीपतीला माि@काकड नल असत की सरकारी इXसपतळात ?^ीपतीला नतर बर वाटल, पण म@ान िवष उतरल महणन बर वाटल असल का ? की साप

िबनिवषारीच होता आिण ^य माि@काला िमळाल ?

चटकन बर होणार आजार असतील तर त घरगती उपचारानी बर होऊ शकतात. सखचया आईन ितला गरम पाणयाचया गळणया करायला लावलया. ितचा दvखणारा घसा दोन िदवसात बरा कला. आह ना तमचया लकषात ?

योगय की अयोगय

घरगती उपचार

(78)

घरामधय अनभवी, वडीलधार लोक असतात. त कधीकधी अस घरगती उपाय सचवतात.

सदीर झाली असल, तर झोपताना गरम पाणयाचा वाफारा घतात. छाती शकतात.ताप आलयामळ िकवा अपचन झालयान सतत उलzा होत असतील, तर अशा वय�ीला

जवणयाचा अा�ह कर नय, फारतर िलबाच थडगार सरबत 5ाव. दvसर‍या िदवशी दहीभात खायला 5ावा.

कणाला कापल, खरचटल िकवा छोटीशी जखम झाली, तर जखम सवचछ पाणयान धवावी. ती कोरडी करन तयावर िटकचर आयोडीन लावाव. तयावर सवचछ कापस ठवन जखम बाधन ठवावी.

आजार छोटा वाटला तरी तयाचयाकड दvलरकष मा@ कधीही कर नय. घरगती उपचाराला मयारदा असतात, ह प� लकषात ठवाव. दोन िदवसात बर वाटल नाही आिण आजार बळावला तर डॉकटराचा स�ा घयावा ह उततम.

पोटात घयायच कठलही औषध डॉकटराचया सललयािशवाय घण उिचत नसत.

समाजाचया आरोगयाची काळजी घणार‍या, आजार‍याना उपचार दणार‍या सवला आरोगयसवा िकवा व5कीय सवा महणतात.

मोठमो(ा गावात डॉकटराच दवाखान आिण इXसपतळ असतात, पण बहतक शहरामधय आिण �ामीण भागातही शासकीय Fाथिमक आरोगयक� आिण शासकीय रगणालय असतात. आजारी वय�ीना तथ सवलतीचया दरात उपचार िमळतात.

मोठमो(ा शहरात तथील नगरपािलकाही व5कीय उपचार दणारी रगणालय चालवतात.

समाजाला आरोगय सवा परवणारी माणस

(79)

� काही आजार लवकर बर होतात. काही आजार झटकन बर न होणार असतात.� छोट आजार घरगती उपचारानी बर होऊ शकतात. घरातील अनभवी, वडीलधार‍या वयकतीना

अस घरगती उपाय माहीत असतात. � सदीरमधय गरम पाणयाचा वाफारा घतात, छाती शकतात. उलzा होत असतील तर िलबाच

सरबत दतात.

म@-त@, अगार-धपार, गड-दोर यानी आजार बर होत नसतात.

(अ) काय कराव बर ? मबईचया एका शाळत हलन चौथीत िशकत. एक िदवशी सधयाकाळी शाळतन घरी जाताना एका वाहनाचा धकका लागन ती पडली. ितची श� हरपली. पायाला जबरदसत दvखापत झाली.

(अा) जरा डोक चालवा. १. अड�ळशाचया पानाचा अकर कशासाठी उपयोगी पडता ? २. सदीरची लकषण कोणती ? ३. बाम कशासाठी वापरला जातो? ४. ताप उतरलयाची खण कोणती ?

( इ ) कोषटक पणर करा. पढ काही आजाराची नाव िदली आहत. (१) सदीर (२) िचकनगिनया (३) िहवताप (४) खळताना पडRन खरचटण (५) पोटाला तड लागण

(६) िवषमजवर (७) गरम तवयाचा बोटाना चटका बसण (८) पाय मरगळण. यापकी कोणत आजार लवकर बर होणार आहत, कोणत लवकर बर न होणार आहत, ठरवा आिण खालील कोषटक पणर करा.

लवकर बर होणार आजार लवकर बर न होणार आजार




(80)

( ई ) थोडकयात उततर िलहा.

(१) सखचा घसा का दvख लागला ? (२) कावीळ झालयामळ ताईला िकती काळ पणर िव^ाती घयायला सािगतली ? (३) सदीरवर घरगती उपचार कोणता ? (४) डॉकटराचया सललयािशवाय पोटात घयायची औषध घयावीत का ?

( उ ) गाळलल शबद भरा. (१) सखचया ताईच डोळ ............. िदसत होत. (२) ............ चावलयामळ ^ीपती चागलाच घाबरला. (३) धतलली जखम .......... करन तयावर िटकचर आयोडीन लावाव.

� पिरसरातील दवाखानयाला भट 5ा. डॉकटराची मलाखत घया. Fथमोपचारासबधी मािहती िमळवा.***

(81)

कोणत िच@ कोणतया िदशला आह त ओळखा व खालील रकानयात िलहा.

उततर

दिकषण

पिशचम पवर

िचC िदशा िचC िदशा


१३. िदशा व नकाशा

(82)

दोन मखय िदशाचया दरमयान दखील अनक वसत असतात. या वसतची िदशा िनिशचत होणयासाठी उपिदशाचा वापर करता यतो.

डोगर, िवहीर, िदवयाचा खाब, िक�ा ही िच@ मखय िदशावर नाहीत. ती िच@ कोणतया दोन मखय िदशाचया दरमयान आहत त शोधा व खालील रकानयात िलहा.

िचCडोगर

िवहीर

िदवयाचा खाब

िक�ा

मखय िदशाउततर आिण पिशचम

मखय िदशाचया दरमयान कोणतया उपिदशा आहत त नीट समजन घया. आता पाठाचया सरवातीची िच@ पनहा एकदा कोणकोणतया िदशा व उपिदशाना आहत त वहीत िलहा.

िदशा व उपिदशाच चg छाnा आकाराचया कागदावर काढा. त आपण पढ वापरणार आहोत.

खाली िदललया िदशा व उपिदशाच चs नीट अभयासा.

उततर ईशानय

अा�य

वायवय

Z¡F©© Ë¶दिकषण

पिशचम पवर

आता पढील Gशनाची उततर dा.F.१ कोणतया िच@ाचया िदशा तमही सवत: ओळखन िलिहलया?

F.२ कोणतया िच@ाचया िदशा ठरवताना तमहाला इतराची मदत घयावी लागली िकवा अडचण आली?

F.३ मागील इयततत तमही िशकललया मखय िदशा कोणतया?



(83)

िदशा या नहमी जिमनीला समातर असतात. महणन नकाशा नहमी सथािनक िदशानसार जिमनीवर ठवावा. नतर तयाच वाचन कल तर त अचक होत.

� तमही तयार कललया िदशाचsाचा वापर वरील नकाशासाठी करा.- बीड िजल�ात िदशाचs ठवन, कोणकोणत िजलह िदशा व उपिदशावर यतात तयाची नोद करा.- िदशाचs इतर िजल�ावर ठवन, कोणकोणत िजलह िदशा व उपिदशावर यतात तयाची नोद करा. � िदशाचs राजयाचया मधयभागी ठवा व आपलया िजल�ाच राजयातील सथान समजन घया.

उततर



(84)

रिसका आिण रशमा याचया घरातील अतर १० िकलोमीटर (िकमी) आह. नकाशा काढणयासाठीच Fमाण १ सिटमीटर (समी) = १ िकमी अस आह. नकाशामधय, तयाचया घरामधील अतर िकती असल?

वहीचया कागदावर फटपट टीचया साहाययान अतर काढ�न पहा.

पिरसरामधील िठकाण एकमकापासन काही अतरावर असतात. या िठकाणाचा आकारही मोठा असतो. नकाशाचा आकार मा@ तयामानान लहान असता. तयामळ िठकाणामधील अतरही नकाशात दाखवताना कमी कराव लागत.

िच@ काढताना आपण घर, डोगर, माणस इतयादीची िच@, कागदाचया आकारात मावतील अशी लहान आकारात काढता. नकाशा तयार करतानाही असच कराव लागत. परत अस करताना जिमनीवरील दोन िठकाणामधील अतर िवचारात घतल जात, त नकाशात िकती Fमाणात कमी कराव त ठरवल जात. महणजच नकाशातील िठकाणामधील अतर ह Fमाणबद ध असत. खालील िच@ाचया साहाययान ह समजन घया.

िदशा व उपिदशा या माणसान ठरवलया आहत. तयासाठी तयान िनसगारची मदत घतली आह. सयर उगवण-मावळण, हा तयाचा मखय आधार आह.

३० मीटर

३० समी



(85)

� माती, कागदाचा लगदा, प� ह सािहतय वापरन आपलया पिरसराचा उठावाचा नकाशा तयार करा. तयासाठी िशकषकाची मदत घया.

� उपिदशाची ओळख.� िदशाचs.� नकाशाची Fमाणबद धता.� नकाशातील अतर व जिमनीवरील अतर याचा सबध.

(अ) िठकाणाच सथान िकवा बाज सागताना आपण कशाचा वापर करतो ?(आ) नकाशात Gमाण कशासाठी दतात ?

� रजना व जयली या सहलीसाठी बाहरगावी आलया आहत. तयाना तयाचया राहणयाचया िठकाणापासन उ5ानाकड जायच आह. तयाचयाकड तया भागाचा नकाशा आह. १. तयाचया राहणयाचया िठकाणापासन उ5ानापयरतच अतर काढायला तयाना मदत करा. २. तयाचया राहणयाचया िठकाणापासन उ5ान कोणतया िदशस आह त शोधणयास तयाना मदत करा.

उ5ानउ5ान

***




(86)

� तमचया शाळचया/घराचया आजबाजला असणार‍या पिरसराच नीट िनरीकषण करा.� या पिरसरात िदसणार‍या िविवध गो�ीची काळजीपवरक यादी तयार करा.

वरील िच@ामधय आठ वगवग�ा गा�ी दाखवलया आहत. यातील काही गो�ी मानवान सवत: तयार कललया आहत, तर काही िनसगरतः तयार झालया आहत. तयाची वगरवारी खालीलFमाण होईल.

तमचया शाळचया/घराचया पिरसरात िदसललया गो�ीची तमही यादी कलली आह. या यादीच िनसगरिनिमरत व मानविनिमरत अस वगीरकरण करा.

मानविनिमरत गो�ी तयार करताना आपण नसिगरक साधनाचाच वापर करतो. उदा., आपण झाडाचया लाकडापासन खचीर, टबल, बाक इतयादी बनवतो.

िनसगरतः असललया मानवान कललया नदी शाळाझाड पाणयाची टाकीडोगर घरगवत िवहीर


करन पहा


१४. नकाशा आिण खणा

(87)

वरील िच@ात अजच घर व शाळचा पिरसर िदला आह. िच@ाचया आधार खालील कती करा.� िच@ातील अजच घर शोधा. � िच@ातील शाळा शोधा.� अजचया घरापासन शाळपयरतचा मागर िनवडा. तो वग�ा रगान िगरवा.� या मागारवरन शाळत जाताना िदसणार‍या िविवध गो�ीची नोद वहीत खालीलFमाण करा. अज जया रसतयान शाळत जाणार आह, तो मागर तमही शोधला आह. अजला शाळत जाताना लहान रसता व मखय रसता लागल. या रसतयाचया दोनही बाजना वगवग�ा गो�ी/िठकाण आहत. (१) लहान रसतयान जाताना िच@ातील िठकाण कोणकोणतया िदशाना यतात त िलहा.(२) मखय रसतयान जाताना िच@ातील िठकाण कोणकोणतया िदशाना यतात त िलहा.(३) शाळकड जाताना कोणकोणतया िदशाना वळाव लागल त नोदवा. अजच घर व पिरसराच िच@ छोzा आकारात पढ िदल आह. या िच@ात मा@ खरोखरची झाड िकवा इमारती दाखवलया नाहीत. तयाचया जागी िविश� खणा िदलया आहत. तसच वगवगळ रगही वापरल आहत. खणाचयापढ तया कशाचया आहत त िलिहल आह. पिरसरातील काही गोषटी या िच@ात आललया नाहीत ह लकषात घया.

या िचCाला आराखडा महणतात.

उततर

दिकषण

पिशचमपवर


(88)

४. आराख�ात िकती झाड दाखवली आहत ती सखया झाडाचया खणपढ िलहा. ५. अजचया पिरसरातील कोणतया गो�ी आराख�ात आललया नाहीत, तयाची नाव िलहा.

� आराखडा तयार करताना आपण िविवध खणाचा व रगाचा वापर कला. � या आराख�ाचा नकाशा करणयासाठी, तयामधय िदशा, सची, शीषरक व Gमाण 5ाव लागत.� नकाशामधय एका िठकाणाहन दDसर‍या िठकाणी हालणार‍या घटकाचा समावश कला जात

नाही. उदा., Gाणी-पकषी, माणस, रसतयावरन जाणारी वाहन इतयादी.� पिरसरामधील िच@ात रसता जयाFमाण वळण घत गला आह, तसाच तो नकाशातही दाखवला

जातो. रसत, न5ा, लोहमागर नकाशात अशाच Fकार दाखवतात.� अजच घर व पिरसराचा नकाशा खाली िदला आह. तमचया पिरसराचा नकाशा तमही काढलयावर

या नकाशाशी जळवन पहा. तमचया नकाशात काही उिणवा असतील तर दbर करा.

शजारील आराखQाच िनरीकषण करन खालील कती वहीवर करा.१. घरासाठी वापरलली िविश�

खण काढा.२. आराख�ामधय ही खण िकती

िठकाणी वापरली आह ती सखया तया खणपढ िलहा.

३. झाडासाठी वापरलली खण काढा.


(89)

तमही सरवातीला कललया िनसगरिनिमरत व मानविनिमरत यादीसाठी साधया सोपया खणा तयार करा. खणाचया आधार तमचया पिरसराचा आराखडा एका कागदावर काढायचा आह.� रसता, नदी, लोहमागर ह जस पिरसरात िदसतात तसच आराख�ात Fथम काढा. मग खणाचया साहाययान इतर गो�ी दाखवा. � तमही तयार कललया खणाची सची

� नकाशामधील चका शोधा व तयाना करा.

नकाशा तयार करणयाच शास@, आता खप िवकिसत झाल आह. आपल पवरजदखील नकाश तयार करत होत. नकाश तयार करणयासाठी त Fाणयाची कातडी, हाड, कव�ा, मातीची/दगडाची पाटी इतयादीचा वापर करत. समार ५००० वषारपवीर मसोपोटिमया नावाचा Fदश अXसततवात होता. या Fदशाचा काही

आराख�ाचया बाजला तयार करा. तयाचया खणाचा अथर तयाचयापढ िलहा. � तमचया पिरसरातील सयोरदयाची बाज लकषात घऊन, आराख�ात िदशाचs दाखवा. आता या आराख�ाला ‘माझा पिरसर’ अस नाव (शीषरक) 5ा.

तयार झालला तमचा नकाशा हा Fमाणरिहत नकाशा आह. जमलयास आमहाला तो पाठवा...!

भाग दाखवणारी तवहाची - ‘मातीची पाटी’ (Clay Tablet) - सोबत दाखवली आह. ती पहा.



करन पहा

(90)

(१) आपलया राजयाला ऐितहािसक पाशवरभमी लाभलली आह. महारा�aात जलदvगर (सागरी िक�ा) िगिरदvगर (डोगरी िक�ा) व भईकोट (मदानी िक�ा) अस िक� आहत. िक� असललया िजल�ाची नाव वहीत नोदवा.

(२) गरम पाणयाच झर कोणकोणतया िजल�ामधय आहत, त वहीत िलहा.(३) आपलया राजयात जया िजल�ामधय लणी आहत, तया िजल�ाची नाव अधोरXखत करा.(४) नकाशातील बदर असणार िजलह शोधा व तयाचया नावाभोवती � अशी खण करा.(५) सचीतील मािहतीचा वापर करन मानविनिमरत व नसिगरक घटकाची वगरवारी करा.(६) पण-कोलहापर शहरादरमयान राषटaीय महामागर व लोहमागर आहत. यापकी कोणता मागर कमी

अतराचा आह, त वहीत िलहा. (७) गोिदया-च�पर लोहमागर िगरवा व तयावरील सथानक वहीत नोदवा.

खाली िदललया महारा�aाचया नकाशाच िनरीकषण करन कती करा.


(91)

(अ) मानविनिमरत गोuीसाठी साधन कोठ�न उपलबध होतात?(आ) कोणत घटक नकाशात दाखवल जात नाहीत? तयाच कारण काय?(इ) पिरसरातील घटक नकाशात दाखवताना कशाचा वापर करतात?(ई) ‘अ’ व ‘ब’ पकी कोणता नकाशा पणर आह ? अपणर नकाशात कोणतया गोuी नाहीत, तया नोदवा.

� नकाशातील नसिगरक व मानविनिमरत घटक ओळखण.� आपलया पिरसरात नसिगरक आिण मानविनिमरत दोनही Fकारचया गो�ी असतात.� नकाशा तयार करताना िविश� खणाचा वापर करतात.

जकबला तयाचया पिरसराचा नकाशा तयार करायचा आह. तयाला पिरसरात खालील गो�ी िदसलया. यापकी कोणतया गोषटी तयान नकाशात दाखवावयात ? तमही तयाला मदत करा. घर, उडणारा कावळा, पोलीस सटशन, गाई, टपाल कायारलय, महशी, शाळा, मोटारगाडी, चौक, रसता, टॉवर, रलवगाडी, रलवसटशन व शत.

अ ब




(92)

तमचया पिरसरातील एखा5ा मो(ा झाडाच खालील मद 5ाचया आधार िनरीकषण करा.(१) झाडाच वगवगळ भाग कोणत ?(२) यातील कोणकोणतया गो�ी झाडाला बहताश वळा िदसतात?(३) झाडाचा सवारत लहान भाग कोणता व तो कशाशी जोडला आह?(४) झाडाला अनक लहान-लहान फा5ा असतात. तया कशाशी जोडललया असतात?(५) झाडाचया खोडाला मो(ा फा5ा िकती आहत?झाड तयार होणयासाठी पान, लहान फा5ा, मो(ा फा5ा, खोड इतयादी अनक घटकाची

आवशयकता असत. आपल राजयस�ा असच लहान लहान वसतया, गाव, तालक व िजल�ाच िमळRन झालल आह. त पढील पषठावरील िच@ाचया मदतीन समजन घऊया.

माणस शती करायला लागला. तयाची शती पाणयाजवळ अस. तो शताजवळ वसती करन राह लागला. अशाFकार वा�ा-वसतया तयार झालया. या वा�ा-वसतयाची पढ गाव झाली व गावाची वाढ होऊन शहर िनमारण झाली.

१५. माझा िजलहा माझ राजय


करन पहा

(93)

� वर िदलल गाव, तालका, िजलहा व राजय वगवगZा रगानी रगवा.

� साबत िदललया िच@ाद वार ‘गाव’, गावापासन ‘तालका’, तालकयापासन ‘िजलहा’ व िजल�ापासन ‘राजय’ कस तयार झाल त समजन घऊ या.


(94)

खाली आपलया राजयाचा Fाकितक नकाशा िदला आह. नकाशाच काळजीपवरक िनरीकषण करा व Fशनाची उततर वहीत नोदवा. १. आपलया राजयात उततर-दिकषण पसरललया

पवरताच नाव काय ?२. या पवरताचया पिशचमकडील जिमनीचया

भागास काय नाव िदल आह ?३. हा भाग कोणतया सम�ाशी जोडलला आह. ४. स�ा�ी पवरताचया पवरकडील भागाला

काय महणतात ?५. आपलया राजयात उततरला असललया

पवरताच नाव काय ?६. आपलया राजयातील पवरकडRन पिशचमकड

वाहणारी नदी कोणती ?

७. वायवयकडRन आ�य िदशकड वाहणार‍या कोणतयाही दोन न5ाची नाव िलहा.

८. स�ा�ी पवरतातन उगम पावन, अरबी सम�ाला िमळणार‍या कोणतयाही दोन न5ाची नाव िलहा.

९. स�ा�ी पवरतातन िनघाललया व पवरकड पसरललया डोगररागा शोधा. तयाची नाव िलहा.

१०. नकाशातील मह�वाची धरण कोणती ? ११. ही धरण कोणकोणतया न5ावर आहत ? १२. स�ा�ी पवरतातील घाटाची नाव िलहा.

ZH$memer ‘¡Ìr

(95)

वरील नकाशात आपलया राजयातील जासत, मधयम व कमी पावसाच Fदश दाखवल आहत. पावसाचा शतीवर पिरणाम होतो. पढील पषठावर एक त�ा िदला आह. तयात जासत, मधयम व कमी पावसाचया Fदशातील िपक िदली आहत. नकाशा व तकतयाचया आधार पढील कती करा.

१. मबई ही महारा�a राजयाची राजधानी आह, तर नागपर ही उपराजधानी आह.

२. Fाकितक रचनवरन महारा�aाच तीन Fमख िवभाग पडतात. िकनारप{ीचा Fदश, पवरतीय Fदश व पठारी Fदश.

३. गोदावरी ही महारा�aातील सवारत लाब नदी आह.

४. महारा�aाचया उततर भागात सातपडा पवरतराग आह. या पवरतरागतील असतभा ह सवारत उच िशखर आह.

५. स�ा�ी पवरतास ‘पिशचम घाट’ असही महणतात. या पवरतरागतील ‘कळसबाई’ ह महारा�aातील सवारत उच िशखर आह.

६. राजयाचया पिशचमस अरबी सम� आह.



(96)

पावसाच Fदश व मखय िपकजासत मधयम कमी

भात/धान गह जवारीतर बाजरी सोयाबीन मटकी

मागील पषठावरील पजरनयमानाचा नकाशा व खाली िदलला िपकाचा त�ा पाहा. तयावरन कोणती िपक महारा�aाचया कोणतया भागात यतील ह शोधा. खाली नकाशा िदला आह. तयात सची िदली आह. तयातील खणाचा वापर करन या नकाशात पावसानसार िपकाच िवतरण दाखवा.

शतातील िपकाच उतपादन ह हवामान, मदा व पाणयाचया उपलबधतवर अवलबन असत. महारा�aात वगवग�ा Fदशात कमी-जासत पाऊस पडतो. तयामळ िपकाचया बाबतीत िविवधता आढळत. शती हा महारा�aातील Fमख वयवसाय आह.

राजयातील बहताश शती पावसाचया पाणयावर अवलबन आह. ती ‘िजरायती शती’ होय. काही िठकाणी जलिसचनाद वार पाणीपरवठा करन शती कली जात. ती ‘बागायती शती’ होय.

पावसा�ात होणारा शतीचा हगाम हा ‘खरीप हगाम’ असतो. िहवा�ात होणारा शतीचा हगाम हा ‘रबी हगाम’ असतो.

(97)

(१) �ाकषाच पीक दशरवणार िजलह अधोरXखत करा.(२) कापसाच पीक दशरवणार‍या िजल�ाना करा.(३) ठाण िजल�ातील िपकाचया िचनहाभोवती करन तयाची नाव वहीत िलहा.(४) नारळाच पीक कोणकोणतया िजल�ात जासत आह त वहीत नोदवा.(५) सwयाच पीक कोणकोणतया िजल�ात यत त शोधा व िजलह वग�ा रगान रगवा.

िपकाच उतपादन अिधक िमळाव महणन रासायिनक खताचा व औषधाचा वापर वाढला आह. परत यामळ मदच FदUषण वाढत. आपण रासायिनक खताचा वापर कमीत कमी करायला हवा. सि�य खताचा वापर अिधक कला पािहज. तयामळ पयारवरणाची हानी रोखता यईल.

� नकाशाच िनरीकषण करा व पढील कती करा.

वरील सवर िपक ही जलिसचनावर आधािरत आहत. हवामान व मदनसार तयाच िवतरण आढळत. तयाना वयापारी िकवा नगदी िपक असही महणतात. या िपकासाठी रासायिनक खत व औषध वापरली जातात.



(98)

आपलया राजयाच Fशासकीय िवभाग खाली िदल आहत. तयाच िनरीकषण करन राजयाचया नकाशामधय ह िवभाग वगवग�ा रगानी रगवा.

(१) एखा5ा शताला/म�ाला भट 5ा. तथ वगवग�ा हगामात घतलया जाणार‍या िपकाची यादी करा.

(२) शतामधय जलिसचनाचया कोणकोणतया सिवधा आहत, यावर शतकर‍याशी चचार करा.(३) शतीवर कोणकोणतया बाबीचा पिरणाम होतो, त जाणन घया. � तमचया अस लकषात यईल, की एकाच शतात अनक Fकारची िपक घतली जातात. शतीसाठी

पाणयाची उपलबधता अतयावशयक असत.

िशकषकासाठी १. Fशासकीय िवभाग सकलपना िशकवण अपिकषत नाही. २. आवशयक तथ मागरदशरन कराव.


करन पहा

(99)

भाषा व भाषचया बोली महारा�a राजयाची िनिमरती १ म १९६० रोजी झाली. भारतातील राजयाची िनिमरती भाषाचया आधारावर झाली आह. ‘मराठी’ ही महारा�aाची राजभाषा आह. भाषचया बाबतीत आपलया राजयात सामय तसच िविवधताही िदसत. वगवग�ा Fदशात मराठी भाषचया उ¤ारामधय बदल जाणवतो. तयामळ राजयात बोलीभाषचया बाबतीत िविवधता आढळRन यत. या िविवधतचा आपण आनदान सवीकार कला पािहज.

िविवध Gदश मराठीचया काही बोलीकोकण कोकणी, मालवणीिवदभर वर‍हाडीखानदश अिहराणी (खानदशी)

गोरमाटी, कोलामी, कोरक इतयादी महारा�aातील आिदवासी जमातीचया पारपिरक बोलीभाषा आहत.

आपलया राजयात परपरनसार सण,

उतसवात िविवधता आढळत. िदवाळी, दसरा, X¥समस, ईद इतयादी सण सवरजण

साजर करतात. कोकणात नारळीपौिणरमा, होळी, गणशोतसव ह सण Fामखयान साजर होतात, तर

पठारी Fदशावर दसरा, िदवाळी, बलपोळा इतयादी सण मो(ा Fमाणात साजर कल जातात. १५

ऑगसट व २६ जानवारी ह दोन राषटaीय सण दशभर उतसाहात साजर कल

जातात.


(100)

� आपलया राजयाची Fाकितक रचना.� हवामान, मदा व पाणयाचया उपलबधतनसार िपकामधील िविवधता.� मराठी राजभाषा व मराठी भाषचया बोली.� सणोतसवातील िविवधता.

सधीर आिण सवपनील तमचया गावी आल आहत. तमचया िजल�ातील Fिसद ध असलला खा5पदाथर तयाना नयायचा आह. कोणता खा5पदाथर तमही तयाना सोबत 5ाल ?

� गाव, तालका, िजलहा, राजय व दश ह सवर मानविनिमरत आह, की नसिगरक आह, त शोधा.

(अ) खालील Gशनाची उततर िलहा.(१) सwयाच पीक महारा�aात कोणतया भागात घतल जात ?(२) नारळ, सपारी व आबा ही िपक राजयाचया कोणतया भागात घतली जातात ?(३) तमचया पिरसरातील मराठी भाषचया बोली िलहा.(४) महारा�a राजयाचया पवर भागात उततरकडRन दिकषणकड वाहणारी नदी कोणती ?(५) राजयातील कोणकोणतया िजल�ामधय जवारीच पीक घतल जात ?(६) ‘१ म’ आपलया राजयात कशासाठी साजरा करतात ?

(आ) कती करा ः तमचया आवडतया सणाच िचC काढा.

� आपलया िजल�ाच हवामान कस आह त समजन घया. तयानसार िजल�ात होणारी मखय िपक कोणती त नोदवा.

***





(101)

शवता रोज सकाळी पावणसात वाजता जागी होत.

दोनही िच@ामधय कोणत फरक आहत ? त कशामळ पडल आहत ?आपण पथवीवर राहतो. पथवीला सयारपासन Fकाश िमळतो. पथवीचा आकार एखा5ा

भलयाथोरलया चडRसारखा गोल आह. तयामळ सयारचा Fकाश सपणर पथवीवर पोचत नाही. अधयार पथवीवर Fकाश पडतो, तर अधयार पथवीवर अधार असतो.

जया भागावर सयारचा Fकाश पडतो तथ िदवस आह अस महणतात. जया भागावर सयारचा Fकाश पोचत नाही तथ अधार पडतो. तथ राC आह अस महणतात.

िदवस आिण रा@ याचा पाठिशवणीचा खळ आपण रोज पाहतो. िदवसानतर रा@ यत आिण रा@ीनतर पनहा िदवस यतो. ह चs न थाबता सर असत. याच कारण काय असल ?

भोवरा जसा सवतःभोवती िफरतो, तशी पथवी सवतःभोवती िफरत असत. तयामळ सयारचया Fकाशात यणारा भाग काही वळान अधारात जातो आिण अधारात असणारा भाग हळRहळR Fकाशात यतो.

महणजच जथ िदवस आह तथ काही वळान रा@ होत आिण रा@ आह तथ काही वळान िदवस होतो.

सयर सकाळी पवरकड उगवतो आिण पिशचमकड सरकत जातो. सायकाळी तो पिशचमकड मावळतो. महणन सयर पथवीभोवती िफरतो अस आपलयाला वाटत. पण तो कवळ भास असतो. Fतयकषात

पथवी सवतःभोवती िफरत. महणन पथवीवर िदवस आिण रा@ होतात. पथवीचया सवतःभोवतीचया या िफरणयाला पथवीच पिरवलन महणतात.


१६. िदवस आिण राC

(102)

िदवसाच चोवीस तास असतात. पण रोजचया रोज बारा तासाचा िदवस आिण बारा तासाची रा@ असत का ?

तस असत तर रोज सकाळी सहा वाजता सयर उगवला असता आिण सायकाळी सहा वाजता सयर मावळला असता.

Fतयकषात काय होत, त आपण पाह.

काही िदनदिशरकामधय सयोरदयाची आिण सयारसताची वळ िलिहलली असत. अशी यदाची िदनदिशरका घया. िदनदिशरकचा वापर करन पढील दोन को�क पणर करा.

कोuक g.१

िदनाक ४ ८ १२ १६ २० २४ २८सयोरदय

म मिहना सयारसत

कोuक g.२

िदनाक ४ ८ १२ १६ २० २४ २८

सयोरदयनोवहबर मिहना

सयारसत

तमहाला काय आढळ�न यईल ? नोवहबर मिहनयात सयोरदय उिशरा होत जातो, तर सयारसत लवकर होत जातो. म मिहनयात सयोरदय लवकर होत जातो, तर सयारसत उिशरा होत जातो.

यावरन काय उलगडत ? नोवहबर मिहनयात िदवस लहान लहान होत जातो आिण रा@ मोठी मोठी होत जात. म मिहनयात िदवस मोठा मोठा होत जातो आिण रा@ लहान लहान होत जात.

आता आपली खा@ी झाली, की दररोज िदवस बारा तासाचा आिण रा@ बारा तासाची अस नसत.

सपणर वषारत २२ माचर आिण २२ सपटबर या दोनच तारखा अशा आहत, की तया तारखाना १२ तासाचा िदवस आिण १२ तासाची रा@ असत.


करन पहा

(103)

जया काळात िदवस मोठा आिण रा@ लहान असत, तया काळात उनहाळा यतो.जया काळात िदवस लहान आिण रा@ मोठी असत, तया काळात िहवाळा यतो.

२२ माचर रोजी १२ तासाचा िदवस आिण १२ तासाची रा@ असत. तयानतर हळRहळR आपलयाकड िदवस मोठा होत जातो. रा@ लहान होत जात. अस २१ जनपयरत चालत. २१ जन या तारखला आपलयाकड सवारत मोठा िदवस आिण सवारत लहान रा@ असत.

२१ जनपासन िदवस लहान होत जातो आिण रा@ मोठी होत जात. अस २२ सपटबरपयरत चालत. परत एकदा २२ सपटबर रोजी १२ तासाचा िदवस आिण १२ तासाची रा@ असत. तया पढील काळात िदवस आणखी लहान होत जातो. रा@ आणखी मोठी मोठी होत रहात. अस २२ िडसबरपयरत चालत. २२ िडसबर या तारखला आपलयाकड सवारत लहान िदवस आिण सवारत मोठी रा@ असत.

२२ िडसबरपासन िदवस मोठा होत जातो आिण रा@ लहान होत जात. अस २२ माचरपयरत चालत. २२ माचरपासन हच चs पनहा नवयान सर होत.

िदवस लहान-मोठा हात जाण आिण ॠत बदलण याचा सबध असतो.

सयारचा Fकाश एकावळी सपणर पथवीवर पोचत नाही. महणन अधयार पथवीवर Fकाश असतो, तर अधयार पथवीवर अधार.

पथवी सवतःभोवती िफरत असत. तयामळ Fकाशात असणारा भाग अधारात जातो, तर अधारातला भाग Fकाशात यतो. तयामळ पथवीवर िदवस आिण रा@ यतात.

िदवसाच २४ तास असतात. तथािप वषरभरात कवळ २२ माचर आिण २२ सपटबरला रा@ आिण िदवस १२-१२ तासाच असतात.

िडसबर त जन िदवस मोठा मोठा होत जातो, तर जन त िडसबर िदवस लहान लहान होत जातो. २२ माचरपासन २१ जनपयरत आपलयाकड िदवस मोठा होत जातो आिण रा@ लहान होत जात. २१ जनपासन २२ सपटबरपयरत िदवस लहान होत जातो आिण रा@ मोठी होत जात.

२२ सपटबरपासन २२ िडसबरपयरत िदवस आणखी लहान होत जातो आिण रा@ आणखी मोठी होत जात. २२ िडसबरपासन पनहा िदवस मोठा होत जातो, रा@ लहान होत जात.




(104)

(अ) जरा डोक चालवा. (१) अमावासयला च� आकाशात असतो, पण िदसत नाही. तयाच कारण काय असल ? (२) उनहा�ापकषा िहवा�ात पकषी घरzात लवकर का परततात ?

(आ) थोडकयात उततर dा. (१) पथवीवर Fकाश कोठRन यतो ? (२) पथवीचा आकार कसा आह ?

(३) िदवस आह, अस कवहा महणतात ? (४) रा@ आह, अस कवहा महणतात ?

(इ) वणरन करा. (१) पथवीच िफरण.

(२) िदवस आिण रा@ याच पाठिशवणीच चs.

(ई) िरकामया जागा भरा. (१) िदवसाच ............ तास असतात. (२) सयारचया उगवणयाला ............. महणतात. (३) सयारचया मावळणयाला .......... महणतात.

(४) २२ माचरपासन ........... पयरत आपलयाकड िदवस मोठा होत जातो आिण रा@ लहान होत जात.

(उ) चक की बरोबर त सागा.

(१) २२ माचर रोजी िदवस आिण रा@ीच तास समसमान असतात. (२) २१ जन रोजी सवारत मोठा िदवस व सवारत लहान रा@ असत. (३) २२ सपटबर रोजी िदवस आिण रा@ीच तास असमान असतात.(४) २२ िडसबर रोजी सवारत मोठा िदवस व सवारत लहान रा@ असत.

***


(105)

• या िच�ामधय तमहाला काय िदसत ? • या िच�ातील छोटी मल मो�ा माणसाकड�न काय िशकत आहत ?

लहानाच मोठ होताना आपण अनक छो"ा-मो�ा गो$ी िशकत जातो. तयातन आपलया सवयी घडत जातात. आपलया आवडीिनवडी ठरत जातात. हळ�हळ� आपल िवचार प/ होऊ लागतात. यालाच आपली ‘जडणघडण होण’ अस महणतात.

तमही तमच लहानपणच फोटो बिघतल असतील. तमही रागायला लागलात. चालायला िशकलात. बोलायला िशकलात. दात कस घासायच ? अघोळ कशी करायची ? न साडता कस जवायच ? मो�ा माणसाशी कस वागायच ? यासारखया साधया-साधया गो$ीपासन िकतीतरी गो$ी तमही िशकलात. शाळच द6र कस भरायच ? सायकल कशी चालवायची ? मोबाइलवरचा खळ कसा खळायचा ? गाई-गराना चारा कधी <ायचा ? द=कानातन वाणसामान कस आणायच ? अनोळखी लोकाशी कस वागायच ? अशी खप मोठी यादी आपलयाला करता यईल.

या सग�ा गो�ी तमही कशा िशकलात ? या गो�ी तमहाला कोणी िशकवलया ?


१७. माझी जडणघडण

(106)

आईवडील आिण नातवाईक याचयाकड�न यातलया खपशा गो$ी तमही िशकला असाल. आई-वडील आपल बोट धरन आपलयाला चालायला िशकवतात. वागणया-बोलणयाची पBत सागतात. चक झाली तर ती कशी सधारायची त सागतात. आपण एक चागला माणस वहाव, अस तयाना वाटत असत.

िसहाचा बछडा िशकार करायला कसा िशकतो ?िशकार करन आपल पोट कस भरायच ह िसहाचया बछGाला जनमतःच माहीत नसत. िशकार

कशी करायची ह तयाला तयाची आई आिण कळपातील इतर िसिहणी िशकवतात. दोन आठवGाच होईपयरत बछड खप नाजक असतात. त आपल डोळही उघडत नाहीत. तयामळ तयाची आई तयाना सगLापासन लपवन ठवत. बछड आठ आठवGाच झाल, की ती तयाची कळपातील इतराशी ओळख करन दत. बछGाची काळजी मग कळपातील सगLाच िसिहणी घऊ लागतात. तीन मिहनयाचा होईपयरत सगLाजणी तयाच लाड करत असतात. तयानतर तयाच िशकारीच Oिशकषण सर होत. िशकार करणयात पारगत होणयासाठी दोन त तीन वषारचा काळ जावा लागतो.

आपलयाला चागलया सवयी लागावयात महणन आपली Oमाची माणस धडपडत असतात.आजी, आजोबा, काका, मामा, मावशी, आतया यासारखया जवळचया नातवाइकानाही आपलयाबRल आपलकी असत. तयाचयाकड�न आपण खप गो$ी िशकतो. सवतःची काम सवतः कशी करावीत ह जवळची माणस िशकवत असतात. या गो$ी जया वळी आपण वयवUसथत कर लागतो तवहा सगळजण आपल कौतक करतात. आपण ‘मोठ झालो’ अस सगळजण महण लागतात.

हाली रघनाथ बरफ िकवा समीप अिनल पिडत ही नाव तमही ऐकली आहत का ? हाली ही ठाण िजलZातील शहापर या तालकयातील मलगी आह. हालीन आपलया मो�ा बिहणीला िबब"ाचया तावडीतन सोडवल. समीपन गो�ात दावणीला बाधललया महशीची आगीतन सटका कली. तयाबRल या दोघाचाही जानवारी २०१३ मधय Oधानम`याचया हसत रा$aीय वीरता परसकार दऊन गौरव करणयात आला.

तमचया आई-विडलाकड�न आिण नातवाइकाकड�न तमही कोण-कोणतया गो$ी िशकलात ? तयाची यादी करा. या सगLा गो$ी तमही कशा िशकलात ? िवचार करा.




(107)

Oतयक गो$ आपण िशकवलयावरच िशकतो अस नाही. अवतीभवती बघनही आपण अनक गो$ी िशकत असतो. आपलया िम�मि�णी कशा बोलतात ? कोणत कपड घालतात ? कोणत खळ खळतात ? अभयास कसा करतात ? ह अनकदा आपण नकळतपण िशकतो. बरचदा तयाचयासारख वागायलाही लागतो.

बाबा आमट यानी समाजसवत सपणर आयषय घालवल. कgरोगी, दU$हीन, अपग लोकाना सवतःचया पायावर उभ करण, ह तयाचया आयषयाच धयय होत. या कायारत तयाचया पतनी साधनाताई यानी तयाना मोलाची साथ िदली. तयाची मल आिण सना यानी तयाच कायर पढ चाल

Oथमशच बाबा, ‘सलमान, बोमन आिण Oथमशची म�ी

झालयापासन Oथमश न कटाळता गिणताचा अभयास करायला लागला आह.’

झोयाची अममी, ‘झोया, िशलपा आिण

गल याची म�ी झालयापासन ितघीजणी रोज सधयाकाळी

सायकल चालवतात. तयामळ ितघीचाही छान वयायाम

होतो.’

रणकाची आई, ‘आधी जवताना रणका उसळी खात

नवहती. शाळत जायला लागलयापासन ती सवर जवण

वयवUसथत जवत.’

बाबा आमट

शाळतील पालक-िशकषक सभला पालक आल आहत. त एकमकाशी काय बोलत आहत पाहा !

ठवल. आता तयाची ितसरी िपढीदखील या कायारत आपल योगदान दत आह.

आई-वडील, आजी-आजोबा याच अनकरण करत समाजसवच कायर पढ चाल ठवणयाच ह उदाहरण िकती Oरणादायी आह ना !


(108)

• तमहाला तमचया िम� िकवा मि�णीची कोणती गो$ आवडत ? कोणती गो$ आवडत नाही ?• तमहाला तमचया िम�मि�णीकड�न कोणकोणतया गो$ी िशकावयाशा वाटतात ?

िम�मि�णीOमाणच सभोवतालचया पिरसरातील माणसाचाही आपलयावर Oभाव पडत असतो. शजार‍याशी आपला रोजच काहीना काही सबध यत असतो. एकमकाच वागण, बोलण, जवणाखाणयाचया पBती आपण जवळ�न पाहत असतो. तयाचा आपलया जडणघडणीवर पिरणाम होत असतो. आपलयापकषा वगLा िठकाणाहन आलल लोक जर शजारी राहत असतील तर तयाचयाकडील खा<पदाथर, तयाच वगळ सणवार याबRल सहजच मािहती िमळत. यातन आपली िविवधतशी ओळख होत.

बरचदा शजार‍यानी अापलयाला लहानपणापासन पािहलल असत. आपलयािवषयी तयाना िजवहाळा असतो. शजार‍यामळ आपलयाला चागलया सवयी लाग शकतात. चागला शजार आपलया जडणघडणीत महnवाचा असतो.

िहना : आमचया शजारचया आजीच खप वय झाल आह. तरीही रोज न कटाळता तया अगण झाडतात. सवत:च काम सवत: करतात. तयाचयामळ मला सवावलबनाच महnव कळल.

• Oताप, सिOया आिण िहना याचयासारखच तमहीसBा तमचया शजार‍याकड�न एखादी गो$ िशकला आहात का ? तयािवषयी तमचया वहीत िलहा.

Oताप : माझया शजारचया आजोबाना रोज सकाळी िफरायला जायची आवड आह. तयाचयाबरोबर मीही कधीकधी टकडीवर जातो.

सिOया : आमचया शजारचया ताईला वाचनाची आवड आह.ती मला अनकदा छान छान गो$ीची पसतक वाचायला दत.

Oताप : माझया शजारचया आजोबाना रोज सकाळी िफरायला जायची आवड आह. तयाचयाबरोबर मीही कधीकधी टकडीवर जातो.

िहना : आमचया शजारचया आजीच खप वय झाल आह. तरीही रोज न कटाळता तया अगण झाडतात. सवत:च काम सवत: करतात. तयाचयामळ मला सवावलबनाच महnव कळल.


(109)

• लहानाच मोठ हाताना आपण जया अनक गो$ी िशकतो. तयातन आपली ‘जडणघडण’ होत.• आपलया जडणघडणीत आपल आई-वडील, जवळच नातवाईक महnवाची भिमका

बजावतात.• आपलया िम�मि�णी आिण शजारीपाजारी याचयाकड�नही आपण काहीना काही िशकत

असतो.• आपलयावर जाणीवपवरक कललया ससकारातन आपण िशकतो.• आपलया अवतीभवती बघनही आपण िशकत असतो.

(अ) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. १. आपलयाला ......... सवयी लागावयात महणन आपली Oमाची माणस धडपडत असतात. २. चागला शजार आपलया ......... महnवाचा असतो.

(आ) एका वाकयात उततर िलहा. १. आपलया आवडीिनवडी कशा ठरत जातात ? २. आपलयाला िविवधतची ओळख कशी होत ?

(इ) ओळखा कोण ? १. टकडीवर आजोबासोबत िफरायला जाणारा ......... . २. सिOयाला वाचनाची आवड लावणारी ......... . ३. शजारचया आजीमळ सवावलबनाच महnव समजन घणारी ......... .

• शौयर परसकार िमळाललया मलामलीची मािहती व िच� िमळवा.• सट टीत तमचया िम�ानी कोणतया नवीन गो$ी िशकलया, याची नोद करा.

* * *



उप8म

(110)

आईवडील आिण आजी-आजोबाना िवचारन तमचया कटtबािवषयी खालील मािहती िमळवा. • वर िदललया वषीर तमचया कटtबात िकती माणस होती ? • कटtबातील माणसाचया सखयत बदल झाला का ? • हा बदल कशामळ होत गला ? कटtबातील माणसाची सखया वगवगळी अस शकत. ही सखया कायम तशीच राहत नाही. ती कमी-अिधक होत असत. कटtबातील सदसयाचया लvामळ कटtबाचया सदसयाचया सखयत वाढ िकवा घट होत. लvानतर काक िकवा विहनी आपलया घरी आलयाच आिण आतया िकवा ताई द=सर‍या घरी गलयाच तमही पािहल असल. जनम िकवा मतयमळही कटtबातील सदसयाचया सखयत बदल होतो. नवी िपढी जनमाला यत. तयाबरोबर कटtबाची वाढ होत. महातारपण, आजार, अपघात यासारखया कारणामळ कटtबातील सदसय दगावतात. तयामळ कटtबातील सदसयाची सखया कमी होत. काही वळा िशकषणासाठी मल-मली द=सर‍या िठकाणी जातात. तसच कामधदा नोकरी-वयवसायािनिमतत घरातील माणस द=सर‍या िठकाणी जाऊन राह लागतात. अशा Oकार एका िठकाणाहन द=सर‍या िठकाणी जाऊन राहणयाला ‘सथलातर करण’ अस महणतात. िववाह, जनम-मतय आिण सथलातर यामळ आपलया कटtबातील सदसयाची सखया कमी-अिधक होत राहत. अशा Oकारच बदल फy आपलयाच कटtबात होतात अस नाही. अस बदल सपणर समाजातही होत असतात.

आज

सन १९७०सन १९५०

सन १९९०

करन पहा

ईईईई

१८. कट>ब आिण शजारात होत असलल बदल

(111)

शजारी िदलली ितिकटाची िच� पहा.

• समाजात झालल कोणत बदल ितिकटावरचया िच�ातन िदसत आहत ?

कटtबातील माणस काही कारणान घरापासन द}र गला की प�ान, द}रधवनी~ार आिण आता इटरनट~ार सपकारत राहतो. या आधिनक सपकर माधयमामळ जग जवळ आल आह.

पकषीसAा सथलातर करतात. अ� आिण िनवार‍यासाठी अनक पकषी सथलातर करतात. आकाशात इ�जी वही (V) अकषरासारखा आकार करन उडणार‍या हसाचा थवा तमही पािहला आह का ? अतयत सदर िदसणार‍या रािहत पकषयािवषयी तमही ऐकल आह का ? ह पकषी दरवषीर ठरावीक वळी एका िठकाणाहन द=सर‍या

िठकाणी सथलातर करतात. काही पकषी द}रवर उडत जातात, तर काही जवळचयाच िठकाणी जाऊन राहतात. आकटोबर त माचर या मिहनयाचया दरमयान रोिहत पकषी महारा$aातील अनक िठकाणी पाहायला िमळतात. पकषी थवयाथवयान उडतात. त एकमकाचया सोबतीन एक� राहत असल, तरी तयाना काही माणसासारख कटtब नसत िकवा माणसासारखा शजारही नसतो !



(112)

जनया काळापासन आतापयरत कटtबाचया सवरपात खप बदल झाल आहत. शतीतन सवतःची उपजीिवका करणारा माणस हा एका जागी Uसथरावला होता. शतीचया कामासाठी खप माणस लागत. तयामळ नातयागोतयातील अनकजण एक� राहत. या सगLाच िमळ�न मोठ कटtब बनत अस.

कटtबातील माणसाची सखया जशी वाढली तसतस फy शती करन कटtबातील सवारच पोट भरनास झाल. वयापार आिण नवनवीन उ<ोगधद याचा िवकास होत गला. शहर वाढ� लागली. पोटापाणयासाठी माणस िजथ कामधदा िमळल ितथ जाऊन राह लागला. मोठी कटtब िवखरली गली. तयामळ कटtब छोटी झाली.

गलया काही वषारत िशकषण आिण नोकरी-वयवसायाचया िनिमततान द=सर‍या राजयात आिण परदशात जाणयाच Oमाणही खप वाढल आह. काही वळा कटtबातील एखादी वयyी परदशात असत, तर एखादी वयyी आपलयाच दशातील द=सर‍या शहरात असत. तयामळ कटtबही बदलत आह.

अशा बदलणार‍या कट>बाDमाणच शजारही बदलत जातो.

तमचया शजारी राहणार‍या कोणतयाही तीन कटtबाची खालील मािहती गोळा करा.• तयाच मळ गाव कोणत ?• तया गावातन आतताचया िठकाणी तयाच कटtब कधी आिण कस आल ?• यथ तयानी कोणकोणत बदल पािहल ? कामधदा, नोकरी-वयवसायािनिमतत िकवा िशकषणासाठी माणस सथलातर करतो. सथलातरामळ आपलयाला आपलया दशातील िविवधतच दशरन होत. वगळ सणवार, वगळ खा<पदाथर, वगLा चालीरीती याचयाशी ओळख होत. तरीही सारी माणस माणस महणन एकच आहत हही कळत.

कामधदा-रोजगारासाठी काहीजणाना वारवार सथलातर कराव लागत. ऊसतोडणी करणार कामगार िकवा बाधकाम करणार कामगार अस अनकजण िजथ काम िमळल ितथ सथलातर करतात. अशा वारवार सथलातर करावया लागणार‍या पालकाचया मलामलीना पिरसरातील शाळत Oवश िदला जातो.

करन पहा


(113)

• या िच�ात तमहाला काय िदसत ?• तमही आिण तमचया शजार‍यामधय कोणतया गो$ीची दवाणघवाण

होत ? कटtबावयितिरy आपला रोजचा सबध आपलया शजार‍याबरोबर यतो. आपण एकाच पिरसरात राहतो. पिरसरातील कचरा, सरिकषतता, पाणी, वीज यासारख Oशन सोडवणयासाठी आपलयाला एकमकाची मदत लागत. वळOसगी आपल नातवाईक आपलया मदतीला यईपयरत शजारीच मदतीला यतात. एकमकाना कललया मदतीमळ आपल शजार‍याबरोबरच सबध सलोखयाच होतात. सलोखा आिण म�ीपणर सबध यामळ आपल समहजीवन आनददायी होत.


(114)

� कटtबातील सदसयाची सखया एकसारखी राहत नाही.� िववाह, जनम-मतय आिण सथलातर यामळ आपलया कटtबातील सदसयाची सखया कमी-

अिधक होत राहत.� सथलातरामळ दशातील िविवधतशी ओळख होत. सणवार, खा<पदाथर, चालीरीती

याचयातील वगळपणा पाहायला िमळतो. � आपलया कटtबात जस बदल होतात, तसच शजारपाजारचया कटtबातही बदल होत असतात.� एकमकाना कललया मदतीमळ आपल शजार‍याबरोबरच सबध सलोखयाच होतात. सलोखा

आिण म�ीपणर सबध यामळ आपल समहजीवन आनददायी होत.

(अ) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. १. एका िठकाणाहन द=सर‍या िठकाणी जाऊन राहणयाला..........महणतात. २. सथलातरामळ आपलयाला आपलया दशातील .............. दशरन होत.

(अा) एका वाकयात उततर िलहा. १. शती करन कटtबातील सवारच पोट भरनास का झाल ? २. माणस सथलातर का करतो ?

(इ) कारण Eा. १. मोठी कटtब िवखरली गली. २. शजार‍याबरोबरच सबध सलोखयाच होतात.

• शजारचया पाच कटtबाची मािहती िमळवा.

• ‘माझा शजार’ या िवषयावर दहा ओळी िनबध िलहा. • पोसटाचया ितिकटाचा स�ह करा.

* * *



उप8म

(115)

हसत-खळत िशकणार‍या काही मलाची िच� वर िदली आहत.� तमहाला यापकी कोणत िच� सवारत जासत आवडल ?� तच िच� सवारत जासत का आवडल ?

शाळत आपण िशकणयासाठी यतो. िशकता िशकता खप िम�मि�णी िमळवतो. एकमकाचया मदतीन अभयास करतो. अभयासाचया बरोबर खळही खळतो. एक� डबा खातो. सनहसमलनाचया कायर�मात सहभागी होतो. सहलीला जातो. वगर सवचछ ठवायला आिण सजवायला आपलयाला आवडत. अशा िकतीतरी गो$ी आपण एक� यऊन करत असतो. एकमकाचया बरोबर कोणतीही गो$ करणयात खरी मजा आह. वगारतील Oतयक मलामलीला िशकणयातील मजा घता यईल. यासाठी आपलयाला काय बर करता यईल ?


१९. माझी आनददायी शाळा

(116)

एकमकाना मदत कली, की कोणतीही गो$ यशसवीपण करता यत. काम करताना अानद िमळतो. एकमकाना मदत करणयासाठी एकमकाचया गरजा आिण अडचणी समजन घयायला हवयात. आपलया शाळतील मलामलीचया गरजा आिण अडचणी आपण समजन घतो का ? आपलया वगारत नवयान Oवश घतलला कोणी मलगा िकवा मलगी असल. कोणी आई-विडलापासन द}र राहन िशकषण घत असल. कोणी घरी आपलयापकषा वगLा भाषत बोलत असल. कोणाला मदत करायला ताई िकवा दादा असतील तर कोणाला नसतील. अशा आिण इतर काही िविवधतमळ Oतयकाचया गरजा िनरिनराLा असतात. या गरजा समजन घणयाचा Oयतन कला पािहज.

• वगारतील मलामलीची तीन पायाची शयरत लावा.• काही जोGा न पडता, न अडखळता शवटपयरत का पळ� शकलया ?• पळताना काही जोGा का पडलया ?

आय.....मला पG आल ! रतनािगरी िजलZातील कोळवली गावातील ही गो$. मलाना पोसटाच काम समजाव महणन िशकषक तयाना पोसट ऑिफसमधय घऊन गल. पोसटाची सवर मािहती तयानी मलाना िदली. या कामाचा तयाना Oतयकष अनभव िमळावा महणन तयानी एक गमत कली. सगLा मलाचया नाव तयानी एक प� पाठवल. या प�ात तया िव<ाथयारची शकषिणक Oगती, खळातील Oगती, सवभाव, आवडिनवड याबRल मािहती िदली. आपलया नावाच प� पाहन मलाना खप आनद झाला. ‘आय, मला प� आल !’ अस महणत ती सवारना त प� दाखव लागली. तयातील काही मलानी िशकषकाना प�ाच उततरही पाठवल. िदवाळीला सवर िव<ाथयारनी एक� यऊन िशकषकाना शभचछाप� पाठवल. काही िदवसानतर िशकषकानी मलाना इ-मलन प� कस पाठवायच ह िशकवल. िशकषकानी पाठवललया एका प�ामळ मलाचयात नवा उतसाह सचारला. मलाची शाळा ही आनददायी शाळा झाली.


करन पहा

(117)

• तमचया आसपास दU$हीन िकवा कणरबिधर मल राहतात का ?• ती मल शाळत यतात का ?• तमही पिहलीचया वगारत होतात तवहा तमचया वगारत िकती मली होतया ?• आता तमचया वगारत िकती मली आहत ? शाळत िशकणयाचा आनद Oतयक मलामलीला िमळाला पािहज. िवशष गरजा असललया सवारनाच िशकणयाचा अिधकार आह. िवशष गरजा असललया मलाच िकतीतरी पालक आपलया मलाना िजRीन शाळत पाठवतात. शासनही अशा िव<ाथयारसाठी िविवध योजना राबवत. तमचया मािहतीत जर िवशष गरजा असलली काही मलमली असतील, तर तयाचयािवषयी तयाचया पालकाना आिण िशकषकाना आवजरन सागा. तही अशा मलामलीना शाळत जाणयास Oोतसाहन दतील.

मलीचया िशकषणासाठीही शासनान अनक सिवधा उपलबध करन िदलया आहत. िकतयक पालकही मलीनी िशकाव महणन Oयतन करतात. मा� कधीकधी भावडाना साभाळण, िविहरीवरन पाणी भरण, घरकाम करण अशी काम मलीवर सोपवली जातात. तयामळ तयाच िशकषण रखडत िकवा बद पडत. अशा िकवा कोणतयाही कारणामळ मलीच िशकषण बद पडता कामा नय. मलीनाही िशकषणाचा आनद िमळाला पािहज.

शाळत आपलयाला वगवगळी मलमली भटतात. आपलयापकी काहीजणाना िदसत नाही िकवा ऐक यत नाही. काही िम�मि�णी सहजपण चाल शकत नाहीत. आपलया अशा िम�मि�णीचया गरजा आपलयापकषा वगLा आिण िवशष असतात. तयाचया सहवासातनच आपलयाला तया समज लागतात.


(118)

• तमचया वगारतील मल आपलया घरी आई-बाबाशी कोणतया भाषत बोलतात याची मािहती करन घया.

िपट� आिण िपकी या दोघाना बालगटात Oवश िमळाला आह. तयाना शाळत घऊन जाणयासाठी शाळची बस यत, मा� शाळत जायच नाही महणन त रोज रडतात. शाळत का जायच असत, ह तमही तयाना कस समजावन सागाल ?

शाळतील िशकषण घणयाची आपली भाषा एकच असली, तरी घरी आपण आपलया मातभाषत बोलतो. काहीची मातभाषा गजराथी असल. काहीची मातभाषा तलग असल. काहीजण घरी िहदीत बोलत असतील, तर काही कानडीमधय बोलत असतील. वगवगLा मातभाषा असलल िम� आपलयाला शाळमळ िमळतात.

शाळत आपण सवरजण गणवश घालन यतो. मा� जया िदवशी गणवश न घालता आपापलया अावडीच कपड घालन यायच असतात तवहा वगर कसा रगीबरगी िदसतो. आपलया वगारत िविवधता आह, महणन तर मजा आह. आपलया चालीरीती, भाषा, जवणयाखाणयाचया सवयी वगवगLा असलया, तरी माणस महणन आपण एकमकासारखच आहोत. एकमकाचया िविवधतबRल आपण जवहा आदर बाळगतो, एकमकाना मदत करतो, तवहा शाळत आपलयाला खप मजा यत. शाळा आनददायी होत.


करन पहा

शाळची बसशाळची बस

(119)

(अ) दोन-तीन वाकयात उततर िलहा. १. शाळत िशकणयाबरोबर आपण इतर कोणकोणतया गो$ी करतो ? २. िशकणयातील आनद कशामळ वाढतो ?

(अा) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. १. एकमकाना ......... कली की कोणतीही गो$ यशसवीपण करता यत. २. शाळत िशकणयाचा आनद Oतयक ........ िमळाला पािहज.

• शाळचया सनहसमलनात िविवध वशभषा करन सहभागी वहा.• ‘मला पाणी द’ ह वाकय वगवगLा मातभाषा असललया िम�ाचया मदतीन तया तया भाषत वहीत िलहा.• तमचया वगारत द=सर‍या गावातन आललया एका मलान नवयान Oवश घतला आह. तयाला तयाचया/ितचया

आधीचया शाळिवषयी मािहती िवचारा.* * *

शाळमळ आपलयाला िनरिनराळ िम� आिण मि�णी िमळतात. शाळमळ आपली आपलया दशातील िविवधतशी ओळख होत. शाळत िशकणयाचा आनद Oतयक मलामलीला िमळाला पािहज. मल-मली आिण िवशष गरजा असललया वयyी अशा सवारनाच िशकणयाचा अिधकार आह. एकमकाना मदत करत आिण एकमकाची मदत घत िशकलयान िशकणयातील मजा वाढत.



उप8म

(120)

.... आिण चक लकषात आली ! राहलची आजी रोज तो शाळतन यणयाची वाट बघत असायची. शाळतन घरी आलयावर ती तयाला खाऊ <ायची. शाळत काय काय झाल याची चौकशी करायची. राहलला आजीशी बोलायचा कटाळा यायचा. तयाला कधी एकदा खाऊ सपवन टीवही वरचा काट�रनचा कायर�म बघतो अस झालल असायच. राहल आपलयाशी नीट बोलत नाही याच आजीला खप वाईट वाटायच. आजीला उदास बघन आईबाबाना खप वाईट वाटायच. एकदा बाबानी राहलला तयाचया वागणयातील चक समजावन सािगतली. तवहापासन राहलन आजीशी बोलणयास टाळाटाळ करण थाबवल. तो आजीशी Oमान गपपा मार लागला.

दीिपकाचा वाढिदवस होता. ितन ितचया िम�मि�णीना घरी बोलावल होत. मि�णी आलयावर ितन मो�ा आवाजात गाणी लावली. सगLाजणी हसतखळत मजा करत होतया.

दीिपकाचा वाढिदवस होता. ितन ितचया िम�मि�णीना घरी बोलावल होत. मि�णी आलयावर ितन मो�ा आवाजात गाणी लावली. सगLाजणी हसतखळत मजा करत होतया.

तव�ात शजारचया घरातील आजोबा आल. आजोबानी दीिपकाला गाणयाचा आवाज हळ� करायला सािगतला. शजारचया आजोबाना उ� रyदाबाचा आजार होता.

तव�ात शजारचया घरातील आजोबा आल. आजोबानी दीिपकाला गाणयाचा आवाज हळ� करायला सािगतला. शजारचया आजोबाना उ� रyदाबाचा आजार होता.

दीिपकाचया घरातील मो�ा आवाजामळ धडधड वाढ�न आजोबाना �ास होऊ लागला होता. आजोबाना �ास होऊ नय महणन दीिपकान ताबडतोब गाणयाचा आवाज कमी कला.

१

२

३

२०. माझी जबाबदारी आिण सवदनशीलता

(121)

या दोनही घटनाबRल वगारत चचार करा.

� दीिपका आिण राहल याच काय चकल अस तमहाला वाटत ?� तयानी तयाची चक कशी सधारली ?� तमचया घरी िकवा शजारी राहणार‍या वB वयyी आहत का ?� तयाना कोणकोणतया Oकारची मदत कराल ?

आपलया सवारचयाच घरात िकवा नातयात वB वयyी असतात. तया आपलयावर Oम करतात. आपल लाड करतात. मा� त आपलयासारखी धावपळ कर शकत नाहीत. द=कानातन औषध िकवा सामान आणन दण, माLावरील वसत खाली काढ�न दण, सईत दोरा ओवन दण अशी तयाची छोटी-छोटी काम असतात. ती आपण वळीच करन िदलयान तयाना मदत होत. मो�ा आवाजात टीवही िकवा गाणी लावलयान तयाना कधीकधी असवसथ वाट� लागत. खप गोगाट झालयास तयाना �ास होतो. अशा वळी आपण आवाज कमी कला पािहज.

अनकदा आजी-आजोबा िदवसभर घरी असतात. आपलया मला-नातवडाशी गपपा मारण हाच तयाचा िवरगळा असतो. आपली नात िकवा नात शाळत जाऊन काय करतात यािवषयी तयाना कतहल असत. आपलयाबRल तयाना कौतक वाटत असत. अशा वळी आपण तयाचयाशी Oमान बोललयास तयाना आनद िमळतो.

घरात िकवा शजारी आजारी माणस असतील तर तमही काय कराल ? तमहाला ज योगय वाटत तयाचयासमोर � खण करा. ज योगय वाटत नाही तयाचयासमोर × खण करा.आजारी माणसाला उठसट आिण कोणतयाही वळी भटायला जाव.

आजारी माणसाला वळवर आषध <ावीत.

आजारी माणसाला तळलल पदाथर खायला <ाव.आजारी माणसाला अनावशयक स� दऊ नयत.आजारी माणसाला वळचया वळी जवण <ाव.

आजारी माणसाचया खोलीत मो�ा आवाजात टीवही पाहावा.आजारी माणसाला डॉकटराचया सललयानच अघोळ घालावी.

बर वाट� लागल, की डॉकटराना न िवचारता औषध घण लगच बद करन टाकाव.



(122)

परदशातील काही इUसपतळात आता आजारी माणसाचया सवा-श�षसाठी रोबोचा वापर कला जातो. रोबोकड�न काम करन घताना मजा यईल का ? की माणस अवतीभवती नसल तर कटाळा यईल ?

आजारी माणसाची सवा करताना रोबो

दरवाजापयरत जाईल. ितथ पोहचलयावर ‘अ’ गटातील मलीचया/मलाचया डोLावरील प�ी सोडा आिण ‘ब’ गटातील मलीचया/मलाचया डोLावर बाधा. आता दोघही परत वगारत या. � डोLावर प�ी बाधन चालताना कोणतया अडचणी आलया ? � डोLावर प�ी असताना तमही नहमीचया वगान चाल शकलात का ? � तमचया डोLावर प�ी नसताना तमही तमचया जोडीतील मला-मलीसाठी थाबत होता,

की तयाला/ितला माग टाकन पढ जात होता ?

आजारी माणस लवकर बरा वहावा, अस आपलया सवारनाच वाटत असत. तयासाठी डॉकटराचया सललयानसार तयाची योगय ती काळजी घयावी. छो"ामो�ा द=खापतीवर Oथमोपचार करन आजारी माणसाला दवाखानयात िकवा Oाथिमक आरोगय क�ात घऊन जाव. गडदोर, ताईत, अगार-धपार िकवा ताि�क-माि�क याचा अवलब कर नय. डॉकटराकड�न वळीच उपचार करन घयावत.िवशष गरजा असललया वयPीिवषयीची माझी जबाबदारी जनमतः आजारपण िकवा अपघातामळ आपलयापकी काही वयyीना शारीिरक अपगतव यत. सावरजिनक िठकाणी वावरताना तयाना अनक अडचणी आिण गरसोईवर मात करावी लागत. तयामळ तयाना िवशष सवा-सिवधा आिण मदतीची गरज असत.

आपलया दशातील पोिलओ हा आजार हRपार करणयात आपलयाला यश िमळालल आह. जागितक आरोगय सघटनन आपलया दशाची यासाठी Oशसा कली आह. पोिलओ िनमरलनाची मोहीम गली अनक वषर साततयान राबवलयान आपलया दशाला पोिलओवर मात करता आली. � ‘दो बद िजदगी क’ ह वाकय कशाचया सदभारत आह याची मािहती घया.

वगारतील सगLा मलामलीची दोन गटात िवभागणी करा. ‘अ’ गटातील मलामलीचया डोLावर प�ी बाधा. ‘ब’ गटातील मलामलीचया डोLावर प�ी बाध नका. दोनही गटातील एक-एक मलामलीला एक� करन जोGा करा. Oतयक जोडी वगारपासन शाळचया मखय

करन पहा

माहीत आह का तमहाला माहीत आह का तमहाला

(123)

रसतयावरन जाताना हातात पाढरी काठी घऊन चाललली एखादी दU$हीन वयyी तमही पािहली असल. पाढर‍या काठीचया मदतीन दU$हीन वयyी सावरजिनक िठकाणी मोकळपणान वावर शकतात. काही इमारतीमधील उद वाहकापाशी (िलफटपाशी) मजलयाच �माक ल िलपीमधय िलिहलल असतात. तयामळ कोणाचयाही मदतीिशवाय अशा इमारतीमधय तया वयकती हवया तया मजलयावर जाऊ शकतात. मतदान य�ावर ल िलपीचया सोईमळ दU$हीन वयyीही इतराOमाण ग6 मतदान कर शकतात.

शाळा-महािव<ालयामधय तसच काही इमारतीमधय तमही पायर‍याशजारी उताराचा प�ा बाधलला पािहला असल. या उताराचया पटटयाला ‘रप’ अस महणतात. रपमळ चाकाची खचीर वापरणार‍या वयyीना इमारतीचया आत यण शकय होत. चाकाची खचीर वापरणार‍यासाठी िवशष Oकारचया शौचालयाची सिवधाही काही इमारतीमधय असत.

िवशष गरजा असललया वयyीना आपल दनिदन वयवहार सरळीत पार पाडता यावत यासाठी या सिवधा असतात. मा� या सिवधा सवर िठकाणी उपलबध असतातच अस नाही. सावरजिनक िठकाणी सिवधा असोत िकवा नसोत, िवशष गरजा असललया वयyीशी आपण Oमान वागल पािहज. ‘रप’

दU$हीन वयyी सपशारचया िलपीचा वापर करन िलह-वाच शकतात. या िलपीला ल िलपी अस महणतात. या िलपीत Oतयक अकषरासाठी काही िटब ठरलली आहत. कागदावर दाब दऊन ठरावीक िटबाना उठाव िदला जातो. कागदावरील या उठावदार िटबाना सपशर करन दU$हीन वयyी िलिहलला मजकर वाच शकतात. आपलया भाषत िमळणारी सगळीच पसतक काही लमधय िमळत नाहीत. आपण आपलयाला आवडलली गो$ आपलया दU$हीन िम�ाला िकवा मि�णीला वाचन दाखव शकतो.

� तमचा/तमची जोडीदार तमहाला माग टाकन गला असलयास तमहाला कस वाटल ?

(124)

Rल िलपी

� िच�ात िदलली ल िलपीतील िचनह वापरन तमच नाव िलहा.� खणाचया भाषतील िचनह वापरन तमचया िम�/मि�णीच नाव सागा.

करन पहा

(125)

खणाची भाषा कणरबिधर वयyीसाठी खणाची भाषा असत. िशवाय बोलणार‍याचया ओठाचया हालचाली व हावभाव पाहन बोललल समजन घणयाच त�ही तयाना िशकवल जात. आपण जर सावकाश आिण सप$पण तयाचयाशी बोललो तर तयाना आपल बोलण समजत, महणन आपण तयाचयाशी सावकाश आिण सप$पण बोलत सवाद साध शकतो. कणरबिधरासाठी साकितक खणाचया िवशष बातमया द}रदशरनवर असतात.

(126)

� सधा च�न या भरतना"म नतयात पारगत असललया नितरका आहत. एका अपघातात तयाना एक पाय गमवावा लागला. तरीही कि�म पाय लावन तयानी अतयत िजRीन नतय आिण अिभनय चाल ठवला आह.

� रवी� जन दU$हीन आहत. तयानी अनक िच�पटाना आिण द}रदशरन मािलकाना सगीत िदल आह. तयाचया मधर सगीताबRल तयाना अनक परसकारही िमळाल आहत.

� शरद गायकवाड याचा एक हात अध आह. मा� पोहणयाचया शयरतीमधय तयानी आपलया दशाच नाव जगभरात पोहचवल आह.

• आपलया कटtबातील आिण पिरसरातील वयyीचया अडीअडचणी समजावन घण, वळOसगी तयाना मदत करण महणज सवदनशील असण होय.

• आपलया आजबाजला िकवा कटtबात असणार‍या वद ध, आजारी व िवशष गरजा असललया वयyीशी आपण Oमान व आदरान वागल पािहज.

• सवदनशीलतमळ आपलयातील मदत करणयाची वतती वाढत.

(अ) एका वाकयात उततर िलहा. १. आजी-आजोबाना कोणता िवरगळा असतो ? २. आजारी माणसाची कोणाचया सललयानसार काळजी घयावी ?

(आ) योगय, अयोगय िलहा. १. मो�ा आवाजात टीवही िकवा गाणी लावावीत. २. आजार बरा वहावा महणन गडदोर, ताईत, अगार-धपार िकवा ताि�क-माि�क याचा अवलब करावा. (इ) चकीचा शबद खोडा. १. कणरबिधर ल िलपी/खणाची भाषा वापरतात. २. पाढर‍या काठीमळ/चाकाचया खचीरमळ दU$हीन वयyीना रसता ओलाडण शकय होत.

• अधशाळला भट <ा. ल िलपीची मािहती िमळवा.• िवशष गरजा असललया वयyीसाठी असणार‍या शासकीय योजना िशकषकाचया मदतीन समजावन घया.• िवशष गरजा असललया वयyीसाठी काम करणार‍या एखा<ा ससथची मािहती िमळवा. * * *




(127)

�Bा, आयशा आिण एिमली या ितघीचया आईविडलानी उनहाLाचया सट टीत सहलीला जायच ठरवल. तयासाठी तयानी खास गाडी ठरवली. सहलीला िनघायचया िदवशी सकाळी सवरजण बराच वळ गाडीची वाट बघत रािहल, पण गाडी आलीच नाही. फोनवर चौकशी कलयावर कळल, की सवरजण कठ थाबणार आहत, हच गाडीचया चालकाला माहीत नवहत. गाडी आलयावर सवरजण िनघाल. � कौटtिबक सहलीत गोधळ कशामळ झाला अस तमहाला वाटत ?� असा गोधळ टाळणयासाठी तमही कोणता उपाय सचवाल ? कोणतही काम करणयासाठी िकमान वयवसथापन आवशयक असत. वयवसथापन महणज काय ? आपण काम कस करणार, कधी करणार याचा आराखडा तयार करण ही वयवसथापनाची पिहली पायरी आह. आपण जर काम इतराबरोबर करणार अस, तर हा आराखडा अिधकच काटकोरपण करावा लागतो. कोणत काम कोणी करायच ह िनिशचत कराव लागत. त काम कस करायच ह Oतयक वयyीला समजावन सागाव लागत. काम करणार‍यामधय ताळमळ राहावा याची खबरदारी घयावी लागत. Oतयकजण सोपवलल काम नीट करत आह की नाही यावर दखरख करावी लागत. आपलया कामासाठी िकती पस लाग शकतात याचा अदाज बाधावा लागतो. या सवर गो$ी नमकपणान पार पडलया तर काम पणर होत. कामात एकान जरी चक कली िकवा कटाळा कला, तरी काम नीटपण पणर होत नाही.


२१. समहजीवनासाठी वयवसथापन

(128)

अभयासाच वयवसथापन कल, तर अभयासही चागला होऊ शकतो. त कस करायच ?� रोजचया अभयासाची वळ िनिशचत करा आिण ती काटकोरपण पाळा. � Oतयक आठवGाला अभयासासाठी करायचया कामाची यादी करा. (उदा., पिरसर अभयास

Oकरण ३ वाचण िकवा अपणारकाचया बरीज-वजाबाकीची गिणत सोडवण इतयादी.)� यादीतील काम ठरवलयाOमाण पणर करा. � Oतयक िवषयाचया अभयासासाठी परसा वळ ठवा. � अवघड वाटणार‍या िवषयाचा अभयास टाळ� नका. तो अभयास आधी सपवा. � मोकळा वळ िमळाला तर तयाचा अभयासासाठी सद=पयोग करा. � खळण, टीवही बघण, झोपण, िव�ाती यासाठीही खास आिण िनिशचत वळ ठरवा. मा�

तवढाच वळ तया-तया गो$ीसाठी <ा.

� तमचया वगारचया वयवसथापनासाठी कोणती काम तमहाला आवशयक वाटतात?� ती काम पार पाडणयासाठी तमच Oितिनधी तमही कस िनवडाल?

वगारची सवचछता नीट झाली आह ना ? वगारत खड� आिण डसटर आह ना ? फळा सवचछ आह ना ? ह िनयिमतपण तपासणयाची जबाबदारी िकवा फLावर सिवचार िलिहण, वगारत िशसत राखण यासारखी काम आपण वगरOितिनधीचया माधयमातन करतो. अशाच Oकार शाळच काम सरळीत चालणयासाठी मदत वहावी यासाठी ‘शाळा वयवसथापन सिमती’ तयार कली जात.

शाळा वयवसथापन सिमतीमधय पालक, िशकषक आिण सथािनक पातळीवरील इतर काही तजजञ व िव<ाथीर Oितिनधी याचा समावश असतो. िव<ाथीर, पालक आिण िशकषक याचया अडचणी ही

घरी पाहणयाना जवायला बोलवल असल तरीसBा वयवसथापन कराव लागत. जवायला कोणत पदाथर बनवायच, तयासाठी कोणत सामान लागणार आह ? त सवर सामान घरात आह की िवकत आणाव लागणार आह ? पाहणयाच आगत-सवागत कस करायच? अशा खप गो$ी आईवडील बारकाईन ठरवत असतात. ठरवललया गो$ी पणर करत असतात. सवर गो$ी वयवUसथत ठरवलया असतील आिण तया ठरवलयाOमाण सवारनी पार पाडलया, तर कायर�मही चागला होतो. कायर�म ठरवताना एखादी गो$ िवसरली िकवा एखाद काम पार पाडायच राहन गल तर कायर�मात गोधळ होतो.

अशा छो"ा छो"ा कायर�मातसBा जर वयवसथापन आवशयक असल, तर शाळा, गाव, िजलहा, राजय आिण दश अशा िठकाणी वयवसथापन िकती महnवाच असल !



(129)

� रसतयावर अपघात का होतात?� वाहतकीचया िनयमाच पालन का कल पािहज? शाळा नहमी ठरावीक वळलाच का सर होत? शाळत सवर िवषयाच वळाप�क का बनवल जात? रसतयावरन वाहन नहमी डावया बाजनच का धावतात? अस Oशन तमहाला पडत असतील. समजा, शाळा सर होणयाची कोणतीच िनिशचत वळ नसल तर काय झाल असत? कोणी कधीही शाळत आल असत आिण घरी गल असत. तयामळ अभयास कधी करायचा तच समजल नसत. अभयासाच वळाप�क नसत तर Oतयकजण वगळीच पसतक आिण वZा घऊन शाळत आल असत. िनयमामळ Oतयकाला समाजात कोणती गो$ कशी करायची याची िदशा िमळत. समाजातील Oतयकजण ठरावीक पद धतीनच वागणार आह याची खा�ी िमळत. उदाहरणाथर, रसतयावरन गाडी चालवणारी Oतयक वयyी डावया बाजनच जाणार आह ह माहीत असलयामळ आपणही गाडी िनधारसतपण चालव शकतो. मा� समोरन यणारी वयyी डावया बाजन यणार आह की उजवया बाजन, हच आपलयाला माहीत नसल, तर गाडी चालवताना आपणही गोधळ�न जाऊ.

सिमती समजन घत. या अडचणी द}र वहावयात यासाठी मागरदशरन करत. शाळचया िवकासासाठी योजनाची िशफारस करत. िव<ाथीर आिण िशकषकाचया शाळतील िनयिमत उपUसथतीवर दखरख ठवत. माधयानह भोजन व इतर शासकीय योजनाचया अमलबजावणीसाठी मदत करत. अशा Oकार िव<ाथीर-िव<ािथरनीचया वयUyमnवाचा अिधक चागलया Oकार िवकास वहावा यासाठी शाळा वयवसथापन सिमतीमधन िशकषक आिण पालक एकमकाचया मदतीन Oयतन करतात. � तमचया शाळतील शाळा वयवसथापन सिमतीिवषयी मािहती िमळवा.


(130)

समाजात गोधळ माज नय आिण आपल समहजीवन सरळीत चालाव यासाठी िनयम तयार कल जातात. पवीर िनयम समाजातील चालीरीतीनसार ठरत असत. आता िनयम शासन बनवत. आपला दश सवत� झालयानतर आपण सिवधान तयार कल. राजयकारभार कसा करावा, समाजाची वाटचाल कोणतया िदशन वहावी यािवषयीचया तरतदी सिवधानात असतात. आपण िनवड�न िदलल Oितिनधी तयानसार दशाचा कारभार पाहतात. सथािनक पातळीवरील कारभार ‘सथािनक शासन ससथाचया’ माधयमातन पािहला जातो.

� तमचया भागात कोणती सथािनक शासन ससथा काम करत ?� तमचया घराचया िकवा शाळचया आसपास तयाबRलचया काही पा"ा (उदाहरणाथर, वॉडरच

नाव, आपलया नगरसवकाच/महापौर/सरपच आदीच घर, �ामपचायतीच कायारलय इतयादी.) आहत का ?

िविहरीवर पाणी भरणार‍या िस�या बाग

शहरातील कचरा गोळा करणारी गाडीरसतयावरील िदव

रोजचया जगणयातील अनक वसतसाठी आपण आपल कटtब िकवा शजारी याचया वयितिरy इतर बाहरील लोकावर अवलबन असतो. आपलयाला िपणयासाठी, सवचछतसाठी, शतीसाठी आिण


(131)

जनावरासाठी पाणी हव असत. आपलया पिरसरात रोजचया रोज जमा होणारा कचरा साफ करणयाची आवशयकता असत. रसत बाधण, रसतयावर परस िदव असण, शाळा, दवाखान, सावरजिनक बाग-बगीच अशा आपलया िनरिनराLा गरजा असतात. यासारखया गरजा परवणयाची जबाबदारी आपलया भागातील सथािनक शासन ससथवर असत. तयासाठी सथािनक शासन ससथावर लोक तयाच Oितिनधी िनवड�न दतात.

• कोणतही काम करणयासाठी िकमान वयवसथापन गरजच असत. • सामिहक कामासाठी सिवसतर आराखडा आवशयक असतो. • आराखGाOमाण काम कल तर त सरळीत आिण वळत पार पडत. • िव<ाथीर-िव<ािथरनीचया वयUyमnवाचा अिधक चागलया Oकार िवकास वहावा यासाठी

शाळा वयवसथापन सिमती काम करत.• लोकाना दनिदन सवा परवण व तयाचया अडचणी सोडिवण ही काम सथािनक शासन ससथा करत.

(अ) एका वाकयात उततर िलहा. १. वयवसथापनाची पिहली पायरी कोणती आह ? २. िनयम का तयार कल जातात ? (अा) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. १. कोणतही काम करणयासाठी िकमान .................... आवशयक असत. २. काम करणार‍यामधय ................... राहावा याची खबरदारी घयावी लागत. ३. सथािनक शासन ससथावर लोक तयाच ................... िनवड�न दतात.

(इ) घरी पाहणयाना जवायला बोलावल आह. तयाच वयवसथापन तमही कस कराल ? उदा., जवायला कोणत पदाथर बनवायच. १. ........................................................................

२. ........................................................................

• तमचया दररोजचया खळाच व अभयासाच वळाप�क तयार करा. वळाप�कामळ तमचा अभयास वळचया वळी होतो का याचया नोदी ठवा.• िदवसभराचया कामाच िनयोजन करा. िनयोजनामळ तमहाला कोणत फायद झाल याची चचार करा.• आपलया भागातील सथािनक शासन ससथाचया Oितिनधीना वगारत आमि�त करन िव<ाथयारबरोबर तयाचयाशी चचार आयोिजत करा. * * *



(132)

� मलानो, वरील िच�ाच नीट िनरीकषण करा. तमही पािहलली िकवा वापरलली अशी वाहतकीची साधन शोधा आिण िच�ाजवळील चौकटीत � अशी खण करा.

� पथवीपासन खप लाबवर जाणयासाठी वापरणयात यणारी साधन ओळखा. तयाचया चौकटीत � अशी खण करा.

� उरलली साधन तमही कधी, कठ पािहली आहत का? ती कोणतया काळात वापरली असावी अस तमहाला वाटत ? तयाबRल तमचया िम�ाशी, िशकषकाशी चचार करा.

वरील कतीतन तमचया अस लकषात यईल, की वगवगLा काळात आपण वाहतकीसाठी िविवध साधन वापरली आहत. आपण आता वापरत असलली साधन, पवीरचया वाहतकीचया साधनाचया तलनत जासत वगवान आिण सरिकषत आहत.


२२. वाहतक व सदशवहन

(133)

माणस लाकडी ओडक व गोलाकार दगड डोगरउतारावरन घरगळत जाताना पाहायचा. या िनरीकषणावरन तयाला चाकाची कलपना सचली असावी अस मानतात.

पवीर वसत ओढणयासाठी लाकडी फLाचा वापर कला जायचा. नतर या फLाना चाक जोडलयान वाहतकीस वग आला. वळची व �माची बचत होऊ लागली. चाकाचा शोध हा माणसाचया िवकासातील एक महnवाचा टपपा आह.

आधिनक काळात वाहतकीची अतयाधिनक साधन िनमारण झाली आहत. परत आजही काही भागात वाहतकीसाठी माणस व Oाणी याचा वापर कला जातो. उदा., द=गरम भागात याक, वाळवटात उट, उचावरती जाणयासाठी पालखी/डोली वापरतात.

िचGाच िनरीकषण करा.

१. वरील वाहतक साधनाचा वापर आपण कशासाठी करतो?२. या तीनपकी मानवान सरवातीस वापरलल साधन कोणत?३. तीनही वाहतक साधनात कोणता भाग समान आह?



(134)

पाणी, वाय ह Oवाही पदाथर आहत. तयाचया वाहतकीसाठी नळमागारचा उपयोग करतात. पाणयाची वाहतक नळातन पवीरपासन कली जात. खिनजतल, नसिगरक वाय या जवलनशील पदाथारची वाहतक नळावाट करण सरिकषत असत. क� तल ह तलिविहरीपासन, तल शBीकरण कारखानयापयरत नळमागारन नल जात. तसच काही भागात शद ध कलल तल बाजारपठाकड सद धा नळमागारन वाहन नल जात.

मनजीत व सलीम याना डोगरावरन पाणी आणायच आह. परत वजन जासत असलयान त तयाना सवत:ला वाहन आणण शकय नाही. खालीलपकी कोणता पयारय तयानी वापरण योगय होईल?

(१) घोडा (२) नळ (३) पालखी

िच�ात सदशवहनाची िविवध साधन व पBती िदलया आहत.(१) आपलया घरात वापरात असलली सदशवहनाची कोणती साधन िच�ात िदसत आहत? तयाचयाजवळ अशी खण करा.(२) इतर साधनापकी कोणती सदशवहन साधन तमही पािहली आहत. तयाचयाजवळ � अशी खण

करा.(३) उवरिरत सदशवहन साधनाचया बाबतीत आपलया िशकषकाकड�न जाणन घया.

िविवध Oकारची मािहती िमळवण िकवा मािहती पोहचवण महणज सदशवहन.काही शतकापवीर कबतराचया पायात िच¦ी बाधन सदश पाठवल जायच. िनरोपयाला पाठवनही

सदशवहन होत अस. तयानतरचया काळात सपकारचया साधनात तारचा व टपालसवचा वापर सर झाला. या सवर सवा आताचया तलनत खपच सथ होतया.



(135)

सरवातीला मानव तयाच िवचार व भावना वयy करणयासाठी हातवार करण, हावभाव करण, िविवध Oकारच आवाज काढण इतयादीचा वापर करत अस. तयानतर िविश$ गो$ीसाठी िविश$ आवाजाचा वापर होऊ लागला. अशा Oकार मानवाला सवर सापडला व भाषची िनिमरती झाली. भाषनतर मानवान िलपीचा शोध लावला. गहतील िभत, लाकड यावर तो आपल िवचार िच�ाचया रपात कोर लागला. Oाचीन काळी अशा Oकार सदशवहन सर झाल.

अिलकडचया काळात सदश वहनासाठी जलद त�ाचा वापर कला जातो. सदशवहनाचा वापर आता सवरच कष�ात होऊ लागला आह. रिडओ, द}रदशरन, इटरनट, मोबाइल फोन इतयादी सदशवहनाचया साधनाद वार अनकाशी सहज सपकर साधता यतो. यासाठी मानविनिमरत उप�हाचा वापर होतो. वततप�, िनयतकािलक, पसतक, रिडओ, द}रदशरन, इटरनट इतयादी सावरजिनक सदशवहनाची साधन आहत.

खालील उतारा वाचा व पढील मद Eाची उततर िलहा. � उतार‍यातील वाहतकीची साधन कोणती?� उतार‍यातील सदशवहनाची साधन कोणती?� या साधनाचा जलद त सथ असा �म लावा. तयापकी कोणती साधन तमही वापरली आहत?� उतार‍यामधय कोणत साधन िच�ान दाखवलल नाही, ह साधन कशासाठी वापरतात?

सटीचा िदवस असलयान रोहन आज घरीच होता. तो वरील ि�कटचा सामना पाहणयात

दग होता. िततकयात दारावरची वाजली. दार उघडल तवहा दारात पोसटमन िदसल. तयानी

व काही िदली. मग त वरन िनघन गल. त आतयान पाठवल

होत. नाताळचया सटीसाठी आतया गावाकड यणार होती. आठ िदवसापवीर पाठवललया

नसार, आतया तर नागपरवरन आजच न पोहोचणार होती. िततकयात घरातला

खणखणला. आईन उचलला तर आतयाच बोल लागली. आतया रलवसटशनवर

पोहोचली होती. ही बातमी सागणयासाठी आई सािनयाचया खोलीत आली, तर ती वर गाणी

ऐकत होती. आईन मग दादाला हाक मारली. दादा वरन तयाचया िम�ाशी चिटग (सवाद) करत



(136)

मास पाणयात राहतात. त सदशवहन कस करत असतील ?

� पिरसरातील Oाणी व पकषयाच िनरीकषण करा. � त एकमकाशी सपकर कस करतात त पहा. � सकट आलयास, ओळखीच कोणी िदसलयास, खा< िदसलयास, जखमी झालयास Oाणी-पकषी

िविशषट आवाज काढतात. त नीट ऐका. � तया Oाणी-पकषयासमोर अस आवाज काढलयास तयाचया Oिति�या कशा असतात, त पहा.

माजर, क�ा, िचमणी, कावळा ह Oाणी िविशषट पिरिसथतीमधय, िविशषट पद धतीन आवाज काढतात. इतर Oाणी-पकषीही िविवध आवाज काढतात, ह तमचया लकषात यईल. याचाच अथर असा, की Oाणीसद धा एकमकाशी सवाद करत असतात. तही सदशाची दवाणघवाण करत असतात.

१. सोबतच िच� कोणतया खळाच आह ? २. िच�ातील माणस काय करतो आह ?३. असा खळ तमही तमचया पिरसरात पािहला आह का ?४. अस आणखी कोणकोणत कायर�म तमहास माहीत आहत, तयाची यादी करा.५. अस कायर�म आपण कशासाठी पाहतो?

होता. शवटी आईन रोहनला सािगतल, रोहन, तझ बाबा शताकड घऊन गल आहत.

तयाना मोबाइल फोनवरन िनरोप द. आई, बाबाचा मोबाइल लागत नाही. तव�ात दादा तथ आला.

तो महणाला, मी घऊन आतयाला आणणयासाठी रलवसटशनला जातो. अस महणन तो

तथन िनघाला.

करन पहा



(137)

कती-१ तमचया पिरसरात कायर�म करणयासाठी यणार जाद}गार, शाहीर इतयादी कलाकाराशी बोला. कती-२ तमचया आवडीचा कायर�म द}रदशरनवर पाहताना, तयातील आवडीचया कलाकाराशी

बोलणयाचा Oयतन करा.� वरील दोन कतीमधन तमहाला कोणाशी बोलता आल?� वरील दोनपकी कोणतया कतीतील वयyी तमचयाशी बोल शकली नाही?� बोलता न यणयामागच कारण काय असल?

िच�ाच िनरीकषण करा. िदललया िच�ातील मनोरजनाच Oकार व तमही कलली यादी जळत का त पहा. या सवारपासन आपल मनोरजन होत असत. ही सवर सथािनक मनोरजनाची साधन आहत. कारण ह कायर�म आपलया समोर होत असतात. आपण त समकष पाह शकतो.

शाहीर

जाद}गार

िसनमावाला

िवद}षक

पथना"पथना" कठपतळीवाला

आपण रिडओ, द}रदशरन सच, सगणक व Oोजकटर याचा वापर करतो. तया~ार कायर�म ऐकताना िकवा पाहताना आपल मनोरजन होत. ह कायर�म द}र कठतरी सर असतात. तथ त िचि�त व धविनमि�त करन Oकषिपत कल जातात. वरील साधनाचा वापर करन आपण ह कायर�म ऐक व पाह शकतो. रिडओ, द}रदशरन सच इतयादी मनोरजनाची Oकषपण साधन आहत.

करन पहा

(138)

सधया मोबाइल फोनचा वापर वाढला आह. पण आपलया आवडतया िचमणीला, मोबाइलमधन िनघणार‍या लहरीचा �ास होतो. तयामळ िचमणया आपलया पिरसरातन नाहीशा होत आहत.

(१) वगवगLा काळातील वाहतक साधनाची मािहती घतली.(२) चाकाचा शोध िकती महnवाचा आह ह समजन घतल.(३) वगवगLा काळातील सदशवहनाची साधन जाणन घतली.(४) मनोरजनाची सथािनक व Oकषिपत साधन समजन घतली.

(अ) जो]ा जळवा.(१) पथवीपासन द}र जाणयासाठी ( ) (अ) होडी(२) Oाचीन काळी आझ वाहणयासाठी ( ) (ब) अिvबाण(३) पाणयातन Oवास करणयासाठी ( ) (क) चाकाची ढकलगाडी

(ब) खालील Dशनाची उततर िलहा.(१) �ामीण भागात पलस पोिलओची मोहीम राबवायची आह. सदशवहनाची कोणकोणती साधन Oचारासाठी

वापरता यतील?(२) काटtरन िफलम पाहणयासाठी तमही कोणत साधन वापरता?(३) पा�पसतक ह कशाच साधन आह?

� वाहतक व सदशवहनाचया साधनाचा अनावशयक वापर टाळणयासाठी सदश दणारी िभUततप�क तयार करा. तयाच छोटस Oदशरन शाळत भरवा. ***

� खाली िदललया मनोरजनाचया साधनापकी कोणत साधन Oकषपण साधनाचया गटात बसत नाही?

(१) रिडओ, (२) द}रदशरन, (३) बाहलीना", (४) िसनमा

वाहतकीची अथवा सदशवहनाची साधन ही गरजनसार वापरणयासाठी असतात. तयाचा अितवापर, आपलयासह सवर सजीवासाठी व पयारवरणासाठी हािनकारक आह.

� मीनाला अितशय महnवाचा सदश लगचच परगावी पाठवायचा आह. तयासाठी ितन कोणतया साधनाचा वापर करावा अस तमहाला वाटत?







(139)

खालील िचG कोणतया नसिगरक सकटाची आहत ?

पावसाLात एकाएकी दोन-तीन िदवस खप जोराचा पाऊस पडतो. नदीच पाणी इतक वाढत, की नदी द=थडी भरन वाहत. कधी कधी पाणी नदीकाठचया वसतीमधय घसत.

नदीचया पाणयाचया पातळीत अशी वाढ होत, तयाला काय महणतात ? वारवार भकप होणारी महारा$aातील दोन िठकाण कोणती ? सम�ात भकप झाला, तर अितशय मो�ा लाटा उसळतात. तयाना काय महणतात ?

नसिगरक आपतती बर‍याच वळा काही द=घरटना घडलयाच आपण ऐकतो. कठ भकप होतो, तर कठ पर यतो. कठ

वादळ होत, तर कठ वीज पडत. कठ कड कोसळतात, तर कठ गारपीट होत. या द=घरटनामधय अनक माणस जखमी होतात. काही माणस मतयमखी पडतात. लोकाची घर

पडतात. पाळीव जनावराच मरण ओढवत. काही द=घरटनामधय शतातलया उभया िपकाचा नाश होतो. मालमततच Oचड नकसान होत. लोकाच दनिदन जीवन िवसकळीत होत. त परत पिहलयासारख होणयासाठी अनक िदवस लागतात.नवा शबद िशकाआपतती : महाभयानक सकट. या सकटात माणस जखमी होऊ शकतात, काही माणसाचा मतय होऊ शकतो. अशा घटनमळ मानवी मालमततच नकसान होऊ शकत. राहती घर कोसळतात. पाळीव जनावर मतयमखी पडतात. शतीच नकसान होत.



२३. नसिगरक आपतती

(140)

या आिण अशा काही द=घरटना नसिगरक कारणामळ घड�न यतात. तयाना नसिगरक आपतती महणतात. तया कधी आिण कठ घड�न यतील, याची अापलयाला परशी मािहती नसत. तया टाळण तर आपलया हातात अिजबात नसत.

अशा घटनानी घाबरन जाऊ नय. तयापकषा या आपततीना तोड कस <ाव याची मािहती घण फाय<ाच ठरत.अवकाळी पाऊस

आपलया दशात ठरावीक काळातच पाऊस पडतो. महणन तयाला मोसमी पाऊस अस महणतात. महारा$aात जन, जल, ऑगसट आिण सपटबर या चार मिहनयात पाऊस पडतो. महणन या चार मिहनयाचया कालावधीला आपण पावसाळा महणतो.

महारा$aात पावसाळा सर वहायचया आधी काही िठकाणी एखा<ा िदवशी अचानक ढग जमन यतात. िवजा चमकतात आिण ढगाचा गडगडाट होतो. थोडा वळ जोराचा पाऊस पडतो. तयाला आपण वळवाचा पाऊस िकवा वळीव अस महणतो.

पण पावसाLातला पाऊस आिण वळवाचा पाऊस सोड�न आपलयाकड िहवाLात िकवा उनहाLात पाऊस पडतो. अशा पावसाला अवकाळी पाऊस महणतात.नवा शबद िशकाअवकाळी पाऊस - पाऊस पडणयाचा ठरावीक काळ सोड�न इतर वळी पडणारा पाऊस.

अवकाळी पावसान उडालली Gधाितरपीट

वळवाचा पाऊस

अवकाळी पाऊस धयानीमनी नसताना अचानक सर होतो. तया पावसामळ लोकाची �धाितरपीट उडत. लोक छ�ी, रनकोट न घता बाहर पडलल असतात. अशा वळी पाऊस आला तर आसरा िमळल ितथ थाबाव लागत िकवा िभजत जाव लागत.

पण अवकाळी पावसान आणखीही काही तोट होतात. काही िठकाणी लोक िहवाळी िपक घतात. िहवाLात अधनमधन पावसाचा िशडकावा झाला तर िपकासाठी तो फाय<ाचा असतो. पण तया काळात पाऊस फार जोराचा झाला, तर शतात पाणी साचत. िहवाळी िपक कजन जाणयाचा धोका िनमारण होतो.

(141)

बर‍याच वळा अवकाळी पावसाबरोबर गारपीट होत. गाराचा मार लागन माणस, जनावर जखमी होतात. घराची कौल फटतात. गाराचया मारान उभया िपकाच आिण फळबागाच नकसान होत.

या समाराला आबयाचा मोहर आला असल तर तयाचही नकसान होत. तयातला काही भाग तट�न जातो आिण काही भाग कजन जातो. तयामळ आबयाच उतपादन कमी होत.पर

पावसाLात कधी कधी तीन-चार िदवस सतत जोराचा पाऊस पडतो. पाणी वाहन जाऊ शकत नाही. तयामळ नदीचया पाणयाची पातळी वाढत. तयाला आपण पर यण अस महणतो. पाऊस थाबला नाही तर पाणी वसतीतही घसत.

परामळ मातीची घर कोसळतात. मल, गर आिण माणस बड�न मरणयाची शकयता असत. वसतीत पाणी साठलयान दनिदन जीवनात अडचणी यतात.

अशा वळी उच, सरिकषत िठकाणी जाव आिण पर ओसरलयावर मग घरी परताव. पराचया पाणयाला ओढ फार असत. पराचया पाणयात पोहण धोकयाच ठरत.

भकप जिमनीचया पोटात खडकामधय काही हालचाली होतात. तयामळ

अचानक खडकाचया थरामधय तरग िनमारण होतात.शात तLात एखा<ा मलान दगड टाकला तर तयात गोल,

वतरळाकार तरग िनमारण होतात. त तLाचया काठापयरत जातात. काही वळान तरग िवरन जातात आिण पाणी परत पिहलयासारख शात होत.

(142)

तसनामी जया वळी भकपाचा उगम सम�ात असतो, तया वळी भकपामळ सम�ात खप मो�ा लाटा िनमारण

होतात. एकक लाट तीन-चार मजली इमारतीइतकी उच असत. या लाटा Oचड वगान िकनार‍यावर यऊन धडकतात. या लाटाना तसनामी महणतात.

शाळा सर असताना भकप झाला तर बाकाखाली बसाव. भकप थाबलयानतर रागन बाहर पड�न शाळजवळ मदानात िकवा मोकLा जागत जमा वहाव. भकपान जवढ नकसान होत नाही तवढ गदीर आिण गोधळामळ होत.

अगदी तसच तरग जिमनीचया पोटात िनमारण होतात. काही सकद जमीन हादरत. तयाला भकप महणतात. तयानतर परत सार शात होत. जया भागात भकप होतो, ितथली घर हादरतात. घरातलया वसत धडाधड पडतात. क�ी आिण मोडकळीस आलली घर तर साफ कोसळतात. तयाच िढगार तयार होतात. तया िढगार‍यात अडकन माणस दगावतात. अनक माणस जखमी होतात. भकपाचया क�ाजवळ नकसान जासत होत.

भकपामधय पाळीव जनावराचाही मतय ओढवतो िकवा ती जखमी होतात. भकप झाला तर घाबर नय. भकप काही सकद होतो. भकप होत असताना आपलया अगावर आसपासचया जड वसत पड� शकतात. तयामळ माणस दगावतात िकवा जखमी होतात. महणन भकप होत आह अस लकषात यताच कॉटखाली िकवा टबलाखाली बसाव िकवा दाराचया चौकटीत उभ राहाव. तयामळ अगावर एखादी जड वसत पड�न आपण जायबदी होणयाच टळत.


(143)

मो�ा शहरामधय आिण Oतयक िजलZामधय नसिगरक आपततीनतर जनजीवन सरळीत वहाव यासाठी काय करायच त ठरलल असत. तयासाठी खास Oिशिकषत सवकवगर असतो. गरज पडली तर लषकराचया जवानाची मदत घतली जात.

� पाऊस पडणयाचा ठरावीक काळ सोड�न इतर वळी पडणार‍या पावसाला अवकाळी पाऊस महणतात. शतात पाणी साचलयान िहवाळी िपक कजन जातात. अवकाळी पावसाबरोबर गारपीटही होऊ शकत. गाराचा मार लागन माणस व जनावर जखमी होतात. िपकाच आिण फळबागाच नकसान होत.

� पावसाLाचया िदवसात जासत पाऊस पडलयान नदीचया पाणयाचया पातळीत वाढ होत. तयाला पर महणतात. कधी कधी पराच पाणी वसतीत घसत. घर पडतात. माणस व गर बड�न मरतात. दनिदन जीवनात अडचणी यतात. पर ओसरपयरत उच िठकाणी जाव.

� जिमनीचया पोटात-खडकामधय काही हालचाली झालयान तरग िनमारण होतात. तयाला भकप महणतात. भकपामळ घर हादरतात. वसत धडाधड पडतात. घर कोसळ�न िढगार तयार होतात. तयात अडकन माणस दगावतात. पाळीव जनावर जखमी होतात िकवा मरतात. भकप होताना कॉटखाली िकवा टबलाखाली बसाव िकवा दाराचया चौकटीत उभ रहाव.

� भकपाचा उगम सम�ात असतो, तवहा सम�ात Oचड उच लाटा तयार होतात. तयाना तसनामी महणतात. िकनार‍यावरील मानवी वसतीत या लाटा आलयान खप वाताहत होत.

नसिगरक आपततीिवषयी मािहती िमळवावी. आपततीमळ होणार नकसान टाळणयासाठी काय करता यईल ह तयामळ समजत.




िकनार‍यावर माणसाची वसती असली आिण ितथ तसनामी झाली तर खप मोठी वाताहत होत. या लाटचया तडाखयात जी माणस िकवा Oाणी सापडतात, त तया लाटसमोर अगदीच हतबल असतात. लाटचया पाणयात बड�न मरणयापलीकड त द=सर काहीही कर शकत नाहीत.

तसनामीचा मारा इतका शUyशाली असतो, की िकनार‍याजवळ असणारी वाहन आत बसललया माणसासकट द}र फकली जातात. वाहनाची जबरदसत मोडतोड होत. आत बसलली माणस मतय पावतात िकवा गभीर जखमी होतात.

तसनामीचया तडाखयान िकनार‍यालगतचया घराची, द=कानाची मोडतोड होऊ शकत.

(144)

(अ) काय कराव बर ? तमच गाव डोगरावर आह. डोगरउतारावर वसललया शजारचया गावी पावसाLात खप मोठा पर आला आह.

(अा) जरा डोक चालवा. (१) पढ नसिगरक आपतती आिण मानविनिमरत आपततीच कोषटक िदल आह. त पणर करा. तयासाठी

कोषटकाचया खाली िदललया यादीची मदत घया. अ.8. नसिगरक अापतती अ.8. मानविनिमरत आपतती

१. १.२. २.३. ३.४. ४. (१) च�ीवादळ (२) मोडकळीला आलल घर कोसळण (३) वीज कोसळ�न तयात मरण. (४) दोन आगगाGाची टककर होण. (५) पटागणातल वाळवी लागलल झाड पड�न तयाखाली खळणारी मल जखमी होण (६) जोरदार बफर पड�न दनिदन जीवन िवसकळीत होण. (७) सवयपाकाचा िसिलडर फट�न आग लागण, (८) िवमान उडताना िबघाड होऊन अपघात घड�न यण. (२) बफर पडण आिण गारपीट यात काय फरक आह ? (३) बफर असणार‍या Oदशात अगावर कस असणार Oाणी राहात असतील, तर तयाचया अगावर कस दाट असतील की िवरळ ? तयाच कारण काय असल ?

( इ ) मािहती िमळवा. मो�ा शहरामधय अिगनसरकषा दल असतात. तयाचयािवषयी मािहती िमळवा. तया दलातल सवक कोणकोणतया द=घरटनामधय नागिरकाना मदत करतात तयाची यादी करा. िमळालली मािहती वगारतील इतराना सागा.

( ई ) बातमयाचा सgह करा. नसिगरक आपततीची मािहती वतरमानप�ात, आकाशवाणीवर आिण द}रदशरनवर बातमीप�ामधन िदली जात. तयावर लकष ठवा. नसिगरक आपततीचया बातमयाचा स�ह करा.

( उ) पढील Dशनाची उततर िलहा. (१) आपलया दशातलया पावसाला मोसमी पाऊस का महणतात ? (२) िहवाLातला कोणतया Oकारचा पाऊस िपकासाठी चागला असतो ? (३) गारिपटीच द=षपिरणाम कोणकोणत आहत ? (४) पराचया पाणयात पोहाव का ? (५) तसनामीचा िकनार‍यावरील वाहनावर काय पिरणाम होतो ?


(145)

( ऊ) गाळलल शबद भरा.

(१) पाणयात िनमारण होतात, अगदी तसच ........... जिमनीचया पोटात िनमारण होतात. (२) पाऊस थाबला नाही तर पाणी ............... घसत. (३) तसनामीचया तडाखयासमोर Oाणी आिण माणस ............ असतात. (४) तया ................ अडकन माणस दगावतात.

� भकप होऊन गलयावर रागन बाहर पड�न शाळजवळचया मोकLा जागत कस जायच तयाच Oातयिकषक करन पहा.

***

(146)

� २० वषारपवीर शहराशजारी शत होती. ितथ आता नवी वसती झाली आह. रलवचया फाटकापाशी भलथोरल झाड होत. तया झाडावर घरटी बाधन तर‍हतर‍हच पकषी आिण अनक िकड सखान नादत होत.

� आता त पकषी आिण िकड कठ गल असतील?

� शहर, खडगाव आिण जगल यात तमहाला कोणकोणतया बाबतीत सारखपणा आढळतो?

� फरक कोणकोणत आढळतात?

२० वषारपवीर आज

गावशहर

२४. आपण पिरसर धोकयात आणत आहोत का?

जगल

(147)

सवर Oाणयापकषा माणस अिधक बद िधमान आह. बद िधमततचा वापर करन तो आपल जीवन सलभ करत असतो. पिरसरातील वसत सवरच सजीव वापरत असतात. पण माणस पिरसरातील वसतचा बारकाईन अभयास कर शकतो. पिरसरातील वसतपासन नवीन पदाथारची िनिमरती करतो. कस त पहा ! समार दीडश वषारपवीरची गो$. खिनजतलाचा वापर कसा करावा ह सशोधकानी शोधन काढल. माणसाचया हाती एक नव उपयy इधन आल. त इधन वापरन चालवता यतील अशी काही वाहन माणसान िनमारण कली. तयात मोटारकार, बस, टaक, सकटर या वाहनाचा समावश होतो. दगडी कोळसा वापरन चालणार‍या आगगाGाही सशोधकानी बनवलया. पवीर गावाला जायच असल तर माणस पायी, घोGावरन अथवा बलगाडीन जात. ओझ वाहणयासाठीही िनरिनराळी जनावर अथवा जनावराकड�न ओढलया जाणार‍या गाGा वापरलया जात. आता आपण बसन िकवा आगगाडीन जाता. तयामळ क$ही वाचतात आिण वळही कमी लागतो.

आपल जीवन अिधक सलभ आिण समद ध वहाव महणन आपण िनरिनराLा योजना हाती घतो. पाणयाची गरज भागावी महणन आपण धरण बाधतो. वाहतकीसाठी रसत आिण लोहमागर िनमारण करतो. गरजचया वसत तयार करणयासाठी कारखान काढतो. Oतयकाला िनवारा हवा महणन नवीन घर बाधतो.

यासाठी लागणार‍या वसत आपलयाला पिरसरातन िमळवावया लागतात. जगल, शत, खाणी अशा िठकाणाहन तया िमळतात. कारखानयात वापरन घाण झालल पाणी नदीत सोडतात. या सार‍याच पिरणाम पिरसरावर होतात. पिरसराची हानी होऊन तयाच सजीवस$ीवर वाईट पिरणाम होतात. मग मानवOाणी तरी तयातन कसा सटल?

माणसाचा िवकास

(148)

� १९५१ साली जनगणना झाली. तया वळी आपलया दशाची लोकसखया िकती होती?� २०११ साली जनगणना झाली. तया वळी आपलया दशाची लोकसखया िकती होती?

गलया ६० वषारत आपलया दशाची लोकसखया ितपटीन वाढली. अजनही ती वाढत आह. आपण जया वसत पिरसरातन गरजपोटी घतो, तयाची मागणी अतोनात वाढली.

खडगावामधय रोजगार िमळनासा झाला. रोजगारासाठी खडगावातील लोक शहराकड जाऊ लागल. शहरामधय दाटीवाटी होऊ लागली.

शहराची लोकसखया तर अतोनात वाढली. कारण खडगावातील लोक रोजगारासाठी शहरात यऊ लागल. शहरातील लोकाना परस पाणी िमळना. घराची सखया अपरी पडायला लागली. लोकाना रहायला जागा िमळना. शहराभोवती शती होती. मोकLा जागा होतया. ितथ आता नवीन वसाहती झालया. नवीन वसाहती आिण रसत बाधणयासाठी ितथली झाड तोडावी लागली.

शहरामधय कामावर जाणयासाठी खप मोठी अतर पार करावी लागतात. महणन शहरातल लोक वाहन खरदी कर लागल. सगLाच मो�ा शहरामधय ही वाहन धर ओकत िफर लागली. शहरातलया हवत हा धर िमसळ� लागला. तयाचा पिरणाम महणन शहरामधील लोकाना शवसनाच िवकार होऊ लागल. दमा आिण फपफसाच िवकार या वयाधीच Oमाण वाढल.

शहरातन झाड हRपार झाली. तयामळ पकषयाना घरटी बाधणयासाठी जागाच िमळनाशी झाली. शहरातलया हवत धर िमसळ� लागलयान तयाचाही �ास पकषयाना होऊ लागला. तहान लागली, की पकषयाना पाणी िमळल याची खा�ी नसत. या कारणानी शहरातील पकषी कमी होऊ लागल आहत. फलपाखर आिण इतर कीटक याचीही सखया रोडाव लागली आह.

लोकसखया वाढलयामळ कधीकधी शहरात साडपाणयाची वयवसथा कोलमडत. तयामळ भरवसतीत पाणी साचत. तयात डास वाढतात. डासामळ िहवताप, डगी, हततीरोग, िचकनगिनया या रोगाचा Oसार होतो. शहरातलया वसतीवर लोकसखयावाढीच वाईट पिरणाम कस होतात, त पािहलत ना ?

लोकसखयतील वाढ

मािहती िमळवा

(149)

पाणी ही सवर सजीवाची एक महततवाची गरज आह. माणस शारीिरक सवचछता, घराची सवचछता, सवयपाक, शती, उ<ोगधद, बाधकाम अशा कामासाठीही पाणी वापरतो.

पावसाळा सपला की हळ�हळ� न<ाच पाणी कमी होऊ लागत. िविहरीही आट� लागतात. ह पाणी माचर मिहनयापयरत कसबस परत. पढ उनहाLात तर अनक गावात पाणयाची टचाई िनमारण होत.

िजथ कोणतया ना कोणतया सवरपात पाणयाची सोय होऊ शकत, ितथच माणस वसती करतात.

हळ�हळ� लोकसखया वाढ� लागली. पाऊस मा� तवढाच पडतो. तयामळ पाणी अपर पड� लागल. पावसाच बरचस पाणी वाहन जात. त उपयोगी पडाव महणन आपण धरण बाधन पाणी अडव लागलो.

काहीजण िविहरी खणणयाऐवजी निलकाकप खोद} लागल. पाणी उपसणयासाठी हातपप वापर लागल. पपामधयही सधारणा झाली. िडझल वापरन चालवता यईल अशा याि�क पपाचा शोध लागला. िवजवर चालणार‍या पपाचाही शोध लागला. आता बर‍याच िठकाणी लोक िडझलवर अथवा िवजवर चालणार पप वापरतात.

लोकसखया अतोनात वाढलयामळ आता उनहाLात दरवषीर पाणयाची टचाई चागलीच जाणवत, लोकसखया वाढलयामळ आणखीही एक िबकट समसया उभी ठाकली आह. ती आह अ�परव�ाची.

दशात िपकणार अ� वाढतया लोकसखयला पर पडनास झाल. तयामळ आपलया दशातील वजञािनकानी शतीमधय सधारणा कलया. पवीर शतकरी बर‍याच िठकाणी वषारकाठी बहधा एकच पीक

जिमनीतल पाणी आटत चालल


निलकाकपधरण

(150)

घत. आता तसBा द=बार आिण ितबार िपक घऊ लागल. तयामळ अ�ाच उतपादन वाढल. पण शतीसाठी पाणयाची मागणी वाढली.

पवीर शतीसाठी वषारकाठी कवळ पावसाLात पाणी लाग. आता त बर‍याच िठकाणी आठ मिहन लागत. िजथ ितबार िपक घतात, ितथ तर शतीसाठी वषरभर पाणी लागत. पाऊस तर फy पावसाLात पडतो. मग उरलल आठ मिहन शतीसाठी आिण इतर सवर कामासाठी पाणी कठ�न यत ?

पावसाळा सपला, की काही िदवसानी पाणयाची टचाई िनमारण होत. िहवाLात आिण उनहाLात शतातलया िपकाना पाणी कठ�न <ायच ?

पावसाच ज पाणी जिमनीत मरलल असत त अशा वळी उपयोगी पडत. िविहरीना आिण कपनिलकाना ज पाणी लागत त जिमनीत मरलल पाणीच असत.

पवीर ह पाणी पारपिरक पBतीन िदल जाई. कोकणात नारळी, पोफळी आिण कळी याचया वाGा असतात. ितथ या वाGाना िविहरीच

पाणी रहाटगाडगयान िदल जात. िविहरीचया तोडावर एक आडवा वासा ठवलला असतो. तया वाशाचया आधारान एक मोठ लाकडी च� बसवलल असत. त उभ िफर शकल अशी वयवसथा असत. तया च�ाला रहाट अस महणतात. या रहाटाचया मदतीन गाडगयाची एक माळका गोलगोल िफरल अशी बसवलली असत. िफरता िफरता तयातली गाडगी पाणयात बडतात. वर यता यता पाणयान भरतात. रहाटावरन खाली जाताना ही गाडगी उलटी होतात. गाडगयामधील पाणी खाली पडत. त एका पनहाळीत पडत. या पनहाळीतल पाणी वाडीला दतात.

रहाट आिण गाडगी िमळ�न ही य�णा बनत महणन ितला ‘रहाटगाडग’ महणतात. रडा िकवा बल लावन रहाटगाडग िफरवल जात. कोकणात अजनही बर‍याच िठकाणी रहाटगाडग वापरतात.

महारा$aात कोकण सोड�न बाकीचया भागामधय पवीर िविहरीच पाणी उपसणयासाठी मोट वापरली जाई. मोट महणज चामGाची एक मोठी िपशवी. दोरखडाला बाधन ती िविहरीत सोडतात. पाणयान भरली महणज बल लावन ती वर ओढतात. त पाणी शताला दतात.

आता मोट अगदी थोGा िठकाणी वापरली जात.


रहाटगाडग मोट

(151)

� खिनजतलाचा वापर करन वापरन चालणार‍या मोटारकार, बस, सकटर अशा वाहनाचा शोध लागला. आगगाGाचाही शोध लागला. Oवास करण सोप झाल.

� आपण धरण बाधतो, रसत आिण लोहमागर बनवतो. कारखान काढतो. घर बाधतो. कारखानयातल घाण झालल पाणी नदीत सोडतो. तयामळ पिरसराची हानी होत. तयाच सजीवसषटीवर वाईट पिरणाम होतात.

� लोकसखयत बसमार वाढ झालयान पिरसरातन िमळणार‍या वसतची मागणी अतोनात वाढली. तसच रोजगारासाठी खडगावातन लोक शहराकड जाऊ लागल. शहरामधय दाटीवाटी होऊ लागली. नवीन वसाहती बाधणयासाठी झाड तोडावी लागली. वाहनाची सखया वाढली. वाहनाचया धरामळ लोकाना शवसनाच िवकार होऊ लागल.

� झाड तटलयान शहरामधय पकषयाना घरटी बाधणयासाठी जागा िमळत नाही. तसच हवत धर िमसळ� लागला. तयामळ शहरात पकषी, फलपाखर आिण इतर कीटक याची सखया कमी होत आह.

� वाढतया लोकसखयमळ अ�धानयाची मागणी वाढली. शतकरी आता द=बार आिण ितबार िपक घऊ लागल. शतीसाठी पाणयाची मागणी वाढली.

� कोकणात पवीर रहाटगाडगयान पाणी िदल जाई, तर महाराषटaातील इतर भागात मोटन िदल जाई. आता बर‍याच िठकाणी शतीसाठी पपान पाणी खचल जात. तयामळ जिमनीत मरललया पाणयाचा साठा झपा"ान कमी होत आह.

आता शतीला पाणी दणयासाठी अनक िठकाणी िडझलच आिण िवजच पप वापरल जातात. पवीर मोटा िजतक पाणी उपसत होतया, ह याि�क पप तयापकषा िकतीतरी पट जासत पाणी उपसतात. िशवाय द=बार िकवा ितबार शतीमळ पावसाळा सोड�न इतर काळातही त चालवल जातात. याचा पिरणाम महणन जिमनीत मरललया पाणयाचा साठा झपा"ान सपत चालला आह.

आपलया गरजचया वसत पिरसरातन िमळवताना पिरसरावर वाईट पिरणाम होऊ नयत, याची काळजी घयायला हवी.



(152)

(अ) काय कराव बर ? बलडाणा यथ राहणार‍या तमचया काकाची जनी सकटर आह. ती सर कली की सकटरमधन खप धर यत असतो.

(अा) यादी करा. पटaोल अथवा िडझल वापरन चालणार‍या वाहनाची यादी करा.

(इ) जरा डोक चालवा. (१) कारखानयात वापरन खराब झालल पाणी नदीत सोडतात. तयामळ आसपासचया लोकाना काय �ास

होत असल ? (२) िवजचया शोधामळ मानवी जीवन कस सलभ झाल ?

(ई) खालील Dशनाची उततर Eा. (१) माणसान कोणकोणती वाहन िनमारण कली आहत ? (२) नवीन वसाहती बाधणयासाठी काय कराव लागत ? (३) डासामळ कोणकोणतया रोगाचा Oसार होतो ? (४) द=बार, ितबार शतीचा जिमनीत मरललया पाणयावर काय पिरणाम झाला आह ?

(उ) िरकामया जागी योगय शबद िलहा. (१) उनहाLात अनक गावात पाणयाची ................. िनमारण होत. (२) रडा िकवा बल लावन ................. िफरवल जात. (३) सवर Oाणयापकषा ................. अिधक बद िधमान आह. (४) मोट महणज चामGाची एक मोठी ................... . (५) ................ साठी खडगावातील लोक शहराकड जाऊ लागल आहत.

(ऊ) मािहती िमळवा. पढील िवषयावर मािहती िमळवा. (१) िडझल आिण पटaोल जपन वापरा. (२) पाणयाची बचत करा. िमळालली मािहती िलहन काढा. वगारतील इतराना सागा.

� िनसगर सहलीच आयोजन करन पिरसरात झाललया बदलाच िनरीकषण करा. � रहाटगाडगयाची Oितकती बनवा.

***


n[aga Aä¶mg - Kapil Sankhe

Documents

Transcript of n[aga Aä¶mg - Kapil Sankhe