Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyżyńska Neighbouhood

1

Joasi i Kasi, dla których wszystko, bez których – nic

3

Anna Bogumiła Kowalska

Wytwórczość skórzanaw późnośredniowiecznej Dzielnicy Chyżyńskiej

w Szczecinie

Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyżyńska Neighbourhood

Szczecin2013

4

Redakcja wydawnicza i korekta:Dorota Cyngot

Tłumaczenie:Dorota Gonczaronek

Recenzent:prof. dr hab. Wojciech Dzieduszycki

Komisja Wydawnicza IAE PAN w składzie:dr hab. Andrzej Janeczek, prof. IAE PAN (przewodniczący),

prof. dr hab. Mirosława Drozd-Piasecka, mgr Tomasz Herbich, prof. dr hab. Andrzej Klonder, prof. IAE PAN dr Małgorzata Mogielnicka-Urban,

prof. dr hab. Zofia Sulgostowska, prof. dr hab. Piotr Taracha

Fotografie:Anna B. Kowalska, Katarzyna M. Kowalska

Rysunki:Danuta Boehlke, Helena Bona, Mieczysław Jusza, Anna B. Kowalska, Krzysztof Kowalski,

Anna Ryś, Izabela Sukiennicka

Wydawca: Muzeum Narodowe w Szczecinie, Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich

Copyright:National Museum in Szczecin, Institute of Archaeology and Ethnology

Polish Academy of Sciences, Anna Bogumiła Kowalska

Projekt okładki:Tomasz Siwulski

Skład i druk: XPRESS Sp. z o.o.

Projekt został zrealizowany w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Dziedzictwo kulturowe/Ochrona zabytków archeologicznych” w latach 2012-2013

ISBN 978-83-63760-20-5ISBN 978-83-63365-03-5

5

Spis treści / Contents

Rozdział I / Chapter IZagadnienia wstępnePreliminary considerations ................................................................................................ 71. Wprowadzenie Introduction ................................................................................................................... 72. Dzielnica Chyżyńska w okresie lokacji miasta w świetle odkryć archeologicznych. Podstawa źródłowa Chyżyńska Neighbourhood in the location period in the light of archaeological research. Source materials ............................................................................................................. 133. Kierunki badań nad średniowiecznym skórnictwem w Polsce Directions of studies on leathercrafts in Poland ............................................................. 23

Rozdział II / Chapter IIObuwie i inne wyroby skórzane z badań archeologicznych w Dzielnicy ChyżyńskiejShoes and other leather goods recovered in archaeological research in Chyżyńska Neighbourhood ........................................................................................... 271. Obuwie Shoes ............................................................................................................................... 272. Nie tylko obuwie Not only shoes ................................................................................................................. 58

Rozdział III / Chapter IIIProdukcja skórnicza w mieście średniowiecznym w świetle źródeł archeologicznychLeather production in medieval town in the light of archaeological sources .............. 771. Odpady produkcyjne Production waste ............................................................................................................ 772. Surowiec używany w produkcji Raw material used in the production ............................................................................ 863. Uwagi na temat narzędzi wykorzystywanych w szewstwie i rymarstwie Notes on tools used in shoemaking and girdle making .................................................. 96

Rozdział IV / Chapter IVRzemiosła skórnicze w badaniach historycznychLeatherworking in historical studies ................................................................................ 1011. Badania historyczne nad średniowiecznym rzemiosłem szczecińskim Historical studies on medieval crafts in Szczecin .......................................................... 1012. Próba lokalizacji miejsc garbowania skóry w średniowiecznym mieście Attempts at locating tanneries in medieval town .......................................................... 1053. Lokalizacja szczecińskich pracowni skórzanych w świetle źródeł pisanych Location of leather workshops in the lig ht of written sources ....................................... 1164. Warsztaty skórnicze w źródłach ikono graficznych Leatherworking workshops in iconographic sources ...................................................... 121

6

Rozdział V / Chapter VTradycja, przeobrażenia i innowacje w obuwnictwie pomiędzy X a XV stuleciemTradition, transformations and innovations in footwear between the 10th and the 15th centuries ............................................................................. 135

Rozdział VI / Chapter VIZmiany niektórych skórzanych dodatków do odzieży w średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych i ikonograficznychChanges in some leather accessories in the Middle Ages in the light of archaeological and iconographic sources ................................................. 173

Rozdział VII / Chapter VIIPodsumowanieConclusion ............................................................................................................................ 185

Tablice / Tables .................................................................................................................... 189

Aneks / Appendix ................................................................................................................. 239

Analizy zoologiczne / Zoological analysis ........................................................................ 239

Bibliografia / Bibliography ................................................................................................. 253

7

1. WprowadzenieRozwój rzemiosła miejskiego w średniowie-

czu stanowi problem badawczy podejmowany zarówno w studiach historycznych, jak i archeo-logicznych, przy czym znaczenie archeologii jako nauki dysponującej coraz obfitszym za-sobem źródeł, dynamicznie powiększającym się zwłaszcza w ostatnich dekadach, systema-tycznie rośnie. Wraz z postępem badań archeo-logicznych, przyrostem liczebności źródeł i rozwojem metod poznawczych wzrasta tak-że ranga przedmiotów wydobywanych z zie-mi, które zyskują nawet z wolna status źródeł historycznych równorzędnych z przekazami pisanymi, szczególnie cennych wobec wyczer-pywania się możliwości interpretacyjnych wy-nikających z analiz tradycyjnych archiwaliów1. Najlepsze efekty przynoszą studia komplemen-

1 Por. np. Manikowska 2001, 99; Kurnatowscy 2004, 28-29; Rębkowski 2008, 11-17.

Rozdział I / Chapter I

Zagadnienia wstępnePreliminary considerations

1. Introduction The development of urban craft in the Mid-

dle Ages poses a research problem addressed both in historical as well as archaeological studies while the significance of archaeology, being the branch of study exploring a more and more abundant scope of sources, which has been rapidly increasing especially over the past decades, is systematically growing. With progress in archaeological research, the quan-tity expansion of sources and the develop-ment of research methods, the significance of objects recovered from excavated areas which are slowly acquiring the status of being even equal to historical sources, especially valuable considering that the interpretative potential of traditional archives keeps running out, is on the increase too1. The best results are achieved

1 Cf. e.g. Manikowska 2001, 99; Kurnatowscy 2004, 28-29; Rębkowski 2008, 11-17.

Statuty cechowe, stanowiące podstawowy materiał źródłowy, rzucają niewiele światła na sam proces produkcyjny. W większości przypadków przywileje takie zachowały się dopie-ro z lat 1478–1560. Ograniczone są więc możliwości przeprowadzenia porównań ze statuta-

mi pierwotnymi. Utrudnia to dokładne uchwycenie tendencji rozwojowych rzemiosła...(Wachowiak 1985, 202)

Guild statutes, constituting the basic source material, cast very little light on the production process itself. In the majority of cases such privileges surviving down to our times date back to

no earlier than 1478–1560. Hence the possibility to carry out comparative studies with original statutes is very limited. This hinders the precise grasp of development tendencies in crafts ...

(Wachowiak 1985, 202)

8

tarne, uwzględniające ogół danych zawartych w przekazach pisanych, ikonografii, kartografii i uzyskanych w wyniku analizy przedmiotów wykopaliskowych.

Historyczne prace nad średniowiecznym rzemiosłem koncentrują się głównie na analizie dokumentów związanych z cechami rzemieśl-niczymi – informacjach o ich wewnętrznej strukturze, sposobie organizacji, statutach, ży-ciu społecznym i religijnym członków. W stu-diach archeologicznych natomiast możliwe jest podejmowanie na przykład problematyki loka-lizacji miejsc wytwórczości w obrębie miasta, wyposażenia pracowni i warsztatów w narzę-dzia, przybory i urządzenia niezbędne w pro-cesie wytwórczym, wielkości i jakości produk-cji, asortymentu wyrobów, rodzaju i gatunku wykorzystywanego surowca oraz, co niezwykle istotne, dynamiki zmian tych elementów, do-konujących się na przestrzeni kilku stuleci pod wpływem nabywanych doświadczeń, potrzeb rynków zewnętrznych i lokalnych, koniunktu-ry na określone towary, zmieniającej się mody i upodobań, a także relacji międzyrynkowych.

Świetnym źródłem do podjęcia problema-tyki przemian w wytwórczości skórzanej jest ikonografia kostiumologiczna. W dotychczaso-wych rozważaniach nad kulturą materialną śre-dniowiecza podejmowane już były udane pró-by spożytkowania tej dziedziny historii sztuki w studiach nad różnymi kategoriami zabytków archeologicznych, zwanych też niekiedy „źró-dłami bezpośrednimi” (Bogucka 2005, 11). Do ikonografii chętnie sięgają badacze poszuku-jący analogii do przedmiotów wydobywanych z ziemi lub usiłujący odtworzyć pełną formę wyrobów zachowanych fragmentarycznie, albo zobrazować sposoby użytkowania wybranych, „niemych” z natury artefaktów wykopalisko-wych. Ogromnie przydatne w rekonstrukcji życia codziennego są przedstawienia pracy rzemieślników, pozwalające na obiektywizację wnioskowania opartego na wynikach badań ar-cheologicznych i etnograficznych.

Podobnie jak inne zasoby źródeł, również ikonografia kostiumologiczna ma zróżnico-waną wartość poznawczą i różną przydatność w badaniach nad poszczególnymi dziedzina-mi historycznymi (Sieradzka 2013, 95). Pra-widłowa ocena cech analizowanych przed-miotów wymaga odpowiedniego warsztatu

Zagadnienia wstępne

by complementary studies taking into account the total of data included in written sources, iconography, cartography and obtained as a result of the analysis of archaeological finds.

Historical studies on medieval crafts con-centrate mainly on the analysis of documen-tary archives of guilds: their internal struc-ture, organisation, statutes as well as social and religious life of their members. Archaeo-logical research in turn provides for the pos-sibility of addressing the issues of the loca-tion of places of manufacture within town boundaries, the fittings of workshops with tools, equipment and gear necessary in the process of manufacturing, the volume and quality of production, the range of products, the type and quality of raw material used as well as, which is of vital significance, the rate of change of these elements occurring over the period of a few centuries under the in-fluence of experience acquired, the needs of foreign and local markets, the demand for certain products, changing fashions and pref-erences, as well as intermarket relationships.

Iconographic costumology is a fantastic source for studies on transformations in le-atherworking. Successful attempts at using iconography in studies on various categories of archaeological finds, sometimes also cal-led ‘direct sources’ have already been made in research on material culture of the Middle Ages (Bogucka 2005, 11). Researches looking for analogy to archaeological finds or trying to recover the full form of items preserved in fragments only or to give a picture of how cer-tain excavated artefacts which are ‘mute’ by their nature, could have been used, are also keen on using iconography. While reconstruc-ting everyday life images of craftsmen at work are particularly useful as they provide for an objective approach supported by the results of archaeological and ethnographic studies.

Similarly to other sources, also iconographic costumology is of diverse cognitive value and of diverse usefulness in research on particular historic fields of study (Sieradzka 2013, 95). Proper assessment of analysed features requ-ires proper methods and skills, hence the best results can be achieved by close co-operation between researchers representing branches

9

i przygotowania, dlatego najlepsze efekty moż-na osiągać dzięki zacieśnianiu współpracy mię-dzy badaczami wymienionych wcześniej dys-cyplin. Średniowieczne skórzane dodatki do odzieży odkryte przez archeologów zwracały już uwagę kostiumologów (np. Gutkowska- -Rychlewska 1968; Turnau 1975; 1999; Wawrzo-nowska 1976; Turska 1987), jednak zainicjowa-ne już dawno interakcje pomiędzy archeologami i kostiumologami nie zostały do tej pory w peł-ni nawiązane. W tej pracy podejmę próbę ze-stawienia danych ze źródeł normatywnych – głównie zapisów z najstarszej szczecińskiej księgi miejskiej i statutów cechowych, przed-stawianych i analizowanych przede wszyst-kim w literaturze przedwojennej, oraz źródeł ikonograficznych i archeologicznych wyko-rzystanych w badaniach wyrobów skórzanych z północno-wschodniej części miasta późno-średniowiecznego w Szcze cinie.

Skórnictwo – wytwórczość opierającą się na przetwarzaniu (garbowanej) skóry zwierzęcej, która była podstawowym surowcem w szew-stwie, kuśnierstwie, rymarstwie, siodlarstwie, kaletnictwie, rękawicznictwie, miechownictwie i materiałem uzupełniającym w wielu innych branżach wytwórczych, należy niewątpliwie uznać za jedną z lepiej rozpoznanych archeo-logicznie dziedzin produkcji średniowiecznej na Pomorzu. Od ponad pół wieku prowadzone są zaawansowane badania nad wielotysięcz-nymi kolekcjami przedmiotów skórzanych z badań wykopaliskowych w Gdańsku, Koło-brzegu, Wolinie i Szczecinie2. Cechą wspólną pomorskich opracowań jest kompleksowa pre-zentacja źródeł, podporządkowana nie tylko ukazaniu asortymentu wyrobów gotowych, ale też uchwyceniu reguł rządzących rozwojem wytwórczości skórzanej. Dzięki tym badaniom utworzona została dobra podstawa źródło-wa, umożliwiająca podejmowanie szczegóło-wych kwestii społecznych, socjotopograficznych, demo graficznych i gospodarczych. Zamierze-niem tej pracy jest wprowadzenie do obiegu naukowego niepublikowanych dotąd źródeł skórzanych z północno-wschodniej części śre-dniowiecznego Szczecina – Dzielnicy Chyżyń-skiej (niem. Kessin), które wzbogacą tę bazę,

2 Zestawienia literatury patrz ostatnio Wywrot-Wyszkowska 2008 i Kowalska 2010a.

Preliminary considerations

mentioned earlier. Medieval leather accesso-ries recovered by archaeologists have already attracted the attention of costumologists (e.g. Gutkowska-Rychlewska 1968; Turnau 1975; 1999; Wawrzonowska 1976; Turska 1987), ho-wever, interactions between archaeologists and costumologists commenced a long time ago have not been fully developed as yet. In this work I will make an attempt at compiling data from normative sources represented mainly in pre-war literature as well as iconographic and archaeological studies on leather goods in the north-eastern part of the late medieval town.

Beyond any doubt leatherworking should be considered one of the best recognisable fields of medieval manufacture in Pomerania; ma-nufacture based on processed (tanned) animal skin which used to be the basic raw material in shoemaking, furriery, leatherwork, saddle making, bag making, glove making, bellows making as well as a supplementary material in numerous other branches of production. Advanced research has been carried out into assemblages of thousands of leather finds ob-tained in the course of excavation research in Gdańsk, Kołobrzeg, Wolin and Szczecin2 for more than half a century. The common featu-re of Pomeranian studies is a complex presen-tation of sources, subordinated not only to the presentation of the range of ready products, but also to grasping the rules governing the development of leatherworking. Thanks to this research a perfect source basis has been created which provides for undertaking deta-iled social, sociotopographic, demographic and economic issues. The aim of this work is to in-troduce into the scientific circulation the as yet unpublished leatherwork sources from north-eastern part of medieval district of Szczecin: Chyżyńska (German Kessin) Neighbour hood, which will enrich said base and will facilita-te the grasp of development tendencies in crafts and complement historic data casting very little light on the production process itself (Wacho-wiak 1985, 202). This work is a continuation of studies on medieval leatherworking in Szcze-cin commenced with a monograph covering

2 Compilation of literature, see latest Wywrot-Wyszkowska 2008 and Kowalska 2010a.

10

ułatwią uchwycenie tendencji rozwojowych rze-miosła oraz uzupełnią dane historyczne rzuca-jące niewiele światła na sam proces produkcyjny (Wachowiak 1985, 202). Niniejsza praca stanowi kontynuację studiów nad średniowiecznym skór-nictwem szczecińskim zapoczątkowanych mo-nografią, w której opracowaniem objęte zostały materiały z tego samego, północno-wschodniego rejonu, z okresu od X wieku do lokacji miasta w połowie XIII stulecia (Kowalska 2010a).

Rozważania na temat skórnictwa we wcze-snośredniowiecznym Szczecinie dowiodły, że wytwórczość ta opierała się na surowcu pozyski-wanym przede wszystkim ze zwierząt hodowla-nych oraz z dużych zwierząt łownych. Sposób dystrybucji surowych skór oraz system zaopa-trywania się w materiał do produkcji to zagad-nienia, które trudno rozpatrywać jedynie na podstawie wyników analiz przeprowadzonych metodami właściwymi archeologii. Wielu cen-nych, wspomagających wnioskowanie informa-cji, przy braku źródeł pisanych, dostarczyły ana-lizy zoologiczne. Dzięki nim możliwe stało się nie tylko określenie podstawowych danych, ta-kich jak gatunki zwierząt, ale też dodatkowych, dotyczących np. jakości surowca, sposobów garbowania czy warunków przechowywania i transportu skór. Lokalną produkcję o różnym natężeniu poświadczyły konkretne ślady w po-staci odpadów produkcyjnych – rozproszonych lub tworzących skupiska. Co więcej, kształt i ja-kość tych pozostałości to cenne wskazówki po-zwalające na rozpoznanie rodzaju przedmiotów wytwarzanych w konkretnym miejscu i czasie. Na podstawie analizy ścinków produkcyjnych możliwe stało się też ustalenie sposobów dyspo-nowania materiałem skórzanym i norm postę-powania w procesie wytwórczym.

Asortyment użytkowanych przedmiotów najpełniej zobrazowały odkrycia wyrobów go-towych, nawet jeśli były one uszkodzone lub zachowane we fragmentach. Dzięki dużej li-czebności zbiorów poszczególnych kategorii źródeł (przede wszystkim obuwia) możliwe stało się określenie przemian w ich konstruk-cji, stylistyce oraz zdobieniu w ujęciu chrono-logicznym, od najstarszych do najmłodszych. Wczesnośredniowieczne znaleziska szczeciń-skie posłużyły ponadto do podjęcia próby okre-ślenia momentu wyodrębnienia się rzemiosła szewskiego z grupy zajęć chałupniczych oraz

assemblages recovered in the north-eastern part of the neighbourhood on the River Odra from the period from the 10th century until the location of the town in the middle of the 13th century (Kowalska 2010a).

Considerations on leather craft in early me-dieval Szczecin proved that the manufacture of leather goods was based on raw material obtained primarily from domestic animals as well as game. Means of distribution of rawhi-de as well as the system of supply with mate-rial for production are issues difficult to explo-re on the basis of archaeology only. A wealth of invaluable information supporting conclu-sions at lack of written sources was provided by zoological analysis. They made it possible not only to define absolutely basic data such as the species of animals, but also some additio-nal ones, concerning e.g. the quality of the raw material, ways of tanning, or the conditions in which leather was stored and transpor-ted. Local production of various intensity was confirmed by concrete remains in the form of production waste either dispersed or forming deposits. What is more, the shape and the qu-ality of waste have become invaluable indica-tions allowing to define the type of goods ma-nufactured in a given location and at a given time. The analysis of production trimmings has enabled to define the ways rawhide was handled as well as the norms of procedures in the production process.

The most comprehensive picture of the ca-talogue of goods used was provided by the di-scovery of the so called ready products, even if they were damaged or survived in fragments only. The substantial quantity of individual assemblages (primarily footwear) made it po-ssible to define the transformations in the con-struction, style as well as ornamentation from the angle of changes, from the earliest to the latest ones. Early medieval finds of Szczecin were also an asset while making an attempt at defining the time of emerging the shoemaking craft out of the group of outwork as well as in-dicating further stages of the formation of shoe-making craft from the traditional homemade to satisfy family needs, to a more developed


11

wskazania kolejnych etapów formowania się szewstwa, od wytwórczości tradycyjnie wyko-nywanej w gospodarstwie na potrzeby rodziny, do bardziej rozwiniętej, oznaczającej wprowa-dzenie i upowszechnienie innowacji technolo-gicznych i stylistycznych w ramach produkcji noszącej znamiona umasowienia.

Wymienione zagadnienia przedstawione zostaną także w obecnej publikacji, w zakre-sie wyznaczonym przez analizowane mate-riały archeologiczne. W naturalny sposób po-wstało bowiem pytanie, w jakim stopniu i czy w ogóle przedmioty wydobywane z warstw związanych z miastem lokacyjnym odzwier-ciedlają przemiany w organizacji rzemiosła? Czy, a jeśli tak, to kiedy pojawiły się nowe technologie wytwórcze? Czy źródła material-ne są nośnikami informacji na temat postępu-jącego rozdrobnienia specjalizacji rzemieśl-niczych? Czy pojawił się nowy asortyment wyrobów, a jeśli tak, to jak jest datowany? Jakie było tempo wprowadzania nowych techno-logii wytwarzania przedmiotów skórzanych? W któ rym okresie funkcjonowania miasta póź-nośredniowiecznego doszło do zmian w wy-twórczości skórniczej i z czego mogło to wy-nikać? Uzyskanie odpowiedzi na te pytania może przybliżyć analiza materiałów, które po-chodzą z tego samego, północno-wschodniego rejonu miasta, co wspomniane wcześniej mate-riały wczesnośredniowieczne3. Właściwe i uza-sadnione wydaje się także wdrożenie takich sa-mych metod badawczych do studiów nad obiema grupami analogicznych materiałów, różniących się chronologią. Odpowiednia kwantyfikacja źródeł i opracowania formalno-typologiczne prowadzące do oceny historyczno-kulturowej

3 Podstawą tego opracowania są przedmioty skórzane pozyskane w trakcie badań archeologicznych o róż-nym charakterze (stacjonarnych i ratowniczych). We wszystkich przypadkach jednakże początkowy etap przygotowania źródeł do analiz formalno-typologicz-nych przebiegał w podobny sposób (mycie, pakowa-nie i sygnowanie numerami inwentarza polowego). Dane podstawowe znajdujące się w księgach polowych przeniesione zostały do bazy danych (w programie Access) i do tradycyjnego katalogu znalezisk (w pro-gramie Word, na załączonej płycie CD). Ze względu na charakter podjętych tutaj studiów, najważniejszymi źródłami są wyroby gotowe oraz ich charakterystyczne elementy i części.

manufacturing process which meant the intro-duction and spread of technological and sty-listic innovations within the manufacturing process showing the features of becoming a mass one.

The issues mentioned above are also pre-sented in this publication to the extent as defined by sources under analysis, hence a natural question emerged, to what an extent, if any, archaeological sources recovered from contexts of a chartered town reflect changes in the organisation of a craft? If and when new technologies of production emerged? Are ma-terial sources the carriers of information on the progressive fragmentation in the speciali-sation in crafts? If and when the new range of goods appeared? What was the pace of changes in the technology of production and the range of products? At which stage of the functioning of the charted town did the trans-formations in the manufacture of leatherwork take place and what could be the reasons for said transformations? Answers to these ques-tions could be provided by the analysis of ma-terials obtained from the same, north-eastern area of the town inasmuch as early medieval materials mentioned above3. The implemen-tation of the same research methods seems to be proper and justified too. Relevant quanti-fication of sources as well as formal and typo-logical studies leading to historical and cul-tural assessment have therefore been based on the same principles (Kowalska 2010a, 25-30).

The issue worth considering is the problem of location of the sites of production of leath-er goods in the post-location town, especially tanneries requiring space and continuous

3 The basis for this study are leatherwork assemblages recovered in the course of archaeological excavations of different types (stationary research and rescue exca-vation). However, in all cases the preliminary stage of preparing sources for formal and typological analyses was carried out in a similar way (washing, packing, as-signing field inventory number). Basic data included in field books were then transferred to database (in Access software) and to the traditional catalogue of finds (in Word, on enclosed CD) Due to the character of studies undertaken here the most important sources comprise ready-made goods as well as their characteristic ele-ments and parts.


12

oparte zostały zatem na tych samych zasadach (Kowalska 2010a, 25-30).

Kwestią wartą poruszenia jest problem lo-kalizacji miejsc produkcji skórniczej w mieście polokacyjnym, zwłaszcza garbarni, wymaga-jących przestrzeni i ciągłego dostępu do wody, a także pracowni wykorzystujących skórę gar-bowaną. Podjęta również zostanie – oparta na źródłach ikonograficznych – próba prezentacji takich warsztatów, zwłaszcza ich wyposażenia w podstawowe narzędzia. Ważną częścią tego opracowania będzie analiza materiałów archeo-logicznych pod kątem ich zgodności z przedsta-wieniami ikonograficznymi, co wiąże się także z próbą odpowiedzi na pytanie o lokalne trady-cje wytwórcze i zdobnicze oraz wpływ obcych wzorców kulturowych na rodzimą produkcję.

Wytwórczość skórzana w polokacyjnym Szczecinie nie była dotąd przedmiotem odręb-nych studiów. Osobnych opracowań doczekały się jedynie znaleziska przedmiotów skórza-nych z wypełniska studni na dziedzińcu zam-ku książąt pomorskich (Cnotliwy 1980), z la-tryny odkrytej w północnej części suburbium (Kowalska 1999a) oraz obuwie ochronne z ba-dań na Podzamczu (Cnotliwy 1994). Ogromny zasób źródeł (według wstępnych szacunków przynajmniej kilkanaście tysięcy przedmiotów skórzanych) z badań wykopaliskowych podej-mowanych od lat 40. ubiegłego stulecia w róż-nych punktach szczecińskiej Starówki wciąż oczekuje na pełne opracowanie.

Realizacja projektu zakładającego kontynu-ację prac nad szczecińskim skórnictwem moż liwa była dzięki jego dofinansowaniu ze środków Ministra Kultury i Dzie dzictwa Naro-dowego z programu Dziedzictwo Kulturowe, priorytet 5, Ochrona zabytków archeologicz-nych, zadanie pt. „Wyroby ze skóry w późnośre-dniowiecznym Szczecinie. Dzielnica Chyżyń-ska”, które realizowane było w latach 2012–2013 w Muzeum Narodowym w Szczecinie oraz w Ośrodku Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich Instytutu Archeologii i Etnologii PAN w Szczecinie. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować Dyrekcjom obu Insty-tucji za pomoc i wsparcie na każdym z etapów realizacji zadania oraz koleżankom i kolegom z Działu Archeologii MNS za cenne uwagi i zachętę do pracy.


access to water as well as production work-shops relying on tanned leather. An attempt at presentation of such workshops, especially their furnishing with basic tools on the basis of iconographic sources will also be made. An important part of this study will be the analy-sis of archaeological sources from the angle of their compliance with iconographic represen-tations, which is also relevant to an attempt at answering the question about local traditions of production and decoration and the influ-ence of foreign cultural patterns on domestic production.

The manufacturing of leather goods in post-location Szczecin has not been subject to any separate studies as yet. Only leatherwork assemblages recovered from the fills in the well in the courtyard of the castle of the dukes of Pomerania (Cnotliwy 1980), out of earth closet discovered in the northern part of the subur bium (Kowalska 1999a) as well as pro-tective footwear from excavations in the settle-ment outside castle walls (Cnotliwy 1994) have been subject to separate analyses. Immense wealth of assemblages recovered in the course of excavations made since the 1940s in various locations in the old town of Szczecin still calls for a comprehensive study (several thousands).

The undertaking of the project aiming at the continuation of research on leatherwork-ing in Szczecin has been possible thanks to grant awarded by the Ministry of Culture and National Heritage, within scheme prior-ity 5, Protection of Archaeological Remains, task entitled, “Leatherworking in Late Medi-eval Szczecin. Chyżyńska Neighbourhood”, which was carried out in the years 2012–2013 in Ośrodek Archeologii Średniowiecza Kra-jów Nadbałtyckich IAE PAN in Szczecin and the National Museum in Szczecin. Here I would like to express my deep appreciation to the Directors of both Institutions for their assistance and support at every stage of carry-ing out the project as well as my colleagues of the Department of Archaeology National Mu-seum in Szczecin for their precious comments and encouragement.


13

2. Dzielnica Chyżyńska w okresie lokacji miasta w świetle odkryć archeologicz-nych. Podstawa źródłowaZa umowną granicę pomiędzy wczesnym

i późnym średniowieczem w Szczecinie uważa się okres zmian prawno-ustrojowych, społecz-no-gospodarczych, a także urbanistycznych dokonujących się około połowy XIII wieku, w związku z ostatecznym przyjęciem praw miej-skich w odmianie magdeburskiej (w latach 1237–1243). Jako początek długotrwałego pro-cesu lokacji niektórzy badacze skłonni są wska-zywać przybycie do miasta kolonistów niemiec-kich, którzy już około połowy XII stulecia na południe od słowiańskiego podgrodzia założyć mieli własną obwarowaną osadę4. Prawa nada-ne przybyszom z czasem rozciągnięte zostały na obszar całego kompleksu osadniczego. Tym samym dokument lokacyjny sankcjonował do-konujące się już wcześniej zmiany (Piskorski 2005, 207-208).

Z najstarszych zachowanych źródeł ikono-graficznych i kartograficznych wynika, iż mia-sto po lokacji nie rozwijało się równomiernie. Swoim zasięgiem objęło tereny zajmowane uprzednio przez intensywne osadnictwo wcze-snośredniowieczne w części wschodniej – nad-odrzańskiej i nowe, na zachód od dawnego

4 Przekazy pisane informują, iż najpewniej w 7. deka-dzie XII wieku miasto zyskało nowy człon – osiedle niemieckich osadników, rządzące się własnymi prawa-mi i otoczone także odrębnymi obwarowaniami. Po-glądy badaczy na temat lokalizacji tejże osady są bar-dzo rozbieżne. Jak dotąd nie udało się informacji tej zweryfikować metodami archeologicznymi (Wilgocki 1998, 299-300, tam też przegląd literatury). Chyba naj-bardziej prawdopodobna na dzień dzisiejszy wydaje się lokalizacja gminy osadników niemieckich w rejo-nie późniejszego portu (Havening) (Wachowiak 1955, ryc. 1; Filipowiak 1999, ryc. 8:4). Zgodnie z zapisem w dokumencie Barnima I z 1237 roku, osadę niemiecką otaczać miał wał różniący się od umocnień wczesno-średniowiecznego podgrodzia słowiańskiego: vallum niemieckiej gminy przylegać miało do słowiańskiego munitio (Labuda 1952, 56). Istnienie tych obwało-wań poświadcza także późniejsza nazwa biegnącej tu ulicy Hagenstrasse. Rozszerzenie w 1237 roku upraw-nień sądowniczych gminy niemieckiej na całe miasto oraz wystawienie formalnego aktu lokacyjnego przez księcia Barnima w 1243 roku oznaczało jednocześnie znaczne przekształcenia w organizacji przestrzennej rejonu nadodrzańskiego, a być może także już w tym czasie rozszerzenie zasięgu miasta na zachód.

2. Chyżyńska Neighbourhood in the loca-tion period in the light of archaeologi-cal research. Source materialsThe symbolic border between the early and

the late Middle Ages is considered to be the pe-riod of legal and political transformations, so-cial and economic as well as urban ones taking place in Szczecin at about the middle of the 13th century due to the final adoption of town privileges under Magdeburg law in 1237–1243. Some researches incline to consider that the ar-rival of German settlers in the town marked the beginning of the long lasting location process; said settlers are said to have established their own fortified settlement south of the Slavonic settlement outside the city walls around the middle of the 12th century4. In the course of time privileges granted to the newcomers cov-ered the territory of the whole town. Therefore the town charter sanctioned transformations which had taken place earlier (Piskorski 2005, 207-208).

The oldest survived iconographic and car-tographic sources show that the town did not develop regularly after the location. Its range covered areas which had earlier been subject to intensive early medieval settlement processes in the eastern neighbourhood, on the River Odra,

4 Written sources inform that the town might have ac-quired a new element in the 1170s, a settlement of German settlers governed by their own laws and also surrounded by its own walls. Opinions of researches on the location of said settlement are very divided. So far attempts at verifying this information have been unsuccessful (Wilgocki 1998, 299-300, therein review of literature). Most likely as of today seems to be the location of the commune of settlers within the later harbour (Havening) (Wachowiak 1955, Fig. 1; Filipowiak 1999, Fig. 8:4). According to the wording in the document by Barnim I dated 1237 the Ger-man settlement was to be surrounded by a wall dif-ferent from the early medieval Slavonic earthwork; vallum of the German community was to adjoin the Slavonic munitio (Labuda 1952, 56). The exis-tence of these walls is also confirmed by the name of the street running here later: Hagenstrasse. The extension of jurisdiction of the German commune over the whole town in 1237 and the issue of the formal location document by Duke Barnim in 1243 meant simultaneously considerable transformations in the spatial organisation of the area on the River Odra, and possibly also the expansion of the town to the west already at that time.


14

centrum grodowego na wzgórzu5. Z czasem ugruntował się zasadniczy podział na cztery dzielnice: Św. Ducha i Chyżyńską, tzw. dolne miasto nad Odrą oraz Passawską i Młyńską, tzw. górne miasto (ryc. 1). Etymologię nazwy dzielnicy – „Chyżyńska” (niem. Kessin) – wy-wodzi się od nazwy chaty z drewna lub gliny – tzw. chyży, który to rodzaj budynku wiązany

5 Na temat początków średniowiecznego Szczecina, jego powstania i rozwoju w okresie od VIII do 1. po-łowy XIII wieku powstało dotąd wiele prac – od nie-wielkich artykułów o charakterze przyczynkarskim, po opracowania monograficzne, por. Szczecin 1983; 2003; 2011, tam zestawienia literatury.

and the new one west of the former strong-hold centre on the hill5. In the course of time the principal division into four districts: Św. Ducha and Chyżyńska, the so called lower town on the River Odra, and Passawska and Młyńska, the so called upper town (Fig. 1), became established. The name Chyżyńska

5 Until today many works have been written on the be-ginnings of medieval Szczecin, its foundation and de-velopment between the 8th up to the first half of the 13th century; from small, contributory articles up to mono-graphs, cf. Szczecin 1983; 2003; 2011, therein latest list of literature.


Ryc. 1. Lokalizacja wykopów, z których pochodzą prezentowane źródła archeologiczne na tle planu śred-niowiecznego Szczecina (plan wg Lemcke, Fredrich 1926)

Fig. 1. Location of sites where presented archaeological finds were recovered on medieval plan of Szczecin (plan after: Lemcke, Fredrich 1926)

15

był z miejscową ludnością słowiańską. Domy tego typu przeważać miały w tej części miasta jeszcze w okresie, gdy w innych dzielnicach pojawiać się zaczęły domy murowane.

Nazwa ta wyszła całkowicie z użycia dopiero w XIX wieku (Białecki 1999a, 158). Dotyczyła ona obszaru pomiędzy ulicami Panieńską/Frau-enstrasse6 (od zachodu), Kłodną/Baumstrasse (od północy), Murną/Hackgasse (od południo-wego zachodu) oraz rzeką Odrą (od wschodu). Po lokacji miasta zamieszkiwać tu miała lud-ność uboższa niż w innych dzielnicach miasta, trudniąca się handlem podstawowymi towarami – rybami, warzywami, mięsem, a także ludność związana z obsługą portu i statków. Potwierdza-ją to między innymi nazwy ulic i placów. Aż do XV wieku w Dzielnicy Chyżyńskiej zasadniczą część mieszkańców nadal stanowili Słowianie. Na planie miasta średniowiecznego ten rejon wyróżniała najbardziej regularna siatka ulic, świadcząca o tradycji miejsca (Lesiński 1985, 88; Białecki 1999a, 158).

Najwięcej danych archeologicznych na temat początków lokacyjnego Szczecina dostarczyły dotąd wykopaliska przeprowadzone właśnie w Dzielnicy Chyżyńskiej – w północnej i wschodniej części szczecińskiego Podzam-cza7. Rozpoczęły je badania wyprzedzające bu-dowę Trasy Zamkowej, prowadzone w latach 1975–1978. Rozległy, ponad 3-arowy wykop ar-cheologiczny (nr 2) wyznaczony został u zbie-gu ulic Małej Odrzańskiej/Kleine Oderstrasse i Kłodnej/Baumstrasse, dawniej nazywanej też Pływacką (ryc. 2). Zasadniczym celem prac ar-cheologicznych w tym rejonie miasta było po-zyskanie nowych materiałów źródłowych do badań nad lokalizacją najstarszego szczeciń-skiego portu, a tym samym rozpoznanie zasięgu

6 W pracy podaję podwójne nazwy szczecińskich ulic: polskie – obowiązujące dzisiaj i niemieckie – stosowa-ne w literaturze przedwojennej.

7 Badania archeologiczne przeprowadzono także w czę-ści centralnej tego rejonu, najwcześniej w latach 50. i 60. XX wieku w obrębie Rynku Warzywnego oraz w latach 80. – 90. w obrębie kwartału V.

8 Obecnie Ośrodek Archeologii Średniowiecza Kra-jów Nadbałtyckich Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (OAŚKN IAE PAN). Bada-niami z ramienia dawnej Pracowni Archeologicznej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN kierował Marian Rulewicz (Rulewicz 1976; 1977; 1978; 1979; 1984; 2003).

(German: Kessin) comes from the name of a hut of wood or clay: the so called chyża, which was associated with the local Slavonic inhabit-ants. Houses of this type were to prevail in this part of the town also in the period when brick houses started to appear in other districts.

The name became totally obsolete no ear-lier than in the 19th century (Białecki 1999a, 158). It covered the area between the streets: Panieńska/Frauenstrasse6 (to the west), Kłod-na/Baumstrasse (to the north), Murna/Hack-gasse (to the south-west) and the River Odra (to the east). Upon location it was the inhab-itants poorer than in other districts who were supposed to live here, dealing in the trade of essentials such as fish, vegetables, meat and those attending to port and ship services. This shows in e.g. the names of streets and squares. Until the 15th century the Slavs were a ma-jority of inhabitants in Chyżyńska Neigh-bourhood. This region is characterised by the most regular layout of streets on the map of the medieval town, which points to the tradi-tion of the place (Lesiński 1985, 88; Białecki 1999, 158).

So far the most of archaeological data con cerning the beginning of chartered Szcz-ecin comes from excavations carried out in Chyżyńska Neighbourhood in the northern and eastern part of Szczecin settlement out-side the castle walls7. They were commenced by research proceeding the construction of Trasa Zamkowa, which were carried out in the years 1975-1978. A vast, over 3-are ar-chaeological site (No. 2) was set at the junc-tion of streets: Mała Odrzańska/Kleine Oder-strasse and Kłodna/Baumstrasse, previously

6 In this work I give bilingual names of streets in Szcze-cin: Polish ones used today and German ones used in post-war literature.

7 Archaeological research was also carried out in the central part of this area, earliest in the 1950s and the 1960s within Rynek Warzywny and in the 1980s – the 1990s within Quarter V.

8 Currently Ośrodek Archeologii Średniowiecza Krajów Nadbałtyckich Instytutu Archeologii i Etnologii Pol-skiej Akademii Nauk (OAŚKN IAE PAN). Research on behalf of former Pracownia Archeologiczna Insty-tutu Historii Kultury Materialnej PAN was directed by Marian Rulewicz (Rulewicz 1976; 1977; 1978; 1979; 1984; 2003).


16

i organizacji przestrzennej miasta we wcze-snym średniowieczu9. W rezultacie odsłonię-to i wyeksplorowano 9 warstw kulturowych, w tym nawarstwienia datowane na okres do lokacji miasta (określone jako zespoły warstw IX-VII, por. Rulewicz 2003) oraz po lokacji miasta (warstwy VI-II). Eksplorację prowa-dzono w obrębie 10 ćwiartek o wymiarach 5 × 5 m, każda z nich miała odrębną nume-rację nawarstwień. Określenie chronologii kolejnych warstw było niezwykle trudne – ze względu na niedostatek i przemieszanie źró-deł datujących, głównie fragmentów cerami-ki. Skomplikowana sytuacja stratyfikacyjna

9 Zagadnienia związane z okresem poprzedzającym lo-kację miasta omówione zostały w dwóch monografiach (Szczecin 2003; 13-32; 2011) oraz artykułach i opraco-waniach sumujących stan wiedzy na temat wczesno-średniowiecznego Szczecina (ostatnio obszerne zesta-wienia literatury patrz Łosiński 2008).

also called Pływacka (Fig. 2). The major aim of archaeological works was to obtain a new source material for studies on the location of the oldest harbour in Szczecin, and simul-taneously finding out the range and spatial organisation of this part of town in the early Middle Ages9. As a result 9 contexts were un-covered and explored, including layers dating back until the location period (referred to as groups of layers IX-VII, cf. Rulewicz 2003) and post-location period (layers VI-II). The exploration was carried out within 10 quarters measuring 5 × 5 meters and a separate num-bering of layers was kept for each of them.

9 Issues pertaining to the period preceding the loca-tion of the town were discussed in a monograph (Szczecin 2003, 13-32; 2011) as well as articles and studies summing up the state of knowledge on early medieval Szczecin (latest extensive list of literature see Łosiński 2008).


Ryc. 2. Wykop 2 przy ul. Kłodnej/Baumstrasse. Badania w latach 1975–1978, wg Szczecin 2003Fig. 2. Site 2 in ul. Kłodna/Baumstrasse. Excavations in 1975–1978, after: Szczecin 2003

17

znacznie ograniczyła ponadto możliwość syn-chronizacji poziomów osadniczych odkrywa-nych w poszczególnych partiach wykopu (por. Rulewicz 2003, 13 n.). Warstwy VI-IV (odkryte w ćwiartkach 1A i 1B) datowane zostały ogól-nie na 2. połowę XIII – XIV wiek, natomiast warstwy V-II (w ćwiartkach 2A-B, 3A-B, 4A i 5A) na 2. połowę XIII – XV/XVI wiek. Ściślej określono chronologię niektórych obiektów, w tym drewnianej ulicy i budynku ramowego nr 1, latryny nr 2 i drewnianego kanału odwad-niającego, odkrytych w ćwiartkach 1A i 1B (2. połowa XIII wieku), budynku ramowego nr 2 i latryny nr 3 (XIV wiek), budynku ceglane-go nr 3 (koniec XIV wieku?). Pozostałe obiek-ty to: wolno stojące palenisko nr 7, latryna nr 8 i beczki odwadniające nr 4-6 (koniec XIV? – XV/XVI wiek)10. Z badań w wykopie 2 po-zyskano bogaty zbiór zróżnicowanych funkcjo-nalnie przedmiotów skórzanych, łącznie 3456 okazów, w tym: obuwia i części obuwia – 663 egz.; wyrobów innych niż obuwie – 149 egz., części i fragmentów różnych wyrobów – 1381 egz. oraz odpadów produkcyjnych – 1263 egz.

W połowie lat 80. XX wieku Pracownia Archeologiczna IHKM PAN zainicjowała sta-cjonarne badania archeologiczne w obrębie kwartału VI, w północno-wschodniej części Podzamcza. Były to prace związane z projek-tem odbudowy dawnej szczecińskiej Starów-ki, zniszczonej w ostatniej fazie działań wo-jennych. Wykop o początkowej powierzchni 225 m2 wytyczono pomiędzy ulicami Rybaki/Fischerstrasse, Małą Odrzańską/Kleine Oder-strasse, Bursztynową (dawniej Środową)/Mit-twochstrasse i Rynkiem Warzywnym/Kraut-markt (dawniej Targ Rybny) na działkach budowlanych Rynek Warzywny 1, Bursztynowa 24 (część działki) i 25 (środkowa część działki).

10 Chronologię nawarstwień i obiektów na podstawie analizy stratygrafii i fragmentów ceramiki ustalił mgr Marek Dworaczyk (OAŚKN IAE PAN w Szczecinie) w ramach przygotowań do pełnej prezentacji źródeł ar-cheologicznych z tej części miasta w projekcie NPRH „Civitas et urbs Szczecin. Od średniowiecza do współ-czesności”. Wyniki badań z lat 1975–1978 częściowo wprowadzone zostały do obiegu naukowego w postaci informacji i sprawozdań z wykopalisk (Rulewicz 1976; 1977; 1978; 1979; 1984; 2003) oraz w ujęciach synte-tycznych, głównie dotyczących okresu od wczesnego średniowiecza do lokacji miasta (ostatnio Łosiński 2008, tam zestawienie literatury).

Defining the chronology of subsequent lay-ers proved extremely difficult due to insuffi-ciency and the interruptions of dating sourc-es, mainly fragments of ceramics. Moreover, a complicated stratigraphic situation resulted in a considerable hindrance to the possibility of synchronising settlement deposits recov-ered in individual parts of the pit (cf. Rule-wicz 2003, 13 et al). Layers VI-IV (excavated in quarters 1A and 1B were generally dated to the second half of the 13th to 14th centuries, while layers V-II (in quarters 2A-B, 3A-B, 4A and 5A) to the second half of the 13th to the 15th/16th centuries. The chronology of some constructions, including a wooden street and a frame building No. 1, earth closet No 2 and a wooden drainage canal uncovered in quar-ters 1A and 1B (2nd half of the 13th century), frame building No. 2 and earth closet No. 3 (14th century), brick building No. 3 (late 14th century?) were defined more precisely. Other constructions: a free-standing heath No. 7, earth closet No. 8 and draining barrels Nos 4-6 (late 14th? to 15th/16th century)10. A rich assemblage of functionally varied goods from the excavation in pit No. 2 comprising a to-tal of 3,456 items, including footwear and its parts: 663 items, finds other than footwear: 149 items, parts and fragments of various goods: 1,381 items and production waste: 1,263 items.

In the mid 1980s Archaeological Section of IHKM PAN initiated stationary archaeological research within Quarter VI, in the north-east-ern part of the settlement outside castle walls. Said works were connected with the project of rebuilding the former old town of Szc-zecin destroyed during the final stage of war

10 The chronology of layers and objects on the basis of the analysis of stratigraphy and fragments of ceramics was established by Marek Dworaczyk, M.A. (OAŚKN IAE PAN in Szczecin) within the framework of preparation for a comprehensive presentation of archaeological sourc-es from this part of town within NPRH scheme “Civitas et urbs Szczecin. Od średniowiecza do współczesności”. The results of studies carried out in 1975–1978 were part-ly introduced into scientific circulation in the form of in-formation and reports from excavations (Rulewicz 1976; 1977; 1978; 1979; 1984) and in synthetic studies, primari-ly covering early medieval period, until the location of the town (latest: Łosiński 2008, therein list of literature).


18

Badania prowadzono w latach 1987–1997, przy czym w latach 1992–1997 eksplorowano war-stwy datowane na wczesne średniowiecze11. Wykop archeologiczny miał kształt litery L. Dłuższa część usytuowana była równolegle do koryta Odry i podzielona została na 6 ćwiartek (A-F, każda o wymiarach 5 × 5 m). Roboczo tę część badanej przestrzeni nazwano „wykopem głównym”. Prostopadle do niego wytyczony był mniejszy wykop, zwany „wykopem piwnicz-nym” (ćwiartki G-L) (ryc. 3). Z nawarstwień o łącznej miąższości przekraczającej 10 m, na okres po lokacji miasta, od połowy XIII do 1. połowy XIV wieku, przypadają 2 m (warstwy

11 Wyniki badań opublikowane zostały w monografii źró-dłowej (Szczecin 2003).

operations. The pit originally measuring 225 sq m was marked out between the streets: Rybaki/Fischerstrasse, Mała Odrzańska/Kleine Oder-strasse, Bursztynowa, former Środowa/Mitt-wochstrasse), and Rynek Warzywny/Krautmarkt (former Targ Rybny) in plots: Rynek Warzy-wny 1, Bursztynowa 24 (part of the plot) and 25 (central part of the plot). The research was car-ried out in the years 1987–1997, however, in the years 1992–1997 layers dating back to the early Middle Ages were subject to exploration11. The archaeological site was L-shaped, the longer stretch was located parallel to the channel of the River Odra and was divided into 6 quarters

11 The results of studies are published in a source mono-graph (Szczecin 2003).


Ryc. 3. Wykop 3 przy ul. Bursztynowej/Mittwochstrasse. Badania w latach 1987–1997, wg Szczecin 2003Fig. 3. Site 3 in ul. Bursztynowa/Mittwochstrasse. Excavations in 1987–1997, after: Szczecin 2003

19

IX-VII). Chronologia warstw średniowiecz-nych oparta jest przede wszystkim na wynikach analiz dendrochronologicznych próbek drewna pobranych z konstrukcji domów i nawierzch-ni ulic. Młodsze nawarstwienia średniowiecz-ne uległy w tym rejonie miasta całkowitemu zniszczeniu podczas wznoszenia nowożytnych budynków ceglanych. Do tej pory wyniki badań nawarstwień późnośredniowiecznych uzyskane w wykopie przy ulicy Bursztynowej nie zostały w pełni wprowadzone do obiegu naukowego. Opublikowano jedynie wstępne sprawozda-nie kierownika badań, dr. Mariana Rulewicza (1999)12. W wykopie 3 znaleziono łącznie 2190 przedmiotów skórzanych, w tym: 505 fragmen-tów obuwia, 104 wyroby galanteryjne, rymar-skie i inne, 1078 fragmentów różnorodnych wyrobów oraz 503 odpady produkcyjne.

Kolejne badania archeologiczne w północ-nej części Podzamcza podjęte zostały w 1994 roku przez zespół archeologów z Pracowni Archeologicznej PKZ13 pod kierunkiem Eu-geniusza Wilgockiego. Miały one charakter badań interwencyjnych podczas przebudowy sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w okolicy ulicy Panieńskiej/Frauenstrasse. Założono tak-że jeden niewielki wykop (6 × 4 m), w którym odsłonięty został fragment wczesnośrednio-wiecznego wału drewniano-ziemnego (por. Dworaczyk, Słowiński 1998; Słowiński 2006) oraz relikty muru miejskiego i fragmenty fun-damentów Bramy Panieńskiej – jednej z czte-rech głównych bram miejskich prowadzących w kierunku północnego Wiku14 (ryc. 4).

Kilka niewielkich wykopów o charakterze sondażowym (2 × 2 m) wykonano w trakcie prac przygotowawczych do budowy kamie-nic wzdłuż ulicy Kłodnej/Baumstrasse. Bada-niami kierowali Anna Uciechowska-Gawron

12 Niektóre ustalenia zawarte we wstępnym sprawozda-niu wymagają weryfikacji. Pełna monografia źródeł średniowiecznych w przygotowaniu do druku (Dwo-raczyk, Kowalska).

13 Po rozwiązaniu PKZ – Pracownia Archeologiczna Zamku Książąt Pomorskich, obecnie zbiory znaj-dują się w Dziale Archeologii Muzeum Narodowego w Szczecinie.

14 Pełna prezentacja źródeł z tego wykopu oraz innych, zlokalizowanych w północnej części Podzamcza w ob-rębie kwartału I, jest obecnie przygotowywana do dru-ku w ramach projektu „Civitas et urbs Szczecin. Od średniowiecza do współczesności”.

(A-F, each measuring 5 × 5 meters). This part of space subject to excavations was provision-ally called ‘major pit’. A smaller pit, called the ‘cellar pit’ (quarters G-L) (Fig. 3), was locat-ed perpendicularly to it. Out of layers of total thickness of more than 10 meters, 2 metre ones date to the post-location period, from the mid 13th century until the first half of the 14th cen-tury (layers IX-VII). However, the chronology of medieval layers is based primarily on the re-sults of dendrochronological analyses of speci-men of wood collected from the constructions of houses and street surfaces. Earlier medieval layers were totally destroyed during the con-struction of modern brick houses in this part of town. Until today the results of research carried out in the pit in Bursztynowa street have not entered scientific circulation in full. Only the preliminary report by the manager of works, Marian Rulewicz, PhD (Rulewicz 1999)12, has been published so far. A total of 2,190 leather objects were found in pit 3, including: 505 parts of footwear, 104 items of accessories, belts and other; 1,078 parts of a variety of goods and 503 items of production waste.

Further archaeological research in the northern part of settlement outside castle walls was undertaken in 1994 by a team of archaeologists from Archaeological Section PKZ13 led by Eugeniusz Wilgocki. It was an emergency excavation during the rebuilding of the water and sewage system in the region of ul. Panieńska/Frauenstrasse. One small pit was made (6 x 4 m), which uncovered a part of an early medieval earth and wooden wall (cf. Dworaczyk, Słowiński 1998; Słowiński 2006) as well as the remains of the city walls and the foundations of Brama Panieńska, one of the four main city gates leading to-wards northern Wik14 (Fig. 4).

12 Some findings made in the report require disambigu-ation. Full monograph of medieval sources is under preparation for publication (Dworaczyk, Kowalska).

13 After the dissolution of PKZ - Pracownia Archeologicz-na Zamku Książąt Pomorskich the collection is cur-rently in the Archaeological Section of the National Museum in Szczecin.

14 Full presentation of finds from this excavation pit as well as others, located in the northern part of the settle-ment outside the city walls is currently under prepara-tion for publication within the project: “Civitas et urbs Szczecin. Od średniowiecza do współczesności”.


20

i Eugeniusz Wilgocki z Pracowni Archeolo-gicznej Zamku Książąt Pomorskich w Szcze-cinie. Wyniki tychże prac miały dostarczyć informacji na temat głębokości posadowienia i stanu zachowania ścian frontowych i sąsiedz-kich kamienic gotyckich oraz muru miejskie-go. W wykopach sondażowych eksplorowano nawarstwienia i obiekty wczesnośredniowiecz-ne i polokacyjne. Eksploracją objęto również dwie ceglane latryny. W sumie ze wszystkich tych wykopów pozyskano 459 przedmiotów

An array of small pits for survey purposes (2 x 2 m) was made during preparatory works for the construction of town houses along ul. Kłodna/Baumstrasse. The research study was led by Anna Uciechowska-Gawron and Eugeniusz Wilgocki of Archaeological Sec-tion of the Castle of the Dukes of Pomerania in Szczecin. The results of said research were to provide information on the depth of foun-dations and the condition in which front and neighbouring walls of Gothic town houses


Ryc. 4. Badania wykopaliskowe Pracowni Archeologicznej Zamku Książąt Pomorskich (obecnie Dział Ar-cheologii Muzeum Narodowego w Szczecinie), rys. A. Ryś

Fig. 4. Excavation work carried out by Archaeological Section of the Castle of the Dukes of Pomerania (now Archaeological Department of the National Museum in Szczecin), drawn by A. Ryś

21

skórzanych datowanych na okres polokacyjny, w tym 93 fragmenty obuwia, 24 przedmioty określone funkcjonalnie inne niż obuwie, 263 fragmenty przedmiotów nieokreślonych funk-cjonalnie oraz 79 odpadów produkcyjnych.

Na podstawie uzyskanych wyników badań archeologicznych za końcowy etap funkcjono-wania miasta wczesnośredniowiecznego uznać należy okres pomiędzy schyłkiem 2. a począt-kiem 4. dekady XIII wieku. W tym czasie zo-stały zniwelowane słowiańskie umocnienia obronne, a na ich miejsce wkraczać zaczęła za-budowa mieszkalno-gospodarcza, początkowo plecionkowa, rozplanowaniem nawiązująca do najstarszych faz zasiedlenia rejonu nadodrzań-skiego z początków XI stulecia. To nowe roz-planowanie, w świetle źródeł archeologicz-nych, nie było trwałe (Kowalska 2003a, 287). Sytuacja niestabilności zabudowy utrzymywa-ła się do lat 40. XIII wieku, kiedy wzniesiono w tym rejonie pierwszy budynek ramowy, obcy tradycyjnemu budownictwu słowiańskiemu (Rulewicz 1999, 154; Kowalska 2003b, 345). W ciągu 2. ćwierci XIII stulecia w miejsce bu-dynków plecionkowych pojawiać się zaczęły solidniejsze – zrębowe. Niektórzy badacze są-dzą, że na taki stan rzeczy wpłynęło zdobycie miasta przez Brandenburczyków w 1214 roku i następująca po zniszczeniach wojennych stop-niowa jego odbudowa (Cnotliwy, Łosiński 1995, 88-90; Cnotliwy 1996a, 156-157).

Okres, w którym tradycyjne domostwa zrę-bowe i plecionkowe zaczęły zastępować domy o konstrukcji szkieletowo-ramowej, wiąże się z początkami funkcjonowania miasta lokacyj-nego. Wyniki analiz dendrochronologicznych, wykonanych z pozostałości tych najstarszych budynków, wskazują, że do ich wznosze-nia wykorzystywano także drewno rozbiór-kowe, pochodzące z domów posadowionych w miejscu bliżej nieokreślonym na terenie Szczecina znacznie wcześniej, bo już w latach 30. XIII wieku. Znaleziska fragmentów cegieł w nawarstwieniach z 1. połowy XIII wieku nie wykluczają ponadto domysłu, że w pewnych miejscach na terenie miasta mogły też po-wstawać już w tym czasie budynki murowane (Cnotliwy 1996a, 156).

Wraz z pojawieniem się w dzielnicy nad-odrzańskiej domów szkieletowo-ramowych zmie niło się rozplanowanie przestrzenne

and the city walls survived down to our times. Survey excavations uncovered the layers and early medieval and post-location objects. The research covered moreover two brick latrines. A total of 459 finds of leatherwork dating back to the post-location period were obtained from all these excavations, including 93 fragments of footwear, 24 objects defined functionally ones other than footwear, 263 fragments of undefined functional objects and 79 pieces of production waste.

The results of archaeological research ob-tained allow to conclude that the final stage of the functioning of early medieval town could date to the period between the late 1220s and the beginning of the 1240s. In this period Sla-vonic earthwork fortification was levelled and started to be substituted by building develop-ment for dwelling and economic purposes, initially wattle construction houses, the lay-out of which referred to the earliest stages of settlements on the River Odra dating back to the beginning of the 11th century. In the light of archaeological sources said new layout was not a permanent one (Kowalska 2003a, 287). The state of such an instability of build-ing development continued until the 1240s, when the first framework building, strange to the traditional Slavonic constructions, ap-peared (Rulewicz 1999, 154; Kowalska 2003b, 345). In the second quarter of the 13th century a more solid log-framed houses started to ap-pear. Some researchers are of the opinion that such development was the result of the Brandenburgian conquer of the town in 1214 and its subsequent gradual rebuilding (Cno-tliwy, Łosiński 1995, 88-90; Cnotliwy 1996a, 156-157).

The period when traditional log-framed and wattle houses started to be replaced by frame or skeleton constructions is connected with the beginnings of the chartered town. The results of dendrochronological analysis of the remains of the oldest of those houses point to the fact, that also recycled wood was used for their construction, which was ob-tained from houses located somewhere in the area of Szczecin much earlier, namely as early as in the 1230s. Moreover, the finds of fragments of bricks in layers dating back to the first half of the 13th century do not exclude


22

zabudowy charakterystyczne dla miasta wcze-snośredniowiecznego. Wytyczone zostały pro-stokątne działki sytuowane frontami do ulicy Panieńskiej/Frauenstrasse – głównej arterii komunikacyjnej wiodącej z południa na pół-noc (Cnotliwy 1996a, 159; Rębkowski 2001, 84). Istotną zmianę w urbanistyce odnotowa-no w centralnej części dawnego słowiańskiego podgrodzia, gdzie około połowy XIII stulecia, w miejscu dotąd gęsto zabudowanym, wyty-czono Rynek Rybny, później, w okresie nowo-żytnym, przemianowany na Rynek Warzywny/Krautmarkt.

Badania archeologiczne dostarczyły także cennych danych pozwalających na rekonstruk-cję niektórych aspektów życia codziennego w tzw. okresie okołolokacyjnym15. W świetle źródeł wykopaliskowych wśród zajęć miesz-kańców wyróżnić trzeba rybołówstwo i szkut-nictwo, zwłaszcza we wschodniej, położonej bezpośrednio nad Odrą części miasta. Dopie-ro w 5. dekadzie XIII wieku pojawiło się wię-cej przedmiotów świadczących o podniesie-niu standardu życia i względnej zamożności mieszkańców, w tym eleganckie przedmioty codziennego użytku i ozdoby importowane z Europy Zachodniej i południa Skandynawii (Cnotliwy, Łosiński 1995, 90-91; Dworaczyk, Kowalska 2003, 295 n.).

Dotychczasowe studia nad średniowieczem w Szczecinie koncentrowały się głównie na wczesnych fazach tego okresu, do czasów loka-cji miasta w połowie XIII stulecia, chociaż już w latach 60. XX wieku zwracano uwagę na po-trzebę wdrożenia metod archeologicznych także w przypadku badań nad miastem polokacyjnym (Rulewicz 1960; por. też Cnotliwy 1987; 1996a). Zrealizowanie tego postulatu stało się możliwe w latach 80., wraz z decyzją o odbudowie szcze-cińskiej Starówki w jej wschodniej, nadodrzań-skiej części16. Dopiero jednak w ostatnich latach

15 Por. Szczecin 2003; 2011, tam obszerna literatura.16 Por. sprawozdania z badań Mariana Rulewicza (1984;

1999) oraz Eugeniusza Cnotliwego (1980; 1992) z badań na Podzamczu i na Wzgórzu Zamkowym oraz omówienia kompleksowe (Cnotliwy 1996a; 1996b; Cnotliwy, Łosiński 1995; Rębkowski 2001) i szcze-gółowe wybranych kategorii źródeł archeologicznych z okresu funkcjonowania miasta lokacyjnego (Cnotli-wy 1994; Kowalska, Słowiński 2008; Kowalska 2009a; 2010; 2011), a także informacje o wynikach badań

the presumption, that somewhere in the area of the town brick houses could have been con-structed as well (Cnotliwy 1996a, 156).

Simultaneously to frame or skeleton hous-es appearing in the district on the River Odra the spatial layout of building development characteristic of early medieval town was also subject to change. Rectangular plots facing ul. Panieńska/Frauenstrasse, the main road running from the south to the north, were marked out (Cnotliwy 1996a, 159; Rębkowski 2001, 84). A major change in the urban devel-opment was noted in the central part of the former Slavonic settlement outside the city walls, where about the mid 13th century, in the place which previously used to be densely built-up, Rynek Rybny was marked out and then, in modern times, the name was changed to Rynek Warzywny/Krautmarkt.

Archaeological research provided more-over an array of data which enabled the re-construction of some aspects of daily life in the so called about location period15. In the light of excavation sources the inhabitants must have dealt with fishing and boatbuild-ing, especially in the eastern part of the town, located directly on the River Odra. It was no earlier than in the 1250s that more finds ap-peared, which proved the rising standard of living and relative wealth, including elegant articles of everyday use and accessories im-ported from Western Europe and southern Scandinavia (Cnotliwy, Ło siński 1995, 90-91; Dworaczyk, Kowalska 2003, 295 et al.).

Until today studies on the Middle Ages in Szczecin have concentrated mainly on the early stages of said period, until the location of the town in the mid 13th century, although as early as in the 1960s the need for the im-plementation of archaeological methods also with regard to the post-location period was highlighted (Rulewicz 1960; cf. also Cnotliwy 1987; 1996a). Meeting this demand was pos-sible no earlier than in the 1980s following the decision to rebuild the Old Town of Szczecin in its eastern part located on the River Odra16.

15 Cf. Szczecin 2003; Szczecin 2011, therein broad literature.

16 Cf. Reports from research studies carried out by Marian Rulewicz (1984; 1999) and Eugeniusz Cnotliwy (1980;


23

zainicjowane zostały kompleksowe prace nad pozyskanymi dotychczas źródłami wykopali-skowymi, które stopniowo wprowadzane będą do obiegu naukowego. Poniższa publikacja tak-że wpisuje się w ten nurt.

3. Kierunki badań nad średniowiecznym skórnictwem w Polsce Stan badań nad średniowiecznym skórnic-

twem ziem polskich do roku 2008 przedsta-wiony został niedawno w pracy poświęconej wytwórczości skórzanej we wczesnośrednio-wiecznym Szczecinie (Kowalska 2010a) oraz w rozprawie na temat skórnictwa w lokacyj-nym Kołobrzegu (Wywrot-Wyszkowska 2008). Z podsumowania uwag na ten temat wynika, że zainteresowania badaczy koncentrowały się głównie na prezentacji źródeł skórzanych z różnych ośrodków średniowiecznych oraz na próbach utworzenia systemów klasyfikacyjnych obuwia jako najbardziej reprezentatywnej gru-py przedmiotów skórzanych. Podejmowane też były zagadnienia rozwoju rzemiosł zwią-zanych z obróbką skóry i ich udziału w struk-turze zajęć mieszkańców. W ostatnich pięciu latach zaobserwować można niemal skokowy wzrost zainteresowania różnymi przedmiota-mi ze skóry, szczególnie wybranymi grupami znalezisk. Charakterystyczne są także coraz częściej publikowane opracowania źródeł post-średniowiecznych.

Przedmioty ze skóry pozyskane w trakcie wykopalisk stosunkowo rzadko poddawane były kompleksowym analizom uwzględniającym ogół źródeł z danego ośrodka, w tym odpady produkcyjne i fragmenty wyrobów nieokreślo-nych funkcjonalnie. Zazwyczaj prezentowano najlepiej zachowane lub unikatowe przedmio-ty (grupy przedmiotów) lub zespoły źródeł z konkretnych wykopów archeologicznych. Obróbka skóry i wytwórczość skórzana uznana została zgodnie za jedną z podstawowych dzie-dzin produkcji w miastach średniowiecznych, co wynika z szerokiego spektrum zastosowania wyrobów skórzanych w życiu codziennym lu-dzi tamtych czasów. Potwierdzają to zarówno bogate kolekcje przedmiotów wydobywanych

sondażowych i ratowniczych (Cnotliwy 1996a; 1996b; Dworaczyk, Słowiński 1998; Wilgocki 1998; Kowal-ska 2004).


However, only recently complex studies on archaeological sources recovered so far have been initiated, which will gradually be intro-duced into scientific circulation. This publica-tion is a part of this mainstream.

3. Directions of studies on leathercrafts in PolandThe condition of research on medieval le-

atherworking in the territory of Poland until 2008 has been presented recently in work on leatherworking in early medieval Szczecin (Kowalska 2010a) and a treatise on leather-working in chartered Kołobrzeg (Wywrot-Wyszkowska 2008). The summary of com-ments on this subject seems to point out that the main scope of interest of researchers con-centrated mainly on the presentation of leath-er sources from various medieval centres as well as on attempts at creating classification systems of shoes as the most representative group of leather goods. Issues of the develop-ment of crafts relevant to leatherworking and their share in the structure of occupations of inhabitants were also addressed. Over the past five years almost a soaring interest in various leather goods, and in particular selected as-semblages can be noted. Characteristic for the last period of study on leatherworking is also a more and more frequent presentation of post-medieval sources.

Relatively rarely are leather objects ob-tained in the course of archaeological exca-vation studies subject to complex analyses taking into account comprehensive sources, including production waste and fragments of products which are functionally unidentified. Usually best preserved or unique objects (as-semblages) from particular excavation digs have been presented. Leatherworking and leather craft is unanimously thought to be one

1992) covering research in the settlement outside the castle walls and on Castle Hill as well as complex anal-yses (Cnotliwy 1996a; 1996b; Cnotliwy, Łosiński 1995; Rębkowski 2001) and detailed ones of selected archae-ological sources from the period of the chartered town (Cnotliwy 1994; Kowalska, Słowiński 2008; Kowalska 2009a; 2010b; 2011), as well as information on the re-sults of survey and emergency research (Cnotliwy 1996a; 1996b; Dworaczyk, Słowiński 1998; Wilgocki 1998; Kowalska 2004).

24

z ziemi, jak i źródła ikonograficzne, chętnie wy-korzystywane w studiach komparatystycznych. W ostatnich latach szczególnym zainteresowa-niem cieszy się problematyka średniowiecznego uzbrojenia, w tym także jego skórzane elemen-ty i dodatki. Wśród analizowanych przedmio-tów znajdują się wykonane ze skóry pancerze (Michalak 2010) oraz elementy metalowe po-chew skórzanych (Janowski, Kurasiński 2010). Interesujący i nowoczesny jest sam sposób uj-mowania tematów – zawsze oparty na łącznej analizie zespołów źródeł: historycznych, iko-nograficznych i archeologicznych.

Z coraz liczebniejszych kolekcji przed-miotów skórzanych pochodzących z badań archeologicznych na terenie miast wybierane są specyficzne wyroby, poddawane następnie szczegółowym analizom uwzględniającym także studia nad ikonografią17. Wspomnieć należy opracowanie średniowiecznych ręka-wic (Ceynowa 2009a), toreb (Drążkowska 2009a), pochewek (Konczewska, Wachowski 2010; Winiarski 2010) czy przedmiotów ar-tystycznych (Wachowski, Jaroch 2009; por. też Kowalska 2012a), a także zdobionego śre-dniowiecznego obuwia (Konczewska 2011) i obuwia dziecięcego (Groszewska 2010). Nie-słabnące zainteresowanie budzi tematyka roz-woju szewstwa w miastach średniowiecznych, głównie w ośrodkach pomorskich – Kołobrze-gu (Wywrot-Wyszkowska 2010a), Gdańsku (Wywrot- Wyszkowska 2010b), Elblągu (Mar-cinkowski 2009; Nawrolska 2009), Toruniu (Drążkowska 2009b), Szczecinie (Kowalska 2009a; 2009b; 2009c; 2009d; 2009e; 2009f; 2009g; 2010a; 2012b), Stargardzie (Stań 2011; 2012; w druku), Bytowie (Kajkowski 2010), Wolinie (Kowalska 2013) oraz we Wrocławiu (Konczewska 2009; 2010), Bytomiu (Andrze-jewska 2009, 212-213) i Warszawie (Blusiewicz 2009a; 2009b). Uwagę badaczy zwracają też wyjątkowe serie bogato dekorowanego i bar-dzo zróżnicowanego obuwia ochronnego – patynek skórzano-drewnianych (Drążkowska 2007c; Ceynowa 2009b; Nawrolska 2009).

Podsumowanie dotychczasowego stanu ba-dań archeologicznych nad średniowiecznym

17 Starsza literatura, do 2008 roku, zebrana została w mo-nografiach B. Wywrot-Wyszkowskiej (2008) oraz A.B. Kowalskiej (2010a).

of the basic branches of production in medi-eval towns, which is the result of a wide range of application of leather products in everyday life. This is confirmed by both rich assem-blages recovered and iconographic sources, readily used in comparative studies. The issue of armour, including leather elements and ac-cessories, has been enjoying special interest in recent years. The elements subject to analysis include leather breastplates (Michalak 2010) as well as metal elements of leather scab-bards (Janowski, Kurasiński 2010). The very approach to subjects: always on the basis of a complex of sources: historic, iconographic and archaeological is interesting and modern.

Specific products are selected out of more and more numerous assemblages recovered in towns and made subject to detailed analyses including also studies on iconography17. Worth mentioning here are studies on medieval gloves (Ceynowa 2009a), bags (Drążkowska 2009a) sheaths (Konczewska, Wachowski 2010; Win-iarski 2010) or objects of artistic value (Wa-chowski, Jaroch 2009; cf. also Kowalska 2012a) as well as ornamented medieval footwear (Konczewska 2011) and children’s footwear (Groszewska 2010). Unwaning interest is awo-ken by the subject of the development of shoe-making in medieval towns, mainly in Pomera-nian centres: Kołobrzeg (Wywrot-Wyszkowska 2010a), Gdańsk (Wywrot-Wyszkowska 2010b), Elbląg (Nawrolska 2009; Marcinkowski 2009), Toruń (Drążkowska 2009b), Szczecin (Kowal-ska 2009a; 2009b; 2009c; 2009d; 2009e; 2009f; 2009g; 2010a; 2012b), Stargard (Stań 2011; 2012 to be published soon), Bytów (Kajkows-ki 2010), Wolin (Kowalska 2013), as well as in Wrocław (Konczewska 2009, 2010), Bytom (Andrzejewska 2009, 212-213) and Warszawa (Blusiewicz 2009a, 2009b). The attention of researches is also captured by unique series of richly ornamented and highly varied pro-tective footwear: pattens of wood and leather (Drążkowska 2007c; Ceynowa 2009b; Nawrol-ska 2009).

17 Earlier literature, up to 2008 is collected in monographs by B. Wywrot-Wyszkowska (2008) and A.B. Kowalska (2010a).


25

skórnictwem przyniosła praca zbiorowa In gremio – in praxi. Studia nad średniowiecznym skórnictwem (2009)18, w której autorzy zwraca-li uwagę na potrzebę podejmowania projektów interdyscyplinarnych, ukazując jednocześnie możliwości poszerzenia problematyki badań między innymi nad strojem średniowiecznym (Sieradzka 2009; 2013) i sposobami zaopatry-wania się w surowiec do jego produkcji (Grę-zak 2009; Radek 2009). Wskazano także na potrzebę poszukiwania nieznanych lub rzadko wykorzystywanych przekazów historycznych, w których odnaleźć można ważne informacje do dziejów szeroko pojmowanego skórnic-twa (Tandecki 2009; por. też Klonder 2009). Te czynniki – znacząca archeologiczna baza źródłowa, studia nad archiwaliami oraz oceny archeozoologiczne – sprzyjają podejmowaniu problemów badawczych trudnych lub wręcz niemożliwych do rozwiązania na podstawie metod właściwych jednej tylko dyscyplinie. Dzięki zacieśnianiu współpracy przedstawi-cieli różnych dziedzin naukowych wydatnie wzrastają możliwości poznawcze materiałów wykopaliskowych (Manikowska 2001, 99-101; Kurnatowscy 2004, 28-29).

Warto na koniec zwrócić uwagę na poja-wiające się coraz częściej w polskim piśmien-nictwie archeologicznym opracowania obuwia skórzanego i tekstylnego z okresu nowożytne-go. Dotyczy to zwłaszcza materiałów wykopa-liskowych z Gdańska (Ceynowa 2009c) oraz Warszawy (Blusiewicz 2009a; 2009b), a tak-że z Pułtuska (Drążkowska 2007b) i Torunia (Drążkowska 2007a). Niedawno podjęta zosta-ła również próba zestawienia ogółu informacji na temat rozwoju form i typów obuwia skórza-nego w okresie od IX do XIX wieku, w której szczególny nacisk położono na zmienność me-tod jego konstrukcji oraz współwystępowanie tych samych motywów zdobniczych w różnych elementach ubioru i stroju (Drążkowska 2011). Na łamach periodyków archeologicznych co-raz częściej pojawiają się ponadto artykuły omawiające sposoby konserwacji skór wyko-paliskowych, średniowiecznych i nowożytnych (Drążkowska, Grupa 2009; Jagielska 2009; Drążkowska et al. 2011; Ceynowa 2012) oraz

18 Por. też Kowalska 2009g; 2012b; 2013; Wywrot-Wysz-kowska 2009.

The summary of the condition of archaeo-logical research on medieval leatherworking to date is included in a collective work In gre-mio – in praxi. Studia nad średniowiecznym skórnictwem (2009)18, where the authors drew attention to the need of undertaking interdis-ciplinary studies simultaneously showing the possibility of widening the scope of research on medieval clothing (Sieradzka 2009; 2013), as well as ways of obtaining raw material for production purposes. (Gręzak 2009; Radek 2009). Moreover, the need to search for un-known or rarely used historic data, where im-portant information for the history of widely understood shoemaking can be found was also emphasised (Tandecki 2009; cf. also Klonder 2009). These factors: a considerable archaeological source base, research on docu-mentary archive as well as archeozoological studies favour addressing a range of research issues which are difficult or even impossible to solve by applying methods appropriate for one discipline only. Close cooperation of rep-resentatives of various scientific disciplines provides for a considerably deeper insight into excavated material (Manikowska 2001, 99-101; Kurnatowscy 2004, 28-29).

Finally, studies on leather and textile foot-wear dating back to the modern period are also worth noting, and in particular from Gdańsk (Ceynowa 2009c) and Warszawa (Blusie-wicz 2009a; 2009b), as well as from Pułtusk (Drąż kowska 2007b) and Toruń (Drążkowska 2007a). Recently an attempt has been made at compiling the whole body of information on the ways of the formation of footwear in the period from the 9th up to the 19th century with special emphasis on the changeability of their construction methods and the co-existence of the same forms and ornament motifs in various elements of clothing and attire (Drążkowska 2011). Moreover, archaezoological magazines more and more often publish articles discussing the ways recovered leather can be preserved, both medieval and modern (Drążkowska, Grupa 2009; Jagielska 2009; Drążkowska et al. 2011, Ceynowa 2012), as well as objects made

18 Cf. also Kowalska 2009g; 2012b; 2013; Wywrot-Wysz-kowska 2009.


26

przedmiotów złożonych z różnych surowców, np. skóry i drewna (Jakimowicz, Rodzik 2009; por. też Grupa 2012a; 2012b, 159 n.).

Pogłębionych, kompleksowych badań do-czekało się ostatnio zagadnienie leksyki do-tyczącej rzemiosł skórzanych. Studia leksy-kograficzne poświęcone były dotąd jedynie wybranym zagadnieniom, w tym nazwom ubiorów wytwarzanych w okresie od XIV do XVI wieku, wśród których znajdowały się wy-roby skórzane i tekstylne podbite futrem (Bo-rejszo 1990). Po raz pierwszy w literaturze językoznawczej, z perspektywy historycznej, zaprezentowane zostało słownictwo związa-ne z produkcją, obejmujące dużą rodzinę rze-miosł opartych na surowcu skórzanym (Żu-rawska-Chaszczewska 2010).

of various raw materials, e.g. leather and wood (Jakimowicz, Rodzik 2009, cf. also Grupa 2012a; 2012b, 159 et al.).

Deepened and complex research has recent-ly been devoted to the issue of lexis of leather craft. Until today lexicographic studies have been devoted to selected issues only, including the names of items of clothing from the 14th up to the 16th centuries, which included leather and textile products lined with fur (Borejszo 1990). Vocabulary relevant to craft manufac-ture within a wide family of crafts based on leather as the raw material has been presented for the first time in linguistic literature from a historical perspective (Żurawska-Chaszczew-ska 2010).


27

1. ShoesStudies on the development of medie-

val leatherworking in Europe have already reached a high level19 providing for an objec-tive approach to the results of research on as-semblages recovered in centres of various func-tions and origin20. The biggest consideration so far has been given to shoes21. Consecutive

19 Cf. Goubitz, van Driel-Murray, Groenman-van Waa-teringe 2001; Swann 2001; Mould, Carlisle, Cameron 2003; Kurbatov 2004; Wywrot-Wyszkowska 2008; Kowalska 2010a; Drążkowska 2011.

20 Cf. footnote above, in studies quoted detailed literature on the results of research in West and East European centres. Worth noting is the advanced level of studies on leather craft in Western Europe, where synthetic studies on shoes and other leather finds covering long time periods are undertaken.

21 The term ‘shoe’ is used for an outer covering of the foot or further part of the leg. Here I avoid terms such as pump, poulaine or bootee, sabot as there terms are

Rozdział II / Chapter II

Obuwie i inne wyroby skórzane z badań archeologicznych w Dzielnicy Chyżyńskiej

Shoes and other leather goods recovered in archaeological research in Chyżyńska Neighbourhood

1. ObuwieStudia nad rozwojem średniowiecznego

skórnictwa w Europie osiągnęły już wysoki poziom19, pozwalający na zobiektywizowanie wyników badań materiałów archeologicznych z ośrodków o różnej funkcji i genezie20. Naj-więcej uwagi poświęcono dotąd obuwiu21.

19 Por. Goubitz, van Driel-Murray, Groenman-van Wa-ateringe 2001; Swann 2001; Mould, Carlisle, Cameron 2003; Kurbatov 2004; Wywrot-Wyszkowska 2008; Ko-walska 2010a; Drążkowska 2011.

20 Por. przypis powyżej, w przytoczonych pracach szcze-gółowa literatura na temat wyników badań w ośrod-kach zachodnio- i wschodnioeuropejskich. Uwagę zwraca zaawansowanie studiów nad skórnictwem w Europie Zachodniej, skąd pochodzą syntetyczne opracowania obuwia, a także innych wyrobów ze skó-ry, obejmujące długie odcinki czasowe.

21 Termin „obuwie” obejmuje swym znaczeniem okry-cie stopy lub dalszej części nogi. Unikam określeń typu pantofel, ciżma, trzewik, chodak ponieważ nie są to określenia jednoznaczne, często przenoszone do

But w większej mierze niż inne części garderobyjest świadectwem rozwoju kulturowego, ekonomicznego i technicznego,

mówi o upodobaniach, kaprysach i potrzebach chwili … może nam nakreślić sylwetkę swego właściciela, zdradzić, czy był bogaty, czy może ubogi …

(Toussaint-Samat 2002, 387)

Shoe to a greater extent than other clothingis a testimony to the development of cultural, economic and technical

it talks about preferences, whims and needs of the moment ... it can describesilhouette of his owner, tell whether he was rich or poor…


28

stages of shoe construction are clear and well recognised; from the moment of cutting out a pattern from a sheet of leather until the mo-ment of assembling all components22. Leather goods proved to be not only perfect sources for studies on technologies used in the past, but also complex economic and social issues of the Middle Ages. The level of development of studies on leatherworking considerably fa-cilitates addressing further historical issues on the basis of archaeological finds. The neces-sary condition is proper systematisation and a comprehensive use of sources, even those which survived in fragments only.

Regarding medieval leather shoes it is known that it was made of two major com-ponents: the upper and the sole and a num-ber of extra elements performing a construc-tion, supplementary or decorative function. In many cases the very type of stitch itself, which survived in the form of holes and thread impressions on the edges and the sur-face of the fragment indicates which part of a shoe we are dealing with, which ensures a more comprehensive use of sources. It is of particular significance in case of the analysis of finds recovered from urban centres, where a whole shoe, with all its components, is rare to find. Frequently soles and uppers are re-covered separately, sometimes with an insert to supplement or strengthen it and fragments of these finds.

Bottoms of shoesThe shape of a shoe, its durability, proper

insulation from the ground and the com-fort of use were all directly conditioned by proper preparation of the bottom part. Soles were made from leather of proper thickness (ca. 5 mm) and relatively stiff, mostly from the

not unambiguous ones, but often transferred to ar-chaeology from terminology used in related branches of study, mostly the history of art and costumology, as well as nomenclature used today. The name of a shoe with high shaft: the boot arouses the least controversy. Issues concerning nomenclature used in Polish litera-ture is discusses wider elsewhere (cf. Kowalska 2009b; 2009c).

22 In Polish literature recently Kowalska 2010a, therein earlier literature: Blusiewicz 2009a; 2009b.

Zrozumiałe i dobrze rozpoznane zostały ko-lejne etapy jego konstrukcji: od momentu wykonania wykroju z płata skóry do pełnego montażu wszystkich elementów składowych22. Przedmioty skórzane okazały się znakomity-mi źródłami nie tylko do rozważań nad daw-nymi technologiami, ale też nad złożoną pro-blematyką gospodarczą i społeczną wieków średnich. Stopień zaawansowania studiów nad skórnictwem znacznie ułatwia podejmowa-nie kolejnych zagadnień historycznych, z wy-korzystaniem jako podstawy analiz znalezisk archeologicznych. Warunkiem jest właściwe usystematyzowanie i pełne wykorzystanie źró-deł, nawet zachowanych fragmentarycznie.

W przypadku średniowiecznego obuwia skórzanego wiadomo, że wykonywane było z dwóch zasadniczych części – spodu i wierz-chu oraz z szeregu elementów dodatkowych o znaczeniu konstrukcyjnym, uzupełniającym albo dekoracyjnym. W wielu przypadkach już sam rodzaj szycia utrwalony w postaci otwor-ków i odcisków nici na krawędziach i po-wierzchni fragmentu wskazuje, z którą częścią obuwia mamy do czynienia, co pozwala na pełniejsze wykorzystanie źródeł. Jest to szcze-gólnie istotne w przypadku analizy materiałów z ośrodków miejskich, w których stosunkowo rzadko znajduje się całe obuwie, ze wszystkimi elementami składowymi. Najczęściej osobno odkrywane są podeszwy i wierzchy, niekiedy ze wstawkami uzupełniającymi i wzmacniającymi oraz fragmenty tych przedmiotów.

Spody obuwiaWłaściwe przygotowanie spodu warunko-

wało bezpośrednio kształt obuwia, jego trwa-łość, właściwą izolację od podłoża i komfort użytkowania. Na średniowieczne podeszwy przeznaczane były skóry odpowiednio grube (ok. 5 mm) i umiarkowanie sztywne, najczę-ściej z grzbietowej, najtwardszej części skóry

opracowań archeologicznych z terminologii stosowa-nej w pokrewnych dziedzinach, głównie historii sztuki i kostiumologii, a także ze współcześnie obowiązują-cego nazewnictwa. Najmniej wątpliwości budzi nazwa obuwia z wysoką cholewą – but. Sprawy nomenklatury stosowanej w polskim piśmiennictwie omawiam sze-rzej w innym miejscu (patrz Kowalska 2009b; 2009c).

22 W polskiej literaturze ostatnio Kowalska 2010a, tam starsza literatura: Blusiewicz 2009a; 2009b.


29

bydlęcej, tzw. kruponu (Rerutkiewicz, Rekwart 1955, 76). W omawianym materiale źródło-wym było tylko kilka okazów wykrojonych z miękkich partii skór, z wyjątkiem jednego spodu obuwia dziecięcego. Prawie wszystkie znamionuje asymetryczność, oznaczająca ce-lowy wykrój na prawą lub lewą stopę i dosto-sowanie podstawowych wymiarów do konkret-nego użytkownika (tabl. I-XII). Cechą, którą w świetle aktualnej wiedzy na temat rozwoju obuwia można nazwać archaiczną, odznaczają się jedynie niewielkich rozmiarów spody obu-wia dziecięcego pasujące na obie stopy – pode-szwy symetryczne.

Niezależnie od rozmiaru, wszystkie mają wyraźnie zaakcentowane przedstopia, mocniej uwypuklone od strony wewnętrznej i podkre-ślone płytszym lub głębszym, jedno- lub dwu-stronnym podkrojem śródstopia (ryc. 5). Są to wykroje zgodne z budową stopy lub odwrotnie, wyraźnie nawiązujące do określonych trendów w modzie obuwniczej, np. poprzez nienatu-ralne wydłużenie noska czy znaczne przewę-żenie śródstopia powodujące wysmuklenie. Różnice w kształtach podeszew można łatwo zaobserwować, porównując stopień odchyle-nia poszczególnych partii spodu w stosunku do osi wyznaczonej linią od czubka dużego palca (środka czubka noska) do połowy szerokości pięty (ryc. 6). Różnice dotyczą także formy i za-kończenia przedstopia, czyli noska, elementu

back, the toughest part of cattle hide, the so called croupon (Rerutkiewicz, Rekwart 1955, 76). The source material under discussion here contained only a few specimens cut out of soft part of leather, except for one bottom of a children’s shoe. Almost all of them are char-acterised by asymmetry meaning appropriate cut for the right and left foot and adjusting basic sizes to an individual user (Table I-XII). The feature, which in the light of current knowledge on the development of footwear could be called an archaic one, characterises small sizes of children’s soles only, which fit both feet: symmetrical soles.

Regardless of the size all have distinct treads, narrower on the inside and high-lighted by either a shallower or deeper cut-out on one or both sides at the waist (Fig. 5). These cuts reflect the shape of the foot or on the contrary, make clear references to specific trends in footwear fashion, e.g. by unnatural extension of the toe or extreme narrowing at the waist making it look slender. Differences in the shapes of soles can be easily noticed by comparing the angle of deviation of indi-vidual parts of the sole from the axis running from the tip of the big toe (the middle of the toe) and the half of the heel’s width (Fig. 6). The differences lie also in the form of the tread front, i.e. the toe, the element of the sole

Ryc. 5. Części podeszwy (na przykładzie spodu nr kat. 22), fot. A.B. KowalskaFig. 5. Fragment of a sole; an example of a bottom, Catalogue No. 22, photograph by A.B. Kowalska


30

podeszwy najszybciej zmieniającego się pod wpływem mody, oraz (w dużo jednak mniej-szym stopniu) pięty. Trzeba jednak zazna-czyć, że ocena kształtu podstawowych członów spodu nie zawsze jest prosta i jednoznaczna. Określenia „spiczasty”, „zaokrąglony”, „ostry” pomimo prób obiektywizacji zawsze obarczone są jakąś dawką subiektywizmu.

Większość późnośredniowiecznych pode-szew z omawianych materiałów szczecińskich

the quickest to change after the fashion, and, to a much lesser degree, however, the seat. Nevertheless, it needs to be noted that the as-sessment of the shape of the basic parts of the sole is not always clear or simple. The terms ‘pointed’, ‘round’ or ‘sharp’ are, despite at-tempts at objectivity, to some extent always burdened with subjectivity.

Most of late medieval soles of Szczecin’s archaeological materials survived down to

Ryc. 6. Podstawowe kształty podeszew. Oś symetrii wyznacza linia przeprowadzona od czubka noska do środka pięty, oprac. A.B. Kowalska

Fig. 6. Basic shapes of soles. The axis is marked by line running from the tip to mid seat, prepared by A.B. Kowalska


31

our times in fragments (a total of 289 items) and these include treads, waists, seats, soles preserved in ¾ (tread with waist and waist with seat). A considerable group, i.e. 90 items is made up of soles which either survived in whole or without minor parts of the seat and the tread (Fig. 7).

As I have already mentioned, symmetry is a characteristic feature of children’s shoes (Fig 6:1), the length of which is between 11 up to 16 centimetres (according to contemporary Polish standards these are sizes 12 – 24/25). All soles are bottoms of shoes of children who could already walk, which shows not only in the size, but also in characteristic wear at toes and heel at the bottom part of the sole. They all have gently rounded front and rear parts, however, they differ in the shape of cut-out at the waist (Table XIII:3). Three of them (out of five) children’s soles have a tread tampering gently to the seat, however, the difference be-tween the width of the toe and the seat is very small. The other two, however, have a slight waist (Table XI:1). No indications survived as to whether these soles are parts of the left or the right shoe.

Other soles are characterised by a more variety: items of asymmetrical pattern. Items that survived in whole measure from 13 up to

zachowała się we fragmentach (w sumie 289 egz.) – są to przedstopia, śródstopia, pięty, oka-zy zachowane w ¾ (przedstopie ze śródsto-piem oraz śródstopie z piętą). Znaczną grupę – 90 egz., tworzą podeszwy zachowane w całości lub pozbawione niewielkich fragmentów części piętowej i przedstopia (ryc. 7).

Symetria, jak już wspomniałam, cechu-je obuwie dziecięce (ryc. 6.1), mieszczące się w przedziale długości 11–16 cm (wg współcze-snej normy polskiej są to rozmiary 12–24/25). Wszystkie spody są częściami obuwia dzieci już chodzących, za czym oprócz rozmiaru przema-wiają także charakterystyczne wytarcia w partii palców i pięty na stronie spodniej. Wszystkie mają łagodnie zaokrąglone części przednie i tylne, różnią się natomiast kształtem podkroju w śródstopiu (tabl. XIII:3). Trzy z nich (spo-śród pięciu) zwężają się łagodnie od przedsto-pia do pięty, przy czym różnica pomiędzy sze-rokością palców i pięty jest niewielka. Pozostałe dwie są natomiast łagodnie z obu stron podkro-jone w śródstopiu (tabl. XI:1). Nie zachowały się żadne wskazówki, czy były wykrojone na lewą czy prawą stopę.

Większe zróżnicowanie cechuje pozostałe podeszwy o asymetrycznym wykroju. Okazy za-chowane w całości mierzą od 13 do 30 cm dłu-

Ryc. 7. Stan zachowania podeszew: 1 – przedstopie ze śródstopiem (nr kat. 1039); 2 – pięta (nr kat. 1371); 3 – śródstopie (nr kat. 317); 4 – pięta ze śródstopiem (nr kat. 263), fot. A.B. Kowalska

Fig. 7. Condition of preservation of soles: 1 – tread and waist (Catalogue No. 1039); 2 – seat (Catalogue No. 1371); 3 – waist (Catalogue No. 317); 4 – seat with waist (Catalogue No. 263), photograph by A.B. Kowalska


32

gości. Zgodnie ze współczesnymi normami23, spody mieszczące się w przedziale długości 9,7–26,4 cm należy uznać za części obuwia dziecięcego. Rozmiary „damskie” rozpoczyna-ją się od 22,4 cm, a kończą na 27,7 cm. Z ko-lei rozmiary „męskie”, to obuwie o długości od 25 do 32,4 cm. Powyżej tej wartości plasują się rozmiary nietypowe (ryc. 8).

Najwięcej omawianych podeszew, bo aż 81, mieści się w rozmiarze dziecięcym. Nie oznacza to, że wszystkie wiążą się z obuwiem dla dzieci – 47% wszystkich okazów znajduje się bowiem w przedziale długości 22,4–26,4, mogą być zatem częściami obuwia dziecięce-go lub damskiego (ryc. 9). Co więcej, niektóre rozmiary uznawane za męskie, w sumie 33% znalezisk (25–27,7 cm), odpowiadają długością i obuwiu damskiemu i męskiemu. Za typowo męskie uznać można w takiej sytuacji jedynie dwa okazy o długościach 28,0 i 30,0 cm.

Ustalenia te można traktować jako w dość dużym stopniu prawdopodobne. Z badań an-tropologicznych wynika, iż populacja ludności średniowiecznej nie różniła się wzrostem od populacji współczesnej, pomimo iż wpływ na długość ciała, a tym samym na rozmiar stopy, z pewnością miało odżywianie i ogólne warun-ki życia24. Trzeba zwrócić uwagę, że większość spodów wiąże się z obuwiem o długości od 21 do 27 cm, największy zaś udział ma obuwie o długościach 25–26 cm oraz 21–22 cm, czyli we współczesnych rozmiarach 39–40 i 33–35

23 Według norm podanych przez firmę obuwniczą Sarenza, www.sarenza.pl, strona internetowa z dnia 20 lutego 2013 roku.

24 Informacje uzyskane od prof. Julii J. Gładykowskiej- -Rzeczyckiej, której w tym miejscu serdecznie dziękuję za inspirującą dyskusję i krytyczne uwagi.

30 cm in length. According to contemporary norms23 soles ranging from 9.7 up to 26.4 cm in length should be considered parts of children’s footwear. Sizes of female footwear range from 22.4 cm up to 27.7 cm. Male footwear in turn ranges from 25 up to 32.4 cm. Sizes beyond this value are non-standard ones (Fig. 8).

Most of these soles, i.e. as many as 81, are within children’s footwear size. It does not mean that they should be associated with children’s footwear; 47% of all soles range in length between 22.4–26.4, hence they could have been parts of either children’s or female shoes (Fig. 9). Moreover, some sizes consid-ered male, a total of 33% finds (25–27.7 cm), correspond in size both to male and female shoes. Therefore two finds only should be considered typically male shoes, namely of length 28.0 and 30 cm respectively.

These conclusions could be considered as a highly probably. Anthropological studies in-dicate that the medieval population did not differ in height from the contemporary one, although nourishment and general living con-ditions must have influenced the body length, and simultaneously the size of the feet24. It needs to be noted that most of the soles cor-respond to footwear ranging in length from 21 up to 27 cm, while the biggest share is taken by footwear ranging in size from 25 to 26 cm and from 21 to 22 cm, i.e. in contemporary

23 According to Sarenza shoe size standards, www.sarenza.pl, website as of 20 February 2013.

24 Information obtained from Prof. Julia J. Gładykowska-Rzeczycka, to whom I would like to extend by sin-cere appreciation for inspiring discussions and critical remarks.

Ryc. 8. Udział liczbowy podeszew różnych rozmia-rów (w cm)

Fig. 8. Quantitative share of soles of various sizes (in cm)


33

(por. ryc. 8), również i dzisiaj najbardziej poszukiwanych.

W całym zbiorze podeszew, niezależnie od ich kształtu, szerokość przedstopia (mierzona w części najszerszej) zawiera się w przedzia-le wartości 4,5–10,5 cm, śródstopia (w czę-ści najwęższej) 2,8–7,0 cm i części piętowej (w części najszerszej) 3,5–8,5 cm. Wraz z dłu-gością powinna również wzrastać tęgość, czyli, inaczej mówiąc, szerokość spodu. W praktyce proporcje długości do szerokości przedstawia-ją się różnie. W analizowanym materiale nie ma jednakże okazów ekstremalnie, w sposób nienaturalny przewężonych w śródstopiu, bar-dzo smukłych.

Z punktu widzenia użytkownika istotne było przede wszystkim właściwe dopasowanie kształtu spodu do budowy stopy. Tę zależność wyraźnie odzwierciedla zróżnicowanie para-metrów podeszew o podobnym kształcie, któ-re mogły mieć bardziej lub mniej rozszerzoną część przednią, silniej lub słabiej zaakcentowa-ną od strony wewnętrznej, po linii małego lub dużego palca, z noskiem prostym lub lekko od-chylonym od osi wyznaczonej linią od środka pięty do środka czubka noska. Efekt smukłości lub odwrotnie – przysadzistości uzyskiwany był między innymi poprzez regulację szero-kości w śródstopiu. W materiale szczecińskim,

sizes 39–40 and 33–35 (cf. Fig. 8) being in popular demand also today.

Regardless of the shape of soles in the col-lection, the width of the tread (measured at its broadest point) ranges from 4.5 up to 10.5 cm, the waist (at its narrowest point) from 2.8 up to 7.0 cm and the seat (at its broadest point) from 3.5 up to 8.5 cm. Parallel to the length, the width, and in other words, the width of the sole should also be on the increase. In prac-tice, however, the proportion of the length to the width is varied. The material under analy-sis here does not yet include items which are extremely, unnaturally narrow at waist, very slender ones.

From the user’s point of view of primary significance was that the shape of the sole would properly fit the shape of the foot. This interdependence is clearly visible in the dif-ferent parameters of soles similar in shape, which might have a wider or narrower front part, more or less highlighted on the inside, marked by the line of the big or the small toe, with the toe straight or slightly diverted from the axis running along the sole from the mid seat to the mid toe. The impression of be-ing slender or, quite to the contrary, stocky, was achieved by i.e. adjusting the width of the sole at the waist. The middle part of

Ryc. 9. Podeszwy późnośredniowieczne (długość w cm) według współczesnego podziału: A – obuwie dziecięce; B – dziecięce/dam-skie; C – damskie/męskie; D – męskie

Fig. 9. Late medieval soles (length in cm) accor-ding to contemporary division into: A – chil-dren; B – children/female; C – female/male; D – male


34

w zbiorze podeszew zachowanych w całości, część środkowa była akcentowana głębszym wy-krojem od wewnętrznej strony (28 egz., 31,1%) (tabl. I-III), łagodnym podkrojem, mniej wię-cej jednakowym z obu stron (49 egz., 54,5%) (tabl. IV-VI, VIIA) lub miała tę samą szerokość, co część piętowa (13 egz., 14,4%) (tabl. VIII-IX). Po zsumowaniu cech egzemplarzy całych (90 egz.) i zachowanych fragmentarycznie (233 egz.) udział spodów zwężonych jedynie od strony wewnętrznej spada do 11,1% (razem 36 egz.), obustronnie przewężonych wzrasta do 80,0% (razem 258 egz.), spodów bez podkroju spada do 8,3% (razem 27 egz.). Pojawiają się także dwa okazy bez przewężenia 0,6% – frag-menty podeszew prostych (ryc. 10).

Większość spodów, niezależnie od długo-ści i tęgości, a także kształtu, zakończona była spiczastym noskiem (38 egz., 42,2%) (tabl. II, IIIA, V, IXA). Żaden z okazów zachowanych w całości nie był zakończony wyraźnie wydzie-lonym czubkiem. Znaczny odsetek stanowiły podeszwy zakończone łagodnym zaokrągle-niem (29 egz., 32,2%) (tabl. I, IV, VIII), a nie-co mniejszy zakończone dość wyraźnie ostro (22 egz., 24,5%) (tabl. IIIB, VI, VIIA, IXB). Tylko jedna podeszwa miała przedstopie pro-sto ścięte (tabl. VIIB). Obserwacja kształ-tu zakończenia przedstopia okazów całych (90 egz.) i zachowanych fragmentarycznie (86 egz.) pozwala zauważyć, że odsetek po-

the sole in the assemblages of whole soles recovered in Szczecin was highlighted by a deeper cut on the inside (28 items, 31.1%) (Tables I-III), a gentle, more or less equal cut-out on both sides (49 items, 54.5%) (Tables IV-VI, VIIA) or was of the same width as the seat section (13 items, 14.4%) (Tables VIII-IX). Upon summing up the features of soles which survived in whole (90 items) and in fragments (233 items) the share of soles narrowed on the inside only falls down to 11.1% (a total of 36 items), narrowed on both sides increases to 80.0% (a total of 258 items), and soles without cut-out falls down to 8.3% (a total of 27 items). There are also 2 items without any narrowing whatsoever 0.6%: frag-ments of soles with no waist (Fig. 10).

The majority of soles, regardless of the length, width or shape had pointed toes (38 items, 42.2%) (Tables II, IIIA, V, IXA). Among the soles preserved in whole there were no items with a distinct toe. A considerable per-centage was made up of soles with a gently rounded forepart (29 items, 32.2%) (Tables I, IV, VIII) and a slightly smaller one with quite a distinct pointed toe (22 items, 24.5%) (Tables IIIB, VI, VIIA, IXB). The forepart of one sole only had a straight toe (Table VIIB). Observations of the shape of the forepart of

Ryc. 10. Uformowanie części środkowej podeszew zachowanych w całości (kolor jasnozielony) i fragmen-tów podeszew (kolor ciemnozielony): A – bez przewężenia w śródstopiu; B – przewężone z jednej strony; C – przewężone z dwóch stron; D – bez wyodrębnionego śródstopia

Fig. 10. Shaping of the middle part of soles preserved in whole (light green) and fragments of soles (dark green): A – without narrowing at the waist: B – with narrowing on one side: C – with narrowing on both sides; D – without a distinctive waist


35

deszew zakończonych łagodnie w analizo-wanym materiale po zsumowaniu wzrasta do 28,9% (łącznie 51 egz.), zakończonych spiczasto do 48,8% (86 egz.), a zakończo-nych ostro spada do poziomu 21,6% (38 egz.) (ryc. 11). Ich części tylne były łagodnie za-okrąglone, z wyjątkiem jednej, której pięta była ucięta prosto (tabl. IIIA). Spody zacho-wane fragmentarycznie też w zdecydowanej większości przypadków były zaokrąglone. W sumie udział podeszew zakończonych zaokrągloną piętą zyskuje wartość 92,9% (184 egz.). Niektóre z fragmentów spodów miały pięty w kształcie mocno wydłużonego owalu, można nawet powiedzieć trójkąta z bar-dziej (3 egz., 1,5%) lub mniej zaokrąglonym wierzchołkiem (7 egz., 3,5%), inne były prosto ucięte (4 egz., 2,1%).

Zestawienie ogółu cech podeszew i charak-terystycznych fragmentów pozwala na ich usys-tematyzowanie w dwóch zasadniczych typach: symetrycznych i asymetrycznych. W większości są to spody wykrojone z jednego kawałka skó-ry – jednoczęściowe (90%). Na pozostałych wi-doczne są ślady jednoznacznie wskazujące na wykonanie z przynajmniej dwóch części, któ-re były łączone najczęściej pomiędzy śródsto-piem i piętą (tabl. X:1, XI:3-9) lub śródstopiem i przedstopiem (tabl. X:2-4, XI:1-2). Na podsta-wie zachowanych śladów można przypuszczać, że stosowano przynajmniej dwa sposoby monta-żu okazów wieloczęściowych. Pierwszy polegał

the tread made on whole soles (90 items) and preserved in fragments (86 items) provides for concluding that upon summing up the percentage of soles with rounded tread in-creases in the analysed material up to 28.9% (a total of 51 items), with pointed tread in-creases to 48.8% (86 items) while the ones with sharp tread goes down to the level of 21.6% (38 items) (Fig. 11). The rear section of soles preserved in whole were all but one round-ed gently, the seat of which was cut straight (Table IIIA). Soles preserved in fragments were also in their majority rounded. Sum-ming up, soles with rounded seat accounted for 92.9% (184 items). Some of the soles had a distinct, oval seat, which could even be called a triangle with a more (3 items , 1.5%) or less (7 items, 3.5%) rounded top; others were cut straight (4 items, 2.1%).

The compilation of the total features of soles and their characteristic components provides for their systematisation within two major types: symmetrical and asymmetri-cal ones. They are mostly soles cut out from one piece of leather: single-piece shoes (90%). Others display features clearly indicating they were made from at least two pieces of leath-er, joining mostly at the waist and the seat (Tables X:1, XI:3-9) or the waist and the tread (Tables X:2-4, XI:1-2). Markings preserved

Ryc. 11. Zakończenia (noski) podeszew całych (kolor jasnozielony) i podeszew zachowanych fragmenta-rycznie (kolor ciemnozielony); A – łagodne; B –spiczaste; C – z ostre; D – proste

Fig. 11. Treads (toes) of soles preserved in whole (light green) and fragments of soles (dark green): A – round-ed; B – pointed; C – sharp; D – straight


36

na zszywaniu „na styk”, w grubości skóry, przez otwory wykonywane wcześniej szydłem (tabl. X:1). Drugi wymagał uformowania zszywanej skóry podeszwy na kształt klina, nasunięcia na siebie takich ścienionych końcówek i zszycia na wylot (tabl. XI:8). Pozostałościami po tym za-biegu, który wykonywany był jedynie w przy-padku najgrubszych okazów, są duże, rzadko rozmieszczone otwory nakłute szydłem. Nieza-leżnie od przyjętego sposobu konstrukcji, użyt-kowanie obuwia z wieloczęściową podeszwą wymagało zastosowania wymoszczenia (pod-podeszwą, wyściółką) niwelującego nierówności miejsca (miejsc) połączenia (połączeń).

Stosowanie wkładek potwierdzają znalezi-ska fragmentów cienkich skór przyjmujących kształt podeszwy właściwej, ale pomniejszo-nej o kilka milimetrów, tak, aby nie nakrywa-ły szwu konstrukcyjnego zawsze znajdujące-go się wewnątrz obuwia. Niezależnie od typu na krawędziach wszystkich niemal podeszew i ich fragmentów zachowały się ślady po szyciu w grubości skóry w konstrukcji na płask. Wy-jątek stanowi jeden spód obuwia dziecięcego przyszyty do wierzchu ściegiem dwuigłowym, któremu sprzyjają skóry stosunkowo miękkie i cienkie. Na 39 okazach widnieją otworki po gwoździkach lub kołeczkach, za pomocą któ-rych mocowano je do kopyta szewskiego pod-czas montażu (ryc. 12). Ślady po zastosowaniu

enable the conclusion that at least two ways of joining multi-piece soles were applied. The first one was butted seam in the flesh of the leather through holes pierced with an awl (Table X:1). The latter required that the leather stitched be v-shaped, the ends so cut be overlapped and stitched in the flesh of the leather (Table XI:8). The remains of that op-eration, which was done in case of the thick-est soles only, are big, scarcely arranged holes pierced with an awl. Regardless of the adopted way of construction, wearing a sole consist-ing of many parts of leather required a layer (an insole) that levelled the uneven surface (surfaces) at the join (joins).

The use of insoles is proved by the finds of thin pieces of leather corresponding in shape to the proper sole, however, a few millime-tres smaller so that they would not cover the construction seam always inside the shoe. Re-gardless of the type almost all soles and their fragments display markings of flesh stitch-ing in butted seam. The exception is just one item of a children’s shoe, which was attached to the upper with a tunnel stitch, which is fa-voured by soft, relatively thin leather types. 39 soles display holes made with small nails or pegs used to attach them to a shoemaker’s last

Ryc. 12. Fragment podeszwy z zachowanym śladem po kołkowaniu (nr kat. 111), fot. A.B. KowalskaFig. 12. Fragment of a sole with peg impression (Catalogue No. 111), photograph by A.B. Kowalska


37

tej techniki widoczne są między innymi na czterech spodach obuwia dziecięcego.

Jedynie na sześciu podeszwach widoczne są ślady po przyszywaniu łat maskujących dziury w przedstopiu i w partii pięty (1,6% wszystkich znalezisk) (tabl. IV:1, X:2). In-teresujące są ponadto dwa całe spody i trzy śródstopia wykonane z bardzo grubej skóry z poprzecznymi nacięciami, które powodowa-ły zwiększenie elastyczności skóry i z pewno-ścią ułatwiały chodzenie (tabl. V:8). Na trzech widoczne są ponadto duże otwory i wycięcia po mocowaniu żelaznych raków (tabl. XII) (ryc. 13:1-2). W powszechnej opinii raki (żabki) umożliwiały poruszanie się po lodzie i często wiązane są z rybołówstwem. Wydaje się jednak, że równie dobrze spisywały się na innych śliskich powierzchniach, np. na mo-krym drewnie lub błocie.

during the assembly (Fig. 12). The traces of the application of said method can be seen on, among others, four children’s soles.

Only 6 soles show traces of stitching patches covering holes in toes or parts of the seat (1.6% of all finds) (Tables IV:1, X:2). Moreover, of interest are two soles made of very thick leather with crosswise cuts at the waist, which resulted in increased flexibility of the leather and which must have facilitated walking (Table V:8). Further, there are three big holes made by an iron crampon fastening (Table XII) (Fig 13:1-2). In the general opin-ion crampons (metal tips) facilitated walking on ice and were often associated with fishing. It seems, however, that they were equally ef-ficient on other slippery surfaces, e.g. wet wood or mud.

Ryc. 13. Podeszwy ze śladami po mocowaniu żelaznych raków (nr kat. 872B i 2098), fot. A.B. KowalskaFig. 13. Soles with impressions of iron crampon fas tenings (Catalogue No. 872B and 2098), photograph

by A.B. Kowalska


38

Podsumowując, szczecińskie podeszwy z ok-resu od połowy XIII do końca XV wieku moż-na podzielić na następujące typy, w zależności od korelacji podstawowych cech:

Typ I. Podeszwy symetryczne1. Podeszwy jednoczęściowe symetryczne bez

przewężenia w śródstopiu, z zaokrąglonym noskiem i zaokrągloną piętą (tabl. XIII:3)

2. Podeszwy symetryczne z przewężonym z obu stron śródstopiem, z zaokrąglonym noskiem i zaokrągloną piętą (tabl. XIII:2)

Typ II. Podeszwy asymetryczne1. Bez przewężenia 2. Podeszwy przewężone w śródstopiu jedno-

stronnie (po wewnętrznej stronie stopy) a. z zaokrąglonym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. I) b. ze spiczastym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. II) c. ze spiczastym noskiem i tępą piętą (tabl.

IIIA) d. z ostrym noskiem i zaokrągloną piętą

(tabl. IIIB) 3. Podeszwy przewężone w śródstopiu dwu-

stronnie a. z zaokrąglonym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. IV) b. ze spiczastym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. V) c. z ostrym noskiem i zaokrągloną piętą

(tabl. VI, VIIA) d. z tępym noskiem i zaokrągloną piętą

(tabl. VIIB) 4. Podeszwy dwustronnie przewężone bez wy-

odrębnionego śródstopia a. z zaokrąglonym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. VIII) b. ze spiczastym noskiem i zaokrągloną

piętą (tabl. IXA) c. z ostrym noskiem i zaokrągloną piętą

(tabl. IXB).

Wierzchy obuwiaPodstawę rozważań nad konstrukcją i zróż-

nicowaniem stylistycznym obuwia stanowią przede wszystkim górne części obuwia doszy-wane do podeszew (tabl. XIII-XXVI). Wierz-chy całe oraz ich charakterystyczne fragmenty:

Summing up, the soles of Szczecin dating back to the period from the mid 13th up to the end of the 15th century can be divided into the following types depending on the correlation of basic features:

Type I. Symmetrical soles1. Single-piece symmetrical soles without

narrowing at the waist, with a rounded toe and a rounded seat (Table XIII:3);

2. Symmetrical soles with a narrowing on both sides at the waist, with a rounded toe and a rounded seat (Table XIII:2).

Type II. Asymmetrical soles1. Without narrowing2. Soles narrow at the waist on one side (on

the inside of the foot) a. with a rounded toe and a rounded seat

(Table I) b. with a pointed toe and a rounded seat

(Table II) c. with a pointed toe and a blunt seat (Table

IIIA) d. with a sharp toe and rounded seat (Table

IIIB)3. Soles with a narrowing on both sides at the

waist: a. with a rounded toe and a rounded seat

(Table IV) b. with a pointed toe and a rounded seat

(Table V) c. with a sharp toe and a rounded seat

(Tables VI, VIIA) d. with a blunt toe and a rounded seat

(Table VIII)4. Soles narrow on both sides without a dis-

tinctive waist: a. with a rounded toe and a rounded seat

(Table VIII) b. with a pointed toe and a rounded seat

(Table IXA) c. with a sharp toe and a rounded seat

(Table IXB).

Shoe uppersShoe uppers, the entire upper part of the

shoe stitched to the sole, are the basis for con-siderations on the construction and the stylistic variety of shoes (Tables XIII-XXVI). Entire up-pers as well as their characteristic components:


39

przyszwy, cholewki, cholewy stanowią zbiór 341 przedmiotów zróżnicowanych pod wzglę-dem liczby cech diagnostycznych (ryc. 14). Łączna liczba wszystkich przedmiotów wią-żących się z wierzchami obuwia jest de facto znacznie większa. W jej skład wchodzą znale-zione osobno różnorodne wstawki konstrukcyj-ne, uzupełniające oraz wzmacniające (ryc. 15), a także zaliczone do grupy ścinków wtórnych i odpadów ze śladami po szyciu drobne frag-menty przyszew, cholewek i wstawek z minimal-ną liczbą cech dystynktywnych. Znaczny odse-tek stanowią zwłaszcza paski odcięte od dolnych części wierzchów z zachowanymi śladami do-szywania do podeszwy (tabl. XLIX:7-8), niekie-dy dwu- lub nawet trzykrotnie.

vamps, quarters and shafts make up the col-lection of 341 finds differentiated with regard to the number of diagnostic features (Fig. 14). The total number of all finds relevant to shoe uppers is in fact much higher. They include a variety of construction, supplementary and strengthening inserts (Fig. 15) as well as mi-nor fragments of vamps, quarters and inserts with stitching marks displaying a minimum number of distinctive features falling into the category of secondary offcuts and waste. In particular, a considerable fraction is made up by trimmings of lower parts of uppers with preserved marks of stitches attaching it to the sole (Table XLIX:7-8), on occasions as many as two or even three times.


Ryc. 14. Podstawowe części wierzchu obuwia (na przykładzie wierzchu nr kat. 706), fot. A.B. Kowalska, rys. K. Kowalski

Fig. 14. Basic parts of shoe upper (example of Catalogue No. 706), photograph by A.B. Kowalska, drawn by K. Kowalski

40

Górne części obuwia zachowane w całości lub prawie w całości, w stanie umożliwiają-cym wiarygodną rekonstrukcję, różnicuje wiele cech, z których za najważniejsze uznałam ro-dzaj wykroju, wysokość cholewki oraz sposób mocowania na nodze. Przyjęcie określonej me-tody rozkroju wierzchu z płata surowca zde-terminowane było kilkoma czynnikami, w tym formą obuwia – niskiego, średniowysokiego, półwysokiego lub wysokiego (ryc. 16). Od spo-sobu dysponowania surowcem, oszczędnym lub zgoła odwrotnie, uzależniona była też licz-ba wstawek tzw. konstrukcyjnych, tworzących znaczną część wierzchu lub jedynie uzupełnia-jących niedobory skóry, np. w miejscu łączenia przyszwy z cholewką (por. ryc. 15:3-4, 6). Na etapie wykroju określony był już także system mocowania obuwia na nodze – sznurowanie, wiązanie, zapinanie, a także niektóre detale (np. dekoracja) stanowiące o charakterze obu-wia – roboczym, czy reprezentacyjnym.

Uppers preserved as a whole, almost a who le, in a state providing for their viable reconstruc-tion are differentiated by a variety of features, the most important of which I would consider the kind of cutting, the height of the quarter as well as the method of holding it securely to the foot. Adopting a particular type of cutting the upper from a piece of leather was determined by a few factors, including the very form of footwear: low, ankle, mid-high, or high shoes (Fig. 16). The way the raw material was used: sparingly or quite to the contrary, determined the number of the so called construction in-serts as well, which either made up consid-erable components of the upper or just sup-plemented the scarcity of leather, e.g. where the vamp joined the quarter (Fig. 15:3-4, 6). At the cutting stage also other elements were determined: the way of holding the shoe se-curely to the foot: lacing, tying up, buckling,

Ryc. 15. Wstawki stosowane w konstrukcji obuwia średniowiecznego: 1 – podkrążek (nr kat. 1203); 2 – za-piętek (nr kat. 1344); 3 – wstawka konstrukcyjna (nr kat. 45); 4 – wstawka łącznikowa (nr kat. 39); 5 – lamówka (nr kat. 180); 6 – wstawka konstrukcyjna (nr kat. 1346), fot. K.M. Kowalska

Fig. 15. Inserts used in the construction of medieval shoes: 1 – lace hole binding (Catalogue No. 1203); 2 – heel stiffener (Catalogue No. 1344); 3 – construction insert (Catalogue No. 45); 4 – joining insert (Catalogue No. 39); 5 – top band – (Catalogue No. 180); 6 – construction insert (Catalogue No. 1346), photograph by K.M. Kowalska


41

Cechą charakterystyczną późnośrednio-wiecznego obuwia europejskiego jest wieloczę-ściowość. Również w materiale szczecińskim nie znaleziono fragmentów okazów jedno-częściowych (typu I)25 ani najprostszej postaci wieloczęściowej – obuwia złożonego z pode-szwy i dwóch symetrycznych boków wierzchu (typu II), a także z wierzchem jednoczęścio-wym zszywanym wzdłuż pięty (typu III). Najwięcej wierzchów wykrojonych zostało w systemie tzw. jednokrójki (tabl. XIII-XXIII). Obuwie skonstruowane z użyciem tak wykro-jonego wierzchu reprezentuje różne formy – od niskiej do wysokiej, i trzy typy kon-strukcyjne – bez wstawek (typ IV, tabl. XIII-XIV), ze wstawką konstrukcyjną (typ V, tabl. XV-XXII) i ze wstawką konstrukcyjno-łączni-kową (typ VI, tabl. XXIII).

Sposób wykonania wykroju – typ wierz-chu można było określić w przypadku 202 egzemplarzy. Najwięcej, bo aż 176 okazów określonych konstrukcyjnie (87,1%), to tzw. jednokrójki ze wstawkami konstrukcyjny-mi i łącznikowymi (ryc. 16:2-3) wszywanymi pomiędzy przyszwę i cholewkę oraz łączone

25 Według typologii A.B. Kowalskiej 2010a.

as well as details determining the type of shoe: work, formal or for use at home.

The feature that characterises late me-dieval European footwear is its multi-piece structure. No single-piece shoe (of Type 1)25 nor the simplest multi-piece type, i.e. a shoe consisting of the sole and two symmetrical sides of the upper Type II, nor a shoe consist-ing of a single-piece upper stitched along the seat, Type III, are among the finds recovered in Szczecin either. The biggest number of up-pers were cut out in the so called single-piece style (Tables XIII-XXIII). Footwear con-structed with the upper cut out in such a way displays a variety of forms: from the low to the high one and three construction types: with-out an insert (Type IV, Tables XIII-XIV), with a construction insert (Type V, Tables XV-XXII) and with a joining and construction insert (Type VI, Table XXIII).

It was possible to determine the type of cut, i.e. the type of the upper in the case of 202 items. The biggest number of uppers, i.e. as many as 176 defined with regard to their

25 Typology by A.B. Kowalska 2010a.

Ryc. 16. Sposoby wykroju wierzchów: 1 – jednokrójka bez wstawki (typ IV); 2 – jednokrójka ze wstawką konstrukcyjną (typ V); 3 – jednokrójka ze wstawką łącznikową (typ VI); 4 – dwukrójka (typ VII); 5 – dwukrójka z dwudzielną cholewką (typ VIII), rys. K. Kowalski

Fig. 16. Ways of cutting uppers: 1 – single piece without an insert (Type IV); 2 – single-piece with a con-struction insert (Type V); 3 – single-piece with a joining insert (Type VI); 4 – two-piece cut (Type VII); 5 – two-piece cut with a two-piece quarter (Type VIII), drawn by K. Kowalski


42

bezpośrednio, bez wstawek (ryc. 16:1). Po-zostałe 12,9% to tzw. dwukrójki – wierzchy, w których osobno wykrawano przyszwę i cholewkę, a następnie łączono je po obu stronach stopy, przy czym reprezentu-ją one głównie typ z jednodzielną cholewką (ryc. 16:4-5) (tabl. XXIV-XXV). Dane uzyskane na podstawie analizy wierzchów zachowanych w całości świetnie uzupełniają wstawki pocho-dzące z jednokrójek – konstrukcyjne (36 egz.) i uzupełniające (20 egz.), podnoszące ich udział w badanym zbiorze do blisko 90%. W podziale na typy konstrukcyjne największy udział mają jednokrójki ze wstawkami kon-strukcyjnymi (typ V), a następnie dwukrójki (typ VII) oraz jednokrójki ze wstawkami łącz-nikowymi (typ VI) i łączone bez wstawek (typ IV). Ze względu na stan zachowania nie okre-ślono typologicznie 152 egzemplarzy (blisko 42%) (ryc. 17).

Cechą różnicującą obuwie jednolite kon-strukcyjnie jest wysokość cholewki. Wśród omawianych wierzchów rozpoznano formy wysokie – z cholewą sięgającą powyżej połowy łydki (tabl. XXV), tzw. półwysokie – z cholewką znacznie powyżej kostki, mniej więcej do po-łowy łydki (tabl. XIV, XXII, XXIII:1-4), śred-niowysokie – z cholewką zakrywającą kostkę (tabl. XIII:2-3; XX, XXI, XXIII:1) oraz ni-skie (tabl. XIII:1, XV-XVIII) – z cholewką nie zakrywającą kostki. Wszystkie wysoko-ści cholewek występują we wszystkich typach konstrukcyjnych obuwia (ryc. 18). Najwięk-sze zróżnicowanie wysokości zaobserwować można w obrębie V typu konstrukcyjnego, przy czym wyraźnie jednokrójka ze wstawką konstrukcyjną służyła do wyrobu obuwia ni-skiego i średniowysokiego, znacznie rzadziej

construction (87.1%) are the so called single-piece cuts with construction and joining in-serts (Fig. 16:2-3) stitched between the vamp and the quarter and joining directly, without inserts (Fig. 16:1). The remaining 12.9% up-pers are the so called two-piece cuts: uppers where the quarter and the vamp were cut separately and stitched on both sides of the foot, however, these represent mainly the type with a single-piece quarter (Fig. 16:4-5) (Tables XXIV-XXV). Data obtained on the basis of the analysis of uppers preserved in whole are perfectly supplemented with inserts coming from single-piece cuts: construction (36 items) and supplementary ones (20 items) increasing the share of single-piece cuts in the assemblage subject to study to nearly 90%. While considering the division into con-struction types the biggest share is made up of single-piece cuts with construction inserts (Type V) and followed by two-piece cuts (Type VII) and single-piece cuts with con-struction inserts (Type VI) and joining with-out inserts (Type IV). Due to the condition of their preservation (almost 42%) of finds were not identified (Fig. 17).

The feature distinguishing shoes of contin-uous construction is the height of the quarter. Among the uppers subject to study here the following types of quarters can be differentiat-ed: high shoes, where the shaft reaches above mid-calf (Table XXV); the so called mid-high shoes where the quarter reaches well above the ankle (Table XIV, XXII, XXIII:1-4); and ankle shoes where the quarter covers the an-kle – about mid-calf (Tables XIII:2-3; XX, XXI, XXIII:1); and low shoes (Tables XIII:1,

Ryc. 17. Udział ilościowy poszczególnych typów konstrukcyjnych obuwia

Fig. 17. Quantitative share of given construction types of shoes


43

zaś półwysokiego. Pozostałe typy konstrukcyj-ne oparte na jednokrójce preferowano w pro-dukcji obuwia średnio- i półwysokiego (typ IV i VI). Typ VII (dwukrójka) ma wyraźny związek z konstrukcją obuwia półwysokiego i wysokie-go. Słupek wykresu oznaczony znakiem za-pytania w typie VII na ryc. 18 skrywa przede wszystkim przyszwy z charakterystycznymi dla tego typu śladami po szyciu na krawędziach. Prawdopodobnie do większości z nich (o ile nie do wszystkich) doszywane były półwyso-kie lub wysokie cholewy. To spostrzeżenie po-twierdzają znaleziska wysokich cholew, rów-nież z charakterystycznymi śladami po szyciu na krawędziach i po szyciu podeszwowym w dolnych częściach. Niektóre cholewy przy-szywane były do niskich lub średniowysokich cholewek. Świadczą o tym przynajmniej dwa znaleziska z północnej części szczecińskiego Podzamcza (ryc. 19).

Typ VIII to obuwie niskie, rodzaj dwukrój-ki skonstruowanej z przyszwy i dwudzielnej cholewki zszywanej na pięcie (tabl. XXVI:A1). Ten odosobniony typ konstrukcyjny ma już zna-miona obuwia wczesnonowożytnego. Próbom typologizacji opiera się ponadto obuwie dziecięce

XV-XVIII), where the quarter does not co-ver the ankle, which can be found in all con-struction types (Fig 18). The biggest variety in height can be noticed within construction Type V; it need to be noted, however, that a single-piece cut with a construction insert was used primarily for making low and an-kle shoes, rarely for making mid-high shoes. Ot her construction types based on the single-piece cut were preferred while making ankle and mid-high top shoes (Types IV and VI). Type VII (two-piece cut) shows a clear refer-ence to the construction of mid-high and high shoes. The bar marked with a question mark referring to Type VII in Fig. 18 stands primari-ly for vamps with stitch marks on edges, being a characteristic feature of this type of footwear. Most probably mid-high or high shafts were stitched to most of them (if not to all of them). This observation is confirmed by finds of high shafts, also displaying characteristic stitch im-pressions on edges and sole stitching in their lower part. Some shafts were stitched to low or mid-high quarters. This is confirmed by at least two finds recovered in the northern part

Ryc. 18. Wysokość cholewek w obrębie typów konstrukcyjnych IV-VIII: 1 – obuwie niskie; 2 – obuwie śre-dniowysokie; 3 – obuwie półwysokie; 4 – obuwie wysokie (dane liczbowe)

Fig. 18. Height of quarter within construction Types IV-VIII: 1 – low shoes; 2 – ankle shoes; 3 – mid-high shoes; 4 – high shoes (numerical data)


44

złożone z atypowych części (tabl. XXVI:B3) oraz znaleziska dwóch osobno doszywanych nosków przyszew (tabl. XXVIII:1-2). Jeden z nich zwią-zany jest z naprawą czubka zniszczonej przyszwy (ryc. 20), drugi natomiast, wydłużony, może być częścią obuwia z wyraźnie akcentowanym przo-dem, tzw. „dziobatego”.

Spośród cech różnicujących obuwie za istot-ną uznałam sposób, w jaki było ono mocowa-ne na nodze (ryc. 21). Najprostszą i zarazem najstarszą metodą przytrzymywania obuwia było wiązanie na wysokości przegubu stopy na jedno sznurowadło, przeciągane przez pary podłużnych nacięć umieszczanych na cho-lewce (tabl. XIX:2, XX:2, XXI:4, XXII:1-2, 4, XXIII:1). W jednym przypadku przez te same nacięcia przeciągnięto dwa sznurowa-dła, uzyskując tym samym ciekawy efekt es-tetyczny (tabl. XX:4). Ten system stosowany był we wszystkich typach konstrukcyjnych (z wyjątkiem typu VIII), najczęściej jednak w przypadku obuwia średniowysokiego typu V. Niekiedy używano dwóch lub trzech

of the Szczecin settlement outside the castle walls (Fig. 19).

Construction Type VIII is a low shoe, a sort of a two-piece cut made up of a vamp and a two-piece quarter joining at the heel (Table XXVI:B). This isolated construction type already displays the features of early modern footwear. Moreover, one piece of chil-dren’s shoe consisting of atypical parts (Table XXVI:B3), as well as finds of two separately stitched toe vamps resist any attempts at typol-ogy (Table XXVIII:1-2). One of them is con-nected with the repair of the toe upper (Fig. 20) while the other, considerably lengthened, could be a part of a clearly lengthened front, the so called ‘beaked’ type of shoe.

Out of all features discerning shoes I con-sidered the way they were held securely to the foot most significant (Fig. 21). The simplest, and simultaneously the oldest method of se-curing a shoe, was tying it up at the waist with one lace passing around the upper through

Ryc. 19. Cholewa obuwia wysokiego (nr kat. 32), fot. A.B. KowalskaFig. 19. Shaft of a high shoe (Catalogue No. 32), photograph by A.B. Kowalska


45

sznurowadeł, ale tylko w typach konstrukcyjnych V i VI (tabl. XXI:1, XXIII:2, 4-5). Warto za-uważyć brak obuwia z rzemieniem (jednym lub kilkoma) przeciąganym przez grupy na-cięć (po 4, więcej niż 4) oraz przez gęsto roz-mieszczane nacięcia pod krawędzią wierzchu (tzw. dookolne). Jedynym takim przypadkiem jest obuwie dziecięce znalezione w warstwie datowanej na XI stulecie (tabl. XX:2). Nie odnotowano ponadto użycia więcej niż trzech sznurowadeł. Niezależnie od liczby rzemy-ków i otworów do ich przeciągania, zaciskanie i wiązanie miało miejsce z przodu obuwia, na wysokości przegubu stopy.

Innym sposobem było mocowanie bez-pośrednio na przyszwie, po obu jej stronach, dwóch rzemieni zawiązywanych na przegu-bie (tabl. XXVIII:9). Stosowano też jedno lub dwa sznurowadła mocowane po jednej stronie przyszwy, które przeciągane były przez otwor-ki po przeciwległej stronie i tam wiązane (tabl. XXVIII:10). Te sposoby wiązania wymagały podszywania rozszerzonych najczęściej koń-cówek rzemieni od strony mizdry – wewnątrz obuwia. Stosowano je w V typie konstrukcyj-nym, w formach niskiej i średniowysokiej, roz-poznane też zostały wśród charakterystycznych fragmentów obuwia. Skuteczniejsze i prostsze było wiązanie na paski wycinane wraz z wierz-chami, trzeba jednak zaznaczyć, że wykrój taki był mało ekonomiczny. Znaleziono w sumie sześć podobnych okazów: cztery typu V (forma niska) oraz dwa typu VIII (forma niska) (tabl. XXVI:1-2, 4).

pairs of lengthwise slits (Tables XIX:2, XX:2, XXI:4, XXII:1-2, 4, XXIII:1). In one case two laces were threaded through the same slits resulting in a very interesting aesthetic effect (Table XX:4). This system of fastening shoes was used in all construction types (ex-cept for Type VIII), most often in case of me-dieval footwear Type V. Sometimes the fasten-ing was done with two or three laces, however, only in case of construction Types V and VI (Tables XXI:1, XXIII:2, 4-5). Worth noting is the lack of footwear fastened with a lace (or laces) passing though a group or groups of slits (4 or more than 4) or closely arranged slits under the edge of the upper (the so called circular ones). The only shoe fastened in this way belonged to a children’s one and was re-covered in 11th century context (Table XX:2). Moreover, no fastening consisting of more than three laces was noted. Irrespective of the number of thongs and holes through which they passed, both clamping and tying was done in cases mentioned here at the front of the shoe, at the waist of the foot.

Another way of fastening was attaching two laces (or one lace) directly to the vamp, which were done up directly at the waist (Table XXVIII:9). Also, one or two laces fas-tened on one side of the vamp were used, which passed through holes on the opposite side and tied there (Table XXVIII:10). This way of doing up required stitching the end of the lace, mostly widened, to the vamp, on the flesh side. It was used in construction Type V,

Ryc. 20. Czubek doszyty do zniszczonego wierz-chu (nr kat. 1272), fot. A.B. Kowalska

Fig. 20. Toe sewn on worn upper (Catalogue No. 1272), photograph by A.B. Kowalska


46

Stosunkowo często spotyka się obuwie sznu-rowane z boku, za pomocą jednego rzemyka, ukośnie lub pionowo prowadzonego przez rzędy otworków umieszczanych na krawędzi przyszwy i cholewki lub na specjalnej wstawce konstrukcyjnej. Regułą było przy tym podszy-wanie od strony mizdry wstawki wzmacniają-cej miejsce zamykania, tzw. podkrążka. Takie „boczne sznurowanie” rozpoznano na obu-wiu wykrojonym w systemie jednokrójki bez wstawki typu IV oraz jednokrójki ze wstawką konstrukcyjną typu V, w formach niskiej i śre-dniowysokiej (tabl. XIII:1, XV:1-3, XVI:1-4, XVIII:1, 3, XIX:4, XXI:2, XXVIII: 6-7, 11). Niskie formy typu V niekiedy miały jedynie po dwa otwory w górnej części cholewki – obuwie to było wiązane z boku na dwa lub jedno sznu-rowadło przeciągane przez nie i podszywane od strony mizdry, podobnie jak w wariancie obuwia wiązanego na przyszwie, na wysokości przegubu stopy (tabl. XVI:3, XVII, XVIII:2, XXVIII:16).

Sznurowanie, tj. najczęściej ozdobne piono-we przeplatanie rzemyka-sznurowadła przez szereg otworów, mogło mieć także miejsce z przodu, najczęściej na cholewie. W szczeciń-

in low and ankle types; they were also recog-nised among characteristic fragments of shoes. A more efficient and simpler one was tying up stripes integral with the upper; it needs to be noted, however, that such a cut was rather in-efficient. A total of 6 such uppers were found: 4 Type V (low) and 2 Type VIII (low) (Table XXVI:1-2, 4).

Shoes laced up at the side with one lace passing diagonally or vertically through a se-ries of holes on the edge of the vamp and the quarter or on a special construction insert are relatively popular. The prevailing rule was moreover sewing an insert on the flesh side, the so called lace hole, strengthening the lacing section. Such ‘side lacing’ was recog-nised on single-piece shoes without an insert Type IV as well as a single-piece cut with a construction insert Type V, in low and ankle types (Tables XIII:1, XV, XVI:1-4, XVIII:1, 3, XIX:4, XXI:2, XXVIII: 6-7, 11). Low forms Type V sometimes had two holes only in the upper part of the quarter: said shoes were tied up at the side with two laces or one lace pass-ing through them, which was sewn on the

Ryc. 21. Sposoby mocowania obuwia na nodze w typach konstrukcyjnych IV-VIIIFig. 21. Ways of fastening shoes on the leg in construction Types IV-VIII


47

skim materiale znaleziono tylko dwa przykłady tak mocowanego obuwia VII typu konstruk-cyjnego (tabl. XXV:1, 3). Tylko jeden wierzch średniowysokiego typu V zapinany był na małą ósemkowatą sprzączkę brązową, umieszczo-ną na tzw. pasku zapinkowym (tabl. XXI:3). W kilku przypadkach na paskach wycinanych wraz z wierzchami nieokreślonego typu wy-stępują podłużne nacięcia (tabl. XXVIII:4, 12-15). Można je interpretować różnie. Najbar-dziej prawdopodobny wydaje się ich związek z mocowaniem obuwia na tzw. rzemykoguziki – rodzaj guzików wykonanych ze zwiniętych kawałków skóry lub z zawiązanych na supełki rzemyków (tabl. XIV:2, XXVIII:3, 5, 8). Bez-pośrednio fakt takiego zamykania ilustrują znaleziska fragmentów wierzchów nieokreślo-nego typu i jeden wierzch V typu konstrukcyj-nego (ryc. 22).

W materiale szczecińskim nielicznie wystą-piło obuwie wsuwane, bez dodatkowego moco-wania na nodze (tabl. XVI:4). Jego cechą cha-rakterystyczną jest znaczna szerokość otworu wzuwalnego, umożliwiająca wsunięcie stopy, a z drugiej strony gwarantująca utrzymanie na nodze. Obuwie wsuwane (wzuwane) rozpo-znano w typach konstrukcyjnych V, VI i VII, w formach niskiej, średniowysokiej i wysokiej (tabl. XXV:2, 5).

Bardzo ważną, ale rzadko spotykaną w materiale szczecińskim z północnej części suburbium cechą różnicującą obuwie, jest de-koracja obejmująca przyszwę lub przyszwę i cholewkę. Najprostszym sposobem deko-rowania było ozdobne wycinanie przodu obuwia niskiego (tabl. XIII:1, XV:4, XVI:1, XVII:1, XVIII:4, XIX:3, XXVII:6). Niektó-re przyszwy mają długie proste nacięcia lub ozdobne woluty na wysokości podbicia, przez

flesh side, similarly to the shoe type tied on the vamp, at the waist (Tables XVI:3, XVII, XVIII:2, XXVIII:16).

Lacing, i.e. mostly decorative, vertical thre-ading the thong-lace through a series of holes could also be done at the front part of the shoe, mostly on the shaft. Among the finds recovered in Szczecin there are only two examples dis-playing such type of fastening in construction Type VII (Table XXV:1, 3). Similarly, only in one case of ankle shoes Type V fastening with a small, bronze eight-shaped buckle on the so called fastening flap was found (Table XXI:3). In a few cases there are longitudinal cuts on stripes with integral uppers of unidentified types (Table XXVIII:4, 12-15). They can be in-terpreted in a variety of ways. The most likely one seems to be their connection with fasten-ing footwear with the so called rolled toggles: a kind of a button made of rolled pieces of leather or thongs tied into knots (Tables XIV: 2, XXVIII:3, 5, 8). The fact of fastening foot-wear with rolled toggles is illustrated directly by finds of fragments of uppers of unidenti-fied types and one upper construction Type V (Fig. 22).

The Szczecin assemblage includes a few slip-ons without any extra fastening on the leg (Table XVI:4). A characteristic feature of this type of shoes is a considerable widening of the throat opening, on the one hand provid-ing for slipping on the shoe, and on the other hand ensuring it holds on securely to the foot. Slip-ons were recognized in construction Types V, VI and VII in low, ankle and high forms (Table XXV:2, 5).

A very important, although a rare feature en-countered in the Szczecin assemblage excavated in the northern part of suburbium differentiating

Ryc. 22. Fragment wierzchu obuwia zapinanego na rzemykoguziki (nr kat. 68), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 22. Fragment of shoe upper fastened with rol-led toggle (Catalogue No. 68), photograph by A.B. Kowalska


48

które prawdopodobnie prześwitywała koloro-wa pończocha. Najpełniej potrzeby estetycz-ne odzwierciedlają jednakże bogate ażury. W sumie znaleziono dwa całe (tabl. XV:2-3) i trzy fragmenty innych wierzchów (przy-szew) z taką dekoracją (tabl. XXVII:1-3). Ażur – rodzaj zdobienia polegający na wy-cinaniu różnokształtnych otworów, przez które prześwitywał kolor podłoża – wyko-nywany był najpewniej puncami o różnych końcówkach głowic: prostokątnej, gwiaź-dzistej, półksiężycowatej, trójkątnej, kolistej i romboidalnej. Układ wzorów i jakość wy-konania świadczą o wysokich umiejętno-ściach wytwórców. Podobny do ażuru sposób zdobienia polegał na ozdobnym, pasmowym nacinaniu przyszwy na wysokości przedsto-pia za pomocą noża lub innego ostrego na-rzędzia (tabl. XXVII:4-5).

Większość sposobów zdobienia wymy-ka się obserwacji archeologicznej. Mam tu na myśli użycie kolorowych nici do obszy-cia krawędzi, ozdobne przeplatanie rzemy-ków-sznurowadeł, kolor samej skóry, która pierwotnie mogła być brązowa, czerwona, żółta – w różnych odcieniach. Ładny efekt uzyskiwano dzięki obszywaniu krawędzi wierzchów lamówkami o odmiennej barwie lub odcieniu, czasem dodatkowo zdobionymi (tabl. XXIX:1-6).

footwear types is decoration covering the vamp or the vamp and the quarter. The simplest form of decoration was a decorative cut of the vamp in low forms (Tables XIII:1, XV:4, XVI:1, XVII:1, XVIII:4, XIX:3, XXVII:6). Some vamps have long straight slits at the arch through which a colourful stocking might have shown. How-ever, aesthetic needs show best in rich open-work vamps. A total of two whole uppers (Table XV:2-3)and three fragments of other up-pers (vamps) with such a decoration were found (Table XXVII:1-3). Open-work, being a type of decoration made by cutting holes in a vari-ety of shapes, through which the colour of the background showed, must have been made with punches with various heads: rectangular, star, half-moon, triangular, circular and rhomboi-dal. The pattern arrangement and the quality of finish prove high skills of the craftsmen. A type of decoration similar to open-work was done by decorative, strip-like cutting on the vamp at the forefoot with a knife or any other sharp tool (Table XXVII:4-5).

Most decoration types elude archaeological observation. Here I mean colourful threads for edge stitching, decorative interlacing of thong-laces, the very colour of leather, which original-ly might have been brown, red, yellow or in any shade. A nice effect was achieved by attaching top-band to the edge of the upper, at times with some extra decoration (Table XXIX:1-6).

Ryc. 23. Obuwie dziecięce IV typu konstrukcyjne-go (nr kat. 1097), fot. A.B. Kowalska

Fig. 23. Children’s shoes construction Type IV (Ca-ta logue No. 1097), photograph by A.B. Ko-walska


49

Typ IV26. Jednokrójka bez wstawek kon-strukcyjnej i łącznikowejDo typu IV zaliczyłam dziewięć wierzchów:

jeden z obuwia niskiego (tabl. XIII:1), dwa ze średniowysokiego (tabl. XIII:2-3) i sześć z pół-wysokiego (tabl. XIV:1-2). Wierzchy, których zasadniczo prosta konstrukcja z punktu widze-nia wykorzystania surowca jest mało ekono-miczna, stosowano głównie przy wyrobie obu-wia niewielkich rozmiarów, przede wszystkim dziecięcego (ryc. 23). Od zasady tej nie odbie-gają znaleziska szczecińskie. Jedyny wierzch obuwia niskiego ma pełną przyszwę, zakry-wającą po przegub całą przednią część stopy, i cholewkę prostą, nieprofilowaną na wysoko-ści kostek. Utrzymanie na nodze zapewniało sznurowadło, zamocowane na krawędziach cholewki i przyszwy po zewnętrznej stronie stopy. Przód był zdobiony długimi nacięciami. Nie można wykluczyć, że miały one zapewniać właściwą wentylację stopy (tabl. XIII:1). Wraz z tym wierzchem znaleziona została podeszwa zaliczona do typu II3b (tabl. V:8), wykrojona z grubej skóry intencjonalnie ponacinanej pod spodem, tak aby ułatwić chodzenie. Obuwie ma 21,5 cm długości, mieści się zatem w roz-miarze 32 – dziecięcym.

Dwie kolejne jednokrójki typu IV, to także części obuwia dziecięcego, średniowysokiego. Zachowały się wraz z podeszwami o długości 16 cm (rozmiar 25–26). Pełne przyszwy zakrywają całe przedstopia; jedna cholewka zakończona jest prosto, drugą nieznacznie wyprofilowano. Moco-wanie na nodze zapewniało jedno sznurowadło przeciągnięte przez dwie pary nacięć i wiązane na przegubie stopy. Jedyną ozdobą były lamówki lub obszycia krawędzi cholewki (tabl. XIII:2-3).

Pozostałe sześć jednokrójek bez łącznika re-prezentuje formę określoną jako półwysoka. Wszystkie mają pełne przyszwy zakończone

26 Jak już wspomniałam, w materiale nie stwierdzono obecności obuwia typów I-III.

Type IV26. One-piece cut without construc-tion or joining insertI included 9 uppers: 1 low (Table XIII:1),

2 ankle (Table XIII:2-3) and 6 mid-high shoes (Table XIV:1-2) in Type IV. Uppers, whose basically simple construction is from the point of view of raw material use a very uneconomi-cal one, were used mainly for manufactur-ing shoes of small sizes, primarily children’s (Fig. 23). Finds recovered in Szczecin are no exception to this rule. The only upper of a low shoe has a continuous vamp cover-ing the whole forefoot up to the waist and a straight quarter, unshaped at the ankles. It was held securely to the foot with a lace at-tached to the edges of the quarter and the vamp on the outer side of the foot. The front was decorated with long slits. It cannot be ex-cluded that the slits ensured proper ventila-tion of the foot (Table XIII:1). A sole falling into Type II3b (Table V:8) was found together with the upper; it was cut out of thick leather intentionally cut on the bottom to facilitate walking. The shoe is 21.5 in length, hence size 32 being children’s size.

Two further single-piece cuts Type IV are also fragments of children’s ankle shoes. They survived down to our times together with soles which are 16 cm long (size 25–26). Continuous piece vamps cover entire fore-foot, one quarter is straight at the end, the other slightly shaped. They were secured to the foot with one lace which passed through 2 pairs of slits and was done up at the waist. The only decoration of the shoe were top bands or trims on the edges of the quarter (Table XIII:2-3).

The remaining six single-pieces without any joining element represent the form which

26 As mentioned earlier, the finds do not include shoes Types I-III.


50

zaokrąglonymi i spiczastymi noskami. Różnią się metodami zamykania – pięć wierzchów ma podwójne nacięcia do przeciągania sznurowadła wiązanego na wysokości przegubu (tabl. XIV:1), jeden reprezentuje wariant z cholewką zamyka-ną na cztery rzemykoguziki (tabl. XIV:2) i jeden z bocznym sznurowaniem. Wszystkie pochodzą z obuwia dziecięcego. Wszystkie mają też cho-lewki uzupełniane wstawkami. Wraz z jednym z wierzchów zachowała się podeszwa zaliczona do typu II3a o długości 13,5 cm (rozmiar 21–22) (tabl. IV:7). Drugi wirzch pochodzi z obuwia rozmiaru 29–13.

Typ V. Jednokrójka ze wstawką konstruk-cyjnąW typie V jednokrójek sklasyfikowano

najwięcej wierzchów, w sumie 146 egzem-plarzy (por. ryc. 17). Najwięcej okazów tego typu wiąże się z formami niskimi (81 egz.)

could be called mid-high. All of them have a continuous vamp with a round and pointed toe. They differ with regard to the type of fas-tening: five uppers have double cuts for pass-ing laces done up at the waist (Table XIV:1), one represents the type with a quarter fas-tened with 4 rolled toggles (Table XIV:2) and one with side lacing. All of them are uppers of children’s shoes. All of them also have quar-ters with inserts. A sole assigned to Type II3a, 13.5 cm long (size 21–22) (Table IV:7) sur-vived with one of the uppers. The other upper belongs to a shoe size 29-31.

Type V. Single-piece with a construction in-sertMost uppers, a total of 146 items (Fig.

17), are classified in Type V single-piece cuts. Most of them are low shoes (81 items) and ankle ones (44 items). Four uppers belong to

Ryc. 24. Formy obuwia z wierzchem – jednokrójką i ze wstawką konstrukcyjną typu VFig. 24. Shoe types with single-piece upper and construction insert Type V


51

i średniowysokimi (44 egz.), cztery natomiast pochodzą z półwysokich (tabl. XXII:2-4) i jeden z wysokiej (tabl. XXII:1), pozostałe zachowa-ły się we fragmentach zbyt małych, by moż-na było określić formę w sposób wiarygodny (ryc. 24). Z obuwia niskiego lub średniowysokie-go pochodzą ponadto osobno zachowane wstaw-ki konstrukcyjne (tabl. XXIX: 11-12, 14, 16).

Formy niskie z wierzchem-jednokrójką ze wstawką konstrukcyjną to w sumie 82 egzem-plarze, które różnicuje sposób uformowania i zdobienia przyszwy, profilowanie cholewki i mocowanie na nodze oraz kształt wstawki konstrukcyjnej (podtyp V.1). Najwięcej oka-zów tego podtypu ma pełną przyszwę, zakry-wającą całą przednią część stopy od palców po przegub (19 egz.). Z reguły tył cholewki znaj-duje się niżej niż brzeg przyszwy (tabl. XV:1, 3, XVI:2-4, XVII:1-2, XVIII:2, 4, XIX:1-4). W sześciu przypadkach przyszwa jest głębo-ko wycięta, dzięki czemu obuwie jest bardzo płytkie i „lekkie”, zakrywające jedynie część stopy przy placach. Niekiedy jest to rozcię-cie centralne (2 egz.). Walory estetyczne pod-kreślało także profilowanie cholewki poniżej kostki (39 egz.) (tabl. XVI:1). Upowszechni-ło się też modelowanie w taki sposób, aby tył cholewki był mniej więcej na tym samym po-ziomie co brzeg przyszwy (tabl. XVII:3-4, XVIII:1, 3). Zdobienie należy do rzadkości (ryc. 25). Obejmowało ono głównie przyszwę i przyjmowało postać długich nacięć wzdłuż stopy (6 egz.) (tabl. XV:1, XVI:1, XVII:1, XVIII:4, XIX:3-4), albo bogatych w detale

mid-high shoes (Table XXII:2-4) and one to a high shoe (Table XXII:1), the other ones survived in fragments so small, that the iden-tification of their form can only be conjectural (Fig. 24). Moreover, there are also construc-tion inserts being the remains of low and an-kle shoes which survived down to our times separately (Table XXIX: 11-12, 14, 16).

Low shoes with a continuous upper and a construction insert make up a total of 82 items, which are different with regard to the way of formation and decoration of the vamp, shaping of the quarter and securing to the foot as well as the shape of the construction insert (Sub-type V.1). Most of these items have a continuous vamp covering the whole fore-foot from toes to waist (19 items) as a rule the rear of the quarter is lower than the edge of the vamp (Tables XV:1, 3, XVI:2-4, XVII:1-2, XVIII:2, 4, XIX:1-4). In case of six items the vamp has a deep cut, which makes the shoe very low and ‘light’, covering the part of the foot at the toes only, sometimes it is a central slit (2 items). Aesthetic values of the shoe were also highlighted by shaping the quarter below the ankle (39 items) (Table XVI:1). Shoes shaped in such a way that the rear of the quarter was at more or less the same level as the edge of the vamp became popular as well (Tables XVII:3-4, XVIII:1, 3). Decoration was very rare (Fig. 25). It covered mostly the vamp and showed in the form of deep slits along the foot (6 items) (Tables XV:1, XVI:1, XVII:1,

Ryc. 25. Zdobiony wierzch obuwia niskiego V typu konstrukcyjnego (nr kat. 203), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 25. Decorated low shoe upper construction Type V (Catalogue No. 203), photograph by A.B. Kowalska


52

ażurów (2 egz.) (tabl. XV:2), które w jednym przypadku pokrywały również cholewkę (tabl. XV:3). Za swoistą ozdobę uznać także należy obszycie krawędzi przyszwy i cholewki lamów-ką lub kolorową nicią, o czym świadczą cha-rakterystyczne otworki i odciski nici.

Obuwie niskie mocowane było na no-dze w rozmaity sposób. Wyróżniono jedy-nie dwa egzemplarze, które z pewnością nie mają śladów po żadnym mocowaniu, a szerokość otworu pomiędzy tyłem cho-lewki a krawędzią przyszwy pozwala przy-puszczać, że było to obuwie wsuwane (tabl. XVI:4). Drugi z okazów jest interesujący również ze względu na duże, ozdobne wy-cięcie przyszwy w kształcie trójliścia (tabl. XXVI:4). Stosunkowo rzadko formy niskie były zapinane na jeden rzemykoguzik na wysokości podbicia stopy (4 egz.). Najczę-ściej mamy do czynienia ze sznurowaniem z boku, po wewnętrznej stronie (19 egz.) (tabl. XV:1-3, XVI:1-2, XVIII:1, 3, XIX:1, 4) lub wiązanie z boku (11 egz.) (tabl. XV:4, XVI:2, XVII, XVIII:2). W przypadku wią-zania, jedno sznurowadło było przeciągnięte wokół cholewki i wiązane z przodu na pod-biciu (7 egz.) (tabl. XIX:2), lub też sznuro-wadło (2 sznurowadła) mocowano na ro-gach przyszwy i także wiązano na podbiciu (6 egz.). Niekiedy paski do wiązania na przyszwie wycinane były wraz z wierzchami (3 egz.). Mocowanie obuwia było też często formą jego zdobienia (ryc. 26).

XVIII4, XIX:3-4) or open-work rich in detail (2 items) (Table XV:2). In case of the latter type of decoration open-work covered also the quarter (Table XV:3). Top band or a colour-ful thread sewn on the edge of the vamp and the quarter could also be considered a spe-cific decoration of the upper, which shows in characteristic holes and thread impressions.

Low shoes were held securely to the foot in a variety of ways. Only 2 items display-ing no marks of any type of fastening were excavated, and the width of the opening be-tween the back of the quarter and the edge of the vamp provides for concluding it was a slip-on type of footwear (Table XVI:4). It is also interesting due to a big, decorative three-leaved cut of the vamp (Table XXVI:4)

In relatively rare cases low shoe Type V was secured with one rolled toggle at the arch of the foot (4 items). In most cases shoes were tied-up at the side, on the in-side of the shoe (19 items) (Tables XV:1-3, XVI:1-2, XVIII:1, 3, XIX:1, 4) or laced-up at the side (11 items) (Tables XV:4, XVI:2, XVII, XVIII:2). In the case of tied-up shoes 1 lace was pulled around the quarter and done up in front at the arch (7 items) (Table XIX:2) or alternatively the lace (two laces) were fastened at the edges of the vamp and also tied at the arch (6 items). Sometimes stripes for tying up on the vamp were cut out together with uppers (3 items). Fastening

Ryc. 26. Sposoby mocowania na nodze obuwia niskiego V typu konstrukcyjnegoFig. 26. Ways of fastening on the leg, low shoes construction Type V


53

Wierzch-jednokrójka ze wstawką kon-strukcyjną stosowany był także w produk-cji obuwia średniowysokiego (podtyp V.2) (48 egz.) (tabl. XX-XXI) oraz półwysokie-go (4 egz.), dziecięcego (podtyp V.3) (tabl. XXII). Z reguły miało ono pełną przyszwę (ryc. 27-28). Do wyjątków należy przyszwa łagodnie wycięta poniżej podbicia (nr kat. 1251). Jest to właściwie jedyny przykład de-koracji obuwia średniowysokiego, nie licząc obszycia lamówką, które w tym przypadku obejmowało jedynie nieco mniej niż połowę wszystkich wierzchów. W 35 przypadkach mocowanie na nodze obuwia średniowyso-kiego i w trzech przypadkach półwysokie-go zapewniało jedno prowadzone wokół stopy sznurowadło, wiązane na podbiciu lub nieco powyżej (tabl. XXI:4, XXII:1-2, 4). Sporadycznie stosowano też mocowa-nie na dwa (2 egz.) (tabl. XX:4) lub trzy sznurowadła (1 egz.) (tabl. XXI:1) oraz sznurowanie z boku, po wewnętrznej stro-nie stopy (1 egz.) (tabl. XXI:2). Być może część form średniowysokich typu V miała wiązanie z boku, o czym świadczą znale-ziska charakterystycznych wstawek (tabl. XXIX:7-10). Rzadkie jest ponadto wiąza-nie na rzemyk (rzemyki) umieszczone na rogach przyszwy (2 egz.) (tabl. XXII:3) oraz zapinanie na metalową sprzączkę na wysokości podbicia (1 egz.) (tabl. XXI:3), a także obuwie wsuwane (1 egz.).

was in many cases also a form of decoration of a shoe (Fig. 26)

One-piece upper with a construction in-sert was also used in the production of an-kle shoes (Sub-type V.2) (48 items) (Tables XX-XXI) as well as mid-high (4 items), children’s footwear (Sub-type V.3) (Table XXII). As a rule said footwear had a con-tinuous vamp (Fig. 27-28). Footwear with a gently cut vamp below the arch (Catalogue No 1251) is an exception. In fact this is the only example of decoration of ankle shoes, apart from top band seam, which in this case included nearly half of all uppers. In 35 cas-es the fastening of ankle and in 3 cases the fastening of high shoes was made with 1 lace which passed around the foot and was done up at the arch or slightly above it (Ta-ble XXI:4, XXII:1-2, 4). Occasionally shoes fastened with 2 (2 items) (Table XX:4) or 3 (1 item) (Table XXI:1) laces or laced up at the side, on the inside of the foot (1 item) (Table XXI:2) can also be encoun-tered. Possibly some part of ankle shoes Type V was fastened at the side, which is proved by finds of characteristic in-serts (Table XXIX:7-10). Moreover, there are also rare cases of fastening with a lace (laces) attached to the edges of the vamp (2 items) (Table XXII:3) and done up with a metal buckle at the arch (1 item) (Table XXI:3) and slip-ons (1 item).

Ryc. 27. Obuwie średniowysokie V typu konstruk-cyjnego (nr kat. 52), fot. A.B. Kowalska

Fig. 27. Mid-high shoes construction Type V (Ca-talogue No. 52), photograph by A.B. Ko-walska


54

Typ VI. Jednokrójka ze wstawką łączniko-wo-uzupełniającąW przypadku niektórych wierzchów wy-

krojonych w systemie jednokrójki brzegi przyszwy i cholewki stykają się ze sobą na niecałym odcinku. Niedobór skóry uzupełnia wtedy wstawka, najczęściej trójkątna, wszy-wana pomiędzy podeszwę, krawędź przyszwy i cholewki. W zależności od rozmiaru obu-wia wstawka łącznikowa ma różną wielkość, najczęściej jednak jest bardzo mała (tabl. XXIX:15). Ten typ konstrukcyjny stosowany był do wyrobu form średnio- i półwysokich (9 i 5 egz.), a także wysokich (1 egz.) (tabl. XXIII). W sumie znaleziono 15 takich wierz-chów, przeważnie niewielkich rozmiarów. Wszystkie mają pełne przyszwy sięgające prze-gubu stopy, pozbawione zdobienia. Jedynie w 5 przypadkach zachowały się ślady po ob-szyciu krawędzi. Najczęstszym sposobem mo-cowania na nodze było wiązanie z przodu na podbiciu jednego sznurowadła prowadzonego

Type VI. Single-pieces with a joining and supplementary insertIn case of some uppers cut out in a sin-

gle-piece system the edges of the vamp and the quarter do not join at a section of the total length. Lack of leather is in such cases supplemented by an insert, mostly triangu-lar, stitched between the sole, the edge of the vamp and the quarter. Depending on the size of a shoe the joining insert is of different sizes, however, it is mostly very small (Table XXIX:15). This construction type was used in the production of ankle and mid-high shoes (respectively 9 and 5 items) as well as high (1 item) (Table XXIII). A total of 15 such uppers were found, mostly small ones. All of them have continuous vamps reaching the waist, without any decoration. Only in 5 cases the top band stitch impressions can be seen. The most frequent type of holding the shoe securely to the foot was doing up one

Ryc. 28. Obuwie wysokie V typu konstrukcyjnego (nr kat. 157), fot. A.B. KowalskaFig. 28. High shoe construction Type V (Catalogue No. 157), photograph by A.B. Kowalska


55

wokół cholewki (tabl. XXIII:1, 3), mniej wię-cej na wysokości kostki (8 egz.). Niekiedy były to dwa (tabl. XXIII:2, 5) lub trzy sznurowa-dła (tabl. XXIII:4) (odpowiednio 5 i 1 egz.), umieszczane w równych odstępach na chole-wie. Znaleziono ponadto jeden wierzch typu VI bez żadnych śladów mocowania, prawdo-podobnie z obuwia wsuwanego.

Typ VII. DwukrójkaOsobno wykrojona przyszwa (tabl. XXIV)

i cholewa (tabl. XXV) charakterystyczne są dla obuwia półwysokiego i wysokiego. W tym typie konstrukcyjnym występuje zawsze pełna przy-szwa zakończona spiczastym lub zaokrąglonym noskiem, rzadko obszywana jest górna krawędź cholewy (ryc. 29A-B). W szczecińskim materiale wyróżniłam przede wszystkim przyszwy z cha-rakterystycznymi śladami po szyciu na obu kra-wędziach powstałymi po doszywaniu cholewy oraz siedem wysokich cholew zachowanych bez przyszew. Obuwie to mocowane było na nodze

lace in front at the arch, which passed around the quarter (Table XXIII:1, 3), more or less at the ankle (8 items). Sometimes those were 2 (Table XXIII:2, 5) or 3 laces (Table XXIII:4) (respectively 5 and 1 items) attached at equal intervals to the shaft. Moreover, one upper Type VI without any marks of fastening was found, most probably a slip-on shoe.

Type VII. Two-piece cutSeparately cut vamp (Table XXIV) and

shaft (Table XXV) are the characteristic fea-ture of mid-high and high shoes. In this con-struction type there is always a full vamp with a round or pointed toe at the end; whipped stitch on the upper edge of the shaft is rare (Fig. 29A-B). In the Szczecin assemblage I differentiated primarily vamps with charac-teristic stitch impressions on both edges left by attaching shafts, and 7 high shafts pre-served without vamps. That footwear was secured to the foot with laces (Table XXV:4)

Ryc. 29. Obuwie VII typu konstrukcyjnego. A – cholewka (nr kat. 82); B – przyszwa (nr kat. 175), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 29. Shoes construction Type VII. A – quarter (Catalogue No. 82); B – vamp (Catalogue No. 175), pho-tograph by A.B. Kowalska


56

na sznurowadła (tabl. XXV:4) lub rzemykoguzi-ki. W dwóch przypadkach brak śladów zamyka-nia sugeruje, że mamy do czynienia z obuwiem wsuwanym (tabl. XXV:2, 5). Szereg okrągłych otworów wzdłuż krawędzi innego okazu po-zwala przypuszczać, że do zamykania obuwia używano rzemykoguzików (tabl. XXV:1, 3). Nie znaleziono jednakże części cholewy z cha-rakterystycznie rozciągniętymi otworami, które ostatecznie potwierdziłyby to spostrzeżenie.

Typ VIII. Dwukrójka z dwudzielną cho-lewkąDwie dwukrójki z podzielonymi na dwie

części cholewkami, zszywanymi na pięcie są niezwykle interesujące, przynajmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, nawiązują bezpośred-nio do konstrukcji obuwia wczesnośrednio-wiecznego z jednoczęściowym wierzchem zszywanym na pięcie, które szybko wyszło z użycia na korzyść jednokrójki z mniej uciąż-liwym szwem umieszczonym z boku. Z dru-giej strony, wariant konstrukcyjny ze szwem na pięcie, z dwudzielną cholewką, nawiązuje do konstrukcji obuwia wczesnonowożytne-go, z początku XVI stulecia, przy czym różni się od niego sposobem doszywania podeszwy (tabl. XXVI:1-2).

Wydaje się, że wierzchy zachowane w więk-szych fragmentach reprezentują takie same typy konstrukcyjne, tzn. nie ma wśród nich in-nych niż określone powyżej. Ten zbiór tworzą 152 okazy – 68 fragmentów przyszew, 58 cho-lewek, 22 przyszwy z fragmentami cholewek, dwie cholewy oraz dwa czubki doszywane do przyszew. Wśród nich znajduje się 41 fragmen-tów obuwia niskiego, 12 średniowysokiego,

or rolled toggles. In case of two shafts no marks of fastening would suggest deal-ing with slip-on shoes (Table XXV:2,5). A series of round holes along the edge of an-other quarter suggests the use of a number of rolled toggles (Table XXV:1, 3) for doing up a shoe. However, no fragment of a shaft with characteristically stretched holes, which would confirm this observation beyond any doubt, was found.

Type VIII. Two-piece cut with a two-piece quarterTwo two-pieces with quarters divided into

two components joining at the counter is of high interest for at least two reasons. Firstly, they make a direct reference to the construc-tion of early medieval shoes with a continu-ous leather piece sewn at the counter. Such type of footwear was soon abandoned and re-placed by a one-piece cut with a less uncom-fortable stitch at the side. On the other hand, the construction version with a stitch at the counter, with a two-piece quarter of two-piece cut makes a reference to the construction of early modern footwear, dating back to the be-ginning of the 16th century, however, it differs from it with regard to the way of attaching the sole (Table XXVI:1-2).

It seems that the uppers preserved in big-ger fragments represent the same construction types, i.e. among them there are no other ones but those defined above. This assemblage is made up of 152 items: 68 parts of vamps, 58 quarters, 22 vamps with fragments of quar-ters, 2 shafts and 2 toes stitched to vamps. Among them there are 41 fragments of low


57

jeden półwysokiego i dwie cholewy obuwia wy-sokiego. Większość przyszew to okazy pełne. Na 1/3 fragmentów zachowały się ślady moco-wania na nodze: na jedno sznurowadło prowa-dzone wokół kostki (13 egz.), na dwa (4 egz.) i trzy sznurowadła (6 egz.). Na 10 fragmentach stwierdzono wzmacniane podkrążkami miejsca bocznego sznurowania. Cztery fragmenty po-chodzą z obuwia zapinanego na więcej niż trzy rzemykoguziki. Wiązanie z boku wystąpiło na trzech egzemplarzach, wiązanie na przyszwie – na pięciu. W pięciu przypadkach sznurowadła do wiązania na podbiciu wycinane były wraz z wierzchami, podobnie jak paski zapinkowe do jednego rzemykoguzika. Część przedmiotów z dookolnym szyciem to wstawki uzupełnia-jące cholewkę lub przyszwę (tabl. XXIX:13). W materiale znaleziono też wstawki wzmac-niające miejsce sznurowania lub wiązania – podkrążki, które pochodzą z wierzchów obu-wia niskiego i średniowysokiego, a być może też wysokiego. Kształtem dobrze korespondu-ją ze śladami zachowanymi na mizdrze cho-lewek. Wycinano je ze skór cieńszych i deli-katniejszych niż wierzchy i przyszywano od strony mizdry ściegiem nie naruszającym lica (tabl. XXX). Z miękkich skór (czasem wyko-rzystywanych wtórnie) wykrawane były tak-że zapiętki, chroniące tylne części wierzchów przed deformacją. Tego typu wstawki znalezio-ne luźno pierwotnie podszywane były do wierz-chów obuwia wszystkich form – od niskiej do wysokiej – i wszystkich typów konstrukcyjnych.

shoes, 12 ankle shoes, 1 mid-high and two shafts of high shoes. Most vamps are contin-uous pieces. One third of the items show re-mains of fastening holding it securely on the foot: with one lace passing around the an-kle (13 items); two (4 items) and three laces (6 items). In case of 10 items the area of lac-ing up at the side was found to be strength-ened with a lace hole binding. Four fragments come from shoes done up with more than 3 rolled toggles; lacing up at the side was found in 3 items and on the vamp in 5 items. In 5 cases laces for doing up at the arch were cut out integral with the upper, similarly to fastening flaps for 1 rolled toggle. Some finds with round stitch are inserts supplement-ing the quarter or vamp (Table XXIX:13). The assemblage includes also inserts strength-ening the lacing or tying up: lace hole bind-ings which were parts of low and ankle shoes, or possibly high ones. Their shape corresponds well to imprints preserved on the flesh side of quarters. They were cut out of leather thinner and more delicate than the uppers and stitched on the flesh side in a way which does not show on the face (Table XXX). Heel stiffeners protecting rear parts of the uppers against deformation were cut out of soft leathers (sometimes re-used). Heel stiffeners found were stitched with a loose stitch to shoe uppers of all types: from low to high and all construction types. Their

Ryc. 30. Współwystępowanie podeszew różnych typów z wierzchami typu IV i V (formy niska i półwysoka)Fig. 30. Co-occurrence of soles of various types with uppers Types IV and V (low and mid-high)


58

Ich kształt zależał od wysokości cholewki i tę-gości obuwia, a także rozmiaru. Podobnie jak podkrążki, przyszywane były ściegiem nie po-zostawiającym śladów na licu (tabl. XXXI).

Stosunkowo rzadko w materiałach archeo-logicznych zachowują się wierzchy łącznie z podeszwami – wśród znalezisk ze Szcze-cina odnotowano 16 takich przypadków. Wszystkie łączą się z IV i V typem konstruk-cyjnym. Podeszwy symetryczne bez przewę-żenia (I1) oraz słabo profilowane (I2) zna-leziono wraz z wierzchami półwysokiego obuwia dziecięcego (po 1 egz.). Spody pod-krojone od strony wewnętrznej, zakończo-ne zaokrąglonym noskiem (II2a), łączyły się z dwoma wierzchami typu V form niskich. Natomiast podeszwy ze spiczastymi zakoń-czeniami i jednostronnym podkrojem (II2b) doszywane były do wierzchów IV (1 egz.) i V (2 egz.) typu konstrukcyjnego form niskich. Z obuwiem niskim V typu konstrukcyjnego (1 egz.) oraz z obuwiem półwysokim IV typu konstrukcyjnego (3 egz.) wiążą się spody prze-wężane z obu stron, zakończone łagodnym noskiem (II3a). Wraz ze spodami tak samo profilowanymi, ale uformowanymi bardziej spi-czasto w partii przedstopia (II3b), znaleziono jeden wierzch IV typu oraz trzy wierzchy typu V – wszystkie reprezentują formy niskie, po-dobnie jak jeden wierzch V typu doszyty do podeszwy z ostrym noskiem (II3c) (ryc. 30).

2. Nie tylko obuwieZ badań archeologicznych znamy przede

wszystkim wyroby ze skór licowych, pośród których najwięcej jest obuwia. Częściowy lub fragmentaryczny stan zachowania większości znalezisk uniemożliwia prawidłową interpre-tację ich pierwotnej formy oraz funkcji. Stosun-kowo rzadko skórzane przedmioty użytkowe dotrwały do naszych czasów w swej pierwot-nej postaci. I nie chodzi tu jedynie o zniszcze-nia dokonujące się wraz z upływem czasu. Używane skóry często wykorzystywano wtórnie – z większych, częściowo zużytych, wycinane były najlepiej zachowane fragmenty do wyko-nania sposobem domowym mniejszych przed-miotów, np. łat lub rzemieni (por. tabl. XXIII:5). Najsłabiej w materiałach archeologicznych re-prezentowane są elementy ubrań. Jednym z po-wodów jest wspomniane wcześniej ekonomiczne

shape depended on the height of the quarter and the width of the shoe, as well as the size. Similarly to lace hole bindings they were stitched on with a stitch leaving no marks on the face (Table XXXI).

Relatively rarely do assemblages include uppers with soles; in case of Szczecin as-semblages there are 16 such items. All are relevant to IV and V construction types. Symmetrical soles without waist (I1) and slightly shaped (I2) were found simultane-ously with the upper of mid-high children’s shoe (1 item of each). Soles cut on the in-side, with rounded toe (II2a) were join-ing with two uppers of low shoes Type V, while soles with pointed ends and one-side cut out (II2b) were stitched to uppers con-struction Type IV (1 item) and V (2 items) of low shoes. Soles with bilaterally distinct waists finished off with a rounded toe (II3a) are relevant to low shoes construction Type V (1 item) and mid-high shoes construc-tion Type IV (3 items). Together with soles so profiled but shaped in a more pointed way in the tread part (II3b) one upper con-struction Type IV and 3 uppers construc-tion Type V were recovered, all representing low forms, similarly to 1 upper construction Type V stitched to a sole with a pointed toe (II3c) (Fig. 30).

2. Not only shoesArchaeological research gives primar-

ily insight into products of fine grain leather, the richest assemblage comprising footwear. The state of preservation of most objects: in parts or in fragments makes the proper inter-pretation of their original form and function impossible. Quite rarely would functional objects made of leather survive down to our times in their original form. This is not only because of damage suffered due to the lapse of time. A number of objects was re-used: parts of best preserved leather were cut out of bigger ones, partly worn out, to home-made smaller objects, e.g. patches or thongs (cf. Table XXIII:5). Elements of outfit are represented in assemblages most scarcely. One of the reasons is the economical use of the raw


59

dysponowanie surowcem, drugim – ciągle nie-dostateczne rozpoznanie skórzanej odzieży w źródłach ikonograficznych. Z badań w pół-nocno-wschodniej części Dzielnicy Chyżyńskiej pochodzą przede wszystkim dodatki do odzieży – pasy, sakiewki i różnego rodzaju pokrowce.

PokrowceWspólną nazwą „pokrowce” objęłam wy-

roby, których zasadnicza funkcja polegała na ochronie przedmiotu lub przedmiotów znaj-dujących się w ich wnętrzu. Najbardziej roz-poznawalnymi pokrowcami są pochewki, zróż-nicowane pod względem wielkości i kształtu, sposobu wykonania, a także zdobienia poszy-cia i obecności elementów dodatkowych, naj-częściej metalowych (tabl. XXXII-XXXVII). Zazwyczaj kojarzą się one z osłonami na noże, rzadziej szydła i inne narzędzia, a także na grzebienie, osełki, sztućce czy inne drobne przedmioty codziennego użytku. Z uzbroje-niem natomiast łączone są sztywniejsze osłony

material as mentioned earlier, the other is still unsatisfactory recognition of leather outfit in iconographic sources. Archaeological excava-tions in the north-eastern part of Chyżyńska neighbourhood recovered primarily accesso-ries: straps, purses and a variety of covers.

CoversI have used the general term ‘covers’ for

goods the main function of which was to pro-tect the object or objects held inside. The most recognisable covers include sheaths, varied in terms of size and shape, the way of production, as well as the decoration of the flesh side and the presence of extra elements, mostly metal ones (Table XXXII-XXXVII). Sheaths, small scabbards, are usually associated with cov-ers for knives, more rarely for awls and other tools, but also for combs, whetstones, cutlery or other minor objects of everyday use. Hard scabbards in turn are usually associated with armour: they were used for holding swords,

Ryc. 31. Sposoby i miejsca spajania brzegów pochewek: A – łączenie rzemykiem; B – ścieg przetkany; C – ścieg okrętkowy; D – łączenie „z tyłu”

Fig. 31. Ways and places of joining rims of sheaths: A – joining by strap; B – tunnel stitch; C – whip stitch; D – stitch “at the back”


60

– pochwy mieczy, sztyletów lub puginałów27. Taki zasadniczy, porządkujący podział zasto-sowałam w przypadku znalezisk średniowiecz-nych z północno-wschodniej części suburbium, nawiązując tym samym do podziału pokrow-ców z tego samego rejonu miasta, z okresu poprzedzającego lokację (Kowalska 2010a, 115-121). Za punkt wyjścia rozważań formal-no-typologicznych przyjęłam natomiast sposób i miejsce spajania brzegów skóry (ryc. 31).

Wykonanie prostej pochewki nie wymagało specjalnych umiejętności. Wystarczył kawa-łek skóry, nawet z materiału odpadowego lub wtórnego, najczęściej czworoboczny – pro-stokątny, kwadratowy lub trapezowaty. Skóra składana była wpół, a brzegi spajano rzemy-kiem (ryc. 31:A), lub nićmi (lub cienkim rze-mykiem, ewentualnie drucikiem) (ryc. 31:B). Najprostszy ze sposobów polegał na prze-wleczeniu rzemyka przez nacięcia wykonane wzdłuż krawędzi skóry (nr kat. 374). W oma-wianym materiale znaleziono tylko dwa okazy wykonane w ten sposób – obydwa niewielkie, stosunkowo szerokie, z zaokrąglonymi czub-kami (tabl. XXXII:2).

Niektóre pochewki (w sumie 11 egz.) mają krawędzie zszywane ściegiem dwuigłowym (tzw. rymarskim, 4 egz., tabl. XXXII:6) lub okrętkowym (1 egz. tabl. XXXII:3). Układ otworków i odcisków na trzech innych po-chewkach pozwala przypuszczać, że użyto ściegu przetykanego (przewlekanego), który mógł być wykonywany nicią, drucikiem lub bardzo cienkim rzemykiem (tabl. XXXII:1, 4-5). Z układu otworków po szwach wynika, że ścieg prowadzony był niezwykle regular-nie, a nie można wykluczyć (sądząc po za-chowanych odciskach), że odpowiednie prze-ciąganie i zaciskanie nici nadawało pochewce efektowny wygląd (tabl. XXXII:1). Jedynie

27 Podobnie w literaturze anglojęzycznej – pochew-ki i pochwy różni sposób wykonania: pochewki są elastyczne, pochwy natomiast sztywne, wykonane z użyciem drewna lub innego twardego surowca (Cameron 2000, 1; Harjula 2005, 10). Najprost-szy wydaje się podział intuicyjny: na mniejsze po-chewki (w domyśle – noży) i duże pochwy (w do-myśle – mieczy) (Nøttveit 2010, 18-20). W polskiej literaturze wspólnym mianem „pochwy” określa się pokrowce chroniące noże, puginały i miecze (Kon-czewska, Wachowski 2010).

daggers or other blades27. I applied this basic, systematic division into sheaths and scab-bards to medieval finds from the north- -eastern part of suburbium thereby making a reference to the division of covers from the same part of town from the period preced-ing the location period (Kowalska 2010a, 115-121). I adopted the way and the points of joining the edges of leather as the starting point for formal and typological considera-tions over sheaths (Fig. 31).

The making of a simple sheath did not re-quire any special skills. Just a piece of leather, even a waste or re-used one, mostly quadrilat-eral: rectangular, square or trapezium-shaped was enough. The leather was usually folded in half and the edges were joined with a thong (Fig. 31:A), thread (or a very thin thong, pos-sibly a thin wire) (Fig. 31:B). The simplest way was to pass the thong through slits made along the edge of the leather (Cat. No 374). In the assemblage discussed here only two items were made in this way. Both sheaths are quite small, relatively wide, with rounded tips (Table XXXII:2).

The edges of some sheaths (a total of 11 items) are sewn using a double stitch (the so called tunnel stitch, 4 items, Table XXXII:6), or a whip stitch (1 item, Table XXXII:3). The pattern of holes and impressions on three other sheaths provides for the presumption that the edges of leather were joined togeth-er using a running stitch, which might have been made with a thread, wire or a very thin thong (Table XXXII:1, 4-5). The pattern of holes marked by stitches provides for conclud-ing that the stitch was made in a very regular way, so it can not be excluded (judging by the impressions preserved) that proper pulling and tightening of the tread made the sheath

27 Similarly in English literature: sheaths and scab-bards differ with regard to they way they are made: sheaths are flexible while scabbards are hard covers made of wood or other hard material (Cameron 2000, 1; Harjula 2005, 10). The simplest division seems to be an intuitive one into smaller sheaths (meaning: for holding knives) and bigger scabbards (meaning: for holding swords) (Nøttveit 2010, 18-20). In Polish li-terature the common term ‘scabbards’ includes covers for holding knives, blades and swords (Konczewska, Wachowski 2010).


61

trzy pochewki ze zszywanymi krawędzia-mi były dekorowane. W jednym przypadku (tabl. XXXII:5) skórzane poszycie, oprócz regularnego ściegu użytkowego, dodatkowo zdobią okrągłe wybijane otwory i dwa rzędy drobnych nacięć po obu stronach tych otwo-rów, przez które mogła być przeciągnięta nić (kolorowa?) lub drucik. Prosty ażur wykona-no na innej pochewce – są to okrągłe otwory w dwóch prawie równoległych rzędach w czę-ści dolnej oraz motyw wolutowy w części gór-nej (tabl. XXXII:4). Podobny wątek dekora-cyjny, ale bez ażurowego wycięcia, ma kolejna pochewka (tabl. XXXII:7).

W grupie pochew zszywanych uwagę zwraca egzemplarz o długości 21 cm z szy-ciem wykonanym „z tyłu”, pośrodku poszycia – brzegi skóry zagięte zostały z dwóch stron i zszyte ozdobnym ściegiem widocznym na po-wierzchni (ryc. 31:D). W górnej części, przy szyjce znajduje się rząd długich nacięć, przez które przeciągany był dość szeroki rzemień służący mocowaniu przy pasie, ale też two-rzący dodatkowe zdobienie. W części dolnej, wyraźnie zniszczonej, widnieje ślad po nieza-chowanym okuciu (tabl. XXXIII:1). Pochwa wykonana została ze skóry dość elastycznej, średniogrubej.

Ze względu na sposób łączenia brzegów skóry, w tej samej kategorii mieści się sześć po-chew i ich fragmentów z północno-wchodniej części suburbium. Ich cechą wspólną, oprócz miejsca szwu i techniki szycia, jest znaczna grubość skóry. Najlepiej zachowany egzem-plarz ze szwem umieszczonym asymetrycznie

look very attractive (Table XXXII:1). Only three sheaths with sewn edges were decorated on the surface. In one case (Table XXXII:5) the leather surface, apart from a regular func-tional stitch was additionally decorated with round punched holes and two rows of minor slits on both sides of said cuts through which a thread (a colourful one?) or a wire could have been drawn. A simple openwork pattern decorates the surface of another sheath: round holes in two, almost parallel rows in the lower part and a volute ornament in the upper part (Table XXXII:4). A similar decoration, how-ever, without an openwork, can be seen on another sheath (Table XXXII:7).

Particularly worth noting in the assem-blage of sheaths is one item, 21 cm long with a central back seam: the edges of leather were folded on both sides and stitched with a deco-rative stitch seen on the surface (Fig. 31:D). In the upper part, at the mouth, there is a se-ries of long slits through which quite a long thong passed. Fastened at the belt, the thong was also an element of extra decoration. In the lower part, clearly damaged, there are markings of ferule, which is not preserved (Table XXXIII:1). The sheath was made of quite flexible leather, of medium thickness.

Considering the criterion of joining the edges of leather 6 finds of scabbards and fragments of them recovered in the north-eastern part of the suburbium fall in this category. Their common feature, apart from the place and the technique of sewing is

Ryc. 32. Fragment poszycia pochwy z wytłacza-nym motywem lilijek (Rynek Warzywny), rys. H. Bona

Fig. 32. Fragment of a scabbard with a fleur-de-lis impressed on the facing (Rynek Warzy-wny), drawn by H. Bona


62

ma 41 cm długości i 3,5 cm w najszerszym miejscu, i nieznacznie zwęża się ku dołowi (tabl. XXXIII:2). Z zachowanych śladów wy-nika, że w dolnej części pierwotnie miał on jakieś zdobienie w rodzaju frędzli, z których zachował się tylko jeden. Na poszyciu, mniej więcej w połowie długości, znajdują się trzy pary ukośnych nacięć wykonanych do poło-wy grubości skóry, powyżej których znajduje się rząd 10 pionowych, nieregularnych nacięć, także nie przechodzących na wylot. Natomiast przy górnej części – szyjce zakończonej pro-sto, umieszczono sześć dłuższych pionowych otworów, przez które przewlekany był rzemień mocujący. Po stronie z szyciem także widoczne są nacięcia pionowe (w sumie sześć) oraz trzy otwory przy szyjce. Poniżej ozdobnych nacięć, wzdłuż krawędzi ze śladami po szyciu, znajdu-ją się dodatkowe cztery nacięcia (trzy na jednej krawędzi i jedno na drugiej). Dwie pochwy z bardzo grubej skóry zachowały się we frag-mentach: jedna o długości 35,0 cm i szeroko-ści 3,5 cm (tabl. XXXIII:3-4), druga o długości 18,0 cm i szerokości 4,0 cm. Ich poszycia zło-żone są licem do wewnątrz. Obydwa fragmenty mają także przy szyjkach ślady po mocowaniu metalowych okuć, nie zachowały się natomiast części dolne.

considerable thickness of leather. The best preserved scabbard with asymmetrical sew-ing is 41 cm long and 3.5 cm wide at its broadest point and slightly tapering to the bottom (Table XXXIII:2). The impressions preserved suggest it was somehow decorat-ed, either with ferrule, or slits in its lower part, of which only one survived. On the facing, at approximately half of the length there are three pairs of diagonal cuts go-ing half the thickness of the leather, above which there is a series of 10 vertical, irreg-ular cuts, which do not cut the full thick-ness of the leather either. At the even-cut mouth there are 6 longer vertical openings through which fastening thong passed. On the sewing side vertical cuts can be seen (a total of 6) and 3 openings at the mouth. Below decorative cuts, along the sewing edge, there are 4 extra cuts (3 on one edge and 1 on the other). Two scabbards made of very thick leather survived in fragments only: one 35.0 cm long and 3.5 cm wide (Table XXXIII:3-4) and the other 18.0 cm long and 4.0 cm wide. The flesh sides of both are turned out. Both fragments also display impressions of ferrule, however the lower parts did not survive.

Ryc. 33. Fragment pochwy (pochewki?) zdobionej ornamentem wytłaczanym z wykopu 3 (nr kat. 1907), fot. A.B. Kowalska

Fig. 33. Fragment of a scabbard (a sheath?) with an embossed decoration recovered in site 3 (Catalogue No. 1907), photograph by A.B. Kowalska


63

Sposobem zdobienia wyróżnia się w mate-riałach z omawianej części średniowiecznego suburbium fragment pochwy z motywami lili-jek28 wytłaczanymi na poszyciu (ryc. 32). Ten niewielki wycinek znaleziony został na Rynku Warzywnym, w warstwach poprzedzających niwelacje związane z nowym rozplanowaniem zabudowy po lokacji miasta lub wręcz w war-stwach niwelacyjnych, bez kontekstu umożli-wiającego ściślejsze datowanie (Szczecin 2011, 307-308). Per analogiam przedmiot ten nale-żałoby wiązać raczej z miastem lokacyjnym, z dwóch przynajmniej powodów: po pierwsze, brzegi pochwy zszywane były ściegiem krytym „z tyłu” – tego typu konstrukcji nie rozpozna-no dotąd w materiałach wczesnośredniowiecz-nych; po drugie, dekoracja stemplowa wystę-puje na przedmiotach późnośredniowiecznych, a najlepszych analogii dostarczają znaleziska z Londynu, gdzie znaleziono wyjątkową ko-lekcję ornamentowanych wytłoczeniami po-chew i pochewek, datowanych na XIV–XV stulecie, w tym wiele zdobionych motywem różnie stylizowanych lilijek (Cowgill, de Neer-gaard, Griffiths 2008, 40 n.). Podobne wytwory znane są także z innych ośrodków północno- i zachodnioeuropejskich (Carter, Clarke 1977;

28 Na temat symboliki stylizowanej lilii np. Biedermann 2005, 193-194; Pastoureau 2006, 109-123.

In the assemblage from the northern part of the suburbium a fragment of a scabbard with a fleur-de-lis28 impressed on the facing (Fig. 32) is conspicuous. This small frag-ment was found in Rynek Warzywny, in de-posits preceding the levelling of the ground connected with the new built-up layout of the town upon the location, or even in the level-ling deposits without any context providing for a more precise dating (Szczecin 2011, 307-308). Per analogiam this find would rather need to be associated with the chartered town for at least two reasons: the edges of a scabbard were sewn using a binding back seam – first a con-struction of this type has not been recognised in early medieval materials as yet; second stamp decoration appears on late medieval finds, where the best analogy is provided by finds recovered in London, where a unique assemblage of stamp decorated scabbards and sheaths dating back to the 14th–15th centuries, including many decorated with a fleur-de-lis stylised in a variety of ways (Cowgill, de Neergaard, Griffiths 2008, 40 et al). Similar artefacts are also known from other North and West-European centres (Carter, Clarke 1977; Groenman-van Waateringe 1988; Schnack 1998; Nøttveit 2010).

28 On the symbolism of stylised fleur-de-lis, e.g. Bieder-mann 2005, 193-194; Pastoureau 2006, 109-123.

Ryc. 34. Ozdobny nit bez podkładki zachowany na pochewce (nr kat. 104), fot. A.B. Kowalska

Fig. 34. Ornamental rivet without a pad preserved on a sheath (Catalogue No. 104), photo-graph by A.B. Kowalska


64

Groenman-van Waateringe 1988; Schnack 1998; Nøttveit 2010).

Do znalezisk wyjątkowych zaliczyć na-leży ponadto czubek pochwy lub pochewki z ornamentem wytłaczanym (ryc. 33). De-koracja obejmuje jedną stronę przedmiotu, z punktu widzenia konstrukcji mieszczącego się w grupie egzemplarzy zszywanych pośrod-ku poszycia. Motywy zdobnicze widoczne na powierzchni bardzo trudno dokładnie zin-terpretować, ze względu na fragmentaryczny stan zachowania (tabl. XXXIII:5). Wydaje się jednak, że mogą nawiązywać do przedstawień zoomorficznych lub roślinnych znanych z Eu-ropy Zachodniej i Skandynawii (por. Nøttveit 2010, 74 n.), w tym z ośrodków bliższych, po-morskich oraz dalszych – niemieckich, holen-derskich i brytyjskich, gdzie licznie występują bogato ornamentowane skórzane przedmioty, także pochewki. Fragment wytłaczany z Rynku Warzywnego w Szczecinie bardzo dobrze kore-sponduje z licznymi znaleziskami takich wy-robów znanych ze Skandynawii, Anglii, Ho-landii i Niemiec (von Driel-Murray 1988/89; Schnack 1998; Harjula 2005; Cameron 2007; Cowgill, de Neergaard, Griffiths 2008; Nøttveit 2010), a w Polsce z Gdańska (Winiarski 2010). Na Pomorzu Zachodnim znaleziska artystycz-nie dekorowanych pochewek należą do rzad-kości (Cnotliwy, Nawrolski 1996). Oprócz szczecińskiej, motywy lilii ujętych w romby ma pochewka kołobrzeska (Wywrot-Wyszkowska 2008, ryc. XXXVIII:5). Znane są także ze Szle-zwiku (Schnack 1998, Abb. 13:7).

Najczęstszym sposobem spajania krawędzi poszycia szczecińskich pochewek (18 egzem-plarzy) było ich łączenie za pomocą metalo-wych nitów i okuć (tabl. XXXIV, XXXVI:1-3, XXXVII). Z reguły po nitach pozostają jedynie regularnie rozmieszczone otworki oraz odciski na

Exceptional finds include moreover the tip of a scabbard or a sheath with an embossed decoration (Fig. 33).The decoration covers one side of the find which in terms of its construc-tion falls into the category of finds sewn in the middle of the surface. The elements of deco-ration are very difficult to identify precisely due to the fragmentary preservation (Table XXXIII:5). It seems, however, they could refer to zoomorphic or plant decorations as known from West Europe or Scandinavia (cf. Nøttveit 2010, 74 et al.), including nearer, Pomeranian centres, as well as more remote ones: German, Dutch and British ones, where there are nu-merous finds of rich decorated leather goods, including sheath. The embossed fragment of a scabbard/sheath from Rynek Warzywny in Szczecin corresponds very well to numer-ous such finds as known from Scandinavia, England, the Netherlands and Germany (von Driel-Murray 1988/89; Schnack 1998; Cowgill, de Neergaard, Griffiths 2008; Harjula 2005; Cameron 2007; Nøttveit 2010), and in Poland from Gdańsk (Winiarski 2010). Artistically decorated finds of sheaths are rare in Pomera-nia (Cnotliwy, Nawrolski 1996). Apart from the Szczecin one, the motif of fleur-de-lis ar-ranged in a rhombus pattern can be seen on a sheath from Kołobrzeg (Wywrot-Wyszkowska 2008, Fig. XXXVIII:5). They are also known from Schleswig (Schnack 1998, Abb. 13:7).

The most popular way of joining edges of flesh side of sheaths of Szczecin (18 items) was by using metal rivets and ferrule (Table XXXIV, XXXVI:1-3, XXXVII). As a rule the only mark left by rivets is a regular pattern of holes and impressions on the leather, sometimes an iso-lated, usually ornamental rivet: on pads (Table XXXIV:2) or without them (Fig. 34) (Table


Ryc. 35. Trzewik żelazny z długimi wąsami (nr inw. 383/76), fot. A.B. Kowalska

Fig. 35. Metal chape with long ferrule (Inventory No. 383/76), photograph by A.B. Kowalska

65

skórze, a niekiedy pojedyncze, zazwyczaj ozdob-ne nity: na podkładkach (tabl. XXXIV:2) lub bez nich (ryc. 34) (tabl. XXXIV:4, XXXVI:3), albo wyjątkowo umieszczone na prostej, niezdobio-nej listwie (tabl. XXXVII:1). Nitom towarzyszą metalowe okucia wzmacniające górną część – szyjkę (tabl. XXXIV:1-2) lub dolną – trzewik (tabl. XXXV:1). Na żadnej pochewce nie za-chowały się ślady po pierścieniach (okuciach w środkowej części). Na niektórych widoczne są natomiast odciski trzewików z długimi wą-sami, sięgającymi mniej więcej do połowy po-szycia (ryc. 35) (tabl. XXXIV:4). Wydaje się, że tego typu okucia, występujące w materiałach średniowiecznych w kilku odmianach (por. Krabath 2001, 68-91) przejęły rolę wczesno-średniowiecznych wzmocnień z metali kolo-rowych. W naszym przypadku zachowany na pochewce trzewik nawiązuje do okuć typu II, odmiany 3 w klasyfikacji znalezisk z Wrocławia (Konczewska, Wachowski 2010, 289). Dodat-kowym elementem zdobniczym były okrągłe, cynowe nity otoczone drobnymi perełkami,

XXXIV:4, XXXVI:3) or exceptionally placed on a simple strip without any decorations (Ta-ble XXXVII:1). Rivets are usually accompanied by metal fittings reinforcing the upper part (the mouth, Table XXXIV:1-2) or the lowermost one (the chape, Table XXXV:1). No sheath shows ring markings (fittings in the middle part). Some of them, however, display impressions of chape with long ferrule reaching down to more or less half the surface (Fig. 35) (Table XXXIV:4). It seems that iron chapes with long ferrule a few types of which can be found in medieval ma-terials (cf. Krabath 2001, 68-91) took over the function or early medieval fittings of non-fer-rous metals. In our case the chape preserved on sheath can be referred to fittings type II, form 3 in the classification of finds from Wrocław (Kon-czewska, Wachowski 2010, 289). Extra ornamen-tal elements of this sheath were round, tin riv-ets encircled by small pearls, of which only one survived. Excavations carried out in Chyżyńska neighbourhood recovered a few simple items of fittings with long ferrule (Table XXXV:2-5).

Ryc. 36. Pochewka spajana nitami, z wycinanymi ozdobnie brzegami poszycia (nr kat 8), fot. A.B. KowalskaFig. 36. Sheath joining with rivets, decorative rim cutting (Catalogue No. 8), photograph by A.B. Kowalska


66

z których zachował się tylko jeden. Z badań na terenie Dzielnicy Chyżyńskiej pochodzi kil-ka prostych okuć żelaznych z długimi wąsami (tabl. XXXV:2-5). W znacznie mniejszej licz-bie niż we wczesnym średniowieczu i jedynie w okresie okołolokacyjnym wystąpiły okucia z metali kolorowych (tabl. XXXV:6) (por. Szcze-cin 2011, ryc. 227).

Dla pochewek z północno-wschodniej części szczecińskiego Podzamcza charakterystyczne jest zszywanie lub spajanie brzegów okuciem w części dolnej i nitowanie w części górnej. Okazy w ten sposób skonstruowane podzie-lić można na trzy grupy: bez dodatkowej de-koracji (5 egz.), ze zdobieniem krawędzi tra-pezowatymi lub nieregularnymi wycięciami (8 egz.) (ryc. 36) (tabl. XXXVI, XXXVII:1-2) oraz z okuciem na szyjce (2 egz.). Różnicuje je przede wszystkim długość – od niewielkich kilku- do dużych kilkudziesięciocentymetro-wych (1 egz., tabl. XXXVI:2). Najczęstszą formą zdobienia są wspomniane wyżej trape-zowate lub kwadratowe wycięcia w dolnych częściach wytworów, poniżej metalowych okuć (8 egz., np. tabl. XXXVI:3). Tylko jedna, czę-ściowo zniszczona pochewka, ma na poszyciu cztery rzędy pionowych nacięć, przez które przewlekane były rzemyki opasujące poszycie i spinane nitami na końcach, przy krawędziach (tabl. XXXVII:5). Najbliższych analogii do tego okazu dostarczają znaleziska kołobrzeskie (Wywrot-Wyszkowska 2008, ryc. XXXVII:5; ryc. XXXVIII:2-4).

Stan zachowania pozostałych egzemplarzy nie pozwala na ich dokładniejszy opis. Wydaje

Fittings of non-ferrous metals appeared in a considerably smaller number than in the early medieval period and only in the around location period (Table XXXV:6) (cf. Szczecin 2011, Fig. 227).

The characteristic feature of sheaths re-covered in the north-eastern part of the settle-ment outside castle walls of Szczecin was sew-ing or joining edges with a fitting in the lower part and riveting in the upper part. Sheaths so constructed can be divided into three groups: without extra decoration (5 items), with a tra-pezium-shaped decoration or irregular cuts (8 items) (Fig. 36) (Table XXXVI, XXXVII:1-2) and with a fitting on the mouth (2 items). They are primarily differentiated in terms of their length: from short ones, measuring be-tween a few up to several dozen centimetres (1 item, Table XXXVI:2). The most frequent form of decoration are trapezium or square openings in lower parts below ferrule men-tioned above (8 items, i.e. Table XXXVI:3). An isolated find is a partly damaged sheath, which shows 4 series of vertical cuts on the surface through which thongs encircling the surface and fastened with rivets at ends, at the edges of the surface passed (Table XXXVII:5) Closer analogies to sheaths decorated in such a way can be provided by Kołobrzeg finds (Wywrot-Wysz kowska 2008, Fig. XXXVII:5; Fig. XXXVIII:2-4).

The preservation of the remaining sheaths does not allow a more detailed description. It seems, however, that those were not items

Ryc. 37. Sakiewka (nr kat. 1262), fot. A.B. KowalskaFig. 37. Purse (Catalogue No. 1262), photograph by A.B. Kowalska


67

się jednak, że nie były to pochewki zdobione na poszyciu. Otworki na krawędziach są wskazów-ką, że należą do grupy okazów nitowanych.

Sakiewki i torebkiW średniowieczu funkcję kieszeni wszy-

tych lub naszytych na ubrania pełniły ścią-gane tasiemką skórzane lub tekstylne wo-reczki, powszechnie nazywane sakiewkami (ryc. 37). Torebki „do ręki”, związane z ubio-rem kobiecym, na stałe weszły do kanonu mody dopiero po rewolucji francuskiej. Do tego czasu sakiewki, trzosy, torby i różnego ro-dzaju worki przytraczano do pasów taliowych (ryc. 38), bądź przewieszano przez ramię lub oba ramiona, tak jak dzisiejsze plecaki. Nosili je wszyscy, zarówno mężczyzni, jak i kobiety. W północno-wschodniej części szczecińskie-go Podzamcza znaleziono w sumie cztery całe (tabl. XXXVIII) i jeden niewielki fragment sakiewki oraz dwa większe i sześć mniejszych fragmentów z grubszej skóry, które można wiązać z torbami (tabl. XXXIX).

decorated on the surface. The holes on the edges are an indication that they belong to the group of riveted items.

Purses and bagsIn the Middle Ages the function of pock-

ets sewn inside or outside clothes was per-formed by small leather or textile pouches with drawstrings, commonly called purses (Fig. 37). ‘Hand’ bags associated with wom-en’s outfit entered the canons of fashion no earlier than after the French Revolution. Un-til that time purses, pouches, bags and various types of sacks were suspended on waist belts (Fig. 38) or hung over a shoulder or both shoulders just like contemporary ruck-sacks, both by men and women. A total of 4 complete (Table XXXVIII) and one small fragment of a purse as well as 2 larger and 6 smaller fragments of thicker leath-er, which could be associated with bags, were found in the north-eastern part of the

Ryc. 38. Sposoby noszenia toreb i sakiewek na podstawie ikonografii: Pielgrzymi przy grobie św. Katarzyny Aleksandryjskiej przy klasztorze na górze Synaj, wg Bartlett 2006, 71), rys. A. Ryś

Fig. 38. Ways of carrying bags and pouches in iconographic representations: Pilgrims at the grave of St. Cat herine of Alexandria at the Monastery on Mount Sinai, after: Bartlett 2006, 71, drawn by A. Ryś


68

Sakiewki szczecińskie, z formalnego punk-tu widzenia, różnią się między sobą jedynie wielkością. Wszystkie wykonane zostały w ten sam sposób: ze złożonego wpół kawałka skóry.

Szczecin settlement outside castle walls (Ta-ble XXXIX).

From the formal point of view purses exca-vated in Szczecin differ in terms of their size

Ryc. 40. Sposób noszenia torby, św. Jakub, rzeźba, Paryż, XV wiek, wg Boucher 2004, 139), rys. A. Ryś

Fig. 40. Way of carrying a bag, sculpture of St. Ja-cob, Paris, 15th century, after: Boucher 2004, 139, drawn by A. Ryś

Ryc. 39. Sposób noszenia na torby na podstawie ikonografii: Kamienowanie św. Szczepana, malowidło ścienne, 2. połowa XII wieku, wg Bartlett 2006, 67, rys. A. Ryś

Fig. 39. Way of carrying a bag, scene of Stoning of St. Stephen; 2nd of 12th century, after: Bar-tlett 2006, 67, drawn by A. Ryś


69

only. All were made in the same way by fold-ing a piece of leather in half. The edges were joined using ornamental running stitch or, just as in the case of the smallest bag, whip stitch (Table XXXVIII:4). Cuts were made in the upper part of all finds for drawing a thong tightening the opening. One of them survived with the thong, at the end of which a small cut can be seen. It was through that cut that the other end of the thong was drawn and then tightened. The purses were not ornamented. Only one of them had a tas-sel held back with a thin lead wire, suspend-ed at medium length of the pouch (Table XXXVIII:1). Iconographic images indicate that small bags of this kind were strapped to belts or worn on the neck. They also might have been hidden in the folds of outfit, simi-larly to small textile bags for bits and pieces.

While in the modern understanding a bag is a part of outfit to suit an occasion, or even the type of figure or the time of day, in the Middle Ages it performed a strictly utilitarian function, being used for carrying a slightly bigger objects than a purse. Unfortunately, the state of preser-vation of the finds of Szczecin, which I would assign to the group of bags mostly due to the type of hide and characteristic impressions of ornamentation and sewing, does not provide for the fully viable reconstruction of their form with regard to any of them (Table XXXIX:3-8). It seems that in case of two items we could be dealing with upper parts of them (flaps) (Table XXXIX:1-2). This is proved primar-ily by the thickness of the leather (cf. Goubitz 1992, Tabl. XV-26). No traces providing for the reconstruction of the way both bags recovered in Szczecin were carried survived down to our

Boki zszyto ozdobnym ściegiem przetykanym lub, jak w przypadku najmniejszej z sakie-wek, ściegiem okrętkowym (tabl. XXXVIII:4). W górnej części wszystkich egzemplarzy znaj-dują się nacięcia do przewleczenia rzemyka zaciskającego otwór wlotowy. Jedna zachowała się wraz z rzemykiem, na którego jednym koń-cu znajduje się niewielkie nacięcie, przez które przetykana była druga końcówka rzemyka, po czym otwór zaciskano. Tylko jedna sakiewka zaopatrzona została w niewielki rzemienny chwościk spięty ołowianym drucikiem, zwisa-jący w połowie jej długości (tabl. XXXVIII:1). Z przedstawień ikonograficznych wynika, że tego typu woreczki przytraczane były do pasów lub noszone na szyi. Być może ukrywano je w fałdach ubrań, podobnie jak niewielkie tek-stylne woreczki na drobiazgi.

O ile torebka w dzisiejszym rozumieniu jest częścią stroju, dopasowaną do okazji, a nawet typu sylwetki czy pory dnia, w średniowieczu pełniła funkcje stricte utylitarne, służąc do przenoszenia nieco większych przedmiotów niż sakiewki. Niestety, stan zachowania szcze-cińskich znalezisk, które głównie ze wzglę-du na rodzaj skóry i charakterystyczne ślady zdobienia i zszywania zaliczyłam do grupy toreb, nie pozwala na odtworzenie żadnej w pełni wiarygodnej formy (tabl. XXXIX:3-8). Wydaje się, że w dwóch przypadkach może-my mieć do czynienia z ich wierzchnimi czę-ściami – klapami (tabl. XXXIX:1-2). Świad-czy o tym przede wszystkim grubość skóry (por. Goubitz 1992, Abb. XV-26). Nie zacho-wały się także ślady pozwalające na odtwo-rzenie sposobu noszenia obu szczecińskich okazów. W świetle źródeł ikonograficznych i zwykłej codziennej praktyki możliwych jest kilka wariantów. Jednym z nich, chyba

Ryc. 41. Sposób noszenia torby na pasie taliowym, rzeźba w katedrze we Frankfurcie nad Me-nem, koniec XIV wieku, wg Thiel 1980, 135, rys. A. Ryś

Fig. 41. Way of carrying waist belt, sculpture in the cathedral in Frankfurt am Main, the end of the 14th century, after: Thiel 1980, 135, drawn by A. Ryś


70

najpopularniejszym, jest zawieszanie na dłu-gim pasku ukośnie przez ramię (ryc. 38-40). W przypadku większych ciężarów torby spo-czywały na plecach a pasek pełniący funkcję szelek otaczał ramiona. Taki sposób noszenia chętnie stosowali pielgrzymi odbywający dłu-gie, wyczerpujące marsze (por. Bartlett 2006, ryc. 9). Długość szelek regulowana była kla-merkami, takimi samymi, jak sprzączki do pasów. Torby z klapkami przytraczane były też do pasów taliowych za pomocą specjal-nych uchwytów-szlufek wykrawanych wraz z klapą (ryc. 41) (por. Goubitz 2007; Drąż-kowska 2009a; Wywrot-Wyszkowska 2010b, 214-216). Niektóre egzemplarze reprezen-tują formy z metalowym okuciem wokół otworu wlotowego, przez co praktycznie cały czas pozostawały otwarte. Tego typu przed-mioty znane są dotąd jedynie z przedstawień ikonograficznych.

Pasy i paskiPasem najczęściej nazywa się długi, wąski

kawałek skóry, tkaniny lub pasmowo złączone metalowe ogniwa, służące spinaniu ubrania w ta-lii, na biodrach lub pod biustem (Boucher 2004, 469). Ze szczecińskiego Podzamcza pochodzą wyłącznie pasy skórzane (36 egz.), a ściślej mó-wiąc, same taśmy bez metalowych sprzączek (tabl. XL-XLIII). Są to egzemplarze o różnej sze-rokości, nie przekraczającej jednak 7 cm. Zróżni-cowana jest także grubość skóry, z której zostały wycięte. Ze względu na rodzaj dekoracji można je podzielić na zdobione regularnymi nacięciami, ażurowane oraz gładkie – pozbawione zdobie-nia. Najliczniejsze są fragmenty pasów z rzędami ukośnych nacięć pod krawędziami (tabl. XL:2, 4-5, 7-9; XLI:2-3, 6, 9), w jednym lub dwóch rzędach (16 egz.). Niektóre zamiast ukośnych mają nacięcia poziome (tabl. XL:3, 6). W jednym

times. In the light of iconographic sources and ordinary, everyday practice a few options are possible. One of them, and apparently the most popular one, is suspension on a long strap go-ing over the shoulder (Fig. 38-40). In case of heavier weights bags were carried on the back and the belt performing the function of brac-es rested on shoulders. This way of carrying bags was particularly popular among pilgrims making long, strenuous treks (cf. Bartlett 2006, Fig. 9). The length of straps was adjusted by means of buckles, the same as those used in belts. Bags with folds were also suspended on waist belts with special loops cut out together with the flap (Fig. 41) (cf. Goubitz 2007; Drążkowska 2009a; Wywrot-Wyszkowska 2010b, 214-216). Some bags represent forms with a metal fitting around the inlet hole, which actually made them open all the time. Objects of this type are known to us from iconographic images only.

Belts and girdlesA belt is usually defined as a long, narrow

piece of leather, cloth or a series of connected metal rings used to fasten a piece of clothing at the waist, hips or under bust (Boucher 2004, 469). Only leather belts (36 items) were ex-cavated in Szczecin settlement outside castle walls, or to put it more precisely, only straps without metal buckles (Table XL-XLIII). They are belts of various width, however, no wider than 7 cm. The thickness of leather they were cut out of is also varied. With regard to the type of ornamentation they can be divided into ornamented with regular cuts, openwork or plain, without any ornamentation. The ma-jority of them are fragments of belts with rows of diagonal cuts under the edge (Table XL:2, 4-5, 7-9; XLI:2-3, 6, 9), in one or two rows (16 items). Some of them, instead of diagonal,

Ryc. 42. Rzemień zawiązany na supeł (nr kat. 17), fot. A.B. Kowalska

Fig. 42. Thong tied in a knot (Catalogue No. 17), photograph by A.B. Kowalska


71

przypadku mamy do czynienia z trapezowatym zakończeniem taśmy (tabl. XLI:4). Dekora-cja ażurowa wystąpiła na dwóch fragmentach, w kompozycji z ukośnymi nacięciami. Są to wy-bijane puncą okrągłe otwory (tabl. XLI:2, 7). Na jednym z fragmentów można zaobserwować niewielkie otworki tworzące schematyczne zary-sy ryb (tabl. XLI:5). Wydaje się, że mogą to być pozostałości po dekoracji haftowanej. Na jednym z fragmentów pod krawędziami widoczne są drobne otworki po nabijaniu metalowych aplika-cji (tabl. XLI:8).

Na niektórych paskach i rzemieniach (140 egz.) zachowały się „zwykłe” supełki (ryc. 42). Mogą to być sznurowadła, elementy odzieży, itp. (tabl. XLII:1-3). W jednym przypadku so-czewkowate, kształtne zakończenie pasa jest zręcznie przetknięte przez otwór wycięty w ta-śmie (tabl. XLII:4). Pas ten należy chyba łączyć z odzieżą. Postać ozdobnej, efektownej prze-platanki ma niewielki fragment również okre-ślony jako pasek, chociaż funkcja tego przed-miotu nie jest do końca jasna (tabl. XLIII:3). Wydaje się, że niektóre niezdobione taśmy mo-gły pełnić zupełnie inne funkcje, np. zawiasów, o czym świadczą rozciągnięte otwory. Nie cho-dzi w tym przypadku o niewielkie nity ozdob-ne, ale o gwoździe lub nity mocujące skórzany pasek do jakiegoś twardego podłoża, np. drew-na (tabl. XLII:5). Wydaje się, że jeden z takich okazów z dwoma rozciągniętymi otworami na końcach mógł pełnić funkcję zamknięcia księgi (tabl. XLIII:6) (ryc. 43).

have horizontal cuts (Table XL: 3, 6). In one case we deal with a trapeze end of the belt (Table XLI:4). Openwork ornamentation can be seen on two fragments in arrangement with diagonal cuts. These are round holes made with a punch (Table XLI:2, 7). On one of the fragments small holes can be noticed, which create the outline of fish (Table XLI:5). It seems they could be the remains of embroi-dery. On one of the fragments, under the edg-es tiny holes can be seen: impressions of metal appliqué design (Table XLI:8).

‘Ordinary’ knots survived on some belts and thongs (140 items) (Fig. 42). These could be shoelaces, elements of clothing, etc. (Table XLII:1-3). In one case a lenticular, shapely end of the belt is skilfully drawn through a hole cut in the strap (Table XLII:4). This fragment of a gird probably needs to be as-sociated with an item of clothing. A small fragment of an ornamental, effective plaiting is also labelled as a belt, although the func-tion of this find is not entirely clear (Table XLIII:3). It seems that some unornamented straps could have performed totally differ-ent functions e.g. hinges, which shows in stretched holes. In this case it is not small, ornamental rivets, but nails or rivets fasten-ing a leather strap to some hard surface, e.g. wood (Table XLII:5). It seems that one of the straps with two stretched holes at both

Ryc. 43. Rzemienne zamknięcie księgi, Włochy XIII wiek, wg Bartlett 2006, 241), rys. A. Ryś

Fig. 43. Thong closing of a book, Italy, 13th century, after: Bartlett 2006, 241, drawn by A. Ryś


72

Część szerszych rzemieni wiązać po-winniśmy z elementami uprzęży końskiej, w której wykorzystywano także taśmy zdo-bione, oraz z uchwytami pojemników do transportowania większych przedmiotów. Fragment rzemyka zawiązanego wokół drewnianego kołeczka (tabl. XLIII:2) po-kazuje, że skórzanych pasków i paseczków używano do łączenia elementów przed-miotów wykonanych z różnych surowców. Z rzemyków różnej szerokości wykonano przedmiot przypominający tzw. kulkę (gał-kę) bosmańską (bosmankę) – węzeł używa-ny w żeglarstwie wiązany na końcu linki, umożliwiający jej wyrzut na większą odle-głość (tabl. XLIII:5).

ŁatyNaprawy zniszczonych lub uszkodzo-

nych przedmiotów wiązały się między innymi z naszywaniem łat, które wycinane były często z przedmiotów wcześniej używanych (tabl. XLIV: 7, 9), o czym świadczą zachowane ślady po szwach lub nacięcia do przeciągania rzemy-ków (ryc. 44). Mają one różne kształty, dopasowa-ne do rozmiarów naprawianych uszkodzeń (tabl. XLIV). Przyszywano je nićmi (tabl. XLIV:3) lub mocowano do naprawianego przedmiotu cienkim rzemykiem (tabl. XLIV:4-5). Różnią się ponadto grubością i stopniem zniszczenia. W sumie w materiale z północnej części subur-bium rozpoznano 22 łaty i jeden przedmiot skła-dający się właściwie z samych łat – wielokrotnie

ends could have been used for closing a book (Table XLIII:6) (Fig. 43).

Some of the straps should be associated with elements of horse harness, where also or-namented girdles and container handles for carrying bigger goods were used. A fragment of a thong tied around a wooden peg (Table XLIII:2) indicates that leather straps and bands were used for joining objects made of various raw materials. Thongs of various width were used to make an object resembling the so called heaving line knot, also known as the Francis-can Monk’s Knot or Monkey’s fist: a knot tied at the end of the heaving line enabling its flight over a longer distance (Table XLIII:5).

PatchesRepairs of worn out or damaged goods

meant the necessity of sewing patches, which were often cut out of objects previously in use (Table XLIV: 7, 9) which shows in stitch im-pressions or cuts for drawing thongs (Fig. 44). Patches are of various shapes to match the size of damage being repaired (Table XLIV). They were either sewn using thread (Table XLIV:3) or fastened to the object repaired with a thin thong (Table XLIV:4-5). Moreover, they dif-fer with regard to thickness or the degree of wear. A total of 22 patches were recognised in the material recovered in the northern part of the suburbium and one object actually con-sisting of patches only: repaired many times

Ryc. 44. Łata ze śladami nieregularnego szycia (nr kat. 61), fot. A.B. Kowalska

Fig. 44. Patch with impressions of irregular stit-ching (Catalogue No. 61), photograph by A.B. Kowalska


73

naprawiany kawałkami skór, sztukowanymi rzemykiem (ryc. 45).

PiłkaŚredniowieczne skórzane piłeczki różniły się

wielkością i sposobem wykonania. Zależało to od rodzaju gry, w której były używane. Trudno też dopatrzeć się jakichkolwiek reguł rządzą-cych ich wyrobem. Szczecińska piłeczka wyko-nana została z trzech kawałków skóry – dwóch okrągłych i jednego prostokątnego, zszytych ściegiem okrętkowym (tabl. XLV:2). Taki spo-sób wykonania cechuje okazy niewielkie, uży-wane najpewniej w grach zręcznościowych wy-magających zastosowania odpowiedniego kija. Ze Szczecina znana jest jeszcze jedna piłeczka, znaleziona w warstwie wczesnośredniowiecz-nej z 1. połowy XIII wieku. Wykonano ją ze skóry owczej, a poszczególne elementy zszyto, podobnie jak omawiany egzemplarz, ściegiem okrętkowym (Kowalska 2010a, 123-124).

Do gier zespołowych, w których rzucano lub kopano piłkę, wykorzystywano egzempla-rze większe i cięższe, wypełnione szmatami lub ścinkami skórzanymi, albo mniejsze z lżej-szymi wypełniaczami, np. z mchem lub wełną (por. Izjumova 1967, Fig. 84; Brisbane 1992, Fig. V.6; Egan 1998, Fig. 224; Volkens 2003, Abb. 416). Gry ruchowe z zastosowaniem piłki mają bardzo odległą metrykę. W Europie roz-powszechnili je Rzymianie, a szczególną popu-larnością cieszyły się w Anglii (Stempiń 2012, 89 n.). W Europie Zachodniej znane są przy-najmniej od końca X wieku (Thorton 1990, 707 n.; por też Reeves 1998, 91 n.; Schnack 1998, Abb. 53; Mould, Carlisle, Cameron 2003,

with pieces of leather lengthened with a thong (Fig. 45).

BallMedieval leather balls differed with regard

to their size and the way they were made. It depended on the type of game which they were used for. In fact, there are no rules governing their production. The ball exca-vated in Szczecin was made of three pieces of leather: two round ones and a rectangular one sewn using a whip stitch (Table XLV:2). This type of making a ball is characteristic for small balls, most probably used in games involving agility and requiring the use of a proper stick. One more ball, a small one, was also recovered early medieval context dated to the first half of the 13th century in Szczecin. It was made of sheep skin, and its components were joined with a whip stitch (Kowalska 2010a, 123-124).

Bigger and heavier balls stuffed with rags or leather offcuts were used in team games or lighter fillings, such as moss or wool (cf. Izjumova 1967, Fig. 84; Bris-bane 1992, Fig. V.6; Egan 1998, Fig. 224; Volkens 2003, Abb. 416). Games involving ball are of very ancient origin. They were made popular in Europe by the Romans, and they enjoyed particular popularity in England (Stempiń 2012, 89 et al.). They have been known in Western Europe since at least the end of the 10th century (Thor-ton 1990, 707 et al.; cf. also Reeves 1998, 91 et al.; Schnack 1998, Abb. 53; Mould, Carlisle, Cameron 2003, 3406). On the

Ryc. 45. Przedmiot łatany (nr kat. 1229), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 45. Patched item (Catalogue No. 1229), photo-graph by A.B. Kowalska


74

3406). Na podstawie późnośredniowiecznych i wczesnonowożytnych znalezisk z terenu Li-twy podzielone zostały na dwie grupy wyrobów, o średnicach 57-70 mm i 75-95 mm (Blaževi-čius 2009, Fig. 29-31).

ProcaKoszyczek procy znaleziony w nawars-

twieniach średniowiecznych (tabl. XLV:1) nawiązuje bezpośrednio do okazów znanych ze szczecińskich nawarstwień XII-wiecznych (Kowalska 2010c, tam literatura). Przedmio-ty tego typu występują w materiałach archeo-logicznych niezmiernie rzadko. Poprawna ocena ich funkcji jest stosunkowo prosta – służyły do wyrzutu pocisków, najpewniej niewielkich kamieni, na znaczną odległość (ryc. 46). Zagadką pozostaje, czy stanowiły rodzaj prostego uzbrojenia, w czasach pokoju służąc ponadto do polowań na drobną zwie-rzynę, czy może wykorzystywane były w ja-kichś grach zręcznościowych. Zresztą obie te funkcje nie wykluczają się nawzajem. Dodat-kową trudność stanowi dość znaczne zróżni-cowanie cech pierwszo- i drugorzędnych proc. Ze względu na kształt koszyczka egzemplarz szczeciński można zaliczyć do typu II, pod-typu A – proc z wyodrębnionym koszyczkiem i dowiązanymi do niego rzemykami lub sznu-reczkami (Kowalska 2010c). Konstrukcja

basis of early medieval and late medieval finds in Lithuania they were divided in two groups: those measuring 57-70 mm and 75-95 mm in diameter (Blaževičius 2009, Fig. 29-31).

SlingshotThe cradle of a slingshot found in medieval

deposits (Table XLV:1) makes a direct refer-ence to finds known from Szczecin contexts dating to the 12th century (Kowalska 2010c, therein literature). Finds of this type are hard-ly ever excavated in archaeological materi-als. The proper assessment of their function is relatively simple: they were used for firing projectiles, most probably small stones, over a considerable distance (Fig. 46). It still re-mains a riddle whether they were an element of some simple weaponry, in times of peace used for hunting small game or perhaps used in some sort of games involving agility. As a matter of fact, these functions do not ex-clude each other. An extra difficulty is posed by a considerable differentiation of primary and secondary features of slingshots. Due to the shape of the cradle the find excavated in Szczecin can be placed in category II, sub-cat-egory A: slingshots with a separate pouch and thongs or ropes tied to it (Kowalska 2010c).

Ryc. 46. Koszyczek procy (nr kat. 220), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 46. Cradle of a slingshot (Catalogue No. 220), photograph by A.B. Kowalska


75

The construction of the slingshot, according to ethnographic data, did not influence its use, although the size of the cradle undoubt-edly did influence the size of the projectile fired and the distance they could reach.

VariaThe biggest group of leather objects com-

prises fragments of objects whose functional identification is impossible. Better or worse preserved parts show sewing impressions of a variety of stitches, cuts for drawing strings, sometimes marks of some sort of ornament (Table XLVII). In case of fragments of ob-jects with openwork it could be assumed they were shoe uppers (Table XLV:3). Two frag-ments: a cut-out in the shape of a double pyra-mid (Table XLV:5) (Fig. 47) and a flower (?) or possibly a heart (?) (Table XLV:4) are parts of bigger ornaments, which might have been shoe uppers. Larger fragments of thick leather with stitch impressions could be iden-tified with quite high certainty as an outfit (Table XLVI:1-3), e.g. aprons used while doing household chores or craft work.

Fine leather was used for trimming textile outfit. This is unambiguously confirmed by

procy, zgodnie z danymi etnograficznymi, nie miała decydującego wpływu na jej przezna-czenie, chociaż od wielkości koszyczka z pew-nością zależał kaliber miotanego przedmiotu i zasięg wyrzutu pocisku.

Przedmioty nieokreślone funkcjonalnieNajwiększą grupę przedmiotów skórzanych

tworzą fragmenty wyrobów, których nie można określić funkcjonalnie. Lepiej lub gorzej zacho-wane, noszą ślady po szyciu różnymi ściegami, nacięcia do przeciągania rzemyka, czasem ślady po jakiejś dekoracji (tabl. XLVII). W przypadku fragmentów przedmiotów z ornamentem wyci-nanym (ażurowym) można chyba założyć, że pochodzą z wierzchów obuwia (tabl. XLV:3). Częściami większych ozdób, być może także po-chodzących z wierzchów obuwia, są dwa frag-menty – wycinanka w kształcie podwójnej pi-ramidki (tabl. XLV:5) (ryc. 47) oraz kwiatu (?), a może serca (?) (tabl. XLV:4). Większe frag-menty grubych skór ze śladami po szyciu z dość dużym prawdopodobieństwem łączyć można z odzieżą (tabl. XLVI:1-3), może z fartuchami używanymi w pracach rzemieślniczych.

Cienka skóra wykorzystywana była do la-mowania odzieży tekstylnej. Jednoznacznie potwierdza to znalezisko fragmentu tkaniny

Ryc. 47. Wycinanka (nr kat. 1319), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 47. Openwork (Catalogue No. 1319), photo-graph by A.B. Kowalska


76

obszytej taką lamówką (tabl. XLVI:4). Jest to jednak fragment mało charakterystyczny, nie pozwalający na określenie, z jaką częścią ubra-nia mamy do czynienia.

Skóra gruba i twarda świetnie nadawała się na różnego rodzaju podkładki lub ela-styczne zawiasy. Wydaje się, że fragment nr kat. 43 to właśnie przykład zastosowania skó-ry, z używanego wcześniej w innym charak-terze większego przedmiotu, jako podkładki na sworzeń.

a find of a fragment of cloth trimmed in such a way (Table XLVI:4). However, the piece is not characteristic enough to allow identifica-tion as to which part of outfit we deal with.

Thick and hard leather was perfect for various pads or objects such as stretchy hinges. It seems that the fragment of a find Catalogue No. 43 is just an example of using a piece of leather salvaged from a bigger ob-ject which was used previously in a different function, as a pivot pad.


77

1. Odpady produkcyjneW późnośredniowiecznych nawarstwieniach

miejskich odpady z produkcji skórzanej wystę-pują praktycznie wszędzie. Często grupują się na obrzeżach ulic wraz z innymi odpadami pro-dukcyjnymi i konsumpcyjnymi. Z reguły większe skupiska ścinków utożsamienie są z warsztata-mi, rzadko jednak poddawane są szczegółowym analizom (por. Das Handwerk 2006). Szerzej problematykę średniowiecznej produkcji opar-tej na garbowanej skórze, w polskiej literatu-rze podjął H. Wiklak na przykładzie pracowni gdańskich (1967, 165-166), a ostatnio B. Wywrot-Wyszkowska (2008), która uwzględniła znalezi-ska kołobrzeskie i A.B. Kowalska (2010a) na pod-stawie znalezisk ze Szczecina29. Analiza kształtu i wielkości odpadów, a zwłaszcza powtarzalność

29 Por. też Cehak-Hołubowiczowa 1954, 7; Wojtasik 1960, 183; Szenicowa 1961, 84; ostatnio też Cnotliwy 2004, 186.

1. Production wasteLeatherworking waste is practically ubiqui-

tous in late medieval town deposits. They often make up assemblages on the edges of streets to-gether with other production and consumption waste. As a rule, larger assemblages of offcuts are associated with workshops, however, they are rarely subject to detailed analyses (cf. Das Handwerk 2006). The problem of medieval workshops which based their production on tanned skin has recently been undertaken in Pol-ish literature in a wider perspective by H. Wiklak on the example of Gdańsk leatherworking sites (1967, 165-166), and recently also by B. Wywrot-Wyszkowska (2008) on the basis of finds recove-red in Kołobrzeg, and A.B. Kowalska (2010a) on the basis of finds recovered in Szczecin29. The

29 Cf. also Cehak-Hołubowiczowa 1954, 7; Wojtasik 1960, 183; Szenicowa 1961, 84; recently also Cnotliwy 2004, 186.

Jest rzeczą znamienną, że bardzo często spotykamy się tu z łączeniem różnych zawodów…garbarz określony jest także jako szewc…

(Geremek 2003, 209)

It is symptomatic that very often we deal here with joining different trades... Tanners were also called shoemakers...

(Geremek 2003, 209)

Rozdział III / Chapter III

Produkcja skórnicza w mieście średniowiecznym w świetle źródeł archeologicznych

Leather production in medieval town in the light of archaeological sources

78

tych cech, oraz ocena jakości i gatunków skór ze szczecińskich nawarstwień wczesnośrednio-wiecznych pozwoliły na sformułowanie kilku istotnych wniosków dotyczących skórnictwa tej doby. Ustalono mianowicie, że rozkrój skóry zwierzęcej mógł być poprzedzony jej podziałem na mniejsze elementy, prawdopodobnie odpo-wiadające wielkością planowanemu wyrobowi, które następnie były odpowiednio formowane. Podczas rozkroju skóra przytwierdzana była do jakiegoś twardego podłoża za pomocą gwoździ lub kołeczków. Odpady z brzeżnych partii skó-ry występowały wraz ze ścinkami powstającymi w wyniku wykonywania wykroju części wyrobów, co jednoznacznie potwierdzało domysł o lokal-nej wytwórczości skórzanej na potrzeby własne. Interesujący okazał się brak ścinków brzeżnych ze skór zwierząt łownych. Pozwala to wysunąć wniosek, że w gospodarstwach domowych prze-twarzano jedynie skóry zwierząt hodowlanych – bydła i małych przeżuwaczy. Nie znaleziono wyraźnych skupisk odpadów powytwórczych o liczebności wskazującej na wydajność pracow-ni. Ustalono jednakże, że pod koniec XII – na początku XIII wieku odsetek ścinków był wy-raźnie wyższy niż w okresie najstarszym. Lokal-ną produkcję potwierdzały znaleziska narzędzi i przyborów wiążących się z wytwórczością skó-rzaną (Kowalska 2010a, 49-70).

W omawianej części miasta nie natrafiono na skupiska odpadów produkcyjnych upoważnia-jących do wysunięcia stwierdzenia o funkcjo-nowaniu tutaj dużej pracowni skórzanej także w okresie po lokacji miasta. Największe ze-społy ścinków zawierały po kilkadziesiąt odpa-dów (80 szt. i 2 x po 50 szt.), w większości tzw. międzywzornikowych (tj. powstających pod-czas wykrawania kawałków pomiędzy wzora-mi), wyciętych z nieużywanej wcześniej skó-ry. Odpady te charakteryzują ślady odcinania

analysis of the shape and size of waste, and in particular the repetitiveness of these characteris-tics, as well as the assessment of the quality and the type of leather in early medieval deposits in Szczecin enabled some vital conclusions con-cerning leatherworking at that time. Namely, it has been concluded that the cutting of ani-mal skin could have been preceded by its divi-sion into smaller parts, possibly corresponding in size to the goods to be manufactured, which were then formed accordingly. While being cut, the piece of leather was attached to some sort of a hard surface with nails or pegs. Trimming waste was deposited together with offcuts of leather from cutting out pattern pieces, which explicitly confirmed the presumption of lo-cal leather production for own needs. Interest-ingly enough was lack of waste trimmings of game hide: only hide of domestic animals was processed in households: cattle and small rumi-nants. No explicit assemblages of post-produc-tion waste in quantities pointing out to the out-put of a workshop were recovered. It has been established, however, that at the end of the 12th and the beginning of the 13th century the per-centage of offcuts was clearly higher than in the oldest period. Local production was confirmed by finds of tools and accessories typical of the leatherworking trade (Kowalska 2010a, 49-70).

No assemblages of production waste were recovered in the part of the town discussed which would authorise concluding that a leather workshop functioned in this part of town also in the post-location period. The biggest assemblages of offcuts included 80 and 2 x 50 items, mostly pattern-cutting waste from leather unused before. The waste is characterised by traces of cutting out visi-ble on all edges, and the microscopic picture shows separating fibres. In case of leather used

Ryc. 48. Ścinek przybrzeżny ze śladem po moco-waniu do ramy (nr kat. 230), fot. A.B. Ko-walska

Fig. 48. Trimming with impressions of fastening to a frame (Catalogue No. 230), photograph by A.B. Kowalska


79

widoczne na wszystkich krawędziach, a w ob-razie mikroskopowym zauważalne są oddzie-lające się włókna. W przypadku ścinków z uży-wanej skóry (tzw. wtórnych) włókna są zbite w płaskie płytki odspajające się od mizdry. Ana-lizie mikroskopowej poddano jednakże jedynie około 8% wszystkich odpadów, co nie pozwala na w pełni wiarygodne określenie, czy mamy do czynienia ze skórą nową, czy używaną. Ta-kie niewielkie zespoły ścinków produkcyjnych można łączyć z niewielką lokalną wytwórczo-ścią wyrobów nieokreślonego asortymentu.

W badanym zbiorze, złożonym ze 147 ścin-ków najlepiej zachowanych, wydzielono 24 okazy przybrzeżne, w tym siedem ze skóry bydlęcej, sześć ze skóry koziej, pięć ze skóry koziej lub owczej oraz po jednym egzempla-rzu ze skóry bydlęcej lub końskiej, koźlęcej lub jagnięcej, zwierzęcia łasicowatego, a także trzy nieokreślone. Brzeżne części garbowanej skóry, z reguły cechujące się gorszym opraco-waniem od strony lica (strony wierzchniej) i mizdry (strony spodniej), w przypadku tego zbioru przeważnie mają cechy poprawnej wy-prawy. Tylko trzy z nich (ze skóry zwierzęcia łasicowatego oraz dwukrotnie bydlęcej) noszą ślady nierównego mizdrowania oraz niedo-kładnego odwłosienia, a tylko sześć częściowo rozdwaja się na lico i mizdrę. Na krawędziach siedmiu ścinków przykrawędnych widnieją ukośne odciski nici po naciągnięciu sznurka, przypominające rzadki ścieg okrętkowy. Są to ślady po „przyszywaniu” do specjalnych ram, na których rozpinana była skóra podczas su-szenia (tabl. XLVIII:11-12). W ten sposób po-stępowano z pokryciami mniejszych zwierząt, aby uniknąć odkształcenia skóry (ryc. 48). Na dwóch ścinkach poniżej naturalnej krawędzi widoczne są natomiast otwory po gwoździach lub kołeczkach, za pomocą których skóra była unieruchamiana na jakiejś twardej podkładce podczas wycinania formy (ryc. 49).

before (the so called re-used one) fibres are matted in flat plates separating from the flesh side. However, only about 8% of all waste was subject to microscopic analysis, which hinders a fully credible statement whether we are dealing with new or else re-used leather. Such small assemblages of production offcuts could be associated with small, local production of unidentified range of goods.

Within the assemblage analysed, consisting of 147 best preserved offcuts, the following were distinguished: 24 trimmings including 7 pieces of cattle hide, 6 of goat skin, 5 of goat or sheep skin, and one piece of each: cattle or horse, kid or lam, of the Mustelidiae and 3 unidentified ones. The edge parts of tanned skin, as a rule characterised by a worse processing quality of face and flesh, in case of this assemblage usual-ly have the features of correct processing. Only 3 of them (of the Mustelidiae, and two of cat-tle) have traces of uneven fleshing and reckless dehairing, and moreover only 6 of them partly divide into face and flesh. The edges of 7 trim-mings show diagonal impressions of thread left by a pulled string similar to a whip stitch with stitches further apart. These are the impres-sions of ‘sewing’ to special frames on which a piece of leather was stretched during the dry-ing process (Table XLVIII:11-12). This was the procedure followed in case of skins of small animals to avoid deformation (Fig. 48). In turn, two trimmings display holes below the natural edge left by nails or pegs which were used to keep the piece of leather in position on some sort of a hard support while cutting out a pat-tern (Fig. 49).

A similar structure by species is repre-sented by pattern-cutting waste: the biggest amount, as many as 44%, were cattle hide of mature animals. Upon summing up all waste of young cattle and calf hide said percentage raises up to 53%. The remaining 47% (except

Ryc. 49. Ścinek z otworem po przyszpilaniu (nr kat. 228), fot. A.B. Kowalska

Fig. 49. Trimming with a hole made by a nail (Ca-talogue No. 228), photograph by A.B. Ko-walska


80

Podobną strukturę gatunkową wykazują ścinki powstające podczas wykrawania przed-miotów, tzw. międzywzornikowe: najwięcej bo około 44% to skóry bydlęce osobników doro-słych. Po zsumowaniu wszystkich odpadów ze skór młodego bydła i cieląt odsetek ten wzrasta do 53%. Na pozostałe 47% (oprócz ośmiu nie-oznaczonych) składają się skóry kozie i owcze (33,4%) oraz dwa okazy ze skóry zwierząt je-leniowatych i pojedyncze z końskiej, bydlęcej lub końskiej oraz z bliżej nieokreślonego zwie-rzęcia mięsożernego (8,2%). Prawie połowa ścinków międzywzornikowych rozdwaja się na lico i mizdrę, ale tylko trzy odpady ze skóry by-dlęcej mają cechy materiału źle opracowanego (nierówno mizdrowanego) i siedem materiału źle odwłosionego. Są to odpady grubej i bardzo grubej skóry bydlęcej, najpewniej podeszwo-wej. Pozostałe mieszczą się w granicach norm surowca poprawnie wyprawionego i wykoń-czonego, niezależnie od gatunku zwierzęcia, z którego pochodzi skóra (ryc. 50).

Obecność odpadów z brzegowych części skóry to przede wszystkim informacja, że lokal-nie wykorzystywano skóry różnych gatunków zwierząt, natomiast ich niewielka liczba, w po-równaniu ze ścinkami międzywzornikowymi, pozwala przypuszczać, że nie była to produk-cja masowa o cechach rzemiosła. Innych infor-macji na temat produkcji dostarcza natomiast obserwacja kształtu ścinków.

for 8 unidentified ones) is made up of goat and sheep skin (33,4%) and two finds of deer skin and single pieces of horse, cattle or horse and an unidentified carnivore (8.2%). Almost a half of intersectional cutting pieces splits into face and flesh, but only 3 waste pieces from cattle hide show characteristics of bad-ly processed material (uneven fleshing) and 7 are badly dehaired. This is leather waste of thick and very thick cattle hide, most probably a sole. The others are within the standards of a material properly tanned and finished, irre-spective of its type regardless of the species of animal from which the skin is (Fig. 50).

The presence of trimmings is primarily the information that skin of various species of animals were used locally, while their limited volume in comparison to intersectional cut-ting pieces enables the presumption that that was not a mass production displaying fea-tures of leatherworking trade. Other informa-tion on production is in turn provided by the observations of the shape of offcuts.

Cutting out patterns providing for a more rational use of the whole piece of leather in each type of manufacturing of leather goods required that the producers of leather goods had primarily a thorough knowledge of the characteristics of given species of leather, as well as the parts of leather, e.g. from the neck


Ryc. 50. Oznaczenie gatunkowe odpadów produk cyjnychFig. 50. Marking of species of leather of production waste

81

Wykrój form pozwalający na najbardziej racjonalne wykorzystanie całej skóry w każdej dziedzinie wytwórczości skórzanej wymagał od wytwórców przede wszystkim dobrej znajo-mości przymiotów poszczególnych gatunków skór, a także ich części, np. z okolicy karku czy brzucha oraz z okolic z pozoru nieprzy-datnych, np. głowy, ucha czy pęciny. Analizy zoologiczne dowiodły, że właściwie nie było, oprócz skrawków brzeżnych, nieprzydatnych części skór garbowanych. Odpowiednie za-planowanie asortymentu przedmiotów przed przystąpieniem do krojenia skóry było pierw-szym krokiem do uzyskania wyrobu właściwej jakości, zgodnej z przeznaczeniem. Ułożenie szablonu wymagało też znajomości kierun-ków ciągliwości w poszczególnych miejscach skóry (Lasek, Persz 1985, 220), podobnie jak w przypadku wyszukiwania miejsca dla mo-delu wykroju na tkaninie. Nieodpowiednie ułożenie nie tylko osłabia efekt końcowy, ale często wręcz uniemożliwia poprawne zszycie wykrojonych części. Wydaje się zatem, że zróż-nicowanie asortymentu produkowanych wyro-bów zwiększa efektywność wykorzystania su-rowca. Rozmaitość kształtu ścinków w obrębie skupisk odpadów skóry zdaje się potwierdzać taką praktykę (tabl. XLVIII).

Kolejne pytania wiążą się ze sposobem układania wzorników: czy elementy wyrobów wykrawane były bezpośrednio z płata skóry

or belly and apparently useless parts such as the head, ear or pastern. Zoological analyses proved that actually there were no, except for trimmings, any useless parts of tanned skins. The proper planning of the range of goods before commencing the cut out process was the first step towards manufacturing goods of proper quality, in accordance to their fu-ture use. Arranging a pattern required the knowledge of pliability in individual parts of leather (Lasek, Persz 1985, 220), similarly to a pattern on a piece of cloth. Improper ar-rangement not only weakens the final result, but often just renders the proper sewing of cut out pieces impossible. Hence it seems that the widening of the range of manufac-tured goods increases the efficiency of use of the raw material. The differentiation of the shape of leather offcuts within assem-blages seems to be confirming such a prac-tice (Table XLVIII).

Another question is associated with the way the patterns were arranged: were the elements of leather goods cut out directly, or was this activity preceded by a division into smaller pieces of particular character-istics and properties? A certain hint is giv-en by (scarce) trimmings with a negative cut out pattern of rounded goods (Fig. 51), which confirms goods were cut out directly

Ryc. 51. Ścinek przykrawędny ze śladem wycinania zaokrąglonego przedmiotu (nr kat. 72), fot. A.B. KowalskaFig. 51. Trimming with marks of cutting out a rounded item (Catalogue No. 72), photograph by A.B. Kowalska


82

zdjętej ze zwierzęcia, czy też czynność tę po-przedzał jej podział na mniejsze części o okre-ślonych właściwościach i parametrach? Pewną wskazówką są (nieliczne) ścinki przykrawędne z negatywem wycinania zaokrąglonych przed-miotów (ryc. 51), potwierdzające wycinanie bezpośrednie (tabl. XLVIII:2, 7). W pozosta-łych przypadkach trudno określić, czy chodzi o wykrawanie konkretnego przedmiotu czy też tzw. brytu, czyli kawałka o odpowiedniej wiel-kości, z którego następnie wycinany był wła-ściwy kształt. Charakterystyczne dla ścinków brzeżnych z nawarstwień późnośredniowiecz-nych są ich rozmiary. Z reguły mają nieregu-larny kształt, dlatego ich wielkość określona została poprzez wskazanie tzw. klasy wielkości. Odpady przykrawędne znajdują się w dwóch kategoriach: tzw. wielkich, mieszczących się w kwadracie o boku większym niż 6 cm (77,5%), i dużych, mieszczących się w kwa-dracie o boku około 6 cm (22,5%), z domina-cją ścinków wielkich. Jest to sytuacja nieco odmienna od zaobserwowanej w materiale datowanym na wczesne średniowiecze, gdzie odpady wielkie stanowiły 45,9%, a duże 54,1%. Wydaje się, że może to mieć związek z jako-ścią partii przybrzeżnych skóry, które, jak już wcześniej wspomniałam, z reguły cechowa-ło gorsze opracowanie. Odcinanie większych fragmentów przykrawędziowych eliminowa-ło zatem najgorsze części skóry. Trzeba jed-nak też pamiętać o niewielkiej liczbie późno-średniowiecznych ścinków brzeżnych, która może fałszować statystykę, niemniej tendencja do podnoszenia jakości surowca stosowanego w produkcji skórzanej uwidacznia się także wśród ścinków międzywzornikowych.

Odpady międzywzornikowe różnicuje wiel-kość oraz kształt (tabl. XLVIII). Znakomita większość to ścinki amorficzne (36,7%) oraz w kształcie mniej lub bardziej regularnych pa-sków i paseczków (30%). Stosunkowo częste są odpady w kształcie trójkątów (17,3%) oraz prawie trójkątów, z bardziej lub mniej wklęsłą podstawą powstającą w wyniku wykrawania przedmiotu o zaokrąglonym kształcie (7,8%). Ścinki odznaczające się regularnością kształ-tu to różne czworoboki, najczęściej prostokąty i romby (6,2%). Najmniej ścinków ma kształt wydłużonego klina (0,2%) lub nieregularne krawędzie powstałe z wycinania okrągłych lub

(Table XLVIII:2, 7). In other cases it is hard to determine whether we are dealing with cutting out a specific object or gore out of which a specific shape is to be cut out at a later stage. The size is characteristic of trimmings in late medieval deposits. As a rule they are of irregular shape hence their size was defined by the so called class of size. Trimmings fall into two categories: the so called large-sized, fitting in a square of a side measuring over 6 cm (77.5%) and big-sized, fitting in a square of a side measuring about 6 cm (22.5%) with the dominance of the big scrops. This situation is slightly dif-ferent from the one observed in the material dated to the early Middle Ages, where waste categorised as large-seized made up 45.9% and those categorised as big-sized 54.1%. It seems to be associated with the quality of the edge part of skins which, as I men-tioned earlier, were generally character-ised by a worse processing quality. In this way trimming larger fragments eliminated fragments of leather of the worst quality. It needs to be remembered, however, that the number of late medieval trimmings is quite limited, which may blur the statistics, how-ever, the tendency to raise the quality of the raw material for leatherworking can also be seen in offcuts of leather from cutting out pattern pieces.

Waste leather produced while cutting out leather goods, the so called intersec-tional ones, are characterised by size and shape (Table XLVIII). A substantial major-ity is made up of amorphous offcuts (36.7%) and in a shape of more or less regular bands and stripes (30%). Triangular shaped waste (17.3%) or almost triangular-shaped, with a more or less concave base created by cut-ting out a circular object (7.8%) is quite popular. Offcuts characterised by regular shape are a variety of quadrilaterals, most-ly rectangles and rhombi (6.2%). The few-est are elongated, wedge-shaped (0.2%) or have irregular edges by cutting out circular or oval objects (2.8%). This variety of waste is very similar to the one observed in early medieval assemblages (Fig. 52).


83

owalnych przedmiotów (2,8%). Ta różnorod-ność odpadów jest bardzo zbliżona do zaob-serwowanej w materiale wczesnośredniowiecz-nym (ryc. 52).

Z wykrawania spodów obuwia mogą po-chodzić ścinki trójkątne i zbliżone do trój-kątnych, przede wszystkim te wykrawane z grubej i bardzo grubej skóry. W pozostałych przypadkach nie sposób określić rodzaju pro-dukowanych przedmiotów. Nie sprzyja takim studiom zwłaszcza brak wyraźnych skupisk odpadów. Wskazówką nie jest także gatunek skóry – większość przedmiotów wykonywa-no z takich samych skór. Trzeba zauważyć, że nie wszystkie ścinki mają znamiona surow-ca używanego po raz pierwszy; część pocho-dzi z przedmiotów wcześniej użytkowanych (ryc. 53). Najwięcej, bo aż 60,5%, należy do ka-tegorii odpadów dużych, najmniej (2,4%) – do małych. Pozostałe ścinki mieszczą się w kate-goriach: średnie (9,2%) i wielkie (27,9%). Sama wielkość odpadów produkcyjnych mogłaby sugerować raczej „nieprofesjonalne” gospoda-rowanie surowcem i nieumiejętne układanie szablonów na skórze, powodujące zwiększenie ubytków. Świadczyłoby to z kolei o niekompe-tencji wytwórców i nieposzanowaniu surowca.

Triangular and triangular-like offcuts could be produced while cutting out shoe soles, pri-marily from a thick or very thick hide. In other cases the type of goods manufactured can not be established. First and foremost such studies are not favoured by lack of any distinct assem-blages of waste. The type of leather is not any hint either: most goods were produced from the same type of leather. It needs to be noted, that not all trimmings show the characteristics of raw material used for the first time: some of them were cut out of objects used previously (Fig. 53). Most of them, i.e. as many as 60.5% fall into the category of big-sized waste, the fewest (2.4%) are small-sized ones. The other ones fall into categories: medium-sized (9.2%) and large-sized (27.9%). The very size of pro-duction waste could point to rather ‘unprofes-sional’ handling of raw material and unskilled arrangement of patterns on a piece of leather resulting in the increase in offcuts. That in turn would point to incompetence of produ-cers and careless handling of the raw material. However, a comparative study of trimmings from manufacturers’ shops would need to be carried out, both with regard to the quality

Ryc. 52. Kształty ścinków międzywzornikowych: kolor jasnozielony – wczesnośredniowieczne; kolor ciem-nozielony – późnośredniowieczne

Fig. 52. Shapes of pattern-cutting waste: light green – early medieval period; dark green – late medieval ones


84

Należałoby jednak przeprowadzić badania porównawcze ze ścinkami pochodzącymi z pracowni wytwórczych, zarówno pod kątem jakości surowca i jego gatunku, jak też parame-trów i kształtu odpadów. Najlepsze efekty, ze względu na racjonalność wykroju, daje ciasne układanie elementów, wymagające dokładne-go zaplanowania spodziewanych wyrobów. W przypadku wielkich odpadów, znacznie wy-kraczających poza kwadrat o boku 6 cm, może-my mieć do czynienia z materiałem przygoto-wanym do dalszego przetwarzania, pośrednim w nadawaniu ostatecznego kształtu. Tezy tej jednak nie ma można zweryfikować na podsta-wie materiału, który nie pochodzi ze zwartych zbiorów.

Porównanie frekwencji ścinków poszczegól-nych klas wielkościowych z okresu wczesnego i późnego średniowiecza pozwala stwierdzić pewne istotne różnice między tymi grupami materiałów (ryc. 54). Przede wszystkim wcze-sne kolekcje cechuje minimalny odsetek od-padów najmniejszych, pochodzących z wy-równywania krawędzi (0,2%), i małych, około 4 cm (3,2%), oraz bardzo wysoki udział ścin-ków dużych (74,2%) i określonych jako wielkie (22,4%). W zbiorze późniejszych odpadów od-setek bardzo małych, właściwie „korektowych” ścinków jest wyższy, podobnie jak ścinków ma-łych, będących wynikiem poprawnego ułożenia wzorników. Wytwórcy wczesnośredniowieczni pozostawiali więcej odpadów określonych jako duże (około 6 cm), które najwyraźniej trakto-wać należy jako najbardziej reprezentatyw-ne dla wytwórczości skórzanej. Z kolei więcej bardzo dużych ścinków pochodzi z nawar-

of the raw material and its type, as well as its characteristics and the shape of offcuts. The best results, in terms of the efficiency of cut-out, is achieved when elements are arranged close to each other, which requires precise planning of the goods to be manufactured. In case of large-sized waste, considerably bigger than a square the side of which is longer than 6 cm, we might be dealing with a material prepared for further processing, intermediate to be given its final shape. However, this the-ory can not be verified on the basis of material which is not recovered from assemblages.

The comparison of the frequency of trim-mings of individual classes of sizes from the early and late medieval period enables the finding out of certain significant differences between two groups of materials (Fig. 54). First of all, early assemblages are characterised by a tiny percentage of smallest-sized offcuts from trimming edges (0.2%) and small-sized ones (about 4 cm) (3.2%) and a very high percentage of big-sized offcuts (74.2%) and those labelled as large-sized (22.4%). In as-semblages of later waste the percentage of very small, in fact ‘corrective’ offcuts is higher, similarly to small-sized offcuts which results from the proper arrangement of patterns. Ear-ly medieval manufacturers left more offcuts described as big-sized ones (about 6 cm), which must clearly be considered as the most representative for the whole leatherworking trade. In turn a bigger quantity of large-sized offcuts come from late medieval deposits, al-though the difference in this case is not that substantial.

Ryc. 53. Ścinek międzywzornikowy ze startym li-cem (nr kat. 27), fot. A.B. Kowalska

Fig. 53. Pattern-cutting waste with worn face (Cata-logue No. 27), photograph by A.B. Kowalska


85

stwień późnośredniowiecznych, chociaż w tym przypadku różnica nie jest już tak znaczna.

Ścinki z omawianej części Dzielnicy Chy-żyńskiej nie tworzyły skupisk upoważniają-cych do konstatacji o istnieniu pracowni wy-twórczych. Nagromadzenie odpadów nowej lub wcześniej używanej skóry o powtarzalnych kształtach i wielkości, a także gatunku, sugeru-je jednakże wytwarzanie jednakowych przed-miotów z zastosowaniem podobnych bądź tych samych szablonów. W praktyce dokładne okre-ślenie rodzaju produkcji nie jest sprawą prostą i jednoznaczną ze względu na różnorodność podejmowanej w jednym warsztacie produk-cji – od wyrobów galanteryjnych, takich jak pochewki i inne pokrowce, po odzież wierzch-nią, dodatki do ubrań i elementy wyposażenia domów, np. obicia mebli i poduszki (Turnau 1975, 139 n.).

W produkcji szewskiej mamy do czynienia z dwoma zasadniczymi rodzajami ścinków: z twardej i grubej skóry podeszwowej oraz miękkiej, stosowanej na wierzchy i wstawki. W dość szeroko rozumianych warsztatach ga-lanteryjnych, rymarskich i miechowniczych występować powinny odpady skóry miękkiej i elastycznej, zróżnicowanej jakościowo ze względu na rodzaj wytwarzanych wyrobów, np. odpornej na działanie temperatury (fartuchy robocze), higroskopijnej i odwrotnie – odpornej

Trimmings recovered in Chyżyńska neighbourhood did not form assemblages indicative of leatherworking trade. The ac-cumulation of waste from new or re-used leather displaying repetitive characteristics with regard to shape and size, as well as the type suggests the manufacturing of similar objects using similar or the same patterns. In practice a precise definition of a produc-tion type is not an easy or unambiguous task due to the variety of production types un-dertaken in one workshop: from accessories such as sheaths and other covers to outdoor clothing, and elements of furnishings, such as upholstery and cushions (Turnau 1975, 139 et. al.).

In shoemaking we deal with two basic types of offcuts: from tough and thick leather for soles and soft one, used for uppers and in-serts. In the broad meaning of leatherwork-ing trades: accessory-makers, girdle makers and bellow-makers offcuts of soft and flex-ible leather should be found, different with regard to the type of goods produced, i.e. temperature resistant (work aprons), absor-bent and vice versa – resistant to dampness (purses, sacks) and quite tough, yet not stiff,

Ryc. 54. Udział procentowy ścinków międzywzornikowych w 4. klasach wielkościowych: kolor jasnozielony – wczesnośredniowieczne; kolor ciemnozielony – późnośredniowieczne; 1 – odpady małe; 2 – od-pady średnie; 3 – odpady duże; 4 – odpady tzw. wielkie

Fig. 54. Percentage share of pattern-cutting waste in 4 classes of sizes: light green – early medieval period, dark green – and late medieval period: 1 – small; 2 – mean; 3 – big; 4 – so called great


86

na działanie wilgoci (sakwy, worki) oraz dość twardej, ale nie sztywnej (pasy, uprząż). Tak przynajmniej wynika z analizy wyrobów goto-wych. W praktyce, potwierdzonej znaleziskami archeologicznymi z innych ośrodków (por. np. Kołobrzeg, Wywrot-Wyszkowska 2008), pod-stawowej działalności polegającej na przetwa-rzaniu skór garbowanych niekiedy towarzy-szy wyrób elementów dodatkowych z innych surowców, np. metalowych nitów i okuć przy produkcji pochewek i pochew, ozdób, a także nici. Czasem, zwłaszcza w starszych fazach późnego średniowiecza, notuje się w tym sa-mym miejscu pozostałości po różnego rodzaju produkcji, np. skórzanej i rogowniczej. Wielu instruktywnych przykładów dostarczają od-krycia z licznych miast średniowiecznych (por. pracownie kołobrzeskie, Wywrot-Wyszkowska 2008, 100 n.). Bardzo trudne jest wyróżnienie warsztatów, w których podstawowym materia-łem do produkcji były surowce mniej trwałe, np. skóry futrzarskie. W przypadku późnośre-dniowiecznego Szczecina pytanie o lokalizację w obrębie miasta warsztatów opierających swo-ją działalność na garbowanej skórze pozostaje na razie bez odpowiedzi ze strony archeologii. W świetle wyżej przytoczonych danych wydaje się jednak, że część wyrobów skórzanych trady-cyjnie wytwarzana była w ramach działalności na potrzeby własnego gospodarstwa. Z pewno-ścią w omawianej części miasta skóra ze zuży-tych wyrobów wykorzystywana była wtórnie (tabl. XLIX), co zresztą zdaje się być normal-nym postępowaniem w każdym gospodarstwie domowym. Pewnych wskazówek co do lokali-zacji miejsc produkcji skórzanej w przestrzeni miejskiej udzielić może analiza źródeł pisa-nych (por. rozdz. IV).

2. Surowiec używany w produkcji Ważnym źródłem informacji na temat lo-

kalnego skórnictwa są materiały archeologicz-ne poddane analizom mikroskopowym, dzięki którym możliwe jest ustalenie podstawowej kwestii, a mianowicie spektrum gatunków zwierząt dostarczających skór. Niezwykle cen-ne są uwagi na temat stopnia zużycia przed-miotów oraz obserwacja cech świadczących o poprawności lub nieprawidłowościach wy-konywania kolejnych czynności garbarskich (ostatnio Wywrot-Wyszkowska 2008, 89 n.;

(belts, harness), at least such are the results of the analyses of finished products. In prac-tice, the basic activity of processing hide is sometimes accompanied by the production of some extra elements from other raw materials (cf. eg. Kołobrzeg, Wywrot-Wyszkowska 2008), i.e. metal rivets and fittings in the production of sheaths and scabbards, deco-rations, as well threads. Sometimes, espe-cially at the later stages of the late medieval period, the remains of a variety of trades are recovered in the same site: i.e. leatherwork-ing and horn working. An array of instruc-tive examples is provided by excavations from numerous medieval towns (cf. workshops in Kołobrzeg, Wywrot-Wyszkowska 2008, 100 et. al.). Discerning workshops where the raw material for manufacturing is less durable, i.e. furriers is very difficult. In the case of late medieval Szczecin, as for now archae-ology can not respond to the question con-cerning the location of workshops within the town limits whose activity would be based on leather. In the light of the above quoted data it seems, however, that some part of leather goods were manufactured within the produc-tion for the needs of the household. Beyond any doubt leather from used goods was re-used in the part of town discussed here (Ta-ble XLIX), which seems a standard ‘domes-tic’ practice in every household. Some hints regarding the location of production work-shops within town limits could be provided by the analysis of written records.

2. Raw material used in the productionArchaeological sources made subject to mi-

croscopic analysis are a very important source of information on local leather trade. They make is possible to assess the basic issue, namely the range of processed skins. Notes on the degree of wear of goods are very precious, same as the observation of features pointing to the correctness or incorrectness of the perfor-mance of successive stages of the tanning pro-cess (recently: Wywrot-Wyszkowska 2008, 89 et al.; Kowalska 2010a, 25-48). Archaeological


87

Kowalska 2010a, 25-48). Źródła archeologicz-ne pozwalają też uściślić dane o jakości i wła-ściwościach skór użytkowanych w różnych rze-miosłach wymienianych w źródłach pisanych. Nie są to z pewnością dane kompletne. Pamię-tać trzeba zwłaszcza o wyprawianiu skór pro-stymi metodami gospodarskimi, np. poprzez suszenie na słońcu, dymienie czy wgniatanie tłuszczu30 oraz o skórach futrzarskich, które nie są tak trwałe jak skóry licowe i z reguły nie za-chowują się w materiałach archeologicznych31.

Ekspertyzom zoologicznym poddano 1139 przedmiotów skórzanych ze wszystkich podsta-wowych grup funkcjonalnych, tj. 20,2% całego badanego zbioru (por. katalog znalezisk na pły-cie CD), najwięcej z najliczniejszej grupy ścin-ków wtórnych i przedmiotów nieokreślonych funkcjonalnie (46,6%), a następnie części obu-wia: wierzchów, wstawek i podeszew (34,6%) oraz wyrobów innych niż obuwie (5,9%) i ścin-ków pierwotnych, produkcyjnych (12,9%). Ze względu na różny stan zachowania przedmio-tów skórzanych, wynikający między innymi ze stopnia zużycia lub warunków wielowiekowe-go deponowania, powodujących zatarcie cech taksonomicznych, nie zawsze było możliwe jednoznaczne określenie gatunku zwierzęcia, z którego pochodził dany fragment skóry. Bar-dzo często, zwłaszcza w przypadkach znacz-nego zużycia przedmiotu, diagnostyka opierała się na kruchych przesłankach pozwalających jedynie na orientacyjne oznaczenie, np.: skóra niebydlęca lub kozia/owcza, albo gatunek ? (ze znakiem zapytania). Z kolei skóry zachowane bardzo dobrze umożliwiły obserwację popraw-ności niektórych etapów wyprawiania – ługo-wania, mizdrowania, odwłasiania i warunków przechowywania surowca.

Z podstawowego zestawienia wynika, że najwięcej badanych przedmiotów wykona-no z pokryć bydła (Bos), zarówno dorosłego, jak i młodego oraz cieląt – zwierząt, które nie osiągnęły jeszcze dojrzałości płciowej (54,8%).

30 Por. Pietkiewicz 1928, 272 n.; Jasiewicz 1960, 175 n.; Moszyński 1967, 353; Poppe 1974, 134-138; Turnau 1975; 1983, 7; Samsonowicz 1982, 13 n.; Radek 1996, 287; Koszałka 2005, 282.

31 Wszystkie analizy mikroskopowe wykonała dr Teresa Radek z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, której serdecznie dziękuję także za wszelkie uwagi merytoryczne i inspirujące dyskusje.

sources allow also to specify the data on the quality and the characteristics of leather used in various trades mentioned in written sour-ces. Beyond any doubt, the data is not com-plete. Is needs to be remembered in partic-ular about the tanning process by applying simple, domestic methods, such as drying in the sun, smoking or pressing in fat30 as well as furs, which are as not as durable as grain leather and as a rule are not preserved in ar-chaeological sources31.

A total of 1,139 of leather finds covering all basic functional groups, i.e. 20.2% of all as-semblage subject to research, were subject to zoological analysis (cf. compilation on CD); most of which were from the most numerous assemblage of re-used offcuts and function-ally unidentified (46.6%), and further parts of footwear: uppers, inserts and soles (34.6%) as well as goods other than footwear (5.9%) and primary offcuts, production (12.9%). Due to various state of preservation of leather goods due to i.e. the degree of wear or the condi-tions of deposits lasting many centuries re-sulting in the blurring of taxonomic features the unambiguous definition of the species of animal was not always possible. Very often, especially in the case of a considerable degree of wear of a given item, the diagnosis rested on fragile premises allowing only to define it approximately i.e. non-cattle leather or goat / sheep skin or leather species with a question mark. Well-preserved leather in turn provided for the observation of the correctness of some of the stages of the tanning process: leaching, fleshing, dehairing and the conditions of stor-ing raw material.

A simple compilation points to the fact, that the biggest number of finds subject to research was made of cattle hide (Bos), both of adult, as well as young animals and calves, which were not mature yet (54.8%). A group

30 Cf. Pietkiewicz 1928, 272 et. al.; Jasiewicz 1960, 175 et al.; Moszyński 1967, 353; Poppe 1974, 134-138; Sam-sonowicz 1982, 13 et al.; Turnau 1975; 1983, 7; Radek 1996, 287; Koszałka 2005, 282.

31 All microscopic analyses were done by Teresa Radek PhD of Uniwesytet Przyrodniczy in Wrocław, to whom I would like to extend sincere appreciation also for all substantive comments and inspiring discussions.


88

Blisko o połowę mniejszą grupę tworzą przed-mioty wykonane ze skór kozich (Capra) i owczych (Ovis) (25,9%), a najmniejszą – z in-nych gatunków, w tym głównie zwierząt nieho-dowlanych z rodziny jeleniowatych oraz mię-sożernych (8,6%) (ryc. 55). W tym najbardziej zasadniczym podziale, w dwóch głównych grupach – skór z bydła i z małych przeżuwaczy – znajdują się także przedmioty, których suro-wiec oznaczony został ze znakiem zapytania. Po odrzuceniu tych spornych wyników odsetek skór bydlęcych jest nadal najwyższy (45,7%), choć spada o prawie 10%. Wśród przedmiotów ze skór małych przeżuwaczy największy udział mają skóry kozie (10,2%), o połowę większy niż skóry owiec (5,1%) (ryc. 56). W przypadku owiec zaznacza się niewielki udział gatunku prymitywnego oraz niewełnistego. Owce ras prymitywnych z reguły odznaczają się dobrym dostosowaniem do trudnych warunków środo-wiskowych. Są odporne na choroby, a z ich po-kryć uzyskuje się wysokiej jakości skóry, cien-kie i lekkie.

Obok dwóch jednoznacznie określonych gatunkowo grup przedmiotów wykonanych z pokryć zwierząt hodowlanych – bydła, kozy i owcy – wydzielono znacznie mniejszy zespół fragmentów, oznaczonych orientacyjnie oraz wykonanych ze skór innych gatunków zwierząt (ryc. 57). Największy odsetek w tym zestawie-niu uzyskały skóry niebydlęce (24,6%), które z dużym prawdopodobieństwem można łą-czyć z drobnymi przeżuwaczami hodowlanymi – kozą i owcą – oraz skóry prawdopodobnie by-dlęce, na co wskazuje pokrój włókien (30,6%). Wyróżniono także jeden fragment przedmio-tu wykonanego ze skóry końskiej (Equus) oraz

nearly half that big is made up of goods made of goat skin (Capra) and sheep skin (Ovis) (25.9%), while the smallest is made up of other species, including non-domestic animals such as the Cervidae and carnivores (8.6%) (Fig. 55). In this most basic division in the two main groups: cattle and small ru-minants there are also items marked with a question mark. Upon the elimination of the controversial ones the percentage of cat-tle hide still remains the highest (45.7%) al-though it decreases by almost 10%. Among items of skins of small ruminants the biggest share is made up of goat skins (10.2%), half that big than sheep skin (5.1%) (Fig. 56). In case of sheep a small share can be noted of the primitive species and the non-wool one. Sheep of primitive breed are as a rule charac-terised by good adaptation to difficult condi-tions of the environment. They are resistant to diseases, and their skins make good quality leather: thin and light.

Apart from two groups of items made of skins of domestic animals: cattle, goat and sheep, which were unambiguously defined, a much smaller assemblage of fragments was isolated, which was defined approximately, made of other leather species (Fig. 57). The big gest percentage in this group is made up of non-cattle leather (24.6%), which with a big probability can be associated with small domes-tic ruminants: the goat and the sheep as well as most probably cattle hides, which is indicated by the arrangement of fibre (30.6%). Out of other domestic animals only one fragment was found made of horse leather (Equus) and two, which

Ryc. 55. Podstawowy podział gatunków zwierzątFig. 55. Basic division of species of leather


89

dwa, które mogą pochodzić z pokrycia bydła lub konia. Tylko nieco powyżej 4% znalezisk to pokrycia zwierząt dziko żyjących, w tym dwóch mięsożernych (Carnivora) – jednego z rodziny łasicowatych (Mustelidae) oraz dru-giego z rodziny jeleniowatych – sarny, jelenia bądź łosia (3,5%). W świetle przytoczonych da-nych nie można mieć wątpliwości, że skórnic-two w tej części miasta oparte było na surowcu pozyskiwanym przede wszystkim ze zwierząt

could be either cattle or horse leather. Only slightly more than 4% of finds are of tanned skins of wild animals, including two carnivores (Carnivora); one of the Mustelidae (Musteli-dae) and from the Cervidae: roe deer, deer and elk (3.5%). In the light of the data quoted here there can be no doubt that the leatherworking trade in this part of the town was based primar-ily on the raw material obtained primarily from

Ryc. 56. Podstawowy podział gatunków zwierząt bez oznaczeń niepewnych

Fig. 56. Basic division of species of leather exclud-ing dubious markings

Ryc. 57. Gatunki zwierząt oznaczonych orientacyjnieFig. 57. Indicated species of leather and other species of leather


90

hodowlanych. Wyprawianie skór zwierząt dziko żyjących miało charakter wyraźnie marginalny.

Do wyrobu spodów obuwia stosowano pra-wie wyłącznie skóry bydlęce. W 104 próbach wyróżniono zaledwie osiem okazów wyko-nanych z pokryć innych (nieoznaczonych) zwierząt. Skóry bydlęce, ale odznaczające się innymi walorami – miękkością i mniejszą gru-bością – stosowano najczęściej także do wyro-bu wierzchów obuwia i wstawek. Ponad 40% badanych wierzchów wykonano ze skór by-dlęcych lub cielęcych, 22% ze skór kozich, nie-spełna 16% ze skór owczych oraz 9,4% kozich lub owczych. Dość znaczny odsetek, sięgający 4,4%, przypada na skóry zwierząt niehodow-lanych. Podobne rezultaty uzyskano w obrę-bie wstawek: bydło 42,3%; koza 11,5%; owca 11,5%; koza/owca 12,4% (ryc. 58). W anali-zowanym materiale nie było wstawek ze skór zwierząt dziko żyjących.

Zbliżone odsetki cechują zbiory przedmio-tów określonych i nieokreślonych funkcjonal-nie. W obrębie wyrobów innych niż obuwie największym uznaniem cieszyły się również skóry bydlęce (37,3%), a następnie kozie (15%), kozie lub owcze (15%) oraz owcze (7,4%). Inne gatunki stanowiły 10,4% całego badanego zbio-ru, a 13,4% nie udało się oznaczyć (ryc. 59A).

domestic animals. The tanning of animal skins other than domestic ones was clearly incidental.

Almost exclusively cattle hide was used for the production of shoe soles. Within a ran-dom sample of 104 items only 8 were made of other (unidentified) leather species. Cattle hide, but characterised by other qualities: soft-ness and smaller thickness was also often used for the production of shoe uppers and inserts (Fig. 58A-B). Over 40% of uppers subject to research was made of cattle or calf hide, 22% of goat skin and almost 16% of sheep skin as well 9.4 of goat or sheep. A considerable per-centage of almost 4.4% is made up of non-domestic animals, living in the wild, among which skins of deer, roe deer and elk were found. Similar results were obtained within inserts used for the production of shoes (cat-tle: 42.3%; goat: 11.5%; sheep: 11.5%, goat/sheep 12.4%). In the analyzed material only inserts made of game hide were not found.

A similar percentage refers to assemblages of objects which are functionally identified and unidentified. Within the assemblage of goods other than shoes cattle hide also enjoyed big-gest popularity (37.3%) and further goat (15%) goat or sheep (15%) and sheep (7.4%). Other

Ryc. 58. A – skóry zwierzęce wykorzystywane do wyrobu wierzchów obuwia; B – skóry zwierzęce wykorzy-stywane do wyrobu wstawek

Fig. 58. A – leather used for the production of shoe uppers; B – leather used for the production of inserts


A B

91

Zdecydowanie największy odsetek skór bydlę-cych odnotowano wśród przedmiotów nieokre-ślonych funkcjonalnie – ścinków wtórnych oraz wyrobów zniszczonych (56%). Skóry kozie i owcze stanowiły w tej grupie łącznie 22,8% (ryc. 59B). Wyniki te zgadzają się z rezultatami uzyskanymi dla odpadów produkcyjnych – skó-ry bydlęce 55,7%, kozie i owcze razem 22,5%. Wśród ścinków wyróżniono też skóry dużych zwierząt łownych (1,4%) oraz występujące spo-radycznie pokrycia końskie (0,7%) (ryc. 59C).

Zestawienie procentowe skór gatunków zwierząt używanych we wczesnym średnio-wieczu i w okresie po lokacji miasta obrazuje utrzymującą się tendencję do wykorzystywania pokryć zwierząt hodowlanych, zwłaszcza bydła. W nieco większych odsetkach we wczesnym średniowieczu jako surowiec wystąpiły skóry zwierząt dziko żyjących, zwłaszcza z gatunku jeleniowatych, oraz skóry końskie. Nie są to jednak różnice upoważniające do wnioskowa-nia o zmianie intensywności użytkowania po-kryć zwierząt dziko żyjących (ryc. 60). Ze skór zwierząt jeleniowatych wykonanych jest sześć wierzchów obuwia i jedna pochewka, cztery dalsze przedmioty reprezentują grupę wyro-bów nieokreślonych funkcjonalnie, a trzy są ścinkami pierwotnymi międzywzornikowymi.

species made up 10.4% of the whole assem-blage subject to research while 13.4% was not identified (Fig. 59A). Definitely the biggest percentage of cattle hide was noted among finds which were unidentified functionally: secondary offcuts and damaged goods (56%). Goat and sheep skins accounted for the total of 22.8% within this group (Fig. 59B). The re-sults are consistent with the results obtained in the case of production waste: cattle hide 55.7%; goat and sheep skin a total of 22.5%. In the group of trimmings also skins of big game were found (1.4%) as well as marginal numbers of horse skins (0.7%) (Fig. 59C).

The quantitative analysis of the species of animals used in early medieval leather trade and in the post-location period points to the continuous tendency to use the skins of do-mestic animals, and especially cattle hide. The percentage of skins of animals living in the wild, especially the Cervidae and horse skins, was slightly higher in the early Middle Ages. However, these are not differences which would authorise to conclude the change in the intensity of use of skins of animals living in the wild (Fig. 60). 6 shoe uppers and one sheath were made of skins of the Cervidae;


Ryc. 59. A – skóry zwierzęce wykorzystywane w produkcji innej niż obuwnicza; B – gatunki skór ścinków wtórnych i wyrobów zniszczonych, nieokreślonych funkcjonalnie; C – gatunki skór wśród odpa-dów produkcyjnych

Fig. 59. A – leather used in production other than shoe production; B – species of leather of used offcuts and damaged items, functionally unidentified; C – species of leather in production waste

A B C

92

Ryc. 60. Udział procentowy gatunków zwierząt wykorzystywanych w produkcji – kolor jasnozielony – wczesnośredniowieczne; kolor ciemnozielony – późnośredniowiecze

Fig. 60. Percentage share of species of leather used in – early medieval production – light green; dark green – late medieval period


Badania organoleptyczne w trakcie opra-cowań gabinetowych pozwalają stwierdzić, że w większości przypadków mamy do czynienia z przedmiotami zniszczonymi i bezużyteczny-mi. Spostrzeżenie to potęguje fakt, że prawie co drugi fragment jest całkowicie lub częściowo rozdwojony na lico i mizdrę (45,6%). Uwaga ta dotyczy zarówno skór miękkich stosowanych do wyrobu wierzchów obuwia i galanterii, jak i twardych, z których wycinano podeszwy. Rozdwajanie się skór miękkich może być wi-docznym efektem błędów powstałych na eta-pie wstępnego garbowania, w wyniku które-go otrzymywano skóry oczyszczone z włosia, resztek mięsa i tłuszczu, wstępnie zagarbowane – tzw. goliznę (Radek 1998, 123). Odsetki skór rozdwajających się w poszczególnych grupach funkcjonalnych mają różne wartości: od 33% w grupie wyrobów galanteryjnych, 32% w gru-pie wierzchów obuwia i wstawek, do 52,2% wśród wyrobów nieokreślonych funkcjonalnie i 57,6% w grupie podeszew. Luźne, odpadające lico charakteryzuje także 40% odpadów pro-dukcyjnych. Tylko w przypadku spodów obuwia można mówić o celowym zabiegu niedogarbo-wania, który powoduje, że skóra staje się twar-da i sztywna, odpowiednia na podeszwy. Taki efekt można było uzyskać, stosując brzeczki32 o dużym stężeniu garbników lub zatrzymując

32 Inaczej roztwory nasycane garbnikami roślinnymi.

four further items represent not identified objects and three are primary pattern-cutting waste.

Organoleptic research carried out in the course of laboratory studies allow to conclude that in most cases we deal with objects either damaged or useless. This observation is high-lighted by the fact that almost every second fragment either totally or partially separates into flesh and face (45.6%). This observation is relevant to both soft leather used for the production of shoe uppers and accessories, as well as tough ones, out of which soles were cut out. The separation of soft leather could have been the apparent result of mistakes in the tanning process made at the preliminary stage of tanning, which produced leather clear of hair, remains of flesh and fat, the so called raw hide (Radek 1998, 123). The percent-age of leather separating into face and flesh in given functional groups varies: from 33% in the assemblage of accessories, 32% in the assemblage of shoe uppers and inserts up to 52% in the assemblage of object functionally unidentified and 57.6% in the assemblage of soles. Loose, separating face is also character-istic of 40% of production waste. Only in the case of soles can we talk about intended cas-es of incomplete tanning, which renders raw hide tough and stiff, fit for soles. Such result

93

proces zagarbowania poprzez wcześniejsze wy-jęcie skór z kąpieli. W brzeczkach prawidłowo nasyconych składnikami garbującymi skóry po-deszwowe powinny leżakować nawet do dwóch lat, aby uzyskać optymalne właściwości fizycz-ne (Porankiewicz 1947, 23)33. Na podkreślenie zasługuje brak w analizowanym materiale skór z charakterystycznym, jakby „sparzonym” li-cem. Tego typu uszkodzenie powodowane jest zastosowaniem w początkowej fazie garbowa-nia zbyt mocnych roztworów garbników, które powinny być wprowadzane do skóry stopnio-wo, w coraz większym stężeniu. Stosunkowo nieliczne są ponadto przedmioty zachowujące ślady moczenia w zużytych brzeczkach lub do-garbowywane w brzeczkach świeżych (Radek 1996, 236). O stosowaniu takich niekorzystnie wpływających na jakość surowca metod świad-czą spękania lica, widoczne w obrazie mikro-skopowym na niespełna 10% przedmiotów poddanych analizie. Natomiast stwierdzone na 11% przedmiotów mechaniczne starcie strony licowej wynika z użytkowania wyrobów. Bar-dzo często resztki niezupełnie zniszczonego lica, pozwalające na określenie gatunku zwie-rzęcia, zachowane są jedynie przy brzegach, pomiędzy otworkami po ściegach.

Do wyjątkowych znalezisk należą trzy przedmioty (wierzch obuwia, wstawka i pasek), które mogą być dwoinami licowymi – skórami celowo rozdwojonymi na dwie równe części. W opinii niektórych badaczy zabieg ten stoso-wano już we wczesnym średniowieczu (patrz Kowalska 2010a, 46-47, tam przegląd literatu-ry). Celowe dwojenie skór (zarówno grubych, jak i cienkich) wymaga niezwykłej precyzji

33 Skóry grube i twarde przeznaczane do wyrobu przed-miotów odpornych na uszkodzenia mechaniczne i ścieranie powinny być garbowane w tzw. kwaśnych brzeczkach metodą zasypową. Zagarbowanie (garbowa-nie wstępne) polegało na przesypywaniu każdej skóry pokruszonym garbnikiem i ułożeniu ich kolejno jedna na drugiej w specjalnym dole lub kadzi. Całość zalewa-na była wodą, przykrywana (np. deskami) i obciążana (Turnau 1975, 69). Skóry miękkie i cieńsze garbowano w tzw. zatopach, czyli wodnych roztworach garbników, w których skóry leżakowały krócej (Porankiewicz 1947, 22 n.; Lasek 1954, 106 n.). Równoległe stosowanie obu metod w opinii niektórych badaczy świadczy o zaawan-sowaniu garbarstwa i świadomym przygotowywaniu od-powiedniej jakości surowca do produkcji skórzanej, co dowodzi uzawodowienia garbarstwa (Kurbatov 2001).

could be obtained by using wort32 with high concentration of tanning agents or stopping the tanning process by early removal of skins from wort. In order to obtain the best qualities leather for the production of shoe soles should be soaked in properly saturated wort up to two years (Porankiewicz 1947, 23)33. Worth noting here is the lack of leather with char-acteristic, in a sense ‘burnt’ face in the mate-rial subject to analysis. Such type of damage is suffered due to the use of too high concen-tration of tanning agents at the preliminary stage of the tanning process, which should be applied to the raw hide gradually, while the concentration is increasing. Relatively rare are moreover objects displaying marks of soak-ing in used wort or where the tanning process was completed in fresh wort (Radek 1996, 236). The use of such methods negatively af-fecting the quality of raw hide can be traced back by cracks on the face seen in microscopic examination of almost 10% of finds subject to analysis, while mechanic wear of the face vis-ible in the case of 11% of all goods is the result of their use. In many cases the remains of not totally damaged face allowing to define the species of the animal can only be seen on the edges between the stitching holes.

Three finds (a shoe upper, insert and strap) belong to exceptional finds, which could be split leather, i.e. leather intentionally sepa-rated into two equal layers. In the opinion of researchers this methods was used already in the early medieval period (see Kowalska 2010a, 46-47, therein the review of bibliogra-phy). Intentional separation of leather (both

32 Also known as solutions saturated with vegetable tannin.33 Thick and tough skins to be used for the production of

goods resistant to mechanical damage and tear should be tanned in the so called sour wort by being covered with tannin. Preliminary tanning involved sprinkling dry tannin on layers of hide in a special vat or hole. Then water was poured onto the pack, which was addi-tionally covered (e.g. with wooden planks) and pressed (Turnau 1975, 69). Soft and thin skins were tanned in water solution of tannin in which raw hide was immer-sed for a shorter period of time (Porankiewicz 1947, 22 et al.; Lasek 1954, 106 et al.). Simultaneous use of both methods points to advanced level of the tanning trade and the preparation of raw hide of appropriate quali-ty for the leatherworking trade, which proved tanning turned into a specialised trade (Kurbatov 2001).


94

i wysokich umiejętności. Odpowiednio ułożo-ne i sklejone dwoiny były bardziej odporne na przenikanie wilgoci i mniej rozciągliwe (Tur-nau 1975, 55; Samsonowicz 1982, 50).

Za oznaki wadliwie przygotowanego do produkcji materiału uznać należy obecność włosów i cebulek włosowych, które zacho-wały się na 1,7% przedmiotów poddanych analizie. Z grupy tej wyłączone zostały ścin-ki przybrzeżne, które z reguły cechuje gorsze opracowanie (11 okazów). Nie są to jednakże typowe skóry futrzarskie. W kolekcji przed-miotów nieprawidłowo odwłosionych nie ma w ogóle podeszew, a tylko jeden reprezentu-je grupę wyrobów innych niż obuwie (proca, nr kat. 220; tabl. XLV:1). Słabiej opracowane lico stwierdzono w przypadku sześciu wierz-chów, czterech wstawek z wierzchów obuwia (w tym dwóch podkrążków) oraz dziewię-ciu wyrobów nieokreślonych funkcjonalnie. W pojedynczych przypadkach gorsze, nierów-ne opracowanie dotyczyło strony mizdrowej. Zdecydowaną większość badanych skór można jednak uznać za materiał poprawnie wypra-wiony i wykończony. Niekiedy należy nawet podkreślić staranność przeprowadzenia miz-drowania i odwłasiania: 4,5% przedmiotów odznacza się starannie opracowanym licem, 7,8% dobrym, gładkim i równym odmizdrowa-niem, a 3,9% dokładnym opracowaniem obu stron, zwłaszcza skór z wierzchów obuwia. Tylko w pojedynczych przypadkach można li-czyć się z celową wyprawą futrzarską. Dotyczy to skór zwierząt nieoznaczonych gatunkowo, o gęstej sierści i delikatnym włosie.

Niektóre z usterek widocznych w obrazie mikroskopowym uznane zostały za efekt nie-właściwego składowania i przechowywania skór surowych. Widoczne na części przedmio-tów ubytki warstwy mizdrowej i plamy mogły powstać w wyniku przegnicia, spowodowane-go niewłaściwym zabezpieczeniem skór bez-pośrednio po oskórowaniu lub zbyt długim transportem.

Wszystkie przedmioty analizowane submi-kroskopowo poddane były wyprawie roślinnej. Nie stwierdzono metody białoskórniczej, któ-rej można się jedynie domyślać na podstawie

thick and thin) requires exceptional precision and high skills. Properly arranged and glued splits were more resistant to water penetration and less stretchy (Turnau 1975, 55; Samsono-wicz 1982, 50).

The presence of hair and hair roots, which preserved on 1.7% of the material under ana-lysis could be considered a sign of faulty prep-aration for the tanning process. Trimmings (11 items), which as a rule are characterised by poorer processing, were excluded from this group. These are not typical furs either. In the assemblage of object improperly dehaired there are no soles at all, and only one item represents a group of objects other than shoes (slingshot, Catalogue No. 220, Table XLV:1). Poorer processed face was found in the case of 6 uppers, 4 inserts in shoe uppers (includ-ing two lace hole bindings) and 9 functionally unidentified items. In individual cases a poor-er, uneven processing affected the flesh side of the items. However, an overwhelming major-ity of leather under analysis can be considered properly tanned and finished. In some cases careful fleshing and dehairing needs to be em-phasised: 4.5% of all items is characterised by carefully processed face, 7.8% good, smooth and even fleshing and 3.9% careful processing of both sides, especially leather of shoe uppers. Only in isolated cases the intended tanning of furs can be considered. It is relevant for skins of animals of unidentified species of thick fur and delicate hair.

Some of the faults seen in microscopic ex-amination have been considered the result of improper storage and keeping of raw hide. The loss of flesh layer and stains visible on some items could have resulted from putre-faction suffered due to improper protection of raw hide directly upon the skinning process or too long transportation.

All items subject to sub-microscopic anal-ysis were vegetable tanned. No white tan-ning method, which can only be assumed to have been applied on the basis of normative sources, has been found34. The first stages of the tanning process until raw hide is obtained

34 White tanner’s gild is mentioned as a separate organisa-tion in the second half of the 15th century in Szczecin.


95

źródeł normatywnych34. Pierwsze etapy garbo-wania skóry, do uzyskania golizny, przebiegają w obu tych sposobach tak samo. W wyprawie białoskórniczej wstępnie zagarbowaną skórę (goliznę) nasycano roztworami z soli, otrąb, kurzych jaj i ałunu glinowego (Turnau 1975, 112). Podobnie jak w wyprawie tłuszczowej, składniki garbujące przenikały w głąb tkanek w wyniku ugniatania i wykręcania, które przepro-wadzano aż do całkowitego nasycenia skóry35.

Nieco uwagi warto jeszcze poświęcić zagad-nieniu miejsc, z których pobierano skórę do wyrobu konkretnych przedmiotów. Interesują-ce są zwłaszcza dwie podeszwy (tabl. I:7 i nr kat. 2187), wykrojone z peryferycznych, deli-katniejszych części powłoki zwierzęcej, wyróż-niające się starannym opracowaniem lica i miz-dry. Sprawiający wrażenie nieodpowiedniego do funkcji przedmiotów materiał może jednak świadczyć o tym, że z założenia spody te miały być delikatniejsze i bardziej miękkie. Pozostałe okazy to ścinki przybrzeżne, ze śladami bez-pośredniego wycinania form bez uprzedniego dzielenia powłoki zwierzęcej na bryty, w tym skóra małżowiny usznej, pięty lub łokcia, gło-wy lub podbrzusza oraz okolicy pęcinowej.

Przedstawione dane pozwalają na powzię-cie opinii, że pomimo niedociągnięć garbar-skich zaobserwowanych na części przedmio-tów poddanych analizom mikroskopowym, skórnictwo szczecińskie z Dzielnicy Chyżyń-skiej ogólnie mieści się w granicach norm po-prawnego garbarstwa. Podobny poziom w tym okresie reprezentuje garbarstwo kołobrzeskie. Zaopatrzenie w surowiec do produkcji skó-rzanej zapewniały najpewniej przede wszyst-kim lokalne hodowle. Źródła historyczne potwierdzają też import skór garbowanych z ośrodków pomorskich, polskich i niemiec-kich (PUB V, 76-77).

34 Cech białoskórników jako odrębna organizacja wzmian-kowany jest w Szczecinie w 2. połowie XV wieku.

35 Stępy ręczne, nożne i wodne (Moszyński 1929, 253 n.) stosowane w wyprawie białoskórniczej (zamszowej) dopiero w XVI wieku zastąpione zostały urządzenia-mi wykorzystującymi siłę wody. Młyny folusznicze na Pomorzu znane były przynajmniej od XIV wieku (Bo-gucka 1962, 129). Folusze szczecińskie w XVI–XVII stuleciu powstawały na terenie Łasztowni i górnego Wiku, nie wiemy jednak dokładnie, z jakiego okresu mogą pochodzić najstarsze z tych urządzeń.

are carried out in the same way as in the case of vegetable tanning. In the white tanning process raw hide was tanned with a solution of salt, bran, chicken eggs and potash alum (Turnau 1975, 112). Similarly to fat tanning the tanning agents penetrated deep into the tissues as a result of pressing and twisting, which was done until raw hide was totally sat-urated with tanning agents35.

More attention should still be given to the issues of the places of collecting skins for the production of specific goods. Of interest are in particular two soles (Table I:7 and Cata-logue No 2187) cut out of peripheral, more delicate parts of animal skin, which are char-acterised by careful processing of face and flesh. The material, improper for the func-tion of the object may point to the fact, that the bottom of the shoe was to be deliberately softer and more delicate. The remaining items are trimmings with marks of cutting out patterns directly from the leather (with-out prior cutting into smaller parts), includ-ing skin of ear lobe, heel or elbow, hear or belly and the pastern area.

In the light of data provided it seems that despite some tanning deficiencies noted in the case of some tanned items made sub-ject to microscopic examination, the tan-ning trade in Chyżyńska neighbourhood in Szcz ecin as a rule falls within the standards of proper tanning trade. A similar level dur-ing this period is represented by the tanning trade in Kołobrzeg in that period. The sup-ply with the raw material for leatherwork-ing trade must have been done primarily by local breeding centres, historical sources also confirm the import of tanned leather from Pomeranian, Polish and German cen-tres (PUB V, 76-77).

35 Hand, foot and water pounding (Moszyński 1929, 253 et. all.) used in white tanning were replaced with mills using water power no earlier than in the 16th century. Fulling mills have been known in Pomerania since at least the 14th century (Bogucka 1962, 129). In the 16th and 17th centuries fulling mills were set up in Szczecin in Łasztownia and Upper Wik, however, we do not know precisely to which period the oldest of them are dated.


96

3. Uwagi na temat narzędzi wykorzysty-wanych w szewstwie i rymarstwieW średniowiecznej wytwórczości skórzanej

w XII stuleciu bardzo wyraźnie ugruntowało się szycie w grubości skóry, które niemal cał-kowicie wyparło szycie proste, tj. wymagające przekłucia skóry na wylot. Prawidłowość wyko-nywanych szwów oraz staranność i regularność ściegów świadczą o znacznych zdolnościach manualnych wytwórców. Taką niezwykłą re-gularność odnotował w przypadku wyrobów szewskich ze Wzgórza Zamkowego w Szczeci-nie Eugeniusz Cnotliwy (1980, tab. 12.6). Ba-dacz ten zauważył, że szycie podeszwowe wy-konywano także w równych odległościach od krawędzi. Dzięki zachowanym śladom ustalił, że podeszwy przytwierdzano dwiema lub więcej szpilkami do kopyta, a następnie w warstwie ze-wnętrznej nacinano ukośnie rowek, mniej więcej do połowy grubości skóry, prowadzony w odle-głości 0,5 – 1 cm od krawędzi (Cnotliwy 1980, 377-378). Wzdłuż tego rowka prowadzono następnie ścieg przez nakłute szydłem otwory. Stosowanie metody pozwalającej na zachowa-nie odpowiedniej odległości między linią ście-gu a brzegiem wyrobu potwierdziły znaleziska wczesnośredniowieczne z Rynku Warzywnego w Dzielnicy Chyżyńskiej (Kowalska 2010a, 70). W obu przypadkach prawdopodobne wy-daje się użycie prostego narzędzia, nazywane-go przez badaczy angielskich „double-armed leather creaser” (Ottaway, Morris 2003, 3235) lub „creaser” (Goodall 1990, Fig. 54). Druga sprawa to niezwykła regularność ściegów róż-nych typów. Powstaje pytanie, czy wspomniane wcześniej zdolności manualne wytwórców były wystarczającym czynnikiem do uzyskania nie-kiedy wręcz maszynowej rytmiki szycia?

Z badań wykopaliskowych nie znamy dotąd narzędzi, które można byłoby wiązać ze współ-czesnymi radełkami szewskimi lub rymarskimi (ang. „overstitch”). Współczesne przybory tego typu to ruchome, zębate kółka odciskające śla-dy lub wycinające otworki w przypadku skór cienkich (ryc. 61). Wykonanie takich odcisków markujących dziurki, zwłaszcza w przypadku grubych skór podeszwowych lub rymarskich, było pierwszym etapem szycia. Szydła o róż-nych przekrojach służyły w takich przypad-kach do ostatecznego przebijania otworów.

3. Notes on tools used in shoemaking and girdle makingIn medieval leathermaking trade in the

12th century stitching in the flesh of the leather became very popular, substituting di-rect stitching, i.e. passing through the entire thickness of the leather. The correctness of the stitches made and the care and regular-ity of stitches prove exceptional manual skills of the manufacturers. Such exceptional regu-larity in the case of shoemaking items recov-ered in Castle Hill in Szczecin was noted by Eugeniusz Cnotliwy (1980, Table 12.6). The researcher noted, that also sole stitching was made at equal intervals from the edge. Thanks to impressions preserved he con-cluded, that soles were attached with one or two nails to the shoemaker’s last, and then a groove was cut, more or less to half the thick-ness of leather, running 0.5 to 1 cm from the edge (Cnotliwy 1980, 377-378). Then stitch was made along the groove through holes pierced with an awl. The application of the method ensuring that equal intervals were kept between the stitch and the edge were confirmed by early medieval finds recovered in Rynek Warzywny in Chyżyńska neigh-bourhood (Kowalska 2010a, 70). In both cases the use of a tool called ‘double-armed leather creaser’ (Ottaway, Morris 2003, 3235) by English researchers, or ‘creaser’ (Goodall 1990, Fig. 54) seems very likely. The other issue is exceptional regularity of stitches of various types. The question arises, whether manual skills of manufacturers mentioned earlier were the satisfactory condition for ob-taining sometimes even machine-like regu-larity of stitches?

Excavations have not recovered as yet tools, which could be associated with con-temporary revolving shoemaker’s or girdle maker’s punches (English “overstitch”). Contemporary tools of this type are rotary serrated wheels for making impressions or punching holes in the case of thin leather (Fig. 61). Making such impressions mark-ing holes, especially in the case of sole or saddler’s leather, was the first step towards sewing. Awls of various diameters were used in such cases for final piercing holes.


97

Wydaje się, że w średniowiecznych warsztatach funkcję tę mogły pełnić przedmioty ukazane na dwóch miniaturach w Księdze Braci Mendel z XV wieku. W skromnym wyposażeniu warsz-tatów znajdują się noże szewskie o półksiężyco-watych głowniach, szydła, nożyce i kopyta. Na stołach leżą też przybory w kształcie pierścieni (drewnianych?), na których zaznaczone są po dwa rzędy ciemnych plamek (ryc. 62A-B). Wy-daje się, że mogą to być radełka szewskie z na-bitymi w równych odstępach kolcami (metalo-wymi? drewnianymi?). Współczesne przybory tego typu mają kolce różnej długości, rozsta-wione w różnych odstępach, dostosowanych do rodzaju planowanego ściegu. Podobnie mogło być w przypadku przyrządów średniowiecz-nych, o czym świadczą zachowane na wyro-bach i fragmentach wyrobów ślady po szyciu (tabl. XLVII).

W opisach średniowiecznych technik wy-twórczych najwięcej uwagi poświęca się ele-mentom składowym wyrobów oraz sposobom ich łączenia. Szwy i ściegi są różnie nazywane, ale w pryncypiach badacze są zgodni – szy-cie wykonywane było przez dziurki wcześniej

It seems that in medieval workshops such function could be performed by tools shown on two illuminations in the Mendel House-book dating to the 15th century. The austere equipment of the workshop includes shoe-maker’s knives with half-moon blades, awls, shears and lasts. On the tables there are also ring-shaped tools (wooden?) on which two rows of dark points can be seen (Fig. 62A-B). It seems they could be revolving shoemaker’s punches with evenly distribut-ed studs (metal? wooden?). Contemporary revolving punches have spikes of various length and are distributed at equal inter-vals, adjusted to the type of stitch required. It could have been similar in the case of me-dieval revolving punches, which is indicated by impressions of stitches preserved on finds and their fragments (Table XLVII).

A lot of attention is given to components and they ways of joining them in the de-scriptions of medieval techniques of pro-duction. Stitches and sewing methods are called in a variety of ways, but in principle researches are of the same opinion: sewing

Ryc. 61. Współczesne radełka rymarskie i szewskie, rys. A. Ryś

Fig. 61. Contemporary revolving shoemaker’s and grid maker’s punches, drawn by A. Ryś


98

nakłuwane szydłem, za pomocą powoskowa-nych nici roślinnego pochodzenia (por. Ko-walska 2010a, tam przegląd literatury). Nie znalazłam jednak informacji na temat średnio-wiecznych radełek szewskich czy rymarskich, chociaż odnotowano, iż otworki muszą być za-znaczane z wielką precyzją i w odpowiedniej odległości od krawędzi36.

Większe zainteresowanie budzi kwestia wy-korzystywania w produkcji obuwniczej kopyt szewskich. Autorzy opisują ich użycie w po-dobny sposób, uznając że nie były modelami stóp, a ich kształt zależał od panującej mody lub preferencji co do typu wytwarzanego obu-wia (por. Dahlbäck 1983, 217-220; Salaman 1986, 144-145; Grew, de Neergaard 1988, 47; Larsen 1992, 34; Kaute 1998; Harjula 2008, 139). Drewniane kopyta szewskie należą do

36 …the holes must be pricket with great precision or at a safe distance from the edges (Nielsen 1991, 88).

was made with a waxed thread of vegeta-ble fibres which was passing through holes punched with an awl (cf. Kowalska 2010a, therein review of literature). However, I have not found information on medieval re-volving shoemaker’s or saddler’s punches, although it has been noted, that the holes must be pricked with great precision or at a safe distance from the edges36 .

More attention is given to the issue of using shoemaker’s lasts in the shoemaking trade. Authors describe their use in a simi-lar way considering those were not mod-els of feet and their shape reflected current fashions or preferences with regard to shoes made (cf. Dahlbäck 1983, 217-220; Salaman 1986, 144-145; Grew, de Neergaard 1988, 47; Larsen 1992, 34; Kaute 1998; Harjula

36 ...the holes must be pricked with great precision or at a safe distance from the edges (Nielsen 1991, 88).

Ryc. 62. Warsztaty szewskie, I Księga Braci Mendel: A – Ott Norlinger, 1476; B – Schuster, 1432, Die Haus-bücher der Nürnberger Zwölfbrüderstiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg

Fig. 62. Shoemaker’s workshop from Mendel Housebook I: A – Ott Norlinger, 1476; B – Schuster, 1432, Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüderstiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg


99

przedmiotów stosunkowo rzadko odkrywanych w trakcie badań archeologicznych (por. Wiklak 1969, 485; Przybyszowska 1979, 154; Roma-now 1981, 171), a jeszcze mniej wiadomo na temat wzorników używanych w trakcie wykra-wania elementów składowych wyrobów wielo-częściowych. Stosowanie odpowiednich szablo-nów potwierdzone jest między innymi poprzez powtarzalność kształtów ścinków odkrywanych w pracowniach skórzanych (Wywrot-Wysz-kowska 2008, 116) oraz elementów wyrobów gotowych. Bezpośrednich dowodów na wyko-rzystywanie szablonów, utożsamianych czasem z kopytami szewskimi, w szewstwie wczesno-średniowiecznym dostarczyły znaleziska z No-wogrodu Wielkiego (Izjumova 1959, 198-199; 1967, 83; Ojateva 1962, 80; Brisbane 1992, 183). Niewielką liczbę znalezisk drewnianych kopyt tłumaczy się także ich szybkim zużywaniem się w wyniku kołkowania – wbijania drewnia-nych kołeczków lub żelaznych gwoździków w celu unieruchomienia podeszwy podczas montażu obuwia (por. Goubitz, van Driel-Murray, Groenman-van Waateringe 2001, 104). Współczesne drewniane wzorniki czę-sto wzmacniane były metalowymi okuciami chroniącymi brzegi i przedłużającymi okres użytkowania.

W późnośredniowiecznej wytwórczości rze-mieślniczej sporadycznie używano kościanych i rogowych szydeł, które zastąpione zostały na-rzędziami żelaznymi z drewnianymi trzonka-mi. Zmiany następowały stopniowo. Najwięcej okazów kościanych i rogowych odnotowano w szczecińskich nawarstwieniach z okresu od końca X do 2. połowy XI wieku. Ich liczba spadła o około połowę w okresie od końca XI do początku XII wieku, zaś w warstwach naj-młodszych, z okresu od XII do 1. połowy XIII wieku, odkryto zaledwie 2 egzemplarze szydeł z kości (Kowalska 2010a, 65-67). Równolegle używano też szydeł żelaznych, które stano-wiły we wczesnym średniowieczu blisko 72% wszystkich znalezionych narzędzi metalowych (z badań na Rynku Warzywnym, Szczecin 2011, por. też Rogosz 1983, 265; Kowalska 2003c, 310) i wystąpiły mniej więcej równomiernie we wszystkich warstwach kulturowych. Z okresu późnego średniowiecza, z badań w północ-no-wschodniej części suburbium znamy jedy-nie fragmenty kolców żelaznych szydeł, które

2008, 139). Wooden shoemaker’s lasts are finds rarely recovered in the course of ar-chaeological excavations (cf. Wiklak 1969, 485; Przybyszowska 1979, 154; Romanow 1981, 171) and even less is known about patterns used while cutting out components of multi-piece goods. The use of patterns is confirmed by i.e. the repetitiveness of the shapes of offcuts recovered in leatherwork-ing workshops (Wywrot-Wyszkowska 2008, 116) and the elements or finished goods. Direct evidence for using patterns, some-times identified with shoemaker’s lasts in medieval shoemaking were provided by as-semblages recovered in Novogrod the Great (Izjumova 1959, 198-199; 1967, 83; Ojateva 1962, 80; Brisbane 1992, 183). A limited number of wooden lasts recovered can also be explained in terms of accelerated wear in the process of pegging: nailing wooden pegs or iron nails for the purpose of fastening the sole during the assembly process (cf. Goub-itz, van Driel-Murray, Groenman-van Waa-teringe 2001, 104). Contemporary wooden lasts were often reinforced with metal fit-ting protecting the edges and extending the period of their use.

Bone and horn awls were rarely used in late medieval production; they were substi-tuted with iron tools with wooden handles. Changes evolved gradually. The biggest number of bone and horn items were recov-ered in Szczecin contexts dating back to the period from the end of the 10th until the sec-ond half of the 11th century. Their number fell by about a half in the period from the end of the 11th century until the beginning of the 12th century, while in the youngest contexts, from the 12th century until the first half of the 13th century only two items of bone awls were recovered (Kowalska 2010a, 65-67). Simultaneously iron awls were used, which accounted for about 72% of all met-al tools recovered (in excavations in Rynek Warzywny, Szczecin 2011, cf. also Rogosz 1983, 265; Kowalska 2003c, 310) and were deposited more or less evenly in all contexts. Only fragments of iron awls, which were recovered in minor quantities in compari-son to other tools, were recovered in north-eastern part of the suburbium in the late


100

wystąpiły w marginalnym odsetku w stosunku do innych narzędzi. Nie znaleziono też igieł ani igielników.

Związek z krawiectwem lub skórnic-twem mają nożyce kabłąkowe (sprężynowe). Z nawarstwień wczesnośredniowiecznych w omawianym rejonie miasta pochodzą czte-ry ostrza tego typu oraz jeden fragment okazu dźwigniowego (por. Kowalska 2010a, 67-69). Nożyce sprężynowe, znane z badań wykopa-liskowych od okresu lateńskiego, pozostawały niezmienne w formie przez stulecia. Używa-no ich w pracach domowych, rzemieślniczych, pielęgnacyjnych i gospodarskich. Różniły się między sobą wielkością, kształtem i roz-stawem ostrzy oraz zdobieniem (Żak 1960, 419; Schoknecht 1977, Taf. 26; Hensel 1987, 295; Grew, de Neergaard 1988, 51 n., tabl. 70-73; Saggau 2000, Abb. 22-24; Leciejewicz 2007, ryc. 71:15). Egzemplarze mniejsze do-brze sprawdzały się w pracach wymagających większej precyzji. Na terenie Szczecina wystą-piły we wszystkich badanych wykopaliskowo rejonach: na Wzgórzu Zamkowym (Szczecin 1983, ryc. 25.1) i w obrębie suburbium (Cno-tliwy 1996b, ryc. 5.10, 10.7; Szczecin 2003, 311; Szczecin 2011, 277, ryc. 222.7), także w nawarstwieniach datowanych na późne śre-dniowiecze (ryc. 63).

medieval period. No needles or needle-cases were recovered.

Arched (spring) shears are also associ-ated with textile crafts or leatherworking trade. 4 parts of such shears and 1 part of lever shears were recovered in the course of research on the early medieval period in the area of the town discussed here (cf. Kowal-ska 2010a, 67-69). Spring shears, known in archaeological excavations since the La Tène culture, remained unchanged over centuries. They were used in household chores, crafts, caring and other jobs about the house. They differed with regard to size, shape, span and decoration (Żak 1960, 419; Schoknecht 1977, Taf. 26; Hensel 1987, 295; Grew, de Neergaard 1988, 51 et al., Table 70-73; Saggau 2000, Abb. 22-24; Leciejewicz 2007, Fig. 71:15). Smaller ones were used for more precise jobs. As far as the area of Szczecin is concerned, they were recovered in all sites on Castle Hill (Szcze-cin 1983, Fig. 25.1) and within suburbium (Cnotliwy 1996b, Fig. 5.10, 10.7; Szczecin 2003, 311; Szczecin 2011, 277, Fig. 222.7), as well as in contexts dated to the late me-dieval period (Fig. 63).

Ryc. 63. Nożyce kabłąkowe (sprężynowe) z badań archeologicznych we wschodniej części suburbium w Szczecinie datowane na 2. połowę XIII wieku, rys. M. Jusza

Fig. 63. Arched (spring) shears recovered in the course of archaeological excavations in eastern part of suburbium dating to the second half of the 13th century, drawn by M. Jusza


101

1. Badania historyczne nad średniowiecz-nym rzemiosłem szczecińskimW historii badań nad rozwojem Szcze-

cina w okresie polokacyjnym problematyka rzemiosła i wytwórczości cechowej cieszyła się dość umiarkowanym zainteresowaniem. W pionierskim okresie historycznych zainte-resowań Szczecinem uwaga badaczy skupiona była przede wszystkim na odtworzeniu dzie-jów miasta i regionu na podstawie dokumen-tów zgromadzonych w archiwach książęcych, zbiorach prywatnych i archiwum miejskim. Z oryginalnych dokumentów, zniszczonych w trakcie ostatniej wojny, mogli jeszcze korzy-stać badacze, których dzieła uznać należy za prekursorskie: Paul Friedeborn, Fryderyk Thie-de oraz w 2. połowie XIX wieku Gustav Kratz, Otto Blümcke i Martin Wehrmann. Znaczny wkład w rozwój badań w XIX i początkach XX wieku przyniosły prace Friedricha Dregera z 174837 i Johanna Carla Ölrichsa z 1769 roku38, w których znalazły się odpisy dokumentów po-morskich z lat 1140–1269 (Białecki 1999b, 206).

37 Codex diplomaticus oder Urkundenbuch, so die Pom-mersch-Rügianisch- und Caminsche auch andere Lande agehen.

38 Codex Pomaraniae vicinarumque terrarum diploma-ticus.

1. Historical studies on medieval crafts in SzczecinIn the history of the development of Szcze-

cin in the post-location period the issues of crafts and guild production enjoyed a relatively mild interest. In the pioneer period of histori-cal interest in Szczecin researches concentrated primarily on the reconstruction of the history of the town and the region subject to docu-ments collected in duke’s archives, private col-lections and the municipal archive. Original documents, destroyed in the course of World War II, could still be used by researches, whose works need to be considered pioneering ones: Paul Friedeborn, Fryderyk Thiede and, in the second half of the 19th century, Gustav Kratz, Otto Blümcke and Martin Wehrmann. A con-siderable contribution to the development of studies in the course of the 19th and the begin-ning of the 20th centuries was made by works of Friedrich Dreger of 174837 and Johann Carl Ölrichs of 176938, which included transcripts of Pomeranian documents dated 1140-1269

37 Codex diplomaticus oder Urkundenbuch, so die Pom-mersch-Rügianisch- und Caminsche auch andere Lande agehen.

38 Codex Pomaraniae vicinarumque terrarum diploma-ticus.

Rozdział IV / Chapter IV

Rzemiosła skórnicze w badaniach historycznychLeatherworking in historical studies

…odzierał cuchnące ostrą zwierzęcą wonią skóry, moczył je, mizdrował, wapnował, wytrawiał …właził do wypełnionych żrącymi wyziewami dołów garbarskich …

Całymi miesiącami nosił wodę z rzeki. …Po roku nabawił się wąglika, choroby będącej postrachem garbarzy i zazwyczaj kończącej się śmiercią…”

(Süskind 2005, 34)

He scraped the meat from bestially stinking hides, watered them down, dehaired them, limed, bated, … climbed down into the tanning pits filled with caustic fumes …

For months on end, he hauled water up from the river. …After one year of an existence more animal than human, he contracted anthrax, a disease feared by tanners

and usually fatal …(Süskind 2005, 31)

102

Problematyka gospodarcza, w tym także zagad-nienia powstania i rozwoju cechów rzemieślni-czych, częściej zaczęła się pojawiać w pracach z 2. połowy XIX wieku (Quandt 1869; Lemcke 1885; Schumann 1887; Lemcke, Fridrich 1926; Hofmeister 1940). Utrata archiwów cechowych znacznie ograniczyła możliwości studiów nad życiem ekonomicznym i obyczajowym miasta, dlatego prace badaczy przedwojennych uznać trzeba za szczególnie cenne, nawet jeśli odpi-sy dokumentów, zwłaszcza z XIII–XVI wieku, zawierają błędy lub są niepełne (Labuda 1985, 751-752). Największe znaczenie w badaniach nad rzemiosłem mają do dzisiaj prace Ottona Blümckego (1884; 1887) i Martina Wehrmanna (1911)39, a w okresie powojennym Heleny Chło-pockiej (1948; 1952) oraz (w ograniczonym za-kresie) Moniki Frankowskiej-Makały (2004a), dalekie jednak od wyczerpania tematu40.

Większość zachowanych w archiwum szczecińskim statutów cechowych pochodzi z XVI–XVII wieku, ale tylko w niektórych znajdują się informacje, że zostały dokład-nie przepisane ze starszych dokumentów (Przewodnik 2002). Szczególnie przydatna w badaniach nad średniowiecznymi cecha-mi rzemieślniczymi okazała się najstarsza zachowana księga miejska, z lat 1305–1352, w której znajdują się informacje o zawodach wykonywanych w tym czasie przez szczeci-nian (Stettiner Stadtbuch 1921; por też Sąsiedzi w Europie 2012, 23-24). Są to przede wszyst-kim przedstawiciele podstawowych rzemiosł spożywczych: piekarzy, rzeźników, kiełba-śników, młynarzy i piwowarów oraz rzemiosł związanych z zaspokajaniem elementarnych potrzeb mieszkańców, w tym krawców, tkaczy, płócienników, a także garbarzy, rymarzy, ku-śnierzy i szewców, kaletników oraz wytwórców

39 Por. także prace o charakterze przyczynkarskim i ogól-nym na temat poszczególnych cechów: kuśnierzy (Ga-edke 1931), piekarzy (Kottwitz 1899), złotników (Be-the 1933; 1940; Frankowska-Makała 2004a), rzeźników i budowniczych (Waterstraat 1903; 1912), piwowarów (Formazin 1937) i bractwa tragarzy (Blümcke 1885), które jednak w większości dotyczą okresu nowożytne-go. Nieco miejsca poświęcono także cechom powsta-łym w XVI stuleciu (Labuda 1985, 760, tam zestawie-nie literatury przedwojennej).

40 Por. też Bartczak 1997; Majewski 2005; Pawłowska 2010.

(Białecki 1999b, 206). Economic issues, in-cluding the questions of the establishment and development of guilds started to appear more frequently in works dating back to the second half of the 19th century (Quandt 1869; Lemcke 1885; Schumann 1887; Lemcke, Fridrich 1926; Hofmeister 1940). The loss of guild archives considerably limited the possibility of studies on economic as well as social life of the town hence works of pre-war researches need to be considered particularly valuable, even if the transcripts of documents, especially those dat-ing back to the 13th up to 16th centuries include inconsistencies or are incomplete (Labuda 1985, 751-752). Of major significance for the studies on crafts are the works of Otto Blümcke (1884; 1887) and Martin Wehrmann (1911)39, and in the post-war period works of Helena Chłopocka (1948; 1952) and, to a limited ex-tent, Monika Frankowska-Makała (2004a), however, these are far from being exhaustive40.

The majority of guild statutes which sur-vived down to our times date back to the 16th and 17th centuries, but only some of them con-tain information that they are true handwrit-ten copies of earlier documents (Przewodnik 2002). Especially useful for studies on medi-eval guilds proved to be the earliest surviving town book covering the period 1305–1352, which contains information on occupations practised by the inhabitants of Szczecin at that time (Stettiner Stadtbuch 1921; cf. also Sąsiedzi w Europie 2012, 23-24). These are primar-ily representatives of basic food crafts: bakers, butchers, sausage-makers, millers and brew-ers as well as crafts relevant to satisfying ba-sic needs of the inhabitants, including tailors, weavers, linen makers, tanners, furriers and shoemakers, bag makers, as well as producers

39 Cf. also contributory and general works on indivi-dual guilds: furrier’s (Gaedke 1931), baker’s (Kot-twitz 1899), goldsmith’s (Bethe 1933; 1940; Fran-kowska-Makała 2004a), butcher’s and builder’s (Waterstraat 1903; 1912), brewer’s (Formazin 1937) and the brotherhood of carriers (Blümcke 1885), most of which unfortunately refer to modern times. Guilds established in the 16th century also received some attention (Labuda 1985, 760, therein list of pre-war literature).

40 Cf. also Bartczak 1997; Majewski 2005; Pawłowska 2010.

Rzemiosła skórnicze w badaniach historycznych

103

bardziej wyszukanych towarów – np. pergami-nu (Stettiner Stadtbuch 1921, 255 n.; Piskorski 2005, 131). Znaczna grupa zawodów wiąże się z obsługą portu. Księga wymienia między in-nymi tragarzy, żeglarzy, przewoźników i fur-manów. W szybko rozwijającym się mieście nie mogło też zabraknąć cieśli, stolarzy, mura-rzy, kamieniarzy, kowali, brukarzy. Strukturę zawodową w XIV wieku odzwierciedlają dość dobrze nazwy ulic, przy których zamieszki-wali przedstawiciele tej samej lub zbliżonej profesji: platea lanificum (tkacka), platea car-nificum (rzeźnicza), platea corrigiatorum (ry-marska), platea fartorum (kiełbaśnicza), pla-tea allifusorum (giserska). Zdaniem badaczy, nazwy odnotowane w wieku XV – bednarska, panewników, kożuszników, powroźników i kaletników – powstały wcześniej (Lesiński 1985, 103).

Z zachowanych dokumentów wynika, iż miasto zyskało przywilej tworzenia organiza-cji zawodowych w 1243 lub 1245 roku (Prze-wodnik 2002, 297; Piskorski 2005, 131), a już w 1. po łowie XIV wieku w Szczecinie działało w sumie ponad 40 cechów i gildii: opus, offi-cium, gylda, fraternitas, societas (Piskorski 2005, 131). Jako pierwsi skorzystali z prawa do zrze-szania się szczecińscy szewcy, którzy prawdo-podobnie już w 1262 roku utworzyli swój cech. Istnieją, co prawda sugestie, że chodzić może dopiero o rok 1362, dokument ten zachował się bowiem jedynie w kopii z 1. połowy XVI wie-ku, ale, zdaniem badaczy, pierwowzór spisany w języku łacińskim wystawiony został przez księcia lub wójta (Piskorski 2005, przypis 270). Następne cechy wymieniane są w źródłach do-piero w latach 1309–1313, w tym cech kowali, ślusarzy, płatnerzy, nożowników, mieczowni-ków i konwisarzy, i w latach 50. XIV stulecia, w tym cech tkaczy i kuśnierzy (PUB V, 145-147; Blümcke 1884, 105).

Szczecińskie organizacje zawodowe już w XIV wieku znamionuje znaczne rozdrob-nienie (Stettiner Stadtbuch 1921, 271 n.). W przypadku zawodów, których podstawą działalności był ten sam surowiec, wcześnie dochodziło do sporów kompetencyjnych, od-notowywanych w księgach cechowych. Już w 1262 roku szczecińscy szewcy weszli w spór

of more sophisticated goods, such as e.g. parch-ment (Stettiner Stadtbuch 1921, 255 et al.; Piskorski 2005, 131). A considerable number of professions is connected with port services, the book mentions, among others, carriers, sailors, ferrymen and carters. There could be no short-age of joiners, carpenters, bricklayers, stonema-sons, blacksmiths, pavers in a quickly develop-ing town either. The occupational structure in the 14th century is quite well reflected in the names of streets at which the representa-tives of the same or a similar profession lived: platea lanificum (weaver’s), platea carnifi-cum (butcher’s), platea corrigiatorum (leather worker’s), platea fartorum (sausage maker’s), platea allifusorum (founder’s). In the opinion of researchers the names of streets noted in the 15th century: cooper’s, salt maker’s, sheepskin maker’s, twine maker’s and bag maker’s were established earlier (Lesiński 1985, 103).

The documents which survived down to our times indicate that the town was granted the privilege to establish guilds in 1243 or 1245, (Przewodnik 2002, 297; Piskorski 2005, 131), and as early as in the first half of the 14th centu-ry there were over 40 associations of craftsmen and guilds (opus, officium, gylda, fraternitas, societas) (Piskorski 2005, 131). The first to en-joy the privilege of forming guilds were Szcze-cin shoemakers, who might have formed their guild as early as in 1262. Although there are some suggestions claiming a later date, namely that 1362 might have been meant, as the docu-ment survived down to our times as a copy only dated to the first half of the 16th century, but according to some researchers the original written in Latin was issued either by a priest or by an alderman (Piskorski 2005, footnote 270). Further guilds are mentioned in sources no earlier than 1309-1313 and these include blacksmith’s, locksmith’s, armourer’s, sword maker’s and pewter maker’s guilds and later, in the 1350s including weaver’s and furrier’s guilds (PUB V, 145-147; Blümcke 1884, 105).

As early as in the 14th century the associa-tions of craftsmen in Szczecin are characterised by considerable fragmentation (Stettiner Stadt-buch 1921, 271 et al.). In case of occupations relying on the same raw material disputes over competence were noted down in guild’s books

Leatherworking in historical studies

104

z garbarzami – ze względu na brak w sta-tutach odpowiednich zapisów dotyczących sposobów zaopatrywania się w surowiec do produkcji (Blümcke 1884, 217). Szewcy za-warowali sobie prawo skupu skór od oko-licznych chłopów jesienią (do 1 listopada)41, w okresie, gdy przywożono ich najwięcej na targ i były najtańsze (Lesiński 1985, 104), a nie można też wykluczyć, że chodziło o ja-kość surowca, najlepszą właśnie w okresie jesiennym. Garbarze mogli zaopatrywać się w surowe skóry zwierzęce w pozostałym okre-sie. W dokumentach zachowały się informa-cje, iż w XIV wieku skóry sprowadzane były do Szczecina z innych ośrodków pomorskich, a także duńskich i polskich (PUB V, 76-77). Pomyślny rozwój jednej ze specjalności skór-niczych powodował intensyfikację podziałów na rzemiosła pokrewne, zależne od siebie. Z pewnością wpływał też korzystnie na roz-szerzanie rynku, zarówno w zakresie eksportu, jak też importu surowca i wyrobów. Tym chy-ba, między innymi, można tłumaczyć fakt, iż jednym z najbogatszych już w początkach XIV wieku był cech rzeźników, z własną rzeźnią i kilkudziesięcioma jatkami w mieście. Produkt uboczny – skóry zwierzęce – znajdował od-biorców wśród przedstawicieli rzemiosł skór-niczych, w tym głównie garbarzy i szewców, a także kuśnierzy, rymarzy, siodlarzy.

Zrzeszenia zawodowe strzegły przede wszystkim interesów ekonomicznych swoich członków. Dbały także o jakość i cenę pro-duktów, a także ustalały wielkość produkcji. Największą odpowiedzialność przyjmował na siebie mistrz – właściciel warsztatu rze-mieślniczego, który organizował zakup su-rowców, decydował w sprawach produkcji i osobiście wykonywał najbardziej precy-zyjne i odpowiedzialne zadania (Blümcke 1884, 133 n.). Przez co najmniej trzy stulecia zasady funkcjonowania cechów, regulowane

41 Początkową datę tego okresu wyznacza dzień św. Bar-tłomieja, uznawanego za patrona wielu rzemiosł, w tym garbarstwa, szewstwa, siodlarstwa i rzeźnictwa. Atrybutem tego świętego jest nóż do zdzierania skóry. Nie ma to jednak związku ze skórnictwem – św. Bar-tłomiej Apostoł zginął śmiercią męczeńską odarty żyw-cem ze skóry (Marecki, Rotter 2009, 98-99).

relatively early. As early as in 1262 Szcze cin shoemakers entered into a dispute with tan-ners due to lack of relevant provisions in the guild’s statutes concerning ways of supplying with raw material for production purposes (Blümcke 1884, 217). Shoemakers reserved for themselves the right to purchase animal skins from local farmers in autumn (until 1 November)41, in the period when most of them were brought on the market and they were the cheapest (Lesiński 1985, 104), how-ever, it can not be excluded either that the reason behind it might have been the qual-ity of the raw material, the best just in au-tumn. Tanners could be supplied with raw hide in other periods. Information preserved in documents indicate that in the 14th century rawhide was brought to Szczecin from other Pomeranian centres, as well as from Danish and Polish (PUB V, 76-77). Successful devel-opment of one leatherworking trade resulted in intensified division into related, interde-pendent crafts. It must have had a positive in-fluence on market spread, both with regard to export, as well as the import of raw materials and ready products. That could be, probably, the explanation of the fact why the butcher’s guild was one of the richest guilds as early as at the beginning of the 14th century, having its own slaughterhouse and numerous butcheries in town. The by-product: animal skins found customers among tanners, shoemakers, furri-ers, girdle makers and saddle makers.

Associations of craftsmen safeguarded pri-marily economic interests of their members. They also cared about the quality and the price of products, and set the volume of production. The greatest responsibility was assumed by the master, the owner of a workshop, who organised the purchase of raw materials, made decisions on the matters of production and carried out the most precise and responsible tasks himself (Blümcke 1884, 133 et al.). For no fewer than three centuries the principles of the functioning

41 The starting date of that period is marked by St. Bar-tholomew’s day, recognised as the patron saint of cra-ftsmen, including tanners, shoemakers, saddle makers and butchers. His attribute is a long knife, however, it has nothing to do with leather making: St. Bartho-lomew died as martyr skinned alive (Marecki, Rotter 2009, 98-99).


105

przez statuty, podlegały stosunkowo niewiel-kim zmianom. Organizacja cechowa broniła skutecznie wytwórców przed konkurencją, ale też hamowała rozwój najbardziej kre-atywnych rzemieślników, przez co była dość konserwatywna (Lesiński 1985, 101). Do-piero w 1. połowie XVIII wieku przeprowa-dzona została gruntowna reforma rzemiosł szczecińskich (Przewodnik 2002, 298)42.

2. Próba lokalizacji miejsc garbowania skóry w średniowiecznym mieścieSugestywny opis Patricka Süskinda przed-

stawiony w książce Pachnidło, którego frag-ment przyjęłam za motto tego rozdziału, daje nam tylko ograniczone wyobrażenie o trudach i uciążliwościach pracy w garbarni. Dopiero wizyta w miejscu obróbki, lub tylko przecho-wywania surowej skóry zwierzęcej, pozwala uświadomić sobie, z czym tak naprawdę mamy do czynienia. Cuchnące wyziewy, toksyczne gazy, roje owadów i pasożytów wywołujących groźne choroby, wilgoć – czynniki te decydo-wały o lokalizacji miejsc obróbki surowej skó-ry możliwie daleko od miejsc zamieszkania. Jednakże badania archeologiczne prowadzone w obrębie średniowiecznych miast dowodzą, że obiekty garbarskie lokowane były nawet pośród gęstej zabudowy mieszkalnej, w granicach mu-rów miejskich. Ważnym warunkiem ich funk-cjonowania był bezpośredni dostęp do wody, której w tej dziedzinie wytwórczości zużywa się bardzo dużo43, oraz odpowiednio duże place pozwalające na lokalizację magazynów, prze-wiewnych szop, kadzi lub dołów garbarskich i farbiarskich oraz miejsc pracy i gromadzenia

42 Księgi cechowe zawierają szereg cennych informacji związanych nie tylko z życiem zawodowym, ale też społeczno-religijnym i towarzyskim, często były prze-kazywane z pokolenia na pokolenie, na przestrzeni kil-ku stuleci (Pawłowska 2010). Do naszych czasów prze-trwały księgi Cechu Kuśnierzy z lat 1589–1934, Cechu Siodlarzy z XVI – początku XIX wieku oraz Cechu Szewców z lat 1557–1932 (Przewodnik 2002, 328-329). Księgi te dzielą się na urzędowe, tzw. Amtsbuch, księgi protokołów – Protokolbuch, księgi mistrzów, czeladni-ków i uczniów – Meister-, Gesellen- i Lehrjungenbuch, księgi rachunkowe – Rechnungsbuch oraz księgi nor-matywne (Pawłowska 2010).

43 Por. Krzywicki 1950; Lasek 1954; Jasiewicz 1964; Tur-nau 1975.

of guilds set forth by guild statutes were subject to relatively small changes. The guild’s organi-sation effectively defended the manufacturers against competitors, however, on the other hand, simultaneously hindered the development of most creative craftsmen, which made it quite conservative (Lesiński 1985, 101). It was no ear-lier than in the first half of the 18th century that a thorough reform of the crafts of Szczecin was carried out (Przewodnik 2002, 298)42.

2. Attempts at locating tanneries in me-dieval townThe lurid description by Patrick Süskind in

the novel Perfume: The Story of a Murderer the fragment of which I adopted as motto for this chapter gives only a limited picture on how arduous and tough the work in a tannery was. Only a visit to the place where rawhide is pro-cessed, or just stored, makes us realize what kind of a place we are actually dealing with. Foul smells, toxic gases, swarms of insects and parasites spreading severe diseases and damp-ness were the factors which relegated the lo-cation of a tannery far from dwelling places. However, archaeological excavations carried out within the limits of medieval towns pro-vide evidence that tanneries were located even in densely populated places, within city walls. An important condition for the functioning of this craft was direct access to water, which is used in huge quantities in a tanning process43, and free spaces big enough to locate ware-houses, airy sheds, vats or tanning and dying pits, as well as work spaces and spaces for col-lecting waste or ancillary gear for crushing

42 Guild books include a lot of invaluable information re-levant not only to the life of work, but also social and religious one, often passed on from generation to ge-neration, over a period of a few centuries. (Pawłowska 2010). Books which survived down to our times inclu-de: Furrier’s Guild dating back to 1589-1934, Saddle Maker’s Guild Book dating back to the 16th until the beginning of the 19th century as well the Shoema ker’s Guild dating back to 1557-1932 (Przewodnik 2002, 328-329). Said books are divided into official, the so cal-led Amtsbuch, books of records Protokolbuch, books of masters, journeymen and apprentices Meister-, Gesellen- and Lehrjungenbuch, account books Rechnungsbuch and norm-setting books (Pawłowska 2010).

43 Cf. Krzywicki 1950; Lasek 1954; Jasiewicz 1964; Tur-nau 1975.


106

odpadów, a także urządzeń pomocniczych do rozkruszania kory oraz foluszy (por. Kowalska 2010a, 31-48).

Dotychczasowe badania wykopaliskowe nie przyniosły na razie odpowiedzi na pyta-nie o lokalizację garbarni w średniowiecznym Szczecinie. Jedynym materialnym śladem lo-kalnej wyprawy, na niewielką zresztą skalę, był dół wypełniony wapnem i sierścią odkryty na Rynku Warzywnym w warstwie datowanej na koniec XII wieku (Kowalska 2010a, ryc. 4). W przypadku produkcji tego typu w mieście późnośredniowiecznym, w którym garbarze jako jedni z pierwszych uzyskali prawo do zrzeszania się, a zatem tworzyli prężną grupę zawodową, należy liczyć się z bardziej zaawan-sowaną wytwórczością, wykraczającą poza potrzeby własnego gospodarstwa lub warszta-tu, wymagającą przestrzeni i zaangażowania większej liczby osób. Wydaje się, że odpowied-nie warunki lokalizacji takich miejsc w okresie po lokacji miasta w 2. połowie XIII wieku mo-gła spełniać Dzielnica Chyżyńska, zwłaszcza jej część wschodnia z bezpośrednim dostępem do rzeki – zachodniego nurtu Odry. Jednakże w dotychczasowych wykopach archeologicz-nych nie natrafiono na żadne ślady działal-ności garbarskiej. Trzeba jednak zaznaczyć, że nie odsłonięto w tym rejonie całej działki wraz z podwórzem czy zapleczem, gdzie tradycyjnie lokowane były obiekty gospodarcze o różnym przeznaczeniu. Ponadto w wyko pie 3 (kwartał VI), usytuowanym najbliżej Odry, młodsze warstwy późnośredniowieczne zostały całko-wicie zniszczone podczas wznoszenia nowo-żytnych kamienic ceglanych, stawianych na specjalnych, kilkupoziomowych rusztowa-niach drewnianych. Do około 2. dekady XIII wieku funkcjonowały w tym miejscu wczesno-średniowieczne umocnienia obronne (Szcze-cin 2003, 173-212, 277-288). Po ich niwelacji aż do 5. dekady tego stulecia wyspowo wzno-szono tu budynki zrębowe i plecionkowe oraz obiekty gospodarcze wolnostojące, w tym piec, a następnie domy ramowe wraz z przylegają-cymi do nich moszczonymi drewnem przej-ściami. Odkryto tu także pozostałości kanału ściekowego odprowadzającego do Odry wodę i nieczystości komunalne. Dopiero pod koniec XIII stulecia i w 1. połowie XIV wieku zwielo-krotniła się liczba działek osiedleńczych i tym

bark, and fulling mills (cf. Kowalska 2010a, 31-48).

Excavations carried out until today have not given the answer to the question con-cerning the location of a tannery in medieval Szczecin yet. The only material evidence for local tanning, though on a limited scale, was a pit filled with lime and fur discovered in Rynek Warzywny in the deposit dated to the 12th century (Kowalska 2010, Fig. 4). In case of tanning in a late medieval town, where tanners were one of the first to be granted the right to establish guilds, hence they were a powerful group of skilled workers, a more advanced production, going beyond the needs of a household or workshop, requiring space and many workers, was necessary. It seems that in the post-location period in the second half of the 13th century Chyżyńska neighbour-hood could meet the required conditions of location of intensive tanning, and in particu-lar its eastern part with direct access to water: the western reaches of the River Odra. How-ever, no evidence of tanning activity has been discovered in the course of excavations so far. It needs to be noted, however, that no full plot has been excavated in this location, including a yard or precincts, where outbuildings serv-ing various purposes were traditionally situ-ated. Moreover, in pit 3 (quarter VI) located closest to the River Odra younger late medi-eval deposits were totally destroyed during the construction of brick townhouses found-ed on special, multi-storey wooden frames. Until ca the 1220s early medieval fortifica-tions were located in this site (Szczecin 2003, 173-212, 277-288). Upon their levelling, until the 1250s log-framed houses and wattle hous-es were erected in random locations, includ-ing a stove, and then log-framed houses with adjoining passages surfaced with wood. Here the remains of a sewer carrying water and sewage to the River Odra were discovered. It was not until the end of the 13th century and the first half of the 14th century that the num-ber of settlement plots proliferated and there-by the number of frame houses located within their limits; moreover a street surfaced with wood and sanitary facilities in the backyard, appeared. None of the structures excavated


107

samym domostw ramowych lokowanych w ich obrębie, pojawiła się ponadto moszczona drew-nem ulica i obiekty sanitarne na zapleczach. Żaden z odkrytych obiektów nie był związany z obróbką skóry zwierzęcej.

Wykop 2 usytuowany był u zbiegu ulic Kłod-nej/Baumstrasse i Małej Odrzańskiej/Klei ne Oderstrasse w ten sposób, że obejmował fron-tową część działki Kłodna nr 13–14, fragment ulicy Kłodnej oraz część działki Kłodna nr 20. Zaplecza tych działek odsłonięte zostały jedy-nie na niewielkiej przestrzeni. Prace badawcze, a zwłaszcza prawidłową ocenę sekwencji na-warstwień kulturowych, znacznie utrudniały współczesne inwestycje, wiążące się z wyko-naniem głębokich wykopów pod kanalizację i przewody telekomunikacyjne, a także głęboko osadzanych (sięgających warstw wczesnośre-dniowiecznych) rusztów drewnianych stabili-zujących grunt pod budowę obiektów kamien-no-ceglanych (Rulewicz 1976; 1977; 1978; 1979; 1984; Szczecin 2003, 13 n.). Pełną i nie-naruszoną sekwencję nawarstwień odsłonię-to jedynie na stosunkowo niewielkich odcin-kach. Uzyskane wyniki pozwalają stwierdzić, że również tutaj do niwelacji znajdujących się w tym rejonie umocnień obronnych miasta wczesnośredniowiecznego doszło około poło-wy XIII wieku. Na ich miejscu zbudowane zo-stały budynki ramowe i obiekty infrastruktury sanitarnej i deszczowej44. Najstarsze elementy zabudowy posadowiono bezpośrednio na re-liktach dawnego wału drewniano-ziemnego. W ramach jednej parceli odkryto podpiwniczo-ny budynek ramowy zorientowany szczytem do ulicy Kłodnej oraz latrynę i kanał odwad-niający na jego zapleczu. W kolejnych pozio-mach domy i obiekty sanitarne lokowane były w tych samych częściach działki. Na reliktach kilkufazowego budynku ramowego wzniesiony został najstarszy dom ceglany, a na jego zaple-czu odkryto beczki tworzące system odwadnia-jący oraz wolno stojące palenisko w obudowie drewnianej i latrynę. W wykopie 2 odkryto również drewnianą nawierzchnię ulicy pro-wadzącej w kierunku rzeki. Jest to najpewniej najstarszy poziom ulicy nazwanej w średnio-wieczu Rzeźniczą, a później Pływacką, dzisiaj

44 Pełne opracowanie źródeł autorstwa M. Dworaczyka i A.B. Kowalskiej w przygotowaniu do druku.

was connected with the processing of animal skin.

Pit 2 was located at the junction of streets: Kłodna/Baumstrasse and Mała Odrzańska/Kleine Oderstrasse in such a way, that it cove-red the front part of plot Kłodna Nos. 13-14, a part of Kłodna and a part of plot Kłodna No 20. The rear of these plots was excavated in a limited area only. Research, and in particu-lar the proper evaluation of the sequence of contexts was considerably hindered by con-temporary investments which meant digging deep ditches for sewage pipes and telecommu-nication cables, as well as deep seated (reach-ing early medieval strata) wooden framework stabilising the ground for the construction of stone and brick houses (Rulewicz 1976; 1977; 1978a; 1979; 1984; Szczecin 2003, 13 et al.). A full and undisturbed sequence of contexts was excavated in relatively small areas. The data obtained allow the conclusion that the levelling of defence fortifications of late medi-eval town took place around the middle of the 13th century. Framework houses, sanitary and rainwater facilities were constructed in the place of their original location44. The oldest elements of the building development were located directly on the remaining relics of the earth and wooden wall. It was only within one of the plots that a framework house with a cel-lar, the gable wall of which faced Kłodna, an earth closet and water draining ditch located at the rear of the site were uncovered. Houses and sanitary facilities in further deposits were located in the same sites of plots. The oldest brick house was constructed on the relics of a multi-stage framework house. Barrels mak-ing up a drainage system and a free-standing heath in a wooden frame and an earth closet were excavated at the rear of the site. A wood-en surface of a street leading towards the river was also excavated in pit 2. It might be the old-est level of the street referred to as Rzeźnicza in the Middle Ages, and later Pływacka and today, after the rebuilding of the Old Town of Szczecin, known as Kłodna. Therefore ar-chaeological records obtained in two big digs

44 A full analysis of sources is being prepared for publica-tion by M. Dworaczyk and A.B. Kowalska.


108

– po częściowej odbudowie szczecińskiej Sta-rówki – znaną jako Kłodna. Dane archeolo-giczne uzyskane w dwóch dużych wykopach nie prowadzą zatem do przybliżenia kwestii lokalizacji garbarni lub choćby śladów takiej działalności w Dzielnicy Chyżyńskiej. Obrazu tego nie zmieniły także odkrycia w pomniej-szych wykopach o charakterze sondażowym, w których także nie natrafiono na charaktery-styczne dla tej wytwórczości obiekty i warstwy.

Najstarsze przedstawienia kartograficzne związane z omawianą częścią szczecińskie-go suburbium pochodzą, co prawda, dopiero z końca XVI wieku45, ale przedstawiona na nich zabudowa mieszkalna, z budynkami zwróconymi szczytami do ulicy, powiela układ przestrzenny ukształtowany co najmniej w XV stuleciu w sposób typowy dla średniowiecznych miast nadbałtyckich. Charakterystycznymi ele-mentami architektury są bramy prowadzące do miasta, w tym Brama Kłodna/Baumtor, znaj-dująca się na końcu ulicy o tej samej nazwie, otwierająca się na Most Kłodny/Baumbrücke, zbudowany pod koniec XV wieku, oraz ulice biegnące prostopadle i równolegle w stosunku do Odry, a także wolne przestrzenie przy mu-rach miejskich i nad rzeką. Widoczny jest też fragment obszaru znajdującego się po wschod-niej stronie Odry, na Łasztowni (Gwiazdow-ska 2001a, 71) (ryc. 64). W tych najstarszych ujęciach uwagę autorów przyciągały przede wszystkim zasadnicze elementy architektury i – generalnie – rozplanowanie miasta, chociaż nie zabrakło na widokach skupisk zieleni lub nawet pojedynczych drzew, wyraźnie dodają-cych uroku przedstawianym okolicom. Wydaje się, że ich celem nie było wierne odzwierciedle-nie rzeczywistości. Trudno się zatem dziwić, że w tym nieco wyidealizowanym obrazie zabra-kło tak „prozaicznych” elementów, jak obiekty gospodarcze.

Równie sielankowo autorzy przedstawili prawy brzeg Odry, sygnalizując jednakże, że był

45 Plan miasta późnośredniowiecznego ukazanego „z lotu ptaka” i widocznego od zachodu przedstawiony został przez Georga Brauna i Fransa Hogenberga w IV tomie Civitates orbis terrarium, wydawanego w Kolonii (Co-lonie Agrippinae). Pierwsze wydanie widoku Szczeci-na pod nazwą Stettin ukazało się w 1588 roku, drugie, poprawione, pod tytułem Alten Stettin, około roku 1594 (Gwiazdowska 2001a, 71).

do not bring us any nearer to resolving the is-sue of the location of the tannery, or even the traces of the tanning activity in Chyżyńska neighbourhood. This picture has not changed after discoveries made in smaller, exploratory digs, where no finds or deposits characteristic for this type activity were recorded.

Although the oldest cartographic represen-tations relevant to the part of Szczecin sub-urbium discussed here actually date back to no earlier than the end of the 16th century45, however, the dwelling houses they show, posi-tioned with their gable-ends facing the street, follow the layout developed no later than in the 15th century in a way typical of medieval towns on the Baltic. Characteristic elements of the architecture are gates leading to towns, including Brama Kłodna/Baumtor located at the end of the street of the same name, open-ing to Most Kłodny/Baumbrücke constructed at the end of the 15th century, as well as streets running perpendicularly and parallel to the River Odra, as well as open spaces near the city walls and on the river. A fragment of space located on the eastern bank of the River Odra, in Łasztownia is also to be seen (Gwiaz-dowska 2001a, 71) (Fig. 64). The attention of the authors of these oldest representations focused primarily on major elements of ar-chitecture and the general plan of the town, although the landscapes also show green ar-eas or even individual trees definitely making the areas portrayed more attractive. It seems that they did not aim at true representation of reality. Hence it is hardly surprising that this slightly idealistic picture misses such ‘down- -to-earth’ elements as ancillary buildings.

Equally idyllic is the representation of the right bank of the River Odra, pointing out, however, that those grounds were de-veloped and used by the inhabitants of the town. Nevertheless, it seems that on the basis of neither archaeological excavations nor the

45 The plan of a late medieval town from a bird’s view perspective, from the west was presented by Georg Braun and Frans Hogenberg in volume IV Civitates orbis terrarium issued in Köln (Colonie Agrippinae). The first edition of the view of Szczecin entitled Stettin appeared in 1588, the second, amended one entitled Alten Stettin about 1594 (Gwiazdowska 2001a, 71).


109

to teren częściowo zagospodarowany i wyko-rzystywany przez mieszkańców miasta. Wydaje się jednak, że zarówno na podstawie odkryć ar-cheologicznych, jak i najstarszej ikonografii nie można całkowicie odrzucić przypuszczenia, że na tyłach niektórych przynajmniej działek mogły znajdować się jakieś obiekty związa-ne ze wstępną obróbką lub przechowywaniem skór zwierzęcych. Na taką możliwość wskazu-je bowiem nazwa ulicy, przy której, zgodnie ze źródłami normatywnymi, zamieszkiwać mieli rzeźnicy – główni dostarczyciele surowca do produkcji garbarskiej w mieście.

Dzisiejsza ulica Kłodna/Baumstrasse wy-mieniana jest po raz pierwszy w szczecińskiej Księdze Miejskiej z lat 1306–1355 jako platea carnificum, natomiast od końca XV do 1. po-łowy XVI wieku znana jest jako Knacken-hauerstrasse. Wyniki badań archeologicznych potwierdzają istnienie w tym miejscu traktu prowadzącego do Odry przynajmniej od 2. po-łowy XIII wieku46. Nie wiadomo, czy od po-czątku był to rejon miasta związany z miejscem pracy i zamieszkania rzeźników zajmujących się skupem i ubojem zwierząt oraz sprzedażą mięsa. Wiadomo natomiast, że w już 1312 roku cech rzeźników otrzymał prawo do budowy własnej rzeźni, która początkowo znajdowała się na lewym brzegu Odry w pobliżu pons far-torum (1310), lub küterbrücke (1312) (Lemcke, Fredrich 1926, 37, 70; Lesiński 1985, 124; Ko-zińska 1999, 443-444), później nazwanego Mo-stem Kłodnym, znajdującego się za furtą koń-czącą od wschodu ulicę. Budynek ze względu na grząskość podłoża posadowiony został na palach wzmacnianych dodatkowo przekładko-wą konstrukcją drewnianą47. To właśnie spo-sób konstruowania wzmocnień, stwarzający zagrożenie dla żeglugi, był jedną z przyczyn przeniesienia rzeźni z lewego na prawy brzeg

46 Jednoznacznie stosowanie takich specjalnych rozwią-zań konstrukcyjnych umożliwiających wznoszenie ciężkich obiektów na niestabilnym, podmokłym grun-cie nadodrzańskim potwierdzają wyniki badań archeo-logicznych (wykop 2, warstwa VI na ćw. 1A i 1B).

47 Zarówno w wykopie 2, jak i w wykopie 3 odkryto spe-cjalne konstrukcje rusztowe, bardzo masywne i ciężkie, których zadaniem było utrzymanie potężnych pali – podpór pod budynki ceglane. Ciągłe zmagania miesz-kańców z nieprzyjaznym osadnictwu środowiskiem obserwuje się od początku zasiedlenia szczecińskiego Podzamcza w X stuleciu (Szczecin 2011, 163 n.).

oldest iconography the presumption that in the backyard of at least some of the plots some buildings used for the purpose of preliminary animal skin processing or their storage can be rejected as such. Such a possibility is indicated by the name of the street in which, according to normative sources, butchers, the main sup-pliers of raw material for tanning, used to live.

The contemporary street name: Kłodna/Baumstrasse was first recorded in the Munici-pal Book dated 1306-1355 as platea carnifi-cum, while since the end of the 15th until the first half of the 16th century it was known as Knackenhauerstrasse. Archaeological excava-tions record a route running towards the River Odra since at least the second half of the 13th century46. It is not known, however, whether it was from its very beginning the site associated with work and dwelling of butchers dealing with the purchase and slaughter of animals and the sale of meat. It is known, however, that the guild of butchers was bestowed the right to build their own slaughterhouse as early as in 1312, which was originally located on the left bank of the River Odra, close to pons fartorum (1310), or küterbrücke (1312) as early as in 1312 (Lemcke, Fredrich 1926, 37, 70; Lesiński 1985, 124; Kozińska 1999, 443-444), later called Most Kłodny, located behind the gate closing the street from the east. Due to swampy ground it was founded on piles ad-ditionally reinforced with interleaved wooden framework47. It was this type of reinforcement being a hazard to shipping that was one of the reasons why the location of the slaugh-terhouse was changed to the right bank of the River Odra at the beginning of the 16th cen-tury. The new municipal slaughterhouse was

46 The supplication of those special construction solu-tions enabling the erection of heavy structures on un-stable, marshy ground on the River Odra are explicitly recorded in archaeological sources (pit 2, deposit VI tenement 1A and 1B.

47 Special framework structures were excavated both in pit 2 as well as in pit 3, very massive and heavy ones, the purpose of which was to keep massive stilts: sup-ports for brick houses. Constant struggle of the inhab-itants with the environment hostile to settlement could be observed since the beginning of the settlement of the Szczecin suburbium in the 10th century (Szczecin 2011, 163 et al.).


110

Odry w początkach XVI wieku. Nowa rzeźnia miejska powstała również w pobliżu mostu, ale na terenie Łasztowni. Tam też, na tzw. Wyspie Grodzkiej będącej własnością cechu rzeźników, znajdowała się Rzeźnicka Łąka, na której trzy-mano zwierzęta przeznaczone na ubój (Wa-chowiak 1985, 205). Wydaje się, że to właśnie tereny Łasztowni mogły być bardzo dobrym miejscem do lokalizacji garbarni, w pewnym sensie „utylizujących” uboczny produkt ubo-ju, jakim były między innymi skóry (Lesiński 1985, 104).

Łasztownia (insula sitam trans Oderam ex opositio civitatis Nostrae) położona jest na wyspie Międzyodrza, tj. w rejonie pomiędzy wschodnią i zachodnią Odrą, dokładnie na-przeciwko dzisiejszego Starego Miasta. Pier-wotnie była stosunkowo małą wyspą, która oddzieliła się od Ostrowa Mieleńskiego jakimś ciekiem albo zabagnionym obniżeniem48. Uważa się, że wyspa ta była zasiedlona już w okresie przedlokacyjnym, chociaż nie ma to

48 Dzisiaj ulice Celna i Zbożowa.

also set up close to the bridge, but in the area of Łasztownia. It was also there, on the so called Grodzka Island owned by the butchers’ guild where Rzeźnicka Łąka was located, on which animals earmarked for slaughter were kept (Wachowiak 1985, 205). It seems that the area of Łasztownia could have been a very good location for the tannery in a sense ‘re-cycling’ the by-product of butchering, such as animal skins (Lesiński 1985, 104).

Łasztownia (insula sitam trans Oderam ex opositio civitatis Nostrae) is located on an is-land in Międzyodrze i.e. between the eastern and the western River Odra, just opposite the contemporary Old Town. Originally it was just a small island which was separated from Ostrów Mieleński by a sort of a flow or marshy subsidence48. This island was consid-ered to have been inhabited already in the pre-location period, although this is not recorded in any archaeological sources. In the early

48 Contemporary streets: Celna and Zbożowa.

Ryc. 64. Dzielnica Chyżyńska (Kessin) na planie Georga Brauna i Fransa Hogenberga z końca XVI wieku (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, MNS Graf. 2630), fot. K. Kowalski

Fig. 64. Chyżyńska (Kessin) Neighbourhood on Georg Braun and Frans Hogenberg’s city plan dat-ing to the end of the 16th century (National Museum, Szczecin, MNS Graf. 2630), photograph by K. Kowalski


111

potwierdzenia w źródłach archeologicznych. We wczesnym średniowieczu istnieć tu miała jakaś rozproszona zabudowa mieszkalna oraz miejsca budowy łodzi i składowania towarów przez szczecińskich kupców. Połączenie z mia-stem w średniowieczu umożliwiały dwa mosty – Długi w części południowej i Kłodny w czę-ści północnej miasta.

Garbarze szczecińscy, jak wspomniałam, jako jedni z pierwszych utworzyli własną orga-nizację cechową, już w początkach XIV stule-cia znajdującą się w gronie 11 najważniejszych cechów w mieście. Przypomnę, że od 2. połowy XIII wieku mogli zaopatrywać się w skóry nie tylko na rynku lokalnym, ale też w Strzałowie, mogli także sprowadzać je z Danii i z Polski. Istnieją również dokumenty potwierdzają-ce sprowadzanie skór w XIV wieku z Lubeki (Blümcke 1884, 217). Zapotrzebowanie na su-rowiec i fakt jego dostarczania na teren miasta nie tylko z najbliższej okolicy, ale również z od-ległych ośrodków świadczą przede wszystkim o rozmiarach produkcji skórzanej na potrzeby chłonnego rynku wewnętrznego. Pomyślny rozwój jednej gałęzi wytwórczości był moto-rem napędowym rozwoju dziedzin pokrew-nych, nie tylko zresztą związanych z obróbką skóry. W Szczecinie, sądząc z zapisów w księ-dze miejskiej, wcześnie doszło do rozdrobnie-nia rzemiosł skórzanych. Już w XIV stuleciu swój cech zorganizowali kuśnierze. Nic jednak nie słychać o sporach garbarzy z przedstawicie-lami innych zawodów użytkujących skóry gar-bowane niż szewcy, którzy najwyraźniej zuży-wali najwięcej surowca. Warto przy tym dodać, że postępująca specjalizacja rzemiosł cechuje duże miasta i wiąże się ze wzrostem dobroby-tu mieszkańców. Nie bez znaczenia pozostaje też postęp i możliwości techniczne oraz wzrost umiejętności wytwórców (por. Drabina 1998, 27 n.; Samsonowicz 2006, 73 n.).

Już w 2. połowie XIII stulecia odnotowano po raz pierwszy zatarg garbarzy z szewcami o prawo pierwokupu surowych pokryć zwierzę-cych na szczecińskich rynkach. Szewcy – naj-szybciej i, wydaje się, najlepiej zorganizowana grupa zawodowa, już wcześniej zagwarantowa-li sobie prawo do skupowania i wyprawy skór świeżych na własny użytek, czemu przeciwsta-wiali się garbarze, obawiając się zbytniej kon-kurencji (Gaziński 1999). Spór z korzyścią dla

Middle Ages some sort of a disperse dwelling development might have been here, as well as sites of boat building and storing goods by the merchants of Szczecin. Two bridges enabled access to the town: Długi in the southern part and Kłodny in the northern one.

As mentioned earlier, the tanners of Szcze-cin were one of the first to set up their own guild, which as early as at the beginning of the 14th century was one of the 11 most im-portant guilds in the town. Since the second half of the 13th century the tanners of Szczecin enjoyed the right to be supplied with hide not only on the local market, but also in Strzałów or to import hide from Denmark or Poland. There are also documents recording the im-port of hide from Lübeck in the 14th century (Blümcke 1884, 217). The demand for raw-hide and the fact that the town was supplied not only by immediate, but also by remote production centres points primarily to the size of leather production to satisfy the huge demand of domestic market. The successful development of one branch of production was the driving force behind the development of many related ones, in fact not only relevant to leatherworking. Judging by records in the municipal book, the diversification of leather-working trade took place in Szczecin relative-ly early. As early as in the 14th century furriers set up their guild. However, no record can be traced on disputes between tanners and the representatives of other trades using tanned leather except for shoemakers, who must have been using the biggest quantities of hide. It is worth mentioning here that progressing spe-cialisation within trades is characteristic of big towns and is a sign of the raising affluence of its inhabitants. Of significance is also the progress and technical resources and the in-creased skills of traders (Cf. Drabina 1998, 27 et al.; Samsonowicz 2006, 73 et al.).

The first trouble which erupted between the tanners and the shoemakers over the pre-buy right to rawhide on the markets of Szcze-cin was recorded as early as in the 14th century. Shoemakers, the earliest and apparently the best organised traders dealing in the process-ing of tanned skin, managed to reserve ear-lier the right to buy and tan rawhide for their


112

szewców rozstrzygnęła Rada Miejska (Wacho-wiak 1985, 207). Jej decyzja nie wpłynęła jed-nak negatywnie na funkcjonowanie garbarzy, którzy nadal skupiali w swych rękach większość produkcji skórniczej, przeznaczanej także na eksport. Najwyraźniej zapotrzebowanie na ten surowiec na rynku wewnętrznym było bardzo duże, skoro cech szewców podjął starania o bu-dowę własnej garbarni na Łasztowni, co stało się przyczyną kolejnego poważnego zatargu. Ten konflikt interesów ostatecznie znów roz-wiązała Rada Miejska – decyzją narzucającą garbarzom obowiązek sprzedaży skór wypra-wionych na szczecińskim rynku w każdą śro-dę. Dodatkowo prawo do wyprawy na potrzeby własne uzyskali także rymarze49.

Biorąc pod uwagę informacje ze źródeł nor-matywnych i narracyjnych, można sądzić, że na terenie miasta lokacyjnego, zgodnie z posta-nowieniem Rady Miejskiej, od początku jego istnienia, do końca średniowiecza funkcjono-wały „małe garbarnie”, wytwarzające surowiec do własnej produkcji, które można nazwać „przywarsztatowymi”. Sprawą wymagającą od-rębnego omówienia jest ich lokalizacja, a także jakość i wydajność oraz asortyment przetwarza-nych w nich skór. Spektakularnych wyników potwierdzających działalność takich obiektów i urządzeń na zapleczach działek dostarczy-ły badania archeologiczne w innych miastach, w tym przede wszystkim w Kołobrzegu (Wy-wrot-Wyszkowska 2008, 93 n.).

Spór kompetencyjny o prawo do wypra-wiania skór surowych odnotowano także w Lubece. Sprawę rozstrzygnięto na korzyść

49 Znaczenie cechu garbarzy wyraźnie podupadło w XVI wieku. Próbą odbudowy dawnej świetno-ści w 1601 roku było ponowne połączenie się ich z białoskórnikami, którzy oddzielili się w 2. połowie XV wieku (Lesiński 1985, 168 n.). Wielki przewrót w szczecińskim garbarstwie przyniósł wiek XVIII – wraz z przybyciem do miasta osadników francuskich. W początkach tego stulecia A. Salinger założył wiel-ką, nowoczesną garbarnię. Jakiś czas potem na Łasz-towni powstała garbarnia juchtu i kurdybanu. Dawny cech garbarzy osłabiony był do tego stopnia, że został wyrzucony z Łasztowni, a dawne garbarnie zostały wyburzone (Gaziński 1999, 271). W XVIII–XIX wie-ku garbarstwo obok przemysłu stoczniowego, tytonio-wego i cukrowni było jedną z najważniejszych gałęzi przemysłu, stopniowo przekształcając się w prze mysł skórzany.

own use, which tanners protested against be-ing afraid of too much competition (Gaziński 1999, 271). The dispute for the benefit of shoemaker was resolved by the Town Council (Wachowiak 1985, 207). This decision did not affect the tanners’ trade, who still controlled the majority of the leatherworking trade which, or so it seems, might have been mainly for export. The demand for tanned skin on lo-cal market must have been enormous as the shoemakers’ guild spared no effort to set up their own tannery in Łaszownia, which re-sulted in yet another serious dispute. Finally this conflict of interests was again resolved by decision of the Town Council imposing an obligation on the tanners to sell tanned skins on Szczecin market every Wednesday. More-over, the right to tan hide to subsistence expe-dition was also granted to girdlers49.

Considering information from normative and narrative sources it seems that ‘small tan-neries’ tanning hide for their own use, which could be called ‘ancillary’ ones functioned in the town by decision of the Town Coun-cil from the beginning of the municipal town until the end of the Middle Ages. The matter requiring a separate analysis is their location, as well as the quality and work output and the range of leather processed. Spectacular re-sults conforming the existence of facilities at the rear of plots were provided by the results of archaeological excavations in other towns, primarily in Kołobrzeg (Wywrot-Wyszkowska 2008, 93 et al.).

49 The importance of the tanners’ guild declined consid-erably in the 16th century. An attempt at restoring the heyday was another fusion with red tanners in 1601, who separated in the second half of the 15th century (Lesiński 1985, 168 et al.). A radical transformation in the tanning trade in Szczecin was brought about in the 18th century with the arrival of French settlers into town. At the beginning of this century a big, modern tannery was established by A. Salinger. Some time later a yuft and cordwain tannery was set up in Łasztownia. The former tanners’ guild was weakened to such an ex-tent, that it was driven out of Łasztownia, and former tanneries were demolished Gaziński 1999, 271). In the 18th and 19th centuries tannery, together with shipping and tobacco industries and sugar factories, was one of the most important branches of industry, gradually be-ing transformed into leather industry.


113

szewców, którzy zyskali prawo do garbowa-nia na własny użytek, podobnie jak w Szcze-cinie i Kołobrzegu. Potwierdzają to wyni-ki badań archeologicznych – na zapleczu działki należącej do lubeckiego szewca od-kryto kadzie związane z produkcją skórni-czą (Mührenberg 2006, 259-260). Prawo do wytwarzania własnego surowca posiadali także szewcy w Szlezwiku i Greifswaldzie (Müller 2006a; 2006b). W przypadku śre-dniowiecznego Malmö doły przeznaczo-ne dla dość znacznej produkcji znaleziono w obrębie dzielnicy mieszkalnej, w war-stwach datowanych na 2. połowę XIII wie-ku. W niedalekiej odległości od pracowni szewskich znaleziono dwa typy jam: długie i wąskie oraz mniejsze okrągłe, o średni-cy około 3 m i głębokości około 1,5 m, ze ścianami wykładanymi belkami, które były związane z różnymi etapami produkcji (Rei snert 2006, 561). Można przypuszczać, że podobne regulacje dotyczyły większych miast o rozwiniętej strukturze zawodowej50. W mniejszych miastach rozdzielanie zawo-dów następowało znacznie wolniej. I tak np. w Einbeck połączone warsztaty wytwórców przedmiotów skórzanych funkcjonowały do XIX wieku. Jedynie biało- i czerwonoskórni-cy działali osobno (Heege 2006, 216).

Interesujących danych dostarczyły badania archeologiczne w Winchester. Przy ulicy, zna-nej od X wieku jako ulica garbarzy, w najstar-szych poziomach znaleziono zespoły dołów oraz towarzyszące im kanały, którymi woda spływała do rzeki. Ślady garbarstwa odkrywcy określili jako the industry of much smaller scale. Obecność ścinków przybrzeżnych (oraz sier-ści, a także czaszek zwierzęcych) wskazywała na lokalne użytkowanie wyprawionych skór. Z czasem obróbkę skóry zastąpiła działalność związana z wyrobem ubrań (Keene 1990).

Z zestawienia informacji na temat garbar-stwa w średniowiecznym Szczecinie wyni-ka, że zapotrzebowanie na surowiec, a final-nie na wyroby skórzane, było bardzo duże. Wymogom producentów takich przedmio-tów mogły sprostać duże warsztaty, prze-twarzające jednocześnie znaczne ilości skór

50 Por. też odkrycia w Rostocku (Mulsow 2006), Greif-swaldzie (Schäfer 1997), Wrocławiu (Buśko 1999).

The competence dispute over the right to tan hide was also recorded in Lübeck. The matter was resolved to the benefit of shoemak-ers, who were granted the right to tan hide for their own use, similarly to Szczecin and Kołobrzeg. This is also confirmed by archaeo-logical evidence. Tanning vats were discovered at the rear of a plot owned by a shoemaker in Lübeck (Mührenberg 2006, 259-260). The right to process rawhide on their own was also enjoyed by shoemakers in Schleswig and Greifswald (Müller 2006a; 2006b). In case of medieval Malmö tan pits for volume produc-tion were excavated in a residential district, in deposits dating back to the second half of the 13th century. Not far from shoemaker’s work-shops two types of holes were excavated: long and narrow and smaller, round ones, mea-suring about 3 meters in diameter and about 1.5 meters deep, with walls laid with timber, which were relevant to various stages of the tanning process (Reisnert 2006, 561). It can be assumed that similar regulations were in force in most bigger towns enjoying a highly devel-oped trade structure50. In smaller towns the diversification of trade developed at a much slower pace. So, for instance in Einbeck the joined workshops of tanners and the manu-facturers of leather goods carried on produc-tion until the 19th century. Only white tan-ners and red tanners traded separately (Heege 2006, 216).

Archaeological excavations in Winchester rendered interesting results. Complex of tan-ning holes and channels accompanying them in which water flew down to the river were re-covered in a street known as tanners’ since the 10th century. The traces of the tanning trade were defined by the recovering team as the in-dustry of much smaller scale. The presence of trimmings (as well as hair and animal skulls) pointed to the local use of tanned skins. In the course of time the tanning trade was substi-tuted with trade relevant to the production of clothes (Keene 1990).

The compiled information on leather-working in medieval Szczecin indicates that

50 Cf. also excavations in w Rostock (Mulsow 2006), Greifswald (Schäfer 1997), Wrocław (Buśko 1999).


114

surowych. Wydaje się, że najkorzystniejsze tereny do lokowania dużych pracowni uciąż-liwych dla mieszczan znajdowały się na pra-wym brzegu głównego nurtu Odry. Jeśli cho-dzi o inne warunki, np. bezpośredni dostęp do wody, odpowiednim miejscem mogły być też otwarte przedmieścia – Górny i Dolny Wik. Wik Dolny (przedmieście północne) zamieszkiwała ludność słowiańska, stopnio-wo usuwana z granic miasta przez ludność napływową. Po lokacji początkowo tereny te były własnością książęcą. Tutaj znajdowały się składy drewna, ogrody i winnice. Bezpo-średnio przy murach miejskich nad Odrą po-wstał klasztor i kościół cysterek. Wik Górny z kolei (przedmieście południowe) był przede wszystkim miejscem lokalizacji ogrodów i sadów, ale też znajdowały się tutaj młyny do kruszenia kory dębowej i brzozowej (Wi-śniewski 1985, 631).

Podsumowując, wytwarzanie surowca do produkcji skórzanej w mieście średniowiecz-nym podzielić można na dwa rodzaje: na po-trzeby własnego warsztatu, tzw. przywarszta-tową, i wielkotowarową – z przeznaczeniem na zbyt. W zależności od wielkości i rodzaju produkcji (wyprawa roślinna lub tłuszczowa) potrzebne było odpowiednie wyposażenie pra-cowni. Badania archeologiczne przeprowa-dzane w obrębie większych i mniejszych miast średniowiecznych, dowiodły istnienia całych kwartałów garbarzy, gdzie lokalizowane były – z reguły znajdujące się na obrzeżach zamiesz-kanych dzielnic – zespoły charakterystycznych dołów lub drewnianych kadzi, w których skó-ry leżakowały od kilku do kilkunastu miesięcy. W każdym dole (kadzi) znajdowały się skóry w innym stadium zaawansowania obróbki (Evans 2006, 78-79; Lüdecke 2006, 244-245). W Londynie dopiero w XVI wieku produkcja skórnicza została wyprowadzona na obrzeża miasta (Egan 2006, 58-59). W Århus natomiast odnotowano stopniowe wypieranie miejsc obróbki surowych skór poza miasto, wraz z jego rozwojem terytorialnym (Skov 2006, 662-663). W innych ośrodkach na lokali-zację całych kwartałów rzemieślników, np. garbarzy i tkaczy wełny, bezpośredni wpływ miała bliskość wody – znajdowały się w gra-nicach miasta, ale w skrajnych jego częściach albo wręcz za murami (Arndt 2006, 193-194;

the demand for raw material, and finally for leather goods, was enormous. The demands by producers of leather goods could only be met by large tanneries processing raw hide in large quantities at a time. It seems that the most con-venient location for large tanneries, noxious to the population, were on the right bank of the main course of the River Odra. When it comes to other conditions, i.e. direct access to wa-ter, open suburbs: Górny and Dolny Wik also seemed to have been convenient locations. Wik Dolny (northern outskirts) was populated by the Slavs, gradually driven out of the town lim-its by the immigrant population. After the lo-cation of the town the northern outskirts were initially the property of the duke. Here there were timber yards, gardens and vineyards. Next to the city walls, on the River Odra, a cloister and a Cistercian nun church were set up. Wik Górny in turn (southern outskirts) was prima-rily the area of gardens and orchards, but mills for crushing oak and birch bark were also lo-cated here (Wiśniewski 1985, 631).

Summing up, rawhide for leatherworking produced in a medieval town can be divided into two types: a smaller one, to satisfy the needs of a small workshop, the so called ancil-lary one, and a large-scale one, processing for sale. Depending on the volume and produc-tion type (vegetable or oil/grease tanning) spe-cial equipment was necessary. Archaeological excavations carried out within the limits of big-ger and smaller towns recorded the existence of whole quarters of tanneries which as a rule were located on the fringes of populated cen-tres, with groups of characteristic tanning pits or vats in which skins were stacked and rested from a few up to a dozen or so months. Hides soaked in each pit (vat) were at different stag-es of the tanning process (Evans 2006, 78-79; Lüdecke 2006, 244-245). The tanning trade in London was moved to the outskirts of the city no sooner than in the 16th century (Egan 2006, 58-59). In Århus, in turn, a gradual driving tanneries out of town accompanying its grad-ual territorial development was recorded (Skov 2006, 662-663). The location of whole quarters of craftsmen, i.e. tanners or weavers, was direct-ly influenced by direct access to water; although these were located within town boundaries but


115

Ayers 2006, 35; por. też Borkowski 2006, 318). W przypadku średniowiecznej Brugii zlo-kalizowane były poza miastem, ale w górze rzeki, tak że nieczystości z produkcji skór-niczej musiały płynąć przez całe miasto (de Witte 2006, 116). Z kolei w średniowiecz-nym Wrocławiu garbarze mieli swoje siedzi-by w obrębie murów miejskich (Kaźmier-czyk 1970, 222; Buśko 1999), podczas gdy w Poznaniu – na przedmieściu (Wiesiołowski 1997). W zależności od potrzeb miasta i jego mieszkańców warsztaty skórnicze mogły li-czyć po kilkadziesiąt kadzi i dołów. Na przy-kład w Brugii odkryto zespoły liczące po 35 i 45 obiektów (de Witte 2006, 120), w Braun-schweig – 25 (Alper 2006, 174). Dodatkowo potrzebne były przewiewne miejsca do susze-nia, magazyny do składowania surowca świe-żego i przetworzonego oraz do przechowywa-nia niezbędnych w produkcji składników, np. zmielonej kory drzew, a także doły do farbo-wania, miejsca mizdrowania i odwłasiania, jamy odpadowe na produkty uboczne51. Pro-blemem było też usuwanie nieczystości. Część odpadów, takich jak tłuszcz, resztki mięsa i włosie, z pewnością wykorzystywana była m.in. jako karma dla zwierząt, nawóz i suro-wiec do produkcji wojłoków. Świetnym nawo-zem była też brzeczka, w której leżakowały skóry, stosowana w tzw. mokrym warsztacie. Garbarnie mogły być jednocześnie miejscami obróbki odpadów produkcyjnych – kopyt czy ogonów (Evans 2006, 78-79).

Wszelkie niewykorzystane i niepotrzeb-ne nieczystości były odprowadzane, najczę-ściej bezpośrednio do rzeki, lub składowane w głębokich i dużych jamach odpadowych. W Szczecinie już w początkach XVI stule-cia istniały odpowiednie regulacje nakazują-ce przechowywanie odpadów produkcyjnych w określonych miejscach. Rozległe i głębokie doły, których zawartość wykluczała funk-cję latryn, odkryto w zachodniej części mia-sta przy dzisiejszej ulicy Tkackiej (Kowalska 2004, 229-230). W średniowieczu mieli tu

51 Rekonstrukcję średniowiecznej garbarni na podstawie odkryć w Konstancy przedstawił ostatnio R. Röber (2006, Abb. 8). Por. też np. miejsce składowania rogów (bez śladów obróbki rogowniczej) w obrębie garbarni w Brugii (de Witte 2006, 120).

in their furthest sites, or even outside the city walls (Arndt 2006, 193-194; Ayers 2006, 35; cf. also Borkowski 2006, 318). In case of medi-eval Brugge tanneries were located away from the town, but in the upper reaches of the river, so the tanning waste had to flow through the whole town (de Witte 2006, 116). In medieval Wrocław, in turn, tanners were located within the city walls (Kaźmierczyk 1970, 222; Buśko 1999) while tanners in Poznań followed their trade on the outskirts (Wiesiołowski 1997). Depending on the needs of the town and its inhabitants tanneries could consist of up to a several dozen of such structures. In Brug-ge, for instance, complexes of 35 and 45 such structures were recorded (de Witte 2006, 120), in Braunschweig – 25 (Alper 2006, 174). More-over, airy spaces for drying, warehouses for storing rawhide and tanned skins as well as agents necessary in the tanning process were required: i.e. comminuted bark, as well as pits for dying, places for scudding and unhairing, waste hollows for by-products51. The disposal of waste from the tanning location was also a problem. Some waste, such as grease and scraps of flesh and hair must have been used e.g. as fodder for animals, fertiliser and raw material for the production of felts. Wort, in which skins were rested in the so called wet workshop, was also a perfect fertiliser. Tanneries could also have been places were production waste (i.e. hoofs or tails) were processed (Evans 2006, 78-79).

Any unused and unnecessary waste was either damped directly into the river or de-posited in large and deep holes: waste pits. Relevant regulations imposing waste disposal in assigned spaces were in force and effect in Szczecin as early as at the beginning of the 16th century. Wide and deep hollows, the con-tents of which excluded their function as earth closet, were excavated in the western part of the town close to contemporary Tkacka (Kowalska 2004, 229-230). Weavers are sup-posed to have lived in this street in the Middle

51 A reconstruction of a medieval tannery on the basis of excavations in Constanta has been presented recently by R. Röber (2006, Abb. 8). Cf. also e.g. the place of disposal of horns (without any marks of horn process-ing) in a tannery in Brugge (de Witte 2006, 120).


116

zamieszkiwać tkacze, na co wskazuje między innymi nazwa ulicy, wzmiankowana w źró-dłach z 1306 roku jako platea lanificum lub pannificum, zaś w zapisach z 1307 roku jako lanaetextorum lub textorum (Białecki 2000). Obecność dołów odpadowych czy śmietniko-wych należałoby więc łączyć z działalnością tkaczy. Przepis utylizacji odpadów dotyczył też rzeźników i rybaków oraz mieszkańców Łasztowni. Chodziło zwłaszcza o zakaz za-nieczyszczania Odry (Turek-Kwiatkowska 1999, 567). Podobne regulacje wprowadzane były najpewniej w większości miast, o czym przekonują też znaleziska archeologiczne w niektórych miastach zachodnioeuropej-skich52. W świetle przytoczonych analogii wydaje się, że szczecińska Łasztownia była odpowiednim miejscem lokalizacji garbar-ni, zaopatrujących w skóry rynek lokalny i najpewniej też produkujących na eksport już od XIV stulecia.

3. Lokalizacja szczecińskich pracowni skó-rzanych w świetle źródeł pisanychZgodnie ze średniowieczną tradycją, rze-

mieślnicy szczecińscy wykonujący pokrewne zawody, często wykorzystujący w swej działal-ności ten sam surowiec, zamieszkiwali obok siebie, przy ulicach, których nazwy wskazy-wały na rodzaj wykonywanej profesji. W myśl tej zasady producenci wyrobów skórzanych koncentrowali się w dolnej, południowej części miasta, przy ulicach zlokalizowanych w rejonie pomiędzy nabrzeżem portowym we wschod-niej części a dzisiejszą ulicą Ks. Mściwoja II/Reifschlägerstrasse, po wylot ulicy Szewskiej/Schuhstrasse na zachodzie (do obecnej Ma-riackiej/Kleine Domstrasse) i od wylotu dawnej ulicy Królewskiej/Königsstrasse na południu po ulicę Osiek/Hagenstrasse i Rynek Sienny/Heu-markt na północy. Najwcześniejsza związana z rzemieślnikami skórzanymi nazwa – platea corrigiatorum – pochodzi z zapisu w najstar-szej zachowanej księdze miejskiej z końca XIV wieku i dotyczy późniejszej ulicy Kaletniczej/

52 We francuskim Tours odkryto dół, w którym zalegało ok. 200 kg kości zwierzęcych, głównie cielęcych, bez śladów wtórnej obróbki rzemieślniczej, co skłoniło ba-daczy do wniosku, iż są to odpady z pobliskiej rzeźni (Lorans 2006, 107).

Ages, which is evidenced i.e. by the name of the street recorded in 1306 as platea lanifi-cum or pannificum, while in records dating to 1307 as lanaetextorum or textorum (Białecki 2000). The presence of waste or rubbish holes would therefore need to be associated with the trade of weavers. The regulation govern-ing waste disposal bound butchers, fishermen and the population of Łaszownia as well. It primarily banned dumping waste into the River Odra (Turek-Kwiatkowska 1999, 567). Similar regulations must have been imposed in the majority of towns, which is supported by archaeological evidence present in some West European towns52. In the light of anal-ogy quoted here it seems Łaszownia of Szc-zecin was adequate site for the location of a tannery supplying the local market and probably exporting leather since as early as the 14th century.

3. Location of leather workshops in the lig ht of written sourcesAccording to medieval tradition the crafts-

men of Szczecin pursuing related trades, often using the same raw material in production, lived next to each other, in streets the names of which pointed to the type of their occupation. Following this principle the producers of leath-er goods populated the lower, southern part of the town, in streets located in the area between the harbour wharf in the eastern part and mod-ern street of Ks. Mściwoja II/Reifschlägerstrasse down to Szew ska/Schuhstrasse in the west (now Maria cka/Kleine Domstrasse) and from the exit of former Królewska/Königsstrasse in the south down to Osiek/Hagenstrasse and Rynek Sienny/Heumarkt in the north. The oldest name associated with leatherworking craftsmen: platea corrigiatorum is recorded in the oldest surviving Municipal Book dating to the end of the 14th century and refers to the later street name Kaletnicza/Beutlerstrasse located in the outermost, southern part of district Świę-

52 A hole was discovered Tours, France where about 200 kg of animal bones were dumped, mostly calf, without any marks of secondary processing, which made re-searches conclude it was waste from the nearby slaugh-terhouse (Lorans 2006, 107).


117

Beutlerstrasse, zlokalizowanej w skrajnej, po-łudniowej części Dzielnicy Świętego Ducha/Heilige Geist Viertel. W opinii niektórych ba-daczy, w południowo-zachodniej części miasto początkowo nie sięgało dalej niż do ulicy Szew-skiej, dopiero w 2. połowie XIII wieku zaczęła się kształtować siatka ulic, jaką znamy jeszcze z XVI-wiecznego widoku miasta Brauna i Ho-genberga (Lesiński 1985, 89) (ryc. 65). Wydaje mi się, że usytuowanie najstarszych ulic zwią-zanych z produkcją skórzaną, i najpewniej też po części garbarską, może mieć związek z naturalnymi obniżeniami rozcinającymi wy-sokie wyniesienia wzdłuż późniejszych ulic Szerokiej/Breitestrasse i Szewskiej/Schuhstras-se, którymi spływały do Odry niewielkie stru-mienie (Wolny 1983, 32-34; por. też Lesiński 1985, przypis 77). Dostęp do wody był bowiem czynnikiem warunkującym działalność pra-cowni skórniczych. Jest też prawdopodobne, że późniejsze ulice miasta średniowiecznego mogły powielać układ ukształtowany znacznie wcześniej; dane archeologiczne temu nie prze-czą (por. przebieg ulicy Kłodnej/Baumstrasse w północnej części suburbium) (Dworaczyk, Kowalska w przygotowaniu do druku).

Najwcześniejsze określenia związane z póź-niejszą ulicą Kaletniczą/Beutlerstrasse zwaną też Rymarską/Riemenstrasse wskazują na zróżnico-waną i niejednoznaczną strukturę zawodową mieszkańców. W księdze miejskiej pod rokiem 1311 znajduje się zapis mówiący o zamieszkują-cych tu producentach kiełbas – platea fartorum (Garbräterstrasse) oraz rzezakach küterstrate. W 1394 roku pojawia się, wspomniana wyżej, nazwa platea corrigiatorum, przy czym rymarze zajmować mieli wschodnią część tej ulicy. Do-piero około roku 1500 kiełbaśnicy przenieśli się na przylegającą do Rynku Siennego Nagelstras-se/Küterstrasse/Heumartstrasse (Sienna/Nagel-starsse) (Lemcke, Fredrich 1926, 21-22).

Nazwa Beutlerstrasse (Kaletnicza) po raz pierwszy odnotowana została w połowie XV wie ku. Wytwórcy sakiewek i torebek (bursa-rii) zamieszkiwać mieli w zachodniej części ulicy (aż do ulicy Powroźniczej/Reifschläger-strasse, dzisiejsza Mściwoja II). W okresie, gdy zmniejszył się popyt na ich wyroby wraz z upowszechnieniem się mody na wszywane do odzieży kieszenie, część kaletników prze-kwalifikowała się na rymarzy, producentów

tego Ducha/Heilige Geist Viertel. In the opin-ion of some researchers the south-western part of the town did not reach any further than Szewska, and it was not until the second half of the 13th century that the layout of streets started to develop, which we also know from the 16th-century picture of the town by Braun and Hogenberg (Lesiński 1985, 89) (Fig. 65). It seems to me that the location of the oldest streets associated with leatherworking trade and partly also the tanning trade, could be as-sociated with natural depression cutting into high hills along later streets: Szeroka/Bre-itestrasse and Szewska/Schuhstrasse along which small streams flew to the River Odra (Wolny 1983, 32-34; cf. also Lesiński 1985, footnote 77). Access to water was the necessary condition for the activity of a leatherworking workshop. It seems that later streets of medi-eval town could just follow the plan developed much earlier, and archaeological records do not contradict this conclusion (cf. the running of the street Kłodna/Baumstrasse in the northern part of the suburbium) (Dworaczyk, Kowalska currently being prepared for printing).

The earliest references to the street known later as Kaletnicza/Beutlerstrasse-Rymarska/Riemenstrasse point to diversified and ambigu-ous occupational structure of its inhabitants. Entry made in the Municipal Book in 1311 records the fact it was inhabited by the produc-ers of sausages: platea fartorum (Garbräter-strasse) and cutters küterstrate. In 1394 the name platea corrigiatorum appears, however, with the reservation that girdle workers were to occupy the eastern part of the street. It was not until about 1500 that producers of sausages moved to Nagelstrasse/Küterstrasse/Heumart-trasse adjacent to Rynek Sienny (Sienna/Na-gelstarsse) (Lemcke, Fredrich 1926, 21-22).

The name Beutlerstrasse (Kaletnicza) was recorded for the first time in the middle of the 15th century. The producers of pouches and bags (bursarii) were to inhabit the west-ern part of the street (towards Powroźnicza/ Reifschlägerstrasse, now Mściwoja II). In the period when the demand for their products decreased as pockets sewn in clothes started to come into fashion some of the craftsmen re-trained to girdle makers, producers of straps, girth and saddlers, while the western part of the


118

pasów, popręgów końskich i siodlarzy, a za-chodnia część ulicy zyskała nazwę Riemsch-neiderstrasse (Rymarska, obecnie nieistniejąca) (Lemcke, Fredrich 1926, 19-22). Zgodnie z zapi-sem w statucie cechowym z 1481 roku, wyodręb-nili się ponadto producenci uzd i rękawicznicy (Wachowiak 1985, 208). Rymarze, podobnie jak szewcy, mieli prawo do garbowania skór na wła-sny użytek (Blümcke 1884, 108-110). Siedziby albi cerdones znajdować się miały także w tej okolicy, na górnym Wiku, w pobliżu starszej bramy Świę-tego Ducha (inter cerdones in vico superiore ante valvam S. Spiritus) (Lemcke, Fredrich 1926, 82).

Ulicę rymarzy niekiedy lokalizowano przy ulicy Mała Odrzańska/Kleine Oderstrasse, w Dzielnicy Chyżyńskiej, w jej północnej czę-ści na odcinku pomiędzy Fischer- i Baumstrasse (Rybaki i Kłodną) (Lemcke 1885, 11). Do takie-go wniosku skłoniła badaczy analiza ksiąg szo-sowych z 2. połowy XVII wieku (1659-1681), w której pojawiła się nazwa „Nagelstrasse”. Jednakże rodzina Hinrika Nagele (zarząd-cy łaźni) zamieszkiwała, zgodnie z zapisami w księdze miejskiej, przy obecnej ulicy Siennej.

Interesująca jest etymologia nazwiska „Na-gel”, którą można wywodzić z dolnoniemiec-kiego wyrazu „nõgel”53, oznaczającego drew-niany gwoździk szewski, tzw. szewski ćwiek (łac. clavus,- i). Wydaje się prawdopodobne, że przydomek ten może się wywodzić od dodatko-wej profesji wykonywanej w tej rodzinie, zwią-zanej z szewstwem. W 1. połowie XV wieku przy nagelstrate (1422), remsdnyderstrate (1421) i am hoiemarkede (1431) wzmiankowany jest kilkakrotnie szewc Sneberch. Ulica, przy której zamieszkiwali rymarze oraz kaletnicy, nazywa-na była zamiennie Rymarską lub Kaletniczą. Ostatecznie utrwaliła się nazwa Beutlerstrasse (Kaletnicza, dziś nieistniejąca).

Na północny zachód od ulicy Kaletniczej znajdowała się nieistniejąca już dziś ulica Szew-ska, łącząca dawną ulicę Wjazdową (dziś Grodz-ka/Mönchenstrasse) z Rynkiem Siennym (dzi-siaj Księcia Mściwoja II). Jej reliktem są schody łączące dzisiejszą ulicę Grodzką z Kurkową/Schweizerhof 54. Informacja o zamieszkujących

53 http://www.koeblergerhard.de/Mittelniederdeutsch-HP/mndwb-n.htm z dn. 7 lipca 2013.

54 W ciągu dawnej ulicy Szewskiej, w okolicy dzisiejszego przedszkola „Promyk” znajdował się w średniowieczu

street acquired the name Riemschneiderstrasse (Rymarska, does not exist today) (Lemcke, Fre-drich 1926, 19-22). According to the entry in the guild statute dated 1481 producers of bri-dles and gloves formed their own occupational group (Wachowiak 1985, 208). Girdle mak-ers, similarly to shoemakers, had the right to tan skins for their own needs (Blümcke 1884, 108-110). The seats of albi cerdones were also to be located in this area, in upper Wik, close to the older Brama Świętego Ducha (inter cer-dones in vico superiore ante valvam S. Spiritus) (Lemcke, Fredrich 1926, 82).

The street occupied by girdle makers was sometimes believed to be located close to Mała Odrzańska/Kleine Oderstrasse, in Chyżyńska Neighbourhood, in its northern stretch between Fischer- and Baumstrasse (Ry-baki and Kłodna) (Lemcke 1885, 11). Such a conclusion was based on the analysis of road books from the second half of the 17th century (1659-1681) where the name ‘Nagelstrasse’ appears. However, according to records in the Municipal Book the family of Hinrik Nagele (the administrator of the bath) lived in con-temporary Sienna.

The origin of the surname ‘Nagel’ is in-teresting, it can be derived from the low-er German ‘nõgel’53, which literally means a small shoemaker’s nail, the so called hob-nail (Latin: clavius- i). It seems likely that the nickname could come from an extra occupa-tion followed by the family, which was associ-ated with shoemaking. In the first half of the 15th century a shoemaker called Sneberch is mentioned a few times at nagelstrate (1422), remsdnyderstrate (1421) and am hoiemarkede (1431). The street, where girdle makers and bag- and pouch-makers lived was called alter-natively: Rymarska or Kaletnicza. Finally, the name Beutlerstrasse (Kaletnicza, does not exist today) was adopted.

The street to the north-west of Kaletni-cza was Szewska, which does not exist today, joining former Wjazdowa (now Grodzka/Mönchenstrasse) with Rynek Sienny (now Księcia Mściwoja II). Its relics are stairs joining

53 http://www.koeblergerhard.de/Mittelniederdeutsch-HP/mndwb-n.htm dated on 7th July 2013.


119

tam szewcach pojawiła się dopiero w 1. połowie XV wieku. Wcześniej, w początkach XIV stulecia określana była jako platea molae equinae (1306), platea equinarum molarum (1308) lub platea ro-smolen (1309). Nazwę tę zawdzięczała kierato-wi końskiemu napędzającemu młyn, zlokali-zowanemu w zachodniej części, na końcu ulicy (Lemcke, Fredrich 1926, 47). Nazwa ulicy platea Rosmanni (1306; por. Lemcke, Fredrich 1926, 36), (Rossmühlenstrasse) zmieniona została na Szew-ską, a właściwie początkowo Obuwniczą (Schuh-strasse, 1431), a następnie Szewską (Schusterstrasse, 1669) (Lemcke, Fredrich 1926, 28). Nie wiado-mo, jak znaczną część ulicy zajmowali szewcy. Z zapisów z początku XIV wieku wynika, że

Dom Żeglarza, siedziba kupców i armatorów szczeciń-skich. Północno-zachodnia część Dzielnicy Świętego Ducha, w której mieścił się Dom Żeglarza, uważana jest za rejon handlowy. Niedaleko znajduje się dom handlowy szczecińskiej rodziny Loitzów, zajmują-cej wysoką pozycję w społeczeństwie miejskim już od 2. połowy XV wieku (Lesiński 1985, 223-226).

today’s Grodzka and Kurkowa Schweizerhof54. Information on shoemakers who lived there appears no sooner than in the first half of the 15th century. Earlier, at the beginning of the 14th century it was recorded as platea molae equinae (1306), platea equinarum molarum (1308) or platea rosmolen (1309). It took its name after a horse treadmill propelling a mill lo-cated in the western part, at the end of the street (Lemcke, Fredrich 1926, 47). The street name platea Rosmanni (1306, Lemcke, Fredrich 1926, 36), (Rossmühlenstrasse) was changed into Szewska, or in fact initially Obuwnicza (Schuhstrasse, 1431), and later Szewska (Schus-terstrasse, 1669) (Lemcke, Fredrich 1926, 28). It

54 Here used to be a sailor’s House in former Szewska, in the site of modern kindergarten Promyk; a meeting place of merchants and shipowners of Szczecin. The north-western part of Świętego Ducha district, where the Sailor’s House was located was considered a trade district. Not far from this place there is a department store owned by the Loitzs, a fam-ily enjoying a high position in the society since as early as the second half of the 15th century (Lesiński 1985, 223-226).

Ryc. 65. Fragment dzielnicy Świętego Ducha, gdzie znajdują się ulice biorące nazwy od rzemiosł skórza-nych na planie Georga Brauna i Fransa Hogenberga z końca XVI wieku (ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie, MNS Graf. 2630), fot. K. Kowalski

Fig. 65. Fragment of Świętego Ducha Neighbourhood with streets taking names after representatives of leather trades on Georg Braun and Frans Hogenberg’s city plan dating to the end of the 16th century (National Museum, Szczecin, MNS Graf. 2630), photograph by K. Kowalski


120

w jej zachodniej części znajdowała się curia infir-morum (1311), mennica (apud monetam, 1309; por. Lemcke, Fredrich 1926, 46), a w 1. połowie XV wieku apteka (1432; por. Lemcke, Fredrich 1926, 37). Przy obecnej ulicy Mariackiej/Kleine Domstrasse znajdował się Schuhhof – wspólny dom sprzedaży wyrobów gotowych, odnotowany pod rokiem 1431 (Lemcke, Fredrich 1926, 28).

Oprócz szewców produkujących obuwie w Szczecinie działalność prowadzili też szew-cy-łatacze (Altleppere), którzy mieli swoje siedziby pomiędzy dzisiejszymi ulicami Pa-nieńską i Grodzką, w dolnej części ulicy Ku-śnierskiej/Pelzerstrasse. W łacińskiej części szczecińskiej księgi miejskiej nie ma nazwy łataczy, która w innych miastach jest wymie-niana dość wcześnie – jako platea renovatorum (Lemcke, Fredrich 1926, 17-18). W Szcze-cinie pojawia się dopiero pod rokiem 1403, w niemieckim brzmieniu, jako oldeböterstrate. W średniowieczu łatacze nie mieli swojej od-rębnej organizacji cechowej. Wobec sporów pomiędzy szewcami i łataczami, w połowie XVI wieku władze Szczecina zakazały łata-czom produkowania nowego obuwia. Nie mo-gli oni nawet doszywać nowych podeszew do starych wierzchów. Zezwolono im natomiast na inne naprawy. W latach 90. XVIII wieku wizytujący Szczecin pastor Jan Fryderyk Zöll-ner z Berlina dosyć niepochlebnie wyraził się o wyglądzie miasta, zwłaszcza o brzydkim wyglądzie pochylonych domów przy ulicach biegnących pod górę. Za najbrzydszą część uznał tzw. Górę Szewców-Łataczy, dzisiejszy dolny odcinek ulicy Kuśnierskiej (Oldeböter-strate) (Wiśniewski 1985, 629-630).

Jeszcze mniej informacji dotyczy szczeciń-skich pantoflarzy. W średniowiecznym Szcze-cinie nie było, znanych z innych miast, nazw ulic utworzonych od wytwórców patynek: pattinenmaker, Pantoffel- lub Korkenmacher (Lemcke, Fredrich 1926, 18; Wachowiak 1985, 208), chociaż odnotowany jest cech pantofla-rzy, którzy w 1534 roku uzyskali potwierdze-nie swojego przywileju z roku 1403 (Blümcke 1884, 110). Użytkowanie ochronnego obuwia drewniano-skórzanego potwierdzają znalezi-ska archeologiczne z terenu suburbium (Cno-tliwy 1994).

Za najbardziej ekskluzywny dział wy-twórczości skórzanej uznaje się kuśnierstwo,

is not known, how big part of the street was oc-cupied by shoemakers. Records from the begin-ning of the 14th century indicate that there was curia infirmorum (1311), a mint (apud mon-eam, 1309, Lemcke, Fredrich 1926, 46), and in the first half of the 15th century a chemist’s (1432, Lemcke, Fredrich 1926, 37). There was a Schuhhof in modern Mariacka/Kleine Dom-strasse: a common store selling ready products recorded in 1431 (Lemcke, Fredrich 1926, 28).

Apart from shoemakers producing shoes in Szczecin there were also cobblers (Altleppere) who had their workshops between modern streets: Panieńska and Grodzka, at the lower end of Kuśnierska/Pelzerstrasse. The Latin section of the Szczecin Municipal Book does not record the presence of cobblers, which in other towns is recorded quite early as platea renovatorum (Lemcke, Fredrich 1926, 17-18). In Szcze cin it appears no sooner than in 1403 under German name oldeböterstrate. Cobblers did not have their own guild in the Middle Ages. Due to disputes between cobblers and shoemakers in the middle of the 16th century ordinances by civic authorities of Szczecin for-bade cobblers to make new shoes. They were even forbidden to sew new soles to old uppers. However, they were allowed to do other repairs. In the 1790s, reverend Johann Friedrich Zöll-ner from Berlin paying a visit in Szczecin made a rather unfavourable remark on the appearnce of the town, especially on ugly-looking, crum-bling buildings located along streets running uphill. The so called Góra Szewców-Łataczy (Cobbler’s Hill), now lower end of Kuśnierska (Oldeböterstrate) was in his opinion the ugli-est (Wiśniewski 1985, 629-630).

Information on patten-makers is even more meagre. There is no documentary evidence on street names containing a term for patten-makers in medieval Szczecin: pattinen maker, Pantoffel- or Korkenmacher known in other towns (Lemcke, Fredrich 1926, 18; Wachowiak 1985, 208), although there are records of the patten-makers’ guild whose privilege dating to 1403 was confirmed in 1534 (Blümcke 1884, 110). The use of protective footwear made of leather and wood is evidenced in archaeologi-cal finds recovered from the suburbium (Cno-tliwy 1994).


121

Furriery is considered the most exclusive branch of leatherworking, the material traces of which are hardly ever recovered in the course of excavations. However, the street name pointing to this trade (pelleficatores, pellifices), first re-corded in 1423 peltzerstrate, (now Kuśnierska)which refers to the area between Grosse Dom-strasse (now Mariacka) and Ritterstrasse (now Rycerska), survived.

In the 17th and 18th centuries street names are no longer that closely related to the repre-sentatives of occupations. Shoemakers owned over 40 houses scattered all over the town area. Leather shoes were in high demand and the Swedish army was the key customer. Furri-ers, who occupied i.e. Szewska, Środowa and Targ Węglowy, still enjoyed high prestige. Gir-dlers and saddle-makers are recorded to be occupying Młyńska (now Staromłyńska) and Łaszownia. The number of tanners was con-siderably limited in comparison to previous pe-riods. At the beginning of the 18th century only 6 white tanners were recorded (Wachowiak 1985, 382-383).

4. Leatherworking workshops in icono-graphic sourcesFrom archaeological point of view the re-

mains of craftsman’s workshops are assem-blages of production waste, sometimes in-cluding tools and equipment necessary in a given production sector, sometimes elements of specific equipment and semi-finished prod-ucts (parts) of products. Archaeological finds enable quite precise dating of successive stag-es of production of a number of goods. Very helpful are the results of the ethnographic research (see Kaźmierczyk 1970). Excava-tions do not provide full information on what workshops, as enclosed spaces in which the work of a craftsman was done, looked like nor any on medieval stalls and shops where sale-purchase transactions took place, in particular their furnishings and fittings. In such cases we can make use of images captured on medieval pictures and miniatures. With a high degree of probability iconographic sources can in fact be referred to any medieval town.

In the light of preliminary ethnographic research the requirements of leatherworking

którego materialne ślady rzadko odnajdywane są w trakcie wykopalisk. Do dzisiaj zachowa-ła się natomiast nazwa ulicy wywodząca się od tego zawodu – Kuśnierska (pelleficatores, pellifices), która pochodzi z 1423 roku (peltzer-strate) i odnosi się do odcinka dzisiejszej ulicy Kuśnierskiej pomiędzy Mariacką/Grosse Do-mstrasse i Rycerską/Ritterstrasse.

W XVII–XVIII stuleciu nazwy ulic nie są już tak silnie związane z przedstawicielami zawodów. W posiadaniu szewców było po-nad 40 domów rozlokowanych w całym mie-ście. Obuwie skórzane należało do bardzo poszukiwanych towarów, a najpoważniejszym odbiorcą była armia szwedzka. Dużym pre-stiżem nadal cieszyli się kuśnierze, zamiesz-kujący między innymi przy ulicy Szewskiej, Środowej i przy Targu Węglowym. Rymarze i siodlarze odnotowani zostali przy ulicy Młyń-skiej (dzisiaj Staromłyńskiej) oraz na Łasz-towni. Znacznie ograniczona w stosunku do okresów poprzednich została liczba garbarzy. W początkach XVIII stulecia odnotowanych zostało jedynie sześciu białoskórników (Wa-chowiak 1985, 382-383).

4. Warsztaty skórnicze w źródłach ikono-graficznychZ perspektywy archeologii, pozostałościami

warsztatów rzemieślniczych są skupiska odpa-dów produkcyjnych, którym czasem towarzy-szą narzędzia i przybory niezbędne w określo-nym sektorze wytwórczości, niekiedy elementy charakterystycznych urządzeń oraz półfabryka-ty (części) wyrobów. Znaleziska archeologicz-ne pozwalają dość precyzyjnie określić kolejne etapy wykonywania szeregu przedmiotów. Bar-dzo pomocne są przy tym wyniki badań etno-graficznych (por. Kaźmierczyk 1970). Wyko-paliska nie dostarczają też pełnych informacji na temat wyglądu warsztatów jako pomiesz-czeń, w których wykonywana była praca rze-mieślnicza, a także średniowiecznych kramów i sklepów, w których dokonywano transakcji kupna-sprzedaży, zwłaszcza ich wyposażenia w sprzęt i meble. W tych przypadkach może-my posiłkować się wizerunkami utrwalonymi na średniowiecznych obrazach i miniaturach. Z dużym prawdopodobieństwem przekazy ikonograficzne odnieść można właściwie do każdego miasta średniowiecznego.


122

Wymagania lokalowe rzemieślników pro-dukujących przedmioty ze skóry nie były duże. Szewc, rymarz, siodlarz czy inny wy-twórca potrzebował przede wszystkim stołu, wygodnego siedziska, podręcznych narzędzi i w miarę dobrego oświetlenia (por. ryc. 62). Stosunkowo często w późnośredniowiecznych scenach rodzajowych ukazywane są kramy z różnymi towarami ułożonymi na ladach lub półkach. Rzadziej zobaczyć można wnętrza warsztatów i rzemieślników przy pracy. Jed-nym z najlepszych znanych mi źródeł iko-nograficznych do dziejów średniowiecznych rzemiosł są księgi zamożnego kupca Kon-rada Mendla, który w 1388 roku zbudował w rodzimej Norymberdze dom pomocy dla starych rzemieślników – Nürnberger Zwölf-brüderstiftungen. Znalazło w nim schronienie 12 wytwórców różnych branż, zwanych brać-mi. Każdy z nich został wyposażony w odpo-wiednie do wykonywania swojego zawodu na-rzędzia, przybory i materiały, aby móc nadal wykonywać swoje rzemiosło. Począwszy od 1425 do 1806 roku, każdy z kolejnych człon-ków bractwa był zapisywany w księdze i por-tretowany przy jakimś etapie swojej pracy. Po-wstała w ten sposób unikalna 857-stronicowa kronika (w trzech tomach), ukazująca łącz-nie 765 rzemieślników i fundatorów bractwa. W początkach XVI stulecia powołana zosta-ła do życia analogiczna fundacja, zwana fun-dacją Landauera, której księgi, począwszy od 1511 roku, zawierają 406 portretów rzemieślni-ków różnych specjalności55. Pomimo pewnych uproszczeń wynikających z charakteru zapi-sów w księgach, są to niezwykle cenne źródła obrazujące nie tylko rodzaj wykonywanej pra-cy, ale też konkretne etapy produkcji określo-nych wyrobów i potrzebne do tego narzędzia. Sporo miejsca zajmują portrety rzemieślników zajmujących się produkcją skórniczą i skórza-ną: garbarzy, siodlarzy, szewców, wytwórców

55 Księgi obu fundacji zostały zdigitalizowane w ramach projektu „Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüder-stiftungen: Digitale Erschließung und Edition von Han-dwerkerdarstellungen des 15.–19. Jahrhunderts“, sfinan-sowanego przez Deutschen Forschungsgemeinschaft im Förderbereich Wissenschaftliche Literaturversorgungs- und Informationssysteme i udostępnione na stronie Inter-netowej: www.nuernberger-hausbuecher.de (2.08.2013).

craftsmen for space were not big. A sho-emaker, girdle maker, saddle maker or any other craftsman needed primarily a table, comfortable seat, handy tools and relative-ly good lighting (Fig. 62). Late medieval genre paintings quite often show stalls with a variety of goods displayed on counters or shelves. More rarely can the interior of a workshop or craftsmen at work be seen. One of the best iconographic sources for the history of medieval crafts I know are the books of a rich merchant Konrad Mendel, who in 1388 had a house for old craftsmen built in his hometown Nürnberg: Nürnberger Zwölfbrüderstiftungen. 12 craftsmen representing different trades found shelter there called Brothers. Each of them was equipped with proper tools, equip-ment and raw materials so that he could con-tinue practising his trade. Starting with 1425 until 1806 each of the successive members of the brotherhood was recorded in the book and a portrait of him at some stage of his work was painted. In this way a unique, 857-page long chronicle was created, showing 765 craftsmen and founders of the brotherhood (in three vol-umes). At the beginning of the 16th century a similar foundation was established, called the Landauer Foundation the books of which, starting with 1511, include 406 pictures of craftsmen representing a variety of trades55. Despite some simplifications arising out of the type of records, these are especially valua-ble sources showing not only the type of trade practised, but also concrete stages of produc-tion of specific goods and tools necessary for doing the trade. Quite a lot of space is given to portraits of leatherworking craftsmen: tan-ners, girdles, producers of pattens, pouches, bags, belts and horse harness.

Miniatures dating to the 15th up to the first half of the 16th century collected in Mendel Housebook I have a lot in common. First of

55 Books of both foundations were digitalized within the project Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüder-stiftungen: Digitale Erschließung und Edition von Handwerkerdarstellungen des 15.–19. Jahrhunderts financed by Deutschen Forschungsgemeinschaft im Förderbereich Wissenschaftliche Literaturversorgungs- und Informationssysteme and made available on www.nuernberger-hausbuecher.de (2.08.2013).


123

patynek, kaletek, torebek, pergaminu, pasów i uprzęży końskiej.

Miniatury z XV – 1. połowy XVI wieku zebrane w I Księdze Braci Mendel mają sze-reg cech wspólnych. Przede wszystkim są dość surowe w swoim wyrazie. Łączy je bardzo oszczędne odtwarzanie wyglądu wnętrz lub otoczenia, w którym rzemieślnik wykonuje pracę, a liczba sprzętów stanowiących wyposa-żenie warsztatów jest wyraźnie ograniczona do niezbędnego minimum. W zestawach narzędzi i przyborów znajdują się jedynie te najważniej-sze i najbardziej przydatne lub jednoznacz-nie kojarzące się z przedstawianym zawodem. Uwaga autorów kolejnych portretów skupiona jest bardziej na ukazaniu konkretnej czynno-ści wymagającej użycia charakterystycznych narzędzi niż na przedstawieniu otoczenia rze-mieślników. Wszyscy wytwórcy to ludzie sta-rzy, wyraźnie zmęczeni i smutni, jednakowo ubrani w krótkie lub półdługie robocze stroje ze zwieszonymi na plecy kapturami, czasem w nakryciach głowy. W większości przypadków postaci ukazano z lewej strony miniatury lub w części centralnej, a w pobliżu zawsze znaj-duje się gotowy produkt ich pracy. Jest rzeczą interesującą, że rzemieślnicy-skórnicy pracują bez fartuchów ochronnych.

Wartości tych miniatur w studiach nad daw-nymi rzemiosłami nie można przecenić, tym bardziej, że każdą wzbogaca krótki opis pracy rzemieślnika (z czasem ograniczony do imienia i zawodu). Bardzo istotne jest przy tym wier-ne odtwarzanie detali, uwidaczniające różnice w strojach rzemieślników i fasonach wytwarza-nych produktów oraz w wyglądzie pracowni, co daje kapitalną możliwość wglądu w dyna-mikę zmian tych elementów na przestrzeni kil-ku stuleci. Warto odnotować, że narzędzia i go-towe produkty ukazane na wizerunkach często znajdują swoje odpowiedniki w materiałach archeologicznych pozyskiwanych w trakcie wy-kopalisk w większości średniowiecznych miast. Na podstawie obserwacji etnograficznych (por. Skuza 2008) oraz przedstawień na miniatu-rach można z dużym prawdopodobieństwem zinterpretować ślady czynności wytwórczych zachowane na średniowiecznych wyrobach od-krywanych w trakcie wykopalisk.

Jedynymi rzemieślnikami-skórnikami, którzy wykonywali część swojej pracy poza zamkniętymi

all they are austere. Their common feature is that the interiors or the working environ-ment of the craftsman presented are depicted very sparingly while the fittings and furnish-ings of the workshop are clearly limited to the bare minimum. Sets of tools and equipment include only the most important and useful ones or unambiguously associated with the trade presented. The authors of subsequent portraits focus more on presenting a specific activity requiring the use of characteristic tools than on the presentation of the trade environ-ment. All craftsmen are old, visibly weary and sad, wearing similar short or calf-length work clothes with hoods hanging on their backs, sometimes with headgear on. In most cases the figures are presented either on the left of the miniature or in its central part, and the ready product of their work is always nearby. It is interesting that leatherworkers never have protective aprons on.

The value of these miniatures in studies on early crafts can not be overrated, especially that each is enriched with a short description of the trade (in time limited to the name and trade). Of significance here is a true presen-tation of details highlighting the differences in the clothing of craftsmen and the design of goods made as well as the way the work-shops looked like, which offers a fabulous insight into the pace of changes of these ele-ments over a few centuries. It is worth noting that the tools and ready products presented in the images often have their equivalents in archaeological finds recovered in the course of excavations in most medieval towns. Eth-nographic observations (see Skuza 2008) and presentations in miniatures provide for quite a high probability of interpretation of the trac-es of manufacturing activity which survived on medieval goods recovered in the course of excavations.

Tanners were the only leatherworking craftsmen who followed their trade outside enclosed spaces. The oldest illumination by the Mendel Brothers Housebook dated 1425 shows a tanner working over the grain surface of the leather stretched on the so called tan-


124

ner’s trestle56. Long hair falling in small waves is presented in a very expressive way, which leaves no doubt as to what stage of leather-working process is meant.

The tanner is holding a blade for remov-ing hair with visible handles at both sides, most probably wooden. This type of a tool, contemporarily called slicker, has been used in the tanning trade in practically unchanged form until modern times. Next to the tanner a wooden barrel or a pot filled with powdery substance is to be seen. This austere illumina-tion differs form the picture of a tanner pre-sented by Baltazar Behem from the begin-ning of the 16th century57 only with regard to the background of the scene. The tanner from Kraków is removing the hair or the grain layer with the same tool while the piece of leather is stretched on a similar trestle and next to him there is a wooden vessel filled with some unidentified substance (ash? lime?). In the illumination from Mendel Housebook dated 1504 the tanner is also removing hair from a piece of leather stretched on a trestle, but the pot next to him is definitely filled with some water solution. It might have been the re-mains of the liming process which facilitated the removal of hair.

Two, almost identical illuminations dat-ed 1425 and 1464 show tanners pounding skins with their feet in large wooden vessels made of staves which are filled with water. The only fitting of the ‘workshops’ is a shelf hanging on the wall on which there are small profiles of pressed tanning ingredients in the form of flowerpots turned upside down. Dry-ing pieces of leather are hanging down from the shelves they are attached to with wooden pegs58. The question arises: which stage of the tanning process can the activity presented in the illumination be associated with? It seems it could be pounding of the skins in a water solution of potash alum in order to soften them before the application of oils (fulling).

56 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2°, Folio 92 recto).

57 See Ameisenowa 1961, il. 12 ; Mischke 1994.58 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio

33 verso).

pomieszczeniami, są garbarze. Na najstarszym przedstawieniu w Księdze Braci Mendel z 1425 roku pokazany jest garbarz – podczas oczysz-czania licowej warstwy skóry rozłożonej na tzw. koźle garbarskim56. Sugestywnie przedstawiono zwłaszcza długie włosie opadające drobnymi fa-lami, co nie pozostawia wątpliwości, o który etap wyprawy chodzi. Rzemieślnik w obu dłoniach trzyma narzędzie do usuwania włosia z wyraź-nie wydzielonymi po obu stronach uchwytami, najpewniej drewnianymi. Ten rodzaj narzędzia, zwanego współcześnie ośnikiem, używany był w obróbce skóry w praktycznie niezmienionej postaci do czasów współczesnych. Obok gar-barza widać drewnianą beczkę lub kadź wypeł-nioną sypką substancją. Ten surowy obraz różni się od wizerunku rzemieślnika przedstawione-go przez mistrza Baltazara Behema z początku XVI stulecia57 jedynie tłem, na jakim przedsta-wiono scenę. Mistrz krakowski usuwa włosie lub mizdrę takim samym narzędziem, skóra ułożo-na jest na podobnym koźle garbarskim, a obok niego także stoi drewniane naczynie wypełnio-ne nieokreśloną substancją (popiołem? wap-nem?). Na miniaturze z Księgi Braci Mendel z 1504 roku wytwórca także usuwa włosie ze skó-ry rozłożonej na koźle, ale w kadzi obok niego wyraźnie widać roztwór wodny. Prawdopodobnie jest to pozostałość po wapnowaniu, dzięki które-mu włosie łatwo odchodziło od skóry.

Z lat 1425 i 1464 pochodzą dwie niemal identyczne miniatury ukazujące udeptywanie skór w dużych drewnianych naczyniach klep-kowych wypełnionych wodą. Na wyposażenie „warsztatów” w obu przypadkach składa się jedynie półka zawieszona na ścianie, na której stoją niewielkie kształtki sprasowanych skład-ników garbarskich w formie odwróconych do-niczkowatych miseczek. Z półek na obu obraz-kach zwisają suszące się skóry przymocowane drewnianymi kołkami58. Nasuwa się pytanie, z jakim etapem wyprawy wiąże się przedsta-wiona na obrazie czynność? Wydaje się, że może to być ugniatanie skór nogami w wod-nym roztworze ałunu glinowego, w celu ich

56 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2°, Folio 92 recto).

57 Por. Ameisenowa 1961, il. 12; Mischke 1994. 58 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio

33 verso).


125

zmiękczenia przed natłuszczeniem (folowanie). Tą metodą otrzymywano skóry jasne i miękkie, jednak nieodporne na wilgoć. W prosty sposób – przez udeptywanie w wodzie – można było pozbyć się resztek garbników ze wstępnego etapu wyprawy przed przystąpieniem do na-stępnej fazy lub z odpowiednimi składnikami zabarwić skóry na pożądany kolor. Na dwóch miniaturach z lat 1440 i 1488 przedstawiono wytwórców z gotowymi produktami, siedzą-cych za stołami-ladami, na których leżą równo poukładane i różnobarwne skóry. Na starszym obrazie za plecami wytwórcy na ścianie wiszą rozciągnięte skóry zwierzęce – jedna z ogo-nem – umocowane na drewnianych kołkach (ryc. 66). Na obrazie młodszym skóry prze-wieszone są przez drąg zawieszony na hakach. Wydaje się, że chodzi o sprzedaż różnych ga-tunków skór, w pierwszym przypadku lico-wych, w tym bydlęcych, w drugim futerkowych, o czym świadczy długi, puszysty ogon jednej z nich. Warto przypomnieć, że kuśnierstwo cieszyło się w średniowieczu większą estymą niż wyprawa licowa. Być może tym należy tłu-maczyć fakt, że domniemany kuśnierz siedzi w pomieszczeniu z oknem?

Przez okres blisko 100 lat niewiele zmienia-ło się w wyposażeniu wytwórcy rzemiennych taśm pasów. Na każdej z trzech miniatur – z lat 1425, 1441, 1539 – rymarz siedzi na ni-skim stołeczku i w ręku trzyma narzędzie przypominające małą piłę. Przed sobą ma ko-wadło, a za nim stół, na którym leżą taśmy z wykonanymi otworami do osadzenia metalo-wych aplikacji. Na wszystkich trzech obrazach gotowe produkty, wraz z metalowymi klamra-mi i okuciami końcówek, wiszą za rzemieślni-kiem, przy czym na dwóch starszych ilustra-cjach przewieszone są przez drąg zamocowany na hakach, na najmłodszej zaś zaczepione są klamrami na gwoździach. Aplikacje przygo-towane do zamocowania leżą bezpośrednio na kowadłach. Sprzączki pasów pokazanych na dwóch starszych miniaturach mają podko-wiasty lub trapezowaty kształt, wszystkie klamry z najmłodszego obrazu są owalne, spłasz-czone59. Rymarze krojący skórę na rzemienie o różnej szerokości i długości, ukazani w Księ-

59 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 26 ver-so; Amb. 317.2° Folio 63 recto; Amb. 317.2° Folio 160 recto).

Leather obtained by using this method was light and soft, however, not damp resistant. The remains of tanning agents left from the initial tanning process were removed in a very simple way, by being pounded with feet in water, before proceeding to the next stage or dying leather the colour required. Two miniatures dated 1440 and 1488 show tan-ners with ready goods sitting at work tables covered with neatly arranged skins in vari-ous colours. In the older miniature there are stretched pieces of animal hide, one with a tail, fastened with wooden pegs (Fig. 66). The younger picture shows pieces of leather hanging over a bar suspended by hooks. It seems various species of leather are sold, in the first case grain leather, including cattle hide, in the latter furs, which shows in the bushy tail of one of them. It is worth noting that furriery was held in higher esteem than grain leather in the Middle Ages. Could this fact explain why the alleged furrier is sitting in a room with a window?

In the period covering almost 100 years not much changed in the furnishings of the mak-ers of leather straps of girds. Each of the three miniatures dated 1425, 1441 and 1539 respec-tively show a gird maker sitting on a low stool holding a tool resembling a small saw. In front of him there is an anvil; behind a table with girds in which holes for metal appliqués were punched. All three illuminations show ready goods with metal buckles and fittings at ends hanging behind the craftsman, however, in the two older illuminations they are hanging over a bar suspended by hooks, while in the younger ones they are hooked with buckles over nails. Appliqués prepared for fastening are lying directly on anvils. Buckles of belts shown in the two older miniatures are horse-shoe or trapeze shaped, all buckles shown in the youngest picture are oval and flat59. Gir-dlers cutting leather for girds of various width and length shown in the Mendel Housebook under years: 1425 and 1433 are almost iden-tical. The only furnishing of their workshop is a tall table at which the craftsmen work in

59 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 26 ver-so; Amb. 317.2° Folio 63 recto; Amb. 317.2° Folio 160 recto).


126

a standing position and a pole with ready girds hanging on it. Both are using knives with half-moon shaped blades60.

Two illuminations showing girdlers mak-ing elements of harness date to 1425 and 1435 (Fig. 67). They are at work sitting on low stools at anvils close to the table. They are holding hammers in their hands. Similarly to the gird makers they are decorating the harness with metal appliqués lying ‘close at hand’ on the anvil. Ready, decorated elements are hanging on the pole fastened to the wall. The production of horse collars and saddles was a separate trade practised by saddle mak-ers. Pictures of such craftsmen are dated 1470, 1496 and 150561. In their trade they used at last three different raw materials: leather, wood and metals. Saddlers do not hold character-istic tools in their hands, specific for the type of trade practiced. Their attributes are ready goods: saddles made of leather and wood and horse and cattle collars for harness. Sad-dles with stirrups and wooden pommels are shown in the foreground of all three pictures lying on tables at which the makers are sitting. It seems that collars used in harness for pull-ing which were put on draught animals were equally representative for the saddler’s occu-pation, however, only one of the three produc-ers was depicted while working on such an object. Medieval saddler’s workshops do not show characteristic furnishings, the so called tanner trestle: benches with vices for holding firmly heavy and thick hide during stitching and assembling. In contemporary workshops, apart from a variety of knives, there are also awls and various punches and the so called saddler’s needles (Skuza 2008, 146-153).

The making of bags, pouches and purses could be considered one of the most impor-tant types of leatherworking trade recorded in Mendel Housebook I. There are 6 mini-atures providing documentary evidence on the work of bag makers dated to the period

60 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 14 recto; Amb. 317.2° Folio 44 recto).

61 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 89 recto; Amb. 317.2° Folio 112 recto; Amb. 317.2° Fo-lio 124 verso).

dze Braci Mendel pod rokiem 1425 i 1433, są niemal identyczni. W wyposażeniu obu pra-cowni znajduje się tylko wysoki stół, przy któ-rym rzemieślnicy pracują, stojąc, oraz drąg z przewieszonymi gotowymi rzemieniami. Obydwaj używają noży o półksiężycowatych głowniach60.

Z lat 1425 i 1435 pochodzą dwa wizerun-ki rymarzy wytwarzających elementy uprzę-ży (ryc. 67). Pracują, siedząc na niskich stoł-kach przy kowadłach ustawionych blisko stołu. W rękach mają młotki. Podobnie jak wytwórcy pasów, ozdabiają uprząż metalowymi aplika-cjami leżącymi „pod ręką”, na kowadle. Goto-we, zdobione elementy zawieszone są na żer-dzi umocowanej na ścianie. Produkcja siodeł i chomąt była odrębną specjalnością tzw. siodla-rzy. Wizerunki tych rzemieślników pochodzą z lat 1470, 1496 i 150561. W swojej pracy wy-korzystywali przynajmniej trzy różne surowce: skórę, drewno i metale. Siodlarze nie mają cha-rakterystycznych narzędzi w rękach, specyficz-nych dla rodzaju wykonywanego zawodu. Ich atrybutami są wyroby gotowe – skórzano-drew-niane siodła i chomąta do uprzęży końskiej i bydlęcej. Na wszystkich trzech obrazach siodła ze strzemionami i drewnianymi łę-kami widnieją na pierwszym planie, ułożo-ne na stołach, przy których siedzą wytwór-cy. Wydaje się, że równie reprezentatywne dla zawodu siodlarza były chomąta, służące w uprzęży do ciągnięcia i nakładane na szy-je zwierząt pociągowych, chociaż tylko jeden z trzech wytwórców został utrwalony wła-śnie podczas pracy nad takim przedmiotem. W średniowiecznych warsztatach rymarskich nie widać jeszcze charakterystycznego wyposa-żenia w postaci tzw. koników garbarskich – ław z osadzonymi na nich imadłami do unierucha-miania ciężkich i grubych skór podczas szycia i montażu. We współczesnych pracowniach oprócz różnych noży zawsze obok szydeł wy-stępują też różnorodne dziurkacze do wyrabia-nia otworów, radełka do zaznaczania ich przy-

60 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 14 recto; Amb. 317.2° Folio 44 recto).

61 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 89 recto; Amb. 317.2° Folio 112 recto; Amb. 317.2° Fo-lio 124 verso).


127

szłych miejsc oraz tzw. igły rymarskie (Skuza 2008, 146-153).

Za jedną z ważniejszych dziedzin wytwór-czości skórzanej ukazanej w I Księdze Braci Mendel można uznać wyrób torebek, kaletek i sakiewek. Z lat 1425–1526 pochodzi sześć mi-niatur dokumentujących pracę kaletników62. Pod rokiem 1425 ukazano rzemieślnika produ-kującego torby z klapkami, mocowane na pa-sku, oraz wytwórcę sakw przewieszanych przez ramię. Różnice między tymi obrazami dotyczą prawie wszystkich przedstawianych elementów. Torby na pasek rzemieślnik wykonuje, stojąc w pozycji pochylonej nad ladą, wspartą na jed-nej nodze. Wydaje się, że przedstawiony został na tle swojego kramu, którego lada była częścią ruchomą. Posługuje się takim samym nożem o zaokrąglonej głowni, jaki znamy z wyobrażeń rymarzy i szewców krojących skórę rozłożoną na deseczkach-podkładkach. Wytwórca sakw natomiast siedzi w pomieszczeniu wyposażo-nym w niski stołek, stół i drąg do odwieszania gotowych produktów. Jego wyroby różnią się uformowaniem otworu wlotowego; większość

62 www.nuernberger-hausbuecher.de (np. Amb. 317.2° Folio 38 verso).

1425-152662. Miniatures dating to 1425 show a bag maker producing bags with flaps fas-tened to a strap and a maker of pouches to be hung over a shoulder. The differences between the pictures concern almost all ele-ments depicted. Bags with straps are made by a bag maker who is standing bent over the counter supported on one leg. It seems he is depicted at his stall, the counter being its moving part. He is using the same knife with half-moon shaped blade that we know from the images of girdlers and shoemakers cutting leather stretched on plank supports. The bag maker in turn is sitting in a room furnished with a low stool, a table and a pole for hang-ing ready goods. His products differ with re-gard to the inlet opening; most pouches are just sacks with drawstrings with or without tassels. There are also pouches the inlet open-ing of which is strengthened with a metal ring. Pouches of this kind are often shown in pictures of falconers, where they are sus-pended at their belts. The common feature of

62 www.nuernberger-hausbuecher.de (np. Amb. 317.2° Folio 38 verso).

Ryc. 66. „Schrepler“ z I Księgi Braci Mendel, 1440, Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrü-derstiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg

Fig. 66. „Schrepler“ from Mendel Housebook I, 1440, Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüder-stiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg


128

both types are small purses with drawstrings stitched extra on the outside. There is also a clear difference in the type of leather. Col-ourful, dark bags are made of visibly thicker leather than plain and light pouches.

Leather pouches are products which were subject to quite dynamic changes, definitely more rapid ones than bags or goods made by girdlers. It is interesting that the trader mak-ing bags presented in the miniature dated 1501, similarly to his colleague from 1425, was shown against the background of a stall with a movable counter63. However, there are much fewer goods around him. The produc-er of pouches from the miniature dated 1526 enjoys definitely better conditions of work than the craftsman shown in 1508: He is sit-ting next to a window, in an airy room made of brick. The manufacturers are using knives with straight blades and shears with arched blades. They are both making pouches with small purses stitched to the side, which were extremely fashionable in the 16th century. Bags

63 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 116 verso).

sakw to po prostu ściągane rzemieniem worki z chwostem lub bez niego. Na stole leżą też sa-kwy, których otwór wlotowy wzmocniony jest metalowym kółkiem. Często ukazywane są one na obrazach przedstawiających sokolników, przytroczone do ich pasów. Cechą łączącą wyro-by obu typów – torby i sakwy – jest umieszczanie na ich stronie zewnętrznej dodatkowych małych sakiewek, ściąganych rzemykami. Wyraźna róż-nica dotyczy rodzaju surowca – kolorowe, ciem-ne torby wykonane są z wyraźnie grubszej skóry niż jednokolorowe i jasne sakwy.

Sakwy skórzane są wyrobami, które dość dy-namicznie podlegały zmianom, z pewnością szybciej niż torby czy produkty rymarskie. Jest rzeczą interesującą, że rzemieślnik wyrabiający torby przedstawiony na obrazie z 1501 roku, po-dobnie jak jego „kolega po fachu” z roku 1425, ukazany został na tle kramu z ruchomą ladą63. Ma jednakże wokół siebie dużo mniej wyrobów. Wytwórca sakw z miniatury sygnowanej na 1526 rok ma zdecydowanie lepsze warunki pracy niż rzemieślnik ukazany pod rokiem 1508. Siedzi


Ryc. 67. Leonhard z I Księgi Braci Mendel, 1425, Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrü-derstiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg

Fig. 67. Leonhard from Mendel Housebook I, 1425, Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrü-derstiftungen, Stadtbibliothek Nürnberg


129

bowiem w pobliżu okna, w przestronnym muro-wanym pomieszczeniu. Wytwórcy posługują się nożami o prostych głowniach i nożycami kabłą-kowymi. Obaj produkują wyroby z doszytymi wokół małymi sakiewkami, niezwykle modny-mi w XVI stuleciu, które znane są także z badań wykopaliskowych (Goubitz 2007).

Opis warsztatów skórniczych z I Księgi Braci Mendel kończy najliczniej reprezen-towana profesja szewska. Z lat 1425–1553 pochodzi aż 15 miniatur dokumentujących pracę szewców i jedna przedstawiająca paten-nika64. Pięć miniatur z lat 1426–1435 ukazu-je różne stadia produkcji obuwia skórzanego i różne jego fasony. Warsztaty szewskie wy-posażone są w stołki, stoły, na których leżą deseczki-podkładki do krojenia skóry, noże o różnie ukształtowanych głowniach, szy-dła i nici, kopyta i prawidła. Za narzędzia charakterystyczne dla tej grupy zawodowej uznane zostały przez autorów miniatur noże z półksiężycowatymi głowniami oraz noży-ce kabłąkowe, które prawie zawsze, do roku 1459, ukazywane są na pierwszym planie i w znacznym powiększeniu. Na młodszych miniaturach wyraźnie zwiększa się asortyment narzędzi. Niektórzy szewcy ukazani są na tle swoich kramów, inni w zaciszach pracow-ni. Produkują obuwie niskie, średniowysokie i wysokie, do końca XV wieku z wydłużonymi noskami i smukłymi podeszwami, proste, bez wyszukanych ozdób, wiązane, sznurowane i wsuwane. Wszystkie z wymienionych form obuwia bez trudu można odnaleźć w materia-łach archeologicznych z okresu późnego śre-dniowiecza. Na sześciu miniaturach szewcy trzymają między kolanami wykonywane obu-wie, odwrócone podeszwami do góry, i nożem wyraźnie wyrównują krawędzie. Przypomnę, że w warsztatach „archeologicznych”, tj. sku-piskach odpadów produkcyjnych znanych z wykopalisk, znaczny odsetek stanowią wła-śnie niewielkie i amorficzne ścinki pochodzą-ce z wyrównywania krawędzi.

Z cholewek obuwia gotowego często wy-stają drewniane prawidła, nadające wyro-bom ostateczny kształt i utrzymujące je w pionie, chroniąc tym samym przed


and pouches of this type are known from ex-cavations (Goubitz 2007).

The description of leatherworking shops in Mendel Housebook I is rounded off with the shoemaking trade, being most abundantly rep-resented. There are as many as 15 miniatures dated to the period 1425-1553 providing doc-umentary evidence on the shoemaker’s trade and one on the patten maker64. Five minia-tures dated to the period 1426-1435 show dif-ferent stages of the production of leather shoes and their different cuts. Shoemaker’s work-shops are fitted with stools, tables with plank supports for cutting leather, knives of various blades, awls and threads, lasts and shoe trees. The authors of the miniatures considered characteristic for this particular trade knives with half-moon blades and shears with arched blades which until 1459 are almost always shown in the foreground and considerably magnified. Sets of tools in younger miniatures in turn is growing considerably wider. Some shoemakers are shown against their stalls, others in the peace and quiet of their work-shops. They make low shoes, ankle and high shoes, until the end of the 15th century with extended toes and slender soles, simple, with-out sophisticated decoration, tied up, laced and slip-on. All of these types of shoes men-tioned can be found without any difficulty in archaeological finds from the late medieval period. In six miniatures the shoemakers are holding the shoes they are making between their knees, with soles up, and clearly making the edges even with a knife. Let me remind you that in ‘archaeological’ workshops i.e. as-semblages of production waste a considerable percentage known from excavations is made up of just small and amorphous offcuts made while trimming the edges.

Shoe trees often stick out of quarters of ready shoes: they give the shoes their final shape and keep the quarter in the upright po-sition thereby protecting them against defor-mation. In case of shoes with high quarters



130

(miniature dated to 1425)65 a pole over which the quarters are hanging is used as a shoe tree. It seems that in this case it might be textile leggings stitched to leather soles. The miniature dated 1447 shows a shoemaker ei-ther putting a shoe tree into or taking a shoe tree out of a shoe with a quarter reaching above the ankle. This shoemaker produced various types of shoes, which shows in a vari-ety of lasts placed on a handle above his head. Three pictures show very clearly the moment of stitching construction elements of a shoe with a tunnel stitch which required the use of two needles and a simultaneous pulling two threads (miniatures dated 1447, 1476, 1505). A very visible difference can be seen in the colouring of leather used in the production process and changes in the cuts of shoes in the first half of the 16th century. In the 16th century sets of tools and accessories in shoe-making is clearly wider (miniatures dated 1531 and 1535).

Changes in shoemaking, both with re-gard to the furnishing of workshops as well as the types of shoes produced are well evi-denced in wood engraving by a Swiss en-graver and painter Jost Amman from the second half of the 16th century, who lived and worked in Frankfurt am Main66. Xylo-graphs by Amman are for various reasons richer in detail than those in Mendel Book. First of all they show typically urban work-shops, they were also made in a different style and for different reasons. For the pur-pose of these considerations the most im-portant are two prints showing the work of a parchment maker and of shoemakers. The parchment maker shown in the engraving by Amman differs from the drawing in Mendel Housebook dated 1425 primarily in terms

65 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 44 recto (Mendel I).

66 Jost Amman, Hans Sachs, Eygentliche Beschreibung aller Stände auff Erden, hoher und niedriger, gei-stlicher und weltlicher, aller Künsten, Handwercken und Händeln, Durch d. weitberümpten Hans Sachsen gantz fleissig beschrieben u. in teutsche Reimen gefas-set, Frankfurt am Mayn: Feyerabend, 1568. Avail-able in digital library on www.digitalis.uni-koeln.de (2.08.2013).

deformacją. W przypadku obuwia z wysoką cholewą (miniatura z roku 1425)65 rolę „pra-widła” spełnia drąg, przez który przewieszo-ne są gotowe produkty. Wydaje się, że w tym przypadku może też chodzić o tekstylne no-gawice z podszywaną skórzaną podeszwą. Na miniaturze z 1447 roku przedstawiono szew-ca wkładającego lub wyjmującego prawidło z obuwia z cholewką sięgającą za kostkę. Ten rzemieślnik produkował obuwie różnych ty-pów, o czym świadczą różnokształtne kopy-ta, umieszczone na uchwycie nad jego głową. Na trzech obrazach bardzo wyraźnie uka-zany został moment zszywania elementów konstrukcyjnych obuwia za pomocą ściegu dwuigłowego, którego wykonanie wymagało użycia jednocześnie dwóch igieł i równocze-snego zaciśnięcia obu nici (miniatury z lat 1447, 1476, 1505). Dobitnie też widać różnice w kolorystyce skór wykorzystywanych do pro-dukcji oraz zmiany fasonów obuwia w 1. po-łowie XVI wieku. W XVI stuleciu ewidentnie wzbogaca się asortyment narzędzi i przybo-rów szewskich (miniatury z lat 1531, 1535).

Zmiany w szewstwie, tak w wyposażeniu warsztatów, jak i rodzajach produkowane-go obuwia, dobrze dokumentują drzewory-ty szwajcarskiego rytownika i malarza Jo-sta Ammana z 2. połowy XVI wieku, który mieszkał i tworzył we Frankfurcie nad Me-nem66. Ksylografy Ammana są z różnych przyczyn znacznie bogatsze w szczegóły niż ilustracje przedstawione w Księdze Men-dla. Przede wszystkim ukazują warszta-ty typowo miejskie, wykonane zostały też w innej manierze i w innym celu. Dla tych rozważań najistotniejsze są dwie ryciny – ilustrujące pracę garbarza-pergaministy i szewców. Wytwórca pergaminu przedsta-wiony na grafice Ammana różni się od przed-stawionego na rycinie w Księdze Mendla

65 www.nuernberger-hausbuecher.de (Amb. 317.2° Folio 44 recto (Mendel I).

66 Jost Amman, Hans Sachs, Eygentliche Beschreibung aller Stände auff Erden, hoher und niedriger, geistlicher und weltlicher, aller Künsten, Handwercken und Hän-deln, Durch d. weitberümpten Hans Sachsen gantz fle-issig beschrieben u. in teutsche Reimen gefasset, Frank-furt am Mayn: Feyerabend, 1568. Pozycja dostępna w bibliotece cyfrowej na stronie: www.digitalis.uni-koeln.de (2.08.2013).


131

z 1425 roku przede wszystkim strojem. Jego praca polega na oczyszczaniu skór roz-piętych na dużych drewnianych ramach. Można domyślać się, że chodzi o skóry du-żych zwierząt, od których odcięte są nie-potrzebne części: ogon, skóra głowy oraz nierówne brzegi. Interesujące są zwłasz-cza narzędzia trzymane przez rzemieśl-ników – w przypadku członka Bractwa Mendla jest to skrobak półksiężycowaty, w przypadku wytwórcy z drzeworytu Amma-na obręcz z zaostrzoną krawędzią.

Pracownia szewska, którą utrwalił Jost Amman, połączona jest ze sklepem. Pracuje w niej trzech mężczyzn: dwóch młodszych szyjących obuwie i jeden starszy, ze skórza-ną torebką przy pasie, sprzedający lub za-chwalający wyroby warsztatu. Gotowe pro-dukty – obuwie niskie i wsuwane o tępych zakończeniach, tzw. krowie pyski – wiszą parami na drągu zawieszonym nad oknem-ladą. Uwagę zwraca dużo większy asorty-ment narzędzi niż w Księdze Braci Mendel – wśród nich znajdują się noże z niejedno-litymi (różnego kształtu) głowniami, szydła i nici. Nie widać natomiast drewnianych pra-wideł i kopyt. Jeden z szewców zaciska nici w geście charakterystycznym dla ściegu dwu-igłowego, drugi przekłuwa szydłem otwory w podeszwie, którą zaraz będzie łączył z wierzchem. Jak widać, podstawowe techniki wytwórcze pozostały niezmienne. W warsz-tacie tym można zauważyć hierarchiczny podział pracy, przy którym mistrz jest jed-nocześnie sprzedawcą. Większa jest także wydolność pracowni, uzyskana dzięki więk-szej liczbie zatrudnionych osób i podziałowi obowiązków. I jeszcze jedna rzecz, której nie odnotowano w przypadku średniowiecznych warsztatów Braci Mendel – wytwórcy sportre-towani przez Ammana mają na sobie skórza-ne fartuchy ochronne.

Podział pracy obowiązuje też w pracowni szewca z początku XVI wieku ukazanej w ko-deksie Baltazara Behema (Ameisenowa 1961, 40, tabl. III; Mischke 1994). Krakowski mistrz zajęty jest wykonywaniem wykroju elementów obuwia, a szycie pod jego bacznym okiem wy-konują dwaj młodsi pracownicy. Uwagę zwra-ca przede wszystkim odczuwalny dostatek i spokój panujący w tym pomieszczeniu

of clothing. His work involves cleansing skins stretched on big, wooden frames. They might be hide of big animals the unnecessary parts were cut off: tails, head skin, and un-even edges. Of special interest are primarily tools held by craftsmen: in case of Mendel’s Brother it is just a half-moon slicker, in case of a tanner shown in Amman’s engraving a hoop with a sharp edge.

A shoemaker’s workshop depicted by Jost Amman joins a shop. There are three men working in it: two younger ones sewing shoes and an older one with a leather bag at the belt either selling or touting goods produced in the workshop. Ready goods: low shoes and slip-ons with blunt flat toes (so-called cow’s mouth) are hanging in pairs over a pole suspended over a window being simultaneously a counter. What at-tracts attention is a much wider set of tools than seen at Brothers’ depicted in Mendel Housebook, including knives with various blades, awls and threads. What is not to be seen, however, are shoemaker’s lasts and shoe trees. One of the shoemakers is pulling threads in a gesture characteristic of a tun-nel stitch, the other one is piercing holes in the sole with an awl that he is about to stitch to the upper. As can be seen, the basic pro-duction methods remained unchanged. In this particular workshop a hierarchy of divi-sion of labour can be seen, where the master is simultaneously the vendor. The output is also higher due to a larger number of peo-ple employed and the division of tasks. And one more thing, which is not seen in case of medieval workshops of the Mendel Broth-ers: the craftsmen wear protective leather aprons.

The division of labour is also prevail-ing in a shoemaker’s shop shown in Balta-zar Behem’s Codex (Ameisenowa 1961, 40, tabl. III; Mischke 1994). A master in Kraków is busy cutting out parts of a shoe while stitching is made under his watchful eye by two younger workers. Worth not-ing is first of all visible wealth and tran-quillity of the place thanks to the pres-ence of a woman busy spinning and a child sitting at her feet (Fig. 68A). These


132

two miniatures outlined briefly give the im-pression that the shoemaker’s trade, con-trary to the today general bad opinion the occupation had, could ensure wealth and a high social status.

A totally opposite impression is given by images of two contemporary shoemak-er’s workshops from Western Pomerania. A Szcze cin painter, August Ludwig Most, depicted work done by a shoemaker (a very sad one) sitting on a rather low stool doing his job in dim light (Gwiazdowska 2001b, 101). The stool he is sitting on and the other one that he is putting his tools or the shoes sewn on looks just like the ones in later medieval miniatures. Unfortunately the tools the West Pomeranian shoemak-er is using can not be seen clearly enough, however, it seems that his occupation did not differ much from the one done a few centuries earlier (Fig. 68B). Very similar in expression is the picture of a shoemak-er painted in 1935 by a Szczecin painter, Helen Rutkowski (Gutsche 2012, 123) (Fig. 69). Both contemporary workshops do not give such positive impression as the

– dzięki obecności zajętej przędzeniem kobiety i dziecka u jej stóp (ryc. 68A). Na podstawie obu skrótowo zaprezentowanych miniatur można odnieść wrażenie, że praca szewska, wbrew dzisiejszej powszechnie złej opinii o tej profesji, mogła zapewnić dobrobyt i wy-soką pozycję społeczną.

Zupełnie odwrotne wrażenie sprawiają przedstawienia dwóch współczesnych warsz-tatów szewskich z Pomorza Zachodniego. Szczeciński XIX-wieczny malarz August Lu-dwig Most utrwalił pracę szewca – bardzo smutnego, siedzącego przy niewysokim sto-liku i wykonującego swoją pracę przy słabym oświetleniu (Gwiazdowska 2001b, 101). Zydel, na którym siedzi i drugi, na który odkłada na-rzędzia lub szyte obuwie, jest taki sam jak na miniaturach późnośredniowiecznych. Niestety, słabo widoczne są narzędzia, jakimi się posłu-guje, wydaje się jednak, że jego praca niewie-le różniła się od tej wykonywanej kilkaset lat wcześniej (ryc. 68B). Bardzo podobny w swej wymowie jest wizerunek szewca namalowany w 1935 roku przez szczecińską malarkę Helen Rutkowski (Gutsche 2012, 123) (ryc. 69). Oby-dwa współczesne warsztaty nie sprawiają tak

Ryc. 68. Pracownie szewskie: A – z Kodeksu Baltazara Behema, wg Ameisenowa 1961; B – grafika Ludwika Mosta, wg Gwiazdowska 2001

Fig. 68. Shoemaker’s workshops: A – Baltazar Behem’s Codex, after: Ameisenowa 1961; B – engraving by Ludwik Most, after: Gwiazdowska 2001


133

dobrego wrażenia, jak pracownia z kodeksu Baltazara Behema (por. ryc. 68A).

workshop shown in Baltazar Behem’s Codex (cf. Fig. 68A).


Ryc. 69. Współczesna pracownia szewska, obraz Helen Rutkowski, za Gutsche 2012Fig. 69. Contemporary shoemaker’s shop, painting by Helen Rutkowski, after: Gutsche 2012

135

Badania nad wczesnośredniowiecznym szew-stwem szczecińskim pozwoliły na wyodrębnienie kilku typów konstrukcyjnych obuwia zróżnico-wanego stylistycznie i formalnie. Można teraz zadać pytanie, czy w mieście późnośredniowiecz-nym wystąpiły nowe typy konstrukcyjne obuwia, nowa stylistyka podporządkowana jakimś regu-łom, np. modzie, jak można datować początki pojawiania się nowości w obuwnictwie i z cze-go mogły one wynikać? Druga grupa zagad-nień dotyczy związków późnośredniowieczne-go obuwnictwa szczecińskiego z obuwnictwem innych ośrodków tej doby. Chodzi zwłaszcza o rytm i tempo przemian. Czy wobec daleko posuniętej unifikacji możemy wyodrębnić wyro-by lub choćby ich cechy specyficzne dla danego ośrodka, zwłaszcza w strefie okołobałtyckiej? Wreszcie, czy można mówić o zapożyczeniach, obcych wpływach kulturowych uwidaczniają-cych się w produktach szewskich oraz czy no-wości pojawiały się w Szczecinie w tym samym czasie co w innych miastach, czy może z opóź-nieniem i co mogło mieć wpływ na te procesy? Z tymi zagadnieniami wiąże się też pytanie, jakie produkty szczecińskich rzemieślników mogły zdobyć uznanie poza lokalnym rynkiem

Studies on early medieval shoemaking in Szczecin allowed to distinguish a few con-struction types of shoe stylistically and for-mally varied. Now a question can be asked whether new construction types of shoes, new styles subordinated to some rules, e.g. fash-ion appeared in late medieval town, how the new tendencies in shoe styles can be dated and what they could have been coming from? The other group of issues is relevant to con-nections of late medieval footwear in Szczecin with footwear from other centres of that time. It means primarily the rhythm and the pace of transformations, whether in the light of ad-vanced unification of products can goods or at least some features of the goods specific for a given centre be isolated, especially in the Baltic region? And last but not least, could we talk about borrowings, foreign cultural influ-ences to be noted in shoemaking and wheth-er new products appeared in Szczecin at the same time as in other centres, or perhaps with delay and what could have influenced those processes? The question relevant to said is-sues is, what products manufactured by the

But w większej mierze niż inne części garderobyjest świadectwem rozwoju kulturowego, ekonomicznego i technicznego,

mówi o upodobaniach, kaprysach i potrzebach chwili … może nam nakreślić sylwetkę swego właściciela, zdradzić, czy był bogaty, czy może ubogi …


The shoe is to a much greater extent than any other item of clothingthe sign of cultural, economic and technical development,

it represents likes, whims, the needs of the moment ... it can help us create a profile of its owner, reveal if they were affluent or perhaps impoverished …


Rozdział V / Chapter V

Tradycja, przeobrażenia i innowacje w obuwnictwie pomiędzy X a XV stuleciem

Tradition, transformations and innovations in footwear between the 10th and the 15th centuries

136

craftsmen of Szczecin could have won rec-ognition beyond the local market and why? As far as Chyżyńska neighbourhood is con-cerned I will try to establish how long pro-duction displaying the features of traditional early medieval shoemaking craft prevailed in this neighbourhood, as well as to what an extent archaeological sources refer to conclu-sions from historical sources on the affluence of inhabitants. Do we really deal with a medi-eval neighbourhood of the poor and to what an extent could sources relevant to one branch of production be helpful while assessing so-ciotopographic phenomena? If so, then what goods could be expected in other, ‘wealthy’ districts of the town? The structure of this chapter will be subordinated to an attempt at finding answers to the questions so phrased, in which I will present one by one the most significant elements of Szczecin shoemaking against the background of equivalent produc-tion in selected towns in the Baltic region as well as examples of Pomeranian and West Eu-ropean iconography.

The very preliminary review of sources dating to the second half of the 13th to 15th centuries makes us conclude that footwear of this period is characterised by at least a few new features or progressive features appearing already in the youngest contexts of pre-location town. As far as shoe bottoms are concerned it needs to be noted, howev-er, that research into the basic parameters of early medieval shoe soles was carried out on a relatively limited sample, which hardly meet the requirements of statistical viability. Nevertheless, noting appearing differences and similarities of shoes from both periods seems worthwhile. What needs to be empha-sised as a matter of priority is lack of soles of totally archaic features. Here I mean soles cut out of soft leathers, the same as used for shoe uppers, or symmetrical soles which fit both feet (except for children’s shoes).

In the late medieval material subject to analysis here clear differences show in the way shoe soles were shaped. The share of soles shaped by gentle cutout on both sides of the waist in comparison to early medieval finds clearly decreases from 64.7% down to 11.2%.

i dlaczego. Jeśli chodzi o Dzielnicę Chyżyń-ską, spróbuję ustalić, jak długo utrzymywała się w tym rejonie miasta wytwórczość o cechach tradycyjnego szewstwa wczesnośredniowieczne-go, a także w jakim stopniu źródła archeologicz-ne nawiązują do konkluzji wyprowadzanych ze źródeł historycznych na temat majętności mieszkańców. Czy rzeczywiście mamy tu do czynienia ze średniowieczną dzielnicą ubo-gich i w jakim stopniu źródła związane z jed-nym tylko sektorem produkcji mogą być po-mocne w ocenie zjawisk socjotopograficznych? Jeśli tak, to jakich wyrobów należy spodziewać się w innych, „bogatych” dzielnicach miasta? Próbie uzyskania odpowiedzi na tak postawio-ne pytania będzie podporządkowana struktura tego rozdziału, w którym przedstawię kolejno najważniejsze elementy szczecińskiej wytwór-czości szewskiej na tle analogicznej produk-cji w wybranych miastach strefy nadbałtyckiej oraz na przykładach z ikonografii pomorskiej i zachodnioeuropejskiej.

Wstępny ogląd źródeł datowanych na okres od 2. połowy XIII – po XV wiek skłania do wniosku, że obuwie z tego okresu w stosunku do wczesnośredniowiecznego wykazuje przy-najmniej kilka cech nowych lub też progresyw-nych, pojawiających się już w najmłodszych warstwach kulturowych miasta przedlokacyj-nego. Jeśli chodzi o spody obuwia, to trzeba jednak zaznaczyć, że badania podstawowych parametrów podeszew wczesnośredniowiecz-nych przeprowadzono na stosunkowo niewiel-kich próbach, z trudem spełniających warunki zbiorów statystycznie wiarygodnych. Niemniej jednak warto odnotować uwidaczniające się różnice i podobieństwa obuwia z obu okre-sów. Przede wszystkim podkreślić należy brak podeszew o zupełnie archaicznych cechach. Mam tu na myśli okazy wykrawane ze skór miękkich, takich samych jak stosowane na wierzchy i spody symetryczne z obuwia pasu-jącego na obie nogi (z wyłączeniem spodów obuwia dziecięcego).

W analizowanym materiale późnośred-niowiecznym wyraźne różnice widoczne są w sposobie profilowania podeszew. W stosun-ku do źródeł wczesnośredniowiecznych udział spodów ukształtowanych łagodnym podkrojem z obu stron śródstopia bardzo wyraźnie spada – z 64,7% do 11,2%. Równocześnie obserwuje


137

się zwiększenie o blisko 60% udziału oka-zów, w których mocniejszym podkrojem tyl-ko z jednej strony akcentowano rozróżnienie na prawą lub lewą nogę (z 23,5% do 80,4%). Mniej więcej na tym samym poziomie utrzy-muje się udział podeszew bez podkroju w śródstopiu, w których na lewą lub prawą sto-pę wskazuje jedynie krzywizna przedstopia, nie są to bowiem okazy symetryczne (11,8% w okresie do lokacji miasta i 8,4% w mieście późnośredniowiecznym). Ustalenia te trzeba traktować dosyć ostrożnie, ze względu na wyraź-ną dysproporcję liczebną analizowanych zbiorów. Wydaje mi się jednak, że wskazana tendencja zmian jest dość prawdopodobna. Potwierdzają to również znaleziska z zachodniej części miasta oraz ze studni na dziedzińcu zamkowym.

Zakończenia przedniej części obuwia – noski – też wykazują pewne rozbieżności. W mieście lokacyjnym spada udział zakończeń zaokrą-glonych, z 39,1% do 28,9%, wzrasta natomiast odsetek nosków spiczastych, z 37,7% do 48,9%. Pojawiają się ponadto okazy zakończone ostro (21,6%), których obecności nie odnotowano w nawarstwieniach wczesnośredniowiecznych. Z kolei nie ma w ogóle spodów z wyraźnie wy-odrębnionym, choć niewielkim czubkiem, które w mieście wczesnośredniowiecznym stwier-dzono w okresie od 2. połowy XII do końca 1. połowy XIII wieku, przy czym największe na-tężenie ich występowania odnotowano u schył-ku XII wieku. Warto zaznaczyć, że wiążą się one z podeszwami z jednostronnym podkrojem śródstopia. Wyróżniono także jeden egzemplarz zakończony tępo – prosto (tabl. VII:4). Tego ele-mentu również nie zaobserwowano w poprzed-nim okresie. Podobną zależność – stopniowej zamiany podeszew z zaokrąglonym przed-stopiem na rzecz spiczastych – odnotowano w Kołobrzegu, na dużej próbie statystycznej (Wywrot-Wyszkowska 2008, ryc. 11; 2009, 142) oraz w Gdańsku (Wywrot-Wyszkowska 2010b, 190 n.). Zanik spodów z wyraźnie zaokrąglo-nym zakończeniem przedstopia obserwuje się około połowy XIV stulecia.

Niewiele posiadamy danych na temat szcze-cińskich podeszew z XV wieku. Na ten okres datowane są jedynie dwa spody reprezentu-jące typy II2b i II4b, a zatem ze spiczastymi zakończeniami. Potwierdzają one tendencję zmiany kształtu przedniej części z łagodnej na

Simultaneously the increase by almost 60% of the share of soles where a deeper cutout on one side only emphasising the difference be-tween the left and the right shoe (from 23.5% up to 80.4%) can be noted. The share of soles without cutout at the waist, where left and right foot can be noted only by uneven tread, as those are not symmetrical soles (11.8% in the period until the location of the town and 8.4% in late medieval town) remains at more or less the same level. These findings need to be approached with caution due to considerable quantitative disproportion of assemblage analysed. It seems, however, that the tendency of changes is quite likely. This is also confirmed by finds recovered in the northern part of the town and the well in the yard of the castle.

The foremost parts of shoe fronts: toes also display some differences. In the locat-ed town the share of rounded toes decreas-es from 39.1% to 28.9% while the share of pointed toes increases from 37.7% to 48.9%. Moreover, pointed soles appear (21.6%), which were not recovered in early medieval layers. In turn there are no soles at all which would be characterised by a clearly separate, at least very small toe, which were present in early medieval town in the period from the second half of the 12th century until the first half of the 13th century, while they ap-peared most intensively at the end of the 12th century. It is worth noting they are con-nected with soles which were cut out on one side of the waist. Moreover one sole with blunt, straight end was recovered (Table VII:4). Such an element was not noted in the previous period either. A similar inter-dependence of gradual change of soles with rounded tread to pointed soles was noted in Kołobrzeg in a large statistical sample (Wywrot-Wyszkowska 2008, Fig. 11; 2009a, 142) and in Gdańsk (Wywrot-Wyszkowska 2010b, 190 et al.). The disappearance of clearly rounded tread can be observed in about the middle of the 14th century.

Not much data is available concerning Szczecin shoe soles dating to the 15th cen-tury. Only two soles date back to this period, which represent types II2b and II4b, hence


138

with pointed ends, confirming the tendency to change the shape of the front part from a gently rounded one to a clearly extended one, which needs to be associated with the spread of Gothic fashion. This feature needs to be as-sociated with clearly slender soles expressed by numerical value: the length relative to maximum width. The majority of shoe soles (66.3%) can be defined as squat (ratio 2.4-2.9); slender shoes (ratio 3.0-3.5) make up 30.3% of the total assemblage and very slender only 3.4% (ratio 4.0-4.9). The percentage values are similar to the ones obtained as the result of studies on early medieval shoe soles, how-ever, that modest assemblage did not include any very slender types. The tendency to make soles slender, with pointed or sharp toes with a distinct waist is characteristic of shoemaking at later stages of the medieval period. More-over, one sole extremely narrow at the waist, with a rounded seat, similar to a find from the declining period of early medieval town (Cat-alogue Number 250/92, 18 PKD) was found in post-location layers in Szczecin. Both seem to be modern intrusions (Fig. 70).

Rear parts of shoe soles show definitely smaller differentiation; the prevailing rule was to round them off to match the shape of the foot. It is only in early medieval contexts that soles had pointed V-shaped extension, which was stitched to a specially cut upper or sewn directly on the rear part of the upper to rein-force the seat. Such very characteristic soles appeared in Szczecin for a short time only, mainly about the mid 12th century. The role of heel stiffeners, either triangular or trapeze (Table XXXI) were used to reinforce the rear part of a shoe in developed shoemaking. The oldest heel stiffeners in Szczecin conspicuous by their size and trapeze-shape date back to the first quarter of the 12th century, but is was not until the first quarter of the following cen-tury that their use became a standard (Kowal-ska 2010a, 152).

All early medieval soles recovered so far were single-pieces, i.e. cut out of a continuous piece of leather. It was not until the second half of the 13th century that divided soles ap-peared in Chyżyńska neighbourhood, mainly two-piece ones, and one three-piece. In the

wyraźnie wydłużoną, co łączyć należy z upo-wszechnieniem się mody gotyckiej. Z tą cechą wiąże się też wyraźnie smukłość podeszew, możliwa do wyrażenia wartością liczbową – stosunkiem długości do największej szerokości. Większość podeszew (66,3%) można określić jako krępe (współczynnik 2,4-2,9), okazy smu-kłe (współczynnik 3,0-3,5) stanowią 30,3% ca-łego zbioru, a bardzo smukłe – zaledwie 3,4% (współczynnik 4,0-4,9). Wartości procentowe są zbliżone do danych uzyskanych na podsta-wie badań spodów wczesnośredniowiecznych, przy czym w tamtym dość skromnym liczeb-nie zbiorze nie było okazów bardzo smukłych. Wysmuklenie, spiczaste lub ostre noski i dwu-stronne przewężenie w śródstopiu, znamionu-ją szewstwo późniejszych faz średniowiecza. W szczecińskich nawarstwieniach poloka-cyjnych znaleziono ponadto jedną podeszwę ekstremalnie przewężoną w śródstopiu, za-kończoną okrągłą piętą, podobną do okazu ze schyłkowej fazy miasta wczesnośredniowiecz-nego (nr inw. 250/92, 18 PKD). Obie wydają się być nowożytnymi wtrętami (ryc. 70).

Zdecydowanie mniejsze zróżnicowanie wy-kazują tylne części podeszew; regułą było ich zaokrąglanie zgodne z budową stopy. Jedynie w nawarstwieniach wczesnośredniowiecznych wystąpiły okazy zakończone trójkątnym wydłu-żeniem, które wszywane było w odpowiednio skrojony wierzch lub naszywane bezpośred-nio na tył wierzchu jako wzmocnienie pięty. W Szczecinie te bardzo charakterystyczne spody pojawiły się na krótko, głównie około połowy XII stulecia. W rozwiniętym szewstwie rolę wzmocnienia tylnej części obuwia peł-niły przyszywane do wierzchu (od strony we-wnętrznej) zapiętki – trójkątne lub trapezowate (tabl. XXXI). Najstarsze zapiętki szczecińskie, wyróżniające się wielkością i trapezowatym kształtem, pochodzą z 1. ćwierci XII wieku, ale dopiero w 1. ćwierci następnego stulecia ich użycie stało się normą (Kowalska 2010a, 152).

Wszystkie znalezione dotąd spody obuwia wczesnośredniowiecznego były jednoczęścio-we, tj. wykrojone z jednego kawałka skóry. Dopiero w 2. połowie XIII wieku w Dzielni-cy Chyżyńskiej pojawiły się również okazy dzielone, głównie dwuczęściowe i jeden trzy-częściowy. W przypadku Szczecina były to nieliczne znaleziska, stanowiące około 10%


139

całego zbioru. Niemal identyczną frekwencję podeszew wieloczęściowych, również nie prze-kraczającą 10%, odnotowano też w Kołobrzegu (Wywrot-Wyszkowska 2008, 29-30). W opinii badaczy stosowanie takich spodów wynikało z oszczędzania surowca (Schnack 1992, 52), ale istnieje też przekonanie, że stanowiły ro-dzaj napraw – do dobrych części doszywano kawałki innych, mniej zniszczonych (Schia 1977, 127-129; Goubitz, van Driel-Murray, Groenman-van Waateringe 2001, 76-77). Użycie podeszew dzielonych (wieloczęścio-wych) w przypadku Kołobrzegu uzasadnia też niedobór surowca bydlęcego w 1. połowie XIV stulecia, co zadaniem Beaty Wywrot-Wyszkowskiej powodowało konieczność mak-symalnego wykorzystywania każdego kawałka skóry (2008, 29-30).

Obok powodów racjonalnych, liczyć się też należy z jakimiś innymi przyczynami wpro-wadzenia do szewstwa spodów złożonych z dwóch lub trzech części, o czym świadczy ich identyczny odsetek w Kołobrzegu i Szcze-cinie oraz bardzo zbliżony w gdańskim porcie (8%; por. Wywrot-Wyszkowska 2010b, 195). W przypadku średniowiecznego Turku wystą-piły nielicznie, w nawarstwieniach z XIV i XV wieku, i zaliczały się do okazów o znacznej dłu-gości, wykrojonych z bardzo grubego materiału (Harjula 2008, 116-117). Spody złożone z kil-ku części nie są znane ze szczecińskich nawar-stwień datowanych na wczesne średniowiecze, ale odnotowano ich obecność już od XI wieku w Szlezwiku i Lubece (Schnack 1992, 51-52), w Oslo (Schia 1977, Fig. 15-16) i Lundzie (Cinthio 1976a, Fig. 287). Wszędzie wiązały się z obuwiem dużych rozmiarów. Warto też do-dać, że w Londynie były dużo bardziej po-wszechne niż w Skandynawii i północno-za-chodniej Europie, zwłaszcza pod koniec XIV stulecia (Grew, de Neergaard 2001, 49). Wydaje mi się, że niezależnie od pewnego dyskomfor-tu, jaki z pewnością towarzyszył użytkowaniu obuwia ze zszywaną podeszwą (ze względu na zgrubienie w miejscu zszycia), można przy-jąć, że wykrawanie spodów wieloczęściowych, zwłaszcza z grubej i sztywnej skóry bydlęcej, było celowe. Miejsca zszycia zwiększały ela-styczność podeszwy, ułatwiając tym samym chodzenie. Być może spody wieloczęściowe na-

case of Szczecin those were very rare finds, making up for 10% of the total assemblage. An almost identical frequency of multi-piece soles, which did not exceed 10% either, was noted in Kołobrzeg (Wywrot-Wyszkowska 2008, 29-30). In the opinion of researchers the use of such soles was due to the spare use of raw material (Schnack 1992, 52), however, it is also believed that those were some sort of repairs: parts of other soles were stitched to undamaged parts (Schia 1977, 127-129; Gou-bitz, van Driel-Murray, Groenman-van Waa-teringe 2001, 76-77). The use of divided soles (multi-piece ones) in the case of Kołobrzeg is justified by the shortage of cattle hides in the first half of the 14th century, which in the opinion of Beata Wywrot-Wyszkowska result-ed in the necessity to use each and every piece of leather to the maximum (2008, 29-30).

Apart from rational considerations there are also some other reasons for introducing two- or three-piece soles into the shoemaking, which need to be considered as well, which shows in their identical ratio in Kołobrzeg and in Szczecin and a very similar one in the port of Gdańsk (8%, Wywrot-Wyszkowska 2010b, 195). In the case of medieval Turku multi-piece ones were rare in the 14th and the 15th layers and were included in the group of finds of considerable length, cut out of very thick leather (Harjula 2008, 116-117). Soles made up of a few parts have not been recovered in contexts dating to early medieval period, how-ever, they have been noted since the 11th cen-tury in Schleswig and Lübeck (Schnack 1992, 51-52), in Oslo (Schia 1977, Fig. 15-16) and Lund (Cinthio 1976a, Fig. 287). In each of these centres they were associated with shoes of considerable sizes. It needs to be added that they were much more popular in London than in Scandinavia and north-western Europe, es-pecially at the end of the 14th century (Grew, de Neergaard 2001, 49). It seems to me that in spite of a certain degree of discomfort which must have accompanied the use of a shoe with a stitched sole (due to protuberance at the stitch), deliberate cutting out multi-piece soles, especially of thick and stiff cattle hides, could be considered intentional. Joining made the shoe sole flexible and thereby facilitated


140

walking. Perhaps multi-piece soles could be associated with shoes worn for some special purpose?

Multi-piece soles recovered in Szcze-cin were joining mostly at the seat, slightly below waist (26 items) (in Kołobrzeg type IIIC, Wywrot-Wyszkowska 2008, Fig. 8) less rarely at the tread slightly above the waist (5 items) (Kołobrzeg type IIIA-B). In one case the sole consisted of three piec-es joining in the seat part and in the tread (Kołobrzeg Type IIID). Beyond any doubt all of them required some sort of soft insole which would additionally limit the perme-ating of dampness inside the shoe. Consid-ering remarks concerning soles recovered in Szczecin as well as conclusions by other re-searchers I agree with hypotheses assuming that multi-piece structure might be a form of repair or an intended construction en-forced by the shortage of raw hide, or else result from practical reasons.

Construction whose function is difficult to explain, which in a sense is connected with the problem of multi-piece soles is the cutting of soles in their waist part more or less to half-thickness of the leather (Fig. 71). One such sole displaying such cuts was recovered in

leżałoby łączyć z obuwiem jakiegoś specjalne-go przeznaczenia?

Miejsce zszywania szczecińskich pode-szew wieloczęściowych to najczęściej pięta, nieco poniżej śródstopia (26 egz.) (w Koło-brzegu to typ IIIC; por. Wywrot-Wyszkowska 2008, ryc. 8), dużo rzadziej przedstopie, nie-co powyżej śródstopia (5 egz.) (kołobrzeski typ IIIA-B). W jednym przypadku mamy do czynienia z trzema elementami zszywanymi – w części piętowej i w przedstopiu (koło-brzeski typ IIID). Z pewnością wszystkie te podeszwy wymagały użycia jakiegoś mięk-kiego wyłożenia, dodatkowo ograniczające-go przenikanie do wnętrza obuwia wilgoci. Biorąc pod uwagę spostrzeżenia dotyczące okazów szczecińskich oraz wnioski innych badaczy, zgadzam się z hipotezami zakłada-jącymi, iż wieloczęściowość może być formą naprawy lub celowym zabiegiem regulowa-nym dostępnością surowca, albo też wynikać z pobudek praktycznych.

Zabiegiem o trudnej do wyjaśnienia funkcji, który łączy się w pewnym sensie z problemem wieloczęściowości, jest nacinanie części spodu w śródstopiu mniej więcej do połowy grubości skóry (ryc. 71). W Szczecinie jeden taki okaz znaleziono w warstwie datowanej na 5. deka-dę XIII wieku, a pięć następnych (w tym dwie

Ryc. 70. Zakończenia przedstopia podeszew kolor jasnozielony – wczesnośredniowieczne; kolor ciemnozie-lony – późnośredniowieczne

Fig. 70. Types of treads: light green – early medieval period, dark green – and late medieval period


141

całe) w warstwach datowanych mniej precyzyj-nie na okres późnego średniowiecza i na 2. po-łowę XIII – połowę XIV wieku. Podeszwy całe reprezentują ten sam typ (II3b), jedna została znaleziona wraz z wierzchem z cienkiej skó-ry, z przyszwą zdobioną długimi rozcięciami na podbiciu. Wydaje się, że nacinanie spodów miało na celu ich uelastycznienie ułatwiające stąpanie, podobnie jak to się działo w przypad-ku podeszew wieloczęściowych.

Sygnalizowane wyżej używanie wkładek lub wyłożeń wiąże się nie tylko z kilkuczłonowymi spodami. W szewstwie późnośredniowiecznym występuje obuwie ze spodem jednoczęściowym zaopatrzone w skórzaną wyściółkę korespon-dującą z nim kształtem, która zakrywa całą podeszwę, jedynie przedstopie albo część tylną. Śródstopie nie wymagało dodatkowego wyło-żenia, ponieważ nie stykało się bezpośrednio ze stopą (ze względu na krzywiznę podbicia). Obserwacje materiału kołobrzeskiego dowio-dły, że frekwencja spodów wieloczęściowych z dodatkowym wyłożeniem rośnie w 2. połowie XIV stulecia (Wywrot-Wyszkowska 2008, 30). Najstarsze okazy kilkuczłonowe, tak zwane podwójne, znane są już od końca XI stulecia ze Skandynawii (Cinthio 1976b, 315). Nielicz-ne, bardzo zniszczone wyłożenia znane są tak-że ze szczecińskich nawarstwień z okresu od 2. połowy XIII do XIV stulecia.

Charakterystyczny dla późnośredniowiecz-nych podeszew z północnej części suburbium jest ich skrajnie różny stan zachowania: są nieznacznie zużyte (tych jest zdecydowanie mniej), albo zużyte i w takim stanie porzu-cone, nienaprawiane. Tylko 1,6% wszystkich znalezisk ma ślady naszywania łat maskują-cych dziury, podczas gdy w okresie poprzedza-jącym lokację odsetek ten wynosił około 46%. Biorąc pod uwagę problemy z nabywaniem skór bydlęcych na Pomorzu w XIV stuleciu, taki „brak szacunku” dla wyrobów, które po reperacji mogły jeszcze służyć właścicielowi, świadczy moim zdaniem o pewnej rozrzut-ności mieszkańców znamionującej względny dobrobyt lub o znalezieniu przez nich innego sposobu na przedłużenie żywotności obuwia. Jedną z takich metod mogło być omówione wyżej komponowanie podeszew z kilku ele-mentów. W szewstwie późnośredniowiecznym funkcję tradycyjnych łat przejmować zaczęły

a layer dating to the 1250s, and 5 further ones (including 2 whole soles) in contexts dating less precisely to the period of late Middle Ages and the second half of the 13th century – mid 14th century. Whole soles represent the same type (II3b), one was excavated together with the upper made of soft leather, with a vamp decorated with long slits on the arch. It seems that making cuts on the soles aimed at mak-ing them flexible, just as in the case of multi-piece soles.

The use of insoles or linings is associated not only with shoes of multi-piece soles. In late medieval shoemaking there are shoes with single-piece soles where insoles cover either the whole sole or only the vamp or its rear part. The waist did not require any extra insole as it did not contact the foot directly (due to the curving of the arch). Observa-tions of the material excavated in Kołobrzeg proved that the frequency of soles with extra lining, multi-piece ones is on the increase in the second half of the 14th century (Wywrot-Wyszkowska 2008, 30). The oldest multi-piece soles, the so called two-piece soles have been known since the end of the 11th century from Scandinavia (Cinthio 1976, 315). Very few, very damaged linings have been known from layers dating to the second half of the 13th – 14th century in Szczecin.

Extremely different state of preservation of late medieval soles excavated in the northern part of suburbium is their characteristic fea-ture: some of them are slightly worn (there are considerably fewer of them) or worn and disposed in such a condition, without being repaired. Only 1.6% of all finds has impres-sions of patches being stitched to cover holes while in the period proceeding the location the share was 46%. Considering problems with the acquisition of cattle hide in Pomer-ania in the 14th century such disrespect for goods, which could still be used by the own-er upon repair proves, in my opinion, some sort of extravagance of the inhabitants of a relatively wealthy neighbourhood, or finding some other way to extend the life-span of the product. One of them could have been multi-piece soles. In late medieval shoemaking the function of traditional patches started to be


142

overtaken by pieces of leather cut out of thick leather which corresponded well to the shape of the tread or the rear part, integrated with the proper sole. In the opinion of B. Wywrot-Wyszkowska those objects were assembled al-ready at the production stage, which shows in the ‘collar’ shaped rands closely adjoining the edges of the sole ... Sometimes the sole and the heel were attached to the sole with metal hob-nails (Wywrot-Wyszkowska 2008, 37; cf. also 2010b, 197). The author does not give the dat-ing of the finds, but it seems that the elements date back to the youngest medieval layers, presaging Renaissance shoemaking of the 16th century (Goubitz, van Driel-Murray, Gro-enman-van Waateringe 2001, 217). The way the edges of the shoe sole of Kołobrzeg were shaped resembles the assembly of a multi-piece sole of Turku67. Small wooden hob-nails are preserved on the sole (Harjula 2008, Fig. 86). In Turku these external elements of soles date to the end of the 14th – the first half of the 15th century. Multi-layer soles of rela-tively early origin are also known from Stock-holm and Lund. It seems that it is Scandinavia that is the place which this new construction type originated from, which developed in Eu-ropean shoemaking beyond Scandinavia no earlier than since the 16th century (Harjula 2008, 119).

Finally seals cut out diagonally of thick leather and inserted between the upper and the bottom of a shoe need to be mentioned. In Szczecin that type of strengthening in-serts was used no earlier than in the first half of the 12th century. Initially those were ordi-nary, flat pieces of leather, in time those tri-angular in diameter, called ‘gusset’ for short, almost entirely substituted flat ones. The popularity of shreds of seals of both types in all contexts starting with the 13th century al-lows to conclude that the sealing of shoes with a special kind of leather was just a principle in the shoemaking trade. These additional, but very important parts of shoes were cut out

67 …between the inner sole and upper, there is a rand slightly wider than in normal turnshoes. The outer sole was fastened to the outer edge of the rand either with stitching or with pins (Harjula 2008, 117).

wycinane z grubej skóry kawałki zachowujące kształt przedstopia lub części tylnej, zintegro-wane z podeszwą właściwą. Zdaniem B. Wy-wrot-Wyszkowskiej przedmioty te były monto-wane już na etapie produkcji, o czym świadczą „kołnierzowato” uformowane krawędzie, które ściśle przylegały do brzegów podeszwy… Nie-kiedy zelówki oraz obcasy przymocowywano do podeszew żelaznymi ćwiekami (Wywrot - -Wyszkowska 2008, 37; por. też 2010b, 197). Autorka nie podaje datowania tych znalezisk, ale można sądzić, że elementy te pochodzą z najmłodszych warstw średniowiecznych, za-powiadając szewstwo renesansowe z XVI stule-cia (Goubitz, van Driel-Murray, Groenman-van Waateringe 2001, 217). Sposób ukształtowania brzegów kołobrzeskiej zelówki przypomina montaż wielowarstwowej podeszwy z Turku, przy czym do połączenia użyto drewnianych szpilek (małych kołeczków)67 (Harjula 2008, Fig. 86). W Turku te zewnętrzne elementy po-deszew datowane są na koniec XIV – 1. poło-wę XV wieku. Podobną, stosunkowo wczesną metrykę mają tego typu znaleziska ze Sztok-holmu i z Lundu. Wydaje się, że to właśnie Skandynawia jest miejscem powstania tego no-wego rozwiązania konstrukcyjnego, rozwijanego w szewstwie europejskim poza Skandynawią dopiero od XVI stulecia (Harjula 2008, 119).

Na koniec trzeba jeszcze wspomnieć o uszczelkach wstawianych pomiędzy wierzch i spód obuwia, wykrojonych z grubej skóry. W Szczecinie ten rodzaj wstawek wzmacniają-cych wszedł w użycie w 1. połowie XII wieku. Początkowo były to zwykłe płaskie paski skóry, z czasem pojawiły się także uszczelki o trój-kątnym przekroju, w uproszczeniu nazywane „klinowatymi”, które wyparły niemal całkowi-cie okazy płaskie. Powszechność występowania strzępów wstawek obu tych typów we wszyst-kich warstwach kulturowych począwszy od XIII stulecia pozwala stwierdzić, że uszczel-nianie obuwia specjalnym kawałkiem skóry należało do kanonu rzemiosła szewskiego. Te dodatkowe, ale jakże ważne elementy obuwia wycinane były ze skór o różnej grubości. Dla

67 …between the inner sole and upper, there is a rand sli-ghtly wider than in normal turnshoes. The outer sole was fastened to the outer edge of the rand either with stit-ching or with pins (Harjula 2008, 117).


143

późnych faz późnego średniowiecza charakte-rystyczne są zwłaszcza uszczelki z przedniej części obuwia, powielające kształt przedstopia, z wyraźnie wydłużonym czubkiem wykracza-jącym poza podeszwę. Zastosowanie takiej wstawki wydłużało optycznie obuwie, miało też wymiar praktyczny – chroniło przód przed przedwczesnym zniszczeniem (ryc. 72).

Na podstawie znalezisk z Rynku Warzyw-nego i wykopu III w północno-wschodniej i centralnej części szczecińskiej dzielnicy nad-odrzańskiej, wyodrębniłam kilka etapów roz-woju obuwnictwa wczesnośredniowiecznego dość ściśle związanych z ogólnym ożywieniem gospodarczym ośrodka i postępem dokonują-cym się w różnych dziedzinach życia (Kowal-ska 2010a). Z przyczyn obiektywnych najsła-biej rozpoznane zostało najstarsze stadium, obejmujące okres formowania się osady i gro-du na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym. Jest to etap ważny ze względu na kształtujące się wówczas zręby wytwórczości rzemieślniczej. W schemacie rozwojowym szczecińskiego obu-wia w średniowieczu najskromniej reprezento-wane są formy jednoczęściowe, powszechnie uważane nie tylko za najstarsze, ale też za dość

of leather of various thickness. Seals from the front parts of shoes, copying the shape of the vamp, with a clearly extended toes reaching beyond the shoe sole are characteristic of later stages of the late medieval period. The use of such an insert made the shoe look longer, and moreover was practical: it protected the tip of the sole against early wear (Fig. 72).

I have established a few stages of the devel-opment of early medieval shoemaking in the north-eastern part of the district of Szczecin located on the River Odra based on finds re-covered from Rynek Warzywny and Pit III, which are quite closely connected with the general economic development of the cen-tre and progress made in numerous fields of life (Kowalska 2010a). For objective reasons research on the oldest period of establishing a settlement and stronghold on contemporary Castle Hill has rendered the poorest results. This period is important due to the founda-tions of craftsmanship being established at that time. In the development scheme of me-dieval footwear recovered in Szczecin single-piece forms, considered not only the old-est, but also quite primitive ones, are most

Ryc. 71. Podeszwa z grubej skóry z nacinanym do połowy grubości śródstopiem (nr kat. 2343), fot. i rys. A.B. Kowalska

Fig. 71. Sole of thick leather cut in the waist part to half-thickness of the leather (Catalogue No. 2343), photograph and drawn by A.B. Kowalska


144

scarcely represented68. It would be difficult not to agree with this opinion while assessing the oldest footwear from the perspective of de-veloped late medieval shoemaking, however, finds recovered in Wolin dated to the 9th and 10th centuries enable the presumption that a specific craft specialisation could have taken place relatively early in centres populated by a considerable number of inhabitants, even in fields of production based on generally avail-able sources and traditionally associated with work for own household and family members (Kowalska 2003d, 159 et al.; 2007; 436-439; 2013; cf. also Kurbatov 1997b). It includes processing animal skins and the manufacture of leather goods, including footwear. ‘Single-pieces’ prevailed in some centres, especially in East-European ones, relatively long, both as ordinary shoes for everyday use, as well as funeral (Antropova, Toropova 2001, Fig. 8:1; Kurbatov 2001, Fig. 1:16; Osipov 2006, 197-199; Striškiené 2007, 120-121).

Considerable progress and the accelera-tion in the pace of development of medieval footwear took place with the introduction of a separate sole sewn on the upper formed in a variety of ways. In case of Szczecin this stage of development is confirmed by finds recov-ered from the settlement outside the strong-hold. However, the oldest finds of multi-part footwear, dated to the beginning of the 10th century, similarly to single-pieces, are not numerous either. Comparing them with rich assemblages from Wolin or Hedeby would be difficult; finding an answer to the ques-tion regarding preferences for a specific type of shoes would be equally hard. Generally, it could only be concluded that similarly to other centres of that period, forms made up of a single-piece of leather and a variety of mul-ti-part constructions coexisted in Szczecin too. The differentiation of early footwear with a separately stitched on sole could have re-sulted from local likes and traditions, while

68 Cf. Rajewski 1939, 101-105; Wojtasik 1960, Table I.7; Ojateva 1962; Wiklak 1969, 486; Hald 1972, 69 et al.; Groenman-van Waateringe 1976, 190; 1984: Fig. 1.1, 2.2; Grenander-Nyberg 1985, Fig. 68:2; Nielsen 1991, 81; Kurbatov 1997b, 117.

prymitywne68. Trudno nie zgodzić się z tym po-glądem, oceniając najwcześniejsze obuwnictwo z perspektywy rozwiniętego szewstwa późno-średniowiecznego, jednakże na podstawie zna-lezisk z Wolina, datowanych na IX–X stulecie można domyślać się, że w ośrodkach skupiają-cych znaczną liczbę ludności wcześnie mogło dochodzić do wykształcania się określonych specjalizacji, nawet w dziedzinach wytwórczo-ści opartych na ogólnodostępnych surowcach i tradycyjnie wiązanych z pracą na rzecz wła-snego gospodarstwa i domowników (Kowalska 2003d, 159 n.; 2007; 436-439; 2013; por. też Kurbatov 1997b). Zalicza się do nich obróbkę skóry i wytwarzanie przedmiotów skórzanych, w tym obuwia. Jednoczęściówki w niektórych ośrodkach, zwłaszcza wschodnioeuropejskich, utrzymywały się dość długo, zarówno jako zwykłe obuwie do codziennego użytku, jak też obuwie pogrzebowe (Antropova, Toropova 2001, ryc. 8:1; Kurbatov 2001, ryc. 1:16; Osipov 2006, 197-199; Striškiené 2007, 120-121).

Znaczny progres i przyspieszenie tempa rozwoju obuwia wczesnośredniowiecznego dokonały się wraz z wprowadzeniem osobno doszywanej podeszwy do różnie formowane-go wierzchu. W przypadku Szczecina ten etap wytwórczości potwierdzają znaleziska z terenu osady podgrodowej. Najstarsze, datowane na początek X stulecia przykłady obuwia złożone-go z kilku części, podobnie jak jednoczęściów-ki, także nie są zbyt liczne. Trudno porówny-wać je z bogatymi kolekcjami z Wolina czy z Hedeby, trudno także uzyskać odpowiedź na pytanie o preferencje określonego typu obuwia. Ogólnie można jedynie stwierdzić, że podob-nie jak w innych ośrodkach tej doby, w Szcze-cinie także współwystępowały formy wykonane z jego kawałka skóry i różne wieloczęściowe. Zróżnicowanie wczesnego obuwia z osobno doszywaną podeszwą wynikać mogło z lokal-nych upodobań i tradycji, zaś sam fakt pojawie-nia się w obuwnictwie progresywnych typów wieloczęściowych sugeruje zalążki szewstwa

68 Por. Rajewski 1939, 101-105; Wojtasik 1960, tabl. I.7; Ojateva 1962; Wiklak 1969, 486; Hald 1972, 69 n.; Groenman-van Waateringe 1976, 190; 1984: ryc. 1.1, 2.2; Grenander-Nyberg 1985, ryc. 68:2; Nielsen 1991, 81; Kurbatov 1997b, 117.


145

jako wytwórczości rzemieślniczej69. Pogląd ten wzmacniają znaleziska wyraźnych skupisk odpadów produkcyjnych odkryte w Wolinie (Filipowiak 2003, 147; Kowalska 2013). Na podkreślenie zasługuje zwłaszcza aspekt tech-nologiczny – w tzw. wielokrójkach stosunkowo szybko pojawiło się szycie w grubości skóry, trudne do wykonania, zwłaszcza gdy używano skór niezbyt grubych (Cnotliwy 2004, ryc. 3:1; Kowalska 2007; 436 n.).

W przypadku Szczecina na obecnym eta-pie badań70 nie można ocenić, która z form wieloczęściowych zyskała największe uznanie mieszkańców we wczesnym okresie formowa-nia się szewstwa. W Wolinie była to zdecydo-wanie forma trzyczęściowa (typ II), złożona z podeszwy i symetrycznych części wierzchu zszywanych na pięcie i wzdłuż podbicia. Ba-dania nad obuwnictwem wolińskim pozwoliły

69 Por. Blomqvist 1938, ryc. 8:1, 2; Rajewski 1939, ryc. 1; Leciejewicz 1962; 1976; Ojateva 1962; 1980, ryc. 3; Hald 1972, 74 n.; Filipowiak 1974; Groenman-van Waateringe 1976, ryc. 2; Grenander-Nyberg 1985, ryc. 68:3, 72; Kurbatov 1997b, 118 n.; Dahlerup Koch 1998, ryc. 26; Kowalska 2007; Wywrot-Wyszkowska, Radek 2007, 221-222.

70 Na opracowanie nadal oczekuje ogromna, kilkuna-stotysięczna kolekcja przedmiotów skórzanych ze szczecińskiego Podzamcza, przekazana do zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie z badań byłej Pra-cowni Archeologicznej Zamku Książąt Pomorskich.

the very fact of the appearance of progressive multi-part forms suggests the origins of shoe-making as a manufacturing craft69. This opin-ion is strengthened by finds of clear assem-blages of production waste recovered in Wolin (Filipowiak 2003, 147; Kowalska 2013).The technological aspects is especially worth em-phasising: flesh / edge stitch in the so called multi-parts, difficult to do especially in case of not very thick leather, appeared relatively early (Cnotliwy 2004, Fig 3:1; Kowalska 2007; 436 et al.).

In case of Szczecin it can not be assessed at the current stage of research70, which of the multi-part forms was appreciated most by the inhabitants at the early stages of the formation of the shoemaking craft. In Wolin it was defi-nitely the three-part construction (Type II)

69 Cf. Blomqvist 1938, Fig. 8:1, 2; Rajewski 1939, Fig. 1; Leciejewicz 1962; 1976a; Ojateva 1962; 1980, Fig. 3; Hald 1972, 74 et al.; Filipowiak 1974; Groenman-van Waateringe 1976, Fig. 2; Grenander-Nyberg 1985, Fig. 68:3, 72; Kurbatov 1997b, 118 et al.; Dahlerup Koch 1998, Fig. 26; Kowalska 2007; Wywrot-Wysz-kowska, Radek 2007, 221-222.

70 Vast assemblages of leather objects recovered from the Szcze cin settlement outside the castle walls which still need researching are kept in the collections of the National Museum in Szczecin left after the research by the former Pracownia Archeologiczna Zamku Książąt Pomorskich.

Ryc. 72. Uszczelka klinowata (nr kat. 1299), fot. A.B. Kowalska

Fig. 72. Pointed seal extension (Catalogue No. 1299), photograph by A.B. Kowalska


146

na sformułowanie wniosku, iż ten typ kon-strukcyjny, zróżnicowany stylistycznie, jest lo-giczną kontynuacją różnie skonstruowanych jednoczęściówek (Wojtasik 1960, 163, tabl. III,1; XII,3; Cnotliwy 2004, ryc. 3:2, 3, ryc. 4:1; Kowalska 2013). Wykształcona w początkach X wieku prosta stylistyka szczecińskiego obu-wia skórzanego utrzymała się aż do 1. połowy XIII stulecia (Kowalska 2010a, 102-104). Wy-daje się, że podobnie jak w innych ośrodkach, w Szczecinie już w X wieku istniały dogod-ne warunki społeczne i gospodarcze do po-dejmowania działalności wytwórczej wykra-czającej poza ramy pracy na własne potrzeby (Kowalska 2009d; 2009g). Powiększenie prze-strzeni wczesnomiejskiej, wynikające z do-brej sytuacji ekonomicznej i przyrostu liczby ludności, to z pewnością czynniki stymulujące procesy gospodarcze, w tym rozwój lokalnego rzemiosła.

Obuwie złożone z trzech części znane jest z większości liczących się ośrodków wczesno-średniowiecznych – od Skandynawii poprzez Pomorze po tereny Rusi71. Pewne lokalne róż-nice tego niezbyt skomplikowanego typu kon-strukcyjnego dotyczą sposobów uformowania tylnej części, profilowania na bokach i typu użytego ściegu, zawsze jednak było to obu-wie niskie (Groenman-van Waateringe 1984, ryc. 7.1; Kurbatov 1997b, 125; Dahlerup Koch 1998, ryc. 14; Mould, Carlisle, Cameron 2003). Powszechność „trzyczęściówek” dobrze ilu-struje XI-wieczna miniatura z manuskryptu angielskiego, ukazująca scenę sądu biblijne-go (ryc. 73). W centralnej części ukazany jest faraon przedstawiony jako typowy anglosaski władca, a po jego bokach sędziowie, wszyscy w jednakowych nakryciach głowy, oraz służba, kat i skazaniec z pętlą na szyi. Wszystkie te po-staci mają takie samo obuwie – wydaje mi się, że trzyczęściowe z charakterystycznym wzo-rem na przedzie utworzonym przez szew.

Nie można też wykluczyć, że przedsta-wione na miniaturze osoby mają na nogach

71 Blomqvist 1938, ryc. 14:1; Rajewski 1939, ryc. 2, 4; Blo-mqvist, Mårtensson 1963, ryc. 197, 198; Cinthio 1976b, ryc. 281:2; Groenman-van Waateringe 1976, 190, ryc. 6; 1984, ryc. 4, 2, ryc. 7.1; Ojateva 1980, ryc. 4:III; Grenander-Nyberg 1985, ryc. 68:2; Kurbatov 1997b; Dahlerup Koch 1998, ryc. 12-14; Drążkowska 2000, ryc. XLV:5; Wywrot-Wyszkowska, Radek 2007, 222 n.

consisting of the sole and symmetrical parts of the upper joining at the quarter and along the instep. Research on footwear in Wolin enabled the conclusion that this type of construction which varied stylistically is a logical continu-ation of various single-piece types (Wojtasik 1960, 163, Table III,1; XII,3; Cnotliwy 2004, Fig. 3:2, 3, Fig. 4:1; Kowalska 2013). The sim-ple style of Szczecin footwear developed at the beginning of the 10th century prevailed as late as until the first half of the 13th century (Kowal ska 2010a, 102-104). It seems that sim-ilarly to other centres, also in Szczecin there were favourable social and economic condi-tions for undertaking manufacturing trade going beyond manufacturing goods for own needs as early as in the 10th century (Kowal-ska 2009d; 2009g). The increase in early ur-ban space being the result of good economic condition and the population growth are defi-nitely factors stimulating economic processes, including the development of local crafts.

Footwear consisting of three parts is known in the majority of significant early medieval centres from Scandinavia through-out Pomerania as far as the territory of Ruthe-nia71. Some local differences of this relatively uncomplicated construction type concern the formation of the rear part of a shoe, profiled at the side and the type of stitch used, how-ever, it was always low-cut shoes (Groen-man-van Waateringe 1984, Fig. 7.1; Kurba-tov 1997b, 125; Dahlerup Koch 1998, Fig.14; Mould, Carlisle, Cameron 2003). The uni-versality of ‘three-parts’ is well illustrated by an 11th-century miniature from an English manuscript showing a Biblical judgement day (Fig. 73). In the centre there is a pharaoh shown as a typical Anglo-Saxon ruler with judges at his side, all in identical headgear, as well as servants, a hangman and a convict with a noose around his neck. All these char-acters have the same shoes on, it seems to me

71 Blomqvist 1938, Fig. 14:1; Rajewski 1939, Fig. 2, 4; Blomqvist, Mårtensson 1963, Fig. 197, 198; Cinthio 1976b, Fig. 281:2; Groenman-van Waateringe 1976, 190, Fig. 6; 1984, Fig. 4, 2, Fig. 7.1; Ojateva 1980, Fig. 4:III; Grenander-Nyberg 1985, Fig. 68:2; Kurbatov 1997b; Dahlerup Koch 1998, Fig. 12-14; Drążkowska 2000, Fig. XLV:5; Wywrot-Wyszkowska, Radek 2007, 222 et al.


147

obuwie skonstruowane w odmienny sposób, ale utrzymane w podobnym stylu, z wyraźnie zaznaczoną osią symetrii. Być może chodzi tu o jednoczęściowy wierzch z wyhaftowaną lub w inny sposób zaznaczoną dekoracją pod-kreślającą długość stopy. Równolegle bowiem z okazami typu II użytkowane było obuwie wykonane z dwóch części – podeszwy i jedno-dzielnego wierzchu, zszywanego albo na pię-cie, albo (znacznie rzadziej) z przodu, wzdłuż stopy. Prawidłowość tę zaobserwować można we wszystkich większych kolekcjach wczesno-średniowiecznych. Kwestią lokalnych upodo-bań jest przewaga jednego z typów konstruk-cyjnych nad innymi.

Powszechnie wiadomo, iż podkreśla-nie strojem pozycji społecznej i upodobanie do zbytku jest cechą charakteryzującą ludzi wszystkich epok i rejonów świata. Wydaje się, że już w X stuleciu jednym z wyróżników prestiżu i, co się zapewne z tym wiąże, także statusu ekonomicznego mogło być dekorowa-ne obuwie, które było dopełnieniem ubioru reprezentacyjnego lub szat ceremonialnych (por. Turska 1987). Przykłady takich znalezisk z Hedeby (Groenman-van Waateringe 1984, ryc. 8:3), Lundu (Blomqvist 1938, ryc. 15; Cin-thio 1976a, ryc. 281:1), Oslo (Schia 1977, ryc. 2, 4; 1987, ryc. 165:E), Ribe (Nielsen 1991, 94-96), Starej Ładogi (Kurbatov 1997b, 119, ryc. 1), Elisenhof (Grenander-Nyberg 1985, ryc. 74:2), a także z Wysp Brytyjskich (Atkinson, Foreman 1992, ryc. 86) i ośrodków polskich: z Ostrowa Lednickiego (Drążkowska 2000, ryc. XLV:1) i Gdańska (Wiklak 1957, ryc. 1-3), Opola (Cehak-Hołubowiczowa 1954, 7-12; Hołubowicz 1956, 127-138), a także ze Szcze-cina (Kowalska 2012a) wskazują, że mogło ono towarzyszyć ubiorowi odświętnemu mieszkań-ców wczesnych miast. Badacze są zgodni co do tego, że dekoracja podnosiła wartość obu-wia (Atkinson, Foreman 1992, 177-178), a tym samym także całego ubioru. Z drugiej strony zdobienie dowodzi zaawansowania w rzemio-śle lub nawet wyodrębniania się pewnej spe-cjalizacji. Ornamentyka wierzchów – chodzi tu głównie o hafty – wykonywana była bowiem po wykroju, a przed zszyciem elementów skła-dowych (Schia 1977, 252).

Wierzchy z niektórych ośrodków wcze-snośredniowiecznych, nieraz znacznie od

a three-part one with a characteristic pattern in front made by the stitch.

It cannot be excluded either that the peo-ple represented in the miniature have shoes on which are constructed in a different way but in the same style, with a clear axis of sym-metry. It might be footwear with a single-piece upper with embroidered, or some other type of decoration highlighting the length of foot. Admittedly, simultaneously to Type II shoes, shoes made of two parts: a sole and a single-piece upper sewn either at the quar-ter or (more rarely) at the front, along the foot were used. This regularity can be observed in all substantial assemblages of early medieval shoes. One construction type dominating the other is a matter of local preference.

It is well known that emphasising social position and a liking for wealth and luxury is a feature characteristic of people of all ages and parts of the world. It seems that as ear-ly as in the 10th century decorated footwear complementing representative clothes or cer-emonial robes could have been one of the signs of prestige and, probably associated with it, also of economic status (cf. Turska 1987). Examples of decorated shoes from Hedeby (Groenman-van Waateringe 1984, Fig. 8:3), Lund (Blomqvist 1938, Fig. 15; Cinthio 1976b, Fig. 281:1), Oslo (Schia 1977, Fig. 2, 4; 1987, Fig. 165:E), Ribe (Nielsen 1991, 94-96), Stara Ładoga (Kurbatow 1997c, 119, Fig. 1), Elisenhof (Grenander-Nyberg 1985, Fig. 74:2), as well as from British Isles (Atkinson, Foreman 1992, Fig. 86) and Polish centres: from Ostrów Lednicki (Drążkowska 2000, Fig. XLV:1) and Gdańsk (Wiklak 1957, Fig. 1-3), Opole (Cehak-Hołubowiczowa 1954, 7-12; Hołubowicz 1956, 127-138), as well as from Szczecin (Kowalska 2012a) indicate it could have complemented festive clothes of the inhabitants of early towns. Researchers agree that decoration raised the value of foot-wear (Atkinson, Foreman 1992, 177-178) and thereby the value of the outfit as such. On the other hand, it proves the progress in craft or even some sort of specialisation. Ornaments on shoe uppers, mainly embroidery, was made after cutting out and before joining the parts of a shoe (Schia 1977, 252).


148

siebie oddalonych, zdobi haftowana, złożona ornamentyka roślinna i geometryczna, przy czym przewaga bogatych wątków wolutowych i kwietnych zaznacza się na terenach środko-wo-wschodniej Słowiańszczyzny, podczas gdy w Europie Zachodniej i Północnej jest to czę-ściej dekoracja geometryczna, zwłaszcza zaś linearna72. Nie bez znaczenia dla charakteru dekoracji jest także rodzaj surowca użytego do jej wykonania – „zwyczajne” nici wełniane lub jedwabne. Pojedyncze znaleziska haftowanych wełnianymi nićmi przyszew szczecińskiego obuwia nawiązują do motywów zachodnioeu-ropejskich (Kowalska 2012a).

Oprócz najbardziej powszechnej dekoracji wyszywanej, w obuwnictwie wczesnośrednio-wiecznym spotyka się też niekiedy metalo-we guzy lub ćwieki układane na przyszwach w różnych konfiguracjach lub motywy wy-konane metalowymi drucikami. Ten rodzaj zdobienia w X–XI stuleciu uznać należy za wyjątkowy, związany z szatami reprezentacyj-nymi, jak w przypadku wizerunków Ottona III (ryc. 74A-B) czy pochówku z VIII–IX wieku z terenu Litwy (Striškiené 2007). Zdobione metalowymi aplikacjami obuwie z Wrocławia, Legnicy, Opola oraz z Gdańska z XII–XIII stulecia wiąże się najpewniej z odświętnym ubiorem mieszkańców wczesnych miast. W obrębie Dzielnicy Chyżyńskiej jak dotąd nie znaleziono w ten sposób dekorowanych skór. Możliwe, że ten typ zdobnictwa nie znalazł uznania w Szczecinie.

Współwystępowanie obuwia różnych ty-pów konstrukcyjnych charakteryzuje wszyst-kie przebadane dotąd kolekcje wczesnośre-dniowieczne z wykopalisk archeologicznych. Odrębność kulturowa, warunki klimatyczne, dostępność i jakość surowca, a być może tak-że jakieś trudne do uchwycenia uwarunkowa-nia społeczne sprawiają, że mamy zazwyczaj do czynienia z obuwiem niejednorodnym. Wraz z upływem czasu pogłębiały się różni-ce stylistyczne, zacierały natomiast odrębno-ści konstrukcyjne. Znaleziska archeologiczne z północno-wschodniej części szczecińskiej dzielnicy nadodrzańskiej potwierdzają tę zasa-dę. Zróżnicowanie konstrukcyjne i stylistyczne,

72 Por. ostatnio uwagi na temat zdobienia obuwia skórza-nego Konczewska 2011, tam przegląd literatury.

Shoe uppers from some early medieval centres, sometimes being distant, are char-acterised by embroidered, complex foliate or geometric ornaments, while the prevailing rich volute and flowery decoration can be noted in the territory of central and eastern Slav lands; in Western and Northern Europe the ornamentation is mostly geometrical, es-pecially linear72. The type of material used for decoration: ‘ordinary’ woollen or silk thread is also of significance for the charac-ter of decoration. Isolated finds of vamps em-broidered with woollen thread refer to West European motifs (Kowalska 2012a).

Apart from most common decoration with embroidery made on early medieval shoes, there are also metal studs or rivets ar-ranged on vamps in a variety of patterns or motifs made with metal wires. This kind or ornamentation in the 10th and 11th centuries needs to be considered exceptional, connect-ed with representative robes, just as in the case of images of Otto III or ceremonial ones (Fig. 74A-B), as in the case of shoes from fu-neral in the 8th-9th century from Lithuania (Striškiené 2007). Shoes from Wrocław, Leg-nica, Opole or Gdańsk dating to the 12th-13th century decorated with metal appliqué most probably need to be associated with festive outfit of the inhabitants. Shoes with such a form of ornamentation have not been found within Chyżyńska Neighbourhood as yet. This type of decoration might not have enjoyed popularity in Szczecin.

The coexistence of shoes of different con-struction types is characteristic of all assem-blages of early medieval shoes recovered in the course of archaeological excavations. Cultural uniqueness, climatic conditions, the availabil-ity and quality of raw material, or some social environment difficult to notice result in com-posite footwear that we usually deal with. In time the stylistic differences were becoming more and more distinct, while construction dissimilarities were becoming less notable. Archaeological finds recovered in the north-eastern part of the Szczecin district on the

72 Cf. recent notes on the decoration of leather shoes Kon-czewska 2011, therein review of literature.


149

River Odra embody this principle. Initially minor differentiation in style and construc-tion increased as early as at the end of the 10th century. In that period alongside Type II shoes (upper made of two symmetrical sides), single-piece upper sewn at the quar-ter Type III and shoes with a large insert sewn on the inside of the foot between the sole and the edges of the upper Type V came into use. Both construction types mentioned are known mainly from Scandinavian, Brit-ish and Ruthenian centres (Marstein 1989, Fig. 3c; Nielsen 1991, 95; Dahlerup Koch 1998, Fig. 26; Mould, Carlisle, Cameron 2003, Fig. 1605, 1610-1612). In case of Type III the upper was mostly stitched to the sole with V-backed heel extensions. In the light of research done until today such type of sole is unique in Szczecin. I have not found any upper cut out in such a way, that it was stitched at the front only. This design of cut-ting pattern, rarely used, would seem quite uneconomical (cf. Blomqvist 1938, Fig. 5:2; Groenman-van Waateringe 1976, 190).

Footwear Type V is a different issue in which the upper slit provided for the adjust-ment of the length of a shoe and a better

początkowo niewielkie, zwiększyło się już pod koniec X stulecia. W tym czasie obok typu II (z dwuczęściowym wierzchem złożonym z dwóch symetrycznych boków) do użytku we-szło obuwie z jednodzielnym wierzchem zszy-wanym na pięcie – typ III, oraz z dużą wstaw-ką wszywaną od strony wewnętrznej stopy, pomiędzy podeszwę i brzegi wierzchu – typ V. Obydwa wymienione typy konstrukcyjne znane są głównie z ośrodków skandynawskich, bry-tyjskich i ruskich (Ojateva 1962, ryc. 1:5; Mar-stein 1989, ryc. 3c; Nielsen 1991, 95; Dahlerup Koch 1998, ryc. 26; Mould, Carlisle, Cameron 2003, ryc. 1605, 1610-1612). W przypadku typu III wierzch przyszywany był najczęściej do po-deszwy trójkątnie wydłużonej w partii pięty. W Szczecinie tego typu spody, w świetle do-tychczasowego stanu badań, należą do wyjąt-kowych. Nie znalazłam także wierzchu wykro-jonego w taki sposób, aby zszywany był tylko z przodu. Ten wykrój, rzadko stosowany, wy-daje się mało racjonalny (por. Blomqvist 1938, ryc. 5:2; Groenman-van Waateringe 1976, 190).

Inaczej przedstawia się sprawa obuwia typu V, w którym wykrój wierzchu umożli-wiał regulację długości i ściślejsze dopasowa-nie do stopy konkretnego użytkownika dzięki wstawce tworzącej większą część wewnętrznej

Ryc. 73. Biblijna scena sądu faraona, manuskrypt angielski, z XI wieku, wg Bartlett 2006, 106, rys. A. RyśFig. 73. Biblical judgement day, English manuscript dating to the 11th century, after: Bartlett 2006, 106,

drawn by A. Ryś


150

strony obuwia. Wykrój ten znalazł uznanie w szewstwie wszystkich ośrodków europejskich. Jego niewątpliwą zaletą było też łatwe regulo-wanie wysokości cholewki. Znane są przykła-dy form niskich i średniowysokich typu V, brak natomiast w tym typie konstrukcyjnym obuwia półwysokiego- i wysokiego, do wykonania któ-rych wykorzystywano inne wykroje73. Walory konstrukcyjne i zapewne też użytkowe były czynnikami decydującymi o upowszechnieniu się jednokrójki zszywanej z boku i stopniowym zaniku obuwia z wierzchem zszywanym na pię-cie. W tym okresie przemian konstrukcyjnych zauważa się także całkowitą rezygnację ze sto-sowania ściegów wymagających przebicia skóry na wylot, tzw. tradycyjnych, na rzecz ściegów „ukrytych” w grubości skóry, niepozostawiają-cych śladów na jej stronie licowej. Relatywnie krótki okres współwystępowania typów kon-strukcyjnych bezpośrednio wywodzących się z najstarszego etapu formowania się wytwór-czości obuwniczej z typami „zaawansowanymi” technologicznie, które zdominowały szewstwo wczesnośredniowieczne, charakteryzuje wspól-ny rys stylistyczny obuwia. Był to wyraźnie etap przejściowy pomiędzy obuwnictwem, czyli tra-dycyjnym wytwarzaniem obuwia, a szewstwem rozwiniętym, przyjmującym postać wytwórczo-ści rzemieślniczej w większości ośrodków wcze-snośredniowiecznych tej doby.

W materiałach archeologicznych z północ-no-wschodniej części Szczecina datowanych na przełom XI i XII wieku nie znalazłam już obuwia „tradycyjnego” – typów I–III. Wszyst-kie wierzchy wykrawane były według szablo-nów opartych na jednokrójkach ze szwami konstrukcyjnymi po wewnętrznej stronie obu-wia. Reprezentują one trzy typy konstrukcyjne: jednokrójkę bez wstawki (typ IV), jednokrójkę ze wstawką konstrukcyjną (typ V) i jednokrójkę ze wstawką łącznikową – konstrukcyjno-uzu-pełniajacą (typ VI), przy czym najpóźniej po-jawił się ostatni z wymienionych. W 2. połowie XI stulecia w wytwórczości szewskiej Szcze-cina zaobserwować można także tendencję

73 Blomqvist 1938, ryc. 25, 28, 29, 31; Cinthio 1976b, ryc. 284:5; Schia 1977, ryc. 7, 11, 14; Groenman-van Waateringe 1980, ryc. 26:4; 1984, ryc. 14:2; Bebre 1983, ryc. 4; 1987; Grenander-Nyberg 1985, ryc. 74:2; At-kinson, Foreman 1992, ryc. 86; Dahlerup Koch 1998, ryc. 18; Mould, Carlisle, Cameron 2003, ryc. 1630.

fit to a particular user’s foot thanks to an insert forming most of the inside part of a shoe. This cutting pattern was appreciated in shoemaking trade in most European cen-tres. Beyond any doubt the advantage it of-fered was an easy adjustment of the height of the quarter. There are examples of low and ankle shoes Type V, however, the mid-high top and high shoes are not present in this construction type, for the making of which other patterns were used73. Construc-tion, and probably functional considerations were the factors determining the popular-ity of a single-piece stitched at the side and a gradual disappearance of a shoe stitched at the seat. In this period of construction transformations a total demise of the type of stitch passing through the whole thickness of the leather, the so called traditional ones, and the adoption of stitches ‘hidden’ in the flesh of the leather, leaving no traces on the face of the leather can be noted. A relatively short time of the co-existence of construction types having their direct origin in the oldest stage of shoemaking trade with types techno-logically ‘advanced’, which dominated early medieval shoemaking are characterised by a common stylistic feature. It clearly marked a transition from making shoes in a tradi-tional way to developed shoemaking taking on the form of a craft in most early medieval centres of this period.

I have not found assemblages of ‘tradition-al’ shoes Types I-III in the north-eastern part of Szczecin dated to the turn of the 11th and the 12th centuries. All uppers were based on a single-piece cutting pattern with construc-tion stitches on the inside part of the shoe. They represent three construction types: sin-gle-piece without an insert (Type IV), single-piece with a construction insert (Type V) and single-piece with a joining insert (construc-tion and supplementary one) (Type VI), while the latter mentioned type appeared latest. In

73 Blomqvist 1938, Fig. 25, 28, 29, 31; Cinthio 1976b, Fig. 284:5; Schia 1977, Fig. 7, 11, 14; Groenman-van Waateringe 1980, Fig. 26:4; 1984, Fig. 14:2; Bebre 1983, Fig. 4; 1987; Grenander-Nyberg 1985, Fig. 74:2; Atkin-son, Foreman 1992, Fig. 86; Dahlerup Koch 1998, Fig. 18; Mould, Carlisle, Cameron 2003, Fig. 1630.


151

the second half of the 11th century a tenden-cy to profile the sides of the quarters slightly around the ankle and the rounding of the toe appeared, while shoes with straight quarters, clearly leaning towards the seat disappeared completely.

The construction type in which a single-piece stitched at the side without any insert was used (in Szczecin: Type IV) needs, admit-tedly, be considered a pioneering at the stage of developing shoemaking trade. The demise of stitches at the front and rear was clearly the

do łagodnego profilowania boków cholewki w okolicy kostki i zaokrąglania noska. Zanikło natomiast obuwie z cholewką prostą, wyraźnie nachyloną w kierunku pięty.

Typ konstrukcyjny, w którym wykorzy-stywano jednokrójkę zszywaną z boku bez żadnego pośrednika (w Szczecinie typ IV), należy, jak się wydaje, uznać za prekursor-ski w procesie krystalizowania się szewstwa rozwiniętego. Eliminacja szwów na prze-dzie i z tyłu była wyraźnie priorytetem wy-twórców. W materiale szczecińskim tę dąż-ność obrazują – oprócz jednokrójki typu

Ryc. 74. A – Fragment situli z kości słoniowej z ok. 1000 roku z przedstawieniem cesarza Ottona III na tronie, wg Bartlett 2006, 33; B – Miniatura z końca X wieku przedstawiająca cesarza Ottona III w otoczeniu dworu, wg Bartlett 2006, 97, rys. A. Ryś

Fig. 74. A – a fragment of situla vessel dating to ca. 1000 AD showing emperor Otto III on the throne, after: Bartlett 2006, 33; B – miniature dating to the end of the 10th century showing emperor Otto III sur-rounded by his court, after: Bartlett 2006, 97, drawn by A. Ryś


152

priority of the manufacturers. In Szczecin as-semblages this tendency shows, apart from single-pieces Type IV, also in individual finds of low shoes which had a construction insert placed in such a way, that it formed a quarter around the seat. Construction stitches were at the sides, more or less at the ankle, simi-larly to shoes with uppers Type VII, which appeared no sooner than at the downturn of the early Middle Ages and which are as-sociated with mid-high and high shoes. The way of stitching the upper to the ‘rear’ insert did not become popular in Szczecin, or so it could be concluded on the basis of the limit-ed number of finds and a relatively early ap-pearance of single-pieces with a construction insert forming most of the inside area. Low and ankle shoes without any insert are known primarily from North European and Scandi-navian centres. They were known in Gdańsk as early as in the 10th century (Wiklak 1960, Fig. 8), but it needs to be noted that only in some areas the tradition of single-piece upper construction without an insert Type IV, quite uneconomical from the point of view of the cutting pattern, continued very long, namely until the 14th century (cf. Navickas 1994, Fig. 1; Kuncevičius 2005, 176). Similarly to Szcze-cin assemblages dating to the turn of the 11th and the 12th century, more stylistic variety in footwear, including embroidered decoration, can be observed quite widely74.

In Szczecin neighbourhood on the Riv-er Odra at the end of the 11th and in the 12th centuries the number of finds connected with shoes in general, and with single-pieces in particular, increased considerably. It seems as well that simple shoes, without any decora-tion, fastened to the foot with a single draw-string or a few drawstrings were most appre-ciated. The way thongs were drawn not only determined fastening a shoe to the foot, but also the variety of footwear constructed in the same way. Namely, a clear unification of the

74 Blomqvist 1938, Fig. 13-15, 17; Blomqvist, Mårster-sson 1961, Fig. 196; Larsen 1970, Fig. II; Cinthio 1976b, Fig. 279:2; Schia 1977, Fig. 2 and 4; Bebre 1983, Fig. 2; Groenman-van Waateringe 1984, Fig. 14:1 and with embroidery Fig. 8:3; Dahlerup Koch 1998, Fig. 10.

IV – także pojedyncze znaleziska obuwia niskiego, które miało wstawkę konstrukcyj-ną umieszczoną w taki sposób, że tworzyła cholewkę wokół pięty. Szwy konstrukcyjne wypadały po bokach, mniej więcej w okolicy kostki – jak w obuwiu z wierzchem typu VII, które pojawiło się dopiero u schyłku wcze-snego średniowiecza i wiąże się z formami półwysokimi- i wysokimi. Sposób zszywania wierzchu z „tylną” wstawką nie upowszech-nił się w Szczecinie, tak przynajmniej wynika z niewielkiej liczby podobnych znalezisk i sto-sunkowo szybkiego pojawienia się jednokrójek ze wstawką konstrukcyjną tworzącą większą część wewnętrznego boku. Formy niskie i śre-dniowysokie bez pośrednika znane są przede wszystkim z ośrodków północnoeuropejskich i skandynawskich. Już w X wieku znane były też w Gdańsku (Wiklak 1960, ryc. 8). Trzeba zaznaczyć, że tylko na niektórych obszarach bardzo długo, bo aż do XIV stulecia, utrzy-mywała się tradycja konstruowania obuwia z wierzchem-jednokrójką bez wstawki typu IV, mało racjonalna z punktu widzenia wy-kroju (por. Navickas 1994, ryc. 1; Kuncevičius 2005, 176). Podobnie jak w przypadku zna-lezisk szczecińskich, na przełomie XI i XII wieku wszędzie obserwuje się większe zróż-nicowanie stylistyczne obuwia, w tym również występowanie haftowanej dekoracji74.

W szczecińskiej dzielnicy nadodrzańskiej u schyłku XI i w XII wieku wyraźnie zwięk-szyła się liczba znalezisk związanych z obu-wiem w ogóle, a w szczególności z jednokrój-ką. Wydaje się też, że największym uznaniem cieszyło się obuwie proste, niezdobione, utrzy-mujące się na nodze dzięki jednemu lub kilku sznurowadłom. Sposób przeplatania rzemie-ni decydował nie tylko o mocowaniu, ale też o zróżnicowaniu obuwia skonstruowanego w ten sam sposób. Na tym etapie szewstwa nastąpiło bowiem wyraźne ujednolicenie za-biegów wytwórczych. W każdym przypad-ku podeszwa przyszywana była do wierzchu w ten sam sposób – „na płask”; na krawędziach

74 Blomqvist 1938, ryc. 13-15, 17; Blomqvist, Mårstersson 1963, ryc. 196; Larsen 1970, ryc. II; Cinthio 1976b, ryc. 279:2; Schia 1977, ryc. 2 i 4; Bebre 1983, ryc. 2; Groenman-van Waateringe 1984, ryc. 14:1 i z haftem ryc. 8:3; Dahlerup Koch 1998, ryc. 10.


153

wierzchów i wszystkich wstawek konstruk-cyjnych i uzupełniających widnieją jedna-kowe otwory i odciski po niciach świadczące o stosowaniu tego samego ściegu. Takie same zabiegi konstrukcyjne spotyka się w tym cza-sie we wszystkich wczesnośredniowiecznych ośrodkach typu miejskiego75. Powszechnie w konstrukcji obuwia stosowano jednokrójkę ze wstawką łącznikową – niewielkim klinikiem wszywanym pomiędzy krawędzie wierzchu i podeszwę (w Szczecinie typ VI). Jednakże najważniejszym osiągnięciem tego etapu roz-woju obuwnictwa było wprowadzenie szeregu udoskonaleń podnoszących walory użytkowe i estetyczne, które w krótkim czasie na stałe weszły do kanonu wytwórczości szewskiej.

Pod koniec XII wieku na powszechną ska-lę zaczęto wprowadzać uszczelki i lamówki oraz zapiętki i podkrążki. Pojawił się ponadto nowy typ konstrukcyjny (VII, z osobno wy-krojoną przyszwą i cholewką), realizowany w formie obuwia wysokiego. Obserwuje się ponadto skokowe zwiększenie różnorodno-ści stylistycznej. Dla dzielnicy nadodrzańskiej w okresie od schyłku XII do początków XIII stulecia charakterystyczne są zwłaszcza de-korowane haftem lamówki (Kowalska 2012a, 314-315). Od 3. ćwierci XII do około poło-wy XIII wieku w obuwnictwie zaobserwować można uzyskiwanie stopniowej przewagi obu-wia typu V i VI (jednokrójki ze wstawką kon-strukcyjną lub łącznikową) nad obuwiem typu III i IV (z jednoczęściowym wierzchem zszy-wanym na pięcie lub z boku). W 1. połowie XIII wieku odnotowano natomiast wyraźną dominację V typu konstrukcyjnego. Zwiększy-ła się także różnorodność form – od niskiej lub nawet bardzo niskiej do wysokiej. Wraz z tymi zmianami nie pojawiły się natomiast nowsze, progresywne elementy. Można powiedzieć, że w ukształtowanej w XII stuleciu wytwórczo-ści szewskiej w miarę upływu czasu zmieniały się jedynie cechy drugorzędne, które nie miały wpływu na podstawową konstrukcję obuwia.

75 Por. Wiklak 1967; 1995; Kaźmierczyk 1970; Eber-le 1979; Przybyszowska 1979; Kowalska 1997; 1999a; 1999b oraz Blomquist 1938; Groenman-van Waaterin-ge 1969; 1984; 1988; Groenman-van Waateringe, Velt 1975; Groenman-van Waateringe, Gurain 1978; Vons- -Comis 1982; Bebre 1983; Schia 1987; Schnack 1992, 1994; Carroll-Spillecke 1993; Fingerlin 1995.

manufacturing process took place at this stage of shoemaking. In each case sole was stitched to the upper in the same way: ‘flat’ on the edges of uppers and on all construction and supplementing inserts there are identical holes and thread imprints pointing to the use of the same stitch. The same construction methods can be found in all early medieval town cen-tres in this period75. A single-piece with an in-sert, a small gore, sewn between the edges of uppers and the sole (in Szczecin Type VI) was common in the construction of shoes. How-ever, the most important achievement of this stage of the development of shoemaking was the introduction of an array of improvements raising the comfort of use and aesthetic values of shoes, which were introduced in the shoe-making style relatively early.

At the end of the 12th century seals and top bands as well as heel stiffeners and lace hole bindings started to be used on a large scale. Moreover, a new construction type (VII, with separately cut vamp) appeared, made in the form of high shoes. What is more, a rapid in-crease in the stylistic variety of shoes can be noted. In the period from the end of the 12th century until the beginning of the 13th cen-tury top bands decorated with embroidery are characteristic in the district on the River Odra (Kowalska 2012a, 314-315). Since the third quarter of the 12th century until about the middle of the 13th century a gradual pre-vailing of shoes Type V and VI over shoes Type III and IV can be noted. In the first half of the 13th century in turn, a clear domina-tion of construction Type V is noted. The variety of forms also grew: from low, or very low shoes to high shoes, although new, pro-gressive elements did not appear along these changes. It can be stated that in the shoe-making trade which developed in the 12th century only secondary features were sub-

75 Cf. Wiklak 1967a; 1995; Kaźmierczyk 1970; Eberle 1979; Przybyszowska 1979; Kowalska 1997; 1999a; 1999b and Blomquist 1938; Groenman-van Waate-ringe 1969; 1984; 1988; Groenman-van Waateringe, Velt 1975; Groenman-van Waateringe, Gurain 1978; Bebre 1983; Vons-Comis 1982; Schia 1987; Schnack 1992, 1994; Carrol-Spillecke 1993; Fingerlin 1995.


154

ject to change, which did not affect the basic construction of the shoe.

Summing up the almost 350-year-old pe-riod of the development of early medieval shoemaking craft in the Szczecin district on the River Odra it needs to be noted that it falls within the frames of the development of European leather footwear, especially the West European one. In the time of legal, political and economic transformations sin-gle-pieces, representing the oldest form of footwear in the area around the Baltic Sea, are actually not found. The principles of us-ing stitches hidden in the flesh of the skin became popular, as well as using a variety of inserts strengthening the basic construc-tion of a shoe. The tendency towards an ef-ficient cut out and simultaneous reduction of production waste and saving raw material seems to be characteristic. This tendency is, for instance, well reflected in the use of in-serts, which I called supplementary ones, which were mostly used to even up the quar-ter. Basically, shoes of the same construc-tion type differed with regard to the height of the quarter, the shape of construction and supplementary inserts, the way of fastening to the foot, the width of the throat opening, decoration and a number of other, minor characteristics. It seems that the variety of solutions of non-construction character was the result of adjusting a universal pattern to the needs of individual users. The question of the status of shoe users, who did not need to represent a variety of social classes, is also worth addressing. More refined shoes could have, and probably did, supplement festive clothes of even the less affluent population, especially at the end of the early medieval town period, in which a considerable stylis-tic differences in shoemaking can be noted (Kowalska 2010, Bar chart 15).

The methods of shoe construction intro-duced in Szczecin shoemaking at the turn of the 11th and 12th centuries were successfully continued in the period traditionally called around location and late medieval, hence at the time of legal and political transformations connected with the location privilege under Magdeburg law and the functioning of the

Podsumowując około 350-letni okres roz-woju obuwnictwa wczesnośredniowiecznego w szczecińskiej dzielnicy nadodrzańskiej, trzeba stwierdzić, że mieści się on w schemacie roz-wojowym europejskiego obuwia skórzanego, zwłaszcza zaś wytwórczości zachodnioeuropej-skiej. W czasach transformacji prawnej, ustro-jowej i gospodarczej w większości ośrodków właściwie nie spotyka się już form jednoczę-ściowych, które reprezentują najstarszą postać obuwia w rejonie wokół Morza Bałtyckiego. Utrwaliły się zasady szycia ściegami ukrytymi w grubości skóry oraz stosowanie różnorod-nych wstawek wzmacniających podstawową konstrukcję. Charakterystyczna wydaje się dąż-ność do racjonalizacji rozkroju i tym samym minimalizacji odpadów produkcyjnych oraz oszczędności surowca. Tendencję tę dobrze od-zwierciedla między innymi stosowanie wstawek, które nazwałam uzupełniającymi, służących najczęściej wyrównaniu cholewki. Zasadni-czo takie same pod względem konstrukcyjnym okazy różniły się między sobą wysokością cho-lewki, kształtem wstawek konstrukcyjnych i uzupełniających, sposobem mocowania na no-dze, szerokością otworu wzuwalnego, dekoracją i szeregiem innych, pomniejszych cech. Wydaje się, że wielorakość rozwiązań o znaczeniu nie-konstrukcyjnym wynikała z dopasowywania uniwersalnego wzornika do potrzeb indywidu-alnych odbiorów. Warto też rozważyć kwestię statusu użytkowników, którzy niekoniecznie musieli rekrutować się z różnych warstw spo-łecznych. Obuwie wykwintniejsze mogło być, i zapewne było, uzupełnieniem odświętnego ubioru nawet uboższej ludności, zwłaszcza w schyłkowej fazie funkcjonowania miasta wczesnośredniowiecznego, w której obserwuje się znaczne zróżnicowanie stylistyczne wyro-bów szewskich (Kowalska 2010a, wykres 15).

Rozwiązania konstrukcyjne wprowadzone do szczecińskiego szewstwa na przełomie XI i XII stulecia z powodzeniem kontynuowa-ne były w okresie umownie nazwanym oko-łolokacyjnym oraz w późnym średniowieczu, a zatem w czasach zmian prawno-ustrojo-wych związanych z lokacją na prawie mag-deburskim i funkcjonowaniem całego miasta na nowych zasadach do czasów Reformacji. Niezależnie od sposobu organizacji produkcji, w wytwórczości obuwniczej obserwuje się


155

kolejne udoskonalenia, polegające głównie na lepszym umocowaniu na nodze i dopasowaniu do kształtu stopy, a także zmiany wynikające z przyjmowania określonej mody. Dosyć wyraź-nie, zwłaszcza w 2. połowie XIII – XIV wieku zaznacza się podział obuwia na wyroby codzien-ne czy robocze i okazy o podwyższonych walo-rach estetycznych, które z pewnością można wiązać z ubiorem odświętnym. Bardzo wyraźny jest w tym czasie gwałtowny wzrost liczebności obuwia niewielkich rozmiarów – dziecięcego oraz okazów znajdujących się w przedziale wiel-kościowym pomiędzy rozmiarami dziecięcymi a damskimi. Charakterystycznym zjawiskiem jest także pojawienie się obuwia dziecięcego wy-twarzanego według tych samych kanonów co wyroby dla dorosłych.

W produkcji szewskiej zdecydowanie ugrun-towała się jednokrójka (typy IV-VI) realizowana w formach niskiej, średniowysokiej i półwyso-kiej. Frekwencja obuwia z takim wierzchem we wczesnym średniowieczu wynosiła blisko 50%, a w okresie polokacyjnym prawie 90%. Trzeba jednak pamiętać, że istotną cezurą w szewstwie nie były przeobrażenia prawno-ustrojowe doko-nujące się około połowy XIII wieku, ale inno-wacje technologiczne ugruntowane w XII stu-leciu. Wydaje się, że przynajmniej część zmian dokonujących się w pomorskim obuwnictwie w XII stuleciu, zwłaszcza zaś w jego 2. poło-wie, można wiązać z recepcją wzorców mody zachodnioeuropejskiej, która najpełniej uwi-dacznia się w ubiorach dworskich, utrwalonych między innymi na tympanonach romańskich. Moda, jako nowe zjawisko kulturowe, wcze-śnie docierała na ziemie położone w granicach dzisiejszej Polski (Możdżyńska-Nawotka 2005, 10). W obuwiu tej doby zaznaczyła się tenden-cja do wyraźnego podkreślania jego smukłości poprzez wydłużenie części przedniej, czasem dodatkowo akcentowanej ozdobnym haftem lub aplikacją (ryc. 75). Na użytkowanie przez mieszkańców Szczecina typów z wyraźnie wydłu-żonym przodem oraz z zaznaczonym czubkiem w ostatniej ćwierci XII wieku wskazują znalezi-ska archeologiczne z północno-wschodniej czę-ści suburbium (Kowalska 2010a, tab. 10). Mniej więcej w tym samym czasie pojawiło się także obuwie z podeszwami wyraźnie zaznaczonymi w śródstopiu podkrojem z obu stron, które także nadawały mu „lekkości” i optycznie wysmuklały.

whole town subject to new legal regulations until the Protestant Reformation. Regardless of the way production was organised, further improvements can be noted in the shoemak-ing process which primarily resulted in bet-ter fastening of a shoe to the leg and a better fit to the shape of the foot, as well as changes resulting from following a particular fashion. Quite clear, especially in case of footwear dated to the second half of the 13th and the 14th century, is the division into everyday, or work shoes and footwear of raised aesthetic values, which can definitely be associated with festive clothes. The number of small-sized shoes, children’s and falling between children’s and female sizes, clearly soared. Another characteristics is the appearance of children’s shoes made according to standards governing the making of shoes for adults.

Single-pieces (Types IV – VI) in the form of low, ankle and mid-high shoes set the standard in shoemaking. The frequency of shoes with such uppers in early Middle Ages was almost 50% and in the post-location pe-riod almost 90%. It needs to be remembered, however, that the important turning point in shoemaking was by no means marked by legal and political transformations taking place around the middle of the 13th century, but technological innovations reinforced in the 12th century. It seems that at least some changes taking place in shoemaking in Po-merania in the 12th century, and in particu-lar in its second half, could be associated with the reception of standards of West Eu-ropean fashion, which can be seen best in court clothing depicted in Romanesque tym-pana. Fashion as a new cultural phenomena reached territories within the boundaries of modern Poland early (Możdżyńska-Nawotka 2005, 10). Shoes dating to this period show a clear tendency to highlight its slenderness by lengthening the front part sometimes em-phasised additionally by embroidered decora-tion or appliqué design (Fig. 75). The use of shoes with clearly lengthened front and high-lighted toe by the inhabitants of Szczecin in the last quarter of the 12th century is indicat-ed by archaeological finds recovered in the north-eastern part of suburbium (Kowalska


156

2010, Table 10). More or less at that time shoes with clear cut out at both sides of the instep appeared, which also added to the ‘lightness’ of the shoes and made it look slender. The biggest increase in the popular-ity of such shoes dates to the end of the 12th century. Lengthened shoes could have been connected with long clothes, which made only the toes stick out, however, it needs to be noted that long clothes were worn by the wealthy; the poor would wear short clothes which remained practically unchanged until the end of the Middle Ages.

In the opinion of modern fashion histori-ans extensive changes in clothes taking place around the middle of the 12th century herald-ed the origins of fashion as we know it today. The core of those changes was the general lengthening of clothes, which became popular thanks to contacts of the Europeans with the Arab world at the time of Crusades. As early as at the beginning of the 12th century shoes with protruding, pointed toes, called pigache, ap-peared in Western Europe; high shoes called brodequin also underwent changes; moreover, shoes made of cordwain, painted and gilded leather, the so called solers appeared. The im-portance of bright-coloured embroidery and ornamentation in traditional Romanesque clothing also increased, which in the opin-ion of historians would point to Byzantine influences (Boucher 2004, 134-135). It seems that the echoes of influences of these cultural trends can be found in Szczecin shoemak-ing trade as early as in the second half of the 12th century. Among ordinary shoes, typical of work outfit prevailing in everyday life, some new, fashionable elements appeared, which by virtue of their character went beyond medioc-rity. They could be proving the point of social diversity of the inhabitants of the district on the River Odra or proving the existence of for-mal clothing, which was usually characterised by a better quality, exceptional colours, or the choice of unique accessories. The best illustra-tion of the influence of fashion is the presence of embroidered top bands, which originally might have been colourful, the occurrence of which was quite intensive over a short period of time (the last decade of the 12th century)

Największe nasilenie jego występowania przy-padło na koniec XII stulecia. Wydłużenie przy-szew mogło wiązać się z długim ubiorem, spod którego wystawały jedynie czubki, przy czym trzeba pamiętać, że długie stroje właściwe były warstwom zamożniejszych, zaś ubiór ludności uboższej był krótki i pozostawał praktycznie niezmieniony do końca średniowiecza.

Według współczesnych historyków sztuki, powszechne zmiany w ubiorze około poło-wy XII wieku zwiastowały narodziny mody w znaczeniu stosowanym do dzisiaj. Istotą tych zmian było ogólnie wydłużenie odzie-ży, które upowszechniło się dzięki kontaktom Europejczyków ze światem arabskim w okre-sie wypraw krzyżowych. W Europie Zachod-niej już na początku XII wieku zaznaczyła się obecność obuwia wydłużonego w spicza-sty czub zwany pigache, zmianom uległy też buty – z wysoką cholewą i długą pętelką z tyłu, zwane brodequin, pojawiły się także wysokie buty szyte z kurdybanu – barwio-nej i tłoczonej skóry, tzw. solers. W trady-cyjnym ubiorze romańskim zwiększyło się znaczenie haftu i ornamentyki w żywych ko-lorach, co, zdaniem historyków mody, wska-zuje na wpływy bizantyjskie (Boucher 2004, 134-135). Wydaje się, że w szewstwie szcze-cińskim odnaleźć można echa oddziaływań tych prądów kulturowych już w 2. połowie XII wieku. Pośród zwykłego obuwia, właści-wego dla ubioru roboczego przeważającego w życiu codziennym, pojawiły się nowe, mod-ne elementy, które wykraczały swoim charak-terem poza przeciętność. Mogą one świadczyć na korzyść tezy o społecznym zróżnicowaniu mieszkańców dzielnicy nadodrzańskiej lub dowodzić obecności stroju odświętnego, który zazwyczaj wyróżniał się lepszą jakością, wy-jątkową kolorystyką lub doborem nietuzinko-wych dodatków. Najlepszą ilustracją wpływu mody na obuwie jest obecność haftowanych lamówek, pierwotnie najpewniej kolorowych, które dość intensywnie wystąpiły w krótkim przedziale czasowym (ostatnia dekada XII wieku) na terenie dzielnicy nadodrzańskiej (Kowalska 2010a, 98). Nawiązują one do ro-mańskiego ubioru zachodnioeuropejskiego, do strojów o charakterze reprezentacyjnym (Kowalska 2012a, 314-315).


157

W przypadku szczecińskiej kolekcji obuwia wczesnośredniowiecznego zwraca także uwagę wyraźny wzrost liczebności w XII-wiecznych materiałach wykopaliskowych podeszew i ich fragmentów w stosunku do fragmentów wierz-chów. Warto zwrócić uwagę, iż XII stulecie jest okresem upowszechniania się w ubiorze tek-stylnych nogawic, męskich i kobiecych, do któ-rych mogły być doszywane skórzane podeszwy. Być może przynajmniej część spodów należa-łoby wiązać z tym elementem ubioru. Jest to jednak zagadnienie wymagające dużej ostroż-ności interpretacyjnej, ponieważ zdecydowa-na większość znanych mi dotąd podeszew ma takie same ślady po szyciu, nie pozwalające na jednoznaczne określenie, czy pochodzą z obu-wia skórzanego, czy są dodatkiem do tekstyl-nych elementów. Do wyjątkowych znalezisk należą podeszwy ze śladami po szyciu zakład-kowym (z otworami na wylot), które ewentual-nie mogłyby mieć związek z tą częścią odzieży. W opinii niektórych badaczy podszywane skó-rzanymi spodami nogawice przywiązywane do pasa noszonego na biodrach pojawiły się do-piero w 2. połowie XIV stulecia i używane były do chodzenia pod dachem (Możdżyńska-Na-wotka 2005, 20). Sprawa związku skórzanych podeszew z tekstylnymi nogawicami wymaga dalszych studiów, zarówno ze strony archeolo-gów, jak i historyków ubioru.

W opinii kostiumologów, ukształtowane w XII stuleciu kanony ubioru i stroju prze-trwały blisko dwa i pół stulecia, do około po-łowy XIV wieku (Boucher 2004, 151). Wyjąt-kowo trafnie spostrzeżenie to koresponduje z wynikami badań nad szczecińskim obuwnic-twem. Nawet jeśli przyjmiemy, że nowinki „ze świata mody” początkowo docierały z zachodu Europy na wybrzeże Bałtyku z pewnym opóź-nieniem, to w XIII i 1. połowie XIV wieku ten obieg informacji nabrał płynności, dzięki, jak się wydaje, powiązaniom gospodarczym i ak-tywnym uczestnictwie ośrodków nadbałtyckich w Hanzie. W przypadku Szczecina, a ściślej w północno-wschodniej części jego suburbium, okres ten odznaczał się wyraźnym ugruntowa-niem wzorców produkcyjnych i estetycznych zapoczątkowanych w XII stuleciu. Zmiany w ubiorze, w tym także w obuwiu, wynikały przede wszystkim z lokalnych uwarunkowań społecznych i gospodarczych oraz upodobań

in the area of the district on the River Odra (Kowalska 2010a, 98). They make a reference to the Romanesque West European outfit, to the outfit of a formal character (Kowalska 2012a, 314-315).

In case of Szczecin assemblage of ear-ly medieval shoes especially remarkable is a clear increase in the quantity of soles and their fragments in comparison to uppers in the 12th century contexts. It seems worth not-ing that the 12th century is the period when the textile legging which could be stitched to leather soles became popular both in wom-en’s and men’s clothing. At least some of the soles could be associated with this element of clothing. However, this issue requires a con-siderable interpretative caution, as most soles I have dealt with so far show the same stitch-ing holes preventing unambiguous assertion, whether they come from leather shoes, or whether they were just stitched to a textile leg-ging. Soles with edge / flesh stitch holes (pass-ing through the full thickness of the leath-er), which could possibly be associated with a legging belong to exceptional finds. In the opinion of some researchers leggings stitched to leather soles and tied to a belt worn at the waist appeared no sooner than in the second half of the 14th century and were worn indoors (Możdżyńska-Nawotka 2005, 20). The issue of the association of leather soles with textile leggings requires further research, both on the part of archaeologists and fashion historians.

In the opinion of costumers the canons of clothing and outfit developed in the 12th cen-tury survived for almost two and a half centu-ries, until about the middle of the 14th century (Boucher 2004, 151). This exceptionally per-ceptive observation corresponds to the results of research on Szczecin footwear. Even if we assume that the latest trends in fashion initially came from the Western Europe to the Baltic coast with some delay, then this information flow in the 13th and the first half of the 14th century became more smooth thanks to, or so it seems, economic relations and a more active participation in the Hanseatic League. In case of Szczecin, and strictly speaking in the north-eastern part of suburbium, this period was char-acterised by a clear consolidation of production


158

ludności, a dopiero w drugiej kolejności z pod-porządkowania się modzie. Kwestią dalszych badań jest odpowiedź na pytanie, czy spostrze-żenie to dotyczy tylko Dzielnicy Chyżyńskiej – uważanej za najbiedniejszą w późnośre-dniowiecznym Szczecinie, czy całego miasta. Sprawy stylistycznego zróżnicowania ubioru, w tym także obuwia, należy bowiem rozpatry-wać również z punktu widzenia wielostopnio-wej struktury społecznej cechującej środowiska miejskie. Ze źródeł zachodnioeuropejskich znane są stosunkowo wcześnie wprowadzane w życie specjalne regulacje dotyczące rodzaju, kształtu, rozmiaru i dekoracyjności poszcze-gólnych elementów ubioru, w tym kołnierzy, nakryć, głowy, biżuterii, galanterii oraz nosków obuwia (Możdżyńska-Nawotka 2005, 21). W XII wieku w niektórych krajach europejskich

and aesthetic patterns initiated in the 12th cen-tury. Changes in clothing, including footwear, were primarily brought about by local eco-nomic and social conditions as well as prefer-ences of inhabitants, and as a matter of second-ary importance out of succumbing to fashion. A matter of further research is an answer to the question whether this remark is relevant for Chyżyńska neighbourhood only, considered the poorest in the late medieval town, or Szcze cin as such. Namely the issues of stylistic diversifi-cation of clothing, including shoes, need to be considered also from the point of view of multi-layer social structure characteristic of urban environment. West European sources indicate relatively early regulations governing the type, shape and size and decoration of the elements

Ryc. 75. Wierzch obuwia ze spiczastym noskiem i dekoracją haftowaną z XII wieku z dzielnicy Chyżyń-skiej, fot. A.B. Kowalska

Fig. 75. Shoe upper with a pointed toe and embroidered decoration, 12th century, Chyżyńska Neighbour-hood, photograph by A.B. Kowalska


159

of clothing, including collars, headgear, jewel-lery, accessories and shoe toes (Możdżyńska-Nawotka 2005, 21). Moreover, in the 12th cen-tury instructions were introduced, requiring or prohibiting wearing special clothes or accesso-ries by special social groups, for instance oblig-ing Jews to display a yellow or green circle in a visible place or to cover the head with a point-ed hat (Boucher 2004, 151).

With regard to the general characteristics of 13th century clothes researchers point to lack of careful finish of attire and lack of orna-mentation characteristic of the previous peri-od (Gutkowska-Rychlewska 1968, 139). In my opinion assemblages of shoes from Szczecin reflect this tendency quite well. Shoes of that period are, as a matter of fact, characterised by a considerable variation with regard to shape, form and the way of fastening to the foot, but generally speaking they can be considered simple, adjusted to the needs of everyday life. However, quite rarely elements indicating stylistic changes connected with the Gothic fashion appear, and in the case of Szczecin these are primarily soles with more pointed toes and one find of a separate stitched toe of a vamp. Unfortunately, a detailed insight into the transformations in footwear in the 13th century is impossible due to difficulty in dating the sequence of contexts discussed in the introduction. Nevertheless, it seems that despite a considerable unification of leather goods which is noticeable everywhere, the shoemaking trade in the district on the River Odra in Szczecin displays more characteris-tics of traditional footwear than in Kołobrzeg or Gdańsk, for instance. Equally interesting could be the comparison of data recovered in Chyżyńska neighbourhood with the finds recovered in the southern part of the town, in Świętego Ducha Neighbourhood, much younger than the northern one, which accord-ing to presumptions made by the research-ers, was inhabited by German settlers, within which craftsmen dealing with leatherworking trade were to reside.

The results of research to date points out that in the time period covering the 12th up to the 15th century the single-piece was the basis of shoemaking in Szczecin, which was

ukazały się także instrukcje nakazujące no-szenie specjalnych ubrań lub dodatków przez określone grupy społeczne lub tego zakazujące, na przykład zobowiązujące Żydów do umiesz-czania w widocznym miejscu żółtego lub zielo-nego kółka oraz do nakrywania głowy spiczastą czapką (Boucher 2004, 151).

W ogólnej charakterystyce ubiorów XIII-wie cznych badacze zwracają uwagę na brak starannego wykończenia szat i pozbawienie ich zdobności, co cechowało okres poprzed-ni (Gutkowska-Rychlewska 1968, 139). Myślę, że znaleziska szczecińskiego obuwia z tego okresu dość dobrze odzwierciedlają tę ten-dencję. Odznaczało się ono, co prawda, dość znacznym zróżnicowaniem kształtów, form i sposobów mocowania na nodze, ale ogólnie można powiedzieć, że jest proste, dostoso-wane do potrzeb codzienności. Sporadycznie występują jednakże elementy zapowiadające zmiany stylistyczne związane z modą gotycką. W przypadku Szczecina są to zwłaszcza pode-szwy o ostrzej zarysowanych kształtach oraz pojedyncze znalezisko osobno doszywanego noska przyszwy. Niestety, dokładne prześle-dzenie zmian w obuwnictwie zachodzących w XIII stuleciu nie jest możliwe, ze względu na zgłaszane we wstępie trudności związane z datowaniem sekwencji nawarstwień kulturo-wych. Wydaje się jednak, że pomimo zauwa-żalnej wszędzie znacznej unifikacji wyrobów skórzanych, szczecińska wytwórczość szewska z dzielnicy nadodrzańskiej zawiera więcej cech obuwnictwa tradycyjnego niż na przykład pro-dukcja w Kołobrzegu czy Gdańsku. Ciekawe może też okazać się zestawienie danych uzy-skanych w Dzielnicy Chyżyńskiej z danymi z południowej strony miasta, z Dzielnicy Świę-tego Ducha – młodszej niż część północna i, zgodnie z domysłami badaczy, zamieszka-nej przez kolonistów niemieckich, w obrębie której rezydować mieli rzemieślnicy związani z produkcją wyrobów skórzanych.

Z dotychczasowych ustaleń wynika, że w przedziale czasowym obejmującym okres od XII do XV wieku podstawę szczecińskie-go szewstwa stanowiła jednokrójka, udosko-nalana i modyfikowana zgodnie z doraźnymi potrzebami i zmianami w modzie. Zaobser-wowana w materiałach wczesnośredniowiecz-nych tendencja do częstego stosowania V typu


160

konstrukcyjnego (jednokrójka ze wstawką z boku) utrzymana została w produkcji późno-średniowiecznej. Pięknym przykładem ilustru-jącym spostrzeżenia archeologiczne na temat sposobów konstruowania obuwia późnośre-dniowiecznego jest XIV-wieczny wizerunek burmistrza Darłowa, umieszczony na płycie na-grobnej znajdującej się w krużganku wirydarza katedry w Kamieniu Pomorskim (Kochanow-ska 2011, 36). Burmistrz ma na nogach obuwie ze wstawką konstrukcyjną, sugestywnie zazna-czoną od strony wewnętrznej. Artysta, pomimo wyraźnej troski o odwzorowanie detali, nie za-znaczył sposobu mocowania. Wydaje się, że jest to obuwie wsuwane, z „językiem” utworzonym poprzez nacięcia przyszwy (ryc. 76).

Najbardziej popularnym sposobem utrzy-mania obuwia na nodze było nadal wiązanie jednym rzemiennym sznurowadłem umiesz-czonym poniżej krawędzi cholewki, przecią-ganym przez pary otworków i wiązanym na przegubie stopy (40,7%). Dotyczy to wszyst-kich typów konstrukcyjnych oraz form ni-skich, średniowysokich i półwysokich, przy czym cholewki wyższego obuwia, sięgające-go za kostkę, nie przylegały ściśle do nogi. Od końca XI do początku XII wieku nie spotyka się już wierzchów z gęsto wokół górnej czę-ści rozmieszczanymi nacięciami, przez które przeplatane było sznurowadło wiązane z przo-du. W późnym średniowieczu uznanie zyskał natomiast inny sposób mocowania, polegający na przytwierdzaniu rzemienia do wewnętrz-nej strony obuwia na krawędziach przyszwy (w obuwiu wiązanym z przodu – 5,6%) lub cho-lewki i przyszwy (w obuwiu wiązanym z boku – 17,5%). W obu wymienionych wariantach mogło to być jedno rozdwojone sznurowadło przetykane przez dziurki po przeciwnej stronie lub dwa sznurowadła przytwierdzane po obu stronach. Obuwie wiązane z boku pojawiło się na terenie szczecińskiej dzielnicy nadodrzań-skiej w 1. połowie XIII wieku. O wzroście jego popularności świadczy dość wysoki odsetek zna-lezisk, odnotowany w 2. połowie XIII – począt-ku XIV stulecia wynoszący 26%. Na miniaturze francuskiej z początku XIV wieku wyraźnie wi-dać, że obuwie zamykane było po wewnętrznej stronie stopy (ryc. 77). Z pewnością zaciskanie rzemyka powodowało lepsze dopasowanie obu-wia do stopy i optycznie ją wysmuklało.

perfected and modified to meet current needs and changing fashions. The tendency to fre-quent use of construction Type V noted on the basis of early medieval finds remained in late medieval production. A beautiful ex-ample illustrating observations on the con-struction of late medieval footwear made by archaeologists is the 14th century picture of the lord mayor of Darłowo on the tombstone displayed in the gallery of the Cathedral garth in Kamień Pomorski (Kochanowska 2011, 36). The lord mayor has shoes with a construction insert on, expressively high-lighted on the inside. Despite clear attention to reproduce details the artist did not show the way the shoes were fastened to the foot. It seems these are slip-on shoes, with a tongue made by slits in the vamp (Fig. 76).

The most popular way of fastening a shoe to the foot was a single drawstring sewn be-low the edge of the upper, passing through pairs of holes and tied at the waist of the foot (40.7%). This concerns all types of shoes as well as low, ankle and mid-high forms, while the quarters of higher shoes, reaching above the ankle, did not fit tight to the leg. Since the period covering the end of the 11th cen-tury and the beginning of the 12th century there were no shoes with a drawstring pass-ing though dense slits around the upper part and tied in the front. In late medieval con-texts another way was appreciated, namely fastening a drawstring to the inside on the edges of the vamp (shoes tied in front: 5.6%) or the upper and the vamp (shoes tied at the side: 17.5%). In both types there could be one split drawstring passing through holes on the opposite side or two drawstrings sewn on both sides. Shoes tied at the side appeared in the Szczecin district on the River Odra in the first half of the 13th century. The increase in its popularity shows in the relatively high percentage of finds recovered in contexts dat-ed to the second half of the 13th century – the beginning of the 14th century accounting for 26%. A French miniature from the beginning of the 14th century clearly shows shoes closed on the inside part of the foot (Fig. 77). Tight-ening up the drawstring must have resulted


161


Ryc. 76. Fragment płyty nagrobnej burmistrza Darłowa i jego żony znajdującej się w krużganku wiryda-rza katedry w Kamieniu Pomorskim, XIV wiek, wg Kochanowska 2011, ryc. 40, rys. A. Ryś

Fig. 76. Fragment of the tombstone of the lord mayor of Darłowo and his wife displayed in the gallery of the Cathedral garth in Kamień Pomorski , 14th century, after: Kochanowska 2011, Fig. 40, drawn by A. Ryś

162


Ryc. 77. Miniatura ze sceną koronacji, prawdopodobnie francuska, początek XIV wieku, wg Bartlett 2006, 98, rys. A. Ryś

Fig. 77. Miniature showing coronation scene, probably French, beginning of the 14th century, after: Bartlett 2006, 98, drawn by A. Ryś

Pewne pojęcie o nietrwałym związku wy-gody z modą przynosi analiza grafiki Albrech-ta Dürera z końca XV wieku pod tytułem „Dama i rycerz” (rok 1496 lub 1497). Mężczy-zna tam przedstawiony ma na nogach obuwie płytkie, z brzegami cholewki rozchylonymi na boki, mocowane na sznurowadło okalają-ce śródstopie i wiązane z boku, od strony ze-wnętrznej (ryc. 78). W opinii Eduarda Flech-siga było to typowe wyposażenie najemników, które jednak krótko było w modzie, ponieważ znacznie spowalniało marsz. Zdrowy rozsą-dek w tym przypadku okazał się silniejszy od względów estetycznych. W pracach Dürera obuwie tego typu pojawia się jeszcze pięcio-krotnie. Znane jest również z prac innych au-torów z tego samego okresu – około 1500 roku (Flechsig 1928, 445)76. W materiałach arche-ologicznych nie znaleziono dokładnie takie-go typu. Występują natomiast okazy z płytką, a nawet bardzo płytką przyszwą zakrywającą jedynie palce, które utrzymywało się na nodze dzięki paskom wyciętym wraz z wierzchem wiązanym na przegubie lub zapinanym na niewielką sprzączkę (tabl. XXVI:4). Nie był to z pewnością wykrój racjonalny, ale obuwie ta-kie było „lekkie” i zgrabne. Nie jest też dotąd znane z warstw wczesnośredniowiecznych. Pojawiło się w obuwnictwie szczecińskim najwcześniej w okresie okołolokacyjnym, naj-pewniej w początkach 2. połowy XIII wieku, i reprezentowało nową stylistykę utrzymującą się do początków XV stulecia. Nie miało ono

76 Kopia grafiki „Dama i rycerz” z XIX znajduje się w archiwum Muzeum Narodowego w Szczecinie pod numerem MNS Graf. 4220. Za jej udostęp-nienie i owocną dyskusję serdecznie dziękuję Pani dr Ewie Gwiazdowskiej, kierowniczce Działu Sztu-ki Dawnej MNS.

in a batter fit to the foot and made it look more slender.

Some idea of the impermanent connec-tion between comfort and fashion is given by the analysis of a copper engraving by Albrecht Dürer “Lady on Horseback and Lansquenet” (dated to either 1496 or 1497). The man pre-sented there has low shoes on, with edges part-ed to open at sides, fastened with a drawstring running around the waist and tied at the side, on the inside part of the foot (Fig. 78). In the opinion of Eduard Flechsig those shoes, typical of lance knights, were fashionable for a short time as they considerably slowed down march-ing. In this case common sense proved stronger than aesthetic considerations. In Dürer’s work shoes of this type appear five more times. They are also known from works of other authors from the same period, about the year 1500 (Flechsig 1928, 445)76. No shoes of exactly this type were found in archaeological assem-blages. However, there are shoes with a low, or even very low vamp covering toes only, which were fastened to the foot thanks to stripes cut out together with the upper which were tied at the waist or fastened with a small buckle (Table XXVI:4). It was by no means a rational cut out, but such shoes looked ‘light’ and slen-der. They are not known from early medieval contexts either. It appeared in Szczecin shoe-making no sooner than in the around location period, most probably at the beginning of the

76 The copy of engraving “Lady on Horseback and Lan-squenet” from the 19th century is kept in the archives of the National Museum in Szczecin under catalogue number MNS Graf. 4220. I wish to express my sincere appreciation to Ewa Gwiazdowska, Ph.D., the Head of Dział Sztuki Dawnej MNS for making it available to me as well as for our constructive discussion.

163

charakteru obuwia codziennego, a jego udział sięga jedynie blisko 6% w ogólnej strukturze znalezisk.

Formy z cholewką przekraczającą linię kost-ki najczęściej było wiązane na dwa (6,2%) lub trzy sznurowadła (4,5%). W ogóle nie znale-ziono natomiast w materiałach szczecińskich okazów z wysoką cholewką zamykaną na wię-cej niż trzy rzemyki. Do bardzo rzadkich na-leżą fragmenty ze śladami po sznurowaniu na przedzie, tj. przeplataniu sznurowadła przez pionowo rozmieszczone dziurki (0,6%). Rolę rzemieni-sznurowadeł częściowo przejęły tzw. rzemykoguziki, przetykane przez długie, po-ziome otwory (2,8%). Buty z cholewką wyso-ką, otwartą z przodu, tworzą nową jakość styli-styczną, nieznaną we wczesnym średniowieczu w dzielnicy nadodrzańskiej.

Zmiany stylistyczne wśród szczecińskich form niskich zaobserwowano także w obrębie typu bez zamykania – wsuwanego. Pochodzą-ce z 2. połowy XII stulecia takie obuwie miało

second half of the 13th century and represented a new style prevailing until the beginning of the 15th century. They were not everyday shoes, and their share accounts for no more than 6% in the total structure of finds.

Shoes with quarters above the ankle line were most often fastened with two (6.2%) or three (4.5) drawstrings, however, no shoes with a high quarter fastened with more than three drawstrings were recovered in Szczecin. Very rare are fragments of shoes with drawstring imprints at the front, i.e. drawstring passing through a series of vertical holes (0.6%). The function of drawstring-thongs was partly tak-en over by the so called rolled toggle passing through long, vertical slots (2.8%). Shoes with a high quarter, open at the front create a new stylistic value, unknown in the early Middle Ages in the neighbourhood on the River Odra.

Stylistic transformations within low forms from Szczecin have also been noted within


Ryc. 78. Fragment grafiki Albrechta Dürera z koń-ca XV wieku, wg Flechsig 1928, 445, rys. A. Ryś

Fig. 78. Fragment of copper engraving by Albrecht Dürer dating to the end of the 15th century, after: Flechsig 1928, 445, drawn by A. Ryś

164

brzeg przyszwy umieszczony wyraźnie wyżej niż tył cholewki. We wczesnym średniowieczu było ono rzadkością. Wydaje się, że również w okresie polokacyjnym cieszyło się umiarko-wanym zainteresowaniem, o czym świadczy niski odsetek znalezisk (3,4%). Ten charak-terystyczny element nawiązuje do późnośre-dniowiecznej stylistyki gotyckiej (por. Kowal-ska 1999b, ryc. 8:3; 8:5 oraz Groenman-van Waateringe 1969, Fig. 13:108; 1988, 11:3-5; Schnack 1994, Taf. 10:1839). Być może obuwie z podniesioną cholewką wiązało się z odświęt-nym strojem męskim średniej warstwy miesz-czańskiej. Świadczą o tym wizerunki postaci utrwalonych w scenie Wniebowzięcia Maryi na średniowiecznym ołtarzu, znajdującym się

slip-on shoes. Slip-on shoes dating to the sec-ond half of the 12th century were characterised by the edge of a vamp clearly higher than the rear of the upper. They were very rare in the early Middle Ages. It seems as well that they enjoyed moderate popularity in the post-lo-cation period, which shows in low percentage of finds (3.4%). This characteristic element makes a reference to late medieval Gothic style (cf. Kowalska 1999b, Fig. 8:3; 8:5 and Groenman-van Waateringe 1969, Fig. 13:108; 1988, 11:3-5; Schnack 1994, Taf. 10:1839). Shoes with raised quarter might have been relevant to festive men’s clothes of the bour-geoisie. It shows in the characters to be seen in the scene of the Assumption of Mary from the


Ryc. 79. Scena Wniebowzięcia Maryi na średniowiecznym ołtarzu w prezbiterium katedry w Kamieniu Po-morskim, wg Kochanowska 2011, ryc. 36, rys. A. Ryś

Fig. 79. Scene of the Assumption of Mary from the medieval altar in the chancel of the Cathedral in Kamień Pomorski, after: Kochanowska 2011, Fig. 36, drawn by A. Ryś

165

w prezbiterium katedry w Kamieniu Pomor-skim (Kochanowska 2011, 35) (ryc. 79). Podob-nie obuci są także mieszczanie na policzkach stall: rycerskiej – sekretarza Trzebiatowa Lucasa von Crummenhausena oraz kupców i żeglarzy z początków XVI stulecia, zachowanych we wnętrzu kościoła Mariackiego w Trzebiato-wie (Kochanowska 2011, 50). Wydaje się, że zmiany stylistyczne tego typu obuwia polegały

medieval altar in the chancel of the Cathedral in Kamień Pomorski (Kochanowska 2011, 35) (Fig. 79). Townsmen on the engraved choir stalls: the knight’s, the secretary of Trzebi-atów, Lucas von Crummenhausen as well as merchants and sailors from the beginning of the 16th century, which survived down to our times in St. Mary’s Church in Trzebiatów (Kochanowska 2011, 50). It seems that stylistic


Ryc. 80. Sceny ze stalli rycerskiej oraz kupców i żeglarzy z początków XVI stulecia z kościoła Mariackiego w Trzebiatowie, wg Kochanowska 2011, ryc. 81, rys. A. Ryś

Fig. 80. Scenes from engraved choir stalls: of knights as well as the merchants and sailors from the begin-ning of the 16th century in St. Mary’s Church in Trzebiatów, after: Kochanowska 2011, Fig. 81, drawn by A. Ryś

166

differences in shoes of this type showed in the gradual rounding of toes, which in early modern times took on the form of wide ‘cow’s mouths’, sometimes also called ‘duck’s beaks’ (Fig. 80).

Finds recovered in the northern part of the suburbium of Szczecin would point out that in the period when Gothic fashion was becom-ing popular, which showed in gradual demise of mildly rounded soles, they still comprised quite a considerable percentage in the north-ern area of the district on the River Odra. Rel-atively rare are distinctly profiled and more or less pointed soles. While in Kołobrzeg soles of this type make up about 90% of finds recov-ered in contexts dating to the second half of the 14th century (Wywrot-Wyszkowska 2008, 60), their percentage in Szczecin does not go beyond 30%, even if we consider character-istic, pointed seals ‘extending’ the sole and thereby the whole shoe as such. It seems that ‘beaked’ items were associated with wealthier town dwellers, which is confirmed by few Po-meranian iconographic sources.

Considerably lengthened shoes were clear-ly highlighted in the clothing of an inhabit-ant of Szczecin, Hinrich Rabenstorp on his tombstone of 1378, currently in St. John the Evangelist’s Church (Fig. 81). His wife Ger-trudis has a slightly less extended, low shoes with clearly highlighted triangular construc-tion insert (Kochanowska 2011, 104). Clearly extended shoe is also characteristic of the Ro-man clothes of Emperor Augusts in the scene with the Tiburtine Sybil, who prophesises the birth of Holy Infant (Fig. 82A). Madonna with Baby Jesus depicted in the same stall in turn has shoes with clearly pointed toes on. The stall of the Town Council in Kołobrzeg where the above mentioned low reliefs are to be seen was made about 1400 (Kochanowska 2011, 64-65). All figures carved in the medi-eval altar depicting the scene of the Assump-tion of Mary dating to the beginning of the 16th century (Fig. 79) have pointed, low shoes, however, without quarter raised at the seat (Kochanowska 2011, 35). It is just these ex-amples from medieval iconography from Po-merania that enable the conclusion that in general the shoe fashion in Pomerania was

na stopniowym zaokrąglaniu nosków, które w okresie wczesnonowożytnym przyjęły postać szerokich „krowich pysków”, zwanych też nie-kiedy „kaczymi dziobami” (ryc. 80).

Upowszechnianie się mody gotyckiej w obuw-nictwie wyraża się między innymi stopniowym zanikiem podeszew łagodnie zaokrąglonych na przedzie. Znaleziska z północno-wschodniej części szczecińskiego suburbium dowiodły, że w tej części miasta tak zakończone spody długo stanowiły dość znaczny odsetek. Sto-sunkowo nieliczne były też podeszwy mocno profilowane i zakończone mniej lub bardziej ostro. O ile w Kołobrzegu tego typu spody w 2. połowie XIV wieku stanowią blisko 90% (Wywrot-Wyszkowska 2008, 60), w Szczecinie ich odsetek nie przekracza 30%, nawet jeśli uwzględnimy charakterystyczne spiczasto za-kończone uszczelki, „wydłużające” podeszwę i tym samym całe obuwie. Wydaje się, że „dzio-bate” egzemplarze wiązały się z zamożniejszy-mi mieszczanami, co potwierdzają nieliczne pomorskie źródła ikonograficzne.

Noski mocno wydłużone wyraźnie zazna-czone zostały w ubiorze mieszkańca Szczeci-na Hinricha Rabenstorpa na jego płycie na-grobnej z 1378 roku, znajdującej się obecnie w kościele św. Jana Ewangelisty w Szczecinie (ryc. 81). Jego małżonka Gertrudis ma nieco mniej wydłużone, płytkie obuwie z wyraźnie zaznaczoną, trójkątną wstawką konstrukcyj-ną (Kochanowska 2011, 104). Ewidentnie wydłużony kształt obuwia cechuje także wi-zerunek ubioru rzymskiego cesarza Augusta w scenie z Sybillą Tryburską, która prze-powiada narodziny Dzieciątka (ryc. 82A). Przedstawiona na tej samej stalli Madonna z Dzieciątkiem ma natomiast obuwie zakoń-czone wyraźnym szpicem. Stalla kołobrze-skiej Rady Miejskiej, na której znajdują się wspomniane płaskorzeźby, powstała około 1400 roku (Kochanowska 2011, 64-65). Na średniowiecznym ołtarzu ze sceną Wnie-bowzięcia Maryi z początku XVI wieku (ryc. 79) wszystkie postaci przedstawione zostały w obuwiu spiczastym, płytkim, ale bez charakterystycznej dla mody gotyckiej podniesionej na pięcie cholewki (Kocha-nowska 2011, 35). Już tylko te przykłady ze średniowiecznej pomorskiej ikonografii pozwalają stwierdzić, że obuwnicza moda


167

pomorska utrzymuje się w ogólnej stylistyce właściwej gotykowi. Badania archeologiczne dowodzą natomiast pewnych różnic regio-nalnych, wynikających najpewniej z pozycji

kept within the frames of the style character-istic of the Gothic. Archaeological research in turn point to some regional differences arising most probably out of the economic status of


Ryc. 81. Płyta nagrobna Hinricha Rabenstorpa i jego żony Gertrudis z 1378 roku w koście św. Jana Ewangeli-sty w Szczecinie, wg Kochanowska 2011, ryc. 241, rys. A. Ryś

Fig. 81. Tombstone of Hinrich Rabenstorp and his wife Gertrudis, 1378, currently in St. John the Evange-list’s Church in Szczecin, after: Kochanowska 2011, Fig. 241, drawn by A. Ryś

168

Ryc. 82. Stalla kołobrzeskiej Rady Miejskiej z około 1400 roku wg Kochanowska 2011, ryc. 124-125, rys. A. Ryś

Fig. 82. Stall of the Town Council in Kołobrzeg dating to ca. 1400, after: Kochanowska 2011, Fig. 124-125, drawn by A. Ryś


169

the centre and the affluence of the inhabitants connected with it.

Just like in Kołobrzeg, no excessively, unnaturally lengthened shoes, associated with the attire of high secular and ecclesi-astical officials, were found in Szczecin (cf. Groenman-van Waateringe, Velt 1975, 106 et al.; Wywrot-Wyszkowska 2008, 60-61). In Poland they are known from research on late medieval castles (Milewska 1977, Fig. 3), in Western Europe from important po-litical and ecclesiastical centres (Grew, de Neergaard 1988). ‘Beak’ shoes with narrow, raised toes, the so called poulaine, could be found as early as in the 13th century, but became of special importance at the turn of the 14th and the 15th centuries and at the end of the 15th century. Some research-ers tend to associate it with Poland (Swann 2001, 65-66), however, most point out to its Eastern origin. Shoes with quite impracti-cal toes were worn for religious considera-tions. Medieval chroniclers writing in Latin called it calcei rostrati or sotulares rostrati due to resemblance to a raised bow of a ship (Możdżyńska-Nawotka 2005, 16).

The issue of affluence of users is associa-ted with the matter of decoration of shoes. A small number of decorated vamps and quarters come from late medieval period, and the decoration itself is different from shoes from the early medieval period. Long slits or cut-outs covering the middle part of the vamp of low shoes, used also in the around location period were a ‘popular’ form of decoration. Sometimes the cut-outs take on the form of decorative volutes. In turn, embroidered top bands and vamps disappeared completely, while uppers with rich openwork appeared.

Medieval iconography leaves no doubt that prestige and wealth of the people to be seen in the images can be expressed in many ways. What is important are the postures, gestures, colours, but clothes and accessories are at the core as well. In pictures showing simultaneously different social groups dif-ferences in clothing are relevant to leather accessories as well. The peasants, who were considered the poorest, are represented at work with no shoes on while their tunics are

gospodarczej ośrodka i związanej z nią za-możności mieszkańców.

Podobnie jak w Kołobrzegu, także w Szcze-cinie nie znaleziono dotąd form przesadnie, nienaturalnie wydłużonych, które wiąże się z ubiorem dostojników świeckich i kościelnych (por. Groenman-van Waateringe, Velt 1975, 106 n.; Wywrot-Wyszkowska 2008, 60-61). W Pol-sce znane jest z badań późnośredniowiecznych zamków (Milewska 1977, ryc. 3), w Europie Za-chodniej ze znaczących centrów politycznych i kościelnych (Grew, de Neergaard 1988). Obu-wie dziobate z wąskimi, uniesionymi ku górze noskami, tzw. poulaine, występowało już w XIII wieku, ale szczególne znaczenie zyskało na przełomie XIV i XV wieku oraz pod koniec XV stulecia. Niektórzy badacze skłonni są wiązać je z Polską (Swann 2001, 65-66), jednak większość wywodzi tę tradycję ze Wschodu. O noszeniu obuwia z dość niepraktycznymi zakończeniami decydowały także względy religijne – podnie-sione czubki nie kaleczyły ziemi. Kronikarze średniowieczni piszący po łacinie nazywali je calcei rostrati albo sotulares rostrati – ze względu na podobieństwo do uniesionego dziobu okrętu (Możdżyńska-Nawotka 2005, 16).

Z problemem zamożności użytkowników wiąże się kwestia dekorowania przyszew. W pew-nym stopniu jej wskaźnikiem może być niewiel-ka liczba egzemplarzy zdobionych pochodzą-cych z okresu późnego średniowiecza. Sama ich dekoracja jest inna niż w przypadku obuwia wczesnośredniowiecznego – „popularną” for-mą dekoracji były długie nacięcia lub wycię-cia obejmujące środkową część przyszwy form niskich, stosowane już w okresie okołoloka-cyjnym. Niekiedy wycięcia przyjmują postać ozdobnych wolut. Zupełnie zanikło natomiast haftowanie lamówek i przyszew, a pojawiły się wierzchy z bardzo bogatym ażurowaniem.

Ikonografia średniowieczna nie pozo-stawia wątpliwości, że prestiż i majętność przedstawianych osób można wyrazić na wiele sposobów. Ważne są pozy, gesty, kolory-styka, ale główną rolę odgrywa jednak odzież i dodatki do niej. Na obrazach ukazujących jednocześnie różne grupy społeczne różnice w ubiorze dotyczą także utensyliów skórza-nych. Najbiedniejsi, za których uważani są wieśniacy, są przedstawiani przy pracy boso, a ich tuniki podtrzymują zwykłe sznury


170

held up by ordinary ropes (Fig. 83A). How-ever, special occasions required that peasants wore formal clothes, which were supple-mented with leather shoes (Fig. 83B). Crafts-men of various trades always have shoes on, but work shoes are always marked with a dark spot only. Illuminations by the Men-del Brothers which show shoemakers at work highlight joining pieces of leather in various colours in one product (Fig. 62B): quarters are lighter than vamps. In other miniature only top bands are of a different colour. The use of various pieces of leather for shoe pro-duction is as a rule confirmed by zoologi-cal analysis only. New tendencies in fashion were reserved for the most wealthy members of the society only, especially the court as well as wealthy townsmen and representatives of the authorities.

(ryc. 83A). Jednak specjalne okoliczności wymagały także od wieśniaków odświętnego stroju, którego dopełnieniem było skórza-ne obuwie (ryc. 83B). Rzemieślnicy różnych branż zawsze są obuci, przy czym obuwie robocze często zaznaczane jest jedynie ciem-niejszą plamą. Na miniaturach w Księdze Braci Mendel, które ukazują szewców przy pracy, zwraca uwagę łączenie skór różnych kolorów w jednym wyrobie (por. ryc. 62B) – cholewki są jaśniejsze od przyszew. Na innej miniaturze jasnego koloru są jedynie lamów-ki. Używanie niejednolitych skór potwier-dzają z reguły jedynie analizy zoologiczne. Nowości z dziedziny mody zarezerwowane były dla najzamożniejszych przedstawicie-li społeczeństwa, zwłaszcza dla środowisk dworskich oraz bogatych mieszczan i przed-stawicieli władzy.


Ryc. 83. Ubiór biednych; A – Adam i Ewa, 1379-1383. Hamburg, Kunsthalle (wg Thiel 1980, 136); B – Wieś-niacy na średniowiecznych witrażach katedry w Ely, ok. 1340-1349, wg Bartlett 2006, 160, rys. A. Ryś

Fig. 83. Outfit of the poor: A – Adam und Ewa, 1379-1383. Hamburg, Kunsthalle, after: Thiel 1980, 136; B – Peasants in medieval stained glass windows of the cathedral in Ely, ca. 1340-1349, after: Bartlett 2006, 160, drawn by A. Ryś

171

Jeśli spojrzeć na obuwie średniowiecznych szczecinian z tej perspektywy, to należy uznać, że mamy do czynienia ze względną zamożno-ścią cechującą warstwy średnie. Niewiele ele-mentów świadczy o bardzo wyraźnym zróżnico-waniu majątkowym, a zapewne też społecznym mieszkańców północno-wschodniej części sub-urbium. Przeważa obuwie utrzymane w „obo-wiązującej” w późnym średniowieczu stylistyce, ale wyraźnie dostosowane bardziej do codzien-nego ubioru niż odświętnego stroju, wygodne i przede wszystkim funkcjonalne. Wyraźne są też nawiązania do okazów z okresu przedloka-cyjnego i kontynuacja wczesnośredniowiecznej stylistyki. Tym bardziej interesujące są przykła-dy wierzchów bogato dekorowanych ażurem. Ten rodzaj zdobienia największą popularność zyskał w XIII–XIV stuleciu i wiąże się z sza-tami reprezentacyjnymi oraz świątecznymi (ryc. 84). Z pewnością obecność wyrobów skó-rzanych zdobionych w ten sposób uznać nale-ży za przejaw bogactwa, a nawet luksusu (por. Thiel 1980, 129).

If we look at shoes worn by the inhabitants of Szczecin from this perspective, it needs to be considered that here we deal with relative wealth characteristic of middle classes. There are few el-ements pointing to a very clear differentiation of the society in terms of wealth, or possibly social life of the inhabitants of the north-eastern part of the suburbium as well. The prevailing shoe type falls within the style ‘obligatory’ in the late medieval period, but clearly more adapted to the needs of everyday clothes than to festive ones, comfortable and primarily functional. There are also clear references to the types of shoes from the pre-location period and a continuation of early medieval style. Therefore even more in-teresting are examples of shoes richly decorated with open work. This type of decoration gained the biggest popularity in the 13th – 14th centuries and is associated with representative and fes-tive robes (Fig. 84). Beyond and doubt the pres-ence of shoes decorated in such a way needs to be considered the sigh of wealth, or even luxury (cf. Thiel 1980, 129).


Ryc. 84. Obuwie ażurowane, król Aragonii Jakub II i parlament Barcelony, ok. 1300 roku, Archivo Historico, Barcelona (fot. Institut Amatller, Barcelona, wg Bartlett 2006, 103, rys. A. Ryś

Fig. 84. Openwork shoes. King James II of Aragon and the Parliament of Barcelona, ca. 1300, after: Bartlett 2006, 103, drawn by A. Ryś

173

Perfected over centuries rawhide was a uni-

versal material in almost every part of daily life in the Middle Ages. Footwear discussed earlier was just one of the elements of clothing and outfit. Fine full-grain leather was used to man-ufacture loose tunics, coats, leggings or head-gear, the fragments of which are very difficult to discern in archaeological finds. Furry hides enjoyed great popularity in the Middle Ages, in particular of small fur animals: foxes, beavers, sables, squirrels, but also rabbits and martens, the beautiful furs of which decorated elegant robes being a symbol of wealth and status of their owner (Piponnier, Mane 2007, 24-25). In the case of archaeological finds the presence of furs can only be confirmed by zoological analy-ses; moreover they can also be seen in icono-graphic images. In the case of fine full-grain leather the situation is different: archaeology mostly does provide information on leather ac-cessories such as belts, sheaths and bags.

The belt holding loose folds of clothes to-gether at the waist has also been known just as long as the clothes themselves. In the Bronze Age the belt belonged to basic men’s and women’s accessories as important as shoes and headgear in Northern Europe while as early as in the Iron Age the belt is considered

Omówione obuwie, to tylko jeden z ele-

mentów ubioru i stroju. Miękkie skóry licowe służyły do wyrobu kaftanów, płaszczy, kap-turów, nogawic, nakryć głowy, których frag-menty bardzo trudno wyróżnić w materiałach archeologicznych. W średniowieczu dużym powodzeniem cieszyły się też skóry futrzarskie, zwłaszcza drobnych zwierząt futerkowych – li-sów, bobrów, soboli, wiewiórek, ale też królików i kun, których piękne pokrycia zdobiły eleganc-kie szaty wierzchnie, znamionując zamożność i pozycję użytkownika (Piponnier, Mane 2007, 24-25). Obecność skór kuśnierskich potwier-dzają w przypadku znalezisk archeologicznych jedynie analizy zoologiczne, można je też wy-różnić na przedstawieniach ikonograficznych. Inaczej jest, jeśli chodzi o skóry licowe – ar-cheologia dostarcza najczęściej informacji na temat skórzanych dodatków do odzieży, pasów, pochewek, toreb.

Tak długo, jak sama odzież, znany jest pasek zbierający luźne fałdy ubrań w talii. W Europie Północnej w epoce brązu w ubiorze kobiecym i męskim pas stanowił niezbędny do-datek na równi z obuwiem i nakryciem głowy, a już w epoce żelaza pasy zalicza się do ozdób w ścisłym tego słowa znaczeniu (Boucher 2004, 26-27). W eleganckim, wysmuklającym

Rozdział VI / Chapter VI

Zmiany niektórych skórzanych dodatków do odzieży w średnio-wieczu w świetle źródeł archeologicznych i ikonograficznych

Changes in some leather accessories in the Middle Ages in the light of archaeological and iconographic sources

…przemianom zachodzącym w ubiorze sprzyjałklimat artystyczny i wyjątkowo korzystne warunki ekonomiczne...

(Boucher 2004, 233)

(...) changes in outfit were promoted byartistic climate and exceptionally favourable economic conditions...

(Boucher 2004, 233)

174

sylwetkę stroju romańskim długi, stosunkowo wąski pas owijany był wokół talii i drugi raz wokół bioder. Pas średniowieczny pełnił też ważną rolę ceremonialną (Kajzer 1976; Waw-rzonowska 1976; Głosek 1990; 1998; Nowa-kowski 1990; Wachowski 1999; 2002; 2005). Z badań archeologicznych pochodzą najczę-ściej same skórzane taśmy, osobno zachowane sprzączki, metalowe aplikacje oraz końcówki pasów. Podobnie jak inne części stroju, również pasy i ich elementy podlegały ewolucji.

Z okresu wczesnego średniowiecza z północ-no-wschodniej części Dzielnicy Chyżyńskiej pochodzi zaledwie kilkanaście fragmentów skórzanych taśm. Niektóre z nich odznaczają się wyjątkową konstrukcją lub zdobnictwem (Kowalska 2010a, ryc. 70). Za szczególnie in-teresujący należy uznać fragment pasa z końca 1. połowy XIII wieku – z okresu okołolokacyj-nego. Wykonany został z dwóch warstw skó-ry bydlęcej, przy czym warstwy wewnętrzna i zewnętrzna różniły się grubością. Do tego wyrobu nie znalazłam dotąd analogii w źró-dłach archeologicznych, ani też ikonograficz-nych. W dosyć wąskim przedziale czasowym wystąpiły ponadto fragmenty pasków, na któ-rych zachowały się otworki po bliżej nieokre-ślonych haftach. Przypomnę, że z tego okresu (końca XII – początku XIII wieku) pochodzą też zdobione wyszywaniem wierzchy obuwia i lamówki. Wydaje się, że niektóre z elementów ubrań szczecinian nawiązywały w ten sposób do zdobnictwa strojów zachodnioeuropejskich, mieszczącego się w kanonie sztuki romań-skiej (Sztuka romańska, 311 n., 361). W tym przypadku chodziłoby o naśladownictwo lub krótkotrwałe przyswojenie wzorców obcych rodzimej kulturze (por. Abramowicz 1962, 73). W szczecińskiej wytwórczości, sądząc na pod-stawie dotychczas rozpoznanych źródeł arche-ologicznych, nie można określić jakiegoś ka-nonu zdobnictwa, specyficznego tylko dla tego miejsca. Nieliczne wyroby skórzane zdobione haftem nie tworzą charakterystycznych zespo-łów znalezisk, jakie znamy na przykład z Ber-gen (Larsen 1992).

Najbardziej charakterystycznymi elemen-tami pasów są sprzączki. Z okresu wczesnego średniowiecza znane są egzemplarze wykona-ne z metali kolorowych, przeważnie z brązu oraz żelaza. Sprzączki wczesnośredniowieczne

an element of decoration in the strict mean-ing of the word (Boucher 2004, 26-27). In an elegant Romanesque outfit making the body look slender a comparatively narrow belt was wrapped around the waist and then around the hips. The medieval belt performed a very important ceremonial function as well (Kaj-zer 1976; Wawrzonowska 1976; Głosek 1990; 1998; Nowakowski 1990; Wachowski 1999; 2002; 2005). Archaeological excavations re-cover mostly separate leather straps, metal ap-pliqués, and ends of straps. Similarly to other parts of outfit, also belts and their elements were subject to transformations.

Only a dozen of so leather straps were re-covered in the north-eastern part of Chyżyńska Neighbourhood. Some of them are charac-terised by unique construction or decoration (Kowalska 2010a, Fig. 70). Of particular in-terest could be a fragment of a belt dating to the end of the first half of the 13th century, from the around location period. It was made of two layers of cattle hide, however the outer and the inner layers were of different thick-ness. I have not managed to find any analogy to this find in either archaeological or icono-graphic sources. Moreover, in a quite narrow time span there are also fragments of belts with holes being the remains of indefinable embroidery. Let me remind you that decora-tive embroidery of shoe uppers and top bands come from this period (the end of the 12th and the beginning of the 13th century). It seems that some elements of outfit of the inhabitants of Szczecin made references to West Europe-an decoration of clothes falling with the Ro-manesque style (Sztuka romańska, 311 et al., 361). In this case it would be either copying or else a short-term adoption of patterns strange to domestic culture (cf. Abramo wicz 1962, 73). Archaeological finds recovered to date do not allow to define some sort of a canon of decoration, specific to this particular place only. Few leather goods decorated with embroidery do not form assemblages that are known from i.e. from Bergen (Larsen 1992).

Buckles are the most characteristic ele-ments of belts. Items made of non-ferrous metals, mostly bronze and iron, are known from the early medieval period. Early me-dieval buckles represent various types and

Zmiany niektórych skórzanych dodatków do odzieży w średniowieczu w świetle źródeł archeologicznych ...

175

forms: from rounded, smooth and decorated with geometric and floral patterns, being the most popular ones (Fingerlin 1971; Heindel 1990, 10 et al.; Wachowski 1984, 19; Egan, Pritchard 1991, 248 et al.; Deevy 1998) up to unique items, very representative ones, for which no precise analogies can be found. This variety could be indicative of the function per-formed by belts: apart from a strictly utilitar-ian, also a very important, exposed one of gar-ment accessory (Szczepanowicz 2011, 60-62). In the assemblage recovered in Szczecin in the around location period three buckles at-tract special attention. One of them, made of bronze and glass is a parallel for assemblages recovered in Pomerania, both with regard to form and dating (cf. Malinowska-Łazarczyk 1979, 97; Karasiewicz 2001, Table X3). In turn a small hexagonal buckle recovered in Szczecin suburbium is a parallel for others found in iconographic sources and archaeo-logical sources in Germany and England, but there dating to the 14th century (cf. Mitchiner 1986, 131; Krabath 2001, 143; Krabath et al. 2006, 81; Beutmann 2007, Abb. 91:25). Buck-les with a ferrule which were recovered in the late early medieval Szczecin contexts have wide parallels in the territory of Poland and Germany; while their dating is also similar: the end of the 12th up to the 13th century77. Moreover, a very representative buckle with a ferrule depicting crowned figures, which is a unique find in archaeological assemblages, also falls within these chronological bound-aries (cf. Malinowska-Łazarczyk 1979, Ta-ble 4.I.12; Kowalczyk 1986, Table XXXVII; Wachowski 1995, 249; Ławrynowicz 2005, 12). Another untypical buckle, a lead, heart-shaped one, decorated with a filigree dates to the around location period as well. Such items are associated with the ethos of chivalry of the late medieval period (eg. Mitchiner 1986, 174-176; Fenske 2005, 374; Scholz 2008, Abb. 2).

Definitely less intricate are iron, D-shaped buckles (cf. Fingerlin 1971, 173; Wachowski

77 Knorr 1938, 52; Kaszewska 1960, 156; Grenz 1961, 20 ff.; Musianowicz 1969, 218; Fingerlin 1971, 58-93; Malinowska-Łazarczyk 1979, Table 4.I.8-11; Heindel 1990, 23-24; Wachowski 1995, 247 et. al.; Dulinicz, Moszczyński 1998, 141-142; Rech 2004, 165.

reprezentują różne typy i formy – od okrą-głych, gładkich i zdobionych motywami geo-metrycznymi i roślinnymi, najbardziej popu-larnych (Fingerlin 1971; Wachowski 1984, 19; Heindel 1990, 10 n.; Egan, Pritchard 1991, 248 n.; Deevy 1998), po okazy jednostkowe, bar-dzo reprezentacyjne, nie posiadające ścisłych analogii. Ta wielorakość jest wskazówką, że pasy skórzane, oprócz stricte utylitarnej, peł-niły także funkcję ważnego, eksponowanego dodatku do stroju (por. Szczepanowicz 2011, 60-62). Wśród okazów zwracających szcze-gólną uwagę znajdują się trzy sprzączki zna-lezione w Szczecinie, datowane na okres oko-łolokacyjny. Jedna z nich, wykonana z brązu i szkła, znajduje analogie w materiałach ar-cheologicznych z Pomorza, zarówno jeśli cho-dzi o formę, jak i datowanie (por. Malinow-ska-Łazarczyk 1979, 97; Karasiewicz 2001, tabl. X3). Dla niewielkiej sprzączki sześcio-bocznej ze szczecińskiego suburbium odpo-wiedniki znajdujemy natomiast w ikonografii i wśród źródeł archeologicznych z Niemiec i Anglii, ale tam datowane są na XIV stulecie (por. Mitchiner 1986, 131; Krabath 2001, 143; Krabath et al. 2006, 81; Beutmann 2007, Abb. 91:25). Na schyłek wczesnego średniowiecza w Szczecinie przypada występowanie sprzą-czek ze skuwką, które posiadają szerokie ana-logie na ziemiach Polski i Niemiec, podob-ne też jest ich datowanie – koniec XII–XIII wiek77. W tej chronologii mieści się również niezwykle reprezentacyjna sprzączka z wize-runkami koronowanych postaci na skuwce, należąca do grupy okazów rzadko spotyka-nych w materiałach archeologicznych (por. Malinowska-Łazarczyk 1979, tabl. 4.I.12; Kowalczyk 1986, tabl. XXXVII; Wachowski 1995, 249; Ławrynowicz 2005, 12). Z okresu okołolokacyjnego pochodzi inna nietypowa sprzączka – ołowiana, w kształcie serca, zdo-biona filigranem. Tego typu przedmioty łączy się z etosem rycerskim doby późnego średnio-wiecza (np. Mitchiner 1986, 174-176; Fenske 2005, 374; Scholz 2008, Abb. 2).

77 Knorr 1938, 52; Kaszewska 1960, 156; Grenz 1961, 20 n.; Musianowicz 1969, 218; Fingerlin 1971, 58-93; Ma-linowska-Łazarczyk 1979, tabl. 4.I.8-11; Heindel 1990, 23-24; Wachowski 1995, 247 n.; Dulinicz, Moszczyński 1998, 141-142; Rech 2004, 165.

Changes in some leather accessories in the Middle Ages in the light of archaeological ...

176

Znacznie mniejszą finezją wykonania od-znaczają się sprzączki żelazne D-kształtne (por. Fingerlin 1971, 173; Wachowski 1984, 19; Heindel 1990, Taf. 3; Lungershausen 2004, Abb. 14), szeroko rozpowszechnione, wystę-pujące w średniowieczu od XIII do XV wie-ku (Krabath 2001, 139). Dobrze obrazują to znaleziska szczecińskie – w północnej części suburbium wystąpiły w okresie okołoloka-cyjnym i w XIV stuleciu. Oprócz sprzączki D-kształtnej znaleziono jedną okrągłą i dwie czworoboczne, wszystkie do szerokich taśm, żelazne, z ruchomymi kolcami (ryc. 85). Różni je sposób wykonania: ramy dwóch z nich od-lane zostały w całości (w tym okrągła), jedna ma płaską ramę zamontowaną na okrągłym w przekroju bolcu, na którym pierwotnie osa-dzone był też kolec. Na miniaturach z I Księgi Braci Mendel z 1. połowy XV wieku pokazują-cych warsztaty rymarskie, wszystkie pasy mają klamry czworoboczne, na przedstawieniach młodszych widoczne są tylko klamry owalne (ryc. 86-87). Z przedstawień ikonograficznych wynika, że sprzączki czworoboczne stosowane były do zapinania pasów damskich i męskich.

Na uwagę zasługuje fakt, iż w nawarstwie-niach kulturowych z późnego średniowiecza w omawianej tutaj części miasta nie znaleziono w ogóle sprzączek dekoracyjnych świadczących o używaniu pasów do strojów odświętnych lub reprezentacyjnych. Wydaje się, że tylko jedna z taśm szczecińskich (tabl. XL:8) mogła być pierwotnie zdobiona równo rozmieszczony-mi aplikacjami metalowymi, o czym świadczą

1984, 19; Heindel 1990, Taf. 3; Lungers-hausen 2004, Abb. 14), which were very popular in the Middle Ages from the 13th to the 15th century (Krabath 2001, 139). This is illustrated by items recovered in Szczecin in the northern part of the suburbium in the around location period and in the 14th cen-tury. Apart from a D-shaped buckle a circu-lar one and two quadrilateral were found, all made for wide straps, metal, with movable pins (Fig. 85). What makes them different is the way they were produced, the frames of two of them were cast in whole (including the circular one), the frame of one of them is flat, mounted on a bolt circular in cross sec-tion, on which a pin was originally mounted as well. In iconographic representations in the Mendel Housebook I all straps dating to the first half of the 15th century to be seen in illustrations with girdle makers have quadri-lateral buckles, in younger workshops in turn only oval buckles are to be seen (Fig. 86-87). Iconographic representations are indicative of quadrilateral buckles being used for fastening both women’s and men’s belts.

Worth noting is the fact that in the late me-dieval contexts of medieval town discussed here no decorative buckles were found at all, which would be indicative of using them for formal or representative outfit. It seems that only one strap of Szczecin (Tables XL–XLI) could have originally been decorated with evenly distributed metal appliqué, which pre-served holes could be pointing to. Only one


Ryc. 85. Sprzączki żelazne datowane na 2. połowę XIII – XV wiek: 1 – nr inw. 588/77; 2 – nr inw. 130/89; oraz na 1. połowę XIII wieku: 3 – nr inw. 389/93; 4 – 565/93, rys. M. Jusza

Fig. 85. Iron buckles dating to the second half of the 13th – the 15th century: 1 – 588/77; 2 – 130/89; and to the first half of the 13th century: 3 – 389/93; 4 – 565/93, drawn by M. Jusza

177


zachowane otworki. Z okresu okołolokacyjne-go znamy tylko jedną rozetkę, która ewentual-nie mogła być ozdobą pasa (Kowalska 2010a, 115; Szczecin 2011, ryc. 228:1). Nie znaleziono też metalowych okuć końcówek pasów, jakie znamy z ikonografii i materiałów archeologicz-nych z innych stanowisk (por. Trawicka 2010, 116-119). Uważa się, że pasy wąskie z ozdob-nym okuciem zwisającego swobodnie końca i rozetkami, w 1. połowie XIV wieku były już formami „dawnymi” (Gutkowska-Rychlewska 1968, 156; por. też Wachowski 1995, 227; Trze-ciecki 2000, 111).

Wyjątkową kolekcję ozdób, w tym sprzą-czek, okuć końcówek pasów oraz aplikacji, z których najwcześniejsze datować można na 1. połowę XIV stulecia, najmłodsze zaś na początek XV wieku, znaleziono na szcze-cińskim Podzamczu w trakcie archeologicz-nych badań ratowniczych w zwartym zespole – w intencjonalne ukrytym skarbie. Ozdoby

rosette is known dating to the around location period, which could have been a strap deco-ration (Kowalska 2010a, 115; Szczecin 2011, Fig. 228:1). No metal fittings of strap ends as we know from iconography and archaeologi-cal sources have been recovered (cf. Trawicka 2010, 116-119). It is considered that narrow straps with a decorative metal fitting of the loose end and rosettes were already ‘dated’ in the first half of the 14th century (Gutkowska-Rychlewska 1968, 156; cf. also Wachowski 1995, 227; Trzeciecki 2000, 111).

A unique assemblage of decorations, in-cluding buckles, metal fittings of strap ends and appliqués, the earliest of which could be dated to the first half of the 14th century and the youngest to the 15th century were recov-ered in the settlement outside the Castle walls during emergency excavations in an isolated context, an intentionally hidden treasure. Said decorations refer to goods known in Northern

Ryc. 86. Sprzączka czworoboczna pasa Świętej El-żbiety z Turyngii, 1207–1237 wg Bartlett 2006, 59, rys. A. Ryś

Fig. 86. Quadrilateral buckle of the belt of St Eli-sabeth 1207–1237, after: Bartlett 2006, 59, drawn by A. Ryś

Ryc. 87. Sprzączka D-kształtna w ubiorze męskim na fragmencie francuskiej tapiserii z XIV wieku, wg Bar-tlett 2006, 71, rys. A. Ryś

Fig. 87. D-shaped buckle, men’s clothes, fragment of French tapestry dating to the 14th century, after Bar-tlett 2006, 71, drawn by A. Ryś

178

te nawiązują do wyrobów znanych z Europy Północnej i Skandynawii (Frankowska-Makała 2004b). Część z nich można wiązać z pasami.

Dekoracyjność pasów wzrastała stopnio-wo, wraz ze zmianami dokonującymi się w modzie. W 2. połowie XIV stulecia nowością były ubrania dopasowane do figury, zarówno w stroju kobiecym, jak i męskim. Ozdobne pasy z aplikacjami i okuciami noszono wówczas nisko na biodrach. W opinii kostiumologów, moda na dodatki do odzieży rozprzestrzenia-ła się w średniowieczu bardzo szybko i pręd-ko pojawiały się też różnego rodzaju imitacje, zwłaszcza w kręgach bogatszych mieszczan naśladujących środowiska dworskie (Piponnier, Mane 2007, 88-89). Obecność srebrnych ozdób w skarbie szczecińskim zdaje się potwierdzać to spostrzeżenie. Trzeba też zaznaczyć, że ozdoby metalowe wraz z przemijaniem mody na określone dodatki były po prostu przetapia-ne. Szersze taśmy męskich pasów, pod koniec XIV wieku i w XV stuleciu umieszczane nisko na biodrach, zaczepiane były na metalowych klamerkach wszytych w boki szaty. W ten spo-sób zakrywane były węzły troczków przytrzy-mujących nogawice (Gutkowska-Rychlewska 1968, 156). Kobiece pasy, również „schodzące” na biodra, nie wymagały dodatkowych klame-rek mocujących.

Najbardziej rozpowszechnione wśród miesz-kańców suburbium były „zwykłe” pasy, zdobio-ne poprzez nacinanie skóry pod krawędziami (co powodowało także uelastycznienie taśmy), wycinanie drobnych ażurowych otworków i wy-bijanie puncą prostych wzorów. Nawiązaniem do dawnego sposobu zdobienia zdaje się być fragment paska z pozostałościami po haftowa-nej dekoracji (tabl. XLI:5). Na uwagę zasługuje jednakowa dekoracja pojawiająca się na niektó-rych pasach i pochewkach. Stylistycznie pasy szczecińskie świetnie korespondują ze znalezi-skami europejskimi z różnych ośrodków.

Funkcję pasków niezdobionych (17 egz.) bardzo trudno precyzyjnie określić, głównie ze względu na ich szerokie zastosowanie. Niektóre mogą być częściami toreb, elementami moco-wania pochew i pochewek, troczkami nogawic mocowanych do tzw. męskich pasów, paskami odzieży spodniej lub roboczej, a nawet psimi obrożami (por. Hartley 1931). „Zwykły” pasek skórzany, tekstylny lub sznur spełniał funkcję

Europe and Scandinavia (Frankowska-Maka-ła 2004b). Some of them could be associated with belts.

Decorations on belts was gradually in-creasing to keep up with changes in fash-ion. In the second half of the 14th century slim fit clothes became fashionable, both in women’s as well as men’s clothes. Decora-tive belts with appliqués and metal fittings were then worn low at hips. In the opinion of costumologists the fashion for accessories spread quickly in the medieval period and soon a variety of imitations appeared, espe-cially in the wealthy bourgeois circles copy-ing the court (Piponnier, Mane 2007, 88-89). The presence of silver decorations in Szcze-cin treasure seems to be confirming this ob-servation. It also needs to be noted that with passing fashion for certain accessories metal decorations were simply alloyed. Broader straps of men’s belts worn low at hips were suspended on metal buckles sewn at the sides of clothes. In this way knots of straps on which leggings were suspended were covered (Gutkowska-Rychlewska 1968, 156). Women’s straps also going ‘down’ to hips did not require any extra suspending buckles.

‘Ordinary’ straps decorated with slits un-der the edges (which also resulted in the flex-ibility of the straps), cutting out small open-work decorations and making simple patterns with punch were the most popular among the inhabitants of the suburbium. A fragment of a strap with remains of embroidery seems to be a reference to the previous form of decora-tion (Table XLI:5). Worth noting is a simi-lar decoration appearing on some straps and scabbards. Szczecin straps correspond very well to other assemblages from European cen-tres with regard to style.

The function of straps (17 items) which were not ornamented is difficult to define with certainty, mostly due to the wide range of use of these objects. Some of them might have been parts of bags, elements of fastening of sheaths and scabbards, straps of leggings fastened to the so called men’s belts, straps of underwear or work clothes, or even dog col-lars (cf. Hartley 1931). An ‘ordinary’ leather or textile belt or a rope performed the function of a modern bag or the so called fitter’s belts,


179

dzisiejszych torebek albo tzw. pasów monter-skich, do których mocuje się specjalne kiesze-nie na drobne przedmioty i uchwyty do narzę-dzi. Do pasa, czasem przez specjalne poziome nacięcia, a czasem bezpośrednio, mogły być przytraczane najróżniejsze przedmioty, które ich właściciel chciał mieć pod ręką, w tym także broń (ryc. 88). Na jednym ze szczecińskich pa-sów zachował się dowiązany do niego rzemyk, przetknięty przez równoległe do krawędzi na-cięcie (tabl. XLIII:10), który mógł pełnić taką właśnie rolę. Niezależnie od mody, codzien-ny ubiór mógł zatem wymagać co najmniej dwóch pasków: wokół talii do przytrzymania odzieży i nieco poniżej talii, na wysokości bio-der, do mocowania podręcznych przedmiotów (ryc. 89). Znaleziska archeologiczne z północ-no-wschodniej części lokacyjnego Szczecina nie wykluczają użytkowania pasów mieczo-wych przez niektórych mieszkańców (ryc. 90 i 91), o czym świadczy obecność pochew i ich fragmentów. Trudniej natomiast zaobserwować zmienność stylistyczną tych wyrobów. Wydaje się, że mieszczą się one w normach określo-nych dla „zwykłych” mieszkańców ośrodków późnośredniowiecznych.

Podsumowując uwagi na temat średnio-wiecznych pasów ze Szczecina, trzeba odno-tować, że wyraźne nasilenie ich występowania następuje w najmłodszych warstwach wcze-snośredniowiecznych. Z nawarstwień do schył-ku XI stulecia znane są zaledwie pojedyncze fragmenty skórzanych taśm i sprzączki. Do-piero w 1. połowie XIII wieku, a zwłaszcza w okresie okołolokacyjnym, zauważa się wy-raźne zwiększenie liczby tych wyrobów, w tym także różnych sprzączek. Z pewnością w uży-ciu były, zwłaszcza w ubiorach codziennych,

on which special pockets for bits and pieces or special holders for tools are suspended. Vari-ous objects that the owner wanted to have at hand were strapped to the belt, including weapon (Fig. 88). A thong tied to one of the belts of Szczecin, drawn through a cut made parallel to the edge (Table XLI:10), which might have performed such a function, sur-vived down to our times. Hence everyday out-fit might have required at least two belts: one worn around the waist to fasten clothing, and the other one slightly below waist, at the hips, to suspend handy objects (Fig. 89). Archaeo-logical finds recovered in the north-eastern part of Szczecin from the location period do not exclude the use of sword belts by some part of the population (Fig. 90 and 91), which is indicated by the presence sheaths and their fragments. Changing styles of belts is more difficult to note, it seems they fall within the norms defined for ‘ordinary’ inhabitants of late medieval centres.

Summing up notes on medieval belts recov-ered in Szczecin it needs to be noted that their clear concentration is noted in the youngest medieval contexts. Only isolated fragments of leather straps and buckles were excavated in layers dating until the 11th century. It is only in the first half of the 13th century, and especially in the around location period that a clear in-tensification of these goods is noted, includ-ing various buckles. Beyond any doubt textile and rope straps were in use as well, especially in work clothes. Judging by the gradually in-creasing frequency of finds of fragments of straps and gradual demise of very decorative buckles it can be concluded that the leather belt as an element of garment became clearly

Ryc. 88. Pas z czworoboczną sprzączką i uchwytem na broń. Miniatura z francuskiej Biblii, ok. 1250 rok, wg Bartlett 2006, 112, rys. A. Ryś

Fig. 88. Belt with quadrilateral buckle and sword suspension. Miniature from French Bible, ca. 1250, after Bartlett 2006, 112, drawn by A. Ryś


180

roboczych, paski tekstylne i sznurowe. Sądząc ze wzrastającej stopniowo frekwencji znale-zisk fragmentów pasów i stopniowym zaniku bardzo dekoracyjnych klamerek, wydaje się, że skórzany pas jako element odzieży wyraź-nie upowszechnił się w XIII stuleciu wśród mieszkańców miasta. Stylistycznie dekorowane drobnymi nacięciami pasy szczecińskie dobrze korespondują ze znaleziskami kołobrzeskimi (Wywrot-Wyszkowska 2008, tabl. XLI-XLII).

Istotne zmiany stylistyczne dotyczą poche-wek skórzanych. Na przestrzeni kilku stuleci nie zmieniły się zasadnicze sposoby ich wy-robu. Najprostsze miały brzegi spajane rze-mykiem, najbardziej efektowne łączone były brązowymi nitami na podkładkach oraz me-talowymi okuciami. Wytwórców wczesnośre-dniowiecznych cechowała duża kreatywność i wrażliwość estetyczna. Obok zwyczajnych po-chewek, jakie spotyka się właściwie w każdym z ośrodków tej doby, w Szczecinie znaleziono okazy nietypowe lub nietuzinkowo zdobione. W jednym przypadku zwykły ścieg przetyka-ny, wykonany z niezwykłą precyzją, uzyskał dodatkowy, zdobniczy efekt, gdy uwypuklony został patyczkiem umieszczonym pomiędzy warstwami skóry (Szczecin 2011, ryc. 244:1a). U schyłku XII wieku pojawiły się pochewki

popular among the ordinary inhabitants of the town in the 13th century. The function of the belt itself became clearly different as well: from an ordinary strap of garment to an ac-cessory of symbolic quality. Szczecin belts stylishly decorated with tiny cuts correspond well to Kołobrzeg finds (Wywrot-Wyszkowska 2008, Tables XLI-XLII).

Vital stylistic differences concern leather sheaths. The principles governing their pro-duction remained practically unchanged over the course of a few centuries. The edges of the simplest ones were joining with a thong, the most effective ones were joining with brass rivets on backing and metal fittings. Producers of early medieval sheaths are characterised by great creativity and aesthetic sensitivity. Apart from ordinary sheaths, which can be encoun-tered in practically every centre of that period, untypical or untypically decorated sheaths were recovered in Szczecin. In one case an ordinary flesh stitch made with extraordinary precision was given an added, decorative ef-fect when it was highlighted with a small stick placed in between the layers of leather (Szcze cin 2011, Fig. 244:1a). At the end of the 12th century sheaths reinforced and simulta-neously decorated with non-ferrous fittings,

Ryc. 89. Pasy taliowe i biodrowe w ubiorze postaci z Psałterza Ludwika Świętego, Francja 1260–1270, wg Boucher 2004, 149, rys. A. Ryś

Fig. 89. Waist and hip belts; clothes worn by figures in Psalter of St. Louis, France 1260–1270, after: Bartlett 2006, 149, drawn by A. Ryś


181

wzmocnione i jednocześnie ozdobione oku-ciami z metali kolorowych, w tym jedna de-korowana wizerunkiem ryby (suma?) i nitami na podkładkach (Kowalska 2010a, ryc. 75:33). Okucia montowane na poszyciach poche-wek – trzewiki, pierścienie i szyjki – spełniały funkcje ozdób informujących o statusie spo-łecznym właściciela. Niekiedy zawierały treści symboliczne, a ich estetyka zależała od wielu czynników, wśród których wymienić trzeba lo-kalne tradycje oraz wpływ obcych trendów kul-turowych, a w okresie intensyfikacji kontaktów handlowych – także mody (Łęga 1930; Knorr 1938; Mägi 2002, 91-92; Naum 2008, 162-168).

Zróżnicowanie stylistyczne pochewek skło-niło niektórych badaczy do wniosku, iż obec-ność lub brak metalowych ozdób na ich poszy-ciach świadczy o majętności użytkowników (Łęga 1930; Wapińska 1967, 93; Wiklak 1967, 77; 1993, 131; Kaźmierczyk 1970, 256-259). Trudno przeczyć tym poglądom, jednakże warto też dodać, że – podobnie jak w przypad-ku obuwia skórzanego – może chodzić albo o dodatki do ubrania codziennego o charakte-rze utylitarnym (zwykłe okazy niezdobione), albo do odświętnego stroju (pochewki z oku-ciami oraz dekorowane haftem).

W okresie okołolokacyjnym obok poche-wek z okuciami z metali kolorowych pojawiać się zaczęły egzemplarze zakończone żelazny-mi trzewikami z długimi wąsami, które w sto-sunkowo krótkim czasie całkowicie wyparły formy tradycyjne. Niekiedy występowały one wraz z nitami spinającymi krawędzie poche-wek. Z długości zachowanych okazów wyni-ka, że stosowane były do wyrobu pokrowców dostosowanych do ochrony przedmiotów o zróżnicowanej długości, najpewniej noży. Żelazne trzewiki spełniały podwójną funkcję – chroniły dół i brzegi pochewki przed przed-wczesnym zniszczeniem, ale też miały walor dekoracyjny.

Wydaje się, że ewolucja elementów wzmac-niających i dekoracyjnych wynikała z przyj-mowania określonych wzorców kulturowych i upowszechnienia się mody na żelazne oku-cia. Z tym samym procesem łączy się zapewne zdobienie niektórych okazów poprzez wycina-nie kształtów geometrycznych na krawędziach dolnych części poszycia. Pochewki tak ozda-biane pojawiły się w początkach XIII stulecia

including one decorated with an image of fish (European catfish?) and rivets on backings (Kowalska 2010a, Fig 75:33). Fittings mount-ed on the surface of sheaths: chapes, mid-ferrule or mouths performed the function of decorations informing on the social status of their owner. Sometimes they would include symbolic meanings and their aesthetics de-pended on many factors, among which local traditions of decoration and the influence of foreign cultural trends as well as fashion in the period of intensified trade relations, need to be mentioned (Łęga 1930; Knorr 1938; Mägi 2002, 91-92; Naum 2008, 162-168).

Stylistic differences made some research-es conclude that the presence or lack of metal decoration on the surface of sheaths proved the affluence of the user (Łęga 1930; Wapińska 1967, 93; Kaźmierczyk 1970, 256–259; Wiklak 1967, 77; 1993, 131). Such views are difficult to contradict, however, it is worth adding that similarly to leather shoes also accessories to everyday clothes performing utilitarian functions (ordinary, plain sheaths) or festive clothes (sheaths with metal fittings or embroidered) might have been meant.

In the around location period items with ferrous chapes and long ferrule started to ap-pear along ones with non-ferrous metal fit-tings. In a relatively short period of time these new fittings fully replaced traditional forms. Sometimes they would appear with rivets joining the edges of sheaths. The length of preserved items allows to conclude that they were used to produce covers adjusted to pro-tection of goods of various length, most prob-ably knives. Metal chapes performed a double function: they protected the bottom and the edges of the sheath against early damage, but were also a decoration too.

It seems that the evolution of reinforcing and decorative elements of sheaths arose from absorbing certain cultural patterns and the spread of fashion for metal fittings. The same process could probably be relevant to cutting geometrical shapes in the lower part of the surface as a form of decoration. Sheaths so decorated appeared at the beginning of the 13th century and, judging by the number of finds, they became popular very quickly among the


182

i, sądząc z liczby znalezisk, szybko zdobyły uznanie konsumentów. Warto przy tym dodać, że szczecińskie wyroby wykonywane były prze-ważnie z miękkich skór, najczęściej owczych, które sprzyjały takiemu rodzajowi dekorowa-nia. Również w tym przypadku chodzi o po-chewki zróżnicowane wielkościowo. Z dużą ostrożnością można chyba zasygnalizować związek takiego sposobu zdobienia z tzw. sty-lem niemieckim w modzie późnośredniowiecz-nej. Nacinanie krawędzi obejmowało brzegi sukien, kołnierze kapturów i krawędzie czep-ców (Boucher 2004, 174). Być może wycinanie w podobny sposób brzegów pochewek jest na-śladownictwem nawiązującym do tej mody.

Można też zadać pytanie, czy elementy do-datkowe występujące na wyrobach skórzanych – w postaci blaszek, nitów i okuć – to wyroby

consumers. It is worth adding that Szczecin sheaths were made mostly of soft leathers, of-ten of sheep skin, which favoured this type of decoration. Also in this case sheaths are varied with regard to their size.

It is with considerable caution that the connection of this type of decoration with the so called German style in late medieval fash-ion could be pointed to. Edge cutting was made on dresses, collars, hoods and bonnets (Boucher 2004, 174). Cutting the edges of sheaths in a similar way might be following this fashion.

A question could be asked whether extra el-ements in the form of metal plates, rivets and fittings seen in leather goods were the prod-ucts of the same producer making sheaths and belts, or some other ‘craftsman’? In the period


Ryc. 90. Pas mieczowy św. Marcina, bez sprzącz-ki, Francja ok. 1290, wg Bartlett 2006, 67, rys. A. Ryś

Fig. 90. Sword belt of St. Martin without a buckle, France, ca. 1290, after: Bartlett 2006, 67, drawn by A. Ryś

183

jednego wytwórcy, produkującego pochewki i pasy, czy też innego „rzemieślnika”. Na szcze-cińskim Podzamczu w 2. połowie XII – 1. po-łowie XIII stulecia nie brakuje przykładów domostw, które współcześnie można byłoby nazwać „wielobranżowymi”. Ta tradycja naj-pewniej kontynuowana była w mieście loka-cyjnym, czego jednak nie udało się dotychczas potwierdzić znaleziskami archeologicznymi.

Najmniejsza zmienność stylistyczna dotyczy szczecińskich sakiewek. We wczesnym średnio-wieczu używano egzemplarzy o zaokrąglonych dnach, złożonych z dwóch zszytych ze sobą części i ściąganych rzemykiem. Egzemplarze późniejsze zawsze są zrobione z jednego ka-wałka skóry zszywanego na bokach. Nawiązują tym samym do tekstylnych jałmużniczek. Spo-sób użytkowania sakiewek nie budzi właściwie wątpliwości – zawieszane najczęściej na pasku taliowym, służyły do przechowywania podręcz-nych drobiazgów. W XIV wieku, w okresie mody na wąskie rękawy odzieży spodniej, dziewczęta nosiły przy sobie igły i nici. Założenie spodniej tuniki wymagało bowiem rozprucia rękawów i ponownego ich zszycia po założeniu (Boucher 2004, 144). Nie można wykluczyć, iż wśród nie-rozpoznanych funkcjonalnie przedmiotów ze śladami otworów oraz z otworami do przewle-kania rzemienia są także części większych sakw

from the second half of the 12th to the first half of the 13th century there are numerous exam-ples of households which according to con-temporary standards could be called ‘multi-brand’ ones in the Szczecin settlement outside Castle walls. This tradition might have been followed in the location town, however, that has not been confirmed with archaeological finds as yet.

The smallest stylistic variation concerns Szczecin purses. In the early medieval period purses with rounded bottoms, consisting of two joining parts and tightened with a thong were used. Later items were always made of one piece of lather stitched on the side. Thereby they refer to textile alms bags. As a matter of fact the way purses were used rais-es no doubts: they were mostly suspended on waist belts and used for keeping small handy objects. In the 14th century, when the fash-ion for tight sleeves of bottom clothes was in, girls would carry needles and thread as put-ting on the bottom tunic required unstitching sleeves and re-stitching upon putting them on (Boucher 2004, 144). It can not be exclud-ed that functionally unidentified objects with imprints and slits for passing throng through were once parts of bigger pouches: sacks for carrying bigger objects to which, similarly to


Ryc. 91. Pasy mieczowe, miniatura francuska z XIV wieku, wg Bartlett 2006, 109, rys. A. Ryś Fig. 91. Sword belts, French miniature dating to the 14th century, Bartlett 2006, 109, drawn by A. Ryś

184

– worków do przenoszenia dużych przedmio-tów, do których z czasem doszywane lub do-czepiane były na stronie zewnętrznej mniejsze sakiewki na podręczne drobiazgi, podobnie jak na torbach (Goubitz 2007, 26; por. też Schnack 1993, 67; 1994, Taf. 44; Wywrot-Wyszkowska 2008, tabl. XXXIII.3).

Niewiele można powiedzieć na temat ewo-lucji szczecińskich toreb. Zachowane fragmen-ty pozwalają się jedynie domyślać sposobu ich użytkowania. Z opisu w średniowiecznym Ro-man de la Rose wynika, że torba była dość waż-nym dodatkiem do garderoby; autor opisuje, w jaki sposób kobieta powinna przytrzymy-wać płaszcz, aby dyskretnie, ale dostatecznie, odsłonić pasek z torebką i futerkowe podbicie płaszcza (Gutkowska-Rychlewska 1968, 140). Z przedstawień ikonograficznych wynika, że torby na pasek nosili częściej mężczyźni, cza-sem w komplecie z pokrowcem na nóż. Doty-czy to zarówno zwykłych mieszczan, jak i osób wyżej sytuowanych w hierarchii społecznej.

Źródła archeologiczne nie przynoszą też od-powiedzi na temat ubrań ochronnych ze skóry, niezbędnych w niektórych pracach. Przedstawie-nia rzemieślników w fartuchach zakrywających odzież od piersi po kolana znane są z ikonogra-fii zachodnioeuropejskiej. Najczęściej wiążą się z wykonywaniem nie tyle „brudnych”, co niebezpiecznych czynności – kuciem żelaza, wylewaniem płynnego metalu do form, obsłu-gą pieców, a zatem prac, podczas których rze-mieślnik narażony był na działanie wysokiej temperatury. Odpowiednio wyprawiona, gru-ba skóra stanowiła bowiem skuteczną ochronę przed iskrami ognia i odpryskami gorącego me-talu. Zdaniem kostiumologów fartuchy, które z czasem stały się niezbędnym elementem odzieży pracujących kobiet i mężczyzn, zaczę-to nosić dopiero w XIV stuleciu (Ilustrowana historia, 60). Być może części tych bardzo prak-tycznych części ubioru roboczego znajdują się wśród fragmentów nieokreślonych funkcjonal-nie, ze śladami wtórnego wykorzystywania.

bags, smaller purses were either sewn or at-tached on the outside for some handy objects (Goubitz 2007, 26; cf. also Schnack 1993, 67; 1994, Taf. 44; Wywrot-Wyszkowska 2008, Tabl. XXXIII.3).

Little can be said on the evolution of Szcze cin bags. Preserved fragments allow but to presume only what their function was. The description in medieval Roman de la Rose allows to conclude that the bag was quite an important outfit accessory, the au-thor describes in what way a woman should hold her coat in order to discreetly, yet suffi-ciently, uncover a belt with a bag and the fur lining of the coat (Gutkowska-Rychlewska 1968, 140). Iconographic representations al-low to conclude that bags with straps were mostly worn by men, sometimes as sets with a knife sheath. This is relevant both for ordi-nary town dwellers as well as representatives of higher classes.

Neither do archaeological sources give an answer to the question on protective cloth-ing made of leather which was necessary in some types or work. Representations of craftsmen wearing aprons covering clothes from chest to knees can be seen in West Eu-ropean iconography. They are mostly asso-ciated with performing no so much ‘dirty’, but dangerous jobs: forging, pouring liquid metal to moulds, attending to furnaces, in order words: jobs during which the crafts-man was exposed to high temperatures. Properly tanned, thick leather ensured an effective protection against sparks and chips of hot metal. In the opinion of costumolo-gists apron, which in the course of time be-came an indispensible element of working men and women, started to be worn no ear-lier than in the 14th century (Ilustrated His-tory, 60). Perhaps some of these very practi-cal working garments are among the pieces of unidentified objects with traces of sec-ondary use.


185

Leather finds recovered in the course of ex-

cavations in the north-eastern part of the town provided a wealth of information important for the assessment of daily life of inhabitants in the late medieval period. Worth noting is par-ticularly a clear continuation of processes initi-ated long before the arrival of German settlers in town, which mean primarily the techniques of production and the styles of leather goods. In the period traditionally called the around-location one products of other branches of production, primarily clay and wooden ves-sels, strange to local tradition, became popular. Putting production processes in organisation frames, which is confirmed by normative and narrative sources did not influence, at least at the preliminary stage, the type and the qual-ity of leatherworking known from the period before guilds were established. In the case of Szczecin the location of craftsmen’s workshops still has not been archaeologically confirmed, not was it possible to assess the extent of craft specialisation. This information is provided by written sources. It can be concluded, however, that a new assortment of leather goods gradu-ally started to appear, mostly shoes, but also sword scabbards and bags.

Changes visible in the styles of goods dating to the second half of the 13th to the first half of the 14th century arise primarily out of the in-fluence of fashion resulting in a peculiar uni-fication of clothes and generally everyday ob-jects. A wider diversification and individuality is characteristic of goods dating to the second half of the 14th to the 15th centuries. However, I approach such conclusions with consider-able caution due to difficulty arising out of chronological assessment of cultural contexts. The planned analysis of leather finds recov-ered in other parts of the town may provide more data on this subject. In the light of data already available it seems that some elements

Przedmioty skórzane odkryte podczas prac

wykopaliskowych w północno-wschodniej części Szczecina dostarczyły wielu informacji ważnych w ocenie życia codziennego jego mieszkańców w późnym średniowieczu. Uwagę zwraca przede wszystkim wyraźna kontynuacja procesów za-początkowanych na długo przed przybyciem do miasta osadników niemieckich. Chodzi głów-nie o techniki wytwórcze i stylistykę wyrobów. W okresie nazwanym umownie okołolokacyj-nym wyraźnie upowszechniły się niektóre obce rodzimej tradycji wyroby innych dziedzin wy-twórczości, przede wszystkim naczynia glinia-ne i drewniane, nie dotyczy to jednak rzemiosł skórzanych. Ujęcie produkcji w ramy organiza-cyjne, potwierdzone źródłami normatywnymi i narracyjnymi, nie wpłynęło, przynajmniej w początkowym okresie, na rodzaj i jakość wy-twórczości skórzanej znanej z okresu przed po-wstaniem cechów. W przypadku Szczecina nie udało się dotąd archeologicznie potwierdzić loka-lizacji warsztatów rzemieślniczych ani też ocenić stopnia rozdrobnienia specjalizacji. Te informa-cje nadal czerpiemy ze źródeł pisanych. Można jednak potwierdzić stopniowe pojawianie się no-wego asortymentu wyrobów skórzanych, głównie obuwia, ale też pochew mieczowych i toreb.

Zmiany uwidaczniające się w stylistyce wy-robów w 2. połowie XIII – 1. połowie XIV stule-cia wynikają przede wszystkim z oddziaływania mody, powodującej swoistą unifikację odzie-ży i ogólnie przedmiotów codziennego użyt-ku. Większe zróżnicowanie i indywidualizacja cechuje wyroby datowane na 2. połowę XIV – XV wiek. Jednakże ustalenia te traktuję z dużą ostrożnością, ze względu na trudności z oceną chronologiczną nawarstwień kulturo-wych. Być może więcej danych na omawiany te-mat dostarczy planowana analiza przedmiotów skórzanych z innych rejonów miasta. W świetle już dostępnych danych wydaje się wielce praw-dopodobne, że w północno-wschodniej części dzielnicy średniowiecznego Szczecina niektóre

Rozdział VII / Chapter VII

PodsumowanieConclusion

186

elementy tradycyjnej kultury słowiańskiej utrzy-mywały się jeszcze w 1. połowie XIV stulecia. Na taki stan rzeczy z pewnością miało wpływ powstanie miasta lokacyjnego na miejscu Dziel-nicy Chyżyńskiej, nieprzerwanie od X stulecia zasiedlonej przez ludność słowiańską, która stopniowo wypierana była poza obręb miasta, na tereny dolnego i górnego przedmieścia (Labuda 1952, 573 n.; Leciejewicz 1962, 350 n.). Trzeba także zwrócić uwagę na fakt, że wyroby skó-rzane, zwłaszcza obuwie, nie podlegały tak dy-namicznym zmianom, jak na przykład wyroby garncarskie. O przyswajaniu obcych wzorców nie świadczy też zmiana technologii czy stoso-wanych technik wytwórczych. Przeobrażenia dokonujące się w obrębie poszczególnych kate-gorii wyrobów skórzanych wiązałabym raczej z oddziaływaniem ogólnych trendów dostrze-galnych w większości europejskich ośrodków późnośredniowiecznych. Wydaje się jednak, że w stosunku do niektórych z nich (Kołobrzegu, Gdańska) szczecińska wytwórczość skórza-na z północno-wschodniego rejonu miasta jest bardziej zachowawcza i wykazuje więcej cech tradycyjnych niż progresywnych. Nieliczne elementy ekskluzywne oraz wyroby wyróżnia-jące się dekoracją są świadectwem wykraczania poza przeciętność, co wiązać można z zapo-trzebowaniem na odzież odświętną. Obecność takich elementów świadczy też o majątkowym różnicowaniu się ludności miasta. Znajduje także potwierdzenie w skromnej ikonografii zachodniopomorskiej, a także znacznie szerzej – zachodnioeuropejskiej.

Studia nad szczecińskim skórnictwem w późnym średniowieczu wymagają z pew-nością dalszych, wielokierunkowych badań. W wymiarze lokalnym chodzi o analizy po-równawcze skórnictwa poszczególnych dziel-nic miasta i podjęcie bardziej szczegółowych kwestii, m.in. z zakresu topografii społecznej Szczecina.

Interesujące wyniki mogą przynieść opraco-wania porównawcze skórnictwa pomorskiego i – szerzej – okołobałtyckiego, a także studia nad modą. Strój odzwierciedlał przeobrażenia w strukturze społecznej; zmieniał się najszybciej w warstwach wyższych, mających bezpośredni kontakt z obcymi kulturami i w miarę upływu czasu coraz prędzej reagujących na nowości, będące jednocześnie wyznacznikami luksusu.

of traditional Slavonic culture were present in the north-eastern part of the medieval Szcze-cin neighbourhood as long as until the first half of the 14th century. This must have been influenced by the fact that the located town was established within the district settled with a Slavonic population continuously since the end of the 10th century, which was gradually driven out of the town boundaries, to the ar-eas of upper and lower suburbs (Labuda 1952, 573 et al.; Leciejewicz 1962, 350 et al.). It is also worth noting that leather goods, espe-cially shoes, did not undergo such dynamic changes as pottery, for instance. The adoption of foreign patterns does not prove technologi-cal changes or techniques of production used. I would associate transformations taking place within individual categories of leather goods more with the influence of general trends noticeable in most late medieval centres. It seems, however, that in comparison to some of them (Kołobrzeg, Gdańsk), Szczecin leath-erworking in the north-eastern part of the town is more conservative and displays more traditional that progressive features. Few lux-urious elements and goods made unique by their decoration prove going beyond the ordi-nary, which could be associated with the de-mand for festive outfit. The presence of such elements is a positive sign of gradual diver-sification of the society. This is confirmed by a modest West Pomeranian iconography, and even more widely West European one.

Studies on Szczecin leatherworking in the late Middle Ages definitely require further comprehensive studies. On the local scale it means comparative studies on leatherwork-ing in different neighbourhoods and under-taking more detailed issues of social topog-raphy. Interesting results could be obtained by comparative studies on Pomeranian leath-erworking and, in broader terms, around the Baltic ones, as well as studies on fashion. The outfit reflected changes in social struc-tures; the pace of changes was fastest in up-per classes, having direct contact with foreign cultures and, in time, reacting to new trends, which were also the symbols of luxury, more and more quickly. It was no earlier than at the turn of the 14th and the 15th century that

Podsumowanie

187

Dopiero na przełomie XIV i XV wieku zmiany w modzie przestały mieć związek z przynależ-nością społeczną (Ilustrowana historia, 47). Re-akcją na ten proces były mnożące się w miastach regulacje i zasady noszenia – odpowiedniej do stanu – odzieży i dodatków. Kostiumolodzy uważają, że znaczące różnice regionalne ubio-rów można zaobserwować w modzie XIII wie-ku, jednak aby dojść do miarodajnych wniosków, należy porównać długie serie zabytków sztuki z badanego okresu (Gutkowska-Rychlewska 1968, 141). Archeologia, jak żadna inna dziedzi-na nastawiona na badanie materialnych pozo-stałości życia codziennego w perspektywie dłu-giego trwania, może sprostać tym warunkom.

changes in fashion ceased to be relevant to social status (Illustrated History, 47). Rules and regulations governing clothes and acces-sories proper for a social status proliferating in towns were a reaction to this process. Cos-tumologists are of the opinion that consider-able regional differences in outfit could be noted in fashion in the 13th century, how ever, in order to reach reliable conclusions long ar-rays of artefacts from that period would need to be compared (Gutkowska-Rychlewska 1968, 141). Archaeology, like no other field of study aiming at studying material remains of everyday life in a long perspective, can meet said conditions.

Conclusion

189

TabliceTables

Tablica I. Podeszwy typu II2a Numery według katalogu: 1 – 2173; 2 – 2168; 3 – 1937; 4 – 1620; 5 – 2236; 6 – 1484; 7 – 2164; 8 – 862, rys. D. BoehlkeTable I. Soles Type II2a Catalogue numbers: 1 – 2173; 2 – 2168; 3 – 1937; 4 – 1620; 5 – 2236; 6 – 1484; 7 – 2164; 8 – 862, drawn by D. Boehlke

190

Tablica II. Podeszwy typu II2bNumery według katalogu: 1 – 2166; 2 – 2005; 3 – 1885; 4 – 1944; 5 – 946; 6 – 2242; 7 – 855; 8 – 1122, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable II. Soles Type II2b Catalogue numbers: 1 – 2166; 2 – 2005; 3 – 1885; 4 – 1944; 5 – 946; 6 – 2242; 7 – 855; 8 – 1122, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tablice

191

Tablica III. Podeszwy typu II2c (A) i II2d (B)Numery według katalogu: 1 – 1419; 2 – 2106; 3 – 1275; 4 – 2210, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable III. Soles Type II2c (A) and II2d (B) Catalogue numbers: 1 – 1419; 2 – 2106; 3 – 1275; 4 – 2210, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tables

192

Tablica IV. Podeszwy typu II3a Numery według katalogu: 1 – 2208; 2 – 2100; 3 – 2257a; 4 – 2257b; 5 – 1958; 6 – 1893; 7 – 1989, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable IV. Soles Type II3a Catalogue numbers: 1 – 2208; 2 – 2100; 3 – 2257a; 4 – 2257b; 5 – 1958; 6 – 1893; 7 – 1989 drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tablice

193

Tablica V. Podeszwy typu II3b Numery według katalogu: 1 – 2030; 2 – 2256; 3 – 2165; 4 – 2243; 5 – 22; 6 – 2012; 7 – 2031; 8 – 2343, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable V. Soles Type II3b Catalogue numbers: 1 – 2030; 2 – 2256; 3 – 2165; 4 – 2243; 5 – 22; 6 – 2012; 7 – 2031; 8 – 2343, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tables

194

Tablica VI. Podeszwy typu II3cNumery według katalogu: 1 – 2320; 2 – 2268; 3 – 1911; 4 – 1949; 5 – 1804; 6 – 1364; 7 – 1395; 8 – 1486, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable VI. Soles Type II3c Catalogue numbers: 1 – 2320; 2 – 2268; 3 – 1911; 4 – 1949; 5 – 1804; 6 – 1364; 7 – 1395; 8 – 1486, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tablice

195

Tablica VII. Podeszwy typu II3c (A) i II3d (B)Numery według katalogu: 1 – 1359; 2 – 1793; 3 – 2170; 4 – 1853, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable VII. Soles Type II3c (A) and II3d (B) Catalogue numbers: 1 – 1359; 2 – 1793; 3 – 2170; 4 – 1853, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tables

196

Tablica VIII. Podeszwy typu II4aNumery według katalogu: 1 – 1945; 2 – 1694; 3 – 2152; 4 – 1875, rys. D. Boehlke, K. KowalskiTable VIII. Soles Type II4a Catalogue numbers: 1 – 1945; 2 – 1694; 3 – 2152; 4 – 1875, drawn by D. Boehlke, K. Kowalski

Tablice

197

Tablica IX. Podeszwy typu II4b (A) i II4c (B)Numery według katalogu: 1 – 2187; 2 – 847; 3 – 595; 4 – 1617; 5 – 1594; 6 – 1348, rys. K. KowalskiTable IX. Soles Type II4b (A) and II4c (B) Catalogue numbers: 1 – 2187; 2 – 847; 3 – 595; 4 – 1617; 5 – 1594; 6 – 1348, drawn by K. Kowalski

Tables

198

Tablica X. Podeszwy wieloczęścioweNumery według katalogu: 1 – 711; 2 – 1946; 3 – 1931; 4 – 1495, rys. K. KowalskiTable X. Multi-piece soles Catalogue numbers: 1 – 711; 2 – 1946; 3 – 1931; 4 – 1495, drawn by K. Kowalski

Tablice

199

Tablica XI. Podeszwy wieloczęścioweNumery według katalogu: 1 – 1029; 2 – 290; 3 – 1231; 4 – 1963; 5 – 945; 6 – 796; 7 – 861; 8 – 924; 9 – 935; 10 – 892, rys. K. KowalskiTable XI. Multi-piece soles Catalogue numbers: 1 – 1029; 2 – 290; 3 – 1231; 4 – 1963; 5 – 945; 6 – 796; 7 – 861; 8 – 924; 9 – 935; 10 – 892, drawn by K. Kowalski

Tables

200

Tablica XII. Podeszwy ze śladami po mocowaniu rakówNumery według katalogu: 1 – 1401; 2 – 2098, rys. D. BoehlkeTable XII. Soles with crampon impressions Catalogue numbers: 1 – 1401; 2 – 2098, drawn by D. Boehlke

Tablice

201

Tablica XIII. Obuwie IV typu konstrukcyjnego, wierzchy, podeszwy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 2043 (podeszwa), 2044 (wierzch); 2 – 1998; 3 – 2003 (podeszwa), 2002 (wierzch), rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XIII. Shoes construction Type IV, uppers, soules and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 2043 (sole), 2044 (upper); 2 – 1998; 3 – 2003 (sole), 2002 (upper), drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

202

Tablica XIV. Obuwie IV typu konstrukcyjnego, wierzchy, podeszwy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 1989 (podeszwa), 1988 (wierzch); 2 – 2274, rys. A.B. Kowalska, M. JuszaTable XIV. Shoes construction Type IV, uppers, soules and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1989 (sole), 1988 (upper); 2 – 2274, drawn by A. B. Kowalska, M. Jusza

Tablice

203

Tablica XV. Obuwie niskie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcje Numery według katalogu: 1 – 1971; 2 – 203; 3 – 1973; 4 – 1651, rys. A. Ryś, H. BonaTable XV. Low shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1971; 2 – 203; 3 – 1973; 4 – 1651, drawn by A. Ryś, H. Bona

Tables

204

Tablica XVI. Obuwie niskie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 1794; 2 – 23; 3 – 70; 4 – 158, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XVI. Low shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1794; 2 – 23; 3 – 70; 4 – 158, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tablice

205

Tablica XVII. Obuwie niskie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 –1664; 2 – 120; 3 – 1123; 4 – 1032, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XVII. Low shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 –1664; 2 – 120; 3 – 1123; 4 – 1032, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

206

Tablica XVIII. Obuwie niskie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 1260; 2 – 1838; 3 – 1895; 4 – 1905, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XVIII. Low shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1260; 2 – 1838; 3 – 1895; 4 – 1905, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tablice

207

Tablica XIX. Obuwie niskie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 1942; 2 – 1394; 3 – 1709; 4 – 1884, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XIX. Low shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1942; 2 – 1394; 3 – 1709; 4 – 1884, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

208

Tablica XX. Obuwie średniowysokie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 60; 2 – 240; 3 – 115; 4 – 1708, rys. A.B. Kowalska, A. Ryś, M. JuszaTable XX. Ankle shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 60; 2 – 240; 3 – 115; 4 – 1708, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś, M. Jusza

Tablice

209

Tablica XXI. Obuwie średniowysokie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 174; 2 – 71; 3 – 1881; 4 – 166, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XXI. Ankle shoes construction Type V, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 174; 2 – 71; 3 – 1881; 4 – 166, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

210

Tablica XXII. Obuwie V typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcje: 1 – wysokie; 2–4 – półwysokieNumery według katalogu: 1 – 157; 2 – 1832; 3 – 1882; 4 – 101, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XXII. Shoes construction Type V, uppers and reconstructions: 1 – high; 2–4 – mid-high Catalogue numbers: 1 – 157; 2 – 1832; 3 – 1882; 4 – 101, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tablice

211

Tablica XXIII. Obuwie VI typu konstrukcyjnego, wierzchy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 2004; 2 – 2099; 3 – 944; 4 – 1497; 5 – 1889, rys. A.B. Kowalska, A. Ryś, D. BoehlkeTable XXIII. Shoes construction Type VI, uppers and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 2004; 2 – 2099; 3 – 944; 4 – 1497; 5 – 1889, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś, D. Boehlke

Tables

212

Tablica XXIV. Obuwie VII typu konstrukcyjnego – przyszwyNumery według katalogu: 1 – 686; 2 – 1053; 3 – 1605; 4 – 1903; 5 – 2259; 6 – 2258, rys. A.B. KowalskaTable XXIV. Shoes construction Type VII– vamps Catalogue numbers: 1 – 686; 2 – 1053; 3 – 1605; 4 – 1903; 5 – 2259; 6 – 2258, drawn by A.B. Kowalska

Tablice

213

Tablica XXV. Obuwie VII typu konstrukcyjnego, cholewy i rekonstrukcjeNumery według katalogu: 1 – 1345; 2 – 2296; 3 – 1352; 4 – 82; 5 – 1125, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XXV. Shoes construction Type VII, shafts and reconstructions Catalogue numbers: 1 – 1345; 2 – 2296; 3 – 1352; 4 – 82; 5 – 1125, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

214

Tablica XXVI. Obuwie VIII typu konstrukcyjnego – A i B4; forma specjalna – B3,Numery według katalogu: 1 – 1993; 2 – 1994; 3 – 90; 4 – 1829, rys. A.B. Kowalska, A. RyśTable XXVI. Shoes construction Type VIII: A and B4; specjal form – B3, Catalogue numbers: 1 – 1993; 2 – 1994; 3 – 90; 4 – 1829, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tablice

215

Tablica XXVII. Zdobienie obuwiaNumery według katalogu: 1 – 1915; 2 – 1876; 3 – 2009; 4 – 1106; 5 – 1825; 6 – 1736; 7 – 2204; 8 – 754, rys. A.B. Kowalska, H. BonaTable XXVII. Shoe decoration Catalogue numbers: 1 – 1915; 2 – 1876; 3 – 2009; 4 – 1106; 5 – 1825; 6 – 1736; 7 – 2204, 8 – 754, drawn by A.B. Kowalska, A. Ryś

Tables

216

Tablica XXVIII. Osobno doszywane noski przyszew (1–2) oraz fragmenty obuwia ze śladami po mocowaniuNumery według katalogu: 1 – 940; 2 – 1271; 3 – 1420; 4 – 1502; 5 – 719; 6 –1656; 7 – 2047; 8 – 2090; 9 – 35; 10 – 1340; 11 – 879; 12 – 991; 13 – 1519; 14 – 1652; 15 – 1237; 16 – 67, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XXVIII. Separately stitched toe vamps (1-2) and fragments of shoes with fastening impressions Catalogue numbers: 1 – 940; 2 – 1271; 3 – 1420; 4 – 1502; 5 – 719; 6 – 1473; 7 – 1656; 8 – 2047; 9 – 2090; 10 – 35; 11 – 1340; 12 – 879; 13 – 991; 14 – 1519; 15 – 1652; 16 – 1237; 17 – 67, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tablice

217

Tablica XXIX. Wstawki wzmacniające, konstrukcyjne i uzupełniająceNumery według katalogu: 1 – 1996; 2 – 320; 3 – 794; 4 – 1800; 5 – 1981; 6 – 1247; 7 – 370; 8 – 1411; 9 – 994; 10 – 2083; 11 – 1397; 12 – 643; 13 – 1301; 14 – 321; 15 – 777; 16 – 985, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XXIX. Strengthening, construction and supplementary inserts Catalogue numbers: 1 – 1996; 2 – 320; 3 – 794; 4 – 1800; 5 –1981; 6 – 1247; 7 – 370; 8 – 1411; 9 – 994; 10 – 2083; 11 – 1397; 12 – 643; 13 – 1301; 14 – 321; 15 – 777; 16 – 985, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tables

218

Tablica XXX. Podkrążki z obuwia różnych typów i formNumery według katalogu: 1 – 1719; 2 – 1473; 3 – 1854; 4 – 802; 5 – 770; 6 – 1132; 7 – 319, rys. K. KowalskiTable XXX. Lace hole bindings; shoes of various types and forms Catalogue numbers: 1 – 1719; 2 – 1473; 3 – 1854; 4 – 802; 5 – 770; 6 – 1132; 7 – 319, drawn by K. Kowalski

Tablice

219

Tablica XXXI. Zapiętki z obuwia różnych typów, form i rozmiarówNumery według katalogu: 1 – 880; 2 – 897; 3 – 621; 4 – 704; 5 – 128; 6 – 1344; 7 – 1110; 8 – 731; 9 – 919; 10 – 971; 11 – 782; 12 – 1127; 13 – 1355, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XXXI. Heel stiffeners; shoes of various types, forms and sizes Catalogue numbers: 1 – 880; 2 – 897; 3 – 621; 4 – 704; 5 – 128; 6 – 1344; 7 – 1110; 8 – 731; 9 – 919; 10 – 971; 11 – 782; 12 – 1127; 13 – 1355, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tables

220

Tablica XXXII. Pochewki z poszyciem łączonym rzemykiem lub zszywaneNumery według katalogu: 1 – 1228; 2 – 374; 3 – 2163; 4 – 1929; 5 – 513; 6 – 871; 7 – 1873, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XXXII. Sheaths; facing joining with a thong or stitched Catalogue numbers: 1 – 1228; 2 – 374; 3 – 2163; 4 – 1929; 5 – 513; 6 – 871; 7 – 1873, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tablice

221

Tablica XXXIII. PochwyNumery według katalogu: 1 – 1906; 2 – 1647; 3 – 2167; 4 – 1768; 5 – 1907, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XXXIII. Scabbards Catalogue numbers: 1 – 1906; 2 – 1647; 3 – 2167; 4 – 1768; 5 – 1907, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tables

222

Tablica XXXIV. Pochewki z poszyciem spajanym nitamiNumery według katalogu: 1 – 331; 2 – 434; 3 – 104; 4 – 1928; 5 – 311; 6 – 1756; 7 – 1320; 8 – 148, rys. M. Jusza, K. KowalskiTable XXXIV. Sheaths; facing joining with rivets Catalogue numbers: 1 – 331; 2 – 434; 3 – 104; 4 – 1928; 5 – 311; 6 – 1756; 7 – 1320; 8 – 148, drawn by M. Jusza, K. Kowalski

Tablice

223

Tablica XXXV. Pochewka z trzewikiem i nitami, trzewiki z długimi wąsami, okucie brązoweNumery według katalogu: 1 – 1481; oraz numery inwentarzowe: 2 – 600/90; 3 – 918/90; 4 – 636/90; 5 – 455/77; 6 – 303/91, rys. M. Jusza, K. KowalskiTable XXXV. Sheaths with chape and rivets, chapes with long ferrule; bronze fitting Catalogue numbers: 1 – 1481; and inventory numbers: 2 – 600/90; 3 – 918/90; 4 – 636/90; 5 – 455/77; 6 – 303/91, drawn by M. Jusza, K. Kowalski

Tables

224

Tablica XXXVI. Pochewki z ozdobnie nacinanymi krawędziami poszyciaNumery według katalogu: 1 – 1930; 2 – 1265; 3 – 8; 4 – 866, rys. M. Jusza, K. KowalskiTable XXXVI. Sheaths with rim decoration cuts Catalogue numbers: 1 – 1930; 2 – 1265; 3 – 8; 4 – 866, drawn by M. Jusza, K. Kowalski

Tablice

225

Tablica XXXVII. Pochewki z ozdobnie nacinanymi krawędziami poszycia (1–3) i nitowane (4–6)Numery według katalogu: 1 – 850; 2 – 1886; 3 – 954; 4 – 867; 5 – 1868; 6 – 33, rys. M. Jusza, K. KowalskiTable XXXVII. Sheaths with rim decoration cuts (1–3) and riveted (4–6). Catalogue numbers: 1 – 850; 2 – 1886; 3 – 954; 4 – 867; 5 – 1868; 6 – 33, drawn by M. Jusza, K. Kowalski

Tables

226

Tablica XXXVIII. SakiewkiNumery według katalogu: 1 – 976; 2 – 1262; 3 – 2186; 4 – 673, rys. M. Jusza, K. KowalskiTable XXXVIII. Purses Catalogue numbers: 1 – 976; 2 – 1262; 3 – 2186; 4 – 673, drawn by M. Jusza, K. Kowalski

Tablice

227

Tablica XXXIX. Torebki i domniemane fragmenty torebNumery według katalogu: 1 – 2175; 2 – 1922; 3 – 302; 4 – 721; 5 – 1220; 6 – 1676; 7 – 968; 8 – 106, rys. A.B. Kowalska, I. SukiennickaTable XXXIX. Bags and presumed fragments of bags Catalogue numbers: 1 – 2175; 2 – 1922; 3 – 302; 4 – 721; 5 – 1220; 6 – 1676; 7 – 968; 8 – 106, drawn by A.B. Kowalska, I. Sukiennicka

Tables

228

Tablica XL. Fragmenty skórzanych taśm pasówNumery według katalogu: 1 – 352; 2 – 1258; 3 – 1199; 4 – 1205; 5 – 1522; 6 – 1797; 7 – 2219; 8 – 2238a; 9 – 1257, rys. A.B. KowalskaTable XL. Fragments of leather straps Catalogue numbers: 1 – 352; 2 – 1258; 3 – 1199; 4 – 1205; 5 – 1522; 6 – 1797; 7 – 2219; 8 – 2238a; 9 – 1257, drawn by A.B. Kowalska

Tablice

229

Tablica XLI. Fragmenty skórzanych taśm pasówNumery według katalogu: 1 – 260; 2 – 1227; 3 – 386; 4 – 687; 5 – 828; 6 – 1580; 7 – 1261; 8 – 1984; 9 – 2267, rys. A.B. KowalskaTable XLI. Fragments of leather straps Catalogue numbers: 1 – 260; 2 – 1227; 3 – 386; 4 – 310/828; 5 – 687; 6 – 1580; 7 –1261; 8 – 2267, 9 – 2267, drawn by A.B. Kowalska

Tables

230

Tablica XLII. PaskiNumery według katalogu: 1 – 1681; 2 – 1263; 3 – 799; 4 – 1150; 5 – 1867, rys. K. KowalskiTable XLII. Belts Catalogue numbers: 1 – 1681; 2 – 1263; 3 – 799; 4 – 1150; 5 – 1867, drawn by K. Kowalski

Tablice

231

Tablica XLIII. Paski, rzemienie i rzemykiNumery według katalogu: 1 – 1558; 2 – 1887; 3 – 262; 4 – 1671; 5 – 1410; 6 – 1322; 7 – 1807; 8 – 1609; 9 – 1792; 10 – 1900, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XLIII. Belts and thongs Catalogue numbers: 1 – 1558; 2 – 1887; 3 – 262; 4 – 1671; 5 – 1410; 6 – 1322; 7 – 1807; 8 – 1609; 9 – 1792; 10 – 1900, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tables

232

Tablica XLIV. Łaty i przedmioty łataneNumery według katalogu: 1 – 486; 2 – 762; 3 – 1872; 4 – 1229; 5 – 1229; 6 – 1315; 7 – 1921; 8 – 61; 9 – 2179; 10 – 1266; 11 – 1071, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XLIV. Patches and repaired items Catalogue numbers: 1 – 486; 2 – 762; 3 –1872; 4 – 1229; 5 – 1229; 6 – 1315; 7 – 1921; 8 – 61; 9 – 2179; 10 – 1266; 11 – 1071, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tablice

233

Tablica XLV. Różne przedmioty skórzane: 1 – proca; 2 – piłeczka; 3–5 – ozdobyNumery według katalogu: 1 – 220; 2 – 1862; 3 – 1977; 4 – 1933; 5 – 1919, rys. K. KowalskiTable XLV. Varia: slingshot, ball, decorations Catalogue numbers: 1 – 220; 2 – 1862; 3 –1977; 4 – 1933; 5 – 1919, drawn by K. Kowalski

Tables

234

Tablica XLVI. Fragmenty odzieży (?)Numery według katalogu: 1 – 1747; 2 – 931; 3 – 913; 4 – 1723, rys. A.B. Kowalska, K. KowalskiTable XLVI. Fragments of clothes (?) Catalogue numbers: 1 – 1747; 2 – 931; 3 – 913; 4 – 1723, drawn by A.B. Kowalska, K. Kowalski

Tablice

235

Tablica XLVII. Fragmenty nieokreślone funkcjonalnie ze śladami po szyciu: 1 – zakładkowym; 2 – stykowym i zakładkowym; 3 – zakładkowym i obrębkowym krawędziowym; 4 – podszywaniu podkrążków na mizdrze; 5 – stykowym (dolna krawędź) i obrębkowym krawędziowym; 6 – resztki nici widoczne w otworach po szyciu stykowymNumery według katalogu: 1 – 36; 2 – 39; 3 – 49; 4 – 48 i 200; 5 – 110 i 250 (powiększone); 6 – 49 i 190, fot. A.B. KowalskaTable XLVII. Fragments functionally unidentified with stitch impressions: 1 – edge / flesh seam; 2 – butted and edge seam; 3 – edge and slip edge stitch 4 – sewing lace hole bindings on the flesh of the leather; 5 – butted seam (lower rim) and slip edge stitch; 6 – remains of thread preserved in holes made by edge seam Catalogue numbers: 1 – 36; 2 – 39; 3 – 49; 4 – 48 and 200; 5 – 110 and 250 (magnified); 6 – 49 and 190, photograph by A.B. Kowalska

Tables

236

Tablica XLVIII. Odpady produkcyjne – ścinki przybrzeżne i międzywzornikoweNumery według katalogu: 1 – 775; 2 – 2059; 3 – 2060; 4 – 2062; 5 – 1446; 6 – 1452; 7 – 1586; 8 – 491; 9 – 489; 10 – 589; 11 – 600; 12 – 1982; 13 – 758; 14 – 1013; 15 – 1013, rys. A.B. KowalskaTable XLVIII. Production waste – trimmings and pattern-cutting waste Catalogue numbers: 1 – 775; 2 – 2059; 3 – 2060; 4 – 2062; 5 – 1446; 6 – 1452; 7 – 1586; 8 – 491; 9 – 489; 10 – 589; 11 – 600; 12 – 1982; 13 – 758; 14 – 1013, 15 – 1013, drawn by A.B. Kowalska

Tablice

237

Tablica XLIX. Ścinki wtórne – fragmenty wyrobów ze śladami po szyciuNumery według katalogu: 1 – 2066; 2 – 2072; 3 – 2154; 4 – 2155; 5 – 2300; 6 – 1627; 7 – 1216; 8 – 1577; 9 – 1579, rys. A.B. KowalskaTable XLIX. Re-used offcuts – fragments of finds with sewing impressions Catalogue numbers: 1 – 2066; 2 – 2072; 3 – 2154; 4 – 2155; 5 – 2300; 6 – 1627; 7 – 1216; 8 – 1577; 9 – 1579, drawn by A.B. Kowalska

Tables

239

AneksAppendix

Analizy zoologiczneZoological analysis

Legenda/Legend:

A1 – spód lub fragment spodu obuwia sole or fragment of sole A2 – wierzch lub fragment wierzchu obuwia upper or fragment of upperA3 – wstawka lub fragment wstawki insert or fragment of insertB – przedmioty inne niż obuwie items other than shoes C – fragmenty nieokreślone ze śladami po szyciu – ścinki wtórne unidentified items with the sewing edge – re-used leatherD – odpady produkcyjne production waste Nr kat. Grupa funkcjonalna Oznaczenie zoologiczneCatalogue No Group of items Zoological analysis

1 A1 Bos?2 A2 Ovis?3 C Cervidae4 C Bos juvenis5 C Bos juvenis6 D 13 × Bos; 4 × Bos juvenis; 2 × Ovis; 1 × Capra; 4 × Capra/Ovis7 C 3 × Bos; 1 × Capra8 B Ovis9 C Ovis10 A2 Bos11 A1 Bos?12 A1 Bos?13 D Capra/Ovis14 A2 Bos juvenis15 A1 Bos?16 C 2 × Bos juvenis17 B Capra

240

18 A3 Bos juvenis19 A1 Bos?20 A1 Bos?22 A1 Bos juvenis23 A2 Capra24 A2 Capra25 C Ovis; Capra; Bos juvenis26 B Capra/Ovis27 C Ovis28 A1 Bos29 A2 Capra/Ovis? juvenis30 A2 Bos juvenis31 C 2 × Capra/Ovis?; 3 × Bos32 A2 Capra33 B Capra?/Ovis? juvenis34 A1 Bos?35 A2 Capra36 A2 Capra37 C Capra38 A3 Capra39 A3 Capra40 A3 Capra?/Ovis?41 C Capra42 C 2 × Capra?/Ovis?43 B Bos44 C 1 × Capra?Ovis?; 4 × Bos45 A3 Ovis?47 A2 Cervidae48 A2 Bos juvenis49 A2 Bos Juvenis50 A2 Bos?52 A2 Bos juvenis53 A1 Bos juvenis54 A3 Bos juvenis55 A2 Ovis juvenis56 C 9 × Bos juvenis57 B Bos?58 C 2 × Ovis59 D Bos juvenis60 A2 Cervidae61 B Bos juvenis62 A1 Bos

Aneks

241

64 A1 Bos65 C Capra/Ovis66 C Bos juvenis68 A2 Bos juvenis69 C Bos juvenis70 A2 Capra/Ovis juvenis71 A2 Capra72 D Bos73 A2 Ovis74 A2 Bos juvenis76 A3 Ovis?77 A2 Bos Juvenis78 A2 Ovis79 A2 Capra80 C Capra/Ovis juvenis81 A1 Bos juvenis82 A2 Capra83 A2 Bos84 A2 Capra/Ovis85 C 10 × Capra/Ovis juvenis87 B Bos89 C Bos; Capra90 A2 Cervidae91 C 2 × Bos; Bos juvenis92 C 5 × Bos94 C Bos juvenis95 C Bos96 A3 Capra97 C 3 × Capra; 4 × Capra/Ovis98 A1 Bos?100 A3 Ovis juvenis/Capra104 B Bos juvenis105 A2 Capra106 B Bos?107 A2 Capra/Ovis108 C Bos110 A3 Ovis?113 C Ovis114 A3 Ovis115 A2 Capra117 A2 Ovis118 B Bos juvenis

Appendix

242

123 B Ovis124 A3 Capra125 A3 Ovis?128 A3 Capra juvenis?129 B Capra/Ovis130 A3 Capra/Ovis131 D Ovis juvenis / Capra juvenis132 D 2 × Bos133 A3 Capra134 D Bos juvenis135 D Bos; Capra/Ovis137 C Ovis138 B Bos juvenis139 B Capra140 B Bos juvenis?141 C 2 × Bos juvenis142 A1 Bos?146 D Bos? Equus?148 B Cervidae149 B Capra151 C 1 × Bos; 2 × Bos juvenis152 D 4 × Bos; 1 × Bos juvenis 2 × Cervidae; 1 × Capra/Ovis157 A2 Cervidae158 A2 Bos juvenis159 A3 Capra/Ovis160 D Capra161 A3 Capra/Ovis162 A3 Ovis163 C 2 × Bos juvenis164 D Bos166 A2 Ovis167 C 2 × Bos juvenis168 C 5 × Bos juvenis169 D Capra170 B Ovis171 C Capra172 A2 Capra173 A2 Bos juvenis?174 A2 Ovis175 A2 Ovis176 C Bos178 D 2 × Bos juvenis; 3 × Bos

Aneks

243

180 A3 Capra181 B Capra182 A3 Capra183 C Bos juvenis184 C 3 × Capra/Ovis189 A1 Bos?190 A1 Bos194 C Bos; Capra juvenis? / Ovis juvenis?; Bos juvenis / Equus?; Bos?195 A2 Bos juvenis196 D Bos juvenis197 A2 Ovis198 C Capra/Ovis199 A2 Cervidae/Ovis?200 A2 Capra juvenis201 A2 Bos202 A2 Cervidae203 A2 Capra204 A2 Ovis206 C 2 × Bos; 2 × Bos juvenis, 2 × Capra juvenis207 A3 Ovis209 A3 Capra/Ovis211 A3 Capra/Ovis212 C 2 × Capra; 2 × Bos, 2 × Capra/Ovis215 D Capra217 C 2 × Capra; 1 × Bos juvenis218 C Capra/Ovis219 B Bos220 B Bos juvenis222 C Bos?223 C Capra/Ovis224 D Bos225 C Ovis226 C Bos juvenis?227 C Bos juvenis? / Equus juvenis?228 D Bos229 D Bos; Capra/Ovis230 D Capra/Ovis231 C Bos juvenis232 C Capra/Ovis juvenis?234 D Capra/Ovis235 D Bos juvenis

Appendix

244

236 C 3 × Bos237 C Bos238 D Bos juvenis239 C 2 × Bos240 A2 Capra241 A1 Bos242 C Bos? / Bos juvenis?244 A2 Bos245 C 2 × Bos246 C Bos; Capra/Ovis247 C Ovis?248 C Bos juvenis249 C Bos juvenis250 C Capra/Ovis251 A2 Bos juvenis253 A2 Capra/Ovis261 A1 Bos?264 A3 Bos267 C Bos; Capra; Capra/Ovis270 D Capra271 A1 Bos juvenis272 A2 Bos juvenis273 A1 Bos?274 A1 Bos?275 A1 Bos?276 C 6 × Bos; 2 × Bos?277 A3 Bos278 A2 Ovis279 A2 Bos juvenis280 A2 Bos juvenis288 C Capra289 A1 Bos290 A1 Bos291 A1 Bos292 A1 Bos?296 A3 Bos?297 A3 Capra298 C 6 × Bos juvenis; 1 × Bos299 A1 Bos306 A3 Ovis307 C 16 × Bos juvenis; 10 × Bos; 6 × Capra/Ovis; 1 × Mustevidae; 3 × Capra; 2 × Ovis

Aneks

245

309 D 3 × Capra; 8 × Bos; 1 × Bos?311 B Ovis312 B Bos; Capra/Ovis314 C 2 × Capra; 1 × Bos; 1 × Capra/Ovis315 C Ovis; Ovis?316 C Ovis317 A1 Bos319 A3 3 × Bos juvenis321 A3 Ovis322 A3 Ovis323 A3 Ovis?324 D 3 × Bos; 1 × Capra325 D Bos; Capra/Ovis326 D Capra/Ovis327 D 2 × Bos328 A3 2 × Bos332 A2 Capra/Ovis333 C 3 × Bos; 1 × Capra/Ovis?334 C Bos juvenis335 C Capra?336 C Bos338 C Bos339 C Bos juvenis342 A1 Bos344 A3 Bos345 D 3 × Bos; 1 × Ovis; 1 × Ovis?346 A2 Capra348 A3 Capra349 C Bos351 C Bos juvenis353 A2 2 × Capra/Ovis354 C Ovis355 C Capra/Ovis?356 C 4 × Bos juvenis; 1 × Bos; 1 × Capra357 A1 Bos358 A1 Bos361 A3 Ovis364 A2 Ovis365 A2 Capra/Ovis366 A2 Ovis367 A2 Bos juvenis368 C Capra/Capra juvenis

Appendix

246

373 B Bos376 B Bos377 D Bos378 A3 Bos379 C Bos juvenis380 C Bos382 B Bos1001 A3 Capra/Ovis1002 A3 Bos1003 C 2 × Bos; 1 × Capra/Ovis; 1 × Capra1004 A3 Capra/Ovis1006 C 6 × Bos juvenis1007 C Ovis1008 B 2 × Capra/Ovis1009 C Capra/Ovis1038 A3 3 × Bos1045 C Bos?1046 C Bos juvenis?1047 A2 Ovis1049 A3 Capra/Ovis1050 A3 2 × Bos?1051 C Capra1052 C Capra1054 D 5 × Bos1055 A1 Bos1057 A2 Bos juvenis1058 A2 Capra1062 A3 3 × Bos1063 C 3 × capra; 3 × Bos1064 C 12 × Bos1065 B Capra/Ovis?1067 A1 Bos1068 A1 Bos1096 C 2 × Bos juvenis; 1 × Capra/Ovis1098 C 1 × Bos; 2 × Capra1128 C 2 × Bos1287 C 5 × Bos; 2 × Bos juvenis; 1 × Capra1289 D Bos juvenis1290 C Capra1291 C Bos1292 A2 Capra/Ovis1293 B Bos juvenis

Aneks

247

1294 A3 Bos1295 D Bos1296 D 2 × Bos1298 C 3 × Bos juvenis; 1 × Bos1299 A3 2 × Bos1300 A2 Capra/Ovis1301 A3 Capra1303 A3 Bos juvenis1304 A3 Capra; Capra/Ovis1305 A3 Capra/Ovis1306 A3 2 × Capra; 1 × Bos1315 A1 Bos?1319 B Capra1320 B Capra/Ovis1321 B Capra1324 C Bos1326 D 3 × Bos1328 B Bos1331 C Ovis; Bos1332 D 2 × Bos; 1 × Ovis1333 C Bos1334 B Capra/Ovis1335 A3 3 × Bos1337 C Cervidae1338 D Equus; Bos1339 D Bos1340 A2 Bos juvenis?1342 A3 2 × Bos1343 A3 Bos1344 A3 Bos1345 A2 Bos1346 A3 Bos1347 A1 Bos1348 A1 Bos1350 A2 4 × Bos1351 A2, A3 Bos, Capra1352 A2 Bos1353 A2 2 × Bos1354 A2, A3 2 × Bos1355 A2 Bos1356 A3 Bos1357 A3 2 × Bos

Appendix

248

1358 A2 Bos1360 A2, A3 Capra; Bos1361 A2, A3 2 × Capra1362 A2 Bos1364 A1 Bos1365 A2 Bos1366 A2 Bos juvenis1367 C Capra1370 A3 Bos; Capra/Ovis1373 C 2 × Bos1374 B Bos1708 A2 Bos1906 B Bos1907 B Bos2081 A2 Bos2082 C Capra/Ovis2083 A3 2 × Capra/Ovis2084 A1 Bos?2085 C Capra/Ovis2086 C Bos2088 A3 Ovis2089 A2 Bos2090 A2 Bos2091 C Bos2092 C Bos juvenis2093 A2 Bos2094 A1 Bos?2095 C 2 × Bos; 1 × Capra2096 A1 Bos2097 C Bos; Bos juvenis2098 A1 Bos2101 A2 Bos juvenis2102 C Bos2103 A2 Capra/Ovis2104 A2 1 × Bos; 1 × Ovis; 2 × Capra/Ovis2105 C Cervidae2106 A1 Bos2108 C Bos2109 A3, D 2 × Bos2110 A1 Bos?2111 C Bos2112 A3 Bos

Aneks

249

2113 C Capra2114 C Bos; Capra2115 A3 Ovis2116 A2 Capra2117 A1 Bos2118 A3 Bos juvenis2120 A2 Bos2121 A1 Bos2122 C Capra/Ovis2125 C Capra; Bos2126 C Bos2129 A1 Bos2130 B Ovis2131 A3 Bos2133 A2 2 × Capra/Ovis; 1 × Ovis juvenis2134 A1 Bos?2135 C Bos2136 C Bos2137 A2 Bos juvenia2138 A3 Bos2139 A2 Capra; Bos2140 A1 Bos2141 C Bos2142 D Bos2143 C Capra2144 A2 Bos juvenis2145 C Bos2147 A1 Bos2149 D Bos2154 C Bos juvenis2155 C Capra2156 D Bos2158 A3 Bos2159 A3 Bos2162 C Ovis2163 B Capra juvenis / Ovis juvenis2161 A1 Bos2165 A1 Bos juvenis2169 C Capra2171 A1 Bos2173 A1 Bos2174 A1 Bos

Appendix

250

2178 C Ovis2182 C Bos2184 A2 Bos2185 A2 Capra2187 A1 Bos2188 C Bos juvenis2189 A2 Capra2190 A2 Capra2191 A2 2 × Capra2196 C Bos juvenis2197 C Bos juvenis2199 A1 Bos2200 C Cervidae2201 C Bos juvenis2202 C Bos juvenis2204 A2 Capra2205 C Capra2207 A2 Bos2208 A1 Bos2209 C Bos2211 D Bos2212 A2 Bos2213 A3 Bos2215 A1 Bos2306 A3 Bos2307 A2 2 × Bos juvenis2308 A3 2 × Bos2309 C 2 × Bos; 1 × Capra2312 C Capra2313 C Capra/Ovis2314 C Bos2315 D 2 × Bos2316 C Bos2319 A2, C Bos juvenis, Capra/Ovis2320 C Capra2321 A1 Bos2322 A2 Capra/Ovis2324 C Bos juvenis2327 A2 3 × Bos2328 D Ovis2329 D Bos?2330 C Bos?

Aneks

251

2331 C, D Capra; Bos2332 A1 Bos2334 A2 Bos2335 C Bos2336 A3 Capra/Ovis2337 A2, A3, C 3 × Bos; 1 × Capra/Ovis2338 A3 Capra; Bos2339 C Bos2340 A3 Bos juvenis2341 A2 Capra2342 A3 Bos2343 C Bos; Capra

Appendix

253

Wykaz skrótów / List of abbreviations„AAP” - Acta Archaeologica Pomoranica, Szczecin

„AHP” - Archaeologia Historica Polona, Toruń

„BS” - Baltische Studien, Stettin

„GW” - Gdańsk Wczesnośredniowieczny, Gdańsk

„IA” - Informator Archeologiczny, Warszawa

„KHKM” - Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, Warszawa

„LSAK” - Lübecker Schriften zur Archäologie und Kulturgeschichte, Lübeck

„Mbl“ - Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte, Stettin

„MW” - Materiały Wczesnośredniowieczne, Warszawa

„MZP” - Materiały Zachodniopomorskie, Szczecin

„PomAnt” - Pomorania Antiqua, Gdańsk

„PZ” - Przegląd Zachodni, Poznań

„PZP” - Przegląd Zachodniopomorski, Szczecin

„ROB” - Berichten van de Rijksdients voor het Ouheikundig Bodemonderzoek, Amersfoort

„SlAnt” - Slavia Antiqua, Warszawa-Poznań

„SprArch” - Sprawozdania Archeologiczne, Kraków

„ZfAM” - Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters, Bonn

Das Handwerk - „Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum”, t. 5, red. M. Gläser, Lübeck 2006

In gremio - In gremio – in praxi. Studia nad średniowiecznym skórnictwem, red. A.B. Kowalska, B. Wywrot-Wyszkowska, Szczecin 2009

Źródła / Historical sourcesKsięga Braci Mendel

Die Hausbücher der Nürnberger Zwölfbrüderstiftungen, Digitale Erschließung und Edition von Handwerkerdarstellungen des 15.-19. Jahrhunderts, www.nuernberger-hausbuecher.de.

PUB V, 1881, Pommersches Urkundenbuch, t. V, wyd. Prümers, Stettin.

BIBLIOGRAFIABIBLIOGRAPHY

254

Abramowicz Andrzej

1962 Strój, (w:) Studia nad genezą polskiej kultury artystycznej, Łódź, 61-76.

Alper Götz

2006 Das Braunschweiger Handwerk im Mittelalter und in der frühen Neuzeit, (w:) Das Handwerk, 157-182.

Ameisenowa Zofia

1961 Kodeks Baltazara Behema, Warszawa.

Andrzejewska Aldona

2009 Wykorzystanie surowców wtórnych oraz odpadów produkcyjnych w średniowiecznym Bytomiu, (w:) Wytwórczość w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, „AHP” 18, 209-217.

Antropova J.V., Toropova E.V.

2001 Srednevekovaja kořanaja obuv staroj Russi, pervyje rezultaty issledovanija, (w:) Novgorod i nov-gorodskaja zemlia. Istorija i archeologija, Novgorod, 245-257.

Arndt Betty

2006 Archäologische Befunde zum Handwerk im mittelalterlichen Göttingen, (w:) Das Handwerk, 183-197.

Atkinson David, Foreman Martin

1992 The leather, (w:) Excavations at 33-35 Eastgate, Beverly 1983-86, „Sheffield Excavation Re-ports” 3, 175-187.

Ayers Brian S.

2006 Craft industry in Norwich from 12th to the 18th century, (w:) Das Handwerk, 27-46.

Bartczak Anna

1997 Z dziejów browarnictwa szczecińskiego, „MZP” 43, 303-323.

Bartlett Robert

2006 Panorama średniowiecza, Warszawa.

Bebre Viktorija

1983 Ādas apavi Rīgā 13.–14. GS., „Arheolologija un etnogrāfija” 14, 125-141.

1987 Tipy kořanoj obuvi Rigi XII-XIV vv. i ich areały, „Kratkie Soobščenija” 190, 25-31.

Bethe Hellmuth

1933 Stettiner Goldschmiede und ihre Werke von Anfang des 15. bis zum Anfang des 19. Jahrhunderts, „Mbl“ 47, 33-42.

Literatura / Literature

Literatura

255

1940 Stettiner Goldschmiede und ihre Werke von Anfang des 15, bis zum Anfang des 19. Jahrhunderts, „Mbl“ 54, 16-20.

Beutmann Jens

2007 Untersuchungen zu Topographie und Sachkultur des mittelalterlichen Zwickau. Die Ausgra-bungen im Nordwesten des Stadtkerns, „Veröffentlichungen des Landesamtes für Archäologie mit Landesmuseum für Vorgeschichte“ 49, Dresden.

Białecki Tadeusz

1999a Chyżyn (Kessin), (w:) Encyklopedia Szczecina, t. 1, red. T. Białecki, Szczecin, 158.

1999b Dreger Friedrich, (w:) Encyklopedia Szczecina, t. 1, red. T. Białecki, Szczecin, 206.

2000 Ulice Starego Miasta, (w:) Encyklopedia Szczecina, t. 2, red. T. Białecki, Szczecin, 552-553.

Biedermann Hans

2005 Leksykon symboli, Warszawa.

Blaževičius Povilas

2009 Vaikų žaislai ir žaidimai XIII-XVIII A. Lietuvoje (remiantis archeologijos duo menimis), „Lie-tuvos Archeologija” 33, 71-119.

Blomquvist Ragnar

1938 Medeltida skor i Lund. Fynden från kvarteret Apotekaren nr 5, „Kulturen” 1938 (1939), 189-219.

Blomqvist Ragnar, Mårtensson Anders W.

1963 Thulegrävningen 1961, „Archaeologia Lundiensia” 2, Lund.

Blusiewicz Karolina

2009a Obuwie warszawskie w XIV-XVII wieku. Przemiany w technice szewskiej, (w:) Wytwórczość w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, „AHP” 18, 121-139.

2009b Obuwie warszawskie z XIV-XVIII wieku ze zbiorów archeologicznych Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, „Archeologia dawnej Warszawy”, t. 1, red. W. Pela, Warszawa.

Blümcke Otto

1884 Die Handwerkszünfte im mittelalterlichen Stettin, Stettin.

1885 Die St. Laurentius-Bruderschaft der Träger in Stettin, „BS“ 35, 267-359.

1887 Stettins Hansische Stellung und Heringshandel in Schonen, „BS“ 37, 97-288.

Bogucka Maria

1962 Gdańsk jako ośrodek produkcyjny w XIV-XVII wieku, Warszawa.

2005 Sztuka w historii. Kilka refleksji historyka, (w:) Dzieło sztuki: źródło ikonograficzne czy coś więcej? Materiały sympozjum XVII Powszechnego Zjazdu Historyków w Krakowie, 15-18 września 2004, red. M. Fabiański, Warszawa, 9-18.

Literature

256

Borejszo Maria

1990 Nazwy ubiorów w języku polskim do roku 1600, Poznań.

Borkowski Jacek

2006 Pozostałości nowożytnego rzemiosła garbarskiego na stanowisku 94 w Słupsku, woj. pomorskie, (w:) Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, S. Moź-dzioch, M. Rębkowski, Szczecin-Wrocław, 315-327.

Boucher François

2004 Historia mody. Dzieje ubiorów od czasów prehistorycznych do końca XX wieku, Warszawa.

Brisbane Mark A.

1992 The archaeology of Novgorod, Russia, “The Society for Medieval Archaeology, Monograph Se-ries” 13, London.

Buśko Cezary

1999 Pracownia garbarska, (w:) Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście. Parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, red. C. Buśko, J. Piekalski, „Wratislavia Antiqua”, t. 1, Wrocław, 92-95.

Cameron Esther

2000 Sheaths and Scabbards in England AD 400-1100, “BAR British Series” 301, Oxford.

2007 Scabbards and Sheaths from Viking and Medieval Dublin, Medieval Dublin Excavations 1962-81, Series B 8, Dublin.

Caroll-Spillecke Maureen

1993 Die Untersuchungen im Hof der Neuen Universität in Heidelberg, „Materialhefte zur Archäologie in Baden-Württemberg“ 20, 68-70.

Carter Alan, Clarke Helen

1977 Leather objects, (w:) Excavations in King’s Lynn 1963-1970, red. A. Carter, H. Clarke, London, 349-366.

Cehak-Hołubowiczowa Helena

1954 Trzewiki opolskie, „Dawna Kultura” 1, 7-13.

Ceynowa Beata

2009a Rękawice skórzane z badań gdańskich w sezonach 2005-2007, (w:) XVI Sesja Pomorzoznawcza, część 2, Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, „AAP”, t. 3, Szczecin, 229-239.

2009b Obuwie ochronne znalezione w Gdańsku – problematyka i metody badawcze, (w:) In gremio, 95-112.

2009c Problem importu obuwia w Gdańsku w 1 połowie XVI w. na przykładzie znalezisk części butów ze stanowiska Lastadia, (w:) Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński, Z. Borcowski, Gdańsk, 389-401.

2012 Conservation and restoration of leatherwork recovered from excavations in Gdańsk, (w:) Parchment and leather heritage. Conservation-Restoration, red. E. Jabłońska, T. Kozielec, Toruń, 311-320.

Literatura

257

Chłopocka Helena

1948 Początki Szczecina, „Roczniki Historyczne” 17, 281-335.

1952 Lokacja Szczecina na prawie magdeburskim, „PZ” 8, 612-626.

Cinthio Maria

1976a Garveri- och skomakerihantering. Uppgrävt förflutet för PK-banekn i Lund. En investering i arkeologi, „Archaeologia Lundensia“ 7.

1976b Skor, Uppgrävt förlutet för PK-banken i Lund, red. A.W. Mårtensson, „Archaeologia Lundensia“ 7, 307-316.

Cnotliwy Eugeniusz

1980 Późnośredniowieczna studnia-latryna na dziedzińcu zamku książąt pomorskich w Szczecinie, „MZP” 26, 333-395.

1987 Stan, potrzeby i program badań archeologicznych szczecińskiego Podzamcza oraz wyniki prac w latach 1986-1987, „PZP” 2/3 (31), 133-149.

1992 Początki i rozwój średniowiecznej siedziby książęcej w Szczecinie, (w:) Zamek książęcy w Szczecinie, Szczecin, 9-30.

1994 Późnośredniowieczne obuwie ochronne z badań na Podzamczu w Szczecinie, „MZP” 40, 201-210.

1996a Szczecin u schyłku wczesnego i w późnym średniowieczu w świetle najnowszych badań archeologicznych, (w:) 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim, red. E. Wilgocki, P. Krajewski, M. Dworaczyk, D. Kozłowska, Szczecin, 153-170.

1996b Szczecin w drugiej połowie XII i w XIII w. w świetle ostatnich badań archeologicznych, „PZP” 11/1(40), 7-41.

2004 Wyroby ze skóry z wykopu 5 na stanowisku 1 w Wolinie, „MZP” NS I/1, 167-202.

Cnotliwy Eugeniusz, Łosiński Władysław

1995 Szczecin/Stettin. Vom frühstädtischen Zentrum zur Lokationsstadt, „SlAnt” 36, 73-92.

Cnotliwy Eugeniusz, Nawrolski Tadeusz

1996 Pyrzyce – miasto lokacyjne. Wyniki badań ratowniczych w wykopach budowlanych w latach 1959-1975, „MZP” 42, 284-343.

Cowgill Jane, de Neergaard Margrethe, Griffiths Nick

2008 Knives and Scabbards, „Medieval Finds from Excavations in London” 1, London.

Dahlbäck Göran

1983 Skor och andra läderföremål, (w:) Helgeandsholmen: 1000 år i Stockholms ström, „Stockholmsmonogra-fier“ 48, Stockholm, 217-240.

Dahlerup Koch Hanne

1998 Læder, (in:) Viborg Søndersø 1000-1300. Byarkæologiske undersøgelser, Viborg, 157-183.

Deevy Mary

1998 Medieval ring brooches in Ireland. A study of jewellery, dress and society, Monograph Series No. 1, Dublin.

Literature

258

Drabina Jan

1998 Życie codzienne w miastach śląskich XIV i XV w., Wrocław.

Drążkowska Anna

2000 Wyroby skórzane, (w:) Wczesnośredniowieczne mosty przy Ostrowie Lednickim, t. 1, Mosty traktu gnieź-nieńskiego, red. Z. Kurnatowska, Lednica-Toruń,189-199.

2007a Obuwie typu mule wydobyte na Starym Mieście w Toruniu, „Materiały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, z. 12, 71-76.

2007b Obuwie z połowy XVIII wieku wydobyte z krypty w kościele p.w. św. Józefa w Pułtusku, (w:) Pułtuskie osobliwości, red. A. Henrykowska, R. Lolo, Warszawa, 37-50.

2007c Późnośredniowieczne patynki z badań archeologicznych w Toruniu, „AHP” 17, 423-432.

2009a Próba identyfikacji formy średniowiecznych skórzanych toreb z Torunia na podstawie źródeł ikonogra-ficznych, (w:) In gremio, 113-122.

2009b Późnośredniowieczne skórzane obuwie wydobyte na Starym Mieście w Toruniu, „PomAnt” 22, 233-250.

2009c Jedwabne obuwie wydobyte z krypt grobowych, „PomAnt” 22, 223-232.

2011 Historia obuwia na ziemiach polskich od IX do końca XVIII wieku, Toruń.

Drążkowska Anna, Grupa Małgorzata

2009 Próba przeprowadzenia rekonserwacji zabytków skórzanych przy wykorzystaniu techniki suszenia próż-niowego w niskich temperaturach, „SprArch” 61, 407-417.

Drążkowska Anna, Grupa Małgorzata, Płóciennik Przemysław, Rybka Krzysztof, Szatkowski Janusz, Zawadzka Anna

2011 Using vacuum freeze-drying for archeological leather conservation, „SprArch” 63, 357-385.

von Driel-Murray Carol

1988/89 Zwaardscheden en andere vondsten uit de 14de eeuw uit de marktenroute Leiden, „Bodemonderzoek in Leiden“ 11/12, 153-202.

Dulinicz Marek, Moszczyński Waldemar Andrzej

1998 Wczesnośredniowieczne osady w Miszewie Strzałkowskim i Wykowie, (w:) Osadnictwo pradziejowe i wczes-nośredniowieczne w dorzeczu Słupianki, pod Płockiem, „Archeologia Mazowsza i Podlasia. Studia i Mate-riały” 1, 109-143.

Dworaczyk Marek, Kowalska Anna B.

2003 Kultura życia codziennego i przejawy kultury elitarnej – analiza typologiczno-funkcjonalna źródeł, (w:) Szcze-cin 2003, 295-321.

w przygotowaniu do druku Wykop II, (w:) Civitas et urbs Szczecin od średniowiecza do współczesności. Pół-nocna część suburbium (kwartał I).

Dworaczyk Marek, Słowiński Sławomir

1998 Przebieg umocnień wczesnośredniowiecznego podgrodzia w Szczecinie w świetle ostatnich badań, „AAP” t. 1, Szczecin, 279-298.

Eberle Lidia

1979 Zabytki skórzane z fosy Zamku Warszawskiego, „Rocznik Warszawski” 15, 113-123.

Literatura

259

Egan Geoff

1998 The medieval Household: Daily Living c. 1150-1450, „Medieval finds from excavations in London” 6, London.

2006 Archaeological evidence for craft working in London c.1100-1800, (w:) Das Handwerk, 47-69.

Egan Geoff, Pritchard Frances

1991 Dress accessories c.1150-c.1450, „ Medieval Finds From Excavations in London”, t. 3, London.

Evans Dave H.

2006 Crafts and industries in Beverly and Hull from 1200 to 1799, (w:) Das Handwerk, 71-91.

Fenske Reiner

2005 Archäologische und bauhistorische Untersuchungen im Untergrund – Die Marienkirche in Neubranden-burg, (w:) Archäologie unter dem Strassenpflaster, „Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mecklenburg -Vorpommerns“ 39, 371-374.

Filipowiak Władysław

1974 Die Entwicklung der Stadt Wolin vom 9. bis zum 12. Jahrhundert, (w:) Vor- und Frühformen der euro-päischen Stadt in Mittelalter, Bericht über ein Symposium in Reinhausen bei Göttingen in der Zeit vom 18. bis 24 April 1972, red. H. Jankuhn, Göttingen, 189-208.

1999 Wolin und Szczecin – Hafen und Topographie der Mittelalterlichen Stadt, (w:) Maritime Topography and the Medieval Town, red. J. Bill, L. Clausem, Copenhagen, 61-70.

2003 Wolin – most na przeprawie?, (w:) Res et fontes, red. T. Galiński, E. Wilgocki, Szczecin, 143-158.

Fingerlin Ilse

1971 Gürtel des hohen und späten Mittelalters, München.

1995 Der Lederabfall, (w:) Die Latrine des Augustinereremiten-Klosters in Freiburg im Breisgau, „Material-hefte zur Archäologie in Baden-Württemberg“ 31, 129-265.

Flechsig Eduard

1928 Albrecht Dürer, sein Leben und seine künstlerische Entwicklung, Berlin.

Formazin Walter

1937 Das Brauwesen in Pommern bis zum Beginn des 19. Jahrhunderts, „Pommern Einst und Jetzt“ 1, Greifswald.

Frankowska-Makała Monika

2004a Szczeciński cech złotników od średniowiecza do początku XVII wieku, „MZP” I/2, 65-74.

2004b Średniowieczne srebrne ozdoby w skarbie ze szczecińskiego Podzamcza, (w:) Terra transoderana. Sztuka Pomorza Zachodniego i dawnej Nowej Marchii w średniowieczu, red. M. Glińska, K. Kroman, R. Ma-kała, Szczecin, 203-215.

Gaedke Walter

1931 600 Jahre Kürschnergewerk zu Stettin, Stettin.

Gaziński Radosław

1999 Garbarstwo, (w:) Encyklopedia Szczecina, t. 1, red. T. Białecki, 271.

Literature

260

Geremek Bronisław

2003 Ludzie marginesu w średniowiecznym Paryżu XIV-XV wiek, Poznań.

Głosek Marian

1990 Miecze, (w:) Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, red. A. Nadolski, Łódź, 23-40.

1998 Broń biała, (w:) Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1450-1500, red. A. Nowakowski, Toruń, 23-40.

Goodall Ian H.

1990 Tanning, currying, and leather-working tools, (w:) M. Biddle, I. Goodall, D. Honton, Object and Econo-my in Medieval Winchester. Artifacts from medieval Winchester, „Winchester Studies” 7, Oxford 247-251.

Goubitz Olaf

1992 De ledervondsten, (w:) Van boerenerf tot Bibliotheek. Historisch, Bouwhistorisch en archeologisch on-derzoek van het voormalig Wolters-Noordhoff-Complex te Groningen, red. P.H. Broekhuizen, H. van Gangelen, K. Helfrich, G.L. Kortekaas, R.H. Alma en H.T., Groningen, 475-491.

2007 Purses in Pieces. Archaeological finds of late medieval and 16th-century leather purses, pouches, bags and cases in the Netherlands, Zwolle.

Goubitz Olaf, van Driel-Murray Carol, Groenman-van Waateringe Willy

2001 Stepping through the Time. Archaeological Footwear from Prehistoric Times until 1800, Zwolle.

Grenander-Nyberg Gertrud

1985 Die Lederfunde aus der frühgeschichtlichen Wurt Elisenhof, (w:) Die Frühgeschichtliche Marschensie-dlung beim Elisenhof in Eiderstedt, t. 5, Frankfurt am Mein-Bern-New York, 220-251.

Grenz Rudolf

1961 Die slawischen Funde aus dem hannoverschen Wendland, Neumünster.

Grew Francis, de Neergaard Margrethe

1988 Shoes and pattens, „Medieval finds from excavations in London” 2, London.

2001 Shoes and pattens, „Medieval finds from excavations in London” 2, (wydanie 2), London.

Gręzak Anna

2009 Możliwości poznania skórnictwa na podstawie szczątków zwierzęcych, (w:) In gremio, 123-135.

Groenman-van Waateringe Willy

1969 A medieval House site in Amsterdam, „ROB“ 19, 250-257.

1976 Schuhe aus Wijk bij Duurstede, „ROB“ 26, 189-197.

1980 Die Stellung der Lübecker Lederfunde im Rahmen der Entwicklung der mittelalterlichen Schuhmode, „LSAK“ 4, 169-174.

1984 Die Lederfunde von Haithabu, „Berichte über die Ausgrabungen in Haithabu“, 21, Neumünster.

1988 Leather from medieval Svendborg, „The Archaeology of Svendborg, Denmark” 5, Svendborg.

Groenman-van Waateringe Willy, Gurain Anthonie Johannes

1978 Das Leder von Lübeck, Grabung Königstrasse 59, „LSAK“ 1, 161-173.

Literatura

261

Groenman-van Waateringe Willy, Velt L.M.

1975 Schuhmode im späten Mittelalter. Funde und Abbildungen, „ZfAM“ 3, 95-119.

Groszewska Agnieszka

2010 Kilka uwag na temat średniowiecznego obuwia dziecięcego na podstawie wybranych znalezisk, (w:) Ży-cie codzienne przez pryzmat rzeczy, red. S. Wadyl, P. Kucypera, Toruń, 333-338.

Grupa Małgorzata

2012a Conservation methods of archaeological leather applied in the Institute of Archaeology of NCU in Toruń, (w:) Parchment and leather heritage. Conservation-Restoration, red. E. Jabłońska, T. Kozielec, Toruń, 321-328.

2012b Wełniane tekstylia pospólstwa i plebsu gdańskiego (XIV-XVII w.) i ich konserwacja, Toruń.

Gutkowska-Rychlewska Maria

1968 Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Gutsche Edda

2012 Malarze, miejscowości i widoki Pomorza Zachodniego w pierwszej połowie XX wieku, część 2, Pruszcz Gdański.

Gwiazdowska Ewa

2001a Widoki Szczecina. Źródła ikonograficzne do dziejów miasta od XVI wieku do 1945 roku, Szczecin.

2001b Zainteresowanie pomorską kulturą materialną szczecińskiego malarza Augusta Ludwika Mosta (1807-1883). [Na podstawie szkiców zachowanych w Muzeum Narodowym w Szczecinie], (w:) Życie dawnych Pomorzan, t. 1, red. W. Łysiak, Bytów-Poznań, 91-108.

Hald Margrethe

1972 Primitive Shoes. An Archaeological-Ethnological Study Based upon Shoe Finds from the Jutland Penin-sula, „Publications of the National Museum of Denmark Archaeological-Historical Series” 1, t. 13.

Harjula Janne

2005 Sheaths, scabbards and grip coverings. The use of leather for portable personal objects in the 14th–16th cen-tury Turku, Turku.

2008 Before the heels. Footwear and shoemaking in Turku in the Middle Ages and the beginning of the early modern period, Turku.

Hartley Dorothy

1931 Medieval costume and how to recreate it [reprint Mineola-New York 2003].

Heege Andreas

2006 Archäologische Handwerksnachweise in Einbeck, (w:) Das Handwerk, 211-222.

Heindel Ingo

1990 Riemen- und Gürtelteile im westslawischen Siedlungsgebiet, Berlin.

Hensel Witold

1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej, wyd. IV uzupełnione, Warszawa.

Literature

262

Hofmeister Adolf

1940 Die älteste Erwähnung von Stettin, „Mbl“ 54, 1-7.

Hołubowicz Włodzimierz

1956 Opole w wiekach X-XII, Katowice.

Ilustrowana historia2008 Ilustrowana historia strojów. W co ubierali się ludzie, czyli moda od czasów starożytnych do XIX wie-

ku. Klasyczne ryciny Friedricha Hottenrotha i Auguste’a Racineta, konsultacja Melissa Leventon, Warszawa.

In gremio2009 In gremio – in praxi. Studia nad średniowiecznym skórnictwem, red. A.B. Kowalska, B. Wywrot-

-Wyszkowska, Szczecin.

Izjumova S.A.

1959 K istorii koževennogo i sapožnogo remesla Novgoroda Velikogo, „Materialy i Issledovanija po Archeolo-gii SSSR” 65/2, 193-222.

1967 Leather-working and Shoemaking, (w:) Novgorod the Great: Excavations at the Medieval City, 1951-62. Directed by A.V. Artsikhovsky, B.A. Kolchin, red. M.W. Thompson, New York, Washington, 82-84.

Jagielska Irena

2009 Zastosowanie liofilizacji do konserwacji zabytków skórzanych z badań archeologicznych, (w:) In gremio, 157-165.

Jakimowicz Beata, Rodzik Irena

2009 Konserwacja i rekonstrukcja zabytków skórzanych, (w:) In gremio, 147-155.

Janowski Andrzej, Kurasiński Tomasz

2010 Miecz i pochwa – razem i osobno. Wstęp do problematyki, (w:) Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbrojeniem średniowiecznym, red. P. Kucypera, P. Pudło, G. Żabiński, Toruń, 74-115.

Jasiewicz Zbigniew

1960 Z etnograficznych badań nad rzemiosłem ludowym, (w:) Dzieje ziemi słupeckiej, Słupca, 175-178.

1964 Garbarstwo, (w:) Kultura ludowa Wielkopolski, t. 2, red. J. Burszta, Poznań, 565-602.

Kajkowski Kamil

2010 Średniowieczny Bytów w świetle źródeł archeologicznych, „PomAnt” 23, 235-247.

Kajzer Leszek

1976 Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonograficznych, Wrocław.

Karasiewicz Krzysztof

2001 Średniowieczne wyroby złotnicze z podgrodzia gdańskiego. Stanowisko 2, „PomAnt” 18, 307-387.

Kaszewska Eleonora

1960 Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Kałdusie, pow. Chełmno (badania w 1957 r.), „Prace i Materia-ły Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna” 5, 143-181.

Literatura

263

Kaute Peter

1998 Schuhleisten und Spielbrett aus Greifswald, „Archäologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern“ 5, 131-136.

Kaźmierczyk Józef

1970 Wrocław lewobrzeżny we wczesnym średniowieczu, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Keene Derek

1990 Tanning, (w:) M. Biddle, I. Goodall, D. Honton, Object and Economy in Medieval Winchester. Artifacts from medieval Winchester, „Winchester Studies” 7, Oxford, 243-245.

Klonder Andrzej

2009 Buty chłopskie: z oferty handlowej niewielkich miast Polski centralnej dla wsi w XVII wieku, (w:) Folwark – wieś – latyfundium: gospodarstwo wiejskie w Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Muszyńska, Sz. Kazusek, J. Pielas, Kielce, 211-217.

Knorr Heinz Arno

1938 Die slawischen Messerscheidenbeschläge, „Mannus“ 30, 479-545.

Kochanowska Janina

2011 Perły Pomorza, Szczecin.

Konczewska Magdalena

2009 Czy przy ulicy Szewskiej we Wrocławiu mieszkali w średniowieczu szewcy? Próba interpretacji wyników badań archeologicznych, (w:) In gremio, 83-93.

2010 Obuwie, (w:) Ulice średniowiecznego Wrocławia, „Wratislawia Antiqua” 11, red. J. Piekalski, K. Wa-chowski, Wrocław, 223-235.

2011 Obuwie zdobione w średniowiecznym Wrocławiu, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 53, 259-282.

Konczewska Magdalena, Wachowski Krzysztof

2010 Noże i pochwy, (w:) Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, „Wratislawia Antiqua”, t. 11, Wrocław, 278-290.

Koszałka Joanna

2005 Pozostałości roślinne z warstw kulturowych rynku staromiejskiego w Białogardzie (stanowisko 83), (w:) XIV Sesja Pomorzoznawcza, t. 2, Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. M. Fu-dziński, H. Paner, Gdańsk, 275-289.

Kottwitz W.

1899 Geschichte der Stettiner Bäkerinnung und der Stadt Stettin, Stettin.

Kowalczyk Małgorzata

1986 Raciąż – średniowieczny gród i kasztelania, „Archaeologia Baltica” 6.

Kowalska Anna Bogumiła

1997 Późnośredniowieczne zabytki skórzane z Pyrzyc, „MZP” 42, 219-272.

Literature

264

1999a Zabytki skórzane ze średniowiecznej studni odkrytej na terenie szczecińskiego suburbium, „MZP” 45, 259-282.

1999b Wczesnośredniowieczne obuwie skórzane z Wolina, „MZP” 45, 219-258.

2003a Zabudowa mieszkalno-gospodarcza, (w:) Szczecin 2003, 273-288.

2003b Podsumowanie – zbiorczy komentarz interpretacyjny, (w:) Szczecin 2003, 341-346.

2003c Wyroby z żelaza, (w:) Szczecin 2003, 309-312.

2003d Początki rzemiosła szewskiego we wczesnośredniowiecznym Wolinie, (w:) Res et fontes, red. T. Galiński, E. Wilgocki, Szczecin, 159-170.

2004 Interwencyjne badania archeologiczne na Starym Mieście w Szczecinie, „MZP” 1 NS/1, 227-251.

2007 Shoemaking in Medieval Szczecin and Wolin, „Offa” 61-62 (2004/05), 435-454).

2009a Pierwsze średniowieczne przedmioty skórzane z zachodniej części Starego Miasta w Szczecinie, (w:) XVI Sesja Pomorzoznawcza, „AAP”, t. 3, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński, Szczecin, 37-47.

2009b In gremio-in praxi w badaniach nad wczesnośredniowieczną wytwórczością skórniczą na Pomorzu, (w:) In gremio, 39-58.

2009c Archeologia o średniowiecznym skórnictwie na ziemiach polskich. Zarys problematyki, (w:) In gremio, 193-247.

2009d Dom szewca, czy szewc w domu?, (w:) Ad Oderam fluvium, księga dedykowana pamięci Edwarda Dą-browskiego, red. B. Gruszka, Zielona Góra, 529-536

2009e Przedmioty ze skóry, Aneks, (w:) XVI Sesja Pomorzoznawcza, „AAP”, t. 3, red. A. Janowski, K. Kowal-ski, S. Słowiński, Szczecin, 25-26.

2009f Średniowieczne przedmioty skórzane z badań ratowniczych w Szczecinie-Dąbiu, (w:) XVI Sesja Pomo-rzoznawcza, „AAP”, t. 3, red. A. Janowski, K. Kowalski, S. Słowiński, Szczecin, 49-55.

2009g „Stare” i „nowe” w średniowiecznym szczecińskim rzemiośle szewskim, (w:) Stare i nowe w średniowieczu. Pomiędzy innowacją a tradycją, „Spotkania Bytomskie”, t. 6, red. S. Moździoch, Wrocław, 229-249.

2010a Wytwórczość skórzana we wczesnośredniowiecznym Szczecinie, Szczecin.

2010b Szczecin – natura arteque aequaliter munitum town, (w:) Die Befestigungen, „Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum“, t. 7, red. M. Gläser, Lübeck, 553-563.

2010c Wczesnośredniowieczne proce ze Szczecina – groźna broń, skuteczne narzędzie czy dziecięca zabawka?, „MZP” t. 4-5/1, 151-166.

2011 Archeologia o dzieciach w średniowiecznym Szczecinie, (w:) Ekskluzywne życie – dostojny pochówek. W kręgu kultury elitarnej wieków średnich, „Wolińskie Spotkania Mediewistyczne”, t. 1, red. M. Ręb-kowski, Wolin, 66-83.

2012a Uwagi na temat haftów na wczesnośredniowiecznym obuwiu skórzanym ze Szczecina, (w:) Z najdaw-niejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. A. Jaszewska, Zielona Góra, 313-319.

2012b From a Homemade Product to Guild Production – the Development of Leather Production in the Early Medieval Szczecin, Beiträge zur Ur- und Frühgeschichte Mitteleuropas, t. 64, 139-144.

2013 Rzemiosło szewskie wczesnośredniowiecznego Wolina, (w:) Wolin wczesnośredniowieczny, „Origines Polonorum”, t. 6, cz. 1, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa, 201-234.

Kowalska Anna Bogumiła, Słowiński Sławomir

2008 Szczecin. Standards of living in a medieval town, (w:) Lübecker Kolloquium zur Stadtarchäologie im Hanseraum VI: Luxus und Lifestyle, red. M. Gläser, Lübeck, 493-507.

Kozińska Bogdana

1999 Kłodna, ulica, (w:) Encyklopedia Szczecina, red. T. Białecki, Szczecin, 443-444.

Literatura

265

Krabath Stefan

2001 Die hoch- und spätmittelalterlichen Buntmetallfunde nördlich der Alpen. Eine archäologisch-kunsthisto-rische Untersuchung zu ihrer Herstellungstechnik, funktionalen und zeitlichen Bestimmung, „Interna-tionale Archäologie“ 63.

Krabath Stefan, Lambacher Lothar, Kluge Bernd, Rehberd Rolf

2006 Der Pritzwalker Silberfund. Schmuck des späten Mittelalters, Pritzwalk.

Krzywicki Edward

1950 W garbarni skór twardych, „Zwiedzamy zakłady i fabryki”, z. 13, Wrocław.

Kuncevičius Albinas

2005 Lietuvos viduramžių archeologija, Vilnius.

Kurbatov Aleksander V.

1997a Kořanyje izdelja srednevekovogo Oreszka, (w:) Pamiatki stariny. Koncepcji. Otkrytija. Versii, t. 1, S-Peter-burg – Pskov, 270-280.

1997b Rannesrednevekovaja obuv Povolchov’ja i voprosy složenija gorodskogo remesla, (w:) Drevnosti Povol-chov’ja, St. Petersburg, 117-128.

2001 Kořevennoje proizvodstvo v leksike berestiannych gramot, (w:) Staroladožskij Sbornik, vyp. 4, S-Peter-burg – Staraja Ladoga, 10-21.

2004 Koževennoje proizvodstvo Tveri XIII-XV vv., S-Peterburg.

Kurnatowscy Zofia i Stanisław

2004 Możliwości poznawczego wykorzystania źródeł archeologicznych, (w:) Ad fontes. O naturze źródła his torycznego, „Acta Universitatis Wratislaviensis” no 2675, historia CLXX, Wrocław, red. S. Rosik, P. Wiszewski, 33-47.

Labuda Gerard

1952 Problematyka badań wczesnodziejowych Szczecina, „PZ” 8, 537-578.

1985 Przegląd źródeł i literatury do dziejów Szczecina do 1805 roku, (w:) Dzieje Szczecina. Wiek X-1805, t. 2, red. G. Labuda, Warszawa-Poznań, 749-766.

Larsen Arne J.

1970 Skomaterialet fra Utgravningene i Borgund på Sunnmøre 1954-1962, „Årbok for Universitetet i Bergen – Humanistisk Serie” 1, Bergen.

1992 Footwear from the Gullskoen Area of Bryggen, „The Bryggen Papers” 4.

Lasek Wiktor

1954 Materiałoznawstwo skórzane, Warszawa.

Lasek Wiktor, Persz Tadeusz

1985 Technologia wyprawy skór, cz. 2. Wykańczanie, Warszawa.

Leciejewicz Lech

1962 Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Literature

266

1976 Wczesnośredniowieczne przemiany socjotopograficzne osad miejskich u Słowian Zachodnich w świetle archeologii, (w:) Miasta doby feudalnej w Europie środkowo-wschodniej, red. A. Gieysztor, T. Rosła-nowski, Warszawa-Poznań-Toruń, 351-366.

2007 Grodzisko w Budzistowie. Badania w latach 1954-1958, (w:) Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bałtykiem, red. L. Leciejewicz, M. Rębkowski, Warszawa, 31-110.

Lemcke Hugo

1885 Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung, Stettin (wyd. 1881).

Lemcke Hugo, Fredrich Carl

1926 Die älteren Stettiner Strassennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung, Stettin.

Lesiński Henryk

1985 Rozdrobnienie feudalne 1237-1478, (w:) Dzieje Szczecina. Wiek X-1805, t. 2, red. G. Labuda, Warsza-wa-Poznań, 61-196.

2008 Stan badań archeologicznych nad dziejami miasta, (w:) Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowie-czu. Studia archeologiczne, „Collectio archaeologica, historica et ethnologica” 3, red. A. Janeczek, Poznań, 91-99.

Lorans Elisabeth

2006 Craftworking in Tours from the 12th to the 18th century, (w:) Das Handwerk, 105-113.

Lungershausen Axel

2004 Buntmetallfunde und Handwerkrelikte des Mittelalters und die frühen Neuzeit aus archäologischen Untersuchungen in Braunschweig, „Materialhefte zur Ur- und Frühgeschichte Niedersachsens“ 34.

Lüdecke Torsten

2006 Das Handwerk in der Stadt Stade – archäologische und historische Notizen, mit Schwerpunkt auf der Situation des 14 Jahrhunderts, (w:) Das Handwerk, 223-238.

Ławrynowicz Olgierd

2005 Pas rycerski na Śląsku i w Małopolsce w wiekach średnich. Studium ikonograficzne, „KHKM” 53/1, 3-15.

Łęga Władysław

1930 Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń.

Łosiński Władysław

2008 Z dziejów wczesnośredniowiecznego ośrodka miejskiego w Szczecinie, (w:) Pomorze Zachodnie we wczesnym średniowieczu. Studia archeologiczne, „Collectio archaeologica, historica et ethnologica”, t. 3, red. A. Jane-czek, Poznań, 91-122.

Majewski Marcin

2005 Ludwisarstwo pomorskie XV-XVII wieku, Stargard.

Malinowska-Łazarczyk Helena

1979 Typologia i chronologia sprzączek i okuć pasa z cmentarzyska w Cedyni, „MZP” 25, 93-106.

Literatura

267

Manikowska Halina

2001 Miasto i mieszczaństwo na ziemiach Polski w średniowieczu – postulaty i perspektywy badawcze, (w:) Py-tania o średniowiecze. Potrzeby i perspektywy badawcze polskiej mediewistyki, red. W. Fałkowski, Warsza-wa, 99-127.

Marcinkowski Mirosław

2009 Stan badań nad średniowiecznymi przedmiotami ze skóry odkrytymi w Elblągu, (w:) In gremio, 167-192.

Marecki Józef, Rotter Lucyna

2009 Jak czytać wizerunki świętych, Kraków.

Marstein Oddlaug

1989 Sko og andre gjenstander i laer. En typologisk analyse, „Fortiden i Trondheim Bygrunn: Folkebibliotek-stomten. Meddelelser“ 23, Trondheim.

Mägi Marika

2002 At the crossroads of space and time. Graves, changing society and ideology of Saaremma (Ösel) 9th-13th centuries AD, Tallin.

Michalak Arkadiusz

2010 Czy w średniowieczu na ziemiach polskich używano skórzanych pancerzy?, (w:) Arma et Medium Aevum. Studia nad uzbrojeniem średniowiecznym, red. P. Kucypera, P. Pudło, G, Żabiński, Toruń, 54-73.

Milewska Martyna

1977 Dokumentacja archeologiczna znalezisk obuwia późnośredniowiecznego. Propozycja metody, „KHKM” 35/4, 529-542.

Mischke Wojciech

1994 Krakowski naśladowca Hieronima Boscha, „Ex fasciculo” 13, 3-31.

Mitchiner Michael

1986 Medieval and secular badges, London.

Moszyński Kazimierz

1929 Kultura ludowa Słowian, t. 1, Kultura materialna, Kraków [reprint Warszawa 2010].

1967 Kultura ludowa Słowian, t. 1, Kultura materialna, Warszawa.

Mould Quita, Carlisle Ian, Cameron Esther

2003 Leather and Leatherworking in Anglo-Scandinavian and Medieval York, „The Archaeology of York, The small finds 17/16, Craft, Industry and Everyday life”, York.

Możdżyńska-Nawotka Małgorzata

2005 O modach i strojach, Wrocław.

Mulsow Ralf

2006 Archäologische Nachweise zum mittelalterlichen Handwerk in Rostock, (w:) Das Handwerk, 285-302.

Literature

268

Musianowicz Krystyna

1969 Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, „MW” 6, 7-235.

Mührenberg Doris

2006 Das Handwerk in Lübeck vom 12. bis zum 18, Jahrhundert im Spiegel archäologischer Funde und Be-funde, (w:) Das Handwerk, 253-270.

Müller Ulrich

2006a Innovation und Tradition im mittelalterlichen Handwerk an der südlichen Ostseeküste, (w:) Mittelstän-dische Wirtschaft, Handwerk und Kultur im baltischen Raum, red. B. Schmidt, Hamburg, 26-43.

2006b Handwerk in Schleswig, (w:) Das Handwerk, 271-284.

Naum Magdalena

2008 Homelands lost and gained. Slavic migration and settlement on Bornholm in the early Middle Ages, „Lund studies in Historical Archaeology” 9.

Navickas Karolis

1994 Vilniaus gyventojų apavas XIII-XIV a., „Iš Lietuvių Kultūros Istorijos” 4, 188-196.

Nawrolska Grażyna

2009 Uwagi o średniowiecznym rzemiośle elbląskim, „Elbląskie Studia Muzealne” 1, 87-106.

Nielsen Ingrid

1991 The leather finds, (w:) Ribe excavations 1970-76, t. 3, red. M. Bencard, L.B. Jørgensen, H.B. Madsen, Esbjerg, 79-98.

Nowakowski Andrzej

1990 Uzbrojenie średniowieczne w Polsce (na tle środkowoeuropejskim), Toruń.

Nøttveit Ole-Magne

2010 Sheaths and scabbards from medieval Bergen: in a comparative perspective, „Bryggen papers: main se-ries” 8.

Ojateva Elena I.

1962 Obuv i drugije kořanyje izdielja drevnego Pskova, „Archeologičeskij Sbornik” 4, 77-91.

1980 Sistematizacia drevnej kořanoj obuvi, „Archeologičeskij Sbornik” 21, 85-90.

Osipov Dmitrij

2006 Obuv moskovskoj zemli XII-XVIII vv., „Materialy ochrannych archeologičeskich issledovanij” 7, Moskva.

Ottaway Patric, Morris Carole A.

2003 The leatherworking tools recovered, (w:) Leather and Leatherworking in Anglo-Scandinavian and Me-dieval York, „The archaeology of York, The small finds 17/16, Craft, Industry and Everyday life”, York, 3235-3245.

Pastoureau Michel

2006 Średniowieczna gra symboli, Warszawa.

Literatura

269

Pawłowska Agnieszka

2010 Niezamknięte księgi – o księgach cechowych na Pomorzu Zachodnim, „Biblioteka” 14 (23), 7-20.

Pietkiewicz Czesław

1928 Polesie Rzeczyckie, Kraków.

Piponnier Françoise, Mane Perrine

2007 Dress in the Middle Ages, London.

Piskorski Jan Maria

2005 Miasta Księstwa Szczecińskiego do połowy XIV wieku, Poznań-Szczecin.

Poppe Danuta

1974 Przemysł skórzany, (w:) Historia kultury materialnej Polski w zarysie, red. W. Hensel, J. Pazdur, War-szawa, 130-156.

Porankiewicz Stanisław

1947 Szewstwo i cholewkarstwo, Poznań.

Przewodnik2002 Archiwum Państwowe w Szczecinie. Przewodnik po zasobie archiwalnym. Akta do 1945 roku, oprac.

zbiorowe R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała, Warszawa-Szczecin.

Przybyszowska Bożena

1979 Wyroby ze skóry, (w:) Zaplecze gospodarcze konwentu o.o. Franciszkanów w Inowrocławiu od połowy XIII w., Studia i Materiały do Dziejów Kujaw, Seria Archeologiczna, t. 15, red. A. Cofta-Broniewska, 103-116.

Quandt Johann Ludwig

1846 Stettin zur wendischen Zeit, „BS“ 23, 116-142.

Radek Teresa

1996 Kilka uwag o skórnictwie średniowiecznego Kołobrzegu na podstawie submikroskopowych badań zabyt-ków skórzanych z wykopalisk przy ul. Ratuszowej, „Archeologia Średniowiecznego Kołobrzegu”, t. 1, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, 285-298.

1998 Ścinki i odpady skórzane materiałem źródłowym wiedzy o poziomie skórnictwa w średniowieczu, (w:) Szcząt-ki zwierzęce jako źródło badań nad zróżnicowaniem poziomów życia materialnego i kulturalnego w różnych okresach dziejowych, Materiały z Sympozjum Archeozoologicznego, red. P. Wyrost, N. Pospieszny, B. Gedi-ga, Wrocław, 120-127.

2009 Gatunek, asortyment i jakościowa ocena skór garbowanych na podstawie wyników badań makroskopowych i mikroskopowych wykopaliskowych przedmiotów i odpadów skórzanych, (w:) In gremio, 137-145.

Rajewski Zdzisław

1939 Gnieźnieńskie wyroby skórzane z okresu wczesnodziejowego, (w:) Gniezno w zaraniu dziejów (od VIII do XIII wieku) w świetle wykopalisk, Poznań, 103-116.

Rech Manfred

2004 Gefundene Vergangenheit – Archäologie des Mittelalters in Bremen, „Bremer Archäologische Blätter“ 3.

Literature

270

Reeves Compton

1998 Pleasures and Pastimes in Medieval England, Oxford.

Reisnert Anders

2006 Craft in Malmö during the medieval and Renaissance period, (w:) Das Handwerk, 553-565.

Rerutkiewicz Jan, Rekwart Kazimierz

1955 Szewstwo, Warszawa.

Rębkowski Marian

2001 Pierwsze lokacje miast w księstwie zachodniopomorskim. Przemiany przestrzenne i kulturowe, Kołobrzeg.

2008 Czy archeolog odczytuje historię średniowiecza? Uwagi o znaczeniu źródeł archeologicznych, (w:) Źró-dła historyczne wydobywane z ziemi, red. S. Suchodolski, II Kongres Miediewistów Polskich, Wrocław, 11-31.

Rogosz Ryszard

1983 Obróbka i zastosowanie żelaza, (w:) Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, red. E. Cno-tliwy, L. Leciejewicz, W. Łosiński, Szczecin, 262-267.

Romanow Krystyna

1981 Wyniki badań na Starym Mieście we Wrocławiu (wykop I), cz. III, „Silesia Antiqua” 23, 165-197.

Röber Ralph

2006 Mittelalterliches Handwerk in Konstanz unter besonderer Berücksichtigung der Gewerbetopographie, (w:) Das Handwerk, 331-346.

Rulewicz Marian

1976 Szczecin-Stare Miasto, Podzamcze, „IA”, 215-216.




1984 Tymczasowe wyniki badań archeologicznych na Podzamczu w Szczecinie prowadzonych w latach 1975-1978, „SprArch” 36, 151-165.

1999 Wyniki badań wykopaliskowych w obrębie suburbium Szczecina, w latach 1987-1992, „SprArch” 51, 245-272.

2003 Wykop II, (w:) Szczecin 2003, 13-31.

Saggau Hilke Elisabeth

2000 Mittelalterliche Eisenfunde aus Schleswig. Ausgrabung Schild 1971-1975, „Ausgrabungen in Schleswig. Berichte und Studien“ 14, Neumünster.

Salaman Raphael A.

1986 Dictionary of leather-working tools, c. 1700-1950 and the Tools of Allied Trades, Newtown.

Samsonowicz Agnieszka

1982 Wytwórczość skórzana w Polsce wczesnofeudalnej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

Literatura

271

Samsonowicz Henryk

2006 Życie miasta średniowiecznego, Poznań.

Sąsiedzi w Europie2012 Sąsiedzi w Europie. Księstwo Pomorskie i Królestwo Polskie (1000-1648). Wystawa archiwalna, Kraków-

Szczecin-Greifswald.

Schäfer Cathrin

1997 Ausgrabung in Greifswald – Domstrasse 25, „Archaeologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern“ 4, 122-133.

Schia Eric

1977 Sko som arkeologisk kildemateriale, „Hikuin” 3, 304-324.

1987 Sko og Støvler, „De arkeologiske utravninger i Gamlebyen” 3, Søndre felt, Oslo, 329-412.

Schnack Christiane

1992 Die mittelalterlichen Schuhe aus Schleswig, „Ausgrabungen in Schleswig“ 10, Neumünster.

1993 Lederfunde von Schlachte in Bremen, „Bremer Archäologische Blätter NF“ 92/93, 61-70.

1994 Mittelalterliche Lederfunde aus Konstanz (Grabung Fischmarkt), Stuttgart.

1998 Mittelalterliche Lederfunde aus Schleswig: Futterale, Riemen, Taschen und andere Objekte. Ausgrabung Schild 1971-1975, „Ausgrabungen in Schleswig“ 13, Neumünster.

Schoknecht Ulrich

1977 Menzlin. Ein frühgeschichtlicher Handelsplatz an der Peene, Berlin.

Scholz Anke

2008 Der Schatzfund aus dem Stadtweinhaus in Münster/Westfalen: Hort eines Goldschmieds, Händlers oder jüdischen Pfandleihers?, „Soester Beiträge zur Archäologie“ 9, 285-292.

Schumann Hugo

1887 Die Burgwälle des Randowthals, „BS“ 37, 1-91.

Sieradzka Anna

2009 Ikonografia jako źródło do badań nad odzieżą i akcesoriami ze skóry w średniowiecznej Polsce, (w:) In gremio, 21-38.

2013 Kostiumologia polska jako nauka pomocnicza historii, Warszawa.

Skov Hans

2006 Evidence of craft in Århus between 800 and 1600 AD, (w:) Das Handwerk, 651-668.

Skuza Zbigniew Adam

2008 Ginące zawody w Polsce, Warszawa.

Słowiński Sławomir

2006 Kilka uwag na temat wczesnośredniowiecznych obwałowań Szczecina, (w:) Świat Słowian, 83-90.

Literature

272

Stań Karolina

2011 Przedmioty skórzane pozyskane w trakcie interwencyjnych badań archeologicznych przy przeniesieniu nitki ciepłociągu i instalacji gazowej w ul. Grodzkiej w Stargardzie, „Stargardia” 6, 125-132.

2012 Wyroby skórzane, (w:) „Archeologia Stargardu”, t. 5, Badania zachodniej części kwartału V, red. K. Kwiat-kowski, Stargard, 171-182.

w druku

Obuwie i przedmioty skórzane pozyskane w trakcie badań archeologicznych na kwartale IX, (w:) XVII Ses-ja Pomorzoznawcza.

Stempiń Agnieszka red.

2012 Magia gry. Sztuka rywalizacji, Poznań.

Stettiner Stadtbuch

1921 Das älteste Stettiner Stadtbuch (1305-1352), oprac. M. Wehrmann, Stettin.

Striškiené Erika

2007 Diržiu kapinynas žiemgalių kultūros kontekse Ir unikalūs VIII-IX a. radinai, „Archaeologia Lituana“ 8, 117-126.

Süskind Patrick

2005 Pachnidło, Warszawa.

Swann June

2001 History of footwear in Norway, Sweden and Finland. Prehistory to 1950, Stockholm.

Szczecin

1983 Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wzgórze Zamkowe, red. E. Cnotliwy, L. Leciejewicz, W. Łosiń-ski, Szczecin.

2003 M. Dworaczyk, A.B. Kowalska, M. Rulewicz, Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia część suburbium, red. W. Łosiński.

2011 A.B. Kowalska, M. Dworaczyk, Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, Origines Po-lonorum t. V, Warszawa.

Szczepanowicz Barbara

2011 Moda w Biblii. Odzież, obuwie, nakrycia głowy, fryzury oraz kosmetyki i ozdoby, Kraków.

Szenicowa Wiesława

1961 Obróbka skóry, (w:) Osiemnaście wieków Kalisza, t. 2, red. A. Gieysztor, Kalisz, 57-90.

Sztuka romańska

1993 Sztuka romańska, (w:) Sztuka świata, t. 3, Warszawa.

Tandecki Janusz

2009 Średniowieczne i nowożytne źródła do dziejów rzemiosł skórniczych na ziemiach polskich, (w:) In gre-mio, 9-19.

Literatura

273

Thiel Erica

1980 Geschichte des Kostüms, Berlin.

Thorton J.H

1990 Leather balls, (w:) Object and Economy in Medieval Winchester: Artefacts from Medieval Winchester, red. M. Biddle, „Winchester Studies” 7, Oxford, 707-708.

Toussaint-Samat Maguelonne

2002 Historia stroju, Warszawa.

Trawicka Ewa

2010 Zabytki metalowe z Wyspy Spichrzów w Gdańsku (badania z 2004 r.), „Archeologia Gdańska”, t. 4, 93-150.

Trzeciecki Maciej

2000 Kultura materialna średniowiecznego Płocka, (w:) Historia Płocka w ziemi zapisana, red. A. Gołemb-nik, Płock, 87-133.

Turek-Kwiatkowska Lucyna

1999 Łasztownia, (w:) Encyklopedia Szczecina, t. 1, red. T. Białecki, Szczecin.

Turnau Irena

1975 Skórnictwo odzieżowe w Polsce XVI-XVIII w., Wrocław-Warszawa.

1983 Polskie skórnictwo, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź.

1999 Słownik nazw ubiorów używanych w Polsce od średniowiecza do początku XIX wieku - źródła i koncep-cja, „KHKM” 45/1, 67-73.

Turska Krystyna

1987 Ubiór dworski w Polsce w dobie pierwszych Jagiellonów, Wrocław.

Volkens Marquita i Serge

2003 Schuhe und andere Lederne Funde, (w:) J. Grünenfeld, T. Hofman, P. Lehmann, Die Burg Zug. Archäo-logie – Baugeschichte – Restaurierung, Basel, 330-335.

Vons-Comis Sandra Yolanda

1982 Das Leder von Lübeck, Grabung Heiligen-Geist-Hospital, Koberg 9-11, „LSAK“ 6, 239-250.

Wachowiak Bogdan

1955 Port średniowiecznego Szczecina, Wrocław.

1985 Szczecin w okresie przewagi państwa feudalnego. 1478-1713, (w:) Dzieje Szczecina. Wiek X – 1805, t. 2, red. G. Labuda, Warszawa-Poznań, 197-443.

Wachowski Krzysztof

1984 Militaria z grodu na Ostrówku w Opolu, (w:) Studia nad kulturą wczesnopolskiego Opola, red. B. Gedi-ga, Wrocław, 11-112.

1995 Sprzączki profilowane z terenu Śląska, „Acta Universitatis Wratislaviensis No 1629, Studia Archeolo-giczne” 26, Wrocław, 247-251.

Literature

274

1999 Elementy stroju. Pas, (w:) Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście: parcele przy ulicy Więziennej 10-11 we Wrocławiu, „Wratislavia Antiqua”, t. 1, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wrocław, 66-69.

2002 Późnośredniowieczny pas rycerski na Śląsku w świetle źródeł archeologicznych, (w:) Archaeologia Sile-siae, t. 1, red. Z. Bagniewski, Wrocław, 239-264.

2005 Symbol-inicjał-monogram-emblemat-order-dewiza? Z badań nad obyczajem rycerskim w XIV-XV wie-ku, „AHP” 15/2, 399-414.

Wachowski Krzysztof, Jaroch Emilia

2009 Artystyczne wyroby skórzane w późnym średniowieczu. Problem wytwórczości w Europie Środkowo- -Wschodniej, „AHP” 18, 97-119.

Wapińska Anna

1967 Materiały do wczesnośredniowiecznego bursztyniarstwa gdańskiego, „GW” 6, 83-99.

Waterstraat Hermann

1903 Chronik der Innung der Baugewerke vom Jahre 1380 bis 1903, Stettin.

1912 Chronik der Fleicher Innung zu Stettin vom Jahre 1309 bis 1912, Stettin.

Wawrzonowska Zdzisława

1976 Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów Śląskich od XII do XIV w., Łódź.

Wehrmann Martin

1911 Geschichte der Stadt Stettin, Stettin.

Wiesiołowski Jacek

1997 Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Poznań.

Wiklak Henryk

1957 Obuwie dawnych gdańszczan, „ZOW” 23, 78-85.

1960 Obuwie gdańskie z X-XIII w., „GW” 3, 1-104.

1967 Obuwie gdańskie z XIII-XIV wieku, „GW” 6, 137-182.

1969 Polskie obuwie wczesnośredniowieczne z VIII-XIII w. na podstawie wykopalisk, „MW” 6, 475-516.

1993 Obuwie wykopaliskowe z Gniewa, „PomAnt” 15, 75-129.

1995 Ze studiów nad średniowiecznym obuwiem pomorskim, „PomAnt” 16, 75-95.

Wilgocki Eugeniusz

1998 Problem lokalizacji osady kolonistów niemieckich w świetle ostatnich badań archeologicznych szczeciń-skiego Podzamcza, „AAP”, t. 1, red. M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki, Szczecin, 299-302.

Winiarski Marcin

2010 Skórzane pochewki na noże z Gdańska z ul. Panieńskiej, (w:) Życie codzienne przez pryzmat rzeczy, red. P. Ku-cypera, S. Wadyl, Toruń, 339-348.

Wiśniewski Jerzy

1985 Początki układu kapitalistycznego 1713-1805, (w:) Dzieje Szczecina. Wiek X - 1805, t. 2, red. G. Labu-da, Warszawa-Poznań, 445-702.

Literatura

275

de Witte Hubert

2006 Craft in the town of Brugge: archaeological evidence, (w:) Das Handwerk, 115-122.

Wojtasik Jerzy

1960 Wczesnośredniowieczne wyroby ze skóry znalezione na stanowisku 4 w Wolinie, „MZP” 6, 159-208.

Wolny Bolesław

1983 Próba kartograficznej rekonstrukcji rzeźby terenu Starego Miasta w Szczecinie, (w:) Dzieje Szczecina. Pradzieje Szczecina, t. 1, red. W. Filipowiak, G. Labuda, Warszawa-Poznań, 27-42.

Wywrot-Wyszkowska Beata

2008 Skórnictwo w lokacyjnym Kołobrzegu. XIII-XV wiek, Szczecin.

2009 Uwagi na temat wytwórczości obuwniczej w późnośredniowiecznym Kołobrzegu, „AHP” 18, 141-167.

2010a Przedmioty ze skóry, „Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu”, t. 5, red. M. Rębkowski, Szczecin, 114-119.

2010b Zabytki skórzane odkryte w obrębie późnośredniowiecznego portu gdańskiego, „Archeologia Gdańska”, t. 4, 189-223.

Wywrot-Wyszkowska Beata, Radek Teresa

2007 Obróbka skóry, (w:) Kołobrzeg. Wczesne miasto nad Bałtykiem, Origines Polonorum t. II, red. L. Lecieje-wicz, M. Rębkowski, Warszawa, 215-240.

Żak Jan

1960 O pochodzeniu „szpil” pierścieniowatych na ziemiach polskich, „SlAnt” 7, 407-442.

Żurawska-Chaszczewska Jowita

2010 Słownictwo rzemiosł skórzanych w polszczyźnie historycznej, repozytorium cyfrowe Uniwersytetu im. Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu, www.repozytorium.amu.edu.pl

Literature

Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyżyńska Neighbouhood

Documents

Transcript of Leatherworking in Late Medieval Szczecin Chyżyńska Neighbouhood