ideja i značaj razvoja mreže narodnooslobodilačkih odbora u ...

131

DOI: 10.5644/PI2019.179.06

IDEJA I ZNAČAJ RAZVOJA MREŽE NARODNOOSLOBODILAČKIH ODBORA U VREMENU ANTIFAŠISTIČKE BORBE U BOSNI I HERCEGOVINI

(1941–1945)

Elmir Sadiković*

Sažetak

Od početka ustaničkih aktivnosti u Bosni i Hercegovini 1941. godine osni-vani narodnooslobodilački odbori (NOO) na oslobođenim teritorijama poste-peno su se razvijali u organizovan sistem lokalne samouprave. Tokom 1941. i 1942. godine na oslobođenim područjima Bosne i Hercegovine osnovano je više stotina seoskih i opštinskih NOO. Dolaskom Vrhovnog štaba i glavnine partizanskih snaga na prostor istočne Bosne stvorena je šira oslobođena teri-torija sa sjedištem u Foči. Već u februaru 1942. godine Vrhovni štab je donio propis kojim je regulisano formiranje, ustrojstvo i rad narodnooslobodilač-kih odbora (NOO). Ovi propisi su poznati kao “Fočanski propisi”, kojima su NOO utemeljeni kao privremeni organi narodne vlasti. U cjelini gledano, fočanski propisi su stvarali elemente novog sistema narodne vlasti na oslo-bođenom području. Krajinskim propisima iz septembra 1942. godine narod-nooslobodilački odbori postaju stalni organi vlasti, a na drugom zasjedanju AVNOJ-a pravno su ozakonjeni kao lokalni organi vlasti nove federativne Jugoslavije. Ustavom Federativne Narodne Republike Jugoslavije narodno-oslobodilački odbori potvrđeni su i proglašeni osnovnim organima državne vlasti i dobili su ustavno-pravnu garanciju i zaštitu. U radu su elaborirana temeljna pitanja ustrojstva i načina rada NOO tokom narodnooslobodilačkog rata (NOR) u Bosni i Hercegovini, njihova demokratska osnova, doprinos u organizaciji antifašističke borbe te njihova uloga u rješavanju ekonomskih, socijalnih, zdravstvenih i drugih egzistencijalnih životnih pitanja, kao i pita-nja lične i imovinske sigurnosti građana na oslobođenim teritorijama. Ključne riječi: narodnooslobodilački odbori, lokalne vlasti, narodnooslobodilački pokret, ZAVNOBiH, AVNOJ

* Prof. dr., Fakultet političkih nauka Univerziteta u Sarajevu. E-mail: [email protected]

132

Posebna izdanja ANUBiH CLXXIX, ODN 11, OHN 46, str. 131-149

Uvod

Nakon poraza Kraljevine Jugoslavije u kratkotrajnom Aprilskom ratu (6–14. april 1941. godine) sile osovine (Njemačka, Italija, Bugarska i Ma-đarska) okupirale su Kraljevinu Jugoslaviju. Teritorij Jugoslavije dijelom je priključen susjednim državama, a dijelom transformiran u nove državne tvo-revine pod kontrolom Njemačke i Italije. Uspostavljenom demarkacionom linijom njemačkim okupacionim snagama u Bosni i Hercegovini pripao je 31 srez, a 27 srezova bilo je pod italijanskom fašističkom upravom. Progla-šenjem Nezavisne Države Hrvatske 10. aprila 1941. godine Bosna i Herce-govina je uključena u sastav novoosnovane kvislinške tvorevine. Biološkim istrebljenjem Srba, Roma, Jevreja i antifašista te nacionalnom asimilacijom bosanskohercegovačkih muslimana, ustaški režim težio je ka uspostavljanju etnički čiste hrvatske države. Masovne zločine, posebno nad muslimanskim stanovništvom Sandžaka, Crne Gore i istočne Bosne istovremeno su činile ra-zličite četničke formacije kao i pripadnici Jugoslavenske vojske u otadžbini, na čijem čelu se nalazio Draža Mihailović. Masovni zločini ustaškog režima i četničkog pokreta nakon sloma Kraljevine Jugoslavije kod jugoslavenskih su naroda doveli do ustanka na prostoru istočne Hercegovine i sjeverozapad-ne Bosne. Jedina kompaktna antifašistička politička snaga koja je podržala i organizirala ustanak svih naroda protiv okupatora i domaćih izdajnika bila je Komunistička partija Jugoslavije na čelu s Titom. U okolnostima fašistič-ke okupacije i bratoubilačkog građanskog rata, pod geslom “bratsva i jedin-stva”, 27. jula 1941. godine KPJ je pokrenula oružanu borbu za oslobođenje zemlje. Već u toku priprema i pokretanja oružanog ustanka Komunistička partija Jugoslavije orijentisala se na mobilizaciju najširih narodnih masa za borbu protiv okupatora, osnivajući različite antifašističke organizacije koje su se postepeno povezivale u opštinske, sreske, oblasne i pokrajinske save-ze. Nakon sloma Užičke Republike u decembru 1941. godine partizani su većinu svojih snaga koncentrisali na prostoru istočne Bosne, čime Bosna i Hercegovina postaje centralno mjesto borbe protiv okupatora. Organizacija NOP-a u Bosni i Hercegovini bila je teritorijalno organizovana na tri oblasti: Hercegovina, Bosanska Krajina i Istočna Bosna. U toku jeseni 1942. godine postignuti su značajni vojni uspjesi narodnooslobodilačkog pokreta (NOP), koji postaje dominantan politički faktor. Narodnooslobodilački partizanski odredi u decembru 1942. godine prerastaju u NOV Jugoslavije, osiguravajući sve širu narodnu potporu, ali i podršku zapadnih saveznika u borbi protiv fašizma. Na oslobođenim teritorijama stvaraju se prvi organi civilne narodne vlasti, koji će jačanjem antifašističkog NOP-a postati važan instrument borbe

133

Elmir Sadiković: Ideja i značaj razvoja mreže narodnooslobodilačkih odbora u vremenu antifašističke borbe u Bosni i Hercegovini (1941–1945)

protiv okupatora, a odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a i važni elementi bu-dućeg državnog uređenja Jugoslavije.

Idejni koncept i uloga narodnooslobodilačkih odbora u NOR-u

Narodnooslobodilački odbori (NOO) opšti je naziv za organe narodne vla-sti koji su stvarani na oslobođenim teritorijama u Jugoslaviji tokom oslobo-dilačkog rata i socijalističke revolucije od 1941. do 1945. godine. Prvi organi narodne vlasti osnivaju se već u julu i augustu 1941. godine pod različitim nazivima (odbori narodnog oslobođenja, narodnorevolucionarna vijeća, na-rodnooslobodilački komiteti, odbori itd.) U njima su, kako bi ostvarili što širu podršku, u početku bili predstavnici različitih političkih grupacija, iako su komunisti imali dominantan uticaj na njihov rad i ustrojstvo. Stvaranje NOO-a bilo je motivirano efikasnijom organizacijom oružane borbe protiv okupatora, ali su NOO-i kao prvi organi narodne vlasti sa svojom revolucio-narno-demokratskom praksom manifestirali i određene demokratske, politič-ke i socijalne težnje naroda, u kojima se mogla prepoznati i vizija budućeg državnog uređenja Jugoslavije. Tokom 1941. i 1942. godine na oslobođenim područjima Bosne i Hercegovine osnovano je više stotina seoskih i opštinskih NOO (posebno na području Bosanske Krajine, Hercegovine i Istočne Bosne). Brano Savić, poslanik Narodne skupštine NR BiH, u članku “Prvi narodnoos-lobodilački odbori u Birču”, gdje su tokom septembra 1941. godine formirani prvi NOO-i, njihovu ulogu opisuje na sljedeći način: ...u odbore su birani ljudi koji su zbog svog poštenja i pravičnosti uživali najveće povjerenje među ljudima ... bili su veza između vojnih jedinica i naroda ... aktivirali su narod u borbi protiv okupatora i njegovih saradnika (četnika i ustaša) ... snabdi-jevali su vojsku hranom i drugim potrebama ... održavali su red i disciplinu ... starali su se da sva obradiva zemlja bude na vrijeme zasijana a ljetina od neprijatelja sačuvana za narod i vojsku. Objašnjavali su narodu cilj borbe, političku i vojnu situaciju ... prenosili ustaničku štampu i biltene, održavali analfabetske tečajeve. Oni su znali šta se u svakom selu dešava. (Savić 2019) Uporedo s oružanom borbom NOP je stvarajući nove organe narodne vlasti na oslobođenim područjima, prvo narodnooslobodilačke odbore, a potom ze-maljska antifašistička vijeća, postavljao temelje budućeg državnog uređenja. Od svog osnivanja NOO su bili klica novog društvenog sistema. Njihovo stvaranje u ratnim okolnostima 1941. i 1942. godine dovelo je do paralelizma tri vlasti u okupiranoj Jugoslaviji:

134


1.) Narodnooslobodilačke vlasti, koja se postepeno uspostavljala i razvija-la na oslobođenim teritorijama, a ilegalno i na onim područjima koja su bila pod okupacijom;

2.) Vlasti Kraljevine Jugoslavije u emigraciji, čije je političke težnje izra-žavala Jugoslavenska vojska u otadžbini na čelu s Dražom Mihailovi-ćem, kao komandantom četničkih odreda Jugoslavenske vojske;

3.) Pod patronatom okupatora stvorene kvislinške vlasti (ustaške vlasti NDH, Nedićeva vlada u Srbiji).

Narodnooslobodilački odbori su stvarani u izrazito teškim okolnostima oružane borbe protiv fašističkog okupatora, ojačanog domobranskim i ustaš-kim snagama marionetske NDH, Jugoslavenske vojske u otadžbini i raznih četničkih formacija koje su imale za cilj ponovno uspostavljanje Kraljevine Jugoslavije pod srpskom hegemonijom. Važno je naglasiti da je osnivanjem NOO KPJ došla u sukob ne samo s drugim vlastima i političkim projekti-ma već i s Komunističkom internacionalom koja se protivila svim socijalnim promjenama u toku rata.

NOO u svjetlu “Fočanskih i Krajiških (septembarskih) propisa”

Na oslobođenim teritorijama u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, Bosni i Herce-govini, Crnoj Gori, Lici, Kordunu i Baniji tokom 1941. godine formirani su mjesni, opštinski i sreski NOO-i s razvijenom mrežom privredne, zdravstve-ne, prosvjetne i drugih djelatnosti važnih za antifašističku borbu (Stanovčić 1966). Kao centri organizacije oružane borbe NOO-i su, oslanjajući se na antifašističke organizacije, ilegalno formirani i u okupiranim podučjima. Na temelju iskustava rada prvih organa narodne vlasti na oslobođenim terito-rijama, na savjetovanju predstavnika pokrajinskih rukovodstava ustanka u Vrhovnom štabu u selu Stolice (na prostoru tzv. Užičke Republike) 26. sep-tembra 1941. godine odlučeno je da se intenzivira osnivanje narodne vlasti i usvojen je jedinstven naziv NOO. Rukovodstvo NOP-a je na savjetovanju temeljito razmatralo iskustva formiranja narodne vlasti i donijelo odgova-rajuće zaključke i uputstva za razvoj NOO-a kao temelja izgradnje državne vlasti nove Jugoslavije. Podržana je izgradnja NOO-a kao političkih pokreta i oblika narodne vlasti, a Edvard Kardelj je dobio zadatak da napravi cjelovitu analizu dotadašnjeg razvitka NOO-a i odredi njihove zadatke i funkcije za budući period. U listu KPJ Borba 19. oktobra 1941. godine objavljen je čla-nak Edvarda Kardelja: “Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci narodne vlasti”, u kome su izvedena osnovna načela o na-činu izbora i zadacima NOO-a kao organa privremene narodne vlasti. Kardelj

135

zaključuje da narodnooslobodilački odbori kao privremeni nosioci narodne vlasti imaju primarnu funkciju narodnooslobodilačke borbe, a da će nakon oslobođenja zemlje preuzeti posao organizovanja državne uprave. Uzimajući u obzir složenost i raznovrsnost funkcija narodnooslobodilačkih odbora, s izuzetkom onih koji su u ratnim uslovima kompentencije vojne uprave, Kar-delj izvodi temeljne dužnosti NOO-a:

- Organizovanje naroda u pružanju logističke podrške borcima na frontu u saradnji sa štabovima partizanskih odreda;

- Osiguranje i održavanje reda u pozadini uz pomoć narodnih straža;- Osiguranje ishrane stanovništva, a naročito siromašnih slojeva i nezbri-

nutih porodica boraca, razvoj privrednog života, trgovine, saobraćaja itd.;- Da svim svojim sredstvima učvršćuju vezu fronta i pozadine, vezu na-

roda s borcima, kao osnovnu garanciju pobjede... (Čaušević 2005: 380)Kardeljev članak objavljen u Borbi imao je direktivan karakter. U njemu

su razrađeni stavovi i odluke koje su na savjetovanju usvojene, a tiču se orga-nizacije nove narodne vlasti. Dolaskom Vrhovnog štaba i glavnine pratizan-skih snaga na prostor Istočne Bosne stvorena je šira oslobođena teritorija sa sjedištem u Foči. Od 20. januara do 10. maja 1942. godine, kada partizanske jedinice napuštaju Foču, Foča je bila centar slobodne teritorije i sjedište vr-hovnog komandanta Josipa Broza Tita i vojno-političkog rukovodstava NOP-a. U tom periodu provedene su mnogostruke aktivnosti vojnog organizovanja partizanskih jedinica i stvaranja narodne vlasti. Organizuje se antifašističko zasjedanje žena Istočne Bosne, formiraju se vojnopozadinski organi, uvodi se zvanje narodnog heroja, stvaraju nove jedinice, razvija saobraćaj i izdavač-ka djelatnost (listovi: Proleter, Borac, Partizanski sanitet), razvija se privre-da i organizuju sportske aktivnosti. Godina 1942. bila je godina stabilizacije NOO-a kao organa narodne vlasti i kao osnove nove države koja se stvarala u procesu revolucionarnog oslobodilačkog rata. Početkom februara u Foči CK KPJ je objavio dva dokumenta od posebnog historijskog značaja za NOB, koji su poznati kao “Fočanski propisi”:

1.) Zadaci i ustrojstvo NOO-a i 2.) Objašnjenja i uputstva za rad odbora u oslobođenim krajevima. U Foči je osnovan Gradski NOO s trideset članova i 170 delegata iz cijelog

sreza. Istovremeno su počela s radom 92 seoska NOO-a. Fočanske propise kao prvi oblik kodifikacije rada NOO-a formulisao je Moša Pijade, na osnovu vlastitih iskustava njihovog djelovanja u Crnoj Gori i prethodno navedenog članka Edvarda Kardelja. Ti propisi, štampani u hotelu “Gerstla”, današnjem muzeju, prva su pravna materija iz domena narodne vlasti i smjernice budu-ćeg uređenja države u nastajanju. Zauzet je stav rukovodstva Narodnooslo-


136


bodilačkog pokreta da su NOO-i prihvaćeni od naroda. Fočanskim propisima je uređeno formiranje, ustrojstvo i rad narodnooslobodilačkih odbora (NOO). Definisani su zadaci i ustrojstvo NOO-a na oslobođenim područjima. NOO-i su određeni kao borbeni organi koji služe narodnooslobodilačkoj borbi, koji se biraju demokratskim putem i u čiju strukturu mogu ući svi pošteni i rodo-ljubivi pojedinci, bez obzira na političko uvjerenje, vjeru i narodnost, ako uži-vaju povjerenje naroda. Fočanskim propisima je definisano deset temeljnih zadataka NOO-a na oslobođenim područjima:

- NOO su privremeni organi narodne vlasti zbog toga što su ukinuti stari organi vlasti (opštinske uprave, policija i žandarmerija, poreske, finan-sijske i druge ustanove), birani slobodno i neposredno od samog naro-da. NOO-i vrše sve funkcije osim onih koje pripadaju vojnim vlastima, a trajni oblici organa vlasti odredit će sam narod nakon oslobođenja od okupatora i domaćih izdajnika.

- Jedinstvom čitavog naroda i svih rodoljubivih snaga NOO-i kao nosioci vlasti poduzimaju sve potrebne mjere u mobilizaciji naroda za borbu protiv okupatora i domaćih izdajnika.

- Logističko snabdijevanje NOV hranom, odjećom i drugim potrebama, uz saradnju s vojnim vlastima.

- Kao organi reda i sigurnosti NOO-i će koristiti partizanske i seoske straže potčinjene vojnim vlastima.

- Organizacija čvrste pozadine i nerazdvojne veze između naroda i NOV-a.- Osiguranje ishrane stanovništva, posebno siromašnog i nezbrinutih po-

rodica, palih i mobilisanih boraca i izbjeglica.- Nadzor i sprečavanje izvoza hrane, stoke i drva sa svog područja u ne-

oslobođene krajeve. Sva privreda, s izuzetkom vojne i saobraćaja, pod upravom je NOO-a.

- NOO-i stvaraju narodnooslobodilačke fondove koji za potrebe vojske od naroda prikupljaju priloge u novcu, hrani, odjeći...

- NOO-i prema potrebi NOB-a mogu konfiskovati, na osnovu rješenja vojnih vlasti i sudova, imovinu od imućnih pojedinaca i narodnih nepri-jatelja.

- NOO-e kao najviše civilne vlasti bira narod u selima, gradovima i sre-zovima.

U drugom aktu Fočanskih propisa: “Objašnjenja i uputstva za rad NOO u oslobođenim krajevima” daju se jasne smjernice uređenja civilne vlasti na jasan, jednoobrazan i skladan način. Njima je uređen:

- Način izbora i rada seoskih, opštinskih i sreskih NOO-a, kao i među-sobni odnosi različitih razina organizacije NOO-a.

137

- Posebno je uređen način osnivanja i funkcioniranja Narodnooslobodi-lačkih fondova.

- Snabdijevanje NOV (rekvizicija, razmjena, konfiskacija imovine na-rodnih neprijatelja).

- Javne zgrade i imanja (željeznice, rudnici, preduzeća, bolnice...).Fočanskim propisima izražena su načela izbornosti, opozivosti, samou-

pravnosti i jedinstva vlasti, čime su oblikovani temeljni elementi novog si-stema vlasti. Postavljeni su temelji novog izbornog sistema, u kome se pored neposrednog uvodi i delegatski način biranja viših organa vlasti. Uvođenjem općeg prava glasa i žene su ostvarile biračko pravo. NOO-i su bili podi-jeljeni na seoske, opštinske, sreske, okružne, oblasne i glavne, obavljajući različite zadatke. Seoski NOO-i, kao neposredni organi narodne vlasti, bili su direktno povezani sa seljacima i imali su od tri do pet članova. Predsjednik i sekretar odbora u pravilu su bili članovi KP. Opštinski NOO-i su pomagali i objedinjavali rad seoskih NOO-a, a njihov plenum činili su predsjednici ili sekretari seoskih NOO-a i članovi Izvršnog odbora direktno zaduženih za pojedine sektore rada. Bili su odgovorni sreskom NOO-u. Sreski NOO-i bili su sačinjeni od Plenuma (15–25 članova) i Izvršnog odbora (predsjednik, se-kretar, nekoliko članova). Prvi sreski NOO osnovan je u Beranama 21. jula 1941. godine. Okružni NOO-i su osnivani na širim oslobođenim teritorijama u kojima je već bila uspostavljena mreža nižih organa narodne vlasti, a obu-hvatali su više srezova. Oblasni (pokrajinski) NOO-i imali su prvenstveno političke zadatke, ali i obaveze da se brinu o nižim organima narodne vla-sti na kompaktnim oslobođenim teritorijama. Prvi oblasni NOO formiran je 17. aprila 1942. godine u Hercegovini. Oblasni NOO za Bosansku krajinu izabran je 26. septembra 1943. godine, a 23. oktobra iste godine u Tuzli je formiran Oblasni NOO za Istočnu Bosnu. Glavni NOO formirani su tokom 1941. i 1942. godine, da bi jačanjem NOP-a kasnije prerasli u antifašistič-ka vijeća kao najviše organe vlasti u pokrajinama, čime je zapravo potvrđen princip federativnog uređenja nove Jugoslavije. Zapravo, i samo osnivanje zemaljskih antifašističkih vijeća kao centralnih organa civilne, narodne vlasti bilo je uslovljeno potrebom hijerarhijske organizacije i efikasne koordinaci-je brojnih, na različitim razinama već uspostavljenih NOO-a. U protivnom i sami bi NOO-i postali opterećenje rukovodstvu NOP-a, čije su aktivnosti bile pretežno usmjerene vojnim operacijama protiv neprijatelja.

U cjelini gledano, fočanski propisi su stvarali elemente novog sistema vla-sti na oslobođenom području. Struktura nove lokalne vlasti prvobitno je us-postavljena na prostoru Hercegovine na način da su mreže seoskih, mjesnih i gradskih narodnooslobodilačkih odbora objedinjene u jedan opštinski odbor


138


na teritoriji prijeratne opštine Kraljevine Jugoslavije, a u aprilu 1942. godi-ne osnovan je oblasni NOO koji je obuhvatio gotovo cjelokupno područje Hercegovine, s izuzetkom zapadnog dijela u kome je bila uspostavljena vlast NDH. Pored Hercegovine novi organi narodne vlasti ...su se posebno uspješ-no razvijali u drugim dijelovima Bosne i Hercegovine, kao što je Bosanska Krajina, gdje je ustanak naroda protiv okupatora bio posebno masovan i do-bro organizovan (Milidragović 2006: 139). Karakteristika Fočanskih propi-sa je da se struktura vlasti stvara odozdo prema gore, primjenom koncepta narodne suverenosti i demokratskog načela da vlast proizilazi iz naroda, da pripada narodu i da je narod vrši neposredno ili putem neposredno izabranih predstavnika. Iz nukleusa NOO-a uspostavljena je mreža NOO-a koja je u ZAVNOBiH-u dobila najviše političko predstavničko tijelo. NOO-i su treti-rani kao nestranačke organizacije i privremeni organi vlasti sve do donošenja Septembarskih (Krajiških) propisa 1942. godine.

Nakon značajnih vojnih uspjeha NOP-a krajem ljeta 1942. godine, CK KPJ odlučio je da su stvoreni uslovi da NOO-i kao privremeni prerastu u stalne organe vlasti. U već tada oslobođenoj Bosanskoj krajini Vrhovni štab donosi Krajiške propise, koji se još nazivaju i Septembarskim propisima jer su objavljeni 26. septembra 1942. godine. Strukturu Krajiških (septembar-skih) propisa, čiji su autori Moša Pijade i Veselin Masleša, čine dvije posebne naredbe:

1. Naredba o izborima NOO-a i2. Naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti.Oslanjajući se na ranije donesene Fočanske propise, Krajiškim (Septem-

barskim) propisima detaljno je uređen način izbora i ustrojstva NOO-a, kako bi uspostavljene građanske vlasti u pozadini s čvrstom i jedinstvenom unu-trašnjom organizacijom dale što veći doprinos vojnim vlastima u narodno-oslobodilačkoj borbi. Naredbom je detaljno uređen proces pripreme izbora NOO-a, izbornog prava, provođenja izbora, zadataka opštinskih, gradskih i sreskih izbornih komisija, trajanja mandata i strukture NOO-a, kao i način njihove smjene. U drugom poglavlju Naredbe o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti detaljno su uređeni zadaci narodnooslobodilačkih odbora kao demokratskih organa narodne vlasti na oslobođenoj teritoriji. U četvrtom po-glavlju Naredbe o izborima NOO uređeno je pitanje snabdijevanja NOV-a kroz sakupljanje priloga, rekviziciju (kupovina uz odgođeno plaćanje), trgo-vinsku razmjenu robe između sela i gradova i između pojedinih krajeva. U petom poglavlju definisan je način zapljene imovine narodnih neprijatelja, a u posljednjem, šestom poglavlju “Javne zgrade i imanja” uređeno je da sve javne zgrade, imanja, željeznice, rudnici, fabrike koje rade za vojsku, kao

139

i bolnice i apoteke, stoje pod vojnom upravom. U cilju savladavanja svih zadataka NOB-a i radi usklađivanja djelatnosti građanskih i vojnih vlasti, Septembarskim (Krajiškim) propisima donesena je i “Naredba o obrazovanju pozadinskih vojnih vlasti”. Ovom Naredbom uređeno je ustrojstvo pozadin-skih vojnih vlasti (komanda područja, komanda mjesta, partizanske straže), kao i dužnosti pozadinskih vojnih vlasti (zadaci komande područja i partizan-ske straže kao organa komande mjesta i štabova NOP-a). Već u jesen 1942. godine NOO-i su se učvrstili kao stalni organi nove demokratske vlasti. Kra-jinskim propisima s kraja 1942. godine narodnooslobodilački odbori postaju stalni organi vlasti.

Tabela 1. Mreža Narodnooslobodilačkih odbora u Bosni i Hercegovini 1941–1942. godine. (Čaušević 2005: 407-409)

Područje 1941. godina 1942. godina

1. Banja Luka 5 seoskih 6 opštinskih; 11 seoskih

2. Bihać 10 seoskih 1 sreski; 3 opštinska; 22 seoska i 1 gradski

3. Bijeljina 1 ilegalni gradski; 10 ilegalnih seoskih

3 ilegalna opštinska; 9 ilegalnih seoskih

4. Bileća - 1 sreski; 1 ilegalni opštinski; 22 seoska

5. Bosanska Dubica 1 opštinski; 35 seoskih 1 sreski; 5 opštinskih; 45 seoskih

6. Bosanska Gradiška

2 opštinska; 10 seoskih 3 opštinska; 30 seoskih

7. Bosanska Krupa 25 seoskih 1 sreski; 5 opštinskih; 3 seoska

8. Bosanski Petrovac 4 opštinska; 10 seoskih 1 sreski; 3 opštinska; 66 seoskih

9. Bosanski Šamac - 1 seoski

10. Bosansko Grahovo

11 ilegalnih seoskih 2 opštinska; 17 seoskih

11. Brčko 1 ilegalni gradski; 2 ilegalna seoska

1 ilegalni gradski; 1 ilegalni seoski

12. Bugojno 1 seoski 1 opštinski; 5 seoskih

13. Cazin - 1 sreski; 4 opštinska; 13 seoskih

14. Čajniče 2 seoska -

15. Čapljina 1 seoski; 1 ilegalni seoski 3 ilegalna seoska

16. Derventa 1 ilegalni seoski 3 ilegalna seoska

17. Doboj 8 seoskih 21 legalni seoski

18. Drvar 1 seoski 1 ilegalni sreski; 5 ilegalnih opštinskih; 33 ilegalna seoska

19. Duvno 2 seoska 4 seoska


140



20. Dvor na Uni 2 opštinska; 50 seoskih; 1 ilegalni seoski

4 opštinska; 57 seoskih, 6 mjesnih i 31 ilegalni mjesni

21. Foča 1 seoski ilegalni 1 sreski; 11 opštinskih; 12 seoskih

22. Fojnica - 1 ilegalni sreski; 1 ilegalni gradski; 1 ilegalni seoski

23. Gacko 27 seoskih 1 sreski; 4 opštinska; 40 seoskih

24. Glamoč 27 seoskih 3 opštinska; 27 seoskih; 1 gradski

25. Goražde - 1 sreski; 1 opštinski; 10 seoskih

26. Gračanica 4 seoska; 1 ilegalni seoski 4 ilegalna seoska; 1 ilegalni mjesni

27. Jajce 3 opštinska; 33 seoska 1 sreski; 4 opštinska; 30 seoskih; 3 ilegalna seoska

28. Kladanj 5 seoskih 5 seoskih

29. Ključ 2 opštinska; 15 seoskih 1 sreski; 6 opštinskih; 28 seoskih

30. Konjic 2 opštinska; 10 ilegalnih seoskih

1 ilegalni sreski; 3 ilegalna opštinska; 23 ilegalna seoska

31. Kostajnica - 1 opštinski; 6 mjesnih; 31 ilegalni mjesni

32. Kotor-Varoš 2 opštinska; 21 seoski 2 opštinska; 21 seoski

33. Livno 9 seoskih 11 seoskih

34. Lopare 11 ilegalnih seoskih 12 legalnih seoskih

35. Ljubuški - 2 ilegalna opštinska; 16 ilegalnih seoskih

36. Maglaj 1 opštinski; 5 seoskih 1 ilegalni opštinski; 5 seoskih

37. Mostar - 1 ilegalni sreski; 1 ilegalni opštinski; 2 ilegalna seoska

38. Mrkonjić-Grad 9 ilegalnih seoskih 8 ilegalnih opštinskih; 42 ilegalna seoska

39. Nevesinje 2 seoska 1 sreski; 1 ilegalni opštinski; 3 seoska

40. Prnjavor 3 opštinska; 15 seoskih 7 opštinskih; 30 seoskih

41. Prozor 1 ilegalni seoski 2 opštinska

42. Rogatica - 1 ilegalni sreski; 7 ilegalnih opštinskih; 22 seoska

43. Sanski Most 15 seoskih; 1 ilegalni gradski 1 opštinski; 6 ilegalnih opštinskih; 18 ilegalnih seoskih

44. Sarajevo 2 ilegalna opštinska; 7 ilegalnih seoskih

1 sreski; 3 opštinska; 66 seoskih

45. Sokolac - 1 ilegalni opštinski; 16 ilegalnih seoskih

46. Srbac 4 seoska 3 seoska

47. Srebrenica 2 opštinska; 1 ilegalni opštinski

1 sreski

48. Stolac 9 seoskih 1 okružni; 1 ilegalni sreski; 4 ilegalna opštinska; 16 ilegalnih seoskih

141


49. Teslić 1 opštinski; 7 seoskih 1 ilegalni opštinski; 7 seoskih

50. Tešanj 1 opštinski; 12 seoskih 1 ilegalni opštinski, 12 ilegalnih seoskih

51. Trebinje - 1 sreski; 3 ilegalna opštinska; 12 seoskih

52. Vareš 1 opštinski 15 seoskih

53. Visoko 25 ilegalnih seoskih 25 legalnih seoskih

54. Višegrad 1 opštinski -

55. Vlasenica 3 opštinska 4 ilegalna opštinska;

56. Zenica 2 ilegalna seoska 5 ilegalnih seoskih

57. Zvornik 1 ilegalni seoski 1 ilegalni seoski

Prethodna tabela pokazuje uporednu dinamiku širenja i jačanja mreže NOO-a tokom 1941. i 1942. godine, koja je bila povezana jačanjem antifaši-stičkog pokreta u Bosni i Hercegovini. Krajem 1941. godine na području Bo-sne i Hercegovine osnovano je 166 opštinskih i više stotina seoskih NOO-a. U toku 1942. godine, a posebno nakon donošenja Fočanskih, potom Krajiških propisa, intenzivirane su aktivnosti na širenju mreže NOO-a. Uspostavljena je mreža novih NOO-a u jedanaest naseljenih područja današnjih opština: Kostajnica, Cazin, Bosanski Šamac, Sokolac, Rogatica, Goražde, Fojnica, Mostar, Ljubuški, Bileća i Trebinje. Uspostavljaju se sreski NOO-i koji su ko-ordinirali rad nižih NOO-a. U narednim godinama kroz organizaciju i pravnu kodifikaciju NOO odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a uspostavljen je jedan kompaktan i funkcionalan, hijerarhijski uređen sistem vlasti koji će postati temeljem budućeg državnog uređenja Bosne i Hercegovine i Jugoslavije.

Kodifikacija NOO-a u odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a

Prvo, Drugo i Treće zasjedanje Zemaljskog antifašističkog vijeća Narod-nog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH), kao i odluke zasjedanja Antifašističkog vijeća Narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), u svojoj povezanosti čine jedinstven proces obnove bosanskohercegovačke državno-sti i izgradnje strukture narodne vlasti tokom antifašističke borbe. Osniva-nje zemaljskih antifašističkih vijeća na prostorima budućih jugoslovenskih republika imalo je dvostruko značenje. S jedne strane, njihovo formiranje kao predstavničkih tijela i kao nosilaca organa vlasti predstavljalo je bitan faktor izgradnje nacionalne državnosti, a s druge strane i faktor izgradnje buduće zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti Jugoslavije. Zemaljska antifašistička vijeća su ...zapravo utemeljena kao konstitutivni elementi nove jugoslovenske državne zajednice u cjelini, ali i nacionalne državnosti naroda


142


Jugoslavije, što je bila pretpostavka legitimnosti odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a (Kartov 1984: 110). Odlukama ZAVNOBiH-a i AVNOJ-a pravno je kodificirana pozicija, uloga i ustrojstvo NOO-a u oslobođenim krajevima.

Prvo zasjedanje AVNOJ-a, održano u oslobođenom Bihaću 26. i 27. no-vembra 1942. godine, istaklo je značaj NOO-a u antifašističkoj borbi. Na Prvom zasjedanju AVNOJ-a nazivi i djelokrug rada NOO-a ujednačeni su gotovo na čitavim oslobođenim dijelovima Jugoslavije. Koliki je bio značaj NOO-a u NOB-u govori sama Rezolucija o osnivanju Antifašističkog vijeća Narodnog oslobođenja Jugoslavije, usvojena 27. novembra 1942. godine, na prvoj radnoj sjednici osnivačke skupštine AVNOJ-a. U Rezoluciji se, između ostalog, navodi: ...u svim zemljama Jugoslavije od početka oružane borbe nicali su na oslobođenoj i neoslobođenoj teritoriji narodnooslobodilački od-bori kao nužni organi jedinstva pozadine i fronta, kao i od samog naroda stvorena tijela koja su okupljala narod u njegovim naporima da pomogne svoje junačke borce, koja su ujedinjavala stanovništvo u narodnooslobodi-lačkoj borbi. Oni su nužnim razvitkom postali organima narodnodemokratske vlasti i potvrdili su se kao izraz jedinstvene narodne volje za oslobođenje ispod jarma fašizma. Na prostranoj oslobođenoj teritoriji nema sela bez na-rodnooslobodilačkih odbora spojenih u opštinskim i sreskim svojim tijelima. Mnogi NOO-i rade ilegalno pod najtežim uslovima u još neoslobođenim dije-lovima zemlje. Oni su glavno oruđe jedinstva naroda u oslobodilačkoj borbi, jedinstva pozadine i fronta koje je bilo i ostaje uslov i zalog konačne pobjede nad krvavim okupatorima i njihovim ustaškim i četničkim slugama. Preko njih, kao i preko ženskih i omladinskih antifašističkih organizacija ostvaruju se nadčovječanski napori narodnih masa u pozadini. AVNOJ je određen kao opštenacionalno i opštenarodno predstavništvo narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji, koje se oslanja na NOO-e i masovne antifašističke organizacije. Stvaranjem svoga Izvršnog odbora, koji je preuzeo rukovođenje NOO-ima, odluke AVNOJ-a znatno su doprinijele izgradnji jedinstvenog mehanizma na-rodne vlasti i ubrzale su proces stvaranja zemaljskih antifašističkih vijeća. Izvršni odbor AVNOJ-a kao najvišeg političkog i predstavničkog tijela NOP-a i kao najvišeg organa nove vlasti u Jugoslaviji u periodu između Prvog i Drugog zasjedanja, radeći na ostvarivanju zadataka i ciljeva postavljenih u Rezoluciji AVNOJA-a, poduzeo je više mjera s ciljem izgrađivanja i jačanja uloge NOO i rješavanja ekonomskih problema narodnooslobodilačke vojske (NOV) i stanovništva na oslobođenim područjima. Tako je 2. januara 1943. godine u Bihaću Propagandni odsjek Izvršnog odbora AVNOJ-a dao “Uput-stvo sreskim NOO o organizovanju i zadacima Kulturno-propagandnih od-bora”, u kome se upozorava na zanemarenost političko-kulturne djelatnosti

143

NOO i daje naredba svim sreskim i opštinskim NOO-ima da uspostave kul-turno-propagandne odbore. Uoči Drugog zasjedanja AVNOJ-a NOO-i su se razvili u jedinstven sistem vlasti i važne elemente državne organizacije nove Jugoslavije. Drugom zasjedanju AVNOJ-a prethodilo je održavanje Zemalj-skih antifašističkih vijeća u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Srbiji i Makedoniji.

Nakon 480 godina, 25. novembra 1943. godine, u Varcar-Vakufu (Mrko-njić-Gradu), na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a, obnovljena je državnost Bosne i Hercegovine. Na temelju odluka ZAVNOBiH-a Bosna i Hercegovi-na je, kao jedna od šest ravnopravnih federalnih jedinica, postala konstituent nove demokratske federativne Jugoslavije. Pred održavanje Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a bilo je više koncepcija o statusu Bosne i Hercegovine: a) au-tonomna jedinica vezana za Srbiju ili Hrvatsku; b) autonomna jedinica ve-zana za federalne organe Jugoslavije i c) federalna republika. U završnim pripremama za Prvo zasjedanje ZAVNOBiH-a presudnu ulogu je imao Tito, svojim stavom da Bosna i Hercegovina treba biti federalna državna jedinica ravnopravna Srbiji, Hrvatskoj, Crnoj Gori, Makedoniji i Sloveniji. (Pejanović 2010) U procesu obnove državnosti Bosne i Hercegovine uvažen je princip njene historijske posebnosti i teritorijalno-političke cjelovitosti. Taj pristup značio je raskid s centralističkim i hegemonističkim odnosima u zajednici jugoslavenskih naroda i postavljene su osnove demokratskog rješavanja na-cionalnih pitanja. Dvjesto četrdeset sedam vijećnika, izabranih tako da od-govaraju nacionalnoj i socijalnoj strukturi narodnooslobodilačkog pokreta u Bosni i Hercegovini, 26–27. novembra donijeli su Rezoluciju kojom se ovo tijelo konstituira kao opšte političko predstavništvo naroda Bosne i Hercego-vine. Rezolucijom ZAVNOBiH-a izražena je želja naroda BiH ...da njihova zemlja, koja nije ni srpska ni hrvatska, ni muslimanska, nego i srpska, i hrvat-ska i muslimanska, bude slobodna i zbratimljena Bosna i Hercegovina u kojoj će biti osigurana puna ravnopravnost svih Srba, Muslimana i Hrvata koji u njoj žive. Time je utemeljena savremena državnost Bosne i Hercegovine na ideji njene historijske posebnosti i ravnopravnosti naroda, iako će bosansko-hercegovački muslimani svoju punu nacionalnu emancipaciju ostvariti tek u periodu nakon rata. Na Prvom zasjedanju ZAVNOBiH-a u Rezoluciji se pro-glašava obnova državnosti Bosne i Hercegovine u obliku federalne republike koja učestvuje u konstituisanju demokratske federativne Jugoslavije.

Na Drugom zasjedanju AVNOJ-a, održanom 29. novembra 1943. godine u Jajcu na prihvatljiv način za sve narode riješeno je pitanje njihove nacionalne ravnopravnosti i slobode u višenacionalnoj federativnoj zajednici. AVNOJ se konstituiše u zakonodavno i izvršno predstavničko tijelo Jugoslavije. NOO-i


144


su pravno ozakonjeni kao lokalni organi vlasti nove federativne Jugoslavije. Usvojen je program budućeg državnog uređenja kojim su uspostavljeni pravni temelji federativnog uređenja državne zajednice jugoslavenskih naroda. Na temelju odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a buduće federativno uređenje Ju-goslavije zahtijevalo je organizaciju državne vlasti u Bosni i Hercegovini na način da se ZAVNOBiH konstituira u najviše zakonodavno predstavničko ti-jelo i da obrazuje svoje izvršno tijelo – narodnu vladu. Na drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a prisustvovalo je 107 vijećnika, a doneseno je 11 odluka koje su imale poseban značaj za afirmaciju državnosti i ukupan državno-pravni razvoj Bosne i Hercegovine. Na drugom zasjedanju AVNOJ-a usvojena je Odluka o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, kojom je načelno određen i položaj ZAVNOBiH-a kao nosioca državnih funkcija u Bosni i Hercegovini. U tački 3. Odluke se navodi da ...U skladu sa federativnom izgradnjom Jugosla-vije jeste činjenica da već sada osnovane organe narodne vlasti kod pojedinih naroda Jugoslavije predstavljaju narodnooslobodilački odbori i zemaljska antifašistička vijeća narodnog oslobođenja (Ibrahimagić 1999: 61-62).

Drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a održano je u Sanskom Mostu 30. juna, 1. i 2. jula 1944. godine. Među odlukama koje su usvojene posebno se ističu tri:

1. Odluka o konstisuisanju ZAVNOBiH-a u najviše zakonodavno i izvršno narodno predstavničko tijelo Bosne i Hercegovine.

Ovom je odlukom ZAVNOBiH postao najviši organ državne vlasti i no-silac bosanskohercegovačke državnosti. Uređen je način vršenja zakonodav-ne i izvršne vlasti, sastav Predsjedništva ZAVNOBiH-a kao izvršne vlasti i njegova odgovornost prema ZAVNOBiH-u. Predsjedništvo je prema Odluci vršilo funkciju izvršne vlasti do obrazovanja narodne vlade, te je u tu svrhu predviđeno osnivanje posebnih odjeljenja za poslove državne uprave. Odlu-kom je Predsjednišvo ZAVNOBiH-a ovlašteno i da ukida odluke narodnoos-lobodilačkih odbora i narodnooslobodilačkih skupština ukoliko su u suprot-nosti sa zakonima Federalne Bosne i Hercegovine i Demokratske Federativne Jugoslavije.

2. Deklaracija o pravima građana Bosne i Hercegovine, koja je imala karakter ustava.

Deklaracija o pravima građana Bosne i Hercegovine predstavlja zapravo političko-ustavnu povelju koja je zajedno s drugim usvojenim odlukama či-nila temelj budućeg ustava Bosne i Hercegovine. U Deklaraciji su naglašeni ostvareni rezultati u narodnooslobodilačkoj borbi te temeljni principi i prava građana, od kojih će većina naći svoje mjesto u prvom Ustavu Bosne i Her-cegovine donesenom 1946. godine. Deklaracijom utvrđena prava obuhvataju:

145

- Ravnopravnost Srba, Hrvata i Muslimana Bosne i Hercegovine, koja je njihova zajednička i nedjeljiva domovina;

- Slobodu vjeroispovijesti i savjesti, kao i ravnopravnost svih vjeroispo-vijesti;

- Slobodu zbora i dogovora, udruživanja i štampe;- Ličnu i imovinsku sigurnost građana, kao i slobodu privatne inicijative

u privrednom životu;- Ravnopravnost žene s muškarcem, kako u političkom životu zemlje

tako i u svim oblastima društvene djelatnosti;- Izborno pravo građana zasnovano na osnovu opšteg, jednakog i nepo-

srednog prava glasa;- Pravo žalbe svakog građanina na rješenje organa državne vlasti;- Niko ne može biti osuđen bez prethodnog sudskog postupka.Pored garancije navedenih prava, u Deklaraciji su pozvani svi vojno spo-

sobni građani Bosne i Hercegovine da se pridruže oslobodilačkom ratu, na-glašena je potreba unapređenja opšteg obrazovanja i pismenosti kroz izgrad-nju škola i kulturno-prosvjetnih ustanova, te zabrana i progon svih fašistič-kih i profašističkih organizacija (Čaušević 2005). Odluke Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a (koje su zasnovane na historijskoj odluci Drugog zasjedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu i odluke kojom je Bosna i Hercegovina konstituisana kao jedna od šest ravnopravnih federal-nih jedinica) dosljedno su ostvarene u poslijeratnom ustavnom i političkom razvoju Bosne i Hercegovine.

Na Drugom zasjedanju ZAVNOBiH-a donesena je i Odluka o ustrojstvu i radu narodnooslobodilačkih odbora. Ovom odlukom narodnooslobodilački odbori i narodnooslobodilačke skupštine postaju, pored ZAVNOBiH-a i Pred-sjedništva ZAVNOBIH-a, lokalni organi državne vlasti s jednoobraznom or-ganizacijom na prostoru cijele Bosne i Hercegovine. U odluci se između osta-log navodi: Sva vlast u Federalnoj Bosni i Hercegovini pripada narodu koji predstavljaju narodnooslobodilački odbori, narodnooslobodilačke skupštine i ZAVNOBiH (Ibrahimagić 1999: 63). Ovom odlukom je također propisano da ZAVNOBiH odlučuje o uređenju Bosne i Hercegovine na oblasti, okruge, srezove, opštine, gradove i sela, vodeći računa o ekonomskim, geografskim i saobraćajnim prilikama. Ovom Odlukom je uređeno i biračko pravo i uslovi njegovog ostvarivanja. Predviđeno je uspostavljanje širih administrativno-te-ritorijalnih jedinica na prostoru Bosne i Hercegovine (srezova i oblasti), dok su narodnooslobodilački odbori predstavljali njihove izvršne organe vlasti. U Odluci o ustrojstvu i radu NOO i NO skupština navodi se da su narodnoo-slobodilački odbori dužni sazivati jedanput mjesečno zborove birača kojima


146


polažu račun o svom radu i razmatraju važna pitanja. U Odluci se utvrđuju i zadaci NOO-a. Prva skupina su zadaci koji se odnose na ujedinjavanje i organizovanje naroda u borbi protiv okupatora i njegovih pomagača. Druga skupina zadataka odnosi se na rješavanje privrednih, zdravstvenih, kulturno-prosvjetnih i tehničko-saobraćajnih pitanja. Treća skupina zadataka NOO-a odnosi se na osiguranje lične i imovinske sigurnosti građana te uvođenje brige o siromašnim porodicama poginulih boraca Narodno-oslobodilačke vojske. Time je jedinstveno i cjelovito definisan sistem organizacije narodnih odbora u Bosni i Hercegovini. Struktura narodnih odbora, od najnižih do najviših, uobličena je kao cjelovit sistem institucionalne organizacije državne vlasti.

Na Trećem zasjedanju ZAVNOBiH-a, održanom u oslobođenom Sarajevu od 26. do 28. aprila 1945. godine, zaokružena je struktura državne vlasti u Bosni i Hercegovini. Promijenjeni su nazivi mjesnih (lokalnih) organa držav-ne vlasti u seoske, opštinske, gradske, sreske, okružne ili oblasne narodne odbore. Nazivi narodnooslobodilački odbori zamijenjeni su nazivom narodni odbori, što će kasnije biti potvrđeno prvim Ustavom Narodne republike Bo-sne i Hercegovine iz 1946. godine. Tokom poslijeratnog razvitka njihov ka-rakter i uloga kao organa vlasti postepeno su se mijenjali od lokalnih organa državne vlasti u administrativno-teritorijalnim jedinicama do položaja opšteg predstavničkog tijela lokalnih zajednica opština i srezova, kada su evoluirali u nove predstavničke organe – opštinske, odnosno sreske skupštine. Usta-vom FNRJ i Opštim zakonom o narodnim odborima od 1946. godine narodni odbori su ozakonjeni kao osnovni organi vlasti nove državne organizacije. ZAVNOBiH se konstituisao u Privremenu Narodnu skupštinu Bosne i Her-cegovine, koja je donijela Zakon o narodnoj vladi. (Vlada se sastojala od sedam Srba, pet Muslimana – Bošnjaka i dva Hrvata.) U oktobru 1946. go-dine održani su izbori za Ustavotvornu skupštinu Bosne i Hercegovine. Svoj prvi Ustav Bosna i Hercegovina donosi 31. decembra 1946. godine. Bosna i Hercegovina je tako postala narodna država republikanskog oblika. Narodna skupština bila je najviši organ državne i zakonodavne vlasti. Obrazovanje vr-hovne državne vlasti Bosne i Hercegovine kao samostalne federativne jedini-ce u sastavu Demokratske Federativne Jugoslavije potvrđeno je nizom zako-nodavnih akata ...od kojih su najvažnije one ustavnog karaktera a koje su se zasnivale na načelima Drugog zasjedanja AVNOJ-a. (Arnautović 2009: 156).

Na Trećem zasjedanju AVNOJ-a, održanom u Beogradu od 7. do 10. augu-sta 1945. godine, AVNOJ je pretvoren u Privremenu narodnu skupštinu De-mokratske Federativne Jugoslavije, obrazovana je jedinstvena savezna vlada (Petranović 1988). Nova Ustavotvorna skupština u novembru 1945. godine jednoglasno je usvojila Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Re-

147

publike Jugoslavije, a 31. januara 1946. godine donesen je Ustav kojim je uspostavljena Republika i kojim su ozakonjene tekovine NOR-a.

LiteraturaArnautović, S. (2009). Političko predstavljanje i izborni sistemi u Bosni i Hercegovini u XX

stoljeću. Promocult. Sarajevo.AVNOJ (1943). Uputstvo sreskim NOO o organizovanju i zadacima kulturno-propagandnih

odbora. Preuzeto s: http://virtuelni.muzejavnoj.ba/virtuelni/index.php?id=23, 2. 1. 2019. Broz, J. (1942). Fočanski propisi. Preuzeto s: https://focanskidani.wordpress.com/2016/11/10/

focanski-propisi/. 14. 2. 2019. Čaušević, Dž. (2005). Pravno-politički razvitak Bosne i Hercegovine, Dokumenti sa

komentarima. Magistrat. Sarajevo.Dokumenta Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a. Preuzeto s: http://www.znaci.net/

zb/4_2_11_2.pdf, 18. 12. 2018.JLZ (1965). Enciklopedija Jugoslavije, knjiga šesta. Jugoslavenski leksikografski zavod.

Zagreb.Ibrahimagić, O. (1999). Politički sistem Bosne i Hercegovine. Magistrat. Sarajevo. Kardelj, E. (1941). Narodnooslobodilački odbori moraju postati istinski privremeni nosioci

narodne vlasti. Borba, 19. oktobar 1941. godine. Preuzeto s: http://www.znaci.net/00001/138_45.pdf, 11. 1. 2019.

Kartov, V. (1984). Konstitutivni elementi u procesu stvaranja jugoslovenske federativne zajednice u periodu između Prvog i Drugog zasedanja AVNOJ-a. U: Kisić, Č. (ur.) AVNOJ i savremenost (89-103), Institut za proučavanje nacionalnih odnosa marksističkog studijskog centra CK SKBiH “Veljko Vlahović”. Sarajevo.

Milidragović, D. (2006). Aktuelna vlast u svjetlu Fočanskih propisa o narodnooslobodilačkim odborima. U: Skert, P. (ur.) Tito i Bosna i Hercegovina (139-143), Savez društava Tito u BiH. Sarajevo.

Pejanović, M. (2010). Ogledi o državnosti i političkom razvoju BiH. Šahinpašić. Sarajevo, Zagreb.

Petranović, B. (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. Nolit. Beograd.Petranović, B., i Zečević, M. (prir.) (1988). Jugoslavija 1918-1988: Tematska zbirka

dokumenata. Rad. Beograd. Preuzeto s: http://www.znaci.net/00001/138.htm, 26. 11. 2018.

Rezolucija o prvom zasjedanju AVNOJ-a (1953). U: Nešović, S. (prir.) Prvo i Drugo zasedanje Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (26 i 27 novembra 1942; 29 i 30 novembra 1943) po stenografskim beleškama i drugim izvorima (53-59), Prezidijum Narodne skupštine FNRJ. Beograd.

Sadiković, E. (2014). Značaj Drugog zasjedanja ZAVNOBiH-a za razvoj savremene državnosti BiH. Godišnjak BKZ Preporod, Vol. XIV, 335-341.

Savić, B. (1961). Prvi narodnooslobodilački odbori u Birču. Članci i Građa za kulturnu istoriju istočne Bosne, br. 5, 86-89. Preuzeto s: http://muzejibtuzla.podkonac.org/wp-content/uploads/sites/7/2014/10/11-1961-Brano-Savi%C4%87-PRVI-NARODNOOSLOBODILA%C4%8CKI-ODBORI-U-BIR%C4%8CU.pdf, 7. 1. 2019.

Stanovčić, V. (red.) (1966). Mala politička enciklopedija. Savremena administracija. Beograd.


148


THE IDEA AND SIGNIFICANCE OF THE DEVELOPMENT OF THE NETWORK OF NATIONAL

LIBERATION COMMITTEES DURING THE ANTI-FASCIST STRUGGLE IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

(1941–1945)

In the free territories of occupied Yugoslavia, during antifascist liberation front led by Communist Party of Yugoslavia (KPJ) under the leadership of Tito (1941–1945) there were the first bodies of civil people’s government in the form of people’s liberation boards. By strengthening antifascist People’s Liberation Movement (NOP), People’s Liberation Boards (NOOs) will be-come an important instrument for combating occupation forces and creation of living conditions for people in the liberated territories. Together with army struggle of People’s Liberation Movement (NOP), this movement, by form-ing new structures of people’s government on free territories, firstly People’s Liberation Boards (NOOs), later on an antifascist councils of people’s lib-eration, has established foundations of future state constitution. In the first years of People’s Liberation War (NOR) in Bosnia and Herzegovina there were several hundreds of established People’s Liberation Boards (NOOs). Broadening these specific networks, as temporary structures of people’s government, they were especially intensified after conveying Foča’s and Krajina’s directives in 1942. All people’s liberation boards as government authorities raised from people and those boards in war conditions were de-veloping in Bosnia and Herzegovina and in other parts of Yugoslavia. By solidification of People’s Liberation Movement (NOP) they have persistent-ly improved their scope of work and activities. Out of people’s liberation boards’ nucleus a strong network of people’s liberation boards was founded what finally shaped ZAVNOBIH (Antifascist Council of People’s Liberation of Bosnia and Herzegovina) as the highest political representative body. After the Second Assembly of AVNOJ (Antifascist Council of People’s Liberation of Yugoslavia) in Jajce on November 29th and 30th in 1943, people’s libera-tion boards (NOOs) have achieved their full legal affirmation and they have been confirmed as significant and efficient instrument for the organization of people’s liberation war and socialist revolution, until the declaration of Law on People’s Boards in 1946. Linked together, people’s liberation boards and

149

antifascist councils of people’s liberation were actually an integrative process of revolutionary governmental change and formation of new social and politi-cal order. Constitutional Law of Federative People’s Republic of Yugoslavia has confirmed and proclaimed that people’s liberation boards are fundamental bodies of state government and they gained constitutional and legal guaranty and protection. During the development in after war period, their character and role as the government bodies were gradually changed – from local au-thorities of state government in administrative – territorial units – to the posi-tion of general representative body of local communities, municipalities and cantons in this particular historical context, when they have converted into the new representative organs – municipals, cantonal assemblies. Throughout postwar evolution people’s boards were the highest government authorities on their territories and apart them, there were no other authorities of state government within local communities. Therefore, there was no dualism of local government authorities and local state government. Developed in the streak of social contradictories, by their transformation from local state au-thorities, people’s boards were becoming more and more democratic local government authorities. Keywords: Boards of National Liberation Movement, Local authorities, Natinal Liberation Movement, ZAVNOBIH, AVNOJ


ideja i značaj razvoja mreže narodnooslobodilačkih odbora u ...

Documents

Transcript of ideja i značaj razvoja mreže narodnooslobodilačkih odbora u ...