czAsoPrsMo Pos$rn4coNE DzrEJoM por-sKr r Po\rszECHNyM

''sl' numeîz,ez

Tomasz FalkowskiFizyha historii. Braud.el i. pojgci.e zdarzenia

Claudia Santi

loutisz u religii obyutatebhiej arcltaicznego Rzyrnu

Aleksander \ùl{ MajorowOstatnia wyp raua. Rornana Mícislau icz,a

(z dzi ej ów p o liry h i zagr anicznej Rus i I{alic h o -\Yo$ús h iej )Joanna Matyasik

Ro Ia Stanislaan'W'arszyc hiego ut stronnictutiehré la. Micltala Kory bata W'iínioutieckiego

Miroslaw KhusekKredy t dlugo terrnin ouy Parístu; oarcgo B an hu

Rolnego u lístacb zastautnych i obligacjacb melioracyjnychoa Po kce mig dzyut oj ennej

Claudia Santi

(Rry-)

fo*ìsz ut relìgìì obyutatelshitj archaìcznego Rzymu

L Ciuis a polites

adai4c ziawiska charakterysty czne dla danej kultury dob rze jesr wy-korzystaó do analizy katego fre wziEte z innej. Thkie posrgpowanie jestuzyteczne jako narzqdzie hermene Lltyczne. Z rej przyczyny, mówi4c

o Rzymie, wybralam koncepcjg ,,obywatelskoóci" bez odniesienia sig jednakdo kategorii ,,poliryki", która zostala wypracowanaprzezmyél greck4'i prznzto jest maLo przydatna dla opisu rzeczywistoéci rzymskiejl. Jak wiadomo,w demokracji ateúskiej , oprócz rzadkich wyjatków, statui obpatelski za-pewnialo urodzenie rylko ze zwiry,ku obywatela i obywatelki. 'w

pewnymsensie miano obywatela (polites) bylo w Atenach uzaleinione od uprzedniej

1 w'grece przymiotnikpolitikós oznacza,,miejski", ,,obywatelski" we wszystkich zîacze-niaclr tego slowa, np. xen., Mem.,2.6.24: timaì politikaì; Thuc. 3.g2: isonomia politihixen.,Hell.' 4.4.19: politihé strdteum4xen., Hier.,9.5: tà politiktí. \í dyskursie filozoÀcznym ujgcieteoretyczne istoty ,,czlowieka politycznego" znajduje siE w Platoriski m dialoy Ho Politihós. Ary-stoteles po3wigcil temu zagadnieniu traktat Politiha. Narodzin tej kategorii dotyczy: C. Meiér,Die Entstehung dzs Politischen bei den Griechez, Frankfurt a. M. 1980. Dialog Platona Ho poli-tikós przetlumaczono na lacin 9 jako Politicus, podczas gdy prawidlowym przeloàeniem rego ter-minu byloby ciuis cum potestate w :.rllaczeniu przeciwstawnym do priuatus, por. cic. Inu. 1.35:in fortana quaeritur seruus sit an liber, pecuniosus an tenuit, ?riuatus nn ,u* fotrrtnîe; przeciwsta-wienic priuatus/cam PotestatebyLo wczeéniejsze od zestawienia priuatusQubliczs, por. G. Lobrano,Il potere dei tibuni dtlla plzbe, Milano 1982, s. 2BI-294.

przynaleàno6ci rodziny do jednostki poliryczno-terytorialnej, czyli políf .

Reforma Klejstenesa, chociaz posiadaj4ca przeslanie ,,antygeneryczne", nieprzeciELazwiryku obywatel-terytorium3. Nie bylo to zreszt4jej celem, cho-dzilo przedewszystkim o pe\Mn4 racjonalizacjEtej zaleznoéci. Rzym, dla kon-trastu, od samych pocz4tków byl utworzony jako miasto otwarte - mitolo-gem asylum Romuli stal u podstaw wlaínie tej zdolnoéci integracji róù.nych

elementów wewn4trz jednego organizmu spolecznegoa.'W konsekwencji,zwi4zek obywatel- terytorium jest calkowicie inny ni2 w Grecji: pierwszeú-

stwo logiczne i chronologiczne przypada obywatelowi - ciuis, kt6ry razem

z innymi wspólobywatelami ksztaltuje ciuita, miasto nie w wymiarze urba-nistycznym, ale jako pewien ideal poliryczny5. To oderwanie obywatelstwaod terytorium miasta umo2liwilo rozszerz,enie statusu prawnego ciuis Roma-

nus pocz1tkowo na Latynów, potem na socii, a nastEpnie na wszystkich wol-nych mEùczyzn zamieszkuj4cych granice Imperium. Ró2na dynamika roz-

woju historycznego stoi takie u podstaw róù.nic semantycznych w greckimi lacióskim slowniku politycznym. Rzymianie mieli pewne trudno6ci z prze-

loieniem greckiego terminu politeia i zastosowaniem go do swojej rzeczryvi-

sto6ci od chwili gdy, pocz4wszy od 509 r. p.n.e. (roku urzEdowania pierw-szej pary konsularnej), jedyn4 form4 rz4d6w dopuszczon4 w Rzymie bylares publica (wyraienie, które w lacinie bywa uznawane za ekwiwalent termi-nupoliteié). \fszelka reforma ustrojowa w Rzymie bylazakazana i jakiekol-wiek usilowanie restauracji monarchii (adfectatio regni)7 bylo karane prawnieprzez poówigcenie winowajcy Jowiszowi8.

2 Ta zaleiLnoíé zostala tal<ize podkreílona na poziomie jgzykowym - z formalnego punktuwidzenia przymiotnik polites jest derywatem od polis.

3 Por. J. P Vernant, Les Origines de la pensée grecque, Pxis 1962 (Zródk ryíli grechiej,

Gdansk 1996); K. Ill W'elwei, Die griechische Polis, Stuttgatt 1998.4 Liv. 1, 8, 5; Dio 47, 19 Rzy"rnjako ,,miasto otwarte", pttrz C. Ampolo, La cittd rifor-

mata e l'organizzazione centuriata. Lo gazio, il tempo, il sauo nella nuoua realtuí urbana, fwl.l Sto-

ria di Roma, Torino 1988, s. 218 i nast.5 Zwi4zekpomigdzy ciuis/ciuitas pot É. B.tr'rr.ttiste, Le uocabulaire des institutions indo-

eurEéennes, Paris 1969, s.367;D. Sabbatucci, Lo stato come conquista culrurah, Roma 1975,

s. 199-201.6 Dialog platofsl<. Politeia zostal przetl,umaczony na lacing wlainie jako Respublica.7 Podstawowyrn i.;lódlem dla lex Vahria de adfectatione regni jest Liv. 2.8.2; por. Plut.

Popl. 12.8 'W kalendarzu ta homogenicznoéé pomigdzy ,,obywatelskim' a ,,polirycznym' jest po-

íwiadczona m.in. przezfal<t,iLe aiL do II wieku p.n.e. urzgdnicy nie obejmowali magistraturyw 3ci-

ile okreélonym dniu, ale zacrynali wykonywaé swoje obowi4pki publiczne pocz4wszy od jednego

Jowisz byl w istocie bóstwem, które w rzymskim panteonie wyraùalou' sposób najbardziej doskonaly owo wspóldzialanie sil, ìg homogenicznoóó*'artoíci religijnych i obywatelskich. Nie odnosi sig to rylko do jego funkcjiuranicznych jako najv'ryù,szego boga, najwazniejszego bóstwa poÍi"dy.rrr.go.Jorvisz jest rym wszystkim, ale i czymé wigcej - rworem calkowicie oryginal-nvm, którego speg{cznych wla(ciwoéci nie moàna zebraé,jeóli nie rpiob,r-ie siE odtworzyé poszcz.eeólnych aspektów jego ùoùonej natury. \fl jednymz aspektów bósma paistwowego moze byó sprowadzony do rypologii cira-rakterystycznej dla calej mitologii indoeuropejskiej, a po przyjEciu epiklezyoptimus Maximus Jowisz stal siE religijnym ucieleénieniem idei res publica,z kolei z przydomkiem Latiaris stal sig bogiem federalnego kultu Ligì Latyi-skieje. \lokól rych ffzech punktów chcialabym skoncenirowaé moje fozwa-2ania nad postaci4 Jowisza w rzymskiej teologii obywatelskiej.

2, Joutisz i jego fl,amen

Pierwszy z wymienionychwyùej aspektów postaci rzymskiego Jowisza mo2-na okreélió pnez przedsrawienie zadai rytualnych kaplana tègo bóstwa, czy-li famina dialislo.

Aulus Gellius, rzymski erudyta z II wieku n.e., zachowal w swoich pi-smach zestawienie úùnych zakazów, którym byl poddany ten kaplantt. Fla-

1 dwóch rytualnych pocz4tków roku, czyli od stycznia lub od marca, co Swiadczy o ich podwójnej

funkcji, religijnej i ci'wilnej, por. D. Sabbattcci, Il mito, il rito e k storia, Roma i9zg, ,. +zz-lae .

'w Atenach natomiasr, rok ,,polityczny'' wyznaczùo nastgpuj4rych po sobie dziesigciu prytanówi nie byl zbieLny z rokiem rpualnl'rn. Jeieli chodzi o reformg kalendìrza dokonan4 przez i(elste-nesa zob. B. D. Meritt, The Athenian Calendar in the ffih Cennry, Cambridge 192g.

e c. Koch, Gioue romano, Roma 1986, s. 196 (Der rtjmische lil?piter, Frankfurt a. M.1937).

10 \T religii rzynnskiej bylo pigtnasttfamines, zktórychkaùdybyr przypisany innemu bó-stwu. Nie tworzyli oni jednak osobnego kolegium. O narurze flaminatu zob. G. Dumézil, La re-ligione romana archaica,Torino 1977 , s. 496-500 (La Religion Romaine Archar'que, Paris lg74r).o historii urzgdu: J. H. vanggaard, The Fkmen. A stady in the Historl and Siciology of RomanReligion, Copenhagen 1 988.

i1 Aulus Gellius jako swoje Éródla podaje Fabiusza Piktora, historiografa z III wiekup'n.e' oraz \larrona, autora slawnego dziela Antiquitates rerum diainarun. Aul. Gell., Noct. Att.,1O, 15: 1: Caerimoniae impositaefl.arnini Diali muhae, item castus multiplices, quos in libris, quide sacerdotibus publicis compositi sunt, item in Fabii Pictoris librorum primo wipios legimus. AiusGeliuskorzystaljeszczezdziehajvystyMasuriusaSabinusa (Noct.Att. 10.15.1s.)

ffiriliilt ilffiHffiiffiit|:iiiiltiiitffffit -men Jowisza nie mógl podróZowaé konno, nie mógl patrzné na wojsko usta-

wione w szyku bojowym, ani nie mogly go krEpowaó LadnewiQry (nie móglnosié iadnych wgzlów przy pasku, ani przy nakryciu glor"y) i pruez to niemógl skladaé przysiggi. Noszony przez niego pieréciei powinien byé pozba-

wiony kamienil2. KaiÀy ztrúqzany, który pojawil siE przed jego obliczem,musial byó natychmiast z uwolniony wigzów13. Nikt takZe nie mógl byó bi-czowany w jego obecno6cila. Flamen nie mógl dotkn4ó, a nawet wymieniónazwy kozy, surowego migsa, bluszczu oraz bobul5. Musial omijaé krvitn4c4

winoroíl i nie mógl uùywúm4ki z dodatkiem droiLdzyl6. Nie mógl tezpoja-wiaó sig w miejscach publicznych nago, czy chociaiby z odkryt4glow4tT. Niemógl nocowaé wigcej niiL uzy doby poza domem, a nogi jego Lóùka musia-

\ bVé pokryte cienk4 warstw4 gliny i nikt inny nie mógl w nim spaé18. Fla-

men nie mógl dorykaó trupa i przebywaé w miejscu, w którym ciùo zmar-lego zostalo spalonele.

'$Tszystkie te zakazy porwalaj4 nam nakreilié pierwsz4 ,,mapg" dzia-

laó Jowisza. Z czEki przedstawio nych wyiLej ograniczeú wynika, 2e Jowiszbyl identyfikowany z niebem. Nie chodzi tu jednak o abstrakryjne niebio-sa, a raczej o ,,niebo bliskie", sk4d wysylal sygnaly swojego niezadowolenia

12 Gell., Noa. Att,. lO, 15,34: Equo Dialemfarninem uehi religio est; item religio est clas-

sem procinctam exffapomeriurn, id est exercitum annahtm, uidcre; idrirco rarenterflamen Dialh cre-

atut consul ett, cum bella consulibus mandabanwr;10, 15, 9: Nodam in apice neque in cinctu ne-

que alia in parte allum hab*,10,15,6: itern anulo uti nisi peruio cassoquefas non esf,10, 15, 5:

item iurare Diahmfas namquam est.

t3 Gell., Noct. Att.,10, 15, 8-9: Vimtm, si aedes eius innoieriî, solui necessum est et uincu-

la per impluaium in tegulas subduci. atque i.ndzforas in uiarn demitti; o syrnbolice religijnej wgzlów

patrz M. Eliade, Le od.ieu lieuro et le rymbolisrne dzs noeuds,,,Revue de I'histoire des religions" 134

(1947), s.5-36.ta Gell., Noct. Att.,10, 15, 10: Si quh ad uerberandum d.ucatur, si adpedes eias supplex pro'

cubuerit, eo die uerberari piatulum est.

tt Gell., Noct, Att., 10, I 5, I 1 : Capram et carnem incoctam et hederam et fabam neque tan'gere Diali mos est neque nominare,

16 Gell., Noct. Att,, 10, !5, 12: Propagines e uitibus abius praetentas non succedit, 10, 15,

19: Farinam fermento inbutam adtingere ei fas non est,17 Gell., Noct. Att., 10, 15, 17: Sine apice wb diuo esse licirum non esr, 10, 15,20: Tunica

intima nisi in locis tectis non exuit se, ne sub caelo tarftquam sub oculis loais nudus sit.t' Gell., Noct. Att., ibidem: Pedcs lzai, in quo cubat, lato tenui circumlitos esse oportetÍ.,.f

neque in eo lecto cubare aliumfas est,10, 15, 14: dz eo leao tinoctium continaum non dccubatle Gell., Noct, Att., 10, 15,24: Locurn, in quo bus1um est, numqaarn ingrediaa mortaum

n.ffnqaam attingit. Mógl jednak uczrstniczyé w pogrzebie: 10, 15,25: funus tatnen etaequi non

est rehgio.

grzmor lub piorun). \7 tej przestrzeni odbywaly sig te2 czynnoéci obywatel-skie, maj4ce na celu tlumaczenie znaków danych przezJowisz ,,ryl, nugu-ria i auspicia2o.

Niektóre przypadki sugeruj4 powi4zanie kaplana z wymiarem ówi4-tecznym (zawsze byl,w trakcie ówigta', jakzauwaùyLAulus Gellius2r), wska-z,uj4teiL na konflikt jego kompe tencji z kultami bóstw podziemnych, kultemdionizyjskim i sfer4 wojn7f2. Moùemy w fym odnaleié dialekryczne przeciw-stawienie pomiEdzy ,byé" a,,stawaé siE', w którym Jowisz reprezentowal-by biegun ,,byé" w opozygi do sfery chtonicznej, militarnej i dionizyjskiejrozumianych jako wyraùenia oczy'wiste dla bieguna ,,srawaó sig". Podkreél-my, ze nawet jeàelibóg interweniuje w przebiegdziakanwojennych, to ra-czej poprzez powsrrzymanie ùohnierzy przed ucieczk4, a nie przezbezpo*ed-ni4 pomoc w zwyciEsrwie23. Kult Jowisza o przydomku stator, ufundowanyprzez Romulusa podczas wojny z sabinami, upamiEtnia wlaónie pomocboga, który zatrzymù uciekaj4cych w panice Rzymian, co stalo siE prelu-dium do zwyciEstwa2a. \flla6nie przez tQ zdolnoéó do ,,stabilizowania" jowiszstal siE takie patronem paktów, gwaranrem zawartych umów (Iuppiter Fere-trius) oraz pokoju, ale rozumianego nie jako pax metafrzyczna, Je rezultat

20 O znaczeniu i funkcjach auspicia i auguria patrzP. Catalano, Con*ibuti allo studio drldiritto augurale, I, Torino 1960.

2' Gell., Noct. Ax., 10, 15, 16: Dialis cotidieferiatus est.22 Do sfery wo jennej nalelarzakary: jndy konnej, parzenia na uzbrojone wojsko, spgdze-

nia wigcej niù' trzech nocy pozawLasnym lóZkiem; ze sfer4 chtoniczn4 wiryie sig unikanie arlok,a dionizyjsk4 tabu avi4zane z koz4, surowym migsem (por. Dionizos omestes), bluszczem (por.Dionizos Kissophoros), bobem. Interpretacja zakazów dotycz4cychflamina patrz: C.Koch, Gio-ue, s.99-100; K. Kerényi, La religione antica nelle sua lineefondamentali, Roma 1952, s. l9g--205 (Die Antike Religion, Amsterdam-Leipzig l94l); A. Brelich, Appunti sul famen Dialis,Acta class. univ. Scient. Debrecen. 8, 1972, s. l7-2r; D. sabbatucci, Lo stato come conquirtacuhurale,Roma1975,s. 116-121;E.Montanari, Categorieeformenelkstoriadellereligonl,Mi-lano 2001, s.139-152.

23 D. Sabbatucci, Lo stato, s. 118-120, Sabbatucci bierze w swoich rozwa:ianiach poduwagg rylko kontelst militarny, ale jego obserwacje mog4 byó zastosowane takie do dwóch po-zostalych aspektów

2a Liv. l,12,4-Bz Ad ueterem portam Palati Romulus et ipse nrbafagientium actus, armaad cazlum tollens, nluppiter, tuis - inquit - iussus aaibw ltic in Paktio prima urbi fundamenta ieci.Arcem iam scelere €m?tam Sabini habent; inde huc armati saperaîa media ualle tendunt; at tu, pa-ter deum ltominumque, hinc sahem arce hostes; d.eme terrorem Romanis fugamque foedam siste. Hicego tibi templum Statori loui, quod monumentum sit posteris tua praesenti o?e seruatam urbem esse,

uoueo., 1,,,1 Restitere Romani tamqaam caebsti aoce iussi: ipse ad primores Romulus proaolat. Por.Dion. Hal.2.50.3.

éwiadomej dzialalnoéci dwóch czynników pocz4tkowo sobie przeciwstaw-nych, a nastgpnie uzgodnionych dla wspólnego dobra. Jowisz jest tal<Le Vic-tor i l<azde zwycigstwo, rozumiane jako droga do pokoju, dokonywalo sigw jego imieniu25. Tak samo fecjalowie oglaszali bellurn iusturn w jego imie-niu, wojna sprawiedliwa mogla mieó bowiem miejsce rylko wprzypadku zla-mania ukladów przez nieprzyaciela2í. Ale bóg, który ,,wirye" przezprzysiggg(patru tal<ze luppiter Lapis), nie dopuszczabycia ,,zwiryanyri'.

'Wolnoéó od

wszelakich wigzów, kt6r4cieszyl sig jego kaplan, jest na poziomie teologicz-nym ekwiwalentem aspektu Libertas w kulcie Jowisz*7. Jedynym zobowi4-zaniem, które wiqpalo famina Dialis, byLo mùiLeitst'wo (rytual confarreatio,por. Iuppiter Faneus)zl. Analizujqc obowiq,zki rytualne famina moù,emy zre-konstruowaé takirc inne aspekty postaci Jowisza. Szczególnie zwraca u\Magq

obecnoóé kaplana podczas (wi4t zwiryanych z winem , co zdaje sig wynikiemopieki, któr4 sprawowalJowisz nad rym produktem, rozumianym jednak niej ako nap ó j o dur zaj 4cy, ale symb ol wladzt'e . Inne úr ó dka s rarann ie p odkreél a-jarzwiry.ekbogaz dawnym ustrojem - monarchi4. Król-prawodawca NumaPompiliusz zrzel<l sig czgéci swoich obowiqzków religijnych na fz,ecz famina

25 'W kalendarzu przedjulijskim pod dat4 13 kwiemia, Fast Ant. eidus April.,jest zapisa-ne: IOM VICTOR(I); data dies natalis jest potwierdzona przez Owidiusza (Fast. 3. 621-622);éwi4qmia Jowisza Victora zostala élubowana podczas bitwy pod Sentinum w 295 roku p.n.e.

26 Podstawowym íródlemodnoónie ustanowienia kolegium fecjalów \fetlah)jest Liwiusz(1.24.4-9). Zob. A. \7atson, International Law in Archaic Rome: War and Religion, Baltimore-London 1993.

27 '!f kalendarzu przedlulijskim pod dat4 13 kwiemia, Fast. Ant. eidus April.,jest zapisa-ne: IOVI LEIBERT(AII); por. Ov., Fast.,6.623-624. Swi4tTniaJowisza Libertas zostùa,zbu-dowana przez Augusta (Mon. Ancyr. 2l: aedes Mineruae et lunonis Reginae et louis Libertatis inAuentino t...lfecl).

28 Gai. 1, ll2l. Faneo in manum conueniunt per quoddam genus sanifcii, quod loui Faneo

ft; in quo faneus panis adhibetur unde etiam confarreatio dicinr; complara praeterea huiut iurisordinandi gratia cum cerîis a sollernnibus uerbis praesentibus decem testibas agunrur etfunt. Quodius etiarn nostris temporibas in usu est: Nam famines maiores, id es Dialz1 Martiales, Quirinahs,item reges sacrorum, nisi ex farreatis nati non hguntur: Ac ne ipsi qaidem sine confarreatione sacer-

dotium habere possunt.2e Flamen Jowisza celebrowal auspicatio aindemiae (pocz4tek winobrania). Bral takze

udzial w Vinalia priora (23 kwietnia) oraz Vinalia rastica (3 sierpnia), por. Var., L.L, 6, 16: W-nalia a uino; hic dies louis, non Wneril Huius rei cura non leuis in Latio: nam aliquot hcis uinde-miae primum ab sacerdotibus publice fiebant, ut Romae eîiam nanc: nam famen Dialis auspicaturaindzmiam et ut iussit uinum hgere, agna loui facit, inter cuias exta caesa a porreaafamen prí-mus ainum legit. Zob. E. Montanari, Identità cuhurale e conflitti religiosi nella Roma repubblica-na, Roma 1988, s. 137-162.

Dialis. Rzeczywiécie, w zadaniach religijnych i obywatelskich przynaleinychdo tego urzgdu zachowaly siE élady honorów charakterystycznych dla wla-dzy monarszej. Jako jedyny ze wszysrkich kaplanów mial prawo do zasiada-nia na sella curulis,która poczqtkowo byla zasuzezona dla króla, a potem srala

siE symbolem wladzy najwy2szych urzqdnikóvÉ0. Na mocy staroiytnego pra-rva przyslugiwalo mu miejsce w senacie i asysta liktora3l. Mialo to podkreíliérvaànoéé jego urzEdu religijnego takire w wymiarze obywatelskim, co bylo od-biciem natury boga, któremu sluiyl. Zwiryek flamina z wladz4wynikal rów-nieù.2 jego wspóldzialania z innymifamines maiores - Marsa i Kwiryna, wrazz nimi zajmowal zawsze pierwsze miejsce w hierarchii kaplaúskiej, ust€pu-jac rylko królowi ofiarniczemti2. Ta hierarchia trzech kaplanów vtrzymy-wana niezmiennie przez wieki zostala przez Georgesa Dumézila porównanaz hinduskim kodeksem spolecznym. Sugerowal on, ie pod warsnv4 historyczn4moLekryé siE struktura siEgaj4ca prehistorii indoeuropejskiej, któr4 francuskiuczony nazwù trójpodzialem. \f myél jego teorii trzej flaminowie reprezento-waliby sztywny uklad hierarchiczny, który na poziomie teologicznym funkcjo-nowal miEdzy Jowiszem, przedstawicielem pierwszej funkcji ,,zwierzchniej",Marsem, no6nikiem funkcji drugiej, ,,wojennej", oraz Kwirynusem reprezen-tuj4cym trzeci4, ostatni4 funkcjg ,,urodzaji' (lub rolników)33.

Ten zestaw cech umoiliwia zdefiniowanie tego, co z duzym prawdo-podobieústwem moZemy uznaé za nalstarszy aspekt Jowisza, nie zostajemywszakie na poziomie podstawowym - system faminatu zalrcadal, ùe kiedy

30 Liv. 1, 20,2: Thm sacerdotibus creandis animum adiecit, quamquam ipse plarima sauaobibat, ea maxime quae nunc ad Dialem faminem pertinent. Sed quia in ciuitate bellicosa plures Ro-

muli quam Numae similes reges putabatfore irurosque ipsos ad bella, ne saoa regiae aicis desererentur

flaminern loui adsi.duum sacerdoîem creauit insignique eum ueste et curuli regia sella adornauit.3t Liv. 27, 8, 8: rem intermissam per multos annos ob indignitatem faminum priorurn (scl.

C. Fkccu) repetiuit, ut in senatum introiret. flamen uetustum ius sacerdotii repetebat: datum id cam

toga prartexta et sella curuli ei flamonio ass4 Plut. Q. R I 13.32 Kolejnoééurzgdówkaplarísl<rch(ordosacerdotum)znajdujemyuFestusa(l9SLindsay):

Maximus uidztur Rex, dein Dialis, post hunc Martialis, quarto loco Qririnalis, quinto pontifex ma-

ximus. Itaque in soliis Rex sapra omnis accumbat licet; Dialis supraMartialem, et Quirinalem; Mar-tialis supra proximurn; ornnes item supra pontifcem. Raz do roku f,amines maiores skladali ofiaryku czci Fides, Lív. 1.21.4.

33 Pierwszy nz G. Dtmézil sformulowal swoj4 hipotezg w arrykule La préhistoire des fa.-mines majeurs,,,Revue de I'histoire des religions" 118 (1938), s. 188-200, a dopregrzowal w pra-cy Jupitea Mars, Quirinus, Paris 1941. W póinigszych pracach ten wybitny uczony nieco zmo-

dyfikowal swoje pogl4dy, ale w swoim podstawowym zary.sie pozostaly takie, jak je sformulowalw 1938 roku.

t\rorzylsi€ panteon, niektóre obowi4zki, np. przymus Pozostawania w Rzy-

-i., ,ort"S rwi4zanezorganizaci4 miejskq3a. Ale koncepcja tego urzqdu for-

mowala sig stopniowo i nie da siE juL w niej wyodrgbnié jakiegoé poziomu

,,r..o*. go'; - pìzedmiej skiego. Nadnnyczaj ne honory prz.',naw àne f amino-

wi odpowiadala ktol.*rkiej funkcji Jowisza. Bóg istnieje, poniewaà istnie-

je Rzym.

3, Joutisz na Kapitolu

Iuppiter optimus Maximusjest tworem dosyó póznym. vedtuq tradycji bu-

dówa 6wilryni na wzgórzu kapitoliúskim rozpocz.$a si' przy koócu epoki

Lrólewskiej, "" T"rkJiniuszt'i. Zaszczyt dedykacji nowego miejsca _kultu

przypadL;éanat konsulowi i{oratiusowi Pulvillusowi w pierwszym roku re-

p"úfif.i (í01 p."...;36. \(/ ten sposób rzymska uadycja annalisty.czna starala

siE utrwalió synchronig miEdzy inauguracj4 6wi4tyni kapitoliiskiej a wpro-

,"ad"eniem konsulatu, twofz4c tym samym idealny zwiryek pomiEdzy kul-

tem kapitolióskim a nowa form4 polityczna,, iakabyla res publica'

N" tE zaleLnoiézwr6cù uwagq Carl Koch, pisz4c w swojej Pracy po-

éwigconej izymskiemu Jowiszowi, ire, LródlaL4cz4ce konsekracjg éwi4ryni na

Kapitolu'z pi.r*rry* rokiem no\ryego parístwa s4 póZniejsze i zostalywytwo-

rronebyéàoz. *i"ó.rie w celu ,ko.,rirno*ania sztucznego rui4zku migdzy

rymi dwoma wydarzeniami. Taki zwiryrkmial jednak dlaRzymian glgboki

sens, wynikal bowiem z ich wiedzy o strukturze wlasnego ówiatú7.pi..*r"y element, który moina wywieéó z analizy tradycji Lródlowei,

prezenrowanej przez rzymsk4 annalistykE, to obcoéó bóstwa (zachowuj4ce-

go prueciez",ryb,r.y królewskie) wobec etapów_i form monarchii: suweren-

ioóó Jowisz av,tyraLa sigprzezsuwerenno6 é populus, wórq .res

publica. Kolej-

,ry el.-.rrt to podkreélanie religijnego wymiaru pruqkiado nowego ustroju

pr"." ,rrr".towienie wytatLnej ceuJÍy w historii Rzymu i dramatyczne wrqcz

-il*.c.o.,mézi',NaissancedzRome.Jupiter,Mars,Quirinus,II,Paris|944,s.l23.1t o rwiapkr luppiter - Capitolium p"tg b. Briguel, Jupiter Sat.ury 1 lz Capitole' Essai

d.e comparaison indo+uiipéenn, ,,R.rr.r. de lhistoire des religions" 198.(1981)' s. 13l-1'62'36 Liv,2.8.6,9z Nondum dedicata erat in Capholio lou:is aedes; Valerius Horatiusque consalzs

sortiti uter dzdicaret. Horatio sorte eaeni.t: Publicola adWientium bellum profecrus. Haec post exac-

tos reges domi n ilitiaeque gesta primo anno'17 C.Koch, Gioue.

przeciwstawienie sobie monarchii i republiki. Przesùoóé nieodwracalnie zo-stala przeniesiona do wymiaru mirycznego.

Jowisz po orrzymaniu przydomków Optimus i Maximus nie rylko zaj4lnajv,ryùszarpozycjg w rzymskim panteonie (takie miejsce zalmowal ab origi-ne), ale uzyskal wtradzg nad wszystkimi innymi bósrwami. Z wysoko(ci Ka-pitolu zapewniù w stopniu najwy2szym - a wigc w sposób niezdefiniowany

- pomyélno (;é i wladzg (Op-ti-mus od opfs), czyli irnperium sine fne. Kiedynast4pila ta zmiana, Jowisz zostal prewenryjnie pozbawiony swoich aspek-tów chtonicznych (wg hipotezy Kocha przesz-try one na Vediovisa, który bytswego rcdzaju niekompletnym Jowiszem) i powi4zaó genealogicznych. Bógzatem nie mial coniufe ani dziecia}. Uniemoàliwilo to jakiemukolwiek ro-dowi rzymskiemu powollrwanie siE na pochodzenie od najwy2szego bósrwa.Tà swoista demitologizacja postaci Jowisza miala istotn e znaczenie dla jegopojmowania - od tej pory Iuppiter Optimus Maxirnas reprezentowal ideg ho-mogenicznego cialaobywatelskiego i nie móglbyé, idenryfikowany z jak{<ol-wiek frakcj4lub grup4 poliryczn4. Zostù ulokowany ponad wszystkimi prze-jawami ùycia ciuitas.

Przewaga aspektu wspólnotowego nad prywarnym przejawia sig juàw Liwiuszowym opisie dedykacji éwiqtynial. Podczas ceremonii prowadzonejprzez konsula Horatiusa , rozeszly sig pogloski , ùe zmarl jego syn. Konsul jed-nak nie przerwù uroczystoéci ,,czy nie uwierzyl tej wiadomo 6ci, czy teù, mial.tak4 moc ducha [...] do6ó, Le nie dal sig t4 wiadomoóci4 odwieéó od dzie-la;kazù nvloki z domu wynieóó, a sam rrzymaj4c rEkg na bramie dokoúczylmodlów i éwiqtynig po6wiEcil" (tLrt.A Koéciólek)a2.

38 Termin pochodzenia indoeuropejskiego, por. sanskryckie aprtu, É. Benveniste, La uo-cabulaire, s. I88.

3e \Xl' rzymskiej religii publicznej Iuppiter i Iuno nie s4 ,,poélubieni", jak Zeus i Heraw mitach greckich. Pomijaj4c wszelkie inne róinice migdzy bóstwami rzymskimi i greckimi,w tym specyficznyrn przypadku, przydzielenie Jowiszowi patronatu nad idami, a Junonie nad ka-lendami spowodowalo umieszczenie tej pary - czczonej kaidego miesi4ca - na rym samym po-ziomie. Por. A. Brelich , Introdazione alk Storia de llz Religioni, Roma 1966, s. 227 .

a0 Pewne w4tpliwodci pojawiaj4 sig w przypadku kultu Dioskurów (Dioskouroi = synowieDzeusa), który byl pochodzenia greckiego, ale jest podwiadczony w calej Italii. W Rzymie kaà-

dy z nich byl jednak czczony oddzielnie prawdopodobnie az do czasów Klaudiusza, który odno-wil ówi4tyniq Kastora nosz4c4 od tego czasu nazvyg aedrs Castorum; por. E. Montanari, Idzntitàculnralc, s.2l-22,

ar Liv.,2.8.7: postem iam tenenti. consuli foedum inter precationem deum nuntium incu-tiunt, mortuum eiusflium esse, funestaquefamilia dedicare eum tem?lum non posse.

a2 Liv.2.8.8: Non nedideritfactum an tanhtm animo roborisfuerit, nec traditur certum nec

Z porównania Jowisza Najlepszego Najwigkszego z Jowiszem z tzw. tria-dy archucznej (Iuppitter Mars, Quirinus) wynika, ùe chociaz ich cechy nieod razu sig naLozyhy, to jednak nigdy nie byly ze sob4 spfleczne. Bóst'wo ka-

pitoliriskie wydaje sig zorientowane bardziej obywatelsko. Jego funkcjonal-ny zwirynkz surwna, czyli z tym, co jest najwyisze i najwaùniejsze, poówiad-

cza Varroúskafrazazachowana przez Augustyna - penes loui (sunt) sumrné3.

Od najdawniejszych czxów Jowisz rzeczryióciebyl powi4zany z Idus, czylikulminacyjnym dniem miesi4caaa. A jego éwi4tynia, wznosz4c sig na szczy-

cie wzgórza, dominowala nad sercem miasta. Niemniej j ednak zwiryek J owi-sza z surnrna takie w znaczeniu kosmicznym powinien byó rozumiany sym-

bolicznie, a nie doslownie. Enrico Montanari zauwaùLyL, ùe o pozycjiJowiszanie ówiadczy usytuowanie Swi4tyni nawzgórzu, ale wlaénie rwi4zek bóstwa

z surnrn*. Potwierdza to fakt, 2e w koloniach rzymskich Capitolium z aed.es

Iouisbyho sytuowane nie na najwyiLszym wzniesieniu, ale po pólnocnej stro-nie cardo, osi, która prostopadle przrcinùa decumAnusas,

4. Iuppiter Latiaris

Trzeciinteresuj4cy aspekt figuryJowisza w religii rzymskiej zwracanas w stro-ng bóstwa cz.czonego pod przydomkiem Latiarisa6. Bóstwo to jest zwiqzane

z Feriae Latinae, corocznym éwiEtem o pochodzeniu archaicznym, które jed-

noczy*.o róine ludy przynalez4ce do nomen latinumaT. Podczas tego ówiEta

ludy latyriskie obowi4zywal rozejm, a delegaci wspólnot dopuszczonych do

uczestnictwa zbierali sig w sanktuarium na szczycie Mons Albanus, zgodnie

interpretatio est facilis. Mhil aliaà ad eum nuntiurn a proposito aaersas quarn ut cadaaer eferri iu-beret, tenent potîem precationern peragit et dedicat templam.

a: Aug., CD,7.9.aa A. Brelich, Iuppiter e le ldus, [w:] Er orbe religionum. Sndia Geo W'idzngren oblata,l,

Leiden 197 2, s. 299-306.a5 E. Montanari, Categorie e forme, s. 137.a6 Na ten remat patrz tei C. Santi, Su alcuni aspeni dei pelhgrinagi e dti culti federalo nel

mondo antico, Studi Materiali di Storia delle religioni 66,2000, s.217-226.47 Pliî. N.H. 3,69; Dion. Hal,.5,61; o uczestnikach Feriae Latinae, C. Ampolo, L'orga-

nizzazione politica dei Latini e il problema dzgli Albenses, lw:] Alba Longa. Mito, storia, archeolo-

gia. Atti dzll'inconto di studio (Roma-Albano Lazialz 27-29 gennaio 1994), Roma 1996, s. 135

i nast.

z úadycj4 naleù4cymdo Alba Longaas. Konsulowie wraz ztowarzysz4cymi imurzgdnikami przybywali na dziedziniec ówi4ryni. \f celu pilnowania porz4d,-ku w mieScie w czasie nieobecnoóci najwazniejsrych magistratów w

^Rzymie

powolano nawer specjalny wz4d praefectas urbi feriarum Latinarum causée.Feriae Latinae bylo ówigtem ruchomym (conceptiuae), którego datg wyzna-czali konsulowie, a zaniedbanie (negligentia) tego obowi4zku moglo dopro-wadzié do zlamania ,,pokoju zbogami"so. ì7 epoce historycznej datawicry-s to6ci byla z;wiEzana z inaugwacja, najwyiLszy ch urzEdów prokonsulowie niemogli objEó xnroichprouinciae dopóki nie dopelnili obowi4zków ryrualnychzwiryanych z Feriae Latinaér. uroczystoéci te byly zatem zwiEzane z rokiem,,obywatelskim' i mialy charakter wielkiego iwigta odnowienia, rak na pozio-mie religijnym, jak i magistrackim.

Podczas ceremonii, których dlugoóó zmieniùa siE w czasie, odbywa-ly sig ró2ne ryqr o charakterze ludowym lub publicznym5'. punkt kulmina-cyjny uroczysto(ci przypadal w dniu zwanym Latiar, kiedyJowiszowi Latia-rls skladano ofrarg z wolu. \l podziale migsa ofiarnego uczesrn iczyli wszysq

48 Macr. Sat' 1,16, 16 Nam cum Latia4 hoc est Latinarum sollemne, concipitur, item die-bus Sarurnaliorum cum mundus patet, nefas est proelium sumere: quia nec Latinarum îetn?ore,quo publice quondam indutiae inter ?opulo Romanorum Latinosque frmatae sunî, inchoai bel-lum dzcebat, Sew. ad Aen. 11, 134: catlnem sequitur qui Albanum montem ab Alba longa pu-tat dictum,

ae Poówiadczony taki,e w materiale epigraficznl.rn: cIL 3. 550;6. r332i 1421. por. H. H.Scullard, Festiuals and Ceremonies of the Roman Repubtic, London 1981, s. 114.

50 Varro L.L. 6,25: Latinae Feriae dies conceptiuus dicns a Latinis populis, quibus ex Alba-no Monîe ex sacris carnem petere fuit ius cum Romanis, a quibus Latinis Latinae dictaz.Informacjao przynaleinoéci tego éwigta d o feriae conceptiuae wydqe sig staé w sprze cznoilci z przekazem Ma-krobiusza o panuj4g'rn wówczas rozejmie. G. \7issowa, Religion und Kulns dzr Riimer, Múnich19122, s. 125 s4dzi, tc przekaz ten dotyczy epoki wczesnej, kiedy to Éwigto bylo sprawowane wio-sn4 lub latem, czyli w okresie prowadzenia wojen. Data ruchoma pojawila sig po objgciu przezRz'r.m hegemonii i byla dostosowana do takie ruchomej dary objgcia przez urzgdników swoichobowi4zków. Najslawniejszej negligentia dopuScil sig przegrany w bitwie nad Jeziorem Ti azyrrreí'-skim konsul C. Flaminius (Liv.2I.63.5-9).

51 Napoliryczneznaczenierychríwi4tkladzienaciskprzedewszystkimLiwiusz (42.35.3):quo maturius in prouincias magistrarus profciscerenar, Latinae halendis luniisfuere; eoque solhmniperfecto C. Lucretius praetor omnibus, quae ad classem opas erant, praemissis Brundisium est profec-tut, pot. Liv. 25.12.1; 38.44.7-8.

52 charakter ludowy miatry ryty: piscatorium aes i. oscilla - polegaj4cy na bujaniu sig nahuétawce (Fest. 231 L, serv., Georg.,2.389, Fest. 212 L).Zob.A. pasqualini, I miti albani e I'ori-gine delle Feriae Latinae, lw:) Alba Longa. Mito, storiq archeologia. Atti dzll'incontro di studio Ro-ma-Al b ano Lazi ab 2 7-2 9 gen nai o t 9 94, Roma I 9 9 6, s. 217 -2j 3.

obecni podczas ceremonii przedstawiciele miast, co potwierdzù.o zarównopowi4zanie miEdzy spolecznoéciami, jak i ich niezaleLno6é53.

Zbiezno{é miqdry nazw4 obrzEdu (Latiar) i epiklez4 bóstwa (Latia-ri) jest niesporykana w religii rzymskiej. Sufrks-ar/al bywal uLywany ra-zem z imieniem bóstwa dla nazwania miejsca kultu (np. Apollin-are = miej-sce kultu Apollona, Volcal-al = miejsce kultu \Tulkana) lub éwigta/igrzyskku jego czci (Ludi Apollin-ares, Volcan-al)s4. Ta anomalia lingwistyczn a mozebyó pewnym znakiem wewngtrznej dynamiki Feriae - najv,ryi.szy bóg Rzy-mu zostal utoZsamiony z bóswem eponimicznym ethnos laryriskiego, któreod pocz4tku dalo swoje imiE ofiarom skladanym na Mons Albanus. RóZne

przeslanki pozwalajE daé wiarE iró dlom mówi4cym o rzymskiej hegemoniiosi4gnigtej tuù po ustanowieniu Feriae. 'Wedlug tradycji R y- po zdobyciuAIba Longa mialby obowi4zek sprawowania kontroli nad celebracj4 uro-czysto3ci, bylby to rodzaj legitymizagi roli opiekuna sanktuarium Ligi La-tyóskiej55. Nie da sig ukryé, zew pocz4rkowej fazie swojego istnienia R y-z szacunkiem spogl4dal na wspólnoty laryiskie i staral sig zapewne o vtrzy-manie miejsca wéród nich przez odrworzenie u siebie pewnych elementówceremonii odbywanych na Mons Albanus. Archaiczne ofiary (zwane pa-latuar) skladane na Palarynie i Velia (czEéó Eskwilinu wysuniEta najdalej

w stronq vrzgórzapalaryiskiego) sq traktowane jako replika Latiar i odsylaj4nas do czasów, kiedy Rzym jeszcze nie ustanowil swojej supremacji nad lu-dami latyúskimi56. Pewne tego oznaki zachowaLy siE tak2e w ukladzie urba-nistycznym Rzymu. \Tykopaliska prowadzone na terenie antycznego Au-guracu lurn na kapitolii skiej arx, kierowane przez Law rence' a Richardsonaoraz Filippo Coarellego dowiodly, 2e kierunek auguralnego sPectio byL *y-znaczony w szeregu z Mons Albanus5T. Oznacza to, àe kiedy kaplan spra-

wuj4cy obrzgd auguria stawal po zachodniej stronie i kierowal wzrok na

t3 Nazwa poéwi tdczone u Cicerona (ad Quint. fr,2.4.2): cetero confecrum erat Latiar, por.

Macr., Sat., 1.16.16. funob. 2, 68 In Albano antiquitus monte nullos alios licebat quam niuei tau-

ros immolare candoris. Zob.: G. Capdeville, oThurus, et nbos masr, lw:) L'halie préromaine et kRome républicaine, Mélange J. HtWr,I, Roma 1976, s. 115-123; J. Scheid, La spartizione sacri-

f.cab a Roma, lw:l Sacrifcio e societd nel mondo antico,Bari-Roma 1988, s.271-272.5a É. Benvenisre, Origines de kforrnation des noms en ind'o-européen,PaÀs 1935, s.55.55 G. \lissowa, Religion, s. 124.56 Fest. 348 L. A. Grendazzi, La fondazione di Roma, Roma-Bari 1993 (La fondation de

Rome. Refrxion sur l'histoire, Paris 1991).t7 L. Riczardson, Honos et airîus and the SacraVia, ,,,\rnericanJournal of Archeolog/' 82,

1978, s. 24V246; F. Coaerelli, Il Foro Boario. Periodo arcaico, Roma 1983, s. 99-107.

\\'schód (dokladniej na poludniowywschód), to patrzyl idealnie w kierunkuMons Albanus. Zdaniem Coarellego, uprawdopodobnia to hipotezE, Ze na\4ons Albanus bylo równie2 auguraculum, a inne miasta Latiurn uetus takileorientowaly stxoje templa auguraliana cenrrum religijne Ligi58. Do rych roz-wuLaí mo2na dodaó jeszcze jeden argument. 'W' pobli2u arx byLo wzgórzenazwane Latiaris (tak2e t orgornrulo-*), a wigc zwiqzek ze wspólnoto-y-dwiEtem Larynów jest w tym przypadku ewidentny. \fszystkie te informa-cje wskazujq na pozycjg Rzymu jako wspólnoty dopuszczonej do ceremo-nii ,,podzialu migsa ofiarnego". Logicznejest postawienie hipotezy, ùe ofraruz wolu na Mons Albanus byla przeznaczona dla boga plemiennego, które-go imig moàna zrekonstruowaé na bazie nazwy rytu jako Latius lub Lati-nus5e. Bóstwo to bylo stopniowo wchlaniane w sferg oddziahywaniaJowisza.Dziùo to siE równolegle z obejmowaniem przrz R"y- naczelnego miejscarv Lidze Laryóskiej i przejmowaniem kontroli nad omawianym kultem fe-deralnym.

Kiedy hegemonia Rzymu wéród nlmen Latinum zos:ala ugruntowa-na, a przywództwo na terenie Pólwyspu ustabilizowane, nast4pila zmianarv postawie Rzymian. Od tej pory pruy zal<ladaniu nowych kolonii kladli na-cisk na propagowanie kultu Jowisza Najlepszego Najwigkszego (poprzez bu-dowg Capitolia). Miùo to na celu poéwiadczenie dominuj4cej pozycji mia-sta i jego boga6o.

Na podstawie informacji dotyczqcych tworzenia figuryJowisza Latiarismoina wywnioskowaé, ùeRzymianie prowadzili coó na ksztalt ,,religijnej po-liryki" z miastami latyiskimi6l. Nie ulega w4tpliwoíci, 2e ta polemika toczy-\a sig przez calq historie Rzymu.

58 F. Coarelli, Il Foro, s.l}l.te Z Pisaurum pochodzi inskrypcja z epoki republikanskiej (CIL 11. 6310), na której

wystgpuje rJtul kaplana CULTORES IOVIS IAIII, co poéwiadcza kult Jowisza Latiusa. Bior4cpod uwagg Pahtinus-Palatuar, nie moùnawyHuczyé, irc nazwa Latinus byla podstaw4 do utwo-r zenia r zeczow nika L ati ar.

60 Zjawisko to zostalo zbadane przez lJ. Bianchi, Disegno storico del cubo capitolino

nell'Italia Romana e nelle prouince dell'Impero,,,AANL, Scienze morali, storiche e filologiche",S. VIII, vol. II, 1950, s. 349415, który na bazie przekazów archeologicznych i epigraficznych

okreélil to zjawisko dla kolonii pochodz4cych z II wieku p.n.e. Nie wyklucza to jednak, Èe taka

s1'tuacja zaistniala wczeéniej.61 A.Brelich, Tieuariazioniromanesultemadzlleorigini,Roma,19T62,s. lT-55 interpre-

towal w Swietle polemica religiua antagonizm migdzy Rzymem a Preneste.

wm-*-"-*-- - mffilT{ fTJ[-ll][ffi]"

V 23I roku p.n.e. C. Papirius Maso, któremu nie przyznano prawa dotriumfu za zwyciEstwo nad plemionami korsykaúskimi, odbyl triumf ,,alter-narywny'' wlaénie na Mons Albanus62. Podobnie zrobil Claudius Marcellus,zdobywca Syrakuz63. To powiq,zanie Jowisza Latiarisa ze zwyciEstwem militar-nym jest potwierdzone talde w innych okolicznoéciach.'W 167 roku p.n.e.senat zaordynowal nadzwyczajne Feriae Latinae dla uczczeniazwyciqstwa od-niesionego przezL. Aniciusa nad Illiramie.

Przedstawione powyiej teologiczne koncepcje zwiqzane z Jowiszem Ka-pitoliúskim i Jowiszem Latiarisem dotyczarepoki doéé wczesnej, nie wyczer-

puj4 one jednak znacznniapolirycznego rych kultów, które trwalo przezwie-ki.'Warto przypomnieó, ie Kaligula, którego iródlaoskaruaj4o sklonnoéó domonarchii rypu orientalnego, przytùtytul Caesar Optimus Maximus orazlu-bil, gdy nazywano go luppiter Latiarifs. Jednak to przywlaszczenie boskichprzydomków tylko przyspieszylo jego upadek.

Tlum. Andrzej Gi llmeister

Jupíter ìn the Ciuil Religion ofArchaic Rome

Rome, as an open city, was capable to integrate various elements within one po-litical organism. Hence the relations between Roman citizrn and Roman territorywere different than the Greek ones. The citizens were forming their civitas not as

an urban form, but as a kind of political ideal. The ability to integrate different el-

ements as well as the homogeneity of both: religious and citizent values, were ex-

pressed by Jupiterì nature which was strictly connected to Indo-European my-

62 Piso fr. 3l Peter; Val. Max. 3,6,5: Narn Papirius quidem Masso, cum bene gesta re pa-blica niumphum a senata non inpetaaisset, fuAlbano rnonte triumphandi et ipse initiumfecit et ce-

teris postea exemplum prazbuit.63 Liv.26,21(scl. M. Marcellus) postukait ut niumphanti arbem inire liceret. id non irn-

parauit. 1...1 pridie quam urbern iniret in monte Albano triumphauit; inde ouans muham praz se

prazdam in urbern intulit,e Liv. 45 , 3, 2: ob eas res gestas ductu auspicioque L. Anici praetoris senaîus in ffidaum sup-

plicationet dccreuit.berum Latinae indictae a consuh sunt in ante <diem> quarturil et îertium et ltri-die idus Nouembres.

6t Suet. CaL.22,2: et ,,pius" et,,castrorarnfliut" et ,,Pater exercituum" et,optimus maxirnas

Caesar' aocabatur 22,3: aede Castoris et Pollucis in uestibulum nan$gurata, consisîens saepe in-terfatres deos, medium adorandam se adeantibus exhíbebat; et quidam eum Latiarem louern con-

salutarunt.

ú"lo8y and its typology seen from the perspective of the ritual tasls called flamendidis. But first of all, Jupiter was areligiourembodiment of the idea of res publica(Iwis optimus Maximus) and the federal god of latin League (l,atiaris). Thi articleprcsents the theological conceptions connecred to Jupiter Capitolinus and JupiterLatiaris.

Thansl. I{atarzyna Pgkacka-Falhowska