Байұзаңова Г.С. Мукаева А.М.

КОСТЮМ ЖӘНЕ СӘН ТАРИХЫ

Оқу әдістемелік құрал

Казақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университет!

Байұзақова Г.С.Мукаева А.М.

КОСТЮМ ЖӘНЕ с ә н ТАРИХЫ

Оқу адістемелік қурал

«Тараз универснтеті» баспасы,

Тараз, 2013

ӘОЖ 677.01 КБЖ 37.23-3

Байрақова Г.С., Мукаева А.М.Костюм және сән тарихы: Оқу эдістемелік қүрал.-Тарак

университеті, 2013. - 98 б.

ISBN 9965-37-090-7

Пікір жазғандар:Қуатбекова JI.K. - техника ғылымдарыньщ кандидаты, доцент,

Жамбыл гуманитарлық-техникалық университета; Мунасипов С.Е. - техника ғылымдарыньщ кандидаты, доцент,

М.Х. Дулати атындағы ТарМУ;Жаскиленова А.Е. - «Кэсіптік оқыту» кафедрасының меңгерушісі,

техника гылымдарының кандидаты, доцент м.а., ТарПИ.

Оқу құралында тэжірибелік жұмыстарды орындау бойыншгі әдістемелік нұскау мен теориялык негіздері берілген. Әртуріі ғасырмен стильдегі костюмніц қүрылымын түсті, сәндік, кұрастыр# жэне композициялық шешімдері бойьшша талдай білу; тарихи жәме халық костюмдерінің пропорцияларын көрсету маталардаи бөлшектердің аксессуарлары мен және шаш қою үлгілерінін фактураларын ойластыру, заманауи көзқарас тұргысынан киім үлгілерін жобалауда халык дәстүрлерін қолдану, дамьггу және байыту арқылы графикалық көшірмелері мен суретгерді орындау дағдыларьш білу тақырыптары қарастырылған.

Бұл оқу күралы жеңіл өнеркәсіп, өндірістік жэне киім дизайны, сонымен қатар кәсіптік оқыту саласына мамандарды дайындап жоғары оқу орындарының студентгеріне, орта кэсіптік орындарының оқьпушыларына оқьггу әдістемесі ретінде қолдануга арналған. Оңу құралы Қазақстан Республикасыньщ мемлекетгік білім беру стандартына және типтік бағдарламасына сәйкес орындалған.

КБЖ 37-3

Баспаға М.Х. Дулати атындағы ТарМУ-дің Ғылыми кеңесінің шешімі бойьшша үсынылған (хаттама № 10,26.06.2012ж.).

ISBN 9965-37-090-7

© Байүзақова Г.С., Мукаева А .щ Р ж ,' © М.Х. Дулати атындағы TapM V .jJf

Алғыс сөз

Сулулыққа ұмтылу ол адамның барлык дәуірлердегі алға тартатын касиеті. Сыртқы көбінесе сүлу, әдемі болу адамды өз катары нда керектігіне сезім береді. Сондықтан дүние жүзіндегі адамдар өздерінің сиынатын кұдайларын мәңгі жас жэне сұлу етіп көрсеткен. Киім сыртқы сулулық ретінде ғасырдан гасырға өтіп, негізгі элемент болып келеді.

Антуан де Сент-Экзюпери байқағандай “техникалық цивилизация” атты үйді біз тек жаңадан ғана түсіне бастадық. Оны түсінуге бізге екі мамандыктың суретші-қүрастырушы жэне эргономистер мүшелері көмектеседі. Олардын мақсаттары бір - ол инженер қүрастырушы мен тұтынушы адамдар арасындағы көпірді салу.

Көркем қүрастьфу ХХ-ғасыр баласы болып табылады. Ол белгілі бір түлғаға, нақіы бір өндіріске арналған шебер дайындалған киімдер орнына массалық стандарттық бүйымдар, сериялы өндірістік енім келді. Әлем бет-бейнесі адамдар өмірінің сипаты, тіпті олардың бір-бірімен қарым- қатынас түрлерінің өзі де біртүтас машиналық заңдар бойынша мөрленген бұйымдарына байланысты болғандай.

“Өндірістік цивилизация - “әдеби газеттер” редакциясында атакты австриялық жазушы Роберт Юнг сыр шерткен кезде, былай деген екен, - өте сымбатты, сондықган біз ХХ-ғасырда Венецияны қалай қарай кұруымыз керек екенін ойластьфуымыз кажет. Өйткені сүлулық - бүл адам жанының наны”!

«Костюм және сән тарихы» оку эдістемелік күралы костюм дизайнерін кәсіби дайындауда негізі болып табылады. Бүл костюм мен киімдердің негізгі түрлерінің тарихи дамуын оқытатын арнайы курс.

Костюм әртүрлі елдер мен халықгардьщ коғамы дамуының спецификалык ерекшелігін ашық айқындайды.

Климат жағдайлары коғамның элеуметтік кұрылымы, материалдық - экономикалық ахуалы, үлттык нышаны, моральдык нормалар жэне эстетикалык идеалдар - осының барлығы костюмдік үлгілердің сан алуандылығы арқылы көрсетіледі. Егер де мәдениетті адамның әлемге деген әмбебапты көзкарасы ретінде түсінетін болсак, онда костюмді мэдениеттің элементі және өнімі деп қарастыруға болады.

Қоғам дамуының барлык кезендерінде жаңа әлемдік көзқарастык тұрғысынан, шыгармашылық түрғыдан ойластырған тарихи және халык костюмі, костюм дизайнерлері шығармашылығының саркылмас бүлағы болып табылады.

Әртүрлі ғасьф мен стильдегі костюмнің күрылымын түсті, сәндік, кҮрастыру жэне коміюзициялық шешімдері бойынша талдай білу; тарихи *әне халық коотюмдерінін. пропорцияларын корсету, маталардың

лЭ

бөлшектердің аксессуарлары мен шаш кою үлгілерінің фактураларын ойластыру, заманауи көзқарас тұргысынан киім үлгілерін жобалауда халық дэстүрлерін қолдану, дамыту және байыту арқылы графикалық көшірмелері мен суретгерді орындау даі'дыларын білу.

Киімнің негізгі түрлерінің қоғамдық өмірдің моральдық жэне эстетикалық талаптарына және өнердегі басымдық көркем стиліне сэйкес тарихи дамуы.

Аталган дэуірдің белгіленген стильдік бағытын қалыптастырған эстетикалык көзқарасқа адамзат дамуының тарихи кезеңінің ықпал етуі.

Адамның әсемдік туралы үғымын архитектуралық күрылыстардың, еңбек жэне түрмыстық заттардың, киімдердің қалпын белгілі бір тарихи кезеңнің өндірістік күштерінің дамуы арқылы көрсету.

Дәуірдің жалпы көркем стилінің өзгеруінің идеялық және қоғамдық кү-бьшыстармен байланысуы.

4

Тәжірибелік жүмыс №5.Ежелгі шығыс киімдерініц көшірмесін зерттеп,

жаңа үлгідегі киім коллекциясын орьшдау

Жүмыстың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Жүмыстың мазмүны: Ежелгі шығыс елдерінің костюм тарихының дамуы: арабтар, еврейлер, эфиоптар.

Ежелгі арабтардың костюмі. Көшпелі халық арабтардьщ киімдерінің үлгілері бізге мысыр бейнелері арқылы жеткен. Арабтар - көшпелі халық, олар Авраамның үлкен үлы Измайылдан таралған. Ежелгі Мысыр бейнелеріне назар аударсак араб киімінің үлгісі мың жыл бүрын қандай болган, сол түрінде қалған.

Ассириялыктар костюмі

Вавилонликтар костюмі

Ерте азиялыктар

Пятчіа жэне оның нөкерлері

6

Жауынгерлер

Құрбандық киімдер

Тәжірибелік жүмыс №2.Ежелгі шығыс елдерінің киімдер көшірмесін зерттеп,

қазіргі заманға сай киім коллекциясын жасау (арабтар, еврейлер, эфиоптар)

Ж үмыстың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Ж үмыстын мазмүны: Ежелгі арабтардың костюмі. Көшпелі халық арабтардың киімдерінің үлгілері бізге мысыр бейнелері арқылы жеткен. Арабтар - көшпелі халық, олар Авраамның үлкен үлы Измайылдан таралған. Ежелгі Мысыр бейнелеріне назар аударсақ, араб киімінің үлгісі мың жыл бұрын қавдай болған, сол түрінде қалған.

Батые Азия өнері кереметтілігі бойынша эгноірафиялық сипатқа ие. Ассиро-Вавилонның жазбасы, өнер туындылары Медиямен және Вавилониямен жаулап алынған ассиро мемлекетінің спецификалық ерекшеліктері туралы айтып береді.

Елдің барлык еркек түрғындары жеңі түтас пішілген жейделер- конди киді. ¥зын жейдені тек хан жэне оньщ айналасындағылары гана

кие алған, ал калғандары бөкседе екі үлкен белдіктермен белбауланған қыска жейделер киген. Тек хан ғана бір жейдеден кеп кие алған.

Ханның жоғарғы киімі - конас плащы болды. ХандЫК канди және конас жазық алтындармен тігілген орнаменттермен өңделген; киімніч шеттері пурпур түсті үлпектермен сэнделген.

Бас киімі - тиара кидарис, алтын ирілген фанонс эмальмен жэне қымбат тастармен безендірілген, ал колдагы браслеттер хан киімін толықтырады.

Ассириялыктар костюмі

Айналасындағылардың ерекшелік белгісі болып үлпектердің үзындығы мен ені болып табылады.

Кистермен, ауыр үлпектермен тігілген, алтынмен сәнделген уэзірлердің пурпур түсті киімдері опахалдардың жылтьщдаган мылтығы, қол шатырлары- барлығы да Шығыстылыкпен, кереметгікпен жалтырайды жэне олар «жүріп жүрген кымбат заттардың мұражайы» болып көрінеді.

Ханның өзі ак кандиде, пурпур түсті конаста, алтынмен өңделген. баста жалтыраған тиарамен жэне қолдағы алтын посахпен көрінеді, ал ханның өзі атты болғандықтан, оның киімінде жұлдыздар, жүлдызнамаларды суреттеген.

9

Шығыста әйел адамы өзіндік ой пікіріне ие болгандықтан, костюмдері ер адамдарға ұқсас болған; ол Шыгыстың әйгілі ғажайып маталарымен түрлі түсті және өрнекті материалмен керемет өңделген.

Ежелгі арабтардың костюмі. Көшпелі халык арабтардың киімдерінің үлгілері бізге мысыр бейнелері аркылы жеткен. Арабтар - көшпелі халык, олар Авраамнын үлкен үлы Измайылдан таралган. Ежелгі Мысыр бейнелеріне назар аударсақ араб киімінің үлгісі мың жыл бүрын қандай болған, сол түрінде қалған.

Вавилондыктар костюмі

10

Ғ.рте азиялыктар

Патша жэне онын нөкерлері

Жауынгерлер Қурбандық киімдер

11

12

Еврейлер

13

Тәжірибелік жүмыс №3.

Ежелгі гректер мен римдіктер киімдерініц көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау.

Ж умыстың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Ж умыстың мазмүны: Ежелгі гректер мен римдіктер костюм тарихының дамуы.

Ежелгі гректер, римдіктер костюмдерінін тарихи дамуы.Ежелгі цивилизациялардың көркем мұрасының ішінде көне

Греция мен көне Римнің шығармашылығы ерекше орында, оны антикалық дүние өнері деп атайды. Өзінің атын ол «антиквус» ежелгі деген латын сөзден бастайды.

Бірінші рет бұл термин XV гасырда пайда болды. Ол кезде орта ғасырдың шіркеу идеологиясымен күресіп, итальяндық кайта еркендеу дәуірінің жаңа гуманистік мәдениеті қальгптасып келе жатқан. Италия ойшылдары мен суретшілері Греция мен Римнің ежелгі тарихын еліктеу өнегесі деп есептеген. Б.ұл елдердің өнері оларды өмір орнықтырушы кушімен, жеке адамның күндылық пен әсемдігін сезінумен, адамның шексіз творчестволық қабілетіне сенімімен тартатын. Шындықты шындық бейнелеуі, көркем тілдің қарапайымдылық пен айқындығы, орындаудың жетілген шеберлігі- осының бәрі антикалық өнердің таусылмайтын өшпейтін құндылығын анықтайды. Антикалық өнерді жасаушылар - ежелгі фектер. Олар өздерін «эллин» деп атаған. Антикалық дүниенің өнері (біздің жыл санауымыздың 1 мың жылдығының I ғасырларында пайда болып, XI- VIII мың жылдықтар), грек архайкасы (біздің жыл санауымызга дейін VII-VI мың жылдықтар), грек классикасы (біздің жыл санауымызға дейін V-IV мың жылдыктар), эллинизм (біздің жыл санауымызга дейін ІІІ-І мың жылдықтар).

Грек мәдениеті қола ғасыр заманында (Крит аралы мен Микен қаласында орналасқан мәдениет орталықтары) Эгей теңізінің аралдарында түратын халыктардың Эгей (крито-микен) эдебиетінің негізінде дамыған. Бул халықтардың техникасы мен өнерлерінің дамуы жоғарғы денгейде болғандығын археологиялық қазындылар дәлелдейді.

Элладаның когам өмірі гголис- қалаларда өтеті/і. Қоғамдық кұрылысы өзгеше кластын демократиясын таңдалғандардың демократиясы болған. Қара ден^ еңбегі құралдарымен орындалатын,

14

сондықтан ерікті азаматтар творчествалық ой әрекетпен айналасуга мүмкіншіліктері болган. Ерікті грек ер азаматтары көп уақытын үйден ты с өткізетін; агорда, когамдык ғимараттардың үлкен залдарында, алаң мен базарларда, театрлар мен өндеуі әсемделінген коғамдык моншаларда.

Осының бәрі грек полистің архитектурасы дамуына себеп болған, атап кетсек монументалдық сэулет, храмдар мен қоғамдык ғимараттардың қүрылысы. Осыған байланысты мүсін мен сыршырай өнерлері өркендеп, архитектуралык қүрылыстарды безендіру үшін белсенді колданылған. Храмдар қаланы өркендетіп, онын, күшінің көрінетін іске асырылуы болатын.

Эллиндік шеберлер, архитектура даму барысында, біздің жыл санауымыздың 7 мың жылдығында ғимараттың бөліктеріне орынды байланыстарының катал ойластырылған дүниесін жасаған. Бүл жүйе ордер деп аталатын болды (ордо- күрылыс, тәртіп), олар дорикалық, ноникалық жэне коринфтық ордерларға бөлінеді.

Храмдардың ең таныс типі - перипетр (птерон - канат), барлық жағынан рухтанған деген, колонналар қатарымен айналган (мысалы, Афиндық акрополь, Афины - Қыз - Парфенон храмы)

Қүрылыста тас, ізбест, мәрмәр байланыстыру ерітіндісіз қолданылған, сондыктан тас қашаушы шебер тәжірибелі болып жүмысты жоғары дэлдікте орындауы кажет болған. Грек сәулетшілер, айнала пейзажды ескеріп, храмдарға орынды үлкен өнермен тандаған. Храмдарды бояуы гимараттың декоративті эсемдігін күшейткен, типті фронтонмен метонадағы мүсіндерді де бояған.

Атап айтқанда, храмдық сәулеті монументалдық эллин пластикасының өркендеуіне қолайлы эсер келтірген. Элладаның монументтік мүсіннің өркендеуі тарихы үрдістердің ерекшеліктерімен анықталған: үздіксіз соғыстар полисті қолдағы карумен қорғауды азаматтың ең маңызды міндеті деп есептеген, Александр Македонскийдің соғыстары гректердің санасында әсемдіктің атлетикалық арманын, ержүрек, шыныққан еркектің бейнесін калыптастыру үрдістерін де күшейткен. Бай грек мифологиясы суретшілер мен ақындар үшін таусылмайтын қор болды. Эллада өнерінің ерлік мінезін өздерінің туындыларында Мирон, Федей, Поликлет және т.б. белгіленген.

Қүдайлар мен қаһармандарга арналған көпшілік спорт мейрамдары мен салтанаттардан театр өяері пайда болды, кай жерде трагедиялар көрсетілген (бірінші көрсету Афинада біздің жыл есептеуімізге дейін 543 ж.). Гомер, Есхил, Софани, Ефрипит, Аристофан туындылары әсем әдебиетінің корына кірген.

15

Мүсіндер және храммен сауыт жазуы бойынша біз эллиндер костюмы туралы түсінік аламыз. Ежелгі грек киімінің типі түракты, онда драпировка арқылы қүрылган формалардың жоғары көркемдігі мен пішіннің жеңілдігі байланыскан. Ерлер костюмінің қалыптасуына әскери техника мен соғысты жүргізу тәсілдерінің мэні зор. Грек әскерлерінің қару-жарақтарының Еуропа мәдениетінде орны ерекше, олар эскери символикаға үлгі болып енгізілген.

Әйелдердің жагдайы теңсіз болған (Спартадан басқасы), көп уакытын олар әйелдер бөлімінде (гинекей), үйде өткізген. Өздеріне эстетикалық зона қүрастырып, әйелдердің ішкі жинақтауын, жоспарлауы мен безендіруін белгілейтін. Едендер көбінде мозаикамен безендірілген болатын, кешірек шығыстьщ әсеріне оларға кілем төсейтін болган. Суреттелген кесінді төбе біздің жыл есептеуімізге дейін 6 мың жылдықтан бастап белгілі. Қонақтарды карсы алу үшін көпшілік макүлдаған дәстүр болып айналғандыктан, интерьер мен жиһазға көп эсер аударатын болды. Грек жиһаз өнерінің өркендеуі эллин сатысына келеді, ол кезде функдионалдығы ойластырған көркем безендіруімен қосылган. Интерьер заттары түсті болған, ойылган жэне безендірілген, оюлар мол боялатын, күміс, піл мен тасбақаның сүйектерінен инкрустация қолданылған. Грек оюларының анық, айқын композицияларында өсімдік, геометриялык жэне архитектуралык элементтер қолданылған. Өжет оюлар бүйрат және шыршықты болған. Бірак грек оюлары декоративті болып есептеледі.

Эллада өнеріне керамика мен сауыт жазудың дамуына өжет болған. Біздің уақытқа дейін, түрмыста тармақтарды жеткізу үшін қолданылған амфоралардың көп үлгілері жеткен. Декоративті қолданбалы өнердің бүл түрі стильдік дамуының тарихы бөлек: геометриялық стиль, кілем стилі, қара дене бітімді стиль.

Ежелгі Грецияның гомер кезеңінің зергер өнерінің улгілері бізді элі де таңқалдырады. Қазіргі заманда суретшілерді шабыттандырады.

Біздің жыл есептеуімізге дейін 2-1 мын жылдықтарда Рим легионерлері жерорта теңізі елдерін басып алғаннан кейін антикалық өнердің жаңа түрі пайда болды - Ежелгі Рим тарихы.

Ежелгі Рим тарихы эдетте 3 кезең бойынша қарастырылады: этруск өнері (біздің жыл есептеуімізге дейін 7-4 мың жылдықтар), Рим республикасының өнері (біздің жыл есептеуімізге дейін 4-1 мың жылдықтар), Рим империясының өнері (біздің жыл есептеуімізге дейін 1-4 ғасырлар).

Этрусктар Италия жерінде патшалармен басқарылатын, полис- қалаларда гүратын. Этрусктар жақсы дихан, эскер жэне теңізші болган. Оларда вавилондықтармен ұксас элем туралы дамыган білімі болған.

16

Өнер ескерткіштері. архитектуралық күрылыстар, зергер бұйымдар, саркофаг, мүсіндер, керамика, қабырғадағы суреттер мен кола күймалар.мен үсынылған.

Рим елінің ең басты кезеңінде рационализм, мінездің қаталдығы дамыған, элем мэдениетінің корына акындарына Вергили, Гораций, Овидейдін туындылары кірген, сонымен катар Лукрецийдің материалистік философиясы, Цицеронның ораторлық өнері. Рим шеберлері орасан зор архитектуралық ансамбльдер мен жаңа типтегі инженерлік қүрылыстардың жаңа түрлерін, реалистік мүсіндік портрет псн мозаикалық фрескаларды жасаған.

Грецияны жеңіп алғалы Римді эллиндік цивилизациясын казынасына қосты, бірак Рим өнерінін мінезі ерекше,

Римнің үзілмейтін жеңіл алулары оны байытты, бірақ ерікті азаматтар үшін еңбек лайықсыз болып есептелді. Өнер туралы білім мен оны сын көзімен бағалау қабілет жоғаргы білім мен мәдениеттің белгісі болатын. Жеке коллекциялардың саны көбеюі грек мүсіндерге сұранысты өсірді, гректер көптеген мәрмәр көшірмелерді жасау болатын болды. Ол кездегі римдегі суретші күл не болмаса азат етілген. Керкем шығармашылықка тұтыну көзқарас шеберді үкыпты көшірушіге айналдырды. Римдердің шығармашылык кемелі архитектурада ең айқын белгіленген. Рим сэулетшілерінің күрылыстарының міндеті алдына ала унитарлық болған. Тамаша жолдар (Апиев жолы), кепір мен акведуктар барлық жеңілген елдерде салынған. Рим қүрылысшылар біздің жыл санауымызға дейін 3-2 мың жьглдықтарда бетонды қолданылған, оның аркасында орасан зор гимараттар мен күмбезді ит арқалап жабуларын курастыруға мүмкіншілік берген. Осының нәтижесінде архитектура теориясы дамып «Архитектура туралы он кітап» деген трактат пайда болған (архитектор Ветрувий, біздін жыл есептеуімізге дейін 1 мың жылдық).

Ежелгі Римніц қоғам мен іскер өмірдің орталығы Форум болган, ол алаң қайсының маңайында когам гимараттар, атакты римдердің мусіндері және италияның негізгі жолдары түйіскен. Реалистік мүсіндер портрет, кола не болмаса мэрмэрден орындалган- Рим республикасының жетістіктерінің бірі. Портреттер беті өте айкын жоғары дәлдікте бейнеленген, физиологиялык үқсастыкгы максималды белгілеумен сипатталады.

Империя орындалғаннан кейін, император^|>д^іс даріртеу енер мен әдебиеттің негізгі міндеті болды (гладиатор^г^КШІйе^і^арналған «Коллизей» амфитеатры, аквидуктардың тдмашаужүйесі мер Гарт кепірі салтанат қақпалар біздің жыл есептеуті|л|ғежй^нг^'»^>г барлык Қүдайлардың храмы адреон им ператс^д^ц^^рэ^ойы .^уВ үл

ескерткіштерді тұрғызғанда Рим сәулетшілері сол уакытқа сай көір бірегей шешімдерін шығарған.

Негізгі киім түрі - бүрмелі мата кесегі. Бүрмелер эсемдігінея костюмнің сымбаттылығы көрінді Бүрмелер мен опадалау көп уақыт] алған, мұнымен құлдар айналысқан, эр бір костюмді ерекше көркем' енер туындысы деп карастыруға болады. Ежелгі грецияда костюмге келесі талаптар қойылған: нәзіктік, сымбаттылық, сыртқы көрінісі қарапайым, костюм негізінін эстетикасы.

Біздің заманымызға жеткен суреттеулер, статуялар жэне суреттер бойынша ежелгі грек костюмі туралы бізде анык көрініс бар. Ежелгі гректер адамды «барлық киімдердің өлшемі» деп есептеген, сондыктан киімді олар «адам бойынша» жасаған. Ә.Бульвер - Литтон жас гректі былай сипаттаған: «Олардың иелері ұзын бойлы, сұлу және дұрыс дене бітімді болған. Бұл дене бітім афин мүсіншілер үшін үлгі болатын; ашык түсті ұзын қалың иірілген шашы жэне барлық үйлесімдер оның грек екенін көрсетіп түрған». Ежелгі грек киімдерін бес ерекшелік бөліп түрады: зандылық, ұйымдастылық, пропорционалдықсимметриялық жэне бір бүтіндік (Поллиону бойынша, 25 ж. б.э.д.)

Грек киімі барлық осы ерекшеліктерге жауап береді, бүл киімдер екі төрт бүрышты мата кесектерінен құралган жэне костюм пішілмейді, тек жасанды қатпарлардың үйлесімінен тұрады. Астыңғы киім - жейде, үстіңгісі - плащ. Олар керемет жүннен немесе зығырдан жасалып, сәйкес жыл мезгіліне киілген.

Грек киімі түрлі түсті болганы белгілі, бірак гематейді тек азат адамдар ғана кие алған. Ол ғажайып орнаменттермен сәнделген.

Ерлер жейде -хитон-жартылай бүктеліп, бүктелген шеті қол үшін кесілген жэне екінші кол үшін кесілген қарама-карсы бетінде тігілген материя кесегі болып табылады. Жоғарыда иық иірімімен біріктірілген, ал белде белдікген тартылган.

Ерлер плащы - гиматий - сол иық арқылы арқаға лактырылган және колтықтың оң жағынан оң кол қозғалысын жеңілдету үшін өткізілген; бос етегі сол иықта бекітілген.

Грек әйелдерінің костюмі ерлердікіне ұксас болып кеоген және сондай эстетикалық талаптарға сэйкестенеді, бірақ олар жабығырак болған.

Дене бітімді нақтырақ келтіру үшін көкіректі страфионмен кысып, ал белді корсет сияқты мата-кесегімен тығыз етіп тарткан.

Грек әйелдерінің келбетін, драптапған киімнен бөлек, үлкен шаш сәнділігі қүралады. Әйелдер үзын шаштарды киетін, ең әдемісі ақ түсті болатын классикалык шаш түрі коримбас болды. Кейде шашты торга салған немесе баска стефанды киген. -

18

Ежелгі Рим костюмі. Рим мемлекетінің тарихы 2 кезеңге бөлінеді: республикалық және императорлык. Республикалык кезевде римдіктердің тұрмысы едәуір катал болған. Рим костюмі грек костюміне ұқсас, ол қатпарлы дене сымбаттылығымен эстетикалық бірегейлі болған. Ер адамдары жэне әйелдері көйлек немесе плащ, ал' аякгарыт сандал не болмаса ілмекті аяқ киім киген.

Римдіктер киетін киімдер гректің киімдеріне ұксас болатын, бірак римдіктер эр уақытта өздерінің костюмдерін тіккен және олар ақ матаны ұнаткан. Кейін сэн бағытына сэйкес эр түрлі түсті маталарды колданды, олар - қою қара түстен ақшыл - кызғылтқа дейін.

Дәстүрлі римдік киім тогидан жэне туникадан қүралған. Туника міндетті түрде денеге киілетін және гректің хитонина ұқсас болып келетін, егер хитон айналдырылса, онда туника бастан киілетін.

Тога өте кең плащтің бірі: бүл мата кесегі адам бойынан үш есе болып келгендіктен, бүкпелерді эр түрлі етуге мүмкіндік береді. Тога келесі түрде «күралатын» алдынан сол иыққа лактырылып, сосын арканы кұшақтай қолтықтың оң жағынан, алдыға өтін жэне сол иық аркылы арқага лақтырылган; ортасын арқадан оң иыкка шыгарып, ал алдынан жерге түскен бастапқы сол етегін тартып, алдыға әдемі бүрыш етіп шығарған. Тога «кұрастыру» кезінде көбінесе катпарлардьщ эдемілігіне көңіл бөлген, олар катпарларды үтіктеп, қыскыштармен түзулеп, гирькалармен жэне үстағыштармен төменге тартып, бірнеше сағат бойы айна алдында уақыт өткізген.

Ежелгі Римде тога драпталуына байланысты киген адамньщ мәдениетін гана емес сонымен катар білімін де тексерген.

Әр бір жақсы римдіктердің киімінін ажырамас бөлігі аяк-киім болатын, ал аяқ-киімді олар үйде, тіпті жай үй туалетінде де шешуді дұрыс емес деп санайды.

Әйелдер костюмі сипаты жэне силуэті бойынша ерлердікіне үқсас. Астыңғы киім туна, ал үстіңгі стола болатын. Столаның үстіне паллды киетін.

Римдіктердің шаштары эр қилылықпен ерекшеленеді. Ең кызыкты шаш түрі каркасқа салынған локандар болды, ол орыс кокошникті еске түсіреді; қалған шаштар еріліп желкеге қалта сияқты жиналады. Кейде баска біреулердің шаштары қолданылатын, көбінесе олар ақ бүйралар болатын, себебі олар Римде сән еді.

19

VI бд гасы р

20

V бд гасы р

21

ОФииерлер

22

Римиіктеп мен Гпектердін іиаштарын безендірщ

* 7 >~ tp m

Т-

г

Римнің жэне Грекияныц аяк киімпррі

24

Тәжірибелік жүмыс №4.Орта ғасыр кезеңіндегі киімдерінін көшірмесін зерттеп, жана

үлгідегі киім коллекциясын орындау.

Жұмыстың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Жүмысгын мазмүны: Орта ғасыр кезеңіндегі костюмтарихынын дамуы

Әдіетемелік нұсқауРим империясының қүлауымен (476 ж.) антикалык кұлдық дуние

тіршіліктен калды. Християндық дін идеология ретінде женді- Христиандык шіркеу Рим империясының кираған орнында дұниені жеңуге кірісті. Өнердің ең бірінші міндеті ол тек қана дінге табынуга қызмет ету. Эллада мен Римнің жетістіктерінің көбі ұмытылды. Тек кана қайта жаулап алушылардың қолына тигені олардьщ тұрмысы ауысып, олардың жаңа мәдениеті қалыптасуына эсер етті.

Тек кана 8 ғасырда Батыс Еуропаньщ жерінде тұрақты елдер пайда болғаны белгіленді. Олардың ішінде ірісінің бірі Франк корольдығы, ол королинг эпохасында (VIII-IX ғ.) ¥лы Карл кезінде өркендеген. ¥льх Карл Анхенде шеберханалар ұйымдастырған, ол жерде көбінесе византиялық суретшілер істеген. Бұл жерде византиялық пен шығыс элементтері, антикалық пен ерте христиандык формалары түрінде роман стилі пайда болды. Сонымен катар тағы тайпалардың зияны байқалады. Роман стилін кейде жеке стильге бөлмей, ерте орта ғасырдың готикалык стилі (V-XI ғ.) Деп қарастырады.

Роман архитектурасының негізгі белгісі ол корган қабілеті, оған ауыр, жабық, шомбал, статикалық қасиет тән (базилик стилі).

Ерте ортағасырлыктардың үйлері мен жиһазымен танысу ушін бекініс қорғандары мен шіркеулердің жабдықтарына тоқтау қажет. Текіністерде адам тұратын мұнараларды (донжой) жабдықтандырған. Негізгі бөлмесі ол колонна,камин,фрескалармен безендірілген биік қара коленке зал, бірак ол суық, жылы шьфайсыз, жиһазы-анайы. Жиһаздьщ эмбебапты түрі ол сандық және қауіпсіздік сезімді бекітіп жыльгнуға мүмкіндік беретін балдахин мен (шымылдық пен) кереуеттер.

Соңғы ортағасырлыққа ең сәйкес квркем стиль-готикалык (XI-XV ғ ) Бейнелеу внері мен әдебиеті, костюмнің соның ішінде әскери, эсер кткен маңызды факторлардың бірі ортағасырлык серілік (бургунд Слрайы). Серілік қару жарактардың безендіру дәстүрін дамыткан. (< сем ханымга» табыну пайда болып, серілік жарыстар өрістетіп

25

трубадур-ақындар (сарай акындары) пайда болды. Дінде Құдай анасының-корғаушысы эйелдің, каталицизмға сай табыну қалыптасты, оган сол кездерде шіркеу белсенді карсы болды.

Крест жорықтары кезінде шыгаспен тікелей араласуы серілердің моральды бейнесіне, олардың сыртқы түрі мен костюміне эсер етіп, сән-салтанаттыкпен талғагыштыкка ұмтылуы пайда болды.

Елтаңба «елтаңбалы киім», ғылым мен өнер түрінде геральдика пайда болды.

XI гасырдан бастап еуропалық қалалар карқынды дамиды. Сонымен қатар сауда мен қолөнері кеңейеді.

XII-XV ғасырлар, соңғы орта ғасырлар, Франция мен Англияның арасындағы 100 жылдық соғыстың (1337-1453 ж.ж.) уақыты. Қару- жарак, әскери костюм қарқынды дамыған уакыты. Феодалдық ортағасырда қалалардың өркендеуі сауда мен қолөнері дамығанымен тығыз байланысты. Қалаларда дихандар, сюзереннің беделді айнасы мен бай саудагерлер устем тап болған. Қолөнершілер мен усак саудагерлер халыктың ішінде ең көп тараған болтан. Готика кезінде - қолөнершілер-ол маман қызметкерлер,мамандык ужымдылардың- цехтардың мүшелері. Готикалық стильдің дамуы архитектура мен декоративті қолданбалы өнерде (костюм, зергер буйымдар, қару- жарақтар) ең айқын бейнеленеді.

Ол кездің архитектура ескерткіштері көптеген корған бекініс ғимаратгармен (мысалы: Франция Луара бекіністері) табыныс жэне дін ғимараттарымен кафидралық соборлары, монастрьлердің ансамбльдері усынылган. Соңғы ортағасырлык кезеңінде тез өсіп өркендеп келе жатқан калалар әкімшілік ғимараттармен : калалық ратуша, жабық базар, аурухана, университеттермен безендіріледі. Готикалық стиль динамикалық айқын шексіз алуан түрлі кұрылыстармен ерекшеленеді. Қабыргалар тек қана курылыстык элементтер болғанын койып жеңілдейді. Архитектуралық элементгердің ен өктем элементтерді биік мүнара, мүсіндік колонналар, шошақ күмбез, селдір оюлары мен тусті витраждармен безендірілген терезелер. Готикалық архитектура кеңістікпен тұрғызудың жаңа каңқа аркылы курастыру жүйесімен, күмбездердің жаңа құрылысымен сипатталады: түтас күмбездерді кабырга аркылы жабу жүйе және сырткы шығарылған аспалы қақпалармен куатты контрфорстар (аркбутандар). Готикалық қиял қүрылыстары тастың қолайсыздығын жеңді, кайсылары антикалық архитектуралық формаларды шырмалап түрған. Бейнелеу өнердің туындыларына айқындық пен экспреция сай болган,суреттер драммалық сценаларды өмірді жақын көрсетеді, ол жерде адамдар сол кездің киімінде көрсетіледі. Үлкен эсемді витраждар күн сәулелерінде

26

материалды емес болып көрінеді. Готиканың мехрабтар - сыршырайдың әсемдігімен боялған мүсінінің шедеврлары. Түстің мэні бөлек болды: киім, үйлер, мүсіндер, түстердің айкындыгымен, алтындатуымен таң калдырады.

Соңғы ортағасырлық кезеңінде, бір орталыққа біріктірілген үкімёт билігі бекігенімен, бекіністерінің мәні қорғаныс ғимараттар есебінде азайып оларды айбынды актасты бекіністермен безендіреді.

Ортағасырлық калалар, мүнара мен қабырғалармен корталған. Олар орташа аландарда орналаскан, сондықтан үйлерді жақын салған, көілелері тар жэне ұзын болып, уйлері тар және биік 2-3 қабатгы, еркерлер мен мансардалармен. Төменгі кабаттарында дүкендер мен шеберханалар орналасқан.

¥зақ табан тірескен күрес барысында дамыған калалар сюзерендерден жеңілдікпен өзіндік басқарманы қайтарып алған. Енді олар кала шіркеулер мен экімшілік қоғам ғимараттарды өздері тұрғызған. Осыган байланысты архитекторлар мен мүсіншілерді хрестиандык шіркеудін қатал қагидалары сақталуға мүмкіншілік пайда болды (Париж Қүдай шешесінің соборы).

Готикалык стильдегі мүсін. Түрғын үйлердің безендірілуі мен жабдықталуы өте карапайым, бірақ конақ бөлмелердің кабырғаларын әшекейлеп кілеммен жапкан.Бүл кезде еуропалық дэстүрде кілем току өнері дамиды, ягни жүн мен жібектен гобелен, шпалер току. Жиһаз, интерьер заттары мен ыдыс-аяк өнері дам иды. А нти кал ы кты қирату кезінде көптеген техникалык күралдар мен тәсілдер жойылган, тек қана XIVf. Қайтадан жаңа технологиялар пайда болды, осыған байланысты декоративтік қолданбалы өнердің бүйымдардың жаңа түрі пайда болды. Мысалы, буфет,шкаф орындыққа айналатын.Жиһаз бен кабырғаларға панельдерді безендіру үшін агашта селдір сәнді оймалау пайда болды. Бүл өнердін түрі болып көрмеген деңгейге жетті. Ағаш шеберлігі кэсіп жогары дамыган болып, көркем безендірудің күрделі міндеттерді шешуге болатын еді.

Готикалық стильдің туған жері болып Франция есептеледі, өйткені сол жерде ол барлык өнерлерді ең айкын бейнелейді.

Византиялық хандығының мәдениеті - антикалық мәдениет негізінде үсталды, бірак көпшілігін Шығыстан архитектурадағы биіктік, декордық байлығын алды. Құдай туралы сұрақтар коғам ортасында ең басты орынға ие. Церковьтің оқытуы бойынша адам денесі күнэні сидырушы жэне бүлағы болып табылады. Антикалық уакыттағы сиынушы немесе кызығушы зат сиякты емес. Өнер үлкен ауыспалымдылықка жэне символдыққа ие болады, кейбір коріністердің стандарты және киім трактовкалары пайда болады. Сонымен қатар

27

байлықка деген күштарлык пайда болады жэне ол кұдайшылык өнерін де дамытады.

Византияның тоқыма өнері үлкен биіктіктерге жеткені соңшалық ұзак уақытқа дейін византиялык маталар (жүн, жібек, парча) жэне кілемдер еліктеу үлгілері ретінде қоданылды, олар эр түрлі әлемге шақырылатын заттардың бірі болып отырады. Киімнің сәнділігі тоқыма шешіміне негізделген, матаға түсірілген суреттер - ақ-қара да, түрлі түсті де шешімді болатын. Түрлі түсті суреттер римдік мозаикаға, сыршырайға еліктеген (фаюмдік сурет). Туника токыма арқылы сызықтар, дөңгелектер, шаршылар, эр түрлі такырыптағы, айқындалған. Өрнекті токыма және сәнді тігіс Византиялык костюмнің декоры.

Христиандыктың келуімен антикалық идеалдар жайыла бастады. Өзгерістер костюмде де болып отырады - туника тэрізді киімдер пайда болады, бірак үлкен станмен. Ол тік мата бөлшектерінен қүралады, ал жеңдері, шаршы оймалы, етегіне карай катты сыгылады. Әр түрлі класс әлеуметтік топ адамдарының туникасының ең басты ерекшелігі мата сапасы мен туника үзындығында. Көпшілік халық тізеден жоғары, қысқа, жүннен, жартылай жүннен және зығыр маталарынан бір түсті туникалар киген. Жай жэне бір бүтіндік, түрақтылық және өмірге ыңғайлылық көпшілік византиялық халыктың костюмдерінің негізгі сипаты болып отырды. Шалбарлары пішіні бойынша матадан ұзын чулкилерді еске түсіреді. Аяк-киім ретінде жүмсақ етіктер, тізеден төмен жіңішке белбаулармен байланған немесе жабык сандал сияқты башпайлар тізеге дейін айқасқан; ал бас киім ретінде - үшкір ұшты шапкалар немесе сферикалық тулиялар. Туника екі үлкен емес көлденең сызықтар - клавустармен сәнделген.

Туника - көп қабатты киім: бірінші (астыңғы) туника - біртүсті жеңі тігілген, екіншісі- қысқарак жеңнен тігілген астары бар, үшіншісі (жоғарғы) - жеңсіз, барлығы тігілген. Туниканың барлык түстері контрастық түсте тандалынған. Қозгалмаған, монументальдық бейнесі қүралған сияқтанады. Қымбат матадан мұндай костюмдер жоғарғы элеуметтер киетін костюм ретінде болады - олар орта ғасырлык Европада, Петр I уақытына дейінгі Ресей костюмдері, біздің заманымызға дейінгі келген арнайы церковтік костюм.

Әйелдер киімі сипаты бойынша ерлердікіне жакын келген. Қүдай заңдарына негізделіп, әйелдер киімі денені жасырған. Сол кездегі эйел бейнесі суреттеледі - үлкен созылмалы көздер, жіңішке үзарған беттер, жіңішке мұрын мен кішкентай ауыз. Әйелдер үзын ту'никаны киген, сырт киім ретінде үстінен пенуланы киген. Жоғарғы дәрежелі эйелдер киімі ұзың столадан жэне үлкен жамылғы «мафориден» түрады, ол

28

арканы, иыкты жэне басты жабады, алдынан иыктар аркылы айкасып пакаырылады. Билеуші әйел костюмі шеттері жзне етегі қымбат әнделген ак столдан, пурпур түсті мантийдея, адам фигасымен суреттелген кең қоймадан тұрады және оң иықта фибуламен жиналады. Ллқа - алтынмен тігілген башпайлар киеді. Костюмге аксессуарлар - массивті алқа жэне алтыннан және кымбат тастардан өрілген бас киімдер киеді.

Әйелдер костюмін түрлендіре келе киімдер каттырақ жэне столб тэргідес болып келеді. Мүндай жіңішке түзу парчалы стола жең етегінде өте қатты кеңейтілген; императорлык лорум, дөңгелек алқаға айналдырылған, олардың орталарынан шарф, далматик жэне туника түсірілген.

Византиялық мәдениеттің тарихи ролі мынада, ол антикалык жэне жаңа элем арасында біріктіруші, көбінесе европалык мәдениеттің өсіп дамуына себеп бола отырып.

Романтикальгқ стиль ерте ортағасырлық уақытында Орта Европада пайда болған; оны сән аусымының жылжуы деп атауга болады, онда антикалық, византиялык жэне түракты (варварлық) мэдениеттер айысып кеткен жэне ол костюм эсер бермеуі мүмкін емес. Әйелдер драпталынуы іште болатын жабық көйлектер киген, себебі сол кезеңде аяғы ауыр эйелдер үлкен кұрметке не болатын. Көбінесе бас киім ретінде бет үшін тесігі бар ақ орамалдар кызмет еткен.

Ерлер киімі римдіктердің және гректіктердікіне үксас келеді, бірақ ерлер міндетті түрде шалбарлар киген, себебі Европа климаты Грецияға қарағанда суығырак.

Мата түсіне өте үлкен көңіл бөлген: ақ түс тазалықты, сенімділікті білдірген; кара түс - адам қызмет етушілікті ; көгілдір - биязылықты білдірген. Сары түсті кимеген, себебі ол алдамшылыкты тусіндіреді. Барлығы қызыл түсті киімдерді (қан түсті) ортағасырдан бастап бас кесерлер киген.

13 ғасырда киімді қынамалы етіп тіге бастады. Олар ғажайып зйел «культын ұстанып сәйкестендірілген». Мүндай әйелдерді акындар жырлайтын жэне оларға атшабарлар тағзым ететін.

Готика. Европадағы Готикалық кезең - жаңа стильдің туындау уакыты; киімде архитектурада сияқты ол готиканьщ бір ойына ғана багынатын - жоғары ұмтылу, мүнда түзу сызықтар шексіз жазыктықта ханшайым алдында бірігеді. Сэн ханшайымы жіңішке, өте сұлу, толық жетістікке ие болды.

Готикалық сән отаны ЕІидерланд болып келеді, әрбір элем езінің бір элементтерін енгізді, бірак ең күштісі, әрине, Франция болды. Ол еоңғы әсемдікті берді.

29

Әйелдер киімінде барлығы жоғары ұмтылды: бас киім - энненнеіі дәрежелі әйелдер үшін бір метрге дейін жетті және жай тұрғындар үшін 50-60 см болды.

Костюм денете тығыз жабысып түратын болды және екі немес^ үш белдіктермен тартылды. Бел сызығы анық көрінді. Жевдер кейде жерге дейін түсіп тұратын жэне олар үлкен өлшемде кеңейтілді.

Сәнді көйлектерде шлейф 5 м дейін жететін, пайда болды. Итальяндық қалада Модене өлшеуіш тас, және қылышы бар адам түруды бекіткен, ол шлейфтің артығын кесіп отырған.

Әйелдер көйлегі алтын жэне күмістермен өнделген, ол сәнге фиамадты желпеуішпен енген, белге айна, талисман жабыстырылған саусаққа 20 сақинага дейін киген, ал көкірегін ауыр шынжырлармен сәндеген.

14 ғ. аяқ-киім өте үшкір болды, жэне ерлер пулені жарты метр ұзындыққа дейін жеткен; шлейф сияқты пулендердің артық ұзындығын кесіп отырған.

15 ғ. аяғында европалық сәнге итальяндык қайта туу эсер етеді, сән готикалық стильді жоғалтып, жай сызыктарға ие болады.

V1I-IX гасырлык франкілер

30

1X-X1I гасьш

31

Жауынгерлер

Рыцарлер жэне кару алып журушілер

-fy.

Ханымдар мен мырзалар

Тэжірибелік жумыс №5.Қайта өрлеу кезеңіндегі киімдерінін көшірмесін зерттеп,

жана үлгідегі киім коллекциясын орындау.

Жүмыстын мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Жүмыстың мазмүны: Қайта ерлеу кезеніндегі костюмтарихының дамуы

Әдістемелік нүскауҚайта өрлеу костюмдерінің даму тарихы (XIV - XVI ғ.б.з.д.)Ренессанс Италияда XVI ғасырда пайда болған, ол жерде

ортағасырлар кезеңінде антикалык эсер кушті дамыған. Мұнда готикалық стиль тығырықта болып, жаңа стильдің объективті деп есептеледі, атап айтсақ ауа райының жылуы. Ол кезде шіркеуден бөлек

уманизм» деген түсінік қайта пайда болып, дуниеге адамның қүқығы °екітіліп, оны өз өмірінің жасауілысы қалпын тіркеудің әсерінен оның Рухани бейнесін босатты.

Готикаға сәйкес «кеңістікті сезіну» аякталганда дүние қайтадан йнтикальіқ дәстүрлерге коз салды. Ренессанс Италияда XIV ғ. пайда °°лды, ол жерде орта гасырлар кезеңінде антикалық өнердің әсері

33

күшті болған. Бүл жерде готикалық стильді тағылық деп еселтегеі Атап кетсек жылылау ауа-райы, жақсылау коректену, шығармашылы үшін бос уақыттың молшылығы ашықтау қалалар мен үйлер. ,

Тез өсіп келе жаткан қалаларда капиталистік қатынастардьі пайда болуы ренессанстың экономикалық негізі болдч Мануфактуралар өрістеніп, буржуазиялық жаңа класс пайда болдь Ғылым мен техникалық жетістіктері, жаңа географиялық жаңалықта еуропалық адамдардың дүние туралы өрісін кеңейтті. Ренессанс ол те кана көркем үнатудың ауысуы ғана емес ол сонымен катар дүнй танудағы ең терең өрістер деп түсінуге болады. Ренессанстын үлке емес, ең экономикалық дамыған итальяндык кала - республикаларя пайда болғаны заңды. Бүл жерде ерікті адамдардың көбінде әмбебапті дарынды, жаңа дүниенің жеңісіне күресуге дайын адамдарды дамуына қолайлы эсер қалыптасты. Антикалық мұра негізінде өнерді болып көрінбеген өркендеуі басталды. Бұл мезгіл дүниеге көрнек' жеке адамдардың бір қатарын әкелді. Леонардо да Винчі Микеланжело, Тициан, Рафаэль.

Ренессанстың туындыларында орта ғасырдың такуалдық пе мистикасы өмірдегі куанышы мен жер болмыспен ығыстырыладь Архитекторлар асқан әсемдікпен жарқыраған сарайлар ме интерьерлер, соборлар мен қаланың ғимараттарын кұрастырьп қаланың сыртындағы үйлердің дәстүрлері қайта өркендеді. Ренессак Италиядан тарап, әр еуропалық жерге сай, жергілікті факторларды әсерінде кайталанбаушылық пен ерекшелікке ие болды.

Бұл стильге адам сыртқы бейнесінің айқындылығы, нэзік сыр мәдениеті сәйкес. Әйел сүлулықтың арманы сол кездің үнатуыме эстетикалық талаптарды көрсеткен, атап кетсек мықты, денсаулығі зор кемелденген эйелдің бейнесін бет әлпетінің үйлесім; шамаластыкка. Мата тоқумен зергер енердің дамуы костюмде, яғн адамның сыртқы бейнесінде қабылданған эстетикалык армандарді іске асыруға жағдай келтіреді.

Ренессанс архитектуралық стиль, ежелгі римдікке үқса< эклетикалық. Оның мінезі декоративті, тыныш көлденең мүшеленуле кайтып, әдемі айбынды күмбездер пайда болды. Сол уақыттың өже қүрылыстары ол сарайлар (палацо), үлкен жер орындарында қаланы сыртында түрғызылғандар (мысалы, Строцци, Питти палаццоларь Париждегі Лувр). Олар ішінен де сыртынан да бай безендірілгеі Интерьерлер монументальды, кеңістіктік эффекттермен, мэрмг сатылардың аскан әсемділігімен, агаштан декоративті жабуларыме] колонна, пилястры жэне оймалынған филенкалармен тацкалдырады.

34

Форма күрастыру пайдалы, жобалау мінезді болуға айналады (жобаларды алдынан ала кағазда орындайды), кайтадан тең кима үндестік өлшемдері пайда болды. Интерьер, жиһаз, түрмыс заттардыц декоративті әшекейлеулері үлкен жекелікпен сипатталады. Өрнек жасау, фанерлеу, инкрустациялау техникалары дамиды.

Ренессанстың мотивтері бейнелеу өнері мен мүсінде әсіресе айқын көрінді. Гирландайо фрескалары Лоренцо Костаның, Корногонның сыршырай суреттері, Рафаэльдің жұмыстары, Тицианның портрет пен фрескалары бүкіл дүниеге әйгілі.

Ою-ернектері

35

Киімдері

36

Италия костюмi Испандык костюм

Симара Табар

37

Г рандессалар

Әйелдер костюмі

Симара

Флоренция көйлектері

39

Батые Еурола костюмдері

40

Тәжірибелік жұмыс №6.

Барокко жэне Рококо стиліндегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау.

'Жұмысгың мақсаты: Тарихи костюмкің көшірмесін жасап, казіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Ж ұмысгын мазмұны: Барокко жэне Рококо стиліндегі костюм тарихыньщ дамуы

Әдістемелік нускауБарокко жэне Рококо стиліндегі киім тарихы (XVII -XVIII ғ.ғ.).XII ғасырда мәдеии өнерде барокко стилі қалыптасты. Ол сыртқа

киетін - салтанатты, тәкәпітарлы, сәнді, безендірілген киім. Костюмде е°л кездегі ак сүйектер талғамын аңғаруға болады. Үй жиһаздарьт

41

жылтырлы заттармен, хрустальді шамдармен, гобеленмен, әсемделіп суреттелген дуалдармен көмкерілген. Интерьер мен сол кезең костюмдерінін пішіндер молшылығы, кымбаттылығы өзара үйлесімін тапты.

XVII ғ. Еуропада абсолютизм даму мен беку уақыты.Барокко өнері, оның потетикасымен, формаларының

салтанаттылығымен, монархиямен аристократияны дәріптеп, католиктік шіркеуді жоғарылатуға өвделген. «Барокко» деген итальяндык сөзден шыққан жаңа стиль қитүрқылы қабыршықты белгілейді. Барокко ренессанстьщ тура табиғи жалғасы. Италиядан ол солтүстікке карай кеңейді. Итальяндык барокко феодалдык аксүйектердің үнатуларын бейнелеген. Қымбат, салтанатты интерьерлерді қүрастыру шеберлігі жағынан итальяндык шеберлерге жететіндер аз. Оларға барочкалар оюлаудың негізгі элементтерін өңдеу еңбегі жатады. Барокконы мол динамикалық пен қисық сызықтардың тынышсыз ырғағы ерекшеленеді. Барокконың мадақты салтанатты формалары монастырь, католикалық шіркеу кұрылыстарымен безендіруінде кеңінен колданады, оны кейде «иезуит» стилі деп атайды. Ортағасырлық мистикалық кұрметтеудің орнына шіркеу дінге сенгендердің елестетуін ақсүйектер өнерімен: суреттер, фреско, жарықтың эффектері, шешендік пен музыкамен таңқалдыруға тырысады.

Еуропаның саясат доминантасы - сэндік пен Франция өнерінің көркем заң шығарушысы Людовик XIV ғ. Корольдің уақыты. Барокко декоративті стиль болса да, дегенімен классикалық архитектураның формаларында кұрылады. Алтын жалату, ашық бояуларды, қабырғалардьщ күрделенген нүсқасы, қабырғалардың шығыңқы- ларының молдығын, иілген карниз бен бүрамалы колонналардың қолдану типті больт табылады. Қабырғалар матамен жабылған, айналармен безендірілген, төбе сүйкімді амурлар мен нимфалармен суреттеледі, декорда веноктар, қабыршақтар, купидонның бастары мол колданьшады. Камин, сағат, айна, үлкен шамдал, сауыт, бра, кіші мүсіндік формалар күрделі кұйтырлыкпен безендіріледі. Жиһаз, терезе, ыдыс-аяк безендіруінде күрделі динамикалық овалдар мен спиральдардыц мотивтері пайда болып, беттер майысқақты болады. Жиһаз өнерінде «гарнитур» деген түсінік пайда болды.

Абсолютизм жағдайында барлығы ортаға бағындырылған билікке бағынады, ал жеке адам ерікті болудан қалды. Заң өмірдің барлык жақтарын, тіпті киім киюдің түрлерін белгілейді. Сарай маңайындағылар күрделі безендірілген костюм киюге міндетті болған, ал биік өкше аяк киім жэне парик киген жүріс-түрысты жасанды театралды етіп өздерін еркін сезіне алмады.

42

Жана әлеумеггік-экономикалық катынастар үлкен қалалардың ...імуына қолайлы эсер еггі. Халықтың үй-пәтерлерге кажеттілігін камгамасыз ету үшін бірініпі кажетті үйлер тұрғызылды. дрхитекторлар үлкен қалаларды түрғызу мэселелерін шеше отырып, сонымен катар абсолюттік монархтың билігін бейнелейтін тамаша сарай ансамбльдерін тұрғызды (Франция-Версаль, Санк-Петербордың сарай ансамбльдері - Петродворец патшалық кешені). Бірінші рет орасан зор парк аймақтары пайда болды, кей жерде ағаш, бүта, к/п'мбалар геометрия заңдылығы бойынша жобаланды.

Көркем стиль дамудың күрделі жэне үзақ жолынан өтті Барокко, XVI ғ. соңында Италияда пайда болып, XVII ғ. Францияда өзікің өркендеуіне жетеді, XVIII ғ. соңғы барокконын - рококоның кезеңі болды.

Рококо Людовик XV мен мадам Помпадур эпохасында Францияда ен айқын іске асырылды.

Бүл стиль безендіру заттардың, жиһаз бен интерьердің әшекейлі декоративті қатарына эсер етті. Бүл кезецде аксүйектердің өмірі король сарайында емес, оңаша үйлерде етеді, соның нәтижесінде талғағыштық комфорт пен сырсалыққа тырысу пайда болады. Аксүйектер өмірі салондарда өтеді, кай жерде философтар мен жазушылардың еңбектері карастырылады (Вольтер, Ж.Ж. Руссо, Дидро, Лофонтель, Монтески, Антуан Ватто мен Шарденнің суреттері, Буше, Нотье мен Гейнс Бороның портреттері). Англияда У. Хогард жанүяныц топтастырылған портретін шығарды. Жаңа ғьшымдар пайда болды, археология өнердіц дамуында әсері маңызды болып, Помпея казындылары өткізіле бастады.

Ақсүйек салондарының бейғам өмірі әйелдің маңайында өтеді. Сыпайы ғашық қатынастардың табынуы пайда болып, сыпайы бақташының бейнесі танылған болды.

Архитектурада сырластык күрыльгстар, жайлы жағдайдың нәзіктік пен әсемдік билеген табынуы дамиды. Тұрақты парктардың орнына «ағылшын парктары» пайда болды. Ол жерде анык асимметрия мен бакша пейзаждар, жоспарлаудың көркем формалары қүралды. Үй бөлмелердің будуар кабинет деген жаңа түрлері пайда болды. Интерьерді түтас ансамбль деп есептеп, каминді оның композициялық ортасы ретінде қарастырды. Интерьерде ұсак бөлшектер көп, сонымен катар олардың формасы жеңіл, әсем, жатықты және анык белгіленетін, эсемдіктің принципі дамыды. Колоритте нэзік пастельді түстер, нюанстық нұсқалар молынан тарады. Кытай мотивгері фарформен лакіармен қызығуы пайда болды.

1709 ж. И.Ф.Беттер Еуропаның фарфорын шығарып, фарфор өнеркәсібі пайда болды.

43

Барокко стиліндегі киім түрлері /суреттерде көрсетілген/

Әйелдер киімі

L 44

Ерлер киімі

45

Ерлер киімі

46

Барокко стиліндегі киімдер

47

Рококо стиліндегі киім үлгілері

48

49

Рококо стиліндегі киім улгілері

50

Шашты безендіру түрлері

52

Шашты безендіру түрлері

Тәжірибелік жүмыс №7.

Директория және классицизм кезеніңдегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жана үлгідегі киім коллекциясын орындау

Жүмыстыц мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, дзіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Жүмыстың мазмүны: Директория және классицизма-зеніңдегі костюм тарихыныц дамуы

Әдістемелік нүсқауXIX ғасыр киім тарихының дамуы (1-ші бөлім).XVII ж.ж. франция революция салдарынан сән әлемінде үлкен

ззгерістерге иемденді. Осы кезецде хапықтар арасында костюміне карап қай партия мүшесі екенін көруге болады. Патшаның жактаушылары қымбат акшыл қыска панталон - кюлот және опалы жасанды шаштарын киіп жүрген.

XVII ж.ж. арасында костюм пішін сызыктарындакарапайымдылықты байкауға болады. Париж сәнқойлары өздерін республикандық екендігін көрсету үшін гректер мен римдіктер үқсап антикалық киімдер киіп жүрген. XIX ғ. классицизмнің кешкі мезгілінен басталады. Классицизмнің өркендеуі XVIII ғ. соңына келеді, ол Францияда Людовик XVI король жэне мадам Дюбаридің уақыты. Рококо оның қитұрлығы, бояндылығымен аскан сәндігімен кеп уақытқа жетпеді. Одан басқа, үкіметтің экономикалық жағдайы нашарлап, буржуаздық революция жақындап келе жаткан.Демократиялық ойлаудың өкілдеріне Рим республикасы мемлекеттік кұрылыстың үлгісі болып табылған.

Классицизм идеяларын өз еңбектерінде Вольтер, Декарт, Ж.Л. Давид жетілдірген. Бүл идеялар Корнели мен Расин көркем грагедияларында, Мольер комедияларында, Лафантеннің аңыз- эцгімелері, Ларошфуко прозасында орын тапқан. Классицизм зстетикасының өктем белгілері оның нормативтігі, ережелер мен іфитерийлерді белгілеуге тырысуы. Классицизмнің көркем канондары антикалық өнердің үлгілеріне анық бағытталған. КлассицизмпРинциптері: форманың логикалығы, бөліктердің үндестігі, ізгіленген әсемденген табиғаттың арманын, мемлекеттік тамаша қаһарманчдеясын бекіту. Сыршырай мен мүсінде әскери такырыпқа үсынылған сюжеттер басымырақ болды. Сарайлар мен демалыс орындары, К()пірлер мен көшелер жан-жануарлардың мүсіндерімен және әскери адамдардың мүсіндерімен безендірілген. Мысалы, Санк-Петербордағы ^ Росси, А.Захаров, А.Воронкиннің монументальды ансамбльдері Ф. Чіубин мен Ф.Шедриннің мүсіндерімен безендірілген.

55

Англияда классикалық ұнатудың өкілі архитектор Р. Адам, о. интерьерде коп жэне табысты жұмыс істеген.Сыршырайдың бұі мезгілінде Франциско Гойяның, әйгілі испан суретшінің, орны ерекше

Француздық буржуаздық революция кезінде (Директория кезен 1795-1799 жж.) классицизм үстем бағыт болып қаладьі, бірақ оға көбірек қаталдык пен айбаттылық, сонымен катар табиғылық кіргізілді Бұл кезде эйелдер костюмінен катты негіз корсет кринолин жойылады Ерлер мен эйелдер киімі ыңғайлылау жэне демократиялык декоративт эшекейлердің көбін жояды.

1798 ж., Наполеон Египетке жорығын бастағанда, үмтылған! Египет формалары жалпыға бірдей назарына ие болып, ампир стилінда өзінің айқын көрінісін тапты. Ампир (етріге-империя) Наполеон! империясының (1799-1815 жж.) мезгілінің соңғы классицизміі Ампирдің пайда болуы идеялық кризистің, француз революциясының жеңуінің нэтижесінде болды. Көтерілген Буржуазия Наполеон мен Францияның элемнің ірі мемлекеті болып кайта көтерілуіне үмітін байланыстырған. Императорлық Римнің қайта өркендеу уакыты. Өнер ресми мадақты салтанаттыға ауысып, классицизм принциптерінің мінезі формалдыққа ауысады. Ампир интерьерлерінде тыныштық, толық салмақтылық жэне катал симметрия биленді. Еденге паркет жауып, төбелерді ақ түске бояп, алтын жалатқан не болмаса қоламен декор жасалынған ак лакталған жиһаздар пайда болды.

Архитекторлар (П. Фонтен, Ш. Персье) үлт пен жауынгерлік ерлікті дәріптеуін шешеді, монументальды масштабты қүрылыстарды түрғызады: айбын салтанатты какпаларды (Парижде Этуаль жэне Коррозель алавдарында салтанатты қакпалар) жэне салтанатты коллонналар (Вандом ауласында салтанатты колонна). Бүл суретшілер аппартаменттерді безендіру үшін көп жүмыс ісгеген (мысалы, мадам Рекамье сарайы, Мальмезондага Наполеонның қала сыртындағы резиденциясы) жэне жобалармен альбом шығарады (1801 ж .) .

Бүл мезгілдің ірі суретшісі мен сән заңшысы әйгілі Жак-Луи Давид, суретші Д. Энгра мен Т. Лауренс жүмыстары да қызык.

XIX ғ. - капиталист индустрия мен сауданың «алтын ғасыры», бізге мэдениетте толык былықтық мұра қалдырды. XIX ғ. стилі романтикалык, эклектикалық. Машина жэне индустриялды техника барлық бастаулардың кедергі тасы болды. Машиналарды безендіру үшін өткен дэуірлердің формалары мен декорын қолданған.

1815 ж. кейін XIX ғ. ескі стильдерге эклектикалык ұқсатудан өтті: бидермайер стилі (1810-1848 жж.), романтизм (1815-1830 жж.), неорококо (1830-1860 жж.), екінші ампир (1860-1870 жж.).Эклектиканың маңызы ол стильдерді механикалык косу, не болмаса

56

бір дәуірдің стильдік формаларын кешірек дэуірдін өнерінің формалды тілі есебінде қолданылады. Формалды элементтер тарихи стильдерден алынғаннан кейін эклектикамен катар тарихи деген термин бірге жүріп отырды.

Стильдердің жиі ауысуының себептерін дэлелдеу үшін зкономикалық жағдайлардың эсерін карастырады. Өкеркәсіпті өндірістің капиталының тез айналымын, тауарлардың тез сатылуын қажет етіледі, ол үшін олар эр түрлі болып ассортименттері тез ауысып гуруы керек. Сондыктан сэннің орны коғамда өзгеріп, ол бұрынғыға Караганда тезірек ауысып отырады.

Бұл көркем ізденістер Байрон, Шелли, Гете, Гофман, В. Скотг, В Гюго, Г. Готье, А. Дюма, О. Де Бальзак пен Г. Флобердің шығармашылығында бейнелеуін тапты жэне Г. Курбе, К. Коро, Э. Мане, О. Ренуар, Делакруа, Шадовтардың жүмыстарында көрсегілген.

Классицизм киімдері

57

Классицизм киімдері

58

Санкюлоттар киімі

59

Тәжірибелік жүмыс №8.

Ампир, Бидемейер, Романтизм стильдерінің киімдерінін көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім колекциясын орындау

Ж ұмыстың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.

Жүмыстын мазмүны: Ампир, Бидемейер, Романтизі*стильдерінің костюм тарихының дамуы

Әдістемелік нұсқауXIX ғасыр киім тарихынын дамуы (2-ші белім).1804 ж. Наполеон өзін император деп жариялады. 1804 - 1814 ж.ж.

аралығында өнерде жэне костюм тарихында «ампир» (фран. сөзінен «empire» - «империя») деп аталатын болды. Ғасырдың ортасынан бастап омірдің каркыны шапшаң көтеріледі. Тауарлардың көпшілік өндірісі жөнделіп, адамдар өмірінің әлеуметтік-тұрмыс жағдайлары өзгереді.

90-шы жылдарында суретшілер жаңа бағыттар мен формаларды белсенді іздеуге кіріседі. Эклектикалық қалпына келтіруге олар машина, техника, жаңа матсриалдарка табынуды карсы кояды. Ізімен әдебиет, архитектура, қолданбалы онерде жаңа интонациялар пайда болды. Әр елдерде бұл стиль әр түрлі аталған; Австрияда - сецессион, Германияда - югенд стиль, жас стиль, Францияда - арт нуво, жаңа онер, Россия мен Англияда - казіргі заманғы стиль не модерн.

Модерннің бастаушылары сыршырайлар мен графиктер болған (Г. Климт, О. Вагнер, О. Экман, А. Тулуз- Лотрек, Д. Макентош, Э. Дега). Олар алғашкы рет бұйымның техникалық және эстетикалык қажеттерінің бірлігін және ғимарат архитекгурасы мен интерьердің тұтастығын анықтаған.

Жаңа уақытгың идеялары әр түрлі мектептер мен бағыттардың суретшілерінің шығармашылыгында орын тапты. Франция онерінің шабуыл өркендеуін ол кезде импрессионистер белгіледі. Олар колористикалық жаңа жүйесін, өңнің алуан түрлігін, жарық эффектерін, бояуды жалпақ жабудың жаңа техникасын көрсеткен. Бүл бағытгың аты Моненің суретінің атынан пайда болтан (Впечатление. Восход солнца). Импрессионизм өркендеу уакыты 70-80 жылдар, бұл кезде осы бағыттың сыршырайы толық жетілген: К. Моне, О. Ренуар,Э. Моне, К. Писаро, А. Сислей, А. Гийомен.

60

Ампир стилі негіііндегі киім үлгілері

• С

61

Романтизм стиліндегі киім үлгілері

62

63

Бидемейер стиліндегі киім улгілері

64

.4*'

tub**

•уі.

65

Бидемейер стиліндегі киім үлгілері

66

Тәжірибелік жүмыс №9.Модерн, ретро стильдерінің киімдерінің көшірмесін зерттеп,

жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау.Жүмысгың мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін жасап, .

казіргі заманға сай костюмдер коллекциясының суретін салу.Жүмысгың мазмүны: Модерн, ретро стильдерінің костюм

тарихының дамуыӘдістемелік нұскауМодерн жэне Ретро стильдері - XX ғасыр орта кезең стилінің

костюм тарихының дамуы.XIX ғ. аяғында қолданбалы өнерде «модерн» деп аталатын жаңа

стиль пайда болды. Бүл стиль ассиметрия, өнердің белгісіз өзгеруі, жасыл жэне қызылтым рендер, жай сызыктар тэн еді. Бұл стильдің әдеттегі пішіні «теңіз» өрнегі: лилия, су перісінің жэне т.б. бейнесі болды.

«Модерн» кезеңіндегі киімдердің пішіндері катаң түрде болды. Бүтін күйінде, киім жай киім болып капды, олар спортпен шүғылдануға да арналды. Модерн уақытында әшекей бұйымДар өте баталы болды. Олар тек қана киімге сән беріп кана койған жок, сонымен қатар әйелдер образын бейнелейтін, өзіндік символ болды.

«Модерн» стилі негізіндегі киім үлгілері

«Модерн» стилі негізіндегі киім үлгілері

68

69

л

Ретро стилі негізіндегі киім ұлгілері

70

Ретро стилі негізіндегі киім үлгілері

71

л

Тәжірибелік жүмыс №10.

КСРО елдерінің киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім колекциясын орындау

Жүмыстын мақсаты: Тарихи костюмнің көшірмесін істеп, қазіргі заманға сай костюмдер коллекциясынын суретін салу.

Жүмыстың мазмүны: КСРО елдерінің костюм тарихынын дамуы

Әдістемелік нүскауТМД елдерінің үлттық киімдерінін элементтерін колданып

жаңа костюм үлгісін орындау.Жаңа уакыттың орыс өнері ушін негіз болатын мағына ол Петр I

дәуірі. 17 ғ. өнерінде жаңа белгілер пайда болды, сарайлар түрғызылуы басталды, портрет жанры белгіленді. Жанрлардың ішінде бірінші орында портрет тұрып, енер ақсүйекті болды (суретшілер И.И. Никитин мен A.M. Матвеев). Тек қана мемлекеттік емес, сонымен катар мэдениет акциясы болып Петр-І -нің Петерборды негіздеуі, ол Россия империясыньщ жаңа астанасы болып жаңа өнердің орталығы болды. Сол уакыттьщ ен айқын мүлтік бейнеленуі әйгілі сәулетші В.В. Расстреллидің шығармашылығында тапты (Петерборда - Қысқы Сарай, Царское Селода - Үлкен сарай). Оның туындылары барокко стилінің ең эйгілі жэне тамаша үлгілері.

18 ғ. екінші бөлігі жаңа уақыттың орыс өнерінін тамаша өркендеуі. 1757 ж. Петерборда Керкем Академиясы қүрастырылып, көркем білім алу жүйесі тәртіпке келтірілген. Осы уакытқа классицизм

72

стилінің тұрактадуы келеді. Ол барокконың декоративті салтанаттыгы мен дүние шашкыштығына қатал логиканың сапалы айқындық пен шамаластықты қарсы койып салыстырады. Бұл мезгілдіц архитектурасы әйгілі сәулетшілердің В.И. Баженовтың (Москвада Пашков уйі), М.Н. Казаковтың (Москвада Кремль Сенаты), И.Е: Старовтьщ (Петерборда Таврикалық сарайы), Ч. Камеронның (Петербор сыртындағы Павловтагы Айбын сарай мен бақша парк ансамблі) уақыты. Классицизм дэуірінде мүсіншілер Ф.Г. Гордеев, И.П. Мартус, М.И. Козловский, Ф.Ф. Щедрин, Ф.И. Шубин өз іздерін калдырды. Сыршырай портретінің үлы шеберлері Ф.С. Рокотов пен Д.Г. Ливицкий керсететін адам типтерінің эртүрлігімен, сымбаттылығымен, салтанаттығымен, жэдігөйлігімен, эсемпаздык көкіректілік қасиеттері таңкалдырады.

19 ғ. басы жана көркем бағыттағы романтизмнің туымен аталды, оның бірінші шебері болып А.О. Кипренский есептеледі, плэнерлік жазудын пайда болуы Ф.Ф. Щедриннің еңбегі, ал А.Т. Винициановтыц тұрмыстық жанрдың негізгі сәулетшісі болып бірінші рет дихандар өмірінің үндестігін, айбындылық пен әсемдігін көрсетті. Сыршырайдьщ монументальды туындылары «Помпейдің Соңғы күні»- К.П. Брюловтың, «Явление Христа народу» - А.А. Ивановтың өнерінде гуманизмнің сабақтары мен шеберліктің үлы мектебі болып табылады.

19 г. бірінші бөлігін Россия өнерінде әдетте ампир деп атайды. Оған үлкен кеңістіктерді, көше мен гимараттарды сәулеттілік ұйымдастыру өнері сәйкес келді (Петербор - Адмиралтейство - А.Д. Захаров - сәулетші, Васильев аралындағы Биржа - Ж. Тома де Темон- сәулетші). К. Россидің орасан зор ой өрісімен кұрастырыяған қала ансамбльдері таңқалдырады (Петербор - Главный штаб, Александр театры).

1860 жылдың өнері әлеуметтік эділсіздікті (В.И. Серовтын суреттері) бейнеледі, портрет пен (В.Т. Перов, И.И. Крамской, И.А.Ярещенко) пейзаждьщ (А.К. Савронов, И.И. Левитан, И.И. Шишкин) мәні өсті. Жинақтау эрекеті дамыған уақытта, П.М. Третьяковтың галереясы жаңа реалистік мектептің негізі болды.

19 ғ. соньі - 20 ғ. басы көшпелік реализм И.Е. Репин мен В.И. Суриковтың («Утро стрелецкой казни», «Боярыня Морозова» - В.И. Суриков, «Арест пропагандиста», «Не ждали» - И.Е. Репин) шығармашылығында өзінің жоғары деңгейіне жегеді. В.М. Вознесов, М.А. Нестерев жэне М.А. Врубельдің шығармашылығына кеш буржуаздық капиталистік дамудың қарама-карсылықтары эсер етеді. Бұл мезгілде «модерн» стилі негізгі болады. Қолынан бәрі келетін әмбебапты суретшінің типі калыптасады, олар кітапқа виньетканы, монументальды әшекейлеу жасап, мүсінді соғып жасап, театралдық костюмнің эскизін салатын. М.А. Врубельмен Россиядағы модерн

73

стилінін басты сәулетшісі Ф.О. Штехтельдің шығармашыдығына осындай әмбебапты белгілер сәйкес.

20 ғ. басының керкем емірі болмаған жетістіктермен белгіленеді. 1905-1907 ж.ж. Революциялык оқиғалар өнерінің әлеуметтік белсендігін козғады. Көп шеберлер саясат, сатира гафикасымен журнал карикатурасы аймағында жұмыс істейді. В.Э.Борисов - Мусатов шеберлердің және «Көгілдір роза» бірлестіруінің суретшілер шығармашылығын импрессионистік сыршырайдың бір түрі деп карастыруға болады. Ежелгі сыршырайдың дәстүрлері К.С.Петров - Воткиннің өнерінде жаңа түсінуге ие болады.

Импрессионизм мүсіншілердің жүмыстарына эсер етеді, солай П.П. Трубицскойдың жұмыстары өмірдің идеясын білудің өткірлігін, сезімтал ерекшеліктердің байлығымен айырады. 1909 жылы Трубицской мен Александр ІІІ-ке жасалған ескерткіш-монумент тарихында бейнені гротескалық шешуінің бірігей өнегесі.

¥лы Октябр социолистік революциядан кейін совет өмірінің мезгілі басталады. Оның негізгі творчестволық эдісі социолистік реализм, шындыкты тарихи жагдаймен анык көрсетуді ойлайды. Социадистік қогамньщ өнері көп үлтты, жүзден көп үлкен жэне кіші халықтардың дәстүрлерін өзіне тартқан. Мемлекетте көркем мэдениеттің эр түрлері-ертедегі алғашқы қоғамдық дүние дамуынан ең жоғарғы сатысында түрғандарға дейін.

Совет билігінің алғашқы жылдары өнердің түрі көпшілік агитациялық болды, соның нәтижесінде басқа плакаттың (Д-С. Моор, В.Н. Дени, А.П. Ансит-РСФСР, А.И. Страхов -Украина) жэне суреттелген плакаттың, трафарет арқылы көбейтілген («Окно РОСТА» - В.В. Маяковский, М.Н. Черенных - Москвада, В.В. Лебедев - Петероградта), түрлері пайда болды, оларда жетілген саясат графикамен халык карадүрсін суреттердің дәстүрлері қолданылған. Революция оқиғаларына салтанатгар мен азамат соғысына арналған суреттер, эстамптар пайда болды (И.И. Бродский, И.А. Владимиров, Б.М. Кустодиев, А.А. Рылов, К.С. Петров-Водкин, К.Ф. Юон).

1920 жылдың басы модернистік бағыттардың кризистік қүлауымен белгіленген, «Өндірістіктер» деп аталған қазіргі заманньщ жиһаз, киім, текстиль, полиграфия, көрмелерді безендіру үлгілеріне үлкен үлес қосты. Оган дейін станокты сыршырай мүсін мен графиканы білмеген халықтарда мамандырылған өнер қалыптаа бастады.

1920-1930 жж. Сыршырайында бірінші жоспарға тақырыптык сурет, тарихи революциялык пен түрмыстық жанр шығады (Ф.С. Богородский, И.И. Бродский, КС. Петров-Водкин). Пейзаж бен натюрморт айкын өмір суйінетін күшіне ие болды.

¥лы Отан согысы (1941-1945) жж. эр түрлі үлттың суретшілердің өнер түрлері арқылы халыкты жаумен күресуге шақырады. Соғыстан кейінгі жылдары негізгі тақырыптар-совег халқының соғыста тарихи

74

жеңісі, халык шаруашылығын тұрғызуын дамуына арналған еңбегі (М А. Аникушкин, Е.Ф. Белошова, Е.В, Вучетич, В.И. Мухина). Согыстан кейін монументальды-декоративтік өнердіц жетістіктеріне А.А. Дейнеки мен П.Д. Кориннің мозайкалары, өзбек _сыршырайшысының Чингиз Ахмаровтың әшкейлері жатады.

60-жылдары сыршырайда бейбітшілік күндер мен тарихиокиғалардың каһармандарына арналған эпостык күшке толған еуреттерді өмірге келтірген шеберлердің бір сандау тобы пайда болған (В.В. Шатарин-Украина, Н.А. Саквицскии-Белорусия, Салихатдин Айгбаев -Қазакстан, Белек Жүмаев - Қырғыстан) және т.б.

1970 -1980 жылдардағы өнер шығармаларының тақырыптары мен жанрлардың түрлері сан кырлы. Мусінде кеңістіктің композициялық ерекшелігі байқалады. Графикалық туындылардың философиялык концепциясы күрделенеді, оған композиция мен техника тәсілдерінің курделенуі сэйкес, әсіресе металда жасалған гравюраларда байқауға болады. Бейнелер мен көркем тәсілдердің кенет өзгеруі өнердің жалпы белгісі болды, үлкен әлеуметтік проблемаларға, тарихи перспективаға, екінші жағынан түрмыстык, сырласу дүниеге көп назар аударылатын болды.

КСРО елдерінің халық костюмдері

Q» “t

КСРО елдерінін халык костюмдері

■■■- i |V ■ у ?

. .. ̂ ..... . ... 1

,. ’.. ■ .■ .

:

77

Т'<

Ч*.Ч

П *

A 4

= •

J

80

Қазақ ұлттық костюмі

Тегі жэне тарихи тағдыры бойынша Сібір Орал маңайындағы, Қазақстан мен Орга Азия халықтарының материалдык әдебиетінің параллельдерінің туптері біздің жыл есептеуіміздің 2 мың жылдығында. Ол кезде андрон мәдениетінің дэуірінде Евразияның шексіз кеңістікгерінің тайпаларының мәдениетінің біркелкілігі айқын көрінеді. Ол уакыттың мәдениеті мен өнері туралы деректердің құнды бұлағы болып құзга салынған суреттер-петроглифтер. Қазақстан кұзға салып бейнелеу творчествасыньщ ең белгілі орталықтары Жетісуда орналаскан (Тамғалы. Жетібасты құдай мен адамдар, Әшекейленген бұқа жэне т.б.).

Ол дэуірдің ең ежет суреттері - атқа мінген әскерлердің соғысу сценалары ту ұстаушылар мен аңшылықтың сюжеттері. Көп суреттер оймалау техникасында орындалған. Сценалардың көбі «аң» стилінде жэне арбаны бейнелеу түрінде жасалған. Жетісудың ең бір тамаша ескерткіші (біздің жыл есептеуімізге дейін 6 мың жылдық) ысык төбес, ысыктың ескі молаларына кіретін, Алматыдан шығысқа карай 50 км, Или бойындагы Алатауда орналасқан. Ысык төбесінің «Алтын адамы» сол кездің декоративтік қолданбалы өнерінің бір ең манызды ескерткіші. Ескі мола.парды қазғанда жабыстырылған балшық ыдыс- аяқ, балшык керамика, ағаш қынаптардағы темір семсерлер, аңдардың көп суреттері, алтын каңылтыр белгілер, бұгы киык, ат суреттерімен ашекейленген заттар табылған. Сақтардың зергер өнері ең биік кемелге жеткен. Суретші шеберлер алтынды кұю, штамптау техникасымен таныс болған және күміс, алтын, бирюзадан таң калдыратын бүйымдарды атап кетсек сақина, салпыншактар мен сырғалар, алтын каңылтыр белгілер мен эшекейленген белдіктерді жасай білген.

15 ғ. соңында 16 ғ. басында қазак халқы қалыптасқан, бұрын Қазақстанның шексіз даласында тұрған тайпалардың материалды мәдениетінің орнын басушы болды. Табыну архитекторлық ескерткіштері ең толық сақталды, бізге жеткен Тас-Ақыр сарай - бекіністің калдықтары (7-8 ғғ.), Тараз каласынан 40 км. жерде орналасқан, ежелгі Тараздағы моншаның қалдықтары (10-12 гғ.), оның ішіндегі қабырғаларын фрескомен суреттеген.

Архитектура мен мэдениетте Тараз қаласының орны бөлек. Ол біздің жыл есептеуімізге дейін 1 мың жылдығында классикалық түрдегі қала болған, оның цитаделі, шахристаны, сату-кәсіпкерлер қатарымен, құбыр мен канализациясы, қоғам моншалары болған, ол тюрк-караханидтердің сол кездегі астанасы жэне ¥лы Жібек жолындағы Тараздың мәні зор.

Ол дэуірдің маңызды калаларына Ақтөбе (Ақсу мен Қарабалтаның маңайы) жатады. Ол Тараз секілді астана болып, үлкен ортағасырлык қала 9-12 ғг. ең биік өркендеуіне жеткен.

Жергілікті құрылыс мәдениетінің дамуы археологтармен анықталған Сығанақ, Қүлан, Талхир (Талғар), Қойлык қалалардың архитектурасының бейнесі бойынша және Дамбағу, Аяқ-Көмір, Алаша-хан, Жаршы-хан мавзолейлердін, орталык Қазақстанда, Бабаджихатун мен Айша Бибі Тараз қаласындағы, Сармен-қосы мұнарасын, Сыр-Дарьядағы сырлы тас мавзолейдің, Маңғышлактагы жер астындағы Шакпак-атаның мешітінің, Түркістан қаласыньщ Ходжа-Ахмет Яссауидың мавзолей мешітінің кешініне кіретін ескерткіштерінің бірқатары бойынша бақылап зерттеуге болады.

Бүл қалалар мен архитектуралық ескерткіштердің сәулетшілері көп ғасырлар бойы қалыптасқан қүрылыс тәсілдерін жақсы білген, сонымен қатар ғимараттарды түрғызудың анық пропорционалдық зандылықтарын, архитектураның күрделі теориясын және таңкалдыратьін декоративті-әшекейлеу өнерін колданған.

Архитектура ескертіші есебінде Айша Бибі мавзолейінің (11-13 ғғ.) орны ерекше. Оның кіші куыстарының, коллона, күмбез бен шошак арқаларының жүйесі ғимаратқа аяқталған түр келтіріп, үндестіктің ішкі кемелдігі мен келісушіліктің сезімін туғызады. Сонымен қатар біз үшік Айша Бибі мавзолейінің қүндылығы келесіде, оның ойылған террокотасының оюларына қазақ халық оюының барлық мотивтері кірген, қайсылардың кейбіреулері ежелгі сак уакытына жатады. Өздерінің ғимараттарында түріктер шатыр күмбезін қолданған, порталды - күмбездік архитектураның дамуына үлкен эсер келтірген.

14-16 ғғ. ескерткіштерінің бірі- Қожа Ахмет Яссауи мавзолей - мешіті, оның өлшемдері, манументалдығы, ғимараттын, эсемдігІ|

82

бойынша кайталанбайтын декоративті безендіру, күнде жаркыраған күмбездері, жылтыраган плиткалармен өңделген қабырғалары, бүрыш калонналардьщ безендірілуі бәрі де адамды таң қалдырып, жойылмайтын сезім әсерін калдырады.

Бүрынғы заманғы казақтар донғалактағы арба-үйлерді жасаған, олар біздің кездерге дейін жетпеген, бірак олардың жазба түрінде сипатгамасы калган. Ол үлкен күймелі арбадағы үйдің қагты ағаштан жасалған негізгі болған, сырты киізбен каптадып, терезелері жіңішке терімен жабылған, ол үй-арбалар көп түйенің абзелдерімен жылжыған, оларды безендіруінде халықтың қолданбалы енерінің дэстүрлі тэсілдері қолданылған («Қыз Жібек» поэмасы, Тәлеген мен Қыз Жібектің бірінші кездесуі).

Қазақтардың тасымалы киіз үйі ежелгі заманнан бар, ода бүрыннан келе жатқан және казіргі заманның халық қол өнерінің барлық түрлері жиналған. Киіз үйді жабагын киіз, текемет, сырмақ, бітпес, түтыныш, тақыркілем арабы кілем, алаша утилитарлы мен декоратты міндеттер әр түрлі заттар халық шеберлерінің ісі, бірінші кезекте олардың үйлерінде жиналған.

Қазақтың киіз үйі түріктердің киіз керегекез жинамалы қүрылыстарының типіне жатады, қайсысы күралас жағынан көшпелі халықтардың көшпелі халықтардың бірінен де асып түспеген және жинамалы үйлердің ішінде ең кемелі. Қазак киіз үйінің түрақты керек жарақтары, ол әр түрлі байлаулар мен аспалы әшекейлер-таңғыш шаңырақ бау, аркан уық бау, желбеу, аяқбау және т.б. Киіз үйдің есігі -сықырлауык, нэзік оймаланған сүйек инскрустациясымен безендіріл- ген не болмаса боялған. Киіз үйлер эр түрлі міндетте жэне өлшемде болған: отау үй-жастарға арналған, түрлық үй-жайлауға көшкенде кысқы мезгілде тоқтау үшін жэне т.б.

Киіз үйдің іші киізден жасалған токылған бүйымдар мен эр түрлі кілемдермен кестеленген түскиіз, жастык қап, төсеніш, сырмак, абдыра кап, аяк кап, шыны кап, түс дорба, коржындармен безендірілген.

Темірді көркем безендіру өнері 19 ғ жогары деңгейге жеткен, күмістен жасалған ат саймандары, ерлер мен әйелдердің белдіктері, киіз үйдің ағаш негізін безендіретін заттар, сандык, кереуеттерден жасалған және ағаштан ойылған ыдыс-аяқты олармен безендіретін. Зергерліктердің шеберлігі кемеліне жеткен. Зергер өнерінің бірнеше мектептерін белгілеуге болады. Батыстың бүйымдарының формасы шомбал, бейнесі айбын және салтанатты, Қостанай жағында штампталған бүйымдарды жасайтын, солтүстік гіен солтүстік батыс аймактарда филегранды қолданылган. Металл есебінде көбінде күмісті қолданылған (тиындарды) оларды, коралл, бирюзамен эшекейлеген.

83

19 ғ. Қазак ортасында теріден жасалған бұйымдар кеңінен қолданылган (торсық-кымызды сақтау үшін, көнек-сүт шелек, шыны- кап - киімдерді сақтайтын кап), оларды жасау үшін материалдардың бірнеше түрлерін ағашты, металлды қолданған және оларды оймалау өрнек салып безендірген. Ол кезде ағаш пен сүйекті оймалау өнері дамыған болған. Агашты оймалауда нүсқасы анық белгіленген жазык- бедерлі оюларды штриховка үшбұрышты оймалауды қолданылған. Оймалаумен кебеже төсек ағаштарды безендірген. Әсіресе бедерлі таң қалатывдай жасалған, қымыз қрты н ожаулар мен саптыаяктар. Түтас ағаштан ойып алынған ожаулардың көбінде композициясы күрделі, ал шхастикасы мен бейнесі түтас түрінде шешілген, үзартылған пропорционалдың эуезділігімен ысқымен ойнайтын аспаптарға үқсайды.

Тұтасында қарастырсақ қазақтың декоративті қолданбалы өнері материалдың табиғи қасиеттерін терең сезіну, қалыптасқан көркем стилімен оньщ ерекшеліктерін анықтауға мүмкіншілік беретінімен айырылады.

¥лы Октябрь соц и али ст революциядан кейін Қазақстан өнері көп үлтты болып дамып, дүние мәдениетінің жетістіктеріне байып қосылды. Қазақстан өнері творчестволық әдіс есебінде социалистік реализмге негізделіп тұрақталудың барлық кезеңдерінен өтіп, совет көп ұлттық өнерінің тамаша белігілеріне ие болды.

Совет үкіметі кезінде Қазакстан өнері туралы екі сөзбен айта алмайсың. Бүл кезде өнерлердің барлық түрлері дамып, жылдам түрде қала түрғызу басталды, соның нәтижесінде біздің қазіргі қалаларымыз бар: Алматы, Тараз, Шымкент, Қарағанды, Қостанай, Ақтөбе жэне т.б. Олардың қүрылысы совет кезеңінің архитектурасының барлық белгілерінің жинағы, сонымен қатар олардың бейнелері қайталанбайды. Ол кездегі архитектуралык ескерткіштеріне Опера мен Балет театры, Ғылым академиясы, Қазақстан қонак үйі, Ленин атындағы сарайды жаткызуға болады. Сыршырайда: А.Ф.Ғалымбаева (Бір кесе қымыз, бақытты күн атты шығармалары), М.С. Кенбаев (Киіз басу), А.Жүсіпов (Бақыт), А.Л. Қастеев (Әкең келе жатыр), Щ.О. Ниязбеков (Сырым батыр) атты шығармалары үлкен із қалдырды .Қазақстанның әйгілі мүсіншілері: Т.С. Досмағанбетов (ШоканУалиханов ) мүсіні -Көкшетау қаласында, Б.А. Төлеков (Қыз бейнесі), И.А. Наурызбаев (акын М. Хакимжановтың мүсіні).

Қазіргі Қазакстанның өнері коп бейнелі кемел және төл. Ол біздің қалаларымыздың көз алдымызда өзгеріп жатқан қазіргі замандық бейнелері, жаңа Астана ешкімді де селқос калдырмайды. Ол тектоникамен үндестік заңдары бойынша жаңа жылдам қала түрғызудың эйгілі мысалы.

84

Қазақтың ұлттык киімдері де өзінің сипатымен, сырымен, сұлулыгымем, осындай сан ғасырлық тарихтың иісін сақтаған, бедерін жеткізген. Қазақтың улттык киімдеріне қарап-ақ қазақтардың кандай халық болғанын айткызбай немесе өзін көрмей білуге болады.

Қазак халкынын кол өнері кене заман тарихымен бірге дамып, ^ірге қайнасып келе жаткан бай қазына. Оның бір ұшығы туысқан ОртаІ.ЗИЯ халықтарының қол өнерімен уштасып жатыр.

Қазақ улттық киімі

85

86

Қалпақ. Тақия, Мақта мата. Кесте

Мұрақ (айырқалпақ) ХІХғ. Қалпақ. Жұқа киіз, барқыт, Барқыт, зерлі жіп, кесте бас тігу

87

Сәукеле

88

90

Аяқ киімдер

Мәсі. Былғары. Кесте. ІІІонкаима етік. Былғары, көм, тігу

Шоңқойма етік. Былгары, қон, тігу. Саптама етік

91

Зергерлік бұйымдар

92

Зергерлік бұйымдар

Қапсырма XIX ғасыр Батыс Қазақстан Семей облысы

Білезік 1950 жылдары орталық Қазакстан

93

in

Ұлттық кол өнері

Сырмақ 1950 жылдары

94

Текемет 1960 ж. Талдықорған облысы

95

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Наталия Будур. История костюма, М., «Олма - пресс» 2001 г.2. В.Брун, М.Тильке. «История костюма от древности до нового

времени». М., «Эксмо - пресс» 2000г.3. Н.М. Каминская. «История костюма». М.: Легпромбытиздат,

1993г. - 163с.4. Ф.М. Пармон. «Композиция костюма». М.: Легпромбытиздат,

1985г.5. Анна Блейз. «История в костюмах. От фараона до денди», М.:

«Олма-пресс»,2001 г.6. А.И.Зотов. «Русское искусство. Исторический очерк», изд.

Академия художеств СССР. М., 1963г.7. Г.С.Горина. «Народные традиции в моделировании одежды», М:

Легкая индустрия, 1974г.8. У.Джанибеков. «Казахский костюм» ,издание на 3-х языках (каз.,

рус., анг.) 1980-90 гг .9. Б.Шинтемирова. «Казахстан и народы СНГ: исторические истоки

интеграции». //Поиск-2006г. №1 стр 106.10. Е.Р.Беспалова. «Костюм в России» , М: «Арт-Родник», 2000 г.11. С.Ж. Асанова, А.П. Птицина. История казахской национальной

одежды. Астана: Фолиант,2008г.12. Г. Вейс. История культуры. Костюм. Украшения. Предметы быта.

Вооружение. Храмы и жилища. Обычаи и нравы. М.: Издательство Эксмо, 2002.

13. Л. Кибалова, О. Гербенова, М. Ламарова. Иллюстрированная энциклопедия моды. Прага: Издательство Артия, 1986.

14. Ф.Ф. Ком иссаржевский. История костюма. М.: Астрель-Аст,2005.15. Э.Б. Плакси на. История костюма. М.: Академия, 2004.16. Р. Херольд. Костюмы народов мира. Иллюстрированная энцикло­

педия. М.: ЭКСМО - пресс, 2002.17. А. А. Васильева. Этюды о моде и стиле. М.: Альпина нон-фикшн;

Глагол,2008.18. Н.М. Каминская. История костюма. М.: Издательство «Легкая

индустрия», 1977г.19. Қ азақша-орысша, орысша-қазақша сөздік: Жеңіл жэне тоқыма

өнеркәсібі /жалпы редакциясын басқарған п.ғ.д., профессор А.К. Құйсайнов,- Алматы: Республикалық мемлекеттік «Рауан»баспасы, 2000.

96

Мазмүны

Алғы сөз............................................................................................ 3

Тәжірибелік жүмыс №1Ежелгі шығыс киімдерінің көшірмесін зерггеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау................................................................ 5

Тәжірибелік жүмыс №2Ежелгі шығыс елдерінің киімдер көщірмесін зерттеп, қазіргі заманға сай киім коллекциясын жасау (арабтар, еврейлер, эфиоптар).................................................................................................. 8

Тәжірибелік жүмыс №3Ежелгі гректер мен римдіктер киімдерінін көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау.................. 14

Тәжірибелік жүмыс №4Орта гасыр кезеңіндегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау................................................. 25

Тәжірибелік жүмыс №5Қайта өрлеу кезеңіндегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау...................... 33

Тәжірибелік жүмыс №6Барокко және Рококо стиліндегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау.................. 41

Тәжірибелік жүмыс №7Директория және классицизм кезеніңдегі киімдерінің көшірмесін зерттеп, жана үлгідегі киім коллекциясын 55орындау..............................................................................................

Тәжірибелік жүмыс №8Ампир, Бидемейер, Романтизм стильдерінін киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім колекциясын 60орындау...............................................................................................

97

Тәжірибелік жүмыс №9Модерн, ретро стильдерінін киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім коллекциясын орындау................................. 67

Тәжірибелік жүмыс №10КСРО елдерінің киімдерінің көшірмесін зерттеп, жаңа үлгідегі киім колекциясын орындау.............................................. 72

Пайдаланылған әдебиеттер........................................................ 96

98

Байұзақова Г.С. Мукаева А.М.

КОСТЮМ ЖӘНЕ СӘН ТАРИХЫ

Оқу әдістемелік құрал

Техникалық редактор Б.Ә. ӘлімбаевРедактор Г.М. АлдыкееваКомпьютерлік беттеу Г.Н. Дәуірбекова

Баспаға 02.05.2013 ж. кол койылды.Пішімі 60x80 1/16. Есегіті б. г. 6,2. ПІартгы б.т. 6.1

Таралымы 100. Тапсырыс 416.

М .Х. Дулати атыидағы ТарМУ «Тараз уңиверситеті» баспасы

080012, Тараз қаласы, Төле би көшесі, 60