Kongre1 tum

Umuttepe / KOCAELİ

Kocaeli Üniversitesi

2012Sosyal Bilimler Kongresi

1

1

Kongre Kitabı 31 Mayıs 2012

Umuttepe / KOCAELİ ISBN 978 ‐ 605 ‐ 62169 ‐ 3 ‐ 0

Yayına Hazırlayanlar:

Prof. Dr. Yusuf Bayraktutan

Doç.Dr. Esat Harmancı

Arş. Gör. Hakan Küçüksaraç

Arş. Gör. Yavuz Kılınç

Kapak ve Konsept Tasarım:

Arş. Gör. Hakan Küçüksaraç

Yazıların hakları yazarlara aittir.

Bildiri metinlerindeki hata, anlam bozukluğu ve

yanlışlardan metnin yazar(lar)ı sorumludur.


Sosyal Bilimler Kongresi

2012



BİLİM KURULU

Prof. Dr. Esat Harmancı (Kocaeli Üniversitesi)

Prof. Dr. Füsun Alver (Kocaeli Üniversitesi)

Prof. Dr. Özer Kanburoğlu (Kocaeli Üniversitesi)

Prof. Dr. Sinan Özbek (Kocaeli Üniversitesi)

Prof. Dr. Yusuf Bayraktutan (Kocaeli Üniversitesi)

Doç. Dr. Hülya Gündüz Çekmecelioğlu

DÜZENLEME KURULU


Prof. Dr. Esat Harmancı

Arş.Gör. Ahmet İçöz

Arş.Gör. Hakan Küçüksaraç

Arş.Gör. Meltem Tarı Özgür

Arş.Gör. Hanife Bıdırdı

Arş.Gör. Yavuz Kılınç

Arş. Gör. Ekin Öztoprak

Arş.Gör. Gökçe Özyılmaz

Umuttepe / KOCAELİ

Telefon: 0 262 303 17 52 ‐ Fax: 0 262 303 17 53

1 2012 ISSN 1302 ‐ 6658

Sunuş …

Üniversitelerin temel işlevlerinden biri, bilgi üretimi ve paylaşımıdır. Akademik çalışmaların literatüre kazandırılması, genel kamuoyu ve aynı alanda araştırma yapacak olanların istifadesine sunulması, yayın organları yanında kongre, sempozyum, vb etkinlikleri önemli bir konuma taşımaktadır. Türkiye’de akademik atama ve yükseltmelerin nesnel standartlara dayandırılması amacıyla oluşturulan ölçütler, akademik değerlendirme/hakemlik süreç ve mekanizmalarına sahip dergilere ve akademik faaliyetlere ihtiyacı artırmıştır.

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, bir yandan paydaşları ve ilgili kesimlerle yakın diyaloglar geliştirmekte; bürokratik süreçlerini etkinleştirmekte; öte yandan akademik etkinliklerle Enstitü anlayışını değiştirmektedir. Eğitim, iletişim, güzel sanatlar, edebiyat, hukuk, iktisadi ve idari bilimler gibi farklı alanlardan 7 ayrı fakültenin 25 ayrı bölümünü ilgilendiren uzmanlık alanlarının yüksek lisans ve doktora programlarına kayıtlı 1500 civarında öğrencinin kariyer faaliyetleri yanında yerel-ulusal-küresel sorunları konu alan araştırma ve yayın faaliyetleri yürütmektedir. Bu bağlamda, yüksek lisans ve doktora öğrencilerinin katılımına açık olan ve seminer, proje, tez gibi akademik faaliyetleri kamuoyuna sunma fırsatı sağlamayı amaçlayan Sosyal Bilimler Kongresi'nin ilki, Mayıs 2012'de gerçekleştirilmiştir.

Kongrede, başvuranlar arasından hakem değerlendirme sürecini takiben uygun görülen, iktisattan edebiyata, güzel sanatlardan iletişime, sosyal bilimlerin farklı alanlarından 22 katılımcının çalışmaları tartışılmış; redaksiyon sonrasında bu çalışmaların yer aldığı kongre kitabı yayına hazırlanmıştır. Danışma ve hakem kurulu üyelerine, bildiri yazarlarına ve emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Her yıl mayıs ayı sonunda gerçekleştirmeyi planladığımız Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Kongresi’ne katılmak isteyenleri, Enstitü web sayfasındaki yazım kurallarına ve dergi formatına uygun çalışmalarını, elektronik ortamda Enstitümüze ulaştırmaya davet ederken sosyal bilimlerin farklı disiplinlerini temsil eden çalışmalar içeren bu kongre kitabının, araştırmacılara ve okuyuculara yararlı olmasını diliyorum.




Hakkı Cenk ERKİN Yapısalcı Yaklaşım Kalkınmaya Geri Dönüyor Mu? (1‐10)

Mehmet Çağrı GÖZEN Kalkınma ve Yoksulluk (11‐30)

Yusuf BAYRAKTUTAN Mehmet ÖZBİLGİN

Krizin Doğu Marmara (TR42) Bölgesinde Lojistik Sektörüne Etkisi (31‐44)

Oylum TUNÇELLİ Günümüz Fotoğraf Sanatı; Andreas Gursky Örneği (45‐49)

Ayşe BALCI Sessizden Sesliye: Sinema Dilinin Evrimi (51‐58)

Bahar ATMACA Irak Savaşı'nın Hollywood Filmlerine Yansıması (59‐76)

Birgül ALICI Dijital Teknolojinin Sinemamızda Yansımaları (77‐96)

Egemen TOKATLIOĞLU 11 Eylül Sonrası Sinema (97‐104)

Emel Ateşçi Yenigerçekçi Bir yönetmen Vittorio De Sica: Beyaz Telefon Filmlerinden Bisiklet Hırsızları'na (105‐114)

1 2012 ISSN 1302 ‐ 6658

Ayşe KABATAŞ Nurullah GENÇ Hülya Gündüz ÇEKMECELİOĞLU

Örgütsel Sinizm ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi ve Bir Araştırma (115‐130)

Ekin ÖZTOPRAK Toplam Kalite Yönetimi Düşünürlerinin Ortaya Koyduğu İlkelerinin İşletmelere Kazandırdıkları (131‐146)

Neslihan ŞEVİK Belediyelerde Stratejik Planlama Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri (147‐170)

B.Neşet YILDIRIM

Ayşe GÜNSEL Duygusal Zeka ve Liderlik İlişkisi: Hizmet Sektöründe Bir Uygulama (171‐186)

İbrahim Ethem ORTAKÖY Toplum Sözleşmesi Açısından Medine Vesikası (187‐202)

Harun ACAR Suriye Halkının Beşar Esad’a Direnme Hakkı: Sözleşmeci Üç Bakış (203‐232)

İlkut Taha TASLI Direniş ve Genel İrade Kavramlarından Dersim'i Okumak ( (233‐250)

Yasin Turna Lock’un Sözleşme Kuramı Perspektifinde Milli Mücadele ( (251‐258)

Büşra Nuray GENÇER Neyzen Tevfik'in Şiirlerinde Melametilik Düşüncesinin İzdüşümsel Paradigmaları (259‐271)

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Kongresi: 1 - 10

Yapısalcı Yaklaşım Kalkınmaya Geri Dönüyor Mu? Hakkı Cenk ERKİN•

Is Structuralism Coming Back to Development Thinking?

Özet Devlet-piyasa ikilemi, kalkınma düşüncesini ilk günlerinden itibaren şekillendirmiştir. Birçok yoksul ülkenin kalkınma çabasına yön vermiş olan yapısalcı yaklaşıma göre hızlı büyüme için ekonominin yapısı sanayi malları üretecek şekilde dönüştürülmeliydi. Bu ülkelerde piyasa başarısızlıklarının yaygın olması nedeniyle sanayileşme ancak devletin öncülüğünde gerçekleştirilebilirdi. İçe dönük sanayi politikalarının başarısız olması 1980’lerden itibaren piyasa merkezli, dışa açık, ihracat yoluyla kalkınma modelinin benimsenmesine yol açmıştır. Washington Uzlaşısı olarak da adlandırılan neoliberal öneriler devletin kalkınmadaki rolünü piyasa mekanizmasının sağlıklı işlemesini sağlayacak kurumsal altyapıyı hazırlamakla sınırlandırmıştır. Ancak neoliberal kalkınma yaklaşımı da hayal kırıklığı yaratmış, Uzak Doğu'daki farklı stratejiler izleyen bazı ülkelerin başarısı ve son küresel kriz bu model üzerindeki şüpheleri arttırmıştır. Bu tecrübelerin etkisinde şekillenen yeni bir yaklaşım, devlet-piyasa ikilemi yerine devlet ve özel sektörün potansiyel işbirliği alanları üzerinde durmaktadır. Devlet müdahalesine şartlı olarak sıcak bakan, sanayileşmeyi ön plana çıkaran ve bilgi eksikliği, koordinasyon problemleri ve dışsallıklar gibi piyasa aksaklıklarını vurgulayan bu yeni bakış açısının önceki iki yaklaşımla kıyaslamalı olarak incelenmesi bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Sanayileşme, Yapısalcılık JEL Kodları: D52, O14, O20

Is Structuralism Coming Back to Development Thinking?

Abstract: State-market dilemma has been at the root of development thinking. The structuralist approach to development assumed the existence of widespread market failures and accordingly favored industrialization with the guidance of government. The neoliberal approach, in contrast, required unfettered markets, free trade and minimal government as the conditions of growth. Both approaches have failed to deliver robust and sustained rise in incomes for developing countries, thus the global divide between the rich and the aspiring have increased. A new approach shaped by these experiences and the fact that some East Asian countries performed spectacularly by using industrial policies has been forming since 1990s. This approach rejects state-market dilemma in favor of government and private sector cooperation in development. This article studies the new approach in comparison with the previous two development paradigms.

Keywords: Development, Industrialization, Structuralism

JEL Codes: D52, O14, O20

• Arş. Gör., Kocaeli Üniversitesi, Sivil Havacılık Yüksekokulu. [email protected]

2• KOCAELİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER KONGRESİ

GİRİŞ

Sanayileşme, yarattığı içsel ve dışsal ekonomiler, hızlı teknolojik ilerleme ve eğitici etkileriyle kalkınmada temel bir itici güçtür. Sanayileşme, bir ülkenin çeşitlendirilmiş mamul mallar üretme kapasitesini sürekli olarak arttıracak teknolojik ve toplumsal değişimleri gerçekleştirmek amacıyla üretimi organize etmek olarak tanımlanabilir (Hewitt vd, 1992: 6). Sanayileşmiş ülkeler az gelişmişliğin belli başlı işaretleri olan düşük gelir seviyesi, okur- yazarlığın toplumun dar bir kesimiyle kısıtlı olması, ortalama ömür süresinin kısalığı gibi problemleri aşmışlardır. Sanayileşmeye ağırlık veren gelişmekte olan ülkeler daha hızlı büyümekte ve üretebildikleri malları daha çabuk çeşitlendirebilmektedirler (Rodrik, 2007). Bu nedenlerle, az gelişmiş ülkelerde kalkınma çabalarının amacı sıklıkla tarıma dayalı ekonomik yapının sanayinin payının artması yönünde değiştirilmesi olarak görülmektedir. Bu ülkeler dış ticarette de düşük katma değerli gıda, ham madde ya da maden ürünleri ihracatından ileri teknoloji içeren sanayi malları ihracatına geçmeye çalışmaktadırlar (Seyidoğlu, 2009: 511-2).

1950’li ve 1960’lı yıllarda kalkınmanın asıl olarak milli gelirdeki yükselme ile ölçülebileceği ve hızlı üretkenlik artışı sağlayan sanayileşmenin yarattığı katma değerin zamanla toplumun geneline yayılacağı görüşü hakimdi (Kiely, 1998: 3). Günümüzde kalkınmayı cinsiyet eşitliği, gelir adaleti ve çevrenin ve doğal kaynakların korunması gibi açılardan da ele alan daha geniş bir yaklaşım hakimdir (UNDP 1995); ancak yeni yaklaşım, sanayileşmenin kalkınma sürecindeki önemini inkar etmemekte, aksine sanayileşmeyi gelişmişliğin bir önkoşulu olarak görmektedir.

Hükümetlerin büyüme politikalarıyla uyumlu olarak dar anlamda imalat, geniş anlamda imalat, madencilik ve enerji sektörlerine öncelik tanımak ve bu sektörlerin ekonominin itici gücü olmasını sağlamak için aldıkları kararlar, yaptığı tercih ve işler hükümetlerin sanayi politikası olarak tanımlanabilir. Sanayileşmeci bir büyüme politikası izlenmesi, böyle bir politikanın eksikliğinde piyasa süreçlerinin sanayiye yönlendireceği üretken kaynaklardan daha fazlasının bu sektöre tahsisini sağlamaya çalışan bir politika izlenmesi demektir (Tezel, 1995: 2).

Sanayileşme politikaları, bu eylemler ile piyasanın işleyişine müdahale edilmeden sanayi sektöründeki büyümenin yetersiz kalacağı varsayımı üzerine dayanmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bilgi eksiklikleri, dışsallıklar ve toplumsal engeller nedeniyle piyasalar sosyal faydayı optimum düzeyine çıkaramamaktadır (Weiss, 2011).

1. Kalkınmaya Yapısalcı Yaklaşım

İkinci Dünya Savaşının ardından ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkan kalkınma iktisadının öncüleri az gelişmiş ülkelerin hızlı büyümesinin ancak kapsamlı bir sanayileşme atılımı ile mümkün olacağını savunuyorlardı. Rosenstein-Roden sanayide kullanılan modern üretim yöntemlerinin yarattığı ölçek ekonomileri sayesinde yüksek üretkenlik artışı sağlanabildiğini belirtiyordu. Ancak firmaların ölçek ekonomisini yakalayabilmesi için pazarın genişlemesi gerekliydi. Eğer sanayilerin kurulması geniş ölçekte ve kısa zamanda başarılabilirse sanayiler arası girdi bağımlılıkları ve kişi başı gelirdeki artış sayesinde iç pazarın yeterli büyüklüğe gelmesi sağlanabilirdi. Ekonomik yapıdaki modernleşme süreci bir

Yapısalcı Yaklaşım Kalkınmaya Geri Dönüyor Mu?• 3

kere başlatıldıktan sonra üretim ve tüketim arasındaki pozitif geri besleme mekanizması büyümeyi sürekli kılacaktı. Böylece sanayileşmiş ülkelerle olan fark zamanla kapanacaktı (Lin, 2012: 11).

Rosentein-Rodan gibi Nurkse ve Hirschman da sanayileşmeyi sağlamak açısından piyasa mekanizmasının bu ülkelerde yetersiz olduğuna ve devletin bu amaçla aktif rol oynaması gerektiğine inanıyorlardı. Vasıfsız emek ve doğal kaynaklar dışındaki üretim faktörlerindeki (beşeri ve fiziki sermaye, teknoloji, girişimcilik) yetersizlikler, sermaye piyasasındaki aksaklıklar nedeniyle tasarrufların düşük düzeyde kalması ve kaynakların yatırımlara verimli yönlendirilememesi, yarattığı pozitif dışsallıklar nedeniyle sosyal getirisi yüksek yatırımların düşük düzeyde kalması gibi nedenlerle devletin sanayileşme sürecini yönetmesi öneriliyordu. Gerschenkron, önceye göre sanayileşmiş ülkelerle onları takip eden ülkeler arasındaki teknoloji açığının daha fazla olduğunu, bu açığın kapanabilmesi için az gelişmiş ülkelerin modern, sermaye yoğun sanayileri hedeflemesi gerektiğini ve bunun da ancak kaynakları devletin yönlendirmesiyle mümkün olacağını savunuyordu (Shapiro 2007: 2).

Prebisch ve Singer 1930’lardaki hammadde ve tarımsal malların ticaret hadlerindeki kötüleşmenin kalıcı olduğunu ve bu nedenle uluslararası ticaretin bu malları ihraç eden az gelişmiş ülkelerden sermaye yoğun malları üreten gelişmiş ülkelere gelir transferi gerçekleştirdiğini öne sürüyorlardı. Az gelişmiş ülkelerin bu sömürüyü engelleyip kalkınma sürecini başlatabilmeleri için ithal ikamesi yoluyla kendi sanayilerini kurmaları gerektiğini belirtiyorlardı (Shapiro 2007: 2).

Kalkınma yazınında yapısalcı yaklaşım olarak adlandırılan bu görüşlerin teorik zeminini hazırladığı, devlet eliyle ya da devlet önderliğindeki sanayileşme çabaları 1950’lerden 1970’lere kadar uzanan dönemde gelişmekte olan ülkelerin ortak tecrübesi oldu. Gelişmekte olan birçok ülke sanayileşme sürecinin ilk aşamasında ithal ikameci politikalara yönelmiştir. Bu ülkelerde sanayileşme çabaları genelde iç pazardaki sanayi mallarına olan talebi yabancı mallardan devralacak endüstrilerin kurulması şeklinde ortaya çıkmıştır. Yerli sanayi dallarının, uluslararası piyasalarda rekabet edebilir düzeye gelinceye kadar, ithalat karşısında ithal yasakları, yüksek gümrük tarifeleri, kota kısıtlamaları ve çeşitli mali ve parasal politikalarla korunması amaçlanmıştır.

İthal ikamesi uygulayan ülkeler, tarıma dayalı ekonomilerini dönüştürmek yanında ekonominin dışa bağımlılığını azaltmayı, dış ticaret hadlerinin tarım ürünlerinin aleyhinde gelişmesinin zararlarını kısmen de olsa telafi etmeyi, döviz tasarrufu sağlayarak ödemeler dengesi güçlüklerini aşmayı ve tarımsal kesimdeki mevcut gizli işsizler için de yeni iş imkanları yaratmayı amaçlamışlardır.

İthal ikamesi stratejisi genellikle iki aşamada gerçekleştirilmiştir (Balassa, 1980). Birinci aşamada tarım sektöründeki fazlanın yarattığı kaynaklarla dayanıksız tüketim mallarının ve bu malların gerektirdiği girdilerin üretimine başlanır. Bu tip mallar vasıfsız işgücü kullanılarak emek-yoğun şekilde üretilebilmektedir. Küçük ölçekte üretimin fazla maliyet dezavantajı yoktur. Üretim için gereken teknoloji basittir ve yaygın ve iyi işleyen bir lojistik altyapıya duyulan ihtiyaç diğer sanayi mallarına göre daha azdır. Bu nedenlerle,


dayanıksız tüketim mallarını üreten tesislerin gereksinimleri az gelişmiş ülkelerin içinde bulunduğu koşullarla uyumludur. İthal ikamesi stratejisi uygulayan ülkelerin çoğu bu aşamada nispeten başarılı olmuşlar, belli bir süre yüksek büyüme hızlarına ulaşmışlardır.

İthal ikamesinin birinci aşaması, dayanıksız tüketim mallarına olan yurtiçi talebin doymasıyla birlikte sınırına ulaşmaktadır. İthal ikamesi stratejisinin ikinci aşaması ara ve yatırım mallarının ve dayanıklı tüketim mallarının yurtiçi üretimine geçmektir. Bu aşamada üretilmesi hedeflenen malların dayanıksız tüketim mallarına kıyasla çok farklı özellikleri vardır. Bu mallar sermaye yoğun ve büyük ölçekte üretim gerektirir. Üretimde hata payını düşük tutabilmek için yüksek teknoloji ve vasıflı işgücüne ihtiyaç vardır. İç pazarın kısıtlı olması bu tip malları verimli şekilde üretebilmek için dış pazara yönelmeyi gerektirir, ancak ihracat başarısı yakalamak için kaliteli ve düşük maliyetli üretim yapabilmek şarttır. Dolayısıyla, bu aşamada gelişmekte olan ülkeler ekonomiyi tıkanma noktasına getiren zorluklar yaşamışlardır (Balassa, 1980).

İthal ikamesi stratejisi uygulayan gelişmekte olan ülkelerin büyük bir bölümünde korumacılık sürekli bir hal almış ve zamanla ekonominin geneline yayılma eğilimi taşımıştır. İlk aşamanın sonunda tüketim malları üzerindeki gümrük tarifelerini azaltıp bu sanayiyi dış rekabete hazırlamak yönündeki planlar gerçekleşmemiştir (Ballance vd, 1985: 33-4). Ara ve yatırım malları sanayilerinde korumacılık sonucunda maliyetlerin yüksek olması, iç girdi maliyetini yükselterek tarım, tarıma dayalı sanayi ve imalat sanayinin gelişmesinde ve dışa açılmasında büyük bir engel oluşturmuştur. Ayrıca, aşırı değerlendirilmiş kurların uzun süre devam ettirilmesi, firmaların ihracat yapmasını zorlaştırmıştır. Diğer yandan, ithal ikamesi, beklentilerin aksine, ülke ekonomisinin dışa bağımlılığının artmasına neden olabilmektedir. Bu politikalar ithalatı azaltmaktan çok, ithalatın kompozisyonunu değiştirici etkiler yaratmaktadır. Toplam ithalatın içinde ara ve yatırım malları ithalatının oranı ne kadar yüksek olursa, ülkenin ithalatını kısmak o denli zor olacak ve büyüme performansı esas olarak ithalata bağlı olacaktır. Bir yandan dışa bağımlılığın artması, diğer yandan ihracatın gerilemesi ile birlikte ülke, açıklarını finanse etmek için, sürekli biçimde dış kaynak aramak zorunda kalmaktadır. Dolayısıyla, bu stratejiyi uygulamış olan ülkelerin çoğu dış ödeme güçlüğü ve döviz darboğazları yaşamıştır. Üretim için zorunlu girdiler ithal edilemediği takdirde hem üretim ve hem de ona bağlı olarak büyüme, milli gelir ve istihdam azalacaktır.

İthal ikamesi stratejisi, piyasada oluşacak olandan farklı fiyatlar belirlediği için kaynak israfı da yaratmaktadır. Yüksek koruma duvarları nedeniyle iç pazardaki malların fiyatı yüksek fakat kalitesi düşük olmakta, böylece tüketici refahı düşmektedir. Dış rekabetten korunan sanayilerde tekelleşme eğilimi artmakta ve araştırma geliştirme faaliyetlerine önem verilmemektedir (Seyidoğlu, 2009: 519-20).

Bu nedenlerle, zaman içinde ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisi gözden düşmüş, bu tür politikalar uygulamış olan ülkeler karşılaştıkları döviz darboğazı, kronik enflasyon, verimsiz ekonomik yapı ve istikrarsız büyüme gibi problemler sonucunda alternatif olarak ihracata yönelik bir strateji izlemeye başlamışlardır. Diğer yandan, Güney Kore, Tayvan ve diğer Asya Kaplanları ithal ikamesinden başlamış, daha sonra ihracatın özendirilmesine dayalı dışa dönük büyüme stratejisine yönelmişlerdir. Bu ülkeler uzun yıllar


boyunca sürdürdükleri hızlı büyüme sayesinde gelişmiş ülkelerle olan farkı büyük oranda kapatmışlardır.

2. Neoliberal Yaklaşım

Devlet müdahalesine dayalı içe dönük sanayileşme çabalarına neoklasik iktisatçıların yönelttiği eleştiriler 1970’lerden itibaren yoğunlaşmıştır. Hükümetin piyasa aksaklıklarını doğru tespit edememesi sonucu kaynakların yanlış yönlendirilmesi, korumacılığın yarattığı rantlara sahip olmak için bürokratlar ve firmaların sanayi politikalarını kendi çıkarları için kullanmaları, içe dönük ekonominin ticaretin dinamik kazanımlarından yararlanamaması sonucunda büyüme performansının başarısız olduğu vurgulanmıştır (Krueger, 1974).

Uluslararası ekonomiye entegrasyon ve kaynak dağılımının piyasa mekanizması aracılığıyla yapılması ülkelerin karşılaştırmalı üstünlüklerini kullanmalarını ve böylece hızlı ve sürdürülebilir bir büyüme yakalamalarını sağlayacaktır. Bir ülkenin üstünlüğe sahip olduğu alanlarda, iç ve dış fiyatların kaynakları yönlendirmesi sonucunda, sanayiler kendiliğinden kurulacaktır. Ticaretin serbestleştirilmesi dar iç piyasa engelini ortadan kaldırıp optimum ölçekte üretim yapmayı sağladığı için ölçek ekonomilerinden yararlanmayı mümkün kılacaktır. Ayrıca üreticiler dış pazardan elde edecekleri ucuz girdiler ile dünya pazarlarındaki rekabet güçlerini arttırmaktadırlar. Dış rekabet tekelleşmeyi önlediği gibi, firmaları sürekli olarak kaliteyi yükseltmek ve maliyetleri azaltmak için yaratıcı olmaya ve yeni üretim tekniklerini takip etmeye zorlamaktadır; böylece ekonominin dinamizmi artmakta ve teknoloji gelişimi hızlanmaktadır. Ayrıca gerçekçi kur politikası izlenmesi nedeniyle, ekonomi dış şoklara karşı içe dönük ekonomilere kıyasla daha kolay uyum gösterecektir. Hükümete düşen görevler piyasa ekonomisinin sağlıklı çalışmasını sağlayacak kurumları ve istikrar ortamını sağlamak, ekonomi üzerindeki, dış ticaret dahil olmak, üzere denetim ve kısıtlamaları kaldırmak ve altyapı ve beşeri sermaye gibi kalkınma için gerekli kamu mallarına yatırım yapmaktır (Lall, 2003).

Neoklasik iktisatçıların önerileri, 1980’lerden itibaren az gelişmiş ülkelerin kalkınma politikalarının, Dünya Bankası ve IMF’nin de yönlendirmeleri doğrultusunda, liberalleşme yönünde değişmesinde etkili olmuştur. Mali disiplin zorunluluğu, vergi reformu ve neticesinde kamu harcamalarının kısılması, devlet harcamalarındaki önceliklerin sağlık, eğitim ve altyapı yatırımları lehine değiştirilmesi, faiz oranlarının ve döviz kurlarının serbest piyasa koşullarınca belirlenmesi, ticaretin serbestleştirilmesi, yabancı sermayeye yönelik engellerin kaldırılması, özelleştirme, deregülasyon ve özel mülkiyet haklarının güvence altına alınması gibi devletin ekonomideki rolünü azaltmaya yönelik önlemler IMF ve Dünya Bankası programlarının da ana eksenini oluşturarak bir anlamda koşulluluk kriterleri haline gelmiştir (Benderli ve Görenel, 2006). Zamanla Washington Uzlaşması olarak da adlandırılan neoliberal yaklaşım, kalkınma sürecinde devletin yerine piyasaların merkezi bir rol oynamasının ve böylece verimli kaynak dağılımının oluşması için doğru fiyatların ortaya çıkmasının önemini vurgulamıştır.

Bu politikaları uygulayan ülkelerin kalkınma performansı beklendiği gibi olmamış, istikrarsız büyüme, finansal krizler ve bozulan gelir dağılımı gibi sorunlar Washington


Uzlaşısına eleştirileri yoğunlaştırmıştır. Diğer yandan, Çin gibi piyasa unsurlarını seçici kullanan ülkelerin hızlı büyümesi şüpheleri arttırmıştır (Yavuz, 2007).

3. Önceki Tecrübelerinin Işığında Şekillenen Sentez Çabası

Neoliberal kalkınma modelinin de hayal kırıklığı yaratmasının ardından yeni arayışlar ön plana çıkmaya başlamıştır. 1990’lardan itibaren yapısalcı iktisatçıların vurgulamış olduğu piyasa aksaklıklarının büyüme üzerindeki olumsuz etkisi ve sanayinin kalkınmadaki özel konumu tekrar iktisat yazınında yer bulmaya başlamıştır; kalkınmanın önündeki asimetrik bilgi, dışsallık ve koordinasyon problemleri gibi engelleri konu alan kuramsal katkılar sanayi politikalarının bazı şartlar altında geçerli olacağını işaret etmiştir (Shapiro, 2007). Bu gelişmelerin sonucunda Washington Uzlaşısının devlet-piyasa karşıtlığını vurgulayarak hata yaptığını öne süren, kalkınma anlayışının merkezinde piyasa mekanizması ve ticaret olması gerektiğini kabul eden, ancak devletin yönlendirici, destekleyici ve denetleyici olarak önemli bir tamamlayıcı rolü olduğunu ileri süren bir görüş ağırlık kazanmaya başlamıştır. Bu eğilim içinde farklı bakış açılarını barındırsa da sanayinin kalkınmadaki öncelikli rolünü ve sanayi politikalarının geçerliliğini kabul etmesi bakımından yapısalcı özellikler taşımaktadır. Eski ve yeni yaklaşım arasındaki en temel benzerlik az gelişmiş ve gelişmiş ekonomilerin yapısal olarak farklı olduğu ve kalkınmanın asıl olarak bu yapısal farklılığı ortadan kaldırmakla ilgili olduğu varsayımlarıdır.

Weiss ve Hobson, güçlü devletlerin ulusal ekonomik kalkınma ve endüstriyel değişim açısından hayati bir rol oynadıklarını ve bu durumun günümüzün gelişmiş ülkeleri için olduğu kadar gelişmekte olan ülkeleri için de geçerli olduğunu belirtmektedir. Güçlü bir devletin ekonomiyi yönlendirme ve kalkınma çabasını koordine etme kapasitesi yüksektir çünkü bu tip bir devlet, sermaye sahipleri dahil olmak üzere sivil toplum ile kurdukları organik bağlar sayesinde öncelikleri doğru belirleme ve farklı sosyal grupları ikna etme konusunda yetkindir. Bunun yanı sıra, güçlü devletlerde politika yapıcı kurumlar, özel çıkar gruplarının baskısından etkilenmeyecek şekilde özerktir (Weiss ve Hobson, 1999: 12, 279).

Yeni görüşün önde gelen savunucularından olan Rodrik’e (2004) göre ise geçmişin ithal ikameci politikalarına duyulan tepki öyle kuvvetli olmuştur ki hükümetler gerekli olduğu hallerde bile piyasaya müdahaleden kaçınmışlar fakat yine de pasiflikten kaynaklanan başarısızlıklardan dolayı sorumlu tutulmamışlardır. Serbestleşme ve özelleştirmenin beklenen yararları sağlamadığı ortaya çıktıkça, hükümetler daha dengeli bir stratejiye yönelmektedirler; iyi düşünülmüş sanayi politikaları bu stratejinin önemli bir parçası olarak değerlendirilmektedir. Kalkınma düşüncesinin ve pratiğinin, hükümetin sanayi politikaları belirlemekte tümüyle bağımsız ve yetkin olduğunu varsayan eski yapısalcı uçla, kamu bürokrasisinin özel çıkarlarla özdeşleştiğini ve tümüyle yetkinlikten uzak olduğunu varsayan neoliberal uç arasında bir orta yol bulması gerekmektedir.

Böylesi bir orta yol arayışına örnek olarak (Hausmann ve Rodrik, 2003) verilebilir. Hausmann ve Rodrik, bir ülkenin kalkınma çabalarını, dünya piyasalarında rekabet edecek mal ve hizmetlerin tespit edilebilmesi için deneysel bir arayış olarak görmektir. Bu yaklaşıma göre yeni karşılaştırmalı üstünlük alanlarını keşfetmek için devlet özel sektör ile işbirliği içinde çalışmalıdır. Yeni bir alana girecek firmanın aldığı risk yüksektir; ülkesinin


koşullarında o malı ilk üreten olmasından dolayı maliyete ve kaliteye dair ciddi belirsizlik vardır. Başarısız olma ihtimali yüksekken, başarı durumunda ise bu firmayı izleyen diğer firmaların sektöre girmesiyle birlikte ilk olmanın avantajı hızla kaybolacaktır. Öncü firmanın yatırımı yeni sektöre dair bilgi kazanmak açısından önemli bir sosyal fayda taşırken o firmaya yüksek bir özel maliyet getirmektedir. Bu nedenle herhangi bir teşvik ya da destek almadan firmalar sosyal getirisi yüksek olan böyle riskli yatırımlardan kaçınacaklardır. Diğer yandan, yeni alana yan sanayilerin desteği olmadan giren firmalar başarısız olacakken yan sanayilerin de girmesiyle tüm firmalar başarılı olabilecektir. Böylesi durumlarda ilgili tüm firmaların birlikte yatırım yapmasını sağlamak önemlidir; yoksa tek olarak hiçbir firma yeni alana yatırım yapmak istemeyecektir. Yeni üretim alanları açmanın önündeki bu tür engelleri kaldırmak ve piyasa aksaklıklarını gidermek için sanayi politikaları özel sektör ile ortak belirlenmelidir.

Devlet özel sektörün yeni alanlara girme riskini azaltmalı, gerekli altyapıların oluşturulmasında destek olmalı, yatırımların önündeki koordinasyon problemlerini çözmeli ve öğrenilen yeni bilgilerin ekonomi geneline yayılmasını sağlamalıdır. Ayrıca başarısız olan denemelerin daha fazla kaynak israfına yol açmadan sona erdirilmesi de devletin önemli bir görevidir.

Rodrik (2004), devlet ve özel sektör işbirliği içinde oluşturulması ve yürütülmesi gereken sanayi politikalarının tasarımı için şu önerilerde bulunmaktadır: teşvikler sadece yeni faaliyetlere verilmelidir çünkü ancak bu tür faaliyetler ekonominin ihtiyaç duyduğu yeniden yapılanmayı sağlayacaktır. Teşvik politikalarının başarı ya da başarısızlığını ölçmek için açık ve kesin ölçütler konulmalıdır; teşviklerin gerektiğinden fazla uzun sürmemesini sağlayacak hükümler getirilmelidir. Kamu otoriteleri sektörleri değil, faaliyetleri desteklemeyi hedef almalıdır; sübvansiyonla desteklenen faaliyetlerin diğerlerine taşma ve gösterim etkileri bulunmalıdır. Sanayi politikalarını uygulama görevi bürokrasinin tecrübeli ve kendini kanıtlamış birimlerine verilmelidir; uygulayıcı kuruluşlar en üst düzeyde siyasal yetkiye sahip olanlar tarafından yakından denetlenmeli, böylece özel çıkarların bu kuruluşlara egemen olması önlenmelidir. Teşvik politikalarını uygulayacak kuruluşlarla özel kesim arasında iletişim kanalları açık olmalıdır. Sanayi politikalarında hatalar işlenebileceği kabul edilmeli ve öğrenmeyi arttıran hata yapma olasılığını değil, hataların yol açtığı maliyetleri azaltmak amaçlanmalıdır; uygulayıcı kuruluşlar öğrenme ve kendilerini yenileme becerisine sahip olmalıdır.

Sanayi politikalarının kapsamı ve alacağı şekiller açısından yeni yapısalcı öneriler farklılaşmaktadır. Lin ve Monga (2010) sanayileşme çabalarının mevcut karşılaştırmalı üstünlük alanlarına dayanması gerektiğini savunmaktadır. Böylece korumacılığı en az düzeyde tutarak, piyasanın işleyişi doğrultusunda rekabetçi sanayiler kurulabilir. Verimli üretim fiyatı düşürüp ihracatı ve döviz girdisini arttırarak sermaye birikimini hızlandırır. Üretimde göreceli olarak ülkede bol bulunan girdiler kullanılacağından ithal girdiye daha az ihtiyaç duyulacaktır.

Sermaye birikimi arttıkça ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğü emek yoğun mallardan sermaye yoğun mallara doğru kayacaktır; sanayinin yapısı da kapsamlı bir devlet müdahalesine ihtiyaç duymadan bu yönde değişecektir. Devletin görevi, zamanla değişen


ekonomik yapının her aşamaya özgü fiziki ve beşeri altyapı ihtiyaçlarını karşılamak ve piyasa aksaklıklarını sınırlı müdahalelerle gidermektir.

Rodrik (2012: 53-6) mevcut karşılaştırmalı üstünlüğe dayalı sanayileşmeye karşı çıkmazken bir ülkenin henüz keşfedilmemiş farklı üstünlük alanları olabileceğini ve bu nedenle sanayi politikalarının ağırlıklı olarak yeni alanların denenmesi amacıyla kullanılmasını savunmaktadır. Hatta bu nitelikteki yatırımları desteklemek için devletin bir risk sermayesi fonu kurmasını önermektedir. Chang (2012: 120-5) de teknolojinin büyüme üzerindeki olumlu etkilerinden yararlanmak için sanayileşme basamaklarının hızlı tırmanılmasından yanadır; bazı ara basamaklar teknoloji sınırına yaklaşmak için atlanabilir. Chang, yeni girilecek sektörlerdeki üretim gereksinimleri mevcut ürünlerinkinden ne kadar farklıysa riskin o denli arttığını kabul etse de bu riske girilmesi gerektiği fikrindedir.

SONUÇ

Günümüzde dünya nüfusunun büyük bir bölümü yoksulluk içinde yaşamaktadır. Yoksulluk sorununu çözmek için hızlı büyümek, hızlı büyümek için de sanayileşmek gereklidir. İktisatçıların önerdikleri sanayileşme stratejileri arasındaki farklar azalmaktadır; bir yandan yapısalcı düşüncenin bir kalkınma aracı olarak piyasaya duyduğu güvensizlik azalırken diğer yandan neoklasik iktisatçılar sanayi politikalarının bazı durumlarda başarılı olabileceğini kabul etmektedirler. Git gide bütünleşen dünya ekonomisinin dışında kalmak hem istenmeyen hem de belki de mümkün olmayan bir seçim olduğundan, gelişmekte olan ülkeler için dışa dönük ve sürdürülebilir bir sanayileşme ve kalkınma stratejisi oluşturmanın önemi büyüktür.

Geçmişteki uzun soluklu sanayi hamleleri incelendiğinde başarıda rekabetin, sanayi politikalarının ve ihracat arzusunun payı olduğu görülmektedir. Dış pazarların sunduğu avantajlardan yararlanmak ise karşılaştırmalı üstünlük alanlarının doğru belirlenmesi ve zaman içinde yenilerinin yaratılması ile mümkündür. Bu sayede gelişmekte olan bir ülke, kalkınma sürecinde ihraç mallarını çeşitlendirebilmekte ve elde ettiği katma değeri arttırabilmektedir. Sanayileşme çabasında devletin de önemli bir rolü vardır. Devlet, iyi planlanmış ve ölçülü sanayi politikalarıyla özel sektörün dinamik karşılaştırmalı alanlar oluşturmasında destek olmalıdır.


KAYNAKÇA

Balassa, B. (1980), “The Process of Industrial Development and Alternative Development Strategies”, Worldbank Staff Working Paper 438, Worldbank.

Ballance, R., J. Ansari, ve H. Singer (1985), Uluslararası Ekonomi ve Sınai Kalkınma, Çağlayan Kitapevi, İstanbul.

Benderli, Z. ve İ. Görenel (2006), “Neoliberal Ekonomi Politikalarının Latin Amerika Üzerindeki Etkileri”, Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 21(1): 183-201.

Chang, H.J. (2012), “DPR Debate: Should Industrial Policy in Developing Countries Conform to Comparative Advantage or Defy It?”, New Structural Economics, ed. J. Lin, Worldbank, Washington, D.C.

Hausmann, R. ve D. Rodrik (2003), "Economic development as self-discovery", Journal of Development Economics, 72(2): 603–633.

Hewitt, T. ve diğerleri (1992), Industrialization and Development, Oxford University Press, Oxford.

Kiely, R. (1998), Industrialization and Development: A Comparative Analysis, UCL Press, CA.

Krueger, A. (1974), “The political economy of the rent-seeking society”, American Economic Review, 64 (3): 291-303.

Lall, S. (2003), “Reinventing industrial strategy: The role of government policy in building industrial competitiveness” Paper prepared for The Intergovernmental Group on Monetary Affairs and Development, UNCTAD.

Lin, J. (2012), New Structural Economics, Worldbank, Washington, D.C.

Lin, J. ve C. Monga (2010) “The Growth Report and New Structural Economics”, Policy Research Working Papers Series 5336, World Bank, Washington, D.C.

Rodrik, D. (2004), "Industrial Policy for the Twenty-First Century", Center for Economic Policy Research DP4767, Harvard University.

Rodrik, D. (2007), “Industrial Development: Stylized Facts and Policies,” Industrial Development for the 21st Century, U.N., New York.

Rodrik, D. (2012), “Comment: New Structural Economics: A Framework

for Rethinking Development?”, New Structural Economics, ed. J. Lin, Worldbank, Washington, D.C.


Seyidoğlu H. (2009), Uluslararası İktisat, Güzem Can Yayınevi, İstanbul.

Shapiro, H. (2007), “Industrial Policy and Growth”, DESA Working Paper No. 53, United Nations.

Tezel, S. (1995), “Türkiye'de Sanayileşme, İktisadi Büyüme ve Piyasa Toplumu”, TÜSİAD Görüş, 21: 26-32.

UNDP (1995), Human Development Report, Oxford University Press, Oxford.

Yavuz, G. (2007), “Washington Uzlaşmasından Post Washington Uzlaşmasına: Kalkınma Gündeminin Belirlenmesinde ‘Yeni Kurumsal İktisat’ Etkisi, Ekonomik Yaklaşım, 18(64): 23-44.

Weiss, J. (2011), “Industrial Policy in the Twenty-First Century”, WIDER Working Paper No. 2011/55, United Nations University.

Weiss, L. ve J. Hobson (1999), Devletler ve Ekonomik Kalkınma: Karşılaştırmalı Bir Tarihsel Analiz, Dost Yayınevi, Ankara.


Mehmet Çağrı Gözen• Kalkınma ve Yoksulluk

Özet

Dünya’da uygulanan ekonomi politikaları, gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler arasındaki ve bu ülkelerin kendi içindeki gelir bölüşümü adaletsizliklerinin daha da artmasına yol açmaktadır. Bu durum kalkınma politikalarının en önemli odaklarının; dünya kaynaklarının nasıl adil bir biçimde dağıtılacağı ve yoksullukla nasıl mücadele edileceği olmasına neden olmuştur. Öyle ki, dünya nüfusunun en yoksul bölümünü oluşturan %20’lik kesimin dünya üretiminin sadece %1.4’ünü tüketiyor olması, buna karşın en varlıklı bölümünü oluşturan %20’lik kesimin ise dünya toplam üretiminin %84’ünü tüketiyor olması bu gelir farklıklılarını çok çarpıcı bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu iki kesim arasındaki tüketim düzeyi farkının 1960’larda 30’da 1’den, 1991’de 60’ta 1’e yükselmesi ve dünya nüfusunun %5’lik bir kesiminin toplam servetinin %80-90’ını elinde tutması dünyada bölüşüm açısından büyük ve artan bir kutuplaşma olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmanın ilk bölümünde, gelişmekte olan ülkelerin sanayileşmiş ülkelerin gelişmişlik seviyesine nasıl yakınsayabileceğini açıklamaya çalışan geleneksel kuramlar ve yeni kuramlar açıklanmıştır. İkinci bölümde ise, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler’in verileri ışığında, geçmişten günümüze gelir dağılımı adaletsizliği ve yoksulluğun boyutu incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Gelir Dağılımı, Yoksulluk.

Jel Kodu: I31, I32.

Summary

Economic policies being put into practise cause increase in income distribution inequalities more between developed and developing countries and within these countries. This situation makes the issues how world resources should be distributed justly and how should be fought with poverty the most important focusing points of development policies. That the poorest %20 of world population consume %1.4 of world production and in spite of this, the richest %20 of world population consume %84 of world production bring up these income differences very strikingly. Increase in consumption level difference from thirty times in 1960 to sixty times in 1991 and owned %80-90 of world GDP by %5 of world population point out a big and increasing polarization about distribution in the world. In the first part of this study, traditional and new theories trying to explain how developing countries converge the level of developed countries was explained. In the second part, income distribution and dimension of poverty was investigated from past to today in the light of United Nations and World Bank’s data.

Key Words: Development, Income Distribution, Poverty.

Jel Code: I31, I32.

• Kocaeli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, [email protected]


GİRİŞ

II. Dünya Savaşı sonrasında uluslararası ticaret ve sermaye hareketlerinin

canlandırılması arzusunun artmasıyla birlikte, gelişmiş ülkeler savaş sonrasında uluslararası

ticaret ve sermaye hareketlerinin nasıl hızlandırılabileceği ve buna azgelişmiş ülkelerin nasıl

katkı sağlayacakları konusundaki çalışmalara yoğunlaşmışlardır. Diğer taraftan siyasal

bağımsızlıklarını teker teker elde eden ülkeler, ekonomik yönden de bağımsızlıklarını elde

etme konusunda gayret etmeye başlamışlardır. Yeni bağımsızlığına kavuşan ülkeler için

ulusal kurtuluş ile ekonomik kalkınma adeta özdeşleştirilmiştir. Bu sebeplerden dolayı

azgelişmiş ülkelerin kalkınma sorununa duyulan ilgi artmaya başlamıştır. Azgelişmişliğin

nasıl aşılacağı kalkınma iktisadının üzerinde yoğunlaştığı temel konudur. Azgelişmiş bir

ekonominin modern ekonomilerin seviyesine nasıl çekileceği, toplumun davranışlarının ve

yeteneklerinin geliştirilmesinin nasıl mümkün olabileceği ve azgelişmiş ülkelerin gelişmiş

ülkelerin izlediği yolu izleyerek gelişip gelişemeyecekleri kalkınma kuramının cevap aradığı

sorulardır.

“Küreselleşme olgusu ve bunun doğal bir sonucu olarak Neo-liberal iktisat politikaları-

nın yaygınlık kazanmasına bağlı olarak yoksulluk ve gelir bölüşümü adaletsizlikleri kronik

bir hal almaktadır. Bütün dünyayı saran Neo-liberal ekonomi politikaları dalgası, gelişmiş ve

azgelişmiş ülkeler arasındaki ve bu ülkelerin kendi içindeki gelir bölüşümü adaletsizliklerinin

daha da artmasına yol açmaktadır. Bu durum kalkınma politikalarının en önemli odaklarının;

dünya kaynaklarının nasıl adil bir biçimde dağıtılacağı ve yoksullukla nasıl mücadele

edileceği olmasına neden olmuştur. Öyle ki, dünya nüfusunun en varlıklı bölümünü

oluşturan %20’lik kesimin dünya toplam üretiminin %84’ünü, en yoksul bölümünü oluşturan

%20’lik kesimin ise sadece %1.4’ünü tüketiyor olması bu gelir farklıklılarını çok çarpıcı bir

şekilde ortaya koymaktadır. Bu iki kesim arasındaki tüketim düzeyi farkının 1960’larda 30’da

1’den, 1991’de 60’ta 1’e yükselmesi ve dünya nüfusunun %5’lik bir kesiminin toplam

servetinin %80-90’ını elinde tutması ve bu durumda son kırk yılda kayda değer bir değişiklik

görülmemiş olması dünyada bölüşüm açısından büyük ve artan bir kutuplaşma olduğuna

işaret etmektedir” (Öztürk ve Göktolga 2010, s. 4).

Bu çalışmanın ilk bölümünde, gelişmekte olan ülkelerin sanayileşmiş ülkelerin

gelişmişlik seviyesine nasıl yakınsayabileceğini açıklamaya çalışan geleneksel kuramlar ve

yeni kuramlar açıklanacaktır. İkinci bölümde ise, Dünya Bankası ve Birleşmiş Milletler’in

Kalkınma ve Yoksulluk • 13

verileri ışığında, geçmişten günümüze gelir dağılımı adaletsizliği ve yoksulluğun boyutu

incelenecektir.

1. KALKINMA KURAMLARI

1.1. Neo-Klasik Yaklaşım

1980’lerin başından itibaren dünya nüfusunun dörtte üçünü kapsayan azgelişmiş

ülkelerin kalkınma sorunlarına ilişkin olarak, bu ülkelerin giderek dünya piyasalarıyla

bütünleşmesini amaçlayan, serbest piyasa yönelimli Neoliberal yaklaşımlar ön plana çıkmaya

başlamıştır. Bütün alanlarda etkisini artırmaya başlayan Neoliberal yaklaşımlar azgelişmiş

ülkelerdeki ekonomik yapı ve davranışların yeni bir iktisadi yaklaşıma gerek kalmaksızın

Neoklasik iktisat tarafından kapsanacağı tezini ortaya atmış ve ampirik çalışmaların

bulgularıyla bu tezi doğrulamaya çalışmıştır.

Neoliberal yaklaşım Keynesyenlerin sosyal devlet anlayışından dolayı devletin

ekonomiye müdahale etmesini ve kalkınma yazınında ise, iktisadi kalkınma için planlama

anlayışını eleştirmiştir. Neoliberal yaklaşım temel değişken olarak piyasayı ön plana

çıkarmaktadır ve neoliberaller ekonominin ancak kendi içsel dinamikleri ile yani dışsal bir

müdahale olmadan daha etkin ve daha rasyonel sonuçlar üreteceğini öne sürmektedir. Bu

hem gelişmiş kapitalist ülkeler hem de azgelişmiş ülkeler için geçerli genel bir ilkedir. Pazar

ilişkilerinin tüm dünyayı kapsadığı, uluslararası işbölümünün olduğu, küreselleşmenin

yaşandığı günümüzün küresel dünyasında, ekonomiyi ve toplumları etkin kılacak olan olgu

dünya ölçeğinde gelişen pazar şartlarına bağlı olarak katılmaktır. Kalkınma konusuna

Neoliberal yaklaşımın bakışı, kalkınma yazınından farklı olarak, hem gelişmiş hem de

gelişmekte olan ülkeler için ortak çözümler ve tek bir ekonomik analiz sunmaktadır.

Neoliberal ya da piyasa eğilimli olarak tanımlanan düşünce biçimi, kalkınma iktisadı

yazınını yoğun olarak eleştirmiş ve iktisadi yapının evrensel olduğu ve piyasa ilkeleri

etrafında örgütlenen toplumlar için ikinci bir alt disiplinin varlığına ihtiyaç olmadığını

belirtmişlerdir. Bu yaklaşım ekonomik ve toplumsal alanda güç kazanarak uluslararası

ekonomik ve toplumsal kurum ve güç merkezleri tarafından büyük destek görmüştür (Ercan

1995, s. 358). Kalkınma ekonomisinin iflasından söz eden Neoliberaller, aslında kapitalizmin

günümüzde vardığı aşamada finans piyasasının dünya ölçeğinde uluslararası nitelik

kazanmasına bağlı olarak azgelişmiş ülkeleri bu yapıya tam anlamıyla adapte etmek ya da

sermayenin yeni ihtiyaçlarına göre, kalkınma kavramını yeniden tanımlamak amacı


gütmektedir. Neoliberal kuramın yaklaşımına göre devletin ekonomik yaşama müdahalesi

sınırlandırılmalı, pazara yönelik tüm dinamikler desteklenmeli, uluslararası alanda malların

ve sermayenin serbest dolaşımı savunulmalı, toplumsal etkinlik yerini bireysel etkinliğe

bırakmalıdır (Öztürk 2007, s. 44).

“Neoklasik yaklaşımın iddiasını şöyle özetleyebiliriz: Ekonomiye devlet müdahaleleri

kalkınmaya katkı yapmak yerine, tam tersine engel olmaktadır. Bürokrasinin ve devletin

yaptığı düzenlemelerin ortaya çıkması ile birlikte özel yatırımlar dışlanmakta ve azgelişmiş

ülke ekonomilerini olağanüstü bir biçimde etkinsiz kılacak şekilde fiyatlar çarpıtılmaktadır.

Bu yaklaşım kalkınmanın piyasanın kendi iç dinamiklerini kendi işleyişine bıraktığında

kendiliğinden gerçekleşeceğini öne sürer. Müdahaleci devletler, özel sektörü engeller, piyasa

mekanizmasını bozar, rekabeti önler ve azgelişmişliği daha da derinleştirerek

kalkınamamaktan sorumlu olurlar. Somut, çözüm önerisi ise, devletin ekonomi ve toplumu

kontrol etmesini gevşetmek, özelleştirme yapmak ve küreselleşme sürecinin gerektirdiği

yapısal uyum programlarını uygulamaktır” (Doğan ve Öztürk 2010, s. 43)

“Neoliberal yaklaşımlar, meta ekonomisi kategorisine dahil olmayan çoğu zaman nicel

olarak belirlenmesi zor olan her şeyi inceleme alanının dışında bırakmakta ve insanı salt

ekonomik boyuta indirgemektedir. Neoliberal yaklaşımlarla birlikte iktisadi kalkınmanın

sosyal içeriği ve tarihi bütünüyle askıya alınmaktadır. Kârların otomatik olarak yatırıma

dönüşeceğini savunan basit kurallı bu yaklaşımlar kalkınma olgusunun toplumsal yanını

ihmal etmektedir” (Doğan ve Öztürk 2010, s. 44).

Neoliberal kuram müdahaleci devlet geleneği yerine teknolojik gelişmenin doğasına,

uzmanlaşmaya, dışsallıkların önlenmesi için emeğin eğitilmesine, ölçek ekonomilerine ve

bilginin ortaya çıkarılmasındaki güçlüklere dikkati çekmektedir. Geleneksel kalkınma teorileri

etkinliğini kaybederken, Neoliberal yaklaşımlar optimizasyona yönelik dinamik modellerle ön

plana çıkmıştır. “Bu yaklaşım genel dengeden sapmayı engelleyecek sürekli fiyat uyumları,

teknik değişme ve tasarruflar tarafından belirlenen denge yolu boyunca bir hareket olarak

tanımlanmakta ve kurumsal yapı yadsınmaktadır” (Mhyrman 1989, s. 53-55).

“Neoliberal yaklaşım milli gelirdeki değişimin sermaye düzeyindeki değişime neden

olduğunu ve sermaye arttıkça da marjinal verimliliği azaldığı için üretim artışına ve milli

gelirin büyümesine giderek daha az katkıda bulunduğunu öne sürer. Sermayenin devamlı bir

biçimde artışı onun marjinal verimliliğinin sürekli bir biçimde azalmasına neden olur ve

sermaye birikimi uzun dönemde yatırım şevkini kurutacak biçimde azalan getiriye yol açar.


Bu durum yol açtığı sonuç şudur; sermaye birikimi giderek güçleşmekte ve bunun aşılması

için emek artırıcı bir trend ya da teknolojik ilerleme gereklidir, yoksa uzun dönemde büyüme

sıfırlanmaktadır. Marjinal tasarruf eğiliminin sabit olmasından dolayı kişi başına gelir artışı

ancak dışsal teknolojik ilerleme sürecine bağlı olarak gerçekleştirilebilmektedir. Buradan

büyümenin ekonomik etkilerden bağımsız ve dışsal bir nitelik taşıdığını söyleyebiliriz.

Neoliberal kuram gelişmenin tek nedeninin dışsal faktör olan teknolojik ilerleme olduğunu

belirtir. Neoliberal yaklaşımlar aynı teknolojiyi kullanan ülkelerin aynı büyüme oranına

ulaşacaklarını ileri sürer. Azgelişmiş ülkelerin herhangi bir müdahaleye gerek kalmadan

gelişmiş ülkelerin düzeyine çıkabileceği dile getirilmektedir” (Öztürk 2010, s. 44).

1990’lı yıllarda Neoliberal yönelimli ele alışlar, büyük ölçüde, azgelişmiş ülkeler için

gelişme, dünya pazarında önemli paylar elde etme adına birçok ülkede uygulamaya

konulmuştur. Dünya pazarına yönelen ve bu anlamda gerek finansal gerekse ticari anlamda

ülke ekonomilerini dünya pazarına açan azgelişmiş ülkeler, süreç sonunda kalkınma yardımı

ve ihracattan elde ettikleri gelirlerden çok daha fazlasını borç olarak merkez kapitalist ülkelere

aktarmışlardır. Gelişmiş ülkelerle azgelişmiş ülkeler arasındaki gelişmişlik farkları daha da

artmış, dünyanın bazı bölgeleri, özellikle kapitalist ilişkilerin tarihsel süreç içerisinde talan

ettiği bölgeler ekonomik yaşamın dışına itilmişlerdir.

Neoliberal eğilimli ekonomi politikalarının uygulamaya konulması gelişmekte olan

ülkelerde büyük ölçekli sorunların yaşanmasına neden olmuştur. Bugün gelinen noktada

azgelişmiş ülkelerin ancak çok küçük bir kısmı gelişme sürecine girebilmiştir. Neoliberal

yaklaşımlar tarafından savunulan azgelişmiş ülkelerin gelişmiş ülkeler düzeyine geleceği

iddiaları gerçekleşmemiştir.

1.2. İçsel Büyüme Kuram

İçsel büyüme kuramı (endogenous growth theory) P. M. Romer, R. J. Barro, R. E. Lucas

ve G. Mankiw tarafından geliştirilmiştir. “Bu kuram ekonomik kalkınmanın kaynakları ile

ilgili olarak yeni bir bakış açısı getirmiştir. İçsel büyüme kuramı teknolojik ilerlemeler kadar

onun belirleyicileri üzerinde de önemle durmakta ve eğitim, beşeri sermaye, Ar-Ge, teknolojik

ilerleme gibi içsel büyümenin dinamiklerini geliştirmeye yönelik politikalara öncelik

verilmesini savunmaktadır. İlk olarak Solow’un ortaya attığı ve teknolojik ilerlemeyi basit bir

zaman trendi olarak alan Neoliberal kalkınma kuramının tersine içsel büyüme kuramı teknik

değişmenin içsel dinamiklerini açıklamaya çalışmaktadır. Bu yaklaşıma göre Neoliberal

kalkınma kuramının tersine ekonomik büyümeyi dışardan etki eden güçlerin değil ekonomik


sistemin içsel güçlerinin bir sonucu olarak görmesidir” (Romer, 1994: 3-22). İçsel büyüme

kuramı kendinden önce ortaya atılan kalkınma kuramları tarafından önem atfedilmeyen ya da

dışsal sayılan bilgi, beşeri sermaye ve teknolojik gelişmenin içselleştirildiği bir büyümedir. Bu

yaklaşım analizlerinin odak noktasına teknolojik sorunları koymakta, teknolojik ilerlemenin

yaparak öğrenme, dışsal ekonomiler, beşeri sermaye birikimi gibi konular üzerinde

durmaktadır.

Bu yaklaşımın savunucuları yakınsama kuramından daha ziyade ıraksama kuramını

benimsemektedir. Toplumların kurumsal özelliklerine ve sosyal farklılıklarına hiçbir biçimde

yer vermemesi bu kuramın önemli bir eksikliği olarak görülmektedir. Neoliberal kalkınma

kuramından farklı olarak pozitiflik, değerlerden bağımsızlık ve belirli ekonomik değişkenlerin

miktarları yanında nitelikleri üzerinde de durmaktadır. Gelişme süreci ister ithal edilsin ister

ise üretilsin teknolojiyi gelişme için gerekli ve yeterli gören teknolojik determinizmle

açıklamaktadır. “İçsel büyüme kuramı azgelişmiş ülkeler için uygun olmayan birçok

Neoklasik varsayıma dayanmaktadır. Bu yaklaşımın varsayımına göre, tek bir üretim sektörü

vardır ya da bütün sektörler simetriktir. Bu durum azgelişmiş ülkelerin ekonomilerinin

yapısal değişme sürecinde büyümeye yol açan emek ve sermayenin sektörler arasında

yeniden dağılımına olanak vermemektedir. Azgelişmiş ülkelerde altyapı eksiklikleri, yetersiz

kurumsallaşma ve etkin işlemeyen mal ve sermaye piyasaları ekonomik büyümeye engel

olabilmektedir. Büyümeye etki eden bu çok önemli etkenleri ihmal ettiği için içsel büyüme

yaklaşımının ekonomik kalkınma alanında uygulanabilirliği sınırlı kalmaktadır” (Todaro ve

Smith 2003, s. 150).

İçsel büyüme kuramı üretim faktörlerini, geliri ve nüfus istatistiklerini kendi gelişme

hedefleri ile ilişkilendirir. Kalkınma sürecini açıklayabilmek için milli gelir, toplam hasıla,

nüfus ve belirli malların toplam arzı gibi ekonomik nitelikli değişkenlere odaklanır. Bu

yaklaşım beşeri sermaye, Ar-Ge, teknolojik gelişme gibi değerleri ekonomik etkinlik ve

büyüme amacı doğrultusunda revize etme çabasındadır. Yapılan eleştirilerde, kalkınma ve

büyümeyi meydana getiren belirleyicilerin Neoklasik üretim fonksiyonu ile anlaşılamayacağı

ve kantitatif olarak ölçülemeyeceği vurgusu vardır. Ayrıca merkeze büyüme ve etkinliği

almak yerine insanı alan insan merkezli bir kalkınmanın gerekliliği üzerindeki vurgu da

giderek artmaktadır.


1.3. Diğer Kuramlar

1.3.1. Yakalama Hipotezi (Abramovitz)

Bu yaklaşıma göre, büyüme oranları ile iktisadi kalkınmanın başlangıç seviyesi

arasında ters bir ilişki vardır. Bir ülke ne kadar geri kalmışsa verimlilik artış oranı da o oranda

yüksek gerçekleşir ve bu durumun sonucunda yakınsama meydana gelir. Abramovitz (1986)

verimlilik açısından geri kalmış olan bir ülkenin hızlı bir kalkınma potansiyeline sahip

olduğunu öne sürer. “Buradaki temel düşünce, ülkelerin verimlilik düzeyinin, tümüyle

sermaye stokunda içerilen teknolojik düzeye bağlı olduğunun kabul edilmesi ve teknolojik

bakımdan son derece düşük sermaye stokuna sahip olan azgelişmiş ülkelerin ileri teknoloji

düzeyine sahip sermayeye sahip oldukça verimlilik düzeylerini ve dolaysıyla kalkınma

düzeylerini hızla arttırma olanaklarına sahip olabileceklerdir” (Kaynak 2007, s. 108).

“Teknolojiyi üreten lider ülke, sermaye stokunu yeni teknolojiye sahip olan sermaye ile

değiştirdiğinde, eski sermaye bir verimlilik artışı yaratarak azgelişmiş olan takipçi ülkeye

lider ülke ile arasındaki farkı kapatma fırsatı verir. Teknoloji (verimlilik) farkı ne kadar fazla

ise verimlilik artış hızı da o kadar büyük olur. Takipçi ülke lider ülke ile arasındaki farkı

kapattıkça son üretilen teknoloji ile ikame ettiği teknolojinin yaşı azalacağı için yakalama

süreci kendi kendini sınırlayan bir süreçtir. Geride kalan ülkenin büyüme potansiyeli lider

ülkenin verimlilik düzeyine yakınsadıkça azalır. Takipçilerin verimlilik düzeyinin geri olması

ilerlemenin hızlı olabilmesi için sadece bir potansiyeli gösterir” (Abramovitz 1986, s. 386-387).

Abramovitz sosyal yetenek kavramının toplam potansiyelin durumunun belirlenmesi

için çok önemli olduğunu söylemektedir. Geride kalmış olan ülkelerin lider ülkelerin

verimlilik düzeylerine ulaşamamasındaki en önemli engelin toplumun gösterdiği direnç

olduğunu öne sürer. “Bir ülke sosyal yetenek açısından zayıf olduğu halde geri kalmış olsa

bile hızlı gelişme potansiyeline sahip olamaz fakat takipçi ülke sosyal yönden gelişmiş

olduğunda bu potansiyele sahip olacaktır” (Abramovitz 1986, s. 388). Sosyal yetenek kavramı,

eğitim seviyesinin yanısıra siyasi, ticari, sanayi ve mali kurumların toplamından meydana

gelen teknik bir tanımlamadır. Bu kavramı şöyle de açıklayabiliriz; şirketlerarası ve işçi-

işveren arası ilişkilerin ve mevcut düzenin değişime direnç göstermemeleridir.

Teknolojik açık ve sosyal yetenek yakalama potansiyelini etkileyen faktörlerdir. Bu

potansiyelin gerçekleşmesi ise gerçekleştirme faktörüne bağlıdır. Çıktının bileşiminde,

işgücünün sektörel dağılımında, sanayinin ve nüfusun coğrafi dağılımında meydana gelecek


değişimleri kolaylaştıran ya da engelleyen unsurlar, yatırımları teşvik eden ve sürekliliğini

sağlayan makroekonomik koşullar ve efektif talep ve bilginin yayılmasını sağlayan unsurlar

önemli gerçekleştirme faktörleridir.

“Sonuç olarak, Abramovitz’e göre, teknolojik bakımdan geri kalmış ülkeler, sosyal

yeteneklerini gelişmiş ülkelerde kulllanılmakta olan teknolojiyi etkin kullanabilecek kadar

geliştirebilmişlerse yakalama potansiyeline sahiptirler. Bu potansiyelin belli bir dönemde

gerçekleşme hızı ve derecesi ise, bilginin yayılımına, yapısal değişim hızına, sermaye

birikimine ve talep artışını engelleyen faktörlere bağlıdır” (Kaynak 2007, s. 111).

Gerçekleştirme faktörleri elverişli olmasına rağmen sosyal yetenek düzeyinin düşük

kalması durumunda yakalama olmaz. Diğer taraftan, sosyal yetenek kavramı anlam

bakımından muğlak bir kavramdır. Bunu aşmak için bazı ekonomistler eğitim düzeyi ve

sanayileşme düzeyini sosyal yetenek göstergesi olarak kabul etmişlerdir.

1.3.2. Fırsat Pencereleri (Perez ve Soete)

Perez ve Soete (1988) teknolojik açık ve teknoloji eğilimleri arasındaki ilişkilerle ilgili

olarak en önemli önermelerden birini yapmışlardır. Takip eden ülkelerin net avantajlarını

ortaya koyabilmek için tekno-ekonomik paradigma kavramından yararlanmışlardır. Perez ve

Soete ekonomik ve teknolojik kalkınmanın, bir paradigmadan diğerine yıkıcı ve sürekli

olmayan bir süreç, paradigma içinde ise birikimli ve sürekli bir süreç olarak görülmesi

gerektiğini öne sürerler. “Peres ve Soete takipçi ülkelerin teknolojiyi yakalama bakımından iki

pencereleri olduğunu söyler: birinci ve ikinci fırsat penceresi.

Tekno-ekonomik paradigma içinde ürün yaşam devreleri vardır ve bu da geç kalanların

yakalama fırsatlarını etkilemektedir. Bir ürün olgunlaştıkça teknolojisi de standartlaşır ve bu

nedenle de karşılaştırmalı üstünlük gelişmekte olan ülke lehine kayar. Bu ise, geç kalan

ülkelere, standartlaşmış ürünlerin üretimlerine girmeleri yoluyla önder ülkeleri yakalama

yönünden bir fırsat penceresi açar. İşte buna, birinci fırsat penceresi denir. Ancak Perez ve

Soete birinci fırsat penceresini çok önemsememektedirler. Perez ve Soete kimi olgun ürünlerin

üretimlerinin gelişmekte olan ülkelere transferinin, önder ülkelerin sahip oldukları teknolojik

ve kurumsal dinamizmlerine zarar vermeyeceklerini belirtmektedirler” (Kaynak 2007, s. 114).

Lider ülke teknolojik olarak üstünlüğü hala elinde bulunduracaktır.

“Tekno-ekonomik paradigmada meydana gelen kaymalar takipçi ülkeler için esas fırsat

penceresini açar. Paradigma geçiş dönemlerinde takipçi ülkelerin sermaye stoku yükleri ve


geçmişten kalan kurumları taşıma sorunu yoktur fakat lider ülkelerin geçmişinden gelen

kurumları ve teknolojik birikimi gerçekleştirmek istedikleri değişikliklerin önünde bir engel

oluşturur. Geç kalmış ülkeler her şeyden önce lider ülkelerinde girdiği bir öğrenme sürecine

onlarla beraber girer. Yeterli üretken kapasite ve yetişmiş eleman olması şartıyla, takipçi

ülkeler bu geçiş sürecinde düşük giriş bariyerleri ile karşılaşırlar” (Perez ve Soete 1988, s. 477-

476).

Perez ve Soete’nin yaptığı çalışmaya yapılan önemli eleştirilerden biri, “analizlerinin,

yakalamanın gerçek tarihleri ile tam uyuşmadığıdır. Perez ve Soete’nin çalışmaları,

ondokuzuncu yüzyıl Avrupa ülkeleri ve ABD ile yirminci yüzyıldaki Japonya ve Güney

Kore’nin sanayileşmelerini referans alır gözükmektedir. Ancak bu ülkelerin tarihsel

deneyimlerinin ayrıntılı bir analizini yapmamışlardır. Bunun yerine, esas olarak, tekno-

ekonomik paradigma kaymalarının meydana geldiği dönemlerde ortaya çıkan başarılı

yakalama olaylarını anlatmışlardır. İkincisi ve daha temel olanı, teknoloji yakalamasının,

tarihsel bir olgu olarak meydana gelmiş olması; teknolojilerin bazı içsel özelliklerinin ya da

teknolojik eğilimlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmamasıdır” (Kaynak 2007, s. 115).

1.3.3. Farklılaştırılmış Sistem (Gerschenkron)

Abramovitz’den farklı olarak Gerschenkron teknoloji yakalama süreciyle sosyal

yeteneğin artmasının aynı anda olduğunu vurgular ve bunu yaparken sosyal yetenek ve

teknoloji açıklarının birlikte var olmasından hareket eder. Gerschenkron’un sisteminde geç

kalmış ülkeler sanayi yaratmaya başlarken, lider ülkelerin kendilerine sağlayacağı olanaklarla

o ülkelerin daha önce yarattığı teknolojik ve kurumsal gelişmelerden yararlanabilirler.

Gerschenkron’un Farklılaştırılmış Sistem Yaklaşımı’nda; teknoloji ve sosyal kurumlar

açısından geri olan ülkelerin doğrudan kendilerini kendi yapılarının izin verdiği ölçüde

geliştirmeleri yerine, önder ülkeler tarafından daha önceden yaratılmış olan teknolojik ve

kurumsal gelişmeleri kendilerine eklemledikleri çakışma sürecinin ardından devinim

gerçekleşecektir. Lider ülkeler takipçi ülkelerdeki eğitim düzeyi ve kalitesini arttırarak ve

nitelikli emek gücü yetişmesine katkıda bulunarak geri kalmış ülkelerin sorunlarının

çözümüne önemli katkılar sağlayabilir.

Gerschenkron önkoşulların tam sanayileşme hamlesiyle birlikte sağlanması gerektiğini

öne sürer. Fakat bu sürecin olması için kurumlara ihtiyaç duyulmaktadır. Gerschenkron bu

kurumların oluşmamış önkoşulların yaratılmasını sağlayacağını söyler. Takipçi ülkelerdeki bu


kurumlar, temel olarak, kaynakları harekete geçirerek onları ilgili sektörlerdeki sermaye

yoğun projelere aktarır.

“Gerschenkron’un şemasında, yakalama nedenselliği, koşullara özgü kurumların

ortaya çıktığı ve yine buna özgü oluşturulan bir yakalama stratejisinin geçerli olduğu

karmaşık bir sistemle açıklanmaktadır. Bu şemaya “farklılaştırılmış sistem” denmesinin

nedeni de, tüm ülkelere ilişkin ortak faktörler yerine, önder ülkelerle geç kalan ülkeler ve geç

kalan ülkelerin kendi arasındaki farkları, açıklayıcı değişkenler olarak ele almasıdır” (Kaynak

2007, s. 119).

2. DÜNYA’DA YOKSULLUK VE GELİR DAĞILIMI

“Yoksulluk sorunu herhangi bir ülke ayrımı gözetmeksizin sadece dünyanın azgelişmiş

bölgelerinin yaşadığı bir sorun olmaktan çıkmış, gelişmekte olan ülkelerin ve hatta gelişmiş

ülkelerin önemli bir sorunu haline gelmiştir. Günümüzde dünya nüfusunun % 10’u toplam

dünya gelirinin yüzde yetmişten fazlasını elde etmektedir.

Toplam dünya nüfusunun 2.5 milyarı günlük 2 $ yoksulluk sınırının, 1 milyarı ,yaklaşık

altıda biri, günde 1 $ yoksulluk sınırının altında yaşam mücadelesi vermektedir. Yoksulluğun

yanısıra ülkeler ve bölgeler arasındaki eşitsizlik giderek artmaktadır. Yoksul ülkelerin

ortalama büyüme oranları zengin ülkelerden daha düşük olduğu için ülkeler arasındaki gelir

uçurumu giderek genişlemektedir. 1960 yılında en zengin 20 ülkenin geliri, en fakir 20 ülkenin

gelirinden 18 kat fazla iken, 1995’te bu oran 37 ile ikiye katlanmıştır” (Arpacıoğlu ve Yıldırım

2011, s. 64-65).

“OECD’nin 2008 yılında yayınladığı raporda kendisine üye 30 devlet arasında yaptığı

araştırmalar sonucunda toplum içindeki refah eşitsizliğinin en çok arttığı ülkenin Almanya

olduğunu tespit etmiştir. Örgüt ayrıca 1985–2005 yılları arasında Türkiye’nin eşitsizliğin

azaldığı az sayıda ülkeden biri olduğu sonucuna ulaşmıştır. Toplam Dünya nüfusunun dörtte

birini oluşturan sanayileşmiş ülkeler, dünya zenginliğinin % 85’ini elinde tutmalarına rağmen

en zengin ülkelerde yaşayan nüfusun %12’sini yoksullar oluşturuyor. Gelişmekte olan

ülkelerde her dört kişiden birinin mutlak yoksulluk içinde yaşadığı OECD raporunda ifade

edilmiştir.

Sosyal güvenlik ve refah eşitliği açısından örnek gösterilen Almanya’da, özellikle eski

Başbakan Gerhard Schröder dönemindeki gelir vergisi politikalarının ve istihdam reform

paketinin sonucu olarak, alt ve üst gelir grupları arasındaki makas hızla açılmaya devam


ediyor. ‘Yeni alt tabaka’ olarak tanımlanan kesimin çoğunluğu işsiz, eğitimsiz insanlarla, tek

başına çocuk yetiştirenler ve yabancılardan oluşuyor. Halkın yüzde 11’in yoksulluk sınırının

altında yaşadığı Almanya, ilk kez OECD ortalamasının üstüne çıkmıştır. Öte yandan

Almanya’da yoksul çocukların sayısı da, diğer sanayi ülkeleriyle kıyaslandığında, daha fazla

artış göstermiş durumdadır. Şu anda yoksulluk içinde yaşayan çocukların oranı yüzde 16,

başka bir deyişle sayısı 3 milyona ulaştı. Almanya’da fakirlik sınırı 781 Euro’nın altında kalan

net gelir olarak tanımlanıyor” (Ala 2009, s. 5-6).

Dünya Bankası (DB) çalışmalarında yoksulluk sınırını 2005-2020 yılları arasında 1.25 $’ı

baz alarak bölgeler itibariyle yoksul nüfus oranlarını hesaplamaktadır. Dünya Bankası

çalışmalarında 2015 ve 2020 yılında yoksulluğun giderek azalacağını tahmin etmektedir. 2020

yılında en az yoksul nüfus oranının Avrupa ve Merkezi Asya ülkeleri, en fazla yoksul nüfus

oranının ise Alt Sahra Afrika ülkesinin olduğu tahmin edilmektedir. DB 2009 yılı itibariyle

Dünyadaki en yoksul ve en zengin 10 ülkesinin kişi başına düşen GSMH rakamlarını ortaya

koymaktadır.

Tablo 1’ den de anlaşılacağı gibi dünyanın en yoksul ülkelerinde kişi başına düşen

GSMH 1000 doların altındadır. DB verilerine göre 2009 yılı itibariyle dünyanın en yoksul ülke

sıralamasını kişi başına düşen GSMH oranı en düşük olan 319 dolarla Demokratik Kongo

Cumhuriyeti yer almaktadır.

Dünyanın en yoksul 10 ülkesinin kendi aralarındaki kişi başına GSMH rakamlarına

baktığımızda, yoksullukta ikinci sırada yer alan Liberya’da 396 dolar ve 10. sırada yer alan

Etiyopya’da 994 dolar’dır. 2009 yılı itibariyle DB’ nın belirlemiş olduğu dünyanın kişi başına

düşen GSMH rakamı en yüksek olan ülke 56214 dolar ile Norveç’tir.

Dünyanın en yoksul ve en zengin ülkesi arasındaki kişi başına düşen GSMH

rakamlarına bakıldığında aradaki inanılmaz uçurum göze çarpmaktadır. GSMH bakımından

dünyanın en zengin bölgesi en yoksul bölgesinden yaklaşık 200 kat daha büyüktür. Böylece

bir kez daha yoksulluğun küresel bir boyutu, ülkeler arasındaki inanılmaz gelir uçurumu

açıkça görülmektedir.


Tablo 1: Kişi Başına Düşen Milli Gelir Düzeyleri Bakımından Dünyanın En Yoksul ve En Zengin

10 Ülkesi (Kişi Başına Düşen GSMH ($), 2008 -Satın Alma Gücü Paritesi İle) (Kaynak: World

Development Report 2011)

En fakir 10 Ülke

Kişi Başına Düşen

Milli Gelir (ABD

Doları)

En Zengin 10 Ülke

Kişi Başına Düşen

Milli Gelir (ABD

Doları)

Etiyopya 994 Norveç 56214

Mozambik 885 Singapur 50633

Togo 850 ABD 45989

Sierra Leone 808 İsviçre 45224

Malavi 794 Hong Kong Çin 43229

OrtaAfrikaCum. 757 İrlanda 40697

Eritrea 581 Hollanda 40676

Liberya 396 Avusturya 39539

Burundi 392 Kanada 37808

KongoDem.Cum. 319 Danimarka 36220

Tablo2’de gelir bölüşümü eşitsizliği, çeşitli ülkelerde nüfusun en zengin ve en yoksul

%10’luk diliminin gelirden ne kadar pay aldıkları ve Gini katsayısı görülmektedir. İster

%10’luk paylara isterse Gini katsayısına bakılsın ülkeler itibariyle gelir bölüşümünün hakça

olmaktan oldukça uzak olduğu görülmektedir. Azgelişmiş ülkelerde gelir bölüşümü gelişmiş

ülkeler göre daha bozuktur. En yüksek gelirli %10’luk kesimin gelirden aldığı payın, en düşük

gelirli %10’luk kesimin gelirden aldığı pay ile karşılaştırılması gelir bölüşümünün eşitlikten

uzaklığını görmek açısından çarpıcı bir gösterim sağlamaktadır. Gelişmiş ülkelerde nüfusun

en yoksul %10’u milli gelirin %2-3’ünü alırken, nüfusun en zengin %10 ise gelirin dörtte

birinden fazlasını almaktadır.

Düşük gelirli ülkelerde nüfusun en yoksul %10’u gelirden %2-3 oranında pay alırken,

nüfusun en zengin %10’nu ise gelirin %30’unu almaktadır. Bu rakamlar gelirin hakça pay-


laşımdan ne kadar uzak olduğunu gözler önüne sermektedir. Kişi başına düşen gelir düzeyi

nin çok düşük olduğu azgelişmiş ülkelerde gelir bölüşümü oldukça bozuktur. Gelir bölüşü-

münde en şiddetli eşitsizliklerin yaşandığı ülkeler Brezilya, Venezüella, Nijerya, Arjantin,

Meksika, Malezya, Rusya ve Kenya’dır. Brezilya’da en yoksul nüfusun %10’u gelirin sadece

%1.’1ini alırken, nüfusun en zengin %10’u gelirin %43’ünü almaktadır.

Tablo 2: Ülkeler İtibariyle Nüfusun En Zengin ve En Yoksul %10’luk Diliminin

Gelirden Aldığı Pay ve Gini Katsayıları (Kaynak: UNDP Human Development Report 2009)

En Yoksul

%10’luk

Dilimin

Gelirden

Aldığı Pay

(%)

En

Zengin

%10’luk

Dilimin

Gelirden

Aldığı Pay

(%)

Gini

katsayısı

En Zengin

%10’luk

Dilimin

Gelirden Aldığı

Pay (%)

Gini katsayısı

Yüksek Gelirli Ülkeler

ABD 1.9 29.9 0.408

Almanya 3.2 22.1 0.283

Avustralya 2.0 25.4 0.352

Avusturya 3.3 23.0 0.291

Belçika 3.4 28.1 0.330

Danimarka 2.6 21.3 0.247

Finlandiya 4.0 22.6 0.269

Fransa 2.8 25.1 0.327

G. Kore 2.9 22.5 0.316

Hollanda 2.5 22.9 0.309

İngiltere 2.1 28.5 0.360

İrlanda 2.9 27.2 0.343


İspanya 2.6 26.6 0.347

İsveç 3.6 22.2 0.250

İsviçre 2.9 25.9 0.337

İtalya 2.3 26.8 0.360

Japonya 4.8 21.7 0.249

Kanada 2.6 24.8 0.326

Norveç 3.9 23.4 0.258

Portekiz 2.0 29.8 0.385

Yeni Zelanda 2.2 27.8 0.362

Yunanistan 2.5 26.0 0.343

Üst Orta Gelirli Ülkeler

Arjantin 1.2 37.3 0.500

Çek

Cumhuriyeti

4.3 22.4 0.254

Estonya 2.7 27.7 0.360

Hırvatistan 3.6 23.1 0.290

Letonya 2.7 27.4 0.358

Litvanya 2.7 27.4 0.357

Macaristan 3.5 24.1 0.300

Malezya 2.6 28.5 0.379

Meksika 1.8 37.9 0.481

Polonya 3.0 27.2 0.349

Slovakya 3.1 20.8 0.258

Venezüella 1.7 32.7 0.434


Alt Orta Gelirli Ülkeler

Brezilya 1.1 43.0 0.550

Bulgaristan 3.5 23.8 0.292

Çin 2.4 31.4 0.415

İran 2.6 29.6 0.383

Mısır 3.9 27.6 0.321

Romanya 3.3 25.3 0.315

Rusya 2.6 28.4 0.375

Türkiye 1.9 33.2 0.432

Ukrayna 3.8 22.5 0.282

Düşük Gelirli Ülkeler

Bangladeş 4.3 26.6 0.310

Etiyopya 4.1 25.6 0.298

Hindistan 3.6 31.1 0.368

Kenya 1.8 37.8 0.477

Moldova 3.0 28.2 0.356

Nijerya 2.0 32.4 0.429

Pakistan 3.9 26.5 0.312

Yemen 2.9 30.8 0.377

Venezüella’da en yoksul nüfusun %10’u gelirin sadece %1.7’sini alırken, nüfusun en

zengin %10’u gelirin %32.7’sini almaktadır. Nijerya’da nüfusun en yoksul %10’u gelirin

%2’sini alırken, nüfusun en zengin % 10’u gelirin %32.4’ini almaktadır. Arjantin için bu

oranlar %1.2 %37.3, Meksika için, %1.8 %37.9, Malezya için %2.6 %28.5, Rusya İçin %2.6

%28.4, Kenya için ise %1.8, %37.8 olmaktadır (UNDP 2009, s. 195-198). Kişi başına düşen gelir

seviyesinin düşüklüğü yanında gelirin de hakça paylaşımdan uzak olması azgelişmiş


ülkelerde halkın tasarruf yapamamasına neden olmaktadır. Tasarruf oranlarının çok kısıtlı

olduğu bu ülkelerde gelirin büyük kısmı gıda harcamalarına gitmektedir.

“Dünya Bankası tarafından yayınlanan Küresel Ekonomik Beklentiler (Global Economic

Prospects) araştırması verilerine bakılarak 2003 dönemindeki tahminler ve 2006 yılında

yayınlanan kişi başına düşen GSYİH büyüklüğü için uzun dönemli beklentilere bakıldığında

yüksek gelirli ülkelerin 1980’lerdeki yükselişlerini sürdüremediğini görmekteyiz. Buna

karşılık gelişmekte olan ülkeler 1980’lerde %0,7 gibi bir performans sergilerken, 1990’larda

%1,5 gibi bir performans sergilemektedir. Bunun yanı sıra, araştırmanın yapıldığı dönemde

2001-2005 arasında %2,4 ve 2006-2015 arasında %3,5 artış gerçekleştiği ifade edilmekte; 2006

verilerine göre 2001-2006 döneminde %3,7, 2006-2015 döneminde ise %3,5 oranında bir artış

öngörülmektedir” (Tireli 2009, s. 90). Bu rakamlara bakarak Dünya’da günlük 1 doların

altında yaşayan insanların sayısında 2015 yılında ciddi düşüşler olabileceğini düşünebiliriz.

Bu durum, bazı araştırmacılar tarafından küreselleşmenin gelişmekte olan ülkelerin

performansını arttırdığı ve yoksulluğu azalttığı yönündeki görüşlerini destekler

görülmektedir. Dünya Bankası’nın günde 1 doların altında gelir ile yaşayan dünya nüfusuna

ilişkin 2003 ve 2006 yıllarına ilişkin tabloları aşağıda yer almaktadır.

Tablo 3: Günde 1 Doların Altında Gelirle Yaşayan Dünya Nüfusu (%) (2003 Yılında Oluşturulan

Tablo) (Kaynak: World Bank: Global Economic Prospects, 2003, s.29-30)

Bölge 1990 1999 2015

Doğu Asya ve Pasifik %30.5 %15.6 %3.9

Çin Dahil Edilmediğinde %24.2 %10.6 %1.1

Avrupa ve Orta Asya %1.4 %5.1 %1.4

Latin Amerika ve Karayipler %11 %11.1 %7.5

Orta Doğu ve Kuzey Afrika %2.1 %2.2 %2.1

Güney Asya %45 %36.6 %15.7

Orta ve Güney Afrika %47.4 %49 %46

Toplam %29.6 %23.2 %13.3

Çin Dahil Edilmediğinde %28.5 %25 %15.7


“Dünya Bankasının 2003 yılındaki raporunda uzun dönemli yoksulluk tahminleri 1990

yılında tespit edilen %29,6 rakamına karşılık 1999 yılında bu oran %23,2’ye düşmüştür. 2015

yılı için ise aynı tahmin % 13,3 olarak ifade edilmektedir. Yoksulluğun 1990 yılında en fazla

olduğu yer % 47.4 ile Orta ve Güney Afrika ve % 45 ile Güney Asya’dır. Güney Asya’da bu

oran 1999 yılında % 36.6’ya düşerken, Orta ve Güney Afrika’da % 49’a yükselmiştir. Bu

raporda yapılan projeksiyona göre, 2015 yılında yoksulluğun Güney Asya’da ciddi şekilde

düşerek %15.7 oranında olacağı öngörülmektedir” (Tireli 2009, s. 91).

“2006 yılı için hazırlanan aynı rapora bakıldığında ise geçmiş zamana ilişkin bazı

rakamların revize edildiğini ve 2002 yılındaki iyileşmeler de dikkate alınarak 2015 yılına

ilişkin projeksiyonun ise çok daha iyimser bir hale geldiğini görmekteyiz. Uzun dönemli

yoksulluk tahmini 2002 yılında %21.1’e gerilemiş ve 2015 yılına ilişkin yapılmış olan

projeksiyon revize edilerek tahmini yoksulluk oranı % 10.2’ye çekilmiştir. 1990 yılı itibarıyla

en yoksul bölgeler olan Güney Asya ve Orta ve Güney Afrika için varılan tahmini sonuçlara

göre, 2015 yılında bu rakamlar sırasıyla % 12.8 ve % 38.4 olmuştur. 2006 revizyonunda Orta ve

Güney Afrika için 2003 yılı tahminine göre daha düşük bir yoksulluk oranı öngörülmektedir”

(Tireli 2009, s. 91).

Tablo 4: Günde 1 Doların Altında Gelirle Yaşayan Dünya Nüfusu (%) (2006 Yılında Oluşturulan

Tablo) (Kaynak: World Bank: Global Economic Prospects, 2006, s.9)

Bölge 1990 2002 2015

Doğu Asya ve Pasifik %29.6 %14.9 %0.9

Çin %33 %16.6 %1.2


Avrupa ve Orta Asya %0.5 %3.6 %0.4

Latin Amerika ve Karayipler %11.3 %9.5 %6.9

Orta Doğu ve Kuzey Afrika %2.3 %2.4 %0.9

Güney Asya %41.3 %31.3 %12.8

Orta ve Güney Afrika %44.6 %46.4 %38.4

Toplam %27.9 %21.1 %10.2



SONUÇ

Bazı ülkelerin kalkınma deneyimlerinin tüm azgelişmiş ülke ekonomileri için geçerli

olabileceği varsayımıyla hareket ederek genel bir kalkınma kuramının türetilmesi olası

görünmemektedir. Geleneksel kalkınma kuramlarının tüm azgelişmiş ülkeler için

benimsedikleri kalkınma yaklaşımları ve önerdikleri çözümler kalkınma sürecini kapsayıcı

olmaktan uzaktır. Kalkınma sürecini sadece ekonomik boyuta indirmek, gerçek dünyadaki

belirleyicilikleri yok saymak ve sorunun kültürel, ideolojik, siyasal boyutlarını dışlamak

azgelişmişlik ve yoksulluk sorununun çözümüne katkı sağlamayacaktır. Küresel ölçekte

uygulanan kapitalizmin dünya ölçeğinde doğurduğu ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel

sorunlar dikkate alınmadan sosyo ekonomik ve kültürel bir olgu olan azgelişmişliği anlamak

imkansızdır.

Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin birbirine yakınsaması konusunda geleneksel

kalkınma kuramları teknolojik seviyeyi ön plana çıkarmıştır. Daha sonraları ortaya atılan

kalkınma kuramları yakınsamanın olabilmesi için ülkelerin ilk önce belirli bir seviyede sosyal

yeteneğe sahip olması gerektiğini öne sürmüşlerdir. Sosyal yeteneğin eğitimin yanı sıra kök

salmış kurumların varlığı ile oluşabileceği vurgulanmıştır. Bu yaklaşımlar, bir ülkenin

yakınsama potansiyeline ancak sosyal yeteneğini geliştirmesi ile ulaşabileceğini öne

sürmektedirler. Azgelişmiş ülkelerde gerçek anlamda kalkınma sürecinin başlatılabilmesi, bu

ülkelerin teknolojiyi kullanabilmeleri ve üretebilmelerine bağlıdır. Bunun gerçekleşmesi için

önemli olan ön koşullardan biri ise, ekonomik ve toplumsal yapılarının iyi analiz edilmesi ve

bu yapıya uygun eğitim desteği verilmesine ve kurumların oluşturulmasına bağlıdır.

Küresel olarak her geçen gün daha da önemli hale gelen yoksullukla mücadele

kalkınma ekonomisinin ilgi odağı olmaya devam etmektedir. Yoksullukla mücadele için en

başta vurgulanması gereken şey, sürdürülebilir bir büyümenin gerekliliğidir. Uzun vadede

yoksullukla mücadele için istikrarlı bir makro ekonomik çevrede sürdürülebilir büyümenin

sağlanmasına önem verilmesi gerekir. İlave olarak, yoksulluğun azaltılması için çok daha

yoğun ve kurumsal bir küresel işbirliğinin geliştirilmesi önemlidir. Çünkü sadece yardım ve

borçlarla ciddi bir başarı sağlanamadığı görülmüştür. Artık uluslararası yatırımlar, ticaret,

göç, finansal akımlar yanında kültürel ve siyasi konularda işbirliği olanakları geliştirilerek

bunlar için kurumsal altyapı sağlanması zorunludur. Şüphesiz tüm bu alanlarda başarı için en

fazla sorumluluk gelişmiş ülkelere ve onların denetimindeki çok uluslu kuruluşlara

düşmektedir. Bu ülkeler veya kuruluşlar gelişmekte olan ülkelerin kaynaklarının etkin


kullanımı konusunda teknik ve bilgi desteği sağlamalıdır. Ayrıca verilen yardım ve borçların

amacına uygun kullanılması konusunda daha aktif bir tutum takınılmalıdır. Kaynakları

yolsuzlukların finansmanında kullanan ülke veya hükümetlere yeni yardım ve kaynaklar

verilmemelidir. Çünkü bu süreçte alınan borçlar verimsiz kullanıldığı için toplam borç yükü

ve faizin yükü büyümekte ve bu da yoksulluğun daha da derinleşmesine yol açmaktadır.

KAYNAKÇA

Abramovitz, M. (1986), “Catching Up, Forging Ahead and Falling Behind”, The Journal of

Economic History, Vol. 46, No:2.

Ala, M. (2009), “Yoksulluk ve Küresel Çözümsüzlük”, PARADOKS, Ekonomi, Sosyoloji ve

Politika Dergisi, Yıl 5, Sayı 2.

Arpacıoğlu, Ö. ve Yıldırım, M. (2011), “Dünya’da ve Türkiye’de Yoksulluğun Analizi”, Niğde

Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, Cilt 4, Sayı 2.

Doğan, A ve Öztürk, N. (2010), “Yeni Kalkınma Kuramları”, Bütçe Dünyası Dergisi, Sayı 33 (1).

Gerschenkron, A. (1963), “The Early Phases of Industrialization in Russia: Afterthoughts and

Counterthoughts”, The Economics of Take-Off into Sustained Growth, London, Macmillan,

ss. 151-169.

Kaynak, M. (2007), “Kalkınma İktisadı”, 2. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara.

Mhyrman, J. (1989), “The New Institutional Economics and the Process of Economic

Development”, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Volume: 145,

Number:1, s. 38-59.

Öztürk Nazım (2010), “Klasik ve Neoklasik İktisatta Gelir Bölüşümü”, Çalışma ve Toplum

Ekonomi ve Hukuk Dergisi, Sayı:24, Cilt:1, s.59-89.

Öztürk, N. ve Göktolga, Z. G. (2010), “Yoksulluk ve Gelir Bölüşümünü Belirlemede Kullanılan

Ölçütler”, Bütçe Dünyası Dergisi, Sayı 34 (2).


Peres, C. ve Soete, L. (1988), “Catching Up in Technology Technical Change and Economic

Theory”, G. Dosi et al (Ed.): London and New York: Pinter.

Romer, P. M. (1994), “The Origins of Endegenous Growth”, The Journal of Economic

Perspectives, Vol. 8, No. 1.

Tireli, M. (2009), “Küreselleşme ve Yoksulluk: Birleşmiş Milletler (UNDP) ve Dünya Bankası Göstergeleri Işığında Bir Analiz”, Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi, T.C. Başbakanlık Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü.

UNDP (2011), “Human Development Report 2011”, http://hdr.undp.org/en/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.

UNDP (2009), “Human Development Report 2009”, http://hdr.undp.org/en/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.

WORLDBANK (2011), “Global Economic Prospect 2011”, http://www.worldbank.org/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.

WORLDBANK (2006), “World Development Report 2006: Equity and Development”, http://www.worldbank.org/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.

WORLDBANK (2011), “World Development Report 2006: Conflict, Security and Development”, http://www.worldbank.org/, Erişim Tarihi: 20.03.2012

WORLDBANK (2006), “Global Economic Prospects 2006”, http://www.worldbank.org/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.

WORLDBANK (2003), “Global Economic Prospects 2003”, http://www.worldbank.org/, Erişim Tarihi: 20.03.2012.


Yusuf BAYRAKTUTAN*

Mehmet ÖZBİLGİN**

Krizin Doğu Marmara (TR42) Bölgesinde Lojistik Sektörüne Etkisi

Özet

ABD konut piyasalarında başlayan ekonomik kriz, zamanla dünyadaki diğer ülkelere yayılarak küresel

bir krize dönüşmüştür. 2008’in Eylül ayında başlayan kriz, 2009 yılında etkilerini daha şiddetli bir

şekilde göstermiş; aynı yılın sonunda ise krizin ikinci aşaması ortaya çıkmış ve Yunanistan’ın başını

çektiği AB ülkelerinde ciddi sorunlar baş göstermiştir. Finansal piyasalarda belirsizlik ve güvensizlik

yaratan küresel kriz başta lojistik olmak üzere bir çok sektörü etkisi altına almıştır. Türkiye’de kriz

nispeten daha az hissedilirken, lojistik sektörünü yansıtan göstergeler açısından TR42 Bölgesi, ülkeye

göre krizden daha çok etkilenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Lojistik sektörü, Küresel kriz, TR42 Bölgesi.

GİRİŞ

Ticaret kapasitesi, bir ülkenin dünya pazarlarında ne denli rekabetçi olduğunu ortaya koymada önemli bir gösterge olarak görülmektedir. Küresel ticaretten pay almak ve dünya piyasalarına girmek etkili bir dağıtım ağına sahip olmanın yanında güçlü bir lojistik sektörünün varlığına bağlı kılınmaktadır. Bu bağlamda dış ticarette rekabet gücü yaratabilmek, ürünü üretim yerinden tüketim noktasına kadar düşük maliyette, hızlı ve güvenli bir şekilde ulaştırabilme becerisini gerektirmektedir.

Küresel ekonomideki temel değişimin önemli göstergelerinden biride lojistik hizmetlerin giderek artması ve çeşitlenmesidir. Lojistik sektörünün yeterince gelişmemiş olması, sanayideki maliyetleri yukarı çeken bir unsur olarak görülmektedir. Lojistiğin ekonomideki öneminin her geçen gün artmasıyla, birçok ülke, sektörün ekonomi içindeki yerini ve etkinliğini artırmak için büyük çaba harcamaktadır.

Bu çalışmanın amacı, 2008 yılında etkisini gösteren küresel krizin, TR42 Bölgesi’nde lojistik sektörü üzerindeki etkilerini analiz edip değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda 2006-2011 dönemini kapsayacak şekilde, ekonomik kriz öncesi ve sonrasında, lojistik sektörüne ait göstergeler incelenmiş ve kriz süresi içindeki değişimlere dikkat çekilmiştir. Sektörün ekonomik krizden ne ölçüde etkilendiğinin belirlenmesinde bölgenin dış ticaret hacmi, karayolu ve denizyolu yük trafiği gibi başlıca faktörler dikkate alınmıştır. Bu

* Kocaeli Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü, Umuttepe Kocaeli. ** Kocaeli Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü, Umuttepe Kocaeli.


değişkenler nitelik ve nicelik açısından lojistik sektörünün genelini tam olarak temsil etmese de yaşanan birtakım sorunların ortaya konması adına önemli bir gösterge oluşturmaktadır.

1. Küresel Krizin Dünyada ve Türkiye’de Lojistik Sektörüne Etkisi

ABD konut piyasasında ortaya çıkan ve giderek tüm dünyaya yayılan küresel kriz, refah düzeyinin düşmesi, ekonomik faaliyetlerin gerilemesi, talebin azalması, firmaların finansman darboğazına girmesi, işsizliğin artması, sosyal şartların önemli ölçüde kötüleşmesi gibi pek çok ekonomik ve sosyal olumsuzluğu beraberinde getirmiştir. 2008 krizinin şimdiye kadarki krizlerden farkı, küresel bir kriz olması ve dünyadaki bütün ülkeleri etkilemiş olmasıdır (Eğilmez, 2009:69). Küresel kriz, iktisadi faaliyetleri belirgin şekilde yavaşlatmış; büyüme hızlarındaki ve ihracat miktarındaki azalmaların yanında işsizliğin artması ve toplam talep yetersizliği gibi olumsuz sonuçlar gözlenmiştir (Çiçek ve Hatırlı, 2009:3).

Krizin yarattığı tüketim, üretim, istihdam daralmasından en çok etkilenen sektörlerden birisi lojistik sektörüdür. Sektör, yapısı itibarıyla piyasalarda görülen olumsuzluklardan diğer sektörlere göre daha hızlı etkilenmektedir (Özmen, 2008:108). Lojistik sektörünü etkileyen en önemli etkenlerden biri ticaret hacmidir.

Tablo 1’de 2006-2010 yılları arasındaki dünyadaki toplam ihracat ve ithalat ile ulaştırma hizmetleri ticareti görülmektedir. 2006 ve 2008 yılları arasında ortalama %15 büyüyen toplam ithalat ve ihracat, 2009 yılında küresel krizin etkisiyle yaklaşık %25 oranında azalmıştır. Dünyada ulaştırma hizmetleri ihracı bir önceki yıla göre 2007’de %20, 2008’de ise %16 oranında artarken 2009’da %23 oranında azalmıştır. Ulaştırma hizmetleri ithali ise 2007’de %19, 2008’de ise %16,5 oranında artarken 2009’da %22 oranında azalmıştır.

Tablo 1: Dünyada ve Türkiye’de Toplam Ticaret ve Ulaştırma Hizmetleri Ticareti (milyon dolar)

2006 2007 2008 2009 2010

Dünyada Toplam İhracat 12.113.000 14.003.000 16.120.000 12.516.000 15.237.000

Dünyada Toplam İthalat 12.437.000 14.304.000 16.524.000 12.720.000 15.402.000

Dünyada Ulaştırma Hizmeti İhracı 636.600 767.100 889.800 683.900 785.400

Dünyada Ulaştırma Hizmeti İthali 755.300 896.200 1.044.200 816.000 960.200

Türkiye'de Toplam İhracat 85.535 107.272 132.027 102.143 113.883

Türkiye'de Toplam İthalat 139.576 170.063 201.964 140.928 185.544

Türkiye'de Ulaştırma Hizmeti İhracı 4.962 6.532 7.761 7.549 8.394

Türkiye'de Ulaştırma Hizmeti İthali 4.597 6.896 7.895 6.519 8.366

Kaynak: WTO, Statistics Database, http://stat.wto.org/StatisticalProgram/WSDBSt atProgramHome.aspx?Language=E; TÜİK, İllere Göre Dış Ticaret, http://ww w.tuik.gov.tr/ PreIstatistikTablo.do?istab_id=646, 10.04.2012.

Krizin Doğu Marmara (TR42) Bölgesinde Lojistik Sektörüne Etkisi • 33

Kriz sürecinde hem ulusal hem de uluslararası ölçekte ticaret hacminde daralma görülmektedir. Piyasalarda durgunluk, ekonomilerin küçülmesi, ticari mal hareketlerinin zayıflaması, daha az ithalat ve ihracat yapılması, lojistik faaliyetlerin azalmasına ve reel sektöre hizmet veren lojistik şirketlerin pazarlarının daralmasına neden olmuştur. Lojistik sektöründeki faaliyetlerin küçülmesi sektörün bütününde taşıma operatörleri, lojistik terminaller, gemi işletmecileri, depo-antrepo işletmeciliği yapan kuruluşlar gibi lojistik hizmet üreten tüm tarafların yanında, sektörde dolaylı hizmet üretenleri de kaçınılmaz olarak etkilemiştir (İEÜ, 2009:22).

Grafik 1’de, Tablo 1’de verilen dünyada ve Türkiye’de gerçekleşen toplam ihracat değerleri, 2006’daki değerleri baz alınarak karşılaştırılmaktadır. Kriz nedeniyle ihracattaki önemli düşüş grafikte net olarak görülmekte ve büyüme oranları bakımından Türkiye’nin daha iyi performans sergilediği gözlenmektedir.

Grafik 1: Dünyada ve Türkiye’de Toplam İhracat (2006=100)

100

125

150

175

2006 2007 2008 2009 2010

Dünya ToplamİhracatıTürkiye Toplamİhracatı

Grafik 2’de, Tablo 1’de verilen dünyada ve Türkiye’de gerçekleşen ulaştırma hizmeti ihracat değerleri, 2006’daki değerler baz alınarak karşılaştırılmaktadır. Krizden, dünyadaki ulaştırma hizmetlerinin önemli oranda etkilendiği görülmekte ve yine büyüme oranları bakımından Türkiye’nin daha iyi performans sergilediği ve krizden dünyaya göre daha az etkilendiği gözlenmektedir.

Grafik 2: Dünyada ve Türkiye’de Ulaştırma Hizmeti İhracı (2006=100)

100

125

150

175

2006 2007 2008 2009 2010

Dünya Ulaş tırmaHizmeti Ticareti

Türkiye Ulaş tırmaHizmeti Ticareti


Ekonomik krizin temel göstergelerinin en önemlilerinden birisi de GSYİH’deki düşüştür. Tablo 2’de GSYİH’yi oluşturan seçilmiş bazı sektörlerle birlikte GSYİH’deki değişimler görülmektedir. Bir önceki yıla göre, 2009’da Türkiye’nin GSYİH’si %5 oranında küçülmüş, aynı yıl diğer sektörlerde de benzer oranlarda düşüşler gözlenmiştir.

Tablo 3: Türkiye’de GSYİH’yi Oluşturan Seçilmiş Sektörler ve GSYİH

2006 2007 2008 2009 2010 2011

İmalat sanayi 23.033.310 24.326.791 24.290.306 22.538.467 25.606.668 28.024.300

İnşaat 6.220.955 6.573.647 6.040.811 5.067.196 5.996.258 6.665.283

Toptan ve perakende ticaret 12.708.356 13.436.516 13.237.437 11.863.006 13.480.057 15.022.261

Ulaştırma, depolama ve haberleşme 13.830.467 14.811.164 15.026.108 13.936.885 15.414.012 17.071.477

GSYİH 96.738.320 101.254.625 101.921.730 97.003.114 105.885.644 114.873.979

Kaynak: TÜİK, Sabit Fiyatlarla GSYİH - İktisadi Faaliyet Kollarına ve 1998 Temel Fiyatlarına Göre, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=993, 10.04.2012.

Grafik 3’te, Tablo 3’te verilen GSYİH ve ulaştırma sektörü değerleri, 2006’daki değerler baz alınarak karşılaştırılmaktadır. Krizin, Türkiye’de ulaştırma sektörüne ve GSYİH’ye etkileri grafikte daha net görülmektedir.

Grafik 3: Türkiye’de Ulaştırma Sektörü ve GSYİH’de Değişimler (2006=100)

100

110

120

130

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Ulaştırma SektörüGSYİH

Küresel kriz ile birlikte düşük seyreden yurtiçi ve uluslararası talep koşullarından dolayı ticarette ve sanayide küçülme yaşanmıştır. Ticarette 2009’da yaşanan küçülme % 10,4 olarak gerçekleşmiştir. 2009’da, GSYH’nin % 12,2’lik kısmını oluşturan ticarette görülen düşüş, GSYH’nin % 1,26 küçülmesine neden olmuştur. GSYH’nin % 13-15’lik kısmını oluşturan ulaştırma sektörü, azalan ekonomik aktivite dolayısıyla 2009 yılında % 7,1 oranında küçülmüştür. Ulaştırma sektöründe azalan ticaretin payı çok fazladır. Ticaretteki daralma


lojistik ihtiyacını azaltmış ve ulaştırma faaliyetlerinin hem ulusal hem de küresel ölçekte azalmasına neden olmuştur. Ulaştırma sektöründe görülen daralma 2009 yılında süreklilik arz etmiş ve GSYH’nin % 1,02 küçülmesine neden olmuştur (MÜSİAD, 2010:81).

2. Küresel Krizin TR42 Bölgesi’nde Lojistik Sektörüne Etkisi

TR42 Bölgesi, Batı ile Doğu'yu birbirine bağlayan stratejik konumu, Türkiye'nin ekonomi merkezi İstanbul ve idari merkezi Ankara ile güçlü ulaşım bağlantıları ve Karadeniz ile Marmara Denizi üzerinden dünyaya açılan kapıları ile uluslararası sanayi açısından önemli bir üs konumundadır. Bu konumunu; planlı sanayi yapılanması, nitelikli işgücü potansiyeli, bilimsel kurumlar ile sanayi arası işbirliği altyapısı ve Ar-Ge gücü ile sağlamlaştırmaktadır (MARKA, 2010:7).

Bölge, gelişmiş ekonomisi ve coğrafi konumunun sağladığı avantajlarla lojistik yoğunlaşmanın en fazla görüldüğü yerlerden biridir. Bunun yanı sıra Marmara Denizi ve Karadeniz’e olan kıyısı, gelişmiş karayolu ve demiryolu ağı, İstanbul, Bursa ve Ankara gibi önemli merkezlere yakınlığı, İzmit Körfezi’ndeki limanlardan faydalanabilmesi ve güçlü sanayi yatırımları ile lojistik sektörü açısından cazibe merkezi olma özelliği taşımaktadır (Özbilgin, 2011:100).

Yaşanan ekonomik kriz, TR42 Bölgesi için de önemli sonuçlar doğurmuştur. Ticaret hacminin daralması ve ekonomilerin küçülmesi, yük taşımacılığını ve Türkiye'nin en büyük ihracat limanlarına sahip olan İzmit Limanları'ndaki iş hacmini önemli oranda etkilemiştir. Mal ticareti ve imalat sanayinin yoğunlaştığı bölgede, krizin etkisiyle dış ticaret hacmi 2009’da büyük bir düşüş yaşamıştır.

Tablo 4: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İhracat (000 ABD Doları)

İller 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kocaeli 4.929.636 5.860.399 8.468.835 4.577.535 9.486.502 12.341.552

Sakarya 2.981.394 3.522.655 2.912.889 1.722.375 1.678.154 2.011.689

Düzce 37.258 54.682 90.254 64.342 65.919 76.741

Bolu 25.155 33.877 47.013 45.743 53.861 90.804

Yalova 21.261 22.797 42.716 33.623 46.479 46.713

TR42 7.994.704 9.494.409 11.561.708 6.443.618 11.330.915 14.567.499

Türkiye 85.534.676 107.271.750 132.027.196 102.143.101 113.883.219 134.969.273

Kaynak: TÜİK, İllere Göre Dış Ticaret, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo. do?istab_id=646, 10.04.2012.


Küresel ekonomik krizden dolayı Türkiye’nin 2009 yılı ihracatı 2008’e oranla yaklaşık %23 oranında düşmüştür. TR42 Bölgesi’nin ihracatı ise aynı dönemde %44’ün üzerinde düşüş göstererek küresel krizden daha fazla etkilenmiştir. Krizin etkilerinin azalması ile 2010 yılında Türkiye ihracatı bir önceki yıla göre %11,5 oranında artarken TR42 Bölgesi ihracatı %76 oranında artmıştır. Dikkat edilirse, bölge ihracatında %65-%85 aralığında değişen oranlarda Kocaeli’nin payı bulunmaktadır.

Tablo 5 incelendiğinde dikkat çeken diğer husus, 2010’da Sakarya’da krizin etkilerinin devam ederek ihracatın düşmeye devam etmesi, Kocaeli’nin ihracatında ise bir önceki yıla göre %107 oranında bir artış görülmesidir. Sonuç olarak ihracat göstergelerine dayanarak küresel krizden ülkeye nispeten TR42 Bölgesinin daha şiddetli etkilendiği ve Kocaeli’nin krizin etkilerinin zayıfladığı 2010’da önemli bir gelişme gösterdiği gözlenmektedir.

Tablo 5: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İhracatın Değişim Oranları

İller 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kocaeli %48 %19 %44 - %45 %107 %30

Sakarya %10 %18 - %17 - %41 - %3 %20

Düzce - %10 %47 %65 - %29 %2 %16

Bolu %11 %35 %39 - %3 %2 %69

Yalova - %15 %7 %87 - %21 %40 %0.5

TR42 %30 %19 %22 - %44 %76 %29

Türkiye %16 %25 %23 - %23 %11 %19

Türkiye’nin ihracatında yaşanan gerileme, doğrudan ihracata yönelik üretim yapan sektörlerde işten çıkarmaların yaşanması sürecini de beraberinde getirmiş; ayrıca ülkenin çeşitli illerinde bulunan bazı sanayi tesisleri üretime ara vermek, bazıları ise kapanmak zorunda kalmıştır (Ünal ve Kaya, 2009:13).

TR42 Bölgesi, ülkenin toplam sanayi üretiminde ve ihracatında başı çekmektedir. Ana pazarları oluşturan AB ülkelerinde küresel mali krizin etkilerinin halen hissediliyor olması, bölgede üretilen sanayi ürünlerinin dış talebinde daralmaya neden olmuştur (MARKA, 2010:111). Grafik 4’te bölgenin Türkiye’ye göre krizden daha fazla etkilendiği net olarak görülmektedir.


Grafik 4: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İhracatta Değişimler (2006=100)

50

100

150

200

2006 2007 2008 2009 2010 2011

TR42 Türkiye

Krizin etkileri ithalatta da kendini göstermektedir. Türkiye’nin 2009 yılı ithalatı 2008’e oranla yaklaşık %30 oranında düşmüştür. TR42 Bölgesi’nin ithalatı ise aynı dönemde %44’ün üzerinde düşüş göstererek küresel krizden daha fazla etkilenmiştir. Krizin etkilerinin azalması ile 2010’da Türkiye ithalatı bir önceki yıla göre %32 oranında artarken TR42 Bölgesi ithalatı yaklaşık %25 oranında azalmıştır.

Tablo 6: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İthalat (000 ABD Doları)

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kocaeli 16.060.025 18.956.858 25.773.679 14.347.519 10.421.788 12.702.966

Sakarya 1.930.986 2.018.569 1.708.866 908.949 1.005.086 1.368.316

Düzce 62.541 58.349 67.120 49.604 80.297 102.479

Bolu 69.828 91.208 137.935 99.518 114.592 144.026

Yalova 20.793 20.259 39.127 37.305 47.049 50.716

TR42 18.144.173 21.145.244 27.726.728 15.442.894 11.668.812 14.368.503

Türkiye 139.576.174 170.062.715 201.963.574 140.928.022 185.544.332 240.837.860

Kaynak: TÜİK, İllere Göre Dış Ticaret, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=647, 10.04.2012.

http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=647


Tablo 7: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İthalatın Değişim Oranları

2006 2007 2008 2009 2010 2011

Kocaeli %28 %18 %36 - %44 - %27 %22

Sakarya %24 5 - %15 - %47 %10 %36

Düzce - %1 - %7 %15 - %26 %62 %28

Bolu %2 %31 %51 - %28 %15 %26

Yalova %46 - %3 %93 - %5 %26 %8

TR42 %27 %17 %31 - %44 - %24 %23

Türkiye %20 %22 %19 - %30 %32 %30

Bölgenin gerçekleştirdiği toplam ithalatta Kocaeli’nin yaklaşık %90 payı bulunmaktadır. Bu yüzden, TR42 Bölgesi ithalat hacmini belirleyen kent Kocaeli’dir. Grafik 5’te görüldüğü gibi, 2008’den sonra bölge bir daha 2006 yılındaki ithalat hacmini yakalayamamıştır.

Grafik 5: TR42 Bölgesi’nde ve Türkiye’de İthalatta Değişimler (2006=100)

0

50

100

150

200

2006 2007 2008 2009 2010 2011

TR42Türkiye

Türkiye’de küresel krize kadar her yıl taşıma türlerinin tamamında yük trafiğinde artış yaşanmıştır. 2009’da gerçekleşen yük trafiğinde karayolunda %3, denizyolunda %2, demiryolunda %7, havayolunda ise %4 azalma görülmüştür. Krizin etkilerinin azalmaya başladığı 2010’da ise yük trafiğindeki artış devam etmiştir.


Tablo 8: Türkiye’de Taşıma Türlerine Göre Yük Trafiği

2006 2007 2008 2009 2010

Karayolu (ton-km) 177.399 181.330 181.935 176.455 190.365

Değişim %6 %6 %0.3 - %3 %8

Denizyolu (milyon ton) 244 286 315 309 349

Değişim %15 %17 %10 - %2 %13

Demiryolu (bin ton) 20.185 21.404 23.491 21.813 24.355

Değişim %5 %6 %10 - %7 %12

Havayolu (ton) 1.279 1.448 1.535 1.598 2.021

Değişim %24 %13 %6 - %4 %26

Kaynak: KGM, Karayolları Üzerindeki Seyir ve Taşımalar, http://www.kgm.gov.tr/ iteCollectionDocuments/KGMdocuments/Istatistikler/SeyirVeTasimalar.pdf; Denizcilik Müsteşarlığı, Deniz Ticaret İstatistikleri, http://www.denizcilik.gov.tr/istatistikmodul/Default.aspx?dizin= DENIZTICARETISTATISTIKLERI; TÜİK, Demiryolu Uzunluğu, Tren Kilometre, Ton Kilometre ve Yük Taşıma, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistik Tablo.do?istab_id=371; TÜİK, Havayolu İstatistikleri, http://www.tuik.gov.t r/PreIstatistikTablo.do?istab_ id=376, 06.04.2012.

Grafik 5: Türkiye’de Taşıma Türlerine Göre Yük Trafiği (2006=100)

100

160

2006 2007 2008 2009 2010

Karayolu Denizyolu Demiryolu Havayolu

http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments/Istatistikler/SeyirVeTasimalar.pdf


Türkiye’deki karayolu yük trafiğinin %10’dan fazla kısmı TR42 Bölgesi’nde gerçekleşmektedir. TR42 Bölgesinde karayolu yük trafiği 2008’den itibaren azalmaya, 2010’da ise artmaya başlamıştır.

Tablo 9: TR42 Bölgesindeki İllerde ve Türkiye’de Karayolu ile Taşınan Yük Miktarı (ton-km)

2006 2007 2008 2009 2010

Kocaeli 6.927 7.888 8.129 7.631 8.054

Sakarya 4.539 4.736 4.725 4.485 4.745

Bolu 3.653 4.014 3.745 4.037 4.240

Düzce 2.533 2.641 2.643 2.547 2.685

Yalova 1.153 1.155 1.142 945 1.107

TR42 18.805 20.434 20.384 19.645 20.831

Türkiye 177.399 181.330 181.935 176.455 190.365

Kaynak: KGM, 2010 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, 2009 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, 2008 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, 2007 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, 2006 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı, Ankara.

Grafik 6: TR42 Bölgesindeki İllerde Karayolu ile Taşınan Yük Miktarı (2006=100)

80

100

120

2006 2007 2008 2009 2010

KocaeliSakaryaBoluDüzceYalova

Grafik 7: TR42’de ve Türkiye’de Karayolu ile Taşınan Yük Miktarı (2006=100)


95

100

105

110

115

2006 2007 2008 2009 2010

TR42Türkiye

Türkiye’de denizyolu ile yapılan yük taşımacılığında 2009 yılı hariç tutulursa 2006’dan sonra artışlar yaşanmıştır. Ancak TR42 Bölgesi için benzer bir durum sözkonusu olmamıştır. Tablo 10’da görüldüğü gibi TR42 Bölgesindeki limanlarda toplam elleçleme miktarı 2009’da önemli bir düşüş yaşansa da, 2006-2011 aralığında durağan kalmıştır. Denizyolu ile gerçekleştirilen uluslararası taşımalar sınırları ortadan kaldırdığı için, küresel bazda yaşanan rekabetin ve krizin etkilerinden doğrudan etkilenmektedir (Denizcilik Müsteşarlığı, 2010a:25). Bu bağlamda, Grafik 8’e dikkat edilirse 2009 yılında gerçekleşen azalma TR42’de ülkeye göre daha şiddetli ve kalıcı olmuştur.

Tablo 10: TR42 ve Türkiye’de Limanlarda Gerçekleştirilen Toplam Elleçleme Miktarı (milyon ton)

2006 2007 2008 2009 2010 2011

TR42 55 56 54 49 55 56

Türkiye 244 286 315 309 349 363

Kaynak: Denizcilik Müsteşarlığı, Deniz Ticaret İstatistikleri, http://www.denizcilik.gov.tr/ istatistikmodul/Default.aspx?dizin=DENIZTICARETISTATISTIKLERI, 06.04.2012.

Grafik 8: TR42’de ve Türkiye’de Limanlarda Gerçekleştirilen Toplam Elleçleme (2006=100)

80

100

120

140

160

2006 2007 2008 2009 2010 2011

TR42Türkiye


SONUÇ

Türkiye’de küresel krizin etkileri özellikle 2008’in sonlarından itibaren belirginleşmeye başlamış ve başta reel kesim olmak üzere büyüme, işsizlik ve enflasyon gibi göstergelere de yansımıştır. Toplam dış talep daralmasının yanı sıra başta yatırım talebi olmak üzere iç talepte de kırılma yaşanmıştır. Kriz sürecinde hem ulusal hem de uluslararası ölçekte daralan ticaret hacmi ve azalan siparişler lojistik sektörünü olumsuz etkilemiştir.

Lojistik sektörü, ekonominin ve sosyal yaşamın itici gücü ve vazgeçilmez unsuru olarak değerlendirilmektedir. Krizin lojistik sektörü göstergeleri üzerindeki etkilerinin araştırıldığı bu çalışmada özellikle 2008’in ikinci yarısından itibaren yük trafiği ve dış ticaret rakamlarının ciddi bir azalma eğilimine girdiği gözlenmiştir. TR42 Bölgesi’nin kara ve deniz bağlantıları bulunmasının yanı sıra stratejik geçiş noktaları üzerinde yer alması lojistiği önem taşıyan bir sektör olarak öne çıkarmaktadır. Özellikle Kocaeli’nin ülke genelinde lojistik gelişmişlik açısından önemli bir yeri olduğu bilinmektedir (Özbilgin, 2011:134). Küresel kriz sonrasında bölgenin dünya piyasalarında etkin yer edinmesi, sektörün yapısı ve gelişme potansiyelleri üzerinden belirlenecek doğru stratejilere bağlı kılınmaktadır. Türk ihraç ürünlerinin pazarlara ulaşması ve buralarda rekabetçiliğini sağlaması, dağıtım kanallarının ve lojistik faaliyetlerinin etkinliği ölçüsünde mümkün olmaktadır. Bu bağlamda, yaşanan krizin sektörde ortaya çıkardığı olumsuz etki, yerli üreticilerin uluslararası piyasalara açılması önünde önemli bir engel oluşturmuştur.


KAYNAKÇA

Bayraktutan, Yusuf ve Mehmet Özbilgin (2011) Lojistik Sektörünün Düzey 2 Bölgelerinde Yığınlaşma Analizi ile İncelenmesi, Selçuk Üniversitesi Üçüncü Yerel Ekonomiler Kongresi Bildiriler Kitabı: 108-120.

Çiçek, Uğur ve Selim Adem Hatırlı (2009) Küresel Ekonomik Krizin Türkiye İmalat Sanayi Sektörüne Etkilerinin Analizi, Uluslararası Davraz Kongresi, Isparta.

Denizcilik Müsteşarlığı (2010a); Küresel Ekonomik Krizin Deniz Ticaretine Yansımalarının Etkisel Analizi, http://www.denizcilik.gov.tr/dm/yayinlar/ kriz.pdf

Denizcilik Müsteşarlığı (2012b) Deniz Ticaret İstatistikleri, http://www.denizcilik.gov.tr/ista tistikmodul/Default.aspx?dizin=DENIZTICARETISTATISTIKLERI, 06.04.2012.

Eğilmez, Mahfi (2009) Küresel Finansal Kriz, Remzi Kitabevi, İstanbul.

İEÜ (2009) İzmir’de Lojistik Sektörünün Mevcut Durumu ve Gelişme Potansiyelinin Analizi, www.izka.org.tr/files/lojistik_rapor.pdf, 06.04.2012.

KGM (2012) Karayolları Üzerindeki Seyir ve Taşımalar, http://www.kgm.gov.tr/Site CollectionDocuments/KGMdocuments/Istatistikler/SeyirVeTasimalar.pdf, 06.04.2012.

KGM (2011) 2010 Trafik ve Ulaşım Bilgileri, Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı, Ankara.





MARKA (2010) TR 42 Doğu Marmara Bölge Planı 2010-2013, Doğu Marmara Kalkınma Ajansı Yayını.

http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/KGMdocuments/Istatistikler/SeyirVeTasimalar.pdf

http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/

http://www.kgm.gov.tr/SiteCollectionDocuments/


MÜSİAD (2010) 2010 Türkiye Ekonomi Raporu Ekonomide ve Demokraside Yükselme Zamanı, Mavi Ofset, İstanbul.

TÜİK (2012a) Sabit Fiyatlarla GSYİH - İktisadi Faaliyet Kollarına ve 1998 Temel Fiyatlarına Göre, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=993, 10.04.2012.

TÜİK (2012b) İllere Göre Dış Ticaret, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_ id=646, 10.04.2012.

TÜİK (2012c) İllere Göre Dış Ticaret, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id= 647, 10.04.2012.

TÜİK (2012d) Demiryolu Uzunluğu, Tren Kilometre, Ton Kilometre ve Yük Taşıma, http:// www.tuik.gov.tr/PreIstatistik Tablo.do?istab_id=371, 06.04.2012.

TÜİK (2012e) Havayolu İstatistikleri, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_ id=376, 06.04.2012.

TÜİK (2012f) İstihdam Edilenlerin Yıllar Ve Cinsiyete Göre İktisadi Faaliyet Kolları, http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=1184, 06.04.2012.

Ünal, Ali ve Hüseyin Kaya (2009) Küresel Kriz ve Türkiye, Ekonomi ve Politika Araştırmaları Merkezi, İstanbul.

Özbilgin, Mehmet (2011) Lojistik Sektörünün İktisadi Analizi: Kocaeli Örneği, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, SBE.

Özmen, Ruhi Engin (2008) Dünyadaki Ekonomik Kriz ve Lojistik Sektörü, Durum, ss.106-109.

WTO (2012) Statistics Database, http://stat.wto.org/StatisticalProgram/WSDBStatProgram Home.aspx?Language=E, 10.04.2012.


Oylum Tunçelli• Günümüz Fotoğraf Sanatı; Andreas Gursky Örneği

GİRİŞ

19. yüzyılın sonundan itibaren avant-garde akımlar ile başlayarak baş döndürücü bir hızla değişen sanat pratiklerini tanımlamak, sanat kurumlarının yaşadığı en büyük zorluklardan biri haline gelmiştir. 1960’lar civarında felsefenin üsluptan ayrıldığı, Manifestolar çağının sona erdiği dönemde “Sanat nedir” sorusunun belirmesi ile Arthur C. Danto’nun sanatın sonundan sonrası olarak tabir ettiği, sanatın felsefi tanımının üslup bakımından herhangi bir zorunluluk gerektirmediği, dolayısıyla her şeyin sanat yapıtı olabileceğinin düşünüldüğü bir dönem başlamıştır. Günümüz sanatı, bir şeyin görsel sanat yapıtı olması için elle tutulur bir görsel nesne olmasına bile gerek duyulmadığını göstermiştir. “Görünüş açısından, her şey sanat yapıtı sayılabilirdi ve günümüzde sanatın ne olduğu keşfedilecekse, duyusal deneyimden çok düşünceye dönülmesi gerekmekteydi.”(Danto, 2010: 37)

Sözü edilen bu durum fotoğraf disiplini için de geçerliliğini sürdürmektedir. İcat edildiği andan itibaren, sanat dünyasının o güne kadar ki algılamasını ve üretimini değiştiren fotoğraf, y.y ‘larca süregelen sanat üretimleri içerisinde, diğer sanat dallarından farklı olarak gerçeklik kavramı ile kurduğu bağ nedeniyle ilgi çekici bir alan oluşturmuştur. Fotoğrafın tarihsel devinimine bakıldığında var oluş yöntemini, dönemin güncel akımlarının oluşturduğu görülmektedir. Günümüzün sanatsal üretimleri için kullanılan “Çağdaş Sanat” tanımı çerçevesinde üretim veren Andreas Gursky, son yıllarda ki en önemli fotoğraf sanatçılarından biridir. Bu çalışma ile, Andreas Gursky’nin çalışmaları üzerinden günümüz fotoğraf sanatı uygulamalarının, niteliğinin belirlenmesi hedeflenmiştir.

1.Bir Sanat Disiplini Olarak Fotoğrafın Tarihsel Serüveni

1826 yılında Nicéphore Niépce tarafından üretilen ilk fotoğraftan bu güne fotografik üretim ve anlayış, teknolojik gelişmeler ve sanatsal yaklaşımların etkisiyle büyük değişimler göstermiştir. Geleneksel sanatların aksine fotoğraf, icat edildiği andan itibaren teknoloji aracılığı ile görüntü üretmesi nedeniyle, algıda yeni vizyonlar yaratarak görsel dünyayı etkilemiş ve ondan etkilenmiştir. Fotoğraf icat edildiği ilk yıllarda resim, heykel ve diğer sanat dalları ile aynı temellere oturan bir biçim dili oluşturarak, dönemin etkilendiği akımlar çerçevesinde çalışmalar üretmeye başlamıştır. Bir sanat disiplini olarak nitelendirilebilmek için resme benzer görüntüler üreten fotoğraf, akımlarda oluşan değişimlerle ilişkili hem görsel, hemde kavramsal dönüşümler yaşayarak farklı biçimlerde (kompozisyon ve teknik uygulamalar ile çeşitlendirilerek) üretimler vermeye başlamıştır.

• Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Plastik Sanatlar, Sanatta Yeterlilik oylum.tuncelli@hot mail.com


Toplumsal koşullardaki değişim ve dönüşümler çerçevesinde şekillenen sanat akımları,19’yy sonlarından itibaren başlayarak, geleneksel sanat üretimlerinden sıyrılmaya başlamıştır. Ard arda geçirilen 2 Dünya savaşı, ekonomik kriz, makineleşme ile birlikte, hayatımıza girmeye başlayan teknoloji gibi unsurlar, sanatsal üretimleri biçim ve anlam bakımından kökten bir değişikliğe uğratmış ve fotografik imge sanat üretimleri içerisinde gittikçe önem kazanmıştır.

Avantgarde akımların ilki olarak sayılabilecek Romantizmin ardından fotoğraf, kendi özgün dilini oluşturup bir sanat dalı olarak kabul edilme çabası ile resimsel yaklaşımdan tamamen ayrılarak, atmosferik sunuşlar yerine var olan gerçekliği sunmayı ön plana çıkarmıştır. Bu dönemde fotoğraf, resim ve heykel gibi dışavurum, gerçeküstücülük ve soyutlama gibi kavramlardan etkilenmiş ama var olanı görüntülemeye dayandığı için daha çok realizme yönelerek bu anlamda diğer sanatlardan farklı bir evrim geçirmiştir. Modernist dönemde fotoğraf dört farklı yaklaşımla ifade edilmiştir. İlki, fotoğrafa müdahaleyi yok sayan, “Doğrudan Fotoğraf” (Straight Photography), ikincisi fotoğrafı bir tasarım nesnesi olarak algılayan grafik ağırlıklı çalışmalar, üçüncüsü gerçeküstücü fotoğraf, dördüncüsü metaforik yaklaşımın kullanıldığı subjektif fotoğraftır. Modernizm sürecinde fotoğraf, resimle yan yana gelebilecek bir anlatım dili olarak görülmeye başlamıştır. Doğrudan fotoğrafın, kendine özgü görsel kurallarının olması ve anlatım dilini oluşturması, bağımsız bir sanat dalı olarak görülmesini mümkün kılmıştır. II. Dünya Savaşından sonra dünyanın politik, ekonomik ve sosyal yapısının değiştiği bir dönemde, orta sınıfın yabancılaşması ve yaşadığı hayal kırıklıkları sonucu modernizm kavramı sorgulanmaya başlanmıştır.

Modernizmin teknik mükemmellik anlayışı yıkılmış ve estetik sınırlar altüst olmuştur. 1960’lar sonrasında toplumun içine düştüğü tüketim, iletişim ve medya çılgınlığı sanat’ta da karşılığını bulmuştur. Sanatçılar, Pop Art, happeningler, performanslar, yerleştirmeler ve kavramsal sanat gibi yeni ifade biçimleri üreterek fotoğrafı bazen sanat nesnesinin bir parçası, bazen de etkinliğin belgelenmesinde bir kayıt aracı olarak kullanılmışlardır. Yine de, bu farklı yaklaşımların fotoğrafı getirdiği yer, bugünkü vazgeçilmez konumundan çok uzaktır. Fotoğraf, en önemli dönüşümünü 1960 sonrasında yaşamıştır.

İkinci dünya savaşından sonra ortaya çıkan tüketim kültürünün ve endüstrileşmenin sonucu olarak sanat, günlük hayatın bir parçasıymış gibi ve bir tüketim malzemesi olarak algılanmaya başlanmıştır. Sanatın ticari bir meta konumuna getirilmesi sonucu ortaya çıkan çağdaş sanat, ilgi odağın kitle iletişim araçlarına dolayısıyla fotografik görüntüye çekerek, fotoğrafı bu dönemde üretilen çalışmaların temel taşlarından biri haline getirmiştir

2. Çağdaş Sanat Ortamında Fotoğraf

Günümüz sanatında, geleneksel değerlere bağlı kalarak oluşturulan üretimlerin yanısıra, kavramsal uygulamalar, enstallasyon ve multimedya gibi fotoğraf temeline dayandırılabilen çalışmalar ağırlığını daha fazla hissettirmektedir. Fotoğraf sadece fotoğrafçıların değil, sanatın farklı disiplinlerinde çalışan sanatçıların da, sıklıkla başvurduğu bir araç haline gelmiştir. Yaratıcı bir üretim aracı olarak kabul gören fotoğraf, karışık teknik kullanma ve yeni düşünceler geliştirme olanakları yaratarak, çağdaş sanat uygulamalarında en sık kullanılan malzemelerden biri olmuştur.

Fotoğrafın teknolojik gelişimi, aynı zamanda fotoğraf sanatçılarının sanatsal dışavurumlarında da yeni olanaklar sağlamıştır. Sınır tanımaz çağdaş sanat normlarına uygun olarak, fotoğraf yeniden değerlendirildiğinde, yaratı sınırlarını biraz daha zorlama yolunu seçtiği görülmektedir. Fotoğraf, çağdaş sanat içinde var olan karmaşa ortamında “ne yaparsan yap, sanat olur” yanılgısı içine düşmeden var olmayı seçmek zorundadır.

Günümüz Fotoğraf Sanatı; Andreas Gursky Örneği • 47

Geçmişte benzerlik derecesinin yüksek oluşu, nesnesine bağımlı olması, teknik kayıt özelliğinin yaratıcısının müdahalesine sınırlı izin vermesi gibi nedenler ileri sürülerek kurgusal bir temsil değil, kopya olarak değerlendirilen fotoğraf, düşüncenin dış gerçekliğin bir görüntüsüyle de ifade edilebileceğini kanıtlamıştır. Bütün ifade yöntemlerinin iç içe geçtiği günümüzde, metinler arası göndermeler sanat eserlerini melez bir yapıya büründürmekte, fotoğraf da kendi gelenekleri ve sanatsal anlatı yöntemlerini bünyesine katarak şekillenmektedir. Görsel dünyanın nesneleri ve özneleri olarak varlığını sürdüren fotoğraflar, 1980‟lerden günümüze betimleyicilik, nesnellik, netlik ve tekillik gibi sadece modernistlere hitap eden özellikleriyle değil, anıtlaştırma, basmakalıplık, fazlalık, aşırılık ve gizem gibi postmodernist özellikleriyle üretimler vermektedir.

3. Andreas Gursky

Başarılı bir ticari fotoğrafçının tek oğlu olarak 1955 yılında Almanya’da doğan Andreas Gursky’nin, fotoğraf’ı üç ayrı yerden öğrendiği söylenilebilir. İlki babasındandır; fotoğrafın hilelerini daha bu işin okuluna gitmeden çok önce öğrenmiştir. İkincisi; 1970’lerin sonlarında Folkwang okulunda (Folkwangschule) Batı Almanya’nın önde gelen profesyonel fotoğrafçılarından biri olan Otto Steiner’dan fotojuarnalizm ile ilgili iki yıla yakın eğitim almıştır. O dönemde geleneksel belgeciliğin gelişmiş bir sanat anlayışıyla güzelleştirilebileceği düşüncesi ile karşılaşmış ve bu durum bakış açısının yapay kandırmacalara dayalı ticaret hayatından, ciddi bir biçimde uzaklaşmasını sağlamıştır. Üçüncüsü ve son olarak ise; 1980’lerin başında Joseph Beuys ve Gerhard Richter gibi sanatçılarla birlikte, savaş sonrası avangarde’ın yuvası haline gelmiş olan Düseldorf Devlet Sanat Akademisinde öğrenci olarak fotoğraf eğitim almasıdır. Gursky, Akademide bulunduğu dönemde kavramsal ve minimal sanat’ın ustalarından olan Bernd ve Hilla Becher’in yöntemleri çerçevesinde, sanat dünyası ile kopmaz bir bağ oluşturmaya başlamıştır. 1980’lerin sonlarına doğru, Becher’lerin diğer öğrencileri ile birlikte, ustalarının bakışının estetik bir uzantısında yaptığı çalışmalarla tanınmaya başlamıştır. Fakat, Gursky’nin olgunluk dönemi çalışmalarında, o güne kadar almış olduğu eğitimde belirleyici olan bu üç şeyden daha fazlası vardır. Onun fotoğrafları büyük, gösterişli, zengin renk ve detayları ile son 10 yılın en koplex ve özgün çalışmalarıdır.

Dünyanın en pahalı fotoğrafının sahibi olan Andreas Gursky’nin çalışmaları günümüz sanatının çağdaş fotoğraf’ta temsilinin en önemli örneklerini oluşturmaktadır. Üretimlerini belirleyen en büyük etken çağdaşı olduğu yaşamdır. Günümüz dijital teknolojisi sayesinde birçok “karar anı’nı” bir arada kullanarak, 1990’ların başlarından beri dijital manipülasyonun sunduğu teknik olanaklardan faydalanan Gursky, birbirinden farklı sahneleri ve farklı zaman dilimlerini bir araya getirerek, onları sanatsal bir biçimde yeniden düzenlemektedir. Böylelikle gerçekliği, kendi idealize ettiği biçimiyle temsil edebilmektedir. Gursky’e göre insanoğlu, kendinden çok daha büyük bir dünyaya ait olan ve onun içerisinde yaşayan küçücük varlıklardır. Onun fotoğraflarında her şey genelleşmiştir. Yakından bakıldıklarında her bir ayrıntı rahatlıkla görülebilirken, uzaktan bakıldıklarında grafiksel bir dokunun soyut görünümüne bürünürler. Gursky “ "gündelik fenomenleri idealize edilmiş bir yaklaşımla ele aldığını" ve "gerçekliğin özünü üretmekle" ilgilendiğini belirtir”1. Sanat kariyerinin başından itibaren, "çalışma", "boş zaman", "temsil" ve "sunum" gibi çağdaş yaşamın koşullarıyla ilgilenmiştir. Bu yaşam içinde yer alan nesneleri "mal üretimi ve dağıtımı", "modern üretim tesisleri", "uluslararası borsalar", "konser ve spor karşılaşmaları benzeri büyük eğlence

1 İstanbul modern http://www.istanbulmodern.org/tr/f_index.html


organizasyonları", "kitle turizmi", "lüks tüketim mallarının ve süpermarket ürünlerinin tanıtımı" biçiminde sınıflandırarak çağdaş yöntemler yardımıyla görselleştirmiştir.

1980’lerin ortalarından itibaren eski temalar, yerlerini, devasa sanayi tesislerine, apartmanlara, otellere, iş kulelerine, limanlara, havaalanlarına, borsa binalarının iç mekânlarına ve depoları betimleyen fotoğraflara bırakmıştır. Çekim sırasında inanılmaz boyutlarda baskılar yapılabilmesini sağlayan büyük format fotoğraf makinelerini kullanması dışında, sanki bir panoramik çekim yapar gibi, tek bir bakış açısından çok sayıda poz çekerek görüntülerini üretir. Bu durum izleyicinin nesneleri, normalde yoksun kaldığı idealleştirilmiş bir perspektiften görmesine olanak sağlar. Sanatçı bu yolla, gerçekte var olmayan bir sonuca ulaşır. Madonna konseri, Tokyo Menkul Kıymetler Borsası, Bahreyn’deki "Formula 1" yarışı, Michael Schumacher’in pit stop’ı ya da Vietnam’daki bir koltuk fabrikası – bunların hepsi de yukarıdan çekilerek oluşturulmuş kompozisyonlardır. Fotoğrafı çekilen nesneyle, objektif arasındaki mesafe sayesinde, fotoğrafı çekilen nesnenin kapsamlı bir görüntüsü sunulur. Gursky, bu etkiyi verebilmek için vinçler, yükseltme rampaları veya helikopterler gibi alışılmadık perspektifler sunan noktalardan çeker fotoğraflarını.

1988’den itibaren fotoğraflarının boyutlarını büyüten Gursky, 1990’larda piyasadaki en büyük boy fotoğraf kâğıdını kullanmaya başlamış fakat en büyük boy kâğıt’ta da istediği etkiyi alamamıştır. 2000’li yıllara gelindiğinde, birden fazla fotoğraf kâğıdını birleştirerek son derece büyük boyutlarda fotoğraflar üretmeye başlayabilmiştir. Sadece fotoğrafların baskı kâğıdı olarak fiziksel varlıkları bile, seyircinin algılama şeklini tamamen değiştirebilmektedir. Devasa görüntülerin içinde kaybolan seyirci, alelade gündelik bir olayın içine girerek her gün gördüğü bir imgeye, çok başka bir açıdan bakabilir hale gelmiştir.

SONUÇ

Günümüz sanatını oluşturan koşulları irdelendiğinde, bu koşulları oluşturan değişkenlerden bir tanesinin fotoğraf olduğu söylenebilir. Sadece günümüz sanatını değil, tüm yaşam biçimini, algılama ve anlamlandırma düzeyini değiştirmiştir fotoğraf. İcad edildiği ilk andan itibaren fotoğraf, nasıl dünyayı algılamamızı değiştiren sonuçlar yaratmışsa, ilerleyen günlerde de doğası gereği var olan dönüştürme özelliği nedeni ile sonsuz sayıda şekillenecek ve başka disiplinleri etkilemeye devam edecektir. Bu çalışmada hedeflenen şey ise, günümüzde çağdaş sanat içerisinde üretilen fotoğraf çalışmalarını değerlendirebilmek ve anlamlandırabilmektir.

Kamerasıyla, küreselleşmiş dünyamızın çeşitli bölgelerini keşfederek, ekonomik ve kültürel bütünleşmenin yaşandığı günümüzde, bireye verilen rolü sorguladığı çalışmaları ile olağan dışı bir fotoğrafçı olarak tanımlanabilir Andreas Gursky. Günümüz fotoğraf sanatı; Andreas Gursky başlıklı bu çalışmada, o’nun çalışmalarının incelenmesinin sebebi, ürettiği fotoğrafların sanat ile alakası olsun olmasın tüm izleyenler tarafından çok etkileyici bulunması ve sanat eserinin değerini belirleyen unsurlardan biri olan çalışmanın fiyatı etkenine bağlı olarak, bir rekoru elinde tutuyor olmasıdır.

'Rhein II' adlı fotoğrafı, 4.3 milyon dolara alıcı bularak bir rekora imza atmıştır. Gündelik fenomenleri idealize edilmiş bir yaklaşımla ele aldığını ve gerçekliğin özünü üretmekle ilgilendiğini belirten Gursky, günümüzde üretilen sanat çalışmaları başlığı içerisinde verdiği üretimlerle, çağdaş fotoğraf sanatı örneklerinin en önemlisi ve özelini oluşturmaktadır.

Günümüz Fotoğraf Sanatı; Andreas Gursky Örneği • 49

KAYNAKÇA

Bürger, Peter (2003). Avangard Kuramı. İletişim Yayınları.

Danto, Arthur C. (2010). Sanatın Sonundan Sonra, Ayrıntı Yayınları.

Sanat Dünyamız, YKY, 84.Sayı , Yaz 2002

Topçuoğlu, Nazif (2000). Fotoğraf Ölmedi Ama Tuhaf Kokuyor, YKY.

Topçuoğlu, Nazif (2005). Fotoğraflar Gösterir Ama…, YKY.

Sontag, Susan (1999). Fotoğraf Üzerine, Altıkırkbeş Yayınları.

Yayıntaş, Arzu (2005). Türkiye’de Çağdaş Sanat İçinde Fotoğrafın Bugünkü Konumu. Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Fotoğraf Anasanat Dalı.

İstanbul modern http://www.istanbulmodern.org/tr/f_ index.htmlhttp://www.moma.org / interactives/exhibitions/2001/gursky/.

Atussa, Hatumi (2004). Andreas Gursky’s Photography: Envisioning the 21th Century’s Capitalist World, Degree of Doktor of Philosophy. Yayınlanmamış Doktora tezi, University of South Carolina, http://www.lib.hku.hk/.


Ayşe Balcı∗

Sessizden Sesliye: Sinema Dilinin Evrimi From Unvoiced to Voiced: Revolution in Cinema Language

Özet Ses birçok duyumuza hitap eden, sinema sanatının içinde başından beri var olan bir olgudur. Bu varoluş, gerek filmlerin üzerine kaydedilen müziklerle gerekse de sinemada filmlerin canlı orkestralar eşliğinde izlenmesiyle göstermiştir kendini. Bu bakımdan sinema görsel yanıyla olduğu kadar işitsel yanıyla da önemli bir sanattır. Görselliğin gerçek anlamda sesle buluşması da uzun sürmemiştir bu bağlamda. Sinemaya gelen ses birçok değişikliğe de yol vermiştir; sinema endüstrisi sese göre yeniden yapılanmış, oyunculuk ve senaryo kavramları değişmiştir. Bütün bunlar olurken bazı sinema kuramcıları, sesin sinemada kullanımının sinemayı olumsuz yönde etkilediğini savunmuş bazıları ise sesi gerekli görmüş ve sinemanın sesle birlikte daha gerçekçi bir anlatıma kavuşacağını söylemiştir. Anahtar Kelimeler: Sesli, sessiz, müzik, oyunculuk,senaryo

Abstract Voice is an inner and earlier fact of cinema that adresses to most of our senses. This existence showed itself by the aid of both the musics recorded on films and being watched them with the accompanying living orchestras. From this point of view, cinema is so essintial because of both its audial visual way. In this context mergence of visulity and voice hadn’t been last long. The voice that is coming with the cinema triggered plenty of changes; cinema industry has reorganized according to voice, acting and script concepts has changed. By the time all of these happen some of the cinema theorists asserted that using voice in the cinema negatively effected however some of them asserted that it was necessary to use voice with cinema and cinema became more realistic with the aid of voice. Keywords: Unvocied, voiced, music, acting, script

∗ Kocaeli Üniversitesi Radyo Televizyon ve Sinema ABD Tezli YL Öğrencisi, [email protected]


GİRİŞ

Sinema sessiz bir sanat olarak başladı. Sinemadaki teknik gelişmeler ve ticari kaygılar kaçınılmaz olarak ‘ses’i, ‘renk’i ve daha birçok yeniliği getirdi sinemaya. Bu çalışma, sinemanın sessizden sesli döneme geçiş evresinde yaşanan birtakım değişiklikleri göz önüne sermeyi amaçlamaktadır. Sinemanın bir sanat olarak sessiz dönemde ve sesli dönemde nasıl anlamlandırıldığına bakılacak olup sessiz/sesli sinemada senaryo, oyunculuk ve endüstri kavramlarının nasıl değiştiği incelenecektir. Ayrıca sinemacı/kuramcı/eleştirmenlerin sesli sinema karşısındaki tutumlarının nasıl olduğu konusuna da değinilecektir.

1.Sinema Dili

Görüntü, sinema anlatısında, bakış açısı anlamında bir tür dezevantaj iken, ses –onun sürekli varlığı- açık bir avantajdır. Christian Metz sinemadaki beş enformasyon kanalını teşhis eder: (1) Görsel imge. (2) Basılı ve diğer grafikler. (3) Konuşma. (4) Müzik. (5) Gürültü (ses efektleri). İlginç bir biçimde bu kanalların çoğunluğu görselden çok işitseldir (Monaco, 2008:204).Bu kanallardan görsel imge ve gürültü kesintisiz bir ilerleme çizgisine sahiptir. ‘Görüntü’yü dikkatimizi yönelterek okuruz, ‘ses’i ise okumayız. Çünkü ses her yerde, her zamanda ve her yöndedir. Sesin yaygınlığı onu çekici kılmaktadır. Ses, bu yanıyla hem zamanı hem de uzamı üretir. Görüntüye eklenen ses, zamanın geçtiği duygusunu yaratabildiğinde canlanır (Monaco, 2008).

2.Sinemada Müzik

Çoğu sinemacı sinemada sessiz bir dönem olmadığını sesin sinemada hep varolduğunu savunur. Bunun nedeni, sessiz sinema döneminde müziğin hep bir şekilde sinemanın içinde olmasıydı.

Sessiz sinemanın ilk yıllarında (1890’ların ortalarından 1900’lerin başına kadar) varyete gösterisinin parçası olarak gösterilen filmlere vodvil/müzikhol orkestraları eşlik etmekteydi ve bu çalınan müzik dikkatle hazırlanırdı. Filmler kendilerine ait salonlarda gösterilmeye başlanınca (1905 civarı), piyanolar ya da mekanik eşdeğerleriyle yapılan müzik de onlarla birlikte taşındı. Bu evrede film müziği ayrı bir meslek olarak algılanmaya başlandı. 1910’dan itibaren ise müziğe daha fazla bütçe ayıran büyük salonlar inşa etme eğilimi başladı. Bu dönemde film müziği pazarı oldukça genişledi. 1910’ların sonu ve 1920’lerde ise büyük sinema sarayları inşa edilmeye başlandı ve bu saraylarda besteciler kadar önemli hale gelen orkestra şefleri ortaya çıktı Ayrıca bu dönemde sessiz film müzikleri için yüzlerce popüler eserden enstrümantal düzenlemeleri yapılmaktaydı (Marks, 2003).

3.Sinemada Ses

Günlük yaşamda ses, her yerde vardır. İletişim sözlerle kurulur. Sesin eksikliği iletişim eksikliğidir aynı zamanda. Sessiz sinemanın en büyük yoksunluğu efekt ya da müzik değil diyalogdur bu bağlamda. Sessiz sinema yoksun bir dünyanın sunumu gibidir. Bunun nedeni oyucuların davranışlarının nedenini sözel olarak açıklayamamasıdır. Ayrıca sinema, eğlendirme aracı olarak başlaması amacıyla da göze ve kulağa hitap eder (Sözen, 2003).

Sessizden Sesliye: Sinema Dilinin Evrimi • 53

Sinemaya sesin gelmesi hep gerçeklikle ilişkilendirilmiştir. Oyuncunun çerçeve dışında da varlığını hissettirebilmesini sağlamış. İnsanların filmi algılama boyutları değişmiş ve ‘gerçekliğe’ bir adım daha yaklaşılmıştır (Aslanyürek, 2011).

1920’lerin sonunda sinemada bir devrim yaşandı. Senkronize sesli diyaloga geçiş bu devrimin merkeziydi. Bu devrim Avrupa’ya özgü bir durum olarak kaldı. Bir süre sonra Hollywood’a ve tüm dünyaya yayıldı. Bu devrimin başlangıcı Warner Bros.’un Caz Şarkıcısı (Jazz Singer, 1927) olarak kabul edilir.Caz Şarkıcısıfilminde, “..sesli filmle sessiz film arasında gidip gelen bir anlatım tekniği kullanır. Şarkılar vardır, vodvil sahneleri vardır sesli olan.. sonra birden sessiz filme dönüşür. Sonunda yine seslenir” (Baydur, 2004: 87).

Sinemanın endüstriyle olan ilişkisine bakıldığında, ilk dönemlerde sinemanın endüstriyle bir ilgisi yoktu. Atölyelerde birtakım araçların bir araya getirilmesiyle yapılan derme çatma bir işti. Ama endüstriyel gelişme potansiyeli, sinemanın bir ‘gösteri işi’ olması nedeniyle başından beri vardı aynı zamanda. Filmler daha ayrıntılı hale geldiğinde ve bunları yapıp dağıtan sistemler geliştikçe, örgütlenme ve sermaye bağımlılığıyla gerçek bir endüstriyel nitelik kazandı (Nowell ve Smitth, 2003). Bu sessiz sinemanın önlenemez gelişimini sağladı. Özellikle Caz Şarkıcısı filminden sonra, sanayi de tam bir hücum dönemi başladı. “Büyük sanayi ve işletme kurumları, stüdyoları ve salonları çabucak bu yeni sistemin isterlerine göre donattıktan sonra sesli film yapımına hız verdiler. ‘Sesli olsun da, ne olursa olsun’ mottosuyla geliştirilen bu dönemde, halkın beğenisi kötüye kullanılarak pek çok sudan film de çevrildi (Onaran, 1994: 254).

Sesli sinemanın ortaya çıkışını bir takım teknik ve estetik gereksinmelerden değil de büyük şirketler ve bankalar arasındaki rekabetten doğduğunu ve ekonomik temelli olduğunu iddia eden görüşler de vardır. Ama diğer nedenleri de teknolojinin önlenemez gelişmesi ve sinemada sesin bir eksiklik olduğu düşüncesine dayanır.

4.Sesin Getirdikleri

Sesin etkisini anlamak için sessiz sinemanın sessiz olmadığı unutulmamalıdır. Sessiz filmlerin, her türden sese bol göndermeleri vardır; bilinçli bir şekilde izleyiciyi bir dinleyici konumuna sokarlar. Üstelik bu filmler, bir piyanist ya da orkestranın canlı müzik çaldığı bir sinemada sunulurdu ve müzisyenler sık sık perdedeki eyleme ses efektleri katardı. Japon sinemalarında, sözlü yorumlarıyla film gösterisini fiilen yönlendiren konuşmacı ya da benşi tarafından görüntülere ses eklenirdi (Dibbets, 2003: 249).

Ses, Hollywood imparatorluğunu bir süre sarstı, uluslararasılaşmayı ise harekete geçirdi. Böylelikle, Hollywood’un egemen olduğu uluslararası film pazarı aniden dağılmaya başladı. Çünkü filmlerin dünyaya dağılmasında dil büyük bir engeldi. Başlangıçta bu sorun müzikal filmlerle giderilmeye çalışıldı ama diyalogların artmasıyla yapım şirketleri de dillere göre bölündü. Zamanla bu durum (1933 ve sonrası) altyazı ve dublajla aşılmaya çalışıldı (Dibbets, 2003).

Sesle birlikte kamera hareketleri büyük ölçüde ortadan kalktıve kamera yeniden sabit bir göz haline geldi. ‘Dış çekim’ neredeyse yapılmaz oldu, ekipler stüdyolara kapandı. 1930’lar


boyunca, kamera ve diğer materyallerin hantallığı nedeniyle çok durağan filmler çekildi. Bu olumsuzluklar sahne düzeni, dekor, ışık ve oyunculuk gibi ögeleri de geliştirdi (Abisel, 2010).

1920’lerde müzisyenler için dünyanın en büyük işvereni olan sinemaya sesin gelmesiyle sinema orkestraları ortadan kalktı ve müzisyenler işsiz kaldı. Diğer bir deyişle bir bakımdan müzik sesli sinemaya geçişi kolaylaştırdı diğer yandan ise müzisyenlerin işsiz kalmasına neden oldu.

Sessiz sinemanın tarihsel gelişimini tamamlayıp yerini sesli filmlere bırakmasıyla, sinema sesin anlatıcı özelliğinden faydalanmakla kalmadı; sinema kendisine özgü sanat olma yolunda ilerlerken, ses onun insan algısı açısından gerçek yaşamın bir izdüşümü olması adına atılan önemli bir adım oldu (Asiltürk, 2008 ).

5.Sesli Sinemaya Karşı Duranlar

Sessiz sinema, görüntünün ve kurgu tekniklerinin kullanıldığı bir alandır. Sinemaya sesin gelmesiyle bu alışıldık anlatım teknikleri de sorgulanır hale gelmiştir. Birçok sinemacı, sesli sinemanın, görsel sinemayı ve kurgu sinemasını öldüreceğini savunmuştur. Sinema estetikçilerinin bu karşı çıkısı onların sessiz sinema ekolünde yetişmiş olmaları ve estetik anlayışlarını buna göre kurmalarındandı.

Rene Clair, sesli sinema için ‘konserve haline getirilmiş tiyatro’ deyimini kullanmakta ve bu konuda şunları söylemekteydi: ‘Şimdiki kuşakların görevi, sinemayı köklerine yaklaştırmak ve bunun için de onu boğan her türlü yapaylıktan ve diğer sanatların etkilerinden kurtarmaktır (Sözen, 2003:143). Clair başlarda her ne kadar sesli sinemaya karşı çıkmış olsa da daha sonra sesin sinemadaki gerçekliğine karşı koyamamış ve sinemada sesin nasıl kullanılması gerektiğiyle ilgili kuramlar geliştirmiştir.

Eisenstein, biçimci bir film kuramcısı olarak sese farklı bir açıdan bakar. Ona göre filmde her öğe kendine göre bir anlam bütünlüğüne sahiptir. Bu nedenle sesin de bağımsız bir kimliği vardır. Ses, görüntünün amacına hizmet etmek için değil, bir anlam yaratmak için görüntü ile birlikte var olmakla yükümlüdür diye belirtir. Sessiz sinemanın plastik anlatım sınırlarını zorlamasıyla sesli sinemaya geçildiğini hatta sinemanın ilk yıllarında böyle bir ihtiyacı doğduğunu düşünür (Sözen, 2003).

Charlie Chaplin Amerika, İngiltere’de, ardından da Avrupa’nın başka yerlerinde sesli filme kesin dönüş yapılırken uzun süre direniyor buna. Sessiz filmi yeğliyor, elinden geldiği kadar sessiz film estetiğine ve anlatım biçimlerine bağlı kalmaya çalışıyor. Chaplin, sesin sinemada kullanımına en çok karşı çıkanlardan biridir çünkü Chaplin’in sinema becerisi pandomime dayanan bir sanat anlayışıydı. Chaplin’i rahatsız eden şey, tiyatroya karşı bin bir güçlükle elde edilen sinema estetiğinin bir çırpıda elden gitmesi düşüncesiydi. Hiçbir filminde konuştuğu, dudaklarını kıpırdattığı tek bir sahne bile bulunmadığını söyler. Oysa filmlerinde insani ilişkilerle ilgili konular işlemiştir hep. Böylece sesli filmin ilk yıllarında çektiği ilk iki film sessiz film ilkelerine bağlı kalarak çekilmiş ve çok başarılı olmuştur. Bu filmlerden biriŞehir Işıkları(City Lights, 1931), diğeri ise Modern Zamanlar(Modern Times, 1936)’dır. Şehir Işıkları filminin müziklerini de Chaplin bestelemiş ve filmin bazı yerlerine ses efektleri


eklemiştir. Filmde müzik ve efektler dışındaki tek ses unsuru; filmin hemen başında görünen belediye başkanının anlaşılmaz ve parazit gibi çıkardığı seslerdir. Film, sesli sinema döneminde yapılmış olmasına rağmen izleyiciye sessiz olduğunu hatırlatmamış ve beğenilerek izlenmiştir. Diktatör (TheGreat Dictator, 1940) filminde başka bir seçeneği kalmadığından ilk kez konuşmalara da yer vermiştir (Baydur, 2004; Sözen, 2003).

“Ayzenştayn, Aleksandrov ve Pudovkin ses üzerine ünlü bildirilerinde ses kuşağını olumlu bulurken efekt, gürültü ve müzikle ilgileniyorlar, fakat konuşmadan hiç söz etmiyorlardı. Bir anlamda sözün filme girebileceğini düşünmek bile istemiyorlardı” (Büker’den aktaran Sözen, 2003:135-136). Bu üç sinemacı, bildirilerinde sesli sinemanın Batı’daki yanlış ve ters uygulamalarından söz ederler. Sesin görüntüyle yüzde yüz eşlemeli kullanılmasının kurgunun sinemadaki gücünü yok edeceğini savunurlar.

6.Sesli Sinemayı Savunanlar

Başlangıçta sesli sinemayaher ne kadar karşı çıkılmış olsa da bazı yönetmen, kuramcı ve eleştirmenler sesli sinemanın önlenemez geleceğini görmüş ve bunu desteklemişlerdir.Bunlardan bazıları; Jean Epstein, Pudovkin ve Bazin gibi sinemacılardır.

Epstein, ne cinsiyet, ne psikolojik durum ne de vurgulamaların dikkate alınmaksızın yapılan gelişi güzel seslendirmeleri eleştirmiş ve “görüntü yetkinliğine sahip olan bir filmde; gösterilmeyenin görüldüğü gibi, kulağın duymadığı seslerin de imgelemde işitilebilir olmasının gerekliliğini belirtiyordu. Artık düşünce ve hülyalar da işitilebilir olmalı” diyordu (Sözen, 2003:156).

Pudovkin kurgucu bir estetik anlayışla yetişmiş ekolden geliyor olmasına rağmen sesin yanında yer almış ve ses konusundaki düşüncesini şu şekilde ifade etmiştir:

“Sesli filmin sakladığı olanaklarla geleceğin sanatı olacağından eminim. Bu, orkestral bir müziğin yaratıcısı değil, oyunun yeteneğinin vurgulandığı bir tiyatro değil, operaya da hiçbir benzer yanı yok. Tüm sessel, görsel ve felsefi ögelerin bir sentezidir ve bizi tüm sanatları bastıracak biçimde evreni tüm çizgileri ve gölgeleriyle transfigüre etme olanağını veren yeni bir sanattır. Bugün olsun yarın olsun, anlatım olanağı konusunda en büyük araçtır” (Sözen, 2003:156).

Birçok kuramcı/sinemacı sessiz sinemanın sona ermesiyle onun artık sanat olmaktan çıktığı görüşünü savunsa da Bazin, “ses sinemayı yıkmamış, aksine onun vasiyetini tamamlamıştır” (Bazin, 2007:9) der.“Bazin’e göre sessiz dönemde iki üslup yan yana var olmuştu: Biri kurgulamaya, diğeri sahnelemeye ya da mizansene ayrıcalık tanıyordu. İlki sessiz sinemaya egemen olmuştu, ama ikincisi, sese geçişten sonra daha fazla öne çıkacaktı” (Dibbets, 2003:256).

7.Sesli ve Sessiz Sinemada Oyunculuk Kavramı

Sessiz sinemada oyunculuk, hep vücut hareketlerine dayalıydı çünkü anlam eylemle ve vücut hareketleriyle yaratılıyordu. Bu yüzden oyuncunun fiziksel özellikleri çok


önemliydi.Sessiz sinemada, “dramatik değerler oyuncuların vücutlarına yansıtılır, çekim ölçeği ve kamera açısı efektleriyle güçlendirilirdi” (Nowell ve Smith, 2003:230).

Sovyet Rusya’sına ve Amerikan sinemasındaki oyunculuk anlayışına baktığımızda, Sovyet düşüncesinde Pudovkin’in ‘tipleme’si anlayışıyla oyuncular oynayacağı karakteri yansıtabilecek fiziksel özelliklere göre seçilirdi. Amerikan sinemasında ise yine tipleme olgusu vardı ama hem melodram hem de komedilerde görünüş kısmen önemliydi. Önemli olan bir rolün simgesi olan oyuncular yaratmaktı. Bu anlayış zamanla ‘yıldız sistemi’ni doğurdu. 1920’lerde Hollywood’da gelişen yıldız oyuncu sisteminde oyuncular, sözleşme ile tek bir yapımcıya bağlanıyordu. Bu sistemin endüstrileşmesiyle bazı sorunlar da yaşanmaya başlandı. Oyuncular yanlış rollerde oynatıldıklarını, hiç oynatılmadıklarını ya da borç altına sokulduklarını fark ettiklerinde durumlarını betimlemek için kölelik ya da fahişelik metaforlarına başvurulmaktaydı. Diğer bir deyişle Sovyet sinemasında moderncilik ve endüstriyelcilik oyuncunun vücudunun makineleştirilmesi demekse, Hollywood’da da metalaştırılması demekti(Nowell ve Smith, 2003).

Sesli sinema, star döneminin egemen olduğu bir dönemde ortaya çıkması nedeniyle en acımasız etkilerini oyuncular üstünde gösterdi. Kimi oyuncunun sesi fiziğine uymamakta, kimininse sesi mikrofon kullanmaya uygun olmamaktadır. Ayrıca oyuncuların sahip olduğu farklı şive ve telaffuzlar da büyük bir sorun oldu. Bu tarz sorunlar yaşayan yıldız oyuncular bile birkaç yıl içinde silinip gitti sinema dünyasından. Bunlardan en önemlileri, John Gilbert Buster Keaton ve Harry Langdon gibi isimlerdi. Bunların yerine usta yönetmenler ve tiyatro kökenli oyuncular gelmeye başladı (Sözen, 2003).

8.Sesli ve Sessiz Sinemada Senaryo Kavramı

Sessiz sinema döneminin senaryo örneklerinde senaristler sadece oyuncu hareketleri, çevre özellikleri ve diğer bazı ayrıntıları belirtiyorlardı. Diyalog yerine ise kısa altyazılara yer veriliyordu. Filmin kurgu mantığı, senaryo yazımını da belirliyordu. Böylece film senaryosu numaralandırılmış bir takım çekimler şeklinde yazılıyordu (Aslanyürek, 2011).

Sessiz sinema dönemindeki senaryolar profesyonel senaryo ve duygusal senaryo olmak üzere ikiye ayrılır; profesyonel senaryo, klasik Hollywood anlatılarında olduğu türden senaryolardır. Oyuncuların hareket şemasının yani filmsel eylemin kısa belirlemelerine dayanan ve 1920’li yıllarda yaygın hale gelen senaryodur. Duygusal senaryo ise, profesyonel senaryo fikrine karşı Sovyet senarist Rjeşevski tarafından ortaya atılmıştır. Bu anlayışa göre, senaryo filmin şematik tutanağı olmamalı, film çekim esnasında yaratılmalıdır. Bu yönteme Pudovkin tarzı senaryo da denilir (Aslanyürek 2011). Bu düşünce bizi günümüzde de yansımasını bulan yönetmenin neyi çektiği değil nasıl çektiği önemlidir noktasına getirir.Sessiz sinema, yönetmenin görüntüyü ayrıntılı şekilde kullanmasını sağladı. Diyalogların olmaması nedeniyle her şey görüntülerle anlatılmaya çalışıldı ve bu da ayrıntılı yazım yöntemini sinemaya kazandırdı.

Sesin sinemaya gelmesiyle birlikte sinema bir süre görsel anlatımdan yoksunlaşmıştır. Diyalog sinemaya girdi. “Diyalog yazma sanatı film için yeniydi ve bu sanat sahneden sinemaya ithal edildi. Sinema endüstrisinde yetenekli oyun yazarları her zamankinden daha


çok istihdam edildiler” (Dibbert, 2003). Bu yüzden senaryolar piyeslere benzemeye başlamıştır. Böylece ‘piyes tipi senaryo’ kavramı doğmuştur. Bu sistem, sinemasal eylem metni ile diyalogların senaryo yazımının temelini oluşturduğu düşüncesinden yola çıkıyor ve filmin ete bürünmemiş bir iskeletinden ibaret oluyordu. Karakterler yeteri kadar işlenmediği gibi mevcut ortamın betimlemesi de tam olarak yapılmıyordu. Sesli dönemde gelişen ikinci senaryo türü ise aynı zamanda günümüzdeki senaryo anlayışı da olan ‘öykü tipi senaryo’dur. Öykü tipi senaryo, ‘şimdiki zaman’ diliyle yazılır. Senaryoda karakterler arasındaki ilişki, çelişki ve anlaşmazlık durumları tam olarak verilir ve filmdeki bütün atmosfer senaryoda anlatılmaya çalışılır (Aslanyürek, 2011).

SONUÇ

Kimine göre sinema sessiz bir sanat olarak başladı, kimine göre ise sinemanın içinde ses ögesi zaten başından beri vardı. Gerek müzikle gerek efektlerle.. Ama sinemada asıl sesli dönem 1927’de Caz Şarkıcısı filminin yapılmasıyla başladı ve artık ses sinemanın en önemli unsurlarından biri haline gelerek sinemayı değiştirdi ve dönüştürdü.

Ses, sinemada olmadığı zamanlarda bu sinema için bir eksiklikti çünkü sinema görme ve duyma üzerine kurulu bir sanattır. Bu boşluk, orkestra müzikleri ya da efektler gibi dışsal yardımlarla doldurulmaya çalışılıyordu. Ama teknolojik gelişmeler ve ticari kaygılar kaçınılmaz olarak sesli filmi getirdi. Sinemanın sesli döneme geçmesi Amerikan yapım şirketlerini bir süre sarstı çünkü ‘dil’ filmlerin bütün dünyaya dağıtımında çok büyük bir engel oldu. Zamanla bu dublaj ya da altyazı gibi yöntemlerle aşılmaya çalışıldı. Bir yandan büyük şirketler bu yeni alana hücum ederken bir yandan da sinemacılar sinemadaki bu değişim karşısındaki estetik kaygılarını dile getirdi. Kimi bu gelişmenin yanında oldu kimi ise karşısında durdu. Genel olarak baktığımızda, Rus kurgucuların sese karşı olduklarını görürüz. Çünkü onlar anlam yaratmada kurgunun gücüne inanan bir disiplinden geliyorlardı. Bazıları ise sesi doğal karşıladı ve onun sinemayı değiştirecek bir olgu olduğuna inandılar. Sinemada gerçekliğin sesle başladığını savundular.

Sesli sinema, yukarıda bahsedilen estetik ve ticari değişikliklerden ve sorunsallardan başka şeyler de ortaya çıkardı; oyunculuk ve senaryo. Sessiz dönemin film kahramanları, fiziksel görünümleriyle sesleri uyuşmadığı için ya da aksanlı konuştukları için v.s.. işlerini kaybettiler. Eski yıldızlar söndü ve yeni yıldızlar yaratmaya başladı sinema endüstrisi. Senaryolar ise, sessiz dönemin kolaycı ve sadece çekimleri anlatmak üzerine kurulu basit yapılarından uzaklaşıp, karakterleri ve ortamın atmosferini derinlikli olarak anlatan ve yazın dilini geliştiren birer yapıt oldular.


KAYNAKÇA

Abisel, Nilgün (2010). Sessiz Sinema. Ankara: De Ki Basım.

Aslanyürek, Semir (2011). Senaryo Kuramı. İstanbul: Pan Yayıncılık.

Asiltürk, Cengis T. (2008). Sinemada Diyalektik Kurgu. İstanbul: Beykent Üniversitesi Yayınları.

Baydur, Mehmet (2004). Sinema Yazıları. İstanbul: İletişim Yayınları.

Bazın, Andre (2007). Sinema Nedir? (Çev. İbrahim Şener). İstanbul: İzdüşüm Yayınları.

Dibbets, Karel (2003), “Sese Geçiş”. [(der.) G. Nowell ve Smith, Çev. Ahmet FETHİ] Dünya Sinema Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Marks, Martin (2003). “Müzik ve Sessiz Film” [(der.) G. Nowell ve Smith, Çev. Ahmet Fethi] Dünya Sinema Tarihi. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Monaco, James (2008). Bir Film Nasıl Okunur?: Sinema Dili, Tarihi ve Kuramı (Çev. Ertan Yılmaz). İstanbul: Oğlak Yayıncılık.

Nowell ve Smith, Geoffrey (2003). “Sesli Sinema: Giriş[(der.) G. Nowell ve Smith, Çev., Ahmet Fethi) Dünya Sinema Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Nowell ve Smith, Geoffrey (2003). “Sessiz Filmlerin Altın Çağı[(der.) G. Nowell ve Smith, Çev., Ahmet Fethi] Dünya Sinema Tarihi, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

Onaran, Alim Şerif (1994). Sessiz Sinema Tarihi. Ankara: Kitle Yayınları.

Sözen, Mustafa (2003). Sinemada Ses Kullanımı. Ankara: Detay Yayıncılık.


Bahar ATMACA∗

Irak Savaşı'nın Hollywood Filmlerine Yansıması A Reflection to Hollywood Cinema of The Iraq War

Özet Filmler, toplumsal yaşamın temsillerini ve biçimlerini şifreleyerek sinemasal anlatılar şeklinde aktarırlar

ve temsili öğeler aracılığıyla seyircide belli bir bakış açısı oluştururlar. Özellikle savaş filmleri

yapımında, temsillerin inandırıcılık açısından gerçeğe daha yakın olabilmesi için yoğun çaba

harcanmaktadır. Irak Savaşı’nın Hollywood sinemasındaki yansımalarını ortaya çıkarmak çalışmanın

ana amacıdır. Bu nedenle çalışma kapsamında Irak Savaşı’nı anlatan sekiz Hollywood filmi ele

alınmıştır. Böylece, Hollywood’un savaşa bakış açısının hangi yönde olduğu, savaşa karşı nasıl tavır

aldığı, askerlerin ve sivil halkın savaştan nasıl etkilendiği ortaya çıkarılmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Savaş, sinema, Hollywood.

A Reflection to Hollywood Cinema of The Iraq War

Abstract

Films, in the form of encrypting the transfer of cinematic narratives to representation and forms of social

life and the representation of the items pass through the audience to form a particular point of view.

Especially, war films in the construction of representations intense efforts are made to be closer to reality

in terms of credibility. The main objective of this study reveal the reflections of the Hollywood cinema of

the Iraq War. For this reason, the eight major Hollywood film about the Iraq War is discussed within the

scope of study. So it is obvious to, the Hollywood perspective on the war in which direction and how

that attitude, how the war affected soldiers and the civilian population is exposed.

Key Words: War, cinema, Hollywood.

∗ KOÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim dalı Yüksek Lisans Öğrencisi.


GİRİŞ

Çağımızın en etkin işit-görsel anlam üretim sistemlerinden biri olan sinema, tarihsel süreç içinde yaşanan olaylardan, toplumun sürekli gelişim ve değişim içinde olan kültürel, sosyolojik, psikolojik ve ekonomik yapılarından etkilenmekte ve bu koşulların oluşturduğu toplumsal etkilerden bağımsız ele alınamamaktadır.

Bu çalışmanın temel amacı, Irak Savaşı’nın Hollywood yapımı filmlere nasıl yansıdığının ve Hollywood’un savaş gibi son derece ciddi, hassas ve önemli bir konuya bakış açısının hangi yönde olduğu, savaşa karşı nasıl tavır aldığının araştırılmasıdır. Ayrıca filmlerde, askerlerin ve halkın psikolojilerinin nasıl aktarıldığı da ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Bu çalışma kapsamında, Irak Savaşı’nı anlatan 2006, 2007, 2008 ve 2010 yapımı sekiz Hollywood filmi içerik çözümlemesi yöntemiyle incelenmiştir. Bu filmler; Home of the Brave / Cesurların Vatanı (2006), A Mighty Heart / Güçlü Bir Yürek (2007), Redacted / Örtülü Gerçek (2007), In The Valley Of Elah / Tanrının Vadisinde (2007), Stop-Loss / Görev Uğruna (2008), The Hurt Locker / Ölümcül Tuzak (2008), The Lucky Ones / Şanslı Olanlar (2008) ve Green Zone / Yeşil Bölge (2010) dir.

1. Popüler Sinema Anlatıları

Sinema, yıllar boyunca çağımızın en çok rağbet gören popüler bir eğlencesi olmuştur (Onaran, 1986: 255). Sinemayı diğer sanatlardan ayıran pek çok niteliği vardır. Ancak popüler film üretimi alanında egemen olan kolektif çalışma tarzı ve sinema endüstrisinin örgütleniş biçimi bunların en önemlisidir. Film türlerinin de etkin ve gelişkin araçlar haline gelmeleri popüler sinemanın kendine özgü yapılanışının bir sonucudur (Abisel, 1995:9).

Altmışların ortalarından itibaren sinemanın sanat olma problemini bir yana bırakarak farklı bir yerden bakan ve tür filmlerini inceleyen yeni bir tür eleştirisi harekete geçmiştir. Bu dönemde, kültürel ürünleri değerlendirmenin kaynağı, yaratıcılık ve sanattan, ideoloji ve sisteme kaymaya başlamıştır. Bu yeni bakış açısıyla birlikte, popüler sinema anlatıları, toplumsal tarih ve yaşamla ilişkileri içinde ve sinemanın kendi iç dinamikleri çerçevesinde ele alınmaya başlanmıştır (1995:33). Bu çalışma kapsamında incelenen Irak Savaşı’nın konu edildiği filmlerde yaratıcılık ve sanatsallık değil, ideolojik söylemler ve mevcut sistemin temsilleri irdelenmektedir.

Hollywood sinemasının popüler sinema anlatıları dünya seyircisine ulaşma konusunda oldukça başarılıdır. Hollywood filmleri ve bu filmlerin popülerliği siyasi sınırları aştığı gibi kültürel sınırları da aşmıştır. Bunlar, büyük seyirci kitlelerine uzanan, dünya çapında kültürel biçimler haline gelen filmlerdir. Hollywood filmleri sayesinde ABD’nin ekonomik ve siyasi gücü sinema aracılığıyla kültürel alana da taşınmıştır. Hollywood filmleri doğrudan ve dolaylı olarak öteki ülkelerin sinema endüstrilerini, filmlerini ve seyircilerin beklentilerini etkilemiştir (1995:40).

Irak Savaşı'nın Hollywood Filmlerine Yansıması • 61

2. Toplumsal Olayların Sinemaya Etkisi

Sinema, izleyici üzerinde etkili bir araçtır. Sinemanın bu özelliği, egemen ideoloji tarafından kullanılmış, egemen ideolojinin kitlelere yayılmasında büyük oranda başarı elde edilmiştir. Sinemanın, toplum ile ilişkileri çerçevesinde ele alındığında, hiçbir zaman değer yargılarından, ideolojiden ve politik eğilimlerden uzak olmadığını görmek mümkündür (Boztepe, 2007: 7).

Herhangi bir kültürel yapıt kendisini çevreleyen ekonomik, toplumsal, siyasal ve tarihsel koşullardan bağımsız olarak bir anlam taşımaz. Tıpkı diğer sanat dalları gibi sinema da; içinde bulunduğu toplumun ekonomik, politik ve teknolojik koşullarından etkilenmektedir. Sinema, geniş kitlelere ortak bir görüş yaratma işlevine sahip, kültürel yaşama biçim verebilen bir sanattır. Bir kitle iletişim aracı olan sinema, ait olduğu toplumun ve o toplumun kültürünün bazen doğrudan, bazen de dolaylı bir yansımasıdır (2007: 9).

3. Sinema ve Propaganda

Sinemanın icat edildiği günden bu yana harp sahneleri ve savaş filmlere konu olmuştur, ama kendi başına bir tür olarak I. Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkmıştır. Bu filmler çoğunlukla savaş karşıtı tutum almakla birlikte, aynı derecede kitlelerin savaşı teşvik etmesine sebep olmuş ya da propaganda görevi görmüşlerdir (Bergan, 2008: 171). Propagandanın temel amacı, belirli hedefler doğrultusunda geniş bir kitleyi ikna etmektir. Bu sebeple düşüncelerin sunulmasında genellikle tek yanlı bir yaklaşım temel alınır. Dolayısıyla abartma ve gerçekleri gizlemeden, yalan ve çarpıtmaya kadar varan çeşitli yöntemlere başvurulabilir (Evyapan, 2012: 193). Devlet, özellikle savaş zamanlarında sinemayı halk ve askerlere propaganda yapan, oyalayan, bilgi sağlayan ve ahlak dersi veren ideal bir kaynak olarak görmüştür (2008: 39). Bu görüşe benzer olarak, Onaran (1986:255-256) askeri öğrenim ve savaş propagandası aracı olarak sinemanın kullanılışının devletler tarafından ilgi çekici bulunup yeni yönelimler sağladığını ileri sürmektedir.

4. Irak Savaşı ve Hollywood

Irak Savaşı, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki 11 Eylül 2001 terör saldırılarının sebep olduğu şokun etkisindeki ABD yönetiminin, Irak’taki Saddam Hüseyin rejiminin ABD’nin güvenliğini tehdit eden kitle imha silahlarına sahip olduğu gerekçesiyle 2003 yılının Mart ayında Irak’ı işgal etmesiyle başlamıştır (Milliyet, agis, 2011). 21 Ekim 2011 tarihinde ABD Başkanı Barack Obama yaptığı açıklamada, ülkedeki ABD askerlerinin 31 Aralık 2011'e kadar geri çekileceğini açıklamış ve 15 Aralık 2011 tarihinde Bağdat'ta bulunan Amerikan Üssü'nden son Amerikan Bayrağı'nın indirilmesiyle savaş resmen sona ermiştir.

Irak Savaşı tüm dünyadaki dengeleri değiştirmekle kalmamış, Amerika içinde de büyük karışıklıklara neden olmuştur. 11 Eylül’ün ardından Amerika’nın kazandığı sempati ve destek, Irak operasyonuyla sona ermiştir. Uluslararası Güvenlik Stratejisi’nin bir gerekçesi olarak düzenlenen Irak Operasyonu, Afganistan’a nazaran daha sınırlı bir destekle, fakat çok daha kararlı bir biçimde düzenlenmiştir (Nara, 2006: 132).


Ortadoğu’daki gergin ortam sinemanın da her zaman konusu olmuştur. 11 Eylül 2001 yılından beri artan gerilim ve Amerika’nın Irak’ı işgali, süreci daha farklı bir noktaya taşımış, bu konuda çekilen filmlerde bir artış görülmüştür. Amerika’nın kendi yarattığı tarihi kendi sinemasıyla anlatması seyircinin birçok olayı Amerikan gözüyle izlemesine neden olmuştur. Öte yandan 11 Eylül sonrasında yaratılan kaos durumu, her Arap Müslüman vatandaşa terörist gözüyle bakan bir paranoyayı da beraberinde getirmiştir. Bu paranoya ortamı, ABD Hükümeti’nin herkesten ve her şeyden şüphelenmesine yol açmıştır. Birçok insan sınır dışı edilmiş ve bu korku ortamı giderek yayılmıştır (Barış, agis, 2009).

Sinema politik mücadelelerin yürütülmesi açısından önem taşıyan bir kültürel temsil arenası olma özelliğindedir (Ryan ve Kellner, 1997: 37). Hollywood sinemasında olup bitenlerin çoğu ideolojiktir, fakat filmler sadece Hollywood ürünü anlatılar oldukları için özleri gereği ideolojik nitelikte görülmemektedir. Filmlerin politik anlamları daha çok kullanılan somut temsil stratejilerinde ve izleyicilerde yarattıkları etkilerde aranmalıdır (1997: 18-19).

Hollywood, 2. Dünya Savaşı ve Vietnam Savaşı’nın olduğu yıllarda Amerikan askerlerini daha güçlü, yenilmez güçler olarak gösterirken, Irak Savaşı yıllarında bu tutumunu güçlü bir şekilde sürdürememiştir. Amerikan kamuoyunu yakından takip eden Hollywood yapımcıları, teröre karşı global savaş kapsamındaki Irak ve Afganistan'a yapılan Amerikan müdahalesini eleştiren mesajlar vererek, "ülke savaştayken eleştiriden kaçınma geleneği"ni yıkacak ve Bush yönetimini iyice sıkıştıracak filmler yapmışlardır (Milliyet, agis, 2007).

5. Irak Savaşı’nı Konu Alan Hollywood Filmleri

Bu çalışmada Irak Savaşı’nı konu alan 2006, 2007, 2008 ve 2010 yapımı Hollywood filmleri arasından seçilen sekiz film içerik çözümlemesi yöntemiyle incelenmiştir.

5.1. Home of the Brave / Cesurların Vatanı (2006)

5.1.1. Filmin Künyesi

Yapım: 2006 - ABD

Tür: Dram, Savaş

Süre: 102'

Yönetmen: Irwin Winkler

Senaryo: Irwin Winkler, Mark Friedman

Yapımcı: Avi Lerner, Irwin Winkler, Rob Cowan, Randall Emmett, George Furla

Oyuncular: Samuel L. Jackson, Jessica Biel, Channing Tatum, Chad Michael

Murray


5.1.2. Filmin Konusu

Irak Savaşı'nda görev alan bir grup asker evlerine geri dönerler. Dört askerden biri askeri doktor olarak görev almıştır; diğeri çatışmada bir elini kaybetmiştir; bir tanesi en yakın arkadaşının ölümüne şahit olmuştur ve sonuncusu sivil bir kadını öldürmüştür. Normal hayatlarına devam edebilmek için mücadele eden askerler artık eskisinden farklı kişilerdir.

5.1.3. Filmin İçerik Çözümlemesi

Home of the Brave’in, işgali ve işgalle ilgili ABD’nin ileri sürdüğü tezleri açık bir şekilde savunan bir film olduğunu söylemek mümkündür. Bu film, ABD’nin büyük bir vatanperver gösteride bulunup, insanlara barış götürmeye devam ettiğini göstermesi bakımından diğerlerinden farklıdır.

Film bir sloganla başlamaktadır. “Savaşın Açtığı Yaralar Asla Tamamen Kapanmaz.”

Filmin başında Amerikan askerlerinin çok neşeli oldukları görülmektedir. Komutan etrafında bulunan askerlere, Iraklılara Amerika’nın yanlarında olduğunu göstermek için insani yardım götüreceklerini söylüyor. İnsani yardım tankları yola çıktığında ilk ateşi Iraklılar açıyor. Amerikan askerleri çatışma sırasında sivilleri ve çocukları koruyor. Burada Amerikan yanlısı bir tutum izleniyor. Iraklılar, yardım götüren Amerikan askerlerine ateş açtığı için kötü olarak gösteriliyor.

Tommy Yates, Vanessa Price’a bir belgesel izlediğini ve belgeseldeki kişilerin Amerika’yı ve Amerikalı askerleri nasıl sevdiklerini onların heykelini yaparak gösterdiklerini söylüyor ve “10-15 sene sonra bize de teşekkür etmek için bizim de heykellerimizi dikerler mi? Onları kurtardık değil mi?” diye soruyor.

Will Marsh, oğlunun (Buck fUSH) sloganlı bir tişört giymesi sebebiyle okul müdürü tarafından çağırılıyor. Marsh müdürle tartışmaya başlıyor.

Müdür: Burada arkadaşları veya sevdikleri Irak’ta olan

öğretmenlerimiz var. Buna izin veremeyiz.

Marsh: Neye izin veremezsiniz, karşı görüşe mi?

Müdür: Burada bir slogan var.

Marsh: Tabiî ki öyle, amaçta bu ya.

Müdür: Çocuğunuzu Amerikan kurumlarına karşı yetiştirmek isterseniz sanırım bu sizin hakkınız. Ama burası bir devlet okulu ve kurallarımız var.

Marsh müdürle tartışıp, sinirli bir şekilde karısını ve oğlunu alıp odadan çıkıyor ve bu sefer oğluyla savaş konusunda tartışmaya giriyor.

Oğlu: Bu bir savaş değil işgal.


Marsh: Biz bir ülke inşa etmeye çalışıyoruz. Binlerce yıl önce burada yaptığımız gibi. Bu kolay iş değil. Oradan çekilmemiz gerektiğini mi düşünüyorsun? Bırakalım birbirlerini mi öldürsünler? Yani bu kolay bir karar değil değil mi?

Oğlu: Oraya sadece petrol için gittiğimizi kabul et, gerisi yalan. Yanlış yapıyorsunuz. Bu ülkenin tek işi tüm dünyayı kızdırmak mı?

Marsh: Bu savaşa prensipte mi karşısın, yoksa bunun bir parçası olmama mı?

Oğlu: İkisine de.

Irak’a tekrar geri dönen Tommy ise, “Belki ülkemizin liderleri neye bulaştıklarını bilmiyor, belki de insanlar bizi bir arada istemiyor, ama bunlara rağmen askerlerimiz orada her gün saldırıya uğrayıp ölürlerken burada kalamam.” diyor.

Filmin sonunda ise Machiavelli’nin bir sözü yazıyor:

“Was begin where you will but they do not and where you please.”

(“Savaşlar istediğimiz yerde başlar, ancak bitirmek size kalmış birşey değildir.”)

5.2. A Mighty Heart / Güçlü Bir Yürek (2007)


Yapım: 2007 – ABD, İngiltere

Tür: Dram, Tarihi, Gerilim

Süre: 108’

Yönetmen: Michael Winterbottom

Senaryo: Laurence Coriat, John Orloff

Yapımcı: Brad Pitt

Oyuncular: Angelina Jolie, Archie Panjabi, Will Patton


Wall Street Journal muhabiri olan Daniel Pearl, Pakistan’da görev yaparken terörist bir örgüt tarafından kaçırılır. Serbest bırakılmasına dair yapılan tüm çağrılara rağmen öldürülür. Hamile olan gazeteci eşi Mariane Pearl’ün Pakistan’da yaşadıkları ve kocasının bütün dünyayı üzüntüye boğan ölümünün ardındaki sır perdesini aralama çabalarını anlatan film, yaşananların sadece görünenden ibaret olmadığına değiniyor. Film, gazeteci Mariane Pearl'ün yaşadığı trajediyi konu alan senaryosu üzerine çekilmiştir.



Filmin başında Mariane Pearl, çoğu Pakistanlının ABD’yi düşman, Taliban’ı ise, Müslüman kardeş olarak gördüğünü söylüyor.

Daniel Pearl kaçırıldıktan sonra karısı yaptığı araştırmada, gazetede Daniel’nin MOSSAD Ajanı olduğu ve Hindistan İstihbarat Şirketiyle ilişkisi olduğunun yazdığını öğreniyor. Kaçıranlardan gelen e-postada:

“Tam bağımsız Pakistan için çalışan ulusal hareket, sözde Wall Street Corner Muhabiri Daniel’i kaçırmıştır. Kendisi ne yazık ki insancıl koşullarda tutulmamaktadır. O kadar ki bu durum Amerikan ordusunun Küba’da Pakistan ve diğer bağımsız ülkelere ait insanlara sağladığı şartlarla büyük benzerlik göstermektedir. Amerikalılar yurttaşlarımıza daha iyi koşullar sağlarsa biz de Bay Daniel ve gelecekte kaçırılacak bütün Amerikalılara daha iyi şartlar sağlarız.” deniliyor.

Buradaki mailden de anlaşılacağı gibi yine Ortadoğu’da Pakistanlılar hedef gösterilip, Amerikalılara kötü muamele yaptıkları ve Daniel’ı öldürdükleri yansıtılmıştır. Ancak, kocasının ölmesine rağmen Mariane Pearl, çıktığı bir televizyon programında, Daniel’le birlikte 10 kişinin daha öldüğünü ve hepsinin Pakistanlı olduğunu, onların da kendileri kadar acı çektiğini söylemiştir. Ayrıca spikerin sorduğu “Kocanızı öldüren militan gruplara sempatiyle bakan Pakistan halkına neler söylemek istersiniz?”sorusuna ise, “Karaçi bu savaşın ilk cephesini oluşturuyor. Bu sadece ayrılıkçı Pakistanlıların işi değil. Bu büyük ve Uluslar arası terör şebekesinin işi. Nerede fakir varsa yandaş buluyorlar.”cevabını vererek durumun sadece Pakistanlılarla ilgili olmadığını, onların da dış güçler tarafından yönlendirildiklerini söyleyerek bir nevi suçsuz olduklarını dile getirmeye çalışıyor.

5.3. Redacted / Örtülü Gerçek (2007)


Yapım: 2007 - ABD, Kanada

Tür: Suç, Dram, Savaş

Süre: 90’

Yönetmen: Brian De Palma

Senaryo: Brian De Palma

Yapımcılar: Laird Adamson

Oyuncular: Patrick Carroll, Rob Devaney, Izzy Diaz.


Irak'taki bir yerde konuşlanmış olan küçük bir Amerikan askeri birliği üzerine odaklanan Redacted, farklı bakış açıları ile bu askerlerin karşılaştıkları durumlara verdikleri tepkileri,


yerel Irak halkına karşı tutumları ve her iki taraftaki medyanın bu olayları nasıl yansıttığını konu alıyor.


Filmin başlangıcında verilen bilgide şu ifade kullanılmıştır:

“Bu film Irak’ta yaşandığı söylenen bir olaydan esinlenerek yapılmıştır ve burada anlatılan olaylar benzerlik gösterse de, karakterler tamamen hayal ürünüdür. İşleri, konuşmaları ve hareketleri gerçek insanlarla karıştırılmamalıdır.”

“Redacted; 2006’da Samarra’daki tecavüz ve cinayetlerin öncesi, sonrası ve olduğu an hayal edilerek hazırlanmış görsel bir belgedir.”

Kontrol noktalarındaki askerler, keskin nişancılar, canlı bombalar ve gizlenmiş tuzaklar için tehlikeli ve çok kolay hedefler. Filmde kimi asker yüzleri asık bir şekilde Iraklı halka bakarken elindeki çakmakla, kimisi de elindeki pet şişeyle oynuyor. Hızlandırılmış kurguyla, sürekli arabaları kontrol eden askerler gösteriliyor. Askerler, çocukların bile verdiği hiçbir şeyi almıyorlar. Iraklılara lanet hacılar diyorlar, hurma gösterip bunu yiyebileceğimi mi soruyorsun? diyerek her şeyi küçümsüyor görünüyorlar.

Filmde grafik olarak gösterilen yazılarda şu ifadeler yer alıyor:

“24 aylık bir süre içerisinde Amerikan askerleri kontrol noktalarında 2000 Iraklı öldürdüler ve bunlardan sadece 60 tanesi isyancıydı. Bu olayların hiçbirinde Amerikan askerleri suçlanmadı.”

Bu ifade ile anlatılmak istenen, Amerikalı askerlerin çok sayıda sivil öldürdüğü ve cezalandırılmadığıdır. Askerler, kardeşini hastaneye yetiştirmek için kontrol noktasında duramayan Iraklıya ateş açıyor ve hamile kadının ölümüne sebep oluyorlar. Hastaneye gelen televizyon muhabirinin olayı anlatışı da filmde gizlenmeden veriliyor.

Amerikan askerleri, Arapları öldürmenin hamam böceği öldürmek gibi bir şey olduğunu konuşuyorlar, ayrıca okula giden kız öğrencileri kontrol noktasında taciz ediyorlar. Askerler kendi aralarında konuşurken; “Bizi öldürmek için İkiz Kuleleri de yıktılar. Onlar bizi Amerika’da öldüremiyorlar, bu pis ülkede öldürmek istiyorlar.” ifadeleri dikkat çekiyor. Iraklılara karşı nefret dolu olan askerler evleri basıp, halka kötü davranıyorlar.15 yaşındaki kıza tecavüz edip öldürüyorlar. Daha sonra ise, Iraklılar intikam için her şeyi videoya alan askerin boğazını kesip görüntüsünü kayda alıyorlar. Diğer filmlerde olmayan, karaktere elindeki kamerasıyla bir özellik yükleyen yönetmen, bu yöntem sayesinde yaşanan olayların belgesel diliyle yeniden canlandırılmasını ve böylelikle daha gerçekçi bir görüntü yakalanması sağlamıştır.

Amerikalılar Iraklılar için; “Biz onları Saddam’dan kurtardı, demokrasi getirdik, hatta onları kendi asilerinden bile koruduk, ama gelip bize tabancayla ateş etmeye başladılar.” ifadelerinde bulunuyorlar ve İkiz kulelerin hesabını sorup, intikam almak istediklerini konuşuyorlar.

Kısaca özetlemek gerekirse, film, yaygın film çekme şekillerine karşı içerdiği meydan okuma ve geleneksel Amerikan sinemasının yüzdüğü suların çok ötesinde yüzmesi nedeniyle Amerikan sinemasında devrim yaratan bir film olarak görülmektedir. De Palema’nın filmi


diğer Amerikan filmlerindeki gibi Amerikalıların ıztırapları ve çektikleri acılar üzerinden Irak sorununu ele almıyor; tersine Iraklıların, Amerikan askerlerinin yaptıkları yüzünden çektikleri acıları doğrudan ele alarak, askerlerin tarihi ve kültürü hakkında hiçbir şey bilmediği bir coğrafya hakkında yaptıkları çirkinlikleri ve işledikleri skandalları konu ediniyor.

Olayların Iraklıların gözünden nasıl göründüğünün seyircilere aktarılması için Irak televizyonlarının görüntülerinin, direniş gruplarının internet sitelerinde yaptıkları operasyonları göstermek için kullandıkları görüntülerin yanı sıra rehin alma ve idam etme eylemlerinin görüntülerinin de kullanılmış olması filmi önemli kılan bir başka husustur.

Yönetmen filmi; arka planda çalan hüzünlü bir müzik eşliğinde çocuklara, yaşlı insanlara ve yetişkin erkek ya da kadınlara ait yanmış cesetler, oyulmuş gözler, kesilmiş ayaklar, kopmuş parmakların yer aldığı fotoğraflarla bitiriyor.

5.4. In The Valley Of Elah / Tanrının Vadisinde (2007)


Yapım: 2007 - ABD

Tür: Dram, Gizem, Suç

Süre: 121'

Yönetmen: Paul Haggis

Senaryo: Paul Haggis, Mark Boal

Yapımcı: Paul Haggis, Patrick Wachsberger, Darlene Caamano, Laurence

Becsey, Steve Samuels

Oyuncular: Charlize Theron, James Franco, Tommy Lee Jones, Susan Sarandon.


Savaş gazisi Hank ve karısı Joan bir sabah ordudan gelen telefonla uyanırlar. Telefondaki yetkili Irak’ta askerde bulunan oğulları Mike’ın birkaç gün önce bağlı bulunduğu birlikle birlikte ülkeye döndüğünü ve bir süredir kendisinden haber alamadıklarını söyler. Bunun üzerine harekete geçen baba Hank, oğlunun kaldığı askeri üssün bulunduğu bölgeye giderek, oğlunu bulmak için araştırma yapmaya başlar. Araştırmasında polis dedektifi Emily Sanders kendisine yardımcı olur. Yönetmen Paul Haggis, savaştan dönen genç askerlerin yaşadığı travmayı bir savaş filmi olarak değil, bir polisiye olarak anlatıyor. Film, aynı zamanda ABD’nin saldırgan politikasını ve savaşın etkilerini sorguluyor. Her ne kadar film ABD’nin Irak’ta bulunuş nedenini sorgulamasa da, Amerikan ordusu içinde yaşanan yozlaşmanın sorgulanmasında önem taşıyor ve askerlerin duygusuzlaşmaya başladığı ciddi bir ahlaki çöküntünün yaşandığı konusu açıkça ele alınıyor.



Film bir yazıyla başlıyor. “Inspired by actual events” (Gerçek olaylardan esinlenilmiştir)

Film, özetle bir iç hesaplaşmayı anlatıyor ve diğer yandan kurumlar içindeki işleyişlerin ne kadar baştan savma olduğunu ve olayları çözmek yerine örtbas etmeyi seçtiklerini gösteriyor. Örneğin, Hank Deerfield'in cinayetin çözülmesinde Emily Sanders'e baştan sona kadar yol gösterici oluyor ve cinayeti neredeyse Hank Deerfield çözüyor. Bunun dışında yapının bozukluğuna örnek olarak gözden kaçabilen bir olay da köpeği öldürülen kadının şikâyetinin önemsenmeyip daha sonra ölümüne yol açmasıdır.

Hank Deerfield, Mike’ın internetten gönderdiği videolara bakarken, oğlunun Irak’ta neler yaşadığını seyrediyor ve o videolarda Mike’ın bir arkadaşı şöyle diyor: “Telefonu meşgul etme Saddam arayabilir. Mike Mike teslim oluyorum.” Irak’tan dönen arkadaşlarından biri ise, “Irak gibi yerlere kahramanları göndermemeliler. Orada her şey korkunçtu. Bence oraya nükleer bombayı basıp dümdüz etmeliler.” diyor. Bu ifadelerden askerlerin psikolojilerinin ne kadar bozulduğunu anlayabiliriz. Kendi önyargılarıyla yüzleşmek zorunda kalan Hank ise, Irak’a birer vatansever olarak giden Amerikalı genç askerlerin orada yaşadıklarıyla hasta ruhlu bireyler olarak döndüklerine kanaat getirmektedir.

5.5. Stop-Loss / Görev Uğruna (2008)


Yapım: 2008 - ABD

Tür: Dram, Savaş

Süre: 112'

Yönetmen: Kimberly Peirce

Senaryo: Mark Richard, Kimberly Peirce

Yapımcı: Gregory Goodman, Reid Carolin, Sam Cassel, Michael Diliberti,

Kimberly Peirce

Oyuncular: Channing Tatum, Joseph Gordon-levitt, Timothy Olyphant, Abbie

Cornish


Brandon King Irak Savaşı'nda görevini tamamlamış, yaşadığı Texas'a bir savaş kahramanı olarak geri dönmüştür. Savaş sırasında geride bıraktığı yaşantısını yeniden kurmaya çalışan Brandon, bir aile kurmak için de adımlar atmaya başlar. Kendisi gibi Irak Savaşı'nda görev yapan arkadaşı Steve de kendine ait bir hayat kurmayı düşünmektedir. Tam bu esnada aldıkları bir haber tüm planlarını alt üst eder. Brandon ve Steve yeniden orduda


göreve çağrılmaktadırlar. Haksızlığa uğradığını hisseden Brandon, sorumluluk duygusu ile hayalleri arasında kalır.


Film Tikrit - Irak’ta başlıyor. Gitar çalıp, şarkı söyleyen askerler mutlu görünmektedir. Bir askerin sırtında “Death before dishonor” (Şerefini kaybedeceğine öl) yazısı bulunmaktadır. Halk Amerikalı askerlerini “Tanrı Amerika’yı korusun” sloganlarıyla karşılıyor. Steve Shriver, “Savaşı kazanacak mıyız?” diye soran bir kişiye şu yanıtı verir: “Bizim yapmamız gereken şehirlerin her birine bomba koymak. O zaman şehirde asi falan kalmaz. O adamları mutfaklarında ya da yatak odalarında öldürmekten bıktım artık.”Ayrıca askerler arkadaşlarını öldüren kişinin tüm ailesini öldürmek istediklerini söylemişlerdir.

Brandon King ise, terhisi gelmişken Başkan tarafından tekrar Irak’a gönderilmesine karşı çıkıyor ve kaçmayı deniyor. Ancak son anda yabancı bir ülkeye gitmekten vazgeçip, ailesini geride bırakmamak için Irak’a tekrar katılmaya karar veriyor.

Brandon King döndükten sonra arkadaşına Irak’ta yaşadıklarını şu sözlerle anlatıyor: “Biz Texaslıyız, biz askeriz kurallarımız var. Askere yazılırken oraya ülkemi, ailemi korumaya gittiğimi sanıyordum. 11 Eylül’ün intikamını alacaktık. Ama oraya gittiğimizde bunun 11 Eylül’le alakalı olmadığını anladım. Düşman çölün dışında değildi. Düşman çatılarda, koridorlarda, mutfaklarda ve yatak odalarındaydı. Herkesin silahı vardı. Bir tek amacımız hayatta kalmak ve arkadaşlarımızı kollamaktı. Ya ölecektin, ya da öldürecek.”

Brandon King’in de sözlerinden anlaşıldığı gibi, intikam için gittikleri savaş, hayatta kalma mücadelesine dönüşmüştür.

Filmin sonunda verilen bilgilerde; 11 Eylül 2001’den beri Irak ve Afganistan’daki çatışmalarda 650.000 Amerikan askerinin görev aldığı ve bu Amerikan askerlerinin 81.000’inin terhislerinin durdurulduğu, 2007’de Irak’taki isyanlara karşı savaşmak üzere Başkanın emriyle 30.000 askerin daha gönderildiği ve bu askerlerden kaçının daha terhisinin durdurulduğunun henüz açıklanmadığına yer verilmiştir.

5.6. The Hurt Locker / Ölümcül Tuzak (2008)


Yapım: 2008 - ABD

Tür: Aksiyon, Dram, Gerilim, Savaş, Psikolojik, Politik,

Süre: 130'

Yönetmen: Kathryn Bigelow

Senaryo: Mark Boal

Yapımcı: Kathryn Bigelow, Mark Boal, Tony Mark, Nicolas Chartier, Greg


Shapiro, Donall Mccusker

Oyuncular: Evangeline Lilly, Ralph Fiennes, David Morse, Guy Pearce, Jeremy

Renner, Christian Camargo, Anthony Mackie.


Ürdün de bir bomba imha ekibi bir imha işlemi ile karşı karşıya kalmıştır. Uzman asker bombayı elle etkisiz hale getirmek için harekete geçer. Fakat iş işten geçmiştir. Uzaktan kumanda ile bomba patlatılır ve uzman asker hayatını kaybeder. İmha ekibine yeni uzman çavuş olarak atanan William James çoğu askerden değişik olarak bu işi keyif alarak ve dalga geçerek yapmaktadır. Kendisini tehlikede bırakmanın yanı sıra verdiği sıra dışı kararlar ve gösterdiği davranışlar ile ekibinin tepkisi üzerine çeker. Ekip arkadaşları Çavuş Sanborn ve Uzman Er Eldridge onu öldürmeyi ve kaza süsü vermeyi bile düşünürler. Ancak, James güneşten ve susuzluktan kavrulan keskin nişancı ekip liderine kalan tek meyve suyunu ikram eder, kendisinden habersiz kendisini öldürmeyi planlayan ekip komutanını suçluluk duygusu ile baş başa bırakır.


Film, Chris Hedges’in “Savaşma arzusu güçlü ve ölümcül bir bağımlılıktır. Savaş bir uyuşturucudur.” sözüyle başlamaktadır.

Filmde göze çarpan ilginç bir unsur, insanın tüylerini ürperten sahnelerde hiç müzik kullanılmamış olmasıdır. Filmi izleyenler, askerlerin nefes sesleri ve kalp atışları içerisinde kendini kaybedebiliyor. Filmin Yönetmeni Kathryn Bigelow bu yönüyle diğer yönetmenlerden farklı olarak dikkat çekmeyi başarmıştır. Amerikan askerlerinin psikolojisini gözler önüne seren bu film diğer yandan savaş esnasında bir şehrin nasıl adeta bir cehennem haline gelebileceğini ve canlı bomba olan masum bir çocuğun bile ne kadar büyük bir tehdit oluşturabileceğini gözler önüne seriyor. Filmde, suçlu, suçsuz, iyi, kötü ayırt edilmeksizin yok edilen hayatlar gösterilmiş ve bir yandan normal hayatını sürdürmeye çalışan Müslüman bir halk vardır.

Çavuş James, imha ettiği ateşleme düzeneklerinin koleksiyonuna bakarken de insancıl bir portre çiziyor: ”Birini öldürebilecek bir şeyi eline almak” diyerek, koleksiyonun içinden zincire takılmış evlilik yüzüğünü gösteren arkadaşına, evliliğin de birini öldürebilecek bir neden olduğunu söylüyor. Filmin sonunda 40 günlük görev süresi sona erdikten sonra evine dönen James, daha fazla bomba imha uzmanına ihtiyaç var diyerek, 365 günlük yeni görevine dönüyor. Bu öğüt aslında savaştan kaçan Amerikalı askerlerin tümüne yönelik olması açısından önem taşıyor. Sonuç olarak yönetmen, The Hurt Locker ile propaganda yapıyor ve Amerikalıların daha fazla savaş için ne yapmaları gerektiğini öğütlüyor.


5.7. The Lucky Ones / Şanslı Olanlar (2008)


Yapım: 2008 - ABD

Tür: Dram, Komedi, Suç

Süre: 115'

Yönetmen: Neil Burger

Senaryo: Neil Burger, Dirk Wittenborn

Yapımcı: Neil Burger, Brian Koppelman, Rick Schwartz, David Levien

Oyuncular: Rachel McAdams, Tim Robbins, Michael Pena, John Heard, Molly

Hagan, Katie Korby.


Hikâyede, yaralı oldukları için Irak'tan ülkelerine dönen üç asker konu alınmaktadır. Colee savaşta bacağından vurulmuştur, ancak tek parça kalabildiği için kendini şanslı olarak görür. Cheaver, üzerine seyyar tuvalet düşünce Musul’a gidememiş ve Musul’a giden arkadaşlarının hepsi ölmüştür. TK ise Irak’ta tankın içindeyken üzerine şarapnel parçası saplanmıştır ve silahı onu korumuştur. Şanslı olan bu askerler Amerika’da hiç ummadıkları anda birbirleri ile karşılaşırlar ve kısa bir yolculuğun ardından herkes yine eski hayatlarına dönmek üzere dağılır. Colee, hayatını kurtaran erkek arkadaşının gitarını ailesine teslim etmek için yola çıkar ancak gittiğinde erkek arkadaşının başka bir kadından oğlu olduğunu görür. Cheaver ise, büyük umutlarla eve dönmüş ancak karısının boşanmak istemesiyle adeta yıkılmıştır. Şarapnel yaralanmasından dolayı cinsel fonksiyonları kaybeden TK ise, karısıyla yüzleşmeye cesaret edememektedir. Askerler hayatın onlarsız da devam ettiğini çok geçmeden anlarlar ve tekrar orduya dönerler. Film değişik kişiliklerin farklı sorunlarını ele alan eğlenceli bir komedi türündedir.


Ordu desteği alınarak yapılan film tümüyle Amerika’da geçiyor ve savaşın ardından ortaya çıkan sorunlarla uğraşıyor. Buna karşın “Irak” sözü filmde hiç geçmiyor. Filmde, askerler karşılaştıkları kişilere herhangi bir sebepten dolayı teşekkür ettiklerinde, onların ordudan olduğunu bilen kişiler “Asıl biz teşekkür ederiz” diyorlar. Colee ve TK bir cafede oturup televizyon izlerken savaşta hala bombaların patladığı haberlerini görüyorlar. TK tekrar orduya dönmemek için soygun yaptığını söylüyor, ancak polisler soygun yaptığını iddia ettiği yerde şimdiye kadar hiçbir soygun girişimi dahi olmadığını anlıyorlar ve TK’yı bırakıyorlar. Cheaver ise, oğlunun okul masraflarına para bulabilmek için tekrar orduya yazılmaya karar veriyor. Colee de erkek arkadaşının ailesinin evinde beklediğini bulamadığı için mecburen orduya geri dönüyor. Hollywood bu filmle, Amerika’nın kendi özeleştirisini yapmaktadır.


5.8. Green Zone / Yeşil Bölge (2010)


Yapım: 2010 - ABD

Tür: Aksiyon, Dram, Gerilim, Savaş, Politik

Süre: 115'

Yönetmen: Paul Greengrass

Senaryo: Brian Helgeland, Rajiv Chandrasekaran

Yapımcı: Paul Greengrass, Tim Bevan, Eric Fellner, Lloyd Levin,

Oyuncular: Matt Damon, Jason Isaacs, Greg Kinnear, Brendan Gleeson, Amy

Ryan, Khalid Abdalla.


2003 yılında ABD önderliğinde Bağdat’ın işgali sırasında, tebligat çavuşu Roy Miller ve ordu müfettişlerinden oluşan ekibi, Irak çölünde depolandığından kuşkulanılan kitle imha silahlarını bulmak üzere görevlendirilir. Bubi tuzaklı bir bölgeden diğerine geçen askerler, ölümcül kimyevi maddelerin peşine düşerler. Ancak bunun yerine, görevlerinin amacını taban tabana değiştirecek bir örtbas olayı ile karşılaşırlar. Farklı amaçları olan ajanlarca çevrilmiş olan Miller, yabancı topraklardaki gizli ve sahte istihbarat bilgilerinin ışığında, zorba bir rejimin yıkılmasına ya da istikrarsız bir bölgede savaşı tırmandıracak yanıtlara ulaşmak zorundadır. Bu hararetli ve tehlikeli yerde, en zor bulunan silahın, gerçeğin kendisi olduğunu keşfeder.


Film, 19 Mart 2003 yılında Irak’ın başkenti Bağdat’ta başlıyor. Spikerler haberlerde Irak’ta bombalamalar olduğunu söylüyor. 4 hafta sonra kimyasal silahların yerleri araştırılıyor, ancak Miller, alanda gördüklerinin istihbarat raporlarıyla uyuşmadığını söylüyor. CIA Ortadoğu Uzmanı Martin Brown, Miller’a “Iraklılar savaşmıyor, kitle imha silahları yok, buraya geldiğimden beri hiçbir şey çıkmadı, burada bir terslik var. Ne olduğunu bulmalısın.” diyor.

Clark Poundstone, Irak bağımsızlık toplantısı için Kürtler, Şiiler ve Suniler olmak üzere üç farklı güç gruplarının temsilcileriyle toplantı yapmayı planlıyor ve Zubadi’nin lider olmasını istiyor. Dengeli bir demokrasi için tek umutlarının o olduğunu söylüyor. Fakat Martin Brown ise, Zubadi’nin yanlış istihbarat bilgisi verdiğini iddia ediyor ve bu ülkeyi parçalayıp, ordusunu biçerlerse, 6 ayda iç savaş çıkacağını söylüyor.

Miller, Freddy isimli bir Iraklı ile tanışıyor. Freddy, Miller’a, “Burada istediğiniz şeyi sizden çok istiyorum, ülkeme yardım etmeliyim.” diyor.


Miller, gazetecinin doğru olmayan bilgiler yazdığını anlıyor ve Macellan dedikleri kişinin Saddam’ın askerlerinden Al Rawi olduğunu fark ediyor. Miller Al Rawi’nin kargaşayı durdurabileceğine inanan insanların olduğunu söylüyor ve Al Rawi’nin peşine düşüyor.

Iraklılar Al Rawi liderliğinde toplanıyorlar ve ülkenin geleceğiyle ilgili neler yapılması gerektiğini konuşuyorlar.

Al Rawi: Yoldaşlar, sokaklar Amerikalılar demokrasi üretmeye uğraştıklarından beri sokaklar anarşist dolu. Irak’ta şiddet yükseliyor. Sonuç olarak bizim ihtiyaçlarımızı gerçekleştirecekler. O zaman onlar bir teklif yapacak ve sonra biz ülkemizin geleceği için bir anlaşma yapacağız. Anlaşma olmazsa da savaşacağız.

Filmde Bush’un konuşmasına yer veriliyor. Bush televizyonda yaptığı açıklamada; Irak Savaşı’nda Birleşik Devletler ve müttefiklerinin galip geldiğini söylüyor. Yapılan bir diğer açıklamada da; “Bu gelişme Saddam Hüseyin’in zorbalığına son verip, Irak’ı suratle modern ve etkin bir demokrasiye dönüştürme girişimimizdeki önemli bir adım. Büyükelçi Brumer, Irak’ın geri kalan silahlı kuvvetlerinin terhis edilmesi için gerekli emri imzaladı. Geçici koalisyon hükümeti şu an itibariyle Irak’ın askeri ve milli kuvvetlerini dağıtmış bulunuyor. Tüm subaylar, askerler, erler görevden alınmıştır. Tüm askeri rütbeler, unvanlar resmen iptal edilmiştir. Irak’ın başındaki parti feshedilmiştir. Bu Irak için yeni bir yönetimin şafağı ve dünya için Ortadoğu’ya gelen değişimi görme zamanıdır.” denilmektedir.

Al Rawi’nin adamları Miller’ı kaçırıyor ve birbirleriyle konuşuyorlar.

Miller: Bize karşı savaşırsanız bir kazancınız olmaz. Çok geç olmadan benimle gelmelisiniz.

Al Rawi: Bağdat’tasınız diye savaş bitti mi sanıyorsunuz? Göreceksiniz daha yeni başlıyor.

Irak halk koalisyonunun yaptığı toplantıda da Amerikan kuklası tarafından yönetilemeyeceklerini, Irak’ın gerçek bir Irak hükümetiyle yönetilmesi gerekliliği üzerinde duruluyor.

Filmin sonunda Miller, gazeteciye bu sefer hikâyeyi doğru verelim diye “Kitle İmha Silahlarıyla İlgili Uydurma İstihbarat ve Macellan Hakkındaki Gerçek” başlıklı bir mail yolluyor.

Green Zone filminde CIA, Irak'ın bölünmemesi için uğraş veren ama başaramayan bir örgüt olarak gösterilmektedir. Miller ve Martin Brown tarafından kitle imha silahları iddiasının temelsiz olduğu anlaşılmıştır.

SONUÇ

Her politik olay gibi 11 Eylül saldırıları ve Irak Savaşı da Hollywood sinemasında yerini bulmuştur. Hatta Hollywood, Irak ve Afganistan’daki savaşların bitmesini bile beklemeyip birçok savaş filmine imza atmıştır. 2. Dünya Savaşı ve Vietnam savaşı yıllarında genel olarak Hollywood savaş filmlerinin ABD’nin askeri gücünü ve politikasını onayladığı görülmekteyken günümüzde ise, çalışma kapsamında Irak Savaşı ile ilgili incelenen filmlerde, bütün filmlerin Amerikan ideolojisini sorgusuz sualsiz onayladığı ve izleyicilere empoze


etmeye çalıştığını görmek mümkün değildir. Son yıllardaki yapımlarda Amerikan askerlerinin Iraklı vatandaşlara uyguladıkları şiddetler, kötülükler, tecavüzler Hollywood sinemasında yer bulabiliyor. Örneğin; Redacted / Örtülü Gerçek (2007) filmi, Amerikalı askerlerin 15 yaşındaki bir kıza tecavüz etmesi ve sonrasında öldürmesini eleştirel bir biçimde göstermektedir.

Savaşı mümkün olduğunca gerçekmiş gibi vermeye çalışan Hollywood savaş filmleri, izleyicilerinin yalnızca erkek olmaması nedeniyle kadın karakterleri de içermektedir (Yılmaz, 1997: 30). Genellikle Hollywood savaş filmlerinde tamamen edilgin bir role sahip olan kadın karakterlerin çalışma kapsamında incelenen filmlerde daha aktif rol üstlendiği görülmüştür. Örneğin, Home of the Brave / Cesurların Vatanı (2006) filmindeki kadın asker Vanessa Price, Irak’ta, insani yardım taşırken bomba patlaması sonucu yaralanmış ve elini kaybetmiştir. Ama buna rağmen Irak’tan döndükten sonra oğlu için mücadele etmekten asla vazgeçmemiştir. Bir diğer gerçek hikâyeden esinlenilen A Mighty Heart / Güçlü Bir Yürek (2007) filmine bakacak olursak, Mariane Pearl, kocasının kaçırıldığını duyduğu andan itibaren onu bulmak için yoğun çaba sarf etmiş ve öldürüldüğünü duyduktan sonra ise, doğacak oğlu için ayakta durmaya çalışmıştır.

Çalışma kapsamında incelenen filmlerden Home of the Brave / Cesurların Vatanı (2006), Redacted / Örtülü Gerçek (2007), The Hurt Locker / Ölümcül Tuzak (2008), Green Zone / Yeşil Bölge (2010) filmlerinde hâkim olan mekân savaş alanlarıdır. Çatışmalar, bombalar, silahlar görülmektedir. A Mighty Heart / Güçlü Bir Yürek (2007), In The Valley Of Elah / Tanrının Vadisinde (2007), Stop-Loss / Görev Uğruna (2008), The Lucky Ones / Şanslı Olanlar (2008) filmlerinde ise, savaş sahnelerine çok fazla yer verilmemekle birlikte – savaş ya televizyondan, ya da maillerdeki videolardan görünmektedir- savaştan dönen askerlerin psikolojileri ön plandadır. Evlerine dönen askerler ordu tarafından tekrar çağırıldıklarında geri dönmek istememektedir. Bunun için de belirli sebepleri vardır. Ya yanlışlıkla sivil halkı öldürmüşlerdir, ya arkadaşları yanlarında öldürülmüştür. Bu yüzden savaştan dönen tüm askerlerin psikolojik sorunları vardır. Ertan Yılmaz Vietnam savaşı ile ilgili yazdığı kitapta aşağıdaki ifadelere yer vermiştir:

“Savaş filmleri doğası gereği şiddeti, vahşeti, çekilen acıları, yıkılıp yerle bir edilen kasabaları ve kentleri, mahvolan doğayı, yaralanan ve ölen insanları içerir. Ancak Hollywood filmlerinde bu acı çekişi, yaralanmayı ve ölmeyi, yok oluşu ve yok edişi göstermenin amacı savaşı yermek, kötülemek ve lanetlemek değil, nihai zafer, yani ABD’nin zaferi için bunları yaşamanın gerekli olduğunu vurgulamaktadır. ABD’nin koruduğu ve yaşattığı idealler-aslında ABD’nin çıkarlar- için gerekirse acı çekilmeli, ölünmelidir de.” (Yılmaz, 1997: 29)

Yukarıda da görüldüğü gibi, Vietnam Savaşı yıllarındaki savaş filmlerinde yaralanmalar, ölümler savaşı kötülemek için değil, ABD’nin zaferi için gerekli olduğunu vurgulamak içindi. Fakat günümüzde, bu çalışmada da içerik çözümlemesi yöntemi kullanılarak incelenen Hollywood yapımı savaş filmlerinin genelinde, yaralanan veya arkadaşlarını savaşta kaybeden askerlerin psikolojilerinin bozulduğu, bu nedenle ABD’nin zaferinin kendilerinden önemli olmadığı, niçin savaştıklarına bir anlam veremedikleri, orduya bir daha asla dönmek istemedikleri gösterilmektedir.


KAYNAKÇA

Yararlanılan Kitaplar

Abisel, Nilgün (1995). Popüler Sinema ve Türler. İstanbul: Alan Yayıncılık.

Bergan, Ronald (2008). Film (Çev. Zeynep BERİK ve Selen ERDOĞAN). İstanbul: İnkılâp.

Evyapan, Serhan (2012). Sinema Yazıları. Ankara: Detay Yayıncılık.

Onaran, Alim Şerif (1986). Sinemaya Giriş. İstanbul: Filiz Kitabevi.

Ryan, Michael. Ve Douglas KELLNER (1997). Politik Kamera, Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası (Çev. Elif ÖZSAYAR). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Yılmaz, Ertan (1997). Amerikan Sinemasında Savaş ve Vietnam Filmleri. İstanbul: Leya Yayınevi.

Yararlanılan Makaleler

Barış, Janet (2009). “Amerikan Paranoyasının Sine-Masal Görünümü”, Yeni Film Dergisi, sayı:17.

Yararlanılan Tezler

Nara, A. Bengü (2006). Uluslararası İletişim Düzeni Bağlamında Türk Basını ve Haber Kaynakları. Örnek Olay: Irak Savaşı Haberlerinin İncelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Ankara.

Boztepe, Veli (2007). 1960 Ve 1980 Askeri Darbelerinin Türk Siyasal Sinemasına Etkileri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Anabilim Dalı, Radyo Televizyon Bilim Dalı, İstanbul.

Yararlanılan İnternet Kaynakları

http://tr.wikipedia.org/wiki/Irak_Sava%C5%9F%C4%B1,Erişim: 04.04.2012.

http://www.yenifilm.net/yazi.php?id=157, Erişim: 19.03.2012.

http://forum.divxplanet.com/index.php?showtopic=147638, Erişim: 24.04.2012.

http://www.beyazperde.com/filmler/film-129054/,Erişim: 07.04.2012.

http://direkizle.net/the-lucky-ones.html, Erişim: 20.04.2012.

http://www.turkcealtyazi.org/mov/0937237/redacted.html, Erişim: 24.04.2012.

http://11eylul.blogcu.com/redacted-ortulu-gercek-tanitim/4316205, Erişim: 19.03.2012.


http://dunya.milliyet.com.tr/irak-ta-bir-donem-resmen-son-buldu /dunya/dunyadetay/15.12.2011/1475959/default.htm, Erişim: 20.03.2012.

http://www.milliyet.com.tr/hollywooddarbesi/dunya/haberdetayarsiv/15.08.2007/210516/default.htm, Erişim: 19.03.2012.

http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1260063&title=beyaz-sarayin-imdadina-hollywood-yetisti&haberSayfa=3, Erişim: 19.03.2012.


Birgül ALICI*

Dijital Teknolojinin Sinemamızda Yansımaları Reflections of Digital Technology on Our Cinema

Özet Teknolojinin gelişmesi ve dijital tekniklerin yaşamın her alanını etkilemesi, sinema üzerinde de kayda değer etkilere neden olmuştur. Yeni tekniklerin gelişmesi, görsel ara yüz ve tasarım programlarının hem daha opsiyonel, hem de daha fazla kullanıcıya kolaylık sağlaması, dijital teknolojinin sinema ile bütünleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Bu süreçte reklam ve televizyon sektörünün gelişimi ve mali desteklerle sinemamız da bu etkileşimin içinde yerini almıştır.Dijital teknolojinin sinemamız üzerindeki etkilerinin araştırıldığı bu çalışmada dijital teknolojinin Türk sinemasında kendi anlatım dilini oluşturmada, özdeşleşme hissinin güçlendirilmesinde ve gerekli uzman ekibin sağlanmasında yetersiz kaldığı, buna karşın, teknik imkânlar ve kolaylıklar sunma, seyirciye ulaşma, içerik yelpazesinin geliştirilmesi ve maliyetleri indirme gibi konularda olumlu gelişmeler kaydettiği tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Dijital Teknoloji, Dijital Kültür, Dijital Türk Sineması.

Reflections of Digital Technology on Our Cinema

Abstract

The development of technology and affect of digital techniques in every aspect of life, has led to a significant influence also on cinema. Development of newtechniques, visual interface and design programs which are more optiona and providing conveniencetouser, has played an important role on theintegration of digital technology in cinema. In this process, cinema has taken place in this interaction with financial supports and development of advertising and television industry. Effects of digital technology on our cinema has been investigated in this study. It was determined that digital technology remain edin sufficient tocreateitsown language digital technology in Turkish cinema, strengthen the sense of identification and provide the necessary expert team. Whereas, it provided positive developments on making technical facilities and amenities, reaching audience, develop range of content and reducing costsetc.

KeyWords: Digital Technology, Digital Culture, Digital Turkish Cinema.

* Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo, Sinema ve Televizyon Yüksek Lisans Öğrencisi, [email protected].


GİRİŞ

Son yıllarda yaşanan gelişmeler, teknolojideki değişim, takibi çok zor bir şekilde

ilerlemekte ve yaşamın her alanını etkilemektedir. Özellikle sosyal devrim sonrasında internet

ve el kameraları (handy-cam) kullanımının yaygınlaşması ile birlikte, sinema da çok farklı bir

boyuta taşınmıştır. Klasik sinemaya göre gerek ekipmanların daha ucuz olması, gerekse

uygun ekipmanı bulmada yaşanan kolaylıklar nedeni ile dijital teknoloji her türlü imkânı

izleyiciye sunmaktadır. Dijital teknolojiyle istenilen kıyafet, sahne dekoru gibi film çekimi için

gerekli her ekipmanı kolaylıkla elde etmek mümkün olurken iki video kaydı sayısız

alternatifleri ile üst üste konup, çeşitli efektlerle süslenebilmektedir. Tüm oyuncuları,

sahneleri, sahne dekorlarını ve her şeyi bilgisayar ortamına taşıyan dijital teknolojiyle yapılan

filmlerde, doğanın verdiği sınırlılıkların üzerine çıkabilecek bir özgürlük anlayışı hâkimdir.

Günümüzde sinema alanında yeni trendlerden birisi de 3-D ya da üç boyutlu filmlerdir.

Geleneksel bir filmde kahraman uçamazken, bu filmlerde uçabilmekte, insana özgü çok farklı

hareketleri yapabilmektedir. Üstelik render (bilgisayarda görüntü alma yöntemi) teknikleri o

kadar ileri bir hale gelmiştir ki, karakterlerin birebir insana benzediği durumlara örnek pek

çok film mevcuttur. Sahne başına para almayan, günün 24 saati çekime hazır, yönetmen ne

isterse onu yapan bu başrol oyuncuları sayesinde sinema, sanatta özgürlüğün sınırları

konusunu da beraberinde getirmektedir.

Teknolojinin değişiminin, özellikle dijital teknolojinin sinema üzerindeki etkilerinin

incelenmesi bu çalışmanın konusudur. Güncelliğiyle son dönem sinemamızda örneklerine

sıklıkla rastladığımız ve bu nedenle önem arz eden dijital teknolojinin sinemamız üzerindeki

etkilerinin ortaya konmasının amaçlandığı bu çalışmada, öncelikle dijital teknolojinin gelişim

süreci, kullanılan dijital programlardan bahsedilecek daha sonra dijital kültürün sinemamızla

etkileşimine ve sinemamız üzerinden örneklere yer verilirken elde edilen bulgular ortaya

konacak, sonuç ve öneriler bölümünde ise konunun genel bir değerlendirmesi yapılıp öneriler

sunulacaktır.

Film incelemesi ve literatür tarama yöntemi kullanılan çalışmanın hipotezi ise dijital

teknolojinin kopya sayısı sıkıntısını ortadan kaldırması, sınırsız manipülasyon olanağı

sunması, doğru kullanıldığında gerçekçiliği ve özdeşleşmeyi arttırıcı özelliği, maliyetleri

azaltması, teknik kalite kaybının ve korsan filmciliğin azalmasına yardımcı olması, ek

istihdam olanağı sunması gibi olumlu özelliklerine karşın Türkiye'de kendi sinema diline

katkı sağlayacak kadar gelişemediğidir.

Dijital Teknolojinin Sinemamızda Yansımaları • 79

1. Dijital Teknolojinin Evrimi

Teknolojiye dayalı bir toplum yapısını tanımlayan bilgi çağı bireyleri, yoğun bir iletişim

etkinliği içerisinde yer almaktadır. Zaman ve uzam ayrımı olmaksızın gerçekleşen iletişim

etkinliği çerçevesinde, birbirleriyle iletişim kuran toplum fertleri küresel bir kültürün öğesi

olarak küresel bir toplum yaratılmasını sağlamaktadırlar (Binark ve Kılıçbay, 2005: 19).

Dijital teknolojinin evrimi, bu iletişim etkinliğinde oluşan bilginin evrimi ile

gerçekleşmiştir. Bilgi toplumuna geçiş, beraberinde bir teknolojik dönüşüm olgusunun da

irdelenmesini gerektirmiştir. Teknolojik dönüşümlerin ekonomik büyüme ve toplumsal

dönüşüme etkileri konusuna ilk dikkati çeken Kontradiev'dir. Onun "uzun dalga" kuramına

göre, sanayi devriminden günümüze kadar yaklaşık 50 yıllık dönemler itibariyle dört uzun

dalga söz konusudur. Her bir dalganın kökenleri bir önceki dalga içinde bulunmaktadır.

Bunlar 1770-1830 arası "Erken Mekanizasyon", 1830-1880 arası "Buhargücü/Demiryolları",

1880-1940 arası "Elektrik ve Ağır Sanayi" ve 1940-1980 arası "Kitle üretimi" dönemleridir.

Yaşadığımız bu dönem ise "Beşinci Dalga" olarak adlandırılmaktadır ( Tekin ve Ercan, 2006 )

Bu konuda diğer bir kuram ise AlvinToffler tarafından yapılmıştır. Toffler bilgi toplumu

ile ilgili düşüncelerini belirtirken toplumsal gelişmenin iki büyük değişim dalgası

geçirdiğinden söz etmiştir. Bunlardan her birinin önceki kültürleri ve uygarlıkları yok edip

yerine, yeni yaşam ve ekonomi modellerini getirdiğine dikkati çeken Toffler, birinci değişim

dalgası olan tarım devriminin bin yılda ortaya çıktığını, ikinci dalga olan sanayi devriminin de

üç yüzyılda ortaya çıktığını belirtmiş, 2. Dünya Savaşından sonraki on-on beş yıl içinde sanayi

dalgasının en yüksek düzeye ulaştığı sırada ise, henüz tam olarak anlaşılamamış olan üçüncü

dalganın başladığını ifade etmiştir ( Tekin ve Ercan, 2006 ).

Diğer yandan Daniel Bell ve Touraine tarafından 1970'lerde gelmekte olan toplumu

tanımlamak için kullanılan "Sanayi Sonrası Toplum" ve Japon araştırmacılar ve özellikle

YonerjiMasuda tarafından kullanılan 'Enformasyon Toplumu' yeni oluşan toplumun

tanımlanmasında son zamanlarda daha fazla kabul görmüştür (Durmaz, 1999).

Bilgi toplumunun tanımı ve özellikleri belirlenirken genelde bu toplumun sanayi

toplumundan farklı olan yönleri ortaya konularak bir değerlendirme yapılmaktadır. Bu

bağlamda bilgi toplumu, sanayi toplumundaki kitle üretim ve tüketim, standartlaşma,

merkezileşme ve kitleselleşme anlayışlarının yerine bireyselleşmeyi, yerel kültürlerin daha


fazla önem kazandığı, akıl ve bilimin sorgulanmaya başladığı farklı bir toplum yapısını

beraberinde getirmiştir (Binark ve Kılıçbay, 2005).

Bilgi toplumunun, endüstriyel devrimin ardından gelmesi nedeni ile literatürde "post-

endüstriyel toplum" olarak adlandırıldığı da görülmektedir. Post endüstriyel toplumun genel

olarak şu özelliklere sahip olduğu ifade edilebilir:

*Ekonomik Alan: Mal Üretiminden Hizmet Üretimine Geçiş

*İş Yapısı: Profesyonelleşmiş Çalışanların ve Teknik Nitelikli Mesleklerin Üstünlüğü

*Merkezi Güç: Buluşların ve Sosyo-Politik Sistemlerin Ana Kaynağının Bilgi Olması

*Geleceğe Odaklanma: Teknik Gelişmelerin Yönlendirici ve Teknolojinin Hâkim Olması

*Karar Verme: Yeni Entellektüel Teknolojinin Geliştirilmesi ve Kullanılması

Bilgi toplumu üzerine pek çok teorik yaklaşım getirilmiştir. Bell' e göre, sanayi sonrası

toplum; dinamikliğini bilgiden alan, öncü insanı toplumun talep ettiği becerilerle yetiştirilmiş

uzmanlar, mühendisler ve bilim adamlarının oluşturduğu ve ana üretimin hizmetler sektörü

tarafından gerçekleştirildiği bir toplumdur. Ürün üreten ekonominin yerini gittikçe hizmet

üreten ekonominin alması ve hizmet eğilimlerinde gözlenen değişimler sanayi sonrası

toplumun önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Bu toplum; hayat standardının göstergesi

olarak, ürün miktarıyla tanımlanan sanayi toplumunun aksine hizmetlerde, sağlık, eğitim,

dinlenme ve sanat faaliyetlerinin bir göstergesi olarak hayatın kalitesiyle tanımlanır (Dura,

1998: 1090).

Tourine ise yeni bürokratik ve uzman sınıfların ortaya çıktığı, bilgi ve organizasyona

dayalı yeni iş trendleri ve boş zaman faaliyetleri ile tanımlanan programlı bir toplumdan söz

etmektedir. Detaydaki farklılıklara rağmen bu tanımlar hızlı bir sosyoekonomik dönüşüm

sürecinin yaşandığını ortaya koymaktadır. Bu süreç, daha önceki tarım ve sanayi

toplumlarından çok farklı özelliklere sahip bilgi toplumunun ortaya çıkmış sürecidir. Bilgi

toplumu ise, işgücünün önemli bölümünün bilişimle ilgili işlerde çalışıldığı ve ekonomide en

etkili faktörün bilginin kullanılması ve uygulanmasının olduğu toplumdur.

Bir toplum içinde söz konusu her üç toplum farklı ölçülerde bulunabilir. Ancak,

gelişmişlik düzeyi arttıkça toplumların yüzdeleri de belirgin ölçülerde değişmektedir. Mesela,

1980 yılında ABD'de işgücünün sadece yüzde 3'ü tarım kesiminde çalışıp, yüzde 76'sı hizmet

ve bilişim faaliyetleriyle meşgulken, şimdi, yeni kurulan işlerin yüzde 80'den fazlası bilişim ve


hizmet sektörüne kaymıştır. Birçok Batı Avrupa ülkesi, Kanada, Japonya ve ABD gibi bilgi

toplumu trendini izlemektedir (Akın, 2001: 22).

Bell bu doğrultuda "Bilgi sistemli bir şekilde herhangi bir iletişim aracıyla başkalarına

aktarılan, makul bir hükme veya tecrübeye dayanan sonucu gösteren, olgu veya fikirlerle ilgili

düzenli ve sistemli ifadeler bütünüdür ve bu özelliklere sahip olan toplum bilgi toplumudur"

demektedir (Bell,1973: 175). Genel olarak Daniel Bell, YonejiMasuda ve AlvinToffler gibi

düşünürler, tarım ve sanayi toplumlarından farklı bir "bilgi top1umu"nun ortaya çıkmakta

olduğunu ve bu toplumsal aşamada insanlığın daha özgür bir ortama kavuşacağını ileri

sürmüş, günümüzde bilgisayar ve iletişim teknolojilerinin insan ilişkilerinde devrimci bir etki

yarattığını ifade etmiştir. ( Çelik, 1998: 54-55 )

1.1. Teknoloji Devrimi ve Etkileri

Teknoloji devriminin hammaddesi bilgidir. Bilginin temel olarak üç türünden söz etmek

mümkündür (Tonta, 2012)

Süreç Olarak Bilgi (Information-As-Process): Bir kimsenin bildikleri, bilgilendiği zaman

değişir. Bu anlamda bilgi 'bilgilendirme etkinliği' olarak tanımlanmaktadır. Örneğin, kişilerin

hangi sefer sayılı uçakla seyahat edeceği konusunda bilgilendirilmesi gibi.

Bilgi Olarak Bilgi (Information-As-Knowledge):‘Süreç olarak bilgi'de, yani bilgilendirme

etkinliği sırasında, bir konu ya da olaya ilişkin olarak verilen haber ya da bilgiyi ifade etmek

için de 'bilgi' (information) sözcüğü kullanılır. Buna 'TK201 sefer sayılı uçağın saat 21.30'da

hareket edeceği' örneği verilebilir.

Nesne Olarak Bilgi (Information-As-Thing): Bilgi olarak adlandırılan veri ya da belgeleri

nitelemek için kullanılır. Çünkü bu nesneler bilgilendirici, öğretici niteliğe sahiptir. 'TK201

sefer sayılı uçakla İstanbul' dan Erzincan'a gidecek olan yolcuların 308 nolu çıkış kapısına

geçmeleri rica olunur” örneği bilginin nesnel kullanımına ilişkindir.

Bilginin evrimi, beraberinde birçok bilinen paradigmanın da değişimine yol açmıştır. Bu

değişim günlük yaşamdan eğitime, iş hayatından sosyal yaşama her alanda kendisini

göstermektedir. Aynı zamanda üretim bir yandan devam etmekte ve artan üretim yeni

ürünlerin piyasada dolaşımını arttırmaktadır. Artan bu dolaşım sayesinde üretim olanakları

artarken, yeni yaşam stilleri de şekillenmektedir.

1.2. Teknolojinin İletişim Alanındaki Gelişimi


Günlük yaşam ve sosyal hayatın değişiminin en büyük nedenlerinden birisi olarak

teknolojinin yarattığı iletişim alanındaki gelişmeler gösterilebilir. Özellikle bugün Arap Baharı

ile gündeme gelen sosyal medya, bir anlamda dijital teknolojinin devletler üstü bir güç

olduğunu göstermektedir. Yıllar süren Kaddafi, Esad, Saddam, Mübarek gibi rejimleri çok

kısa sürede deviren bu iletişim türü, yeni dünyanın da iletişim alternatifi olarak dünyaya

damgasını vurmuştur.

Eski iletişim teknolojilerinde çoğunluğun istek ve beğenileri azınlık tarafından

belirlenirken, yeni iletişim teknolojilerinde çoğunluğun kendi istediği enformasyona

ulaşmasına izin verilmektedir. Yine eski iletişim teknolojileri üretici merkezli olup aynı

iletişim içeriğini bütün izleyiciler için sağlamaktayken, yeni iletişim teknolojileri kullanıcı

merkezlidir ve bilgisayarın hafızasındaki enformasyona erişim biçimi çoklu kılınmıştır (

Toplu, 2008 ).

İnternet ve dijital yayıncılık alanındaki gelişmeler medya kurumlarının işleyişinde,

örgütlenme yapısında ve kendi aralarındaki ilişkilerinde önemli değişiklikler yaratmıştır.

Dijital teknik ve çoklu yayıncılık sistemleri geleneksel medyada gücün dağılmasına yol açarak

sistemin yeniden yapılandırılmasını zorlayan yeni bir dönem başlatmıştır. Grafik, görüntü vb.

enformasyonun dijital ortama aktarılması yönündeki çalışmalar 1960'lı yıllara kadar

uzanmaktadır. Ancak yazılı metinlere göre çok daha fazla kapasitede işlem yapılmasını

zorunlu kılan bu alandaki çalışmalar, 1990'ların başında, bilgisayar teknolojisindeki

mikroişlemcilerin gelişimi, işlem hızı ve kapasitelilerinin artması ile birlikte etkinlik

kazanabilmiştir ( Toplu, 2008 ).

2. Sinema ve Dijital Kültür

Bu bölümde öncelikle dijital kültür kavramına değinilip daha sonra sinema ve dijital

kültür etkileşimi, sinemada kullanılan dijital programlar ve sinemamızda dijital teknolojinin

uygulama örneklerine yer verilecektir.

2.1. Dijital ( Sayısal ) Kültür Kavramı

İletişim araçlarının daha çok günümüze (bir gelişim ya da sürekli yenilenme süreci

anlamında da geleceğe) özgü olanlarını nitelendirmek için kullanılan yeni medya, yapısal

olarak dijital teknolojiden; yani ses, müzik, yazı, grafik, fotoğraf ve hareketli görüntülerin 0 ve

1’lerden oluşan dizilere dönüştürülmesinden oluşmaktadır. Yeni medya teknolojilerinin aynı

zamanda eski teknolojiler için geliştirilen yeni yöntemler olduğu ifade edilmektedir. Bu yeni


yöntemler arasında; e-book; facebook, twitter, dijital olarak üretilen animasyon ve 3D filmler

vb. yer almaktadır. Teknolojinin yenilikleri çerçevesinde oluşan medya devrimi kendi

kültürünü de beraberinde getirirken sayısal kültür olarak da tanımlanan bu yeni kültür,

teknolojilerin toplum üzerinde meydana getirdiği değişiklikleri ifade etmektedir ( Şişman,

2012: 90).

Yeni medya sayısal ağlara bağlanabilme, bu bağlantının, yani karşılıklı işleyen akışkan

bir ağın sağladığı çoklu ortam özelliklerini kullanıcısına yeni hizmet seçenekleri olarak

sunabilme olanağına sahiptir (Törenli, 2005: 87). Dijital veriler, radyo frekansı ya da fotoğraf

negatifi gibi oluşumların yerini almıştır. Böyle basit ifade edilebilen bu değişim, aslında

iletişim alanında çok ciddi ve kökten bir dönüşüme neden olmuştur (Çaplı, 2002: 50).

Yeni teknolojinin temelini oluşturan dijitalleşmenin yayılımı ve bireyler tarafından

benimsenmesi toplumsal yapının bilgi çağı olarak adlandırılmasına neden olan temel

etkenlerdir. Bilgi çağının benimsenmesi çok kısa bir süreçte gerçekleşmiştir. Bu doğrultuda

Rogers'in "yeniliklerin yayılması yaklaşım"ı yeniliklerin bir topluma nasıl sokulduğunu ve

bireylerin bu yenilikleri nasıl benimsediğini ya da reddettiğini açıklamaya çalışan iletişim

araştırmaları alanıdır (Mutlu, 1998: 371).

Rogers'a göre yeniliklerin yayılması; toplumsal değişim ve gelişim için, toplumsal

sistemde yeni fikirlerin iletişim kanalları boyunca yaygınlaşmasıdır (Erdoğan ve Alemdar,

2002: 456; Geray, 2003). Teknik sorunlar modelde insanlarla ilgili sorunlardan farklı ele

alınmasına rağmen insan iletişimi modellerini etkilemiştir. Bu model iletişimin tutum ve

davranış boyutundaki etkilerini ölçmeye yönelik çalışmalarda kullanılmıştır. Kuramın

doğrudan sonucu 1980'lerden itibaren dijital iletişim teknolojisi olmuştur (Tekinalp ve Uzun,

2004: 73).

Geleneksel medya sınıflamasında yer alan kitle iletişim araçları, dijital iletişim

teknolojisinde farklı konumlandırılmaktadır. Örneğin kitle iletişim araçlarından gazete, dergi

ve kitapları yeni medya sınıflandırması içerisinde ya da dijital ortamda yazılı materyaller

olarak konumlandırabiliriz. Nitekim dijital ortamdaki -internet aracılığıyla erişim sağlanılan

yazılı materyallerin- gazete ve dergilerin, basılı materyaller karşısında sahip olduğu bazı

avantajlar bulunmaktadır (Dominick, 2007: 88):

*Basılı materyallerde özellikle gazetelerde haberlere ayrılan yerler kısıtlıdır. Çevrimiçi

ortamdaki gazetelerde böyle bir sınırlama bulunmamaktadır. Dolayısıyla uzun röportajların


tamamının yer alması, röportajların farklı dillerde yayınlanması, haberlere ilişkin daha fazla

sayıda fotoğrafın verilebilmesi, büyük tablo ve grafiklere yer verilebilmesi, haberlere ilişkin

hareketli görsel ve işitsel bilginin aktarılması gibi imkânlar mevcuttur.

*Çevrimiçi ortamda haberler, bilgiler kolaylıkla güncellenebilmektedir. Olaylara ilişkin

anlık değişimler yayınlanabilmektedir.

*Çevrimiçi gazeteler etkileşimlidir. E-posta adresler, bülten tahtaları, sohbet odaları

okuyucuların anında geribildirimde bulunmalarını sağlamaktadır. Ayrıca arşiv bilgilerine ve

farklı çevrimiçi adreslere erişim olanağı okuyuculara sunulan hizmetlerdendir.

2.2. Sinema ve Dijital Kültür Etkileşimi

Dijital kültürün kuşkusuz en büyük etkilerinden birisi de sinema üzerine olmuştur.

Sosyal yaşamın her alanında olduğu gibi sanat alanında da etkisini gösteren dijital kültür,

sanatın pek çok alanının da sinemaya girmesine neden olmuştur. Tolkien'in Yüzüklerin

Efendisi üçlemesi, Notre Dame'ın Kamburu gibi pek çok edebiyat eseri uzun yıllar hiç

buluşamadığı kadar sanat seyircisine edebiyat yerine sinema sayesinde ulaşabilmiştir.

1990'lı yılların başında, bilgisayarların görüntüyü işleyebilecek hıza ulaşmasıyla, sinema

ve televizyon alanlarında çalışmalar 'ortak bir dil-ortak bir sistem' üzerinde planlanmaya

başlamıştır. Bu dil, bilgisayar teknolojisinin dili olan dijital iletişim dilidir. 1990'lar genel

olarak dijital teknolojiye geçiş dönemidir. Metin, ses ve görüntünün bilgisayar teknolojisi

yardımıyla üretildiği dijital sistem, aynı paralelde sinemayı da etkilemiş, sonuç olarak, daha

önceleri gerçekleştirilmesi imkânsız olan düşünceler gerçekleştirilebilir bir duruma gelmiş,

yeni anlatım tarzları oluşturulmuş ve sinema dünyasına sanal karakterler kazandırılmaya

başlanmıştır. Dijital kamerayı ilk kullanan yönetmen ise Fransız filmi "Vidocq"un (2001)

yönetmeni Pitof'tur ( Ormanlı, 2012: 33).

2000'li yıllarda daha yaygın olarak kullanılmaya başlanan HD kameralarla, analog

teknolojinin yerini dijital teknolojinin alması sinema ve televizyon alanında üretim-gösterim

ve dağıtım gibi sistemlerin de değişmesine yol açmıştır. Söz konusu değişimle kameranın

kendi içinde temel düzeyde kurgu yapması mümkün olmuş, ancak veri depolamak için bol

miktarda sabit diske veya yüksek kapasiteli disklere ihtiyacın artması kasetten daha büyük

maliyetlere neden olmuştur.


Günümüzde dağıtımcılar ağır ve taşınması zor 35 mm'lik film yerine daha çok dijital

filmi tercih etmektedir. Bununla birlikte kopya sayısı sıkıntısı da ortadan kalkmaktadır

(AboutDigitalCinema , 2012 ). Ayrıca sınırsız manipülasyon olanağı sunan sayısal

teknolojiyle, gerçek dekor ve aktör olmadan da film görüntüleri üretilebilmekte, bu ise

ekonomik olarak büyük katkılar sağlamaktadır ( Çalışkan, 2006: 164 ).

Sinemada üç boyutlu efektler ise, Alman yönetmen FritzLang tarafından gerçekleştirilen

DieNiebulungen (1924) ve Metropolis (1927) filmleri ile başlamıştır. Nibbelungen'de ilk defa

mekanik bir ejderha maketi kullanılmış, Metropolis'de, geleceğin şehir maketleri

oluşturulmuştur. Maket hareketlerinin gerçekleştirilmesinde karşılaşılan zorluklar nedeniyle,

sinema yapımlarında bu tür efektler Stop motion yöntemi ile gerçekleştirilmiş, art arda

kameraya çekilen model veya maketlerin hareketi ile animasyonlar elde edilmiştir. Stop

motion kısaca, çamur, plastik, cam, tahta, metal gibi fiziksel modellerin kullanımı ile

gerçekleştirilen bir animasyon süreci olarak tanımlanabilir.

1920 yılında Amerikalı WillisO'Brien'in, stop motion tekniği kullanarak gerçekleştirdiği

Kink Kong, 2005 yılında ünlü yönetmen Peter Jackson tarafından ilk filme sadık kalınarak

tekrar çekilmiştir. Yapım günümüz animasyon teknolojisinin geldiği aşama açısından önemli

göstergelerden biri olarak düşünülebilir. Yine 2000'li yıllarda gösterime giren "Chicken Run"

(Tavuklar Firarda) filmi de, son dönem en iyi stop motion yapımları arasında yer almaktadır.

Artık günümüzde bu tür efektler, üç boyutlu bilgisayar animasyon yazılımları ile

üretilmektedir ( Çalışkan, 2006: 161 ).

2.3. Sinema Alanında Kullanılan Dijital Programlar

Sinema alanında günümüzde pek çok dijital program kullanılmaktadır. Bunlardan bir

kısmı tüm kullanıcılara açık olan programlar olurken, bir kısmı ise filmlere özel

geliştirilebilmektedir. Bu konuda özellikle Warner Bross gibi animasyon şirketleri, sadece

kendilerine özgü olan ve içeriğini sır gibi sakladıkları bazı programlar geliştirmiştir. Öte

yandan herkes tarafından bilinen ve en yaygın programları aşağıdaki gibi sıralamak

mümkündür:

*AfterEffects

*AdobePremiere

*Autodesk 3d's Max


*Autodesk Maya

Çalışmanın bu bölümünde, bu programlara ilişkin kısa ve genel bilgilere yer

verilmiştir.

2.3.1. AfterEffects

AdobeAfterEffectsisminden de anlaşılacağı üzere, çekim sonrası etkileri baz alan bir

video montaj programıdır. Yani bir resim için Photoshop nasılsa, video için de AfterEffects

odur. AfterEffects programı ile videoların üst üste bindirilmesi, geçişlerinin düzenlenmesi,

farklı efektlerin verilmesi mümkündür. Günümüzde özellikle sinema giriş introları, sahneler

arası geçişler, özel efektler hep bu program vasıtasıyla yapılmaktadır.

2.3.2. AdobePremiere

AdobePremiere, AfterEffects gibi bir montaj programı olup, farkı daha sınırlı efektlerin

kullanılması, ancak buna karşın daha hızlı ve etkili çıktıların alınmasıdır. Yine burada da

videoların montajı, ses ve efektin birlikte verilmesi, sahne açılarının değiştirilmesi gibi pek çok

alternatif kullanıcıya sunulmaktadır.

2.3.3. Autodesk 3d's Max

Gerek mühendislik, gerekse animasyon ve modelleme alanında popüler olan 3d's Max,

sanal modelleme, karakter animasyonu, video edit, hareketli banner gibi pek çok alanda

kullanılan bir programdır. 3d's max programı endüstriyel üretimde kalıp üretimi, prototip

üretimi gibi pek çok alternatifi kullanıcıya sunarken, program ile ilgili aşağıdaki uzmanlık

alanları geliştirilmiştir:

Modeller: Modelleme yapan ve endüstriyel ürünleri geliştiren bir alandır. Burada

karakter geliştirme de yapılır.

Rigger: Geliştirilen modellerin hareketlenmesi için gerekli olan iskelet sisteminin anatomi

ya da mekanik bilgilere göre düzenlenmesini sağlar.

Animatör: 3 boyutlu rigli modelleri hareket ettiren ve hareketin temel prensiplerine göre

uzmanlaşmış alanlardır.


Karakter Animatör: Hareketlendirilecek olan model organik bir model ise karakter

animatör gereklidir. Mesela araba, bir makine parçası vs. animatör tarafından

hareketlendirilirken, canlı karakterler ise karakter animatör tarafından hareketlendirilir.

Compositer:Mekan ve hareketlendirilmiş modelleri bir araya getirerek son kurgunun

yapıldığı alandır. Burada son kontroller yapılarak sahnenin son şekli verilir.

Render: Son çıktının alınması işlemidir. Yüksek çözünürlüklü çalışmalarda render

zamanı uzayacağından günümüzde, render işlemi ağ üzerinden çoklu bilgisayarlar

yardımıyla yapılmaktadır.

Günümüzde tüm bu alanlar için ayrı uzmanlar geliştirilmeye başlanmıştır.

2.3.4. Autodesk Maya

Autodesk Maya, 3d's max programının her şeyi ile aynı bir program olup, sadece

animasyon ve sinema ya da reklam piyasası için özelleşmiş olanıdır. 3d's max programı

mühendislik ya da genel katı modelleme alanına da hitap ederken, Maya daha çok görsel

tasarım üzerine odaklanmıştır.

2.3.5. Diğer Programlar

Yukarıda sayılan programların dışında, V-ray, Blue-Ray, Motion Capture gibi pek çok

alana özgü geliştirilmiş program da mevcuttur. Burada benimsenmesi gereken temel yaklaşım

ise en doğru çözümün bulunması için uygun ekibin geliştirilmesi ve bir araya getirilmesidir.

2.4. Sinemamızda Dijital Kültür ve Uygulama Örnekleri

Uzun süre teknik ve ekonomik sıkıntılar yaşayan Türk sineması, televizyon ve reklam

sektörünün gelişmesiyle birlikte, resmi-özel, yerli-yabancı fon ve desteklerle dijitalleşmenin

olanaklarından yararlanmaya başlamıştır. Genç yönetmenler düşük bütçeli dijital ekipmanları

tercih ederken, ünlü film yapımcıları da pahalı ve gösterişli efektler için son sistem

teknolojileri kullanır hale gelmiştir ( Ormanlı, 2012: 36 ). 2002 yapımı Ümit Ünal'ın yönettiği

Dokuz filmi, Türk sinemasında baştan sona dijital olarak çekilmiş ve daha sonra 35 mm'ye

aktarılmış ilk filmdir. Türk sinemasında dijital kamera kullanımının, bu filmden sonra daha

yaygın hale geldiği ifade edilmektedir.

Dağıtım ve gösterim dijitalleştikçe teknik kalite kaybı ve korsan filmcilikte azalma

görülmeye başlanmıştır. Ayrıca teknolojik yenilikler seyirciyi daha fazla konunun içine çekip,

özdeşleşerek rahatlamasını ve eğlenmesini sağlamaktadır. Günümüzde bir filmin %30


bütçesinin ham film, banyo ve baskıya gittiğini düşünürsek sinemada üretimin ve dağıtımın

dijitalleşmesinin maliyetleri düşürdüğünü, sinema salonlarında teknik elemanlara ihtiyaç

kalmadığından daha az personelle çalışılabildiği, film setlerinde ise daha çok kamera, daha

çok teknoloji kullanımına gerek duyulduğundan iş imkânlarının arttığı söylenebilir. Örneğin

Cemal Okan, 3 boyutlu çekilen "Cehennem" adlı filminde 75 kişilik ekip kullandığını, önceki

filminde bu sayının 40 olduğunu belirtmektedir. Okan, ayrıca yapımcılığını üstlendiği

Türkiye'nin ilk 3D filmi olan "Cehennem"in (2010) teknik olarak sınıfı geçse de, konsept olarak

sınıfta kalmasının diğer 3D film çekmeyi planlayanların da önünü kestiğini söylemektedir (

Ormanlı, 2012: 36-37).

Sinema salonlarımızda dijitalizasyon çalışmaları ise 2007 yılından itibaren başlamıştır.

2010 yılı içerisinde Türkiye'de 1874 sinema salonu içerisinde 205 salonun dijital projeksiyona

sahip olduğu belirlenmiştir. Bu projeksiyonların çoğu 2K (1998x1080) teknolojisinde olup,

Türkiye'de sinema salonlarının dijitalizasyonu yapılırken maliyet ve günün teknolojik düzeyi

nedeniyle 2K'nın tercih edildiği düşünülmektedir. Ülkemizde 2010 yılı içinde 4K

projeksiyonlu salon sayısının ise 6 olduğu saptanmıştır. Dolayısıyla günümüzde var olan 2K

projeksiyonların değiştirilmesi gündeme gerekmektedir. Nitekim Türkiye'de 3B filmlere olan

seyirci ilgisinin dijital yatırımların önünü açtığı ve işletmecilerin bu konuda istekli olduğu

görülmektedir ( Erkılıç, 2012: 97 )

Dijital sinema olanaklarının gelişmesi ve Kültür Bakanlığı'nın ve festivallerin destek

fonlarının artması son yıllarda film üretiminde de artışlara neden olmuştur. Böylece Türk

sineması uzun yıllar süren teknolojik yetersizliğini son on yıldan itibaren kapatmaya

başlamış, bilinçlenen sinemaseverler yerli yapımlara eskisinden daha fazla rağbet göstermeye

başlamıştır.

Günümüzde pek çok komedyen ve medyada tanınmış kişilerin basit bir el kamerası ile

film çektiklerini görmek mümkündür. Bu açıdan baktığımızda pek çok insan kendi anlatmak

istediği hikâyeler ve karakterlerle birlikte sinemaya gelirken bu olanağın tanınmasının daha

demokratik bir ortam yarattığı da ifade edilebilir. Ayrıca teknolojik yenilikler seyirciyi daha

fazla konunun içine çekmeyi, kendisini ana karakterin yerine koymayı, kahramanın öykü

içindeki yolculuğuyla beraber heyecanlanmasını kolaylaştırmayı, rahatlayıp sorunlarından

uzaklaşmasını ve en önemlisi eğlenmesini sağlamaktadır ( Karabağ, 2011 ).

Diğer yandan bugüne kadar yapılan teknolojik gelişmelerin tam anlamıyla seyircinin

filme yabancılaşmasına, anlatılanı irdelemesine, düşünmesine, rahatsızlık duymasına, sinema


salonunda bilinçlenmiş ve değişim isteyen bir şekilde ayrılmasına hizmet etmediği

söylenebilir. Sinemacılar anlatılacak öykü kalmadıkça aynı öyküleri yeni teknolojilerle tekrar

tekrar anlatmak zorunda kalmış, bu da sinema teknolojisinde yeni tekniklerin arayışlarına

neden olmuştur. Dolayısıyla burada filmin hangi teknoloji ve hangi ekipmanla çekildiğinden

ziyade film içeriğinin de önemi anlaşılmaktadır (Karabağ, 2011 )

Sinemamızda dijital teknolojinin kullanıldığı dört film örneğine çalışmamızın bu

bölümünde yer verilmiştir.

2.4.1. Dabbe

Yönetmen: Hasan Karacadağ, Oyuncular: Ümit Acar, Kaan Girgin, Serdar Özer, Ebru

Aykaç, Süha Tok, Tür: Korku,Yapım Yılı: 2005, Vizyon Tarihi: 10 Şubat 2006 Cuma.

Filmin özeti:2005 yılının sonlarına doğru Süper güç Amerika'yı bir intihar salgını sarar.

Ülkenin her tarafında, birbirlerinden bağımsız olan insanlar çok farklı ve tüyler ürpertecek

yöntemlerle kendini öldürmektedir... Çok kısa bir süre sonra bu intihar vakalarının benzeri

Türkiye'de de yaşanmaya başlar...

Türkiye'deki ilk tuhaf intihar olayı İzmir'in Selçuk ilçesinde yaşanır. Tarık isimli kendi

halinde bir genç internete girdiği uzun gecelerin ardından birden dünyayla ilişkisini keser ve

kısa bir süre sonra korkunç bir yöntemle kendini öldürür. Selçuk Emniyet Amirliği, Tarık'ın

intiharını özel incelemeye alır ve bu bağlamda en yakın arkadaşları olan Hande, Cem ve

Sema'yı sorgular. Bu arada Tarık'ın bu üç yakın arkadaşından biri olan Cem’e internet

aracılığıyla tuhaf görüntüler eşliğinde mailler gelmeye başlar. Mailleri gönderen kişi ise kısa

bir süre önceden intihar edip ölen Tarık'tır. Bir ölüden mail gelmenin mantıksız olduğunu

düşünen arkadaşlar zaman içerisinde çevrelerinde zuhur eden garip varlıklar görmeye

başlarlar. Bu varlıklar kim ve nereden kontrol edildiklerini hissettirmeden göründükleri

insanlara korkunç anlar yaşatmaktadırlar. Kişilerin bilinçlerini ele geçirerek onların gerçek ve

rüya arasındaki ayırımı yapmalarını engellemekte ve kısa süre içerisinde onların kendisini

öldürmelerini sağlamaktadır.

Tarık'ın arkadaşlarından Hande yaptığı araştırmaları komiser Süleyman'la paylaşır. Ona

göre dünyadaki bütün ölümleri "Dabbe'tül arz" isimli bir varlık gerçekleştirmektedir. Dabbe

bunun için iki şeyi kullanmaktadır. Dünyaya bir örümcek ağı gibi yayılan “İnternet” ve de

aynı mekânda fakat farklı boyutta yaşayan “Cinler”. Dabbe perdeyi aralamış ve gerçekler ters-


yüz olmaya başlamıştır. Kıyametin son alameti artık her yerdedir. Hareket noktası olarak da

Türkiye'yi seçmiştir.

Dabbe, bu filmden sonra ‘google'da Avrupa genelinde 2006 yılının en çok aranan

kelimesi olmuştur. Hasan Karacadağ'ın ilk uzun metrajlı filmidir. Filmde doğaüstü

yaratıkların modellenmesi, saldırı sahneleri gibi pek çok sahnede dijital programlardan

yararlanılmıştır. Özellikle korku sahnelerinde etkili bir dijital modelleme örneğinin

sunulduğu görülmektedir.

2.4.2. Semum

Yönetmen: Hasan Karacadağ, Oyuncular: Ayça İnci, Burak Hakkı, Nazlı Ceren Argon,

Cem Kurtoğlu, Sefa Zengin, Tür: Korku, Yapım Yılı: 2007, Vizyon Tarihi: 8 Şubat 2008 Cuma.

Filmin Özeti:Semum dumansız ateş ve güçlü bir zehirin birleştirilmesiyle meydana gelmiş

ve insanoğlundan önce yaratıldığı inancı olan, ele geçirdiği insanın bedenindeki tüm

gözeneklere kadar girip yerleşen bir tür tehlikeli yaratıktır. 27 yaşındaki Canan Karaca ve

kocası Volkan Karaca yeni aldıkları büyük bir eve taşınırlar. Her şey çok iyi giderken bir gün

sebebini bilmediğimiz bir şekilde Canan'a garip şeyler olmaya başlar. Canan yavaş yavaş

başka bir varlığa, kendisine hükmetmeye başlayan bir yaratığa dönüşmeye başlar. Çünkü

filmde “Semum” kendisine hedef olarak Canan'ı seçmiştir.

Film Türk ve Dünya sinemasında tamamı animasyon ortamında yapılmış ilk film

olmakla birlikte, dünyada sadece iki kişi tarafından konuşulan kıptice (coptic) dili

bilgisayarda başka boyuttan geliyormuş hissi verilmeye çalışılarak ilk kez bu filmde

kullanılmıştır. Film gerçek bir hikâyeden esinlenmiştir.Hasan Karacadağ'ın ikinci uzun

metrajlı filmidir. Fantastik öğeler barındırmaktadır.Dabbe’deki görsel efektler ileri boyuta

taşınmış, seyircinin izlediğiyle daha çok etkileşime girmesi mümkün hale gelmiştir.

Türkiye’nin ilk 3D yaratığı, Hasan Karacadağ’ın isteğiyle tamamen Türk bir ekip tarafından

gerçekleştirilmiştir. BDR Dijital firması, Hasan Karacadağ’ın senaryoda verdiği bilgiler

eşliğinde yaklaşık 4 ay süren bir ön çalışmadan sonra Semum’u 3D olarak ve yepyeni

yöntemler kullanarak tasarlamıştır. Bahtiyar Engin bu filmdeki yaratık olan semumun her

diyaloğunu 4 ayrı seste seslendirmiştir.Uçma ve final sahnesi için dev bir platoya kurulan, en

son teknoloji mekanizmalar sayesinde çok başarılı greenbox çekimleri yapılmış,filmin ses

efektleri için ise insan kulağının en az duyduğu ve bilinçaltına en çok ürperti veren sesler

tespit edilmiş ve özel bir miksle kurgulanmıştır.


2.4.3. Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu

Yönetmen: Kartal Tibet, Oyuncular: Mehmet Ali Erbil, Cüneyt Arkın, Sinem Kobal, Burcu

Kara, Burak Hakkı, İsmail İncekara, Ali Erkazan, Haldun Boysan, Didem Erol, Tür: Komedi,

Yapım Yılı: 2006, Vizyon Tarihi: 15 Aralık 2006.

Filmin Özeti:Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu, Dünyayı Kurtaran Adam adlı filmin

devamı olarak çekilmiş bir filmdir. Komedi türündeki filmde, aksiyon ve bilim kurgu konuları

da kullanılmıştır. Film uzayda geçmektedir. Yıl 2055... Dünyayı Kurtaran Adam'a yenilen Uga

intikamını almak için dünyaya gelir ve bir zamanlar onu alt eden adamın oğlu Zaldabar'ı

kaçırır. Uga, Zaldabar'ın bir ikiz kardeşi olduğunu bilmemektedir.Dünyayı Kurtaran Adam

da kaçırılan oğlunun ardından uzaya çıkmış, yollara düşmüş, uzayın derinliklerinde

kaybolmuştur. Aradan yıllar geçer, bu arada uzaya giden ilk Türk Gökmen uzayda

kaybolmuştur ve ondan haber alınamamaktadır.

Dünyada kalan ve astronot olarak yetiştirilen Dünyayı Kurtaran Adam'ın diğer oğlu

Kartal (Mehmet Ali Erbil) Gökmen'i bulmak için görevlendirilir ve onu bulmak için uzaya

gider. Gökmen'i arayan Kartal, uzun aramalardan sonra tesadüfen Lunatika adlı gezegende

babası Dünyayı Kurtaran Adam'ı ve Gökmen'i bulur. Gökmen ve arkadaşları bu gezegende

saklanmaktadır. Lunatika denen gezegende hem uzayda kaybolmuş olan Gökmen'i hem de

babası Dünyayı Kurtaran Adam'ı bulan Kartal'ı sıra dışı olaylar ve maceralar beklemektedir.

Kötü ve acımasız bir uzaylı olan Uga tarafından kaçırılan ve kötü bir adam olarak yetiştirilen

Zaldabar ile dünyada kalan ve astronot olarak yetiştirilen ikiz kardeşi Kartal uzayda

karşılaşacaktır.

Daha önce Cüneyt Arkın'ın oynadığı Dünyayı Kurtaran Adam filminin bir anlamda

mizahi geliştirilmiş halidir. Animasyon çalışmalarına, Star Wars serisinin de animasyonlarının

yapıldığı Lucas Film Stüdyoları'nda başlanmıştır. İlk filmdeki dijital görsellerin eksikliğini

gidermek için yapılan kuklalar, yok olma sahneleri gibi bazı unsurlar filmi mizahi bir açıdan

değerlendirmeyi gerektirirken, burada ise mizah içeriğe eklenmiş olup, başarılı bir şekilde

dijital programların kullanıldığı görülmektedir. Filmin görsel efektlerini RedSofa şirketi

yapmıştır. Ekipte bulunan Volkan Öztürk, başlangıçta iki yüz olarak planlanan animasyon

sayısının 1350'ye çıktığını, bu problemin başlıca sebebinin işin tam olarak tanımlanmaması

olduğunu ifade etmiştir.


'Dünyayı Kurtaran Adamın Oğlu' filmi için 22 kişilik animasyon ekibi, altı ay boyunca

çalışmıştır. Ana ekip Türktür; ama sinema animasyonundaki tecrübe eksikliği sebebiyle iki

Fransız'dan da destek alınmıştır. Filmde üç uzay gemisi, bir uzay taksisi olmak üzere dört

hava taşıtı, 2 uzay şehri, 1 saray tasarlanmıştır ( Özden, 2007 ). "Dünyayı Kurtaran Adam'ın

Oğlu" filminde, uzay gemileri, uzay taksileri, uzay şehirleri dışında efekt olarak üretilen

ışınlanmalar, ışın kılıçları, patlamalar, meteorlar gibi çeşitli animasyonlardan oluşan 1550

sahnenin 90’ı bilgisayar ortamında sanal olarak yaratılmış ve1260 sahnesinde efekt ve

compositing kullanılmıştır.

2.4.4. Gora

Yönetmen: Ömer Faruk Sorak, Oyuncular: Cem Yılmaz, Rasim Öztekin, Özkan Uğur,

Cezmi Baskın, Şafak Sezer, Özge Özberk, Ozan Güven, Engin Günaydın. Tür: Komedi, Yapım

Yılı: 2004, Vizyon Tarihi: 12 Kasım 2004.

G.O.R.A., senaryosunu Cem Yılmaz'ın yazdığı, 5 milyon $ bütçeyle yapılıp, 26,2

milyon $ hasılat edilen Türk sinemasının en pahalı yapımlardan biridir. Filmi yaklaşık 4

milyon kişi izlemiştir. Komedi türündeki filmde yine bilimkurgu konusunun kullanıldığı

görülmektedir. Filmin yapımcılığı, Uzan Ailesi'ne ait olan Türk Filmi adlı şirket ve Ömer

Faruk Sorak tarafından üstlenilmiştir. Ancak Uzan Ailesi'nin bankalarına devlet el koyunca,

film de TMSF kontrolüne geçmiştir. Vizyona girişi geciken filmi BKM, Yılmaz aracılığıyla

satın alarak yayımlayabilmiştir. Film müzikleri SagopaKajmer'e aittir. Filmde Anadolu'nun

turistik kentlerinden biri olan Antalya'da tüccarlık yapan Arif uzaylılar tarafından kaçırılarak

G.O.R.A. isimli gezegene götürülür. Bu gezegende prenses Ceku'ya aşık olur. Gezegenin kötü

kalpli komutanı Logar da Ceku'yu sevmektedir. Arif gezegenden kurtulmak ve Ceku'yu da

yanına almak için Logar'la mücadele eder.

Filmde geçen uzay sahneleri, ekipmanlar ve özellikle gezegene çarpacak olan gök cismi

ya da uzay gemisinin uzaydaki hareketi dijital programlar özellikle Maya programı

kullanılarak yapılmıştır. G.O.R.A,12 yıldır sektörde görsel efekt sanatçısı olarak çalışan Merih

Öztaylan'ın ilk sinema deneyimidir. Öztaylan, "2000-2500 katlı bir filmin 900 katına efekt

kullandık ki bu Hollywood standartlarının dahi üstünde" derken sürpriz taleplerin işin

kalitesini etkilediğini ve bu konularda uzmandan destek alacak yönetmenlik anlayışının

henüz Türk sinemasında gelişmediğini ifade etmiştir ( Özden, 2007 ).

2.5. Bulgular


Genel olarak değerlendirildiğinde, örnek filmlerden de görüleceği gibi dijital kültürün

gelişmesi, sinema alanında yönetmenlere ve senaristlere daha fazla konu imkânı sunmuş, bu

sayede içeriğin daha iyi işlenebilmesi mümkün hale gelmiştir. Bunun yanında örneklerden de

görüleceği gibi, dijital teknolojinin gelişmesi ile gerçek üstü içeriklerin gerçeğe yakınlaşması

ve daha özgür bir tasarım alanının gelişmesi sağlanmış olmaktadır. Ayrıca söz konusu film

örneklerimizde de yer aldığı gibi, dijital teknoloji ürünü filmlerde çeşitli konuların ve tür

öğelerinin de sinemamızda kullanıldığı görülmektedir.

Dijital sinemanın beraberinde getirdiği bir takım olumsuzluklarda vardır. Bunların

başında ise geleneksel sinemanın oluşturduğu belli bir kültürün yok olması ve film çekiminin

çok kolay ve ucuz olmasının (geçmişe göre) film piyasasındaki mevcut filmlerin de kalitesini

ciddi oranda düşürmesi gelmektedir. Sinemanın bir sanat dalı olduğunu ve sanatta

özgürlüğün ön planda olduğunu düşünürsek, bu tarz olumsuz gelişmelere rağmen dijital

kültürün sanatsal açıdan ifade olanaklarını geliştirdiği söylenilebilir. Ancak dijital teknolojinin

Türk sinemasında etkin olarak kullanımı henüz istenilen düzeyde değildir ve konu, oyuncu

seçimi, gerçeğe yakınlaşma vb. unsurlarda hala bir takım eksikliklerimiz vardır. Bu da

izlenilen filmlerle seyircinin bütünleşmesini engellemektedir.

Diğer yandan her ne kadar incelenen filmlerde dijital teknoloji başarılı bir şekilde

uygulanmaya çalışılsa da Türk sineması, bu teknolojinin uygulanması ve sinematografik

anlatı açısından çağdaşları olan Batı ülkelerine göre yetersiz düzeydedir. Yeşilçam

sinemasında bile var olan kültürel bağların dijital teknolojiye geçişle birlikte etkisinin

kalmadığı, zaman zaman kimlik ve özgünlükten uzak çağdaş Batı ülkelerinin sentezlerine

özenildiği görülmektedir.

SONUÇ

Sonuç itibariyle dijital kültür, yaşamın her alanını olduğu gibi sinemayı da derinden

etkilemekte ve bu etkileşimde sinemada birtakım değişiklikler baş göstermektedir. Bu

değişimlerin başında ekipman, seyirciye ulaşma ve içerik gelmektedir. Bunların değişimi

oldukça hızlı bir süreci izlerken, yakın gelecekte de bu alanda pek çok paradigmanın

değişeceği açıktır.

Ekipman açısından değişimlerin başında malzemeye kolay ulaşma ve yeni teknik

unsurların geliştirilmesi gelmektedir. Günümüzde çok ciddi bir ekibin yapabileceği işleri basit

bir el kamerası gerçekleştirebilmektedir. Nitekim günümüzde sadece bir el kamerası ile


çekilmiş ve sinemalarda gösterime sunulan filmlerin örnekleri vardır. Bunun dışında senaryo

için gerekli malzeme konusunda senariste büyük kolaylıklar sağlanırken, figüranların

kıyafetleri, teçhizatları, farklı açılardan çekim yapabilen yüksek çözünürlüklü kameralar gibi

pek çok ekipman sayesinde film çekimi oldukça kolaylaşmış durumdadır. Yine araştırmada

da değinilen dijital programlar sayesinde, tamamı ya da bazı özellikleri sanal olan

karakterlerin kullanımı mümkün hale gelmiştir. Dijital kültürün sinema açısından getirdiği

diğer bir yenilik, seyirciye ulaşmadaki kolaylığıdır. Yeni teknoloji sayesinde internet

üzerinden film kiralayabilmek mümkün hale gelmiş olup, hiç sinema salonu olmayan bir

yerde dahi sinema filmleri internet üzerinden izlenebilmekte, ya da salonların sınırlı

kapasitelerinin kat ve kat üzerine çıkılabilmektedir.

İçerik açısından da dijital devrimin sinema üzerinde büyük etkileri olmuştur.

Günümüzde bir yandan eskiye dönüşün başladığı klasik anlatılı filmler çekilirken bir yandan

da yeni içerikler geliştirilmektedir. Bu doğrultuda dijital teknolojinin sinemamızda konu ve

tür seçimini etkilediği söylenebilir. Nitekim incelenen Dabbe, Semum, Dünyayı Kurtaran

Adamın Oğlu, Gora filmlerini içerdiği bazı konu ve tür unsurları açısından

değerlendirdiğimizde dijital teknoloji öncesi sinemamızda korku, bilimkurgu gibi unsurlara

çok sınırlı sayıda rastlandığını –Drakula İstanbul’da ( 1953 ), Ölüler Konuşamaz ki ( 1970 ),

Şeytan (1974 ), Uçan Daireler İstanbul’da (1955), Gökler Kraliçesi (1970), Turist Ömer Uzay

Yolunda ( 1973 ), Dünyayı Kurtaran Adam ( 1982 )- söylemek yanlış olmayacaktır.

Dijital teknolojiyle birlikte izleyiciye geniş bir içerik ve tür yelpazesi sunma imkânını elde

eden yönetmenler, halkın beğenisi ve eğilimini de göz önünde bulundurup farklı konular ve

tür öğelerini birlikte sunmayı tercih etmişlerdir. Örneğin Cüneyt Arkın’ın oynadığı

Malkoçoğlu filmlerindeki aksiyon türü, dijital teknolojinin kullanıldığı Dünyayı Kurtaran

Adam’ın Oğlu filminde bilim kurgu, komedi öğelerini de içerecek şekilde çeşitlendirilmiş,

izleyicinin bu geniş yelpazeyle etki altında bırakılması amaçlanmıştır. Bu gelişmeler göz

önünde bulundurulup son dönemde yapılan Nekrüt ( 2008 ), Arog (2008), Süper Türk ( 2011),

Allah’ın Sadık Kulu ( 2011 ), Kayıp Armağan ( 2010 ), Suluboya (2009), Zeytinin Hayali ( 2009),

Çevrebey ( 2008), Cehennem ( 2010 ), Dabbe 2 ( 2009), Musallat 2 (2011), Üç Harfliler: Marid (

2010 ) gibi filmler incelendiğinde farklı olarak kullanılan bilimkurgu ve fantastik türüne ait

öğelerle dijital teknolojinin Türk sinemasında konu seçimini etkilemekle birlikte komedi,

korku, animasyon türlerinin de yükselmesine hizmet ettiği söylenebilir.Bu da dijital

teknolojinin kendi doğasından ve seyircinin eğiliminden ileri gelmektedir. Nitekim dijital


teknolojinin gelişiyle, komedi, korku ve animasyon türleri içerik ve biçim olarak beslenip

zenginleşirken, izleyici de filmle daha fazla bütünleşebilmektedir. Oysa,örneğin sinemamızın

farklı türlerinde –dram, belgesel gibi-kullanılacak bir dijital efekt,bu türler için uygun

olmadığından istenilen etkileri yaratamayacağı gibi olumsuz sonuçlara da yol açabilecektir.

Sinemamızda bugüne kadar izlenen süreç, seyircinin anlatılanı irdelemesine, sinema

salonunda bilinçlenmiş ve değişim isteyen bir şekilde ayrılmasına hizmet etmediğinden

seyirci hep belli kalıplar halinde düşünmeye zorlanmıştır. Aynı öykü ve teknolojilerle kısır bir

döngü içinde yer alan seyirci, dijital teknolojinin Türk sinemasına gelmesiyle birlikte farklı

sinema içerikleri ve teknolojileriyle tanışmış, ancak sinemasında kendi kültürünü bulma ve

gerçekliğe yakınlaştıracak özdeşleşme hissinin artması boyutunda beklediği verimliliğe henüz

erişememiştir. Dolayısıyla Türk sinemasında dijital teknolojinin sinema dilini

geliştirecekdüzeye gelmesi şu an için yakın bir tarih gibi gözükmemektedir. Çünkü filmin

hangi teknoloji ve hangi ekipman ile çekildiği kadar içeriği, özgünlüğü ve filmde teknolojinin

nasıl kullanıldığı da önemlidir.

Seyirci bilinçlendikçe ve daha profosyonel dijital sinema olanaklarını farklı ülke

sinemalarında gördükçe Türk sinemasındaki benzer örnekleri bir süre sonra takip

etmeyebilecektir. Dolayısıyla gerek uygun konu, oyuncu ve uzman ekip seçimi, gerek dijital

teknolojinin yerinde ve izleyiciyi etkileyici şekilde kullanımı üzerine Türk sinemasında ciddi

atılımlar yapılmalı, dijital teknolojideki gelişmelerin gerisinde kalınmamalıdır. Ayrıca bu

konuda yapılması gereken kuramsal ve uygulamalı çalışmalarda devlet desteğinin ve mali

yardımların da esirgenmemesi gerekmektedir.

KAYNAKÇA

About Digital Cinema (2011). “Cheyenne Theater.com / Digital” Erişim: 18..05.2012.

Alemdar Korkmaz ve İrfan Erdoğan ( 1990 ). İletişim ve Toplum. Ankara: Bilgi Yayınevi.

Bell, D. (1973). The Coming of Post-Industrial Society, Basic Books, New York.

Binark, M. ve B. Kılıçbay (2002). İnternet, Toplum, Kültür. Ankara: Epos Yayınları.

Canikligil, İ. (2007). Dijital Video ile Sinema. İstanbul: Pusula Yayınları.

Çalışkan, Sabahattin (2006). “Sanal Karakterlerin Sinemada Gelişim Süreci”, Selçuk Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 4(3) : 159-165.

Çaplı, B. (2002). Medya ve Etik. İstanbul: İmge Kitabevi.


Çelik, Ahmet (1998).“Bilgi Toplumu Üzerine Notlar”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi15(1): 53-59.

Dominick, Joseph R. ( 2007 ), The Dynamics of Mass Communications. NY: McGrew-Hill.

Dura, C. (1998), Bilgi Toplumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, No: 1244, Ankara: Bil Ofset Matbaası.

Durmaz, Ahmet (1999),“Dijital Televizyonun Teknik Temelleri”. Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık ve Bilimsel Araştırma çalışmaları Vakfı Yayın No: 148, Eskişehir.

Erdoğan, İrfan ve Korkmaz Alemdar ( 2002 ). Öteki Kuram. Ankara: Erk Yayınları.

Erkan, Hüsnü (1998). Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme. Türkiye İş Bankası Yayınları.

Erkılıç, Hakan (2012),“Türkiye'de Sinema Salonlarının Dijital Dönüşümü”,2(2) http://www.tojdac.org/tojdac/HOME_files/tojdac_v02i213.pdf, ( Erişim Tarihi: 20.05. 2012 )

Geray, Haluk ( 2003), İletişim ve Teknoloji. Ankara: Ütopya Yayınları.

Karabağ, C. (2011). "Dijital Sinema 2. Bölüm", Broadcasterinfo, 87:117-118.

Mutlu, Erol ( 1998 ), İletişim Sözlüğü. Ankara: Ark Yayıncılık.

Ormanlı, Okan ( 2012), “Dijitalleşme ve Türk Sineması”, 2(2), http://www.tojdac.org/tojdac/HOME_files/tojdac_v02i205.pdf, ( Erişim Tarihi: 18.05.2012 ).

Önür, Nimet ( 2002), İletişim ve Toplum. Ankara: Alp Yayınevi.

Özden, Tuba (2007) “Türk Sinemasına Animasyon Ruhu”, http://www.aksiyon .com.tr/aksiyon/haber-19237-34-turk-sinemasina-animasyon-ruhu.html, ( Erişim Tarihi: 19.05.2012 ).

Rigel, NurdoğanErkebay ( 1991 ), Elektronik Rönesans. İstanbul: Der Yayınları.

Şişman, Başak ( 2012 ) “Sayısal Kültür, Toplum ve Medya”, Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 3: 89-101.

Tekin, Mahmut ve Ercan Çiçek ( 2006), “Bilgi Çağında Bilgi Toplumu Ve Bilgi Ekonomisi”, http://bilgitoplumu.blogspot.com,( ErişimTarihi: 15.05.2012 ).

Tekinalp, Şermin ve Ruhdan Uzun (2004), İletişim Araştırmaları ve Kuramları. İstanbul: Derin Yayınları.

Toplu, Mehmet (2008), "Yeni iletişim teknolojilerinin gelişimi ve medyanın dönüşümü", http://bgc.org.tr/seminer/iletisim-teknolojilerinin-gelisimi.html, ( Erişim Tarihi: 17.05.2012 ).

Törenli, N. (2004). Enformasyon Toplumu ve Küreselleşme Sürecinde Türkiye, Ankara, Bilim ve Sanat kitabevi http://www.intersinema.com/semum-filmi/

http://www.intersinema.com/dabbe-filmi


Egemen TOKATLIOĞLU* 11 Eylül Sonrası Sinema Cinema After September 11

Özet Amerika tarihine baktığımızda, ülkenin türlü felaketlere maruz kaldığına ve bunlarla başa çıkmak adına ne denli zorlu mücadeleler vermiş olduğuna tanıklık etmekteyiz. Takvimler 11 Eylül 2001’i gösterdiğinde Amerika, ülke olarak bu büyük felaketlerden birini daha yaşamış ve toplumsal, psikolojik bir çöküş sürecine girmiştir. Bu travmatik durum Amerika’nın dünya üzerinde lider konumunda bulunduğu ticari bir sektör olarak sinemada da yer bulmuştur. Felaket filmleri kapsamında gişe başarısı bol filmler yapan Hollywood, bu felaket süreci ve sonrasına dair Amerikan halkının duygu ve düşüncelerini yansıtmaya çalışmış, bazı kesimlerce eleştiriye maruz kalmış, bazı kesimlerce felaket psikolojisini yansıtma adına yerinde ve başarılı bulunmuştur. Bu sıkıntılı süreçte çekilen filmler akıllarda soru işaretleri uyandırmış, birer araştırma konusu halini almıştır. Felaket sineması adı verilen bu türün insanlık adına ne söylediği, ne vermeye çalıştığı daha iyi anlaşılarak travma geçiren insanın doğasına daha geniş bir perspektiften bakılması sinema ve tür adına önemli bir hale gelmektedir.

Anahtar kelimeler : 11 Eylül, felaket sineması, Hollywood

Cinema After September 11

Abstract

When we look at American history, we see that it has been exposed to a variety of disasters and it has had to cope with many difficult conditions. On 11 September 2001, America, lived a one of the big disasters and the country entered to a period of social and psychological breakdown. This traumatic condition found a place even in the cinema which America has a place in as a leader. Hollywood, the cinema industry which makes films do well at the box office among the films about disasters, tried to reflect American people's feelings and opinions about this disaster period. It was critisized by some people but it was found succesful by some for reflecting people's psychology about disasters.. The films made in these lean times put a question mark in the minds, and they have been a research subject. It has become important to know for cinema to know what this genre called disaster cinema says in the name of human kindness, what it tries to give and to look to people' s nature who has experinced trauma.

Keywords: September 11, disaster cinema, Hollywood

* Egemen TOKATLIOĞLU, KOÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Radyo, Televizyon ve Sinema Anabilim dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, 115254003 [email protected]


GİRİŞ

11 Eylül 2001 tarihinde teröristler tarafından kaçırılan dört Amerikan yolcu uçağından üçü Washington’daki Pentagon binasına ağır hasar verirken New York’taki ünlü Dünya Ticaret Merkezi İkiz Kulelerinin de yıkılmasına neden oldu. Kaçırılan diğer yolcu uçağı ise hedefine ulaşamadı. Saldırıların sonucunda yedi bine yakın insan hayatını kaybetti. Bu saldırı dünya tarihinde pek benzeri olmayan bir olaydır. Çünkü Amerika Birleşik Devletleri 1812 Savaşı’ndan beri ilk kez kendi topraklarında saldırıya uğruyor, tehdit ediliyordu.

Olayların ardından tüm dünya medyası, terör saldırısının sonuçlarını gözler önüne serdi. İkiz Kulelerin yıkılış sahnesini, ABD kanallarından defalarca naklen yayın veren televizyonlar bir yandan da yıkılan binaların hemen önünde terör uzmanlarının yorumlarını yayınladılar. Televizyon kanalları bilgi akışında diğer iletişim araçlarının tartışılmaz lideriydi. Sabah saatlerinde ekranlarının başındaki milyonlar saldırıları canlı yayından izledi. 11 Eylül sabahı kendini bir anda New York’ta ve Washington’da yaşanan gelişmelerin ortasında buldu. ABC, CNN, CBS, NBC, FOX gibi ulusal yayın yapan kanallar arasında yapılan bir yolculuk izleyicileri olayların meydana geldiği bölgelere taşımaya yetti. Pek çok komplo teorisi üretildi. Pentagon, Dünya Ticaret Merkezi İkiz Kuleleri ve düşürüldüğü iddia edilen diğer uçağın büyük olasılıkla çarpmayı hedeflediği yer, herkes tarafından bir sembol olarak görülen Beyaz Saray olabileceğini ileri sürdü. Hedef neresi olursa olsun asıl amaçlanan Amerika Birleşik Devletleri’nin yara almasıydı ve bunda da başarılı olundu. Bu saldırının muhtemel failleri bambaşka bir kategori içindeydiler. Dünya basınından pek çok yazara ve gazeteciye göre ABD’nin yürüttüğü bölgesel politikalara öfkelenen kişiler tarafından destekleniyorlardı.

Bu terör olayından bir iki gün sonra eylemi Usame Bin Ladin’in gerçekleştirdiği haberlerinin yayılması üzerine, Arap ve Müslüman asılı Amerikan vatandaşlarına tepkiler başladı. CNN ekranlarında ortalığı karıştıran Filistin görüntüleri parmakla bu vatandaşları işaret eder nitelikteydi. Bu görüntüler Amerika’da, Müslüman düşmanlığını körüklemeye yetti. yetti Yüzlerce Müslüman Arap dükkan sahibi, öğrenci ve sıradan vatandaş hakarete uğrarken, bunların hemen öldürülmelerini talep eden afiş ve grafitiler de dört bir yanı sardı. Uzun bir provokasyon sürecinde kalan Arap asıllı Amerikan vatandaşları büyük zorluklar çektiler. ‘’Süper Güç’’ ilk defa böylesine büyük bir yara alıyordu ve bunun altında da kalmayacağının sinyallerini veriyordu.

Amerika’nın şüphesiz en büyük ticari sektörlerinden biri olan sinema sektöründe de bu olayın yansıması hızlı oldu. Hollywood yaşanan bu travmayı ekranlara taşımakta gecikmedi. 11 Eylül travmasını içeren pek çok film dünya ile buluşmuş ve farklı kesimlerden farklı tepkiler almıştır. 11 Eylül olayları bir sinema türü olan ‘’felaket’’ ve ‘’terör’’ sinemasına da yeni bir boyut kazandırarak farklı bir akım başlatmıştır. Özellikle Amerikalı yönetmenlerin başını çektiği bu akımda terörizm-masum halk, iyilik-kötülük, siz-biz gibi yıllardır filmlerde doğrudan ya da alt metinlerce gönderilen mesajlar artık daha farklı, belki daha net şekilde sunulmaktadır.

Bu çalışmanın amacı 11 Eylül saldırılarıyla sarsılan Amerika’nın bu travmaya odaklı yaptığı veya travmaya atıflarda bulunduğu filmlerden Uçuş 93 (United 93, 2006), Hayatı Yakala (Reign Over Me, 2007), Benim Adım Khan (My Name is Khan, 2010), Beni Unutma (Remember Me,

11 Eylül Sonrası Sinema • 99

2010), Çok Gürültülü ve Çok Yakın (Extrenely Loud And Incredibly Close, 2011) ile travmayı ele alan kitap, makale ve çalışmalarla destekleyerek, Amerikan sinemasının olaya bakışını ve anlatısını çözümlemektir. Bu filmlerin seçilme amacı, her filmde anlatılan, farklı karakterlerin farklı bakış açılarından olayın ele alındığı düşünülmüş, ele alınan beş filmde farklı sosyal statüdeki insanların gözünden olay aktarılmıştır. Bu çalışmaya da yardımcı olmuş yazılan pek çok makale, çalışma ve çekilen filmler bu olayın mağduru insanların psikolojisini aktarmaya çalışmış, büyük bir enkazdan geriye kalanları dünya ile paylaşmayı amaçlamıştır. Bu konuyu ele alan pek çok film olmasına rağmen özellikle farklı bakış açılarına sahip olduğuna inanılan bu filmlerin duygusal öğelerinin nerelerden beslendiğini ve farklı sosyal sınıflarca nasıl algılandığını gözler önüne sermek amaçlandı.

1. Yöntem

Çalışma, beş ayrı filmin incelenmesi ve akademik, bilimsel görüş ve kitaplar ile desteklenerek filmler üzerinden metin çözümleme tekniği ile okunmaya çalışılacaktır. Filmdeki karakterlerin travmaları, ruhsal çöküntüleri, yaşadıkları bu ağır olayın üzerlerindeki etkileri gözlemlenerek farklı sosyal statüdeki karakterlerin olaya verdikleri tepkiler değerlendirilip ortak bir söyleme ulaşılmaya çalışılacaktır. Bu söylem Amerikan halkının da içinde bulunduğu ağır travmanın bir aynası olduğu varsayılarak halkın saldırı sonrası değişen hayatları ortaya konacaktır.

Filmlerde aktarılmaya çalışılan sorunsal bireyden tüme varım şekliyle irdelenecek, bireyin dünyası ile sosyal çevrenin tepkileri karşılaştırılıp ‘’ne oldu?’’, ‘’neden oldu?’’ ve ‘’şimdi ne olacak?’’ sorularının filmlerdeki karşılığı araştırılacaktır.

2. 11 Eylül ve Sinemaya Yansımaları

Hafıza ve travma1 üzerine çalışan Ron Eyerman, milli kimlikler gibi kolektif kimliklerin oluşumunu açıklarken, bu kimliklerin toplu hafızayla ne kadar yakından bağlantılı olduğunu belirterek, ortaya çıkacak olan kimliğin, mutlaka bir zafer öyküsü üzerine değil, bazen de kayıp ve trajedi üzerine kurulduğundan bahseder. (Eyerman, 2004: 161) Bir travma bağlantısı kurarak yaklaşıldığında, Amerikan öznesinin bu dönemlerdeki kuruluşlarında bir benzerlik gözlemlenebilmektedir. Wheeler Winston Dixon, ortaya çıkan dönüşümün travmadan kaynaklanan bir kenetlenme olacağını, değer değişimlerinin Amerikalılık kimliğini doğal olarak yeniden kurgulayacağını savunan bir görüş bildirmektedir (Dixon, 2004: 115-118)

Savaş, kolonyalizm ve kölelik, travmanın siyasi bir perspektifle işlendiği eserlerde sıkça karşılaşılan temalardır. Özellikle Vietnam Savaşı sonrası, savaş suçları, savaş travması, yetimlik, sürgün, işsizlik gibi travmatik konular, siyasal bir bakış açısıyla sinemada işlenmiştir.

1 Deprem, sel gibi doğal afetler, savaşlar, cinsel ya da fiziksel saldırıya uğranma, işkence, cinsel taciz, çocuklukta yaşanan istismar, trafik kazaları, iş kazaları gibi zorlayıcı ve kişinin başa çıkma yeteneğini aşan olaylar ruhsal açıdan travmatik olaylardır.


Doğal veya insan kaynaklı felaketlere alışık toplumlar, Amerika’nın bu saldırıyı olduğundan daha büyük hale getirdiğini düşünürken patriotizmin2 kalesi Hollywood, felaketi kazanca dönüştürdü. Gerçi o malum tarih, sadece sinemayı değil, sanatın her alanını etkiledi. Barışın anahtarı olduğuna inandığımız sanat, terörizmden beslendi ve ortaya bir 9/11 sanatı çıktı.

3. Travma ve Sinema

11 Eylül saldırısının A.B.D. halkında bulduğu ilk karşılık şaşkınlıktır. Bireylerin ya da toplumların can güvenliklerini tehlikeye atan savaş ya da terörizm gibi travmatik durumlarda, önce şok, sonra travmatik sendromlarla karşılık veren mağdurun normal şartlar altında sorgulamadan uyguladığı, temel birtakım prensipleri kuşkuyla karşılamaya başlaması ortaya çıkan bir başka olgudur (Janoff-Bulman, 1998: 100) Pek çok filmde bu şaşkınlık acı ile harmanlansa da siyasi güçlerin oynadığı oyunları kendi zihninde bir yere oturtamayan bu tip ‘’derin’’ olayların varlığından bile bir haber olan masum vatandaşta şok etkisi, şaşkınlık ile betimlenen bir acı hakim olmuştur. Çok Gürültülü ve Çok Yakın (Extrenely Loud And Incredibly Close, 2011) filminde 9 yaşındaki Oskar’ın çevresinde olup bitenlerden ne kadar uzak olduğunu ve bu olup bitenlerin aslında dünyasnın bir parçası olmadığının, tek derdinin günlük ödevleri ve çok sevdiği babası ile bilim hakkında konuşmak, parka gitmek olduğunu pek tabi anlayabiliriz. Sonuçta bu travmatik yıkım babasının iş yeri binasının yıkılması ve ölmesi haberiyle başlayacak, 11 Eylül onun için dünyadaki derin anlam yüklenmelerine karşın sadece babasının öldüğü gün olarak hafızasında yer edecektir. Bu bağlamda insanın duygusal yaklaşımı toplumsal değişimler ve yıkımlardan ziyade öncelikle aile ve arkadaş kavramlarıyla başlamakta sonra daha evrensel boyutta olayı idrak etmeye yoluna gitmektedir. Olayın sosyolojik boyutuna bakarsak filmin gösteriminden sonra yönetmen Stephen Daldry’nin Amerika’da yaşanan acı ile Ortadoğu’da yaşanan acıları bir tutarak ‘’bizde de çocuklar yetim kaldı’’ mesajı verdiği üzerine bir takım görüşler oluştu. Filme dikkatli baktığımızda 11 Eylül olaylarını duygusal bir fon olarak kullanıp hikâyeyi öne çıkarmak yerine sık sık kuleleri, o kulelerden atlayarak intihar edenleri, saldırı anını referans göstererek ajitasyonu kullanıyor yönetmen. “Tanrı Amerika’yı korusun!” (“Good less America”) yazılı kâğıda eşlik eden mumların yanında poz veren minik Oskar, ABD’de kitlelere tercüman olsa da dünyanın kalanını “öteki”leştiriyor. Babasını kaybeden Amerikalı çocuğun trajedisi içimizi burksa da babasız kalan Ortadoğu’nun çocuklarının atlanmasına tahammül etmemiz bekleniyor.

Yine 2010 yapımı Beni Unutma (Remember Me, 2010) filminde de tıpkı Çok Gürültülü ve Çok Yakın’da olduğu gibi Dünya Ticaret Merkezi’nde çalışan bir baba figürü (Pierce Brosnan), oğlu Tyler’ın (Robert Pattinson) babasının iş yerine gitmesi, babanın o anda dışarıda olması ile bu sefer kişiler yer değiştirmiş ve ölen oğul olmuştur. Bizler yine bir aile travması ile karşı karşıyayızdır. Tyler karakterine baktığımızda, erkek kardeşi intahar etmiş, aile ilişkileri çökmüş asi bir genç olarak karşımıza çıkarken yine benzer bir trajedi yaşamış, 11 yaşında annesi gözleri önünde öldürülmüş Ally’nin (Emilie de Ravin) yakınlaşmasını izleriz. İki karakterin de hayatlarında belirli bir yıkım olduğunu ve bu trajik durumun, ilgisiz ve kopuk

2 Latinca patriadan gelir. Kişinin ülkesini çok sevmesi anlamını taşır. Vatanseverlik.


bir aile düzeniyle desteklendiğini görmekteyiz. Soununda olayın akışı bizleri 11 Eylül’e götürecektir ve biz bundan habersiz bir romantik/dram izlediğimizi düşünürüz. Yönetmen Allen Coulter seyircileri son dakikada, zaten hayatları alt üst olmuş karakterlerin üzerine bir de 11 Eylül yıkımı yükleyerek şoke eder.

Post-travmatik dönem filmleri, Hollywood tarihinden başka hiçbir dönemde görülmeyen bir özellik taşırlar; uzlaşı ve çözüm getirecek olan güvenceyi seyirciye sunmazlar. Hatta sundukları şey daha çok, insanı bilinçli bir aktör yapan, seçim yapma hakkının anlamsızlığı ve etkisizliğidir. Gördüğümüz bu filmlerde trajik son zaten önceden hazırlanmıştır. Karakterler hayatlarında her gün bir yıkım yaşıyormuşcasına, geçmişin acılarından nasibini almışlardır. 11 Eylül olmasa bile, hayatlarında kaybettikleri insanlar vardır ve 11 eylül sürecinde acılarına sadece yenileri eklenmiştir. Bizler yıkık dökük ‘’Amerikan Rüyası’’nı izlerken bir anda tüm dünyayı etkileyen bir olayın meydana gelmesiyle empati kurmaya başlarız. Zaten amaçta budur. Filmden çıkıp gerçek olmak. Hikayeyi yaşatıyormuşçasına gerçek bir travmanın etkisiyle desteklemek. Bu bağlamda Hollywood sineması bu gücünü en etkili şekilde sonuna kadar kullanmaktadır diyebiliriz.

Hayatı Yakala (Reign Over Me, 2007), Mike Binder yönetmenliğinde yine travmatik bir süreçte Amerikalıların yaşadığı acıya farklı bir perspektiften bakmakta. Bu sefer kahramanımız Charlie Fineman adında 11 eylül saldırılarında eşini ve üç çocuğunu kaybetmiş bir adamdır. Film, çaresiz yalnız ve ‘’kayıp’’ olan Charlie’nin, eski okul arkadaşı Alan Johnson’ın (Don Cheadle) yanına gitmesiyle hayata yeniden tutunmak için bir neden araması ekseninde gelişiyor. Burada dikkatimizi çeken ilk unsur Charlie rolünün Amerika’nın ünlü komedyenlerinden Adam Sandler tarafından canlandırılması. Daha önce hep komedi filmlerinden tanıdığımız böyle bir dram için ilk bakışta soru işaretleriyle yaklaştığımız aktör çok iyi bir performans sergileyerek hem dramda da ne denli başarılı olabileceğini göstermiş hem de 11 Eylül’de yakınını kaybetmiş ‘’kayıp’’ insanlara bir ayna tutmuştur.

Travmayla ilgili genel sorun, tecrübe edilen olay sonrasında, birey ya da kitlenin hayata yeniden nasıl adapte olacağı problemidir. Travma bu bakış açısıyla, başa çıkılması gereken, atlatılması gereken bir durum olarak görülür. Travmatik stres, organizmada “kaç ya da savaş” alarmını veren stres hormonlarını salgılatır, kandaki stres hormonları artarken, kan basıncı ve nabız da yükselerek savunma pozisyonuna geçer (Ceci, 2003: 465).

Karan Johar yönetmenliğindeki Benim Adım Khan, (My Name is Khan, 2010) ise diğer filmlere göre çok daha değişik bir hikaye sunmakta. Sebebi ise kahramanımızın bu sefer bir Müslüman. Asperger sendromlu3 Khan’ın hikayesi yürek burkan ve 11 Eylül’e farklı açılardan baktıran bir yapım. Bu bağlamda 11 Eylül ile ilgili filmler serisinde kesinlikle çok ayrı bir yerde diyebiliriz.

Bir Hindu olan Khan, çok sevdiği annesi hayata gözlerini kapatınca Amerika’daki kardeşinin yanına gider. Khan’ın asperger sendromlu olduğunu ilk farkeden kardeşinin karısı

3 Asperger sendromu ya da Asperger bozukluğu, sosyal etkileşimde zorluklar ve sınırlı, stereotipik ilgi ve etkinliklerle tanımlanan otistik spektrum bozukluklarından biridir


olur. Khan sarı renkten ve de gürültüden aşırı derecede korkmakta, sosyal hayatı da bu nedenlerden dolayı sekteye uğramaktadır. Kardeşi ona hayatını kazanabileceği bir iş verir ve bu iş sayesinde Khan canından çok sevdiği Mandira ile tanışmış olur. Evlenmek için peşinde koşturduğu bu hindu kadınla geçen saatleri ona şiir gibi gelir. Ancak mutlu dakikalar sayılıdır. Hayat her zaman güzel yüzünü göstermeyecektir Khan’a. Hiç olmadık bir anda hayatları İkiz kulelerin izinden un ufak olacaktır.

Buradaki öykü, anlatımı asperger sendromlu Khan üzerinden aktarmakta ve ‘’my name is Khan, i’m not a terrorist’’ söylemiyle belki de Müslümanların sesi olmaktadır. Her Müslüman ya da her arap terörist değildir. Verdiği bu mesajı böylesine güzel ve dokunaklı bir dram filmine yükleyerek yönetmen Karan Johar’ın farklı ve başarılı bir iş gerçekleştirdiği ortadadır.

4. Medeniyetler Çatışması : İslamofobi

Sinemalarda gösterime girmiş bir diğer film, Paul Greengrass yönetmenliğindeki, Uçuş 93 (United 93, 2006), belki de Amerikan’ın İslam’ı ve arapları direkt olarak hedef gösterdiği ilk filmdir. Keza filmde teröristlerin namaz kıldığını veya Kur’an okuduklarını görürüz. Amerika’da başlayan İslam ve Arap düşmanlığını belki de körükleyen yapıda bir film olması sebebiyle, ‘’islamofobi’’ olgusunun da bir nevi dile getirilişi denebilir. Amerika’nın ‘’İslamcı Terör’’ olgusuna değinip, tabir yerindeyse ‘’kötü adamları’’ meydana çıkartmasını kutlar şekilde karakterleri fişlemesi, insanların o çaresiz bekleyişleri, aslında bir medeniyetler çatışmasını da işaret etmektedir. ‘’Biz’’ ve ‘’öteki’’ kavramları açığa çıkmaktadır.

‘’Medeniyetler Savaşı” tezi yeni değil. Avrupa’nın feodal kralları, İpek ve Baharat yolları üzerinde söz sahibi olmak için “Haçlı Seferleri”ni düzenlediklerinde, “Kutsal toprakları Müslüman kâfirlerden kurtarmak” adına yola çıkmışlardı ve birçok tarihçi, bu savaşları “dinler, medeniyetler, kültürler arasında bir savaş” olarak yorumlamaya koyulmuştu.

Halbuki Haçlı Seferlerine daha yakın bir bakış, gerek çatışmaların, gerekse dayanışmaların, kültürel fay hatlarından çok, ekonomik ve siyasi çıkarlar doğrultusunda oluştuğunu göstermektedir. Emre Kongar, “Tarihimizle Yüzleşmek” adlı kitabında Haçlı seferlerinden şöyle bahsetmektedir:

“Din ve mezhep kavgalarına bağlı eylemler, savaşlar, mücadeleler, kimi zaman amaçlarının tam tersine sonuçlar vermiştir. Müslümanlar, kendi aralarındaki mezhep kavgalarıyla Hıristiyanların ekmeğine yağ sürmüşler, Hıristiyanlar ise yine kendi mezhep kavgalarından dolayı, Müslümanların gelişmesine yardımcı olmuşlardır. Bu durumun en canlı örneği, Haçlı Seferleridir “ (Kongar, 2006)

ABD’nin hedef gösterdiği düşman, İslam dünyasıyla sabitlenince, ABD’nin 11 Eylül saldırılarını kullanarak bazı İslam ülkelerine müdahale etmesi meşru bir zemine oturtulmuştur. ABD’nin dünyayı kendi çıkarları doğrultusunda yeniden düzenleme operasyonuna bir araç olarak kullandığı 11 Eylül saldırıları, O’na aradığı meşruiyet zeminini fazlasıyla vermiştir.


Filme dönecek olursak; genelde bir filmin sonunu bilmek, o filmin izlenilirliğini oldukça düşürür. Ama Uçuş 93'ün bir film için handikap olabilecek bu duruma düşmediğini belirtmek gerek. Çünkü bu filmde önemli olan 'son' değil; tam tersine, 'baş' ile 'son' arasında kalan o anların fotoğrafı, asıl önemli olan. Yönetmen Paul Greengrass fotografik anlamda çok iyi kareler yakalıyor. Çaresiz insanların ölümü bekleyişi tabanında bir dram verilse de film hiçbir alt sorunsalı gözler önüne sermiyor. Her ne kadar direkt olarak Müslümanları hedef alıyor dediysek de yalnızca olayın ‘’gerçekçi’’ bir kurgusunu veriyor. Yönetmenin bu filmde yapmak istediğinin olaylara politik ya da toplumsal anlamda bir yorum katmaktan ziyade, sadece o uçakta olanları tespit etme ve bunu sunma olduğu hissediliyor.

SONUÇ

Hollywood sineması, aralarında bir fikir birliği varmışçasına tek sesli, aile, evlilik ve ahlak temalı, karşı karşıya olunan travmayı görmezden gelen filmler üretmiştir. Bu durum, ilerleyen yıllarda, özellikle 11 Eylül 2001 New York saldırısı sonrasında, A.B.D. halkının II. Dünya Savaşı’nın geç kalmış travmasına henüz yeni maruz kaldığı fikrine kaynaklık edecektir.

Travmatik tecrübeye bir anlatı sağlamak ve olaylara bir başlangıç ve son, kahramanlar ve kötüler, neden ve sonuçlar sağlamak gibi bir işlev de görmüş olan Hollywood sineması, ABD toplumuna, travmanın tarihsel bir düzleme yerleştirilebilmesi ve “atlatılabilmesi” için bir yardım eli de uzatmıştır. 11 Eylül ve sonuçları süresince ele alınan beş film de, kendi özel dilleri içinde, ABD toplumunun 11 Eylül tecrübesine tanıklık etmektedir.

Hollywood örneklerinde farklı açılardan temsil bulmuş bu travmatik ruh halinin, ABD toplumunun 11 Eylül’den bu yana verdiği tepkilerle, yaptığı seçimlerle ve seslendirdiği kaygı ve korkularla uyum içinde bir post-travmatik hale işaret ettiği, bu çalışmanın ulaşmak istediği bağlantı noktasıdır. Büyük trajedilerin açtığı yaralar, seneler ve bazen nesiller boyunca kanamaya devam ederek, ait oldukları toplumlarından ortaya çıkardığı kültürel ürünlerde kendilerini gösterir ve yaranın varlığına işaret ederler.

11 Eylül ile birlikte sinemada yeni bir dönemin başladığı ve post-travmatik ögelerin daha ince işlenerek seyirciye sunulduğu aşikar. Travma sonrası bireysel ve toplumsal ruh halinin ne denli değiştiği gözler önüne ‘’gerçekçi’’ bir şekilde serilerek yeni bir akımın başlatıldığı yadsınamaz.

Sonuç olarak, bu çalışmada, travma teorisinin, ABD toplumu gibi, son yüzyılın en büyük travmatik olaylarının pek çoğuna ev sahipliği yapmış bir toplumun, bu olaylar karşısında (ve etkisinde) gösterdiği tepkileri ve yaşadığı dönüşümleri ortaya çıkarmakta sinemanın başarılı bir araç olduğudur. Bu başarılı araç yeni bir sinema dönemi olan ‘’11 Eylül Sonrası Sinema’’ için de görevini layıkıyla yapmaktadır. Meydana gelen post-travmatik sonuçlardan geriye giderek, toplumun travmatik kırılmalarını, bu kırılmaların, her toplumun kolektif eğilimlerinde, hem de Hollywood sinemasında birbirleriyle uyum gösteren bir karşılık bulduğu açıktır.


KAYNAKÇA

Byars, J. (1991). All That Hollywood Allows : Re-reading Gender in 1950's Melodrama. London: Routledge. Sayfa:132

Ceci, S. (2003). Review: Can One Forget to Remember?. Science, Vol:301, No:5632

Chomsy, N. (2002). 11 Eylül , Om Yayınevi, İstanbul

Dixon, W. (2004). Teaching film after 9/11. Cinema Journal, Cilt:43, No:2

Eyerman, R. (2004).The Past in the Present: Culture and Transmission of Memory Sayfa:159-169

Gökdağ, R. (2001). Amerikan Medyasında 11 Eylül , E Yayınları, İstanbul

Gölbaşı ve Dever (2007). Medeniyetler Çatışması Teorisi ve Dinler Çatışması, ''Kendini Gerçekleştiren Kehanet''. Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler : 1, 53-66

Janoff-Bulman, R. (1998). From Terror to Appreciation: Confronting Chance After Misfortune., Sayfa:93

Kellner & Ryan (2010). Politik Kamera, Ayrıntı Yayınları, İstanbul

Koç, Z. (2003). Felaketin Anatomisi : 11 Eylül'e Akut Bakışı, Kapital Yayınları, İstanbul

Kongar, E. (2006). Tarihimizle Yüzleşmek , Remzi Kitabevi, İstanbul

Özdemir, H. (2002). ‘’11 Eylül Post-Modern Savaşın Miladı Ya Da Dış Politika Mücadelelerinin Görünmeyen Boyutu’’ : SDÜ İktisadi İdari Bilimler Fakültesi, Sayı:1, Sayfa: 153-173

Özden, T. (11 Eylül 2006), Sanal 11 Eylül, http://www.aksiyon.com.tr/aksiyon/haber-20373-34-sanal-11-eylul.html , (Erişim Tarihi: 20 Nisan 2012)

Türkmen, İ (16 eylül 2006). 11 Eylül ve Global Terör : http://www.turkcebilgi.com/kose-yazisi/96644/11-eylul-global-teror , (Erişim Tarihi: 21 Nisan 2012)


Emel Ateşçi∗

Yenigerçekçi Bir yönetmen Vittorio De Sica: Beyaz Telefon Filmlerinden Bisiklet Hırsızları'na Cinema After September 11

Özet Sinema sanatı, toplumsal gelişmelerden ve siyasal olaylardan etkilenmektedir. Sinema tarihi dönemlere ayrılarak incelendiğinde, her dönemin önemli bir sosyal olaydan sonra geldiğini görebiliriz. İtalyan sinemasında; 1. ve 2. Dünya Savaşları yıllarının yoksulluk, açlık ve diktatörlük rejimi, yenigerçekçilik dönemine zemin oluşturmuştur. Dolayısıyla Mussolini döneminin “beyaz telefon filmleri”, bu dönemin sona ermesiyle geçerliliğini yitirmiştir. Yenigerçekçi yönetmenler sokağı mekan olarak kullanmış, İtalyan insanının gündelik yaşamını sürdürme çabasını anlatmışlardır. Beyaz telefon filmlerinin abartılı dünyasına karşın; yenigerçekçi filmler oyunculuk, mekan, dekor ve ışık öğelerini gerçek hayatta olduğu biçimde, ama sinema estetiğini dışlamadan sunmuşlardır. Anahtar Kelimeler: Yenigerçekçilik, Vittorio De Sica, Bisiklet Hırsızları, Beyaz telefon filmleri.

A Neorealist Director Vittoria De Sica: From White Telephone Movies To Bycle Thiefs

Abstract

Cinema as an art, is affected from social development and political event. When history of cinema examined by separating periods, we can see that all periots becames after an important socail event. Poverty, hunger and dictatorial regime of 1. And 2. World War formed a basis for neorealist periot. So White Telephone Movies of Mussolini periot’s, has lost its validity. Neorealist directors used street as space, they inclined to İtalian people’s effort to sustain everyday life. Although white telephone movies had exaggerated world, neorealist movies presented acting, space, decor, light elements as exist like in real life, without exclusion cinema aesthetic.

Keywords: Neorealism, Vittorio De Sica, Bycle Thiefs, white telephone movies

∗ Emel Ateşçi, KOÜ İletişim Fakültesi Radyo, Televizyon ve Sinema Bölümü, Araştırma Görevlisi, [email protected]


GİRİŞ

Yedinci sanat olarak kabul edilen sinema, gelişim süreci içinde her zaman siyasal ve

toplumsal olaylardan etkilenmiştir. Özellikle sinemada dönemlerin oluşumuna bakıldığında,

her sinema akımını etkileyen ve şartlarını hazırlayan toplumsal oluşumlar olduğu görülür. Bu

anlamda, İtalyan yeni gerçekçiliğinin, İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarında doğması bir tesadüf

değildir.

Yıllarca diktatörlükle yönetilen İtalya’da 2. Dünya Savaşı’nın getirdiği yoksulluk

hakimdi. Halk hem baskı altındaydı hem de oldukça zor ekonomik koşullar altında yaşamını

devam ettirmeye çalışıyordu. İtalyan halkının sosyal hayatını etkileyen tüm olumsuz

faktörler, İtalyan sinemasını da etkilemiş ve yenigerçekçilik akımını beslemiştir.

Yenigerçekçi filmlerin temaları sıradan bir İtalyanın gündelik yaşantısı üzerine

odaklanmıştır. Kendisinden önce İtalya’da hakim olan beyaz telefon filmlerinin aksine,

sıradan insanlar arasında, basit olaylar şeklinde ilerler. İtalyan yenigerçekçi filmlerin en

büyük özelliği profesyonel olmayan amatör oyuncuların filmlerde rol alması olmuştur.

Filmlerde profesyonel olmayan oyuncuların yer almasının en önemli nedenlerinden biri

gerçeklik kavramının sinema perdesine daha iyi yansıtılması isteği olarak da gösterilebilir.

İtalyan yenigerçekçi yönetmenler, Hollywood’un stüdyo sistemine karşı bir duruş

sergilemişlerdir. Filmlerinde yapay ışık yerine doğal ışık ve doğal mekanlar kullanmışlardır.

Doğrudan sokağa yönelmişlerdir.

Vittoria De Sica, İtalyan yenigerçekçi sinemasının en önemli yönetmenlerindendir.

Bisiklet Hırsızları filmi, yenigerçekçilik akımının en saf örneğini oluşturur ve bu dönemi

sembolize eder. De Sica, 2. Dünya Savaşı sonrası kaos ortamının İtalyan halkında yarattığı

çaresizliği, umutsuzluğu olabilecek en yalın hali ile gözler önüne serer. Anlamlandırmayı

izleyiciye bırakır, sadece gerçekleri sunar. Yönetmen olarak yenigerçekçilikte en önemli

yerlerden birisine sahip olan De Sica, yönettiği filmlerle eleştirdiği beyaz telefon filmlerinin

aranılan oyuncularındandır. Bu çalışmada sinemada yenigerçekçilik dönemini simgeleyen ve

tipik bir örneği olan Bisiklet Hırsızları filmi üzerinden gidilerek, De Sica’nın II. Dünya Savaşı

öncesi ve sırasında oynamış ve yönetmiş olduğu beyaz telefon filmleriyle karşılaştırma

yapılacaktır. Toplumsal yaşamdaki dönüşümle İtalyan sinemasının filmleri anlamlandırma

sürecini ele alışındaki farklılık ortaya konulacaktır.

Yenigerçekçi Bir yönetmen Vittorio De Sica: Beyaz Telefon Filmlerinden Bisiklet Hırsızları'na • 107

2.Yöntem

Bu çalışmada, oyuncu ve yönetmen Vittorio De Sica’nın oynadığı ve yönettiği

filmlerden yola çıkılarak, İtalyan sinemasındaki gerçekçi dönüşüme geçiş ele alınacaktır.

Gerçekçilik kuramı çerçevesinde De Sica’nın oyunculuk yaptığı beyaz telefon filmleri ve

yönetmenliğini yaptığı Bisiklet Hırsızları filmi içerik çözümlemesi yöntemiyle karşılaştırmalı

olarak ele alınacaktır. Oyuncu olduğu 3 film Men What Rascals! (1932), I’ll Give a Million (1935),

Il Signor Max (1937) ve yönetmen olarak eser verdiği Bisiklet Hırsızları(1948) filmi çalışmanın

örneklemini oluşturmaktadır.

3.Sinemada gerçeklik

Bir sanat dalı olarak sinemada gerçekçilik, sanatın sosyal işlevleriyle ilişkili hale

gelmektedir. Gerçekçi sinema, sosyal durumun ve yaşantının günlük algılamalarına bir bilinç

katmaktadır. (Andrew, 2000:118) Gerçekçi kuramcılara göre sinema yaşamı olduğu gibi sunar.

Sinemanın amacı dünyayı olduğu gibi göstermektir. Kracauer’e göre sinema gerçekliğin belirli

tür ve düzeylerini keşfetmek için bilimsel bir araçtır. (Andrew, 2000:123) Temel işlevi,

görülebilen dünyanın kaydedilmesi ve açıklanmasıdır.

Sinemanın gerçeklikle olan ilişkisine en temelden bakarsak, kameranın kaydetme

özelliğine gideriz. Kamera hile yapmaz. Elde edilen görüntüler, gerçek yaşamdaki gibi

kaydedilmiştir. Dolayısıyla gerçekçilik, sinemaya uygun bir kavramdır. Kamera yapılan

hileleri açığa vurur. (Armes, 2011:17-22) Yönetmen filminde gerçekliği verebilmek için

sinematografik öğeleri, kameraya kaydettiği olayın aslına uygun biçimde tasarlamak

zorundadır. Kameraya kaydettiği görüntülerin gerçeklikle olan kurgusunu, kendi kafasında

oturtmuş olması gerekir. Bazen bir durumu tek ve uzun bir çekimde vermek, izleyicide

gerçeklik duygusu yaratmaya yeterli olmayabilir. Bunun yerine kısa ve farklı bakış

açılarından yapılan, defalarca canlandırılan çekimlerin kurgulanması daha gerçekçi gelir.

Sadece gerçekliği öylece kaydetmek yeterli değildir. Andre Bazin’in sinemadaki gerçekliğin

çelişkisinden söz ederken anlatmak istediği budur. Sinematografik öğeler ve teknolojik

imkanlar sinemasal gerçekliği destekler. Bazin’in anlatımıyla sinema izleyicisine gerçeğin tam

bir görüntüsünü vermek ister. Bunu öykünün mantıksal bütünlüğünü bozmadan, eldeki

teknik imkanları kullanarak yapar. Sanatta gerçekçiliğin yapmacıklıklarla sağlanabildiği

sonucuna varır. (Bazin, 2007:205)


3.1 Andre Bazin’in gerçekçilik kuramı

Andre Bazin, kaydedilen görüntünün çıplak gücüne inanmıştır. Sinema gerçeğin sanatı

olarak bütünlük taşır. Her şeyden önce hareketli resimlerin görsel ve uzamsal gerçekliğine

bağlıdır.(Andrew, 2000:155) Biz bir film izlerken perdeye gerçekliğe baktığımız gibi bakarız.

Aslında izleyici olarak, izlediğimiz filmin yeniden üretim olduğunu biliriz. Fakat bu, yeniden

üretimin çıkış noktası üzerindeki psikolojik inancımıza bağlıdır. Bazin sinemada gerçekçiliğin

ancak yapmacıklıklarla sağlanabileceğini söyler. Çünkü yönetmen estetik değerler arasından

seçim yapmak zorundadır. Bu seçim zorunludur, sanat bu seçimle var olabilir; seçim olmazsa

salt gerçeğe dönülür. Bu seçim kabul edilemez, çünkü seçim sinemanın yeniden kurmak

istediği gerçeğin zararına yapılmaktadır. Teknik gelişmelere karşı çıkmak bu nedenle

boşunadır. Bir sanat olarak sinema bu çelişkiden beslenir. (Bazin, 1966:160-161) Filmler,

izleyicisine; filmin öyküsünün mantıklı gerekleri ve teknik imkanlar ile mümkün olduğunca

gerçeğin görüntüsünü aktarmayı amaçlar. (Bazin, 2007:205) “Sinema gerçeği bütünüyle

yakalayamaz, gerçek ister istemez bir kıyıdan kaçar. Kuşkusuz teknik bir ilerleme iyi kullanıldığı zaman

ağın ilmiklerini sıkılaştırabilir, fakat yine de şu ya da bu gerçek arasında iyi kötü bir seçim yapmak

gerekir.” (Bazin, 2007, s:208)

Bazin izleyiciyi de pasif görmez. İzleyici yalnızca gözlerini hareket ettirmekle yetinmez.

Aynı zamanda izleyici, başını çevirmeye zorlanmalıdır. (Andrew, 2000:167) Burada

izleyicinin filmi yorumlayarak seçim yapmasını, filmin sunduğu dünyayı anlamlandırmasını

kasteder.

3.2 İtalyan yenigerçekçiliği

Bazin’in gerçekçi film kuramına göre gerçekçi film biçemi, nesnelerin özerkliğini içinde

barındırır. İtalyan yenigerçekçilerinin biçem buluşlarının gerçeklik içinde değil, gerçekliğin

araçlarıyla inşa edildiğini söyler. (Andrew, 2000:174) Yenigerçekçiler sosyal gerçeği, sanatsal

bir dönüşüme uğratmadan film tabakasına aktarırlar.

Bilindiği üzere yenigerçekçilik akımının başlangıç noktası olarak Rosellini’nin 1945 yılı

yapımı filmi Roma, Citta Aperta (Roma, Açık Şehir) gösterilir. Yenigerçekçi sinemacılar,

geleneksel anlayıştan koparak, Hollywood’un stüdyo sistemine bir tepki oluşturan ürünler

vermişlerdir. Beyaz telefon filmlerinin aksine, yenigerçekçi filmler; gerçek yaşamı, gündelik

olayları, sıradan İtalyan insanlarını ana malzeme olarak kullanmışlardır. II. Dünya Savaşı

sonrasında yaşanan işsizlik, yoksulluk ve umutsuzluk bu dönem filmlerinin temalarını

oluşturur.


Biçimsel özellikleri açısından ele alacak olursak, yenigerçekçi filmler Hollywood stüdyo

sistemine karşı olduğu için; bu sistemin yapay aydınlatmasına da karşı çıkmışlardır. Doğal

ışığı kullanmışlardır. Stüdyolar yerine doğal mekanları, sokakları tercih etmişlerdir. Doğal

mimikler ve doğal mizansel ile filmin ifadesini vurgulamışlardır. Anın gerçeğini yakalamaya

çalışan yenigerçekçi yönetmenler, doğaçlama yolunu seçmişlerdir. Bu nedenle filmerinde

profesyonel oyuncular yerine, sıradan insanlara yer verirler. Filmlerde bu şekilde amatör

oyuncuların kullanımı, yenigerçekçi film akımının en önemli özelliği olmuştur.

4. II. Dünya Savaşı öncesi İtalyan sineması

Birinci Dünya Savaşı öncesi dönemde, İtalyan sineması gerek diğer Avrupa

sinemalarıyla, gerek Amerikan sinemasıyla rekabet eder konumdaydı. Fakat Birinci Dünya

Savaşı’nın bitiminde, İtalyan sinemasının ilerleyişi durdu. Bu dönemde özellikle Hollywood

yükselişe geçmiştir.

İktidarı ele geçiren ve güç kazanan Musollini, 1923 yılında İtalyan filmleriyle

ilgilenmeye başladı. Hollywood’un olanaklarının, İtalyan film sektörüne sağlanması

gerektiğine inandı. İtalyan filminin, Hollywood filmlerinin yerine geçmesini amaçladı.

(Gomery ve Pafort- Overduin, 2011:216) 1933 yılına gelindiğinde Faşist yönetim, film yapım

ve dağıtım sürecini bir sansür kurulu ile kontrolleri altına almıştı .Filmin propoganda

gücünün farkına varan yönetim, film sektörüne maddi yardımlar yapıp sansür uygulayarak,

kontrollerini daha da arttırdı. (Biryıldız, 2000: 61) 1937 yılına gelindiğinde Mussolini oğluyla

birlikte Cinecitta adlı bir film stüdyosu kompleksi kurdu. Yönetmenleri eğitmek amacıyla

Centro Sperimentale adında bir sinema okulu açıldı. Film endüstrisini kontrol eden ENIC adlı

ulusal bir ajans kuruldu. Tüm bu gelişmeler sonucunda, İtalyan hükümeti her yönüyle İtalyan

film yapım sektörünü ele geçirmiş oldu. 1943 yılına kadar Hollywod sineması karşısında

yükselen İtalyan film endüstrisi, Mussolini’nin kaçışı ve savaşın bitimiyle düşüşe geçti.

İtalya’da yabancı filmlerin hakimiyeti söz konusu oldu. 1949 yılında İtalyan hükümetinin

kontrolü ele alması; Andreotti Sözleşmesini uygulamaya koyması ve yabancı filmlere vergi

yoluyla kısıtlama getirip yerli yapımı teşviki ile gerçekleşmiştir.(Biryıldız, 2000:64)

Bazin’e göre Faşistler hiç olmazsa İtalya’yı modern stüdyolarla kuşatmışlardır. Bu

stüdyolarda yapılan boş, melodramatik filmlerin yanında rejim engeline takılmadan gündelik

konuları işleyecek kadar becerikli adamlar, değerli yapımlar da oluşturmuşlardır. (Bazin,

2007:196) Cinecitta’da geleceğin birçok önemli yönetmeni, senaristi çalışma olanağı

bulmuştur. Vittorio De Sica ve Cesare Zavattini de bu grubun içinde yer almaktadır. 1930’lu


yıllar savaş sonrası sinemacıların eğitimi için zemin oluşturmuştur. (Celli ve Cottino-Jones,

2007:27)

5.Vittorio De Sica’nın beyaz telefon filmleri dönemi

İtalyan yenigerçekçiliği tartışmalarında merkezde yer alan konu her zaman savaş-

öncesi ve savaş-sonrası filmler arasındaki farklılıklar olmuştur.

1930’lu yılların hafif komedilerinden etkilenen İtalyan sineması, beyaz telefon filmleri

olarak adlandırılan, romantik komedi filmleriyle gelişmiştir. Bu dönem filmlerinin adı, hemen

hemen her filmde, zengin bir karakterin, sıradan siyah bir telefon yerine; yine üst sınıfın,

zenginliğin bir sembolü olarak beyaz bir telefonla konuştuğu sahnenin olmasıdır. Abartılı bir

lüks içinde, yoksulluğun hiç olmadığı, mutlu sonla biten zengin yaşamlar konu edinilir.

Birçok İtalyan yönetmen bu türden filmler yapmıştır; fakat, Mario Camerini beyaz telefon

filmleri ile özdeşleşmiş bir isimdir. 1933 yılında yazdığı bir makalede deneyimsiz oyuncuların,

deneyimli oyunculara göre, yönetmenin direktiflerini yakından takip etmeye daha meyilli

olduklarını belirtmiştir. Film yapımında doğaçlamanın önemini vurgulamış ve yönetmenin

tüm yapımın detaylarını oluşturan mozaiği işlemek için zihninde bir montaj geliştirmesi

gerektiğini belirtmiştir. Sovyet biçimcilerine hayranlık duymaktadır. (Celli ve Cottino-Jones,

2007:32) Camerini, romantik komedilerinde başrol oynattığı Vittoria De Sica’yı geleceğin

yönetmeni olarak kazandırmıştır. Men What Rascals! (1932), I’ll Give a Million (1935), Il Signor

Max (1937), Department Store (1939) De Sica’nın oynadığı Camerini filmlerindendir. De Sica bu

dönemde yakışıklı bir oyuncu olarak birçok filmde yer almıştır.

Camerini’nin 1930’lardaki filmleri, farklı ekonomik sınıflardaki insanların, rol

değişimlerinden doğan komediden ortaya çıkar. Örneğin Men What Rascals!’da Bruno,

Mariucia’yı etkilemek için lüks bir arabası varmış gibi davranır. I’ll Give a Million’da milyoner

olan Gold, gerçek aşkı bulmak için yoksul biri kılığına girer. Il Signor Max’da ise Gianni, Lady

Paolo’yu etkilemek için üst sınıf gemi yolcusu gibi davranır. De Sica oyunculukta başarısını

kanıtladıktan sonra 1940 yılında Maddalena, Zero for Conduct adlı romantik komedi filmiyle

yönetmenliğe başlamıştır. Doctor Beware (1941) filminde olduğu gibi, Camerini tarzı romantik

komedi filmlerini yönetmiştir.

De Sica filmlerinde; Camerini’nin başka bir sınıfın mensubu gibi görünmek için araba,

kıyafet, kamera gibi eşyaların kullanılması yoluyla işlediği hırsızlık/aldatma temasını

kullanmıştır. Maddalena, Zero for Conduct filminde mektup hırsızlığını üzerinden hikayesini


anlatır. Avustralyalı genç bir işadamı ile İtalyan liseli kız arasında tesadüfler sonucu, anonim

bir aşk mektubu ile başlayan romantik ilişkiyi anlatır. Tıpkı diğer beyaz telefon filmleri gibi bu

film de gerçek yaşama dair hiçbir şey söylemez. Doctor Beware adlı diğer beyaz telefon

filminde ise filmin kahramanlarından yetim Teresa Venerdi, kendisini bir doktorun kız

kardeşi olarak tanıtır.

Fakat 1943 yılında I bambini ci guardano / The Children Are Watching Us filminde senarist

Zavattini ile çalışmaya başlamasıyla melodrama yönelmiştir. De Sica ve Zavattini birlikteliği

ile çekilen filmler, savaş sonrası İtalyan yenigerçekçiliğine yeni ufuklar açmıştır.

6. II. Dünya Savaşı sonrası Vittorio de Sica’nın yenigerçekçi sinema anlayışı, Bisiklet

Hırsızları

Beyaz telefon filmlerinin yakışıklı oyuncusu ve yönetmeni Vittrio De Sica için Cesare

Zavattini ile çalışmaya başlamak bir dönüm noktası oluşturmuştur. The Children Are Watching

Us (1943) filmi ile De Sica melodramlara yönelmiştir. Sciucia/ Boyacı (1946), Ladri di biciclette/

Bisiklet Hırsızları (1948), ve Umberto D. (1951) İtalyan yenigerçekçi filmlerinde, yeni ufuklar

açan, örnek teşkil eden filmler olmuşlardır. De Sica’ya göre gerçekliğin kaynağı sanattır ve o

bunu bir şiirsellik içinde işler. Buradaki gerçekçiliğin ölçütü soyuttr. Çünkü sanat gerçekliğin

yeniden üretilmesi anlamına gelmemektedir. (Bazin, 2007:184) Eserleri hümanist ve reformist

olarak tanımlanabilir. (Biryıldız, 2000:78) Yenigerçekçilikte, sinematografik gerçekliği

oluşturan büyük ölçüde, mizansenin kullanımı ve doğal oyunculuk olmuştur.

Bazin, De Sica’nın İtalyan yenigerçekçiliğinin en saf biçimini temsil ettiğini söyler.

“‘Ladri di Biciclette’ diğer büyük yönetmenlerin çalışmaları ve onun kendi yörüngesi için

ideal bir merkez noktasıdır. Bu durum onun ifade edilmesini olanaksız kılmaktadır. Onun,

gerçekleri görülmeye değer hale sokması niyetini tamamlamasına karşın, gerçekliği hayran

olunacak bir şekilde dönüştürebilmesi bir paradokstur; yolda yürüyen bir adam ve onun

yürümesindeki güzelliği hayranlıkla gözleyen bir seyirci.” (Bazin, 2007:187)

Bisiklet Hırsızları filminde, yine hırsızlık temasının olduğunu görürüz. Fakat bu defa

hırsızlık, eşya sahibinin gözünden anlatılmıştır. İşsiz bir adamın, zorlukla bulduğu işi,

bisikletini kaybetmesi nedeniyle kaybedecek olması ve buna engel olmak için tüm film

boyunca İtalya sokaklarında bisikletini aramasına şahit oluruz.


Biçimsel açıdan incelediğimizde, De Sica bu filmde, çekim- karşı çekim geçişlerinde

diğer yenigerçekçi sinemacıların aksine, Rus biçimcilerin montaj anlayışını kullanmıştır. Bu

Camerini’nin montajda iyi bir yönetmen olduğuna yapılan bir göndermedir. Filmin mizanseni

de yenigerçekçi sinemanın tüm özelliklerini taşır. Tefeci, şehir sokakları, stadyum gibi

gündelik yaşam mekanlarını kullanmıştır. Camerini sinemasında olduğu gibi, bisikleti, belli

bir sınıfa ait sosyal ve ekonomik bir yansıma olarak somutlaştırmıştır. İtalya’nın fakir ve işsiz

halkının, savaşla birlikte kaybettiği umudunun yerine geçen bir semboldür. Diğer De Sica

filmlerinde olduğu gibi bu filmde de kadın oyuncuların mümkün olduğunca az yer aldığını

görürüz. Maria filmde bisikletin alınabilmesi için, nevresimlerini rehin bırakırken görülür.

Ardından Antonio işi kabul eder ve yeniden evin reisi olduğu bilgisini tazeler. Ekonomik

açıdan güvenlik elde etmek için, dünyadaki bütün kötülükler ve düşmalıklarla mücadele

etmek zorunda kalan Ricci ailesi, filmin melodramatik arka planını oluşturmaktadır.

Oyuncular, sokaktan bulunmuş sıradan insanlardır.

Bazin’e göre filmde İtalya’daki işsizlik gerçeğinin ruhu yakalanmazsa, sıradan bir

maceraya dönüşecektir. Bisiklet; hem kırsal yaşantıyı hem de ulaşım araçlarının nadir ve

pahalı olduğu için ne kadar zor bulunduğunu belirtmek için kullanılmıştır. (Bazin, 2007:174)

yönetmenin filmde verdiği sosyal mesaj, filmin tamamına, her anına yayılmıştır. Sadece belli

bir yerde verilmemiştir. Filmde öykü kaldırılmıştır. Amatör oyuncuların kullanılması ile

yenigerçekçi sinemanın gelişimine katkıda bulunmuştur. İtalyan yenigerçekçi filmlerinde

yıldız oyuncunun reddi vardır. Bunun dışında meslek olarak oyunculuk yapanlar tümden

reddedilmez. Filmdeki herhangi bir nesne ya da olay, De Sica’nın ideolojisini ortaya

çıkarmamaktadır.

SONUÇ

Yenigerçekçi sinemayla birlikte, İtalyan halkı mutlu sonlardan, hayatın acı gerçeklerine

geçiş yapmış oldu. Fakirlik, işsizlik, ülkedeki ekonomik bunalım savaştan yeni çıkan bu

ülkenin gerçeklerini oluşturuyordu. De Sica’nın da birçoğunda başrol oynadığı beyaz telefon

filmlerindeki lüks yolcu gemileri, gösterişli partiler, hiçbir maddi sıkıntı çekmeyen hatta çok

zengin insanlar gerçek yaşamı yansıtmıyordu. O dönemde halkın en önemli uğraşı hayatını

devam ettirmek için bir iş ve yaşayacak bir ev edinmekti. Yenigerçekçilik bu sıradan

durumları konu alarak, mizansende sürekli gelişen bir estetik anlayış ile sinemaya sanat

işlevini katmış oldu.


Beyaz telefon filmlerinin mutlu sonlarla biten adete alaycı tavrı yerine belirsiz biten

sonları vardır. Çünkü o dönemde İtalya’da gelecek belirsizdir. Belirsizlik yenigerçekçi filmlere

açık uçlu sonlar olarak yansımıştır. Tüm bu yönleriyle birlikte değerlendirildiğinde

yenigerçekçi filmlerin birer belge niteliği taşıdığını görürüz. Ama teknolojinin ses, renk gibi

olanaklarını da dışlamayarak kurmacayı da dışlamayan bir tür olmuştur. Ne yazık ki savaş

sonrası yenigerçekçi İtalyan filmleri, sinema salonlarında beklenen ilgiyi görememiştir. Fakat

kendisinden sonra gelen gerçekçi sinemaya öncülük etmiştir.

II. Dünya Savaşı sonrasında, İtalyan sinemasına yenigerçekçiliğin gelmesi ile birlikte

değişen ne oldu sorusuna verilebilecek en iyi yanıt, gerçekçiliğin sinematografik yeniden

sunumunu perdeye estetik bir bütünlükle taşımış olmasıdır.


KAYNAKÇA

Basılı kaynaklar:

Andrew, J. Dudley (2000), Sinema Kuramları, İzdüşüm Yayınları, İstanbul.

Armes, Roy (2011), Sinema ve Gerçeklik, Doruk Yayınları, İstanbul.

Bazin, Andre (2007), Sinema Nedir?, İzdüşüm Yayınları, İstanbul.

Bazin, Andre (1966), Çağdaş Sinemanın Sorunları, Bilgi Yayınevi, Ankara.

Biryıldız, Esra, (2000) Sinemada Akımlar, Beta Basım Yayım, İstanbul.

Büker, Seçil ve GürhanTopçu (2008), Sinema Tarih/Kuram/Eleştiri, Gazi Ünviversitesi

İletişim Fakültesi:10, Ankara.

Ellis, Jack C. (1990), A History of Film, Prentice Hall, New Jersey.

Öztürk, Mehmet (2002), SineMAsal Kentler, Om Yayınevi, İstanbul.

Yılmaz, Ertan (2011), Filmde Yöntem ve Eleştiri, De Ki Yayınları, Ankara,

Elektronik kitaplar:

Celli, Carlo ve Marga Cottino-Jones ( 2007), A New Guide To İtalian Cinema, Palgrave

Macmillan, New York.

Gomery, Douglas ve Clara Pafort-Overduin (2011), Movie History: A Survey, Routledge,

United Kingdom.

Moliterno, Gino (2008) Historical Dictionary of İtalian Cinema, The Scarecrow Press,

United Kingdom.


Ayşe KABATAŞ*

Nurullah GENÇ**

Hülya Gündüz ÇEKMECELİOĞLU***

Örgütsel Sinizm ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi ve Bir Araştırma The Relationships Between Organizational Cynicism and Organizational Citizenship Behavior and A Research

Özet

Bu çalışmanın amacı, örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bu ilişkiyi incelemek amacıyla, Kocaeli bölgesinde faaliyet gösteren büyük ölçekli bir sanayi işletmesinde anket yöntemiyle bilgi toplanmıştır.

Birinci bölümde, örgütsel sinizm kavramı; ikinci bölümde örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı; üçüncü bölümde ise örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkiyi tespit etmek amacıyla yapılan araştırmaya yer verilmiştir. Araştırmada anket yöntemi kullanılmıştır. Yapılan istatistiksel analizler sonucunda genel sinizm ile örgütsel sinizm ve örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında düşük ama anlamlı bir ilişki bulunduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Sinizm, Örgütsel sinizm, Örgütsel vatandaşlık davranışı.

The Relationships Between Organizational Cynicism and Organizational Citizenship Behavior and A Research

Abstract

The aim of this study is to examine the relationships between organizational cynicism and organizational citizenship behavior. To examine this relationships the datas were collected by the questionaire forms from an organization in large scale which is active in Kocaeli.

In the first chapter of the study, the concept of organizational cynicism and in the second chapter, organizational citizenship behaviour and in the third chapter the research which was done to test the relationship between organizational cynicism and organizational citizenship behavior were included. In research part, questionnaire method was used. According to the statistically analysises a significant but not strong relationship has been found between dispositional cynicism and organizational cynicism and between organizational cynicism and organizational citizenship behavior.

Keywords: Cynicism, Organizational cynicism, Organizational citizenship behavior.

* Kocaeli Üniversitesi, [email protected] ** Kocaeli Üniversitesi, [email protected] *** Kocaeli Üniversitesi, [email protected]


GİRİŞ

Günümüzde işletmeler için çalışanların örgütsel bağlılık, motivasyon ve iş tatmin

düzeylerinin yüksek olması gittikçe önem kazanan bir konu haline gelmektedir. Buna paralel

olarak çalışanların örgütsel bağlılıklarını, motivasyonlarını ve iş tatminlerini azaltan çeşitli

faktörler de örgütler için tehdit oluşturabilmekte; ilgili literatürde bu potansiyel tehdit unsuru

olarak kabul edilen kavramlar üzerine de ilginin arttığı görülmektedir. Bu tehdit

unsurlarından biri olarak örgütsel sinizm, örgütler için son derece önemli bir konu haline

gelmiştir. Sinizm, “bir kişinin çalıştığı örgüte karşı geliştirdiği, bilişsel, duygusal ve

davranışsal boyutları içeren negatif bir tutum.” olarak, örgütün dürüstlükten yoksun

olduğuna ilişkin bir inanç, Örgüte yönelik olumsuz bir duygu ve bu inanç ve duygularla

tutarlı olarak örgüte yönelik aşağılayıcı/kötüleyici ve eleştirel davranışlar gösterme eğilimi

şeklinde üç boyut altında incelenmektedir

Örgütsel sinizm düzeyi yüksek olan çalışanların işteki verimlilikleri düşmekte,

motivasyonları ve iş tatminleri azalmakta ve örgütsel bağlılıkları zayıflamaktadır. Bu açıdan

sinizm ile vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkinin araştırılması önemli bir başlık olarak

karşımıza çıkmaktadır. Örgütsel vatandaşlık davranışı, örgütlerin etkili ve verimli faaliyet

göstermeleri açısından çok önemlidir ve örgütler de bunun farkındadırlar. Örgütsel

vatandaşlık davranışı, çalışanların örgüt adına gerçekleştirdikleri gönüllü hareketleri

kapsamaktadır.

Bu araştırmanın amacı, örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki

ilişkiyi araştırmaktır. Bu amaçla öncelikle, örgütsel sinizm kavramı; ikinci bölümde ise

örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı kapsamlı bir literatür taraması ile ele alınmakta olup;

üçüncü bölümde örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki potansiyel ilişki

irdelenmektedir. Dördüncü bölümde örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı

arasındaki ilişkiyi tespit etmek amacıyla yapılan uygulama yer almaktadır. Sonuç kısmında

ise bulgular tartışılarak değerlendirilmektedir.

1. Teorik Altyapı

1.1. Örgütsel Sinizm

Örgütsel sinizm ile ilgili literatüre bakıldığında konu oldukça yeni olmakla birlikte bir

tarafta kavramsallaştırma, tanımlama ve ölçek geliştirme yönünde çalışmalar bulunurken,

diğer tarafta örgütsel sinizmin öncüllerini ve sonuçlarını farklı bağlamlarda ve farklı

Örgütsel Sinizm ile Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi ve Bir Araştırma • 117

değişkenler aracılığı ile keşfetmeye yönelik çalışmaların bulunduğu görülmektedir (Tokgöz ve

Yılmaz, 2008: s. 291)

Sinizm; bireyleri zor beğenen, memnuniyetsiz, olaylara sürekli eleştirel yaklaşan, menfaat

düşkünü ve olumsuz düşüncelerle dolu varlıklar olarak nitelendiren bir düşünce akımıdır. Bu

akımın ana düşüncesini dürüstlük, adalet ve içtenlik gibi olumlu kişilik özelliklerinin kişisel

çıkarlar uğruna ikinci planda bırakılması oluşturmaktadır. Sinizm, bireysel ya da örgütsel

özelliklerden kaynaklanmakla birlikte aynı zamanda zor beğenen, eleştiren, her şeyde kusur

bulan bir tutumu ve kişilik özelliğini de ifade etmektedir (Eaton, 2000: s.7). Sinizm, diğer

insanların güdüleri, dürüstlüğü ve iyi niyetinden şüphe duyulması ve bunun doğrudan

genellenerek diğer konulara veya durumlara inanılırlık açısından yansıtılmasıdır (Tan ve Tan,

2007: s. 64)

Türkçe literatürde, sinizm kavramı yerine ‘kuşkuculuk' kavramı kullanılmıştır (Bond

and Richard Kirshenbaum, 2004). Bu iki kavram alternatifli olarak birbirlerinin yerlerine

kullanılmalarına rağmen birbirlerinden kavramsal olarak ayrılmaktadırlar. Sinizm, kararlı bir

kişisel özellik olarak nitelendirilirken; kuşkucu ise, diğerlerinin yaptıklarından ve

söylediklerinden kuşkulanır ama kanıt gösterilerek veya deneme fırsatı verilerek ikna

edilebilir (Tan and Tan, 2007: s. 64).

Sinizm bireye, gruba, ideolojiye, sosyal topluluklara veya kurumlara yönelik güvensizlik

ve bunlara karşı olumsuz duygularla birlikte hayal kırıklığı ve hüsranla nitelendirilen genel

veya özel tutumdur (Andersson and Thomas S. Bateman, 1997: s. 450). Buna paralel olarak

literatürde çalışma ortamında sinizm kavramı iki farklı şekilde ele alınmaktadır. Birincisi,

bireyin kişiliğinden kaynaklanan ve yaşama bakış açısını yansıtan ‘genel sinizm’dir. Diğeri

ise bireyde sinik tutumların oluşmasına neden olan örgütsel faktörleri temel alan ‘örgütsel

sinizm’dir.

Genel sinizm (Dispositional Cynicism), insan davranışı ile ilgili genellikle olumsuz

algıları yansıtan kişinin tabiatında bulunan kararlı bir kişilik özelliğidir (Abraham, 2000: s.

270). Genel sinizm belli bir nesneye yöneltilmemiştir ancak bireyin yaşamının çeşitli yönlerine

yayılmış dudumdadır (Eaton, 2000: s.7). Örgütsel sinizm ise, kişinin çalıştığı örgüte yönelik

geliştirdiği bilişsel, duygusal ve davranışsal boyutları içeren negatif bir tutumdur (Dean et al.

Brandes and Dharwadkar, 1998: s. 345) Buna göre, genel sinizm ile örgütsel sinizm yapı olarak

birbirinden farklıdır. Yani genel sinizm, bireyin kişiliğinden kaynaklanırken, örgütsel sinizm

bireyde sinik tutumların oluşmasına neden olan örgütsel unsurlardan kaynaklanır (Tokgöz ve


Yılmaz, 2008: s. 285). Sinizm, gelecekteki örgütsel değişimlerin başarısı hakkında, değişim

liderlerinin beceriksiz ve tembel oldukları inancına dayalı kötümserliği de kapsayan genel bir

kavram olarak tanımlanabilir. Bu durumda insanlar, çalıştıkları örgütte birçok değişiklik

yapılmaya çalışıldığını fakat bu girişimlerden çok azının başarılı olduğunu gördükçe sinik

davranışlar sergilemeye başlarlar (Wanous et al. , 1994: s. 269).

Dean vd. (1998) ise örgütsel sinizmi, “bir kişinin çalıştığı örgüte karşı geliştirdiği, bilişsel,

duygusal ve davranışsal boyutları içeren negatif bir tutum (Dean et al. , 1998: s. 345)” olarak,

örgütün dürüstlükten yoksun olduğuna ilişkin bir inanç, Örgüte yönelik olumsuz bir duygu

ve bu inanç ve duygularla tutarlı olarak örgüte yönelik aşağılayıcı/kötüleyici ve eleştirel

davranışlar gösterme eğilimi şeklinde üç boyut altında incelenmektedir

Örgütsel sinizmin ile son dönemlerde araştırmalarda sıklıkla birlikte anılan bir diğer

kavram da ÖVD`dır. Bunu takip eden bölümde örgütsel sinizmden ciddi seviyede olumsuz

yönde etkilenme potansiyeli taşıyan bir unsur olarak örgütsel vatandaşlık davranışı ele

alınmaktadır.

1.2. Örgütsel Vatandaşlık Davranışı

Günümüzde işletmeler daha etkin olabilmek için çalışanlarından en üst düzeyde

istifade etmeye çalışmalıdır. Biçimsel roller dışında sergilenen çalışan davranışlarının işletme

başarısına katkısı, üzerinde önemle durulması gereken bir konudur (Köse vd. , 2003: s. 16).

Başarılı örgütler, resmi görev sorumluluklarının ötesinde sorumluluklar üstlenen ve ellerinin

altındaki işleri tamamlamak için zaman ve enerjilerini serbestçe harcayan çalışanlara

sahiptirler (DiPaola and Hoy, 2005: s. 35) Dolayısıyla Örgütsel vatandaşlık davranışı, son

yıllarda araştırmalarda üzerinde çok durulan bir konu olmaya başlamıştır (Todd and Kent,

2006, s. 253).

Örgütsel Vatandaşlık Davranışı kavramının kökenleri 1964 yılında Katz’ın, etkili

örgütlerin çalışanlarına rol tanımlarının ötesinde yaratıcı ve kendiliğinden gerçekleşen

(spontaneous) davranışlar sergilemelerine izin verdiğini iddia ettiği çalışmasına kadar dayanır

(Todd and Kent, 2006: s. 253).

Örgütsel Vatandaşlık Davranışı (ÖVD) kavram olarak ilk kez 1983 yılında Dennis Organ

ve arkadaşları tarafından kullanılmıştır (Smith et al. ,1983: s. 653). Literatürde en çok

kullanılan tanım da yine Organ (1988) ‘ a aittir. Organ daha sonra yaptığı çalışmalarda ÖVD


tanımını geliştirmiş ve bu davranışı "İyi Asker Sendromu" olarak da adlandırmıştır (Organ,

1997: s.85).

Örgütsel vatandaşlık davranışı kavramı “biçimsel ödül sistemini dikkate almadan, bir

bütün olarak organizasyonun fonksiyonlarını verimli biçimde yerine getirmesine yardımcı

olan, gönüllülük esasına dayalı birey davranışı” olarak tanımlanmıştır (Özdevecioğlu, 2003:

ss. 117-118). Gönüllülük kavramı ile bu tür davranışların, bireyin organizasyondaki rolünün

veya biçimsel iş tanımının gerektirdiği davranışlar olmadığı anlatılmak istenmiştir (İşbaşı,

2000: s.4). İşle ilgili problemlerde iş arkadaşlarına yardımcı olmak, gelen emirleri şikâyet

etmeden kabul etmek, çalışma ortamının temiz ve düzenli olmasına yardım etmek gibi

davranışlar ÖVD’ ye örnek verilebilir (Bateman and Organ, 1983: s. 588). Bu bağlamda

Organ`ın (1988) ÖVD kavramını örgütün formel ödül sistemi tarafından açıkça ele alınmayan,

örgütün verimliliğini ve etkinliğini arttıran, çalışanların ekstra rol çabaları olarak

tanımlayarak yardımseverlik, vicdanlılık, , nezaket, sivil erdem ve centilmenlik gibi başlıklar

altında incelediği görülmektedir (Yener ve Aykol, 2009, s. 258).

Günümüzde araştırmacılar, örgütsel sinizmin hem birey hem de örgüt açısından ciddi

sonuçlarının bulunduğunu ileri sürmekte, bu sonuçlar arasında iş tatminin düşmesi, örgütsel

bağlılığın ve nihayetinde örgütsel vatandaşlık davranışının azalması başta yer almaktadır.

Literatürdeki bu genel kabule ile birlikte az sayıda da olsa ampirik çalışmanın varlığı

görülmektedir.. Örneğin Andersson and Bateman’ın (1997), yüksek düzeydeki yönetici

ücretlerinin, düşük örgütsel performansın ve ani işten çıkarmaların beyaz yakalı çalışanlarda

sinizm oluşturduğu bulunmuştur. Ayrıca, örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı

ve etik olmayan davranışlarda bulunma arasında negatif yönde ve anlamlı bir ilişki

bulunduğu da tespit edilmiştir (Andersson and Bateman, 1997: s. 463). Schappe (1998) de

örgütsel vatandaşlık davranışının; iş tatmini, bağlılık, adalet algılamalarıyla ilişkilerine

yönelik yaptığı çalışmanın sonucunda en büyük ilişkinin, bağlılık ile örgütsel vatandaşlık

davranışı arasında olduğunu tespit etmiştir (Schappe, 1998: s. 289). Dolayısıyla

H1: Örgütsel sinizmin a)1.Bilişsel b)2.Duyuşsal tepki ve c)3.Davranışsal boyutları ile

örgütsel vatandaşlık davranışı arasında olumsuz bir ilişki mevcuttur.


2. Metodoloji

2.1. Örneklem

Örgütsel sinizm ile ÖVD arasındaki ilişkileri incelemekte olan bu araştırmanın uygulama

kısmı Kocaeli bölgesinde 2004 yılından itibaren sanayi alanında faaliyet gösteren ve üretim

kapasitesi bakımından Türkiye’de ilk 5 büyük firma arasında yer alan bir işletmenin

çalışanları üzerinde gerçekleştirilmiştir. Yüz yüze değerlendirme ve e-mail yolu ile işletmenin

mevcut 436 çalışanının tamamına anket gönderilmiş ve toplamda eksik cevaplanan hatalı

anketlerin de çıkarılması 227 adet anket dönüşü sağlanmıştır. Böylece nihai örneklemimiz 227

olarak belirlenmiştir. Böylece cevaplama oranımız %52 olmaktadır.

2.2. Geçerlilik ve Güvenilirlik

Araştırmada kullanılan ölçeklerin geçerlilik ve güvenilirliklerini test etmek üzere faktör

analizi ve alfa testinden faydalanılmaktadır.

Örgütsel Sinizm Faktör Analizi

Bu kısımda Örgütsel Sinizm ölçeğinin faktör analizine uygun olup olmadığını analiz

etmek için Kaiser-Meyer-Olkin ölçümü ve Bartlett's Küresellik Testi uygulanmıştır. Analiz

sonuçları aşağıdaki gibidir.

Tablo 1: Örgütsel Sinizm KMO ve Barlett Testi Sonuçları

Tablo 1’e bakıldığında KMO testinde bulunan 0.906 değeri örnek büyüklüğünün

yeterli olduğunu göstermektedir. Barlett testi sonucu ise 0.000 bulunmuştur. Bu da verilerin

faktör analizi için uygun olduğunu göstermektedir.

KMO ve Bartlett Testi

Kaiser-Meyer-Olkin Değeri 0,906

Bartlett's Küresellik Testi

Approx. Chi-Square 2,417E3

sd 78

Sig. ,000


Örgütsel sinizm ölçeğine uygulanan faktör analizi sonrasında ölçekte yer alan 13 ifade

literatürde yer aldığı şekliyle öz değeri 1’den büyük üç faktör altında toplanmıştır. Örgütsel

sinizmi ölçmeye yönelik 13 soruya uygulanan faktör analizi sonucunda elde edilen değerlere

ilişkin sonuçlar aşağıda tabloda görüldüğü gibidir:

Tablo 2: Örgütsel Sinizm Faktör Analizi Sonuçları

İfadeler

Biliş

sel

Duy

uşsa

l

tepk

i

Dav

ranı

şsal

Çalıştığım şirketin, söylediğinin başka, yaptığının başka

olduğuna inanıyorum. 0,865

2

Şirketimin yapacağını söylediği şeyler ile gerçekleşenler

arasında çok az benzerlik görüyorum. 0,864

3

Çalıştığım şirket, bir şeyi yapmayı planladığını

söylüyorsa bunun gerçekleşeceği konusunda kuşku

duyarım.

0,851

Çalıştığım şirketin politikaları, amaçları ve

uygulamalarında çok az ortak nokta vardır. 0,858

Şirket, çalışanlardan ‘bir şey’ –belirli bir davranış- bekler,

ama başkasını –başka davranışı- ödüllendirir. 0,823

Çalıştığım şirketi düşündüğümde bir endişe hissederim. 0,774

Çalıştığım şirketi düşündüğümde gerilim yaşarım. 0,861

Çalıştığım şirketin sloganları ve uygulamaları ile dalga

geçtiğimi fark ettim. 0,769

Şirketim beni kızdırır. 0,842

4

Şirket dışındaki arkadaşlarıma, şirkette olup bitenlerle

ilgili şikâyette bulunurum. 0,667


Çalıştığım şirkette, işlerin nasıl yürütüldüğü hakkında

diğer çalışanlarla konuşurum. 0,847

Diğer çalışanlarla, çalıştığım şirketin uygulamalarını ve

politikalarını eleştiririm. 0,871

Şirket gündeme geldiğinde, diğer çalışanlarla anlamlı

bakışmalar yaşanır. 0,780

Özdeğer 7.121 1.629 1.469

Varyansı Açıklama Yüzdesi %32,238 %27,296 %19,070

Toplam varyans Yüzdesi %32,238 %59,534 %78,604

Tablo 2’de görüldü gibi örgütsel sinizme ait değişkenlere uygulanan faktör analizi

sonucu 3 faktör elde edilmiş ve toplam varyansın %78.604’ünü açıklamaktadır.

Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Faktör Analizi

Bu kısımda Örgütsel Sinizm ölçeğinin faktör analizine uygun olup olmadığını analiz

etmek için Kaiser-Meyer-Olkin ölçümü ve Bartlett's Küresellik Testi uygulanmıştır. Analiz

sonuçları aşağıdaki gibidir.

Tablo 3: ÖVD KMO ve Barlett Testi Sonuçları

KMO ve Bartlett Testi

Kaiser-Meyer-Olkin Değeri 0,824

Bartlett's Küresellik Testi Approx. Chi-Square 2,085E3

Sd 153

Sig. ,000


Tablo 3’e bakıldığında KMO testinde bulunan 0.824 değeri örnek büyüklüğünün yeterli

olduğunu göstermektedir. Barlett testi sonucu ise 0.000 bulunmuştur. Bu da verilerin faktör

analizi için uygun olduğunu göstermektedir.

Örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeğine uygulanan faktör analizi sonrasında ölçekte

yer alan 18 ifade literatürde yer aldığı şekliyle öz değeri 1’den büyük beş faktör altında

toplanmıştır. Örgütsel vatandaşlık davranışını ölçmeye yönelik 18 soruya uygulanan faktör

analizi sonucunda elde edilen değerlere ilişkin sonuçlar aşağıda tabloda görüldüğü gibidir.

Tablo 4’te görüldüğü gibi örgütsel vatandaşlık davranışına ait değişkenlere

uygulanan faktör analizi sonucu 5 faktör elde edilmiş ve toplam varyansın %70.407’sini

açıklamaktadır.

Tablo 4: ÖVD Faktör Analizi Sonuçları

İfadeler

Özg

ecili

k

Nez

aket

taba

nlı

bilg

ilend

irm

e

Cen

tilm

enlik

Vic

danl

ılık

Sivi

l erd

em

1

İş yükü ağır olan iş

arkadaşlarıma işlerinde

yardımcı olurum.

0,887

Herhangi bir sebeple

işinin başında

bulunamayan

arkadaşlarımın yerini

alarak onlara yardımcı

olurum.

0,806

İş esnasında sorunla

karşılaşan kişilere yardım

etmek için gerekli

zamanımı ayırırım.

0,886


Aramıza yeni katılan

arkadaşlara işlerine uyum

sağlamaları için yardımcı

olurum.

0,842

İşimle ilgili herhangi

bir karar alırken, bu

karardan etkileneceğini

düşündüğüm kişilerin

fikirlerini alır, onlara

danışırım.

0,804

Birlikte görev

yaptığım diğer kişiler için

problem yaratmamaya

gayret ederim.

0,720

İşimle ilgili önemli

kararları üstümle birlikte

alırım.

0,779

İş yerimdeki önemsiz

sorunlar için şikâyet

ederek vaktimi boşa

harcarım.

0,705

‘Pireyi deve’ yaparım. 0,790

0

Sürekli işimden

ayrılmak istediğimden

bahsederim.

0,782


1

Her zaman işteki

durumumun olumlu

yönlerinden çok olumsuz

yönlerini vurgulamayı

tercih ederim.

0,730

2

Çay, kahve ve yemek

aralarından sonra işimin

başına tam vaktinde

dönerim.

0,835

3

İşime belirlenmiş

mola saatleri dışında ara

vermem.

0,797

4

Kimsenin görmediği

bir ortamda bile, çalıştığım

kurumun kurallarına,

düzenlemelerine ve

prosedürlerine uyarım.

0,720

5

Kurumdaki

değişimleri yakından izler

ve diğerleri tarafından

kabul edilmesinde aktif rol

oynarım.

0,813

6

Kurumun imajına

olumlu katkı sağlayacak

tüm faaliyetlere gönüllü

olarak katılırım.

0,253 0,766 0,087 0,201 0,120


7

Kurum içi

toplantılarda düzenli

olarak yer alır ve

tartışmalara aktif olarak

katılırım.

0,106 0,846 0,011 0,084 0,033

8

Kurumdaki

gelişmelere rahatlıkla ayak

uydururum.

0,459 0,515 0,061 0,365 0,111

Özdeğer 6,079 2,187 1,762 1,564 1,083

Varyansı Açıklama

Yüzdesi

19,23

4

14,239 13,174 12,696 11,064

Toplam varyans

Yüzdesi

19,23

4

33,473 46,647 59,343 70,407

Güvenilirlik, bir ölçümün hatadan bağımsız kalma derecesi anlamına gelir. Burada

güvenilirliği ölçmek için Cronbach Alpha değeri kullanılmıştır. Cronbach Alpha değeri 0 ile 1

arasında değişen bir katsayıdır. Katsayı 1’e yaklaştıkça ölçeğin güvenilirliğinin yüksek olduğu

kabul edilir. Bunun yanı sıra bir ölçeğin güvenilir kabul edilmesi için Cronbach Alpha

katsayısının 0.70 ve üzeri olması gerekmektedir.

Tablo 5’te görüldüğü gibi örgütsel sinizm ölçeğinin bilişsel, duyuşsal tepki ve

davranışsal boyutları ile ÖVD ölçeğinin güvenilirlik analizi sonuçlarına göre örgütsel sinizmin

üç boyutuna ve örgütsel vatandaşlık davranışı ölçeğine ait cronbach alpha değerinin 0.70

değerinin oldukça üzerinde olduğu görülmektedir. Bu nedenle kullanılan ölçeklerin oldukça

yüksek bir güvenilirlik düzeyine sahip olduğunu söyleyebiliriz.


Tablo 5: Kullanılan Örgütsel Sinizm Ölçeğinin Bilişsel, Duyuşsal Tepki ve

Davranışsal Boyutları ile ÖVD Ölçeğinin Güvenilirlik Analizi Sonuçları

Bilişsel Duyuşsal Tepki Davranışsal ÖVD

Genel

0.949 0.905 0.851 0.862

2.3. Hipotez Testi

Örgütsel sinizm ölçeğinin bilişsel, duyuşsal tepki ve davranışsal boyutları ile örgütsel

vatandaşlık davranışı arasındaki ilişkinin tespitine yönelik geliştirilen hipotezi test etmek

üzere regresyon analizinden faydalanılmaktadır.

Tablo 6: Örgütsel sinizmin bilişsel, duyuşsal tepki ve davranışsal boyutunun bağımsız

örgütsel vatandaşlık davranışının bağımlı değişken olduğu regresyon analizi sonuçları

Bağımsız Değişkenler

β Sig Bilişsel -,124 ,141

Duyuşsal Tepki ,017 ,836

Davranışsal -,166 ,028

Bağımlı Değişken: Örgütsel Vatandaşlık Davranışı, R2= ,057, F=

4,481 (sig:,004)

Regresyon analizi sonucunda, R2 değerinin 0,057 olduğu görülmektedir. Buna göre

örgütsel vatandaşlık davranışının değişkenindeki değişimin %5,7’lik kısmı örgütsel sinizmin

bilişsel, duyuşsal tepki ve davranışsal boyutu tarafından açıklanmaktadır. Yani örgütsel

sinizmin bilişsel, duyuşsal tepki ve davranışsal boyutlarına ait seviyenin yüksek olduğu bir

işletmede çalışanların örgütsel vatandaşlık davranışı seviyelerinde % 5,7’lık bir azalış olacağı

söylenebilir. Regresyon analizi sonucunda anlamlılık değeri 0,004<0,05 olduğu için bu

değişkenler arasındaki ilişki istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur, yani modelimizin bir

bütün olarak anlamlı olduğu görülmektedir.

Değişkenler açısından teker teker bakıldığında sinizmin davranışsal boyutunun (β: -

0,166, p<0,05) ÖVD üzerinde istatistiksel olarak anlamlı, direk ve negatif bir etkisi olduğu


görülmektedir. Ancak Örgütsel sinizmin bilişsel, duyuşsal tepki boyutları ile örgütsel

vatandaşlık davranışı arasında doğrudan bir ilişkiye rastlanmamaktadır. Bu ilginç sonuç bu

iki boyutun örgütsel vatandaşlık davranışını davranışsal boyut üzerinden etkiliyor

olabilmesinden kaynaklanabilir. Sonuç olarak H1 hipotezi kısmen desteklenmektedir.

Çalışanların örgütsel sinizmin bilişsel, duyuşsal tepki ve davranışsal boyutlarının düzeyi

arttığında örgütsel vatandaşlık davranışı düzeyi azalmaktadır.

Formül ile ifade edilecek olursa;

Y(örgütsel vatandaşlık davranışı)= 2,315-0,166.X(davranışsal boyut)

SONUÇ

Çalışanların gönüllü davranışlar sergilemeleri, örgütlerin verimliliği için son derece

önemli bir konu haline gelmiştir. Bundan dolayı örgütler, iş tanımlarının ötesinde davranışlar

sergilemeye istekli çalışanları kendi bünyelerine dâhil etmek istemektedirler. Literatürde

önemli bir yer tutan Örgütsel Vatandaşlık Davranışı konusu (ÖVD), ilk olarak 1938 yılında

Barnard tarafından ‘ekstra rol davranışları’ olarak ele alınmıştır. Daha sonraki yıllarda ise,

prososyal davranışlar ve örgütsel vatandaşlık davranışı şeklinde isimlendirilmiştir. Örgütsel

vatandaşlık davranışı, çalışanların resmi rol sorumluluklarının ötesinde örgüt adına

gerçekleştirdikleri gönüllü davranışları ifade etmektedir. Örgütlerde insan faktörü gittikçe

önem kazandığı için örgütsel vatandaşlık türü davranışlar da gittikçe önem kazanmaktadır.

Literatüre bakıldığında örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki

ilişkiyi inceleyen çalışmaların bir kısmında olumsuz bir ilişki bulunduğu tespit edilirken bazı

çalışmalarda ise aralarında anlamlı bir ilişki tespit edilememiştir. Bu tez çalışmasında yapılan

araştırma sonucunda, gerek Türkçe literatürde gerekse yabancı literatürde elde edilen ve

beklenen sonuçlara paralel sonuçlar elde edilmiştir. Araştırmada cevap aranan asıl problem,

örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasındaki ilişki ve bu ilişkinin yönünün ne

olduğu sorusuydu. Yapılan araştırma sonunda elde edilen veriler ve gerçekleştirilen analizler

sonucunda örgütsel sinizm ile örgütsel vatandaşlık davranışı arasında negatif yönde bir

ilişkinin bulunduğu tespit edilmiştir. Yani örgütsel sinizm düzeyi yüksek bir işletmede

örgütsel vatandaşlık davranışlarında bir azalma olacağı tespit ediliştir. Elde edilen bu

sonuçlar literatürde daha önce bu konuda yapılmış olan çalışmaların sonuçları ile paralellik

göstermekte olup araştırmanın beklentileri ile uyumludur.


Bu konuda işletme yöneticilerine tavsiye olarak, çalışanların örgütsel bağlılıklarını, iş

tatmin düzeylerini ve performanslarını artırmaya yönelik çalışmalarda bulunmaları tavsiye

edilmektedir. Nitekim örgütsel sinizm, çalışanların örgütsel bağlılıklarında, iş tatmin

düzeylerinde ve performanslarında azalma gibi sonuçları olduğu bunlardan birinin de

örgütsel vatandaşlık davranışlarında azalma şeklinde olabileceği bilimsel çalışmalarda elde

edilen sonuçlar arasındadır.

KAYNAKÇA

ABRAHAM Rebecca (2000). “Organizational Cynicism: Bases and Consequences”. Genetic,

Social, and General Psychology Monographs. 126(3): 269–292.

ANDERSSON Lynne M. and Thomas S. BATEMAN (1997). “Cynicism in the workplace: some

causes and effects”. Journal of Organizational Behavior. vol. 18: 449-469.

BATEMAN Thomas S. and Dennis W ORGAN (1983). “Job Satisfaction and The Good Soldier:

The Relationshıp Between Affect and Employee Citizenship”. Academy of

Management Journal. Vol. 26. No. 4: 587-595.

BOND Jonathan and Richard KIRSHENBAUM (2004). Radar-altı İletişim. Çev.: Aycan

Akyıldız. İstanbul: MediaCat Kitapları.

DEAN James W., Pamela BRANDES and Ravi DHARWADKAR (1998). “Note Organizational

Cynicism”. Academy of Management Review. Vol. 23. No. 2: 341-352.

DEAN James W (1995). “Cynicism in Organizations”, The Breakfast Meeting at the Ecole de

Paris, Report by James W. Dean, University of Cincinnati, http://www.ecole.org/,

(01.03.2010).

DIPAOLA Michael F. and Wayne K. HOY (2005). “Organizational Citizenship of Faculty and

Achievement of High School Students”. The High School Journal, Volume 88, Number

3: 35-44.

EATON Judy A. (2000). “A Social Motivation Approach To Organizational Cynicism”.

(Unpublished Doctoral Dissertation, Graduate Program in Psychology, York University,

Toronto).


EFİLTİ Seyran, Yelda Özlem GÖNEN ve Fisun Ünal ÖZTÜRK (2008). “Örgütsel Sinizm:

Akdeniz Üniversitesi’nde Görev Yapan Yönetici Sekreterler Üzerinde Bir Alan

Araştırması”. 7. Ulusal Büro Yönetimi ve Sekreterlik Kongresi Bildiri Kitabı. Trabzon:

279-290.

KÖSE Sevinç, Burak KARTAL ve Nilgün KAYALI (2003). “Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ve

Tutuma İlişkin Faktörlerle İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”. Erciyes Üniversitesi İktisadi

ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. Sayı: 20: 1–19.

SCHAPPE Stephen P. (1998). “The influence of job satisfaction, organizational commitment,

and fairness perceptions on organizational citizenship behavior”. The Journal of

Psychology. 132: 277-290

TAN Soo-Jiuan and Khai-Ling TAN (2007). “Antecedents and consequences of skepticism

toward health claims: An empirical investigation of Singaporean consumers”. Journal

of Marketing Communications. 13(1): 59-82.

TODD Samuel Y and Aubrey KENT (2006). “Direct and Indirect Effects of Task Characteristics

on Organizational Citizenship Behavior”. North American Journal of Psychology.

Vol.8, No.2: 253-268.

TOKGÖZ Nuray ve Hakan YILMAZ (2008). “Örgütsel Sinisizm: Eskişehir ve Alanya’daki Otel

İşletmelerinde Bir Uygulama”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. Cilt:8.

Sayı:2: 283–305.

WANOUS John P., Arnon E. REICHERS and James T. AUSTIN (1994). “Organizational

Cynicism: An Initial Study”. Academy of Management Proceedings: 269-273.


Ekin Öztoprak* Toplam Kalite Yönetimi Düşünürlerinin Ortaya Koyduğu İlkelerinin İşletmelere Kazandırdıkları

Özet

1980’li yıllarda ortaya çıkan ve günümüzde geçerliliğini halen daha koruyan Toplam Kalite Yönetimi, işletmelere birçok fayda sağlamaktadır. Bugünkü işletmelere bakıldığında, bu işletmelerin çeşitli alanlarında Toplam Kalite Yönetimi’ni kullandıkları görülmektedir. Toplam Kalite Yönetimi’nin ilkeleri olan üst yönetim liderliği, müşteri odaklılık, takım katılımı, eğitim, sıfır hata ve sürekli iyileştirme başlıkları, işletmelerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu çalışmada amaç, işletmelerin benimsedikleri birçok felsefenin arkasında, Toplam Kalite Yönetimi’nin hangi noktalarının bulunduğunu belirlemektir. Toplam Kalite Yönetimi’nin altı ilkesi ile bu ilkelerin oluşmasında katkıda bulunan düşünürler arasındaki bağın kurulması da çalışmanın bir diğer amacı olmaktadır. Çalışmanın işletmelere faydası ise, Toplam Kalite Yönetimi üzerinde çalışan düşünürlerin geliştirdiği ilkelerin, işletmelere olumlu sonuçlar sağlaması ile ilgili olmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kalite, Toplam Kalite Yönetimi, Toplam Kalite Düşünürleri.

Jel Kodları: M11, M31.

Abstract

Total Quality Management, which occurs in 1980’s and has a use in today’s conditions makes several contributions to businesses. Today’s businesses use Total Quality Management in several areas. Total Quality Management has several points that can be stated as; leading by top management, focusing on customer, group activities, education, zero defect and continuous improvement which have a common use in businesses. In this study the main point is analysing the philosophies in businesses which are related to Total Quality Management. To make a bond between the points in Total Quality Management and philosophers who are related to Total Quality Management is the other aim of the study. This study’s contribution is about the positive results of philosophers’ ideas to businesses.

Keywords: Quality, Total Quality Management, Philosophers in Total Quality.

Jel Codes: M11, M31.


GİRİŞ

Toplam kalite yönetimi, birçok alanda kullanıldığı gibi, üretim yönetimi ve pazarlama

alanlarında da kullanılmaktadır. Bu çalışmada, toplam kalite yönetiminin işletmelere etkisi

incelenecektir. Yapılan çalışma, üç başlık altında ele alınacaktır.

Kalitenin tanımında, işletmeler ve müşteriler için belirli unsurların varlığı, toplam kalite

yönetiminin işletmelere üretim yönetimi ve pazarlama alanları çerçevesinde verdiği desteği

göstermektedir. Bu nedenle, çalışmanın ilk bölümünde kalite tanımına yer verilecektir.

Kalitenin amaçları ve bileşenleri de kalitenin tanımında olduğu gibi üretim yönetimi ve

pazarlama ile ilgili unsurİarı, başta müşteri odaklılık olmak üzere birçok yönüyle

desteklemektedir. Kalitenin tanımından sonra, birinci bölümün ikinci ve üçüncü alt

bölümlerde sırasıyla kalitenin amaçları ve bileşenlerine yer verilmesinin temeli de bu

yaklaşıma dayanmaktadır.

Toplam kalite yönetimi, 30 yılı aşkın bir süredir güncelliğini korumaktadır. Kalite

anlayışını destekleyen toplam kalite yönetimi birçok ilkeden oluşmakta ve işletmelerin daha

iyi konumlara gelmesini sağlayan bu ilkeler, ismi duyulmuş önemli düşünürler tarafından

ortaya konulmuştur.

Çalışmanın ikinci bölümünde, toplam kalite yönetimi tanımına ve toplam kalite

yönetiminin altı ilkesi hakkında kısa açıklamalara yer verilecektir. Toplam kalite yönetiminin

altı ilkesi, üst yönetim liderliği, müşteri odaklılık, takım katılımı, eğitim, sıfır hata ve sürekli

iyileştirme olarak sıralanmaktadır. Bu anlamda altı ilke, temel hatlarıyla açıklanacaktır.

Buradaki kısa bilgilendirmede amaç, bir sonraki bölüm için zemin hazırlamaktır. Çünkü

toplam kalite yönetimi, ünlü düşünürlerin görüşlerini barındıran bir yaklaşımdır ve bu

anlamda toplam kalite yönetiminin ilkeleri, tanım olarak belirtilmelidir.

Son bölümde, toplam kalite yönetimi düşünürleri tek tek ele alınacaktır. Bu anlamda her

isim altında, katkı yaptığı konu, toplam kalite yönetimini destekleyici ve ya eleştirel boyutta

ele alınacaktır. Çalışmanın genelinde, düşünürlerin görüşlerinin ve ilkelerin kalite

çerçevesinde ele alınmasının işletmelere yaptığı katkılar ilgili bölümler ve başlıklar altında

açıklanacaktır.

1. Kalitenin Tanımı

Kalite kavramının tanımında, üretim yönetiminin üç temel prensibinden

yararlanılmaktadır. Tüketicilerin tam zamanında, düşük fiyatta, şimdiki veya gelecekteki istek

Toplam Kalite Yönetimi Düşünürlerinin Ortaya Koyduğu İlkelerinin İşletmelere Kazandırdıkları • 133

ve ihtiyaçlara uygun olan mal veya hizmete ulaşması, üreticilerin de bu unsurları göz önünde

bulundurarak üretim yapması şeklinde ifade edilebilir (Top ve Yılmaz, 2009: s. 295). Kalite

tanımında yer alan üç prensip kısaca açıklanmaktadır.

Kalite tanımındaki ilk unsur, zamandır. Mal veya hizmetlerin tüketiciler tarafından

tam zamanında elde edilmesi, kalitenin ilk unsurudur (Top ve Yılmaz, 2009: s. 295). İşletmeler,

mal veya hizmetleri tam zamanında tüketiciye ulaştırdığında tüketici memnuniyetini

artıracaklardır. Tüketiciler, tam zamanında elde ettikleri mal ve hizmetler karşısında satın

alma sürecini tekrarlayacaklardır.

Kalite tanımındaki ikinci unsur fiyattır. Fiyat konusunda, tüketicler çeşitli genellemeler

yapmaktadır. Kalitesiz ürünlerin düşük maliyette olduğunu söylemek genel bir yargıdır

(Demirören ve Küçük, 2009: s. 119) .Fakat kaliteli ürünlerim de fiyatının yüksek olduğunu

söylemek mümkün değildir. Genellikle tüketicilerin aldığı ürünlerin ve faydalandığı

hizmetlerin fiyatları, toplumdaki farklı ekonomik seviyelerin olduğu varsayımı çerçevesinde

değişkenlik göstermektedir (Torlak ve Altunışık, 2009: s. 182). Yani, kişilerin satın alma

gücüne göre mal ve hizmetler farklı şekillerde fiyatlandırılmaktadır. Bu anlamda işletmeler,

mal ve hizmetleri sunacakları kişileri, ekonomik seviyelerine göre belirli gruplara (Czinkota

vd, 2001: s. 363) ayırıp, farklı fiyatlarla ikame mal ve hizmetleri sunmaktadırlar. İşletmeler

açısından, tüketicilere mal ve hizmetleri düşük fiyattan sunmak, üretim maliyetlerini

düşürmektedir.

Kalite tanımındaki üçüncü unsur, mal ve hizmetlerin şimdiki veya gelecekteki istek ve

ihtiyaçları karşılamasıdır. Bu tanım, kalitenin en bilindik tanımıdır ve Juran’ın sözü ile

desteklenmektedir. Juran’ a göre, “kalite, kullanıma uygunluktur” (Kanıt, 2005: s. 1), yani

tüketicilerin şimdiki veya gelecekteki istek ve ihtiyaçlarına uygun mal ve hizmetler kaliteli

olmaktadır.

Kalite tanımında, mallar için dayanıklılık, mal ve hizmetler için de tasarım unsurları,

kaliteyi tanımlayan ek unsurlar olarak düşünülebilir.

Dayanıklılık, mallarla ilgili bir kavramdır. Dayanıklılık, malların kullanım süresini

belirtmektedir. Dayanıksız malların bir kaç kullanımda ömrünün biteceği söylenebilir

(Korkmaz vd., 2009: s. 235-237). Kaliteli mallarda dayanıklılık unsurunun yanında, malın

dayanıklılığını artıran yan unsur da “ambalaj”dır. Ambalaj, ürünleri taşıma sırasında ve ya

saklama sırasında çeşitli dış etkilerden koruyan ve estetik unsurları barındıran metal, kağıt,


karton, cam, teneke, plastik ya da tahtadan oluşan kaplama olarak nitelendirilir (Aktaran:

Aygün, 2007: s. 5). İşletmeler, malların tüketiciye ulaştırılana dek geçen sürede dayanıklılığını

korumak için ambalajdan yararlanmaktadır. Tüketiciler de dayanıklı ve estetik olarak

beğendikleri ambalajları içeren malları almaktadırlar (Aygün, 2007: s. 6-7).

Tasarım kavramı ise, mal ve hizmetler için kullanılabilmektedir. Tasarım, malların

fiziksel özelliklerini belirtmektedir. Malın boyutu, hacmi ve ağırlığı tasarımın

unsurlarındandır. Ambalaj kavramı da, estetik kaygılar taşıyorsa malın tasarımı içinde

değerlendirilmektedir (M. Şimşek, 2007: s. 20). Tasarım, tüketicinin hizmetler için tüketiciye

sağlanan kullanım kolaylığını ifade etmektedir (İslamoğlu vd., 2011: s. 110). Örneğin internet

bankacılığında, evden çıkmama ve tek tuşla beklemeden işlem yapma gibi kullanım

kolaylıkları sağlandığından, hizmet tasarımının iyi olduğu söylenebilir.

Tüketicilerin zamanında, düşük fiyattan, şimdiki veya gelecekteki istek ve ihtiyaçlarına

uygun mal ve hizmet elde etmesi, kalite kavramını açıklamaktadır. Mallar için dayanıklılık,

mal ve hizmetler için de tasarım konusu, kalite kavramını destekleyen yan unsurlar olarak

açıklanmaktadır.

1.2. Kalitenin Amaçları

Amaç kavramı, gelecekte meydana gelmesi istenilen duruma ulaşmak için çabalamak

olarak ifade edilebilir (Genç, 2007: s. 25-26). İşletmelerde, bireylerin amaçları ile işletmenin

amaçlarının uyumlu olması gerekmektedir (Kovancı, 2007: s. 20). Amaçların gerçekleşmesi

ancak bu uyum sağlandığı takdirde olabilmektedir. İşletme amaçlarının belirlenmesinde en

önemli unsur, amaçlara ulaşılabilirliğin ölçülmesi ile ilgili olmaktadır (Demir ve Gümüşoğlu,

2009: s. 48). Amaçların belirlenmesi ve ölçülmesinden de üst yönetim sorumludur (Kovancı,

2007: s. 48).

İşletmenin genel amaçlarında olduğu gibi kalite ile ilgili amaçların belirlenmesi ve

ölçümünden de üst yönetim sorumlu olmaktadır. Kalite amaçlarına ulaşılabilirliğin ölçülmesi

de belirli kriterler sayesinde yapılmaktadır.

Kalite amaçları, işletme açısından maliyet ve problemleri minimum düzeye indirme,

kalite seviyesini sürdürme ve tüketiciye fayda sağlama olarak sayılabilir (Kovancı, 2007: s. 49).

Bu amaçların ölçülmesinde de muhasebesel işlemlerden, sonuçların karşılaştırılmasından,

tüketici memnuniyetinin anket ve ya geri bildirimler yoluyla ölçülmesinden

yararlanılmaktadır.


Amaçların ölçümü sırasında, hedeflerden yararlanılabilir. Hedef, amacın sayısal ve ya

zaman bazında ifadesidir (Koçel, 2011: s. 162-163). Muhasebe verilerinde, problemlerin

görülme sıklıklarında ve tüketici şikayetlerinin ölçülmesinde sayısal hedefler belirlenirken,

bunların belirli bir süreç içinde ifade edilmesi de zaman bazında hedefler

belirlenebilmektedir.

1.3. Kalitenin Bileşenleri

Kaliteyi oluşturan bileşenler, tasarım ve uygunluk kalitesi olarak iki başlık altında

incelenecektir.

1.3.1. Tasarım Kalitesi

Ürün tasarımı, bir ürünün sahip olması gereken fiziksel özellikleri olarak ifade edilebilir

(Gülenç, 2010: s. 72). Ürünün boyutu, hacmi, ağırlığı gibi fiziksel unsurlar tasarım kavramı

içinde yer almaktadır (Şimşek, 2007: s. 20).

Tasarım kalitesini daha iyi anlamak adına günlük hayatta kullandığımız ev aletlerinden

bir örnek verilebilir. Mutfak robotlarının üzerinde bulunan numaralara göre

kademelendirilmiş anahtarların bağlı olduğu farklı motorların hepsinin farklı devirlerde

çalışması tasarım kalitesinin örneğidir (Kovancı, 2007: s. 3). Tek anahtar ile belli bir devirde

çalışan mutfak robotu yerine üç anahtar ile belirlenmiş üç ayrı devirde çalışan mutfak robotu

arasındaki fark, tasarım ile ilgilidir.

1.3.2. Uygunluk Kalitesi

Uygunluk kalitesi, tasarım kalitesini tamamlayıcı bir kavram olarak değerlendirilebilir.

Tasarlanan ürünün taşıdığı özellikler ile gerçek ürünün özelliklerinin bağdaşması, uygunluk

kalitesini tanımlamaktadır. Tasarım kalitesinde verilen mutfak robotu örneğine geri dönmek

faydalı olabilir. Birbirinden farklı anahtarların farklı devirler yapması tasarım kalitesi olarak

nitelendirilmiştir. Anahtarların bağlı olduğu motorların her biri daha önce sözü edilen

kademelendirilmiş devirlerde çalışıyorsa uygunluk kalitesi vardır denilebilir. Yani motorlar

ile devirler arasındaki ilişki, tasarlanan değerlere uyuyorsa, tasarım kalitesinden söz edilebilir

(Kovancı, 2007: s. 3).

2. Toplam Kalite Yönetimi

Toplam kalite yönetimi yaklaşımı, 1980’lerde ortaya çıkan ve günümüzde de kullanılan

bir yaklaşımdır. İşletmelerin varlıklarının müşterilerine bağlı olduğu düşünüldüğünde,


günümüzde müşteri odaklı yaklaşımların önem kazandığı söylenebilir. Toplam kalite

yönetimi anlayışı da, müşteri odaklı bir yaklaşımdır (H. Şimşek, 2010: s. 133).

Toplam kalite yönetimi birçok unsuru içinde barındırmaktadır. Toplam kalite

yönetiminin ilkeleri olarak sayılan bu unsurlar, üst yönetimin liderliği, müşteri odaklılık,

takım katılımı, eğitim, sıfır hata ve sürekli iyileştirme faaliyetleri olarak sıralanmaktadır. Bu

anlamda, toplam kalite yönetiminin ilkeleri açıklanarak, bu ilkelerin ortaya atılmasında ismi

geçen guruların görüşlerine yer verilecektir.

3.1. 2.1. Üst Yönetim Liderliği ve Toplam Kalite Yönetimi

Lider, belirli amaç ve hedefler doğrultusunda, onu takip edenleri peşinden sürükleyen

kişi olarak ifade edilmektedir (Koçel, 2011: s. 569). İşletmeler açısından bakıldığında ise,

liderin işletme amaç ve hedeflerine ulaşmak için, çalışanlarını da bu amaçlar doğrultusunda

yönlendiren kişi olduğu söylenebilir. Bu anlamda, müşteri odaklı yaklaşımlar ve işletmedeki

sinerjinin sağlanması için çalışanların ve liderin aynı hayaller için beraber hareket ettiği

söylenebilir.

3.1. 2. 2. Müşteri Odaklılık ve Toplam Kalite Yönetimi

İşletmeler, müşterileri sayesinde hayatta kalmakta ve varlıklarını sürdürmektedir.

Müşteri, bir işletmeden mal veya hizmet elde eden kişi veya kişiler olarak tanımlanmaktadır.

İşletmeler için müşteri kavramının önemi göz önünde bulundurulduğunda, müşteri odaklı

yaklaşımlar hem işletmenin varlık ve gelişim sebebi, hem de rekabetçi olarak öne geçmesi için

önem taşımaktadır.

3.1.2.3. Takım Katılımı ve Toplam Kalite Yönetimi

İşletmeler, bireylerden oluşmaktadır. Bu nedenle, işletmelerdeki insan unsurunun

yardımlaşması ve bütünleşik faaliyetler içine girmesi önem taşımaktadır. Bilindiği gibi, “bir

elin nesi var, iki elin sesi var” atasözü de bireylerin birbirlerine olan yardımının sonuçlara

ulaşmada ne denli etkin ve verimli katkılar yapacağının önemini vurgulamıştır.

Bireylerin yanı sıra, işletmede departmanlar arasındaki etkileşimin sonuçlarının ne denli

olumlu katkılar yaptığı da göz ardı edilmemelidir. Örneğin, piyasaya yeni sürülecek bir ürün

için muhasebe ve pazarlama departmanlarının ürünün maliyeti ve satış fiyatı ile ilgili yaptığı

analiz, departmanlar arası yardımlaşmanın ve bütünleşmenin örneğidir. Pazar araştırması

yapan pazarlama departmanı, müşteri profiline bakarak ürünün belirlenmiş fiyattan alınıp


alınamayacağını belirlerken, muhasebe departmanı ise, ürünün maliyetini hesaplayarak en

uygun satış fiyatını belirleyecektir. Bu anlamda, iki departman arasında dengenin kurulması,

ürünün satışını ve işletmenin karlılığını etkilemektedir.

3.1.2.4. Eğitim ve Toplam Kalite Yönetimi

Kalite konusunda verilen ilk eğitimler, eski dönemlerdeki çırakların yetiştirilerek

zanaatkarlık sertifikası olması şeklinde yapılmaktaydı (Çetin, 2010: s. 353). O dönemlerde bile

eğitimin gerekliliğinin vurgulandığı düşünüldüğünde, günümüz koşullarında eğitim,

işletmedeki herkes için vazgeçilmez ve sürekli bir faaliyet olarak değerlendirilmelidir.

3.1.2.5. Sıfır hata ve Toplam Kalite Yönetimi

Sıfır hata yöntemi, üretimde mükemmelliği sağlamak adına faaliyette bulunmaktır

(Kıngır, 2006: s. 101-103). İşletmelerin mal veya hizmet ürettiklerine bakılmaksızın, sıfır hata

yaklaşımını kullanabilecekleri söylenebilmektedir. Bu anlamda, sıfır hata yaklaşımında

bahsedilen mükemmelliğin sağlanması, işletmenin mal veya hizmet üretmesine bakılmaksızın

doğru zamanda ve doğru miktarda alım yapılmasının gerekliliği ile ilgili olmaktadır (Çetin,

2010: s. 55-56). Alınan bu mamul, yarı mamul ve hammaddenin de sıfır hatalı olarak alınması

ve üretim sürecine tabi tutulması gerekmektedir.

3.1.2.1. İyileştirme Faaliyetleri ve Toplam Kalite Yönetimi

İşletmeler için iyileştirme faaliyetleri, işletme kültürünün bir parçası olmalıdır (Çetin,

2010: s. 352). İşletmedeki sorunlarla ilgili spesifik çözümler, kalite iyileştirme kapsamında yer

almaktadır. Sorunlar için belirlenen alternatiflerden spesifik seçimlerin yapılması, iyileştirme

faaliyetlerine örnektir (S. Top, 2009: s. 292). Sadece sorunlar için değil, işletmelerde mevcut

durumun daha iyiye götürülmesi için de iyileştirme çalışmaları yapılmaktadır. Örneğin, iyi

işleyen bir üretim prosesinde nasıl daha hızlı ve az maliyetli üretim yapılabileceği sorusunun

yanıtı, iyileştirme faaliyetleri ile cevaplanacaktır. Teknolojik imkanlardan yararlanıp hızlı

üretim imkanının sağlanması yanında, maliyeti azaltıcı önlemlerin alınmasıyla iyileştirme

çalışması yapılabilmektedir.

3. Kalite Guruları ve Toplam Kalite Yönetimi ile İlgili Felsefeleri

Bu başlık altında, kalite ile ilgili çalışmalar yapan ünlü guruların düşünceleri, toplam

kalite yönetiminin üst yönetimin liderliği, müşteri odaklılık, takım katılımı, eğitim, sıfır hata


ve sürekli iyileştirme faaliyetleri olarak sayılan unsurları ile ilişkileri göz önünde

bulundurularak incelenecektir.

3.1. Joseph Moses Juran

Juran’ın kalite yönetimine katkısı, sıfır hata, yönetimde kalite, kalite planları, kalite

kontrol ve kalite iyileştirme gibi konular üzerinde olmaktadır.

3.1.1. Sıfır Hata ve Toplam Kalite Yönetimi

Juran, sıfır hata ve toplam kalite yönetimi arasında eleştirel bir ilişki kurmuştur. Juran’a

göre toplam kalite yönetimi yaklaşımı, sıfır hata yaklaşımının aksine işletmedeki sorunların

üretimin başında farkedilip gerekli önlem ve düzeltmelerin yapılması anlayışı üzerine

kurulmuştur (S. Top, 2009: s. 166-168). Bu anlamda, Juran’ın işletmeler için sıfır hata

yaklaşımının aksine, toplam kalite yönetimi anlayışının benimsenmesi gerektiğini ima ettiği

söylenebilir.

3.1.2. Yönetimde Kalite ve Toplam Kalite Yönetimi

Yönetim, sistemi işletmenin amaçları ve hedefleri doğrultusunda çalıştırarak etkin ve

verimli sonuçlar elde etmekten sorumludur. Kalite ile ilgili çalışmalarda, yönetimin vereceği

destek bu anlamda önem taşımaktadır (Efil, 2010: s. 28). Toplam kalite yönetimi anlayışı,

eğitim ve sürekli iyileştirme gibi konulardan beslenmektedir. Bu anlamda, kalite konusunda

işletme içindeki çalışanların eğitimi ve işletme kültürü ile yapısına bağlı olara yapılan

iyileştirme çalışmalarından yönetim sorumlu olmaktadır (Akdağ, 2005: s. 165-166).

3.1.3. Kalite Planları ve Toplam Kalite Yönetimi

İşletme planlarının kalite odaklı amaç ve hedef içerecek şekilde genişletilmesine, bu amaç

ve hedeflerin gerekli faaliyet ve kaynakları tanımlamaya ve bu faaliyetleri yapanların

sorumluluklarını belirlemesine yönelik olması, kalite planlamasını tanımlar (Çetin, 2010: s.

351).

Juran, amaç, hedef, misyon ve vizyon gibi terimlerle kaliteye ulaşmak için planlar

yapmıştır (Çetin, 2010: s. 185). Bu planlar, kalite planları olarak bilinmekte ve öncelikle

kaliteye ulaşmada yararı dokunacak amaçların müşteri memnuniyetini sağlamak için

belirlenmesi gerekliliğini ifade etmektedir (H. Şimşek, 2010: s. 66-67). Müşteri

memnuniyetinin sağlanması da toplam kalite yönetiminin temel unsur olduğundan, kalite

planlarının toplam kalite yönetimine olan etkisinden söz edilebilir.


3.1.4. Kalite Kontrol ve Toplam Kalite Yönetimi

Planlanan kalitedeki eksikliklerin giderilmesi için kontrol çalışmaları yapılmaktadır.

Kalite kontrol çalışmaları, üretimde planlanan düzeylerden yaşanan sapma ve eksikliklerin

belirlenerek müşterilerere kaliteli ürün sunmak için yapılmaktadır (Ertuğrul, 2006: s. 23). Bu

anlamda, müşteri memnuniyetini içeren bir kavram olan kalite kontrolün toplam kalite

yönetimi ile ilişkisinden bahsedilmektedir.

3.1.5. Kalite İyileştirme ve Toplam Kalite Yönetimi

Yönetimde kalite anlayışının toplam kalite yönetimi ile ilgisinde bahsedildiği üzere,

işletmedeki iyileştirme faaliyetlerinden yönetim sorumlu olmaktadır. Kalite iyileştirme

çalışmaları, planlanan kaliteye ulaşıldıktan ve kontrol faaliyetleri ile eksikliklerin

giderilmesinden sonra yapılmaktadır. Bu anlamda, kalitenin belirli standartlardan daha

ileriye götürülmesinde kalite iyileştirme çalışmalarından faydalanılmaktadır (S. Top, 2009: s.

292). Bu çalışmalarda sürekliliğin sağlanması ise, toplam kalite yönetiminin barındırdığı

“kaizen” yaklaşımı ile ilişkilendirilmektedir. Bu anlamda, kalite iyileştirme faaliyetlerinin

toplam kalite yönetimi ile olan ilişkisinden bahsedilmektedir.

3.2. William Edwards Deming

Deming’in toplam kalite yönetimine katkısı, yönetimde kalite, istatistiksel kalite kontrol,

sürekli iyileştirme ve kaynağında kalite gibi unsurlara odaklanması olarak ifade edilmektedir.

3.2.1. Yönetimde Kalite ve Toplam Kalite Yönetimi

Yönetimde kalite anlayışı, işletmelerde çalışanlarla beraber ele alınmalıdır ve işletmenin

tüm kademeleri, eğitim sürecine tabi tutulmalıdır (Yüksel, 2010: s. 240). Toplam kalite

yönetiminin unsurlarından eğitim ve üst yönetimin liderliği de bu anlamda yönetimde kalite

anlayışı ile desteklenmektedir.

Deming, toplam kalite yönetimi ile 14 yönetim ilkesini ilişkilendirmiştir. Deming, genel

olarak 14 yönetim ilkesinde, sürekli iyileştirme, istatistiksel kalite kontrol (Ersoy ve Ersoy,

2011: s. 50), yöneticilerin ve çalışanların süreçlere katılımı ve ilgili konularda eğitimi (Çetin,

2010: s. 189) gibi unsurlara değinmiştir.

3.1.2. İstatistiksel Kalite Kontrol ve Toplam Kalite Yönetimi

İstatistiksel kalite kontrol, şansa sayalı metodların kullanımı yerine ölçüm ve değerleme

faaliyetlerinin kullanılmasını ifade eden yöntemleri içermektedir (M. Şimşek, 2007, s. 111).


Deming, işletmelerin kalite iyileştirme sürecindeki amaç ve hedeflere ulaşmada istatistiksel

kalite kontrol yöntemlerinden faydalanılabileceğini vurgulamıştır (Yüksel, 2010: s. 240). Bu

yöntemler, işletme yönetimi tarafından kullanılacağından toplam kalite yönetiminin gelişmesi

için katkı sağlamaktadır.

3.1.3. Sürekli İyileştirme ve Toplam Kalite Yönetimi

Deming, sürekli iyileştirme olarak bilinen “kaizen” kavramını geliştirdiği Deming

Döngüsü ile açıklamıştır. Bu anlamda, Deming Döngüsü’ndeki PUKE (Planlama, Uygulama,

Kontrol Etme ve Düzeltme) aşamalarında, işletmelerdeki kalite faaliyetlerinin belirlenmesi,

korunması, önlemlerin alınması, standartlaştırılmanın ve ölçümlerin yapılması, faaliyetlerin

değerlendirilmesi ve denetimin yapılması gibi aşamalarda sürekli iyileştirme faaliyetleri söz

konusu olmaktadır (Kovancı, 2007: s. 327-329). Toplam kalite yönetiminin temel unsuru olan

“kaizen” kavramı da bu anlamda sürekli iyileştirme ile paralellik göstermektedir.

3.1.4. Kaynağında Kalite ve Toplam Kalite Yönetimi

Kaynağında kalite, işletmedeki çalışanlarla yöneticiler arasında bir güven ilişkisinin

kurulması ile ilgili olmaktadır. Bu anlamda, çalışanların tümünün yaptığı işten sorumlu

olması ve yönetimin çalışanlara ilgili konuda güvenmesi, kaynağında kalite kavramını

tanımlamaktadır (Ersoy ve Ersoy, 2011: s. 50). Çalışanlarla yönetim arasında ilişkinin

kurulması da yönetimin sorumluluğunda yer almakta ve toplam kalite yönetimi ile

ilişkilendirilmektedir.

3.3. Shigeo Shingo (Poka-Yoke ve Toplam Kalite Yönetimi)

Shingo, Deming gibi istatistiksel yöntemlerin kullanılması ile kalite kontrol arasında bir

ilişki olduğunu vurgulamaktadır. Bunun yanı sıra, poka-yoke adını verdşği yaklaşımla,

üretim süreçleri sırasında ortaya çıkacak kusurlu parça sayısını minimize etmek ve insandan

kaynaklanan hataları önceden görüp kaldırmak için çalışmalar yapmıştır (Kobu, 2010: s. 569).

İşletmelerde insan kavramına çalışanlar ve yöneticiler dahil edildiği göz önünde

bulundurulduğunda, poke-yoke yaklaşımının toplam kalite yönetimi ile ilişkilendirildiği

söylenebilir.

3.4. Philip Kotler (Müşteri Odaklı Kalite ve Toplam Kalite Yönetimi)

Kotler, işletmelerin tüketici istek ve ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik üretim

faaliyetlerinde bulunmaları gerekliliği üzerinde durmuştur. Bu anlamda, müşterilerin şimdiki


ve gelecekte ortaya çıkabilecek muhtemel istek ve ihtiyaçlarının karşılanması (Görgülü ve

Görgülü, 2010: s. 100), işletmelerin toplam kalite yönetimi odaklı çalışmalar yaptıklarının

kanıtı olarak gösterilmektedir.

3.5. Kaoru Ishikawa (Kalite Çemberleri ve Toplam Kalite Yönetimi)

Kalite çemberleri, Ishikawa tarafından ortaya atılan ve işletmelerde, en alt kademeden en

üst kademeye kadar her türlü çalışanın tüm süreçler içinde yer alması gerekliliği üzerinde

duran bir kavramdır (Kaoru Ishikawa, http://asq.org/about-asq/who-we-

are/bio_ishikawa.html// Erişim: 18 Mayıs 2012). Bu anlamda, işletmenin bütününde bir

katılım yaratan kalite çemberleri, toplam kalite yönetimi ile ilişkilendirilmiştir.

3.6. Armand Vallim Feigenbaum

Feigenbaum’un görüşleri, bütünleşme faaliyetleri ve kano modeli olarak iki ayrı başlık

altında incelenecektir.

3.6.1. Bütünleşme Faaliyetleri

Feigenbaum’un bütünleşme faaliyetleri, toplam kalite yönetimindeki işletmedeki tüm

çalışan ve yöneticilerin katılımı çerçevesinde değerlendirilen grup faaliyetleri ile benzerlik

göstermektedir. Bu anlamda, Feigenbaum’un görüşlerinin farklılaştığı nokta, bireylerin değil

departmanların bütünleşmesi ile ilgili olmaktadır. İşletmedeki tüm departmanlar arasında

bütünlük sağlandığında (Halis, 2008: s. 64), toplam kalite yönetimine hizmet edilmektedir.

3.6.2. Kano Modeli

Kano modeli, müşteri odaklı yaklaşımlara hizmet ettiğinden, toplam kalite yönetimi ile

ilişkilendirilir. Kano modeli, ürünlerin dizayn özelliklerini ve teknik spesifikasyonunu

müşteri isteklerine göre karşılamaya yarayan bir modeldir. Kano modelinde müşteri istekleri

ile ürünün bunları karşılama derecesi, olması gereken, beklenen ve ilginç özellikler olmak

üzere üç başlıkta incelenmektedir. Olması gereken özellikler, tüketicinin ürünle ilgili tatminini

belli bir düzeye kadar karşılayan özellikler olarak nitelendirilirken, beklenen özelliklerin ürün

içinde artmasıyla müşteri tatmini artış gösterir. Ürünün ömrünün artmasıyla, müşteri

memnuniyetinin artması, buna verilebilecek bir örnektir. İlginç özellikler ise, müşterinin

ilgisini çeken özelliklerdir. Otomobilinin belli bir zaman diliminde belli bir hıza ulaşması da

bu konu için verilebilecek bir örnektir. Ürünler için, öncelikle olması gereken özelliklere

bakıldıktan sonra, maliyet ve fayda ilişkisi çerçevesinde beklenen veya ilginç özellikler


eklenebilir (Kobu, 2010: s. 582-583). Kano modeli, olması gereken, beklenen ve ilginç

özellikleri müşteri tatminini sağlamak adına ortaya konulduğundan, toplam kalite yaklaşımı

çerçevesinde incelenebilmektedir.

3.7. Masaaki İmai (Sürekli İyileştirme ve Toplam Kalite Yönetimi)

Sürekli iyileştirme olarak da bilinen “kaizen” yaklaşımı, işletmedeki tüm yöneticiler ve

çalışanların dahil edildiği bir süreçtir. Sürekli iyileştirme yaklaşımının temelinde, işletmedeki

herkesin aile yaşamından iş yaşamına, geçirdikleri tüm süreçler hakkında sürekli iyileştirme

yapmalarını ifade etmektedir (Kaizen, 1986: s. 1-3). Bu anlamda, sürekli iyileştirme kavramı

toplam kalite yönetiminin sadece iş yaşamında değil, çalışan ve yöneticilerin günlük hayatta

da kullanabilecekleri bir yaklaşımdır. Sürekli iyileştirme kavramı, eğitim faaliyetleriyle

desteklenmektedir (Ersoy ve Ersoy, 2011: s. 154-156). Bu anlamda, işletmedeki tüm çalışan ve

yöneticilerin eğitim sürecine tabi tutulması yaklaşımı göz önünde bulundurulduğunda,

sürekli iyileştirme kavramı, toplam kalite yönetimi ile bir başka açıdan incelenebilmektedir.

3.8. Genichi Taguchi (Taguchi Methodu ile Kayıp Fonksiyonu ve Toplam Kalite

Yönetimi)

Taguchi, kaliteyi ürünün müşteriye sevk edilmesinden sonra toplumda neden olduğu

zararın en az olması ya da hiç olmaması olarak açıklamaktadır. Zarar kavramı, müşteriler

açısından memnuniyetsizlikle sonuçlanacaktır (Sezen, 2011: s. 66). Bu anlamda, toplam kalite

yönetimi ile Taguchi’nin görüşleri birbirini desteklemektedir.

Taguchi Metodu, bir ürünün kalitesinin ve ya performansını geliştirmek için kullanılan

ve istatistiksel metodlardan yararlanan bir yöntemdir. Bu yönteme ek olarak, Taguchi’ nin

Kayıp Fonksiyonu’ndan da kısaca bahsedilebilir. Bu fonksiyon, metodu destekleyici biçimde

olmakla beraber, ürünlerin ölçülebilir karakteristik özelliklerinin amaçlanan ve hedeflenen

özelliklerden sapmasını incelemektedir. Örneğin, ürünün boyu, hacmi ya da ağırlığı daha

önceden planlanan değerlerin üzerinde ya da altında olduğunda, bu sapmanın

değerlendirilmesi, Taguchi’ nin kayıp fonksiyonu yardımıyla anlaşılmaktadır (Durmaz, 2008:

s. 27-28). Bu anlamda, müşterilere sunulan ürünlerde müşteri tatmini ön planda tutulmakta

ve Taguchi’nin Kayıp fonksiyonu ile toplam kalite yönetimi ilişkilendirilmektedir.

SONUÇ

İşletmelerde sosyal sorumluluk ve müşteri odaklılık faaliyetlerinin artması, kalite

kavramına verilen önemi de doğru orantılı bir şekilde artırmıştır. Teknolojinin gelişmesi ve


işletmelerin artan rekabete bağlı olarak birbirinden öne geçme isteği de kalite çalışmalarını

ileriye götürmektedir. Bu anlamda, kaliteli üretim yapmak işletmelerin avantaj sağlaması için

göz önünde bulundurması gereken bir unsur olurken, müşterilerin tatmini için de bir

gereklilik olmuştur.

Kalite kavramının öneminin artmasıyla, uzun zamandır var olan bir kavram olan toplam

kalite yönetimine verilen önemin de eskiye göre artmasını sağlamıştır. Bu anlamda,

işletmelerin bilinçlenmesi ve farkındalık süreci ile toplam kalite yönetiminin güncelliğinin

korunması birbiriyle bağlantılı olmaktadır. Bu anlamda, kalite kavramı ve toplam kalite

yönetimi, başta üretim yönetimi ve pazarlama olmak üzere birçok alanda uygulanabilmekte

ve işletmelere olumlu katkılar yapmaktadır.

Juran tarafından ortaya atılan kalitenn yönetsel boyutu, kalitenin, planlama kontrol ve

iyileştirme aşamaları, yönetim ve organizasyon konusu olan yönetsel perspektifin, tüm

işletmelerde stratejik açıdan ne denli önemli olduğunu vurgulamaktadır. Juran’ın sıfır hata

yaklaşımına getirdiği eleştiri ise, üretim yönetimi konusuna dahil edilerek işletmelerin üretim

sistemlerini kurarken baz alacağı temel kriterin toplam kalite yönetimi olması gerekliliğini

vurgulamaktadır.

Deming’in istatistiksel metodları ve Taguchi Methodu, işletmelerde sayısal tekniklerle

ilgili alanların önemini vurgulamaktadır. Bu alanlarla ilgili çalışan istatistik ile ilgili birimler

veya bireyler, üretim ve pazarlama süreçlerinin kaderini belirlemektedirler. Deming’in

yönetsel bakış açısının yanında, kaynağında kalite kavramıyla işletme içi ilişkilerin ve insane

unsurunun öneminden bahsetmesi, işletmelerin personelle ilgilenen departmanların ve bu

alanda yapılan yönetsel çalışmaların önemini vurgulamaktadır.

Juran ve Deming’in sayılan alanlar için buluştuğu ortak nokta ise, işletmelerdeki tüm

faaliyetlerde iyileştirmelerin yapılmasına yönelik olmaktadır. Bu anlamda, amaç ve hedefler

etkili ve verimli bir şekilde gerçekleştirilmektedir. Bu yaklaşım, Imai tarafından da

desteklenmiştir.

Shingo, Kotler ve Ishikawa, toplam kalite yönetiminin işletmelere katkısını bireyler

açısından değerlendirmektedir. Shingo’nun yaklaşımı, bireylerin hatalarının ortadan

kaldırılması, Kotler’in yaklaşımı, müşteri odaklı olma ve Ishikawa’nın yaklaşımı ise, bireylerin

bütünleştirilmesi olarak özetlenebilmektedir. Bu anlamda, yönetim organizasyondan üretim


yönetimi ve pazarlamaya kadar bir çok konu, bireylerin önemi açısından ele alınmakta ve

işletmelerin iyileştirilmesinde bireylerin öneminden bahsedilmektedir.

Feigenbaum, bireylerin bütünleştirilmesi faaliyetini desteklediği gibi, toplam kalite

yönetiminin temel felsefesi olan müşteri odaklılık üzerinde durmuştur. İşletmelerin Kano

Modeli ile müşteri tatminini sağlaması, rekabetçi avantaj eldesi açısından önem taşımaktadır.

Sosyal sorumluluk kavramı açısından bakıldığında ise, işletmelerin Taguchi’nin

görüşünü benimsemeleriyle, çevresine ve paydaşlarına olumlu katkılar yapacağı söylenebilir.

Bu anlamda müşteri odaklı yaklaşımlara ek olarak sosyal faaliyetlerin işletmelerde

kullanılması da rekabetçi avantaj eldesi ile sonuçlanmaktadır. Taguchi’nin kayıp fonksiyonu

da birçok düşünürün belirttiği ve toplam kalite yönetiminin temel felsefesi olan müşteri

odaklı faaliyetlerin desteklenmesi gerekliliğini sosyal açıdan yorumlamaktadır.

Sonuç olarak tüm düşünürlerin kalite üzerine getirdiği ortak payda, toplam kalite

yönetiminde müşteri tatminini sağlamak adına işletmenin her alanında iyileştirmelerin

yapılmasına yönelik olmaktadır. Bu anlamda yapılan çalışmanın işletmelere katkısı, güncel bir

yaklaşım olan müşteri odaklılık ve sosyal sorumluluk çerçevesinde toplam kalite yönetiminin

hangi noktalara odaklandığını öğrenmekten geçmektedir. Bu çalışma, elirlenen ilkeleri ve

düşünürleri irdeleyen işletmelere kılavuzluk edecektir.

KAYNAKLAR

1. Kitaplar

Czinkota, Michael R., Ilkka A. Ronkainen, Michael H. Moffett vd. (2001). Global Business.

United States of America: Harcourt College Publishers.

Çetin, Canan (2010). Toplam Kalite Yönetimi, İlke, Süreç, Uygulama. İstanbul: Beta Basım

A.Ş.

Demir, M. Hulusi, Şevkinaz Gümüşoğlu (2009). Üretim Yönetimi, İşlemler Yönetimi. İstanbul:

Beta Basım A.Ş.

Demirören, Osman, Orhan Küçük (2009). Meslek Yüksekokulları İçin Üretim Yönetimi.

Ankara: Detay Yayınları.

Efil, İsmail (2010). Toplam Kalite Yönetimi. Bursa: Dora Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti.


Ersoy, Mesiha Saat, Abdullah Ersoy (2011). Kalite Yönetimi, Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite

Denetimi. Ankara: Imaj Yayınevi.

Ertuğrul, İrfan (2006) Toplam Kalite Konrol, Kalite Güvenliği ve ISO 9000 Standartları,

Toplam Kalite Yönetimine İlişkin Bir İşletme Uygulaması. Bursa: Ekin Kitabevi.

Genç, Nurullah (2007). Yönetim ve Organizasyon, Çağdaş Sistemler ve Yaklaşımlar. İstanbul:

Seçkin Yayıncılık.

Görgülü, Güventürk, Nesteren Şencan Görgülü (2010). Pazarlama 3.0, Yeni Çağın Pazarlama

Yaklaşımı. İstanbul: Ömür Matbaacılık A.Ş.

Gülenç, İrem Figen (2010). Yeniden Üretim, Eskinin Yeniden İmal Edilmesi. Kocaeli:

Umuttepe Yayınları.

Halis, Muhsin (2008). Toplam Kalite Yönetimi, ISO 9000 Kalite Yönetim Sistemleri. Sakarya:

Sakarya Yayıncılık.

İslamoğlu, A. Hamdi, Burcu Candan, Kenan Aydın. (2011). Hizmet Pazarlaması. İstanbul: Beta

Basım A.Ş.

Kaizen, Masaaki İmai (1986). Japonya’ nın Rekabetteki Başarısının Anahtarı. (Brisa

Tercümesi). İstanbul: BRİSA Bridgestone Sabancı Lastik San. Ve Tic. A.Ş Yayınları.

Kanıt, Recep (2005). İnşaat Sektöründe Kalite Yönetim Sistemi Uygulamaları, ISO 9001: 2000.

Ankara: Gazi Kitabevi.

Kıngır, Said (2006). Toplam Kalite Yönetimi. Ankara: Nobel Basımevi.

Kobu, Bülent (2010). Üretim Yönetimi. İstanbul: Beta Basım A.Ş.

Koçel, Tamer (2011). İşletme Yöneticiliği. İstanbul: Beta Basım A.Ş.

Korkmaz, Sezer, Zeliha Eser, Sevgi Ayşe Öztürk vd. (2009). Pazarlama, Kavramlar-İlkeler-

Kararlar. Ankara:Siyasal Yayın Dağıtım.

Kovancı, Ahmet (2007). Toplam Kalite Yönetimi. İstanbul: Sistem Yayıncılık.

Top, Aykut, Erdal Yılmaz (2009). Üretim Yönetimi. İstanbul: Yaprak Yayın Dağıtım.

Top, Seyfi (2009). Toplam Kalite Yönetimi Bağlamında Sürekli İyileştirme Anlayışı. İstanbul:

Beta Basım A.Ş.


Torlak, Ömer, Remzi Altunışık (2009). Pazarlama Stratejileri, Yönetsel Bir Yaklaşım. İstanbul:

Beta Basım A.Ş.

Sezen, Bülent (2011). Üretim Yönetiminde Yeni Yaklaşımlar ve Uygulamalar. Bursa: Efil

Yayınevi.

Şimşek, Muhittin (2007). Toplam Kalite Yönetimi. İstanbul: Alfa Yayınları.

Şimşek, Hasan (2010). Toplam Kalite Yönetimi, Kuram, İlkeler, Uygulamalar, İstanbul: Seçkin

Yayıncılık.

Yüksel, Hilmi (2010). Üretim/İşlemler Yönetimi, Temel Kavramlar. Ankara: Nobel Basımevi.

2. Makaleler, Bildiriler, Diğer Basılı Yayınlar

Akdağ, Mustafa (2005). “Toplam Kalite Yönetimi ve Örgüt İçindeki Yeri”. Selçuk İletişim

Dergisi, 4/1: s. 165-166.

Bener, Özgün (2007). “Ambalajlı Gıda Maddeleri ve Tüketici Açısından Önemi”. Standart,

Mayıs: s. 115. Aktaran: Aygün, Eyüp (2007). Ambalajın Satın Alma Davranışı Üzerine

Etkisi: Gıda Maddeleri Üzerine Bir Araştırma. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,

Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya: s. 6-7.

Durmaz, Sema (2008). Taguchi Metodunun Kauçuğun Vulkonizasyonu Prosesine

Uygulanması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Fen Bilimleri

Enstitüsü, Sakarya.

Eyüp Aygün, Ambalajın Tüketici Satın Alma Davranışı Üzerine Etkisi: Gıda Maddeleri

Üzerine Bir Araştırma, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İşletme Anabilim Dalı,

Üretim Yönetimi ve Pazarlama Bilim Dalı, Sakarya Üniversitesi, Mart 2007, s. 6-7.

Yılmaz, Erol (2010). “Kütüphanelerde Toplam Kalite Yönetimi: Kısa Bir Gözden Geçirme.”

Türk Kütüphaneciliği, 24/1: s. 35.

3. Elektronik Kaynaklar

Kaoru Ishikawa. http://asq.org/about-asq/who-we-are/bio_ishikawa.html //Erişim: 18

Mayıs 2012.


Neslihan ŞEVİK* Belediyelerde Stratejik Planlama Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Özet

Özel sektör kaynaklı bir yaklaşım olan stratejik planlama yapılan yasal düzenlemelerle günümüz şartlarına uyum sağlayabilmeleri için niteliklerini arttırmak zorunda kalan belediye yönetimlerince gerçekleştirilmesi zorunlu bir süreç haline gelmiştir. Bu yeni süreç her yeni süreç gibi belediye yönetimlerinin gelenekçi, bürokratik, hantal ve yeniliğe kapalı zihniyet yapısı nedeniyle beraberinde birçok sorunu da getirmiştir. Bununla birlikte, belediyelerin yönetim yapısına zaman içerisinde yerleşmesi umut edilen bu yeni yönetim yaklaşımının belediyelere ve vatandaşa sağlayacağı kazanımlar da açıktır.

Anahtar kelimeler: Planlama, Strateji, Stratejik Planlama, Stratejik Yönetim, Belediyelerde Stratejik Planlama.

Abstract

The strategic planning approach, which originates from the private sector, has become a mandatory process by legal regulations for municipalities, which have to improve their qualities to adapt to today' s conditions. This new process like every new process, also brought with it many problems because of traditionalist, bureaucratic, unwieldy and closed mentality structure of municipalities. However, this new management approach is hoped to place in administrative structure of municipalities in time and the achievements which will be supplied by this new process to municipalities and citizens are clear.

Keywords: Planning, Strategy, Strategic Planning, Strategic Management, Strategic Planning in Local Government.

* İİBF, İşletme Bölümü, Araştırma Görevlisi, [email protected]


GİRİŞ

Değişim ve gelişimin hızı her geçen gün süratle artmakta, modern bilgi ve iletişim

teknolojilerinin beraberinde getirdiği küreselleşmenin de etkisiyle, dünyanın herhangi bir

noktasında yaşanan bir gelişme kısa sürede bütün dünyayı etkileyebilir duruma gelebilmekte

ve rekabeti tetikleyebilmektedir. Bu nedenle değişmeleri, gelişmeleri ve bunların doğuracağı

sonuçları önceden tahmin etmek, ortaya çıkacak fırsat ve tehditleri en iyi şekilde

değerlendirmek hayati bir önem arz etmektedir. . Bu ise, önce bireysel düşünce sistemlerinin

stratejik bilinçle uyandırılmasını, sonrasında bu bilincin örgüt kültürlerine adapte edilmesini,

olaylara günübirlik çözüm arayışlarıyla değil stratejik yaklaşılmasını ve büyük resme

odaklanmayı gerekli kılmaktadır.

Stratejik yönetimle, genel olarak, bir örgütün varlık nedeni, ulaşmak istediği nokta ve bu

noktaya hangi yollarla ulaşabileceği ortaya koyulur, uygulama gerçekleştirilir ve nihayetinde

kontrol sağlanır. Stratejik planlama ise, stratejik analizler ve stratejik tasarım gerçekleştirildiği

stratejik yönetimin ilk aşamasıdır ve bundan sonraki aşamaların başarısının teminatıdır.

Tük Kamu Yönetimi’ nde stratejik planlamayla ilgili yasal temeller 2003 yılında 5018

sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunu ile atılmıştır. Bununla birlikte yerel yönetimler

için gerekli düzenlemeler yapılarak 2004 yılında yürürlüğe giren 5216 sayılı Büyükşehir

Belediyesi Kanunu ve 2005 yılında yürürlüğe giren 5393 sayılı Belediye Kanunları’ yla, nüfusu

50.000’in üzerinde olan belediyeler için stratejik plan hazırlamak yasal bir yükümlülük halini

almıştır. Nüfusu 50.000’ in altında olan belediyelerde stratejik plan hazırlamak ise isteğe bağlı

tutulmuştur. Stratejik planlama ile belediyelerin, stratejik planlarını hazırlamaları ve gelecek

dönemlerde kuruluş bütçelerini bu planda öngörülen kuruluş misyonu, vizyonu, amaç ve

hedefleri ile uyumlu olacak biçimde performans programlarına dayalı olarak oluşturmaları

gerekmektedir.

Bu çalışma, Kocaeli Büyükşehir Belediyesince gerçekleştirilmiş olan 2007-2011 dönemli

stratejik planlama süreci örneği ele alınarak gerçekleştirilmiştir. Yapılan literatür çalışmasında

muhtemel sorun alanları belirlenmiştir. Çalışmada konuya uygun olarak amaçlı örnekleme

yöntemi kullanılmıştır. Kocaeli Büyükşehir Belediyesi personelinden derinlemesine görüşme

yoluyla elde edilecek verilerin, daha sonra yapılacak olan büyük çaptaki araştırmalara yol

göstereceği ve literatüre bu konuda katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Belediyelerde Stratejik Planlama Sürecinde Karşılaşılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri • 149

1. Strateji Kavramı: Etimolojik Köken ve Tanımsal Çerçeve

Literatürde strateji kelimesinin etimolojik köken bakımından iki kaynağa dayandığı ifade

edilmektedir. Bunlardan birincisine göre strateji; Latince yol, çizgi veya yatak anlamına gelen

“stratum” kelimesinden türetilmiştir (Tosun, 1974: 220). İkincisine göre ise, strateji

kelimesinin savaş başarıları ve bilgisi ile tanınan eski Yunan Generallerinden Strategos’ a

atfen kullanıldığı sanılmaktadır (Steiner, 1969: 237). Türk Dil Kurumunun Türkçe sözlüğünde

ise, “Önceden belirlenen bir amaca ulaşmak için tutulan yol” şeklinde tanımlanmaktadır

(Türk Dil Kurumu Sözlüğü, 1994: 689).

Stratejiyi, ilk defa ilkeler belirleyerek uygulayan Napolyon, literatüre “Napolyon

Stratejileri” diye bir kavram kazandırsa da, strateji üzerindeki ilk incelemeleri 1815 yılından

sonra Alman Von Clousewitz yapmıştır. Clousewitz stratejiyi, “Devletin kararlaştırdığı siyasi

amaçlara kuvvet zoruyla varma sanatı” şeklinde tanımlamıştır (Liddell, 1973: 20).

Ancak, strateji kavramının, aslında çok daha eskiye dayandığı görülmektedir. M.Ö. 500’

lerde Çinli filozof Sun Tzu tarafından askeri strateji ve taktik üzerine yazılmış, strateji

konusunda dünyanın en etkili ve saygın kitaplarından biri olan “Savaş Sanatı” kitabı,

bugünkü askeri ve işletmecilik anlamındaki stratejiyi oldukça iyi açıklamaktadır.

Yönetsel açıdan strateji, bir örgütün başlıca hedefler, politikalar ve hareketler dizisinin

bütünleştirilmiş bir planı veya modelidir. İyi formüle edilmiş bir strateji, örgütün iç yeterlilik

ve noksanlıklarına, çevreden beklenen değişikliklere ve rakiplerin muhtemel hareketlerine

dayanan durumlarda, örgütün kaynaklarının tahsisine ve sıralanmasına yardımcı olur

(Mintzberg, et.al., 1998: 5).

2. Bir Stratejik Yönetim Süreci Bileşeni Olarak Stratejik Planlama

Yönetimin 1880’ li yıllardan itibaren bilimsel olarak ele alınması ve gösterdiği gelişim

sürecinde, özellikle 1950’ li yıllarda işletmeler için planlama kavramının ön plana çıkmaya

başlaması stratejik yönetime doğru gerçekleşen dönüşümün temel çıkış noktasını

oluşturmaktadır. Bu dönüşüm genel hatlarıyla aşağıdaki şekilde de gösterildiği gibi uzun

dönemli planlama, kurumsal planlama, stratejik planlama ve stratejik yönetim şeklinde

gerçekleşmiştir (Ülgen ve Mirze, 2006: 36).


Şekil 1: Stratejik Yönetim Gelişme Evreleri

Kaynak: Hayri Ülgen ve S. Kadri Mirze, İşletmelerde Stratejik Yönetim, 3.b., İstanbul:

Literatür Yayınları, 2006, s. 36.

Planlama genel anlamda ne yapılması gerektiğini, nasıl yapılacağını, ne zaman harekete

geçileceğini ve bu sorumluluğu kimin üzerine alacağını belirtmek ve saptamaktır (Podol,

1962: 11). Stratejik planlama ise, kurumun geleceğine ve yapısal değişikliklerine yönelik

vizyonunu, misyonunu, topyekûn hedeflerini ve stratejik alternatiflerini belirleyip,

bulunduğu çevrede ve faaliyet ortamındaki durumunu dikkate alarak, kurum için

uygulanabilir olan alternatifler arasından birini seçerek uygulamaya koymak üzere yapılan

plandır (Çoban, 1997: 25).

Stratejik yönetim açısından 1970’ lerde gündeme gelen stratejik planlama evresi bir geçiş

niteliği taşımaktadır. Stratejik planlama evresi işletmelerde stratejik iş birimlerinin öne çıktığı

ve stratejik planlama faaliyetlerinin önem kazandığı dönemdir. Bu dönemde, geleceği tahmin

etmenin hedeflere ulaşmada yeterli olmadığı görülmüş ve işletmeler için ulaşılacak hedefler

belirlemek yerine izlenecek yön çizmenin daha önemli olduğu kabul edilmiştir (Güçlü, 2003:

71).

Stratejik yönetimi, “Stratejilerin tasarlanması için gerekli araştırma, inceleme,

değerlendirme ve seçim çabalarını, tasarlanan bu stratejilerin uygulanabilmesi için her türlü

yapısal ve motivasyonel önlemlerin alınarak yürürlüğe konulmasını, daha sonra da

stratejilerin amaçlara uygunluğu açısından uygulanmadan önce bir defa daha kontrol

edilmesini kapsayan ve işletmenin üst yönetim faaliyetlerini ilgilendiren ayrıntılı bir süreç.”

şeklinde uzun bir biçimde tanımlamak mümkündür (Akyüz, 2001: 111).

“Strateji, bir örgütün uzun vadeli hedeflerini tayin etmesi, bunlara ulaşmak için

gerekli eylem setini benimsemesi ve gerekli kaynak tahsisinin yapılmasıdır.”(Barry, 1986: 10).

Stratejik planlamanın amaçları özetle şu şekilde ifade edilebilir:

Uzun Dönemli Planlama

Kurumsal Planlama

Stratejik Planlama

Stratejik Yönetim


- Mevcut kaynakları (para, insan, zaman, …) etkin kullanmak,

- Nitelikli mal ve hizmet sunmak,

- Mali yönetimde etkinliği artırmak,

- Toplumsal beklentileri karşılamak,

- Yaşam kalitesini arttırmak,

- Saydam ve hesap verebilir bir yönetim geliştirmek.

Bunlara ek olarak (Yılmaz, 2003: 74);

- Liderlere ve yöneticilere stratejik düşünce ve davranış kazandırmak,

- Kurumu bir sistem olarak görmeyi sağlamak,

- Kurumun iç ve dış çevresiyle beraber varlık olduğunu kabullendirmek,

- Kuruma kimlik kazandırmak,

- Kurum kültürünün gelişmesini sağlamak,

- Kurumu çevre şartlarında canlı, güçlü, esnek, dinamik tutmak,

- Kaynakları optimum etkin ve verimli kullanmak,

- Kurumda sorumluluk bilincini artırmak, takım çalışmasının güçlendirmek,

- Memnuniyeti arttırmak,

- Tarafları sürece katmak da stratejik planlamanın amaçları arasında yer almaktadır.

3. Türkiye’ de Uzun Vadeli Planlama ve Stratejik Planlama: Özel Sektör ve Kamu

Sektörü Uygulamaları

Türkiye’ de planlama deneyimi, temel olarak üç süreçten oluşmaktadır:

- 1930’ ların Sanayi Planları,

- 1960-1980 yılları arasındaki Kalkınma Plancılığı,

- 1990 sonrası Şirket Temelli Stratejik Plancılığa ve Ön Ulusal Kalkınma Sistematiğine

geçiş.

Türkiye’ de ilk uzun vadeli planlama çalışması 1971 yılında Koç Grubu’nda görülmüştür.

Ancak gerçek anlamda planlama çalışmalarının 1970’ li yılların sonu ile 1980’ li yılların


başlarında yapılmaya başlandığı söylenebilir. Bu yıllarda Eczacıbaşı (1978’ den itibaren), Şişe

Cam Fabrikası (1981’ den itibaren), Yaşar Holding (1983’ ten itibaren) ve Sabancı Grubu (1985’

ten itibaren) gibi büyük işletmelerde uzun dönemli planlama çalışmalarının yapılmaya

başlandığı görülmektedir. 1980’ li yılların ortasına kadar uzun dönemli planlama çalışmaları

olarak karşımıza çıkan uygulamalara, dönemin ikinci yarısından itibaren stratejik olarak

yaklaşıldığı göze çarpmaktadır. Bu bağlamda, 1990 yılından itibaren Alarko Holding,

Borusan Holding ve Bezmen Grubu’ nda stratejik yönetim anlayışı benimsenmeye

başlanmıştır. Ayrıca, yukarıda zikredilen işletmeler yanında, ülkemizde faaliyet gösteren

yabancı firmaların merkez firmalarına bağlı olarak uzun vadeli planlar yaptıkları

belirtilmelidir (Dinçer, 2004: 64-65).

Birçok büyük işletme ya kendi bünyesinde oluşturduğu birimler vasıtasıyla ya da

danışman işletmelerden yardım alarak stratejik planlama çalışmaları yapmaktadır. Örneğin,

Küçük ve Orta Ölçekli Sanayiyi Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB),

işletmelerde stratejik yönetim uygulamalarını desteklemek amacıyla “Stratejik Yol Haritası

Hazırlama” adı altında bir uygulama başlatmıştır. Bu uygulama KOSGEB tarafından

desteklenen işletmeler için geçerlidir. Ayrıca KOSGEB, işletmelere Stratejik Yol Haritası

hazırlama konusunda ücretsiz eğitim de sağlamaktadır. Ankara Sanayi Odası (ASO), Ankara

Ticaret Odası (ATO) ve KOSGEB arasında 20.01.2005 tarihinde imzalanan işbirliği protokolü

çerçevesinde, Türkiye’ de küçük ve orta ölçekli işletmelerin gelişimine katkıda bulunmak

amacıyla Statejik Yol Haritalarını belirleme çalışmaları halen devam etmektedir (Akgemci,

2007: 17-18).

Özellikle 1999 depremi ile 2001 ve 2002 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerden sonra

Türk kamu yönetiminde stratejik yönetim konusu gündeme gelmiştir. Kamu örgütlerinin

çevrelerinde yaşanan gelişmelerden, fırsat ve tehditlerden haberdar olması ve ülke

ekonomisinin dengelenmesi için stratejik yönetim bir zorunluluk halini almıştır. Bu bağlamda,

Maliye Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) International Monetary Fund (IMF),

Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD) ve Dünya Bankası’ nın da

teşvikiyle Türkiye’de kamu örgütlerinde performansa dayalı bütçe ve stratejik planlama

çalışmalarının başlatılması gerektiğini ifade etmişlerdir. 2002 yılında yapılan seçim sonrası

yeni hükümet tarafından açıklanan acil eylem planında, kuruluş düzeyinde stratejik planlama

çalışmalarına başlanacağı bildirilmiştir (Balcı ve Nohutçu, 2005: 617). Stratejik planlamanın

Türk kamu yönetiminde uygulanmasının gündeme gelmesi mali sektör ve kamu yönetimine


yönelik orta vadeli reform programlarının desteklenmesi amacıyla 12 Temmuz 2001 tarihinde

Dünya Bankası ile imzalanan 1. Program Amaçlı Mali ve Kamu Sektörü Uyum Kredi

Anlaşması (PFPSAL-1) ile olmuştur. PFPSAL, finans (bankacılık) ve kamu sektörlerinde

gelecek dönemde Türkiye’ nin uygulayacağı politikaları, kredi ön koşullarını ve yerine

getirilmesi gereken taahhütleri içermektedir. Bunlar; makro ekonomik çevre, bankacılık

reformu ve kamu sektörü reformu olarak üç ana başlık altında toplanmaktadır. Kamu sektörü

reformu kapsamında da “Kamu Harcama Yönetimi: Bütçe Reformu” yapılması

öngörülmektedir. “Kamu Harcama Yönetimi: Bütçe Reformu”nun bir ayağı, kamu

kurumlarında politika oluşturma kapasitesinin güçlendirilmesi ve bu çerçevede stratejik

planlamanın hayata geçirilmesidir (Yılmaz, 2003: 77). 200/14 ve 2004/37 sayılı Yüksek

Planlama Kurulu kararları uyarınca sekiz kamu idaresinde stratejik planlama pilot çalışmaları

2006 yılında tamamlanmıştır. DPT Müsteşarlığı, sekiz kuruluşta yürütülen pilot çalışmalarda

yönlendirme, izleme ve değerlendirme işlevini üstlenmiştir.

Kamu İdarelerinde halen uygulanmakta olan Stratejik Planlamaya İlişkin Usul ve

Esaslar Hakkında Yönetmelik 26 Mayıs 2006 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmıştır. 5018

sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu çerçevesinde kamu idarelerinde stratejik

planlama ve performans esaslı bütçelemeye yönelik çalışmalar devam etmektedir. Kamu

idarelerinde stratejik yönetim anlayışının hayata geçirilmesine yönelik örgütlenmenin

oluşturulması amacıyla 2006 yılı başında strateji geliştirme birimleri kurulmuştur. Uygulama

Kamu İdarelerinde Stratejik Planlamaya İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte

belirlenen geçiş programı dahilinde yaygınlaştırılmaktadır. 2010 yılı başı itibarıyla 145

merkezi kamu idaresinde stratejik planlama ve performans esaslı bütçelemeye geçilecektir.

Merkezi yönetim kapsamında Ocak 2009 itibarıyla 108 kamu idaresi stratejik planlarını

hazırlamıştır. Stratejik planlarını tamamlaması gereken 37 kamu idaresinde ise sürecin

gerektirdiği çalışmalar devam etmektedir (http://www.sp.gov.tr/default.asp - 10.03.2009).

4. Bir Yerel Yönetim Birimi Olarak Büyükşehir Belediyeleri’ nde Stratejik Planlama

Uygulamalarının Hukuki Altyapısı ve Belediyelerde Stratejik Planlama Sürecinde

Karşılaşılabilecek Muhtemel Sorun Alanları

5393 sayılı Belediye Kanunu’ nun 18, 34, 38, 41, 56, 61 ve geçici maddelerinde stratejik

planlama ile ilgili hükümler bulunmaktadır. Kanunun 18. maddesinde “stratejik plan ile

yatırım ve çalışma programlarını, belediye faaliyetlerinin ve personelin performans ölçütlerini

görüşmek ve kabul etmek” ifadesi kullanılarak stratejik planın kabulünün meclise ait olduğu


belirtilmiştir. Kanunun 34. maddesinde belediye encümeninin görev ve yetkileri arasında;

“stratejik plan ve yıllık çalışma programı ile bütçe ve kesin hesabı inceleyip görüş bildirmek”

ifadesi kullanılmıştır.

5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu 7. Maddesinde de büyükşehir belediyesinin

görev, yetki ve sorumlulukları arasında, “ilçe ve ilk kademe belediyelerinin görüşlerini alarak

büyükşehir belediyesinin stratejik planını, yıllık hedeflerini, yatırım programlarını ve bunlara

uygun olarak bütçesini hazırlamak” yer almaktadır. Aynı kanunun 18. maddesinde,

büyükşehir belediye başkanının görev ve yetkileri arasında, “belediyeyi stratejik plana uygun

olarak yönetmek, belediye idaresinin kurumsal stratejilerini oluşturmak, bu stratejilere uygun

olarak bütçeyi hazırlamak ve uygulamak, belediye faaliyetlerinin ve personelin performans

ölçütlerini belirlemek, izlemek ve değerlendirmek, bunlarla ilgili raporları meclise sunmak”

yer almaktadır (http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html -01.05.2009).

DPT’ nin Kamu İdareleri İçin Stratejik Planlama Kılavuzuna göre bir kamu kuruluşuna

ait stratejik planda yer alması gereken temel unsurlar şu şekilde sıralanmaktadır (Devlet

Planlama Teşkilatı, 2006: 13):

- Durum analizi (özet),

- Katılımcılığın nasıl sağlandığına ilişkin açıklama ,

- Misyon, vizyon, temel değerler ,

- En az bir amaç ,

- Her amacın altında en az bir hedef ,

- Hedef ölçülebilir şekilde ifade edilememişse ölçüm kriter(ler)i,

- Stratejiler,

- Tüm amaç ve hedefleri içeren beş yıllık tahmini maliyet tablosu.

Stratejik planlama katılımcı bir planlama yaklaşımıdır. Kuruluş içinde en üst yöneticiden

başlayarak her kademede çalışanların katılımını gerektirir. Stratejik planlama sürecine dâhil

olması gereken birim, kişi ya da gruplar aşağıda yer almaktadır:

- Koordinatör birim:

- Kuruluşun Üst Yöneticisi


- Stratejik Planlama Ekibi:

Yapılan literatür incelemesi neticesinde karşılaşılabilecek sorunların muhtemel olarak

yedi alanda toplanacağı öngörülmüştür. Bunlar;

- Ölçme ve Değerlendirme Kaynaklı Sorunlar

- Tasarım Kaynaklı Sorunlar

- Sistem Kaynaklı Sorunlar

- Lider Kaynaklı Sorunlar

- Katılımcı Kaynaklı Sorunlar

- Uygulayıcı Kaynaklı Sorunlar

- Bütçe Kaynaklı Sorunlardır.

5. Araştırmanın Amacı ve Önemi

Bu araştırmanın amacı, özel sektör kaynaklı bir yönetim tekniği olan ve kamu

yönetimlerince ve dolayısıyla yerel yönetim birimlerinden biri olan belediyelerce yapılması

yasalarla zorunlu hale getirilen stratejik planların hazırlanması sürecinde karşılaşılan temel

sorunları Kocaeli Büyükşehir Belediyesi örneği ele alınarak belirleyebilmek ve çözüm önerileri

geliştirmektir.

Bu araştırmanın sonucunda, belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan

olumsuzluklar ortaya çıkarılarak, daha etkin ve verimli bir stratejik planlama süreci

geliştirilmesi için bazı veri kaynakları oluşturulup önerilerde bulunulmuştur.

6. Araştırmanın Kapsamı ve Kısıtları

Bu araştırmada; araştırmada kullanılacak olan yöntemin çalışmanın amacı için en uygun

yöntem olduğu ve çalışma alanının sonuca ulaşabilmek için yeterli olduğu varsayımından

hareket edilmiştir. Veri toplama aracı olarak gözlem, doküman inceleme ve görüşme tekniği

kullanılmıştır. Bu bağlamda, araştırmaya katılanların görüşmeler esnasında doğru cevaplar

verdiği kabul edilmiştir

En önemli kısıt araştırmanın keşifsel bir çalışma niteliği taşımasıdır. Dolayısıyla araştırma

sonucu elde edilen veriler genellenemez. Analiz sonucu elde edilen bilgiler sadece bu çalışma

için geçerli varsayılabilir.


7. Araştırma Problemi

Bu araştırmada temel olarak şu sorulara cevap aranacaktır:

1) Stratejik planlama sürecinde aktif olarak yer alan stratejik planlama ekibi ve belediye

bünyesinde görev yapmakta olan orta ve alt kademe yönetici pozisyonundaki

katılımcılar stratejik planlama sürecine nasıl bakmaktadır?

2) Stratejik planlama sürecinde aktif olarak yer alan stratejik planlama ekibi ve belediye

bünyesinde görev yapmakta olan orta ve alt kademe yönetici pozisyonundaki

katılımcılar stratejik planlama sürecine ilişkin neler bilmektedir?

3) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan ölçme ve değerlendirme

kaynaklı sorunlar nelerdir ve nasıl çözülebilir?

4) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan tasarım kaynaklı sorunlar

nelerdir ve nasıl çözülebilir?

5) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan sistem kaynaklı sorunlar


6) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan lider kaynaklı sorunlar nelerdir

ve nasıl çözülebilir?

7) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan katılımcı kaynaklı sorunlar


8) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan uygulayıcı kaynaklı sorunlar


9) Belediyelerde stratejik planlama sürecinde karşılaşılan bütçe kaynaklı sorunlar


8. Araştırma Yöntemi

Bu araştırmada nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Nitel araştırmayı şu şekilde

tanımlamak mümkündür; “Nitel araştırma, belli bir nokta üzerinde odaklanmada çok metodlu

araştırma problemine yorumlamacı yaklaşımı benimseyen bir yöntemdir. Bu anlamı, nitel

araştırmacıların araştırma konusu olan fenomenleri kendi ortamlarında ele almalarıdır. Nitel araştırma

“niçin, nasıl, ne şekilde” sorularına yanıt arar. Nitel araştırma kişileri kanaatleri, tecrübeleri, algıları ve

duyguları gibi subjektif verilerle meşgul olur. Nitel araştırma, bir durumu ilişki bağlantıları içinde


anlamaya çalışır. Bir olayı etkileyen değişkenleri kendisi ortaya çıkarır.”Tümevarımcı bir analizdir.

(http://halksagligi.med.ege.edu.tr/seminerler/2003-04/NitelArastirmaYontemleri_HB.pdf -

10.05.2009).

Bu araştırmada nitel araştırma yönteminin temel kullanım nedeni, nicel araştırma

yöntemleriyle sağlıklı veriler alınamayacağının düşünülmesi ve söz konusu durumun

derinlemesine araştırılmak istenmesidir.

Bu araştırmada nitel araştırma yöntemlerinden biri olan örnek olay (durum) çalışması

tanımlayıcı boyutuyla kullanılmıştır. Örnek olay incelemesi, tek bir olayı veya birkaç olayı

derinlemesine inceleme demektir.

-Evren ve Örneklemi

Belediyelerde stratejik planlama çalışmalarında karşılaşılan sorunların tespit edildiği ve

çözüm önerilerinin geliştirildiği bu çalışmada araştırma evrenini belediye işletmeleri,

araştırmanın çalışma evrenini Kocaeli’ de nüfusu 50.000’ in üzerinde olan ve 5393 sayılı

Belediye Kanunu gereği stratejik planlama yapmakla yükümlü kılınmış belediye işletmeleri

ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu gereği stratejik plan yapmakla yükümlü kılınmış

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi oluşturmaktadır. Araştırmanın çalışma alanı Kocaeli

Büyükşehir Belediyesi’ dir. Bu nedenle, Kocaeli Büyükşehir Belediyesince hazırlanan stratejik

planın oluşturulması sürecinde aktif olarak görev alan stratejik planlama ekibi ve Kocaeli

Büyükşehir Belediyesi’ nde görev yapan orta ve alt kademe yönetici pozisyonundaki

katılımcıları temsil eden bir grup bireyle görüşmeler gerçekleştirilmiştir.

-Veri Toplama Tekniği ve Analizi

Durum çalışmalarında mümkün olduğu ölçüde birden fazla veri toplama yöntemini

kullanmak önerilen bir durumdur. Böylece, araştırmanın güvenirliği ve geçerliği önemli

ölçüde artacaktır. Bu araştırmada, örnek olay incelemesine uygun olarak birincil veri

kaynaklarından olan gözlem ve görüşme ile ikincil veri kaynaklarından olan doküman

inceleme yöntemleri kullanılmıştır.

Kocaeli Büyükşehir Belediyesince 2007-2011 yılları için yapılan stratejik planın planlama

sürecinin, araştırmacının birinci dereceden bir yakınının bu sürece katılımcı olarak aktif bir

biçimde katılması dolayısıyla yakından gözlenmesi mümkün olmuştur. Konuya ve önceden

hazırlanmış sorulara sadık kalmanın yanında ek sorular yöneltme imkanı da sunan yarı

yapılandırılmış görüşme formu eşliğinde yüz yüze görüşmeler yoluyla cevaplayıcıların bakış


açıları, fikirleri ve deneyimlerine dair özgür, derinlemesine ve çok boyutlu nitel bilgi elde

edilmek istenmiştir. Stratejik planlama sürecinde aktif olarak yer alan stratejik planlama ekibi

ve belediye bünyesinde görev yapan orta ve alt kademe yönetici pozisyonundaki

katılımcıların stratejik planlamaya bakış açılarını ve stratejik planlama sürecinde

karşılaştıkları sorunları belirlemeye yönelik sorular araştırmanın amacına uygun olarak

yoruma açıktır. Görüşmeler30 dakika ile 2 saat arasında değişen sürelerde gerçekleştirilmiştir.

Görüşmecilere ayrıntılara inebilmeleri için yeterince özgürlük yapılan görüşmelerin not alarak

kaydedilmesi suretiyle sağlanmıştır. Araştırma için gerekli diğer verilere ulaşmak için Kocaeli

Büyükşehir Belediyesi’ nce düzenlenen 2007-2011 tarihli stratejik plan hem elektronik olarak

Kocaeli Büyükşehir Belediyesinin internet sitesinden, hem de kitapçık olarak Kocaeli

Büyükşehir Belediyesi Strateji Geliştirme Daire Başkanlığından temin edilip incelenmiştir.

Ayrıca, planlama dönemine ait saklanan az sayıda doküman Strateji Geliştirme Daire

Başkanlığından temin edilerek incelenmiştir. Bununla birlikte DPT’ nin Kamu Kuruluşları İçin

Stratejik Planlama Kılavuzu’ na, kamu kuruluşları ve belediyeler için stratejik planlama

konusunda düzenlenmiş kanun ve yönetmelik niteliği taşıyan hukuki kaynaklara elektronik

ortamdan ulaşılmıştır. Söz konusu belediye hakkında bilgilere ise belediye bünyesinden

sağlanan yazılı kaynaklardan, belediye bünyesinde çalışan bireylerden ve elektronik

ortamdan ulaşılmıştır.

Araştırma sonucu elde edilen verilerin analizinde nitel analiz tekniklerinden biri olan

içerik analizi kullanılmıştır. İçerik analizinde temelde yapılan işlem, birbirine benzeyen

verileri belirli kavramlar ve temalar çerçevesinde bir araya getirmek ve bunları okuyucunun

anlayabileceği bir biçimde düzenleyerek yorumlamaktır.

9. Araştırma Bulguları ve Değerlendirmeler

Araştırmada elde edilen verilerin değerlendirilmesi, görüşmelerde sorulan temel sorular

kapsamındaki alt sorulara verilen yanıtların yorumlanması ile oluşmuştur.

Araştırmanın temel bulguları temalara göre şu şekilde olmuştur:

Ölçme ve Değerlendirme Kaynaklı Sorunlar

- Yönetim bilgi sisteminin olmayışı

- Yönetimin siyasi kimliğinin ve çalışanların değişmiş olması

- Öz değerlendirmede sübjektiflik


- Kalitatif bilgilere ulaşamama

- Dış çevre analizinde yetersizlik

- Bilgilerin kalite, yeterlilik ve güvenirliğini ölçen bir mekanizmanın olmaması

- Bilgi toplamaya dönük yapılacak harcamalara bakış açısının olumsuz olması

Tasarım Kaynaklı Sorunlar

- Üst ölçekli planlara uygunluğun sağlanmaması

- Siyasi kimliğin strateji ve politikalara yansıması

- Strateji v proje ilişkilerinin kurulmasında yaşanan güçlük

- Yurt içi örneklerden yararlanılmaması

- Stratejik planlama konusunda acemilik

- Vizyon konusunda başlangıçta gerçekçi olunmaması

- Hedeflerin düşük belirlenmesi

- Bütçe kalemlerine ilişkin stratejik tanımlamalarda yanlışlıklar

- Mali olanakların dikkate alınmaması

- Uygulamaya dönük süreçlerin tanımlanmaması

- Büyükşehir Belediyesi ve Belediye Kanunlarının iyi incelenmemiş olması

- Yasal zorunluluğun etkisi

- Vizyon ve misyon ifadelerinin cümle yapılarının iyi olmaması

- Performans göstergelerinde eksiklik

Sistem Kaynaklı Sorunlar

- Ödüllendirme ve teşvik sisteminin olmaması

- Kamu yönetiminin kendine has yapısı

- Strateji Geliştirme Daire Başkanlığının henüz yapılanmamış olması

- Danışmanlara sağlanan çalışma şartlarının elverişsiz olması


- Yapılanma sorunu

- Kişiler arası ilişkilerde belirsizlik ve çatışmalar

- Örgütsel iletişimin yetersiz olması

- İş analizi ve iş akış şemaları konusunda bilgisizlik

- Yetki devrinin yapılmaması

- Eğitim eksiği

- Stratejik yönetim anlayışının örgüt kültürüne tam olarak adapte edilememesi

- Siyasi liyakat

- Sürekliliğin sağlanamaması

- Koordinasyon eksikliği

- Projelere ait modelleme eksiği

- Stratejik bilinç eksikliği

Lider Kaynaklı Sorunlar

- Stratejik planlama ile ilgili bilgi düzeyinde yetersizlik

- Eğitim eksiği

- Motivasyon araçlarında yetersizlik

- Planlama için ayrılan zamanın yetersiz olması

- Yasal zorunluluğun olumsuz motivasyonu

- Danışmanların belediyeyi ve belediyedeki işleyişi tam olarak tanımaması

Katılımcı Kaynaklı Sorunlar

- Katılımda gönüllülüğün az olması

- Planlama ve uygulamaya dönük sürece inançsızlık

- Değişime direnç


- Farkındalık sorunu

- Süreci zaman kaybı olarak değerlendirme

- Stratejik bilincin olmayışı

- Ortak iş yapma bilincinin olmayışı

- Bireylerin eğitime elverişsiz olması

- İş süreçleri konusunda bilgisizlik

- Geri besleme sorunu

- Eski alışkanlıkları değiştirmede zorluk

- İlave iş yükü olarak görme

Uygulayıcı Kaynaklı Sorunlar

- Sürece dair eğitim eksiği

- Katılımın sağlanmaması

- Çalışanların eğitim düzeylerinin elverişsiz olması

- Direnç

- Stratejik bilinç eksiği

- Geri besleme sorunu

Bütçe Kaynaklı Sorunlar

- Stratejik planlama çalışmaları için yetersiz bütçe ayrılması

- Hizmet önceliklerinin belirlenmesinde siyasi etki

- Kurum bütçesi ile performans esaslı bütçenin birbirini tutmaması

- Hizmet önceliklerinin belirlenmesinde vatandaş etkisi

- Stratejik planlamanın başlangıcında mali olanaklara bakılmaması

- Maliyet muhasebesi yapılmaması


- Stratejik planlama harcamalarının bütçeye yansıtılamaması

- Siyasi öncelik-teknik öncelik farklılaşması

- Bütçenin esneklik miktarını ayarlama sorunu

- Hizmet önceliklerinin iyi belirlenmemesi

SONUÇ

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’ nce 2007-2011 dönemi için gerçekleştirilen stratejik

planlama çalışmalarında karşılaşılan sorunlara yönelik yapılan analizler sonucu, temelde yedi

tema altında toplanan sorunlar içerisinde birçok temada ortak olarak bulunarak öne çıkanlar

sorunlar ile yapılan görüşmeler sonucu görüşmeciler tarafından daha sık vurguda bulunulan

sorunlar ve vurgulanma sıklıkları şu şekildedir:

SORUN VURGULANMA SIKLIĞI

(FREKANS) YÜZDE DEĞERİ (%)

Yönetim bilgi sisteminin

olmayışı 12 % 100

Stratejik planlama ile ilgili

bilgi düzeyinde yetersizlik 12 % 100

Süreci zaman kaybı olarak

değerlendirme 10 % 83.33

Planlamaya başlamadan önce

mali olanakların dikkate

alınmaması

10 % 83.33

Değişime direnç 11 % 91.66

Yasal zorunluluğun etkisi 11 % 91.66

Sürecin önemine dair

farkındalık sorunu 10 % 83.3

Kamu yönetiminin kendine

has yapısı 10 % 83.3


Ortak iş yapma bilincinin

olmayışı 9 % 75

Bireylerin eğitime elverişsiz

olması 7 % 58.33

Alt kademe personelin

katılımının yeterince

sağlanmaması

9 % 75

Stratejik planlama

konusunda acemilik 11 % 91.66

Katılımda gönüllülüğün az

olması 10 % 83.3

Sürece dair eğitim eksiği 10 % 83.3

Uygulamada stratejik plana

pek bakılmaması 8 % 66.66

Stratejik yönetim anlayışının

örgüt kültürüne tam olarak

adapte edilememesi

10 % 83.3

Süreci ilave iş yükü olarak

görme 10 % 83.3

Stratejik bilinç eksiği 10 % 83.3

Örgütsel iletişimin yetersiz

olması 9 % 75

Büyükşehir Belediyesi ve

Belediye Kanunlarının iyi

incelenmemiş olması

7 % 58.33

İş analizi ve iş akış şemaları

konusunda bilgisizlik

7 % 58.33


Projelere ait modelleme

eksiği 6 % 50

Strateji Geliştirme Daire

Başkanlığının henüz

yapılanmamış olması

11 % 91.66

Koordinasyon eksikliği 8 % 66.66

Geri besleme sorunu 6 % 50

Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’ nce gerçekleştirilen ilk stratejik planlama çalışmaları

esnasında, öncelikli olarak ortaya çıktığı tespit edilen yukarıdaki sorunların temel varlık

nedeni olarak, stratejik planlama sürecinin belediye için yeni bir süreç olması, bu çalışmanın

ilk deneyim olması ve gerekli alt yapının henüz mevcut bulunmaması söylenebilir.

Stratejik planlama sürecine aktif olarak katılan çalışanlar ve diğer çalışanların büyük

bölümü stratejik planlama ve önemine ilişkin yeterli bilgiye sahip bulunmamaktadırlar. Eski

dönemlerde işe girenlerin eğitim seviyelerindeki yetersizlik, yüksek tahsilli bir kısım çalışanın

eğitim alanı içerisinde stratejik yönetimin bulunmaması ve süreç öncesinde stratejik

planlamaya dair herhangi bir eğitimin gerçekleştirilmemesi de süreçte yaşanan sorunların

nedenleri arasında sayılabilir.

Kamu yönetimin hantal ve bürokratik yapısı ve çalışanların performansını ölçen bir

sistemin bulunmaması dolayısıyla sırtını devlete dayamış olan çalışanların değişim, gelişim,

yenilik, esneklik ve dinamikliğe uzak zihniyetleri ve vizyoner bir bakış açısına sahip

olmamaları stratejik planlama sürecinin gerekliliklerini zorluklara dönüştürmüştür.

Çalışanların çoğunluğu eski alışkanlıklarından vazgeçme konusunda direnç ve sorumluluktan

kaçma eğilimi göstermektedir. Belediyede takım çalışması anlayışı yavaş yavaş önemini

göstermeye başlamış, ancak, ortak iş yapma bilinci henüz oturmamıştır.

İlgili literatür taramasından elde edilen bilgiler ve araştırma sonucu elde edilen bulgular

paralellik göstermektedir.

-Ölçme ve Değerlendirme Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Ölçme ve değerlendirme kaynaklı sorunların çözümünde, elde edilen ve üretilen

verilerin düzenli olarak tutulduğu ve bununla birlikte performans göstergelerinin de takip


edilebildiği bir yönetim bilgi sisteminin yapılandırılması, hatta bir coğrafi bilgi sisteminin

yapılandırılması son derece büyük önem arz etmektedir.

Stratejik analizler gerçekleştirilirken, DPT’ nin Kamu İdareleri İçin Stratejik Planlama

Kılavuzunda belirtilen faktörler öncelikle analiz edilmelidir.

Ayrıca, bilgilerin kalite, yeterlilik ve güvenirliği sübjektiflikten uzak bir mekanizma ile

ölçülmelidir. Bilgilerde objektiflik ve gerçekçilik, ödüllendirme ve cezalandırma yöntemleri

eşliğinde kurum kültürünün bir parçası haline getirilebilir.

Kantitatif bilgiler kadar, kalitatif bilgilere de kurum içi ve kurum dışı anket uygulamaları

gibi yollarla belirli bir periyodik düzen dahilinde ulaşılmalı ve kayıt altına alınmalıdır. Kurum

içi ve kurum dışı analizler için katlanılan maliyetlerin uygulama esnasında yarattığı olumlu

geri dönüşleri çalışanlarla paylaşılmalı ve bu harcamalar olan olumsuz bakış açısı ortadan

kaldırılmalıdır.

-Tasarım Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Stratejik planlama çalışmalarına sadece dönemleri geldikçe zaman ayrılması yerine,

stratejik planlamada dönem dönem revizyonlar yapılması, stratejik planlama çalışmalardan

uzaklaşılmaması yararlı olabilecektir.

Üst ölçekli planlarla ilişkilendirmede yaşanan sorunun aşılması, Strateji Geliştirme Daire

Başkanlığı tarafından planlama dönemlerinden önce yapılacak bir ön çalışma kapsamında

gerçekleştirilecek incelemeler ile mümkün olabilecektir. Bununla birlikte, Strateji Geliştirme

Daire Başkanlığı tarafından stratejik planlama çalışmalarına başlanmadan önce belediyenin

mali kaynakları gözden geçirilmeli, Büyükşehir Belediyesi ve Belediye Kanunları

incelenmelidir. Siyasi kimliğin strateji ve politikalara yansıması ise, stratejik planlama

çalışmalarına paydaşların ve halkın daha çok katılımını sağlamak suretiyle

engellenebilecektir.

Vizyon ve misyon belirlemede yasal zorunluluğun etkisini engellemede üst yönetimin

süreci sahiplenmesi, bunu çalışanlarına yansıtması, bir vizyon ve misyona sahibi olan başarılı

örgütler ile kendileri için bir vizyon ve misyon belirlememiş başarısız örgütlerin

karşılaştırılması yoluyla başarıda vizyon ve misyonun rolünü ortaya çıkarması ve bu

sonuçları kurumla ve planlama sürecinde aktif olarak rol alan bireylerle paylaşması sonuç

sağlayabilecektir.


Stratejik planlama yapılmadan önce, iş süreçlerinin tanımlanması performans

göstergelerindeki eksikliği giderecektir. Bütçe kalemlerine ilişkin stratejik tanımlamalardaki

yanlışlıklar, pratikte görülmeyen ancak teorik olarak var olan alanlar için söz konusu

olmaktadır. Bu sorunun aşılması için, pratikte de var oldukları uygulamaların incelenmesi

önerilebilir.

Ayrıca stratejik planlama esnasında, ilk planlama deneyiminden yola çıkılarak

uygulamaya dönük süreçler de tanımlanabildiği kadar tanımlanmalıdır. Strateji ve proje

ilişkileri kurulurken ilgili tüm birimlerin koordinasyonu sağlanmalıdır.

-Sistem Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Kamu örgütlerinin kendine has yapılarını bir anda değiştirmek ve stratejik yönetime

uygun hale getirmek mümkün değildir. Bu, zaman içerisinde gerçekleşecek bir süreçtir. Bu

sürecin mümkün olan en kısa zamana indirgenmesi örgüt kültürüne stratejik yönetim

anlayışının, stratejik bilincin ve arzu edilen davranışları pekiştirmede kullanılacak

ödüllendirme ve teşvik sistemlerinin yerleştirilmesiyle sağlanabilir. Bu konuda personele,

stratejik yönetime dair başarılı örneklerin ve ulaşılan sonuçların eğitim programları eşliğinde

aktarılması stratejik bilinci arttırmada fayda sağlayacaktır. Örgütsel iletişim ve

koordinasyonun önemine dönük eğitimler, çalışanları değişik ortamlarda bir araya getirmeyi

ve kaynaşmayı sağlayacak çeşitli organizasyonlarla gerçekleştirilebilir. Ayrıca tüm personel, iş

analizi ve iş akış şemaları konusunda eğitilmelidir. Siyasi liyakatin önüne geçmek yerel

yönetimler için pek mümkün görünmemektedir.

Strateji Geliştirme Daire Başkanlığı, stratejik planlama sürecinde yapılanmaya başlamış

ve şu an sistem içerisindeki yerini bulmuştur. Tabiki o da, zaman içerisinde yapılan stratejik

planlardan sağlanan fayda ve başarıların kurum ile paylaşılmasıyla daha da etkili bir konuma

gelebilecektir. Stratejik planlama süreci için sağlanan çalışma şartları ve donanım, Strateji

Geliştirme Daire Başkanlığının öncülüğünde daha yeterli ve sağlıklı bir hale getirilebilir.

Yöneticilerin yetki alanları temel görevleriyle ilişkili olarak sınırlandırılmalı ve gereksiz

işlerle meşguliyetleri minimuma indirilmelidir. Bunda yöneticilere de büyük görev

düşmektedir. Çünkü bu bilinci astlarına aşılayacak olan yöneticilerdir. Zaman içerisinde bu

anlayış kurum kültürünün de bir parçası olacak, herkes yöneticileri direkt olarak

ilgilendirmeyen konularla onları meşgul etmemeyi öğreneceklerdir.


Stratejik plan kapsamında projeler oluşturulurken ilgili tüm birimler bir araya gelmeli ve

projelerin modelleri oluşturulmalıdır. Böylelikle, herkes projenin kendini ilgilendiren kısımla

ilgili fikrini söyleyebilir ve koordinasyon rahatça sağlanabilir.

En önemlisi, stratejik plan hazırlandıktan sonra rafa kaldırılmamalı, uygulamada da aktif

olarak kullanılmalıdır. Tüm personelin elinin altında olmalı ve sürekli gözden geçirilmelidir.

Dönem dönem yapılacak revizyonlar da stratejik planlamada sürekliliği daha etkin bir şekilde

sağlayabilir.

-Lider Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Öncelikle, stratejik planlama ekibindeki bireylerin stratejik planlama konusunda bilgi

eksiklikleri ve stratejik plan hazırlamadaki yasal zorunluluğun stratejik planlama ekibine

olumsuz etkisi, planlama dönemi öncesinde, uzmanlar tarafından verilen eğitimlerle ve

stratejik planlamanın sağlayacağı kazanımların örneklendirilmesi suretiyle giderilmeye

çalışılmalıdır.

Stratejik planlama faaliyetleri için ayrılan zamanların sadece aktif olarak bu faaliyet için

kullanılması, telefon görüşmeleri vb. şekillerde bölünmesine izin verilmemesi, gerekiyorsa

çalışmalar esnasında iletişim araçlarının kapalı tutulması ya da kullanılmaması sağlanmalıdır.

Stratejik planlama dönemi için danışmanlık desteği alınıyorsa, stratejik planlamaya

başlamadan önce, danışmanlara belediyeyi ve belediyedeki işleyişi tanıtmak için yeterli süre

ayrılmalıdır. Birimler, çalışanlar ve yapılan işlerle iç içe olmalarına olanak tanınmalıdır.

Paydaşların sürece daha çok katılımını sağlayıcı mekanizmalarla motivasyon

arttırılabilir.

-Katılımcı Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Stratejik planın uygulanması sonucu elde edilen başarılı sonuçların katılımcılara

aktarılması, katılımcıların süreçteki rollerinin daha aktif ve önemli hale getirilmesi ve stratejik

bilince dair eğitimlerin gerçekleştirilmesiyle katılımdaki gönüllülük arttırılabilir. Bu, aynı

zamanda, stratejik planlamanın ne olduğunun ve öneminin de kavranmasına yardımcı olacak,

sürecin bir zaman kaybı ve ilave iş unsuru olarak görülmesini engelleyecek ve değişime

direnç azalacaktır. Stratejik planlamanın sadece kurumu ve çalışanı daha iyiye ulaştırmak

amacıyla gerçekleştirilen bir süreç olduğu gerçeği stratejik planın uygulanması ile ortaya

çıkacaktır.


Bireylerin eğitime elverişli olmaması sorunu, öncelikle sürekli eğitimlerle bireyler eğitime

elverişli hale getirilerek, sürekli öğrenmeleri ve yeniliğe adaptasyonları sağlanarak,

sonrasında ise uzun vadede daha nitelikli bireylerin istihdamı sağlanarak aşılabilecektir.

Ortak iş yapma bilinci ise, ortak sorumluluk alanlarındaki koordinasyonsuzlukların

doğurduğu zaman, maliyet kaybı gibi başarısızlıklar ve koordinasyonun sağlanması halinde

kazanılacak zaman, vatandaş memnuniyeti ve seçimlerdeki tercihler üzerindeki etkisi gibi

başarı unsurları ortaya konularak kazandırılabilir. Ayrıca, verilen eğitimler esnasında

çalışanların birlikte yapacakları aktiviteler de ortak iş yapma bilincine ulaşmada yararlı

olacaktır.

İş süreçleri konusundaki bilgisizlik de, yine, eğitimler ve bu konuda bilgili olan kişilerin

süreçlerin belirlenmesindeki aktif katkılarıyla ortadan kaldırılabilir.

Stratejik planlamaya dair eğitimin, stratejik planlama sürecinde aktif olarak yer alan

bireylerden diğer personele aktarılıp aktarılmadığı konusunda bilgi edinmek adına dönem

dönem üst yönetimin kurumun birimlerine yapacağı personelle bilgi alış verişine yönelik

ziyaretler yararlı olabilecektir.

-Uygulayıcı Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Stratejik bilinç ve sürece dair eğitim eksiği eğitim programlarıyla giderilebilecektir.

Stratejik yönetim üst yönetimin bir fonksiyonudur. Ancak stratejik planın uygulayıcıları

tarafından benimsenmesi süreç için kritik bir faktördür. Benimseme sorunu, stratejik planlama

çalışmalarına örgüt için anket uygulamaları vb. yöntemlerle uygulayıcıları daha fazla dahil

etmek suretiyle aşılabilecektir.

Değişime direnç göstermek, var olanı koruma içgüdüsüdür ve doğal bir insan

davranışıdır. Çalışanlarda oluşacak direncin değişime engel olmaması için tüm tarafların

yeterince bilgilendirilmesi ve karar aşamalarına katılımlarının sağlanması gereklidir.

Stratejik planın etkili olabilmesi için anahtar koşul, en kısa sürede en çok çalışanı sürece

dahil etmektir. Stratejilerin başarıya ulaşabilmesi için ilkelerin, amaçların ve hedeflerin

çalışanlar tarafından benimsenmesi önemlidir.

Zaman içerisinde yapılan eğitimler neticesinde ve yeni alınacak personelin daha nitelikli

olmasına özen gösterilerek uygulayıcıların eğitime elverişli hale getirilmesi sağlanabilir.

Ayrıca, zaman zaman gerçekleştirilecek sohbetlerle yöneticiler çalışanlarının stratejik

planlama çalışmaları hakkındaki düşüncelerini öğrenebileceklerdir.


-Bütçe Kaynaklı Sorunlar ve Çözüm Önerileri

Öncelikle, sistemli ve başarılı bir stratejik planlama dönemi için, stratejik planlama

çalışmalarına başlamadan evvel, yapılabilecek tahmini harcamalar Strateji Geliştirme Dairesi

Başkanlığının öncülüğünde kurulan bir ekiple hesaplanmalı ve bütçelendirilmelidir. Bu

harcamaların, esasında geleceğe dönük yatırımlar olduğu görülmeli ve harcama kalemlerinin

bütçeye yansıtılabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.

Stratejik plan hazırlanmadan önce mutlaka mali olanaklara bakılması gerekmektedir.

Aksi takdirde, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi’ nde de yaşandığı gibi, kaynak dağılımına

gelindiğinde bir takım hedeflerin silinmesi söz konusu olabilecek, bu durum da belirlenen

stratejik amaçların gerçekleştirilmesi önünde engel teşkil edebilecektir.

Bununla birlikte, yapılan araştırma neticesinde, belediyelerde bütçe sorunlarının

temelinde maliyet muhasebesi yapılmamasının yattığı görülmüştür. Üst yönetim tarafından

bu sorunun üzerinde durulmalı ve nasıl aşılabileceğine yönelik çözümler geliştirilmelidir.

Gerekiyorsa bir sisteme dönük yapılanma için adım atılmalıdır.

Hizmet önceliklerinin belirlenmesindeki siyasi etki ve vatandaş etkisi, önceliklerin

belirlenmesinde tek başlarına söz sahibi olmamalı, bunlarla birlikte teknik öncelikler de göz

önünde bulundurulmalı, en doğru karar belediye ve vatandaşın daha çok fikir paylaşımında

bulunması suretiyle alınmalıdır. Bu konuda, belediyenin yapmayı düşündüğü projeler için

halkın görüşüne anket uygulaması vb. şekillerde ulaşması önerilebilir.

Bütçenin esneklik miktarını ayarlamadaki sorun stratejik planlama anlayışının

yerleşmesiyle zaman içerisinde aşılacaktır. Kurum bütçesi ile performans esaslı bütçenin

birbirini tutmaması sorunu ise daireler arası kaynak aktarımlarıyla zaten aşılmıştır.

KAYNAKÇA

Asım Balcı ve Ahmet Nohutçu, “Strategic Management Initiatives in Turkish Public

Organizations”, Uluslar arası Stratejik Yönetim Konferansı, Ülke ve Küresel

Perspektiften Stratejik Yönetim Bildirileri, Çanakkale, 23-25 Haziran 2005.

Bryan W. Barry, Strategic Planning Workbook for Public and Nonprofit Organizations,

St.Paul: Amherst H. Wilder Foundation, 1986.


Devlet Planlama Teşkilatı, Kamu Kuruluşları İçin Stratejik Planlama Kılavuzu, 2. Sürüm,

Ankara: DPT Yayınları, Haziran 2006.

George Albert Steiner, Top Management Planning, New York: The MacMillan Company,

1969.

Hart Liddell, Strateji Dolaylı Tutum, çev. Cemal Enginsoy, Ankara: Genel Kurmay Yayınları,

1973.

Hasan Çoban, Bilgi Toplumuna Planlı Geçiş, İnkılap Kitabevi, İstanbul, 1997.

Henry Mintzberg, James Brian Quinn, Sumantra Ghoshal, The Strategy Process, New York:

Prentice Hall Europe, 1998.

Kemal Tosun, İşletme Yönetimi, Cilt I, İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1974.

Kutluhan Yılmaz, “Kamu Kuruluşları İçin Stratejik Planlama Uygulaması”, Sayıştay

Dergisi, Sayı: 50–51, 2003.

Nezahat Güçlü, “Stratejik Yönetim”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt No: 23, Sayı No: 2

(2003)

Ömer Dinçer, Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 7.b., İstanbul: Beta Basım A.Ş., 2004.

Ömer Faruk Akyüz, Değişim Rüzgârında Stratejik İnsan Kaynakları Planlaması, İstanbul:

Sistem Yayıncılık, 2001.

Richard Podol, Sevk ve İdarenin Esasları, Ankara: TODAİE Yayınları, 1962.

Tahir Akgemci, Stratejik Yönetim, Ankara: Gazi Kitabevi, 2007.

Türk Dil Kurumu Sözlüğü, Yayın No: 603, Ankara: 1994.

ÜLGEN Hayri ve MİRZE S. Kadri, İşletmelerde Stratejik Yönetim, 3.b., İstanbul: Literatür

Yayıncılık, 2006.

Tahir Akgemci, Stratejik Yönetim, Ankara: Gazi Kitabevi, 2007.

http://www.tbmm.gov.tr/kanunlar/k5216.html - 01.05.2009.

http://halksagligi.med.ege.edu.tr/seminerler/2003-04/NitelArastirmaYontemleri_HB.pdf -

10.05.2009.

http://www.sp.gov.tr/default.asp - 10.03.2009.


B.Neşet YILDIRIM∗

Ayşe GÜNSEL∗∗

Duygusal Zeka ve Liderlik İlişkisi: Hizmet Sektöründe Bir Uygulama

Özet

Son yıllarda iş hayatında yapılan araştırmalar, bireylerin sahip oldukları “Entelektüel Zeka (IQ)” nın tek başına yeterli olmadığını, uzun yıllar boyunca ihmal edilmiş olan duyguların liderlik sürecindeki rolü ve duyguların bireyleri olumlu etkileyeceği inancının ve yeni yeni telaffuz edilmeye başlanan “Duygusal Zeka (EQ)” kavramının örgüt için hayati öneme sahip olduğunu göstermiştir. Ayrıca duygusal zekanın entelektüel zekadan farklı olarak geliştirilebilir olmasının günümüz rekabet ortamında liderlerin ve işletmelerin performanslarını arttırmak içinde duygusal zekaya önem vermesi bu konunun çalışmamızda amaç teşkil etmesine yol açmıştır. Bu kapsamda duygusal zekânın liderlik davranışları üzerindeki etkilerini incelemek amacıyla, İstanbul ilinde denetim ve finansal danışmanlık sektöründe faaliyet gösteren yurtdışı kaynaklı firmaların yöneticileri üzerinde duygusal zekâ seviyeleri ve liderlik özellikleri ölçülmeye çalışılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Duygusal Zeka, Liderlik

Abstract

Research in recent years indicates that sole “Intelligence Quotient (IQ)” is not sufficient to be successful in business life. Besides, research highlights the vital importance of emotion and leadership role interaction, belief of positive effects of emotions on individuals and "Emotional Intelligence (EQ)" concept, which has become widespread lately, for the company. In addition, unlike intelligence quotient, emotional intelligence could be improved and this leads the companies and the executives to give importance to the emotional intelligence in order to increase the performance. In this context, in order to study the impact of emotional intelligence on the leadership behaviors, emotional intelligence and leadership features of executives working at international audit and consultancy firms in Istanbul have been measured.

Key words: Emotional Intelligence, Leadership

∗ Kocaeli Üniversitesi, İşletme A.B.D., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yönetim ve Organizasyon Yüksek Lisans Öğrencisi, Kocaeli ∗∗Doç.Dr., Kocaeli Üniversitesi, İşletme A.B.D., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Öğretim Üyesi, Kocaeli


GİRİŞ

Liderlik kavramı tarihin en eski çağlarından bu yana her dönemde değişik şekillerde

karşımıza çıkmış ve daima önemini korumuştur. İçinde bulunduğumuz yüzyılda ise değişen

ve gelişen ekonomik koşullar karşısında örgütlerin rekabet gücünü etkileyen başlıca

faktörlerden biri olan yönetici durumundaki liderlerin, yönetimdeki anlayış ve rollerinin

farklılaşması sonucu daha fazla bilgi, beceri ve tecrübelerle donanmak zorunda olmalarını

gerektirmiştir. Bu kapsamda uzun yıllar boyunca çalışma hayatında sadece bilişsel (IQ)

zekâya verilen önem yerini insan ilişkilerinde asıl etken olan duygusal zekâ (EQ) ya

bırakmıştır.

Bilişsel zekanın (IQ) profesyonel ve özel hayattaki etkilerinin zannedildiği kadar yüksek

olmadığının anlaşılması ile birlikte 80`lerden günümüze duygusal zeka kavramının (EQ)

popülaritesinde ciddi bir artış yaşanmıştır. “Bireyin kendisinin ve başkalarının duygularını

anlama, bunlar arasında ayırım yapma ve bu süreçten elde ettiği bilgiyi, düşünce ve

davranışlarında kullanabilme yeteneğiyle ilgili olan sosyal zekânın bir alt formu” olarak

tanımlanan duygusal zeka (Mayer ve Salovey,1993:433), bu haliyle iletişim, liderlik, örgütsel

bağlılık ve iş tatmini gibi pek çok örgütsel kavram ile ilişkili bir unsur olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Bu çalışmada liderlik ve duygusal zeka kavramları hem teorik hem de ampirik olarak

detaylı bir şekilde incelenmekte, liderlerin sahip oldukları duygusal zekanın, liderlerin

kendilerinin ve organizasyonların gelişiminde ne derecede öneme haiz olduğu, izleyenlerini

nasıl etkilediği ve sergiledikleri liderlik tarzlarında duygusal zeka ile etkileşimleri tespit

edilmeye çalışılmaktadır. Bu amaçla giriş bölümünün ardından duygusal zeka onu takip eden

bölümde ise liderlik kavramları geniş bir literatür taraması ile tanımlanmakta; ardından da

duygusal zekanın liderlik davranışları üzerindeki etkileri tartışılmaktadır. Metodoloji

kısmında, geliştirilen hipotezler test edilmekte ve sonuç kısmında ise bulgular

tartışılmaktadır.

2.Teorik Altyapı

Bu çalışma kapsamında duygu, zeka, duygusal zeka ve liderlik konuları üzerinde

durulmuş, duygusal zeka ile dönüşümsel ve yönetsel liderlik tarzları arasındaki ilişki

incelenmiştir.

Duygusal Zeka ve Liderlik İlişkisi: Hizmet Sektöründe Bir Uygulama • 173

2.1. Duygusal Zeka

Günümüzde insanı tanımaya yönelik çalışmaların başında yer alan “duygu” kavramına

ilişkin araştırmalar geniş çevrelerin ilgi odağı haline gelmiştir. Duygu kavramı psikoloji ve

felsefe alanlarında özellikle yoğun bir şekilde incelenmiş ve üzerinde durulmuş bir konu

olmuştur ve olmaya devam edecektir. Duygusal zeka ise bireyin çevresinden gelen baskı ve

taleplerle başarılı şekilde baş edebilmesinde bireye yardımcı olan, kişisel, duygusal ve sosyal

yeterlilik ve beceriler dizini olarak tanımlanan popüler bir kavram olarak karşımıza

çıkmaktadır.(Acar,2002:55)

Duygusal zekanın temeli, Thorndike'in 1920 yılında, bireyleri anlama ve yönetme

yeteneği olarak ifade ettiği sosyal zeka kavramına dayanmaktadır.(Dağlı vd.,2008:24)

Duygusal zeka kavramı ise ilk kez Yale Üniversitesinden Peter Salovey ve New Hampshire

Üniversitesinden John Mayer (1990) adlı iki psikolog tarafından ortaya konmuştur. Salovey ve

Mayer çalışmalarında duygusal zekayı “bireyin kendisinin ve başkalarının duygularını

anlama, bunlar arasında ayırım yapma ve bu süreçten elde ettiği bilgiyi, düşünce ve

davranışlarında kullanabilme yeteneğiyle ilgili olan sosyal zekânın bir alt formu” olarak

tanımlamaktadırlar.(Mayer ve Salovey,1993:433)

Duygusal zeka kavramının yaygınlaşmasını ve akademik çevrelerde incelenmeye

başlamasını sağlayan ise Daniel Goleman’ın 1995 de çıkarttığı “Duygusal Zeka Neden IQ’dan

Önemlidir? adlı kitap olmuştur. Kitap, kamuoyunda büyük bir ilgi toplamış ve duygusal zeka

yazınındaki bir çok araştırmaya da temel teşkil etmiştir.(Çakar ve Arbak,2004:34) Goleman’a

göre duygusal zeka, azim, sebat, kendi kendini harekete geçirebilmeyi kapsayan, diğerlerinin

ne hissettiğini anlayabilme ve dürtülere hakim olabilmeyi sağlayan temel yaşam becerisidir.(

Dağlı vd.,2008:24)

Duygusal zeka kavramı, bireyin yaşamdaki başarısını büyük ölçüde belirleyen bir

beceriler bütünü olarak ele alınmaktadır. “Başarı” sözü ile kastedilen ise yalnızca statü,

kariyer veya zenginlik değil kişinin kendini iyi hissedip hayattan zevk alması, başkalarıyla

olan olumlu ilişkileri ve yaşamındaki başarısını belirleyen faktörler olarak ön plana

çıkmaktadır. (Dağlı vd.,2008:25)

Goleman yaptığı araştırmalarda duygusal zeka yeteneklerini iş yaşamındaki faktörlerle

eşleştirmiş ve duygusal zekayı dört boyut altında toplamıştır. Bunlar;(Goleman,2007:73,389)


a) Özfarkındalık; kişinin ruh halinin ve o ruh hali hakkındaki düşüncelerinin farkında

olabilmesi ile kendi duygu, düşünce ve tepkileri arasındaki ilişkiyi kavrayabilmesi,

b) Özyönetim; bir hissin temelinin farkına varmak, korku, kaygı, öfke ve üzüntü ile baş

etmenin yollarını bulmak gibi yetenekleri içermektedir

c) Sosyal Farkındalık; başkalarının duygularının farkında olmak,

d) Sosyal İlişki Yönetimi; bireylerin karşılıklı ilişkilerini etkili bir şekilde yönetebilme

becerisi olarak tanımlanmıştır.

2.2.Liderlik

Liderlik, yöneltme fonksiyonunun başarısı ve işletme faaliyetlerinin etkinliği açısından

sürekli gündemde olan ve ilgi çeken inceleme alanlarından biridir. Lider ve liderlik

davranışları ile ilgili ampirik araştırmalar her ne kadar endüstri devrimi sonrasında

yoğunlaşsa da aslında lider ve liderlik konusu insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir.

Bu nedenle,“Nasıl lider olunur? Kim lider olur? Liderin özellikleri nelerdir? Lideri, lider

olmayanlardan ayıran özellikler nelerdir? gibi soruların cevapları sadece günümüzde değil,

öteden beri merak edilen ve üzerinde çok sayıda araştırma yapılan konulardan biri

olmuştur.(Sabuncuoğlu ve Tüz,2001:215)

Araştırmacılar, liderliğin tanımını daha çok kişisel perspektiflerine ve önem verdikleri

olgulara göre yapmışlardır. Ancak farklı tanımlar olmasına rağmen birleştikleri ortak noktalar

genelde aynıdır. Ortak payda durumundaki kriterler; belli bir amacın olması, belli bir grup

insanın olması ve bu grubu yönlendirebilecek bir liderin bulunmasıdır.(Zel,2001:91)

Bir grup insanın kişisel ve grup amaçlarını gerçekleştirmek üzere takip ettikleri, emir ve

talimatları doğrultusunda davrandıkları kişi liderdir. Liderlik sürecinin esasını, bir kişinin

başkalarını etkileyebilmesi oluşturmaktadır. Bu süreç; lider, izleyiciler ve koşullar arasındaki

ilişkilerden oluşan karmaşık bir süreçtir.(Koçel,2003:584)

Bir liderin en önemli özelliği, heyecan yaratmasıdır. Liderin mesajı vardır. Lider mesajını

izler, diğer insanlarda lideri izler. Gerçek bir lideri taklit liderlerden ayıran en önemli

kriterlerden birisi, resmi olarak o koltuktan ayrılsa bile insanların o kişiyi lider olarak

algılamaya devam etmeleridir.(Baltaş,2001:110) Ayrıca liderliğin oluşması için formal

organizasyonların mevcudiyeti ve kişinin resmi yetkilerle donatılması da şart değildir.

Mahallelerde oluşan çete faaliyetlerinde, çocukların kendi aralarındaki oyunlarında formal


olmayan organizasyonlarda rastlandığı gibi hiçbir resmi (formal) yetkisi olmadığı halde

büyük bir grubu peşinde sürükleyen informal liderler ya da çok geniş yetkilere sahip olduğu

halde bunları kullanarak, grubu peşinden sürükleyemeyen yöneticiler de

olabilir.(Koçel,2003:584).

Araştırmamızda çağdaş liderlik yaklaşımları yönetsel liderlik ve dönüşümsel liderlik

tarzı olmak üzere iki başlık altında kategorize edilmektedir.

a. Yönetsel Liderlik: Liderlerin sahip oldukları yetkilerini çalışanları

ödüllendirmeyi, daha çok çaba göstermeleri için para ve statü verme biçiminde kullandıkları

liderlik tarzıdır. Yönetsel liderler çalışanların geçmişten süregelen faaliyetlerini daha etkin ve

verimli kılmak veya iyileştirmek suretiyle iş yapma ve yaptırma yolunu seçerler, çalışanların

yaratıcı ve yenilikçi yönleri ile çok fazla ilgilenmezler.(Eren,1998:370)

Yönetsel liderliği Bass ve Avolio, bir liderin takipçisini performansa göre

cezalandırdığında veya ödüllendirdiğinde ortay çıkan liderlik biçimi şeklinde açıklarken;

Burns ise iş standartlarının (gereksinimlerinin), görevlerinin ve vazife odaklı hedeflerin

önemini vurgulayan lider şekli olarak tanımlamaktadır.(Mandell ve Pherwani,2003:387)

b. Dönüşümsel Liderlik: Günümüz liderlik çalışmalarında en çok tartışılan konulardan

birisi olan ve temelden bir değişim yaratma yeteneği olarak ifade edilen dönüşümsel liderlik,

uzun dönemli bakış açısına sahip olmakla beraber örgüt vizyonunda, stratejisinde ve

kültüründe değişim yaratma yeteneği üzerine odaklanmış bir liderlik tarzıdır.(Erkuş ve

Günlü,2008:190)

İlk kez Burns tarafından ortaya konulup, Bass tarafından daha da geliştirilen dönüşümsel

liderlik kuramında asıl olan, örgütün geçmişi değil bugünü ve geleceğidir.(Gül ve

Şahin,2011:239)

Dönüşümsel ya da değişimci liderler, kendilerine bağımlı astlar yaratmak değil,

bağımsız, eleştirisel düşünebilen ve böylece işletmeye önemli katkıları olabilecek, yenilikçi

astlar yaratmayı hedeflemektedirler. Riskleri göze alabilir, hata yapmaktan korkmazlar.

Hataların kendileri için bir gelişme fırsatı olduğunun farkındadırlar. Özetle transformasyonel

liderler reformcu, değişimci ve yenilikçi bir kimliğe sahiptirler.(Tengilimoğlu,2005:6)


2. 3. Duygusal Zeka ve Liderlik İlişkisi

Duygusal zekânın liderlik sürecinde olmazsa olmaz bir özelliği olduğunun fark

edilmesiyle birlikte liderlerden mevcut yeteneklerinin yanında duygusal zekâ yeteneklerine

sahip olması ve kullanması da talep edilmeye başlanmış dolayısıyla da lider ve liderlik süreci

ile duygusal zekâ arasındaki ilişkileri inceleyen araştırmalar da hız kazanmıştır. Özellikle

duygusal zekânın, bireylerin iş yaşamındaki başarısını etkileyen kişilik ve zekâ gibi

faktörlerden farklı olarak gelişime açık olması, duygusal zeka-liderlik ilişkisini daha da

önemli kılmaktadır. Bunun yanı sıra birçok araştırmacı, duygusal zekânın liderlik sürecinde

önemli bir işlevi olduğunu düşünmektedir.(Erkuş ve Günlü,2008:192)

Zhou ve George liderlerin duygusal zekâlarının yaratıcılık sürecinde kritik bir öneme

sahip olduğunu ve duygusal zekânın yaratıcılık oluşum sürecinin her aşamasında etkili bir

değişken olduğunu belirtmişlerdir.( Cengiz vd.,2006:423) Bass ise bir liderin izleyicilere ilham

verme ve iletişim kurma sürecinde, hem çoklu zekâ, hem de duygusal zekâ yeteneklerine

sahip olması gerektiğini savunmaktadır. Caruso, Mayer ve Salovey de duygusal zekânın

liderin iletişim yeteneklerinin temeli olduğunu belirtmektedir.(Erkuş ve Günlü,2008:192)

Duygusal zekâya sahip liderler farklı fikirlerdeki insanların duygularını, yetenekleri

aracılığıyla yöneterek, daha ılımlı ve anlaşma yanlısı bir havayı oluşturarak yaratıcı ortamın

geliştirilmesine katkı sağlayabilirler. Ayrıca takipçilerinin huzursuzluklarını ve içsel çatışma

olasılığını hemen fark edebilir ve bu olumsuz havayı yönetebilirler. Böylece çalışanlar kendi

fikirlerinin değerli olduğu inancına sahip olmaya devam ederler. Duygusal zekâya sahip

liderler problem tanımlama veya fırsat belirlemenin altında yatan bilişsel süreçleri duyguları

kullanarak kolaylaştırabilirler.(Cengiz vd.2006:426). Dolayısıyla;

H1: Duygusal zeka ile yönetsel liderlik davranışları arasında olumlu bir ilişki mevcuttur.

H2: Duygusal zeka ile dönüşümsel liderlik davranışları a) karizma ve ilham verme, b)

entelektüel gelişim ve c) kişiselleştirilmiş ilgi arasında olumlu bir ilişki mevcuttur.


Şekil 1: Teorik Model

3. Metodoloji

Bu araştırmanın amacı, İstanbul ilinde denetim ve finansal danışmanlık sektöründe

faaliyet gösteren yurtdışı merkezli firmalar içerisinde yönetici lider kadrolarında görev yapan

personelin duygusal zekaları ve gösterdikleri yönetsel ve dönüşümsel liderlik davranışları

arasındaki ilişkiyi incelemektir.

3.1. Örneklem

Bu araştırmanın evrenini, denetim ve danışmanlık sektöründe faaliyet gösteren işletmeler

ve bu işletmelerdeki lider rolü üstlenen uzman personel ve yöneticiler oluşturmaktadır.

Türkiye`de bu sektörün yoğunlaştığı bölge İstanbul olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla

bu evreni temsil etmek üzere kolayda örneklem yöntemi ile İstanbul’da denetim ve finansal

danışmanlık alanında faaliyet göstermekte olan 85 adet denetim/danışmanlık firması

arasından Dört Büyükler olarak addedilen KPMG, PWC, Deloitte, Ernst & Young

firmalarındaki 100 adet uzman personel ve yöneticiden oluşan bir grup, örneklem olarak

seçilmiştir. Liderlik düzeyini ölçmek üzere Avolio ve Bass `ın (1996) geliştirdiği 36 sorudan

oluşan liderlik ölçeği kullanılarak katılımcıların hem yönetsel hem de dönüşümsel liderlik

boyutları ölçülmeye çalışılmıştır. Duygusal zekayı ölçmek üzere ise bu çalışmada Bar-On’un

(1996) 17 soruluk duygusal zeka ölçeği kullanılmış ayrıca katılımcıların kişisel bilgilerini

toplamak amacıyla da bir demografik anket düzenlenmiştir. E-mail, yüz yüze görüşme ve

telefon gibi çeşitli araçlardan istifade edilerek ana kütleye anketler dağıtılmış; nihayetinde 60

adet anketin geri dönüşü sağlanmıştır. Bu şekilde katılım oranı %60 olarak karşımıza

çıkmaktadır.

Duygusal Zeka

* Öz Farkındalık

* Sosyal Farkındalık

* Öz Yönetim

Yönetsel Liderlik

* İstisnalarla Yönetim

Dönüşümsel Liderlik

* İlham Ve Karizma

* Entelektüel İlgi


Araştırma sonuçlarına göre katılımcıların %58,3 çoğunlukla erkek ve %43,3 çoğunlukla

29-35 yaş grubunda daha yoğun bulunduğu görülmektedir. Çalışanların % 68,3 gibi yüksek

bir oranla bekar , %51,7 oranla yüksek lisans mezunu olduğu ve kurumda çalışma sürelerinin

de %43,3 oranla 1-5 yıl arasında olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca personelin %36,7 gibi bir

dağılımla danışman pozisyonunda bulunduğu görülmektedir.

Tablo 1: Örneklemin Nitelikleri

Sıklık Yüzde

Cinsiyet Bay 35 58,3

Bayan 25 41,7

Yaş

22-28 20 33,3

29-35 26 43,3

36-42 10 16,7

43-49 3 5,0

50 ve Üzeri 1 1,7

Medeni

Durum

Bekar 41 68,3

Evli 19 31,7

Eğitim

Lisans 27 45,0

Yüksek Lisans 31 51.7

Doktara 2 3,3

Kurum

Tecrübesi

1Yıldan Az 3 5,0

1-5 yıl 26 43,3

6-10 yıl 14 23,3

11-15 yıl 11 18,3


16-20 yıl 4 6,7

21 yıl ve üzeri 2 3,3

Pozisyon

Danışman 22 36,7

Kıdemli Danışman 10 16,7

Müdür Yardımcısı 1 1,7

Müdür 8 13,3

Kıdemli Müdür 3 5,0

Direktör 10 16,7

Ortak 4 6,7

Kıdemli Ortak 2 3,3

Toplam 60 100

3.2.Geçerlilik ve Güvenilirlik

Ölçümlerimizin geçerlilik ve güvenilirliklerini test etmek amacı ile faktör analizi ve

Cronbach alfa testi kullanılmıştır. Yapılan araştırmada bağımsız değişkenler bir Keşifsel

Faktör Analizi (EFA) modeline, bağımlı değişkenler de bir diğer EFA modeli içersine dahil

edilmişlerdir. Sorunlu maddelerin elenmesinin ardından sonuçlar, beklendiği üzere bağımsız

değişken olan duygusal zekanın öz farkındalık, sosyal farkındalık, öz yönetim ve sosyal ilişki

yönetimi olmak üzere dört boyut altında, bağımlı değişken olan liderliğin ise yönetsel liderlik

(bir boyutta) ve dönüşümsel liderlik i) karizma ve ilham verme, ii) entelektüel gelişim ve iii)

kişiselleştirilmiş ilgi olmak üzere toplam dört boyutta toplandığı görülmüştür.

Faktör analizinden sonra her bir faktörü oluşturan soru grupları ve ayrıca anketi

oluşturan soruların tümü güvenilirlik analizine tabi tutulmuştur. Güvenilirlik analizi

neticesinde elde edilen cronbach alfa değerleri duygusal zeka boyutları olmak üzere;

özfarkındalık bileşenini ölçen ifadeler için 0,897; sosyal farkındalık bileşenini ölçen ifadeler

için 0,757; özyönetim bileşenini ölçen ifadeler için 0,849; sosyal ilişkiler bileşenini ölçen

ifadeler için 0,804 olarak hesaplanmıştır. Liderlik boyutları olmak üzere ise; Yönetsel liderliğin


istisnalarla yönetim bileşeni için 0,896; Dönüşümsel liderliğin ilham ve karizma bileşeni için

0,866; entelektüel gelişim bileşeni için 0,826; kişiselleştirilmiş ilgi bileşeni için ise 0,779 olarak

hesaplanmıştır. Değişkenlere ilişkin alfa değerlerinin tablo 2’de çaprazlama olarak parantez

içinde verilmektedir. Bu sonuçlar ölçeklerimizin geçerlik ve güvenilirlik koşullarını

sağladığını göstermektedir.

Araştırmamızda liderlerin duygusal zeka seviyeleri ve gösterdikleri yönetsel ve

dönüşümcü liderlik tarzları arasındaki ilişkinin düzeyini ve yönünü belirlemek üzere basit

korelâsyon analizi uygulanmıştır. Tablo 2’de gösterilen korelasyon analizi sonuçlarına göre

bağımsız değişken olan duygusal zekanın sosyal ilişki yönetimi boyutu ile bağımlı

değişkenlerin tümü arasında yani yönetsel ve dönüşümsel liderliğin tüm boyutları arasında

karşılıklı ve anlamlı bir ilişki bulunduğu, bağımsız değişkenlerden öz farkındalık ve öz

yönetim boyutlarının bağımlı değişken olan yönetsel liderlik ve dönüşümsel liderliğin ilham

ve karizma boyutu arasında karşılıklı ve anlamlı bir ilişki bulunduğu, ayrıca yine bağımsız

değişken olan sosyal farkındalık boyutunun da bağımlı değişkenlerden yönetsel liderlik ve

dönüşümsel liderliğin ilham ve karizma boyutu ile entelektüel gelişim boyutu arasında

karşılıklı ve anlamlı bir ilişki bulunduğu ortaya çıkmaktadır.

Tablo 2: Ortalama, Standart Sapma ve Korelasyon Değerleri

O

S

1 2 3 4 5 6 7 8

Ö.F

4

,

0

S.F. 4

,

,

0

Ö.

3

,

,

,

0

S.İ.

3

,

,

,

,

0

Y.L

4

,

,

,

,

,

0

D.

3

,

,

,

,

,

,

0

D.

4

,

,

,

,

,

,

,

0,

D.

4

,

,

,

,

,

,

,

,5

0

**. p< 0.01 *. p<0.05

3.3.Hipotez Testleri

Hipotezlerimizi test etmek amacı ile lineer regresyon analizinden faydalanılmaktadır.

Regresyon analizi bağlamında R2, bağımsız değişkenlerin bağımlı değişkendeki değişimin ne

kadarını açıklayabildiğini göstermekte; F değeri de modelin tüm olarak anlamlılığını ortaya


koymaktadır. β değeri, bağımsız değişkenlerin bağımlı değişken üzerindeki etkisinin şiddetini

göstermekte olup bu değerlerin yanlarındaki yıldızlar, bu etkinin istatistiksel olarak

anlamlılığını sergilemektedir. Çift yıldız 0.01 seviyesinde, tek yıldız da 0.05 seviyesindeki

anlamlılığa tekabül etmektedir.

H1 Hipotezi İçin

Tablo 3: Duygusal Zeka-Yönetsel Liderlik İlişkisi

Bağımsız Değişkenler β Sig Öz Farkındalık ,209 ,096

Sosyal Farkındalık ,396** ,001

Öz Yönetim ,299* ,015

Sosyal İlişki Yönetimi -,048 ,686

Bağımlı Değişken: Yönetsel Liderlik İstisnalarla Yönetim, R2= 0,416, F= 11,486

**:q< 0, 01, *: q< 0,05

Regresyon analizi sonuçlarına bakıldığında ilk regresyon modelinin (bkz. tablo 3) bir

bütün olarak anlamlı olduğu (F= 11,486, sig < 0,01) bağımlı değişken üzerindeki değişimin

%42`sini açıkladığı görülmektedir. Bulgular bağımsız değişkenler açısından teker teker

incelendiğinde H1 hipotezinde belirtildiği gibi duygusal zekanın sosyal farkındalık ve öz

yönetim boyutlarının, yönetsel liderlik üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkisi olduğunu ortaya

koymaktadır. Öz farkındalık boyutunun yönetsel liderlik üzerinde pozitif etkisi olmasına

rağmen anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Yine benzer şekilde sosyal ilişki

yönetiminin de yönetsel liderlik üzerinde negatif etkisi olduğu ve anlamlı bir ilişkinin

olmadığı görülmektedir. Dolayısıyla sonuçlar duygusal zekanın sosyal farkındalık ve öz

yönetim boyutlarının yönetsel liderlik davranışları arasında olumlu bir ilişki olduğunu

destekler nitelikte iken; duygusal zekanın öz farkındalık ve sosyal ilişki yönetimi boyutları ile

yönetsel liderlik davranışları arasında bir ilişkinin olduğu yönünde kanıt sağlanamamıştır.


H2a Hipotezi İçin

Tablo 4: Duygusal Zeka-Dönüşümsel Liderlik İlham ve Karizma İlişkisi


β Sig Öz Farkındalık ,029 ,818

Sosyal Farkındalık ,423** ,001

Öz Yönetim ,250* ,041

Sosyal İlişki Yönetimi ,173 ,152

Bağımlı Değişken: Dönüşümsel Liderlik İlham ve Karizma, R2= 0,408, F= 11,164

**:q< 0, 01, *: q< 0,05

Regresyon analizi sonuçlarına bakıldığında regresyon modelinin (bkz. tablo 4) bir bütün

olarak anlamlı olduğu (F= 11,164, sig < 0,01) bağımlı değişken üzerindeki değişimin %41`ini

açıkladığı görülmektedir. Bulgular bağımsız değişkenler açısından teker teker incelendiğinde

H2a hipotezinde belirtildiği gibi duygusal zekanın sosyal farkındalık ve öz yönetim

boyutlarının, dönüşümsel liderliğin ilham ve karizma boyutu üzerinde pozitif ve anlamlı bir

etkisi olduğunu ortaya koymaktadır. Öz farkındalık ve sosyal İlişki boyutlarının dönüşümsel

liderliğin ilham ve karizma boyutu üzerinde pozitif etkisi olmasına rağmen anlamlı bir

ilişkinin olmadığı görülmektedir.

H2b Hipotezi İçin

Tablo 5: Duygusal Zeka-Dönüşümsel Liderlik Entelektüel Gelişim İlişkisi


β Sig Öz Farkındalık ,065 ,678

Sosyal Farkındalık ,192 ,192

Öz Yönetim ,085 ,573


Bağımlı Değişken: Dönüşümsel Liderlik Entelektüel Gelişim, R2= 0,076, F= 2,613

**:q< 0, 01, *: q< 0,05


H2b hipotezi için bulgular bağımsız değişkenler açısından teker teker incelendiğinde

duygusal zekanın dört boyutunun da dönüşümsel liderliğin entelektüel gelişim boyutu

üzerinde anlamlı bir etkisinin olmadığı görülmektedir. Ayrıca regresyon analizi sonuçlarında

da görüldüğü gibi regresyon modelinin (bkz. tablo 5) bir bütün olarak anlamlı olmadığı (F=

2,613, sig > 0,01) bağımlı değişken üzerindeki değişimin sadece % 7,6`sını açıklayabildiği

görülmektedir.

H2c Hipotezi İçin

Tablo 6: Duygusal Zeka-Dönüşümsel Liderlik Kişiselleştirilmiş İlgi İlişkisi


β Sig Öz Farkındalık -,054 ,736

Sosyal Farkındalık ,162 ,280

Öz Yönetim ,053 ,729


Bağımlı Değişken: Dönüşümsel Liderlik Kişiselleştirilmiş İlgi, R2= 0,029, F= 1,436

**:q< 0, 01, *: q< 0,05

H2c hipotezi için de bulgular bağımsız değişkenler açısından incelendiğinde duygusal

zekanın dört boyutunun da dönüşümsel liderliğin kişiselleştirilmiş ilgi boyutu üzerinde

anlamlı bir etkisinin olmadığı görülmektedir. Ayrıca regresyon analizi sonuçlarında da

görüldüğü gibi regresyon modelinin (bkz. tablo 6) bir bütün olarak anlamlı olmadığı (F=

1,436, sig > 0,01) bağımlı değişken üzerindeki değişimin sadece % 2,9`unu açıklayabildiği

görülmektedir.

4. SONUÇ

Bireyin duygularının farkında olma, duygularla başa çıkabilme, kendini motive

edebilme, başkalarına ait duyguları doğru olarak algılayıp değerleme ve ifade edebilme ile

ilişkileri yönetebilme yeteneği olarak adlandırılan duygusal zeka, yönetici liderlerin insan

ilişkilerinde ve çalışma hayatında başarılı olabilmesi için gerekli yetkinliklerin başında

gelmektedir. Ayrıca duygusal zekanın geliştirilebilir olmasının günümüz rekabet ortamında

liderlerin ve işletmelerin performanslarını arttırmak içinde duygusal zekaya önem vermesi bu

konunun çalışmamızda amaç teşkil etmesine yol açmıştır.


Bu çalışmada duygusal zeka kapsamına giren öz farkındalık, sosyal farkındalık, öz

yönetim ve sosyal ilişki yönetimi olmak üzere dört temel boyutun denetim ve finansal

danışmanlık sektöründe çalışan yönetici liderlerin sergiledikleri yönetsel ve dönüşümsel

liderlik davranışları arasındaki ilişkileri teorik ve uygulamalı olarak araştırılmaktadır.

Yapılan araştırma sonuçlarına göre, duygusal zeka ile yönetsel liderlik ve dönüşümsel liderlik

arasında anlamlı ilişkiler tespit edilmiştir. Başka bir deyişle bireylerin duygusal zeka

yeteneklerinin, yönetsel ve dönüşümsel liderlik özelliklerinin önemli bir belirleyicisi olduğunu

ortaya çıkmaktadır. Yapılan araştırmada toplanan verilerin değerlendirilmesi ile duygusal zeka

ile yönetsel liderlik ve yine duygusal zeka ile dönüşümsel liderliğin bir karizma ile takipçilerine ilham

verme boyutu üzerinde pozitif ve anlamlı etkileri olduğunu gösterir şekilde sonuçlanmıştır.

Bir diğer dikkat çekici sonuç ise duygusal zeka ile dönüşümsel liderliğin entelektüel gelişim ve

kişiselleştirilmiş ilgi boyutları arasında olumlu bir ilişkinin olduğuna dair bir kanıt

bulunamamış olmasıdır.

Duygusal zekanın, bireyin belirli durumlarda ne hissettiğinin farkına varabilme ve

kendini anlayabilme yetkinliği olarak tanımlanan öz farkındalık boyutu ile diğer bireylerle

başarılı ilişkiler kurabilme yeteneğini ifade eden sosyal ilişki yönetimi boyutunun bu çalışmada

dikkat çeken bir sonuç olarak yönetsel liderlik ve dönüşümsel liderlik üzerinde herhangi bir

anlamlı etkisinin olmadığı görülmektedir.

Duygusal zeka boyutlarından; kişinin kendisini karşısındakinin yerine koyarak olaylara

onun bakış açısıyla bakması, o kişinin duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlayıp

hissetmesi olarak tanımlanan sosyal farkındalık boyutu ile farkına varılan duyguları uygun

biçimde kontrol edebilme ve yönetebilme yeteneği olarak tanımlanan öz yönetim boyutlarının,

yönetsel liderlik ile birlikte dönüşümsel liderliğin ilham ve karizma boyutunu etkileyen önemli

değişkenler olduğu dikkat çekmektedir.

Sonuç olarak elde edilen bulgulardan yola çıkarak yüksek duygusal zekaya sahip

kişilerin yönetsel ve dönüşümsel liderlik davranışları sergilemeye daha yatkın olduklarını

söylemek mümkündür. Bu çalışmanın sonuçları günümüz iş dünyasında özellikle başarıya

ulaşmış ve farklılık yaratmış örgütlerin yüksek duygusal zekaya sahip, astlarıyla etkili bir

iletişim kurup inisiyatif almalarını destekleyen yönetsel liderler ile ilham veren karizma sahibi

dönüşümcü liderlerin omuzlarında yükseldiği gerçeğini desteklemektedir.


KAYNAKÇA

ACAR Fusun, “Duygusal Zeka ve Liderlik”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,2002, Sayı:12

s.53-68

BALTAŞ Acar, Ekip Çalışması ve Liderlik, Şubat 2001 Remzi Kitapevi,İst.,s:110

CENGİZ Ekrem, ACUNER Taner, BAKİ Birdoğan, Liderlerin Sahip Oldukları Duygusal

Zekanın

Örgütsel Yaratıcılık Üzerine Etkileri: Bir Model Önerisi, s.423

ÇAKAR Ulaş, ARBAK Yasemin, “Modern Yaklaşımlar Işığında Değişen Duygu-Zeka İlişkisi

ve Duygusal Zeka”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2004,

Cilt 6,Sayı:3

DAĞLI Gökmen, SİLMAN Fatoş, ÇAĞLAR Mehmet, Liderlerin Başarısında Duygusal

Zekanın Rolü Ve Önemi, KKEFD,2008,sayı:17, s.24

ERKUŞ Ahmet, GÜNLÜ Ebru, Duygusal Zekanın Dönüşümcü Liderlik Üzerine Etkileri,

İşletme Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 2, 2008, ss.187-209

EREN Erol, Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi, İstanbul 1998, Beta Yayınları 5.baskı

s:342

EREN Erol, Yönetim Psikolojisi, İstanbul: İ.Ü.İşletme Fakültesi Yayını, 1984,s;382

GÜL Hasan, ŞAHİN Kübra, “Bilgi Toplumunda Yeni Bir Liderlik Yaklaşımı Olarak

Transformasyonel Liderlik ve Kamu Çalışanlarının Transformasyonel Liderlik Algısı”

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 2011,ss.237-249

GOLEMAN Daniel,Duygusal zeka neden IQ’dan daha önemlidir?,Varlık yayınları 31.basım

2007

KOÇEL Tamer, İşletme Yöneticiliği, İstanbul, Eylül 2003 Beta Yayınları, 9.baskı, s:584-587

MANDELL Barbara, PHERWANİ Shilpa, “Relatıonshıp Between Emotional Intellıgence and

Transformational Leadership Style: A Gender Comparıson”, Journal of Business and

Psychology, Vol.17,No.3 Spring 2003, p.387-402


MAYER, J. D. ve SALOVEY P. “The Intelligence Of Emotional Intelligence”,

Intelligence,(1993) 17(4): 433-442. p.433

SABUNCUOĞLU Zeyyat ve TÜZ Melek, Örgütsel Psikoloji, Ezgi Kitapevi: Bursa 2001, s:215

TENGİLİMOĞLU Dilaver, “Kamu ve Özel Sektör Örgütlerinde Liderlik Davranışı

Özelliklerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması”, Elektronik Sosyal Bilimler

Dergisi, Güz 2005 c.4, s.14 (1-16)

ZEL Uğur, Kişilik ve Liderlik, Ankara:2001, Seçkin Yayıncılık. s:113-114


İbrahim Ethem Ortaköy* Toplum Sözleşmesi Açısından Medine Vesikası

Özet

1990’larda Türkiye düşünce hayatının gündemine gelen Medine Vesikası çoğulculuk, çok hukukluluk ve demokrasi kavramları eşliğinde tartışılmıştır. Ali Bulaç’ın başlattığı tartışma çerçevesinde söz konusu metinden yola çıkarak günümüzün toplumsal ve siyasi sorunlarına çareler bulunup bulunamayacağı sorusuna çeşitli kesimlerden kalemlerce farklı pencerelerden cevaplar verilmiştir. Vesika, kimilerince toplum sözleşmesi kuramcılarında eksik kalan tarihi örneği teşkil etmektedir. Bu çalışmada söz konusu tartışmalar betimlenerek söylem çözümlemesine gidildi ve vesikanın toplum sözleşmesi açısından nitel bir yaklaşımla incelenmesi amaçlandı.

Anahtar Kelimeler: Toplum sözleşmesi, Medine vesikası, Ali Bulaç, çoğulculuk, çok-hukukluluk

GİRİŞ

Medine Vesikası, Müslümanların 622 yılında Mekke’ den Medine’ye hicretinin hemen

ardından, Hz. Muhammed’ in öncülüğünde Medine toplumunu oluşturan Yahudiler,

putperest Araplar ve Müslümanlar arasında imzalanmış bir antlaşmadır. Alman oryantalist

Wellhausen ve 20. yüzyılın büyük İslam âlimlerinden Muhammed Hamidullah tarafından

bilim çevrelerine tanıtılan bu antlaşma için Türkçe’ de “Medine Vesikası”, “Medine

Sözleşmesi”, “Medine Anayasası” tabirleri kullanılmaktadır. Bu metin için İngilizce

literatürde de türlü isimlendirmeler mevcuttur*. Biz çalışmamızda söz konusu metin için

“Medine Vesikası” tabirini kullanacağız.

Yukarıda sözünü ettiğimiz isimlerinin de işaret ettiği gibi bu metin, kimilerince yazılı ilk

Anayasa olarak görülmüş, bazı araştırmacılar tarafından da, Aydınlanma filozoflarının

geliştirdiği, siyaset biliminin ve felsefesinin temel yaklaşımlardan biri haline gelen toplum

* Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset ve Sosyal Bilimler Yüksek Lisans öğrencisi


sözleşmesi kuramıyla ilişkilendirilmiştir. Bu görüş, vesikayı toplum sözleşmesinin ilk somut

örneği kabul etmektedir.

Çalışmamız; vesikanın Türkiye’ de hangi bağlamlarda, ne tür söylemler içinde

tartışıldığını betimlemenin yanı sıra, vesikanın toplum sözleşmesi kuramıyla örtüşüp

örtüşmediği sorusuna cevap aramaya yöneliktir. Hipotezimiz de bu iki nokta üzerine

temellenmektedir. Bu amaçla; önce toplum sözleşmesi fikriyatının ve kuramını betimledikten

sonra Medine Vesikası hakkındaki temel bilgileri verdik, vesika etrafında Türkiye’de gelişen

tartışmaları sergileyerek bu çerçevedeki söylemleri analiz etmeye çalıştık. Son kısımda da, bu

tarihi metnin toplum sözleşmesiyle muhtemel kuramsal ilişkisi üzerine bir açıklama denemesi

yaptık.

1.Toplum Sözleşmesi

Toplum Sözleşmesi; düşünsel köken olarak Eski Yunanda Sofistlere ve Platona kadar

gitmekle birlikte siyaset felsefesindeki temel bir kuram olma özelliğini 17. Yüzyıl

Avrupa’sında kazanmaya başlamıştır. Rönesans mirasını tevarüs eden toplum sözleşmesi

kuramcıları toplumu insanların kurduğu, kendi yararları için kurduğu ve artık kendilerine

hizmet etmiyorsa söz konusu toplumu yıkıp yerine bir yenisini kurabileceği düşüncesini

savunur. Bu amaçla toplumun hangi temeller üzerine kurulduğunu, mevcut sorunların

kaynağının ne olduğu ve nasıl çözülebileceğini araştırmış, bunu yaparken de kendi

dönemlerinin çeşitli anlayışlarını da aktarmış ve onlar karşısında kendi tutumlarını dile

getirmişlerdir. Bu dönemde sözleşme kavramı daha ziyade devletin varlığını haklılaştırmak,

onun nasıl ortaya çıktığını açıklamak ve ortaya çıkan bu otoriteyi sınırlandırmak gayesine

yönelik olarak kullanılmıştır.

Siyasal iktidarın varlık nedenini ve sınırlarını belirleyen sözleşme kuramı, bireyler

arasındaki genel bir mutabakata işaret etmekle birlikte, yönetilenlerin ortak iradesinin

gerekliliğini de vurgular. Sözleşme kuramına göre yasal otoritenin meşruluğu, yönetilenlerin,

yani bu otoriteye itaat edenlerin, ona itaat etmek istemiş olmalarından kaynaklanmakta ve

bağlayıcılığını da, herkesin iradesini yansıtıyor olmasından almaktadır1.

1.Ayşe Deniz Hakyemez, “Tebaadan Yurttaşa Geçiş: Hobbes, Locke ve Rousseau’da Toplum Sözleşmesi Kuramları”, ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006) s.9. 2. Ernst Cassirer, Devlet Efsanesi, çev. Necla Arat, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998, s.174.

Toplum Sözleşmesi Açısından Medine Vesikası • 189

Genel itibariyle toplum sözleşmesi kuramı, “Devletin kökeni nedir?” sorusuna verilmiş

bir cevaptır. Burada hemen belirtmeliyiz ki, devletin başlangıcı ile ilgili olarak öne sürülen

sözleşme kavramı, kronolojik bir başlangıcı ya da tarihî gerçekliği ihtiva eden bir manada

kullanılmamıştır. Yeni Çağ’daki sözleşmeci düşünürlerin, insanlık tarihinde devletin ilk kez

ne zaman ortaya çıktığı meselesiyle ilgilenmedikleri görüsünde olan Ernst Cassirer’e göre

sözleşmeci düşünürler, köken sorununu, “tarihsel” bir sorun olarak değil de, “analitik

(çözümleyici)” bir sorun olarak ele almışlardır. Bu bağlamda, onların siyasal-toplumsal hayata

dair aradıkları şey, olgusal bir başlangıç olmayıp, devletin ilk ilkesinin, yani varlık nedeninin

ortaya konulmasıdır. Burada, bireylerin devleti meydana getirmeye/kurmaya yönelik

eylemleri, zamana ilişkin olarak değil de, zihnî, yani kurgusal anlamda değerlendirilmelidir2.

Buna göre devlet, insanın mevcut şartlarından akıl yürütmek suretiyle sıyrılıp, kendisi için

daha emniyetli olacağını düşündüğü siyasal bir birlik haline geçişinin zorunlu (ve de zihnî)

sonucudur.

Ancak daha önce de belirttiğimiz gibi, bireylerin böylesi bir akıl yürütmede bulunmaları

tamamıyla farazi (hypotetical) düzeyde kalmakta ve devletin tarihsel varoluşu göz önüne

alınmamaktadır. Bu durumda devlet ya da toplum, rasyonel bireyler tarafından

gerçekleştirilen sözleşmenin, tarih içinde somutlaşması, yani gerçeklik kazanmasından başka

bir şey değildir. Bu kabullerden hareket edecek olursak toplum sözleşmesini su şekilde

betimleyebiliriz: Sözleşme kuramı, siyasî hayatı organik değil mekanik bir tarzda yorumlamış,

siyasî zorunlulukların aklîleştirilmesinde ahlâkî ilkeleri değil, hukuk kurallarını esas almış ve

siyasî otoriteyi ya da siyasal toplumu a priori ilkeler üzerinde temellendirmiştir. Bu özelliklere

sahip olan sözleşme kuramı, iradenin hâkim olduğu yönetimi, hakların esas kabul edildiği

siyasal düzeni ön görmektedir.

Sözleşme kuramcıları arasında üç isim ön plana çıkmaktadır: Hobbes, Locke ve

Rousseau. Hobbes’un siyaset felsefesi, kuramsal olarak doğal (toplum öncesi) durum-

toplumsal (uygar) durum karşıtlığında temellenmektedir. Buna göre insanlığın doğal

durumu, insanlar arasında sürekli şiddet eğiliminin ve ölüm korkusunun hüküm sürdüğü,

herkesin kendi gücü ve imkânlarıyla hayatta kalabilmek için her şeyi yapmaya hakkı olduğu,

* Araştırmamızda İngilizce’de vesika için: “Medina Constitution, Medine Document, The Charter of Medina, Medina Contract” gibi tabirlerin kullanıldığını tespit ettik.


bu anlamda zaman ve mekân tanımayan sürekli ve genel bir savaş durumudur. Ölüm

korkusu ve yaşamı güvence altına alabilme umudu insanları doğal durumdan çıkıp uygar

toplumu, yani devleti kurmaya yöneltir. Devlet olmadıkça herkes herkese karsı daima savaş

halindedir. Bundan şu açıkça görülür ki, insanlar, hepsini birden korku altında tutacak genel

bir güç olmadan yaşadıkları vakit savaş denilen o durumun içindedirler ve bu savaş, herkesin

herkese karşı savaşıdır3.

İnsanlar bu savaş durumundan çıkabilmek, sürekli barışı ve güvenliği sağlayabilmek için

bazı haklarından feragat etmek, bazılarını da egemene devretmek zorundadır. Bu,

sözleşmeyle mümkündür. Güvenliğin koşulu egemenlik kurumunun var edilmesidir.

İnsanların toplumsal sözleşme ile var ettikleri egemenin yeryüzündeki kudreti sonsuzdur.

Artık uyruk olan bireylerin birbirleri üzerindeki bütün hakları egemene geçmiştir ve her

bireysel irade egemende cisimleşmiş genel iradede erir. Egemenlik Tanrıdan veya başka bir

metafiziksel kökenden türetilemez. Egemen yargılanamaz ve cezalandırılamaz. Aksi takdirde

sözleşme geçersiz kalır. Doğadaki tam bağımsızlığın yerini, sözleşmeye rıza gösteren ve

bununla toplumsal özne olan insanın oluşturduğu kurumsal egemene bağımlılık ilkesi alır.

Locke’da doğa durumunda özgürlük ve eşitlik olmasına rağmen insanlar yine sözleşme

ile devleti oluşturur. Bunun sebebi ortaya çıkabilecek karmaşa ve savaş durumunu bertaraf

etmektir. Çünkü Locke için bireylerin özgürlüğü çok önemlidir. Bireyler en rahat bir biçimde

adil bir yönetimin olduğu ve mülkiyet hakkının güvence altına alındığı bir düzende

yaşayabilirler.

Locke’un sözleşmesi ile devlete yalnızca cezalandırma yetkisi devredilir. Buna karşılık

devlet bireylerin yasama, çalışma ve mülkiyet haklarını koruyacaktır. Hobbes’un teorisinden

farklı olarak burada devlet sözleşmenin tarafıdır ve icraatından sorumludur. Yetkinin kötüye

kullanılması durumunda bireylerin devrettikleri haklarını geri almaları meşrudur4.

Rousseau, Hobbes’tan farklı olarak doğa durumundaki insanı özgür, doğa durumunu da

insanlar arasındaki eşitliğin ortamı olarak görür. Doğa durumundaki yalnız insan tam

anlamında iyi ve özgürdür5. Rousseaucu perspektifte doğa durumundaki eşitlik, insan

3. Thomas Hobbes, Leviathan, çev. Semih Lim, YKY, İstanbul, 2004, s.94. 4 Hakyemez, a.g.e., s.35, 43 5 J.J. Rousseau, Toplum Sözleşmesi, çev. Vedat Günyol, Adam Yayınları, İstanbul, 1993, s. 38


doğasındaki çeşitli değişim ve dönüşümler ile bir eşitsizliğe dönüşmüştür. Bu eşitsizlik

zamanla kurumsallaşarak yerleşik bir olgu halini almıştır.

Aklın evrimleşmesinin doğal süreçlerinde insan, doğa karsısındaki varlığını kavrar ve bu

anlamda henüz kendisi için öteki olan diğer insanlar ile ilişki kurar. Buradan hareketle

Hobbes’un doğa durumundaki insanı, a-sosyal bir varlık olarak belirlemesine karşıt olarak

Rousseau’nun ortaya koyduğu düşünce sistematiğinde sivil toplum veya uygar toplum öncesi

dönemde bir toplumsallık formu insana içkin bir nitelik olarak kendini gösterir.

Rousseau’ya göre mülkiyet ve işbölümü üzerinden efendi-köle ayrışması ortaya çıkmış,

bu da olumsuz anlamda sivil toplumun temelini atmıştır. Bu noktada eşitsizlik

kurumsallaşmış ve artık geri döndürülemez bir gerçeklik halini almıştır. Bu kaçınılmaz

durumu bir haklılık zeminine oturtmak, açıklamak ve mümkün olduğunca ideal şekilde

formüle etmek gerekmektedir. İşte burada toplum sözleşmesi devreye girer.

Sözleşmeyle kurulacak sivil toplum, tüm bireylerin iradelerinin ortaklaşması temelinde

genel bir konsensüs üzerinden mümkün hale gelir. Bireysel iradeler kolektif bir bütün

oluşturacak şekilde genel iradeye devredilir6.

Rousseau’nun sisteminde, söz konusu sözleşme neticesinde meydana gelen siyasal

otoritenin en temel özelliği; tek ve sınırsız bir güç olmasıdır. Zira sözleşmede taraf olan

bireyler, bütün haklarını topluluğa devrederken, aslında hiç kimseye bağlanmamış ya da

haklarını bir başkasına devretmemiş olur; çünkü herkes için şartlar aynı derecede bağlayıcıdır

ve bireyler, kendi oluşturdukları kanunlara itaat etmekle gerçekte kendilerine itaat etmiş

olurlar. Böylece kendini topluma bağlayan kişi, aslında kendini hiç kimseye bağlamamış

olmakta ve başkaları için tanıdığı hakkın aynısını kendisine de tanımış olmaktadır. Bu sayede

insan, elindekini korumak için daha fazla güç kazanmış olmaktadır.

Toplum sözleşmesi oybirliği ile yapılacaktır. Herkes kendi özgür iradesi ile toplumu ve

devleti yaratacak sözleşmeye katılacaktır. Rousseau’ya göre, “Bu birlik sözleşmesi, o anda,

sözleşmeyi yapanların kişisel varlığı yerine, toplantıdaki oy sayısı kadar üyesi olan tüzel ve

kolektif bir bütün oluşturur, bu bütün ortak benliğini, yaşamını ve istemini bu sözleşmeden

6 David Boucher and Paul Kelly, The Social Contract from Hobbes to Rawls, Taylor & Francis e-Library, 2005, s. 119-120


alır7.” Ortaya çıkan kolektif bütünün iradesi, bazı koşulları taşımak kaydıyla, genel irade

olarak adlandırılır ve herkes bu iradeye uymakla yükümlüdür. Her yurttaş genel iradenin

oluşumuna bizzat katılacağı için toplumu yöneten yasalar bu iradenin ürünü olacaktır.

2. Ana Hatlarıyla Medine Vesikası

Şehri Mekke’de kendisine vahyedilen dini tebliğ etme ve yaşama imkânı bulamayan Hz.

Muhammed, Müslümanlarla birlikte 622 yılında Medine’ye hicret etti. Medine’deki iki büyük

Arap kabilesi olan Evs ve Hazreç’in temsilcileri daha önce kendisine biat etmiş, onu

koruyacaklarına, otoritesini tanıyacaklarına dair söz vermişlerdi. Şartların zorlaması ve

Medinelilerin davetiyle bu şehre hicret eden Müslümanları Mekke’dekinden çok farklı bir

sosyal ve siyasi yapı bekliyordu.

Hicret gerçekleştiği zaman, Medine yaşayan iki büyük Arap kabilesi Evs ve Hazreç,

amansız bir rekabet içindeydi. Mekke’nin aksine merkezi güçlü bir otorite yoktu. Medine

çevresinde yaşayan bedevi kabileler ve Yahudiler bu güçlü kabilelerden yalnız birisi ile

müttefik idi.

Medine’de özellikle Arap kabileler arasında sürüp gelen savaş ve düşmanlık ortamının

da geleneksel kabile kuralları yerine ancak merkezî bir otorite sayesinde bertaraf edilebileceği

gerçeği yeni bir siyasî oluşum için uygun şartları taşıyordu. Şehri oluşturan yaklaşık otuz

kadar kabilenin her biri modern çağların milli devletleri kadar bağımsız ve özerkti. Gerek

Araplar ve gerekse de Yahudiler arasında her bir kabile, müstakil bir hukuki birlik teşkil

ediyor ve bizzat, kendi başkanları dışında hiçbir siyasi otorite tanımıyorlardı.

Kabilelerden meydana gelen Medine’nin, belirli bir hukuk sistemi, genel ve herkesin

kabul ettiği örf-âdete dayanan kuralları da yoktu. Bu durum şehirde sürekli olarak

sürtüşmelerin çıkmasına neden oluyordu8.Kısacası hicrete rastlayan yıllarda Medineliler genel

olarak hukuki, iktisadi, ırki, dini ve hatta coğrafi olarak tam bir düzensizlik içinde

bulunuyorlardı.

Bu durum Hz. Muhammed’in Medine toplumunda hakem olarak tanınmasını

kolaylaştırdı. Hicretin ilk yılında toplumsal hayata dâhil olan tüm tarafların katılımı ve

7. J. .J. Rousseau, Toplum Sözleşmesi, çev. Vedat Günyol, Adam Yayınları, İstanbul, 1993, s.26-29. 8. Mesela Evs ve Hazreç kabileleri arasında 120 yıldır süren bir iç savaş vardı.


müzakeresiyle hazırlanan ve Medine’nin siyasi ve sosyal hayatını şekillendiren bir anlaşmayı

bütün taraflar imzaladı. Medine vesikası olarak bilinen bu anlaşma İslam devletinin İlk

anayasası olarak kabul edilebilir.

Hamidullah'a göre, "Bu anayasa, ilk İslâm Devletinin Anayasası olmasından başka, aynı

zamanda yeryüzünde bir devletin vazettiği ilk yazılı anayasa olma özellik" ve ayrıcalığına da

sahiptir9. İtalyan tarihçi Caetani, "anayasa" tabirini kullanmadan "vesika" der ve şunları ekler:

"Bu vesika Muhammed Peygamber'in kitabıdır ki, bunu yazan (veya yazdıran) Muhammed'in

kendisinden başkası değildir. Diğerleri, yani Müslümanlar, Yahudiler ve Müşrikler buna

katılmışlardır." Caetani'nin bu sözleri peygamberin kendi hazırladığı metni diğer gruplara

dayattığı imasını taşımaktadır. Fakat Enes'ten ve diğer kanallardan gelen bilgiler, Vesika'nın

karşılıklı görüşmeler sonucunda ve bir toplumsal mutabakat ürünü şeklinde ortaya çıktığını

göstermektedir10.

Araştırmacıların genel olarak kaydettiğine göre vesikanın Müslümanların birbirleriyle

ilişkilerini belirleyen ilk 23 maddesiyle, Müslüman topluluğun diğer gruplarla ilişkisini

ilgilendiren 23-47 arasındaki bölümü ayrı ayrı imzalanmıştır.

Medine’ye geldikten sonra Hz. Muhammed’ in ilk önemli uygulaması Mekkeli

muhacirlerle Medineli Ensar arasında sosyal ve ekonomik yardımlaşmayı, hatta bütünleşmeyi

sağlayacak bir ilişki biçimi tesis etmek oldu. Muahat (kardeşleşme) denilen bir uygulamayla

Müslümanlar kan bağını aşan bir birlik, bir dereceye kadar adeta komünal bir hayat tarzı

geliştirdiler. Bunun ardından, Medine’nin demografik yapısını netleştirmek isteyen Hz.

Muhammed’in emriyle bir nüfus sayımı yapıldı. Bu sayıma göre 10000 nüfuslu Medine’de

1500 Müslüman, 4000 Yahudi ve 4500 müşrik Arap yaşamaktaydı11. Peygamber ikinci bir

adım atarak Medine’nin doğal şehir sınırlarını tayin etti ve Hamidullah’ın tabiriyle “site-

9. Hamidullah, “Medine’de Kurulan İlk İslam Devletinin Esas Teşkilat Yapısı ve Hz. Peygamberin vazettiği Yeryüzündeki İlk Yazılı Anayasa”, der. Salih Tuğ, İslam Anayasa Hukuku, Beyan Yayınları, İstanbul, 1998, s. 87-104. 10. Ali Bulaç, “Medine Vesikası Hakkında Genel Bilgiler”, Birikim Dergisi, Sayı: 38-39, (1992), ss. 102-111 11. M. Tayyip Okiç, “İslam Tarihinde İlk Nüfus Sayımı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 7, ss.11-20.


devlet” in toprağını belirlemiş oldu. Bu bölge vesikanın 39. Maddesinde “Yesrib vadisi

içindeki korunmuş (haram) toprak” olarak yer alacaktır12.

Hz. Muhammed, kozmopolit yapıdaki Medine halkının bir arada barış içinde yaşamasını

temin etmek amacıyla, bütün toplum kesimlerinin katılımı ve müzakeresiyle, tarihe Medine

Vesikası olarak geçecek bir anlaşmanın imzalanarak yürürlüğe girmesine öncülük etmiştir. 47

maddeden oluşan bu metin Medine şehir devletini oluşturan toplulukları, bunların

birbirleriyle ve yabancılarla olan münasebetlerini, bu toplulukların idari ve adli yapılarını,

fertlerin sahip oldukları din ve vicdan hürriyetini belirli esaslara bağlamıştır.

3. Günümüz Türkiye’sinde Vesika Üzerine Yapılan Tartışmalar

Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de özellikle 90’lı yıllardan itibaren gündeme gelen

Medine vesikasının hangi bağlamlarda ve zeminlerde tartışıldığını, konunu kimlerce ne

şekilde ele alındığını incelemeden önce, bu tartışmaların üzerinde yürüdüğü siyasi ve fikri

konjonktürü tasvir etmek gereklidir.

Soğuk Savaşın sona ermesinin ardından daha da tartışılır hale gelen ulus-devlet artık

toplumların ihtiyaçlarına cevap veremeyen eskimiş bir yapı olarak görülmeye başlamıştı.

1990’larda belirginleşen dünya ekonomisinin hızlı küreselleşmesi bir yandan küresel ölçekli

düzenlemelerle ulus devletlerin alanlarını daraltırken bir yandan da ulus altı cemaat

biçimlerini güçlendirdi.

Hukuk bir yandan ulus devleti aşan bölgesel mekanizmalarla işlerken bir yandan da

ulusal alanda devletin tekelinden çıkma eğilimi gösterdi. Bu gelişmelere paralel olarak liberal

dünya görüşünün yaygınlaşmasıyla birlikte; belli bir toprak parçası üzerinde uygulanan tek

bir hukuk yerine farklı kimliklere karşılık gelecek çok-hukukluluk, hâkim bir kültür yerine

çok-kültürlülük, homojen bir toplum yerine bütün etnik, dini ve ideolojik kimliklerin bir

arada yaşamasına imkân sağlayacak bir sosyo-politik yapılanma teklif edilir hale geldi. Bu

eğilimlerin postmodernizmle gözlerden kaçmayacak bir irtibatı da mevcuttu.

Postmodernizmin temel politik hareket noktasını modernizmin aydınlanmacılığına tepki

olarak evrenselciliğin reddi oluşturuyordu. Heller ve Feher13’in de belirttiği gibi

12. Muhammed Hamîdullah, İslâm Peygamberi, Beyan Yayınları, İstanbul, 1991, s.206-210. 13. F. Heller-F. Feher, Post Modern Politik Durum, Öteki Yayınları, Ankara, 1983, s.33


postmodernizmin iddiası, toplumsal yapı içinde farklı kültürlerin (dinler, yaşayış tarzları,

politik tutumlar) olabileceği ve en üst politik yapının bu çoğulculuğu kabullenecek ve ortadan

kaldırmayacak tarzda yeniden düzenlenebileceğiydi. Bu (en başta aydınlanmacı akılcılığın ve

modernleşmenin de içinde bulunduğu) evrensel anlatıların (grand theory) reddi anlamına

geliyordu.

Modernizmin “kültürleri yıkıcı” etkisinden ve modernleşme sürecinin er geç kültürel

yapıya etki ederek onu bozacağından bahseden post modernizm, mikro kültürün kaderinin

sonunda mutlaka modernleşmenin büyük anlatısı içinde erimek olacağını iddia ediyordu. Bu

endişe, sadece Türkiye’deki Müslüman entellektüeller ve siyasiler tarafından değil, tüm

dünyadakilerce de paylaşıldı. Bu tartışmaların Türkiye’deki yansımaları ise kendisini

Süleyman Kürügülle’nin “Akevler projesi”, Ali Bulaç önderliğindeki İslamcı entellektüeller

tarafından savunulan “Medine sözleşmesi” ve Refah Partisi tarafından dile getirilen çok

hukukluluk adı altında göstermiştir14.

Çalışmamıza konu olan Medine Vesikası etrafında gelişen tartışmalar, Ali Bulaç’ın 1991

yılında bir çoğulcu ümmet tasarımı olarak Kitap Dergisi’nde başladı, Prof. Dr. Ahmet İnsel’in

davetkâr yazısıyla Birikim dergisine taşındı ve orada devam etti15. Buradan hareketle İslam,

çoğulculuk ve demokrasi ilişkisi masaya yatırıldı. İslami, liberal ve sol çevreler, siyasal

İslam’ın yükselişe geçtiği, Kürt sorununun tırmandığı, yeni bir toplum ve devlet fikriyatının

dillendirildiği bir siyasi ve fikri ortamda vesika üzerinden İslam’ın mevcut sorunlara çözüm

üretme imkânlarını değerlendirdiler.

Tartışmayı başlatan ve İslamcılar arasında, bu konuda tutarlı ve bütüncül bir söylem

geliştirme çabasıyla dikkat çeken Ali Bulaç vesikaya çoğulculuk, çok kültürlülük ve çok

hukukluluk ekseninde yaklaşmış ve vesikayı bir arada yaşamayı mümkün kılacak bir formül

olarak sunmuştur. Öncelikle ifade etmemiz gerekir ki Bulaç, vesikaya toplum sözleşmesi

penceresinden bakmamıştır. Bulaç’ın yapmaya çalıştığı daha ziyade kendi tasavvur ettiği

14. Mete K. Kaynar, “Türkiye’ deki İslamcı Sivil Toplum Söylemi Üzerine: Sivil Toplum mu? Antagonizmik Toplum mu?”, www.metehankaynar.com 15. Bu tanışmanın ve bir araya gelmenin anlatımı için bkz. Ali Bulaç, “Birikim: Komşu’nun sohbet meclisi”, Birikim, Sayı: 100,( Ağustos 1997), ss.95-97. Ahmet İnsel’in davet yazısı için bkz. Ahmet İnsel, “Ali Bulaç’ın çoğulcu ümmet tasarımı üzerine Totalitarizm, Medine Vesikası ve özgürlük”, Birikim, Sayı: 37,( Mayıs 1992), ss. 29-32.


modeli İslamileştirmeye çalışmak, bu modele İslam tarihinde bir karşılık aramaktır. Burada

Oliver Roy’dan bir alıntıyla söze devam etmek yerinde olacaktır:

“Modernlik Müslüman ülkelerde İslam’ın dışında yerleşmektedir ve İslamcılar da

dinin laikleşmesi sürecinin ilgili taraflarından biridirler. Edinilmiş olan bir Batılılaşmayı

reddederken, otantiklik mitosunu, ödünç aldıkları bir dilde, otantik olmayan içinde dile

getirmektedirler. Çünkü bu modernlikten, hayal edilen bir gelenek adına, gerçek geleneğe

dönüşün reddini ödünç almaktadırlar.”16

Burada akla İsmail Kara’nın İslamcılıkla ilgili tespitleri geliyor. Kara’ya göre

günümüz İslamcılığı epistemolojik ve metodolojik olarak İslam tarihinden kopmuş, bu

sebeple anti-modern bir retoriğe sahip olmasına rağmen modernizme eklemlenmiştir. Ayrıca

İslamcılar, çağdaş değerleri ve fikirleri İslam’a mal etme, bunlara İslami referanslar bulma

gayreti ve temayülü içinde olmuşlardır. Buna koşut olarak Tezcan da, Bulaç’ın temsil ettiği

duruşun, günümüz kategori ve kavramlarını tarihe uygulama hatasına düştüğünü ifade

etmektedir17. Bu durum, haliyle “İslamcı toplum projesi” nin anakronik bir dile mahkûm

olmasına sebebiyet vermiştir.

Sözü edilen proje için tarihi bir referans metni olan Medine Vesikası, Ali Bulaç için

otoriter, farklılıklara imkân tanımayan, tek-tipleştirici ulus devletten çoğulcu bir topluma

imkân tanıyacak bir devlet modeline geçişin imkânlarını taşımaktadır. Bu yöndeki

arayışlarında asr-ı saadetin yerini ise şu sözlerle açıklamaktadır:

“Bugünün şartlarında dahi, İslâm'ın genel ilkelerinden hareketle insan toplumlarının

örgütlenmesi modeli üzerinde kafa yoranlar, kendilerine Asr-ı Saadet'ten meşru ve ikna edici

dayanaklar bulmak durumundadırlar. Bu genel İslâmî metodoloji açısından böyle olması

gerektiği gibi, müslüman aklı ve vicdanı tarafından genel kabul görmesi açısından da böyledir

ve böyle olması zorunludur.”18

16. Oliver Roy, Siyasal İslam’ın İflası, çev. Cüneyt Akalın, İstanbul, 1994, s. 41. 17. Levent Tezcan, “İslamcılık ve toplumun kurgusu”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İletişim Yayınları, İst. 2005 içinde, s. 517. 18. Ali Bulaç, “Asr-ı saadette bir arada yaşama projesi: Medine vesikası”, Birikim Dergisi, Sayı:47(1993), ss. 46-47.


Aslına bakılırsa yukarıda sözünü ettiğimiz epistemolojik ve metodolojik zaafların bir

ifadesi olan bu satırların ardından Bulaç, Medine Vesikasının tarihi ve sosyal şartlarını ortaya

koyduktan sonra vesikadan bazı kurucu ilkeler çıkarma yoluna gitmiştir. Bunları şu şekilde

sıralayabiliriz:

1. Barışçı ve yaşanabilir bir toplum sözleşme temelinde, ortaya çıkmalı, bütün sosyal

blokların temsilcileri hazır bulunarak sözleşmeyi müzakere ile oluşturmalıdır.

2. Sözleşmenin tüm maddeleri oydaşma yoluyla tesbit edilmelidir. Burada hâkimiyet

değil katılım esastır. (Md. 1-11 ve 25-33)

3. Çoğulcu bir toplumda tek değil bir çok hukuk sistemi aynı anda geçerli olabilir.

Çatışan hukuklar arasında ihtilaf doğarsa bu türden davalara bir üst mahkeme bakar. (Md.23)

4. Suçun şahsiliği esastır. Hangi kabileden olursa olsun suçlular korunamaz ve kanun

önünde eşittirler. (Md. 22 ve 31)

5. Vesika 39. Madde ile kabile yapısını aşan siyasi bir birliği getirmiş, bu birlik içinde

çatışmalar ve hukuk ihlalleri yasaklanmıştır.

6. Vesikadaki ümmet tabiri Müslümanlar, Yahudiler ve müşrikleri içine almakta, bunlar

arasındaki ilişkilerde de evrensel ahlakı geçerli kılmaktadır. (Md.1,2,16 ve 25)

7. Vesika yargı, savunma savaş ilanını merkezi otoriteye devrederken yasama, ekonomi,

eğitim, sağlık gibi hizmetleri sivil topluma bırakmıştır.

Bizce bu hükümleri verirken Ali Bulaç, sözleşmenin gerçekleştiği tarihi ve sosyal

şartları objektif bir şekilde değerlendirmemiş ve aslında daha baştan belirlediği ilkeleri

vesikanın maddelerinden çıkarmaya girişmiştir. Diğer taraftan vesikanın imzalandığı tarihten

kısa bir süre sonra gelişen olaylar ve ortaya çıkan siyasi yapıya değinmediği gibi, İslam

tarihinin sonraki dönemlerinde gayr-i Müslimlerin konumuna temas etme ihtiyacı da

hissetmemiştir.

Bunlara ek olarak Bulaç’ın vesikayı incelerken sözleşme teorilerine hiç atıf yapmaması,

bizce vesikayı dayanak yaptığı toplum tasarımının Batılı düşünce birikiminden

etkilenmediğini göstermeye matuftur. Sözleşme teorilerini ele alarak, bunlara eleştiriler

getirmesi ve alternatif teklif etmesi herhalde çok daha yerinde olurdu. Bütün bunlara rağmen

Bulaç’ın Medine Vesikasından hareketle ortaya koyduğu düşünceler, özellikle coğrafyamızda


barışın ve sükûnun hâkim olduğu bir sosyo-politik düzenin şartlarını arama adına değer

taşımaktadır. Çalışmamızın bu kısmında Bulaç’ın ve meseleye temas eden kalemlerin eksik

bıraktıkları bir denemeye girişmek ve vesikayı toplum sözleşmecilerinin kuramları ışığında

değerlendirmek istiyoruz.

4. Toplum Sözleşmesi ve Medine Vesikası

Sözleşme kuramcılarından Hobbes, doğa durumunu sürekli bir savaş hali olarak

tanımlamış ve bu durumda insanlar arasında sürekli bir korkunun ve güvensizliğin hâkim

olduğunu söylemişti. Locke’a göre ise doğa durumunda insanların sahip oldukları

cezalandırma hakkı, kendi davalarının yargıcı olmalarına ve insani zaafların işe karışmasına

yol açabilir. Bu karışıklık ve düzensizlik ihtimali insanların siyasal toplumu kurmalarına

sebep oluşturur. Bu aynı zamanda siyasal toplumun sınırlarının belirlenmesindeki temel

hareket noktasıdır.

Özgürlüğün, eşitliğin ve güvenliğin mevcut olduğu doğa durumunu her an tehdit

edebilecek bir savaş durumunun ortaya çıkması ihtimaline karşı siyasal toplum kurulmuş ve

başvurulacak üstün bir güç teşkil edilmiştir. Üstün gücün varlık sebebi, insanların her tür

saldırıdan korunmasıdır.

Medine Vesikasının imzalandığı sosyo-politik şartlara baktığımızda Medine’ de tam bir

kaos, hukuksuzluk ve otorite boşluğu görürüz. Bu durum Hobbes’un sözünü ettiği doğa

durumunu akla getirmektedir. Zira insanlar can güvenliğinin olmadığı bir ortamda, her an

çatışmalara kurban gitme tehlikesiyle karşı karşıya bulunmaktadır. Yine dönemin

Medine’sinde işlenen suçların ve bunların cezalandırılma şeklinin toplumda yarattığı

huzursuzluk ve çatışmalar, Locke’un doğa durumuyla bir analoji kurmamızı kolaylaştırır.

Zira suçları ve cezaları tanımlayan net hukuki kaideler bulunmamaktadır. Yaralama ve

öldürme gibi vakalarda cezalar geleneksel teamüllere göre uygulanmakta, fakat bu teamüller

de güçlülerin lehine esneyebilmekte, hatta bazı durumlarda uygulanamamaktadır. Bu sebeple,

herkes adaleti kendi eliyle tesis etmeye yönelmekte ve kan davaları yaygınlaşmaktadır. İşte

toplumsal barışı tesis etmek ve mevcut hukuksuzluğu ortadan kaldırmak için Medineliler

vesika ile birtakım suç ve cezaları yazılı hükümlere bağlamış ve bunların uygulanması için

yargılama haklarını üst bir otorite olarak Hz. Muhammed’e devretmişlerdir.

Bilindiği gibi Locke’un mülkiyete verdiği anlam ve önem, teorisinin temel taşını

oluşturur. O’na göre mülkiyet, insanların canlarının, özgürlüklerinin ve mal varlıklarının bir


bütün olarak ifadesidir. Her şey, bu mülkiyetin korunması ve geliştirilmesi esasına

dayanmaktadır. Bunu sağlayacak en önemli unsur ise, yasama gücünde odaklaşmaktadır.

Vesika da bu anlamda mülkiyeti garanti altına almaktadır. Yine Locke’un modeline uygun

olarak yönetici otorite sözleşmeye taraf olmakta ve anayasa ile sınırlandırılmaktadır.

Sözleşme kuramcılarından Rousseau’nun toplum sözleşmesi, Medine Vesikası ile birlikte

değerlendirilmeye oldukça müsait özellikler taşımaktadır. Rousseau’ya göre yasaların

genelliği, yasaların toplumu oluşturan bütün fertler tarafından, yine toplumu oluşturan bütün

fertlere uygulanmak üzere çıkarılması gerekliliğini deyimler. Yani, yasaların çıkarılmasında,

uygulanmasında ve değiştirilmesinde toplumu oluşturan bütün fertler aynı ve eşit hak ve

yükümlüklere sahip kılınmalıdır. Aksi durumda yasalar ‘genellik’ niteliklerini yitirmiş

olurlar. “Genel irade” toplumu oluşturan bütün fertlerin iradelerinin toplamından oluştuğuna

göre, “genellik” niteliğini yitiren yasalar, genel iradeyi değil, olsa olsa özel iradeyi yansıtır; bu

durumda ise toplum düzeni bozulmaya doğru gidiyor demektir.

Medine Vesikasının oluşturulmasında bütün sosyal grupların katılımı burada öngörülen

şarta yaklaşmaktadır. Diğer taraftan Rousseau’ nun sözleşmesinde egemen irade, sözleşme

oluştuktan sonra tek tek fertleri değil yekvücut olan ulusu muhatap alır. Vesikada ise,

kabileler arasında bir sözleşme söz konusudur ve otoritenin muhatabı olarak kabileler

tanınmaktadır.

Rousseau’ya göre toplum sözleşmesinin amacı sözleşmeyi yapanların korunmasıdır. Bu

koruma genel istencin işlemleri olan yasalar aracılığıyla yapılır. Yasaların konusu ise geneldir:

Bu, yasaların hiç bir ayrım yapılmaksızın bütün yurttaşlara eşit bir şekilde uygulanması

gerekliliğini kapsar, yasalara herkes uymalıdır. “Toplum sözleşmesi şöyle ifade edilebilir:

İçimizden her biri, varlığını, bütün kuvvetini, müştereken genel iradenin emrine verir ve biz,

her ortağı bütünün bölünmez birer parçası olarak kabul ederiz”19.

Her bireyin kendisini bütünüyle topluma vermesi ve herkesin aynı durum içinde

bulunması, gerçekte her bireyin hiç kimseye bağlanmaması anlamına gelecektir. Toplumun

her ferdi kendisi üzerinde başkalarına tanıdığı hakların aynısını elde ederken herkes hem

yitirdiğinin tam karşıtını alacak, hem de elindekini korumak amacıyla daha çok güç

kazanacaktır. Herkes tüm sahip olduğu haklardan eşit bir şekilde vazgeçeceğinden yeni

19. Rousseau, age., s. 19.


kurulacak toplumda hiç kimse ayrıcalıklı konumda olmayacaktır. Medine Vesikasının bütün

grupları belli bir amaçta buluşturan, ayrıcalıkları ortadan kaldıran ve kanun önünde eşitliği

getiren maddeleri bu yaklaşıma uygun düşmektedir.

Rousseau’da özleşme, pek çok bencil birey yerine, doğru bir toplumda kolektif bir kimlik

sayesinde birleşen ahlaki bir varlık ortaya çıkarmaktadır. Bu, sözleşmeyi yapan tarafların her

birinin yerine, birleşmiş bir iradeye sahip olan “ahlaki ve kolektif bir varlık”tır. Vesikanın

bütün sosyal blokları çatışmalara son vererek ahlaki ilkelerde buluşmaya davet eden ruhu ise

burada sözü edilen birleşmeye örnek teşkil etmektedir.

SONUÇ

1990’larda Türkiye gündemine giren Medine Vesikası İslamcı, sol ve liberal çevrelerde

ciddi tartışmalara konu olmuştur. Vesika özellikle İslamcı kalemler tarafından çok

hukukluluk, demokrasi ve çoğulculuk kavramları ekseninde ele alınmıştır. Kanaatimizce bu

eğilim, İslamcılığın tarihi serüveni kadar dönemin siyasi şartlarının da etkisini taşımaktadır.

Medine Vesikası, Müslümanların hicretiyle büyük bir değişim geçiren Medine

toplumuna siyasi bir birlik ve düzen getirmiştir. Sözleşme maddeleriyle teşekkül eden siyasi

yapı, bir kabileler federasyonu özelliği göstermektedir. Buna göre tarihi şartların ürünü

olmakla birlikte günümüzün meselelerine de ışık tutabilecek ilkeler taşımaktadır. Bu

çerçevede İslam dünyasında ve Batıda pek çokları tarafından toplum sözleşmesi kuramının

tarihi bir örneği olarak görülmüştür.

Vesika sözleşme kuramcılarının teorileriyle kimi noktalarda örtüşmekle beraber, onun

sözleşmecilerin bulamadığı tarihi örnek olduğunu söylemek hatalı bir yaklaşım olacaktır.

Zira vesika, vahiy tarafından belirlenen bir dünya görüşünün eseri olmakla kendisini ilahi

otoriteye bağlamaktadır. Ayrıca bireyleri değil kabileleri esas almakla, insanları dini ve etnik

aidiyetleriyle tanımlamakla toplum sözleşmesinden ayrılır. Bunun da ötesinde, sözleşme

kuramcılarının düşünceleri, ister bireyleri, isterse devleti merkeze alsın, Batının siyasi

tarihinde tezahürlerini gördüğümüz üzere; insanları bir siyasi projenin öngördüğü bir

toplumsallığa, hatta hayat tarzına sevk etmekte ve toplumu bu doğrultuda doğrudan ya da

dolaylı biçimlendirmeye yol açmaktadır.

Medine Vesikası ise, insanların barış içinde, bir arada yaşamalarını temin etmenin yanı

sıra, onların, üzerinde ittifak edilmiş temel ahlak ve adalet ilkelerine riayetle, kendi


inançlarına uygun bir varoluşu gerçekleştirmelerine imkân tanımayı hedefleyen bir

sözleşmedir. Bu öze uygun olarak, özel ve medeni hukuka ait meselelerde, insanların kendi

dinlerinin ahkâmına uyabilmelerini sağlayacak bir modelin geliştirilmesinde Medine Vesikası,

kendisinden faydalanılabilecek örnek bir metin özelliği taşımaktadır.

KAYNAKÇA

Baucher, David- Kelly, Paul, The Social Contract Theory From Hobbes To Rawls, Taylor &

Francis e-Library, 2005.

Bulaç, Ali, “Asr-ı saadette bir arada yaşama projesi: Medine vesikası”, Birikim Dergisi,

Sayı:47(1993), ss. 46-47.

Bulaç, Ali “Medine Vesikası Hakkında Genel Bilgiler”, Birikim Dergisi, Sayı: 38-39, (1992),

ss. 102-111.

Cassirer, Ernst, Devlet Efsanesi, çev. Necla Arat, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1998.

Hakyemez, Ayşe Deniz, “Tebaadan Yurttaşa Geçiş: Hobbes, Locke ve Rousseau’da Toplum

Sözleşmesi Kuramları”, ( Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, 2006)

Hamîdullah, Muhammed, İslâm Peygamberi, Beyan Yayınları, İstanbul, 1991.

Heller, F.-Feher, F. Post Modern Politik Durum, Öteki Yayınları, Ankara, 1983.

Hobbes, Thomas, Leviathan, çev. Semih Lim, YKY, İstanbul, 2004.

Mete K. Kaynar, “Türkiye’ deki İslamcı Sivil Toplum Söylemi Üzerine: Sivil Toplum mu?

Antagonizmik Toplum mu?”, www.metehankaynar.com

Okiç, M. Tayyip, “İslam Tarihinde İlk Nüfus Sayımı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Dergisi, Cilt: 7, ss.11-20


Özel, Ahmed, “Yönetici Peygamber Olarak Hz. Muhammed”, Divan İlmi Araştırmalar, Sayı:

20, (2006), ss.1-44.

Rousseau, J.J., Toplum Sözleşmesi, çev. Vedat Günyol, Adam Yayınları, İstanbul, 1993.

Roy, Oliver, Siyasal İslam’ın İflası, çev. Cüneyt Akalın, İstanbul, 1994

Tezcan, Levent, “İslamcılık ve toplumun kurgusu”, Modern Türkiyede Siyasi Düşünce,

İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.

Tuğ, Salih, (der.), İslam Anayasa Hukuku, Beyan Yayınları, İstanbul, 1998.


Harun ACAR ∗ Suriye Halkının Beşar Esad’a Direnme Hakkı: Sözleşmeci Üç Bakış

Özet

Sözde Arap Baharı'nın yansımaları Suriye'de Mart 2011'de bir grup çocuğun duvarlara "İnsanlar rejimin yıkılmasını istiyor." yazmalarıyla ortaya çıkmış ve günümüze kadar uzanan süreçte ülke, rejim güçleri ile muhalefetin silahlı mücadelesine sahne olmuştur. Suriye de dahil olmak üzere Arap halklarının isyanı uluslararası toplum tarafından çoğunlukla olumlu karşılanmış; bu ülkelerdeki huzursuzluklar siyaset kuramı dışında, mevcut yaşananlar, gelecek senaryoları, Batı’nın rolü vs. gibi konular çerçevesinde tartışılmıştır. Bu çalışmanın amacı Suriye’de yaşanan ayaklanmanın meşruluğunu birbirinden ayrı görüşler sunan üç sözleşmeci düşünür, Hobbes, Locke ve Kant’ın bakış açıları ekseninde tartışmaktır. Çalışmanın bulguları Suriye’de halkın direnme hakkının Arap Baharı’nda yaşananlar ile ortaya çıkmadığı, insanların rejime karşı ayaklanmalarını doğuracak nedenlerin çok önceden beri bu ülkede var olduğu ve Hobbes, Locke ve Kant’ın direnme hakkı ile ilgili yargılarının modern totaliter devletler karşısında eksik fakat birbirini tamamlar nitelikte olduğuna yöneliktir.

Anahtar Kelimeler: Direnme Hakkı, Suriye, Hobbes, Locke, Kant

Right to Resist of Syrian People to Bashar Assad: Three Contractarian Perspectives

Abstract

In Syria, implications of so called Arab Spring became visible in March, 2011 and the country faced the outbreak of nationwide protests, escalation of tension and armed struggle between regime forces and opposition. These ongoing uprisings in Arab world including Syria continue to be studied in the contexts of current events, future scenarios, the role of the West etc. but political theory. The main aim of this study is to discuss the legitimacy of people’s demand for a regime change according to the political philosophies of Hobbes, Locke and Kant which all of them have different perspectives. The findings of this study are the right to resist of Syrian people to their regime did not emerge with the Arab Spring, that the reasons for a regime change has been there a very long time, and can be found in the political system, economic conditions and civil society of Syria. Furthermore judgments of these three contractarian theorists on right to resist cover the weaknesses of each others’ philosophies yet are not enough in an era which people experiences the modern totalitarian state.

Keywords: Right to Resist, Syria, Hobbes, Locke, Kant

∗ Kocaeli Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası İlişkiler Bölümü.


GİRİŞ

Tunus’ta başlayan ve oradan Ortadoğu ve Kuzey Afrika’nın diğer ülkelerine yayılan

reform talepleri, rejim karşıtı gösteriler, muhalif hareketler ve son tahlilde devrim ateşi

Suriye’de Ocak 2011’de hissedilmeye başlanmış; rejimin herhangi bir önlem almasını

gerektirmeyen ve geniş katılımlı olmayan eylemler düzenlenmiştir. Mart’ta Suriye’nin

güneyindeki Dera şehrinde bir grup çocuğun duvarlara “İnsanlar rejimin yıkılmasını istiyor.”

yazmaları nedeniyle tutuklanmalarını protesto eden gruba güvenlik güçlerinin ateş açması

sonucu gösteriler kitlesellik kazanmış ve günümüze kadar uzanan süreçte ülke, rejim güçleri

ile muhalefetin silahlı mücadelesine sahne olmuştur.

Konuyu doğru okuyabilmek ve çalışmamızın kapsamını belirlemek adına öncelikle

belirli birkaç soruya cevap aranması gerekmektedir. Bunlardan ilki direnmeden ne

anladığımız, ikincisi direnme hakkının (bir hak olmasından ötürü) hukuki karşılığı, son olarak

“sözleşmeci” ile kimleri kastettiğimizdir. Bu sorulara vereceğimiz cevaplar bu çalışmanın

çerçevesini çizmek adına önemlidir.

Direnmek sözlükte herhangi bir düşüncede, bir istekte veya bir durumda ayak diremek,

inat etmek, ısrar etmek, taannüt etmek olarak açıklanmıştır. Direnmek aynı zamanda müdafaa,

himaye, savunma anlamlarında da kullanılabildiği gibi karşı koymak, başkaldırmak, isyan etmek ve

ayaklanmak anlamlarına da gelebilmektedir. Herhangi bir düşünceyi ya da eylemi kabul

etmemek de direnmek anlamında kullanılmaktadır. Tüm bu anlamlarından yapılabilecek

çıkarım direnmenin çok boyutluluğu olacaktır. Çok boyutluluktan kasıt, direnmenin kabul

etmeme, savunma gibi daha çok pasif tutumlardan, başkaldırı ve isyan gibi aktif

hareketliliklere kadar geniş bir anlamlar alanını kapsayan bir sözcük olduğudur. Dolayısıyla

direnmek ne sadece yumuşak ne de sadece sert bir eylemi ifade eder. Bu ikisinden herhangi

biri veya bunların bir karışımı da olabilir. Bu sebepledir ki onun yansımaları da yine reform

veya devrim şeklinde (yumuşak/sert) tezahür edecektir. Bu ise direnme hakkının neye karşı

ve hangi koşullar altında eylemselleştiğine bağlı olarak değişir.

Direnme hakkı, anayasaya ve hukuka aykırı tutum ve davranışlarıyla yasallığını

yitiren bir iktidara karşı koyma, meşruluğunu yitiren iktidara karşı çıkma ya da baskı rejimi

kuran bir iktidara karşı başkaldırma hakkı olarak tanımlanabilir. Fakat bu tanım sadece

anayasal bir düzenin olduğu ve bu düzenin yozlaşması, bozulması vs. ile yönetenlerin,

yönetimi altında olanlara karşı haksız bir tutuma giriştiği durumları ifade etmesi açısından

yetersizdir. Hâlbuki anayasal bir yönetimden yoksun, meşruluğun söz konusu dahi olmadığı

Suriye Halkının Beşar Esad’a Direnme Hakkı: Sözleşmeci Üç Bakış • 205

durumlar, toplumlar ve devletler için de direnme hakkından söz edilmesi gerekmektedir.

Daha doğru bir ifadeyle direnme: (a) meşru veya yasal olmayan, (b) meşruluğunu veya

yasallığını yitiren, (c) meşru ve yasal ama baskı rejimi kuran yönetimlere karşı bir hak olması

şeklinde geliştirilmelidir (Taşkın, 2004: s. 37-46).

Çalışmamızda direnme hakkı ile ilgili siyaset kuramlarına yer vereceğimiz

sözleşmeciler Hobbes, Locke ve Kant olacaktır. “Sözleşmeci” düşünürlerin direnme hakkına

bakış açıları özünde karmaşıktır ve çelişkiler barındırdığı düşünülür. Bu düşünürlerin

direnme hakkını tanıdığı ya da tanımadığı şeklindeki genel kabullerden daha fazlası onları

anlamada gereklidir. Örneğin Hobbes’un mutlak egemenine bakılarak direnme hakkını

tanıyamayacağını, ya da liberal düşüncenin babası sayılan Locke’un bireylere de devrim

hakkını vereceğini veya Kant’ın yüce ahlak yasasıyla, pozitif yasaların çatışması durumunda

insanlara ahlak yasasını takip etmelerini ve yöneticiye direnmelerini söyleyebileceğini

düşünmek yanıltıcı olacaktır. Direnme hakkı ile ilgili bu üç sözleşmeci düşünürün yazıları

onların genel felsefe çizgilerinden bir kopuşu gösterebileceği gibi tam tersine savundukları

fikirler, siyaset kuramlarının iskeleti ile bütünlük de arz edebilir. Buradan çıkacak sonuç

özellikle Hobbes ve Kant’ta direnme hakkının demir leblebi olduğudur. Bunda doğaldır ki

günümüzde çoğunlukla kabul edilen otoritesini kötüye kullanan yöneticiyi eleştirme,

itaatsizlik etme ve ona direnme hakkını geçmişe dönük olarak anlama çabamızın da etkisi

vardır.

Bu bilinçle, çalışmamızın birinci bölümünde bahsi geçen sözleşmeci düşünürlerin

direnme hakkı konusundaki görüşleri ile teorik altyapı kurulacaktır. İkinci bölümde

Suriye’nin genel siyasi, sosyal ve ekonomik görünümü analiz edilerek halkın reform/değişim

taleplerin altında yatan sebepler aranacak; Beşar Esad yönetimi altında 2011 ayaklanmasını

hazırlayan sürece değinilecektir. Üçüncü bölümde Arap Baharı’nda Suriye’de yaşananlar ve

bu gelişmeler karşısında ülkedeki grupların tutumu üzerinde durulacaktır. Sonuç kısmında

ise Suriye’deki olaylar düşünürlerin bakış açılarından anlamaya çalışılacak; önceki başlıklar

altında anlatılanlar bütünlüklü bir şekilde ele alınacaktır.

1. “Sözleşmeci” Düşünürlerde Direnme Hakkı

Hobbes, yönetici güç karşısında yönetilenlerin haklarını öncekinin lehine sınırlaması

ile bilinir ve uyruklara sahip oldukları yöneticiye mutlak şekilde itaat etmelerini tembihler.

Leviathan'ın egemenin haklarını sıraladığı on sekizinci bölümünde Hobbes, hükümet şeklinin

değiştirilemeyeceğini, egemen güçten vazgeçilemeyeceğini, egemene karşı gelinemeyeceğini,


egemenin eleştirilemeyeceğini ve cezalandırılamayacağını ilan eder (Hobbes, 2011: s. 137-140).

Ona göre tüm yönetim biçimleri insan hayatını koruduğu takdirde aynıdır, herkesin üstünde

uzlaşacağı bir yönetim bulmak imkânsızdır, bir şeyin adil veya adaletsiz olduğu öznel bir

yargıdır ve insan hoşlanmadığı bir şeyi zorbalık olarak nitelendirir; bu nedenle Hobbes

uyrukları egemene karşı itaatsizlik etmekten men eder (Arnhart, 2008: 258-260). Fakat daha

önce de değinildiği gibi direnme hakkı çok geniş anlamlar içerir ve Hobbes’un düşüncesinden

tamamıyla dışlanmış değildir.

Hobbes’ta insanların yabancılaşamayacakları, ondan vazgeçemeyecekleri en temel doğa

yasası olarak benimsenen şekliyle direnme, nefsi müdafaa hakkıdır. “İnsan, canını almak için

cebren saldıranlara direnmek hakkını bırakamaz; çünkü bu hakkı bırakmakla, kendisi için

herhangi bir yarar elde etmeyi amaçladığı düşünülemez.” (Hobbes, 2011: s. 106). Dolayısıyla

fertler kendi hayatlarını himaye etmek adına sahip oldukları gücü ve bütün yolları

kullanmada özgürdürler. Bu özgürlük sadece uyruklar arası ilişkileri düzenleyen bir yargı

değildir. Kişi, güvenliğini tehdit eden egemen dahi olsa ona karşı gelmekte haklıdır; tehdidin

kaynağının hiçbir önemi yoktur.

Doğa durumunda yalnız, zavallı, çirkin, kaba ve kısa olan insan hayatından kurtulma

isteğine dayalı sözleşme sonucu kurulan medeni toplumun öncelikli görevi, bireysel

güvenliktir. Bu yasa aynı zamanda uyrukların egemene olan itaatinin de sınırlarını çizer:

uyrukların egemene itaati güvenlikleri sağlandığı ölçüde gereklidir; aksi takdirde itaat

zorunluluğu da ortadan kalkar (Hobbes, 2011: s. 171). Fakat mutlak otorite sahibi egemene

direnme hakkı nasıl meşru görülebilir? Steinberger bu durumu Hobbes’ta direnme hakkının

hiçbir zaman devlete/egemene direnme hakkı olmadığı şeklinde açıklamaktadır. Bireyin

hayatını korumakla görevli devletin kuruluş amacını yerine getirmeyip fertlerin güvenliğini

tehdit etmesi sözleşmenin ilk elden feshi anlamına gelir. Dolayısıyla ortada bir devlet yoktur

ki itaatsizlik edilsin; devlet olduğunu iddia eden bir varlık vardır. Hasılı, egemenin uyruğun

hayatına yönelttiği tehdit onu uyrukla olan ilişkisinde savaş durumuna sokar ve ne uyruğun

uyrukluğu kalır, ne de egemenin egemenliği (Steinberger, 2002: s. 859-860).

Hobbes şiddete karşı direnme hakkına yabancılaşmama konusunda bir yanıyla özellikle

farklılaşır; onun düşüncesi ilk bakışta anlaşılandan, genel kabul gören, yüzeysel egemenin

kılıcına direnme hakkından çok daha ötedir ve aslında bireylere diğer düşünürlerin üzerinde

dahi durmadığı bir hak tanır: adil yasayla gelen cezaya direnme hakkı. Hobbes’ta kendini

koruma hakkı o denli esastır ki kişi sözleşmeye taraf olurken yasalara uymadığı takdirde ceza


görmeyi kabul ettiği halde kendini koruma hakkını yine de muhafaza eder (Schrock, 1991: s.

860).

İnsan yalnız egemenin kılıcını boğazında hissettiğinde mi kendini koruma hakkını elde

eder? İtaatsizlik, yalnız tehdidin açık olduğu durumlarda mı kabul edilebilir? Uyruklar kendi

kişisel yargılarına dayanarak egemen tarafından tehdit edildikleri gerekçesi ile

ayaklanabilirler mi?

Hobbes’un epistemolojisini takip eden yazarlar direnme hakkının tehdit algısının ortaya

çıktığı ilk andan tanındığı sonucuna ulaşmış; dahası onun sözleşme kuramı liberal bir bakış

açısından ele alınmış (Jaume, 2007: s. 199-216), sözleşmenin amacının hayatın korunmasından

çok, kaliteli bir hayatın korunması anlamına geldiği ifade edilmiştir. Esasen kişinin tehdit

altında olduğuna hükmetmesi, tehlikenin ciddiyetinin uyrukların kararına bağlı olması

Hobbes tarafından da kabul edilmiştir (Sreedhar, 2010: s. 85). Bu kararın uyruklara bırakılması

direnme hakkının kapsamını genişletmekte kullanılabilir fakat Hobbes zaman zaman

uyrukların kaliteli bir hayat sürme hakkını göz önünde bulundurmuş olsa da, (insan

hayatının idame ettirilebilmesi adına temel yaşam gereksinimlerinin ulaşılabilir olması bir

yana) bu kaliteli hayat beklentisi kendi başına direnmeyi haklı bulmaya yeterli

gözükmemektedir (Sreedhar, 2010: s. 65-66). Hobbes'da direnme hakkı salt nefsi müdafaaya

indirgenemez. Ölümden, yaralanmadan ve hapsedilmekten korunma haklarıyla birlikte, kişi

kendisini ve yokluklarından acı duyacağı sevdiklerini suçlamaktan, insan onuruna sığmayan

ya da tehlikeli gördüğü emirlere uymaktan ve gönüllü olarak katılmadığı sürece savaşmaktan

da özgürdür (Sreedhar, 2010: s. 77-89).

Hobbes’un düşüncesinden hareketle kendini koruma hakkının fertlere verildiği,

topluluğun bir bütün halde bu hakkın dışında tutulduğu görülecektir. Baumgold defansif

kendini koruma hakkı ile agresif diğerlerini koruma arasında Hobbes’un kesin bir çizgi

çektiğini öncekinin müsaade edilebilir olmasına rağmen sonrakine izin verilemeyeceğini

belirtir (Baumgold, 1993: s. 14-15). “Hiç kimse, suçlu veya masum başka birini savunmak için

devletin kılıcına direnmek özgürlüğüne sahip değildir.” (Hobbes, 2011: s. 169). Uyruklar bu

hakkı egemene devretmişlerdir ve egemenin korumadığı ya da egemen tarafından hayatı

tehdit edilen bir kişiyi, egemen ve kişinin kendisinden başkasının koruması sözleşmeye aykırı

ve adaletsizdir. Fakat Hobbes’un düşüncesinde kolektif nefsi müdafaa hakkı konusunda bir

istisna bulunmaktadır. Bu istisnadan direnişe devam etme ve tehdit altında olanların ortaklaşa

birbirlerini koruması hakkı doğar.


Direnişe devam etme hakkı isyancıların affedilmemesi durumunda direnmeye devam

etmezlerse büyük olasılıkla öldürülecek olmalarından kaynaklanmaktadır. Birincil

öldürülmeme güdüsü nedeniyle de isyancılar direnişe devam etmelidirler; ilk ayaklanmaları

her ne kadar adaletsizlik ise de yaptıkları şeyi sürdürmeleri yeni bir adaletsizlik değildir

(Hobbes, 2011: s. 170). Kolektif nefsi müdafaa hakkı da egemenin yalnız bir bireyi değil bir

topluluğu (bütün mavi gözlü insanları, Humus şehri sakinlerini vs.) hedef alması ve bu

topluluğunun her bir üyesinin ölüm tehlikesi altında olması nedeniyle bir araya gelerek

birbirlerini kollaması üzerine kuruludur ve kesinlikle egemene karşı adaletsiz bir direniş

değildir (Burgess, 1964: s. 68). Bununla beraber Hobbes devletin affediciliğine dayanarak bu

istisnai hakların hükümsüz kılınabileceğini belirtir. Egemene karşı ayaklanmış uyruklar

devletin bağışlama önerisi ile direnişe devam etme haklarını kaybederler (Sreedhar, 2010: s.

137-139).

Hobbes egemene karşı uyrukların sınırlarını çizerken, Locke yönetilenlerin selameti

adına yönetimi sınırlamaktadır. Hükümet Üzerine İki İnceleme’nin yasama iktidarının

kapsamını belirlediği on birinci bölümünde yasamanın insanların yaşamları ya da kaderleri

üzerinde keyfiliğe sahip olmadığını, yasamanın ya da egemen otoritenin, kendisini gündelik

keyfi kararlarla yöneten bir iktidar olarak göremeyeceğini, egemen gücün, herhangi bir

kişiden, mülkiyetinin herhangi bir bölümünü, bu kişinin onayı olmadan alamayacağını ve

yasamanın yasalar yapma iktidarını başka ellere devredemeyeceğini söyler (Locke, 2004: s.

111-119). Bu çerçevenin dışında uyrukların güvenlerine aykırı bir şekilde hareket eden bir

iktidara karşı halk, yönetimi veya kişileri değiştirme hakkına sahiptir. Başta itaatsizliğin ve en

nihayetinde devrimin dayanak noktası egemene duyulan güvenin ihlalinde yatmaktadır ve

yetkiye dayalı olmayan kuvvete karşı kuvvet kullanarak muhalefet etmede Locke bir sakınca

görmemektedir.

Locke, yalnızca uyrukların güvenine aykırı tutum içerisine giren ve yönetimde keyfiliğe

kaçan egemene karşı devrim hakkını savunmamaktadır. Locke'un siyaset felsefesinde fertlerin

tiranlığı önleme ve kolektif direnme hakları da mevcuttur. Buna göre insanlar sadece mevcut

tirana ve onun tecavüzlerine karşı direnme hakkına değil, yasal ve meşru bir yöneticinin de

“tiran olma yolunda soysuzlaşmasını” (Locke, 2004: s. 168) önleme hakkına sahiptirler, aksi

takdirde tiranlığa karşı asla güvencede olmayacaklardır (Locke, 2004: s. 183). Benzer bir

şekilde Locke’da birey nefsi müdafaa hakkına ek olarak insanlığı korumakla da görevlidir.

Egemen, uyrukların belli bir kesimine karşı şiddet uygulayarak riyaseti altında olanların


mülkiyet haklarına tecavüz ederse - ister bu durum uyrukların geri kalanlarının zihinlerinde

en ufak bir endişe ve korkuya sebep olsun, ister olmasın - doğrudan tehdit altında olmayan

uyruklar da hem insanlığı koruma yasası hem de tiranlığı önleme hakkı gereği önceki

kurbanların yardımına koşma hakkına sahiptirler (Kilcullen, 1983: s. 325-328; Dunn, 1969: s.

179).

Locke devrime kadar giden direnme hakkını meşru görmesinin yanında onu tek çözüm

olarak sunmamakta, insanların her koşulda, en ufak bir zararda dahi devrime başvurmalarını

tavsiye etmemektedir. Çünkü “Zarar görmüş tarafın, yasaya başvuru yoluyla acısı

dindirildiğinde ve zararları giderildiğinde, bir insanın, sadece yasaya başvurusunun

engellendiği durumda başvurabileceği güç kullanımı bahanesine yer olmaz.” (Locke, 2004: s.

172). Öyleyse zararın tazmininin mümkün olduğu durumlarda uyrukların direnme

hakkından da söz edilmesi mümkün değildir.

Locke’a göre güven ihlalinin olmadığı ya da zararın onarılabilir olduğu durumların

dışında uyruklar her istediklerinde direnme hakkına, mevut yönetimi kendisine veya topluma

daha faydalı olacağına inandığı yenisiyle değiştirme hakkına da sahip değildirler (Marshall,

1994: s. 270). Böyle bir örnekte meşru egemen ne sözleşmeye aykırı hareket etmiş, ne de

uyruklar egemenin uyguladığı politikalardan bir zarar görmüşlerdir. (Zarar görmüş olsalar

bile devlet eliyle çektikleri ceremeler tazmin edilebilir.) İsyan, Locke’un düşüncesinde,

günahtır; bu günah egemene direnen uyruklara değil, bizzat kendisine teslim edilen güvene

aykırı, keyfi ve yasal olmayan bir şekilde hareket ederek direnme hakkını doğuran egemene

isnat edilmiştir (Dunn, 1969: s. 184). Uyrukların ekonomik durumlarının daha iyi olacağı,

daha mutlu olacakları vs. beklentisi ile keyfilikten uzak, sözleşmeye bağlı ve yasal yollarla

siyasal toplumu yöneten egemeni devirmeleri isyanı başlatmak olur ve bir önceki durumda

egemene yöneltilen suç/günah bu kez uyruklara yüklenir.

Locke’un devrim hakkı, kabul edilmesi durumunda, sık sık ayaklanmaların

yaşanacağı, insanların haksız gördükleri her olayda iktidarı devirmeye çalışacağı ve medeni

toplumun tersine çevrilip doğa durumunun anarşik toplumuna geri dönüleceği gerekçeleriyle

eleştirilmiştir. Buna cevaben Locke, insanların devrimle eski zorba yönetimlerinden

uzaklaşabileceklerini ve bu süreci doğa durumuna düşmeden atlatabileceklerini ifade eder.

Ona göre eski yönetimin dağılması mutlak surette doğa durumuna dönüşü temsil

etmemektedir (Arnhart, 2008: s. 310-311). Bununla beraber anayasal devrim hakkının

tanınması, egemen gücün rızaya dayalı sözleşmede belirtilen sınırlar içerisinde kalmaya


zorlayacağından isyana karşı en iyi çit çekilmiş olacak ve anarşi gerçekleşmeyecektir.

(Ebenstein, 2009: s. 217). Dahası Locke, devrimin rahatsızlığın toplumun çoğunluğuna

yayılmadığı sürece de gerçekleşmeyeceğini düşünür. “Direnme yoluyla kendilerini

doğrultmaktan çok acı çekmeye daha yatkın olan insanlar, ortalığı karıştırmaya eğilimli”

olmadıklarından “kötülük genele yayılmadığı ve yöneticilerin kötü entrikaları görünür hale

gelmediği ya da yöneticilerin bu girişimleri insanların büyük kısmı tarafından hissedilir

olmadığı sürece” her küçük yanlış yüzünden isyan etmezler. (Locke, 2004: s. 190).

Locke’un direnme hakkını tanıması konusunda önemli bir nokta genellikle ihmal

edilmiştir. Locke yayınlanmamış yazılarında uyrukların egemene direnme haklarının

olmadığını ifade etmekte ve fertlerin sessizce yasalara boyun eğmelerini telkin etmektedir.

Her ne kadar daha sonra bu fikirlerinin tam aksini iddia etse de Locke, uzunca bir süre

itaatsizlik ve aktif silahlı direnmeye karşı görüşlerini katı bir şekilde muhafaza etmiştir. İki

İnceleme’nin direnme hakkının meşrulaştırılması üzerine kurulu olması ve ondaki direnme

hakkı savunusu Locke’un bu ciddi dönüşümünü gizlemiş, direnme hakkının reddi

doğrultusundaki önceki tutumu adeta yok hükmü görmüştür. Marshall ondaki bu dönüşümü

tarihsel bir perspektiften mercek altına almışsa da Locke’un direnme hakkını tanımasını

açıklayabilecek tatmin edici bir nedene ulaşamamıştır (Marshall, 1994: s. 52, 92-93, 205-222).

Devrim hakkının kabulünde özellikle bir mevzu oldukça tartışmalıdır. Devrime kimin

karar vereceği, bireylerin tek tek böyle bir girişimde bulunmaya haklarının olup olmadığı vs.

soruları etrafında dönen bu tartışma bir anlamda Locke'daki direnme hakkının gerçek

doğasını da belirlemektedir. Benzer nitelikte devlet-birey ilişkisinde Locke tarafından bireye

verilen ağırlığın yoğunluğu da bu sorular yoluyla mercek altına alınmış, müzakere edilmiştir.

Locke'un düşüncesinde azınlıkların yahut bireylerin egemene direnişi mevcut yönetimi

benimseyen ve meşru gören çoğunluğa karşı bir hareket olarak algılanacağı için ya aptalcadır

ya da kışkırtma niyeti gütmektedir. Böyle bir devrim hakkı yalnız egemeni değil toplumu

hedef alan anlamsız bir kavramdır. Grady, buradan hareketle Locke'a oldukça sert eleştiriler

getirmiş, her ne kadar uyruklara egemen karşısında geniş haklar tanıyan bireyci bir düşünür

olarak tanınsa da bireyin Locke'da çoğunluk prensibinin altında kaldığını, Hobbes gibi onun

da bireyi gömdüğünü iddia etmiştir (Grady, 1976: s. 285-291). Arnhart da benzer

argümanlarla, Locke'un bireylerden sosyal düzen ve kamu yararı adına mutlak

özgürlüklerden vazgeçmeleri talebinde bulunduğunu dile getirmiştir (Arnhart, 2008: s. 312).


Scott, Locke'un bireylerin direnme hakkındansa çoğunluğun direnme hakkından

bahsetmesinin böyle bir hakkı kişilere verip vermemesinden çok düşünürün ihtiyatlı

davranmasına bağlamaktadır. Ona göre Locke İki İnceleme'de fertlerin ve azınlıkların direnme

hakkını kabul eder fakat metnin dili devrim hakkının eyleme dönüşebileceği durumları

vurgulamak üzerine kuruludur (Scott, 2000: s. 552). Dunn ise Locke'un ferdi direnme hakkını

mutlak monarşi ve benzeri yönetimlere karşı tanıdığı görüşünü benimsemiştir. Devrim

kararının "insanlara" bırakılmış olması gelişmiş politik topluluklarda halkın kurumsal

temsilcilerinin bulunması ile anlam kazanır. Dolayısıyla bu tip kurum ve temsilcilerin

olmadığı mutlak monarşi ve benzeri yönetimlerde adil direnme hakkı daha doğrudan, fiziksel

ve bireyseldir (Dunn, 1969: s. 182). Yine yakın bir çizgide Kilcullen, yozlaşmış bir hükümete

karşı çoğunluk kararından bağımsız olarak bireysel direnme hakkının Locke'da mevcut

olduğunu söylemiştir. Var oluş sebebini yerine getiremeyen hükümet kendini feshetmiş

sayılır ve bir kimsenin devlet görevlisi ya da başkanı olması onu yetkisiz güç kullanma

durumunda özel şahıs durumuna düşmekten kurtarmaz; Scott'ın bahsettiği gibi Locke'da

çoğunluğun devrime katılmasına olan vurgu yeterli sayıda kişi aynı hükmü verirse genel bir

devrimin ortaya çıkacağını göstermede kullanılabilir fakat Grady ve Arnhart'ın iddialarının

aksine Kilcullen, devrimin bir azınlık hareketi olarak da çoğunluğun onayına gereksinim

duymadığı görüşünde ısrar etmektedir (Kilcullen, 1983: s. 338). Marshall da sürekli olarak

direnme hakkını "bireysel" önekiyle anarak bir anlamda Locke'un böyle bir hakkı tanıdığını

ima etmektedir; lakin Locke'daki çoğunluk ve kamu yararı vurgusu birey vurgusunun önüne

geçmekte, bu da bireysel direnme hakkını tanıdığını doğrudan Locke'dan öğrenemediğimiz

gibi böyle bir çıkarımda bulunmamızı da güçleştirmektedir.

Kant’ın direnme ile ilgili görüşleri Locke ve Hobbes’la kıyas kabul etmeyecek şekilde

karmaşık ve tartışmalıdır. Üzerinden geçen iki yüz yıla rağmen bu hususta bir uzlaşma

sağlanamamış, sadece devrim konusunda kesin bir yasaklamanın mevzu bahis olduğu kabul

görmüştür. The Metaphysics of Morals’da bahsettiği “egemenin uyruklara karşı herhangi bir

sorumluluğu ve görevi yoktur yalnız hakları vardır” anlayışı Kant’ı uyrukların egemenden

şikâyetçi olabilecekleri ama direnemeyecekleri sonucuna götürmektedir. Kant için devrim

hakkından bahsedilmesi, devrimin meşru görülmesi mümkün değildir. Rejimin insanlar

üzerinde baskı kurması, yasal olmayan güç uygulaması, belli haklarından uyrukları mahrum

bırakması vs. gibi durumlarda dahi devrim yapmak gibi bir haktan söz edilemez; uyruklar

egemenlerine karşı zor kullanarak ya da egemenlerini tehdit ederek haklarını elde etmeye

kalkışamazlar. Aksi yönde tutum takınan ve halkı kışkırtan, isyan eden veya egemenin


şahsına yönelik doğrudan bir saldırıda bulunan her kim olursa olsun Kant, vatana ihanetten

ölümle cezalandırılması gerektiğine hükmetmektedir. (Kant, 1996: s. 95-96; Nicholson, 2010: s.

152-153).

Kant’ın devrime karşı geliştirdiği düşüncenin altında yatan mantık içerisinde

Hobbesvari bir anarşi korkusu veya devrimin kötü sonuçlanması beklentisi yer almamaktadır.

Ona göre devrim, sonuçlarından bağımsız olarak kötüdür. Kant devrimle elde edilebilecek

fayda ile ilgilenmez; insanların devrimden sonra daha mutlu bir yaşama kavuşmaları onun

için devrimi haklı kılmaz, ya da baskıların ve zorbalığın giderilmesi hatta insanlığın evrensel

iyiye doğru gelişim göstermesi de devrimi meşrulaştırmaz (Nicholson, 1976: s. 227). Kant

devrimin bütün yasal düzeni ortadan kaldıracağı, devletin tamamını tehlikeye atacağı ve

genel bir kanunsuzluk durumunun ortaya çıkacağı gerekçelerine ek olarak düstur (maxim)

olarak devrimin ve devrim gibi şiddet içeren eylemlerin evrenselleştirilemeyeceği ve pozitif

yasaların da kendi içlerinde itaatsizliği yasal kılacak düzenlemeler barındıramayacağını

düşünmektedir. Locke’un anayasal isyan hakkını tanımasına karşılık Kant’a göre anayasada

böyle bir yasanın bulunması ikinci ve hatta üçüncü bir devlet başkanını gerektireceği için

kendi içinde çelişkilidir (Çörekçioğlu, 2010: s. 250; Reiss, 1956: s. 189; Kant, 1996: s. 96-97). Her

ne kadar Kant devrim’e yasal bir hak olarak odaklansa da, Ripstein, yasallığın ahlaki (moral)

bir zor kullanmanın ön koşulunu oluşturması nedeniyle yasal bir direnme hakkının olmadığı

yerde ahlak felsefesinin de devrime izin veremeyeceğini iddia etmiştir. Böylelikle devrim,

Kant’ın felsefesinde yasal ve moral sınırlar dâhilinde yasaklanmıştır (Ripstein, 2009: s. 333).

Kant her devletin üç otoriter yapıyı - Rousseau'dan devralınmış izlenimi veren ve

uyrukların genel birleşmiş iradesinden başka bir şey olmayan yasama, devlet yönetimini

elinde bulunduran, onun bir vasıtası şeklinde algılanabilecek yürütme ve en klasik anlamında

yasalara uygunluğu denetleyen yargı - içinde barındırdığını söyler. Devletin bu üç erki

bünyesinde barındırması gerekliliği, onların ayrı kişilerde bulunacağı anlamına gelmemekte,

despotizm tam da böyle bir durumu ifade etmektedir. Yönetimin despotik olmadığı

devletlerde direnme hakkı yalnız yasama organını temsil eden egemene karşı yasaklı,

yürütme ve yargı söz konusu olduğunda ise müsaade edilebilir değildir. Bu üç erkle ilgili

olarak Kant, yasamanın suçlanamaz, yürütmenin direnilemez ve en yüksek yargı organının

kararlarının da değiştirilemez olduğunu öne sürerek her koşulda üçüne de itaat etmek

gerektiğini dile getirmiştir (Kant, 1996: s. 90-94; Nicholson, 1976: s. 216). Fakat yönetimde


reform yapılması amacıyla uyrukların şikâyet etme, eleştirme, otoritenin kötüye kullanıldığını

ortaya çıkarma gibi hakları ise saklı tutulmuştur (Beck, 1971: s. 420).

Yönetici reform yapmaya istekli değilse, eleştirilere kulak tıkar, protestoları ve reform

taleplerini bastırmaya çalışırsa uyruklar yine de sabırlı olmalı, devrimden kaçınmalı ve

yöneticilerinin reform yapacağı zamana kadar beklemelidirler.1 (Kersting, 2010: s. 75). Çünkü

Kant, bireyin ahlakiliğinin yüzyıllar içerisinde değişmediğini fakat insanlığın ahlaki bir

evrenselliğe doğru geliştiğini, evirildiğini düşünmektedir. İnsanlık tarihinin artan

rasyonelliğin, ahlakın ve özgürlüğün tarihi olduğu varsayımı Kant’ı devrim yerine sabra

yönelten olgudur. Hegel’in tarih felsefesinin öncüsü niteliğindeki bu anlayış gereği daha iyi

bir yönetim arzusu ile devrim yapmak fuzuli ve yıkıcı görülmüştür. Çünkü devrim şiddet

içeren ve sonucu belli olmayan bir eylemken insanlık tarihi hali hazırda daha iyi bir yönetime

doğru gitmektedir (Axinn, 1971: 425, 427-428). Dolayısıyla Kant'ın ne yasal, ne ahlak ne de

tarih felsefesinde devrime yer yoktur.

Kant’la ilgili buraya kadar yaptığımız anlatı devrimin yasaklandığı görüşünü hakim

kılmaktadır. Ne ki, tartışmalar burada bitmemektedir. Öncelikle Kant’ın devrime koyduğu

yasak bizi onun şiddet içermeyen bir itaatsizlik biçimini tasvip edip etmeyeceği sorununa

götürmektedir. Nicholson, Kant’ın konuyu bu şekilde tartışmadığını, onun duruşunun sivil

itaatsizliğe izin verir bir görüntüde olmasına rağmen şiddet içeren ve içermeyen itaatsizlik

biçimleri arasında bir ayrımın onda gözükmediğini söylemektedir. Yine Nicholson, otoriteyi

hedef almayan adi bir suçlunun yasalara aykırı hareket etmesinin devrime teşebbüs

sayılamayacağı gibi, itaatin adil davranmama anlamına geldiği durumlarda da itaatsizliğin

meşru olduğunun altını çizerek bu iki örnekteki itaatsizlik türlerinin Kant'ın düşüncesinde

bulunduğunu kaydetmektedir (Nicholson, 1976: s. 219).

Pike ise devrimin ahlaki boyutuna yapılan vurgunun genellikle Kant’ın bu görüşü

üzerine çalışanların ortaya koydukları kadar yoğun olmadığını savunmaktadır. Ona göre

devrim hakkına karşı görüşlerin kaynağı evrensellik ve gayeler krallığı (kingdom of ends)

kavramlarının bir sonucudur. Pike, mevcut yönetimi devirme ibaresinin evrensellik

formülüne aykırı düştüğünü kabul etmekle birlikte, yönetimi zorbalaştığı takdirde devirme

kuralının evrenselleştirilebileceğini iddia eder; fakat gayeler krallığı kavramı ideal bir

1 Nicholson da Kant'ın vatandaşlar yönetimi devirmedikleri takdirde, yönetimin kendi kendini reforme etme olasılığı nedeniyle uyrukları sabra yönelttiğini belirtir (Nicholson, 2010: s. 157).


toplumda böyle bir düstura izin vermeyecektir. Çalışmasının devamında Pike, yalnız

düsturun evrenselleştirilmesi hususunda değil ampirik olarak da Kant’ın direnme hakkını

tanıdığını, daha da önemlisi iyi bir niyetle ortaya çıktığı takdirde her şey gibi devrimin de

meşru görülebileceğini yazmaktadır (Pike, 2004: s. 1-12). Hill, Pike’ın evrensellik formülü

önermesine “belli şartlar altında devrim yapmak” şeklinde revize edilmiş bir düsturun dahi

evrenselleştirilemeyeceği, böyle bir kuralın ne anayasaya girebileceği, ne de bireylerin böyle

bir hak iddiasında bulunabilecekleri doğrultusunda cevap vermektedir. Buna rağmen sadece

yasal devrim hakkının olmamasının kesin bir şekilde ifade edildiğini, bunun dışındaki

durumlarda Kant'ta ne evrensellik yasası, ne moral ödevler, ne de insan onuru gereği direnme

hakkının kesin bir şekilde yasaklandığı varsayımının yapılamayacağını belirtmiştir. Bu

yüzden Hill, sivil itaatsizliğin yanında belli koşullarda aktif devrimci bir direnme hakkının da

kabul edilebileceği sonucuna ulaşmıştır (Hill, 2002: s. 292-297).

Haensel, yasal direnme hakkı konusunda Hill’le uzlaşmaktadır; fakat Kant’ın, pozitif

yasaların doğa yasasının prensipleriyle uyuşmadığı yerde direnme hakkını tanıması

gerektiğini düşünmektedir. Hanckock da itaatin ölümle sonuçlanacağı ve uyrukların açık ve

özgür bir şekilde tartışmalarına izin verilmediği durumlarda bir kimsenin itaat

yükümlülüğünün olmadığını savunur. Westphal ise Kant’a göre uyrukların ahlaki olmayan

emirlere uyma zorunluluklarının olmadığını ve itaatin sadece meşru, ideal devlete karşı bir

yükümlülük olduğunu nakletmiştir. (Aktaran: Arntzen, 1996: s. 410-411).

Arntzen, yasaların insanlar arası ilişkileri düzenlemede geçerli oldukları, dolayısıyla

bireyin yalnız kendini içeren ve yine yalnız kendini etkileyen eylemlerinin yasayla bir

bağlantısının olmadığını, bu gibi durumlarda ahlak öğretilerinin geçerli olduğunu ifade

etmektedir. Bu ahlak öğretileri ise, kişinin kendi içinde bir sonuç olduğunu, araç muamelesi

yapılamayacağını belirten insan onuru kavramını öne çıkarmaktadır. Dolayısıyla bir tarafta

insan onurunu ilgilendiren kişinin kendisine karşı ödevleri, diğer tarafta da egemene itaat

borcu söz konusu olduğunda Arntzen, öncekinin ağır bastığını ve kişinin itaat

yükümlülüğünün bulunmadığını ilan etmektedir. Haensel ve Westphal’in görüşlerini

reddeden ve kendi fikirlerinin Hancock’unkiyle benzerlik taşıdığını ileri süren Arntzen,

Kant’ın ifade özgürlüğünü kısıtlayan yönetimin hala meşru bir yönetim olduğunu iddia

etmesini, ifade özgürlüğüne karşı bir yasa olamayacağı şeklinde okumaktadır. Yani devlet

ifade özgürlüğünü kısıtlasa bile uyruklar buna uymak zorunda değildirler (Arntzen, 1996: s.

411-424).


Kersting, Kant’ın devrime koyduğu yasağın devlet terörü uygulayan bir rejime itaat

etme görevine işaret etmediğini, kitle cinayetlerinin yaşandığı Nazi Almanya’sı gibi 20.

yüzyılın modern totaliter devletlerine direnişi gayri meşru ilan etmek için

kullanılamayacağını, bir devlette adaletsiz yasaların bulunması ile terör ve şiddetin farklı

şeyler olduğunu belirtmektedir (Kersting, 2010: s. 75-76). Benzer bir sonuca ulaşan Ripstein de

Kant’ın özgürlük ve yasaların olmadığı, sadece gücün bulunduğu toplulukları barbarlık

olarak tanımlamadığını, Kersting’in de uyardığı şekilde Nazi Almanya’sı gibi rejimlerin

devletten çok barbar topluluklar olarak sınıflandırıldığını, dolayısıyla bu tip örgütlü yapıların

şiddet içeren eylemlerine karşılık verilebileceğini yazmaktadır. Bu barbar toplulukları

özgürlüğün olmadığı fakat yasaların ve gücün bulunduğu despotik devletlerden ayırt eden

Kant, onu, gücün yokluğunda yasa ve özgürlüğün olduğu ve aklın bir idesi olarak algıladığı

doğa durumuyla eş değer görmektedir. Dolayısıyla bu barbar topluluğun eylemlerine maruz

kalan kimseler doğa durumundan kurtulup bir devlet kurmak adına zor kullanma hakkına

sahiptirler. Uyrukların bu eylemleri bir itaatsizlik değil, devlet kurma teşebbüsüdür (Ripstein,

2009: s. 336-343).

Kant üzerine yapılan bu tartışmalardan sezinlenilebileceği gibi onun itaatsizlik,

direnme ve hatta devrim konusundaki görüşleri ile bu görüşlerden çıkarılanlar arasında

farklılıklar bulunmaktadır ve tam olarak Kant şu görüşü savunmaktadır gibi bir çıkarım

yanlışlamaya mahkum gözükmektedir. Ayrıca kendisinin değil de düşüncesinin ulaştığı

birçok konu, çoğu zaman Kant’ın tutarsızlıkla2 suçlanmasına neden olmuştur.

Son olarak Kant’ın devrim hakkını açık açık tanıdığı istisnai bir durumdan söz etmek

gerekir. Kant eğer bir devrim gerçekleşir ve yeni bir anayasa ile devlet kurulursa uyrukların

yeni yönetimi devirerek eskiye dönmeyi veya yeni bir yönetimle tekrar değiştirmeyi

düşünmemeleri gerektiğini, devrimden sonra kurulan yönetime itaat etmelerini

öğütlemektedir. Fakat devrik egemenin yeni yönetimin uyruğu olmayı kabul etmediği

2 Kant’ın direnme hakkı/devrim ile ilgili görüşlerinde birçok tutarsızlık göze çarpmıştır. Onun önceki yazıları ile sonraki eserleri arasındaki direnme hakkını tanımadan tanımamaya geçişi, yayınlanmayan notlarında direnme hakkını tanıması, dipnotlarında itaatsizliğe verdiği ayrıcalık, ahlak felsefesi ile devlet otoritesinin çatıştığı yerde takındığı tutum, apriori yasaları ile ampirik yasaları arasındaki uyuşmazlık, çelişkisinin sansüre bağlanması, Fransız Devrimi’ne karşı tutumu ve kendisinin devrimi yasaklamasına rağmen düşüncesinin bizi devrime götürmesi hep bir tutarsızlık örneği olarak görülmüş ve bu çerçevede tartışılmıştır. Kant’ın bahsi geçen konular üzerinde tutarsız olmadığını açıklamaya çalışan yazılar da literatürde mevcuttur (Kersting, 2010: s. 58; Nicholson, 2010: s. 151, 153-154, 159-162, 166-168; 1976: s. 226-227; Reiss, 1956: s. 184-189; Beck, 1971: s. 411-412, 417-418; Axinn, 1971: s. 424).


durumlarda Kant ona yeniden yönetime geçmenin yollarını arama hakkını vermiştir. Çünkü

ilk başta yönetimi devirerek yapılan yasalara aykırıdır ve devrik yöneticiye haksızlıktır (Reiss,

1956: s. 183). Kant burada uyruklara tanımadığı hakkı egemene tanımakta, uyruklara yapılan

bir haksızlıkta sabrı tavsiye ederken, eski yöneticiye karşı “haksız” olduğunu savunduğu

devrime, yöneticinin bu “haksızlığı” referans göstererek karşı devrim yapma hakkının

olduğunu iddia etmektedir. Kant'ın önemli öğütlerinden biri uyrukların mevcut otoritenin

kökenlerini, dolayısıyla meşruluğunu araştırmamaları, sorgulamamalarıdır. Devletin böyle bir

kökenine inme girişiminin anlamsız olduğunu ve mevcut yapıyı tehdit edeceğini öne süren

Kant, iktidar ister zorla, ister yasayla kurulsun uyrukların itaat yükümlülüklerinde bir

değişiklik olmayacağını dile getirmektedir. İnsanların bu konular üzerinde fazla meraklı

olmamalarını isteyen Kant devrik egemene, karşı devrim hakkını tanırken ise meşruluk

kartını öne sürer; öyle ki uyruklar egemenlerinin meşru yollarla iktidara gelmemiş olmasına

bakmaksızın itaat etmeliyken, devrik egemen meşru olmayan devrim yoluyla görevden

edilmesi hasebiyle itaat etme zorunluluğundan muaf tutulmuştur (Kant, 1996: s. 95, 98).

2. Suriye’nin İç Dengeleri Ve Beşar Esad Yönetimi

İlk uygarlıklardan bu yana birçok medeniyete ev sahipliği yapmış olmasıyla beraber,

Avrupa ve Asya’yı Ortadoğu’ya bağlayan yol üzerinde bulunması nedeniyle de Suriye, farklı

etnik ve mezhepsel grupların üzerinde yaşadığı, heterojen bir devlet olmuştur. Çoğunluğun

Araplardan oluştuğu, Kürtlerin etnik azınlıklar içerisinde başı çektiği, aynı zamanda Ermeni,

Çerkez ve Türklerin de bulunduğu ülkede etnik ayrılığın dışında mezhepsel farklılıklar da

göze çarpmaktadır. Toplamda ülkenin % 90’ını oluşturan Arap nüfusun yaklaşık % 12’si

Nusayri diye de bilinen Arap Alevilerinden oluşmaktadır. Yine Dürzi ve İsmaili olan

Arapların toplam nüfusa oranı da % 3 ile % 5 arasında değişmekte, böylece Sünni Arapların

nüfus içerisindeki oranı % 70’ler civarına düşmektedir. Bunun yanında etnik orijinleri

değişmesine rağmen ülke içi politik tutumlarında pek bir farklılık gözükmeyen % 10

Hıristiyan nüfus da Suriye’nin medeniyetler mozaiğinin bir parçası durumundadır (Holliday,

2011: s. 10; Dinçer ve Coşkun, 2011: s. 5-9). Suriye’deki bu nüfus dağılımı ülkenin içinde

bulunduğu durumu anlamada ve gelecek senaryolarında belirleyici görev görmektedir.

250 koltuklu bir parlamentonun bulunduğu ve vatandaşlara oy hakkının tanındığı

Suriye’de karar alma mekanizmasına etki sınırlıdır ve güç başta Devlet Başkanı olmak üzere,

çevresindeki yönetici elit grubun ellerinde toplanmıştır; halkın ülkede demokratik ve yasal

yollardan kayda değer bir değişiklik yapması Anayasa ile engellenmiştir (Dinçer ve Coşkun,


2011: s. 10). Suriye çoğunlukla uluslar arası kamuoyunda Arap Alevilerin azınlık yönetimi

olarak bilinmektedir fakat bu tam olarak gerçeği yansıtmamaktadır. Suriye’deki rejim için

Esad’ın ailesi ve mensubu da olduğu Kalbiya Aşireti’nin yönetimi demek daha doğru

olacaktır çünkü askeri ve istihbarat birimlerinin kontrolü bu aşiretin üyelerinin elindedir.

Alevilerin askeriyenin % 90’ını oluşturmasının yanında ülke yönetimi Esad ailesinin

tekelindedir ve bir mezhepsel gruba mal edilmesi yanlış olur (International Crisis Group

[ICG], 2004: s. 2; Goldsmith, 2011: s. 36). Buradaki yanlışlık ülke içinde mezhepsel bir silahlı

mücadeleyi doğurmaya yetecek büyüklüktedir ve Suriye yönetimi de bu durumu günümüze

kadar bir koz olarak kullanmıştır.

Suriye’de siyasi yapılanmanın köşe taşı Baas Partisi’dir ve ülke Baas ideolojisi ile

yönetilmektedir. Baas Partisi ülkenin siyasi partilerinin şemsiye kuruluşu olan Ulusal İlerici

Cephe’nin lider partisi konumundadır ve bu şemsiye kurum altında Baas dışında ama Baas

ideolojisine yakın çizgide diğer partilerin kurulmasına da izin verilmiştir. Ulusal Cephe

içerisinde yer almayan (bu şekilde faaliyet gösteren özellikle birçok Kürt partisi mevcuttur.)

partiler yasadışı olarak nitelendirilmektedirler ve seçimlere giremezler (Dinçer ve Coşkun,

2011: s. 11). 250 koltuklu parlamentonun 167 üyesi Ulusal İlerici Cephe için ayrılmıştır. Bunun

dışındaki koltuklar için herhangi bir parti ile bağlantısı olmayan bağımsız adayların seçimlere

girmesine izin verilmiştir fakat bu bağımsız koltuklar da daha çok yönetime yakın iş çevreleri,

din adamları ve aşiret reisleri tarafından doldurulmaktadır. Böyle bir parlamento kurgusu

Baas hükümetinin oluşumunu seçimlerden önce garantiye aldığından Suriye’deki seçimler

herhangi gerçek bir siyasi etkiden uzak, göstermelik tiyatrolardır. Bunun ötesinde Başkan’ın

donatılmış olduğu güçler nedeniyle hükümet ve parlamento da ülke siyasetini etkilemede

seçmenlerden çok farklı değildir. Suriye Devlet Başkanı parlamento toplanmasa dahi yasa

çıkarabilmekte ve parlamentoyu istediği an feshetme yetkisini elinde bulundurmaktadır

(Democracy Reporting International[DRI], 2008: s. 5-7). Tüm bu nedenlerden ötürü Suriye’de

herhangi bir mezhebin yönetimde olduğunu tahayyül etmek zordur. Devlet Başkanı’nın

bütün organların üzerinde ve onları kontrol eden bir yapıda olduğu Suriye’de devlet işlerine

ancak sıkı bağları olan küçük bir grup etki edebilmektedir.

Suriye’de siyasi hayat ve siyasi partiler için geçerli olan ne varsa aynısı sivil toplum

kuruluşlarında (STK) da karşımıza çıkmakta, rejimin etkisi siyasal alandan ayrı olması

gereken sivil toplum alanında da hissedilmektedir. Siyasetle hemen hemen ilgilenmeyen

Suriye’deki STK’lar ilgilerini ve enerjilerini daha çok ekonomik liberalleşme çabalarına


aktarmakta, insan hakları, özgürlük gibi konulardan uzak durmaktadırlar. Bu sivil toplum

kuruluşları varlıkları gereği rejimle organik bir bağ içerisinde ve devletten maddi yardım

almaktadırlar (Sarı, 2011, s. 63-73). Suriye devleti STK’lar üzerinde geniş yetkilere sahiptir ve

ülkede faaliyet gösteren tüm STK’ların devlet tarafından lisans alması gerekmektedir.

Dolayısıyla Suriye devleti insan hakları, özgürlük gibi amaç beyan eden sivil toplum

örgütlerinin kurulmasını ilk baştan engellemektedir. Bunun yanında STK’ların yönetim

kuruluna devlet tarafından atama yapılabilmekte ve devlet STK’lara temyiz hakkı tanımdan

onları lağvedebilmektedir. Kuruluş aşamasından itibaren istihbarat birimlerince denetlenen

STK’lar ayrıca oturumlardan 15 gün önce ilgili bakanlığa bilgi vermek zorundadır (The Cairo

Institute for Human Rights Studies[CIHRS], 2010: s. 6-7).

Suriye 1963 yılından Nisan 2011’e kadar güvenlik güçlerine ve devlet organlarına geniş

yetkiler sunan Olağanüstü Hal Yasası ile yönetilmiştir. Bu olağanüstü hal, vatandaşların

istihbarat birimlerince evlerinden ve sokaklardan alınmasına, herhangi bir suçlama veya

duruşma olmadan tutuklanmalarına, sivillerin askeri yargı tarafından yargılanabilmesine,

rejimin tehdit olarak gördüğü her türlü yayını yasaklamasına, toplanma ve hareket

özgürlüğünün sürekli ihlaline ve her türlü iletişim yollarının devlet tarafından

denetlenmesine kadar giden uygulamaları içermektedir. Olağanüstü hal yasası yüzünden

Suriyeli vatandaşlar rejimden, yöneticilerinden ve hatta yöneticilerinden bağımsız hareket

edebilen istihbarat birimi mensuplarından gelebilecek her türlü tehdide karşı savunmasız bir

pozisyondadırlar. Suriyelilerin bu savunmasızlığı mahkeme salonlarında da devam etmekte,

savunma avukatı hakkı kendilerine tanınmamakta ve askeri yargının kararları herhangi bir

üst organa taşınamamakta, nihai karar görevi görmektedir (CIHRS, 2010: s. 4-5; DRI, 2008: s.

4).

Suriye ekonomisi de siyasi ve adli yapısı gibi bir sürü sorunla boğuşmaktadır. Bu

sorunların başında işsizlik gelmektedir; resmi rakamlarla % 10 civarında olduğu belirtilen

işsizliğin gerçekte % 20’lere yakın olduğu bildirilmektedir (Atlıoğlu, 2007: s. 106). İşsizliğin

arka planında yatan nedenler ise yüksek doğum oranları ve Irak Savaşı’ndan sonra ülkeye göç

eden nüfustur. Ülkenin gelirinin büyük kısmını petrolden sağlaması ve petrol kaynaklarının

da ekonomi içerisindeki oranın giderek düşmesi ve petrolün yerini alabilecek bir gelir

hanesinin ülke ekonomisine kazandırılamaması ekonomik durumu daha da kötü bir konuma

sürüklemektedir (Prados ve Sharp, 2005: s. 10). Suriye’de gerçekleşen ekonomik reformların

da sıradan insanları hedef almadığı, halkın sorunlarına çare olmadığı, rejime yakın çevrelerin


işlerini geliştirebilmesine olanak sağlayan reformların uygulamaya konulduğu eleştirileri sık

sık dile getirilmektedir.

Babasının ölümünden sonra devletin başına geçeceği kesin olan Beşar Esad, Suriye

Meclisi'nin seçilme yaşını 40'dan 34'e indirmesi ile tek aday olarak girdiği seçimlerden oyların

%97.29'unu alarak 2000 yılında Cumhurbaşkanı seçilmiştir (Ayhan, 2011: s. 7). Devlet

başkanlığı, rejimin eski yöneticilerinin hem Hafız Esad yönetiminde kurdukları düzene

meydan okumayacak, hem de kendi içlerinde güç mücadelelerine düşmelerine neden

olmayacak bir aday üzerinde uzlaşmaları gerekliliğinin bilincinde olmaları nedeniyle Esad

ailesi içerisinde kalmıştır (ICG, 2004: s. 4-5). Hafız Esad'ın 30 yıllık idaresinin ardından Suriye

halkı Beşar'ın gerek Batı'da eğitim görmüş olmasından, gerek yaşından, gerekse de teknolojiye

açıklığından dolayı umutlanmış, Beşar'ın ilk yıllardaki uygulamaları ve söylemleri de halkın

bu umutlarını artırmış, Suriye yeni bin yıla demokrasiye doğru hızlı adımların atılacağı,

özgürleşmenin gerçekleşeceği beklentileri ile başlamıştır (Zisser, 2005: s. 117).

Beşar'ın göreve gelmesi ile yeşeren bu umutlar Güz 2000 ve Bahar 2001 arasında yaşanan

göreli demokratikleşme sürecini ifade eden "Şam Baharı" ile siyasi ve sosyal hayata taşınmış,

Suriye yarım asra yakın bir süredir tatmadığı ifade, toplanma ve siyaset yapma özgürlüğüne

kavuşmuştur. Toplumun ileri gelenleri ve entelektüeller bu dönem zarfında rejimden

taleplerini açık bir şekilde dile getirebilmiş, organize olabilmiş, rejimi eleştirebilmiş ve ona

karşı muhalefet yapabilmişlerdir. Beşar Esad da reform taleplerine olumlu yanıt vermiş,

rejimin gaddarlığının simgesi olan hapishaneleri kapatmış, siyasi hükümlüleri serbest

bırakmış, yolsuzlukla mücadele etmiş ve Ulusal İlerici Cephe içerisindeki diğer partilere de

kendi yayın organlarını basma hakkı tanımıştır (Landis ve Pace, 2006: s. 47; Yılmaz, 2011: s. 17;

ICG, 2004: s. 7). Bu ortamda Suriyeli reform yanlıları önce 99'lar bildirisini, daha sonra da

1000'ler bildirisini yayınlayarak Olağanüstü Hal'in kaldırılması, siyasi tutukluların serbest

bırakılması, basın özgürlüğü, demokratik bir seçim yasası, bağımsız yargı vs. gibi özgürlük

taleplerini dile getirmişlerdir (Ayhan, 2011: s. 9; Wikas, 2007: s. 5). Fakat reform taleplerinin

daha fazla palazlanması öncelikle rejimin kadroları daha sonra Beşar Esad tarafından

endişeyle karşılanmış ve Şam Baharı muhaliflerin tutuklanması ile sonuçlanmıştır.

Lübnan’da Eylül 2004’te Suriye yanlısı Devlet Başkanı’nın görev süresinin anayasa

değişikliği ile uzatılması ve Şubat 2005’te ülkenin eski Başbakanı Refik Hariri’nin konvoyuna

yapılan saldırı sonucu ölmesi ile ülke bir Suriye yanlısı ve karşıtı kamplaşmalarla karşı karşıya

gelmiş; Şii Müslümanlar Lübnan’da Suriye’nin varlığını desteklerken Sünni Müslümanlar,


Hıristiyan Maruni ve Dürziler ise otuz yıldır istihbarat servisleri ve güvenlik güçlerinin de

yardımıyla Lübnan’ın iç işlerine sürekli müdahale eden Suriye’nin ülkeden çekilmesini talep

etmiş, bu çerçevede gösteriler düzenlemişlerdir. Hariri suikastının Beşar Esad’ın kardeşi

Mahir ve enişteleri Asıf Şevket’e uzanması Suriye üzerindeki uluslararası baskıyı artırmış,

sonuçta Suriye ordusu otuz yıldır bulunduğu Lübnan’dan çekilmek zorunda bırakılmıştır

(Kino, 2005: s. 225-229; Zisser, 2005: s. 127). Dışarıda rejime yönelik uluslararası baskıyı içerde

fırsata çeviren Suriyeli muhalifler reform taleplerini tekrar dile getirmeye başlamışlar; ülke,

rejimin iç sorunlarla uğraşamamasından dolayı görece yeni bir özgürleşme evresine girmiştir.

Ekim 2005’te ülkenin muhalif liderlerinin bir araya gelerek mutabık kaldıkları, Kürt, Arap,

sosyalist, liberal ve İslamcı grupların ortak bildirisi olması nedeniyle de ayrı bir önem taşıyan

geniş tabanlı Şam Deklarasyonu yayınlanmıştır (Landis ve Pace, 2006: s. 55; Wikas, 2007: s. 8).

Suriye’nin demokratikleşmesi yolunda Deklarasyonun çok önemli bir yeri bulunsa da rejim,

uluslararası baskıları başından savması ile içerde de muhaliflere karşı önlem almaya başlamış

ve demokratikleşme ve özgürleşme çağrılarını tekrar susturmuştur (Landis ve Pace, 2006: s.

60). Şam Baharı’ndan sonra yaşanan tutuklamalar ve insan hakları ihlalleri Şam

Deklarasyonu’ndan sonra da tekrarlanmış, muhalefet ya hapse atılmış ya da ülke dışına

kaçmak zorunda kalmıştır.

Suriye’nin insan hakları açısından son on yılı içler acısı bir görüntü sunmaktadır. Rejim

Ceza Kanunu’nun 285, 286 ve 307. maddelerine dayanarak muhalifleri ulusal birliği

zayıflatmak, kamuoyunu yanlış bilgilendirmek ve halkı etnik ve mezhepsel ayrımcılığa

sürüklemek suçlarından suçlamakta ve hapse atabilmektedir. Yine Beşar Esad yönetimi

aktivistlere seyahat yasağı getirmekte, insan hakları gruplarına lisans hakkı tanımamakta,

basın özgürlüğünü kısıtlamaktadır. Suriye’de yayınlar sansüre yakalanmakta, gazeteciler ve

blog yazarları tutuklanmakta, bir neden gösterilmeksizin tutuklananlar dış dünyadan

tamamen izole ederek, kendilerine aileleri ile görüşme hakkı tanınmamakta ve bir savunma

avukatı atanmamaktadır. Aynı zamanda Suriye hapishanelerinde tutuklulara işkence

yapıldığı da daha sonra serbest bırakılanlar tarafından dile getirilmiştir. Beşar Esad bu güne

kadar medya ve basın özgürlüğü, siyasi partiler yasası, sivil toplum örgütleri ve Kürtlerin

vatandaşlık hakları konusunda reform yapılacağını ifade etmiş fakat rejim bu konularda bir

adım atmamıştır (Human Rights Watch[HRW], 2010: s. 1-35).

Suriye’de siyasi reformlar gerçekleştirilemezken ekonomik liberalleşme anlamında ülke

son on yılda birçok reform hareketine imza atmıştır. Ekonomide liberalleşme hareketleri


izleyen Esad bu çerçevede Planlama Bakanlığını kapatmış, bir reform programı hazırlamış,

yatırımlar teşvik edilmiş, kredi faiz oranları % 1’e düşürülmüş, özel bankaların kurulmasına

izin verilmiş, yabancı sermayeyi ülkeye çekmek için çalışmalar yapılmış, yeni kur politikaları

benimsenmiş, uluslar arası ekonomiye eklemlenmeye çalışılmış ve dış borçların yeniden

yapılandırılması gündeme gelmiştir (Sarı, 2011: s. 48-49; Atlıoğlu, 2007: s. 104-106). Fakat tüm

bu reformlar ve serbest piyasa anlayışı ekonomik dengeleri çok fazla değiştirmemiş, on yıl

boyunca enflasyon yüksek seyretmiş, yüksek işsizlik oranları gerçekleşmiş, büyüme oranları

yeterli seviyeye çıkarılamamıştır (Öztürkler, 2011: s. 43).

Beşar Esad’ın liberal ekonomiye geçiş çabalarından en çok faydalanan grupların artan

ekonomik güçlerini siyasete de yansıtmaları sonucu Beşar Esad’ın da göreve geldiği ilk

yılların aksine kendine olan güveninin arttığı ve rejimin eski kadrolarını tasfiye ettiği

gözlemlenmiştir. Esad bu değişimi öncelikle rejimin ekonomi kadrolarında gerçekleştirmiş,

liberal ekonominin gereklerini yerine getireceğini inandığı genç ekonomistleri göreve

getirmiştir (Atlıoğlu, 2007: 107-108). Ekonomi kadrolarını değiştirmede vakit kaybetmeyen

Esad başkanlığının ilk yıllarında rejimin güçlü politik figürlerinin bir kuklası şeklinde

algılanırken 2006’dan itibaren bu algı kırılmaya başlanmış, Esad ekonomi kadrolarında

olduğu gibi güvenlik ve istihbarat birimlerinde de değişikliğe giderek babasından miras kalan

güçlü siyasi isimleri ya daha çok tavsiye niteliği gören pozisyonlara atayarak etkinliklerini

kırmış ya da tamamen görevden uzaklaştırmıştır. (Carnegie Endowment for International

Peace[CEIP], 2006: s. 6; ICG, 2009: s. 18-19). Böylelikle Suriye’de uygulanan politikalar daha

çok Beşar’ın politikaları, çıkarılan yasalar daha çok Beşar’ın yasaları ve politik söylem daha

çok Beşar’ın söylemi haline gelmiştir.

3. “Eş-Şaab Yurid İskat En-Nizam”3

2011’de Suriye’de ilk huzursuzluk Ocak’ta yaşanmış, rejimin herhangi bir önlem almasını

gerektirmeyen ve geniş katılımlı olmayan eylemler düzenlenmiştir. Mart’ta Suriye’nin

güneyindeki Dera şehrinde bir grup çocuğun duvarlara “İnsanlar rejimin yıkılmasını istiyor.”

yazmaları nedeniyle tutuklanmalarını protesto eden gruba güvenlik birimlerinin silahla

müdahale etmesi ile gösteriler kitlesellik kazanmıştır. Nisan ayında ülkede reform yapılacağı

açıklanmış, hükümet istifa etmiş, öğretmenlerin başörtüsü takma yasağı kaldırılmış, Kürt

kökenli yüz bini aşkın uyruksuz insana vatandaşlık verilmiş, olağanüstü hal kaldırılmış

3 “İnsanlar rejimin yıkılmasını istiyor.” anlamına gelen Arap Baharı’nın siyasi sloganı.


(Orhan, 2011: s. 8) fakat rejimin barışçıl gösterilere yönelik tutumunda bir değişiklik

olmamıştır.

Ülkede gösterilerin ilk başladığı günden bu yana halkın taleplerinde ciddi farklılıklar

gözükmektedir: Suriye halkı başta Esad’a karşı olmadığını, hedeflerinin halka kötü

muamelede bulunan polis ve Esad’ın çevresindeki ekiple sınırlı olduğunu belirtmekteyken,

Esad kendisini çevresindeki gruptan ayırmayarak halkın gözündeki meşruiyetini zamanla

kaybetmiştir (Orhan, 2011: s. 7). Muhalefetin Nisan ayı itibari ile rejim değişikliği talebinden

uzak olduğu Suriye’de halkın reform taleplerinin zor kullanılarak bastırılması, Esad’ın

güvenlik güçlerinin devam eden cinayetleri sonucu muhalif gruplar Haziran’da rejimi

devirmek amacıyla silahlı mücadeleye girişmişlerdir. Rejimin tepkisi sert olmuş, göstericilere

karşı ağır silahlar ve Mahir Esad’ın başında bulunduğu makinize birlikler kullanılmıştır.

Bütün ülkedeki protestoları aynı anda bastırmaktansa ayaklanma olan bölgelere sırayla

müdahale etme yoluna giden Suriye ordusu Hama’nın dışında bir ay süreyle beklettiği

tankları Ramazan ayında insanların camilerde toplanarak örgütlenmesini önlemek amacıyla

şehre sokmuş ve iki hafta boyunca şehri kontrol altında tutmuş ve tekrar çekilmiştir. Son beş

ayda Suriye’de çatışmaların şiddeti artmış (Holliday, 2011: s. 13-23), Suriye Ulusal Konseyi

kurulmuş ve ülke, Libyalı muhaliflerin Kaddafi’ye karşı galip gelmesi ile çatışmaların son

bulması üzerine 2011 yılının güz aylarında uluslararası toplumun bir numaralı gündem

maddesi haline gelmiştir.

Keskin nişancıların gösterilere katılanları doğrudan hedef aldığı, birçok göstericinin

kafalarına isabet eden mermilerle hayatlarını kaybettiği ülkede, rejime bağlı güçler yaralıların

da sağlık hizmetlerinden faydalanmalarını engellemekte, sağlık personeli ve hastaneler de

hedef alınmaktadır. Bu güne kadar geçen bir yıllık süre içerisinde tutuklanan muhalifler çeşitli

işkencelere maruz kalmış, tutuklu iken ölenlerin vücutlarında işkence izine rastlanmış,

gösterilerde tutuklanıp daha sonra serbest bırakılan muhalifler de ya işkence gördüklerini ya

da işkenceye tanık olduklarını belirtmişlerdir. Kuşatma altında olan şehirlerde insanlar su ve

yiyecek ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmiş, toplu ibadet yasaklanmış ve rejim ülkede

yaşananların dış dünyaya yansımasını önlemek adına tüm iletişim araçlarını engellemiş,

yabancı basın mensuplarının ülkeye girişine izin verilmemiş, sosyal medya yasaklanmış veya

manipüle edilmiştir. Rejim tüm bu uygulamalarını çoğunlukla kendisine sadık kalan ordu

sayesinde gerçekleştirebilmiş, aynı zamanda rejim yanlısı “shabeeha” militanları da silahlı

mücadelenin önemli aktörlerinden olmuştur (HRW, 2011(a): s. 1-54; 2011(b): s. 1-63).


Suriye’de ilk ayaklananlar yıllardır Alevi azınlığın yönetimi altında yaşayan, kaynaklara

erişimi kısıtlanan ve devlet organlarında yeterince temsil edilmeyen Sünniler olmuştur. Sünni

nüfus her ne kadar gösterilerin itici gücünü oluştursa da gösterilere katılanların sadece

Sünnilerden oluştuğu söylenemez; Hıristiyan ve Dürzilerin çoğu Esad yönetimi altında görece

dini özgürlüklere sahip olmaları ve aynı ortamın Sünni ağırlıklı bir yönetimde

gerçekleşmeyeceği beklentisi ile rejim tarafında yer almaya devam etse de ülkedeki bazı

Hıristiyanların da protestolara katıldığı ve Müslümanlarla beraber camilerde örgütlendikleri

gözlemlenmiştir. Bununla beraber Sünnilerin tamamının da rejime karşı olduğu önermesi

doğruyu yansıtmamaktadır. Büyük şehirlerde ticaretle uğraşan Sünni elit gruplar ekonomik

çıkarlar nedeniyle Humus ve İdlib gibi şehirlerdeki Sünni grupların aksine - alevi ve diğer

azınlık grupları gibi rejimle kader bağı yapmamış olsalar da - Esad’a bağlılıklarını

korumaktadırlar (Wieland, 2011: s. 52-53). Her ne kadar Suriye’de rejimin bir Alevi yönetimi

olmadığını iddia etmişsek de Esad yönetiminden hiçbir fayda görmeyen, fakir bir hayat süren

Alevi grupların çoğu radikal İslam korkusu nedeniyle muhaliflere karşı Esad’ı desteklemekte

ve rejimin geleceği ile ilgili denklemde belirleyici rol üstlenmektedirler (Goldsmith, 2011: s.

52-54). Fakat bu yine tüm Alevileri rejim taraftarı, dolayısıyla Suriye’de yaşananları bir

mezhepsel güç mücadelesi konumuna oturtmamaktadır. Suriye’de yaşananların demografik

görünümü Sünnilerin çoğunun rejime karşı olmasına rağmen Esad’ı destekleyen Sünnilerin

de bulunması ve Alevi, Hıristiyan ve Dürzi grupların çoğunun da rejimi desteklemesine

rağmen rejime yönelik protestolarda azınlıkların da yer alması nedeniyle yin ve yang topunu

anımsatmaktadır.

Suriye muhalefeti tıpkı ülkenin etnik yapısı gibi çeşitli fraksiyonlara ayrılmıştır: Ülkede

yıllardır yasaklı olan Müslüman Kardeşler, yaşları bir hayli ilerlemiş muhalefetin düşünsel

arka planını ortaya koyan toplumun ileri gelenleri, gösterileri düzenleyen gençler ve eski Baas

yöneticileri. Her ne kadar rejimin devrilmesi durumunda geçiş sürecine yönelik aralarında bir

anlaşma sağlanmışsa da bu muhalif gruplar strateji, taktik ve silahlı mücadele vs. gibi

konularda çoğu zaman farklı bir anlayış benimsemektedirler. Silahlı direnişçilerin

oluşturduğu Özgür Suriye Ordusu da bir ordudan ziyade yerel direnişçilere verilen ortak bir

isimdir ve rejim güçlerine karşı koordineli bir mücadele söz konusu değildir. Suriye

muhalefetinin bölünmüşlüğü sadece ülke içindeki gruplarla da sınırlı kalmamakta, yurt

içindeki muhaliflerle dışarıdakiler arasında da anlaşmazlıklar sürmektedir. Bunun yanında

Özgür Suriye Ordusu muhaliflere üstünlük sağlayacak stratejik bir bölgenin kontrolünü ele

geçirememiştir. Rejim bazı bölgelerden çekilmek zorunda kalmışsa da Esad’a ait güçler hala


ülkenin kontrolünü elinde bulundurmaktadır.4 Ayrıca göstericilere ateş açmak istemeyen ve

saf değiştirerek Özgür Suriye Ordusu’na katılan askerler mevcutsa da Suriye Ordusunun

rütbeli personeli rejime bağlılığını korumaktadır (Nerguizian, 2011: s. 18). Rejim tarafında

mücadeleye devam edenler sadece yüksek rütbeli askerler değildir. Elitler ve bürokratlar da

rejime sadık kalmışlar, muhalif kanada geçmemişlerdir (Lund, 2011: s. 20). Muhalefetin bu

bölünmüşlüğü ve zayıflığı ile beraber rejimin ana dayanak noktalarının sadakati nedeniyle de

Suriye’de henüz muhalifler rejim güçlerine karşı bir üstünlük kuramamışlardır.

Suriye rejiminin muhaliflere karşı tutumu giderek sertleşen bir eğilim gösterse de Arap

Baharı’nda yaşananlar Beşar Esad’ın on yılı aşkın bir süredir benimsediği yönetim anlayışıyla

süreklilik arz etmektedir. Şiddetin dozu yalnız muhalefetin boyutlarının geçmiş yıllara oranla

artması sonucu gerçekleşmiş, rejim yıllardır olduğu gibi muhalif grupları öyle ya da böyle

bastırma politikasından bir şey kaybetmemiştir. Görevde olduğu zaman boyunca insanları

temel haklarından mahrum bırakan Esad, Arap Baharı’nın özgürleştirici havasının insanlarda

yarattığı heyecandan tedirgin olmuş, tehdit altında olduğunun bilinciyle sahip olduğu zor

kullanma gücüne daha da sarılmış, insanların özgürlük taleplerini dile getirmelerini dışarıdan

destekli silahlı çetelerin eylemleri şeklinde lanse etmiş, mezhepsel ayrışmaları ve korkuları

körükleyen açıklamalarda bulunmuştur. Arap Birliği temsilcilerinin ülkeye gelmesiyle beraber

rejimin tutumunda belli bir yumuşama gözlenmiş ve 15 Mart 2011 ile 15 Ocak 2012 arasında

olaylara karıştıkları gerekçesiyle tutuklu bulunanlara genel af çıkartılmıştır. Ülkede aynı

zamanda Şubat ayı içerisinde anayasa referandumu yapılmış, halkın % 40’ının katılmadığı

referandumda % 90 civarında “Evet.” oyu çıkmıştır.

SONUÇ

Suriye’den gelen haberlerin ikiliği, medyanın şüpheli söylemi, Şam ve Halep’te görece

sakin giden hayat, her iki tarafın da (muhalefet ve rejim güçleri) güç kullanmış olması, Sünni

ağırlıklı muhaliflerin Suriye’nin azınlık gruplarına karşı şiddet eylemleri, güvenlik gücü

zayiatları vs. gibi durumlar belli çevrelerde Suriye halkının Beşar Esad’a yönelik

mücadelesinin haklı olmadığı ya da haklılığını kaybettiği şeklinde eleştirilerin yapılmasına,

muhalefetin dolayısıyla Suriye halkının özgürlük taleplerinin yadsınmasına varmaktadır. Bu

4 Suriye’den gelen haberler özellikle Humus’ta çatışmaların yoğun yaşandığına yönelikse de muhalif Özgür Suriye Ordusu ile rejime bağlı Suriye Ordusu arasında devam mücadelede muhaliflerin üstünlük sağladığını söylemek güçtür. Ülkenin iki büyük ve önemli şehri olan Şam ve Halep’te hayat çoğunlukla sakindir ve olağanüstü bir durum göze çarpmamaktadır.


çalışmanın da gösterdiği gibi Suriye’de halkın Beşar Esad’a rağmen özgürlük arayışı 2011

yılına, Arap Baharı’na özgü bir fenomen değildir. Arap Baharı’nda yaşananlar

gözetilmeksizin Suriye halkının Beşar’a karşı direnme hakkı iddiası yukarıda gösterildiği

şekliyle bu ülkenin siyasi, sosyal, adli ve iktisadi yapıları gereği meşrudur.

Devrim hakkı ile ilgili görüşlerine yer verdiğimiz düşünürlerin, özelde Suriye örneğinde,

genelde direnme hakkının kabul edilebilirliğinde hem bu çalışma, hem de literatür,

kuramların ikilikler, belirsizlikler ve en nihayetinde tutarsızlıklarla dolu olması nedeniyle belli

bir noktaya kadar ve belli bir noktadan sonra kaçınılması mümkün olmayan yanlış okumalar

barındırmaya mahkumdur. Buna ek, Hobbes, Locke ve Kant'ın düşüncelerinin liberal siyaset

felsefesinin etkilendiği ve üzerine inşa edildiği kuramlar olmaları nedeniyle, her üç

düşünürde de uyrukların egemenin yanlış uygulamaları ve kötü muamelelerine belli

derecelerde tahammül etmeleri ve birtakım ferdi ve kolektif haklardan yasal ve ahlaki çerçeve

içerisinde mahrum bırakılmaları öğretisi - her ne kadar bugünün kazanımları ile geriye dönük

bir inceleme yapmak doğru değilse de - düşünsel anlamda hayal kırıklığıyla karşılanmıştır.

Düşüncem odur ki direnme hakkının kaynağı bir kuramın bireye verdiği önemle bizzat

bağlantılıdır. Bu, siyaset kuramlarını incelediğimiz düşünürlerin birey-devlet ilişkisine

bakarak direnme hakkını okumak şeklinde anlaşılmamalıdır. Tam tersine direnme hakkı, hem

bu düşünürlerin birey-devlet ilişkisine bakış açısını, hem de kuramlarının gerçek doğasını

analiz etmede önemli bir kaynaktır. O nedenle Locke, genel kanının aksine ne devrim

hakkının ateşli bir taraftarı ne de bireycidir. Kamu çıkarı ve çoğunluk nosyonları Locke’da

bireye öncüldür. Yine Hobbes da mutlak iktidar karşısında bireyi tamamen yutmamakta,

siyasal olanın dışında itaatsizliği tanımakta dolayısıyla liberal okumalara kapı aralamaktadır.

Kant ise insanlığın ahlaki evrimine rağmen bireylerin ahlakiliğinin yüzyıllar içerisinde

değişmediği, genel iradenin egemen olması ve egemenin uyruklara karşı sorumlu olmaması

doktrinleri ile önceliğini “toplu” olandan tarafa koymakta, devrim hakkını tanıyıp tanımadığı

tartışmasına mahal bırakmadan savunusunu yaptığı devlet ve toplum anlayışının özelliklerini

açık etmektedir. Bu öyle bir anlayıştır ki Kant’ı haksızlık gerekçesiyle uyruklara tanımadığı

devrim hakkını, egemen devrimin nesnesi olduğunda tanımaya götürmüştür.

Hobbes’un zorbalığın veya adaletsizliğin kişisel bir yargı olduğu savunusu, pratikte

doğrulanabilir bir iddiadır. Gerçekten de Hobbes’un belirttiği şekilde zorbalık, genelde

insanların yönetimle olan ilişkilerinde hoşlarına gitmeyen durumlarda başvurdukları bir çıkış

kapısıdır. Fakat her durumda bu böyledir demek de doğru değildir. Egemene yöneltilen


zorbalık suçlamasının Hobbes’un belirttiği şekilde öznel bir yargı olması, bu suçlamanın

geçerliliğinin olmadığı, her durumda bireylerin bu iddiaya haksız bir şekilde başvurdukları

sonucunu doğurmaktan uzaktır. O nedenle Hobbes’un zorbalığa karşı bu öznelliği kaynak

göstererek direnme hakkını tanımaması, halka itaati öğütlemesi tam anlamıyla açıklayıcı

değildir. Zira Locke’un haksızlığın toplumun çoğunluğuna yayıldığı takdirde devrimin ortaya

çıkacağı önermesinde zorbalık iddiası öznellikten fazlasını içermektedir. Böyle bir durumda

adaletsizliğin kişisel bir çıkış kapısı olduğunu iddia etmek beyhudedir; çünkü aynı sonuca

ulaşan kitlelerin varlığı konuyu kişisellikten öte toplumsal boyuta taşımaktadır. Güven

ihlalinin olmadığı, yönetimin keyfiliğe kaçmadığı durumlarda uyrukların mevcut yönetimi

daha faydalı olacağına inandıkları yenisiyle değiştirmelerinin isyan olduğu gerekçesiyle

Locke tarafından yasaklanması da Kant’ın devrim yerine reformu olumlaması ve devrimin

yasal düzeni tamamen ortadan kaldırması tezi ile anlam kazanmaktadır. Ne var ki belli bir

noktaya kadar tatmin edici gözüken Locke’un devrim hakkı kuramı bireysel direnme

hakkının tanınması hususunda beklentilerin gerisinde kalmakta, Locke’un bireyciliğine

yönelik eleştirileri meşrulaştırmaktadır.

Hobbes’un direnme hakkına ilişkin söylenebilecek bir diğer söz, onun egemenin mutlak

iktidarını hedef almayan itaatsizlik ve kişinin yabancılaşamayacağı yaşam hakkının devamını

sağlayan nefsi müdafaa hakkını siyasetin konuları olarak okumaması üzerindedir. Bu

durumlarda ortaya çıkan direnme hakkı kişinin kendisini ilgilendiren yargılarla ilintili

olmakla sınırlıdır; devlet ve kamusal olan bunun dışında bırakılmıştır. Dolayısıyla Hobbes’da

devrim hakkından bahsedilemez fakat devrimi kaçınılmaz kılacak bir direnme hakkından

bahsedilebilir. Bu direnme hakkı bireylerin kendi çabaları ya da tehdit edilen toplulukların

ortaklaşa mücadeleleri ile tehdidi ortadan kaldırması sonucunu doğurabilir; tehdidin ortadan

kalkması rejimin yıkılması anlamına gelse bile siyasal olmaktan uzaktır.

Suriye’ye dönecek olursak, Hobbes'un siyaset kuramı açısından bu ülke vatandaşlarının

Esad'ın mutlak iktidarını eleştirmeleri veya değiştirmeye teşebbüs etmeleri adaletsiz bir

tutumdur. İktidarın yaptığı hiçbir şey, yönetimin amili halkın kendisi olduğu için eleştiri

kabul etmez ve uyrukların mutlak itaatini talep eder. Bu yüzden Esad'ın birinci ve ikinci

muhalif dalgayı bastırması, eleştirileri susturması Hobbes’a göre meşruluk zeminine

oturmaktadır. Buna rağmen Arap Baharı’nın bu ülkeye taşınması sonucu protestolara rejimin

güç kullanarak karşılık vermesi halkın nefsi müdafaa hakkını doğurmuştur. Bu, sadece birey

bağlamında böyle değildir; tankların şehirleri ablukaya aldığı, ağır mekanize silahların


protestolara katılanları ve protestoların yoğunlukla yaşandığı yerleşim bölgelerini hedef

aldığı, keskin nişancıların, silahlı milislerin ve istihbarat birimlerinin insanların yaşam

haklarını tehdit ettiği durumlarda, Humus, Hama, Dera, İdlib vs. sakinlerinin kolektif direnişe

başvurmaları Hobbes için meşrudur. Fakat görece sakin bir yaşam süren Şam ve Halep

halklarının direnişe katılmalarının söz konusu olamayacağı gibi Esad yönetimi, Ocak ayında

çıkardığı genel af yasası ile direnişçilerin meşruluk kartlarını da ellerinden almış

bulunmaktadır.

Locke için Suriye’de yaşanan mücadeleyi açıklayabilecek ve meşru gösterecek birçok

neden sayılabilir: ekonomik kayırmacılık, kamu çıkarını koruma amacı gütmeyen keyfi

yasalar, halkın zararlarının yasayla tazminin mümkün olmaması, ülkenin ileri gelen muhalif

figürlerinin mütemadiyen hapse atılması, rejimin çoğunluğun yönetiminden ziyade bir aile

diktası görünümünde olması ve daha ilk başından Beşar’ın devlet başkanlığına seçilmesini

mümkün kılan kişiye özgü yasa değişikliği. İncelenen dönemde Locke’un kuramı gereği

Suriye halkının Beşar Esad’a direnme hakkı Cumhurbaşkanlığı yaşının 40’dan 34’e indirilmesi

ile ortaya çıkmış, Esad’ın on bir yıllık yönetimi yukarıda sıralanan nedenlerden ötürü devrim

hakkının geçerliliğini daha da pekiştirmiş, uyruklara başka çıkar yol bırakmamıştır.

Hobbes’un yalnız tehdit altında olan uyruklara tanıdığı kolektif nefsi müdafaanın aksine

Locke, insanlığı koruma yasası ve tiranlığı önleme hakkı nedeniyle sadece rejimin hedef aldığı

muhaliflerin değil, yaşamın normal seyrine yakın aktığı Suriye’nin büyük şehirlerindeki

insanların da muhaliflerle birleşerek rejime karşı eylem içerisine girme haklarını tanımaktadır.

Aynı zamanda Suriye, Locke'u devrim hakkı konusunda haklı çıkaran bir örnek çalışma

alanıdır; ondaki devrimin çoğunluğa dayalı olmadığı sürece gerçekleşmeyeceği varsayımı,

birinci ve ikinci muhalif dalgaların başarısızlığa uğraması ve 2011 yılının Ocak ve Mart

aylarında gösterilerin etkisiz kalması örnekleri ile doğrulanmıştır.

Kant’ın Suriye’de yaşananlara bakış açısı ise hem Hobbes’un hem de Locke’un zıddıdır.

Hobbes’a göre egemenin eleştirilemez oluşu kesinken, Kant kalemin gücüne yaptığı vurgu ile

uyrukların yönetimi eleştirmelerini buyurmakta, Suriye muhalefetinin birinci ve ikinci

muhalif dalgada gerçekleştirmeye çalıştıkları demokratikleşmeyi olumlamaktadır. Buraya

kadar Locke’la ortak paydada buluşan Kant, Dera duvarlarına “İnsanlar rejimin yıkılmasını

istiyor.” yazılmasını ve halkın bu doğrultuda eyleme girişmesini ise Locke’un aksine meşru

görmemektedir. Her ne kadar muhalefet geçen yıllarda rejim tarafından bastırılmış,

susturulmuş, sürgün edilmiş, hapse atılmış olsa da o, Suriye’nin Beşar Esad döneminde


demokratikleşmeye, rasyonelleşmeye ve özgürlüğe doğru evirildiğine kanidir ve Suriye

halkını bu konuda sabra davet etmektedir. Kersting ve Ripstein’ın aydınlattığı şekliyle devlet

terörüne karşı Suriye halkının devrim mücadelesi meşru gösterilebilirse de Suriye’de

bugünkü durumun barbarlık tanımı içerisine düştüğü de kesinlikten uzaktır. Şubat ayı

içerisinde halkın %60’ının katıldığı Anayasa referandumu örnek gösterilerek Suriye, yasaların

ve özgürlüğün olmadığı, sadece gücün hüküm sürdüğü barbarlıkla bir tutulamaz. Teorideki

barbarlık ve despotizm farkı pratikte sakıncalar doğurmakta; özellikle Suriye örneğine

uygulandığında eksik kalmaktadır. Nazi Almanya’sı örnek gösterilerek Kant’ın devrim

yasağının bu tür modern totaliter devletlere itaati meşrulaştırmak için kullanılamayacağı

önermesi kabul edilse bile Suriye’de iddia olunan, rejimin kendisine karşı ayaklananları

bastırmak için şiddete başvurduğudur ve Kant’a göre de devrime kalkışanların ölümle

cezalandırılması gerekir. Bu durumda Esad yönetimi sistemli bir şekilde kendi halkını hedef

almamış, ülkede baş gösteren ayaklanmanın önüne geçmek adına önlem almaya çalışmıştır.

Bu cevap da Kant’ın bakış açısıyla Suriye’yi okumak için yeterli değildir; belki en nihayetinde

rejim ülkede kontrolü sağlama amacını aşarak devlet terörü uygulamış, dolayısıyla halkın

devrim taleplerini meşrulaştırmıştır ifadesi daha doğru olacaktır. Sonuç olarak her üç

düşünürün de ne direnme hakkı teorileri ne de Suriye’ye yönelik olası yaklaşımları bugünün

ihtiyaçlarına cevap vermekten uzaktır.


KAYNAKÇA

Kitaplar

ARNHART, Larry (2008), Siyasi Düşünce Tarihi Plato'dan Rawls'a (Çev. Ahmet Kemal

Bayram), Ankara: Adres Yayınları.

ATLIOĞLU, Yasin (2007), Beşşar Esad Suriyesi’nde Reform: Demokratikleşme-Güvenlik

İkilemi, İstanbul: Tasam Yayınları.

ÇÖREKÇİOĞLU, Hakan (2010), “Kant’tan Bir Sivil İtaatsizlik Teorisi Türetmek Mümkün

mü?”, Şu kitapta: Ed. Hakan Çörekçioğlu, Kant Felsefesinin Politik Evreni, İstanbul:

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 243-261.

DUNN, John (1969), The Political Thought of John Locke: An Historical Account of the

Argument of the “Two Treatises of Government”, Cambridge: Cambridge University

Press.

EBENSTEIN, William (2009), Siyasi Felsefenin Büyük Düşünürleri (Çev. İsmet Özel), İstanbul:

Şule Yayınları.

HOBBES, Thomas (2011), Leviathan (Çev. Semih Lim), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.

JAUME, Lucien (2007), “Hobbes and the Philosophical Sources of Liberalism”, The Cambridge

Companion to Hobbes's Leviathan, Ed. Patricia Springborg, New York: Cambridge

University Press, 199-216.

KANT, Immanuel (1996), The Metaphysics of Morals (Çev. Mary Gregor), Cambridge:

Cambridge University Press.

KERSTING, Wolfgang (2010), “Politika, Özgürlük ve Düzen: Kant’ın Politika Felsefesi”, Ed.

Hakan Çörekçioğlu, Kant Felsefesinin Politik Evreni, İstanbul: İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları, 57-79.

LOCKE, John (2004), Hükümet Üzerine İki İnceleme (Çev. Fahri Bakırcı), Ankara: Babil

Yayıncılık.

MARSHALL, John (1994), John Locke: Resistance, Religion and Responsibility, Cambridge:


NICHOLSON, Peter (2010), “Kant, Devrim ve Tarih”, Ed. Hakan Çörekçioğlu, Kant

Felsefesinin Politik Evreni, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 151-170.


RIPSTEIN, Arthur (2009), Force and Freedom: Kant’s Legal and Political Philosophy,

Massachusetts: Harward University Press.

SARI, Özgür (2011), Suriye’de Liberalleşme Hareketleri ve Sivil Toplum Örgütleri, Konya:

Çizgi Kitabevi.

SREEDHAR, Susanne (2010), Hobbes on Resistance: Defying the Leviathan, New York:


Makaleler

ARNTZEN, Sven (1996), “Kant on Duty to Oneself and Resistance to Political Authority”,

Journal of the History of Philosophy, 34(3), 409-424.

AXINN, Sidney (1971), “Kant, Authority, and the French Revolution”, Journal of the History

of Ideas, 32(3), 423-432.

BAUMGOLD, Deborah (1993), "Pacifying Politics: Resistance, Violence, and Accountability in

Seventeenth-Century Contract Theory", Political Theory, 21(1), 6-27.

BECK, Lewis W. (1971), “Kant and the Right of Revolution”, Journal of the History of Ideas,

32(3), 411-422.

BURGESS, Glenn (1994), "On Hobbesian Resistance Theory", Political Studies, 42(1), 62-83.

GOLDSMITH, Leon (2011), “Syria’s Alawites and the Politics of Secterian Insecurity: A

Khaldunian Perspective”, Ortadoğu Etüdleri, 3(1), 33-60.

GRADY, Robert C. (1976), "Obligation, Consent, and Locke's Right to Revolution: Who Is to

Judge?", Canadian Journal of Political Science, 9(2), 277-292.

HILL, Thomas E. (2002), “Questions About Kant’s Opposition to Revolution”, The Journal of

Value Inquiry, 36(2), 283-298.

KILCULLEN, John (1983), "Locke on Political Obligation", The Review of Politics, 45(3), 323-

344.

KINO, Karim (2005), “Lebanon: Cedar Revolution or Neo-Sectarian Partition?”,

Mediterranean Politics, 10(2), 225-231.

LANDIS, Joshua, Joe Pace (2006), "The Syrian Opposition", The Washington Quarterly, 30(1),

45-68.


NICHOLSON, Peter (1976), “Kant on the Duty Never to Resist the Sovereign”, Ethics, 86(3),

214-230.

ÖZTÜRKLER, Harun (2011), “Suriye Ekonomisinin Genel Özellikleri ve 2001 Sonrası

Dönemdeki Gelişimi”, Ortadoğu Analiz, 3(29), 41-47.

PIKE, Kenneth R. (2004), “Reason to Revolt: On Kantian Ethics and Revolution”, Aporia, 14(1),

1-12.

REISS, H. S. (1956), “Kant and the Right of Rebellion”, Journal of the History of Ideas,17(2),

179-192.

SCHROCK, Thomas S. (1991), “The Rights to Punish and Resist Punishment in Hobbes's

Leviathan”, The Western Political Quarterly, 44(4), 853-89.

SCOTT, John T. (2000), "The Sovereignless State and Locke's Language of Obligation", The

American Political Science Review, 94(3), 547-561.

STEINBERGER, Peter J. (2002), “Hobbesian Resistance”, American Journal of Political Science,

46(4), 856-865.

TAŞKIN, Ahmet (2004), “Baskıya Karşı Direnme Hakkı”, TBB Dergisi, (52), 37-65.

YILMAZ, Muzafer Ercan (2011), "Suriye: Süreklilik ve Değişimin Çatışması", Ortadoğu Analiz,

3(30), 15-23.

ZISSER, Eyal (2005), "Bashar Al-Assad: In or Out of the New World Order?", The Washington

Quarterly, 28(3), 115-131.

Raporlar

AYHAN, Veysel (2011), "Suriye'de İktidar Mücadelesi, Uluslararası Toplumun Tepkisi ve

Türkiye'nin Konumu", Ankara: ORSAM, Rapor No 46.

Carnegie Endowment for International Peace (2006), Reform in Syria: Steering between the

Chinese Model and Regime Change, Carnegie Papers, The Democracy and Rule of Law

Project, Middle East Series, No 69.

Democracy Reporting International (2008), Flawed by Design: The 2007 Syrian Parlimentary

and Local Elections and Presidential Referandum, Post-Election Briefing No 2.

DİNÇER, Osman Bahadır, Gamze Coşkun (2011), Mayınlı Arazide Yürümenin Adı: Suriye’de

Değişimi Zorlamak, Ankara: USAK, Rapor No 11-04.


HOLLIDAY, Joseph (2011), The Struggle for Syria in 2011: An Operational and Regional

Analysis, Washington: Middle East Security Report 2, Institute for the Study of War.

Human Rights Watch (2010), A Wasted Decade: Human Rights in Syria during Bashar al-

Asad’s First Ten Years in Power, New York.

Human Rights Watch (2011), “We Live as in War”: Crackdown on Protesters in the

Governorate of Homs, New York.

Human Rights Watch (2011), “We’ve Never Seen Such Horror”: Crimes against Humanity by

Syrian Security Forces, New York.

International Crisis Group (2004), Syria Under Bashar (2): Domestic Policy Challenges,

Amman/Brussels, , Middle East Report, No 24.

International Crisis Group (2009), Reshuffling the Cards? (2): Syria’s New Hand, Middle East

Report, No 93.

LUND, Aron (2011), The Ghosts of Hama: The Bitter Legacy of Syria’s Failed 1979-1982

Revolution, Stockholm: Swedish International Liberal Centre.

NERGUIZIAN, Aram (2011), Instability in Syria: The Regional Implications of U.S. and

Iranian Strategic Competition, Center for Strategic & International Studies, Burke Chair

in Strategy.

ORHAN, Oytun (2011), Suriye’de Demokrasi mi İç Savaş mı?: Toplumsal-Siyasal Yapı,

Değişim Senaryoları ve Sürecin Türkiye’ye Etkisi, Ankara: ORSAM, Rapor No 41.

PRADOS, Alfred B., Jeremy M. Sharp (2005), Syria: Political Conditions and Relations with

the United States After the Iraq War, CRS Report for Congress.

The Cairo Institute for Human Rights Studies (2010), Ten Years in Al-Assad's Grip: Country

Report on the human rights situation in Syria during the past decade, Kahire.

WIELAND, Carsten (2011), Between Democratic Hope and Centrifugal Fears: Syria’s

Unexpected Open-ended Intifada, Internationale Politik und Gesellschaft (IPG), No 4.

WIKAS, Seth (2007), Battling the Lion of Damascus Syria’s Domestic Opposition and the Asad

Regime, The Washington Institute for Near East Policy, Washington: Policy Focus No

69.


İlkut Taha TASLI* Direniş ve Genel İrade Kavramlarından Dersim'i Okumak

Özet

Dersim Olayları, genellikle tarih perspektifinden değerlendirilmekte ve belgeler üzerinden yorumlar geliştirilmektedir. Bu çalışma, tarih disiplininin belgesel niteliğine ek olarak siyaset biliminin toplum sözleşmesi kuramı üzerinden bir Dersim okuması niteliğindedir. Makalede, Rousseau’nun genel irade kavramının ve Locke’un direniş hakkı kavramının Dersim Olaylarıyla nasıl bir etkileşime sahip olduğu ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışmada, sonuç olarak, genel irade kavramının etkisinin gözlemlenmesi olgusal olarak kolay olurken; direniş hakkı bağlamında soyut yorumlar ve varsayımlar üzerinden akıl yürütmek gerekmiştir.

Anahtar Kelimeler: Rousseau, Locke, Genel İrade, Direniş Hakkı, Dersim Olayları.

Using “Resistance” and “General Will” Consepts For Discussing Dersim Cases

Abstract

Dersim Cases are discussed with a historical perspective. This study aims to be a political science paper by using social contract concept. In this article, it is tried to show the relationships between the social contract concept and the resistance concept. In conclusion the social contract consept is seen basicly. On the other hand, the resistance concept needs spekulative approach to understand Dersim Cases and to find relationship between the resistance concept and the cases.

Key Words: Rousseau, Locke, General Will, Resistance Right, Dersim Cases.

* Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset ve Sosyal Bilimler Programı Yüksek Lisans Öğrencisi. [email protected].


GİRİŞ

Gündüz Vassaf, Tarihi Yargılıyorum adlı eserinde şöyle bir cümle kullanır: “Tarih,

gerçeklerden zarar görecek kimsenin kalmaması ile gün ışığına çıkar.” Vassaf, bu cümlesinin

devamında ülkelerin tarihlerinde, söz edilmesi/hatırlanması arzu edilmeyen ve sessizliğe

gömülmeye çalışılan olayların-tecrübelerin varlığından bahseder. Vassaf, bu yaklaşımını

İngilizlerin Avustralya kıtasında kurduğu hâkimiyetle örneklendirir. İngilizler, on dokuzuncu

yüzyılın başından Avustralya’ya hâkim olmuş, yirminci yüzyılın başında da Avustralya’nın

kuruluşunun yüzüncü yılını kutlamışlardır. Vassaf’ın anlatımlarına göre, söz konusu yüzüncü

yıl kutlamalarında (adanın yerli halkı olan ve İngilizlerin katlettiği) Aborjinler anılmamıştır.

Aborjinlerin “bizleri katlettiniz”, “kültürsüzleştirdiniz” ve “topraksızlaştırdınız” şeklindeki

söylemlerle (aslında daha uygun ifade “haykırışlarla”) seslerini duyurabilmeleri ise yirmi

birinci yüzyılda, yani bir yüz yıl sonra mümkün olabilmiştir (2007: 26-27).

Gündüz Vassaf, birçok ülkenin geçmişlerinde benzer gayri insani tecrübeler olduğunu

vurgular. Bu vurgu Türkiye için de geçerlidir. Son birkaç yılda (popülerleşmenin olanca

olumsuzluğuna rağmen, sesini duyurabilme ve kamuoyu oluşturma imkânı doğuran olumlu

yanı dikkate alındığında) popüler hale gelen gayri insanî tarih tartışmalarından biri de 1930’lu

yıllarda Dersim’de olup bitenlerle ilgilidir.1

Vassaf’ın söylemine göre, tarih, ondan zarar görecek insanların olmadığı bir ortamda

gerçeklerini ortaya koyacaktır. Dersim Olayları düşünüldüğünde mağdur edilen insanların,

çocuklarının dahi hayata veda ettiği ifade edilebilir. Bununla beraber nesilden nesile

aktarılarak bugüne ulaşan bir 1930’lar algısının olduğu da düşünülmektedir. Bir başka ifade

ile yaşanan travmatik tecrübelerin, ilk elden muhatapları bugün yaşamdan uzaklaşmış olsa

bile sonraki nesillerin zihninde, acılar tazeliğini korumaktadır. Tarihten zarar görecek

insanların olmadığı bir durumun nasıl mümkün olabileceği konusunda tahayyül geliştirmek,

Dersim Olayları’nın nesilden nesile aktarılan olumsuz birikimi düşünüldüğünde ciddi bir

problemdir. Böyle bir ortamda, Dersim Olayları gibi duyarlı bir sosyal bilim konusu üzerinde

çalışma yapmak, gerçeklere ulaşmak anlamında zor ancak oldukça gerekli görülmektedir.

1 En başta belirtmek gereklidir ki 1930’ların Dersim’i, Dersim İsyanı, Dersim Direnişi, eşkıyalık, katliam, soykırım, tertele gibi farklı söylemlerle dile getirilebilir/getirilmektedir. Bu çalışmada, göreli olarak daha nesnel kavramsallaştırmalar olduğu varsayılan “1930’lu yılların Dersim’i” ve “Dersim Olayları” ifadeleri kullanılacaktır.

Direniş ve Genel İrade Kavramlarından Dersim'i Okumak • 235

Dersim’i konu alan çalışmalar çoğunlukla 1937 ve 1938 yıllarında gerçekleşen askeri

operasyonlar ile zorunlu göçleri konu alır. Bu çalışmaların genel eğilimi, o dönemden bugüne

ulaşan sınırlı sayı ve içerikteki belgeler ile sözlü tarih2 çalışmaları üzerinden analizler yapmak

şeklindedir. Bir başka ifade ile tarih disiplinin temel metodu olan birincil kaynaklar üzerinden

çalışmalar yapma geleneği devam ettirilmektedir. Bu gelenek içerisinde okunan makalenin

örtük hedefi, Dersim Olaylarını siyaset bilimi zemini üzerine inşa etmek çabasıdır. Daha açık

bir anlatımla tarih eksenli Dersim çalışmalarına, siyaset bilimi perspektifinden bir katkı

sunma çabası, bu çalışmanın esas güdüsüdür. Dersim Olayları, söz konusu güdü

doğrultusunda John Locke ve Jean-Jacques Rousseau’nun sunduğu kavramlar üzerinden

tartışılacaktır.

Rousseau’nun ve Locke’un bugün dahi tartışıla gelen kavramlarından bahsedilebilir. Bu

makale, söz konusu bazı kavramlar üzerinden Dersim Olaylarını betimleme ve açıklama

girişimidir. Bu kavramlar, Rousseau’nun Genel İrade ve Locke’un Direniş Hakkı kavramıdır.

Makale içinde direniş ve genel irade ile bağlantılı bir takım kavramlarla ilgili düşüncelere de

yer verilecektir. Örneğin, genel iradeden bahsederken egemenliğe değinmek ya da direnişten

bahsederken rızaya değinmek olağan karşılanmalıdır.

1. J. J. R, Genel İrade ve Dersim Olayları

Rousseau’nun genel irade kavramı, 1920 ile 1940’lar arası olarak nitelendirilebilecek

erken dönem Cumhuriyet yıllarının çözümlenmesinde oldukça işlevsel bir araç olarak

varsayılmaktadır. Birçok söylem ve uygulamanın -örneğin 1924 Anayasası- genel irade

kavramından ilham aldığı ifade edilebilir. Bu bağlamda Dersim Olayları ele alınırken

Rousseau’dan da yararlanmak, disiplinler arası bir yaklaşım imkânı sunarak konuyu tarih

disiplininin yanında siyaset bilimi ile de yorumlamayı mümkün kılacaktır. Bu amaçla ilk

olarak Rousseau’nun genel irade kavramı üzerinde durulacaktır.

Rousseau, devletin kuruluş amacını herkesin iyiliğinin sağlanması olarak ifade eder.

Devletin kuruluş amacına ise devletin güçleri kullanılarak ulaşılmaya çalışılır. Söz konusu

devlet güçlerini, herkesin iyiliği için değerlendirmek ise yalnızca genel irade’nin

gerçekleştirebileceği bir durumdur (Rousseau, 2011: 23). Genel iradenin nasıl

belirleneceği/ortaya çıkacağı ise ciddi bir sorundur. Hazır’a göre genel irade, bir oylama

2 1930’lu yılların Dersim’ine tanıklık edenlerin aktarımları ya da tanıklıkları dinleyenleri anlattıklarıyla oluşan birikim.


işlemi sonrasında vücut bulmaktadır ve her zaman oy birliği sağlamak mümkün olmadığına

göre ortaya çıkan çoğunluk genel iradeye işaret etmektedir (2004: 66). Ancak Alaattin Şenel,

ne oy çokluğunu ne de oy birliğini genel iradenin ortaya çıkması için gerekli görür. Şenel’e

göre Rousseau’da genel irade kavramı bulanıktır. Toplumu soyut bir genel irade

yönetmeyeceğine göre genel iradeyi kullanan bir egemen olması gerekir. Rousseau, bu

egemenin kim ya da hangi kurum olduğunu açıkça belirtmez. Rousseau’dan takip

edilebilecek iz, genel iradenin ne olmadığıdır. Buna göre bir konuda oy çokluğu sağlanmış

olsa bile toplumun yararı sağlanmamış olabilir. Dolayısıyla çoğunluk da olsa genel iradeye

uygun olmayabilir. Diğer taraftan çoğunluğun katılmadığı bir görüş ve hatta tek bir kimsenin

görüşü dahi toplumsal yararı ortaya koyuyor olabilir ve genel iradeye uygundur (Şenel, 1982:

461).

Bu iki farklı görüşün ötesinde Rousseau’da genel irade kavramının işlevlerinden biri,

kurguladığı toplum sözleşmesine katkıda bulunmak olarak ifade edilebilir. Buna göre herkes,

bütün gücünü ve varlığını genel iradenin buyruğuna verir ve böylelikle herkes bütünün

bölünmez parçası kabul edilir. Söz konusu bütüne eski dönemlerde site denirken

Rousseau’nun çağında cumhuriyet ya da politik bütün denmektedir (2011: 15).

Rousseau, genel iradeyi devletin kuruluş amacını gerçekleştirebilecek yegâne güç

olarak ifade ettikten sonra genel iradenin her zaman doğru olduğundan ve kamusal yararı

tesis edeceğinden bahseder. Bu noktada insanların her zaman iyiyi arzu ettiğini ifade eden

Rousseau, “ama, [halk] bunun [iyiliğin] ne olduğunu her zaman kestiremez” der. Devamında

ise halkın bozulmayacağını ancak aldatılabileceğini iddia ederek “İşte, ancak o zaman [halk]

kötülüğe eğilimli görünür” şeklinde fikir belirtir (2011: 26).

Rousseau, genel iradeyi açıklamaya çalışırken -yukarıda da gözlemlenebildiği gibi-

halkın eksiklikleri üzerinden bir anlatım yapar. Buna göre halkın hep iyi olanı istediğine atıf

yapan Rousseau, halkın iyi olanın/iyiliğin nerede olduğunu göremeyeceğinden bahseder.

Rousseau, bu sorunu genel iradenin her zaman doğru olduğunu ileri sürerek aşar. Rousseau,

halkın bu yetersizliği/eksikliğine dayanarak “çoğu kez ne istediğini bilmeyen gözü bağlı

kalabalık böylesine büyük, yasa koyma gibi güç bir işi kendi başına nasıl başarabilir” (2011:

36) şeklinde bir soru ile genel iradeye kazandırmaya çalıştığı meşruiyet derecesini artırmaya

çabalar. Bu bağlamda tek tek kişilerin iyiliği idrak edebildikleri ancak iyiliği kendilerinden

uzaklaştırdıklarını ifade eder. Diğer yandan halkın iyiyi istediği ancak onun da iyiliği

göremediği belirten Rousseau, tek tek bireylere de halka da yol gösterilmesi gerekliliğinden


bahseder. Buna göre bireyler, isteklerini akıl doğrultusunda biçimlendirmeye zorlanmalı ve

halka, ne istediğini bilmesi ya da ne isteyeceği öğretilmelidir. Böylelikle akılla irade birleşir ve

politik güç tepe noktasına ulaşır (2011: 37).

Rousseau’nun genel irade kavramına dair anlatımlarından sonra temel bir eleştiriye

değinmek faydalı olacaktır. Buna göre Rousseau’ya despotik yönetimlere giden yolu açtığı

şeklinde ithamlar yapılmaktadır. Bir başka ifade ile egemene sınır getirmemekle eleştirilir.

Rousseau, gerçekten de genelin çıkarını ilgilendiren her konuda egemeni yetkili kılarken;

kişinin kendi özel çıkarları olduğunu belirtir ve egemenin buna müdahale edemeyeceğini

vurgular. Bu noktadaki problem neyin özel çıkar neyinse genel çıkar olduğunun egemen

tarafından belirleniyor olmasıdır. Bir başka anlatımla Rousseau, Locke ile benzerlik

göstererek bireyin sınırının kamu çıkarı olduğunu ifade eder. Locke’da bulunmayan ancak

Rousseau’nun vurguladığı husus ise neyin kamu çıkarı olduğunu yine kamunun belirleyeceği

formülasyonudur.

Rousseau’ya getirilen bu eleştirilerin açık bir örneğini 1935 tarihli Fikir Hareketleri

dergisinde görmek mümkündür. Hüseyin Cahit Yalçın’ın yayımladığı bu aylık dergide, Emile

Labarthe’den tercüme edilen bir makalede, halkın mutlak hâkimiyeti düşüncesi, “en zalim

hükümdarların istibdadından daha şiddetli” şeklinde yorumlanmaktadır. Labarthe,

Robespiyer’den Lenin’e kadar bütün ihtilalcilerin Rousseau’dan ilham aldıklarını iddia ederek

kişisel hırsların ve tahakküm arzularının Rousseau’nun fikirlerinden hareketle kendini

meşrulaştırdığını iddia eder (1935a: 148). Bir başka makalede ise Rousseau’nun özgürlük

düşmanlarının ve anarşistlerin babası olarak nitelendirildiği gözlemlenebilmektedir

(Labarthe, 1935b: 132). Şenel’de benzeri bir vurgu gözlemlenebilir. Buna göre Şenel,

Rousseau’nun genel irade kavramının hem demokratik hem de otoriter yorumlara elverişli

olduğunu belirtir. Hegel’in otoriter devlet düşüncesinde, Lenin’in komünistliğinde ve Hitler

ile Mussolini’nin faşist önderliklerinde Rousseau etkilerinin görülebildiğini ifade eden Şenel,

diğer yandan Fransız Devrimi tecrübesinde demokratik düşünürlerin de Rousseau’dan

yararlandığını ifade etmektedir (1982: 463).

Eleştiri meselesini toparlamak gerekirse; Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi eserini,

çağının koşulları ve değerleri zemininde değerlendirmek daha uygun olacaktır. Buna göre

Rousseau, ruhban sınıfını ve feodalleri sınırlamak arayışındadır. O dönemde bireyin

özgürlüğünü savunan herkes mutlak bir egemene ihtiyaç duymuştur. Burada amaç, kralı-

devleti sınırlamaktan ziyade bireyi güçlendirmek için bir mutlak egemen kurgulamak ve


böylelikle toplum üzerindeki ruhban-feodal baskısını eritmektir. Bu manada egemeni

önceleyen metnin lafzı otoriterliğe işaret etse de kaleme alınma amacı bireyin özgürleşmesine

katkıda bulunmaktır. Düşünürler, Rousseau’nun niyetlerinden kuşkulanmamakla beraber

otoriterliğe-despotizme yarar sağladığı konusunda iddialıdır.

Rousseau’nun genel irade kavramı hakkında son bir açıklama yapılarak bu başlık

sonlandırılabilir. Buna göre genel irade, ortak iradedir. Farklılıkların ve eksikliklerin bir tarafa

atılarak herkesin kesiştiği ahlaki, siyasi vs. alan genel iradedir. Buna asgari müşterek de

denilebilir. Egemenden bu asgari müştereklere göre kararlar oluşturması beklenir. Bununla

beraber özelde genel irade kavramının genelde de Rousseau’nun görüşlerinin çok da tutarlı

olmadığı, bundan dolayı Rousseau’dan bahsetmenin zorlukları olduğu iddia edilmektedir.

George Sabine, Rousseau’nun tutarsızlıkları iddiası üzerinde durur.

Sabine’nin Rousseau’dan aktardığına göre genel irade her zaman doğrudur. Çünkü

genel irade doğruluğun kriteri olan toplumsal faydayı temsil etmektedir ve doğru olmayan

şeyler genel irade değildir. Sabine, bu noktada doğru olanı belirleyecek yetkiye kim sahiptir

şeklinde bir soru sorarak, Rousseau’nun genel irade kavramı hakkındaki tutarsızlık iddiasını

açıklamaya çalışır. Sabine, doğru olanı belirleme yetkisine kim sahiptir sorusunun

Rousseau’da farklı şekillerde cevaplandığını belirtir. Söz konusu farklı şekiller de çelişkileri

oluşturur (1969: 280). Bu çelişkilerden önemli görülen bir tanesi, Rousseau’nun -yukarıda da

değinilmiş olan- genel iradeyi çoğunluğun kararı olarak nitelendirmesi (ya da Şenel’e göre

nitelendirmemesiydi) ile çoğunluğun daima haklı olduğuna inanmaması şeklinde iki söylem

üzerinde görülebilmektedir (Sabine, 1969: 280).

Sabine’nin tutarsızlık iddiaları erken dönem Cumhuriyet yılları için önemli

görülmektedir. Bu nedenle bu çalışmada söz konusu iddialara yer verilmiştir. Zira

siyasetçilerin, siyaset felsefecilerinden/teorisyenlerinden/sosyologlarından kendi yararları

doğrultusundan istifade edecekleri varsayılmaktadır. Bu bağlamda farklı kişiler Rousseau’nun

farklı söylemlerinin bambaşka şekillerde ilham almış olabilirler. Bu husus akılda tutularak

uygulama ve söylemler değerlendirilmelidir.

Rousseau ve genel irade kavramına dair bir kuramsal çerçeve oluşturduktan sonra

Dersim Olayları ile etkileşimi ortaya koyulabilir.


Bu bağlamda ilk olarak İsmet İnönü’nün 1937 yılı Eylül ayında yaptığı bir meclis

konuşmasına değinilebilir. Dönemin Başbakanı İsmet İnönü, Dersim-Tunceli konusunda

meclisi düzenli şekilde bilgilendirmektedir.

İsmet İnönü, Cumhuriyet’in Dersim’de yapmak istediğinin imar ve ıslah olduğunu

ifade ederek konuşmasına başlar. Devamında Cumhuriyetin Dersim’deki imar ve ıslahat

programına çıkan muhalefet ve mukavemetin ortadan kaldırıldığını belirten İnönü,

programlarının ara verilmeksizin ilerletildiğini ifade eder. İnönü’nün konuşmasında

uygulanan programın halkın “refah ve serbestisi”ni amaçladığını da ayrıca vurgular (Zabıt

Ceridesi cilt 19, 1937: 344). Yukarıda Rousseau’dan aktarılan, halka ve bireylere yol gösterilmesi,

bireylerin zorlanması ve halka ne isteyeceğinin öğretilmesi söylemlerinin İsmet İnönü’nün zihninin

derinliğindeki güdü olduğu ifade edilebilir. Konuşmada, karşı çıkışların ortadan kaldırıldığı

vurgusu göze çarpmaktadır. Bu manada bir zorlama olduğu yorumu yapılabilir. Ayrıca refah

ve serbesti söylemleri de toplumsal yararın/kamu çıkarının elitler tarafından halk yerine

belirlendiğinin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir.

İkinci olarak Sabiha Gökçen'in anlatımları arasında Mustafa Kemal Atatürk'ün

Dersim'deki olaylara bakışını yansıtan bir kesitten yararlanılarak Rousseau etkisi ortaya

konulabilir. Sabiha Gökçen, Dersim'e harekât olduğunu ve kendisinin bu harekâta dâhil

edilmediğini öğrendikten sonra durumu Mustafa Kemal Atatürk'e anlatmak ve harekâta

katılabilmek için Ankara'ya gider. Mustafa Kemal Atatürk ile Dersim üzerine konuşurlarken,

Atatürk’ün kullandığı "aldatılmış eşkiya çetesi" tabiri dikkat çekicidir (Gökçen, 1982: 103).3

Yukarıda Rousseau’nun halkın bozulmayacağı ancak aldatılabileceği, böylelikle de kötülüğe eğilimli

görüleceği söylemine yer verilmişti. Bu çerçevede Mustafa Kemal Atatürk’ün aldatılmış

eşkıyalar söylemi, Rousseau’nun aldatılabilirlik vurgusu ile uyumlu bulunmaktadır.

Rousseau’dan hareketle yapılan otoriter yorumların Dersim Olayları bağlamında bir

kere daha kendini gösterdiği de ifade edilerek bu başlık sonlandırılabilir. Dersim ile ilgili

olarak, siyasi elitlerin bölge ve bölge halkı için “iyiye” hüküm vererek doğrudan kararlar

alması ile kararların sürgün ya da askeri girişim gibi otoriter içerikleri, Rousseau

okumalarının katkısı ile örülmüş bir zihniyet çerçevesinde ortaya çıkmıştır denilebilir.

3 Sabiha Gökçen’in Atatürk’ten aktarımları konusunda titiz davranmak gerektiği düşünülmektedir. Zira Gökçen’in hatıratında Atatürk’ten uzun aktarımlara yer verildiği görülmektedir. Aktarılan konuşmaların gençlik yıllarında gerçekleştiği, hatıratın ise ilerleyen yıllarda yazıldığı varsayıldığında zihinde bir şüphe oluşmaktadır. Hatıratlarda yanlış ya da eksik hatırlama olabileceği gibi hatıratların sonradan bir meşrulaştırma girişimi olabileceğini düşünmek akademik titizliğin bir gereğidir.


2. John Locke, Direniş Hakkı ve Dersim Olayları

John Locke, Hükümet Üzerine İkinci İnceleme eserinde, Tiranlık Üzerine ve Hükümetin

Çözülmesi Üzerine başlığıyla kaleme aldığı bölümlerde direniş hakkı şeklinde bir kavramdan

bahseder. Söz konusu kavram perspektifinden Dersim Olaylarının yorumlanmasının

mümkün olup olmadığı araştırmak, mümkünse ne gibi yorum imkânları ortaya çıktığını

araştırmak, makalenin bu bölümünün temel sorunudur. Bu bağlamda, ilerleyen sayfalarda

Locke’un direniş hakkı kavramına dair görüşler ve Locke’tan alıntılar ile Locke’a dair bir

kuramsal çerçeve oluşturulacak ve Dersim Olayları hakkında akıl yürütmeler yapılacaktır.

Direniş hakkı kavramına geçmeden önce söz konusu eser hakkında bilgi vermek yararlı

olacaktır. Hükümet Üzerine İkinci İnceleme başlıklı bu eser, felsefi bir metin olmak ile siyasi

bir program olmak arasında bir yazımdır. İngiltere tecrübesinde mutlak monarşiye karşı

üretilmiş bir metin niteliği taşıyan bu eserde John Locke, hem bir filozof hem de bir devrimci

olarak düşünceler paylaşmaktadır.

John Locke’un temel arayışı, yönetimin sınırlandırılması ile mülkiyetin korunmasıdır.

Bir başka ifade ile John Locke’un esas meselesi, mutlak egemenliği sınırlamaktır. John Locke

bu sınırlamayı toplum sözleşmesi varsayımı üzerinden gerçekleştirmektedir. Buna göre

sözleşme bireyler arasında yapılmaktadır ve siyasi iktidar bireyler arasında

oluşmuş/oluşturulmuş olan sözleşmeyi (ilişkiyi) korumak-kollamak ile sorumludur. Bir başka

ifade ile iktidar, bu sorumluluk ile sınırlıdır. İktidar bu sorumluluğunu yerine getirmeyip,

sınırlarını aştığında direnme hakkı doğar.

Locke, yasaların belirlediği sınırları ihlal ederek toplumu yönetmeye çalışan

yöneticinin, bu davranışıyla beraber halkın onayını kaybettiğini ifade eder. Alâeddin Şenel,

halkın onayının kaybedilmesini, halkın yöneticiye olan itaat sorumluluğunun ortadan

kalkması olarak yorumlamakta ve bu yeni durumun halka direnme hakkı verdiği

belirtmektedir (1982: 443).

Direnme hakkının ortaya çıkışının kısaca belirtilmesinden sonra cevaplanması gereken

önemli bir soru, direnme hakkının nasıl kullanılacağıdır. Bu bağlamda yönetimin, kendisine

haksızlık yaptığını düşünen herkesin ayaklanması ihtimaline değinen Locke, böyle bir

durumun toplumda anarşi ve kaosa neden olacağını ifade eder. Bununla beraber pratiğin


teorik kadar sorunlu olmayacağını da vurgular. Bir başka ifade ile insanlar, kendilerine

haksızlık yapıldı diye yönetimin dev gücüne karşı ayaklanamazlar. Böyle bir davranış

rasyonel olmaz ve birçok ülkede yönetim mekanizmasına atfedilen kutsal anlam bu tarz

hareketleri henüz başında durdurur. Tiranca bir girişimde dahi direnme hakkının hemen

kullanılacağı, Locke’a göre şüphelidir zira yönetim az sayıda insana zarar veriyorsa çoğunluk

olan halk ayaklanmak istemez. Halkın ayaklanıp direnme hakkını kullanması, yönetimin

tiranca girişimlerinin büyük kitlelere dokunması ve halkın ciddi problemler öngörüp harekete

geçmesi ile mümkün olacaktır (Şenel, 1982: 443-444). Ayferi Göze’de de benzeri yorumlar

bulmak mümkündür. Buna göre Locke’un sıklıkla atıf yapılan “yöneticinin emirlerine karşı

gelinebilir mi” sorusunu tekrar eden Göze, ancak haklı olmayan ve meşruiyetten yoksun

kuvvete ve şiddete cevap verilebileceğini ifade eder. Bunun dışında kuvvete başvurmanın

ceza gerektirdiği belirtilmektedir (Göze, 1987: 164).

Göze, Şenel’den farklı şekilde, birkaç kişinin zarar görmesinin Locke’da pek de önemli

olmadığını; önemi olanın toplumda barışın ve yönetimde güvenliğin tesis edilmesi olduğunu,

söz konusu barış ve güvenliğinse birkaç kişinin zararından daha değerli olduğunu ifade eder

(1987: 164).

Bu bağlamda Locke’un yönelttiği bir diğer soru, yönetici ile halk arasındaki

sözleşmenin bozulup bozulmadığına, doğal hakların korunup korunmadığına kimin karar

vereceğidir. Locke’un bu soruya verdiği cevap, yargıcın Tanrı olduğudur. Bir başka ifade ile

kararı iç savaş belirleyecek ve Tanrı, savaş zaferini haklı olana verecektir (Şenel, 1982: 444).

Şenel’den yapılan bu alıntıya doğrudan Locke’un metninden bir katkı yapmak gerekli

görülmektedir. Buna göre kimin yargıç olacağı sorusuna, Locke’un verdiği cevap halkın

yargıç olacağıdır. Zira uzlaşmazlık durumlarında en uygun hakem, Locke’ye göre halkın

bütünüdür. Çünkü başlangıçta bu güveni yöneticiye veren halkın bütünüdür ve yöneticinin

bu güvenin ötesinde hareket edip etmediğini ya da etme derecesini belirleyebilecek olan

halktır. Bu çerçevede eğer yönetici bu belirlenme biçimini kabul etmezse, son nokta olarak

“Tanrıdan başka başvuracak başka makam kalmaz”(Locke, 2004: 199-200).

Locke’un fikirleri üzerine bir başka yorum ise yasal yollara başvurmak noktasındadır.

Buna göre yöneticilerin yasal olmayan davranışlarından doğan zararların yasal yollarla

tanzimi söz konusu ise halkın kuvvete başvurmasına gerek görülmemektedir. Bunun da


ötesinde yasal yolları denemeden kuvvete başvuran kişi, haksız duruma düşecektir. Diğer

taraftan yönetici, yasal yollara başvurma olanaklarını kapatsa dahi hemen direnişe geçmemek

ve fazla önemli olmayan konular için hükümeti sarsmamak gerektiği Locke’da görülen bir

başka önemli husustur (Göze, 1987: 164-165).

Halkın direnme hakkını kullanması birkaç durumda söz konusu olabilir. Yukarıda

Şenel’in, tiranca girişimlerin büyük kitlelere dokunması ve halkın ciddi problemler öngörüp harekete

geçmesi şeklinde muğlâk olarak ifade ettiği direnme hakkının kullanılması hususu, Göze’de

daha açık ifade edilmiştir. Bu bağlamda yöneticinin yasa dışı eylemi, büyük bir çoğunluğu

ilgilendiriyorsa, topluma karşı bir saldırı niteliği taşıyorsa ya da yapılanlar birkaç kişiye

yönelik olsa da son derece hayati konularda ise halk direnme hakkına sahiptir denilebilir

(1987: 165). Bu bağlamda Locke’un metnine atıf yapmak yararlı görülmektedir zira Dersim

Olayları4na doğrudan uygulanabilecek anlatımlar olduğu düşünülmektedir. Locke,

…baskı ve kötülükle sadece birkaç kişinin karşılaşmış olmasına rağmen, sonuç

itibarıyla, bu baskı ve kötülük, önceki durumda olduğu gibi herkesi tehdit eder görünürse;

insanlar, yasalarıyla birlikte servetleri ve yaşamlarının ve belki de dinlerinin tehlikede

olduğuna bilinçli olarak ikna edilirlerse, insanların kendilerine karşı kullanılmış bu yasa dışı

güce direnmekten nasıl alıkonabileceklerini ben anlatamam…

şeklinde fikir beyan ederek direnme hakkını ortaya çıkaran durumlardan birini

betimler. Bu bağlamda Ertuğrul Danık ve Cemal Taş’ın anlatımları, yerel otoritelerin,

servetlerinin ve yaşamlarının ve belki de dinlerinin tehlikede olduğuna bilinçli olarak ikna edildiğine

dair yorum yapma imkânı sunmaktadır. Danık’a göre Alişer ve Nuri Dersimi şeklindeki iki

figür, ulusal bilinç çalışmalarını Dersim bölgesinde de gerçekleştirmiş, özellikle de ileri gelen

aşiret reisleriyle etkileşim halinde olarak aşiretlere siyasi nitelik kazandırmaya çalışmıştır

(1997: 56). Taş’ın sözlü tarih çalışması şeklinde ortaya koyduğu eserde Nuri Dersimi figürü

karıştırıcı-kışkırtıcı olarak nitelendirilmektedir. O’nun gittiği her bölgede problemler oluştuğu

ve halkın çektiği sıkıntıların müsebbibi olduğu ifade edilmektedir (Taş, 2011: 37). Bu iki bilgi

4 Dersim Olaylarını değerlendirmeye başlamadan önce bir hatırlatma yapmakta fayda görülmektedir. Dersim Olayları, olgusal olarak tartışılması zor görünen konulardan biridir. Bu anlamda yorumlara dayalı bir çalışma yapmak hem gerekli görülmektedir hem de yorumlara dayalı bir çalışmanın Dersim literatürüne zenginlik katacağı düşünülmektedir.


kırıntısından hareketle Dersimli aşiretlerin devlet tarafından kendilerine yönelen bir tehdit

olduğu konusunda ikna edildikleri yorumunu yapmak mümkün görülmektedir. Daha da açık

bir ifadeyle Alişer ve Nuri Dersimi gibi figürlerin, yani Locke’un teorisine göre birkaç kişinin,

karşılaşmış olduğu baskı ve kötülüklerin (olduğu varsayılan baskı ve kötülük. Zira

doğrulamak ya da yanlışlamak imkânları mevcut değildir) herkesi tehdit ettiği algısı oluşmuş

ve direniş ortaya çıkmıştır.

Şenel ve Göze’nin yorumlarının ötesinde doğrudan Locke’a değinmek de yararlı

olacaktır zira Locke’un anlatımları arasında Dersim Olayları ile ilintili görülen işlevsel bir

örnek söz konusudur. Buna göre kılıçla cüzdanını gasp etmeye çalışan birini öldürmesi ve

parasını emanet ettiği birinin parasını kılıç kullanarak geri vermemesi şeklinde iki örnek olay

üreten Locke, gaspçıyı öldürmeye hakkı olduğunu ifade ederken, parasını emanet ettiği

adama karşı yasalara başvurmak durumunda olduğunu ifade eder. Burada parasını emanet

ettiği adamın yaptığını, gaspçıya nazaran “100 ya da 1000” katı daha kötü olarak niteleyen

Locke, gaspçıyı yasal olarak öldürebilmesine rağmen sözde emanetçiye yasal olarak böyle

davranamayacağını belirtir ve şu açıklamayı getirir:

Birisi hayatımı tehdit eden güç kullandığından yaşamımı korumak için yasaya

başvuracak zamana sahip olamazdım ve yaşamım sona erdiğinde başvuru için çok geç

olacaktı. Yasa benim ölmüş cesedime yaşamımı geri veremezdi. Kayıp, onarılamaz türden bir

kayıptı. Bu kaybı önlemek için, doğa yasası, kendisini benimle bir savaş durumuna sokan ve

beni imha etmekle tehdit eden birini yok etme hakkını bana vermiştir (2004: 172-173).

Bu çerçevede Dersimliler ile Cumhuriyet arasında silahlı çatışma başladıktan sonraki

tarihi akış açıktır. Doğa yasasına göre karşı tarafın kendisini imha etmek şeklinde bir

düşüncesi olduğunu düşünen taraf, savaş durumunun gereğini yaparak rakibini yok etmek

çabası sarf edecektir. Silahlı bir süreç başladığında yasalara olan başvuru yoğunluğu ve

yasaların uygulanabilirliği oldukça sınırlıdır.

Locke’da direnme hakkı ile bağlantılı bir başka pasaj da aşağıdadır. Bu pasaj, Dersim

Olaylarının vuku buluşunda bir algı problemi olduğu şeklinde yorum yapmak imkânı

sunmaktadır. Buna göre siyasi elitler ile Dersimli yerel otoriteler (bölgenin sosyo-ekonomik


yapısına uygun şekilde ağa-seyit-aşiret reisi gibi) arasında oluşmuş olan ve aşılamayan bir

psikolojik eşik olduğunu düşünmek mümkündür.

…kötülük genele yayılmadığı ve yöneticilerin kötü entrikaları görünür hale gelmediği

ya da yöneticilerin bu girişimleri insanların büyük kısmı tarafından hissedilir olmadığı sürece,

direnme yoluyla kendilerini doğrultmaktan çok acı çekmeye yatkın olan insanlar, ortalığı

karıştırmaya eğilimli değildirler. …Ancak, insanlar, özgürlüklerine karşı entrikalar

yürütüldüğü açık delili üzerine dayanan evrensel bir kanaate sahiplerse ve olayların genel

akışı ve meyli insanlarda, yöneticilerin kötü niyetleri konusunda kuşku uyandırmaktan başka

bir şey yapmıyorsa, bundan dolayı kim suçlanacaktır? (2004: 190)

Metinde yer alan özgürlüğe karşı entrikalar ifadesi, Dersim için oluşturulan yasal

metinlerin bölgede oluşturduğu olumsuz bir algı olarak düşünülebilir. Bu noktada bölgenin

önemli figürü olan Seyit Rıza’nın oluşturulan yasal metinlerin (kanunların) lağvedilmesini ve

Kürt haklarının teslim edilmesini isteyen bir mektubu olduğu şeklinde iddialar hatırlanabilir

(Lazarev ve Mıhoyan, 2001: 245).5 Bu iddia üzerine kurgulanabilecek bir yorum, Dersimlilerin

çıkarılan kanunlardan ve yöneticilerin niyetlerinden kuşkulandıkları ve bu kuşkunun da

direnmeyle sonuçlandığıdır.

Locke’un metninde görülen ve Dersim Olayları ile ilgili olduğu düşünülen bir diğer

söylem de şu şekildedir:

Yasamayı kaldıran ya da değiştirenler, insanların atamış ve onaylamış olması yolu

dışındaki bir yolla, hiç kimsenin sahip olamayacağı … iktidara sahip olmuş olurlar. Bu kişiler

böylece, insanların kurmuş oldukları ve başka hiç kimsenin kuramayacağı otoriteyi yıkarak ve

insanların yetkilendirmemiş olduğu bir iktidar kurarak, fiili olarak bir savaş durumu yani

yetkisiz güç durumu oluşturmuş olurlar. Bu kişiler, dolayısıyla, … toplum tarafından

kurulmuş olan yasamayı kaldırarak bağı çözmüş ve insanları yeni bir savaş durumuna maruz

bırakmış olurlar.

5 Söz konusu mektubu iddia olarak adlandırmak uygun bulunmaktadır zira farklı kaynaklarda da bu mektup anılmakta ve TBMM ile Cumhurbaşkanlığı’na gönderildiği ifade edilmektedir. Bununla beraber ne mektuptan bahseden kaynaklarda mektubun tıpkıbasımına rastlanmış ne de Cumhurbaşkanlığı ve Meclis arşivlerinde mektuba ulaşılmıştır. Bu nedenle böyle bir mektubun varlığı “iddia” olarak değerlendirilmektedir.


Bu pasajın işaret ettiği husus, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişi hatırlatmaktadır. Buna

göre Dersimlilerin de dâhil olduğu Doğu bölgelerinin Osmanlı’ya bağlanışının bir rıza sonucu

olduğu ifade edilebilir. 16. yüzyıla, Yavuz Sultan Selim zamanına götürülebilecek bu rıza ve

bir nevi sözleşmenin, Osmanlı’nın yıkılışı ile ortadan kalktığı yorumu yapılabilir.

Cumhuriyet’e geçişte yasamayı kaldıranlar İngilizler olmasına rağmen yasamayı yeniden

oluşturmak suretiyle değiştirenler Milli Mücadele kadrolarıdır. Osmanlıların Dersim üzerinde

sahip olduğu yetkilendirilmişlik durumunun Milli Mücadele kadrolarının oluşturduğu Meclis

için geçerli olup olmadığını tartışmak zordur. Zira iki boyutlu bir durum söz konusudur.

Birincisi, Mecliste Dersimli vekillerin olduğu bilinmektedir (Danık, 1997: 50). İkincisi ve diğer

boyut ise vekillerin seçilmesi sürecindeki ayrışmalardır. Daha açık bir anlatım ile Dersimli

aşiretlerin farklı aday adayları arasından bir kaçı seçilebilmiştir (Taş, 2011: 24). Dolayısıyla

tam bir rıza olduğunu söylemek oldukça zordur.6 Dolayısıyla Milli Mücadele sürecinde ve

Cumhuriyetin ilk yıllarında, Dersimlilerce yetkilendirilmemiş bir iktidar olduğu sonucuna

ulaşılabilir. Dolayısıyla ilerleyen yıllarda vücut bulacak silahlı mücadelelere, bir başka deyişle

savaş durumuna kapı aralanmış olduğu iddia edilebilir.

Doğrudan Locke’tan yapılan alıntılarla devam etmekte fayda görülmektedir. Buna göre

Locke ayaklanma ile direnmeyi birbirinden ayırır. Locke, ayaklanmayı hükümetin yasalarıyla

ve anayasalarla kurulan otoriteye karşı bir muhalefet olarak tarif eder ve yasaları güç

kullanarak ihlal etmeye çalışan kişileri asi ilan eder. Devamında ise yasaların mülkiyetin,

barışın ve insanlar arasındaki birliğin korunması için yapıldığını ifade eden Locke, yasalara

aykırı biçimde “yasalara aykırı biçimde güç kuranlar”ı ayaklanmakla itham eder (2004: 187).

Direnme ise yasalara dayalı olmayan güç kullanımı sonucunda savaş durumunun ortaya

çıkması ve bu durumda bütün eski bağların geçersiz hale gelmesi ile hakların sona ermesi

6 Meclise vekil gönderilmesi meselesinden hareketle Dersim Olaylarını anlamlandırmak noktasında şöyle bir formülasyon önerilebilir: Dersim çalışmaları son derece analitik şekilde yürütülmelidir. Bir başka ifade ile bütün olaylar, küçük birimlere ayrılmalı ve bu şekilde kendi özgünlüğü içerisinde analiz edilmelidir. Daha açık bir anlatımla 1937’in Ocak 15’i ile Mart 15’i dahi birbirinden oldukça farklı Dersim gündemlerini haizdir. Milletvekili seçimleri hatırlandığında farklı veriler olduğu ifade edilerek analitik düşünme gerekliliğinin altı çizilebilir. Çünkü Ertuğrul Danık’ın aktarımları, farklı adaylıkların olduğu yönünde iken Cemal Taş’ın sözlü tarih çalışması kişilerin vekilliği geri çevirdiği şeklindedir. Diğer taraftan bu iki veriden habersiz ya da bu iki veriyi göz ardı edip, Mecliste Dersimlilerin temsil edildiği dolayısıyla yeni Cumhuriyet’e Dersimlilerin başlangıçta rıza gösterdiği şeklinde bir yorum yapmak da mümkündür. Dolayısıyla Dersim Olayları konuşulurken, görgül genellemelere yapmaktan kaçınan ve her olayı kendi özgünlüğü içerisinde analitik değerlendiren bir yaklaşım gerekli görülmektedir.


bağlamında kendi savunmaktır. Locke, bu anlatımının devamında yöneticilere karşı yapılan

bütün direnmelerin ayaklanma olarak nitelendirilmemesi gerektiğini zira bazı durumlarda

direnme hakkının olduğunu ifade eder (2004: 191).7 Locke’un ayaklanma-direnme

kavramsallaştırması Dersim Olayları için uygulanabilir görülmektedir. Buna göre yasa ve

anayasaların tesis ettiği otoriteye karşı gelen aşiretler, asi olarak nitelendirilebilir. Diğer

yandan da askeri harekâtlar sürecinde masumların katledilmesi suretiyle yasalara aykırı biçimde

güç kullanılması söz konusu olmuştur (Algör, 2010: 12) ve buna karşı direnme hakkının

kullanılması meşru bir girişimdir, Locke’a göre.

Locke, ayaklanma-direnme karşıtlığını anlattıktan hemen sonra -yukarıda da

bahsedilmiş olan- direnme hakkının ortaya çıkışı meselesine bir kez daha değinir. Direnme

hakkını ortaya çıkaran durum, farklı bir anlatımla şu şekildedir:

…insanlara, özgürlükleri ve mülkiyetleri üzerinde yasadışı girişimler olduğunda

itaatten kurtulduklarını ve kendilerine duyulan güvene aykırı biçimde insanların

mülkiyetlerine tecavüz eden yöneticilerin yasadışı şiddetlerine muhalefet

edebilecekleri…(Locke, 2004: 189)

Locke’da direnme hakkına işaret eden bir başka pasaj da şu şekildedir:

Hükümetin amacı insanoğlunun yararıdır. İnsanoğlu için en iyi olan şey, insanların,

sürekli olarak, tiranlığın sınırsız iradesine maruz kalmaları mıdır yoksa yöneticilerin,

iktidarlarının kullanımında aşırıya gitmeleri ve iktidarlarını, insanlarının mülkiyetlerinin

korunması için değil de insanların mülkiyetlerinin yok edilmesi için kullanmaları halinde,

karşı gelinmeye tabi bırakılmaları mıdır? (Locke, 2004: 190)

Yukarıdaki her iki pasajda da dikkati çeken vurgu mülkiyet üzerinedir. Mülkiyet

hakkında genişletici bir yorum yapılarak Dersim Olayları hakkında akıl yürütme yapılabilir.

7 Locke’un bütün direnmelerin ayaklanma olarak nitelendirilmemesi gerektiğini zira bazı durumlarda direnme hakkının olduğu şeklinde bir açıklama yapmak gereği duyması da dikkat çekicidir. Locke’un bu duruma getirdiği açıklama, bir halkın mülkiyetlerine, güç kullanarak etki etmeye çalışan yabancılara karşı direnme hakkı kabul görürken; aynı fiili işleyen yöneticilere karşı direnilebileceği şeklinde bir düşüncenin kabul görmediği şeklindedir (Locke, s. 191).


Aşağıda anlatılan yabancılar-mülkiyete müdahale ilişkisi genişletici yorum yapma olanağı

sunmaktadır.

Locke’ta direniş hakkı kavramına dair oldukça geniş bir yorum yapma imkânı veren şu

cümleler gayet önemli görülmektedir. “Herhangi bir halkın mülkiyetlerine güç kullanarak

müdahale etmeye kalkışan öznelere ya da yabancılara karşı direnilebileceği konusunda genel

bir uzlaşma vardır. Ancak aynı şeyi yapan yöneticilere karşı direnilebileceği son zamanlara

kadar inkâr edilmiştir” (Locke, 2004: 191). Bu cümleler okura şöyle bir fikir edindirmiştir:

Yabancıların mülkiyete müdahalesini, önce somut varlıklardan başlamak şeklinde olup,

zamanla kültürel değerlere yönelik bir hal alır şeklinde düşünmek yanlış olmayacaktır.

Dolayısıyla Locke’un mülkiyet ifadesi, özgürlük, mal-mülk ve hayatla beraber kültürel varlık

olarak da yorumlanabilir. Bir başka ifade ile Locke’da, yabancıların mülkiyete müdahalesi

konusu işlenirken -örtük şekildedir. Söz konusu anlatım, ezoterik bir anlatım da olabilir,

farkında olmadan değinilmiş de olabilir- kültürel varlıklara da işaret edilmiştir. Diğer yandan

“çarpışmadan güce karşı nasıl direnileceği ya da nasıl saygılı biçimde çarpışılacağı” ve

“direnebilecek kişiye, aynı zamanda çatışma olanağı da tanınmalıdır” gibi ifadeler (Locke,

2004: 194) den hareketle direniş hakkının silahlı boyutunun olduğu söylenebilir. Bu çerçevede

direniş hakkı bağlamında iki düzeyli bir analiz yapmaya çalışmak mümkündür.

İki düzeyden ilki, kültürel direniş; ikincisi silahlı direniştir. Kültürel direniş,

dini/mezhepsel bağlamda değerlendirilebilir. Modern devlet kurmak iddiasıyla hareket eden

siyasi elitlerin dini ve etnik topluluk kalıplarını eriterek bireyi önceleyen bir sistem kurmak

çabasında olduğu varsayılabilir. 1930’lu yılların Dersim’i -Anadolu’nun bütünü ve hatta

bugün hala varlığını sürdüren- topluluk (cemaat) kalıplarını yoğun olarak bünyesinde

barındırmaktaydı denebilir.

Hâkim kimliğin Alevilik ile Kürtlük olduğu bu coğrafyada, laiklik ve milliyetçilik

ekseninde girişimlerle bölge halkının dönüştürülmesine çaba sarf edilmiştir demek yanlış

olmayacaktır. Örneğin Şükrü Kaya’nın Meclis konuşmalarında aşiretlerin son derece ilkel

yapılar olduğu (Zabıt Ceridesi cilt 7, 1935: 175) ve hazırladığı raporda, okullar aracılığıyla

Türklük propagandası yapılması (Jandarma Umum Komutanlığı Raporu, 2010: 235-236) gibi

ayrıntılar mevcuttur. Kültür kavramı, “insanın yapıp ettiği her şey”, “insan müdahalesinin

izini taşıyan her şey” ya da “toplumsal araçlarla iletilen her şey” olarak tanımlanabilir (Başak,


2004: 35). Bu kültür tanımı çerçevesinde aşiret yapıları ve bölgenin etnik-dini kimliği en temel

kültür unsurları olarak değerlendirilebilir ve Cumhuriyet’in Dersim’e yönelik tavrının

kültürel boyutları olduğu ifade edilebilir. Söz konusu kültürel müdahaleler karşısında

bölgesel liderlerin/yerel otoritelerin karşı duruşa geçtikleri düşünülebilir. Buna ek olarak da

bölgenin geçmişten beri süregelen gündelik iktisadi alışkanlıkları (talan kültürü) ve Alişer,

Nuri Dersimi gibi siyasi figürlerin bölgedeki politik çalışmaları Dersim Olaylarına

güvenlik/asayiş ve siyasi boyutlar eklemiştir. Böylelikle karşılıklı silahlı mücadele başlamış

ve iktisadi, siyasi ve sosyo-kültürel yönleriyle bugüne uzanan Dersim Olayları tecrübe

edilmiştir.

SONUÇ

Dersim Olayları, direniş hakkı ve dolayısıyla toplum sözleşmesi bağlamında

değerlendirildiğinde, bir çıkmaz ile karşılaşmak olasıdır. Locke’un anlatımlarında sözleşme

bireyler arasında yapılmaktadır. Bununla beraber 1930’lu yılların Dersim’inde cemaat tipi

yaşam tarzının hâkim olduğu varsayılabilir. Dolayısıyla 17. yüzyıl ürünü olan toplum

sözleşmesinin ve Locke’un direniş hakkı şablonunun, 20. yüzyılda tecrübe edilen Dersim

Olaylarını açıklamak ve anlamlandırmak noktasındaki yeterliliği sorgulanabilir

görünmektedir. Cumhuriyetin Dersim’deki girişimleri, modern devletin, (sosyolojik manada)

cemaat tipi yaşam tarzlarını -aşiretleri, kabileleri- çözmek, bu yapıların mensuplarını birey

olarak görmek istediği ekseninde değerlendirilebilir. Ancak erken dönemdeki elitlerin

Dersim’e yönelik girişimlerini toplum sözleşmesinin bir gereği olarak değerlendirmek zor

görünmektedir. Zira o yıllarda Anadolu’nun büyük bir çoğunluğu cemaat tipi yaşam

sürmektedir ve Anadolu’nun birçok yerinde cemaat yapılarını eritmeye yönelik çaba

harcanmaktadır ancak Dersim’in farklılığı, bölgedeki cemaat ilişkisinin nasıl kırılmaya

çalışıldığıyla ilgilidir. Bu noktada şunu da dikkate almak gerekir ki Türkiye Cumhuriyeti

Devleti de bireyler arası bir sözleşme olarak kurulmamıştır. Cumhuriyet, kendisi ile işbirliği

kuracak eşraf ve yerel otoriteler üzerinden bir sözleşme oluşturma yoluna gitmiştir.


KAYNAKÇA

Kitaplar

Algör, İlhami (2010). Ma Sekerdo Kardaş. İstanbul: Doğan Kitap.

Başak, Suna (2004). Kültür Olgusu Analizleri ve Üç Tarz-ı Siyaset. Ankara: Odak Yayınevi.

Gökçen, Sabiha (1982). Atatürk’ün İzinde Bir Ömür. Hazırlayan Oktay Verel. Ankara: Türk

Tarih Kurumu Yayınları. 1982.

Göze, Ayferi (1987). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler. İstanbul: Beta Yayınları.

Hazır, Hayati (2004). Anayasa Hukuku. Ankara: Alter Yayınları.

Lazarev M.S. ve Mıhoyan (2001). Ş.X. Kürdistan Tarihi. İstanbul: Avesta Yayınları.

Locke, John (2004). Hükümet Üzerine İkinci İnceleme. Çeviren Fahri Bakırcı. Ankara: Babil

Yayıncılık.

Rousseau, Jean-Jacques (2011). Toplum Sözleşmesi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür

Yayınları.

Sabine, George (1969). Siyasal Düşünceler Tarihi.2 Yeni Çağ. Çeviren Alp Öktem. Ankara:

Türk Siyasi İlimler Derneği Yayınları.

Şenel, Alâeddin (1982). Siyasal Düşünceler Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler

Fakültesi Yayınları.

Tarih Vakfı Yurt Yayınları (2010). Doğu Anadolu’da Toplumsal Mühendislik Dersim-Sason

(1934-1946). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Taş, Cemal (2011). Dağların Kayıp Anahtarı Dersim 1938 Anlatıları. İstanbul: İletişim

Yayınları.


Vassaf, Gündüz (2007). Tarihi Yargılıyorum. İstanbul: İletişim Yayınları.

Makaleler ve Diğer Basılı Yayınlar

Danık, Ertuğrul. “Dersim İsyanlarının Siyasal Kimliği”, Birikim. sayı 98. 1997. ss. 45-57.

Labarthe, Emile. “Devlet İstibdadı Nazariyesi”. Fikir Hareketleri. sayı. 88. 1935. ss. 147- 149.

Labarhte, Emile. “Jean-Jacque Rousseau ve İçtimai Mukavele”. Fikir Hareketleri. sayı. 87. 1935.

ss. 131-132.

T.B.M.M Zabıt Ceridesi, 5. Devre, Cilt 7, Ankara, TBMM Matbaası, 1935.

T.B.M.M Zabıt Ceridesi, 5. Devre, Cilt 19, Ankara, TBMM Matbaası, 1937.

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Kongresi: 251- 258

Yasin Turna* Lock’un Sözleşme Kuramı Perspektifinde Milli Mücadele

Özet

Toplumsal sözleşme kuramcılarından John Locke’un hükümetin çözülmesi üzerine olan görüşlerinin Milli Mücadele dönemi ile arz eden paralellikleri çerçevesinde bir inceleme yapılmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin doğuşundaki emperyalist mücadelenin yanı sıra hâkim güç olan Monarşiye karşı halk ihtilalinin –sonrası oluşacak- toplumsal bir sözleşmenin nasıl belkemiğini oluşturduğu incelendi. John Locke’un söylemlerinin, Milli Mücadele hareketine ve sonrası Cumhuriyet rejimine geçişe ne şekilde bir meşruiyet sağladığı gözlemlendi. Düşünürün fikirlerinden ilhamla baskıcı ve demokratik olmayan yönetimlere karşı tarihsel sürece yapılacak tanıklıkla halkın elinde ne gibi bir güç olduğunu görmek amaçlandı.

Anahtar Kelimeler: Toplum sözleşmesi, John Locke, Milli Mücadele, Halk İhtilali.

GİRİŞ

Sosyal bilimlerde deney yapma şansımız gayet sınırlıdır. Bu yüzden tarihsel olaylar

üzerinden çıkarsama yaparak geleceğe dönük bir takım fikirler türetebilmekteyiz. Örneğin

Locke’un hükümetin ve toplumun çözülmesine dair kanaatlerinin ne ölçüde geçerlilik

sağladığına dair görüşlerimizi, olaylar yaşanmadan belirleyemeyiz. Bu tespitten hareketle

büyük bir sosyal bilim laboratuvarı olan toplumsal alanı yaşanmışlıklar üzerinden

değerlendirdiğimiz vakit Milli Mücadele sırasında yaşanan gelişmelerle John Locke’un

hükümetin çözülmesi üzerine görüşlerinin büyük bir paralellik arz ettiğini görmüş olacağız.

Bu makalede iddia edilen paralelliklere işaret etmekle birlikte gene Locke tarafından değinilen

toplumsal çözülmenin ne şekilde gerçekleşmiş olacağına da dikkat edilecektir. Bu sayede

günümüze değin uzanan toplum içerisindeki uyuşmazlıklar ve toplum-devlet çatışmalarının

kökenleri üzerine bir bakış açısı kazanmış olacağız.

* Kocaeli Üniversitesi, Siyaset ve Sosyal Bilimler Yüksek Lisans Öğrencisi.


Bu makalede, Locke’un Hükümet Üzerine İkinci İnceleme eserinde, hükümetin sona

ermesine sebebiyet veren nedenlerin Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne geçişte ne

şekilde ortaya çıktığı, Milli Mücadele tarihinin evreleriyle kıyaslamalar yapılarak

görülmüştür. Bu sayede Cumhuriyet felsefesini oluşturan hukuki, siyasi, sosyolojik,

demografik etmenlerin oluşacak yeni toplumsal sözleşmenin temellerini ne şekilde attığını ve

bu hareketi ihtiva eden kesimin gerekçeleri anlamlandırılmıştır.

Milli Mücadele dönemi üzerine yapılan araştırmalarda nesnelliğin ölçütü ve kullanılan

materyallerin seçimi farklılık arz etmektedir. Bu çalışmayla, Türk siyasal hayatının belki de en

önemli tarihsel devinimine herhangi bir ideolojik saplantıya takılmadan ve anakronizme

mahal vermeden dönemi anlamlandırmamız için işlevsel bir yöntem denenmiştir.

1. Locke’un Halk İhtilaline Cevaz Veren Söylemleri

John Locke, toplumun sona ermesi ile hükümetin sona ermesi arasında bir ayrım

yapmaktadır. Bu ayrımın oluşması için onlara karşı yabancı bir istilanın zaferi gereklidir.

Böylece var olan birlik zorunlu olarak son bulur. Fetihçiler, hükümetleri yıktıkları gibi

toplumları da bölerek onları boyunduruk altına alırlar. Halk -sadece fetih karşısında değil-

kendilerine bir şeyleri zorla uygulamaya kalkanlara karşı tam bir direnme hakkına sahiptir.

Bu direnme özgürlüğü içerisinde, kendileri için neyin en uygun olduğunu belirleyebilecekleri

yeni bir yasama oluşturabilirler. Var olan yasama, egemenin iktidar sorumluluğunu yerine

getirememesi ya da görevini terk etmesiyle de son bulabilir. Bu sayede insanlar, dâhil

oldukları yasamadan ayrılıp kendilerine yeni bir yasama oluşturabilme hakkını elde ederler.

Ayrıca yasamanın ya da prensin, insanların güvenine aykırı hareket etmesi de hükümetin

çözülmesine yol açan bir diğer gelişmedir (Locke 2004:177-183).

Başkaldırı hakkının kullanılması gerektiğine ya da hükümetin gerekli ödevlerini

yerine getirmediğine kim karar verecektir? Bu sorulara Locke: “halk yargıç olmalıdır” ve “en

uygun hakem halkın bütünü olabilir” (Locke 2004:199) şeklinde cevap verir.

Locke’a göre yeni ya da fetihçiye devlet nasıl kurulur? Eski devlet yıkıldıktan sonra

yeni devletin kurulması için halkın onayının alınmış olması şarttır. Fetihçi iktidarı yıkmış ya

da boyunduruk altına alınmışsa; bu onun işgal edilen iktidar sınırları içerisindeki herkesin

üzerinde iktidar elde edebileceği anlamına gelmez. Fetihçi yalnızca kendisine yardım eden ve

onunla uyuşan kimseler üzerinde bir iktidar sahibi olabilir (Locke 2004:148-153).

Lock’un Sözleşme Kuramı Perspektifinde Milli Mücadele • 253

Çağdaşı olduğu dönemden canlı bir örnek verir Locke: “Eski Yunan’daki mal

sahiplerinin, Yunanlı Hıristiyan altsoylarının uzun süre boyunca altında inlemiş oldukları

Türk boyunduruğunu, yapacak güç buldukları takdirde, haklı olarak, söküp atacaklarından

kim kuşku duyabilir? Çünkü hiçbir hükümet, özgürce onay vermemiş insanların kendisine

itaat edilmesini isteme hakkına sahip olamaz(Locke 2004:161)”.

2. Türkiye Cumhuriyetine Giden Yol:

Birinci Dünya Savaşı’ndan mağlup çıkan Osmanlı İmparatorluğu; hiç değilse Türk milli

varlığının korunması ümidiyle 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamıştı.

İmparatorluk toprakları, bu antlaşmanın açtığı bir takım gedikler ile emperyalist güçlerin tam

bir istila sahasına dönüşmüştü. İmparatorluk toprakları tıpkı bir miras sözleşmesi gibi pay

ediliyordu. Osmanlı Devleti, sadece I.D.S. ile değil; uzun zamandan beri İmparatorluk

tebaasını teşkil eden halkların isyanları ve dış güçlerin saldırılarıyla da büyük topraklar

kaybetmişti. Milliyetçilik rüzgârı, çoktan özgür devletleri olmayan milletleri sarsmıştı. Bu

yüzden kaybedilen topraklarda kurulan yeni devletler, kendi ırklarına ve dinlerine bağlı

olmayan halkları da derhal sürüyordu. Özellikle Balkanlar’dan Anadolu’ya, I. Dünya

Savaşı’ndan önce, sadece Yunanistan'ın idaresine giren Trakya, Makedonya ve Epir'den

Osmanlı topraklarına 200.000'den fazla Türk göçmeni gelmişti.1 Anadolu’nun nüfusuna

eklenen anavatanından zorla koparılmış birçok göçmenin psikolojisinin2, geç gelen Türk

milliyetçiliğine ne şekilde eklemlenmiş olabileceği burada hatırımızda kalmalıdır.

I.D.S.’nın bitimi sonrası başkent İstanbul 13 Kasım 1918’den itibaren işgale başlamıştı.

Padişah, işgal güçlerinin en büyük ortağı olan İngilizlerin planlarını benimsemişti. Bu plana

göre, saray, İngilizlerin himayesi altında halife ve sultanın kişiliği altında Anadolu ve Arap

coğrafyasına sahip bir Osmanlı İmparatorluğu’nu kurtarabilirdi (İnalcık 2009:347). 15 Mayıs

1919’da, imparatorluğun eski bir tebaası olan Yunanistan Krallığı’nın, Türklerin yoğunlukta

olduğu Anadolu’nun en büyük şehirlerinden İzmir’i işgal etmesi Türkiye topraklarında milli

bir ayaklanmaya yol açmıştı. Yunan işgali, İngiliz politikalarının ikiyüzlülüğünü Padişah’a

1 Bu konuda daha detaylı bilgi ve istatistiki veriler için Sezer Arslan’ın BALKAN SAVAŞLARI SONRASI RUMELİ’DEN TÜRK GÖÇLERİ VE OSMANLI DEVLETİ’NDE İSKÂNLARI yüksek lisans tezine bakılabilir: http://193.255.140.18/Tez/0069688/METIN.pdf 2 Sadece göç edenler açısından değil; İmparatorluğun tebaasını oluşturan azınlıkların, imparatorluk toprakları üzerinde büyük sınırlara sahip özgür devletler kurmaları ve –ileride milli mücadelenin neferleri olacak- ağırlıkla Türk ve Müslüman olan diğer İmparatorluk üyelerinin esaret altına girme psikolojisi için: Falif Rıfkı Atay, Çankaya, S.179.


göstermişti. Bu saldırının ardından memlekette uyanan milli ayaklanma ve sultanın ilhâmâtı3

ile Mustafa Kemal ardında büyük bir güç bularak Anadolu direncinin bir lideri olmuştur

(İnalcık 2009:348-9).

İstanbul kesin olarak 16 Mart 1920'de işgal edildi. Ardı sıra işgale karşı durmaya

çabalayan Osmanlı Parlamentosu (Meclis-i Mebusan), işgal güçlerinin baskısıyla, 11

Nisan 1920'de resmen kapatıldı. Bu şartlar altında milli irade, parlamenter varlığını devam

ettirebilmek için nihayet 23 Nisan 1920’de bir halk meclisi kurarak işgal direnişini örgütlü ve

hukuki bir zemine yerleştirdi.

Topyekûn bir Anadolu direnişini amaç edinen Büyük Millet Meclisi(BMM) Mondros

Mütarekesi’ndeki şartlar gereği Anadolu’nun tamamen işgal altına alınmasına neden

olabilirdi. Padişah’ın karşı çıktığı bu gelişme4 BMM ile İstanbul Hükümeti’ni karşı karşıya

getirecektir ve nihayet –çeşitli nedenlerden doğan etmenlerle birlikte- saltanatın

kaldırılmasına kolaylık sağlayacaktır (Karpat 2010:48).

Hala uyuklayan milli şuura karşı 10 Ağustos 1920’de imzalanan Sevr Antlaşması5 ise

tam bir şok etkisi yarattı. Milletin mutlak esareti ve geleceğinin tayini işgal kuvvetlerine bu

antlaşma ile teslim edilmiş oluyordu.

3. Locke’un İhtilalci Çağrısı ve Milli Mücadele:

Yukarıda Locke’un, var olan hükümeti sona erdiren ve halkı hakemliğe çağırarak,

halkın kendi göbeğini gene kendisinin kesmesi hakkını elde ettiğine dair şartlarını izah

etmiştik. Milli Mücadele ile mukayese edildiğinde bu şartların harfiyen yerine geldiğinin ve

halkın da bizzat –bir takım şartların tetiklemesiyle- kararını vererek nasıl harekete geçtiğine

kısmen değindik. Hatta Locke’un, halkın; bizzat en doğru yargıç olduğunu belirtmesi gibi,

3 Padişah, Mustafa Kemal’i İstanbul’dan ayrılmadan önce saraya çağırmış ve “Boğaziçi’nde bulunan İngiliz zırhlılarının saraya müteveccih olan toplarını göstererek, görüyorsun demiş, ben artık memleket ve milleti nasıl kurtarmak lazım geleceğini tasavvurda tereddüde duçar oluyorum. Ve ellerini kaldırarak, inşallah millet mütenebbih ve mutayyakkız olur, bu vaziyet-i elimeden gerek beni ve gerekse kendisini tahlis eder” (İnalcık 2009:349). 4Kimi tarihçilere göre Padişah milli direnişe gizliden destek veriyordu. 5Antlaşmanın mühim birkaç maddesi için: http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/sevr_antlasmasi/sevr_antlasmasi.html


ileride bu sıfata uygun hareket ettiğini biliyoruz.6 Hükümeti sona erdiren hallerden “bir zafer

kazanan yabancı gücün akını”(Locke 2004:177) Milli Mücadeleyi tetikleyen ilk unsurdur.

Ayrıca; prensin, insanların güvenine aykırı hareket ettiğini(Locke 2004:183) de görmekteyiz.

Bu duruma M. Kemal ışık tutmaktadır:

Padişah ve halife olan zât, hayat ve rahatını kurtarabilecek çareden başka bir şey

düşünmüyor. Hükümeti de aynı halde. Farkında olmadığı halde başsız kalmış olan millet,

zulmet ve müphemiyet içinde tecelliyâta muntazır(İnan 1999:53).

“Yasamanın oluşturulması, toplumun ilk ve temel eylemidir… Biri ya da daha çok

sayıda kişi, halk tarafından yasa yapmak üzere atanmamış olduğu halde, yasa yapmaya

kalkarlarsa; bu kişiler yetkisiz olarak yasalar yapmış olur ve bu nedenle halk bu yasalara

uymakla yükümlü değildir”(Locke 2004:178-9).

“Egemen yürütme iktidarına sahip olan kişi bu yükünü ihmal eder ya da terk ederse,

henüz yapılmış olan yasalar artık yürürlüğe konamaz”(Locke 2004:182). Bu ilhamla Milli

Mücadele hareketinin, İstanbul hükümeti tarafından 16 Mart’tan7 sonra çıkan bütün yasaları

geçersiz ilan etmesi (Zürcher 2004:221) en tabii hakkıdır. Böylece İstanbul hükümetinin

çıkardığı yasalarla; kabul ettiği Sevr Antlaşması da yok hükmünde olmuştur.

Bu noktadan sonra, “hükümet çözüldüğünde, insanlar kendilerine kendi güvenlikleri

ve yararları için en uygun buldukları, kişilerin değişimi ya da biçimin değişimi ya da her

ikisinin birden değişimi yoluyla, diğer yasamadan ayrılıp, yeni bir yasama oluşturma

özgürlüğündedirler”(Locke 2004:182). Böylece BMM’nin meşruluğu açıklık kazanmaktadır.

Geçici bir süre için açılmış, olağanüstü yetkilerle donanmış bir savaş meclisiyle karşı

karşıyayız. Ancak, fetih zihniyetinin tam manasıyla tasavvur ettiği dönemle paralellik

seyreden; İstanbul hükümetinin BMM’ni tanımayışı ve ona karşı hareket ve söylemlerde

6 Hızlı bir şekilde meclisin kurulmasından sonra Yasama, Yürütme ve Yargı güçleri de bizatihi Meclis’te toplanmıştı. 3 büyük yetkinin tek elde toplanması şüphesiz bir ihtilal meclisi görünümü vermektedir. Locke’un kastettiği ‘yargıçlık’ burada saltanatın kaldırılması ve Cumhuriyet’in ilan edilmesi şeklinde tezahür ettiğini zannediyoruz. 7 16 Mart 1920’de Meclis-i Mebusan’ın İngilizler tarafından kapatılmıştır.


bulunması8 gibi haller saltanatın kaldırmasına sebebiyet verecektir. Bu yüzden devamlı bir

meclisin teşkil etmesi şarttır.

Meclisin bütününü oluşturan bir kanaat olmasa da, “halkın büyük kısmını teşkil eden

taşra orta sınıfı Milli Mücadele’yi ve onu temsil eden Mustafa Kemal’i desteklemekteydi.

Birinci Millet Meclisi(1920-23) de bu grubu temsil etmekteydi9”(Karpat 2010:48). Bu sayede

devamlı surette işleyecek bir halk meclisinin Cumhuriyet’i de ilan ettiğini görüyoruz.

SONUÇ

John Locke’un sözleşme teorisinde zikrettiği “hükümetin dağılması ve yeni bir

hükümetin kurulabilmesi üzerine esasların” adeta Milli Mücadele dönemindeki ulusal

tepkinin bir öngörüsü gibi okunabilmesi de mümkündür.

Milli Mücadele, topyekûn bilinçli bir halk ayaklanmasının eseri olduğunu iddia

edemeyeceğimiz bir harekettir. Keza Locke, toplumun sona ermesi ile hükümetin sona ermesi

arasında bir ayrım yapar ve fetihçinin istilası sonucunda toplumun bölünebileceğini de iddia

eder(Locke 2004:177-178). Ancak, çalışmanın sınırlılıkları çerçevesinde; ihtilal hareketinin

perspektifi ortaya konulmaya çalışıldığından toplum içerisindeki bölünmüşlüklerin yarattığı

ayrı bir mücadele sahasına değinilmemiştir. Buna rağmen, fetihçi karşısında bağımsızlık

mücadelesi verirken aynı zamanda “salahiyet-i fevkaladeyi haiz”(Güneş 2008:4) heterodoks

bir yapıya sahip meclis hükümetini seçimle oluşturan ihtilalci hareketi

anlamlandırabilmekteyiz.

Cumhuriyet’e geçilen süreci Milli Mücadele sürecinin ardılı olarak anlamlandırma

problematiğine değinirsek: kimi tarihçilere göre, Anadolu İhtilali, üçüncü meşrutiyet10 ya da

baştan sona kadar Şevket Süreyya Aydemir’in iddia ettiği gibi sistemli bir Tek Adam

inkılabıdır. Bu bakışla değerlendirdiğimizde; bu süreç için her ne kadar Tanzimat

Fermanı’ndan bahsi geçen zamana değin reform hareketlerinde belirli bir tarihsel süreklilik

8 Bu tipte karşı duruşlarla İstanbul hükümetinin “insanların güvenine aykırı hareket etmesi(Locke 2004:183)” yurttaşlarının kendisine olan sadakatini büyük oranda sarsmıştır. 9 Bu grubun savaş sonrası ne şekilde seçimlere gittiği ve İkinci Meclis’de çoğunluğu elde ederek Cumhuriyet’i ilan ettiğini görmek açısından: Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, S.128-9. 10 Goloğlu, 2010.


olduğuna kanaat getirsek de; süreklilik içinde bir kopuş11 kanaati çok daha tutarlı bir bakış

olacaktır.

Milli Mücadele dönemi, Samet Ağaoğlu’nun işaret ettiği gibi Kuva-yı Milliye

Ruhu’nun12 “müdafa’a ve muhafaza-i hukuki millet ve memleket” adı altında örgütlenerek

(İnalcık 2009:347) TBMM’de vücut bulan milli bir devletin doğuşudur.

KAYNAKLAR

AĞAOĞLU, Samet (2011), Kuva-yı Milliye Ruhu “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi”,

Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

ARSLAN, Sezer (2008), Balkan Savaşları Sonrası Rumeli’den Türk Göçleri ve Osmanlı

Devleti’nde İskânları, Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Edirne.

ATAY, F. Rıfkı (2010), Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul.

GOLOĞLU, Mahmut (2010), Üçüncü Meşrutiyet, Milli Mücadele Tarihi-3 1920, İş Bankası

Kültür Yayınları, İstanbul.

GÜNEŞ, İhsan (2008), Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı, İş Bankası Kültür Yayınları,

İstanbul.

İNALCIK, Halil (2009), Doğu Batı Makaleler I, 4.Baskı, Doğu Batı Yayınları, Ankara.

İNAN, Arı (1999), Düşünceleriyle Atatürk, 3.Baskı, TTK Basımevi, Ankara.

KAHRAMAN, H. Bülent (2010), Türk Siyasetinin Yapısal Analizi-1, 2.Baskı, Agora Kitaplığı,

İstanbul.

KARPAT, Kemal (2010), Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul.

11 Hasan Bülent Kahraman’ın Cumhuriyet öncesi ve sonrası dinamikleri derinlikli bir biçimde incelediği eseri Türk Siyaseti’nin Yapısal Analizi-1 kitabında Cumhuriyet’e geçilen süreci; “kopuş içinde süreklilik” değil; kesin ve kesin bir kopuşu öngören ve dayatan “süreklilik içinde bir kopuş” ifadesiyle izah etmektedir. 12 Ağaoğlu, 2011.


LOCKE, John (2004), Hükümet Üzerine İkinci İnceleme, Çev.: Fahri Bakırcı, Babil Yayıncılık,

Ankara.

TUNÇAY, Mete (1999), Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-

1931, 3.Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.

ZÜRCHER, E. Jan (2004), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 17.Baskı, İletişim Yayınları,

İstanbul.

ELEKTRONİK KAYNAKLAR

ÖZKAYA, Yücel (2011), Ulusal Bağımsızlık Savaşı Boyunca Yararlı ve Zararlı Dernekler,

Erişim Tarihi 28.12.2011. http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&

IcerikNo=12

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Kongresi: 259- 271

Büşra Nuray GENÇER* Neyzen Tevfik'in Şiirlerinde Melametilik Düşüncesinin İzdüşümsel Paradigmaları

Izdırabın sonu yok sanma, bu âlem de geçer,

Ömr-ü fâni gibidir, gün de geçer, dem de geçer,

Gam karar eyleyemez, hânde-i hurrem de geçer,

Devr-i Şâd-i’de geçer, gussâ-i mâtem de geçer,

Gece gündüz yok olur, ân-ı dem, âdem de geçer…

Özet

Halikarnaslı Bohem şairimiz olarak da bilinen Neyzen Tevfik “Hîç” ve “Azâb-ı Mukaddes” adlı

kitaplarında hicivsel anlayışla yazdığı şiirleri sayesinde yaşadığı dönemde ve sonrasında edebiyatımızda

adından sıkça söz ettirmiştir. Edebî kişiliği dışında ney çalmadaki ustalığı, bestelenmiş şiirleri ve taş

plakları, kendisine hak ettiği ilgiyi yöneltse de Neyzen Tevfik bu ilgiye aynı tonda karşılık vermemiştir.

Diğer insanlardan farklı bir anlayışın yansıtıcısı olan Neyzen Tevfik, paraya, makam ve mevki’e bir

değer atfetmemiş, kazandıklarını çevresindekilere dağıtmayı seçmiştir. Ayrıca yaşayışındaki bohemlik,

alkole olan düşkünlüğü ve bazı davranışlarındaki aşırılığı, kişiliği hakkında olumsuz düşüncelerin

ortaya konmasına neden olmuştur.

Sunulacak çalışmada, Neyzen Tevfik’in “Hîç” ve “Azâb-ı Mukaddes” adlı kitabında yer alan şiirlerinden

yola çıkılarak, şairin Melâmetîliğe ve Melâmîliğe dair izleklerinin izdüşümü olan şiirleri incelenecektir.

Sonuç olarak Neyzen Tevfik’in zâhirde görüldüğünün aksine bâtınî suretine yansıyan Hakk’la

bütünleştiği ve halkta görülen zıtlıklara sahip olmadığı, bütün riyâ perdelerini yırtıp attığı, şirke bulanıp

batmadığı, kendisini “Hîç”e saydığı, kınanmayı hayat anlayışı olarak benimsediği, bütün yaptıklarını

zâhirde yaşadığı “Azâb-ı Mukaddes”in bir parçası saydığı ve Melâmetîlik anlayışına bağlanmış bir

“ümenâ” olduğu görülecektir. Yüzyıllar öncesinin Melâmîlerinin bırakmış olduğu kültürel belleği kendi

nefsine ve yaşadığı hayata kolaylıkla isnat eden Neyzen Tevfik’in, Melametîliğin vâkıf olduğu unsurlarla

nasıl bütünleştiği ortaya konularak “melâmet postunu kâl u belâdan (bu yana) seçtiği” de anlaşılacaktır.

Anahtar kelimeler: Neyzen Tevfik, Melâmetîlik, Melâmîlik, Tasavvuf.

* Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ve Edebiyatı Bölümü Doktora Öğrencisi, [email protected], 0535 673 68 50.


GİRİŞ

Şiir dâhil tüm biçemler, kültürel belleği oluşturan sürekliliğin bir parçasıdır. İnsanların

varlık nedenlerini sorgulayış biçimlerini, yaşadıkları düzeni, mayalarını akıttıkları bu

metinler, geçmişten günümüze kadar özenle bazı esrarları içinde saklamışlardır. Bu esrarlar,

göz önünde bulunduğu ve kültürel belleğin bir parçası olduğu halde sadece içsel yaşama

işlendiği düşünülmüş, dış dünyaya yansıyan kısmın önemi üzerinde gerekçeli bir şekilde

durulmamıştır. Dış dünya ve içinde yaşayan varlıkların tepkileri doğal olarak kendi

anlayışlarına ters düşen kural, yaşayış ve kavramlara karşı ön yargıyla yaklaşmak, onları

kendilerinden uzaklaştırmak ve çevrelerinde bulanan kişilere de kınayıcı, ayıplayıcı yollu

sözler söyleyerek ya da davranışlar göstererek onları da önyargılarının eşsiz dünyasına davet

etme amacını içinde taşır.

Bazı insanlar doğuştan sahip olduğu özel bir kavrayış sayesinde dış dünyanın yarattığı

bu ortamın aksine kendisini özgür bırakarak, yaptığı hareketlerin, benimsediği düşüncelerin

kendisi için oluşturduğu bu olumsuz havayı görmezden gelerek, avangard bir yaşam tarzı

benimseyebilir. Avangard tavırlarına bakıldığında bu anlayışı hem sadist hem mazoşist

şekillerde benimseyen çeşitli insan modellerine de rastlandığı psikolojide de dikkat çeken bir

unsurdur.

Bizim ele aldığımız insan modelimiz ise “görünürde mazoşist bir yapıyı kendi ruhunu

enjekte etmiş olan Neyzen Tevfik”tir. Amacımız Neyzen Tevfik’in şiirlerinden hareketle, “bu

yapının aslında kendine zarar verme anlayışından çok öte içsel bir paradigma olan

Melâmetîlik anlayışına vardırılarak” olumsuz ve yanlış çağrışımlar açığa çıkartan

düşüncelerin doğrularıyla yer değiştirilmesini sağlamaktır.

Kavramsal eksikliklerimizin yol açtığı yanlış yorumların Neyzen Tevfik’in görünürde

sefil, bohem ve içkiye düşkün olan kalenderane hayatının, içsel manada şiirlerine ve hîçlik

boyutuna taşıdığı ilahî duygularla dolu hayatına nasıl yansıdığı Melâmetîlik anlayışı ile

aydınlığa kavuşacaktır.

Bu doğrultuda izleyeceğimiz yol, Neyzen Tevfik’in sufîyane hayatına göz gezdirdikten

sonra, bir mezhepten çok inanç sistemi olan ve yaşama görünmez duvarlarını örmüş melâmet

doktrininin usûlleri babında Neyzen Tevfik’in şiirlerini incelemek olacaktır.

Neyzen Tevfik'in Şiirlerinde Melametilik Düşüncesinin İzdüşümsel Paradigmaları • 261

1. Halikarnaslı Bohem1 Neyzen Tevfik

Neyzen Tevfik yaratılış bakımından “nev’i şahsına münhasır” olan bir sanatçımızdır.

Hicivlik yeteneğinin yanı sıra neyzenliği ve bu kabiliyetinin getirdiği ün ile ülke sınırlarını

aşan, kendini herkese hayran bıraktıran Neyzen Tevfik yaşamı boyunca ününün getirdiği

maddi getirilerden yararlanma yolunu seçmemiştir.

Neyzen Tevfik, yaşamöyküsünü Hîç adlı kitabına aldığı “Tercüme-i Halim”de de şiirsel

bir eda ile aktarmıştır. Miladi karşılığı 1789 olarak düşünülen 14 Haziran’da Neyzen Tevfik,

Bodrum’da dünyaya gelmiştir.2 Asıl adı Mehmet Tevfik Kolaylı olan Neyzen Tevfik, annesi

Abdurrahman kızı Emine Hanım ve babası Bafralı Kolaylı oğullarından Hafız Hasan Fehmi

Efendi’nin üç çocuğundan biridir(Usta, 1985: 11). Çocukluğunun en neşeli ve mutlu

dönemlerini Bodrum’da Tepecik yöresinde geçirdiği ise Neyzen Tevfik’in, yıllarca yakasını

bırakmayan sara nöbetleri geçirdiği ve bu nöbetler yüzünden eğitimini alamadığı

bilinmektedir.(Koca-Açış, 2000: 2) Babasıyla birlikte okuldan eve dönerken karşılaştığı bir linç

olayının etkisiyle yakalandığı bu hastalık önüne daima aşılması zor olan engeller çıkarmıştır.

Çocukluk yıllarında, Bodrum’un Tepecik yöresindeki bir kahvehanede iki Mevlevî

dervişinden duyduğu “ney” sesi, hayatını derinden etkilemiştir. Babası, Tevfik’in “ney”e olan

aşırı tutkusunun, eğitimini engelleyeceğini düşünür. Hastalığını tedavi ettirmek ve eğitimine

kaldığı yerden devam etmesi için onu, İstanbul’a bazı hocalara okutmaya yollar. Bunun bir

faydasının olmadığı anlaşılınca da çok sevdiği ney’ine tekrar kavuşur(Koca-Açış, 2000: 3). Bir

süre hiçbir şey yapmayan Tevfik, babasının son umutlarıyla İzmir İdadisine(Lisesine)

yazdırılır ancak geçirdiği sara nöbetleri ve sürekli bayılmaları nedeniyle tahsilini yarıda

bırakarak eve geri döner. Ardından çok sevdiği “ney”i ile İzmir Mevlevihanesi’ne gider.

Dergâha kabul edildikten sonra Şeyh Nurettin Efendi’nin kardeşi Derviş Cemal Bey’den ciddi

bir müzik eğitimi alır(Koca-Açış, 2000: 3-4). O yıllarda İzmir Mevlevihanesi, sanat ve ilim

sahiplerini bünyesinde toplayan bir yerdir. Dönemin bütün tanınmış sanatçıları, düşünürleri,

edebiyatçıları ve şairleri orada toplanmaktadır. Şiir, edebiyat, bilim ve kültür adamlarından

Eşrefler, Tokadîzade Şekip’ler, Tevfik Nevzad, Abdülhalim Memduh, Hüseyin Ahmed,

1 Halikarnaslı Bohem adı Şevki Koca ve Murat Açış’ın Neyzen Tevfik Külliyatı çalışmasında kullanılmış bir tabirdir. Biz de çalışmamızı yaparken bu ismi Neyzen Tevfik’e vermeyi uygun gördük. 2 Neyzen Tevfik’in doğum tarihinin 24 Mart 1879 olduğu İhsan Ada’nın Hîç ve Azâb-ı Mukaddes adlı kitabında dikkat çekmektedir. Doğum tarihi konusunda ortak bir karara varılmamıştır. Ancak Alpay Kabacalı, bu durumun hicri takvimin miladi takvime dönüştürülürken hata yapılmasının sonucu olduğunu varsaymaktadır.


Bıçakçızade Hakkı, eski Bağdat hâkimi o sırada avukat Bektaşi şeyhi Ruhî Beyler, Ermenaklı

Hasan Rüşdü Hocalar, saz üstadı Santo, Tanburî Ali Efendi merhumun arkadaşı meşhur

Kemanı Yaşuva, Salomon Elgazi bu tarihî toplulukların başlıca simalarıdır(Kabacalı, 1996: 15).

Neyzen Tevfik, girdiği ortama çabucak ayak uydurur ve kendisini geliştirir. Burada

kaldığı üç sene içinde ruhunu ve kulağını doldurarak kapabildiği her şeyi adeta yutar. Maddi

ve manevi anlamda erişkinlik seviyesinin en üstüne çıkmış olan Neyzen Tevfik, bu gelişimini

dikkatle izleyen babası tarafından İstanbul’a eğitim almak için yollanır. Neyzen Tevfik için

medrese eğitimin çok boğuk ve anlamsız olduğu anlaşılmaktadır. Bezm-i Elest’te ruhuna

vakfeylenen bu âzâde tabiat, Neyzen’i kasvetli medrese odalarından Yenikapı ve Galata

Mevlevihanelerine sürükler ve yeni bir arkadaşlığın kapılarını ona açar.

Galata Mevlevihanesi’nde tanıdığı “ney” üstadı Bursalı Hafız Emin’in aracılığı ile

sonsuz bir sevgi ve dostlukla bağlanacağı Mehmet Akif Ersoy ile tanışır. Mehmet Akif’in yol

göstericiliği ile kendisini geliştiren Neyzen Tevfik, kısa zamanda Hersekli Ahmet Hikmet,

Tarihçi İbnül Emin Mahmud Kemal, Ahmet Rasim, Halide Edip, Tevfik Fikret gibi aydınlar

arasına katılmış, Hacı Arif Efendi, Tamburi Cemil, Udî Nevres gibi musikişinasların

samimiyetlerine nail olmuştur. Medrese eğitimini benimseyememesine rağmen Musa Kazım

Efendi, Şeyh Vasfi, Şeyh Mustafa Hayri, Nasuhizade’den aldığı eğitimleri de yarım

bırakmamıştır (Koca-Açış, 2000: 8).

Şair Eşref’ten feyz alığı hürriyet aşkı bu dönemde daha ön plana çıkan Neyzen Tevfik,

dönemin İttihat ve Terakki merkezi olan Güneş Kıraathanesi’de boy göstermeye başlar. Hiciv

dili de oldukça gelişen Neyzen, içini istediği gibi ortaya dökünce jurnallenir ve tutuklanarak

istibdat taraftarlı tarafından mimlenir. İstibdatçılar tarafından fişlenmesi ve tanıdıklarının

kendisinden uzaklaşmasıyla birlikte İstanbul’dan uzaklaşma kararı alır ve uzun yıllar kalacağı

Mısır’a doğru yola çıkar. Mısır’da geçirdiği uzun yıllar boyunca bohem yaşamından

vazgeçmeyen Neyzen burada da bir mağaraya yerleşir ve bir hasır üzerinde yaşar. Öte

yandan yaşamını idame ettirebilmek için“ney” dersleri verir.

1908’de İkinci Meşrutiyetin ilânı üzerine Neyzen, ülkesine döner. Önce İzmir’e,

arkasından İstanbul’a geçer (Koca-Açış, 2000: 11). Çok geçmeden eski yaşantısına dönen

Neyzen Tevfik, bohem yaşamı ve kalenderane anlayışı kendisine yol gösterici olarak

benimserken, ünü de giderek artar. Saz ve söz meclislerinin aranılan sanatçısı haline gelir.


İlk şiir kitabı Hiç’i 1919 yılında yayınlanmıştır. İkinci şiir kitabı Azâb-ı Mukaddes, 1924

yılında Hasan Sait Çelebi tarafından iki nüsha halinde çıkarılmıştır(Koca-Açış, 2000: 20). Şiir

açısından en verimli dönemlerini yatırıldığı tımarhaneler ve hastanelerde yaşar(Usta, 1985:

33). Bu yıllarda filmlerde oynar ve Bu tarihe kadar birçok beste verip taş plakta doldurur.

Nihayet bu “ney ve şiir ustası” 25 Ocak 1953’de yazdığı,

“Felsefemde yok ötem, ben çünkü sırr-ı vâhidim

Cem-i kesretde yekûnen sıfır-ı mutlak olmuşum

Yokluğumla âşikârım, ehl-i Beyt’e âidim.

Secdemin şeklideki ismi Muhammed şahidim.”

mısralarını ağlayarak okuduğu Celâlettin Server’e “Şahit ol Server, ben şuurlu bir

müminim.” dedikten kısa bir müddet sonra, 28 Ocak 1953 yılında saat 13.30’da müzmin

bronşitten kurtulamayarak hayata gözlerini yumar(Usta, 1985: 34). Yaşamı boyunca maddi

değerlere ülfet etmeyen Neyzen, alkol ve uyuşturucunun ve epilepsinin boyunduruğunda

sanatsal üretimini sürdürebilmiş belki de ilk yerli bohemimizdir(Koca-Açış, 2000: 17).

Yaşadığı seneler boyunca kaosun içinde kendi kozmosunu yaratan Neyzen’in sanat anlayışı

ve şiir dünyası hiç etkilenmemiş ve her bir ilahî darbe ile daha da güçlenmiştir.

Şevki Koca ve Murat Açış ise Neyzen’in felsefesini ve sanatını şu şekilde özetler;

“Neyzen Tevfik’in özellikle Azab-ı Mukaddes isimli kitabında, Mistisizmin ‘vahdet-i

Mevcud’ ilkesini birebir yaşayan nefis yorumlarla sıkça karşılaşırız. Kelimelerin arasına

sıkışmış Hurufilik ve Noktavilik gibi, yüksek ebced bilgisi ve tasavvuf kültürü isteyen konulara

ait spesifik değerlendirmeleri hem teknik olarak oluşturulması zor, hem de şiir diline montesi

bakımından yoğun aruzla yazılmış bilgece çalışmalardır.

Neyzen Tevfîk, yetmiş yıl önce Akdeniz kıyılarında doğmuştur; fakat sekiz asır Orta

Asya’da, Horasan’da Konya’da, Kırşehir’de dolaşıp eski şamanlardan, ozanlardan evliyalardan

nasip almıştır. Eski Hint’ten, Yunan’dan, Çin’den, Mısır’dan ve eski Türk Erenlerinden geçip

gelerek şark felsefe sisteminin bütün hususiyetlerini Neyzen’de bulmak mümkündür.

Tasavvuf, tenasüh, devir nazariyeleri ve uçsuz bucaksız hiçlik, zaman zaman onun ruhuna

kanat fikırtılarıyla hâkim olmuş ankâlardır. Nihayet ömrü boyunca kendi hayatına koymağa

muvaffak olduğu mutlak hürriyet bu şiirin örgüsünü teşkil eder. (…) O, ölüm ve yaşamı bir

bütün olarak, felsefe ve sanatına yansıtmış bir sanatçıdır. Onda öbür dünyanın uhrevi


karanlıkları hiçbir zaman görülmez. Ulûhiyet simsarlarının aforozlarına karşılık yürekli bir

çıkışı, ömrünce sürdürmüştür.”(Koca-Açış, 2000: 20-21).

2. Neyzen Tevfik’in Şiirlerine Melametîlik Sorunsalı Açısından Derin Bir Bakış

İnsanlık tarihi boyunca insanların benimsemiş olduğu, kendi içlerinde kurumsallaşmış

ve tasavvufî bakış açısından çok öte bir kavram olan “Melametîlik” yanlış anlaşılmalardan

dolayı farklı anlamlarda kullanılagelmiş doktrinler arasındadır. Hicri üçüncü asırdan bu yana

melâmet sorunsalına şifahî önlemler dışında kavrayıcı önlemler alınmadığından dolayı

melâmetî kelimesi, ayıp ve kusurlu durumları ifade etmek amacıyla olumsuz manalar

yüklenip basitleştirilerek kullanılmıştır.

Melâmetîlik anlayışını benimsemiş ulvî şahsiyetler ise bilinçli bir şekilde kaynağını

Kur’an’dan, Sünnet’ten ve hadislerden alan bu anlayışı içsel yaşayış statüsünde

olumsuzlaştırma anlamına gitmişlerdir. Bu kullanımın temelinde, kendi ilkelerinden biri olan

“sûret”e değil, “sîret”e bak düşüncesi de yer almaktadır.

Melâmet doktrini zühd eksenin çevresinde gelişen fütüvvet anlayışı ile iç içe geçmiş bir

inanç sistemidir. Melâmiliğe bağlanan kimse nefsini terbiye için birçok adap ve erkâna saygı

göstermek, nefsini inkâr edercesine ezmek, bütün beşeri sıfatlardan kendini azletmek, içindeki

riya kapısını sonsuza dek karanlıklar içinde bırakıp ışık geçirmeyecek şekilde kapatmak hatta

kökünden yok etmek zorundadır.

Tasavvufî telakkileri ile zühd anlayışının gitgide şekillenmesi sonucunda yeni imareler

belirmiştir. Sâlikin bağlı olduğu dünyevi göstergelerden arınma gerektiren anlayışlar, daha

dünyevî bir hale gelerek tarikat ehillerinin içlerine yerleşmeye başlamıştır. Sade ve sıradan

yaşamayı benimseyip, Allah’a yönelimi düşündürmek, fakr, rıza, ihlâs, murakebe içinde

bulunmayı içlerine sindirmek için bu tür makamları daha içten yaşamak için giyilen hırkâ,

destâr ya da postlar bile bir süre sonra gururu okşayacak üstünlük payelerinin göstergesi

haline dönüşmüştür.

Abdülbaki Gölpınarlı ve Ali Bolat’ın günümüzde Melâmetî sorunsalını aydınlığa

kavuşturacak nitelikteki eserlerinde, Sülemî’den bu zamana kadar gelen Melâmîliğin, zühd

anlayışını yanlış manada angaje etmeye çalışan bütün göstergelerden temizlenerek, levm


kelimesinin geçtiği Kur’an ayetlerine dayanak gösterildiği3, kınayanların kınamalarına aldırış

etmeksizin hatta kınayanların dikkatlerini üstlerine çekip ve şaha kalkan nefsin kişiyi ele

geçirmesini engellemesi esasının kabul edildiği içsel süreci durağanlıktan çıkarma amacı öne

sürülür.

Bolat’a göre Melâmiliğin ne olduğundan çok ne olmadığı önemlidir. Çünkü

melâmetînin taşımaması gereken sıfatlar, taşıması gereken sıfatlardan; terk etmesi gereken

fiiller terk etmemesi gerekenlerden daha fazla bir önceliğe sahiptir(Bolat, 2011: 170).

Melâmetînin ibadetini, takvasını, zahitliğini, abidliğini, âlimliğini ve diğer hâllerini açığa

vurmaması icap etmektedir. Onun için melâmî, ihlâstan bahsedeceğine daha fazla onun zıddı

riyâ aleyhine söz söyler; fâzilet ve kemâlden bahsedeceğine kötülükleri zemmetmeyi tercih

eder, nefsini doğrulatacak ve yola getirecek işlerle meşgul olmaktan ziyade nefsini itham ve

tahkir etmekle, onun bütün arzularına karşı gelmekle meşgul olur(Harmancı, 2011: 121).

Melâmeti, Allah ile arasında olan her şeyin bir sır olduğuna inanır ve bunu herkesten

saklamak için çaba sarf eder. Halk tarafından övülmeye yarayan hâlleri izhâr etmemek ve

kendisine bahşedilmiş sırları açığa çıkarmamak için halk arasına karışır. Halktan biriymiş gibi

davranır ya da halk tarafından kınanmasını sağlayacak nefsini töhmet altında bırakacak

hareketlerde bulunur(Bolat, 2011: 173-175).

Bu inanç sisteminin yüzyıllar boyunca fütüvvet kurumunun içinde kemikleşmesi,

dejenere olmuş Kalenderî zümresinin sınırı aşan davranışlar ile bu inanç sistemini kendisine

yakın bularak melâmetîliğin kisvesine bürünmesi düşüncesiyle, Melâmetîlik bir mezhep ve

meşrep taassubunun malzemesi kılınmaya çalışmış, güncel siyasete alet edilmek istenmiştir.

Melâmetîliğin içinde bulunduğu bu duruma bakıldığında, bu inanç sistemine gerçekten sahip

olanlar ile “-mış” gibi yapanlar arasındaki fark anlaşılamamaktadır. Melâmetîliğe gerçek

anlamda sahip olan önemli şahsiyetlerden birisi de Neyzen Tevfik’tir.

Doğduğu andan itibaren bu inanç sisteminin bir parçası olan Neyzen Tevfik

araştırmacıların yanlış kanılarda bulunması nedeniyle sessiz bir hiçlik anlayışına gömülmek

istenmiştir. Yaşadığı bütün kötü olaylara rağmen bir kere bile gerçek anlamda Yaratıcısına

3 “(…) onlar Allah yolunda savaşırlar, hiçbir kınayanın kınamasından korkmazlar”(Maide, 54) - “yemin ederim (gafletten uyanıp günahına karşı) kendini çokça kınayan o nefse”(Kıyamet, 75) ayetlerini delil gösteren melâmîler, melâmet kavramını bu şekilde kutsal bir temele oturtmuşlardır.


şikâyette bulunmadığı ve kendini bilmeyi reddedişi eserlerine verdiği isimlerden de bellidir.

Hîç ve Azâbı-ı Mukaddes…

Hîç adlı şiir kitabı şairin ilk şiir kitabı olması bakımından ziyade içindeki melâmetilik

kıvılcımlarını bize göstermesi bakımından çok değerli bir kaynaktır. Melâmetîliğin Ali Bolat’ın

kitabında sayılan usûllerinin çoğunu içinde barındırması da bizim için bir anlam

atfetmektedir. Neyzen Tevfik, bu eserinde, fakr, tevekkül, şükr, murakabe gibi başlıca ilkeleri

sesli olarak hiç çekinmeden telaffuz etmeye başlar.

Kitabının başında tasavvufun, melâmîliğin ve zühdlüğün odak noktası olan ‘fakr’ın ve

Allah’a olan kavuşma ümidini bu eşsiz isimlerden başka hangi sıfatlarla daha güzel

karşılanabileceğini anlatır bize şu sözleriyle;

“Bugün kırk yaşındayım. Olduğum gibi görünmekteki metanet ve rasanetime delil-i

kati ve bürhan-ı celi sebatsızlıktaki sebatımdır. Bazen de ahval-i zamana, eyyam-ı devrana

uymak için yani: göründüğüm gibi olmak hevesine her ne kadar temayül ettimse de o kisve-i

izafiyeyi bir türlü taşıyamadım. Giran geldi. Esasen ne lüzumu var. “Neyzen Tevfik” sazı ile

sözü ile duzı ile seyyar bir ibret-i mücessemedir.(…)

Evet, işte: ben de kendimi ancak o kadar anlayabildim. Yalnız: “Hâke düşmüş bir

cevher” kaydını silmek şartıyla!.. Hazret-i üstadın bu fırçasındaki kudret-i sanat, elvan-ı

rengârenk Hiç’i okuyanlara beni olduğum gibi gösterebilir.

Ey kariîn-i muhtereme! İçinizden işine gelenler beni hoş görsünler. Zaten: Hîç’ten ne

beklenir?

Tabi pinhan çi zenem taşt-ı men ez-bam üftad

Küs-i rüsuayı-i ma der ser-i bazar zedend

(Leğenim damdan düştü, rezilliğimin davulunu pazarbaşlarında çalıyorlar,

artık gizli davul çalmama ne lüzum var?)”(Tevfik, 2011: 4-5).

Neyzen Tevfik, kendi rezilliğinin farkındadır. Yaşayışının ayıplanması, insanlar

tarafından kınanması, nefsini hor görüp ondan utanarak mutlak anlamda Hakk’a yöneldiğini

daha iyi anlatmak için dizelerine daha içten bir şekilde sığınır. Zaman geçmektedir. Neyzen’e

göre ömür bir çerağ gibi alev almış, tutuşmuştur. Zıtlıklarla dolu hayat iç içe geçmiştir.

Neyzen’in bakış açısının olumsuzluğu şiirlerine yansır. Kötüye yönelik de olsa her şey iyiliği


içine alır. Kullandığı kavramları birbirinden ayırmaz. Bir melâmet ehli için hüsn-ü edeb ile

vakti halka karşı korumak, açıklanması gerekenler hariç zâhir olan hâlleri gizlemek, hüsn-ü

müşahade ile kalbi Allah ile muhafaza önem addeden usullerdendir(Bolat, 2011:194-202).

Neyzen Tevfik, fakr u zaruret içinde anlatır gömüldüğü hiçliğin karanlığını. Onun için ilim,

fikir, servet ve zenginlik bir hiçten ibarettir. Elinde kuru bir ney ve ah û zârın eşliğinde içtiği

mey kalmıştır;

“Bugün ki yirmi yıl oldu, zavallı bak hâlâ

Bulur cehalet-i mekşûfesinde hak u zekâ.

Ne ilm ü fikr ü maarif, ne servet ü sâmân,

Elinde bir kuru ney kaldı âh u meyle hemân!

Onun terâcim-i hâli şu yirmi yıllık ömür,

Şu dâstân-ı hayatı ki hîçîye gömülür.” (Tevfik, 2011: 75).

Bununla birlikte malın, mülkün, rütbenin de meftûnu olmamıştır. Hepsinin bir kalemde

üstünü çizivermiştir. Bu durum dünyevî olan hiçbir şeye yüz sürmediğinin açık bir kanıtıyken

kendine üstâd olarak bellediklerini bir bir sıralar;

“Neyim, meyim ile Bektaş, Cenab-ı Mevlana,

Zahir-i saltanatımdır Muhammed, Âl-i Aba,

Bu Neyzen'e göre yoktur o mâsivâ vü sivâ,

Vatan dedikleri gurbette bî-kesim amma,

Peri-i sanata malik fakir-i hicranım.”(Tevfik, 2010: 114).

Kendisini kınayan kişilere de aldırış etmez. “Bir insan hayatı boyunca fakr içinde yaşar

ve ölüm gününde de melâmîlere göre bu hâli arz etmelidir.”(Bolat, 2011: 216).

“Bu gamm-abadı gördükçe der ü divar-ı pür-surah

Yıkılmış rahnedar olmuş sakın zannetme mihmanım

Bela-yı dehre karşı eyleyip temkinimi tahsin

Dehan-ı hayret açmış şeş cihetten beyt-i ahzanım”(Tevfik, 2011: 13).


Zühdlüğün kapısının anahtarı olan tevekkülü, melâmetîler de benimsemiştir. Kadere

rıza göstermek, çalışarak Allah’ın takdirini kazanmak melâmet erkânının uydukları başlıca

esaslardan biridir. Zor durumda olduğu zamanlarda hep içinde taşıdığı inanca sarılır.

Hâlinden şikâyet etmez. Hastalıklar, ayrılıklar yaşamasına rağmen tek dediği şey sabırdır.

Tevekküldür;

“Kavuştu âşık-ı şeyda o yâr-ı cana yine;

Şikâyet etmemeli; kim giderse bildiğine,

Azimetin hemen aynı bu yoldaki avdet,

Cenab-ı Şâfi-i Mutlak, iade-i sıhhat

İçin irade buyurmuş ki Hâlik-ül icad,

Onun elinde hayat u memat-ı ‘istidad’”(Tevfik,2011: 68).

“Kuvvet-i mevcudeni cem et, zaferden ol emin,

Sonra hakka kıl tevekkül, çünkü etrafın metin”(Tevfik, 2011: 79).

Bir süre sonra artık içindeki hiçlik dışarı taşar, sel olur akar, önüne geleni yıkar. Öyle bir

inanç vardır ki içinde şimşek gibi çakar. Alev gibi yakar. Öyle bir umman vardır ki yüreğinde

yüreğine geleni nefs-i emmâre’yi hiçe sayar. Yazdığı “Sahne-i ömrümden nefs-i emmareye

hitabım” adlı şiir içinde küfürler mevcut olduğundan bu konuda bilgisi olmayan kişiler

tarafından mantık dışı yorumlara maruz kalmıştır. Söylenenlerin “Mevcûd-ı Mutlak”a

yöneltildiğini sanıp Neyzen Tevfik’i Allah’a şirk koşup, O’na isyan etmekle suçlamışlardır.

Oysa Neyzen, ettiği her küfür ile nefs-i emmâresini temizlemektedir kendince. Onu

kötülemekte, aşağılamakta ve onu hor görmektedir. Adeta sözleriyle nefsini yerin dibine

geçirmektedir. “Nefs-i emmâre” herkesin sahip olduğu bir nefis türüdür. Arınmadığı için hep

kötülüğü emreder. O kötülüğü emrettikçe Neyzen’de ona küfreder;

“Feleğin uğradımsa vartasına,

...yım ağzının ta ortasına;

Bunu yazsın cihan da hartasına;

Kıtaat u bihârını ...yim!” (Tevfik,2011: 49).


Neyzen kulluğunun acziyetinin farkına varmıştır. İsyanının son deminde hicvin de

yardımıyla çevresindekileri daha da kışkırtacak söylemlere yer verir. Aslında sırr insanın

içindedir;

“Neve-i vâhideyle sırr-ı vücud,

Kendine kılmış âdemi bürhan.

Cismi ruha nikab-ı râz etmiş,

Bu nikâhın içinde kalb-i nihan.”( Tevfik, 2010: 108).

Ezeli de, ebedi de çoktan geçmiştir ten kafesi. Aşkı ruhuna sinmiştir. Gururunu

teraneye benzetir. Onun bir hiçe ait olduğunu, ilim irfânının sadece bir makam olduğunu

söyler. O acz-i beşerdir. Nefsini ezdikçe ezer, yok eder.

“İbret aldım, okudunsa şu yaman dünyadan,

Nefsini kurtara gör masyâd-ı ma fihâdan.

Niyyet-i hilkati bul aşk-ı cihan-ârâdan,

Önü yoktan, sonu boktan, bu kuru davadan

Utanır gayret-i gufranla cehennem de geçer.”( Tevfik, 2010: 117).

Neyzen ilm ile değil, hâl ile hâllenmiştir, fenâ makamına yol almıştır. Yakılmıştır,

yıkılmıştır;

“Yaktı, yıktı bu Neyzen’i haşyet,

Beni aczim ve aczimi hayret.

Aşk u hicranla ettim ünsiyet,

Kendini bilmemek imiş irfan.” ( Tevfik, 2010: 109).

Bütün “varidâtları” (Yılmaz, 2009: 267)aşmıştır. Ve vahdet’e ulaşmaya az kalmıştır.

Dinle der Neyzen dinle;

“Niyet-i hilkati düstur-ı tabiat bilelim,

Aşka iman ederek fırsatı cennet bilelim,

Ne şeriat, ne tarikat, ne hakikat bilelim,

Marifet, kendimizi maksad-ı vahdet bilelim,


Kurb-ı memnuası yoktur bu nihal-i İrem'in” ( Tevfik, 2010: 116)

Artık onu kimse tutamaz. Bezm-i Elest’e salmıştır ruhunu. Ait olduğu yere;

“Vadi-i hayretteyim, ummanı acze dalmışım,

Ben bu sonsuzlukla serhadd-ı fenada kalmışım.

Fazl-ı Yezdan devletinde fakr ile ün salmışım,

Nağme-i aşk-ı ilahiden işaret almışım,

Her tecelli Muhkemât olmuş, görünmüştür bana.

Cebr ile tatbik eder Neyzen kader ahkâmını,

Hal diliyle söyler eşya cümle-i ifhâmını,

Hırz edindim sakinin son cürâ-i ikramını,

İçtiğim günden beri pîr-i mugânın câmını,

İlm-i sûrî türrehât olmuş, görünmüştür bana.” ( Tevfik, 2010: 121).

SONUÇ

Yıllar önce Akdeniz kıyılarında doğan fakat sekiz asırdan bu yana Orta Asya’da,

Horasan’da Konya’da, Kırşehir’de dolaşıp eski şamanlardan, ozanlardan evliyalardan el alan

Neyzen Tevfik, Eski Hint’ten, Yunan’dan Çin’den, Mısır’dan ve eski Türk Erenlerinden geçip

gelerek Melâmetîlik sisteminin bütün hususiyetlerini içselleştirmiş ve şiirlerine yansıtmıştır.

Hicvin insanlar tarafından kınanmaya meyleden iğneleyici dilinden yararlanarak

kendince kınanma yollarını açık tutmuş ve ilim irfân erbâbları arasında kendini gizlemesini

iyi bilmiştir. Neyzen, sözlerinde varlığını ispat etmeye çalıştığını, Cenâb-ı Mutlak’a kafa

tuttuğunu hatta küfre kadar gittiğini düşündürse de bu durumun iyi düşünülmüş bu

mizansen olduğu çok açıktır. Bu mizansen Neyzen Tevfik’in arkasına gizlenebileceği bir dekor

vazifesi görmüştür.

Bohem hayatı ve acziyetle dolu yaşantısı, sert hicivleriyle bir zühdün yaşantısının aksi

halini yansıtsa da şiirlerini bir tür mimesis olarak düşünebileceğimiz açıktır. Şiirlerinde

kullandığı tasavvufî kavramların anlamları Neyzen Tevfik’in durumunu farklılaştırmıştır.

Aslında sözlerinin arka planında bir melâmet ehli olduğunu açıkça vurgulamaktadır.


Fakrı, murakabeyi, ihlâsı aşan “Vahdet-i Vücûd”a yani sırra ulaşan Neyzen Tevfik’in

bir melâmî olduğunun en büyük delili yine kendi sözlerinde saklıdır;

“Sû-i tedbirimle yâhu, öyle boklaştı işim,

Ağzıma sıçtı felek, hem de ... di geçmişim.

Serseridir defter-i isyanımın serlâvhası,

Ben melâmet postunu kaalü beladan seçmişim...”

KAYNAKÇA

Bolat, Ali (2011). Bir Tasavvuf Okulu olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.

Harmancı, M. Esat (2011). “Fütüvvet-Melâmet İlişkisi”. Alevîlik raştırmaları Dergisi, 2: 117-

124.

Kabacalı, Alpay (1996). Neyzen Tevfik “Hayatı, Kişiliği, Şiirleri”. İstanbul: Özgür Yayınları.

Koca, Şevki ve Murat Açış (2000). Halikarnaslı Bohem Neyzen Tevfik Külliyatı. İstanbul:

Nazenin Kültür Yayınları.

Neyzen Tevfik (2011). “Azâb-ı Mukaddes.” Haz: İhsan Ada. İstanbul: Kapı Yayınları.

Neyzen Tevfik (2011). “Hiç”. Haz. İhsan Ada. İstanbul: Kapı Yayınları.

Yılmaz, H. Kâmil (2009). Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Yayınları.

Kongre1 tum

Documents

Transcript of Kongre1 tum