Fuzuli'de Türkçe

İÇİNDEKİLER

Sayfa No

KISALTMALAR ............................................................................................ XIV

ÖNSÖZ............................................................................................................. XV

1.BÖLÜM

1. FUZÛLÎ’NİN HAYATI, SANATI, ESERLERİ ......................................

1.1. HAYATI ........................................................................................ 1

1.2. SANATI ........................................................................................ 4

1.3. ESERLERİ ........................................................................................... 11

1. 3. 1. MANZUM ESERLERİ .................................................................. 11

1. 3. 1. 1. Türkçe Divan ................................................................................. 11

1. 3. 1. 2. Farsça Divan .................................................................................. 11

1. 3. 1. 3. Leylâ vü Mecnûn........................................................................... 12

1. 3. 1. 4. Beng ü Bade................................................................................... 13

1. 3. 1. 5. Heft Câm ........................................................................................ 13

1. 3. 1. 6. Hâdis-i Erba‘în Tercümesi........................................................... 13

1. 3. 1. 7. Arapça Şiirler................................................................................. 13

1. 3. 2. MENSUR ESERLERİ................................................................... 14

1. 3. 2. 1. Türkçe Mektuplar.......................................................................... 14

1. 3. 2. 2. Rind ü Zâhid .................................................................................. 15

1. 3. 2. 3. Sıhhat ü Maraz (Hüsn ü Aşk ) ................................................. 16

1. 3. 2. 4. Risâle-i Muammâ .................................................................... 16

1. 3. 2. 5. Matla‘ul-i‘tikâd fî Ma‘rifeti'l-mebde’ ve’1-Meâd................... 16

1. 3. 2. 6. Çağatayca-Farsça Lügat .......................................................... 17

1. 3. 2. 7. Hadîkatü’s-Sü‘edâ................................................................... 17

I

Sayfa No

2.BÖLÜM

2. HADÎKATÜ’S-SÜ ‘EDÂ’NIN DİL İNCELEMESİ ..................... 23

2.1. SES BİLGİSİ ................................................................................ 23

2. 1. 1. ÜNLÜLER ................................................................................. 23

2. 1. 1. 1. ÜNLÜ UYUMLARI ............................................................... 23

2. 1. 1. 1. 1. Kalınlık İncelik Uyumu ...................................................... 23

2. 1. 1. 1. 2. Düzlük Yuvarlaklık Uyumu ................................................ 24

2. 1. 1. 2. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ .......................................................... 25

2. 1. 1. 2. 1. E>İ SESLERİ ARASINDAKİ DEĞİŞME VE KAPALI E (É) .... 25

3. 1. 1. 2. 2. E>Ö DEĞİŞMESİ ............................................................... 29

2. 1. 1. 3. ÜNLÜ DÜŞMESİ ................................................................... 29

2. 1. 1. 4. BİRLEŞME ............................................................................. 30

2. 1. 1. 5. YUVARLAKLAŞMA ............................................................ 30

2. 1. 2. ÜNSÜZLER ............................................................................... 32

2. 1. 2. 1. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ ........................................................ 32

2. 1. 2. 1. 1. ÖTÜMLÜLEŞME............................................................... 32

2. 1. 2. 1. 2. SIZICILAŞMA.................................................................... 37

2. 1. 2. 2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ ................................................................. 39

2. 1. 2. 3. ÜNSÜZ TÜREMESİ............................................................... 40

2. 1. 2. 4. İKİZLEŞME............................................................................ 41

2.1.3. GÖÇÜŞME ................................................................................... 44

2. 2. ŞEKİL BİLGİSİ ............................................................................ 47

2. 2. 1. EKLER ....................................................................................... 47

2. 2. 1. 1. İSİM ÇEKİM EKLERİ .......................................................... 47

2. 2. 1. 1. 1. İYELİK EKLERİ ............................................................... 47

2. 2. 1. 1. 2. HAL EKLERİ .................................................................... 50

2. 2. 1. 1. 3. ÇOKLUK EKİ ................................................................... 57

2. 2. 1. 2. SORU EKİ ............................................................................. 58

2. 2. 1. 3. FİİL ÇEKİMİ .......................................................................... 59

II

Sayfa No

2. 2. 1. 3. 1. FİİL ÇEKİMİNDE KULLANILAN KİŞİ EKLERİ ........... 59

2. 2. 1. 3. 1. 1. Kişi Zamiri Asıllı Şahıs Ekleri ....................................... 59

2. 2. 1. 3. 1. 2. İyelik Eki Asıllı Şahıs Ekleri.......................................... 60

2. 2. 1. 3. 1. 3. Emir Ekleri ..................................................................... 62

2. 2. 1. 3. 2. EYLEMLERDE ŞEKİL VE ZAMAN EKLERİ................. 63

2. 2. 1. 3. 2. 1. FİİL KİPLERİ ................................................................. 63

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. BİLDİRME KİPLERİ ................................................ 63

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 1. Geçmiş Zaman......................................................... 63

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 2. Şimdiki Zaman ....................................................... 66

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 3. Geniş Zaman .......................................................... 66

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 4. Gelecek Zaman........................................................ 68

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. TASARLAMA KİPLERİ........................................... 70

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 1. İstek ....................................................................... 70

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 2. Emir ....................................................................... 71

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. Gereklilik................................................................ 73

2. 2. 1. 4. CEVHER FİİLİ ...................................................................... 74

2. 2. 1. 5. YAPIM EKLERİ..................................................................... 79

2. 3. CÜMLE BİLGİSİ (SÖZ DİZİMİ) ............................................... 84

2. 3. 1. KELİME GRUPLARI .............................................................. 84

2. 3. 1. 1. İSİM GRUBU (İSİM TAMLAMASI) ................................... 84

2. 3. 1. 1. 1. İSİM TAMLAMASININ KURULUŞU ............................. 85

2. 3. 1. 1. 1. 1. Belirtili İsim Tamlaması.................................................. 85

2. 3. 1. 1. 1. 2. Belirtisiz İsim Tamlaması ............................................... 86

2. 3. 1. 1. 1. 3. Tamlayanın Tamlayan Eki Almadığı Ad Tamlaması ..... 87

2. 3. 1. 1. 1. 4. Tamlayan Ve Tamlananın Yer Değiştirdiği Ad Tamlaması ... 88

2. 3. 1. 1. 1. 5. Unsurları Arasına Başka Unsur Girmiş Ad Tamlaması ..... 88

2. 3. 1. 1. 1. 6. Önünde Sıfat Bulunduran İsim Tamlaması ..................... 89

2. 3. 1. 1. 1. 7. Tamlayanı Bağlama Grubu Olan İsim Tamlaması.......... 89

2. 3. 1. 1. 1. 8. Tamlananı Bağlama Grubu Olan İsim Tamlamaları ....... 89

2. 3. 1. 1. 1. 9. Tamlayanı Ve Tamlananı İsim Grubu Olan İsim Tamlamaları. 90

III

Sayfa No

2. 3. 1. 1. 2 GÖREVİ YÖNÜYLE İSİM GRUBU.................................. 90

2. 3. 1. 1. 2. 1. İsim Grubunun Özne Olarak Görev Yapması ................ 90

2. 3. 1. 1. 2. 2. İsim Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması............ 90

2. 3. 1. 1. 2. 3. İsim Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması ............... 91

2. 3. 1. 1. 2. 4. İsim Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması 91

2. 3. 1. 1. 2. 5. İsim Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması.................. 91

2. 3. 1. 2. SIFAT GRUBU (SIFAT TAMLAMASI)............................... 92

2. 3. 1. 2. 1. SIFAT TAMLAMASININ KURULUŞU........................... 92

2. 3. 1. 2. 1. 1. Tamlayanı Tek Kelime Olan Sıfat Tamlamaları ............. 92

2. 3. 1. 2. 1. 1. 1. Niteleme Sıfatı............................................................. 92

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. Belirtme Sıfatları ......................................................... 92

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 1. İşaret Sıfatları .......................................................... 92

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 2. Soru Sıfatları ........................................................... 93

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 3. Belgisiz Sıfatlar ....................................................... 93

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 4. Sayı Sıfatları ............................................................ 95

2. 3. 1. 2. 1. 2. “Ki” Eki İle Meydana Gelen Sıfat Tamlaması ................ 95

2. 3. 1. 2. 1. 3. Adlaşmış Sıfat ................................................................. 96

2. 3. 1. 2. 1. 4. Tamlayanı Kelime Grubu Olan Tamlamalar.................. 97

2. 3. 1. 2. 1. 4. 1. Tamlayanı Tekrar Grubu Olan Tamlamalar............... 97

2. 3. 1. 2. 1. 4. 2. Tamlayanı Sıfat Fiil Grubu Olan Tamlamalar ........... 97

2. 3. 1. 2. 1. 4. 3. Tamlayanı Edat Grubu Olan Tamlamalar .................. 98

2. 3. 1. 2. 1. 4. 4. Tamlayanı Ayrılma Grubu Olan Tamlamalar ............ 98

2. 3. 1. 2. 1. 5. Tamlananı Kelime Grubu Olan Tamlamalar.................. 98

2. 3. 1. 2. 1. 5. 1. Tamlananı Bağlama Grubu Olan Tamlamalar ............ 98

2. 3. 1. 2. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE SIFAT GRUBU .............................. 99

2. 3. 1. 2. 2. 1. Sıfat Grubunun Özne Olarak Görev Yapması................. 99

2. 3. 1. 2. 2. 2. Sıfat Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması ............ 99

2. 3. 1. 2. 2. 3. Sıfat Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması ............... 99

2. 3. 1. 2. 2. 4. Sıfat Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev Yapması 100

IV

Sayfa No

2. 3. 1. 2. 2. 5. Sıfat Grubunun Zarf Tümleci Olarak Görev Yapması .... 100

2. 3. 1. 2. 2. 6. Sıfat Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlayan Olarak

Görev Yapması........................................................................................ 101

2. 3. 1. 2. 2. 7. Sıfat Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlanan Olarak

Görev Yapması........................................................................................ 101

2. 3. 1. 2. 2. 8. Sıfat Grubunun Ünlem Grubu Oluşturması ................... 101

2. 3. 1. 3. SIFAT-FİİL GRUBU .............................................................. 102

2. 3. 1. 3. 1. SIFAT-FİİL GRUBUNUN KURULUŞU .......................... 102

2. 3. 1. 3. 1. 1. -An Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller ........................................ 102

2. 3. 1. 3. 1. 2. -mIş Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller ....................................... 103

2. 3. 1. 3. 1. 3. -AcAk Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller ................................... 103

2. 3. 1. 3. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE SIFAT-FİİL GRUBU...................... 103

2. 3. 1. 3. 2. 1. Sıfat-Fiil Grubunun Özne Olarak Görev Yapması.......... 103

2. 3. 1. 3. 2. 2. Sıfat-Fiil Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması ..... 103

2. 3. 1. 4. İSİM-FİİL GRUBU................................................................ 104

2. 3. 1. 4. 1. İSİM-FİİL GRUBUNUN KURULUŞU ............................. 104

2. 3. 1. 4. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE İSİM-FİİL GRUBU ........................ 104

2. 3. 1. 4. 2. 1. İsim-Fiil Grubunun Özne Olarak Görev Yapması .......... 104

2. 3. 1. 4. 2. 2. İsim-Fiil Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması...... 105

2. 3. 1. 4. 2. 3. İsim-Fiil Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması......... 105

2. 3. 1. 5. ZARF-FİİL GRUBU............................................................... 106

2. 3. 1. 6. TEKRAR GRUBU.................................................................. 114

2. 3. 1. 6. 1. TEKRAR GRUBUNUN KURULUŞU .............................. 114

2. 3. 1. 6. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE TEKRAR GRUBU ......................... 116

2. 3. 1. 6. 2. 1. Tekrar Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması .............. 116

2. 3. 1. 6. 2. 2. Tekrar Grubunun Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru

Olarak Görev Yapması............................................................................ 116

2. 3. 1. 6. 2. 3. Ünlem Kuruluşunda Tekrar Grupları ............................. 116

V

Sayfa No

2. 3. 1. 7. EDAT GRUBU ....................................................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. EDAT GRUBUNUN KURULUŞU.................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. 1. “Sonra” İle Kurulan Edat Grubu ..................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. 2. “İçün” İle Kurulan Edat Grubu ....................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. 3. “Gibi” İle Kurulan Edat Grubu ...................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. 4. “Misal” İle Kurulan Edat Grubu ..................................... 117

2. 3. 1. 7. 1. 5. “Kadar” İle Kurulan Edat Grubu..................................... 118

2. 3. 1. 7. 1. 6. “İle” İle Kurulan Edat Grubu .......................................... 118

2. 3. 1. 7. 1. 7. “İlen” İle Kurulan Edat Grubu ........................................ 119

2. 3. 1. 7. 1. 8. “Birle” İle Kurulan Edat Grubu ...................................... 119

2. 3. 1. 7. 1. 9. “ın ” İle Kurulan Edat Grubu .......................................... 120

2. 3. 1. 7. 1. 10. “ınla” ile Kurulan Edat Grubu....................................... 120

2. 3. 1. 7. 1. 11. “ıla” İle Kurulan Edat Grubu ........................................ 120

2. 3. 1. 7. 1. 12. “Da” İle Kurulan Edat Grubu........................................ 120

2. 3. 1. 7. 1. 13. “Hem ” İle Kurulan Edat Grubu.................................... 121

2. 3. 1. 7. 1. 14. “Dahı ” İle Kurulan Edat Grubu.................................... 121

2. 3. 1. 7. 1. 15. “Dek ” İle Kurulan Edat Grubu..................................... 121

2. 3. 1. 7. 1. 16. “Bile ” İle Kurulan Edat Grubu..................................... 122

2. 3. 1. 7. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE EDAT GRUBU.............................. 123

2. 3. 1. 7. 2. 1. Edat Grubunun Özne Olarak Görev Yapması................. 123

2. 3. 1. 7. 2. 2. Edat Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması ............ 123

2. 3. 1. 7. 2. 3. Edat Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması .................. 123

2. 3. 1. 7. 2. 4. Edat Grubunun Sıfat Tamlamasında Sıfat Unsuru


2. 3. 1. 8. BAĞLAMA GRUBU ............................................................. 124

2. 3. 1. 8. 1. BAĞLAMA GRUBUNUN KURULUŞU .......................... 124

2. 3. 1. 8. 1. 1. İsimleri Bağlaması........................................................... 126

2. 3. 1. 8. 1. 2. Ünlemleri Bağlaması....................................................... 127

2. 3. 1. 8. 1. 3. Ayrılma Gruplarını Bağlaması ........................................ 127

VI

Sayfa No

2. 3. 1. 8. 1. 4. Edatları Bağlaması ......................................................... 127

2. 3. 1. 8. 1. 5. Zıt Anlamlı Kelimeleri Bağlaması .................................. 127

2. 3. 1. 8. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE BAĞLAMA GRUBU ..................... 128

2. 3. 1. 8. 2. 1. Bağlama Grubunun Özne Olarak Görev Yapması .......... 128

2. 3. 1. 8. 2. 2. Bağlama Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması ..... 128

2. 3. 1. 8. 2. 3. Bağlama Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması ........ 129

2. 3. 1. 8. 2. 4. Bağlama Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması................................................................................................... 129

2. 3. 1. 8. 2. 5. Bağlama Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması ........... 129

2. 3. 1. 8. 2. 6. Bağlama Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlayan


2. 3. 1. 8. 2. 7. Bağlama Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlanan


2. 3. 1. 8. 2. 8. Bağlama Grubunun Sıfat Tamlamalarında Tamlanan


2. 3. 1. 8. 2. 9. Bağlama Grubunun Birleşik Fiilinin İsim Unsuru


2. 3. 1. 9. BULUNMA GRUBU.............................................................. 132

2. 3. 1. 10. AYRILMA GRUBU ............................................................. 133

2. 3. 1. 10. 1. AYRILMA GRUBUNUN KURULUŞU.......................... 133

2. 3. 1. 10. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE AYRILMA GRUBU..................... 133

2. 3. 1. 10. 2. 1. Ayrılma Grubunun Özne Olarak Görev Yapması ......... 133

2. 3. 1. 10. 2. 2. Ayrılma Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması .... 134

2. 3. 1. 10. 2. 3. Ayrılma Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması ....... 134

2. 3. 1. 10. 2. 4. Ayrılma Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması................................................................................................... 134

2. 3. 1. 10. 2. 5. Ayrılma Grubunun Sıfat Olarak Görev Yapması.......... 134

2. 3. 1. 10. 2. 6. Ayrılma Grubunun Birleşik Eylemlerin Teşkilinde

Kullanılması ............................................................................................ 135

2. 3. 1. 10. 2. 7. Ayrılma Grubunun Edatlar İle Kullanılması ................. 135

VII

Sayfa No

2. 3. 1. 10. 2. 8. Ayrılma Grubunun Bulunma Grubu Yerine

Kullanılması ............................................................................................ 135

2. 3. 1. 11. BİRLEŞİK FİİL GRUBU...................................................... 136

2. 3. 1. 11. 1. BİRLEŞİK FİİLİN KURULUŞU...................................... 136

2. 3. 1. 11. 1. 1. İsim+Yardımcı Fiil Kuruluşundaki Birleşik Fiiller....... 136

2. 3. 1. 11. 1. 1. 1. Türkçe İsim+Yardımcı Fiil........................................ 136

2. 3. 1. 11. 1. 1. 2. Yabancı Kökenli İsim + Yardımcı fiil....................... 138

2. 3. 1. 11. 1. 2. Fiil + Yardımcı Fiil Kuruluşu........................................ 141

2. 3. 1. 11. 1. 3. İki İsim+Bir Yardımcı Fiil ............................................ 142

2. 3. 1. 12. BİRLEŞİK İSİM GRUBU ................................................... 143

2. 3. 1. 13. SAYI GRUBU....................................................................... 145

2. 3. 1. 14. ÜNLEM GRUBU.................................................................. 148

2. 3. 2. CÜMLENİN ÖĞELERİ ........................................................... 150

2. 3. 2. 1. YÜKLEM................................................................................ 150

2. 3. 2. 1. 1. FİİL CÜMLELERİNDE YÜKLEM ................................... 152

2. 3. 2. 1. 1. 1. Basit Kipli Fiillerin Yüklem Olması ............................... 152

2. 3. 2. 1. 1. 2. Birleşik Kipli Fiillerin Yüklem Olması........................... 152

2. 3. 2. 1. 1. 3. İsim+Yardımcı Fiil Kuruluşundaki Fiillerin

Yüklem Olması ....................................................................................... 132

2. 3. 2. 1. 1. 4. Birleşik Fiillerin Yüklem Olması .................................... 153

2. 3. 2. 1. 2. İSİM CÜMLELERİNDE YÜKLEM .................................. 153

2. 3. 2. 1. 2. 1. Yüklemi Tek Kelime Olan İsim Cümleleri ..................... 153

2. 3. 2. 1. 2. 2. Yüklemi Kelime Grubu Olan İsim Cümleleri ................. 153

2. 3. 2. 1. 2. 2. 1. İsim Grubunun Yüklem Olması .................................. 153

2. 3. 2. 1. 2. 2. 2. Sıfat Grubunun Yüklem Olması ................................. 154

2. 3. 2. 1. 2. 2. 3. Bağlama Grubunun Yüklem Olması ........................... 154

2. 3. 2. 1. 2. 2. 4. Edat Grubunun Yüklem Olması .................................. 154

2. 3. 2. 1. 2. 2. 5. Unvan Grubunun Yüklem Olması .......................... 155

2. 3. 2. 2. ÖZNE ...................................................................................... 155

2. 3. 2. 2. 1. Öznesi Tek Kelime Olan Cümleler ..................................... 155

VIII

Sayfa No

2. 3. 2. 2. 2. Öznesi Kelime Grubu Olan Cümleler ................................. 155

2. 3. 2. 2. 2. 1. İsim Tamlamasının Özne Olması .................................... 155

2. 3. 2. 2. 2. 2. İsim-Fiil Grubunun Özne Olması.................................... 156

2. 3. 2. 2. 2. 3. Sıfat Grubunun Özne Olması .......................................... 156

2. 3. 2. 2. 2. 4. Ayrılma Grubunun Özne Olması .................................... 156

2. 3. 2. 2. 2. 5. Bağlama Grubunun Özne Olması ................................... 157

2. 3. 2. 2. 2. 6. Edat Grubunun Özne Olması .......................................... 157

2. 3. 2. 2. 2. 7. Unvan Grubunun Özne Olması ....................................... 157

2. 3. 2. 3. NESNE .................................................................................... 158

2. 3. 2. 3. 1. Nesnenin Tek Kelimeden Oluşması .................................... 159

2. 3. 2. 3. 2. Kelime Grubunun Nesne Olması ....................................... 160

2. 3. 2. 3. 2. 1. İsim Grubunun Nesne Olması ......................................... 160

2. 3. 2. 3. 2. 2. Sıfat Grubunun Nesne Olması......................................... 160

2. 3. 2. 3. 2. 3. Bağlama Grubunun Nesne Olması .................................. 160

2. 3. 2. 3. 2. 4. Ayrılma Grubunun Nesne Olması ................................... 161

2. 3. 2. 4. YER TAMLAYICISI.............................................................. 161

2. 3. 2. 4. 1. Tek Kelimeden Meydana Gelen Yer Tamlayıcıları ............ 162

2. 3. 2. 4. 2. Kelime Gruplarından Meydana Gelen Yer Tamlayıcıları... 162

2. 3. 2. 4. 2. 1. İsim Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması ......................... 162

2. 3. 2. 4. 2. 2. Sıfat Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması......................... 163

2. 3. 2. 4. 2. 3. Bağlama Grubunun Yer Tamlayıcı Olması..................... 163

2. 3. 2. 4. 2. 4. Unvan Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması ..................... 164

2. 3. 2. 5. ZARF....................................................................................... 164

2. 3. 2. 5. 1. Ek Almadan Zarf Olan Kelimeler ....................................... 164

2. 3. 2. 5. 2. Hal Ekleri Alarak Zarf Olan Kelimeler............................... 165

2. 3. 2. 5. 3. Eşitlik, Vasıta Ve Yön Ekleri Alan Zarflar ......................... 165

2. 3. 2. 5. 4. Zarf-Fiil Ekleriyle Teşkil Eden Zarflar ............................... 166

2. 3. 2. 5. 5. Çekim Edatlarıyla Zarf Olan Unsurlar ................................ 166

2. 3. 2. 5. 6. Kelime Grubu Halindeki Zarflar ......................................... 167

2. 3. 2. 5. 6. 1. İsim Grubu Halindeki Zarflar.......................................... 167

IX

Sayfa No

2. 3. 2. 5. 6. 2. Sıfat Grubu Halindeki Zarflar ......................................... 167

2. 3. 2. 5. 6. 3. Tekrar Grubu Halindeki Zarflar ...................................... 167

2. 3. 2. 5. 6. 4. Bağlama Edatı İle Zarf Olanlar ....................................... 168

2. 3. 3. CÜMLEDE YAPI ..................................................................... 169

2. 3. 3. 1. CÜMLE ................................................................................. 174

2. 3. 3. 1. 1. İSİM CÜMLELERİ............................................................. 175

2. 3. 3. 1. 1. 1. İSİM CÜMLELERİYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER........... 176

2. 3. 3. 1. 1. 2. ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN İSİM CÜMLELERİ 178

2. 3. 3. 1. 2. FİİL CÜMLELERİ.............................................................. 187

2. 3. 3. 1. 2. 1. FİİL CÜMLELERİ İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER ............ 187

2. 3. 3. 1. 2. 2. ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN FİİL CÜMLELERİ 189

2. 3. 3. 2. CÜMLE TOPLULUKLARI................................................. 222

2. 3. 3. 2. 1. BAĞLAMA EDATLARI (CÜMLE

BAĞLAYICILARI) İLE OLUŞAN CÜMLE TOPLULUKLARI ........ 222

2. 3. 3. 2. 1. 1. CÜMLELERİN BAĞLANIŞ ŞEKİLLERİ .................... 222

2. 3. 3. 2. 1. 2. CÜMLE TOPLULUKLARINDA KULLANILAN BAĞLAMA

EDATLARI (CÜMLE BAĞLAYICI EDATLAR) ....................................... 227

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. “Ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler ............... 227

2. 3. 3. 2. 1. 2. 2. “Kim” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler ............ 229

2. 3. 3. 2. 1. 2. 3. “Ta” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler ............... 230

2. 3. 3. 2. 1. 2. 4. “Ve” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler............... 230

2. 3. 3. 2. 1. 2. 5. “Ammâ” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler......... 231

2. 3. 3. 2. 1. 2. 6. “Eğerçi… ammâ” Bağlama Edatı İle Bağlanan

Cümleler .................................................................................................. 232

2. 3. 3. 2. 1. 2. 7. “Belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler........... 232

2. 3. 3. 2. 1. 2. 8. “Çün… belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan

Cümleler .................................................................................................. 233

2. 3. 3. 2. 1. 2. 9. “Degül… belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan

Cümleler .................................................................................................. 233

2. 3. 3. 2. 1. 2. 10. “Ya‘ni” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler ........ 234

X

Sayfa No

2. 3. 3. 2. 1. 2. 11. “Nite ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler ...... 234

2. 3. 3. 2. 1. 2. 12. “Ya” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler............. 234

2. 3. 3. 2. 1. 2. 13. “Ya… ya…” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler 234

2. 3. 3. 2. 1. 2. 14. “Zîrâ” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler........... 235

2. 3. 3. 2. 1. 2. 15. “Ne… ne…” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler 236

2. 3. 3. 2. 1. 2. 16. “Çün… bârî” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler 236

2. 3. 3. 2. 1. 2. 17. “Bârî” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler........... 236

2. 3. 3. 2. 1. 2. 18. “Çün” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler........... 236

2. 3. 3. 2. 1. 2. 19. “Meger ... ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler 236

2. 3. 3. 2. 1. 3. CÜMLE BAĞLAYICI EDATLARIN ALDIĞI

GÖREV ................................................................................................... 237

2. 3. 3. 2. 1. 3. 1. İsim Cümlelerini Bağlaması........................................ 237

2. 3. 3. 2. 1. 3. 2. Fiil Cümlelerini Bağlaması ......................................... 237

2. 3. 3. 2. 1. 3. 3. Soru Cümlelerini Bağlaması ....................................... 238

2. 3. 3. 2. 1. 3. 4. Bir Olumlu Bir Olumsuz İki Cümleyi Bağlaması ....... 238

2. 3. 3. 2. 1. 3. 5. İki Devrik Cümleyi Bağlaması ................................... 239

2. 3. 3. 2. 2. BAĞLAMA EDATI KULLANILMADAN

CÜMLE TOPLULUĞU OLUŞTURAN CÜMLELER ......................... 240

2. 3. 4. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER........................ 242

2. 3. 4. 1. İSİM CÜMLELERİ................................................................. 242

2. 3. 4. 2. FİİL CÜMLELERİ.................................................................. 242

2. 3. 4. 2. 1.Yüklemi Basit Kipli Olan Fiil Cümleleri ............................. 243

2. 3. 4. 2. 2.Yüklemi Birleşik Kipli Olan Fiil Cümleleri......................... 243

2. 3. 5. YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER ........................ 244

2. 3. 5. 1. KURALLI (DÜZ) CÜMLELER ............................................ 244

2. 3. 5. 2. DEVRİK CÜMLELER ........................................................... 245

2. 3. 6. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER ................................. 246

2. 3. 6. 1. OLUMLU VE OLUMSUZ CÜMLELER............................... 246

2. 3. 6. 1. 1. Olumlu Cümleler................................................................. 246

2. 3. 6. 1. 1. 1. Olumlu İsim Cümleleri.................................................... 247

XI

Sayfa No

2. 3. 6. 1. 1. 2. Olumlu Fiil Cümleleri ..................................................... 247

2. 3. 6. 1. 2. Olumsuz Cümleler............................................................... 248

2. 3. 6. 1. 2. 1. Olumsuz İsim Cümleleri ................................................. 248

2. 3. 6. 1. 2. 2. Olumsuz Fiil Cümleleri ................................................... 249

2. 3. 6. 2. SORU CÜMLELERİ .............................................................. 249

2. 3. 6. 2. 1. Soru Ekiyle Kurulan Cümleler ............................................ 250

2. 3. 6. 2. 2. Soru Sıfatıyla Kurulan Cümleler......................................... 251

2. 3. 6. 2. 3. Soru Zarfıyla Kurulan Cümleler ......................................... 251

2. 3. 6. 2. 4. Soru Zamiriyle Kurulan Cümleler....................................... 251

2. 3. 7. CÜMLE BİLGİSİ EK ............................................................... 253

2. 3. 7. 1. ARAPÇA CÜMLELER ......................................................... 253

2. 3. 7. 2. ARA CÜMLELER................................................................. 256

2. 3. 7. 3. EKSİLTİLİ CÜMLELER (KESİK CÜMLE) ......................... 257

3.BÖLÜM

3. FUZÛLİ’NİN TÜRKÇESİ .............................................................. 258

SONUÇ ................................................................................................... 273

KAYNAKÇA ......................................................................................... 285

EKLER ................................................................................................... 290

EK-I FUZÛLÎ’NİN ÜÇ ESERİNİN MUKADDİMESİ.......................... 291

A. FUZÛLÎ’NİN TÜRKÇE DİVAN MUKADDİMESİ......................... 291

FUZÛLÎ’NİN TÜRKÇE DİVAN MUKADDİMESİNİN

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE ÇEVİRİSİ................................................. 303

B. FUZÛLÎ’NİN FARSÇA DİVANI’NIN MUKADDİMESİ

(TÜRKÇE TERCÜME) .......................................................................... 315

XII

Sayfa No

C. HADÎKATÜ’S-SÜ‘EDÂ MUKADDİMESİ...................................... 328

HADÎKATÜ’S-SÜ‘EDÂ MUKADDİMESİ’NİN

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE ÇEVİRİSİ................................................. 338

EK- II. FUZULİ’NİN ESERLERİNDE KELİME DAĞARCIĞI .......... 350

XIII

KISALTMALAR:

A : Arapça

A.g.e. :Adı geçen eser

A.g.m :Adı geçen makale

Bkz. :Bakınız

C., :Cilt

D. :Divan (AKYÜZ, Kenan, Süheyl Beken, Sedit Yüksel,

:Müjgan Cunbur; Fuzûlî Divanı, Akçağ Yayınları, An-

kara 1990.)

F : Farsça

H. :Hadîkatü’s-Sü‘edâ (ŞeymaGüngör, Fuzûlî, Hadîkatü’s-

Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara

1987)

Hz. :Hazret-i

İbr :İbranice

L.M. :Leylâ vü Mecnûn (Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî,

Leylâ vü Mecnûn, Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve

Açıklamalar, Y.K.Y., İstanbul 2000.)

M.E.B. :Milli Eğitim Bakanlığı

s. :Sayfa

S. :Sayı

T :Türkçe

T.D.K. :Türk Dil Kurumu

Y.K.Y. :Yapı Kredi Kültür Yayınları

Yay. :Yayınları

Y : Yunanca

XIV

ÖN SÖZ

Klasik Türk şiirimizin önde gelen isimlerinden, her yönüyle aydın bir şahsi-

yet olan Fuzûlî, kendi devrinde, erken Azeri edebiyatında ve klasik Türk edebiyatın-

da manzum ve mensur eserleriyle, kendine has tarzıyla, kullandığı diliyle kabul gör-

müş önemli bir şahsiyettir.

Fuzûlî, yaratılışından gelen şairlik özelliğini devrinin birçok ilmini öğrenerek

geliştirmiş, edebiyat ve sanat bilgisini pekiştirmiştir.

Şair, tanınmış Fars, Arap edip ve şairlerinin eserlerini Türkçeye ustaca çevir-

miş, tamamıyla telif mahiyetine bürüdüğü bu eserleriyle, esas aldığı eserleri gölgede

bırakarak ne kadar büyük bir edip ve şair olduğunu ispatlamıştır.

Eserlerinin bir kısmı, daha şair hayattayken istinsah edilmiş, sadece Türk

edebiyatında değil Arap ve Fars edebiyatlarında da büyük yankı uyandırmıştır. Son

dönemlerde bazı eserleri, Avrupa dillerine tercüme edilmiştir.

Fuzûlî, yaşadığı coğrafyanın kültürel ve siyasi özelliklerinden dolayı hem

Osmanlı hem Arap hem de İran edebiyatı tesirinde kalmıştır. Eserlerindeki dil özel-

likleri, büyük ölçüde Azerî Türkçesini yansıtır. Aynı zamanda hem Osmanlıların Irak

politikasından hem de pek çok Osmanlı şairi, paşası hatta Kanunî’nin şehzadesi

Bâyezid ile olan münasebetleri ve eserlerindeki klasik edebiyat özelliklerinden dolayı

Osmanlı sahası şairi de sayılan Fuzûlî’nin dilinin incelenmesinin sağlayacağı fayda-

lar düşünülerek böyle bir çalışma yapıldı.

XV

Fuzûlî, edebî kişiliği, sanatı ve eserlerindeki sanat değeri ile Osmanlı ve Aze-

rî edebiyat çevresinin kendisinden sonraki devirlerinin gelişmesi üzerinde yaptığı

tesirden dolayı edebî kişilik yönüyle araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Fuzûlî’nin

dili üzerinde şimdiye kadar ciddi ve toplu bir inceleme yapılmamıştır. Araştırmalarda

dili ile ilgili olarak tezkirelerde geçen birkaç ibareye (Nevâ‘î tarzına karîb)yer veril-

mekte, daha geniş bir açıklama yapılmamaktadır. Bu çalışmanın gayesi Fuzûlî’nin

kullandığı dili, ses, şekil, cümle bilgisi olarak incelemek ve Türkçe hakkındaki gö-

rüşlerini, Türkçeyi kullanma gücünü araştırmak oldu

Türkçenin tarihî gramerinin yazılabilmesi için klasik edebiyat ürünlerinin de

dil bilgisi yönünden derinlemesine incelenmesi gerekmektedir. Bu minval üzere eser-

lerinde hem eski Anadolu Türkçesi hem Azeri Türkçesi hem de Osmanlı Türkçesi

özellikleri bulunan Fuzûlî’nin dili üzerinde çalışmanın Türkçenin tarihî gramerinin

yazılmasına katkıda bulunacağı düşünüldü.

Manzum eserlerde ahenk endişesi ön planda olduğundan kelimelerin, kelime

gruplarının, cümle kuruluşlarının yapısı değişebilmektedir. Cümle bilgisi manzum

eserlerde her yönüyle incelenemeyeceği için, Fuzûlî’nin kullandığı dili cümle bilgi-

sine göre de araştırmak için onun en önemli mensur eseri olan Hadîkatü’s-Sü‘edâ

seçildi. Ulaşılan 209 yazma nüshanın irdelenmesiyle Dr. Şeyma Güngör tarafından

edisyon kritiği yapılan eserin tamamı cümlede yapı konusundaki yeni görüşler de

dikkate alınarak incelendi.

Çalışmanın birinci bölümünde Fuzûlî’nin hayatı, sanatı ve eserleri ile ilgili

bilgiler bulunmaktadır.

XVI

Çalışmanın ikinci bölümü olan gramer incelemesi; ses bilgisi, şekil bilgisi ve

cümle bilgisinden oluşmaktadır. Ses bilgisi kısmında ünlüler, ünlü uyumları, ünlü

değişmeleri, ünlü düşmesi, yuvarlaklaşma, birleşme; ünsüzler, ünsüz değişmeleri,

ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, ikizleşme, yumuşama ve göçüşme konuları işlenmiş-

tir. Şekil bilgisi başlığında isim çekim ekleri, iyelik ekleri, hal ekleri, hal eklerinin

birbirinin yerine kullanılmaları; eylem çekimi, kişi ekleri, emir ekleri, eylemlerde

şekil ve zaman ekleri, bildirme kipleri, tasarlama kipleri; soru ekleri, çokluk ekleri ve

yapım ekleri incelenmiştir. Cümle bilgisi incelemesinde kelime grupları geniş bir

şekilde yer almış, bu grupların cümle içinde ne gibi görevlerde kullanıldığı belirtil-

miştir. Cümlenin öğeleri, her öğenin açıklanmasıyla, eserden cümle örnekleriyle iş-

lenmiştir. Cümle tahlillerinde cümlenin yapısı konusundaki yeni yaklaşımlar da dik-

kate alınarak, “cümlede yapı” başlığı altında cümleler, “cümle ve cümle toplulukla-

rı” olarak iki ana bölüme ayrılmıştır.. “Cümle” başlığında tek bir yargıyı ifade eden

cümleler ve özellikleri, cümlelerin sayıları ve unsurları, oranları da verilerek, genişçe

incelendi. “Cümle toplulukları” başlığında, bağlama edatlarıyla ve bağlama edatları

kullanılmadan bağlanan cümleler verilerek bu cümlelerin bağlanış şekilleri ve özel-

likleri açıklandı.

Fuzûlî’nin Türkçeye bakışı, Türkçe hakkında neler düşündüğü, Türkçenin ge-

liştirilmesi ve yaşatılması için neler düşündüğü ve neler yaptığı, eserlerinde Türkçe-

nin zenginliği gibi konuların incelenmesi çalışmanın üçüncü bölümünde yer almak-

tadır.

Fuzûlî, Farsça ve Türkçe Divanlarının mukaddimeleri ile Hadîkatü’s-

Sü‘edâ’nın mukaddimesinde şiir, şair, kendi sanatı, söz, şiirin kaynağı gibi konularda

izahlarda bulunmuştur. Ayrıca bu mukaddimelerde şairin yaşadığı yerler hakkında

XVII

bilgiler olduğundan, Türklüğü, Türkçesi, Türkçe hakkındaki görüşlerini ihtiva etti-

ğinden bir nevi kendi poetikası olan bu önsözler çalışmaya dâhil edildi. Farsça Divan

Mukaddimesinin günümüz Türkçesine çevirisi için Muhammet Nur Doğan’ın “Fuzû-

lî’nin Poetikası” adlı eserinden, (Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası,

Ötüken Yayınları, İstanbul 2002.) Türkçe Divan Mukaddimesi için Muhammet Nur

Doğan’ın aynı adlı eserinden ve Kenan Akyüz ve diğerleri tarafından hazırlan eserden

(Kenan Akyüz, Süheyl Beker, Sedit Yüksel, Müjgan Cumbur; Fuzûlî Divanı, Akçağ

Yay., Ankara 1990.), Türkçe Divan Mukaddimesinin günümüz Türkçesine aktarılmış

metni için yine Muhammet Nur Doğan’nın aynı adlı eserinden; Hadîkat’üs-

Sü‘edâ’nın mukaddimesi için Şeyma Güngör’ün edisyon kritiğinden, (Şeyma Gün-

gör; Fuzûlî, Hadikatü’s-Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara

1987.), Hadîkat’üs-Sü‘edâ mukaddimesinin günümüz Türkçesine çevirisi için de

Servet Bayoğlu’nun “Fuzûlî, Erenler Bahçesi” adlı eserinden (Bayoğlu Servet; Fuzû-

lî, (Erenler Bahçesi), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1986.) faydala-

nılmıştır.

Fuzûlî’nin kelime haznesi konusunda bilgi sahibi olunabileceği düşünülen üç

eserinde geçen kelimeler madde başı olarak sıralanarak. ekte verilmiştir. Kelimelerin

tespitinde Türkçe divanı için Kenan Akyüz ve diğerleri tarafından hazırlanan divan,

Leyla vü Mecnun için Muhammet Nur Doğan tarafından hazırlanan inceleme,

Hadîkatü’s-Sü‘edâ için Şeyma Güngör tarafından hazırlanan edisyon kritik esas

alınmıştır. Yapılan alıntılarda eserlerin imlasına uyulmuştur.

Şairliğiyle tanınan Fuzûlî’nin nesrinin incelenmesi, onun nasirliğini de tanıt-

mada bize ışık tutacaktır.

XVIII

Fuzûlî’nin nesri üzerinde yaptığım bu çalışmanın, Klasik edebiyat inceleme-

lerine değişik bir boyut kazandıracağı kanaatindeyim.

Böyle bir incelemede bulunma konusunda kendisinden ilham aldığım, ça-

lışma süreçlerinde benden hiçbir yardımı esirgemeyen tez danışmanım Prof. Dr.

Hasan Kavruk’a teşekkürlerimi sunuyorum. Çalışmalarımda gerek kaynak konu-

sunda gerekse birebir çalışma ortamlarında yardımını gördüğüm Yrd. Doç. Dr.

Nesrin Sis’e çok teşekkür ederim. Bilgi ve fikirlerinden faydalandığım Doç. Dr.

Songül Taş’a teşekkürlerimi iletiyorum. Çalışmalarım esnasında, özellikle cümle

bilgisi konusunda fikirlerini benimle paylaşan Prof. Dr. Leyla Karahan’a minnetta-

rım.

Ahmet İÇLİ

Malatya, Kasım 2005

XIX

1. BÖLÜM

FUZÛLÎ’NİN HAYATI-SANATI-ESERLERİ

1.1. HAYATI

Fuzûlî, edebiyatımızın büyük şairlerindendir. Onu tanıtan dönemin

tezkirecileri ondan “Fuzûlî-i Bagdadî” diye bahsetmişlerdir. Asıl adı konusunda çoğu

tezkireci hiçbir açıklamada bulunmamıştır. Mahlası ile ün bulduğundan ismi yerine

mahlası ile anılmıştır. Şair, asıl adının Mehmed, babasının isminin ise Süleyman

olduğunu Matla’ül-İ‘tikâd adlı eserin mukaddimesinde söylemektedir.

Mehmed bin Süleymân, “Fuzûlî” mahlasını niçin aldığını Farsça divan

mukaddimesinde geniş bir şekilde anlatıyor. Kendisinin her gün bir mahlas seçtiğini,

bir müddet sonra onu bir başkasının daha taşıdığını anlayınca değiştirdiğini söylüyor.

Şair bunu da kendisinden önce gelen şairlerin anlamlardan çok mahlaslarla

uğraştıklarına bağlıyor. Diğer şairlere hiç benzememek, hem kendi mahlasına hem de

mahlas ortağına zulmetmemek için “Fuzûlî” mahlasını seçtiğini belirtiyor. Böyle

kötü bir lakabın kimseye uymayacağını böylelikle şiirlerinin diğer şiirlerle karışacağı

endişesinden kurtulduğunu, bu durumun kendisini insanlardan uzaklaştırdığını,

yalnızlığın kendisine hüner kazanmaya vesile olduğunu ifade ediyor. “Fuzûlî”nin iki

anlama geldiğini, her ikisinin de kendisine uyduğunu, kendi şahsından ve

hayallerinden bahsederek anlatıyor.

Fuzûlî’nin doğduğu yer kesin olarak bilinmemektedir. Çoğu tezkireci

Bağdat’ta doğduğunu söylemiştir. Künhü’l-Ahbâr’da Fuzûlî’nin Bağdat’ta doğduğu

belirtilmektedir1 Kınâlızâde Hasan Çelebi tezkiresinde, Fuzûlî’nin Hilleli olduğunu2,

Riyâzi de Kerbela’da doğduğunu söylemiştir.3

1 Bkz. Mustafa İsen, Künhü’l Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994, s. 255

1

Fuzûlî, Türkçe divan mukaddimesinde Irak-ı Arab doğumlu olduğunu

“Mevlidim Irâk-ı Arab olup”4 ifadeleriyle belirtiyor. İfade edilen yer geniş bir alanı

kapsamaktadır. Ayrıca, divan mukaddimelerinde Kerbela’da yaşadığını belirtiyor.

Fuzûlî’nin kendi açıklamalarına uyarak onun yaşadığı yerin Kerbela olduğu

söylenebilir. Bunun yanı sıra Kerbela toprağı hamurundan bahsederek kendisinin

dertlerle yoğrulduğunu söylüyor. Farsça divan önsözünde kendisine şiir yazması için

telkinde bulunan güzel şöyle demektedir:

“Şimdi bu diyarın toprağı o mazlumların toprakları ile karışmış. O şehitlerin

kanları bu toprağa dökülmüştür. Kader senin çamurunu bu toprakla yoğurmuş ve

nasibini bu toprağa yazmıştır. İşte sen bu mihnet beşiğinde meşakkat sütü ile

beslenmiş ve buranın suyu ve havası ile büyümüşsün. Biliyorum ki sen dertli

yaratılmışsın.”5

Bu ifadelerden Fuzûlî’nin Kerbela’ya karşı duygusal bağı ve sevgisi

anlaşılmaktadır. Yine Türkçe mukaddimede “Lillâhi’l-hamdi ve’1-minne ki hâk-i

Kerbelâ sâir memâlik iksirinden eşref olduğu ma‘lûmdur ve rütbe-i şi‘rimi her

yerde bülend eden hakîkat da bu mefhûmdur.”6 ifadeleri ile Kerbela toprağının

öneminden bahsetmektedir. Şair’in Kerbela’nın öneminden bahsetmesi ve

Kerbela’da yaşamakla gurur duyması onun Kerbela’da doğmuş olma ihtimalini

yükseltmektedir.

Fuzûlî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Bununla beraber, ölüm

tarihi dikkate alınarak doğum tarihi üzerinde çeşitli tespitler yapılmıştır. Bazı

2 M. Fuad Köprülü, Fuzûlî Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. IV, Milli Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 1993, s. 687; Ayrıca bkz. Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti) Milli Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 2001, s. 139 3 M. Fuad Köprülü, Fuzûlî Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. IV, s. 687, Ayrıca bkz. Abdulkadir Karahan, A.g.e., s. 139 4 Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur; Fuzûlî Divanı, Akçağ Yay. Ankara 1990, s. 16 5 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, Ötüken Yay., İstanbul 2002, s. 94 6 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, s. 74

2

araştırmacılar Fuzûlî’nin Şâh İsmail’e sunduğu “Beng ü Bâde” adlı esere göre onun,

900/1495 yılında doğmuş olabileceğini belirtirler7

Şair’in Elvend Bey için yazmış olduğu şikâyetname türündeki kaside ışığında

yapılan çalışmalar ve Hz. Ali için yazdığı küçük bir kasidenin beyitlerinde geçen

bazı ifadeler onun doğum tarihinin daha öne yani 885/1480 civarlarına çekilmesi

gerektiğini göstermiştir. Abdulkadir Karahan, Elvend Bey’in yaşadığı tarihi, dönemi

geniş bir şekilde inceleyerek böyle bir yargıya varmaktadır.8

Fuzûlî, ömrü boyunca sınırlarından çıkmadığı Irak-ı Arab’da, 1556 yılında

veba salgını esnasında ölmüştür.

7 Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti) Milli Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 2001, s. 148-149 8 Bkz. Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, s. 152-153

3

1. 2. SANATI

Fuzûlî, yaşam sürdüğü tarihten bugüne kadar, Türk Edebiyatının meşhur

şairleri arasındadır. Kaynaklarda kendisinden “Mevlana Fuzûlî” diye de

bahsedilmiştir. Fuzûlî, yetiştiği bölgenin kültürel özelliklerinden dolayı döneminin

bütün ilimlerini de öğrenmiştir.

Şair, oldukça verimli bir sanatçıdır. Çeşitli konularda eser yazmış bir ilim

adamıdır. Hem manzum hem de mensur olmak üzere 15’e yakın eseri vardır. Hiciv

türünün önemli örneklerinden olan Şikâyet-name onun kaleminden çıkmıştır. Yine

İslam tarihinin en acıklı olayı olan Hz. Hüseyin’in şehadetini, Ravzatü’ş-Şühedâ’yı

esas alarak yazdığı Hadîkatü’s-Sü‘edâ adlı eserinde işlemiştir.

Fuzûlî üç dilde de şiir yazmıştır. Kendisinin belirttiği gibi Türkçe yazmak

kendisi için hiç de zor değildir; çünkü Türk’tür ve Türkçe konuşmaktadır. Aldığı ilim

dili Arapça olduğu için Arapça şiir yazmak da kendisi için sıkıntı yaratmamıştır.

Bunun yanında Farsçayı da bir divan tertip edecek kadar rahat ve kolay kullanmıştır.

“Bazen Arapça şiirler yazdım ve bütün Arap fasihlerini Arapçanın sanat

güzellikleri ile memnun ettim. Bu benim için kolaydı. Çünkü benim ilmî eğitim dilim

Arapça idi. Bazen tabiatımın atını Türk şiiri meydanında koşturdum ve şiirden

anlayan Türklere Türkçe şiirin güzellikleri ile zevk verdim. Bu da beni o kadar

zorlamıyordu. Çünkü Türkçe benim aslî şiir söyleme kabiliyetime uygundu. Bazen de

Farsça cümle ipliğine inciler dizdim ve o bahçeden mutluluk meyveleri derdim.

Fakat kolay anlaşılmayacak bir üslûba olan rağbetim ve yaradılıştan ince mazmunlara

karşı duyduğum ilgi ve sevgi yüzünden tabiatım daima muamma ve kasideye

meylediyordu.” 9

9 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, s. 94

4

Sanatçı, ıstırap şairidir, aşk şairidir. İyilik, dürüstlük, tasavvuf, rintlik konuları

da şiirlerinde yer bulmuştur.

İranlı Hafız, Mollâ Câmî, Fuzûlî’nin en çok beğendiği şairlerdir. Türk

şairlerinden Nevâ‘î, Lutfî, Habibî ve Necâti’nin etkisinde kalmıştır. Bunların

şiirlerine nazireler yazmıştır. Lutfî’nin gazelini tahmis etmiştir.

Sanma cevr etsen Fuzûlî incinip terkin kıla

Ger cefâ kıl ger vefa cânım fidâ sen kâtile

Ben hod öldüm imdi sen tîğ-i cefâ alıp ele

Lûtfi’ni öldürsen ey dil-ber cefâ tîği bile

Anda hem bolgay benim rûhum meded-kârın senin (D. 295)10

Hâh sincâb eylesin ferşin Fuzûlî hâh kül

Hecr ara mutlak yuhu görmez göz eğlenmez gönül

Yârsız aşk ehlinin dinlenmeği mümkin değil

Nice dinlensin Habîbî sensiz ey endâmı gül

Kim batar cismine tende her tuğ olmuş bir diken (D. 296)

Fuzûlî; şiir, şair, nesir, dil, söz, hakkındaki görüşlerini, hem eserlerinde hem

de bazı eserlerinin mukaddimelerinde vermiştir. Sanatçı, kendi poetikasını kendisi

vermiştir. Sanatını, şiir ve şair hakkında neler düşündüğünü, şiirin kaynağını, sözün

önemini belirten görüşlerini açıklamıştır.

10 Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur; Fuzûlî Divanı, Akçağ Yay. Ankara 1990. Bundan sonra bu eser “D.” ile gösterilecektir. D.’den sonra gelen sayı, sayfa numarasını göstermektedir.

5

Kıt‘a

Gazeldir safâ-bahş-ı ehl-i nazar

Gazeldir gül-i bûstân-ı hüner

Gazâl-i gazel saydı âsân değil

Gazel münkiri ehli-i irfân değil

Gazel bildirir şâirin kudretin

Gazel arttırır nâzımın şöhretin

Gazel gerçi eş‘âra çok resm var

Gönül resmin et cümleden ihtiyâr

Ki her mahfilin zînetidir gazel

Hıred-mendler san‘atıdır gazel

Gazel de ki meşhûr-ı devrân ola

Okumak da yazmak da âsân ola11

Şair hakkındaki düşüncelerini belirtirken, şairliğin sermayesinin dert

olduğunu, zevk ve sefanın şaire lazım olmadığını, şairin dertten bahsetmesi

gerektiğini şöyle dile getirmektedir:

“... İşte sen bu mihnet beşiğinde meşakkat sütü ile beslenmiş ve buranın suyu

ve havası ile yetişip büyümüşsün. Biliyorum ki sen dertli yaratılmışsın. Dert ise

şairliğin sermayesidir. Şair olmak için zevk ve safa lâzımdır, deme; dertten söz et,

çünkü söz oyununda yarışı kazanan derttir.”12

11 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s, 16 12 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, s. 94

6

Fuzûlî gazelin niçin yazılması gerektiğini, gazelin üslûbu hakkındaki

görüşlerini açıklamaktadır.

“… Fakat kolay anlaşılmayacak bir üslûba olan rağbetim ve yaradılıştan ince

mazmunlara karşı duyduğum ilgi ve sevgi yüzünden tabiatım daima muamma ve

kasideye meylediyordu. Gazel yazmak arzusu hatırıma bile gelmiyor, fikrimin

gezgincisi ona sahip olma havalisinde hiç dolaşmıyordu. Çünkü gazel, âşığın gönül

derdini şefkatli sevgilisine açması veya maşukun, sadık âşığına hâlini bildirmesi için

kaleme alınır. Bu şiir tarzı yeni yetme gençler arasında görülmekte veya temiz

yürekli gençlerle arkadaşlık yapmanın heyecanı ile ortaya çıkmaktadır. Gazelin

üslûbunda müphem mazmunlar ve muğlâk lâfızlar kimseye bir heyecan vermez.

Gazelin hususi bir dili ve belli bir kelime kadrosu vardır...”13

Söz hakkındaki düşüncelerini Leylâ vü Mecnûn mesnevisinde şöyle dile

getirmiştir:

Cân sözdür eğer bilirse insân

Sözdür, ki deyerler özgedür cân (L.M. 544 )14

Fuzûlî kendi şairliği hakkında ve şairliğinin gelişimi konusunda şunları

söylemektedir:

“Men ki sahife-i cibilletimde bidâyet-i rûz-ı ezelden kilk-i kazâ harf-i

muhabbet-i nazm rakam kılmış idi ve hadîka-i hilkatümde bidâyet-i fıtratdan tohm-ı

meveddet-i mevzûniyyet ekilmiş idi; ol mecma‘un sehâb-ı imtizâcından nihâl-i

13 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, s. 94-95 14 Muhammet Nur Doğan; Fuzûlî, Leylâ ve Mecnun: Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve

Açıklamalar, Y.K.Y., İstanbul 2000. Bundan sonra bu eser “L.M.” olarak gösterilecektir. L.M.’den

sonra gelen sayı, sayfa numarasını göstermektedir.

7

tabî‘atim nem çekip izhâr-ı ezhâr-ı istî‘dâd-ı nazm etdi ve ol mahfilin hevâ-yı

ihtilâtından gülbün-i cibilletim ser-sebz olup mezra‘a-i mizâcımda gül-i mezâk-i şi‘r

bitdi.”15

Fuzûlî özellikle kendi eserlerini genel olarak da dili, belirlediği taifeden

koruması için Allah’a yalvarmaktadır. Bu taifenin elemanlarından biri kabiliyetsiz

yazar, biri kötü okuyucu ve biri de hasetçidir. Yeteneksiz yazarın (kâtip) ve kötü

okuyucunun dile zarar vereceği uyarısında bulunarak bir şekilde bunun önleminin

alınması gerektiğini vurguluyor. Sanatçı, kötü bir kâtip yazıya dikkat etmez, yine

kötü bir okuyucu yazıyı doğru okumazsa meydana gelecek karmaşayı şöyle dile

getirmiştir:

“Biri ol kâtib-i nâ-kâbil ve mümlî-i câhil ki nâme-i muhalif-tahrîri tîşe-i

bünyân-ı ma‘ârifdir ve kilk-i küdûret-te’sîri mi‘mâr-ı binâ-yı zehârifdir, gâh bir nokta

ile ‘muhabbet’i ‘mihnet’ gösterir ve gâh bir harf ile ‘ni‘met’i ‘nakmet’ okutur.”16

Dilin önemini, ifadeleri yazıya geçirme işi ile uğraşan kâtiplerin

yapabilecekleri hatalarla dilin ne hale gelebileceğini, iletişimin nasıl bozulacağını şu

dizelerle ifade ediyor:

15 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 14 (Çeviri: Bana gelince; kazâ kalemi,

yaratılışımın sayfasında ezelden şiire muhabbet yazısını yazmış idi ve kabiliyetimin bahçesinde,

dünyaya gelişimden önce ölçülülük, güzellik sevgisi tohumu dikilmiş idi. O topluluk ile hemhâl

olmanın bulutundan tabiatımın fidanı nem çekerek şiir kabiliyeti çiçekleri ortaya çıkardı ve o meclis

ile karışmanın havasından, yaratılışımın güllüğü yeşillenerek mizacımın tarlasında şiir zevki gülü

bitti.)

16 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 18 Çeviri: [Biri, kabiliyetsiz kâtip ve cahil

yazıcıdır. (Onun) aykırı yazan kalemi bilgi binasını yıkan bir baltadır ve yalancı süsler ve gösterişler

binasının mimarıdır. Gâh bir nokta ile “muhabbet”i “mihnet” gösterir ve gâh bir harf (yanlışlığı) ile

“ni‘met”i “nakmet” (ezâ vererek cezalandırma) okutur.]

8

“Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahrîrin

Ki fesâd-ı rakamı ‘sûr’umuzu ‘şûr’ eyler

Gâh bir harf sükûtiyle kılur ‘nâdir’i nâr

Gâh bir nokta kusûriyle ‘göz’ü ‘kör’ eyler” 17

Farsça Divan mukaddimesinde Fuzûlî ile sohbet eden dilber, ondan birkaç

beyit okumasını istiyor. Şair de ona birkaç Arapça ve Türkçe beyit okuyor. Dilber de

“Bunlar benim dilim değil, işime yaramaz” diyerek Türkçe söylenmiş şiiri kabul

etmiyor, kendisinin anladığı dilden şiir istiyor. Bu da Fuzûlî’nin dile bakış açısını

göstermektedir. Fuzûlî, anlaşılmak için okuyucunun anladığı dille şiir söylenmesi

gerektiğini vurguluyor.

“Benim ilgi ve dikkatimi görünce bana ait birkaç beyit okumamı istedi. Ben

de ona birkaç Arapça ve Türkçe beyit okudum ve bunlara kaside ve muammâlardan

birkaç güzel beyit ilâve ettim. Dedi ki: ‘Bunlar benim dilim değil, işime yaramaz!

Bana Farsça ciğer yakan âşıkane gazeller lâzım.’ ”18

Fuzûlî artık şiirde ve dilde nizamın gittiğini belirtiyor. Kendisinin söz

mülküne nizam getireceğini savunuyor.

“Hem-cinslerüm temâm getmiş

Söz mülkinden nizâm getmiş

Bir bezmde sen kalupsen ü men

Bu bezmi gel edelüm müzeyyen 17 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 18 [O kötü yazan yazıcının eli kalem gibi

kurusun! Yazısının bozukluğu, “sûr”umuzu (şenliğimizi) “şûr” (şamata, gürültü) hâline getirir. Ba-

zen, bir harf eksikliği ile “nâdir”i yapar “nâr”; bazen de, bir nokta kusuru ile “göz”ü “kör” eyler.] 18 Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, s. 98

9

Sen ver bâde men eyleyem nûş

Men nazm ohuyam sen ana dut gûş” (L.M. 76)

Sanata çok önem veren Fuzûlî, sanatçının özellikleri ve sanatçının kullanması

gereken dil ve malzemeler hakkında önemli bilgiler vermektedir. Ona göre söz (ifade

etme) çok önemlidir. Anlaşılmak için okuyucunun anladığı dilde şiir söylenmesi,

nesirlerin yazılması gerektiğini vurgulamaktadır. Yazım ve noktalama konusunda da

çok dikkatli olan Fuzûlî, dilin korunması ve iletişimin sağlam olması için imlanın

önemini dile getirmiştir.

Karşılıklı konuşmaların, kalıplaşmış sözlerin Fuzûlî’nin eserlerinde bolca

bulunması onun diline akıcılık ve canlılık vermiştir. Eserlerinde bolca kullandığı

atasözü ve deyimler onun dilini zenginleştirmiştir.

Fuzûlî ıstırap şairidir ama karamsar değildir. Her zaman için olumlu düşünen

biridir. Konusu trajedi olan bir eseri olumlu cümlelerle anlatması onun hayata ne

kadar olumlu baktığını göstermektedir.

10

1. 3. FUZÛLÎ’NİN ESERLERİ

1. 3. 1. MANZUM ESERLERİ

1. 3. 1. 1. Türkçe Divan

Fuzûlî’nin şairliğini gösteren en meşhur eseridir. Divan’ın el yazma

nüshalarının çok olması eserin çok yerde istinsah edildiğini ve okunduğunu

göstermektedir. Şairin şiirlerinin şair daha hayatta iken elden ele dolaştığı Fuzûlî’nin

“ve ol vaktde benden iltimâs ile ahzedenlerden iltimâs ile aldım ve sûret- i cem‘in

ihtisâr üzere itmâme yetürdim.” ifadelerinde mevcuttur.19 Türkçe Divan, mensur bir

mukaddime ile başlar. Bu mukaddime bir nevi Fuzûlî’nin poetikasıdır.

Divan’ın pek çok el yazma nüshası vardır. Bu yazmaların bir kısmı

Türkiye’de bir kısmı da yurtdışındaki kütüphanelerdedir. Divan, eski harflerle

defalarca basılmıştır. Eserin eski yazıyla Tebriz, Bulak, Taşkent ve İstanbul baskıları

vardır. Ayrıca eser Bakü’de Kiril harfleriyle iki defa basılmıştır. 20

Eser Abdulbaki Gölpınarlı (1948) ve A.Nihat Tarlan (1950) tarafından

İstanbul’da yayımlanmıştır. Daha sonra Kenan Akyüz, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur

ve Süheyl Beken’in ortak çalışmasıyla 1958’de Ankara’da basılmıştır.

1. 3. 1. 2. Farsça Divan

Fuzûlî bu Divan’a da mensur bir önsöz yazmıştır. Önsözde mensur kısımlar

dışında manzum parçalar da vardır. Bu önsözde divanı niçin kaleme aldığına dair

ifadelerin yanı sıra kendi poetikası ve Türkçe hakkındaki düşünceleri yer almaktadır.

Şair Ehl-i beyti bu eserdeki kasidelerinde methetmiştir. Kendi doğum yılı

hakkındaki yargılara ulaşmada kolaylık sağlayan Hz. Ali için yazmış olduğu kaside,

Farsça Divan’dadır. 19 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 16 20 Müjgan Cunbur, Fuzûlî Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi, İstanbul 1956, s.129

11

Eser daha Fuzûlî hayattayken istinsah edilmiştir. Eserin yazma nüshaları yurt

içinde ve yurtdışındaki kütüphanelerde bulunmaktadır.

Farsça Divan, Ali Nihat Tarlan, tarafından tercüme edilerek 1950’de

İstanbul’da yayımlanmıştır. Eser en son 1962’de Ankara’da Hasibe Mazıoğlu

tarafından karşılaştırmalı metni hazırlanarak yayımlanmıştır.

1. 3. 1. 3. Leylâ vü Mecnûn

Mesnevi türünde yazılan ve toplam 309821 beyit olan bu eser Türk

edebiyatının meşhur eserlerindendir. İranlı Nizâmî’nin aynı isimli eseri esas alınıp

yazılmıştır. Fuzûlî, Leyla ve Mecnun’un şahsında, aşkı ve Allah sevgisini anlatmak

istemiştir.

Fuzûlî eserin sebeb-i nazm kısmında eseri niçin yazdığını detaylıca

anlatmaktadır. Rum (Anadolu, Osmanlı) sahası şairlerinin, şiire ve sanata vakıf

olanların bulunduğu bir sohbette Fuzûlî’den böyle bir eser yazması istenmiş, şair de

eseri bir yılda tamamlayıp Bağdat valisi Veys Bey’e takdim etmiştir.

Eserin Türkiye’de ve yurtdışı kütüphanelerde pek çok yazma nüshası vardır.

En eski nüsha 987/1579’da istinsah edilen Topkapı Sarayı Müzesi’ndekidir. Eser eski

ve yeni harflerle basılmıştır. Necmettin Halil Onan tarafından 1955’te İstanbul’da

yayımlanmıştır. Muhammet Nur Doğan eseri 2000 yılında İstanbul’da bastırmıştır.

Eserin Almanca ve İngilizce çevirileri de bulunmaktadır.22

21Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî, Leylâ vü Mecnûn, Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve Açıklamalar, Y.K.Y., İstanbul 2000, s. 550 22 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Üzerine Makaleler, T.D.K. Yay., Ankara 1997. s. 45

12

1. 3. 1. 4. Beng ü Bade

Şair’in Şah İsmail’e sunduğu 444 beyitlik Türkçe bir manzumedir. Mesnevi,

esrar (beng) ile şarap (bâde) arasında geçen bir münazarayı konu edinir. Fuzûlî, Şâh

İsmail’e sunduğu bu eseri Şah’ın Bağdat’ı fethinden sonra yazmıştır. Manzume Şah

İsmail’in Özbek hanı Şeybek’in başını kesip kafatasını gümüşle kaplatarak şarap

kadehi yapmış olmasına da değinir. Beng ü Bâde, Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından

1956’da İstanbul’da yayımlanmıştır. Eserin Almancaya çevirisi de bulunmaktadır.23

1. 3. 1. 5. Heft Câm

Sâkî-nâme adı ile de bilinir. 327 beyitlik Farsça bir manzumedir. Tasavvufla

ilgili olan bu mesnevi, 38 beyitlik bir önsöz ile 7 bölümden oluşmaktadır. Eser

Farsça divanla birlikte A. Nihat Tarlan tarafından bastırılmıştır.

1. 3. 1. 6. Hadîs-i Erba‘în Tercümesi

Nevâ‘î’nin Çağataycaya tercüme ettiği Molla Câmî’nin “Hadîs-i Erbaîn” adlı

eserindeki hadisleri, Fuzûlî de Türkçeye çevirmiştir. Eser ufak bir önsözle başlar.

Her hadis dörder dizelik kıtalar halinde tercüme edilmiştir.

Eserin Leningrad ve Tahran’da yazma nüshaları vardır. Yeni harflerle

1948’de Abbulkadir Karahan, 1951’de Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından

yayımlanmıştır.

1. 3. 1. 7. Arapça Şiirler

Sadıkî tezkiresinde geçen “Arabca Divân-ı gazel ve kasâyid bitirübdür”24

ifadelerine göre Fuzûlî’nin Arapça Divan’ı vardır; ama bu divan elde

23 Müjgan Cunbur, Fuzûlî Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi, s. 76-82 24 Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, s. 400

13

bulunmamaktadır. Künhü’l-Ahbar’da Arapça kasidelerinin olduğu “Fârisî ve

Türkî mükemmel dîvânı ve ‘Arabî ve Derî ve Rumî elsinede kasâid-i belâgat-nişânı

müdevven oldukdan…”25 ifadeleri ile geçmektedir. Arapça şiirlerinin tek yazma

nüshası Leningrad Asya müzesi kütüphanesinde Fuzûlî Külliyatı’ndadır. Şairin

Arapça şiirleri Hamid Araslı tarafından Bakü’de 1958 yılında bastırılmıştır.

Çeşitli kaynaklarda Fuzûlî’nin hamsesi olduğu söylense de bazı tezkireciler

hamsesinden bahsetmezler. Bununla beraber şairin 3 mesnevisi bulunmaktadır. Diğer

iki mesnevi bilinmemektedir. Sadıkî tezkiresinde “.. ve Şâh-ü-Gedâ ve Leyli-vü-

Mecnûn ve Münazara-i Beng-ü-Bâde ve Ravza itmamga yitkürübdür.”26 ifadelerinde

geçen “Şâh u Gedâ” bu güne kadar ele geçmemiştir.

1. 3. 2. MENSUR ESERLERİ

1. 3. 2. 1. Türkçe Mektuplar

Fuzûlî’nin zamanımıza kadar gelebilen beş Türkçe mektubu bulunmaktadır.

a. Nişancı Celâl-zâde Mustafa Çelebi Mektubu: Fuzûlî, devamlı olarak

aldığı bir gelirin kesilmesi üzerine durumu Nişâncı Mustafa Çelebi’ye iletmiştir.

Şikâyet-name adıyla meşhur olan bu mektup Abdulkadir Karahan tarafından

karşılaştırmalı metni hazırlanarak “Fuzûlî’nin Mektupları” içinde İstanbul’da,

1948’de yayımlanmıştır.27

b. Musul Mirlivası Ahmed Bey Mektubu: Musul mirlivası Ahmed Bey’in

Fuzûlî’ye yazmış olduğu mektuba cevab olarak manzum ve mensur karışık olarak

yazılmıştır. Musul mirlivası Ahmed Bey mektubu ilk olarak Kemal Edip Kürkçüoğlu

25 Mustafa İsen, Künhü’l Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, s. 255 26 Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, s. 399 27 Abdulkadir Karahan, Fuzûlî’nin Mektupları, İstanbul 1948

14

tarafından bastırılmıştır. Mektup, Abdulkadir Karahan’ın “Fuzûlî’nin Mektupları”

adlı eserinde de bulunmaktadır.

c. Bağdad Valisi Ayas Paşa Mektubu: Bağdad valisi Ayas Paşa’nın

çocuğunun dünyaya gelmesi üzerine Fuzûlî’nin yazdığı manzum ve mensur karışık

bir tebrik mektubudur. Mektup Abdulkadir Karahan’ın “Fuzûlî’nin Mektupları” adlı

eserinde bulunmaktadır.

d. Kadı Alâeddin Mektubu: Kadı Alâeddin’e yazılmıştır. Mektup hem

Türkçe hem Arapça hem de Farsçadır. Abdulkadir Karahan tarafından “Fuzûlî’nin

Mektupları” adlı eserinde yayımlanmıştır.

e. Şehzade Bâyezid Mektubu: Kanûnî’nin oğlu Şehzâde Bayezid’in

Fuzûlî’ye yazmış olduğu bir mektuba cevap olarak yazılmıştır. Bu mektupta

Fuzûlî’nin Anadolu’ya gitmek istediği anlaşılmaktadır. Şehzâde Bâyezid mektubu

Hasibe Mazıoğlu tarafından “Fuzûlî’nin bir Mektubu” adıyla Dil ve Tarih-Coğrafya

Fakültesi Dergisinde 1948’de Ankara’da yayınlanmıştır. 28

1. 3. 2. 2. Rind ü Zâhid

Farsça mensur bir eserdir. Eserde yer yer manzum bölümler de

bulunmaktadır. Bazı kaynaklarda Muhâvere-i Rind ü Zâhid, Risâle-i Rind ü Zâhid

adlarıyla da geçmektedir.

Konu Zahid (baba) ve Rind (oğul) arasındaki konuşma ve münazaradır. Zahir

ve Batın ilimlerinin anlatıldığı eser mistik bir anlayışla kaleme alınmıştır. Bu

yönüyle Fuzûlî’nin dünya görüşünü yansıtmaktadır.

28 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Üzerine Makaleler, s. 180

15

Tahran’da taş basması yayımlanmıştır. Kemal Edip Kürkçüoğlu tarafından

1956’da Ankara’da tenkitli metin olarak basımı yapılmıştır.

1. 3. 2. 3. Sıhhat ü Maraz (Hüsn ü Aşk)

Farsça bir eserdir. Leningrad ve British Museum’da ‘Hüsn ü Aşk’ olarak

kayıtlıdır. Tezkirelerde ‘Sıhhat ü Maraz’ olarak geçmektedir.29 Eser tıp alanında

yazılmış olup, Fuzûlî’nin tıp hakkındaki bilgisini göstermektedir. Eser 1940’ta

Abdulbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye tercüme edilerek 1940’ta İstanbul’da

yayımlanmıştır. Eser üzerinde Hüseyin Ayan’ın bir çalışması bulunmaktadır.30

1. 3. 2. 4. Risâle-i Muammâ

Küçük bir bilmece kitabıdır. Farsça yazılmış olan risale şairin manzum

bilmece alanındaki ilmini ve maharetini gösterir. Eserin yazmaları yurtiçinde ve

yurtdışındaki kütüphanelerde bulunmaktadır. Risalenin iki değişik yazma

nüshasından biri Hamid Araslı tarafından 1961’de Bakü’de diğeri de Kemal Edip

Kürkçüoğlu tarafından Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi dergisinde yayımlanmıştır.31

1. 3. 2. 5. Matla’ul-İ‘tikâd fî Ma‘rifeti’l-mebde’ ve’1-Meâd

Arapça mensur bir eserdir. Kelam ilmine göre “nereden geldik, nereye

gidiyoruz” konusu işlenmiştir. Eserden sadece Katip Çelebi bahsetmiştir.32 Tek

yazması Leningrad’dadır. Hamid Araslı bu yazma nüshayı 1958’de Bakü’de

yayımlamıştır. Eser ayrıca Esat Coşan ile Kemal Işık’ın yaptığı tercüme ile birlikte

1962’de Ankara’da basılmıştır.33

29 Abdulkadir Karahan, Fuzûlî, s. 396 30 Hüseyin Ayan, Sıhhat ü Maraz, Türkiyat Araştırmaları Dergisi S: 3, Konya 1997, s. 115–120 31 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Üzerine Makaleler, s. 53 32 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Üzerine Makaleler, s. 53 33 Hasibe Mazıoğlu, Fuzûlî Üzerine Makaleler, s. 54

16

1. 3. 2. 6. Çağatayca-Farsça Lügat

Koşuk biçiminde bir sözlüktür. Fahir İz, bu sözlüğü 1956’da Pakistan’da

bulmuştur.34

1. 3. 2. 7. Hadîkatü’s-Sü‘edâ

Fuzûlî’nin meşhur eserlerindendir. Maktel türünün en önemlilerindendir. Bir

kişinin katledildiği yer anlamına gelen maktel, bir edebi terim olarak Hz. Hüseyin’in

Kerbela’da şehit edilişini konu edinen edebi eserlerin genel adıdır. Makteller

manzum ve mensur olarak kaleme alınırlar. Maktel ilk olarak Arap edebiyatında

işlenmiştir. Arap edebiyatında yazılmış ilk ve önemli olan eser Ebu Mihnâf’ın Kitâbu

Makteli Hüseyin’dir. Fars edebiyatında yazılan maktellerden en önemlisi Hüseyin

Vâ‘iz’in Ravzatüş-Şühedâ adlı eseridir. Fuzûlî’nin eseri de Türk Edebiyatında

yazılmış maktellerin en önemlisidir.35 Fuzûlî, eseriyle Müslüman Türkleri Kerbela

olayı konusunda aydınlatmıştır. Şair, bunu görev addetmiş, görevini eserin

mukaddimesinde detaylıca anlatmıştır. Hadîkatü’s-Sü‘edâ tamamıyla bir halk kitabı

mahiyetindedir. Fuzûlî, eserin mukaddimesinde eseri niçin yazdığını belirtirken,

Kerbela anma toplantılarında Türklerin, kendi dillerinde böyle bir eser olmadığı için,

meclislerden uzak kalmalarının kendisini üzdüğünü, böyle bir eser yazarak Türklerin

de kendi dillerinde bir Maktel-i Hüseyin sahibi olduklarından, artık kimseye muhtaç

olmadan kendi yaslarını kendi dillerinde tutabilecekleri sevinciyle yazdığını

söylüyor:

“Ammâ cemi‘-i müddetde mecâlis ü mehâfilde takrîr olınan vekâyi‘-i

Kerbelâ ve keyfiyyet-i ahvâl-i şühedâ Fârsî ve Tâzî ‘ibâretinde beyân olmagın

34 Cemil Yener, Fuzûlî, Yaşamı, Yeri ve Değeri, Dili ve Şiiri, Yapıtlarından Seçmeler, Altın Kitaplar Yayın evi, İstanbul 1991, s. 232 35 Maktel ve Maktel türünün gelişimi için bkz. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Devirler-İsimler-Eseler-Terimler, C. 6, Dergah Yayınları, İstanbul 1986, s. 126; Şeyma Güngör, Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, s. XXII-XXIX

17

eşrâf-ı ‘Arab ve ekâbir-i ‘Acem temettu‘ bulup e‘izze-i Etrâk, ki cüz‘-i a‘zam-ı

terkîb-i ‘âlem ve sınf-ı ekser-i nev‘-i benî Âdemdür, satr-ı zâyid-i sahâyif-i

kütüb gibi sufûf-ı mecâlisden hâric kalup istîfâ-yı idrâk-i hakâyık-ı ahvâlden

mahrûm kalurlardı. Bu sebebden iktizâ-yı ‘umûm-ı mâtem-i Âl zebân-ı hâlle ben

hâksâra ta‘arruz itdi ve dest-i ta‘arruzla girîbânum dutdı ki: ‘Ey perverde-i hân-ı

ni‘met-i feyz-i Şâh-ı Kerbelâ Fuzûlî-i mübtelâ, n’ola ger bir tarz-ı müceddede

muhteri‘ olsan ve himmet dutup bir maktel-i Türkî inşâ kılsan ki, fusahâ-yı

Türkî-zebân istimâ‘ından temettü‘ bulalar ve idrâk-i mazmûnında ‘Arabdan ve

‘Acemden müstagnî olalar.’ ”36

Eserin 229 yazma nüshası vardır.37 Bu da eserin çok okunduğunun bir

ispatıdır. Ayrıca eserin yazma nüshalarındaki fonetik, morfolojik farklılıklar eserin

değişik şive ve lehçelerde istinsah edildiğini ve geniş bir sahada etkili olduğunu

göstermektedir.

Fuzûlî, Hüseyin Vâiz’in Ravzatü’ş-Şühedâ’sını esas alarak değişik

kaynaklara da başvurarak yeni bir eser meydana getirmiştir. Eseri yazarken, Kur’ân-

ı Kerim ve hadislerden, tefsirlerden ve biri Arapça diğeri Farsça olan maktellerin

yanı sıra birçok değişik kaynaklardan faydalanmıştır. Sanatçı, kitabı edebî yönünün

36 Şeyma Güngör, Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara

1987, s. 16-17(çeviri: Bu uzun sürede, toplantılarda, oturup sohbet edilen her yerde Farsça ve

Arapça olarak anlatılan Kerbelâ olayı ile şehîdlerin halinden ancak Arap ileri gelenleri ve

Acem büyükleri bilgi alır; insan türünün önemli bir bölümünü oluşturup üstün bir kavim olan

Türklerin önde gelenleri, bir kitabın sayfalarındaki artık satırlar gibi insan toplumlarının

dışında durarak gerçeği anlamaktan yoksun kalırlardı. Bu sebeple, Hazret-i Peygamber ailesi

şehîdleri için tutulan yasın önemini anlatmak görevi ben fakîre düştü. Ey nimet sofrasıyla

besleyici olan büyük Kerbelâ! Güzel söze tutkun olan Fuzûlî, yeni bir tarz meydana getirerek

gayret edip Türkçe bir maktel yazsın; böylece Türkçe konuşanlar, onu dinlemekten zevk alsın;

içindekileri Araptan da, Acemden de daha iyi anlasınlar!) 37 Şeyma Güngör, A.g.e., s. LV

18

yanında ilmî olarak da önemli bir yere oturtmuştur. Bu Fuzûlî’nin dinî ve ilmî

bilgisini gösterme bakımından ayrıca önem taşımaktadır.

Eser Fuzûlî’nin inancına, milliyetine ve bilgisine dair bilgiler içerir. Edebî

özellikler açısından da önemli bir eseridir. 16. yüzyılda Azerî Türkçesinin hâkim

olduğu Irak-ı Arap’ta yetişen şairin bu eseri, döneminin dil ve üslûp özelliklerini

yansıtmaktadır.

Yazar, anlatımda değişik üsluplar kullanmıştır. Bu üslûp, konunun içeriğine

göre değişmektedir. Giriş kısımları edebî sanatlarla süslüdür. Bu kısımda uzun

cümleler kuruludur. Bu cümleler, uzun kelime ve kelime gruplarından oluşmaktadır.

Bölümler tanıtılırken, ayet ve hadislerle zenginleştirilmiştir. Olaylar anlatılırken ve

rivayetler aktarılırken kısa ve özlü cümleler kullanılmıştır. Özellikle diyaloglara yer

verilmiştir. Bu özellikleriyle eser, canlı ve doğal bir nesir dili ile kaleme alınmıştır.

Fuzûlî, bu nesir dilinin yanında usta şairliğini de konuşturmuş, en güzel ifadeleriyle

eseri manzum parçalarla süslemiştir. Her manzum kısım, anlatılan olayla ilintili

akıcı, çok sade bir üslûpla yazılmıştır.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ her ne kadar çeviri (tercüme) bir eser ise de içerik ve

işleniş yönünden ayrı bir telif eser görünümündedir.

Fuzûlî, Ravzatü’ş-Şühedâ’yı esas almasına rağmen başka kaynaklardan da

faydalandığını belirterek bir nevi kendisi de eserin tercüme olmadığını ima

etmektedir. Hele hele eserinde hiçbir Farsça cümleye yer vermemiştir. Ravzatü’ş-

Şühedâ’daki Arapça şiirleri aktarmış olmasına rağmen eserine bir tek Farsça mısra

bile almamıştır. Yazar, Ravzatü’ş-Şühedâ’yı kelime kelime tercüme etmeyip, bu

Farsça eseri kendi ifadesi ile Türkçeye aktarmıştır.

19

Tezkireciler, araştırmacılar, her iki eseri dikkatle inceleyenler, Hadîkatü’s-

Sü‘edâ’nın, Ravzatü’ş-Şühedâ’nın tercümesi olmadığını, özgün bir eser, maktel

türünün şaheseri, ifade ve canlılık yönleriyle Ravzatü’ş-Şühedâ’dan daha üstün

olduğunu belirtmektedirler.

Fuat Köprülü Hadîkatü’s-Sü‘edâ hakkında “Fuzûlî'nin Hadîkatü’s-Sü‘edâsı

bu edebî nev‘in Türk dilinde vücuda getirilmiş en mükemmel bir mahsûlüdür.”38

diyerek eserin önemini belirtmiştir.

Kınalızâde Hasan Çelebi de iki eserin karşılaştırmasında Hadîkatü’s-

Sü‘edâ’yı tercüme özelliğinden uzak tutar, öve öve bitiremez.

“Mevlânâ Hüseyn Va‘iz’in Ravzatü’ş-Şühedâ’sın tercüme idüb Hadîkatü’s-

Su‘adâ nâm virmişdür. İnsâf budur ki tercüme diyecek degüldür. Filhakika ol

Hadîka-i enîka-i reşîkaya şol deŋlü nihâl-i belagat dikmişdür ki Hüseyn-i Va‘iz berg

ü bârın görmemişdür. Ve ol kadar reyâhîn-i fesâhat ekmişdür ki bûy-ı dil-cûyu

meşâm-ı münşiyân-ı cihâna irmemişdür.”39

İran edebiyatı ürünü olan bir eserle Hadîkatü’s-Sü‘edâ’yı karşılaştırmak ve

ikisi arasındaki benzerlik ve farklılıkları bulmak için Nevvar Ahmet bir çalışma

yapmıştır. Eserin edisyon kritiğini yapan Şeyma Güngör daha kapsamlı bir inceleme

yaparak iki eser arasındaki benzerlik ve farklılıkları tespit etmiştir. Ayrıca eserin

çeviri mi telif mi olduğu konusunda bazı değerlendirmelerde bulunmuştur.40

38 M. Fuad Köprülü, “Fuzûlî” maddesi, İslam Ansiklopedisi. C. IV, M.E.B., Yay., İstanbul 1993, s. 695 39 Kınâlı-zâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu‘arâ, C. 2, Baskıya hazırlayan: Dr. İbrahim Kutluk, Türk

Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1981, s. 759 40 Bkz. Şeyma Güngör, A.g.e., s. XXXIX-LI

20

Eser 12 bölümden oluşmaktadır. Yazar, eserin birinci bölümünde Âdem,

Nuh, İbrahim, Yakup, Mûsâ, Zekeriyâ ve Yahya Peygamberlerin durumlarını

bunların çektikleri sıkıntıları ve belaları anlatmıştır. Daha sonra bunların çektikleri

mihnet ve belâlarla Hazret-i Hüseyin’in çektiği bela ve sıkıntıları karşılaştırma

yoluna gider. Sonunda İmam Hüseyin’in başına gelen sıkıntıların yanında

diğerlerinin çektiklerinin kıymetsiz olduğu sonucunu çıkarır. Diğer onbir bölümde

Hz. Muhammed’in Kureyş halkından çektiği cefalar, Ehl-i Beyt’ten Ubeyde b. Haris,

Hamza, Cafer-i Tayyâr’ın şehadetleri, Hz. Muhammed’in vefatı, Hz. Muhammed’in

kızı Fatımatü’z-Zehrâ’nın ve Hz. Ali’nin ölümü, İmam Hasan’ın zehirlenmesi, Hz.

Hüseyin’in Medine’den Mekke’ye gitmesi, Müslim Akîl’in şehâdeti, Hz. Hüseyin’in

Mekke’den Kerbelâ’ya gitmesi, Hz. Hüseyin’in şehid oluşu, hatimede de Ehl-i Beyt

kadınlarının Kerbelâ’dan Şam’a gitmeleri anlatılır.

Hz. Hüseyin’in şehid oluşunun anlatıldığı meşhur İmâm Hüseyin

Mersiyesi’nin de içinde bulunduğu eser, Fuzûlî’nin eseri yazmak için belirlediği

hedefine ulaştığını göstermiştir. İslâm tarihindeki muhtevasının değeriyle birlikte

lirizmi, samimî, akıcı ve özgün ifadeleriyle bütün müslümanlar arasında asırlarca

sevilerek okunmuştur.

Eser, Fuzûlî’nin en hacimli eseridir. Mensur olmakla beraber manzum

parçalarla bezendiğine daha önce değinilmişti. Eserde onaltısı Arapça, beş yüz yirmi

beşi Türkçe olmak üzere toplam beş yüz kırk bir manzume vardır.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ Türk edebiyatında en çok yazma nüshası olan eserlerden

biridir. Şeyma Güngör, yaptığı çalışmalar sonunda yurt içinde ve yurt dışında toplam

229 yazma nüsha tespit etmiştir.41 Eserin Bulak ve İstanbul baskıları da

bulunmaktadır.

41 Bkz. Şeyma Güngör, A.g.e., s. LV

21

Ravzatü’ş-Şühedâ ile Hadîkatü’s-Sü‘edâ’yı karşılaştıran Nevvar Ahmet, bir

mezuniyet tezi hazırlamıştır.42 Mehmet Faruk Gürtunca eseri bugünkü Türkçeye

çevirmiştir.43 Servet Bayoğlu da eserin bir kısmını günümüz Türkçesine çevirerek

yayımlamıştır.44 Eseri metin tenkidi ile tespit eden Şeyma Güngör, uzun seneler

süren çalışmalar sonunda eserin karşılaştırmalı metnini yayımlamıştır.45

42 Ahmet Nevvar, Fuzûlî’nin Nesri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Mezuniyet Tezi, 1938 43 Fuzûlî, (Hadîkatü’s-Sü‘edâ) Saadete Erenlerin Bahçesi Veya Kerbela Şehitlerinin Bahçesi, Bugünkü Türkçeye çeviren ve nazmeden: Mehmet Faruk Gürtunca, İstanbul 1970 44 Servet Bayoğlu, Fuzûlî, (Erenler Bahçesi), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986 45 Şeyma Güngör, Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘eda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987

22

2. BÖLÜM

HADÎKATÜ’S-SÜ‘EDÂ’NIN DİL İNCELEMESİ

2. 1. SES BİLGİSİ

2. 1. 1. ÜNLÜLER

2. 1. 1. 1. ÜNLÜ UYUMLARI

2. 1. 1. 1. 1. Kalınlık İncelik Uyumu

Türkçenin genel bir kaidesi olan kalınlık incelik uyumu Hadîkatü’-Sü‘edâ’da

sağlamdır.

• Leşker ol hâli görüp ba‘zı yir yüzînde anuŋla cidâl kılup ve ba‘zı

damlara ve dîvârlara çıkup, jâle-veş ol gülbün-i bâg-ı devlete daşlar

yagdırup, lâle-var a‘zâsını pâre pâre ve endâmını çâk çâk idüp ve

bârân gibi oklar tökilmeden gülbün-ı cismi bir gonca-peykân oldı.

(H. 290/1) “ Daşlar yagdırup”46

• “Fi’l-vâkı‘ te’emmül itdükde münâsib görinür hadîs-i sahîh

muktezâsınca sefîne-i Nûha Ehl-i Beyt-i risâlet.” “Görinür” (H. 32/3)

• “Hüseyn gördi ki Hazret-i Resûlüŋ reng-i gülgûn za‘ferânî

olmakdadur ve gîsû-yı mu‘anberlerine gerd-i küdûret tolmakdadur;

muztarib olup su’âl itdi.” “Tolmakdadur” ( H. 258/24)

• “ ‘Ubeydullâh-ı Ziyâd ol fitneden vehm idüp, Muhammed-i Kesirüŋ

oglın yanında muhafaza kılup kendüye ruhsat virdi ki çıkup kavmine

teskîn vire.” “Kendüye” (H. 285/8)

46 Şeyma Güngör, Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘eda, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987, Bundan sonra metin kısmında verilecek olan bu kaynak eser “H.” olarak gösterilecektir. H.’den sonra gelen sayı, sayfa numarasını göstermektedir. Sayfa numarasından sonra gelen “/”işareti sayfa numarası ile satır numarasını ayırmak için için kullanılmıştır. “/” işaretinden sonra gelen rakam/sayı, alıntının yapıldığı sayfanın satır numarasını göstermektedir.

23

2. 1. 1. 1. 2. Düzlük Yuvarlaklık Uyumu(Küçük Ünlü Uyumu)

Türkçedeki düzlük yuvarlaklık uyumu, Hadîkatü’-Sü‘edâ’da kelimelerdeki ve

eklerin barındırdığı ünlülerin fonetik bazı özellikleri dışında tamdır.

• “Ey ‘azîz ben bu bedbahtuŋ menkûhasıyam ve bu oglan oglıdur ve

bu kul kulıdur.” “oglan” (H. 300/8)

• “Hakka ki Nehrevâna karîb oldukda gördüm ki râyât-ı muhâlif henüz

yirinden müteharrik olmamış ve ol leşkerüŋ bir ferdi ‘ubûr itmemiş.”

“Gördüm” (H. 198/13)

• “Bu kelimâtı edâ kıldukça nem-i dîde-i eşk-bârdan şehzâdeler

rahtların ter kılurdı ve âteş-i âhla etmek içün tenûrı germ iderdi ve

dirdi.” “İderdi” (H. 168/12)

• “Yâ ceddâh, hâlâ ki mülâkat müyesser olupdur ve tâlib matlûbın

bulupdur; n’ola dünyâya mürâca‘at kılmasam ve bir dahi ol dâm-ı

belâya giriftâr olmasam.” “Olupdur” (H. 258/13)

• “Bu bir kaziyye-i muhtasar ve emr-i muhakkar degül ve anuŋ gibi bir

mu‘teber halîfe olup, benüm gibi bir ma‘rûf kimesne gizlü bey‘at itmek

münâsib görinmez.” “Gizlü” ( H. 254/3) (Yapım eki “lü” düzlük uyumunu

bozmaktadır.)

• “Fi’l-vâkı‘ te’emmül itdükde münâsib görinür hadîs-i sahîh

muktezâsınca sefîne-i Nûha Ehl-i Beyt-i risâlet.” “Görinür” (H. 32/4)

(passive “ın” eki yuvarlaklık uyumunu bozuyor.)

• “Rivâyetdür ki âhir-i marazda üç gün Hazret-i Resûl çıkup cemâ‘atle

namâz itmedi ve dördinci günde ‘asâü’l-âhir vaktinde Bilâl südde-i

sa‘âdet destgâha ve ‘atebe-i ‘âlem-penâha gelüp nidâ kıldı ki: ‘Es-salâtu

yâ resûlallâh’” “Dördinci” ( H. 129/11 ) (“ıncı” eki yuvarlaklık uyumuna

uymuyor.)

24

2. 1. 1. 2. ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ

2. 1. 1. 2. 1. E>İ SESLERİ ARASINDAKİ DEĞİŞME VE KAPALI E (É)

Fuzûlî’nin eserlerinin yazma nüshalarında harekelendirme sistemi

bulunmadığından ses değişmeleri tespitinde sıkıntılar doğuyor. E/İ değişimini

olumsuz etkileyen bu durum kapalı e (é)için daha karmaşıktır. Bugün Azerî ve

Türkiye Türkçelerinde kelime başlarındaki, yani ön ses durumundaki e’ler ile ilk

hecenin é’lerinden çoğu Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da “i” iledir.

• “Ey Fâtıma, beşâret saŋa ki zevcüne sa‘âdet-i tafdîl virüp İzid yir

yüzinüŋ halkından efdal itdi.” “Yer>yir” (H. 192/23)

• “N’ola yirden yire ger gitse bedenden ayru” “yirden yire” (375/18)

• “Ey bed-baht, eger henüz âteş-i tugyânuŋ seyl-i hûn-ı şühedâ-yı Ehl-i

Beyt-i Mustafâdan teskîn bulmadıysa ve harâret-i ‘isyânuŋ şehîdler

kanın içmekden sâkin olmadıysa bu mazlûm yirine beni şehîd it, buna

müte‘arrız olma; zîrâ bundan gayrı hânedân-ı nübüvvetde ve dûd-mân-ı

velâyetde mahrem kalmamışdur.” “yirine”(447/4)

• “Ey sâliha Müslim gitdi ise ben anuŋ yerine.” “Yerine” (H. 315/4)

• “El-kıssa yitmiş növbet tîg çaldı, kat‘a kat‘ itmedi ve ol cism-i latîfe

tîg-i tizden zarâr yetmedi.” “yetmiş>yitmiş ” (H. 41/13)

Kapalı e (é) meselesi yukarıda değinildiği gibi eserlerinde hareke

kullanılmadığından belirgin değildir. Azeri dilinde kapalı olarak kullanılan, Anadolu

ağızlarında kapalı olarak telaffuz edilen e’lerin eserde “i” ya da “e” şeklinde

telaffuzu kapalı e kullanımını gündeme getirmektedir. Bugün Türkiye Türkçesinde

“e” olarak telaffuz edilen kullanımlar eserde “i” şeklindedir.

• “Yigirmi yaşına yetdükde biş yıl şebânlık itdi ve ol san‘at zımnında

ri‘âyet-i ümmet kemâline yetdi.” Beş>biş (H. 87/5)

25

• “Bil baglayup tarîk-ı mahabbetde merd-vâr

Her da‘vî itdilerse yirine yetürdiler” bel>bil (H. 394/20)

• “Siz ki ehl-i Kûfesiz, mütevâtır nâmeler irsâl idüp ve âsâr-ı

mahabbet ve meveddet ‘arz eyleyüp imâmumuz ve muktedâmuz

yokdur diyü benüm huzûrumı lâzım itdüŋüz; imdi eger hem ol karâr

üzeresiz, ben baŋa lâzım olan emre ikdâm itdüm, siz dahi size lâzım

olan maslahatı ser-encâm idün” “deyü>diyü” (H. 321/8)

Bugün ilk hecesinde “i” bulunan bazı kelimeler eserde “e” iledir.

• “Yâ Resûlallâh, vâkı‘amda gördüm ki bir zırh geymiş iken üzerümden

çıkardılar.” “giy>gey” (H. 131/5)

• “Kefenden egnüme geydürmek ister hil‘at-i Fâhir” “giy>gey” (H.

169/16)

• “Şîrîn âzâd oldukda Şehrbânû ana bir hıl‘at-ı fâhir geydürdi ki

hızâne-i âba ve ecdâddan ana irsle yetmişdi.” “giy>gey” (H. 451/3)

Kapalı e (é) sesini ilk defa W. Thomsen Yenisey metinlerinde tespit etmiştir.

Daha sonra Gabain, kapalı e’nin Brahmi metinlerinde farklı bir işaretle gösterildiğini

belirtmiştir. Hem eski Türkçe devresinde hem orta Türkçe döneminde görülen kapalı

e bugün de Azeri Türkçesinin yazı ve konuşma dilinde, Türkiye Türkçesinin de

konuşma dilinde devam etmektedir.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da çokça kullanılan “eyle, beyle” sözcükleri de “é”

ünlüsü taşır. Günümüz Türkçesinde bu iki sözcük, hem yazılı hem de sözlü

anlatımda “öyle, böyle” olarak görülmektedir. Bugün “ö” sesiyle kullanılan sözcük

eserde “e”li görülmektedir. Her ne kadar Arap harfleriyle okunurken “eyle>öyle;

beyle>böyle” ayrımı zor olsa da bugün Azerî Türkçesinde var olan aynı sözcüğün

26

kullanımına bakarsak buradaki ünlünün “é” olduğu kanaatine varılır. Muharrem

Ergin’in Azerî Türkçesi adlı eserinde incelediği şiirin;

“Cevânlığ dövrinden bu çağa değin

Sen héç bizden béle yâd étmezidin”47 ve

“Éşgine bir gelem goymazdın béle

Farsice yazmaħdan doymazdın béle”48

dizelerinde geçen béle sözcüğünün değerlendirmesinde şunları söylemektedir: “Bu

kelime Azerî’de esar itibariyle éle olmuştur ve konuşma dilinde bu kesindir. Ancak

bazen yazıda éyle şekli de kullanılır. Bu da daha çok Tebriz Türkçesinde görülür.

Azerî Türkçesinde buna paralel olarak béyle, böyle de béle olmuştur.”49

Bugünkü Azeri dili özelliği olarak devam eden bu durum eserde aynı

fonksiyonuyla görülmektedir:

• “Ey a‘zam-ı a‘yân-ı haşmetüm ve ekrem-i erkân-ı rif‘atüm olan

Medîne hâkimi Velîd bin ‘Utbe, şümûl-i merhametüm ve ‘umûm-ı

mekremetüm ihtisâsından soŋra beyle ma‘lûm idesen ki; bundan akdem

bey‘at-ı eşrâf-ı Hicâz husûsında mektûb-ı nâ-mergûbum irsal olınmışdı,

aslâ eseri zâhir olmadugına sebeb ma‘lûm olmadı” “beyle” (H. 255/4)

• “Ey zer-i zerd ruhsâr ve ey nukra-i nâ-tamâm ‘ayâr cilve-i dil-rübâ ve

‘işve-i ‘ukûbet-fezâyla gayra gurûr virüŋ ki ben size eyle talâk virmemişem

ki mürâca‘atı mümkin ola ve bir gâyetde sizi terk itmemişem ki tecdîd-i

musâhabet sûret bula.” “ eyle”( 192/8)

47 Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1981, s. 31 48 Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, s. 31 49 Muharrem Ergin, Azeri Türkçesi, s. 137, Ayrıca é değerlendirmesi için bkz. Aynı eser s. 177

27

• “Eyle anlaram ki vâlî-i Şam fevt olupdur ve şem‘-i hayâtı

şebistân-ı hükûmetde intifa bulupdur.” “eyle” (H. 252/16)

• “Zihî bed-bahtlar ki beyle ‘azîze ihânet revâ göreler.” “beyle” (H. 108/24)

YABANCI SÖZCÜKLERDE E>İ DEĞİŞİMİ (DARALMA)

Eserde geçen bazı yabancı menşeli kelimelerde de e>i değişimine

rastlanmaktadır. Bugünkü Türkçede “e” ile kullanılan bazı sözcüklerin eserde “i” ile

kullanıldıkları görülmektedir. “Çehre” sözcüğü eserde her zaman için “çihre” olarak

(34 tane) “i” ile kullanılmıştır. Bugün kullandığımız “kenar” sözcüğü de eserde çoğu

zaman “kinar” olarak “i” ile kullanılmaktadır. “kinâr” olarak eserde on üç defa

kullanılırken “kenâr” olarak da on altı defa kullanılmıştır.

• “İkinci musîbet fevt-i Zehra idi ki Mustafâ’dan soŋra hem-râzum ve

cemî‘-i vekâyi‘de çâre-sâzum idi; çihre-i bakâ perde-i hafâya çeküp

şebistân-‘ayşumı tîre vü târ ve külbe-i ahzânumı mevkıd-i nîrân-ı ıztırâb ü

ıztırâr itdi.” “Çihre” (H. 186/1) çehre>çihre

• “El-kıssa Hazret-i Resûl ol dür-i şâhvân peyveste şadef-vâr kinârında

tertîb kılup gam-hârlıgın iderdi ve ol gonça-i nev-resüŋ ebr-i nev bahâr

gibi üzerine gelüp giderdi.” “Kinar” (H. 184/7) kenar>kinar

• “Ümmü’l-Fazl bint-i Hâris bir gice vâkı‘asında gördi ki, Hazret-i

Resûlüŋ a‘zâ-yı şerîfinden bir mikdâr kesüp anuŋ kinârına bırak-

dılar.” “Kinar” (H. 241/4) kenar>kinar

28

2. 1. 1. 2. 2. E>Ö DEĞİŞMESİ

Yabancı kelimelerde görülen bu özellik dudak ünsüzünden önceki ünlünün

yuvarlaklaşmasıdır.

• “Rivâyetdür ehl-i tefsîrden ki kabûl-i tövbeden soŋra Âdem Havvâya

mülhak oldı ve yigirmi növbet Havva hâmile olup her növbet bir

gulâm ve bir câriye andan zuhûra geldi.”“Tövbe”(H. 28/3) tövbe > tevbe

• “Havva hâmile olup her növbet bir gulâm ve bir câriye andan zuhûra

geldi ve şerî‘at-i Âdemde her batnuŋ carîyesi gayr batnuŋ gulâmına

virilmek ‘âdet iken ittifâka Kâbîlüŋ hem-zâdı olan İklîmâ-nâm câriye

Hâbîl hem-zâdı olan Yehûdâ-nâm cariyeden ecmel vâki‘ oldı”

“Növbet”(H. 28/5) növbet>nevbet

2. 1. 1. 3. ÜNLÜ DÜŞMESİ

İki heceden oluşan bazı kelimeler ünlü ile başlayan ek aldıklarında birinci

hecedeki ünlü düşmektedir.

• “Bir oglından cüdâ düşmişdi Ya‘kûb” “oglından”( H. 60/1) ogılı> oglı

• “Yâ Resûlallâh bu şehzâdelerüŋ birin zehr-i cefâyla helâk kılup birinüŋ

tîg-i bî-dirîg ile bagrın çâk iderler. “Bagrın”( H. 45/2) bagırın> bagrı

• “Kimi gögsinde eylerdi makâmın.” “Gögsinde” (H. 50/4)

gögüsinde>gögsi

29

2. 1. 1. 4. BİRLEŞME

Ünlü ile biten bir sözcüğün yine ünlü ile başlayan bir sözcükle kullanımında

ilk sözcükteki ünlü düşer, iki kelime birleşerek bir kelime haline gelir.

• “Ey ciger-gûşeler, âyâ benden soŋra sizüŋ hâlüŋüz n’olur?”

“N’olur” (H. 168/14 ) ne olur > n’olur

• “Âdem müteveccih-i ziyâret-i Beytü’l-Makdis oldukda fursat bulup,

meşgûl-ı hâb iken anı helâk idüp, kırk gün başı üzerine götürüp

gezerdi, zîrâ bilmezdi ki nitmek gerek.” “N’itmek gerek” (H. 28/23) ne

+etmek > n’itmek

• “Ma‘şûk ‘âşıkı hemîşe bîdâr ve cilve-i hüsninden haber-dâr ister, sen

ki da‘vâ-yı ‘ışkla âlûde-i gaflet ve âsûde-i hâb-ı râhat olasen, aceb

midür ki beyle hâb-ı perîşân görüp perîşânlık bulasen.” “Beyle” (H.

40/8) bu +ile > beyle

2. 1. 1. 5. YUVARLAKLAŞMA

Kelime sonunda yuvarlaklaşan kelimelerdir. Bu eski Türkçeden gelen bir

özelliktir. Bu olay eserde birkaç örnekte görülmektedir.

• “Bir gün hîn-i marazda Cebrâ’îl Hazret-i Resûl hıdmetine gelüp,

bihiştden bir mikdâr kâfur getürüp ve ol Hazret bir kısmın kendüsine

hıfz-ı kefen kılup, bir mikdârın benüm içün ve bir mikdârın ‘Alî içün

baŋa teslîm itmişdi, fülân mahaldedür getür ki kendü hissemi alup Alî

hissesin saŋa teslîm ideyem” “Kendü”( H. 172/15) kendi > kendü

• “Ne işdür ey felek dildârı dildârından ayurmak

Cefakeş ‘âşıkı yâr-ı vefâdârından ayurmak ” “Ayur-“( H. 26/1) ayır-

> ayur-

30

• “Bir içüm su virmeden teşne-cigerler kasdına

Hançer-i bidâd ü şemşir-i cefâ çekmek nedür” “Bir içüm su” (H.

393/10) içim > içüm

• “Bu ‘arsaya kadem basan mürâca‘at kılmadı ve bu meydâna giden girü

gelmedi.” “Girü”( H. 398/11) geri >girü

• “Bir leşkerle harb idesen; anlaruŋ leşkerinden ondan eksük kurtıla ve

senüŋ leşkeründen ondan eksük şehid ola.” “Eksük” (H. 197/9) eksik >

eksük

• “Ve hilmi ol derecede idi ki bir gün bir bendesini yetmiş kerre erfa‘-ı

asvâtla taleb kıldı, cevâb işitmeyüp mutâlebesine teveccüh itdükde gördi

ki hücre kapusında durmış, eyitdi” “Kapusında” (H. 191/6) kapı > kapu

• “Ey Esma saŋa kerrâtla dimedüm mi ki be-nüm evlâdumı saru

hırkaya sarma.” “Saru hırka” (H. 219/17) sarı> saru

31

2. 1. 2. ÜNSÜZLER

2. 1. 2. 1. ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ

2. 1. 2. 1. 1. ÖTÜMLÜLEŞME

2. 1. 2. 1. 1. 1. t>d Eserin yazılmış olduğu erken Azerî sahasında eski Anadolu Türkçesinde

olduğu gibi ileri derecede bir ötümlüleşme temayülü vardır. İncelediğimiz metinde

eski t’lerin kelime başında, içinde ve sonunda; hem kalın hem ince ünlülerin yanında

ötümlüleştiği görülmektedir.

Bugün Anadolu sahasında eski Türkçe ile paralel olarak “t”li kullanılan bazı

kelimelerin Erken Azerî sahasında ötümlü şekilleri bulunmaktadır. (taş>daş gibi) Bu

durum eski Anadolu Türkçesi özelliğidir.

• “Bîdâr oldukda bu kûzeden bir şerbet su içdüm cigerüm dograndı,

güyâ ki zamân-ı rıhletdür, helâl it.” “Dograndı” (H. 232/14) togra-

(E.Tk.): dogra- • “Nâgâh bir harâm-zâde bir daşla cebîn-i mübareklerin mecrûh

itdi, mehâsin-i şerîflerine kan revân oldı.” “Daşla” (H. 290/9) taş

(E.Tk.) > daş • “Gonca-veş gönlüm dutıldı tengnây-ı dehrden” “Dutıldı ” (H. 208/5) tut-

(E.Tk.) : tut- • “Ol mel‘ûn ‘lâ’ dimekden ‘ne‘am’ didi, ol kimesne giribânın dutup

mescide getürdi.” “Dutup ” (H. 210/20) tut- (E.Tk.) > dut-

32

t~d: Eserde aynı zamanda eski Türkçedeki “t” ünsüzünü bulunduran

kelimelerin hem aslî şekliyle hem de ötümlüleşmiş olarak d ünsüzüyle yazıldığı

örnekler de vardır.

• “Esnâ-yı tekellümde İmâm-ı Hüseyn gördi ki Hazret-i Resûlüŋ reng-

i gülgûnı za‘ferânî olmakdadur ve gîsü-yı mu‘anberlerine gerd-i

küdûret tolmakdadur; muztarib olup su'âl itdi” “Tolmaktadur” (H.

258/23) tol (E.Tk.) : tol- • “Ey ‘azîz bu şehr bir gavgâlu şehr olmışdur ve bu memleket hâlâ fitne

ile dolmışdur; benüm menzilüm öninden git ki baŋa mücib-i töhmet

olmayasen.” “Dolmışdur” (H. 288/16) tol- (E.Tk.)>dol- • “Derd meydânında ‘alem-i âh-ı ciger-sûz çeküp ve merdüm-i dîde-i

nem-dîdeden kanlar töküp cem‘iyyet-i cüyûş-ı beliyyât-ı mevfûre ve

ictimâ‘-ı ‘asâkir-i mesâyib-i gayr-ı-mahsûre ile teshîr-i memâlik-i eltâf-ı

sübhânî itmiş” “Töküp ” (H. 237/7) tök- (E.Tk) : tök- • “Şem‘ûn-ı bî-mürüvvet ol maşrabayı topraga döküp ana virmedi ve ol şîr

ü şekkeri tîre topraga revâ gördi ana lâyık görmedi.”“Döküp” (H. 51/23)

töküp (E.Tk.) >dök- • “Bunı diyüp yirinden turdı.” “Turdı” (H. 198/9) tur- (E.Tk.): tur- • “Kutâme menziline müteveccih olup, İbn-i Mülcem mun-tazır-ı cevâb

olup daşrada durdukda ol mel‘ûne elbise-i elvânla ârâyiş-i gayr-i

mükerrer kılup ve cevâhir-i gûn-â-gûnla müzeyyen olup”“Durdukda”

(H. 204/20) tur- (E.Tk.) > dur-

33

• “Ve yüz toksan yıl ‘ömri gûşe-i ‘ibâdetde geçüp mültefit-i hâl-i rûzgâr

olmamış ve seccâdeden gayr menzile kadem basmayup mihrâbdan gayr

sûrete nazar salmamış. “Toksan” (H. 179/16) toksan (E.Tk.) : toksan • “Rivâyetdür ki ol dört bin bed-bahtdan üç bin dokuz yüz doksan bir

nefer maktûl olup dokuz nefer firâr itmişdi ve leşker-i İslâmda hemân

dokuz sa‘âdet-mend devlet-i şehâdete yetmişdi.” “Doksan”(H. 200/3)

toksan (E.Tk.) > doksan • “Gonca-veş gönlüm dutıldı tengnây-ı dehrden” “Dutıldı ” (H. 208/5) tut-

(E.Tk.) : tut- • “Ol mel‘ûn ‘lâ’ dimekden ‘ne‘am’ didi, ol kimesne giribânın dutup

mescide getürdi.” “Dutup ” (H. 210/21) tut- (E.Tk.) > dut- • “Tutupdur hazer kıl serencâm-ı kâr.” “Tıtupdur” (H. 114/9) tut- (E.Tk.)

: tut- • “Hâk-i Kerbelâ bir tînet-i pâkdür kim anda tohm-ı şehâdet tökilmiş

ve nihâl-i musîbet tikilmişdür.” “Tikilmişdür” (H. 15/18) tik- (E.Tk.) : tik- • “Herâyîne lâzımdur ki cumhûr-ı havas ü ‘avâm-ı ‘âlem ve cemî‘-i

ekâbir ü asâgir-ı nev‘-i benî Âdem beni imâm-ı müfterizü’t-tâ‘a ve halîfe-i

vâcibü’l-itâ‘a bilüp, mutî‘üm olup, rıbka-i inkıyâdumdan rakabe-i itâ‘at

çekmeyeler ve gülzâr-ı itâ‘atümde mîve-i nedâmet derecek nihâl-i mu-

halefet dikmeyeler.” “Dikmeyeler” (H. 251/17) tik-(E.Tk.) >dik- • “Zulm nahlin tikdi bâg-ı mülke devr-i rüzgâr” “Tikdi” (H. 250/26)

tikdi (E.Tk.) : tikdi

34

T:t: Eski Anadolu ve Erken Azerî sahalarında ileri derecede bir ötümlüleşme

eğilimi olmasına rağmen eski t’lerin değişmeden kaldığı örnekler de vardır. Her ne

kadar sınırlı sayıda örnek görülse de Türkçenin genel ötümlüleşme eğilimine aykırı

bir durum olduğu için buraya alınması uygun görüldü.

• “Bir gün gördük ki cemi‘-i mîvesi tökilüp yirine tiken bitmiş; nâgâh

Hazret-i Murtazâ vefâtından haber virdiler.” “Tiken” (H. 436/25) tiken

(E.Tk.) : tiken • “Bezendi tügme-ı la‘l ile ol şehrüŋ girîbânı.” “Tügme” (H. 293/6)

tügme (E.Tk.) : tügme

2. 1. 2. 1. 1. 2. K>G Değişmeleri

2. 1. 2. 1. 1. 2. 1. #k>#g • “Gün açıldukça olup germiyyet-i gavga füzûn” “Gavga” (H. 370/12)

kavga > gavga 2. 1. 2. 1. 1. 2. 2. k#>g# • “Rivâyetdür ki ol başlar suya düşdükde ol cesedler sudan çıkup, her

baş kendü cesedine mülhak olup, ol iki ma‘sûmlar birbirin kucaglayup

suya batdılar.” “Kucaglayup” (H. 300/14) kucak > kucag • “Bu tarîkle kat‘-ı tarîk idüp menâzilde ve merâhilde envâ‘-ı

mek-kâre ve esnâf-ı şedâyid görüp, gah zulmet-i dûd-ı âhla

‘alâme-i me-nâzil idüp, ‘âciz ü ser-gerdân olmagla ve gah seyl-

âb-ı eşk reh-güzârın dutup mütehayyir kalmagla bir müddettlen

soŋra Kûfeye yetdi, Dâr-ı Muhtar dimekle ma‘rûf bir menzile

nüzûl itdi.” “Olmagla” (H. 275/15) olmak > olmag

35

2. 1. 2. 1. 1. 3. p > b Kelime içinde ve kelime başında günümüz Türkçesinde “p” ünsüzü ile

kullanılan bazı kelimeler eserde “b” ünsüzüyle kullanılmıştır.

• “Ben râyümden münfa‘il iken Hazret-i Emîr kafâdan gelüp, ketfümi

dutup debredüp eyitdi. ”“Debredüp” (H. 198/16) Tepret- > depret- • “Nısfü’1-leyl anları zindândan çıkartıp, ve şehrden daşra iltüp, yol

gösterüp barmagından hâtemin anlara virdi ve sifâriş kıldı”

“Barmagından” > (H. 295/12) Parmak > barmag

2. 1. 2. 1. 1. 4. YUMUŞAMA Kelime sonunda bulunan sert ünsüzler (p,ç,t,k) ünlü ile başlayan bir ek

aldıklarında yumuşar. Bu durum ekleşmede meydana gelmektedir.

• “Andan soŋra Müslim-i Azerbaycanî sâkî-i bezm-i rezm olup, na‘ra-i

mestâne ile künbed-i gerdûna sadâlar bıragup çok bi-haberleri câm-i

fenâdan ser-mest itdi.”“Bıragup” (H. 367/20) Bırak-up > bıragup • “Ey ‘Avn cerâhatlerüŋ çokdur. Bir zamân harem-serâya teveccüh

kılup, cerâhatlenin bagladup, bir mikdâr istirâhat idüp yine meydâna

gel.” “Bagladup” (H. 402/9)Baglat-up > bagladup • “Hazret-i Fâtıma Murtazâ-yı Müctebânuŋ nasîhatinden tecâvüz it-

meyüp, ol dâg-ı nihânla kanlar yudup ve sûz-ı dilini pinhân dutup,

gonca-i lâle gibi nev-bahâr-ı va‘deye muntazır ve mutarassıd olup

sabr itdi” “Yudup” (H. 163/8)Yutup > yudup • “Her kim Hüseyn içün aglaya, yâ bir kimesneyi aglada, vâcib ola ana

duhûl-ı cennet.”“Aglada” (H. 15/13) Aglat-a > aglada

36

• “Sa‘âdet-i vilâdeti Medînede Hicredüŋ dördinci yılında Şa‘ban

ayınuŋ beşinci güninde seşenbe güni vâki‘ olmış.” “Hicredün” (H.

239/14) Hicret-ün > hicredün • “El-minnetüli’llâh ki fırka-i ehl-i İslâma ve zümre-i ashâb-ı îmâna

bu sa‘âdet müyesser ve bu ‘âdet mukarrer olupdur ki, her mâh-ı

Muharrem tecdid-i merâsim-i mâtem idüp etrâf ü cevânibden

mütevecccih-i deşt-i Kerbelâ olurlar ve ol türbet-i şerîfde bük‘a bük‘a

mecâlis ü mehâfil kurup tekrâr-ı vekâyi‘-i Kerbelâyla şühedâ dâg-ı

musîbetin tâze kılurlar.” “İdüp” (H. 16/7) İt-üp > idüp • “ ‘Âkıbet berg-i incîrden setr-i ‘avret idüp fermân-ı kazâ cereyânla

bihiştden çıkmaga ‘azm itdiler.” “Çıkmaga ” (H. 21/15)Çıkmak-a >

çıkmaga • “Ol cümledendür ki Ümeyye bin Halef, Bilâl-i Habeşîyi her gün

Bathâya iledüp, ‘uryân kılup, a‘zâsına harâret-i âfitâbla kızmış daşları

basup ve beden-i ‘uryânla rîk-i germ üzerine yaturup dirdi ki” “İledüp”

(H. 91/1) ilet-üp > iledüp • “Rivâyetdür ki ol cemâ‘atden ol vakde dek hatırında henüz

mazanne-i intifâ‘-i dünyevî olanlar kat‘-ı ‘alâka kıldılar ve da‘vâ-yı

sebât-ı rnahabbet kılanlar rızâ kazâya virüp feryâd ü figâna

geldiler” “vakde” (H. 317/24) vakt +e > vakde

2. 1. 2. 1. 2. SIZICILAŞMA Eski Anadolu Türkçesi ve Erken Azerî Türkçesinin bir özelliği olan “k>ħ”

değişimi eserde görülmektedir.

• “Rivâyetdür ki ol serverüŋ ser-i mübârekin bir ser-keş kat‘ idüp,

yanında saħlayup, vâkı‘a-i Kerbelâdan soŋra Mekkeye mürâca‘at

kılup, merkebinüŋ boynında asup şehre girüp, mübâhât iderken

37

Habîb-i Müzâhirüŋ oglı ugrayup ‘Bu kimüŋ başıdur?’ diye su’âl

itdükde ol bî-haber tefâhür kılup eyitdi.” “Saħlayup” (H. 375/7) Sakla-

> saħla- • “Yohsa hasretler çeküp âh ü figân itmek gerek” “Yoħsa” (H. 205/10)

Yoksa > yoħsa

2. 1. 2. 1. 3. b~m 1. teklik şahıs zamiri eserde her iki şekliyle de bulunmaktadır.

• “Ve men istimâ‘ itmişem ki Yezîd bin Mu‘âviye ker râtla zikr iderdi ki

anuŋ tezvîci baŋa ensebdür.” “Men” (H. 228/30) men ~ ben • Gazve-i ‘Anterde men ve ‘Alî bir dıraht sâyesin hâbgâh idüp tekye

kılmışduk Hazret-i -Resûlüŋ güzârı üzerimüze düşüp âvâz yetürdi.” “Men”

(H. 185/3) men ~ ben • “Benden gayri ümmîd dutmayanı ben de gayra muhtâc itmezem.”

“Ben” (H. 35/18) ben ~ men • “Bu sebebden iktizâ-yı ‘umûm-ı mâtem-i Âl zebân-ı hâlle ben hâksâra

ta‘arruz itdi ve dest-i ta‘arruzla girîbânum dutdı” “Ben” (H. 16-17)50

ben ~ men

50 (H. 16–17) “-” olarak göserilen kısım, örnek verilen cümlenin her iki sayfada bulunduğunu göstermek içindir. Yani cümlenin baş kısmı önceki sayfada, cümlenin geri kalan kısmı da sonraki sayfadadır.

38

2. 1. 2. 2. ÜNSÜZ DÜŞMESİ

2. 1. 2. 2. 1. # v> Ø Bugünkü Türkçede kelime başında korunan “v” eserde düşmüştür. • “Hergâh ki Dahiyye hâzır olurdı, her cânibden âstîn ü girîbânına el urup

hediyye tefahhus iderlerdi.” “El ursalar (H. 243/5) el vur- > el ur- • “Ve yire urdukda ol kûze sınup, ol zehr tökilüp eczâ-yı arziyye

te’sîrinden şâh şâh olup cûşa geldi.” “Ve yire urdukda (H. 232/18) vur- >

ur- • “Ururdı Hayder-i Kerrârdan dem.” “Ururdı” ( H. 283/15) vur- > ur-

2. 1. 2. 2. 2. #yI > Ø I

Kelime başında dar bir ünlüden önce bulunan “y” sesi düşer. Bu hem erken

Azerî hem de Modern Azerî Türkçesinin bir özelliğidir.

• “İlahî, bu ahvâle sen güvâhsan; rûz-ı mahşer ki yüz igirmi dört bin

peygamber ve ervâh-ı evliyâ ve şühedâ ‘arş altında hâzır olalar, şehâdet

viresen.” “İgirmi” (H. 211/19) yigirmi > igirmi • “Ol Hazrete ‘ammi Ebû Tâlib mütekeffil oldı ve yigirmi yaşına

yetdükde biş yıl şebânlık itdi ve ol san‘at zımnında ri‘âyet-i ümmet

kemâline yetdi.” “Yigirmi” (H. 87/4) yigirmi~yigirmi • “Bu nükte ahvâl-i Ya‘kûbdan kinâyetdür ki, on iki oglından birin

itürüp, hâlâ bir müddetdür ki yollar üzerinde bir mihnet-hâne binâ

kılup, ismin Beytü’l-Ahzân koyup, anda sâkin olup, sâdir ü vâridden

haber sorar, ammâ eser bulmaz.” “İtürüp” (H. 66/5) yit- > it- • “Ol şehzâdeler cânib-i yemîne gitmelü iken kaza ‘inân-ı ‘azîmetîerin

cânib-i yesâra mün‘atıf kılup maksad tarîkin itürdiler ve ol gice sabaha

dek pergâr-sân çizginüp subh oldukda kendülerin evvelki makâmda

gördiler.” “İtürdiler ” (H. 295/19) yit- > it-

39

2. 1. 2. 3. ÜNSÜZ TÜREMESİ • “Yâ Rab, Resûl hürmeti hakkıyçün ve ‘Aliyy-i Murtazâ kadriyçün ve

evlâd-ı ma‘sûmum kerâmetleri içün ki ümmet-i günâhkâra rahmet

kılasan ve ‘âsîler cerâyimine kalem-i ‘avf çeküp müterahhım

olasan.”“Hakkıyçün” hakkı içün Hakkıyçün Kadri içün >

kadriyçün“Kadriyçün” (H. 172/23) • “Ol ma‘bûd hakkıçün, ki benüm nefsüm anuŋ kabza-i kudretündedür,

ki hîç kimesneye maraz târî olmaz ki günâhları anuŋla tökilmez.” (H.

122/24) Hakkı içün > hakkıçün” • “İlâhî hakîkatüŋ hakkı içün hızâne-i beliyyâtuŋ ebvâbını meftûh idüp,

her belâ var ise baŋa rûzî it ve beni cemî‘-i belâda imtihân kıl.” (H.

272/10) • “Âyâ İbrâhîm eshâ mıdur ki ciger-gûşesin kurbân ider, yâ İsmâ‘îl ekrem

midür ki Hak rızâsıyçün terk-i cân ider?” “Hak rızasıyçün” (H. 41/19)Hak

rızası içün > hak rızasıyçün • “Hazret-i Fâtıma ol haberden bî-hûş olup kendüye geldükde bî-ihtiyâr

Medîne dervâzesinden çıkup ‘Âyişe ve Safiyye ve Hafsa ve ba‘zı

muhadderât-ı harem-serây-ı ‘ismet dahi i t t i fâk idüp Uhud Dagına

teveccüh itdiler ve hiddet-i feryâd u figânla lâleler gibi giribânların çâk

idüp çeşmeler gibi dîdeler nemnâk kıldılar.” “Âyişe” (H. 101/3) Âişe >

Âyişe • “Müslim-i ‘Âkil ol tâyifenüŋ mir’ât-ı ‘amellerinde sûret-i ihlâs

müşâhede kılup, hâtır-ı cem‘le Hazret-i İmâma anlaruŋ itâ‘at ü

inkıyâdların i‘lam idüp, huzûr-ı şerîfin istid‘a kıld ı .” (H. 275/24)

“Tâyife” tâife > tâyife • “Siz ne tâyifedensiz?” (H. 95/9) “Tâyife” tâife > tâyife

40

• “Bu nevbet bir şîşe-i zehr-i helâhil irsâl itdiler ki eger Hazret istişmâm-ı

râyihasın kılsa fenâdan âmân bulmaz ve eger safha-i vücûda sûretin çek-

seler nesîm-i hayât kâyinâta güzer kılmaz.”“Kâyinât” (H. 228/1) kâinât >

kâyinât • “El-hak dâyire-i teslîm bir hisâr-ı müstahkemdür ki mütehassınlarına

şebihûn-ı sipâh-ı nevâyibden eger-i âfet yetmez ve makâm-ı tevfîz bir

hısn-ı metin-i mübremdur ki mütemekkinlerine hücûm-ı seyl-âb-ı hâdîse

te’sîr itmez.” “Dâyire” (H. 218/13) dâire > dâyire • “Fâtıma dünyâdan gitdükde enâr gâyib olup, Murtazâ dâr-ı

‘ukbâya intikâl itdükde bih dahi ma‘dûm oldı ammâ sîb Hazret-i

Hüseynle kalup deşt-i Kerbelâda anuŋla kat‘-ı ‘âtaş kılurdı ve ol

Hazret şehîd oldukda gâyib oldı.” “Gayib” gâib > gâyib (H. 249/12) • “Vasıyyet tamâm oldukda huzzâr-ı meclis ile müvâda‘a kılup,

gâyiblere selâm irsal idüp buyurdı” (H. 121/14) “Gayib” gâib > gâyib

2. 1. 2. 4. İKİZLEŞME Türkçe sayı isimlerinin bir kısmında ünsüzün ikizleştiği görülür.

• “Ve sekkiz bin nâ-merd dahi etrâf ü cevânibden anlara mülhak olup

îbn-i Kevâkeyi kendülerine serdâr idüp hurûc itdiler.” “Sekkiz” sekiz >

sekkiz (H. 194/18) • “El-kıssa, karâr itmeyüp iki nev-res oglı var idi; biri Muhammed-

nâm sekkiz yaşında Ietâfet-i hüsnle bir hûrşîd-i ‘âlem-tâb ve biri

İbrâhîm-nâm yeddi yaşında tarâvet-i ruhsârla bir lâle-i sîrâb anları

bile alup ve bâkî ‘ıyâl ü etfâlle vedâ‘ kılup, hem ol gice Kûfe

‘azmine revân oldı.” (H. 275/4)sekiz > sekkiz “Yeddi” yedi > yeddi

41

• “Rivâyetdür ki yüz otuz mübâriz rumhla ve igirmi yedi mübâriz tîgla

helâk itmişdi, amma kesret-i zahmdan süst olup Hazret-i İmâm

hıdmetine mürâca‘at itmek istedükde ‘Osmân-ı Mufaddıl ol mazlûma

bir darb urup merkebden bırakdı.” “Yedi” (H. 385/8) yedi ~ yedi • “Sekizinci bâb: Hazret-i Müslim-i ‘Akîlüŋ vefâtın beyân ider.” “Sekiz”

(H. 18/18) sekiz ~ sekiz • “Evlâdı on sekkiz nefer olup ol cümleden evlâd-ı zükûr dokuz nefer ve

evlâd-ı inâs dokkuz nefer idi ammâ evlâd-ı zükûrdan meşhûr olan

Muhammed Bakır ve ‘Abdullâh Bahir ve Zeyd-i şehîd ve ‘Ömer-i Eşref

ve Hüseyn-i Asgar ve ‘Aliyy-i Asgar idi.” “Dokkuz ” (H. 484/6) dokuz >

dokkuz • “Ve ba‘zı rivâyetde on tokkuz oglan ve on yeddi kızdur. Ol cümleden

altı nefer eyyâm-ı hayâtında müteveffâ olup altı nefer Kerbelâda şerbet-i

şehâdet nûş itdiler.”“Tokkuz” (H. 483/9) tokuz > tokkuz • “Dokuzıncı bâb: Hazret-i İmâm-ı Hüseynüŋ Mekkeden Kerbelâya

geldügin beyân ider.”“Dokuz” (H. 18/19) dokuz ~ dokuz

YABANCI SÖZCÜKLERİN İMLASI

t# : t# Aslen var olan kelime sonundaki “t” ünsüzü günümüz Türkçesinde düşerken

eserde korunmuştur. Gelen ekler de bu korunan ünsüz üzerinde şekillenmektedir.

• “Pes ol bed-baht ekber evlâdına künyet virüp meydâna revân itdükde, ol

haram-zâde zinet-i tamâmla Kâsıma mukâbil durup hamle itdükde,

Kasım anuŋ ta‘nın redd idüp ol mel‘ûnı bir darbla merkebinden yıkup,

kâkülinden dutup bir zamân elinde gezdürüp a‘zâsını sındurup mübâriz

istedükde, ikinci oglı meydâna girüp, şehzâde elinde helâk olup, üçinci

42

oglı meydâna girüp ol şâhbâz-ı âşiyân-ı şecâ‘at darbıyla anlara mülhak

oldı.” “Künyet” (H. 392/1) (H. 364/22) künye> künyet • “Her taraf cevelân idüp, mübârizlere fenâ salmagından leşker-i a‘dâ

‘âciz olup ‘âkıbet Yezîd bin Ma‘kale künyetler virüp anuŋ katline harîs

itdiler.” “Künyet” (H. 364/22) künye> künyet • “Andan soŋra Vakkâs bin Mâlik ebr-i sâ‘ika-bâr-ı nevbahâr-ı rezm

olup, emtâr-ı sihâm-ı tîz-reftârla münafıklar cem‘iyyetin seylâb-ı

fenâya virüp bir nâ-merdüŋ darbetiyle şehâdet buldı.” “Darbetiyle” (H.

367/14) darbe > darbet • “Hazret-i îmâm leşkerinden Sa‘d-i gulâm, ki mevlâ-yı ‘Alî ibn-i Ebû

Tâlib idi, ve Kays bin Rebî‘ ve Şiş bin Süveyd ve ‘Ömer bin Kurt ve

Müslim ve Hammâd anlaruŋ himâyetine müteveccih olup ol yeddi

ahter-i seyyâre-i âsmân-ı şecâ‘at muhâliflerüŋ gürûh gürûh riş-te-i

hayâtların kat‘ itdükden soŋra va‘de-i şehâdet yetdükde bir birine

müte‘âkıb bihişt-i heşt-bâba müteveccih oldılar.” “Himâyetine” ( H.

378/18) himâye > himâyet • “Hazret-i İmâm Zeynel ‘âbidînden nakldür ki :İhlâsla Hazret-i

Hüseynüŋ türbetin ziyâret kılan ol sîb râyihasın istişmâm ider.”

“Türbet” (H. 249/16) türbe > türbet • “Fi’l-vâkı‘ eger nazar-ı te’emmül kılsan Zehrâ-yı ezher vefâtı

Hazret-i mazlûm-ı Kerbelâya nisbet eşedd-i mesâyib ve as‘ab-ı nevâ-

yibdür; zîrâ henüz nihâl-i tabi‘ati gülşen-i sûretde neşv ü nemâ

bulmadın ve hilâl-i vücûd-ı şerîfi âsmân-ı hılkatda bedr-i tamâm

olmadın vâlide-i müşfikanuŋ sâye-i merhameti ve mâder-i

mihribânuŋ zıll-i re’feti fark-ı mübârekinden götürüp ve anuŋ

terbiyetin felek-i bî-mürüvvet gayre muhtâc idüp, belâlara

mübtelâ ve mihnetlere âşinâ kıldı.” “Terbiyyetin” (H. 175/5) terbiye

> terbiyyet

43

Bazı Arapça kelimeler aslına uygun olarak hiçbir şive, ağız özelliği

göstermeden, bugünkü Türkçede kullanılmayan şekillerle, asıl harfleriyle

kullanılmıştır.

• “El-kıssa bir içim su içmeden elindeki meşk ü matharayı pür-âb idüp

çıkdukda ol bed-bahtlar etrâfın alup, tîr-bârân idüp esnâ-yı

muhârebede Nevfel bin Ezrak-ı harâm-zâde-i gâfil tîg-i bî-dırîg urup, ol

mazlûmuŋ sâ‘id-i yemînin beden-i mübârekinden cüdâ kıldı.”

“Mathara ” (H. 405/23) matara > mathara • “Fâtıma matbaha teveccüh idüp, ‘akabince Hasan ve Hüseyn revân olup

gördiler cevâhirle murassa‘ bir kâse içinde bir mikdâr ta‘âm.” “Matbah”

(H. 160/18) mutfak > matbah • “Fâtıma istimâ‘ itdükde hâtır-ı şerîfine hutûr itdi ki şayed ‘Alî cihâz ü

cihât-ı duhter-i Süleymânı ol ‘azametle işidüp ve benüm cihâzumı bu

hakâretle görüp hayâl ide ki Hazret-i Resûl Süleymânca gelmez.”

“Cihâz” (H. 158/13) çeyiz>cihâz • “Diyâr-ı belâ müsâfirleri ve ‘akâr-ı ‘anâ mücâvirlerinüŋ cümlesinden

biri mahbûb-ı Melik-i Celîl İbrâhîm-i Halîldür ki, tâ hil‘at-i hılletle ser-

efrâz oldı ve halvet-i hulletde şeref-i mahremiyyet buldı.” “Müsâfir”

(H. 34/2) misafir > müsâfir

2. 1. 3. GÖÇÜŞME

Eserdeki bu ses olayı bir ünlü ve bir ünsüz arasında meydana gelmektedir.

Eserde “uyku>yuku” sözcüklerinin ikisi de kullanılmaktadır. Eserde “yuku” olarak

kullanım daha fazladır. “Yuku” sözcüğü on yerde kullanılırken “uyku” şekli sadece

iki yerde bulunmaktadır.

44

Uyku>yuku kelimesi, Anadolu Türkçesinde göçüşme/metatezli olarak

kullanılmaktadır. Bu duruma yazılı metinlerde rastlanmaz. Bugün Modern

Azericenin söz varlığında yer alan torpaħ > topraħ, yarpak, yaprak, körpü köprü gibi

metatezli şekiller artık standartlaşmış durumdadır. Ancak incelediğimiz eserde Erken

Azerî’ye ait standartlaşmış olan metatezli şekil yuku>uyku örneğidir. Aynı metatezli

şekil bugünkü Azeri Türkçesinde de görülmektedir. 51

“Iztırâbla yukudan bîdâr olup Hazret-i Resûl hıdmetine varup sûret-i

vâkı‘ayı ‘arz itdükde Hazret buyurdı.” (H. 241/7) “Yuku” uyku>yuku

• “Âdem muztarib olup yeddi gün tecessüs ü tefahhuş itdi, sekkizinci

gün melâletle yukuya gitdi.” (H. 29/7) “Yuku” uyku>yuku • “El-kıssa ol gün dahi giceye dek ziyâret idüp ikinci gicede kemâl-i

hayret, nergis-i şehlâsın müstagrak-ı hâb idüp ve tefekkürle çeşm-i

hakîkat-bîni bir zamân yukuya gidüp, vâkı‘asında gördi ki Hazret-i

Resûl cemî‘-i ervâh-ı mukaddese ile hâzır olup ol seyyid-i mazlûmı

bagrına basup didi.” (H. 257/22) “Yuku” uyku>yuku • “Ammâ Müslimüŋ mahdûmzâdeleri ol sâlihanuŋ menzilinde yüz bin

gussa ile yukuya gitdükde ol ‘avretüŋ Hâris nâm bir cüft-i bed-bahtı

olup nâgâh geldi gâyetde ta‘ab-nâk.” (H. 296/27) “Yuku” uyku>yuku

51 Bkz. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü II, Dizin, Türk Dil Kurumu, Komisyon, Ankara 1991,

s. 47; Selahattin Altaylı, Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul

1994, s. 1260

45

• “Rivâyetdür ki Yûsufuŋ Dînâ nâm bir hemşîresi var idi ol

müteveccih-i sahrâ oldugı zamânda uykuda idi.” (H. 48/16) “Uyku” • “Amma ihvân-ı Yûsuf ol emr-i kabîha irtîkâb itdükden soŋra ol gice

mürâca‘atları müyesser olmayup bir sahrada kalup uykuya gitdiler.”(H.

56/18) “Uyku”

46

2. 2. ŞEKİL BİLGİSİ

2. 2. 1. EKLER

2. 2. 1. 1. İSİM ÇEKİM EKLERİ

İsimlerin kendi aralarında, edatlar ve eylemlerle olan ilişkilerinde aldıkları

eklerdir.

2. 2. 1. 1. 1. İYELİK EKLERİ

İsimlere gelip onların kime ait olduklarını bildirirler. Eserde iyelik ekleri bazı

küçük ses değişmelerinin dışında bugünkü Türkçedeki ekler ile aynıdır.

TABLO – 1

İYELİK EKLERİ

Kişi Teklik Çokluk

1. +um, üm +I/UmUz

2. +Uŋ + (u)ŋUz

3. + (s)ı(n) +lArı

a) 1. Teklik Şahıs İyelik Eki: “um – üm” • “Ey şehzâde, sâyir câriyeler benüm âzâdumdı” “âzâdumdı”( H. 451/7)

• “Tecdîd-i vüzû‘ kılmış, yanumda karâr dutdı.” “yanumda” (H. 197-

198)

• “Bilürsen ki senden gayrı mu‘în ü müzâhirüm yokdur.” “müzâhirüm” (H.

17/21)

47

b) 2. Teklik Şahıs İyelik Eki: “uŋ” • “Ey mazlûm-mâder ve ey mehmûm-mâder, inşâ’allâh rûz-ı kıyâmet

kâyime-i ‘arşdan dest-i tazallüm çekmeyem senüŋ intikâmuŋı

zâlimlerden almayınca” “intikâmuŋı” (H. 440/18)

• “Ey İbrâhîm kad sadakte’r-rü’yâ beşâret saŋa ki kurbânuŋ makbûl oldı”

“kurbânuŋ” (H. 41/25)

c) 3. Teklik Şahıs İyelik Eki “(s)I(n)” • “Anuŋ terbiyyetin felek-i bî-mürüvvet gayre muhtâc idüp, belâlara

mübtelâ ve mihnetlere âşinâ kıldı.” “terbiyyetin” ( H. 175/11)

• “Ey şâhrâh-ı sadâkatde sebât-ı kadem davâsın kılanlar” “davâsın” ( H.

9/13) • “İhsâs-ı ‘adem-i elem mü’mine bâ‘is-i tezâ‘uf-ı ni‘am olup sürûrın

ziyâd kıla” “sürûrın” (H. 13/4)

• “Ol nihâlüŋ semeresi âsâr-ı lezzât-ı na‘îm-i mü’ebbed olup intıfâ-yı

nîrân-ı kahr-ı ilâhî kıla.” “semeresi” (H. 15/23)

d) 1. Çokluk Şahıs İyelik Eki “(I,U)mUz” • “Hücûm-ı hâdiseden ictinâb itmeyen refakatimüze ragbet kılur.”

“refakatimüze” (H. 313/30) • “Câna minnetdür anuŋ kurbânı olsun cânumuz” “cânumuz” (H. 38/19)

48

• “Eger murâduŋ mâl-i dünyâ ise bizüm gîsûlarumuzı kırkup, bizi

memlûk mesâbesinde satup bahâmuzı tasarruf kıl.” “bahâmuzı,

gîsûlarumuzı” (H. 298/17)

• “İnşallâh kıyâmet güni anuŋ sa‘âdet-serâsı bizüm penâhımuz olmak

mukarrerdür.” “penâhımuz” ( H. 289/6)

• “Âmân vir ki ana secde idüp niyâzımuz ‘arz idelüm” “niyâzımuz” ( H.

299/1) • “Ey Velîd, biz ehl-i beyt-i risâletüz, biz hânedân-ı nübüvvetüz;

peyveste makâmumuz mahall-i tereddüd-i melâyik-i mukarrebdür”

“makâmumuz” (H. 254/15)

e) 2. Çokluk Şahıs İyelik Eki (U)ŋUz • “Ey nûr-ı dîdeler, ne bildüŋüz ki vâlideŋüz bu hâletdedür?”

“vâlideŋüz” (H.171/12) • “Cevâbuŋuz nedür ?” “Cevâbuŋuz” ( H. 116/2) • “Zinhâr benden bedenlerüŋüz cüdâ oldukda gönüllerüŋüzle cüdâ

olman ve nite ki ben sizi ferâmuş itmezem, siz dahi beni ferâmuş

kılman.” “bedenlerüŋüz, gönüllerüŋüzle” (H. 126/20) • “Ey eşrâf-ı Ken‘ân, ta‘cîl itmeŋ ki bu bende bir dahi dîdâruŋuza müşerref

olmak ister. “dîdâruŋuza” (H. 61/11)

f) 3.Çokluk Şahıs İyelik Eki “LArı” • “İhvân-ı bi-vefânuŋ ellerin öpüp, ayaklarına yüz sürüp istigâse

kılurdı” “ayaklarına” (H. 53/17)

49

• “Ey mahdûm, anlaruŋ nazarları kâsirdür” “nazarları” (H. 150/13) • “Ey ‘azîz, Fâtıma anlaruŋ gisûlarına gubâr konmakdan mükedder

olurdı.” “gisûlarına” (H. 167/16) • “Elbette bu haber galatdur; nice geçeler Nehrevânı ki anlaruŋ mevzi‘-i

sefk-i dimâları bu cânibdedür.” “dimâları”(H. 198/7) • “Anlaruŋ sîretleriyle mütehallik olan .” “sîretleri” (H. 213/9)

2. 2. 1. 1. 2. HAL EKLERİ İsimlerin cümle içinde diğer kelimelerle olan ilgilerinin sağlanması için

aldıkları eklerdir. Yalın hal eksizdir. Diğer durumlar çeşitli ekler alırlar. Hâl

eklerinin sayısında da dilde tam bir birlik yoktur. Bazı dilciler beş olduğunu, bazıları

altı olduğunu, bazıları da hâl eklerinin dokuz olduğunu belirtmektedirler.

Kaya Bilgegil,52 Tahir Nejat Gencan,53 Kemal Demiray54 hâl ekleri sayısının

beş (Yalın hal, yükleme hali, yönelme hali, bulunma hali, çıkma hali) olduğunu

söylerler.

Hal eki sayısının altı olduğunu söyleyenler ilgi, (genetive, tamlayan) ekini de

hal eki saymaktadır.55

Muharrem Ergin hal eklerinin asıl görevlerinin ismi fiile bağlayan ve

isimlerle fiiller arasında ilgi kuran ekler olduğunu söylemektedir. “Hal ekleri ismi

52 Kaya Bilgegil, Türkçe Dilbilgisi, İstanbul 1984 53 Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Ayraç Yayın evi, Ankara 2001, Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi,

İstanbul 1971 54 Kemal Demiray, Temel Dilbilgisi, İstanbul 1958 55 Vecihe Hatipoğlu, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara 1982

50

bazen isme, çok defa ise fiile bağlayan eklerdir. İsmi edata da bağlarlar; fakat bu da

aslında fiile bağlamak içindir. Kısacası hal ekleri esas itibariyle ismi fiile bağlayan,

isimlerle fiiller arasında münasebet kuran eklerdir.” 56

Ahmet Buran da hal kavramını “Fiile doğrudan bağlanan, fiili doğrudan

ilgilendiren isimlerin, bu bağlanma veya ilgi sırasında içinde bulundukları durum”

şekline tanımlamıştır.57 Bu durumda ilgi, genetive ekinin hal eki sayılması

konusunda bir kesinlik yoktur.

Türk dili gramerlerinin hemen hepsinde ortak olan isim hal eklerinin sayısı

beştir. Hadîkatü’s-Sü‘edâ incelemesindeki hal ekleri, Tahir Nejat Gencan’ın belirttiği

hal ekleri sayısına uygunluk arzetmektedir.58

TABLO – 2

HAL EKLERİ

Yalın hal (Nominative)

Yükleme (Accusative) (y)I, ni, Ø

Yönelme (Dative) A, (y)A

Bulunma (Locative) dA

Ayrılma, çıkma(Ablative) dAn

a) Yalın Hal (Nominative) • “ Ey mel‘ûn ben Yezide nâme yazmışam.” “nâme” (H. 299/22) • “Su virmen.” “Su” (H. 296/24)

56 Muharrem Ergin, Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Yayınları, İstanbul 1994, s. 283 57 Ahmet Burhan, Türkçede İsim Çekim Ekleri, Türk Gramerinin Sorunları II, Türk Dil Kurumu

Yayınları, Ankara 1999, s. 268 58 Bkz. Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, Ayraç Yayın evi, Ankara 2001, s. 181

51

b) Yükleme Hali (Accusative) “(y)I, ni, ” Eserdeki yükleme durum eki değişik eklerle sağlanmaktadır.

“I”, “ (y)ı” • “Ey Muhammed, Müslim-i ‘Akîl’i sever misen, ya kendü cânuŋı?”( H.

285/23) • “Dökmek evlâd-ı resûlüŋ kanını âsân degül” “kanını” ( H. 427/11) • “Seni Dahiye tasavvur iderler.” “Seni” (H. 243/22) • “Eger murâduŋ mâl-i dünyâ ise bizüm gîsûlarumuzı kırkup, bizi

memlûk mesâbesinde satup bahâmuzı tasarruf kıl.” “bahâmuzı” ( H.

298/17) • “Hânî bin Urveyi şehid itdiler.” “Hânî bin Urveyi” (H. 314/21)

“ni” • “ ‘Avn-i ‘Alî ve ‘Abbâs-ı ‘Alîni hâzır idüp havâtîn-i harem-serâya

emr itdi.” “‘Abbâs-ı ‘Alîni” (H. 388/18) • “Bir zamândan soŋra özine gelüp ‘Alîni giryân görüp eyitdi.” “‘Alîni”

(H. 169-170) • “Her kim beni sever ‘Alîni sever ve her kim ‘Alîni sevmez beni sev-

mez. “‘Alîni” (H. 187/20) • “Şevâhidü’n-Nübüvvede mestûrdur ki, bir gün Hazret-i Resûl Fatıma

hücresine gelüp, ‘Alini hâzır görmeyüp tefahhus itdükde Fâtıma

eyitdi.” “ ‘Alini” (H. 184/24)

52

• “Zamân-ı zifâf elli cariyeni âzâd idüp elli câriye kalmışdı.” “cariyeni”

(H. 450/17) • “Kande kim eylesem makâm bana

Fitne hem-dem belâ mülâzımdur

Hârem-i Ka‘beni belâlarla

Mübtelâ eylemek ne lâzımdur” “Ka‘beni” (H. 308/8) • “El-kıssa Ebû Mûsâ Eş‘ârîni irsâl idüp ol ‘avrete tâlib oldukda ve

Ebû Mûsâ bu maslahat içün teveccüh kıldukda tarîk-ı teveccühünde

Hazret-i Hüseyne mülâkî olup Hazret-i İmâm eyitdi.” “Ebû Mûsâ

Eş‘ârîni” ( H. 268/24)

3. kişi teklik ve çokluk iyelik eklerinden sonra: Ø • “Hazret-i Hüseyn hâzır oldı ve kolların Hazret-i Resûlüŋ boynına

bırakup mübârek gîsûlarıyle bünyâd-ı mülâ‘abe kıldı.” “kolların” (H.

33/8) • “İbrâhîm İsmâ‘îlüŋ ellerin ve ayakların muhkem baglayup hulk-ı

mübârekine tîg-ı bî-dirîg urdukda melâyike-i zemîn ü âsmân hurûşa gelüp

ta‘accüb itdiler” “ellerin ve ayakların” (H. 41/8) • “Fâtıma icâzet hâsıl idüp, iki rek‘at namâz kılup, mübârek ellerin

götürüp eyitdi” “ellerin” (H. 159/25) • “İhsâs-ı ‘adem-i elem mü’mine bâ‘is-i tezâ‘uf-ı ni‘am olup sürûrın

ziyâd kıla.” “sürûrın” (H. 13/4) • “Bu kavmüŋ cidâli Muhammed-i Kesîr içündür; başın kal‘adan daşra

atuŋ, görüp teselli olsunlar.” “başın” (H. 287/5)

53

c) Yönelme Hali (Dative)"“(y)A” • “Kendüŋüz e rahm idün” “Kendüŋüz e” (H. 283/25) • “Mukarrerdür kim mihnete esîr ve belâya giriftâr ola” “belâya”

(H. 11/19) • “Kâbil ‘âdet-i mesnûneye kâyil olup kabul itmedi ki İklîmâyı Hâbîle

virüp Kendü Yehûdâya kanâ‘at kıla” “Yehûdâya”(H. 28/10) • “Leşker-i muhâlifden sadâ-yı ‘Hel min mübâriz’ sem‘-i mübârekine

irüşdi” “sem‘-i mübârekine” (H. 388-389) • “Anuŋ ‘âkd-i tezvîci saŋa müyesser olur.” “sana” (H. 25/3) • “Rivâyetdür ehl-i tefsîrden ki kabûl-i tövbeden soŋra Âdem Havvâya

mülhak oldı.” “Havvâya” (H. 28/3)

d) Bulunma Hali (Locative) “dA” • “Ey nâdân, ‘izzet-i hıdmet Âl-i Resûldedür.” “Resûlde”(H. 354/3) • “İttifâkâ Mervân-ı Hakem anda idi.” “anda” (H. 228/22) • “Kande câyizdür bu kim virân olup bünyâd-ı şer‘

Ehl-i imân olmayan mü’minlere sultân ola.” “Kande” (H. 253/1) • “Ey İbn-i Ziyâd, Müslimüŋ cânı Allah hıfzındadur ve benüm cânum

otuz bin mübâriz hisârında.” “hıfzındadur, hisârında” (H. 285/24)

e) Ayrılma (Çıkma)Hali (Ablative) “dAn” • “Nev-bahâr-i iltifatundan hıl‘at-i mücedded iltimâs iderüz.” “Nev-

bahâr-i iltifatundan” (H. 242/6)

54

• “Ey Zekeriyyâ, sen benden ferzend-i velî-şi‘âr temennâ kıldun”

“benden” (H. 75/16)

• “Mücmelen on yıl mikdârı Mekkede cefâ çekdükden soŋra Hicrete

fermân yetüp Mekkeden Medîneye intikâl itdi.” “Mekkeden” (H. 94/17) • “Yâ Resûlallâh senden edâ-yı risâlet ve ilkâ-yı nasîhat istimâ‘ itdük,

şehâdet virürüz.” “senden” (H. 116/3)

HAL EKLERİNİN BİRBİRİNİN YERİNE KULLANILMALARI

Hal eklerinin birbirinin yerine kullanılması Türkçenin en eski devirlerinden

itibaren görülen bir durumdur. Orhun Abideleri’nde bulunma hali ile ayrılma hali

birbirinin yerine kullanılır.

“….biridin yan teg, Kıtanỹ öňgdin yan teg ben yırıdınta yan tegeyin, Türk Sir

budun yirinte idi yorımazun, isar idi ok kılalım.” 59 Burada geçen “yırıdınta”

bulunma eki ile ayrılma/çıkma eki fonksiyonuyla kullanılmıştır.

Bugün Anadolu sahasında da özellikle konuşma dilinde hal eklerinin

biribirinin yerine kulanıldığı görülmektedir: “Bulunma hali yerine Ayrılma hali: ‘Fetiyede, seneden beş altı sefer yaparıħ’;

seneden<senede, ‘Bir günden kaç tene getiriyin?’; günden<günde.60

59 Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2003, s. 66 (Tonyukuk Abidesi, 1.

Taş, Güney Yüzü: … Güney taraftan hücûm et; ben kuzey taraftan hücûm edeyim; Türk Sir milleti,

yerinde hiç yürümesin, mümkünse hep yok edelim.) 60 Cemil Gülseren, Malatya İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler) T.D.K. Yay. Ankara

2000, s. 132-133

55

Yaklaşma hali yerine bulunma hali: ‘Hoşumda beyle geldi.’;

hoşumda<hoşuma.61

Yükleme hali yerine yönelme hali: ‘Davar keseriz davarın içine doldurruz.’;

içine< içini.62

Ayrılma hali yerine bulunma hali: ‘oglanda bahşiş alırlar.’; Oglanda <

oglandan.”63

“Ey zâlim bu ‘amelde tasavvur itdügüŋ murâduŋu yetmeyeceksen” (H.

332/26) Yükleme hali yönelme hali yerine kullanılmıştır.

• “Ey Müslim, nişe İmâm-ı zamâna hurûc itdüŋ?” (H. 291/4) Burada

yönelme hal eki ayrılma hal eki yerine kullanılmıştır.

• “Rivâyetdür ki ol bed-bahtuŋ ‘avratı ensârdan olup gâyetde ehl-i salâh

ve muhibb-i hânedândı teheccüd namâzına adet itmişdi” (H. 440/10)

Yönelme hali yükleme hal eki yerine kullanılmıştır.

• “Ve bilürem ki bu tâyifenüŋ maksûdları benem ve baŋa zafer buldukdan

soŋra size iltifât itmezler.” ( H. 339/22) yönelme durum eki ayrılma durum

eki yerine kullanılmıştır.

• “Yezîd-i pelîd ıttıla‘buldukda beşâretler idüp ol ‘azîzlerüŋ başların

dervâze-i Dımışk’dan asdurdı.” (H. 292-293) Ayrılma hali bulunma hali

yerine kullanılmıştır.

• “Bunı diyüp yirinden turdı.” (H. 198/9) “ayrılma eki” “bulunma eki”

yerine kullanılmıştır.

61 Cemil Gülseren, A.g.e., s. 132 62 Cemil Gülseren, A.g.e., s. 132 63 Cemil Gülseren, A.g.e., s. 133

56

• “Kanda” ibaresi anlam yönüyle “nerde” anlamına gelmektedir.

Eserdeki “kanda” kelimesi çoğu zaman diğer hal eklerinin yerine

kullanılmaları karşımıza çıkmaktadır. Bulunma durumunda

kullanıldığı gibi yönelme durumunda da kullanılmıştır. • “Didüm : ‘Kandan gelürsen?’ ” (H. 273/15) • “Didi : ‘Hakdan gelürem.’ ” (H. 273/15) • “Didüm : ‘Kanda gidersen?’ ” (H. 273/ 16) • “Didi : ‘Hakka giderem.’ ” (H. 273/ 16)

2. 2. 1. 1. 3. ÇOKLUK EKİ

Türkçede çokluk eki “lAr”dır. Bu ek Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da aynı şekilde

kullanılmıştır. Bunun yanı sıra Arapça ve Farsça çokluk yapma kurallarına göre de

isimlerin çokluk yapıldığı da görülmektedir.

• “Ümmü Seleme revân oldukda Hazret-i Resûl dahı namâz idüp,

müte‘âkıb revân olup, bir kûze su getürüp ve lu‘âb-ı şehd-âmîzle

memzûc idüp, üzerine muavvizeteyn ve münâsib âyetler okuyup,

Hazret-i ‘Alîye ol kûzeden vuzû‘ kıldurup tecerru‘ itdükden soŋra

Fâtımanuŋ sîne-i bî-kînesine saçup eyitdi. ” “Âyet+ler” (H. 155/20) • “Cism-i latîfi la‘l-i âbdâr gibi taşlar içinde iterdi.” “Taş+lar” (H. 30/22) • “Ey Mâlik bunlar benüm mahdûmlarumdur, bunlardan ‘izzet gördükçe

ülfetüm ziyâde olur.” “Bun+lar” (H. 61/9) • “Yâ ümmâh mülâhaza kıl ki bendeler gibi bey‘a girüp, sârikler gibi

zencîre çekilüp ne ‘ukûbetlere giriftâr olmışam.” “Bende+ler, sârik+ler” (H.

62/2)

57

• “Bu mihnetle dahi sabrına ihtilâl ve ‘akd-i ‘akidesine inhilâl

bulınmadı ol zamâna dek ki, kirmler zebân ü kalbine dahi itdiler ve

tefekkür rehgüzârın baglayup tezekkür ser-çeşmesin dutdılar.”

“Kirm+ler” (H. 73/17)

2. 2. 1. 2. SORU EKİ Soru eki Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da “mI” şeklindedir. Bunun dışında “âyâ” ile de

soru teşkili olmuştur. “Âyâ” soru teşkilinde tek başına başka şekilde soru

oluşturduğu gibi soru eki “mI” ile birlikte de soru teşkilinde kullanılmaktadır.

• “Ey Fâtıma, tavâfı tamâm itdüŋ mi?” (H. 181/6) • “Yâ Ebâ İshâk hergiz eflâk kan aglar mı?”( H. 14/14) • “Ey Fâtıma, bilür misen ol a‘râbî kimdür?” (H. 133/3) • “Âyâ ‘âlemde hîç tıfl riyâzeti bizüm riyâzetümüze yeter mi?” (H. 159/21) • “Âyâ hîç kimesneye rahmüŋ gelür mi?” (H. 104/6)

58

2. 2. 1. 3. FİİL ÇEKİMİ Çekimle anlam kazanan fiillerin bu özelliği onu diğer kelime türlerinden

ayıran özelliktir. Çekimli bir fiil üç bölümden oluşmaktadır.

Fiil kök-gövde+şekil veya zaman eki+kişi eki

2. 2. 1. 3. 1. FİİL ÇEKİMİNDE KULLANILAN KİŞİ EKLERİ Çekime giren eylemin yapan, olan ve yapması ya da olması tasarlanan kişiyi,

varlığı, kavramı gösteren eklerdir. Türkçede fiil çekiminde kullanılan kişi ekleri üç

çeşittir.

2. 2. 1. 3. 1. 1. Kişi Zamiri Asıllı Kişi Ekleri En şümullü kullanım alanına sahip eklerdir. Şahıs zamirlerinin değişime

uğrayıp ekleşmesi sonucu ortaya çıkmışlardır.

TABLO – 3

KİŞİ ZAMİRİ ASILLI

KİŞİ EKLERİ

Kişi Teklik Çokluk 1. Am Uz 2. sAn sIz 3. lAr

• “Yûsufuŋ tab‘-ı nâzikinde tâb-ı harâret yokdur; teşne oldukda bu

maşrabadan harâretine teskîn viresiz ve ziyâde tevakkuf itmeyüp

Yûsufu baŋa yetüresiz ki siz gelene dek ben menzilüme gitmezem.”

“gitmezem”(H. 49/15)

59

• “Ey şehsüvâr-ı mizmâr-ı mübârezet ve ey nâmdâr-ı meydân-ı muhâre-

bet, bu ne tedbîr-i nâ-münâsibdür ve rây-ı nâ-sâyibdür ki terk-i mâl ü

ehl ü ‘ıyâl kılup bu leşker-i maglûba dâhil olmışsen ve kemâl-i zilleti

nihâyet-i ‘izzete ihtiyâr kılmışsen?” “kılmışsen, olmışsen” (H. 359/1) • “Bu hil‘atler levni dahı ol ma‘nîye işâretdür, zîrâ İmâm-ı Hasan zehr

içüp, hîn-i vefat reng-i mübâreki zümürrüd-fâm olup ve İmâm-ı

Hüseynüŋ ruhsâre-i şerîfin hûn-âbe-i ciger lâle-gûn kılur” “kılur” (H.

242/22) • “Yâ Resûlallâh senden edâ-yı risâlet ve ilkâ-yı nasîhat istimâ‘ itdük,

şehâdet virürüz.” “virürüz” (H. 116/3) • “Ey kavm, bu mahdûm-zâde ferzend-i -Resülullâhdur, sizden ikrâr-ı

tav‘-ı imâmet ve izhâr-ı bey‘at ister, ne dirsiz? ” “ne dirsiz” (H.

224/11) • “Her mâh-ı Muharrem tecdîd-i merâsim-i mâtem idüp etrâf ü

cevânibden mütevecccih-i deşt-i Kerbelâ olurlar ve ol türbet-i şerîfde

bük‘a bük‘a mecâlis ü mehâfil kurup tekrâr-ı vekâyi‘-i Kerbelâyla

şühedâ dâg-ı musîbetin tâze kılurlar.” “ tâze kılurlar, olurlar” (H. 16/8)

3. 2. 1. 3. 1. 2. İyelik Eki Asıllı Kişi Ekleri Sadece görülen geçmiş zaman ve şart çekiminde kullanılır. Üçüncü teklik

şahıs burada da eksizdir. Bu ekler hem şahıs hem de zaman ifade eder.

60

TABLO – 4

İYELİK EKİ ASILLI

KİŞİ EKLERİ

Kişi Teklik Çokluk

1. +m +K

2. +ŋ +ŋUz

3. Ø +lAr

• “Ben ‘âşûra güni eşk-i nedâmet tökerdüm ve te’essüf çekerdüm ki

dirîgâ vâkı‘a-i Kerbelâda ol şâhuŋ mülâzemetine muvaffak olmadum ve

makdeminde sa‘âdet-i şehâdet bulmadum, bu melâletle dîde-i nemnâküm

yukuya gitdükde Hazret-i Resûli vâkı‘amda gördüm” “olmadum,

gördüm” (H. 43/17) • “İlâhî niteki nâr-ı Nemrûddan Halîle necât virdüŋ ve tufân ıztırâbında

Nûha meded yetürdüŋ, baŋa bu hâdiseden âmân vir.” “meded virdüŋ,

yetürdüŋ” (H. 53/6) • “Yûsuf vâkı‘asında mihr ü mâh ü sitâreyi kendüsine sâcid gördi ve

Ya‘kûbdan anuŋ tefsîrin sordı” “gördi, sordı” (H. 46/13) • “Âvâz sakin oldukda hücreye girdük, gördük mugassel ü mekeffen

olmış, üzerine namâz kılup götürdük.” “girdük, gördük, götürdük” (H.

213/10) • “Ey dâyire-i mütâba‘atümde ve havza-i intisâbumda olan vefâ-dârlar,

‘cezâkümü’l-lâhü hayran’ sizden hoşnûdam; tarîk-ı mürâfakatümde

taksîr itmedüŋüz ve dâyire-i mütâba‘atümden tarîk-ı muhâlefet

dutmaduŋuz.” “itmedüŋüz, dutmaduŋuz” (H. 339/9) • “Beni ‘âlem-i bakâya da‘vet itdiler” “da‘vet itdiler” (H. 119-120)

61

2. 2. 1. 3. 1. 3. Emir Ekleri Emir çekiminde her şahıs için ayrı bir ek bulunmaktadır.

TABLO – 5

EMİR EKLERİ

Kişi Teklik Çokluk 1. AyAm AlUm 2. Ø, gıl ŋ 3. sUn sUnlAr

• “Barî ey Şimr, gögsüm üzerinden durup bir mikdâr mühlet vir ki ben

dahi leb-i teşne ile namâza meşgûl olayam ve çün namâzda iken şehîd

olmak baŋa mîrâsdur, ben dahi ol sa‘âdeti bulayam.” “olayam,

bulayam,” (H. 429/3) • “Ey âteş-i sûzân selâmet olgıl Halîle.” “olgıl” (H. 36/2) • “Haber vir söyle ey pîr-i belâ-keş.” “vir” (H. 52/17) • “Taht-ı livâ-yı rif‘atümde sâye-i saltanat-ı sûrî temennâ kılan, ser-rişte-

i irtibâtın silsile-i ülfetümden kat‘ itsün ve nev-bahâr-ı şevketümde

reyâhîn-i tena‘‘umât-ı mecâzîye tâlib olan terk-i ülfetüm dutsun.”

“itsün, dutsun”( H. 311/16) • “Sen Hasanuŋ pirâhen-i zehr-âlûdın ve Hüseynüŋ câme-i hûn-âlûdın

ele alup, ben gîsû-yı gubâr-âlûdemi açup du‘â kılalum ve ümmet-i

günehkârlara şefî‘ olalum ki, erhamü’r-râhimîn ehl-i ‘isyâna rahmet

kıla.” “kılalum, olalum” (H. 78/2) • “Bu bende girîz-pâdur, bend ü zencîrsiz koyman ve cabd-i câsidür istîfâyı

ekl ü şürble tugyan virmeŋ.” “virmeŋ” (H. 60/17)

62

• “Eser-i nûr-ı Mustafa’yı görüŋ

Hâtim-i hayl-i enbiyâyı görüŋ” “görüŋ” (H. 27/25) • “Bu kavmüŋ cidâli Muhammed-i Kesîr içündür; başın kal‘adan daşra

atuŋ, görüp teselli olsunlar.” “olsunlar” (H. 287/5)

2. 2. 1. 3. 2. EYLEMLERDE ŞEKİL VE ZAMAN EKLERİ Bu ekler, fiil kök ve gövdelerinin belirttiği iş, oluş ve kılışı şekil ve zamanına

bağlayan eklerdir.

2. 2. 1. 3. 2. 1. FİİL KİPLERİ Fiil kipleri şekil ve zaman özelliği kazandırır. Fiil kipleri iki başlık altında

incelenir.

3. 2. 1. 3. 2. 1. 1. BİLDİRME KİPLERİ Yapılmış, yapılıyor, yapılacak olan bir iş, oluş ve kılışı haber veren fiil

kipleridir. 2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 1. Geçmiş Zaman

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 1. 1. Görülen Geçmiş Zaman “dı,di,du,dü” Eserde bu zaman “dI” ekiyle karşılanır. Ek ünlüsü 3. şahıslarda sadece düz-

dar şekliyledir. • “Ben ‘âşûrâ güni eşk-i nedâmet tökerdüm ve te’essüf çekerdüm ki

dirîgâ vâkı‘a-i Kerbelâda ol şâhuŋ mülâzametine muvaffak olmadum ve

makdeminde sa’âdet-i şehâdet bulmadum” “sa’âdet-i şehâdet

bulmadum” (H. 43/17) • “Ey Cebrâ’îl, Âdeme nişe mâni‘ olduŋ?” “mâni‘ olduŋ” (H. 22/3)

63

• “Nesîm-i seher şühedâ içün dem-â-dem âh-ı serd çeküp mizâc-ı

kâyinâta küdûret getürdi.” “küdûret getürdi” (H. 349/10) • “Neyledüŋ ol dürr-i şehvârı ki tapşurduk sana.” “tapşurduk” (H.

431/8) • “Ey câhiller bu ne fikr-i hatâ ve endîşe-i nâ-savâbdı ki kılduŋuz; hakka ki

bu tedbîrüŋ netîcesi dünyâda melâletdür ve âhiretde hacâlet.” “kılduŋuz”

(H. 58/16) • “Yûsufuŋ def‘ine ve ref‘ine himmet dutdılar ve kâ‘ide-i mürâ‘ât-ı

übüvvet ü uhuvveti unıtdılar.” “unıtdılar” (H. 46/7)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 1. 2. Öğrenilen (Duyulan) Geçmiş Zaman “mış, miş,

muş, müş, UpdUr” Bu zamanın eki “mIş”tır. Eserde hemen hemen her kullanım ek ünlüsünün

düz olması şeklindedir. Sayılı birkaç örnekte “muş, müş” şekliye ek ünlüsünün geniş

şekli mevcuttur. 3. teklik şahıs eki olarak kullanılan “UpdUr” “mIş” ekine göre

oldukça fazla kullanılmıştır.

• “Ey tâyife-i tâgıye, ben bu diyâra harb içün gelmemişem ve bu

gavgâya kendü râyümle mürtekib olmamışam.” “mürtekib

olmamışam” (H. 357/21) • “Nakl-i sahîhle tahkîk etmişem” “tahkîk etmişem” (H. 14/21) • “İşitdüm ki Hüseyne mühlet virmişsen kabâyile nâmeler gönderüp

leşker cem‘ itmege.” “mühlet virmişsen” (H. 335/13) • “Ey gâfil, galat hayâl itmişsen ki İbrâhîm İsmâ‘îlüŋ kanın tökmek

ister; tîg ü resenden endîşe ne oldugın bilmedüŋ mi ve sûret-i hâlinden

keyfiyyet-i me’âlin mülâhaza kılmaduŋ mı?” “hayâl itmişsen” (H. 38/4)

64

• “Her takdîrle Ümmü Seleme ol şîşeyi hâzır idüp mülâhaza kıldukda

gördiler ki, ol hâk hûn-âb olmış ve ol nişâne vukû‘ bulmış.” “vukû‘

bulmış” ( H. 33/13) • “Yâ Hüseyn, benüm içün bir câm şerbet müheyyâ olupdur; sabr it ki

içdükden soŋra tekellüm ideyem.” “müheyyâ olupdur” (H. 362/10) • “Câme-i sabr ü tahammül çâk idüp merkebi dutmak istedi, merkeb firâr

itdükde Hazret-i İmâmı ol menzile iletdi ki şehzâde düşmüş idi.”

“düşmüş” (H. 412/22) • “Buyurmuş: ‘İnnel-‘abde izâ sebekat lehü menziletün lem-yeblughâ

bi-‘amelihî ibtelahu’llâhü fî-cesedihi ev fî-mâlihi ev fî-veledihi sümme

sabberahu ‘alâ zâlike hattâ yeblügâ menzilehu’lletî sebekat lehü.”

“Buyurmuş” (H. 271/11) • “Kimyâ-yı fakrdan kesb-i sa‘âdet kılmışuz” “sa‘âdet kılmışuz” (H.

157/10) • “Âyâ bu ne şehzâdedür ki kabâyilümüzde görmemişüz ve bu ne esbâb

ve tecemmüldür ki dâmen-i temlîkine dest-i tasarruf yetürmemişüz?” (H.

152/16) • “Ve esâs-ı İslâmuŋuz ne kusûr bulupdur ki irtikâb-ı emr-i nâ-savâb

itmişsiz ve tarîk-ı muhâlefet-i Hudâ ve Resûl dutmışsız.” “emr-i nâ-

savâb itmişsiz, dutmışsız” (H. 371/11) • “Ve bu mazmûn etkıyâ-yı enâm ve sulehâ-yı fırka-i islâmdan ‘ibâretdür

ki savâlih-i a‘mâl ile sâyir halkdan imtiyâz bulmışlar ve mehâsin-i ef‘âl ile

akrân ü emsâle fâyık olmışlar.” “imtiyâz bulmışlar, fâyık olmışlar” (H.

12/15)

65

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 2. Şimdiki Zaman “mAkdA” Bir işin söyleyene göre olduğu ve yapıldığı zamanı ifade eder. Aslen fiil olan

“yorı-” zamanla kısalarak “-yor” şekline girer. Şimdiki zaman ifade eden bu ek

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da kullanılmamıştır. Eserde şimdiki zamanı belirtmek için

“makda” eki kullanılır. Bu ekin kullanılışı cevher eylemin çekimi ile olmaktadır.

• “Ey Müslim, ehl-i bihişte selâmum yetür ki ben dahi müte‘âkıb

gelmekdeem.” “gelmekdeem” (H. 367/27) • “Yâ Emire’l-Mü’mînin nirân-ı ta‘attuş şebistân-ı vücûduma ihtirâk-

ı tezelzül bırakmakdadur ve nâyire-i kaht-ı âb cânuma kasd idüp ci-

gerüm yakmakdadur.” “tezelzül bırakmakdadur, cigerüm

yakmakdadur” (H. 393/1) • “Esnâ-yı tekellümde İmâm-ı Hüseyn gördi ki Hazret-i Resûlüŋ reng-

i gülgûnı za‘ferânî olmakdadur ve gîsü-yı mu‘anberlerine gerd-i

küdûret tolmakdadur.” “olmakdadur, tolmakdadur” (H. 258/23) • “Ey Hurr, biz dahi müte‘akıb gelmekdeyüz” “gelmekdeyüz” (H. 355/4)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 3. Geniş Zaman “(A/I) r” Her zaman ifadesi taşır. Geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanı kapsar. Eserdeki

geniş zamanın olumlu çekimi “(A, I) r” ekleriyle sağlanır. Zamanın olumsuz çekimi

tüm şahıslar için “mAz” eki ile sağlanmaktadır. 1. teklik eki olumsuzu için “mAz”

kullanılması eserin Azeri dili özellikleri taşımasındandır. Eserde istisna olan 1. teklik

geniş zaman eki için kullanılan “mA” eki de bulunmaktadır. 1. çokluk olumsuzu

“mAnUz” ekiyle sağlanır.

66

• “Ken‘ândan gelürem.” “gelürem” (H. 65/24) • “Yâ Müslim, istemem ki benüm leşkerümden ibtidâ-yı harb ola.”

“istemem” (H. 337/5) • “Ey fırka-i İslâm ve zümre-i enâm, benüm ecelüm karîbdür; zinhâr

benden bedenlerüŋüz cüdâ oldukda gönüllerüŋüzle cüdâ olman ve

niteki ben sizi ferâmuş itmezem, siz dahi beni ferâmuş kılman.”

“ferâmuş itmezem” (H. 126/19) • “Ey ferzend-i ‘azîz, gam çekme ki saŋa beşaret virürem iki sa‘âdete;

biri ol ki efdal-i nisâ-yı ehl-i Bihişt sen olursen ve biri ol ki Ehl-i

Beytimüŋ cümlesinden mukaddem sen baŋa mülâkât kılursen.”

“mülâkât kılursen” (H. 124-125) • “Ey şücâ‘-ı yegâne ve mübâriz-i merdâne, nişe terk-i ‘inâd idüp

gelmezsen ki ‘Ubeydullâh-ı Ziyâddan devlet-i dünyâ bulasen ve sâhib-i

rif‘at olup emsâl ü akrân içünde ser-efrâz olasen.” “gelmezsen” (H.

359/21) • “Sabah oldukda her ferzend ki vâlidesinüŋ kinârından durup şefkatler

ve mihrbânlıklar görür yetimleri bî-keslik âteşi yakar; her ahşâm

oldukda her kim kendü menziline müteveccih olur, garîb olanlaruŋ

hâtırını serâsîmelik mihneti yıkar.” “yakar, müteveccih olur, yıkar” (H.

103-104) • “Ey cedd-i büzürgvâr, vâkı‘amuzda gördük ki havada bir taht-ı revân

olup anuŋ altında biz baş açuk yürürüz” “yürürüz” (H. 131/14) • “Bir bedbaht anı şehîd itdi ve hâlâ biz anuŋ merkadinden gelürüz”

“gelürüz” (H. 215/7) • “Fakrılandur fahrımuz dünyâya ragbet kılmanuz” “ragbet kılmanuz” (

H. 153/8)

67

• “Biz belâdan incinüp bîdâddan vehm itmenüz.” “vehm itmenüz” (H.

318/1) • “Ey ehl-i Kûfe siz peygamlar ve mektûblar irsâl idüp, Hüseyni bu di-

yâra getürdüŋüz ve siz nakz-ı ‘ahd idüp, Müslimi öldürüp bizi bu

makâma yetürdüŋüz; yine siz ve te’essüf idüp nevha kılursız.” “nevha

kılursız” (H. 443/12) • “Ey zâlimler, dutalum ki ben günâhkâram bu tıfl-ı bîgünâha niçün

bir katre su virmezsiz?” “virmezsiz” (H. 415/6) • “Enbiyânuŋ merâtibi a‘lâ oldugı gibi marazları dahı eşedd ü akvâdur.

Zîrâ enbiyâ mihnetlerinüŋ ziyâde oldugın istid‘â kılurlar ve mihnet

mûcib-i kurb oldugın bilürler” “istid‘â kılurlar, bilürler” (H. 123/4) • “Ey mahdûm, anlaruŋ nazarları kâsirdür, nezzâre-i ‘âlem-i mâ‘nâ

kılmazlar ve ‘âlem-i sûretden gayr ‘âlem oldugın bilmezler.” “kılmazlar,

bilmezler” (H. 150/13)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 1. 4. Gelecek Zaman “(y)AcAk Eserde gelecek zaman eki “AcAk” çok sınırlı olarak bugün kullandığımız

gelecek zamanı ifade etmektedir.

“Acak” bazı durumlarda sıfat-fiil eki olarak da kullanılmıştır.

• “Herâyîne lâzımdur ki cumhûr-ı havâs ü ‘avâm-ı ‘âlem ve cemî‘-i

ekâbir ü asâgir-ı nevc-i benî Âdem beni imâm-ı müfterizü't-tâ‘a ve halîfe-i

vâcibü'l-itâ‘a bilüp, mutî‘üm olup, rıbka-i inkıyâdumdan rakabe-i itâ‘at

çekmeyeler ve gülzâr-ı itâ‘atümde mîve-i nedâmet derecek nihâl-i mu-

hâlefet dikmeyeler.” “mîve-i nedâmet derecek nihâl-i muhâlefet

dikmeyeler.” (H. 251/17)

68

Bu ekin “makda” eki gibi bir isim mahiyetine büründükten soŋra cevher fiili

ile çekimlendiği de görülmektedir.

• “Fâtıma çâder-i pâre pâre ve câme-i ruk‘a ruk‘a ile gelüp bizüm serîr-i

rif‘atümüz ve efser-i şefkatümüz gördükde âteş-i hasret binâ-yı vücûdın

yakacakdur ve seyl-i sirişk ma‘mûre-i hayâtın yıkacakdur.” “ma‘mûre-i

hayâtın yıkacakdur” (H. 151/21)

• “Ve men bilürem ki du‘â-yı Hazret-i Resûl müstecâbdur ve ben magfûr

olacak degülem” “ben magfûr olacak degülem” (H. 478/5) • “Sabr idüŋ ‘ıyân olacakdur yakîn ki bu ‘âmel mürtekîbin Hak rüsvâ

kılacakdur.” “rüsvâ kılacakdur.” (H. 210/12) Bazen de koşul bildiren bir ek şeklini almaktadır.

• “Her kimüŋ evinde Müslim-i ‘Akîl çıkacak olursa siyâsete müstâhık

olur ve her kim bulup getürse benden cemî‘-i murâdın bulur.” “çıkacak

olursa” (H. 288/7) Gelecek zaman anlamı çok az olarak “AcAk” ekiyle sağlanmaktadır. • “Anı gör kim çıkacak ‘âlemden.” “çıkacak” (H. 178/18) • “Hazret-i Resûl Murtazâya haber virdi ki harb ideceksen Mârıkîn

cemâ‘atiyle, ya‘nı Havaricle.” “harb ideceksen” (H. 195/26) • “Ey zâlim bu ‘amelde tasavvur itdügüŋ murâdunu yetmeyeceksen.”

“murâdunu yetmeyeceksen” (H. 332/26) • “Ey Zekeriyyâ, henüz subh-ı belâdan bu nişâne-i seherdür ve âteş-i

mihnetden bu bir şererdür; tahammül kıl ki ‘an-karîb bu şükûfenüŋ

mîvesin dereceksen ve bu goncanuŋ gülin göreceksen.” “gülin

göreceksen” (H. 75/18)

69

Gelecek zaman eki yerine Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da istek kipi ekleri

kullanılmaktadır.

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. TASARLAMA KİPLERİ

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 1. İstek “-(y)A” Tasarlanan eylemin istendiğini açıklar. Dilek ifade eder. • “Ruhsat vir ki bu sitemkârlaruŋ itdükleri ‘amellerüŋ netîcesin

göstereyem.” “göstereyem” (420/3) • “Haber vireyem vâlid ve vâlide cihetinden kimdür eşref?” “Haber

vireyem” (H. 222/12) • “Ey ferzend, bizüm tarîkumuzda bu şahsa ihanet ‘ayn-ı ‘ibâdetdür,

gâfil olmayasen ve taksîr kılmayasen.” “gâfil olmayasen, taksîr

kılmayasen” (H. 31/7) • “Yeddi kûze ile yeddi kuyudan su getürüp üzerine tökeler ki hıffet

bulup mescide teşrîf buyura.” “teşrîf buyura” ( H. 125/20) • “Hazret-i İmâm ol vakt mesned-i âsâyişde idi; nâle-i nây ve nevha-i

nefîrden bîdâr olup ‘Abbâsa emr itdi ki, anlara mukâbil durup hakî-

kat-i hâl ma‘lûm ide.” “ma‘lûm ide” (H. 336/1) • “Hâlâ istemen ki nâyire-i mihnetümden size şerâret-i mazarrat ire ve

sarsar-ı musîbetümden gülzâr-ı cem‘iyyetüŋüze hazân-ı tefrîka gire”

“hazân-ı tefrîka gire” (H. 339/13) • “Yâ İbn-i Resûlallâh, sen İmâm-ı zamânsen, imâmet kıl iktidâ

kılalum” “iktidâ kılalum” (H. 320/19) • “Hâşâ ki hıdmetünden mübâ‘adet ihtiyâr ideyüz” “ihtiyâr ideyüz” (H.

340/23)

70

• “Yûsufuŋ tab‘-ı nâzikinde tâb-ı harâret yokdur; teşne oldukda bu

maşrabadan harâretine teskîn viresiz ve ziyâde tevakkuf itmeyüp

Yûsufu baŋa yetüresiz ki siz gelene dek ben menzilüme gitmezem.”

“yetüresiz” (H. 49/15) • “Yeddi kûze ile yeddi kuyudan su getürüp üzerine tökeler.” “tökeler”

(H. 125/20) • “Melik hükm itdi ki Yahyânuŋ başın bir taşt üzerinde kesüp tahte’s-

serâda defn ideler.” “defn ideler” (H. 78/26)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 2. Emir 3. teklik kişi dâhil her şahıs için ayrı ayrı ek vardır. Bu ekler hem şahsı hem

de şekli karşılar. 1.teklik ve çokluk çekimleri mantık yürüterek kabul edilmese de bu

kişiler için istek kipi eklerinin kullanımı vardır. Bu da emir ve istek çekiminin ifade

bakımından birbirine çok yakın ve benzer olduklarını göstermektedir.

“Emir ile istek, ifade bakımından birbirlerine çok yakın ve benzerdir. Genel

anlamda ikisi de bir istek ifadesi taşırlar.

Günümüzde, istek çekimi ile emir çekiminde 1. tekil ve çoğul kişi eklerinin

aynı olması bunun bir göstergesidir. Bunun sebebi, İstanbul Türkçesi yazı diline

temel olarak alındığında, emir 1. tekil ve çoğul kişi eklerinin ödünçleme yoluyla

istek için de kullanılmış olmasındandır.”64

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da istek çekimi en çok kullanılan kiptir. Hatta gelecek

zaman teşkilinde ve koşul cümlesinin sonuç ve amacı da bu kiple sağlanmaktadır.

64 Sadettin Özçelik, Münir; Erten, Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Diyarbakır 2000, s. 167

71

• “ ‘İmâret-i dünyâya ne i‘tibâr? Âhiretde senüŋ makâmuŋa mütekeffil

olayam ve dünyâda dahi sarâyuŋdan yeg menzil-i Medînede senüŋçün

mukarrer kılayam.” “mütekeffil olayam, mukarrer kılayam” (H. 332/19) • “İlerü gel bu taşt-ı pür-hûna nazar kıl.” “nazar kıl” (H. 90/12) • “Ey İbn-i Mülcem, senüŋ bundan ziyâde hıdmetüŋ bize yetecekdür

merdâne olgıl” “merdâne olgıl” (H. 200/13) • “Benden soŋra merkebüm haymegâha gelür, ol merkebe kendüni

muhkem idüp ‘inân-ı irâdetüŋ râyiz-i kazâya tapşur, ol merkeb seni

bâdiye-i hevlden çıkarur.” “tapşur” (H. 424/15) • “Bu ne ta‘cîldür; hîç kimesne gelmese ben hôd gelürem, Velîd tesellî

olsun.” “tesellî olsun.” (H. 253/4) • “Görmesün rahat yüzin her kim saŋa baglarsa kîn.” “Görmesün”

(H. 320/10) • “Münâsib oldur ki şiddet-i kaht zâyil olana dek her birimüz Ebû

Tâlibüŋ bir ferzendine mütekeffil olalum ve ana ma‘îşet husûsında

mu‘âvenet kılalum.” “mütekeffil olalum, mu‘âvenet kılalum.”” (H.

184/14) • “Ey kavm bu kezzâbdur, kavl ine i‘ t imâd i tmeŋ” “i‘ t imâd i tmeŋ”

( H. 87/26) • “Ey evlâd-ı emcâd beni Yûsuf mahabbetinde ma‘zûr dutuŋ ki ihtiyârla

degül.” “ma‘zûr dutuŋ ” (H. 47/21) • “Bu kavmüŋ cidâli Muhammed-i Kesir içündür; başın kal‘adan daşra

atun, görüp teselli olsunlar” (H. 287/5) • “Muhammed-i Eş‘asla üç yüz âdem ta‘yîn it Müslim-i ‘Akîli dutup

getürsünler ve anuŋ küdûretin mir’ât-i mülkden götürsünler.”

“götürsünler” ( H. 289/12)

72

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. Gereklilik Tasarlanan işin veya fiilin gerekli olduğunu bildiren çekimdir. Bu çekim

eserde farklı şekillerde yapılmıştır.

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. 1. fiil+(mAlU) • “Ben Hazret-i Resûl hıdmetine gitmelüyem, benümle gel; ola ki

şefâ‘atine mazhar vâkı‘ olasen.” “gitmelüyem” (H. 305/20)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. 2. İsim-fiil + gerek • “Ey ferzend-i sa‘âdet-mend, Bugün hâzin-i gencîne-i kerem deşt-i

Kerbelâda hân-ı feyz-i şehâdet açup sâlâ-yı ‘âm itmiş, sa‘y idüp andan

nasîb almak gerek ve rûzgârla intizârın çekdügümüz sa‘âdet husûline

va‘de yetmiş, ta‘allül itmeyüp behremend olmak gerek.” “behremend

olmak gerek.” (H. 365–366) • “Nakd-i cân sarf eyleyüp dünyâda kâm almak gerek” “kâm almak

gerek” (H. 315/17) • “Ey Hüseyn, bu hikâyetler netîce virmez; yâ Yezîdüŋ bey‘atin kabûl

itmek gereksen, yâ terk-i hayât eylemek.” “bey‘atin kabûl itmek

gereksen, terk-i hayât eylemek.” (H. 350/19)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. 3. Gerek+fiil+istek eki • “Gerek âzâr çeke ‘âşık eger yâr ister” “Gerek âzâr çeke”

(H. 73/7)

73

• “Gerekdür ki bu ahbârı ma‘lûm itdükde hazeründe olasen ve Kûfe

‘azîmetinüŋ terkin kılasen .” “Gerekdü… olasen, kılasen ” (H. 315-

316) • “İmdi sen ki vâlî-i Medine olan Velîd bin ‘Utbesen, gerekdür ki ol

diyârda olan e‘âzim ü eşrâfdan husûsâ peder-i büzürgvârum

zamânında bey‘atümden mütemerrid olanlardan bey‘atüm alasan ve

eger kabul itmezler ise katl idüp başların Şâma gönderüp iltifâtuma

ümmîd-vâr olasan.” “gerekdür… alasan” (H. 251/22)

2. 2. 1. 3. 2. 1. 2. 3. 4. İsim-fiil+lazım • “Herâyîne baŋa bu deryâ-yı belâyâ girmek lazımdur ve isti‘dâd-ı

rütbe-i kaderüm bu seylâb-ı fitne girdâbına ‘âzim ü câzim.” “belâyâ

girmek lazımdur” (H. 317/16) • “Çü lâzımdur saŋa k ı lmak cüdâ her yârı yârından” “lâzımdur saŋa

k ı lmak cüdâ” (H. 393/23)

2. 2. 1. 4. CEVHER FİİLİ (i-) Değişik gramer kitaplarında “ana yardımcı fiil, isim fiili, ek fiil, cevher fiili,

cevheri fiil, ek eylem gibi adlarla da anılır. Eski Türkçedeki şekli “er-”dir. Cevheri

fiilin iki temel görevi vardır.

2. 2. 1. 4. 1. Cevher Fiilinin İsim Veya Kelime Gruplarını Yüklemleştirmesi Adların ve kelime gruplarının sonlarına gelerek onların yüklem olmasını

sağlar. İsim unsurundan soŋra cevheri fiil gelir. Sonrasında kişi eki getirilir. (iyelik

kökenli, kişi zamiri kökenli ekler.)

74

2. 2. 1. 4. 1. 1. Görülen Geçmiş Zaman Çekimi • “Her kimüŋ ben mevlâsı idüm Alî anuŋ mevlâsıdur.” “mevlâsı idüm”

(H. 116/14) • “Ben hâne-i Ka‘be tavâfında idüm eser-i mihâz zâhir olup dördinci

savtda Haz-ret-i Resûl beni gördi, firâsetle ahvâlüme muttali‘ olup

eyitdi” “hâne-i Ka‘be tavâfında idüm” (H. 181/4) • “Hakka ki ol gün ki Hazret-i Resûl huzûr-ı şerîfinde idüm bu ‘azîz

ki hâlâ ser-i mübâreki zilletle huzûrundadur, tıfl idi.”( H. 460/24) • “Ey birâder sen bînâ idüŋ sebeb ne oldı ki nûr-ı basar zulmet-i

‘amâya mübeddel old ı?” “sen bînâ idüŋ” (H. 89/19) • “Zîrâ garaz şeref-i risâletden beyân-ı ahkâm idi tamâm oldı ve

maksûd sa‘âdet-i zuhûrından izhâr-ı ni‘met-i İslâm idi derece-i kemâl

buldı.” “ni‘met-i İslâm idi” (H. 115/18) • “Yâ Alî, bu ‘azîzenüŋ bir gün cihâzı hikâyetin nakl itdüŋ ve bu endîşe

benüm hâtırumda idi ve ol endîşeden elem çekdügümüŋ ecrine bu

sa‘âdet müyesser oldı.” “benüm hâtırumda idi” (H. 158/18)

2. 2. 1. 4. 1. 2. Duyulan (Öğrenilen )Geçmiş Zaman Çekimi • “Amel-i bâtıl imiş Âl-i Muhammed bugzı” “Amel-i bâtıl imiş” (H.

352/14) • “Kemal-i gayret ‘inân-ı ihtiyârın elinden alup bir katre su içmeden

semend-i seyl-reftârın cânib-i haymegâha sedd-i siper idüp yetdükde

gördi ki ol âvâz men‘-i âb içün bir hîle imiş ammâ muvâfık-ı irâde-i

takdir vâkı‘ olmış.” “bir hîle imiş” (H. 422/21)

75

• “Nâgâh haber-i vâkı‘a-i Kerbelâ yetüp, ma‘lûm oldı ki ol kebüterüŋ

per ü bâli nâme-i ahvâl-i Kerbelâ imiş Ravza-i Resûlullâha.” “nâme-i

ahvâl-i Kerbelâ imiş” (H. 437/14) • “Hüseynüŋ ne hoş leb ü dendânı var imiş.” “var imiş” (H. 441/14)

2. 2. 1. 4. 1. 3. Geniş Zaman Çekimi • “Ve ben ol kimesnenüŋ vâris-i ‘ilmiyem ki kerrâtla minber üzre

buyurmışdur” “vâris-i ‘ilmiyem” (H. 308/25) • “Mü’minlere degül miyem nefislerinden evlâ.” “degül miyem

nefislerinden evlâ” (H. 116/10) • “Ey Cebrâ’îl, ümmetüm fikrindeem.” “ümmetüm fikrindeem” (H.

136/9) • “Hüseynüŋ kâti l i ben degülem.” “ben degülem” (H. 465/9) • “Ey gulâm, kelimâtuŋda eser-i derd var, bu bend ü belâya müstahikk

degülsen, ammâ hâcelerüŋ hâtırı içün bir dem mukayyed oldugundan

soŋra seni ıtlâk iderem.” “müstahikk degülsen” (H. 61/2) • “Ey Şehrbanû bu vâsıtadan dagdaga çekme ki sen dahil-i Ehl-i beytsen

ve bu hısâr-ı ‘iffetde saŋa nâ-mahrem ta‘arruzı yetmez.” “dahil-i Ehl-i

beytsen” (H. 424/7) • “Matlûbuŋuz bu dıraht içindedür.” “bu dıraht içindedür” (H.

79/14) • “Ol şehîd oldugı günden kıyâmete dek melâyike-i semâvîden bir

gürûh ravza-i mübârekine mücâvir olup anuŋ ‘azâsına meşguldürler

ve her şeb-i cum‘a yetmiş bin melek ziyâretine gelüp subha dek

‘azâsına iştigâl idüp, subh oldukda hediyye-i sevâbla şavâmi‘-i

76

‘ibâdetlerine mürâca‘at kılurlar.” “anuŋ ‘azâsına meşguldürler” (H.

14/24) • “Ey bî-edeb, nezzâre kılma ki bunlar muhadderât-ı perde-i

‘iffetdürler, bunlar havâtîn-i serâ-perde-i ‘ismetdürler.” “i serâ-perde-i

‘ismetdürler” (H. 455/13) • “Ammâ ey Şimr, bu vakt ne vaktdür ve bu gün ne gündür ve bu ay

ne aydur?” “ne vaktdür” (H. 428/24) • “Muharrem ayıdur ve Cum‘a günidür ve namâz vaktidür.”

“Muharrem ayıdur” (H. 428/25) Cevheri fiil geniş zaman teşkilinde kullanılan 3. teklik kişi “dur” ekinin

düştüğü kullanılışlar vardır.

• “İrtifâ‘ı hadden ziyâde olup üç şukkası var; Biri magribde ve biri

maşrıkda ve biri Mekke üzerinde” “Biri magribde ve biri maşrıkda ve biri

Mekke üzerinde” (H. 158/23) • “Biri Kur‘ân ve biri Ehl-i Beyt.” “biri Ehl-i Beyt” (H. 117/15)

2. 2. 1. 4. 2. Cevher Fiilinin Fiillerin Birleşik Çekimlerini Oluşturması Fiillerin birleşik çekimlerini oluşturur. Çekimli eylemleri birleşik zamanlı

yapar.

• “Ey kâş ben dahı bu buk‘a medfûnlarından olup, bu du‘âya dâhil

olaydım” “dâhil olaydım” ( H. 121/22) • “Âlemde görmemişdi anuŋ gibi kârzâr” “görmemişdi” (H. 369/16)

77

• “Ey ferzend-ı sa‘âdet-mend devlet-i ‘ukbâ bize teveccüh idüp

Müslim-i ‘Akil bizüm bendehânemüze penâh getürmişdür; inşaallâh

kıyâmet güni anuŋ sa‘âdet-serâsı bizüm penâhımuz olmak

mukarrerdür.” “getürmişdür” (H. 289/4) • “Subh-dem leşkerden daşra çıkup, sinân ü rümhumı dil-i zemîne

muhkem kılup, siperüm sâyebân idüp sâyesinde karâr dutmışdum.”

“karâr dutmışdum” (H. 197/22) • “Rivâyetdür ki ol dört bin bed-bahtdan üç bin dokuz yüz doksan bir


dokuz sacâdet-mend devlet-i şehâdete yetmişdi.” “firâr itmişdi, şehâdete

yetmişdi” (H. 200/3) • “Yezîd ve ‘Ubeydullâh-ı Ziyâd mesned-i hükûmetlerinde mecâlis-i

tarâb tertîb idüp nâz ü nûşla meşgûl-i ‘ayş ü tarâb olmışlardı ve Ehl-i

Beyt-i İmâmuŋ nevâyib ü ahzânı kemâle yetüp Hüseyn ve sâyir şühedâ

âlûde-i hâk ü hûn, deşt-i Kerbelâda merkebleri pâymâli olup

mutahharât-ı harem-sarây-ı nübüvvet rikkat-i kalble küştelerin pare

pâre berâberlerinde görüp ve başları üzre mücerrcd tîgler müşâhede

kılup ıztırâb-ı tamâmla tezelzül bulmışlardı.” “tezelzül bulmışlardı”

(H. 429/19) • “Gazve-i Anterde men ve ‘Alî bir dıraht sâyesin hâbgâh idüp tekye

kılmışduk.” “tekye kılmışduk.” (H. 185/3)

78

2. 2. 1. 5. YAPIM EKLERİ Eserde isimden isim yapma eki, isimden fiil yapma eki, fiilden fiil yapma eki,

fiilden isim yapma eki örnekleri mevcuttur.

2. 2. 1. 5. 1. İsimden İsim Yapma

“+lI” +(lü) • “Bu bir kaziyye-i muhtasar ve emr-i muhakkar degül ve anuŋ gibi bir

mu‘teber halîfe olup, benüm gibi bir ma‘rûf kimesne gizlü bey‘at itmek

münâsib görinmez.” “Giz+lü”( H. 254/3) • “Gâlibâ ‘arûs-ı hod-ârâ-yı bi-vefâ-yı cihânuŋ peyvendine ragbet kılan

ve ‘akd-i ittisâline râgıb olan bilmez ki anuŋ mihr-i mü’ecceli nakd-i

revân ve cihâzı katâr-ı hefte-i eyyâma yüklü emti‘a-i mihnet-i bî-girândur

ve hemîşe menzilüŋ firâşı hâk-i fenâ ve ‘atâsı ebr-i belâ ve hemvâre

gülgûne-i ruhsârı mazlûmlar kanıdur, ve le’âlî-i etrâf-ı binâgûşı sîtem-

zedeler eşk-i revânı.” “Yük+lü” (H. 139-140)

"+lIk-" Ekin ünlüsü düzdür. Yuvarlak şekli yoktur. Ekin son ünsüzü “lIg” olarak

tonlu şekliyle görülür.

• “Ey ‘Ömer bin Sa‘d ve ey ‘Ömer bin Haccâc ve ey Şis bin

Rebî‘î, bu ne gaddârlıgdur ve ey Sinân bin Enes ve ey Şimr-i

Zilcevşen, bu ne mekkârlıgdur?” “mekkâr+lıg, gaddar+lıg” (H. 350/12) • “Beni helâk itdi susuzl ık ve agırlandurdı bâr-ı âhen.” “susuz+lık”

(H. 410/14) • “Ey nîk-baht sen kimsen ki bu tenhâlıgda gârîb-nüvâzlık idersen?

“tenha+lıg” (H. 419/24)

79

• “Ey ferzend-i dil-bend selâmumı sülehâ-yı ümmete yetür ve iltimâs

it ki, her vaktde bir mazlûm ve bir garîb müşâhede kıldukça benüm

garîbligüm ve mazlûmlıgum yâd ideler.” “Mazlum+lıg” ( H. 57/13) • “Ey birâder-i mihrbân, ben bildügümi sen dahi bilürsen, ammâ

gammazlık bizden zâhir olmak münâsib degül; hem sabr evlâ ve

ensâbdur.” Gammaz+lık” (H. 233/24)

+(I)ncI • “Hazret-i İmâm Ca‘fer-i Sâdık altıncı imâmdur ve vilâdet-i şerîfi

Medînede düşenbe güni Rebi'ül-evvel ayınuŋ on yedinci güninde,

Hicretün seksen yıl geçdükde.” “Altıncı” (H. 484/14) • “Hazret-i İmâm-ı Hüseyn üçinci imâmdur.” “Üç+inci” (H. 483/22) • “Hazret-i Muhammed Takî tokuzıncı imâmdur; vilâdet-i şerîfi cum‘a

güni nısf-ı şehr-i Receb, Hicretden yüz toksan beş yıl geçdükde vakı‘

olmış.” “Tokız+ıncı” ( H. 485/5) +rAk • “Ne münâsibdür bu ki evkâtüŋ bir zâhid hıbâlesinde sarf ola, ki

ekser-i evkâtı ‘ibâdetde sarf olup gûşe-i mihrâbı ebrû-yı makavvasden

ahsen bile ve derecât-ı minbere silsile-i zülf-i mu‘anberden yegrek

teveccüh kıla; husûsa ki her iki günde bir mahbûbeye meyl idüp tarîk-ı

‘akd ü talâka ‘âdet itmişdür ve çok ‘avretlere elem-i müfârakatı

yetmişdür.” “Yeg+rek”( H. 229/13) • “Bil ki ayrılmakdan ölmek belki yegrekdür bana” “yeg+rek” (H.

156/13)

80

+sIz

• “Rivâyetdür ki cânib-i yeminin gasl itdükde işâret+siz cânib-i yesâre

munkalib oldı.” “işâret+siz”(H. 184/1) • “Ammâ bend ü zencîre geldükde tevakkufsız figâna geldi.”

“tevakkuf+sız” (H. 60/20)

2. 2. 1. 5. 2. İsimden Fiil Yapma

“+lA-” • “Bir zamân harem-serâya teveccüh kılup, cerâhatlenin bagladup, bir

mikdâr istirâhat idüp yine meydâna gel.” “Bag+la”( H. 402/10) • “Ser-i niyâz kadem-i mübârekine koyup figâna başladılar.” “Baş+la”

( H. 209/20) • “Rivâyetdür ki ol başlar suya düşdükde ol cesedler sudan çıkup, her

baş kendü cesedine mülhak olup, ol iki ma‘sûmlar birbirin kucaglayup

suya batdılar.” “Kucag+la” (H. 300/14)

2. 2. 1. 5. 3. Fiilden Fiil Yapma -dUr • “Yûsuf bu edâ ile mütekellim oldukda Cebrâ’îl ol sadâyı Zelîhâya

irişdürdi.” “İriş-dürdi” (H. 64/18) • “Ol müdbir bu nasîhati anlardan kabûl idüp Medîne hâkimine bir

nâme yazdurdı bu mazmûnla.” Yaz-dur” (H. 251/12) • “Huzzâr-ı meclis istişfâ‘ idüp anı indürdiler.” “in-dür” (H. 281/28) • “Agladursa Kerbelâ topragı derd ehlin n’ola.” “Agla-dur” (H. 304/15)

81

• “Bu mukarrerdür ki dâyim göz yaşadur tûtiyâ “yaşa-dur” (H. 304/16) • “Yâ Resûlallâh, seni kabre k im indürsün?” “İn-dür”( H. 121/12) -t • “İbn-i Mülcem ol iki bed-bahtı dahi uyadup eyitdi” “Uya-d” (H.

208/23) • “Her kim Hüseyn içün aglaya, yâ bir kimesneyi aglada, vâcib ola ana

duhûl-ı cennet.” Agla-d”( H. 15/13) -(I)n • “Esed ol mahdûm-zâdeleri alup revân oldı, ammâ gice henüz

karangu olup, bunlar yetince kârvân revân olmışdı, ammâ eserleri

görinürdi.” Gör-in”( H. 294/23) • “Âdemü ve zürriyyetühü tahte livâî yevme’l-kıyâmeti ve fark-ı

mübârekine nûrdan bir tâc urınup ve harîr-i ahdardan bir hil‘at geyüp,

Burâka binüp ve sâyir enbiyâ dahi suvar olup ve ol ‘alemi Hazret-i ‘Alî

eline virüp müteveccih-i bihişt olalar.” “Nûrdan bir tâc ur-ın” (H. 159/7) • “Bîdâr oldukda bu kûzeden bir şerbet su içdüm cigerüm dograndı,

gûyâ ki zamân-ı rıhletdür, helâl it.” “Dogra-ndı” (H. 232/14)

-(I)L • “Kenzü’l-Garâyibde mestûrdur ki cemî‘-i ejderhâlaruŋ mihteri bir

ejderdür Şedîd-nâm; hergün yetmiş nevbet titreyüp a‘zâsından zehr-i

helâhil tökilür.” “tök-ilür”( H. 474/19) • “Mübâlaga ile perdesin açdukda gördiler, peykeri bozılmış. ” “Boz-ıl”

(H. 478/8)

82

• “Gülzâr-ı Kerbelâya tikildi nihâl-i gam.” “tik-il” (H. 33/24) • “Fermân-ı vâcibü’l-iz‘ân muktezâsınca ol pâdişâh-ı ‘âlem-penâhuŋ serâ-

perde-i rif‘atleri sahrâ-yı Kerbelâya ur-ıldı ve ol sultân-ı melâyik sipâh-ı

haşmet dest-gâhuŋ bârgâh-ı sa‘âdetleri meydân-ı Kerbelâda kurıldı.” “Kur-

ıl, ur-ıl.”( H. 324/8) 2. 2. 1. 5. 4. Fiilden İsim Yapma

-KI • “Ve anlara iki başlu bıçku te’lîf idüp ta‘lîm itdi.” “Bıç-ku” (H.

79/16) -mAk

• “Ey ser-hayl-i melâyik, benüm evlâdum neşâtı seni mahzûn itmek bir

hikmetden hâlî degül.” “mahzûn it-mek” (H. 242/18) • “Yâ Rab cemî‘-i beni demden bir kimesnedür ki senüŋ ahadiyyetüne

mu‘terifdür ve ibâdetünde muttasıfdur, anı yandurmak iderler.”

“yandur-mak ” (H. 34/11) • “Cismi âlet-i harbden âzürde ve hâli endûh-ı gurbetden efsürde,

ıztırâbla şehrden çıkmak kasdına tereddüd iderken Sa‘îd bin Ahnef ol

Hazrete ugrayup eyitdi” “Çık-mak kasdı” (H. 284/10) • “Ne işdür ey felek dildârı dildârından ayurmak

Cefakeş ‘âşıkı yâr-ı vefâdârından ayurmak” “Ayur-mak” (H. 26/1)

83

2. 3. CÜMLE BİLGİSİ (SÖZ DİZİMİ)

2. 3. 1. KELİME GRUPLARI

Kelime Grubu “Bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu, bir hareketi karşılama veya

belirtmek, pekiştirmek ve nitelemek üzere, belirli kurallar içinde yan yana dizilmiş

kelimelerden oluşan yargısız dil birimidir.”65

2. 3. 1. 1. İSİM GRUBU (İSİM TAMLAMASI) İki isim unsurunun aitlik, belirtme ve sınırlandırma gibi anlam ilgileri

çerçevesinde birbirine bağlanmasıdır.

“İyelik ekli bir isim unsurunun, iyeliğin işaret ettiği bir başka isim unsuruyla

kurduğu kelime grubudur.”66

İsim tamlamasında asıl unsur sonda bulunur. Birinci isim tamlayan ikinci

isim ise tamlanandır.

“Birinci unsurun ikinci unsurla bağlantısı, zamirlerde ekli, isimlerde ise ekli

veya eksizdir. Tamlamanın ikinci unsuru daima iyelik eki taşır.”67

Belirtili ad tamlamalarının unsurları yer değiştirebilir, unsurlar arasına başka

unsurlar da girebilir.

65 Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yay. Ankara 2005, s. 39 66 Leyla Karahan, A.g.e., s. 42 67 Leyla Karahan, A.g.e., s. 42

84

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki isim tamlamaları bugünkü Türkiye Türkçesiyle aynı

özellikleri taşımaktadır. Tamlayan ve tamlanan unsurları tek kelimeden oluşabileceği

gibi unsurlar da ayrıca başka kelime grubundan (bağlama grubu gibi) da oluşabilirler.

Cümle içinde ad, sıfat, zarf, yüklem, özne gibi görev yaparlar.

2. 3. 1. 1. 1. İSİM TAMLAMASININ KURULUŞU

2. 3. 1. 1. 1. 1. Tamlayan ve Tamlananın Ek aldığı Tamlamalar (Belirtili

İsim Tamlaması) Bu tamlamanın birinci unsuru ilgi eki, ikinci unsuru da iyelik eki alır.

“Belirtili isim tamlamasında tamlayanla tamlanan arasında ekle sağlanan geçici bir

ilişki kurulmuştur.”68

• “Benüm salâhum budur ki sen sipehsâlâr-ı leşker olup, Hüseyn bin

‘Alî üzerine leşker çeküp andan Yezîdüŋ bey‘atin alasen ve eger kabûl

itmezse anuŋ ve etbâ‘ınuŋ başların kesüp, bu cânibe gönderüp bu

hıdmeti kendüne mûcib-i izdiyâd-ı rif‘at ve bâ‘is-i tezâyüd-i

menzilet bilesen.” “Anuŋ ve etbâ‘ınuŋ başların”( H. 328-329) • “Biri müzâri‘ idi, mezrü‘âtından birkaç hûşe hâzır idüp ve biri çoban

idi bir koyun müheyyâ kılup bir ‘arsada koyup şart itdiler ki, her kimüŋ

kurbânı makbûl olursa İklîmâyı ol tasarruf kıla.” “Kimüŋ kurbanı”( H.

28/16) • “Kimüŋ oglanlarısız?” “Kimüŋ oglanları” ( H. 295/27) • “ ‘İnnemâ yürîdü’llâhü li-yüzhibe ‘ankümü’r-ricse ehle’l-beyti ve

yütahhiraküm tathîren’ anlaruŋ şânındadur.” “Anlaruŋ şânı” (H. 248-

249)

68 Leyla Karahan, A.g.e., s. 43

85

2. 3. 1. 1. 1. 2. Tamlayan Unsurunun Ek Almadığı Tamlamalar (Belirtisiz

İsim Tamlaması) Bu tamlamanın birinci unsuru ilgi eki almaz, ikinci unsur ise iyelik eki ile

kullanılır. “Belirtisiz isim tamlamasının iki unsuru arasında daimî bir ilişki

mevcuttur. Tamlamada iki unsur arasına başka unsur giremez ve unsurlar yer

değiştiremez. Bundan dolayı nesne adı olarak kullanılmaya en elverişli kelime

gruplarından biri belirtisiz isim tamlamasıdır.”69

• “Rivâyetdür ki bu müjde sürûrından şehr-i Kûfede bir nice gün

âyin baglanup, halkı ‘ayş ü ‘işrete mayil iken bir gün İbn-i Mülcem

dârü’l-emâreden kendü serâyına giderken bir kasrdan sadâ-yı def ve

nây istimâ‘ idüp, ihtisâb tarîkiyle men‘ itmek sâdedinde olup, ol

kasra duhûl itmek tedârükinde iken kasrdan bir nice müzeyyen ve

dil-firîb ‘avrât çıkup, ol cem‘ içinde bir mahbûb müşâhede kıldı

ki ol ‘asrda andan ahsen ü ecmel yok idi.” “Kendü serâyına” (H.

203/3) • “Melekü’l-mevt hücre kapusından girüp selâm virüp edeb tarikiyle

eyitdi.” “Hücre kapusı” (H. 132/6) • “Ruhsat hâsıl idüp, geydügi hil‘atle merkeb-i cenîbe binüp,

Taberistân ve Rey menşûrın eline alup menziline geldükde evlâd ü

etbâ‘ı anı ol zînetle görüp eyitdiler. ” “Taberistân ve Rey menşûrın” (H.

329/7) • “Bir du‘â ile cemî‘-i Yahûd cinsin yiryüzinden götürür veyâ vâlid-i

büzürgvârına sûret-i hâli şerh iderem ki tîg-i âbdâr ve Zülfikâr-ı sâ‘ika-

kirdâr ile yiryüzin Yahûdîler kanından lâlezâr ider” “Yir yüzinde” (H.

143/19)


86

• “Ve bir vechi dahi oldur ki, Hazret-i İmâm-ı Hasan mülâhaza-i

iktizâ-yı zamân idüp münâza‘asında te’hir itmegin, ba‘zî kimesne ol

sulh sûretin görüp Mu‘âviyede râyiha-ı isti‘dâd-ı hilâfet istişmâm

iderken eger Hazret-i Hüseyn dahi Yezîdüŋ bey‘atin kabûl itse idi

Beni Ümeyyenüŋ da‘vâ-yı hilâfetlerine tasdîk vâkı‘ olup kat‘â şek

kalmazdı.” “Sulh sûretin” (H. 268/10) • “Ey tarîk-ı mesa‘âdetde merdâneem diyen sa‘âdetmendler ve ey

meydân-ı mücâhedetde ser-bâzlık da‘vâsın kılan ser-bülendler;

bi’smi’llâh, bugün izhâr-ı ‘akîdet günidür ve bu dem isbât-ı celâdet

demidür.” “Celâdet demi, ” (H. 282/7) • “Âdem ve Havva kendü haletlerine giryân ve cemi‘-i melâyık anlaruŋ

vakı‘alarına hayrân olup iki yüz yıl bu nev‘le perişânlık çekdiler ve eşk-i

nedâmet tökdiler.” “Kendü haletlerine” (H. 26/3) • “Âyâ İbrâhîm eshâ mıdur ki ciger-gûşesin kurbân ider, yâ İsmâ‘îl

ekrem midür ki Hak rızâsıyçün terk-i cân ider?” “Hak rızası” (H. 41/19) • “Ben ‘âşûrâ güni eşk-i nedâmet tökerdüm ve te’essüf çekerdüm ki

dirîgâ vâkı‘a-i Kerbelâda ol şâhuŋ mülâzemetine muvaffak olmadum ve

makdeminde sa‘âdet-i şehâdet bulmadum, bu melâletle dîde-i nemnâküm

yukuya gitdükde Hazret-i Resûli vâki‘amda gördüm” “Aşura güni” (H.

43/17) • “ ‘Ubeyde bî-hûş iken kendü özine gelüp gözin açdukda Hâce-i ‘Âlem

cemâlin görüp eyitdi” “Kendü özine” (H. 95/22)

2. 3. 1. 1. 1. 3. Tamlayanın Tamlayan Eki Almadığı Ad Tamlaması • “Ey Esmâ vâlidemüz hâli nedür?”“Vâlidemüz hâli” (H. 173/9) • “Hükm oldı ki evvel Zekeriyyâ kanın tökeler.” “Zekeriyya kanın ” ( H.

79/3)

87

• “Mustansır eyyâm-ı hilâfetinde şehîd olmış.”“Mustansır eyyâm-ı

hilâfetinde” (H. 485/12) • “Müslim oglanlarınuŋ başlarıdur” ( H. 299/18) • “Kâbîlüŋ hem-zâdı olan İklîmâ-nâm câriye Hâbîl hem-zâdı olan

Yehûdâ-nâm câriyeden ecmel vâki‘ oldı ve Âdem, Hâbîl hem-zâdı olan

cariyeyi Kâbîle hükm kıldı ve Kabil ‘âdet-i mesnûneye kâyil olup

kabul itmedi ki İklîmâyı Hâbîle virüp kendü Yehûdâya kanâ‘at kıla ve

sâyir evlâd-ı Âdem gibi mutî‘ ve münkâd-ı şer‘ ola.” “Kâbîlüŋ hem-

zâdı, Hâbîl hem-zâdı” (H. 28/7)

2. 3. 1. 1. 1. 4. Tamlayan Ve Tamlananın Yer Değiştirdiği Ad Tamlaması • El-kıssa İbrâhîm ve İsmâ‘il Hâcere vedâ‘ idüp revâne oldukda Hâcer

varta-i tefekküre düşüp mütehayyir kaldukda İblîs ki muharrik-i silsile-

i fesâd ve mü'essis-i binâ-yı ‘udvân ü ‘inâddur, fursat bulup ‘azm kıldı

ki hânedan-ı hullete rahne bıraka ve ma‘mûre-i nübüvvetin Halîlüŋ hîle

ile yıka.” “ma‘mûre-i nübüvvetin Halîlüŋ” (H. 37-38)

2. 3. 1. 1. 1. 5. Unsurları Arasına Başka Unsur Girmiş Ad Tamlaması • “Ken‘ânuŋ kansı nâhiyesinden olurdun?” “Ken‘ânuŋ kansı

nâhiyesi” ( H. 65/25) • “El-hak bu vâkı‘ânuŋ nesîm-i tez-kârından açılan gülberg-i nedâmetüŋ

her bergi bir şu‘le-i ciger-sûzdur ve bu hâdîsenüŋ sehâb-ı ahbârından

sîr-âb olan gül-zâr-ı mihnetüŋ her nihâli bir nâvek-i dil-dûzdur.”

“mihnetüŋ her nihâli”(H. 186/18) • “Bu hâl Safer ayınuŋ igirmi dokuzıncı gicesinde idi.” “Safer

ayınuŋ igirmi dokuzıncı gicesi”(H. 234/14)

88

• “Fâl-i Mushaf şehâdetüm husûsına Hazret-i Resulüŋ vakı‘amda

gördügüm kelimâtına muvâfık geldi ve mutâbık vâkı‘ oldı.” “Hazret-i

Resulüŋ vakı‘amda gördügüm kelimâtı”(H. 307/20)

2. 3. 1. 1. 1. 6. Önünde Sıfat Bulunduran İsim Tamlaması • “Ey Fâtıma bu vâkı‘anuŋ nâkili Cebrâ’îldür.” “bu vâkı‘anuŋ nâkili”(H.

305/5)

2. 3. 1. 1. 1. 7. Tamlayanı Bağlama Grubu Olan İsim Tamlaması • “Taberistân ve Rey menşûrın eline alup menziline geldükde evlâd ü

etbâ‘ı anı ol zînetle görüp eyitdiler.” “Taberistân ve Rey menşûrın”

(H. 329/7) • “İlâhî şâm-ı şebâba subh irişdi ve rabıta-i cân ü ten riştesine tâb-ı

muhalefet düşdi.” “cân ü ten riştesi” “cân ü ten riştesi” (H. 74-75) • “Benüm salâhum budur ki sen sipehsâlâr-ı leşker olup, Hüseyn bin

‘Alî üzerine leşker çeküp andan Yezîdüŋ bey‘atin alasen ve eger kabûl

itmezse anuŋ ve etbâ‘ınuŋ başların kesüp, bu cânibe gönderüp bu

hıdmeti kendüne mûcib-i izdiyâd-ı rif‘at ve bâ‘is-i tezâyüd-i

menzilet bilesen.” “Anuŋ ve etbâ‘ınuŋ başların”( H. 328-329)

2. 3. 1. 1. 1. 8. Tamlananı Bağlama Grubu Olan İsim Tamlamaları • “Bu haber şâyî‘ oldukda Mısruŋ der ü dîvârı, nezzare ehlinden sahâyif-i

tasvîr oldı.” “Mısruŋ der ü dîvârı” (H. 63/21)

89

2. 3. 1. 1. 1. 5. 9. Tamlayanı Ve Tamlananı İsim Grubu Olan İsim

Tamlamaları • “Hazret-i Resûlüŋ vefâtı güni Hazret-i İzid buyurdı.” “Resûlüŋ vefâtı

güni” (H. 132/17) • “Ve velâdet-i şerîfi ‘âmü’l-filden otuz yıl geçdükde harem-i Ka‘bede

Receb ayınuŋ on üçinde, cum‘a güni vâkı‘ olmış.” “Receb ayınuŋ on

üçünde” (H. 179/10) • “Yâ Resûlallâh, ‘Aliyy-i a‘lâ saŋa selâm irsâl idüp buyurur ki ‘Ali

saŋa Mûsâya Hârûn menzilindedür, anuŋ oglın Hârûn oglınuŋ ismiyle

mevsûm it.” “Hârûn oglınuŋ ismiyle” (H. 219/25) • “Benüm oglum sohbetine ne lâyıksen.” “Benüm oglum sohbeti”( H.

235/21)

2. 3. 1. 1. 2 GÖREVİ YÖNÜYLE İSİM TAMLAMASI

2. 3. 1. 1. 2. 1. İsim Tamlamasının Özne Olarak Görev Yapması • “Ey Esmâ vâlidemüz hâli nedür?”( H. 173/9) • “Yâ Resûlallâh, senüŋ hıdmetüŋ beni senden dûr itmişdi.” (H. 135/15)

2. 3. 1. 1. 2. 2. İsim Tamlamasının Yüklem Olarak Görev Yapması • “Ey vâlide-i muhtereme, Hazret-i Resûlüŋ rızâsı senüŋ

mürâca‘atündedür. ”( H. 103/2) • “Müslim oglanlarınuŋ başlarıdur” (H. 299/18)

90

• “Hazret-i Musa Kâzım yedinci imâmdur; vilâdet-i şerîfi yekşenbe

güni.” (H. 484/20) • “Ey şehzâde, sâyir câriyeler benüm âzâdumdı, Şîrîn senüŋ

âzâdundur.” (H. 451/7)

2. 3. 1. 1. 2. 3. İsim Tamlamasının Nesne Olarak Görev Yapması • “Fâtımanuŋ ziyâde hürmetin dutardı.” (H. 142/21) • “Ol mekkâre münzecir olup, Yahyâ kînesin hâtırına dutdı.” (H. 78/18)

2. 3. 1. 1. 2. 4. İsim Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması • “Benüm oglum sohbetine ne lâyıksen.” (H. 235/21) • “Ken‘ânuŋ kansı nâhiyesinden olurdun?”( H. 65/25) • “Bir gün münâcâtında eyitdi. ” (H. 179/18) • “Ömer-i Sa‘d ol ahvâli ma‘lûm idüp Ezrâk-ı Şâmîyi dört bin nâmerdle

yollar muhâfazatına irsâl itmişdi.” (H. 335/5)

2. 3. 1. 1. 2. 5. İsim Tamlamasının Zarf Olarak Görev Yapması • “Mustansır eyyâm-ı hilâfetinde şehid olmış.” (H. 485/11) • “Necâşî aleyhi’r-rahme anuŋ irşâdiyle müselman oldı.”( H. 105/18) • “Anuŋ ‘akabince Şîs ibn Bahr şemşîr havâle kıldı. ” (H. 209/5)

91

2. 3. 1. 2. SIFAT GRUBU (SIFAT TAMLAMASI) “Bir isim unsurunun bir sıfat unsuruyla nitelendiği veya belirtildiği kelime

grubudur.”70

2. 3. 1. 2. 1. SIFAT TAMLAMASININ KURULUŞU

2. 3. 1. 2. 1. 1. Tamlayanı Tek Kelime Olan Sıfat Tamlamaları

2. 3. 1. 2. 1. 1. 1. Niteleme Sıfatı • “Gonçe-i lâle gibi kıldı kara bagrını kan” “Kara bagrını” (H. 140/22) • “Hüseynüŋ ne hoş leb ü dendânı var imiş.” “Hoş leb ü dendânı” (H.

441/14) • “Bu azîz ulu karındaşıyla gelüp didiler” “Ulu karındaşıyla” (H. 460-461) • “Ulu oglı eyitdi.” “Ulu oglı” (H. 329/14) • “Ey Esma saŋa kerrâtla dimedüm mi ki benüm evlâdumı saru hırkaya

sarma.” “Saru hırka” (H. 219/17)

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. Belirtme Sıfatları

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 1. İşaret Sıfatları • “Ve ol Hazret bu ma‘nâya mutabık ve bu mazmûna muvafık

buyurmış” “Ol hazret, bu ma‘na, bu mazmûn” (13/20) • “Ammâ Müslim-i fakîr ol mescid-i virânede ol gün karâr idüp şeb-i

zulmânî ki zâl-i zamâne şem‘-i cihân-efrûz-ı âfitâb-ı ‘âlem-tâbı şebistân-

ı magribde nazardan nihân itdi” “Ol gün” (H. 288/9)


92

• “Ve ol a‘mâ intikâmın alup, Mûsuldan çıkup Dımışka giderken

‘Abbâs-ı ‘Alî üzerine havâle olup, ‘asâsın elinden alup yine ol ‘asâyla ol

mel‘ûnı helâk itdi.” “Ol mel‘ûn ” (H. 231/10) • “Melik Yahyâyla bu husûsda meşveret kıldukda, Yahya rızâ

virmeyüp meliki bu endîşeden men‘ itdi.” “Bu endîşe” (H. 78/16)

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 2. Soru Sıfatları • “Ken‘ânuŋ kansı nâhiyesinden olurdun?” “Kansı nahiyesinden” (H.

65/25) • “Âyâ Hazret-i Resûle sanâdîd-i Kureyşden müteveccih olan cefâlaruŋ ki

ekserine mutta l i ‘ oldun, kansı cefâ eşedd ü as‘ab idi?” “Kansı cefâ” (H.

88/20) • “Ey Hurr ne menzilde ki Hüseyne mülhak olasen ve mülâkat kılasen,

gerekdür ki ana müvekkel ve musallat olasen, bu cânibe getüresen.”

“Ne menzilde” (H. 322/2) • “Ey peder-i büzürgvâr evlâduŋ görindi ammâ Yûsuf görinmez, bilmezem

ne hikmetdür.” “Ne hikmetdür” (H. 58/5)

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 3. Belgisiz Sıfatlar • “Niteki deşt-i Kerbelâda ba‘zı bed-bahtlar zülâl-i Fırâtı ki cemî‘-i

mahlûkâta mubâh iken Âl-i Mustafâdan kat‘ itdiler ve tarîk-ı hidâyet zâhir

iken râh-ı dalâlet dutdılar.” “Bazı bed-bahtlar”( H. 51/25) • “Bir gice ‘Abdullâh-ı ‘Abbâs mülâkât-ı şerîfine müşerref olup

nihâyet-i ta‘zîm ü tekrîmden soŋra edeb tarîkiyle eyitdi.” “Bir gice” (H.

306/18)

93

• “Hiç cânibden râyiha-i murâd istişmâm itmeyüp ve hiç tarafdan

derdine dermân yetmeyüp nâ-ümîd kadem daşraya basdukda lisânına

kelime-i bi’smi’llâhi’r-rahmani’r-ra-hîm câri oldı.” “Hiç cânibden” (H.

21/20) • “Ey nûr-ı dîdeler, tevakkuf itmeyüp mürarâca‘at kıluŋ, ki vâlidenüz

didârına müşerref olup veda idesiz zirâ müteveccih-i ‘âlem-i âhiretdür

ve hâlâ İbrâhîm-i Halîl ve İsmâ‘îl-i Zebih ve Mûsî-i Kelîm ve ‘İsî-i

Rûhullâh ve sâyir enbiyâ-yı mürsel ve ervâlı-ı kuds anuŋ rûh-ı

pâkinüŋ istikbâline gelmişler.” “Sâyir enbiyâ” (H. 171/17) • “Ol ahter-i bürc-i nübüvvet, âfitâb-ı ‘âlem-tâb gibi tenhâ tîg-i âteş-

bârla cevelân idüp her taraf ‘azm itse sitâre-vâr perîşân itmegin, ol üç

yüz mübârizüŋ ekserin helâk idüp tetimmesin hirâsân itdi.” “Her taraf”

(H. 289/17) • “Gördi ki her yaŋa teveccüh kılsa leşkerdür; nâçâr delîrâne bir cemâ‘at

kalbine urup çıkdı, ammâ bir mahalleye düşdi ki ol mahallenüŋ şehrden

çıkmaga yolı yokdı ve ol mahallede münâfıklar çokdı.” “Her yaŋa” (H.

287/23) • “Ey birâder, fulân kızuŋı bu ferzendüme viresen va‘desi

irişdükde.” “Fulân kızuŋı” (H. 234/13) • “Gayr cânibe gitmeŋ” Gayr cânibe (H. 193/5) • “Ol zahmuŋ zahmeti özge zahmlara izâfe olup Müslimi gâyetde

süst itdükde, Bekr bin Hamrân dîvâr-serâsına pertev-i âfitâb-ı ‘asr

gibi tekyelendi.” “Özge zahmlara” (H. 290/11) • “Ya‘kûb tamâm gice bu sürûdla müterennim idi ol vakde dek ki,

Ya‘kûb-ı sefîd-mûy-ı subh-ı sâdık Yûsuf-ı hûrşîd iştiyâkından âh-ı serd

çekdi ve pîr-i gerdûn-ı ham-kâmet ol âh-ı serdden rikkat kılup sitâre-i

sirişkin dökdi.” “Tamâm gice” (H. 56/12)

94

2. 3. 1. 2. 1. 1. 2. 4. Sayı Sıfatları • “Rivâyetdür ki âhir-i marazda üç gün Hazret-i Resûl çıkup cemâ‘atle

namâz itmedi ve dördinci günde ‘asâü’l-âhir vaktinde Bilâl südde-i

sa‘âdet destgâha ve ‘atebe-i ‘âlem-penâha gelüp nidâ kıldı.” “Dördinci

günde”( H. 129/11) • “Dutalum ki Müslim mübâşeret-i kâr-zâra kâdir bir mübâriz idi, katl

itdün; bu iki ma‘sûmlara ne günâhla kasd itmişsen?” “Bu iki

ma‘sûmlara” (H. 296/13) • “İkinci gün ‘Abdullâh-ı ‘Abbâs hâzır olup eyitdi” “İkinci gün” (H.

307/24) • “Ol ‘avret bir dahi kadehi doldurup virdükde ol dahi kanla dolup,

üçinci nevbetde, galebe-i ‘ataşdan mübârek dişleri gevher gibi dürc-i

dehânından kadeh içine tökildi.” “Üçinci nevbetde” (H. 290/21) • “Üçinci şehîd Ehl-i Beytden Ca‘fer-i Tayyârdur.” “Üçinci şehid” (H.

105/17) 2. 3. 1. 2. 1. 2. “Ki” Eki İle Meydana Gelen Sıfat Tamlaması • “El-kıssa bir içim su içmeden elindeki meşk ü matharayı pür-âb idüp

çıkdukda ol bed-bahtlar etrâfın alup, tîr-bârân idüp esnâ-yı muhârebede

Nevfel bin Ezrak-ı harâm-zâde-i gâfil tîg-i bî-dırîg urup, ol mazlûmuŋ

sâ‘id-i yemînin beden-i mübârekinden cüdâ kıldı.” “Elindeki meşk ü

matharayı” (H. 405/23) • “Ol mübâriz bî-mahâbâ elindeki tîgi mürâca‘at kılup İbn-i Sa‘da

havâle kıldı.” “Elindeki tîgi” (H. 428/5)

95

• “Bu Fâtıma-i Zehrâdur, bint-i Muhammed Mustafâ ve başındaki efser-i

dırahşân zevci ‘Aliyy-i Murtazâdur.” “Başındaki Efser-i dırahşân” (H.

148/9) • “Râhib mütehayyir olup, imtihân içün kademi altındaki yeri hafr

itdükde ol zarf mukarrer olan direm ve nişâne ile çıkup, râhib fi’l-hâl

îmâna geldi ve Hazret-i Emîr mülâzemetin ihtiyâr idüp hıdmetinde

Nehrevâna müteveccih oldı.” “Kademi altındaki yer” (H. 197/11) • “Ol bed-bahtuŋ gazabı ziyâde olup elindeki şemşîrin kula havâle

kıldı.” “Elindeki şemşîrin” (H. 298/3) • “Ey kavm-i bî-rahm, başumdaki imâme ve belümdeki tîg ve

egnümdeki dürrâ‘a ve rikâbümdeki merkeb Hazret-i

Resûlullâhundur.” “Belümdeki tîg ve egnümdeki dürrâ‘a ve

rikâbümdeki merkeb” (H. 350/3)

2. 3. 1. 2. 1. 3. Adlaşmış Sıfat • “Ey şehzâde, olacak vâkı‘ oldı.” “olacak” (H. 224/17) • “Anun şemşîr-i âbdârıyla şerbet-i fenâ içmişler, andan bu intikâmı

almayınca karârum olmaz ve bu mühimmi kifâyet kılmayan

visâlümden behre bulmaz.” “kifâyet kılmayan” (H. 205/20) • “Hakkâ ki hergiz Resûlullâhuŋ kavli hilâf olmaz ve levh-i kazâda

tahrîr olan hat-ı takdîr mutlaka tagayyür bulmaz.” “tahrîr olan” (H.

207/11)

96

2. 3. 1. 2. 1. 4. Tamlayanı Kelime Grubu Olan Sıfat Tamlamaları

2. 3. 1. 2. 1. 4. 1. Tamlayanı Tekrar Grubu Olan Tamlamalar • “Ey Cebrâ’îl, benüm rahmetüm ‘âmdur, eger bugün Âdeme ta‘alluk

olsa bir nefse mahsûs olmış ola; sabr it ki ‘arsa-i dünyâdan mülk-i

‘ukbâya teveccüh kıldukda ve dâr-ı fenadan ma‘mûre-i bakâya râci‘

oldukda kendüye ve bin bin evlâdına ızhâr-ı kemâl-i terahhum kılam ve

hevl-i kıyâmetde cem‘-î mücrimlerine penâh olam. ” “Bin bin evlâdına”

( H. 22/7) • “Melekü’l-mevt bin bin melâyike ile elbise-i mülevven geyüp ve

envâ‘-ı zîb ü ziynet ile müzeyyen olup ol Hazretüŋ der-i devlet-

serâyına geldiler.” “Bin bin melâyike ile“(H. 132/19) • “Ol Hazretüŋ yigirmi yeddi zahmı olup her birinden çeşme çeşme

kanlar revân olmagın za‘f gâlib olmışdı.” “Çeşme çeşme kanlar” (H.

394/7)

2. 3. 1. 2. 1. 4. 2. Tamlayanı Sıfat-Fiil Grubu Olan Tamlamalar • “Ey bed-baht, hürmet-i resûl-i halk lâzım olan yirde hür met-i

Resûl-ı Hâlik nişe lâzım olmaz?” “Lâzım olan yirde” (H. 462/4) • “Ve bu bir beyt Hazret-i Resûlullâh mersiyesinde Hazret-i Zehrâdan

sâdır olan ebyâtdandur.” “Sâdır olan ebyâtdandur.” (H. 164/8) • “Yâ Resûlallâh bu perverde-i ni‘metüŋ olan ferzend-i sa‘âdet-mendüŋi

ümmet-i bî-vefâ Kerbelâda katl ideler.” “Perverde-i ni‘metüŋ olan

ferzend-i sa‘âdet-mendüni.” (H. 33/10)

97

2. 3. 1. 2. 1. 4. 3. Tamlayanı Edat Grubu Olan Tamlamalar • “Yâ Resûlallâh, âsmân ü zemîne senden gayrı zîynet var mı?” “senden

gayrı ziynet ?” (H. 246/16) • “Ey nûr-ı dîde-i Zehrâ ve sürûr-ı sı-ne-i Mustâfa ve Murtazâ, hâşâ ki

senüŋ gibi pâdişâha ben gibi gedâdan terk-i edeb sâdır ola ve ben gibi

hâksârdan sen gibi şehryâra bir kabâhat zuhûr idüp mir’ât-ı zamîr-i

münîrüŋüz andan gubâr-ı küdûret bula.” “Senüŋ gibi pâdişâha ben gibi

gedâdan” Ben gibi hâksârdan sen gibi şehryâra” (H. 256/6) • “Hakka ki eger merkeblerinde cû‘ ü ‘ataşdan âsâr-ı za‘f ve

bedenlerinde tâb-ı hararet ve ceza‘-ı etfâlden ıztırâb olmasaydı her

birinden bizüm gibi yüz leşker ‘âciz olurdı.” “Bizüm gibi yüz leşker”

(H. 381/11) 2. 3. 1. 2. 1. 4. 4. Tamlayanı Ayrılma Grubu Olan Sıfat Tamlamaları • “Üçinci şehîd Ehl-i Beytden Ca‘fer-i Tayyârdur.” “Üçinci şehid Ehl-i

Beytden” (H. 105/17) • “Senüŋle hod benüm münâsebetüm yokdur, sen bu garazdan ferâgat

kıl ve bî-garaz beyân it ki ol üç şahısdan kansı baŋa enseb ve

elyakdur?” “Ol üç şahısdan kansı” (H. 269/15) • “Ey ehle’1-beyt baŋa ol enâr ve engûrdan nasîb havâle kılun.” “Ol

enâr ve engûrdan nasîb” (H. 243/26)

2. 3. 1. 2. 1. 5. Tamlananı Kelime Grubu Olan Sıfat Tamlamaları

2. 3. 1. 2. 1. 5. 1. Tamlananı Bağlama Grubu Olan Sıfat Tamlamaları • “Ve ol nâme ve zehri izhâr itdi.” “Ol nâme ve zehri” (H. 228/19)

98

• “El-kıssa bir içim su içmeden elindeki meşk ü matharayı pür-âb idüp



sâ‘id-i yemînin beden-i mübârekinden cüdâ kıldı.” “Elindeki meşk ü

matharayı” “Elindeki meşk ü matharayı” (H. 405/23)

2. 3. 1. 2. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE SIFAT TAMLAMASI

2. 3. 1. 2. 2. 1. Sıfat Tamlamasının Özne Olarak Görev Yapması • “Ol iki ma‘sûmlar birbirin kucaglayup suya batdılar. ”(H. 300/15) • “Hâlâ bir nice mü’mîn kimesneler mekâtib irsâl idüp bizi da‘vet

itmişler” (H. 266/1)

2. 3. 1. 2. 2. 2. Sıfat Tamlamasının Yüklem Olarak Görev Yapması • “Ve ömr-i şerîfi esahh-ı ekâville kırk yeddi yıldur.” (H. 235/3) • “Ey şeyh, belî Muhammed mütevellid olup hâlâ igirmi tokuz

yaşındadur.” (H. 180/9)

• “Ey peder-i büzürgvâr evlâduŋ görindi ammâ Yûsuf görinmez, bilmezem

ne hikmetdür.”( H. 58/5) • “Hazret-i İmâm-ı Hüseyn üçinci imâmdur.” (H. 483/22)

2. 3. 1. 2. 2. 3. Sıfat Tamlamasının Nesne Olarak Görev Yapması • “Ve ol nâme ve zehri izhâr itdi.” (H. 228/19) • “Ey birâder, fulân kızunı bu ferzendüme viresen va‘desi

irişdükde.” (H. 234/13)

99

• “Ol mel‘ûnı helâk itdi.” (H. 231/12) • “Ey ‘azîz, bu güftâruŋ hakîkatine bir beyân isterem.” (H. 180/17) • “Şeyh ol enârlardan Ebû Tâlibe virüp, Ebû Tâlib ol enârlaruŋ birin

pâre kılup iki dânesin tenâvül kıldı.” (H. 180/24) • “Fülân tâziyâneyi Hazret-i Resûl ister.” (H. 127/18) • “Ya ‘Ali bu cem‘i perişân eyle” (H. 97/18) 2. 3. 1. 2. 2. 4. Sıfat Tamlamasının Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması • “Dutalum ki Müslim mübâşeret-i kâr-zâra kâdir bir mübâriz idi, katl

itdüŋ bu iki ma‘sûmlara ne günâhla kasd itmişsen?” (H. 296/13) • “Yâ a‘râbî ne cânibden gelürsen?”( H. 65/23) • “Ey Cündüb, bu sipâhîden ehl-i Nehrevân ahvâlini su'âl it.”( H.

198/2) • “Gayr cânibe gitmen.” (H. 193/5) • “İfrât-ı girye biş kimesnede münhasırdur” (H. 165/6)

2. 3. 1. 2. 2. 5. Sıfat Tamlamasının Zarf Tümleci Olarak Görev Yapması • “Bu cihetden ana Ca‘fer-i Tayyâr dirler.( H. 106/19) • “Ya‘kûb tamâm gice bu sürûdla müterennim idi ol vakde dek ki, Ya‘kûb-

ı sefîd-mûy-ı subh-ı sâdık Yûsuf-ı hûrşîd iştiyâkından âh-ı serd çekdi ve

pîr-i gerdûn-ı ham-kâmet ol âh-ı serdden rikkat kılup sitâre-i sirişkin

dökdi.” (H. 56/12)

100

• “İkinci gün ‘Abdullâh-ı ‘Abbâs hâzır olup eyitdi (H. 307/24) • “Ol sa‘at eser-i subh-ı sâdık peydâ olmışdı.” (H. 211/13)

2. 3. 1. 2. 2. 6. Sıfat Tamlamasının İsim Tamlamalarında Tamlayan

Olarak Görev Yapması • “Ey Fâtıma bu vâkı‘anuŋ nâkili Cebrâ’îldür.” (H. 305/5) • “Ey Cebrâ’îl bunlar ne zamânuŋ halkıdurlar?” (H. 148/11)

2. 3. 1. 2. 2. 7. Sıfat Tamlamasının İsim Tamlamalarında Tamlanan

Olarak Görev Yapması • “Ken‘anuŋ kansı nahiyesinde olurdun” (H. 65/25)

2. 3. 1. 2. 2. 8. Sıfat Tamlamasının Ünlem Grubu Oluşturması • “Ey tarîk-ı mesa‘âdetde merdâneem diyen sa‘âdetmendler ve ey

meydân-ı mücâhedetde ser-bâzlık da‘vâsın kılan ser-bülendler

bi’smi’llâh, bugün izhâr-ı ‘akîdet günidür ve bu dem isbât-ı celâdet

demidür.” (H. 282/7)

101

2. 3. 1. 3. SIFAT-FİİL GRUBU Bir sıfat-fiil ve bu sıfat-fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime

gruplarına sıfat-fiil grubu denir. Sıfat-fiil, yargı bildirmez.

2. 3. 1. 3. 1. SIFAT-FİİL GRUBU KURULUŞU

2. 3. 1. 3. 1. 1. -An Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller • “Dirîgâ Mustafâ vefat itdi ve velî‘ahd şehîd oldı; âyâ kimdür anlardan

soŋra ri'âyet-i ümmet kılan?”( H. 213/7) • “Bu ‘arsaya kadem basan mürâca‘at kılmadı ve bu meydâna giden girü

gelmedi.” (H. 398/ 11) • “Taht-ı livâ-yı rif‘atümde sâye-i saltanat-ı sûrî temennâ kılan, ser-rişte-i

irtibâtın silsile-i ülfetümden kat‘ itsüŋ ve nev-bahâr-ı şevketümde

reyâhîn-i tena‘‘umât-ı mecâzîye tâlib olan terk-i ülfetüm dutsun.” (H.

311/16) • “Bu mühimmi kifâyet kılmayan visâlümden behre bulmaz.” (H.

205/20) • “Hakka ki hergiz Resûlullâhuŋ kavli hilâf olmaz ve levh-i kazâda

tahrîr olan hat-ı takdîr mutlaka tagayyür bulmaz.” (H. 207/11) • “Da‘vâ-yı sebât-ı mahabbet kılanlar rızâ kazâya virüp feryâd ü figâna

geldiler.” (H. 317/26) • “Neheng-i nâyibeden ihtirâz itmeyen bize hem ‘inân olur.”(H. 313/28)

102

2. 3. 1. 3. 1. 2. -mIş Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller • “Sohbet-i Resûlullâha müşerref olmış mu‘temed-i sahib-tevkîr idi.” (H.

281/28) • “Ol cümledendür ki Ümeyye bin Halef, Bilâl-i Habeşîyi her gün

Bathâya iledüp, ‘uryân kılup, a‘zâsına harâret-i âfitâbla kızmış daşları

basup ve beden-i ‘uryânla rîk-i germ üzerine yaturup dirdi ki” (H. 91/1)

2. 3. 1. 3. 1. 3. -AcAk Ekiyle Oluşan Sıfat-fiiller • “Ey şehzâde, olacak vâkı‘ oldı.” (H. 224/17)

2. 3. 1. 3. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE SIFAT-FİİL GRUBU

2. 3. 1. 3. 2. 1. Sıfat-Fiil Grubunun Özne Olarak Görev Yapması • “Ey şehzâde, olacak vâkı‘ oldı.” (H. 224/17) • “Bu ‘arsaya kadem basan mürâca‘at kılmadı ve bu meydâna giden girü

gelmedi.” ( H. 398/11)

2. 3. 1. 3. 2. 2 Sıfat-Fiil Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması • “Ve Hânî bin ‘Urve seksen dokuz yaşında bir pîr idi, sohbet-i

Resûlullâha müşerref olmış mu‘temed-i sahib-tevkîr idi.” (H. 281/28)

103

2. 3. 1. 4. İSİM-FİİL GRUBU

2. 3. 1. 4. 1. İSİM-FİİL GRUBUNUN KURULUŞU “Bir hareket ismi ile ona bağlı tamlayıcı ve ya tamlayıcılardan kurulan kelime

grubudur.”71 İsim-fiil grubu hiçbir şekilde yargı ifade etmez.

• “Bunlardan soŋra hayatdan lezzet görmek olmaz.” (H. 315/21 ) • “Ve hâlâ bu haber Velîde yetüp şiyâ‘ bulmadan bizden Yezîdüŋ bey‘atin

almak ister ve bizi tedbîrle dâyire-i bey‘ate salmak ister.” (H. 252/19) • “Havâli-i Dımışka yetdükde bu haber şâyi‘ oldı ki Müseyyib-i Ka‘kâ‘-i

Huzâ‘î bir leşker müretteb idüp, şebîhün urup başları almak

tedârükindedür.”(H. 454/14) • “Eger mazmûnına muhalefet itsem dünyâ zarar görmek mukarrerdür ve

eger mutâva‘at kılsam havf-i âhiret a‘zâb-ı ekberdür.” (H. 251/28)

2. 3. 1. 4. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE İSİM-FİİL GRUBU

2. 3. 1. 4. 2. 1. İsim-Fiil Grubunun Özne Olarak Görev Yapması • Ey mahdûm-zâde, henüz Kûfe Yezîd tasarrufındadur; eger anuŋ

nâyibin ihrâc idüp şehri Müslime teslîm iderlerse, ol canibe gitmek

münâsibdür ve eger kaziyye mün‘akis olsa ve leşker-i Yezîdle

mukâvemet lâzım gelse, mümkindür ki ol cânibden sûret-i nusrat

zuhûra gele ve Hazretüŋüze anda ıztırâb müteveccih ola.” (H.

307/10) • “Bizden ne münâsib bir fâsıkuŋ bey‘atine girmek ve bir fâcirüŋ hilâfetine

rıza virmek.” (H. 252/23)


104

2. 3. 1. 4. 2. 2. İsim-Fiil Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması • “Şebber ve Şebber Süryânî diliyle Hasan dimekdür.” (H. 219-220) • “Yâ Rab, sa‘âdet-i şehâdet netîcesin görüp irâdetümüz ziyâde

olmagın, murâdumuz dünyâya mürâca‘at kılup tekrârla sa‘âdet-i şe-

hâdet bulmakdur ve eger müyesser olsa bu ikbâlüŋ idrâkine müdâvim

olmakdur” (H. 436/9) 2. 3. 1. 4. 2. 3. İsim-Fiil Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması • “Müteharrik itmek istedi” (H.323/13) • “Yezîdüŋ bey‘atin almak ister.” (H. 252/20) • “Ey eşrâf-ı Ken‘ân, ta‘cîl itmen ki bu bende bir dahi dîdâruŋuz a müşerref

olmak ister.” (H. 61/12) • “Hergiz ben bu emre irtikâb itmek revâ görmezem ve senüŋ dahi

ikdâmuna rızâ virmezem.”(H. 298/10)

105

2. 3. 1. 5. ZARF-FİİL GRUBU “Bir zarf-fiille bu zarf-fiile bağlı tamlayıcı veya tamlayıcılardan kurulan

kelime grubudur.”72 Zarf-fiil grubu hiçbir şekilde yargı bildirmez. Hadîkâtü’s-Sü‘edâ’da bulunan zarf-fiil ekleri cümlede sürekli zarf

görevinde kullanılmaktadır. Değişik eklerin aynı fonksiyonda kullanıldığı da

görülmektedir.

ZARF-FİİL GRUBU TEŞKİL EDEN EKLER

– I

• “Âhirü'1-emr ümmîd-i necât-ı kat‘ idüp ol mel‘ûndan her biri ‘Evvel

beni katl it’ deyü takdim-i şehâdet tevakku‘ iderlerdi.” (H. 299/3) –Ip (UP (y)Up) • “Bunı diyüp ol iki güldeste-i bâg-ı letâfet ve nihâl-i nev-res-i gülzâr-ı

melâhat benefşe-vâr bir birinüŋ boynına el bırakup hây-hây ile

ihtiyârsız aglarken, Hâ-ris-i bedbaht ol nâleden bîdâr olup, fi’l-hâl

çerâgla üzerlerine girüp gördi iki tıfl birbirin kuçup âglaşurlar Hâris

eyitdi.” “kuçup” (H. 297/14) • “Ol za‘îfe anuŋ sadâsına müteveccih olup ol şâhsâra vetdükde, başın

kaldurup yukaru teveccüh kıldukda kebûter per ü hâlinden bir katra kan

dıde-i nâ-bînâsına damup bînâ oldı.” “damup”(H. 437/22) • “Fark-ı mübârekine nûrdan bir tâc urınup ve harîr-i ahdardan bir hil‘at

geyüp, Burâka binüp ve sâyir enbiyâ dahi suvâar olup ve ol ‘alemi

Hazret-i ‘Alî eline virüp müteveccih-i bihişt olalar.” “tâc urınup” (H.

159/9)


106

• “Eger murâduŋ mâl-i dünyâ ise bizüm gîsûlarumuzı kırkup, bizi

memlûk mesâbesinde satup bahâmuzı tasarruf kıl.” “Gisularumuzı

kırkup bizi memlûk mesâbesine satup.” (H. 298/17) • “Âyâ sende ol himmet ola mı ki meydân-ı mahabbetde merkeb-i

mücahedet yügürdüp hem-inân olasen ve şemsîr-i şecâ‘at çeküp

mürâfakat kılasen?” “yügürdüp” (H. 314/1) • “Ken‘ândan üç mil mikdarı dûr bir çâh-ı ba‘îdü’l-gayr var idi

mehcûr; Yûsufı ol çalı üzerine iltüp bırakmak tedârükinde oldukda,

Yûsuf ol vâkı‘a hevlinden ıztırâba düşüp, ihvân-ı bi-vefânuŋ ellerin

öpüp, ayaklarına yüz sürüp istigâse kılurdı , ammâ fâyide kılmazdı

ve hîç birinüŋ dil-i sahtı anuŋ mürûr-i seyl-i sirişkinden nerm

olmazdı.” “iltüp” (H. 53/15) • “Ey Kays, eger benüm siyâsetümden necât bulmak murâdunsa iki

işden birin ihtiyâr it; yâ nâmede olanlaruŋ ismin izhâr eyle, yâ minbere

çıkup Hüseyn ve etbâ‘ına nâ-sezâ eydüp baŋa ve Yezîde sitayiş kıl.”

“eydüp” (H. 326-327) -Uban “ArAk”

• “Nazarumdan gül-i ruhsârurını pinhân idüben” (H. 86/6)

-IncA, (Y)IncA

• “Ey mazlûm-mâder ve ey mehmûm-mâder, inşâ’allâh rûz-ı kıyâmet

kâyime-i ‘arşdan dest-i tazallüm çekmeyem senüŋ intikâmunı

zâlimlerden almayınca” “almayınca” (H. 440/18) • “Ve cümle-i kerâmâtından biri oldur ki pây-ı devlet rikâb-ı sa‘âdete

basdukda iftitâh-ı tilâvet-i Kelâm idüp sadr-ı zîne mütemekkin olup bir

rikâba dahi kadem basınca harm iderdi.” “Kadem basınca hatmi derdi.” (H.

192/17)

107

• “Siz harb itmeyince ben harb itmezem.” “Siz itmeyince ” (H. 195/2) • “Anuŋ şemşîr-i âbdârıyla şerbet-i fenâ içmişler, andan bu intikâmı

almayınca karârum olmaz ve bu mühimmi kifâyet kılmayan

visâlümden behre bulmaz.” “Bu intikâmı almayınca” (H. 205/19) • “El-kıssa envâ‘-ı ilhâhla Ya‘kûb Yûsufuŋ firâkına rızâ virüp, endâm-ı

latîfin mülevven câmeler ile müzeyyen kılup, evlâdına hem-râh idüp

sifâriş itdi ki, hâric-i dervâze-i Ken‘ânda Şeceretü'l-Vedâ‘ altında ben

gelince tevakkuf idüŋ andan gidün.” “gelince” (H. 47/15)

-AndA

• “Çüft olanda meger netîceleri

Elem ü şiddet ü meşakkat imiş” (H. 139/10)

-mAdIn

• “Ammâ size ‘umûmâ ruhsatdur ki ebvâb-ı necât mesdûd olmadın

kendüŋüz i fezâ-yı selâmete çeküp bu tefrîkadan emîn olasız ve

râyız-ı fitne-i zamân ‘inân-ı ihtiyâruŋuz ı elden almadın bir cânibe

gidüp bu dagdagadan kurtılasız.” “İhtiyârumızı elden almadın” (H.

317/18) • “Henüz du‘â tamâm olmadın ol mel‘ûnuŋ batn-ı nâ-pâkinde bir

tekazâ zahir olup merkebinden yire indi ki tedârük-i ahvâl ide.” “Henüz

du‘â tamâm olmadın” ( H. 337/20) • “Henüz aramuzda âteş-i fesâd işti‘âl bulmadın ve bu sûret-i mukâtele

ve muhârebe zâhir olmadın yâ baŋa mâni‘ olman yine Medîneye

mürâca‘at ideyem, yâ tarîki mesdûd itmen Yezîdle münâzara kılmaga

Şâma gideyem” “işti‘âl bulmadın”(H. 357/23)

108

• “Henüz Âdem-i Safî tengnây-ı ‘ademden fezâ-yı vücûda gelmedin ve

hıl‘at-i hilkat geyüp efser-i kerâmet birle ser-efrâz olmadın, melâyike

zebân-ı ta‘n uzatdılar ve anı hedef-i tîr-i ta‘n itdiler” “Fezâ-yı vücûda

gelmedin”(H. 19/10)

-mAdAn

• “Ey hâzin-i gencîne-i esrâr-ı hikmet ve ey kâşif-i rümûz-i velâyet,

hâşâ ki hâk-i pâyüne nakd-i cân nisâr olmadan devlet-i mülâzemetünden

müfârakat mümkin ola ve ‘îdgâh-ı belâda hıl‘at-i gül-reng-i şehâdet

giymeden bu ma‘rekeden çıkmak sûret-i ihtimâl bula.” “cân nisâr

olmadan” (H. 340/7) • “Ben İbrâhîmden eshâ ve İsmâ‘îlden ekremem ki İbrâhîmüŋ kurbânın

kurbân itmeden kabûl iderem ve İsmâ‘île su’âl itmeden hediyye irsâl

eylerem.” “kurbân itmeden”, su’âl itmeden (H. 41/21)

-dUkçA

• “Her belâya bir cezâ ve her ‘anâya bir ‘atâ mukarrer olmagın,

merâtib-î belâ ve ‘anâ irtifâ‘ buldukça medâric-i cezâ ve ‘atâ mürtefi‘

olur” “İrtifâ‘ buldukça” (H. 83/7) • “Zâr zâr agladukça Hazret-i Murtazâ teskîn virüp dirdi : ‘Ey

Fâtıma, nevhadan sabr a‘lâ ve asvabdur ve cezâ‘dan tahammül evlâ ve

esvebdür.’ ” “Zâr zâr agladukça” (H. 164/5) • “Zebânîler anları katl idüp oda yakdukça yine hayât-ı mücedded

bulup bir dahı tekrârla ol ‘azâba giriftâr olurlardı.” “oda yakdukça”

(H. 90/4) • “Vasiyyetüm budur ki vâlid-i büzürgvârum huzûrında meclis-i

cem‘iyyetüŋüz in‘ikâd buldukda benüm perîşânlıgumı ferâmûş

109

itmeyesiz ve cehdüŋüz oldukça ol pîr-i ‘âcizüŋ gönlin yakup hâtırın

incitmeyesiz.” “Cehdüŋüz oldukça” (H. 57/8)

-dUkdA

• “Bir katra su virmeyüp ol mazlûmuŋ katline emr itmegin ‘Ömer bin

Haris şefâ‘at idüp kurtarup menziline iletdükde rahmete vâsıl oldı.”

“Menzilüme iletdükde” (H. 296/25) • “Mukâtil ol mel‘ûnuŋ katlin itmege merkebden indükde ve ol

şehîdlerüŋ kanın gördükde feryâda gelüp, nâleler kılup başları suya

bırakdukda, rivâyetdür ki ol başlar suya düşdükde ol cesedler sudan

çıkup, her baş kendü cesedine mülhak olup, ol iki ma‘sûmlar birbirin

kucaglayup suya batdılar.” “Ol başlar suya düşdükde” (H. 300/12) • “El-kıssa icâzet alup namâza meşgûl oldukda münâcât itdi” “Namâza

meşgûl oldukda” (H. 54/4) • “Melik Yahyâyla bu husûsda meşveret kıldukda, Yahyâ rızâ

virmeyüp meliki bu endîşeden men‘ itdi.” “meşveret kıldukda” (H.

78/16)

• “El-kıssa, şehzâdeler gûristân-ı bakraçları mürâca‘at kıldukda, Esmâ

istikbâl idüp anlara ta‘âm teklîf itdükde şehzâdeler eyitdiler” “Mürâca‘at

kıldukda, teklîf itdükde” (H.169/2) • “Vesâyâ tamâm oldukda İbrâhîm İsmâ‘îlüŋ ellerin ve ayakların

muhkem baglayup hulk-ı mübârekine tîg-ı bî-dirîg urdukda melâyike-i

zemîn ü âsmân hurûşa gelüp ta‘accüb itdiler” “Tîg-ı bî-dirîg urdukda” (H.

41/7) • “Üç yaşına yetdükde bir gün etfâl-i mahalle Zekeriyyâ hücresine

cem‘ olup Yahyâya teklîf-i lehv ü lu‘b itdiler.” “Üç yaşına yetdükde”

(H. 75/5)

110

-ken

• Rivâyetdür ki bu müjde sürûrından şehr-i Kûfede bir nice gün âyin

baglanup, halkı ‘ayş ü ‘işrete mayil iken bir gün İbn-i Mülcem dârü’l-

emâreden kendü serâyına giderken bir kasrdan sadâ-yı def ve nây

istimâ‘ idüp, ihtisâb tarîkiyle men‘ itmek sâdedinde olup, ol kasra

duhûl itmek tedârükinde iken kasrdan bir nice müzeyyen ve dil-firîb

‘avrât çıkup, ol cem‘ içinde bir mahbûb müşâhede kıldı ki ol ‘asrda

andan ahsen ü ecmel yok idi. “Kendü serâyına giderken” (H. 203/3) • “Ol cümledendür bu ki, bir gün Cebrâ’îl Hazret-i Resûl hıdmetine

geldükde İmâm Hüseyn ol Hazret kinârında olup, halk-ı mübâre-

kinden öpüp nevâziş kılurken Cebrâ'îl eyitdi.” “Öpüp nevâziş kılurken” (

H. 244/11) • “Ümmü Gülsüm hücre kapusın mesdûd idüp, Hasan ve Hüseyn

daşrada giryân giryân otururken nâgâh bir sadâ işitdiler” “giryân giryân

otururken ” (H. 212/19) • “Âdem cevâb virmek tcdârükinde iken özine gelüp Havvâyı

görmeyüp bir nevhâ kıldı ki Cebrâ’île tezelzül düşüp su’âl itdi ki:

‘Ey Âdem bu ne hâletdür?’ ” “tedarükinde iken”( H. 26/15) • “Ve Mesâbihü’l-Kulûbda mezkûrdur ki Ka‘bü’l-Ahbâr bir gün

ahbâr-ı selef nakl iderken didi. ” “Ahbâr-ı selef nakl iderken” (H.14/8) -sA

• “Yâ Rab, ne müşkil kaziye vâı‘ oldı; eger mazmûnına muhâlefet itsem

dünyâda zarâr görmek mukarrerdür ve eer muhâlefet itsem dünyâda zarâr

görmek mukarrerdür ve eger mutâva‘at kılsam havf-i âhiret azâb-ı

ekberdür.” (H. 251/27) • “Ey Yûsuf, bend ü zindandan elem çekme ki, seng-rîze habs-ı

ma‘âdinde müzâyaka çekmese la‘l-i âbdâr olup zîver-i efser-i selâtîn

111

olmaz ve katra-i âb tengnây-ı sadefde mahbûs olmasa dür-i şâhvâr olup

mahbûblar visâline dest-res bulmaz.” “mahbûs olmasa (H. 64/5) • “Yâ Rab, cereyân-ı ‘âdet-i ehl-i ‘âlem bu tarîkledür ki, bir kimesne

bir kimesneye mahabbet bıraksa anuŋ cemî‘-i cevânibden ri‘âyet-i

hâtırın kendüye lâzım bilür ve mümkin oldukça anuŋ husûl-ı merâmına

mâyil olur; ne ‘acebdür ki sen mahabbetle ser-efrâz itdügüni mihnetle

mümtâz idersen.” “bıraksa” (H. 83/14) • “Her yaŋa kim salsa pertev rûşen eyler âfitâb” (H. 200/1)

Zarf Eklerinin İfade Ettikleri Anlamlar Üzerine

Eserdeki zarf ekleri kullanım itibariyle diğer eklerin anlamlarını da

içerebilmektedir. Bir ek diğer bir ekin ifade ettiği anlamı taşımaktadır.

-Ip> -IncA

• “Üç yaşına yetdükde bir gün etfâl-i mahalle Zekeriyyâ hüc-resine cem’

olup Yahyâya teklîf-i lehv ü lu’b itdiler.” (H. 75/5) • “Hâkim haberdâr olup, cemî‘-i hem-sâyeleri töhmet ile habs idüp, ben

dahı ol gürûha dâhil idüm.” (H. 188/23) • “Râhib bu kerâmeti görüp eyitdi” (193/10) • “Hazret-i Resûl ol deynüŋ edâsına hükm idüp, ‘Alî Murtazâ edâ

kıldı. (H. 127/5) • “İcâbet kılmayup Hazret-i İmâm bi’zzat anuŋ menziline teşrîf buyurup,

ana teklif-i refâkat kıldı.” (H. 316/8) • “Ba‘zı şekkâkler anı sihre haml idüp Hazret-i İmâm eyitdi” (H.

223/10)

112

-Ip> ArAk

• “Hâbîli Kâbil helak idüp bir mevzi‘de defn itmişdür.” (H. 29/13)

-IncA>IncAyA kadar

• “Benüm rûhum kabz itme Cebrâ’îl gelmeyince.” (H. 135/4)

113

2. 3. 1. 6. TEKRAR GRUBU

2. 3. 1. 6. 1. TEKRAR GRUBUNUN KURULUŞU

“Bir nesneyi veya hareketi karşılamak için eş görevli iki kelimenin meydana

getirdiği kelime grubudur.”73

Eserdeki tekrar gruplarının hepsi aynı kelimenin tekrarı ile yapılan

ikilemelerdir. Bazı durumlarda çekim eki alarak kullanılmışlardır. Cümle içinde zarf,

sıfat tamlamalarının sıfat unsuru olarak görev yaparlar.

• “Leşker ol hâli görüp ba‘zı yir yüzînde anuŋla cidâl kılup ve ba‘zı

damlara ve dîvârlara çıkup, jâle-veş ol gülbün-i bâg-ı devlete daşlar

yagdırup, lâle-var a‘zâsını pâre pâre ve endâmını çâk çâk idüp ve

bârân gibi oklar tökilmeden gülbün-ı cismi bir gonca-peykân oldı.”

(H. 290/1) • “Ol şem‘-i şebistân-ı velâyet ve çerâg-ı dûdmân-ı imâmet Hazret-i

Resûlullâhuŋ merkad-i mübârekleri üzerine varup giryân giryân

türâbına yüz sürdi ve nihâyet-i ta‘zîm ü tekrîm birle selâm virdi.”

“giryân giryân” (H. 257/8) • “Muhammed-i Kesirüŋ ve oglınuŋ başların kasrdan daşra bırakdukda

ehl-i Kûfe görüp, nevmîd olup, perîşân-hâl gürûh gürûh müteferrik

olmaga başladılar.” “gürûh gürûh” (H. 287/7) • “Hakka ki eger mıkraz-ı riyâset birle zerre zerre aczâ-yı vücûdumı

kat‘ itseler, hergiz kemâl-i irâdetümde noksân olmaya ve sûret-i

sadâkatüm tagayyür bulmaya.” “zerre zerre” (H. 272/14)

• “Sâkin sâkin bâlîn-i mübâreki üzerine gelüp gördi, su içdügi kûzenüŋ

agzı mahtûmdur; elmâs-ı sûdeyi kûze üzerinde olan harîr üzere koyup

müteharrik itdükçe harîrden geçüp suya memzûc oldı ve ol bed-baht


114

sür‘atle mürâca‘at idüp menziline gitdükde şehzâde bîdâr olup Zeynebe

eyitdi” “Sâkin sâkin” ( H. 231/20)

• “Merhale merhale giderken sâbât-ı Medâyine yetdükde istirahat

tarikiyle bir nice gün tevakkuf itdi.” “Merhale merhale” (H. 225/6)

• “Ve zamân zamân seng-i sitem birle azâsın mecrûh iderdi.” “zamân

zamân” (H. 87-88)

• “Hazret-i Resûl ol hâlete giryân olup, Hazret-i Murtazâ hâzır idi;

sebeb sordukda ol Hazret ihtiyârsız izhâr-ı sûret-i hâl itdi, sebeb

sordukda ol Hazret ihtiyârsız izhâr-ı sûret-i hâl itdi, Hazret-i Murtazâ dahi

giryân olup menziline müteveccih oldukda, Hazret-i Fâtımaya ol hâli

zâhir itdi, Fâtıma giryân giryân Hazret-i Resûl hıdmetine gelüp didi :

‘Ey mahdûm ‘ale’l-ıtlâk bu ne haberdür ki ‘Alî Hazretüŋüz den nakl

ider?’ ” “giryân giryân” (H. 304-305)

Eserde günümüz Türkiye Türkçesine göre farklılık gösteren ikilemeler de

vardır. Bu durum ikilemenin aldığı çekim ekinin kullanımından

kaynaklanmaktadır.

• “Tedrîcle ol Hazret’üŋ âfitâb-ı rif‘atleri gün günden âsmân-ı

velâyetde derece-i irtifa‘ bulup ve hilâl-i fıtratları hürşîd-i risâletden

iktibâs-ı envâr-ı feyz itmege mâh-ı tamâm olup câmi‘i cemî‘-i fezâyil-i

sûrî vü ma‘nevî oldı.” “gün günden” (H. 240/4)

Bugün kullanılan bu zarf, ayrılma grubu+yönelme grubu şeklindedir. Yani

“günden güne”dir. Hadîkatü’s-Sü‘edâ da ise birinci unsur yalın ikinci unsur ise

ayrılma durum eki ile kullanılmıştır.

115

2. 3. 1. 6. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE TEKRAR GRUBU

2. 3. 1. 6. 2. 1. Tekrar Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması

• “Hergiz İmâm-ı Hasanuŋ ruhsâr-ı şerîfin görmedüm ki lezzet-i

ferahdan çeşmüm çeşme çeşme şâd-âb-ı sürûr tökmedi.” (H. 220/8)

• “Rivâyetdür ki ol serv-i riyâz-ı şerî‘at sarsar-ı hücûm-ı a‘dâ ve seyl-i

sihâm-ı eşkıyâyla merkebden düşüp bî-hôd oldukda münâfıklar bir bir,

iki iki kasd-ı katl idüp mukâbiline geldükde ruhsâr-ı mübârekin görüp

şerm idüp te’hîr iderlerdi.” (H. 427/7)

2. 3. 1. 6. 2. 2. Tekrar Grubunun Sıfat Tamlamalarında Sıfat Unsuru

Olarak Görev Yapması

• “Melekü’1-mevt bin bin melâyike ile elbise-i mülevven geyüp ve

envâ‘-ı zîb ü ziynet ile müzeyyen olup ol Hazretüŋ der-i devlet-

serâyına geldiler. (H. 132/19)

• “Ol Hazretüŋ yigirmi yeddi zahmı olup her birinden çeşme çeşme

kanlar revân olmagın za‘f gâlib olmışdı.” (H. 394/6)

2. 3. 1. 6. 2. 3. Ünlem Kuruluşunda Tekrar Grupları

• “Allâh Allâh, hoş münâsibdür Yûsufuŋ cefâlar görüp ve bend ü zindâna

düşüp Ya'kûba irsâl-i peygâm itdügi” (H. 68-69)

116

2. 3. 1. 7. EDAT GRUBU

2. 3. 1. 7. 1. EDAT GRUBUNUN KURULUŞU

“Bir isim unsuru ile bir çekim edatının meydana getirdiği kelime grubudur.”74

2. 3. 1. 7. 1. 1. “Sonra” İle Kurulan Edat Grubu

• “Âyâ kimdür anlardan soŋra ri‘âyet-i ümmet kılan?” “anlardan

soŋra” (H. 213/8)

• “Ve muhârebeden soŋra şehîd itdiler.” “muhârebeden soŋra” (H.

286/2)

2. 3. 1. 7. 1. 2. “İçün” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ey nûr-i dîdeler, bir zamân gûristân-ı Bakî‘a varup benüm içün du‘â

kılun.” “benüm içün” (H. 168/16)

2. 3. 1. 7. 1. 3. “Gibi” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ey birâder, bunuŋ gibi halelde benden mübâadet ihtiyâr idersen

sebeb nedür?” “bunuŋ gibi” (135/14)

2. 3. 1. 7. 1. 4. “Misal” İle Kurulan Edat Grubu

• “Abbâs-ı ‘Alî sâ‘ika-misâl ol pelîdüŋ hırmen-i ‘ömrine âteş-i fenâ urup

Hamza bin Mehâl, ki anuŋ nutfe-i nâ-makbûli idi, ‘Abbâsa hamle

kılup, ‘Avn bin ‘Alî anuŋ şerrin ‘Abbâsdan def‘ idüp, ittifâkla

‘Abdullâhı götürüp Ehl-i Beytüŋ huzûrına getürdiler.” “Abbâs-ı ‘Alî

sâ‘ika-misâl” (H. 386/22)


117

• “Şehzâde ol beşâretle meydâna mürâca‘at kıldukda leşker-i a‘dâ

hücûm idüp, yemîn ü yesârın alup ve nihâl-i cism-i latîfi gülbün-i

gonca gibi pür-peykân olup ve siper-misâl a‘zâ-yı şerîfine muhtelif

zahmlar çâklar salup ‘âkıbetü'l-emr İbn-i Temîr ta‘nesiyle bir

rivâyetde Men‘a bin Mürre-i ‘Abdi zahmıyle merkebden düşüp na‘ra

urdı.” “siper-misâl” (H. 411/14)

2. 3. 1. 7. 1. 5. “Kadar” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ben a‘mâyem, ammâ bu kadar bilürem ki iki gündür üzerümden

kadem çeküp ahvâlümden nazar-ı iltifât dirîg idüpdür.” “ammâ bu

kadar” (H. 214/25)

• “Ol bi-huzûr degül, ammâ işitdüm ki bir mâni‘i var; ne kadar

mâni‘i var ise bir zamân bu meclise gelmek olur.” “ne kadar” (H.

280/24)

• “Ey Sehl, Hazret-i Zü’1-Celâlüŋ ‘azameti hakkıyçün ki, her katre-i eşk

ki benüm ferzendüm musibetinde gözden tökdün, ol kadar sevaba

sebebdür ki, küttâb-ı dîvân ‘âcizdür.” “ol kadar” ( H. 43/21)

2. 3. 1. 7. 1. 6. “İle” İle Kurulan Edat Grubu

• “Tahammül it ki dâr-ı dünyâda bu zînetler ile müzeyyen oldukdan

soŋra anuŋ ‘âkd-i tezvîci saŋa müyesser olur ve ol zînetler bu

‘arûsuŋ revnak-ı cemâlin ziyâde kılur.” “zînetler ile” ( H. 25/2)

• “Ey ferzend-i ‘azîz çün nakd-i ‘ibâdetüŋ sikke-i kabûl buldı ve

dergâh-ı rızâ-yı Ma‘bûd çihre-i mübâreküne meftûh oldı, bu şükrâne ile

bir du‘â kıl” “şükrâne ile” (H. 42/1)

118

• “Yâ Resûlallâh bu şehzâdelerim birin zehr-i cefâyla helak kılup birinüŋ

tîg-i bî-dirîg ile bagrın çâk iderler” “zehr-i cefâyla” (H. 45/2)

• “Pes ne ile hâsıl olur?” “ne ile” (H. 93/6)

• “Hazret-i Resûl sahâbe ile Hamzanuŋ üzerine gelüp a‘zâ-yı pâre

pâresin görüp nâleler çekdi nevhalar kıldı ve gâyetde müte’essir

ve müte’ellim oldı.” “sahâbe ile” (H. 102/21)

• “El-kıssa İbrâhîm ve İsmâ‘il Hâcere vedâ‘ idüp revâne oldukda

Hâcer varta-i tefekküre düşüp mütehayyir kaldukda İblîs, ki muharrik-i

silsile-i fesâd ve mü’essis-i binâ-yı ‘udvân ü ‘inâddur, fursat bulup

‘azm kıldı ki hânedan-ı hullete rahne bıraka ve ma‘mûre-i nübüvvetin

Halîlüŋ hîle ile yıka.” “hîle ile” (H. 37-38)

2. 3. 1. 7. 1. 7. “İlen” İle Kurulan Edat Grubu

• “Yâd it Fuzûli Âl-i ‘Abâ hâlin eyle âh “

Kim berk-ı âh ilen yakılur hırmen-i günâh” “berk-ı âh ilen” (H.

482/)

2. 3. 1. 7. 1. 8. “Birle” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ey nem-ser-i mihribân İsmâ‘île tecdîd-i libâs birle zîver vir ki dost

mihmânı olur.” “libâs birle” (H. 37 /12)

• “Ehl-i Beyt-i risâlet şâhzâdenüŋ bî-kesligin görüp, figâna gelüp, bir

tarafdan benât-ı mutahharât girîbân çâk idüp ve bir tarafdan uhuvvât-ı

sâlihât hûn-ı ciger birle dîdeler nemnâk idüp ve bir tarafdan Hazret-i

İmâm-ı Zeynel‘âbidîn sadâ-yı figânın müteveccih-i eflâk idüp, gulgule ve

musîbet bir gâyete yetmişdi ki, felek-i bi-rahmüŋ hâlete rahmı gelüp

şiddet-i mihnet devr-i zâlimi ol mazlûmuŋ hâline mütehayyir itmişdi.”

“hûn-ı ciger birle” (H. 69/13)

119

2. 3. 1. 7. 1. 9. “ın ” İle Kurulan Edat Grubu

• “Şâhzâde Kasım hiç vechle ruhsat-ı meydân bulmayup gâyetde

müte’ellim olmagın hâtır-ı şerîfine yetdi. ” “müte’ellim olmagın”

(H. 387-388)

2. 3. 1. 7. 1. 10. “ınla” ile Kurulan Edat Grubu

• “Yâ İmâm, bu leşker-i bî-nihâyetdür, bunlarınla bir bir muharebe

itmek bize sarfe itmez.” “bunlarınla” ( H. 401/13)

2. 3. 1. 7. 1. 11. “ıla” İle Kurulan Edat Grubu

• Ey ‘azîz te’emmül kıl ve nazar it; gör ki bir kimesne Hazret-i Hü-

seyni bir zamân mahbûs idüp hâtır-ı mübârekin âzürde kılmagıla

ne mikdâr tazarru‘dan soŋra magfûr oldı. “âzürde kılmagıla”

(146/16)

2. 3. 1. 7. 1. 12. “Da” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ol za‘îfe ıztırâbla ol gûşeye müteveccih olup gördi ki ziyâret

itdükleri sûret çihre-i mübârek-i mazlûm-ı Kerbelâdur ve ta‘zîmin

kıldukları peyker de ser-defter-i şühedâdur. “ta‘zîmin kıldukları peyker

de” (H. 440/23)

• “Benden gayrî ümmîd dutmayanı ben de gayra muhtâc itmezem.”

“ben de” (H. 35/18)

120

2. 3. 1. 7. 1. 13. “Hem ” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ana müte‘âkıb Târık bin ‘Abdullah hem ol şerbetden nasîb aldı.”

“‘Abdullah hem” (H. 386/8)

• “Vâlide-i müşfikam kabrin görüp ziyâretine teveccüh itdüm, bu zâlim bu

zâlim beni bî-günâh incitdi; ben hem bir âh çekdüm ki cihânı târik itdi.”

“ben hem” (H. 62/19)

• “Melekü’l-mevt sadâ-yı bülend idüp bir dahi ruhsat istedi, Fâtıma

hem ol cevâbı virdi.” “Fâtıma hem” (H. 132/24)

2. 3. 1. 7. 1. 14. “Dahı ” İle Kurulan Edat Grubu

• “Ben dahi âzâd itdüm.” “Ben dahi” (H. 451/3)

• “Muhammed katline kâdir degülem, zîrâ sahâbe anuŋ muhâfazatına

yek-cihetdürler ve Hamza katline dahi ikdâm idebilmezem zîrâ ol

pehlevân-ı sâhib-salâbetdür.” “katline dahi” (H. 100/5)

• “Yâ Nebiyyallâh, bu zamân zamân-ı icâbet-i du‘âdur, ol esîr-i zindân

içün dahı bir du‘â kıl.” “ol esîr-i zindân içün dahı” ( H. 68/23)

2. 3. 1. 7. 1. 15. “Dek ” İle Kurulan Edat Grubu

• “İlâhi bu kemâl-i cinâyetünden şeref-i ihtitâma muvaffak olan nüs-

ha-i nâmî ve bu nevâl-i ‘atıfetünden sa‘âdet-i itmâm bulan sahîfe-i

kirâmîde ibtidâdan intihâya dek a‘mâl-i sütüdeleri mestûr ve mezkûr

olan ve ef‘âl-i hamîdeleri tastîr ve tahrîr bulan enbiyâ-yı ‘izâm ve

evliyâ-yı kirâm ve şühedâ-yı zevi’l-ihtirâmun, ki sâkin-i sürâdı-kât-ı

kurb-ı kabûl olmışlar ve mahremiyyet-i serâ perde-i takarrüb

bulmışlar, meyâmin-i ervâh-ı mukaddeselerin ve berekât-ı nüfûs-ı

121

mutahharaların ol Pâdişâh-ı ‘âlem-penâha bedreka-i tarîk-i hidâyet

kıl.” “ibtidâdan intihâya dek” (H. 486/3)

• “Kasem ol Vâcibü’l-Vücûda ki, Ka‘buŋ rûhu anuŋ kabza-i

kudretindedür ki nakl-i sahîhle tahkîk etmişem ki, Hüseyn-i

mazlûmuŋ lakabı melâyike-i âsumân Ebâ ‘Abdullâh el-maktûl ve

melâyike-i arz Ebâ ‘Abdullâh el-mezbûh ve melâyike-i deryâ

Hüseyn-i Şehîd diyüp, ol şehîd oldugı günden kıyamete dek

melâyike-i semâvîden bir gürûh ravza-i mübârekine mücâvir olup

anuŋ ‘azâsına meşgûldürler ve her şeb-i cum‘a yetmiş bin melek

ziyâretine gelüp subha dek ‘azâsına iştigâl idüp, subh oldukda

hediyye-i sevâbla şavâmi‘-i ‘ibâdetlerine mürâca‘at kılurlar.”

“oldugı günden kıyamete dek” (H. 14/20)

• “Amma sultân-ı gayret ol ittisâle ruhsat virmeyüp ve anuŋ zevk-i

visâlin İblîse lâyık görmeyüp, hemîşe perde-i hafâ ve halvet-i gabâda

saklardı ol vakte dek ki dest-i kudret ruhsâre-i Âdemden nıkâb-ı cadem

götürüp anı mescûd-ı melâyık kıldı ve Âdem şeref-i kerâmet bulup

manzûr-ı ‘ayn-ı a‘yân-ı mümkinât oldı.” “ol vakte dek” (H. 24/10)

2. 3. 1. 7. 1. 16. “Bile ” İle Kurulan Edat Grubu

• “El-kıssa, karâr itmeyüp iki nevres oglı var idi; biri Muhammed-

nâm sekkiz yaşında letâfet-i hüsnle bir hûrşîd-i ‘âlem-tâb ve biri

İbrâhîm-nâm yeddi yaşında tarâvet-i ruhsârla bir lâle-i sîrâb

anları bile alup ve bâkî ‘ıyâl ü etfâlle vedâ‘ kılup, hem ol gice

Kûfe ‘azmine revân oldı.” (H. 275/4)

122

2. 3. 1. 7. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE EDAT GRUBU

2. 3. 1. 7. 2. 1. Edat Grubunun Özne Olarak Görev Yapması

• “İsmâ‘îl gibi çokdur.” (H. 40/15)

2. 3. 1. 7. 2. 2. Edat Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması

• “Ey baba, bu kul karındaşum gibidür” (H. 298/6)

• “Bu musîbet rızâ-yı Hudâ ve Resûl içündür” (H. 103/4)

• “Ya‘nî giryân oldugum ümmetüm içündür” (H. 134/14)

2. 3. 1. 7. 2. 3. Edat Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması

• “Fırât ve Dicle gibi andan vuhûş ü tuyûr temettu‘ bulup dirlerdi ki :

‘Ne hoşâb-ı hoş-güvâr ve ne zîbâ şerbet-i sâz-kârdur.’ ” (H. 27/4)

2. 3. 1. 7. 2. 4. Edat Grubunun Sıfat Tamlamasında Sıfat Unsuru Olarak

Görev Yapması

• “Yahyâ gibi sâlihüŋ ser-i sa‘âdetmendin bir fâcireye hediyye itmiş.”

(H. 80/19)

123

2. 3. 1. 8. BAĞLAMA GRUBU

2. 3. 1. 8. 1. BAĞLAMA GRUBUNUN KURULUŞU

İki veya daha fazla isim unsurunun bağlama edatlarıyla birbirine

bağlanmasıyla oluşan kelime grubudur.

• “Ol sultân-ı serîr-i imamet ve ol şîr-i bîşe-i şecâ‘at Hazret-i

Resûlullâhuŋ ridâ-yı mübâreklerin boynına salup ve Velidle Mervân

şâhzâdeye ta‘zîm itdükden soŋra sûret-i ahvâl ‘arz itdiler.” “Velidle

Mervân” (H. 253-254)

• “İki nâfe-i müşkle bir mikdâr ‘anber-i esheb ol Hazrete tuhfe

iletdüm.” “İki nâfe-i müşkle bir mikdâr ‘anber-i esheb” (H. 460/17)

• “Niteki Ebû Cehl ve ‘Utbe ve Şeybe ve Ümeyye ve Ammâre hedef-i

tîr-i du‘â-yı müstecâb olup ensâr-ı dîn elinde fenâ buldılar.” “Ebû Cehl

ve ‘Utbe ve Şeybe ve Ümeyye ve Ammâre” (H. 89/10)

• “Ol âfitâb-ı evc-i sa‘âdet âsmân-ı ‘ismetden fürûzân oldukda ve

nihâl-i gülşen-i velayet hadîka-i ‘iffetden neşv ü nemâ bulup fezâ-yı vü-

cûda geldükde, Hazret-i Resûl vâkıf olup, Fâtıma harem-serâsına sâye-

i sacâdet bırakup şehzâdenüŋ ihzârına emr itdi.” “Ol âfitâb-ı evc-i

sa‘âdet âsmân-ı ‘ismetden firûzân oldukda ve nihâl-i gülşen-i velâyet

hadîka-i ‘iffetden neşv ü nemâ bulup fezâ-yı vücûda geldükde” (H.

219/11)

• “Herâyîne ol şehzâdelere tesellî virüp ve bir mikdâr zer ü sim hem-

râh idüp Esed nâm oglına eyitdi.” “Herâyîne ol şehzâdelere tesellî

virüp ve bir mikdâr zer ü sim hem-râh idüp” (H. 294/18)

• “Yakîn bilmek gerek ki Vazî‘ ü şerîf ve kavî vü za‘îf ve ‘âlim ü câhil ve

divâne vü ‘âkıl ve mest ü huşyâr ve hufte ü bîdâr mülk-i ‘ademden hey’et-

i mütesâviye ile çıkup ve ‘âlem-i sûretde etvâr-ı muhtelife ve evzâ‘-ı

mütenevvi‘a ile sülûk idüp hengâm-ı inkızâ-yı müd‘det-i ‘ömr reng-i

124

tesâvî dutup şerbet-i ‘küllü nefsin zâikatü’l-mevti’ içmek mukarrerdür ve

i‘tikâd ü i‘timâd itmek gerek ki hil‘at zuhûr geyüp feyz-i fıtrat kabûl

idenlere idrâk-i tasallut ‘Eynemâ tekûnû yüdrikekümü’1-mevt’

mukarrerdür.” “Vazî‘ ü şerîf ve kavî vü za‘îf ve ‘âlim ü câhil ve divâne vü

‘âkıl ve mest ü huşyâr ve hufte ü bîdâr” (H. 113–114)

• “Ben at içün ve kılıç içün gelmedüm.” “Ben at içün ve kılıç içün”(H.

316/15)

• “Tamâmî-i Ehl-i Beyt ol haberden giryân ü biryân olup didiler ”

“giryân ü biryân” (H. 325/13)

• “Ve bir rivâyet dahi oldur ki bir mikdar su içmek tedârükinde iken

Husayr bin Temîm bir ok atup ol ok zahmıyle leb ü dendân-ı

mübârekin mecrûh idüp su içmek müyesser olmadı.” “Leb ü dendân-ı

mübârekin” (H. 425/22)

• “Ehl-i Kûfe Kûfe sıgâr ü kibâr müteveccih-i mescid olup Hasan ve

Hüseyn ıttilâ‘ bulup câme-i çak ve dıde-i nemnâkle hâzır oldukda

gördiler kandîl-i mihrâb-ı imâmet seng-i bîdâdla şikest bulmış ve

nihâl-i nahlsitân-ı velâyet sarsar-ı cefâyla pâymâl olmış.” “sıgâr ü

kibâr” (H. 209/16)

• “Ubeydullâh-ı Ziyâd Yezîdüŋ mevâ‘id ü ihsânına mütezammın

mektûbı geldükde gâyetde hôş-hâl oldı ve hasbe’l-fermân Hazret-i

Hüseynüŋ def‘ ü ref‘ine mukaddemeler tertîb itmege şurû‘ kıldı.”

“def‘ ü ref‘ine” (293/13)

• “Salâh oldur ki Şâh-ı Ker-belâya bugün nakd-i cân nisâr idüp benüm

rızâmı, belki Hak rızâsın anuŋ rızâsında hâsıl kılasen ve bir zamân

zahmet çeküp mertebe-i sa‘âdet-i bâkîye vâsıl olasen.” “belki” (H. 366/1)

• “Zîrâ zümre-i nev‘-i beni âdemden, belki cümle-i mahlûkât-ı ehl-i

‘âlemden hiç âferîde anlarca belâya sabr itmemiş ve hiç ferde

anlarca âsâr-ı belâ yetmemiş.” “belki” (H. 274/21)

125

• “Ey Habeşî, benüm atam ve karındaşum mesâf-ı Bedrde müselmânlar

elinde katl oldılar eger sen Muhammedi, yâ Hamzayı, yâ ‘Alîni katl

idecek olsan seni mâlla bî-niyâz iderem.” “yâ Hamzayı, yâ ‘Alîni” (H.

99/24)

• “Ey zâlimler, eger hâkim-i dîvân-ı kaza ‘adline ve Hazret-i Resûl

şerî‘atine i‘tikâduŋuz var ise yâd idüŋ ‘avâkıb-i umûrı ve bu

zulümlerden istigfâr kıluŋ ve baŋa âmân virüŋ ki bu etfâl ü ‘ıyâli

pâymâl-i gurbet olmadan yâ Habeş cânibine yâ Rûm tarafına alup

gideyem ve bu cezîre-i ‘Arab ve ‘arz-ı Bâbil ve mülk-i Hicâzı size

teslim ideyem ve eger muharebeden tecâvüz mümkin olmazsa bârî

bir bir meydâna gelün” “Ya Habeş canibine ya Rûm tarafına.” (H. 418-

419)

• “Ya‘kûbuŋ ‘arsa-i müşâhedesinde oldukça Yûsufı kardaşları

mükerrem ü muhterem dutup gâh gögüslerine alup ve gâh başlarına

götürüp yürürlerdi.” “gâh gögüslerine alup ve gâh başlarına götürüp”

(H. 50/1)

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki bağlama grubu örnekleri oldukça fazladır. Bu grup

cümle içinde değişik görevlerde kullanılmaktadır. Bağlama edatı isimleri, sıfatları,

zarfları vb. kelime türlerini bağlar.

2. 3. 1. 8. 1. 1. İsimleri Bağlaması



şâhzâdeye ta‘zîm itdükden soŋra sûret-i ahvâl ‘arz itdiler.” (H. 253-254)

126

• “Muhammed-i Kesîr kasrdan çıkup, kavmine teskîn virüp menziline

geldükde Süleyman Surad-ı Huzâ‘î ve Muhtar bin Ebü ‘Ubeyde ve

Rifâ‘a bin ‘Âzib hâzır olup eyitdiler” (H. 285/11)

2. 3. 1. 8. 1. 2. Ünlemleri Bağlaması

• “Ey nûr-ı dîde ve ey nutfe-i ber-güzîde, bize dîvân-ı kazâdan hükm

olmışdur ki cefâ gördükçe vefâ ‘arz ideyüz bîgânelık müşâhede

kıldukça âşinâlık kılayuz.” (H. 149/15)

2. 3. 1. 8. 1. 3. Ayrılma Gruplarını Bağlaması

• “Ey ehle’l-beyt baŋa ol enâr ve engûrdan nasîb havâle kılun.” (H.

243/26)

2. 3. 1. 8. 1. 4. Edatları Bağlaması

• “İlâhî, ol nebî ü velî hakkıçün -ki hakîkatlerine i‘tirâf idüp sıfatların

beyân itdüm,- beni şermende itme.” (H. 180/21)

• “Cismi âlet-i harbden âzürde ve hâli endûh-ı gurbetden efsürde,

ıztırâbla şehrden çıkmak kasdına tereddüd iderken Sa‘îd bin Ahnef ol

Hazrete ugrayup eyitdi” (H. 284/10)

• “Benden ve senden ve Aliden ve Hasandan soŋra.” (H. 305/7)

• “Yâ Resûlallâh, gelmişem ki benüm içün ve vâlidem içün taleb-i

gufrân idesen.” (H. 147/8)

2. 3. 1. 8. 1. 5. Zıt Anlamlı Kelimeleri Bağlaması

• “Rivâyetdür ki, iki cânibden sufûf-ı muhârebe müretteb oldukda ve

keyfiyyet-i hakk u bâtıl ve küfr ü îmân imtiyâz buldukda Hazret-i

127

Sultân-ı Kerbelâ saf-ı sipâhından çıkup, ol bî-sa‘âdetlere mukâbil durup

salâbet-i savtla bu beyti inşâ kıldı.” (H. 349/18)

2. 3. 1. 8. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE BAĞLAMA GRUBU

Bağlama grupları aldıkları çekim eklerinin cinsine göre yüklem, özne, nesne,

yer tamlayıcısı ve zarf görevi yapmaktadır. Ayrıca isim tamlamalarının tamlayanını

ve birleşik fiilin isim unsurunu oluşturmaktadır.

2. 3. 1. 8. 2. 1. Bağlama Grubunun Özne Olarak Görev Yapması



şâhzâdeye ta‘zîm itdükden soŋra sûret-i ahvâl ‘arz itdiler.” (H. 253-254)

• “Ashâb ü ahbâb ana tesellî verüp eyitdiler” (H. 281/4)

• “Ve eger Hazret-i Mustafâ Kerbelâda Hüseynüŋ ahvâline müşâhede

kılsaydı ne gayete yeterdi mihnet ü melâli?”( H. 52/22)

• “Hasan ve Hüseyn bu haberden müte’ellim olup girye âgâz itdiler.”

(H. 168/15)

2. 3. 1. 8. 2. 2. Bağlama Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması

• “Ve ba‘zı rivâyetde on tokkuz oglan ve on yeddi kızdur.”( H. 483/9)

• “Zîrâ cemî‘-i mekkâreden hısn-ı hasîn ve hisâr-ı metîn olup

menhec ü me'âribdi.”(215/20)

• “Bî-tekellüf ‘arsa-i Kerbelâ meydân-ı imtiyâz-ı hak ve bâtıldur” (H.

397/ 11)

128

2. 3. 1. 8. 2. 3. Bağlama Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması

• “Yûsuf ki vacîd-i helâk işitdi mehâfet-i katlinden ekl ü şürbini ferâmûş

itdi.” (H. 52/7)

• “Hazret-i Resûl ‘Ubeyde bin Hârisi ve Hamza bin 'Abdulmuttalibi ve 'Alî

ibn-i Ebû Tâlibi anlaruŋ meydânına irsâl itdi.” (H. 95/13)

• “Ve ol nâme ve zehri izhâr itdi.” (H. 228/19)

2. 3. 1. 8. 2. 4. Bağlama Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması

• “Pes tedrîcle tertîb-imukaddemât idüp, etrât ü cevânibe mekâtib

ve merâsil gönderüp, cemî‘-i ekâbir-i Şam ve ‘Irâkdan bey‘at aldı. (H.

250/9)

• “Huzzâr-ı meclis Hasan ve Hüseyne eyitdiler” (H. 173/15)

2. 3. 1. 8. 2. 5. Bağlama Grubunun Zarf Olarak Görev Yapması

• “Ey Müslim, nişe bu mazlumları zalimler arasında bî-kes ü garîb

bırakdun?” (H. 297/11)

• “Bend ü zindânla ana âzârlar yetürdi.” (H. 63/13)

• “Ey birâder, kendümi mehmûm ve magmûm görürem.” (H. 132/1)

• “Bu nasîhatden soŋra şem‘-i şebistân-ı harem-serây-ı ‘ismet olup sabâha

dek sûz ü güdâzla evkât geçürdi.” (H. 311/ 25)

129

2. 3. 1. 8. 2. 6. Bağlama Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlayan


• “Ruhsat hâsıl idüp, geydügi hil‘atle merkeb-i cenîbe binüp,

Tâberistân ve Rey menşûrın eline alup menziline geldükde evlâd ü etbâ‘ı

anı ol zînetle görüp eyitdiler.” ( H. 329/6)

• “İlahî şâm-ı şebâba subh irişdi ve rabıta-i cân ü ten riştesine tâb-ı

muhalefet düşdi” (H. 74-75)

• “Hâlâ ‘Utbenüŋ ve Şeybenüŋ ve Ebû Cehlüŋ benât ü ezvâcı elbise-i

elvânla mesned-i rif‘atde oturmışlar ben bu cüme-i murakka‘ ve çâder-i

peşmîne ile hâzır oldukda Hammâlete’l-Hatab bir yanadan mütecarrız ola

ve Hind-i ciger-hâr bir taraf dan teşnî‘ kıla.” (H. 150/9)

2. 3. 1. 8. 2. 7. Bağlama Grubunun İsim Tamlamalarında Tamlanan


• “Ve eger Hazret-i Mustafâ Kerbelâda Hüseynüŋ ahvâline müşâhede

kılsaydı ne gayete yeterdi mihnet ü melâli?” (H. 52/22)

• “Ba‘zı kimesneler Zekeriyyâ cüst ü cûyına revân oldılar.”( H. 79/6)

• “Hâlâ ‘Utbenüŋ ve Şeybenüŋ ve Ebû Cehlüŋ benât ü ezvâcı elbise-i

elvânla mesned-i rif‘atde oturmışlar ben bu cüme-i murakka‘ ve çâder-i

peşmîne ile hâzır oldukda Hammâlete’l-Hatab bir yanadan mütecarrız ola

ve Hind-i ciger-hâr bir taraf dan teşnî‘ kıla.” (H. 150/9)

130

2. 3. 1. 8. 2. 8. Bağlama Grubunun Sıfat Tamlamalarında Tamlanan


• “Ve ol nâme ve zehri izhâr itdi.” (H. 228/19)

2. 3. 1. 8. 2. 9. Bağlama Grubunun Birleşik Fiilinin İsim Unsuru Olarak

Görev Yapması

• “Ve muhakkak oldı ki ehl-i Kûfe nakz-ı ‘ahd idüp Müslimi şehîd

itmişler ve leşker-i Yezîd cidâl ü kıtâl itmege etrâf ü cevânibimüzi

dutmışlar. (H. 317/12)

• “İtdükleri ‘amelden istigfâr itmeyeler ve aslâ dâmen-i te'essüf ve

tahayyür dutmayalar”( H. 146/20)

• “Mâlik Yûsufuŋ bend ü zencîrin götürüp, fâhir libâsla mülebbes idüp,

mükerrem ü muhterem kıldı.” (H. 63/3)

131

2. 3. 1. 9. BULUNMA GRUBU

Eserdeki bulunma grubu oluşturan ek “dA” dır. Bu ekle oluşan grub, ayrılma

grubu ile oluşan kelime grubu aynıdır. Bu durumda bu grubun ayrılma grubu yerine

kullanıldığı söylenebilir.

• “Senüŋ yoksa leşkeründe haberi olan çokdur.” (H. 321/19)

• “Ey birader, bu rişte eserinden ser-rişte-i melâlet dutdugunda hikmet

ne ola?” (H. 244/18)

132

2. 3. 1. 10. AYRILMA GRUBU

2. 3. 1. 10. 1. AYRILMA GRUBUNUN KURULUŞU

Ayrılma grubu eki “dAn”dır. Eserdeki ayrılma grubu kullanımı bugünkü

kullanım ile aynıdır.

• “Üçinci şehid Ehl-i Beytden Ca‘fer-i Tayyârdur.” (H. 105/17)

• “Andan soŋra sahâbeden ‘Ukkâşe nâm kimesne ayaga durup

eyitdi.” (H. 127/6)

• “Saŋa reşehât-ı Kevserden nasîb yokdur.” (H. 188/13)

• “Benî Temimden Zü’lhuveysara nâm bir kimesne hissesine razı

olmayup eyitdi” (H. 196/4)

• “Ey ciger-gûşeler, bu nüveleri vâlid ü vâlide huzûrına iletüp

ittifakla tenâvül kılun, ammâ her birinden bir mikdâr zahîre idün.”

(H. 249/9)

• “Ve ol ser-çeşme-i tûfân-ı celâdetden bir cûybâr-ı belâ cânib-i ‘Irâka

akmışdur.” (H. 276/12)

2. 3. 1. 10. 2. GÖREVİ YÖNÜYLE AYRILMA GRUBU

2. 3. 1. 10. 2. 1. Ayrılma Grubunun Özne Olarak Görev Yapması

• “Saŋa reşehât-ı Kevserden nasîb yokdur.” (H. 188/13)

• “Hazret-i İmâm ve Habîb-i Müzâhir üzerine gelüp, anı ma‘rekeden

çıkarup saf-ı sipâha yetürdükde henüz hayâtından bir ramak vardı.”

(H. 367/26)

• “Ve ol ser-çeşme-i tûfân-ı celâdetden bir cüybâr-ı belâ cânib-i ‘ırâka

akmışdur.” (H. 276/12)

133

2. 3. 1. 10. 2. 2. Ayrılma Grubunun Yüklem Olarak Görev Yapması

• “Ben İbrâhîmden esha ve İsmâ‘ilden ekremem.” (H. 41/32)

2. 3. 1. 10. 2. 3. Ayrılma Grubunun Nesne Olarak Görev Yapması

• “Ca‘de mesmûm olmayan rutabdan tenâvül kılup, Hazret-i İmâm

mülâhaza kılmayup rutab-ı mesmümdan yeddi dâne rutab tenâvül

kıldı. (H. 230/8)

• “Ey ehle’1-beyt baŋa ol enâr ve engûrdan nasîb havâle kılun.”(H.

243/26)

• “Ey Havvâ, âyâ nakkâş-ı kudret kârgâh-ı fıtratda senüŋ peyker-i

cemâlünden ecmel sûret çekmiş mi ola?” (H. 147/22)

2. 3. 1. 10. 2. 4. Ayrılma Grubunun Yer Tamlayıcısı Olarak Görev

Yapması

• “Yâ Resûlallâh bihişt senden ve ümmetünden mukaddem cemî‘-i

enbiyâya ve ümmetlerine haram ola.” (H. 136/1)

2. 3. 1. 10. 2. 5. Ayrılma Grubunun Sıfat Olarak Görev Yapması

• “Ca‘de mesmûm olmayan rutabdan tenâvül kılup, Hazret-i İmâm

mülâhaza kılmayup rutab-ı mesmûmdan yeddi dâne rutab tenâvül

kıldı.” (H. 230/8)

134

2. 3. 1. 10. 2. 6. Ayrılma Grubunun Birleşik Eylemlerin Teşkilinde

Kullanılması

• “Ol Hazret benden vâkıf olup eyitdi” (H. 147/7 )

• “Yâ Resûlallâh, firâkundan helâk oldum âyâ kandesen?” (H. 167/3)

• “On beş gün mikdârı tedbîrler idüp şehzâde ol zehrden necât buldı.”

(H. 231/9)

2. 3. 1. 10. 2. 7. Ayrılma Grubunun Edatlar İle Kullanılması

• “Ol bir melekdür ki hergiz bundan akdem yir yüzine nüzûl

itmemişdür.” (H. 147/12)

• “Ve bundan ziyâde îzâh itmedi.”( H. 186/16)

2. 3. 1. 10. 2. 8. Ayrılma Grubunun Bulunma Grubu Yerine Kullanılması

• “Bilmek gerek ki devr-i Âdemden hâtim-i enbiyâya dek cemî‘-i a‘sâr

ü emsârda tamâmî-i efrâd-ı insâna vâkı‘ olan asnâf-ı beliyyâtı cem‘

itseler Kerbelâ musîbetinün binden birine berâber olmaz.” (H. 433/18)

135

2. 3. 1. 11. BİRLEŞİK FİİL GRUBU

Bir hareketin karşılanması ya da bir hareketin tasvir edilmesi için bir araya

gelmiş sözcükler topluluğudur.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ birleşik fiiller açısından oldukça zengindir. Eserdeki

birleşik fiillerin isim unsurları tek kelime olabildiği gibi kelime grubu veya bağlama

edatlarıyla bağlanmış isim olabilmektedir. İsim+yardımcı fiil kurulundaki birleşik

fiiller oldukça fazladır. Özellikle Arapça isim ve Türkçe yardımcı fiil kuruluşu

yaygındır. Bunun yanı sıra Türkçe isim ve Türkçe yardımcı eylemden kurulmuş olan

birleşik eylemler de çok sayıdadır.

2. 3. 1. 11. 1. BİRLEŞİK FİİL KURULUŞU

2. 3. 1. 11. 1. 1. İsim+Yardımcı Fiil Kuruluşundaki Birleşik Fiiller

2. 3. 1. 11. 1. 1. 1. Türkçe İsim+Yardımcı Fiil

• “Hazret-i İmâm mektûbların hâzır idüp anlara huccet-i tamâm

itdükden soŋra ol mektûbları oda yakdurdı.” “Oda yakdur-” (H. 350/17)

• “Zebânîler anları katl idüp oda yakdukça yine hayât-ı mücedded

bulup bir dahı tekrârla ol ‘azâba giriftâr olurlardı.” “Oda yak-” (H.

90/4)

• “Ammâ ‘Ubeyde bin Hâris ‘Utbe bin Rebî‘a birbirin mecrûh idüp,

‘âkıbet ‘Utbe ‘Ubeydeye bir zahm-i münker urup ayakdan bırakdı ve

Hamza ve ‘Alî ittifâkla ‘Utbeyi katl idüp, ‘Ubeydeyi götürüp Hazret-i

Resûl hıdmetine yetürdiler.” “Ayakdan bırak-” (H. 95/18)

• “Bu hâle mukârin ‘Abdullâh-ı ‘Abbâs ayaga durup eyitdi.” “Ayaga

dur-”( H. 224/10)

136

• “Ey Velîd, Hüseynüŋ habsine hükm it; bu menzilden hurûcına rızâ

virme ki bir dahi ele getürmek düşvâr olur ve anuŋ mukâvemetine

kudret olmayup bu maslahat ta‘vîk bulur.” “Ele getür-” (H. 254/8)

• “Ayakdan düşdi serv-i gülşen-i dîn” “Ayakdan düş-” (H. 291/1)

• “Ben ki bu nasihati ısgâ kıldum ve bu hıdmetüŋ mahz-ı sa‘âdet oldugın

muhakkak bildüm ‘adem-i istitâ‘at ve kıllet-i bidâ‘atden ihti‘raz ü ictinâb

itmeyüp encâmına teveccüh kıldum.” “Isga kıl-” (H. 17/11)

• “Hakka ki bu cânibe geldükde yolda hîç hâr ü hâraya yol komadum ki

baŋa zebân-ı hâlle müjde-i şehâdet virmedi ve hîç nesîm benden yana

güzâr itmedi ki baŋa beşâret-i bihişt-i berîn yetürmedi.” “Yol ko-” (H.

322/15)

• “Ey nûr-ı dîde, ‘Aliyy-i Murtazâyla ‘azîmet-i harb-i Sıffîn itdükde, bu

menzile yetdükde, Hazret-i Murtazâ Düldülden inüp, İmâm-ı Hasan dizi

üzerine mübârek başın koyup yukuya gitmiş iken nâgâh bîdâr olup âh

çekdi.” “Yukuya git-” (H. 323/22)

• “Bu sözde iken sadâ-yı nây-ı rezmî ve hurûş-ı kûs-ı harbî ‘âleme

gavgâ bırâkdı.” “Kavga bırak-” (H. 285/3)

• “Âdem cevâb virmek tedârükinde iken özine gelüp Havvâyı

görmeyüp bir nevhâ kıldı ki Cebrâ’île tezelzül düşüp su’âl itdi.”

“Özine gel-” (H. 26/15)

• “Yâ Rab cemî‘-i beni demden bir kimesnedür ki senüŋ ahadiyyetüne

mucterifdür ve ibâdetünde muttasıfdur, anı yandurmak iderler.”

“Yandurmak it-” (H. 34/12)

• “Yüz sürüp dergâhuna geldüm dil-efgâr ü hazîn” “Yüz sür-” (H.

257/9)

137

• “El-kıssa mükedder ve muztarib menzilinden çıkup, şehrden çıkmaga

yüz dutdı.” “Yüz dut-” (H. 287/20)

2. 3. 1. 11. 1. 1. 2. Yabancı Kökenli İsim + Yardımcı Fiil

• “Hânî bin ‘Urve kazâya rızâ virüp ve dâyire-i teslim ü tefvîze girüp,

meclise kadem basup, selâm virdükde İbn-i Ziyâd anuŋ selâmın kinâye

ile alup ana sûret-i gazap gösterdi.” “Kadem bas-” (H. 281/5)

• “Çokları ol rezm-‘azminden peşîmân eyledi” “Peşîmân eyle-” (H.

287/4)

• “Derd çok virdüŋ velî bir derde dermân itmedüŋ” “Dermân it-” (H.

287/17)

• “Pes Muslimüŋ elinden dutup daşra çıkardı ve Müslim Mekkeye

karşu salavât getürüp oturdı ve teveccüh cânib-i Hüseyne kılup,

izhâr-ı niyâz, eyledi” “Teveccüh cânib-i Hüseyne kıl-” (H. 291/22)

• “Kalem olsun ol pençe-i nâ-mübârek ki sen gibi pençe-i âfitâba şu‘â‘-

ı şemşîr-i âteş-pâre çeküp zulmet-i ‘isyânla kendü rûzgârın siyâh ider

ve ‘adem olsun ol nâ- civânmerdüŋ menzili ki sen gibi kâmil-vücûda

zehârif-i dünyâ içün kasd idüp vesvese-i şeytânla kendü ahvâlin tebâh

ider.” “Adem ol-” (H. 322/12)

• “Bu sûret Muharrem ayınuŋ yedinci güninde vâkı‘ oldı ve hem ol gün

Hazret-i İmâmuŋ leşkerinde eser-i ta‘attuş peydâ olup, gusûn-ı şecere-i

nübüvvet ve re-yâhîn-i ravza-i risâlet kaht-ı âbdan pejmürde ve hiddet-i

‘ataşdan efsûrde olmagın, ‘Abbâs bin ‘Alî elli nefer suvâr ve piyâde

mübârizlerle Fırâta müteveccih olup, ‘Ömer bin Haccâcla muhârebe

idüp, gâlib düşüp, kifâyet mikdârı su getürüp leşkergâha yetürdi-ler.”

“Gâlib düş-” (H. 331/21)

138

• “Yakîn ki eger Mekkede tarh-ı ikâmet bırakup temkîn bulsanuz ve ol

bük‘a-i şerîfde tevattun itmege ragbet kılsanuz ehl-i Mekke sizden

gayrısın ihtiyâr itmezler ve siz anda oldukça gayr hükmin anda

yüritmezler.” “Temkîn bul-” (H. 261/19)

• “Bu tıfl bir gün benüm Hüseynümle mülâ‘abe idüp hâk-i kademin

gözlerine sürerdi; ol günden bu tıfla mahabbet bırakmışam ve ana ve

atasına ve anasına şefî‘ oluram.” “Mahabbet bırak-” (H. 245-246)

• “Çün Hak Ta‘âlâ bihişti Âdem ve Havvâya erzânî kıldı ve Havvânuŋ

letâfet-i cemâli te’sîr-i hevâ-yı bihiştden mütezâ‘if ve mütezâyid oldı.”

“Erzânî kıl-” (H. 147/18)

• “Yüri var Hurra nasîhat kıl ve mâl ü esbâbla firîb vir; eger kabûl

itmese siyâsete yetür.” “Siyâsete yetür-” (H. 353/25)

• “Yâ Resûlallâh hâşâ ki ben bu maslâhatda Hazretüne takdîm

idem; salâhum senüŋ salahundur ammâ haturumda bu idi ki

Hazretüŋüz le müşâveret idüp ismin yâ Harb yâ Ca‘fer idem.” “İsim

it-” (H. 239/23)

• “Ekâbir ü eşrâf-ı Kûfeden yetmiş nefer mu‘temed kimesneler misl-i

Müseyyeb ve Rifâ‘a bin Sedâd ve Habîb bin Müzâhir ve

Muhammed-i Eş‘as Şüreyh Kâdî huzûrında kasem yâd itdüp ittifâk

itdiler ki hânedân-ı nübüvvet ü velâyet tarîk-ı müveddetinde mâl ü

cân dirîg itmeyeler ve Hüseyn-i ‘Alîden gayruŋ hükmin Kûfede

yürütmeyeler ve Hazret-i İmâma bir mektûb imlâ itdiler” “İmlâ it-”

(H. 262/21)

• “İlâhî, ol nebî ü velî hakkıçün, ki hakîkatlerine i‘tirâf idüp sıfatların

beyân itdüm, beni şermende itme.” “Şermende it-” (H. 180/21)

• “Rivâyetdür ki şecere-i menhiyye mîvesin Âdem ü Havva tenâvül

itdükden soŋra gerd-i idbâr çihre-i i‘tibârların dutup ve efser-i ‘izzet

139

fark-ı iktidârlarından düşüp ve hıl‘at-i kerâmet bedenlerinden intiza‘

bulup ve sûret-i hâlleri digergûn olup muztarib ve mütehayyir kaldılar

ve mesned-i ‘izzetde iken mu‘tekif-i zâviye-i hirmân oldılar;

hıdmetlerine Rıdvan me’mûr iken anlardan nefret kıldı ve serây-ı

sürûrlan ma‘mûr iken seyl-i hâdiseden vîrân oldı. ” “Nefret kıl-” (H.

21-22)

• “Mülâzemetine gidüŋ ve eger mu‘âvenet isterse meded idüŋ.”

“Meded it-” (H. 34/14)

• “Ruhsat vir ki, mu‘âvenet kılup anı bu tehlikeden halâs idelüm.”

“Halas it-” (H. 34/13)

• “Ve anı hâr dutanı hâr dut.” “Hâr dut-” (H. 116/19)

• “Bize mühlet vir ki vuzû‘ kılup iki rek‘at namâz idelüm” “Vuzû kıl-”

(H. 298/28)

• “Ey Hurr, hâlâ namâz vaktidür; sen cemâ‘atünle ve biz

cemâ‘atimüzle namâz idelüm andan soŋra kanda gitmelü ise

gidelüm.” “Namâz et-” (H. 320/17)

• “Hazret-i İmâm ana âferin okıyup ittifâkla namâz kıldukdan soŋra

hatîbâne şemşîr-i âbdârına tekye kılup hamd ü senâya müştemil ve

dürûd ü du‘âya muhtevî bir hutbe-i belîg edâ kıldukdan soŋra ehl-i

Kûfeyi muhâtab idüp mev‘ize-i hutbesin bu kelimâtla müzeyyen

kıldı.” “Namâz kıl-” “Edâ kıl-” (H. 321/1)

• “Ve bir zâlim anuŋ güftâr ına tekzîb idüp dirdi” “Tekzip it-” (H.

87/25)


dek sûz ü güdâzla evkât geçürdi.” “Evkât geçür-” (H. 311/ 25)

140

2. 3. 1. 11. 1. 2. Fiil + Yardımcı Fiil Kuruluşu

• “Yürivar Hurra nasîhat kıl ve mâl ü esbâbla firîb vir; eger kabûl itmese

siyâsete yetür.” “Yürivar-” (H. 353/24)

• “Vâlideni bir tedbîrle gelmekden men‘ idegör ki karındaşın bu

hâlle görmeye” “İde gör-” ( H. 102-103)

• “Genc-i bakâ sanma bu vîrâneyi

İtmeye gör kıble bu büthâneyi” “İtmeye gör-” (H. 111/9)

• “Ey ‘Abbâs, bu cemâ‘atden bu gice mühlet isteyüp dönderegör; zîrâ

bu gice cum‘a gicesidür ve intihâ-yı eyyâm-ı ‘ömrümüz.” “Dönderegör-”

(H. 336/6)

• “Ben dahi bilürem ki evlâd-ı Resûlle harb iden mustahikk-ı ‘azâb-ı

elîm ve müsta‘idd-i ‘ikâb-ı cahîm olur; ammâ terk-i hükûmet-i Rey ve

Tâberistân idebilmezem.” “İdebilme-” (H. 333/18)

• “Bu söze karâr virüp Yezîd bin Ma‘kal, Berîre şemşîr havâle kılup,

mazarrat yetürebilmeyüp, Berîr tîg-i sâ‘ika-kirdârın mihak-i tecribe-i hak

ve bâtıl kılup, ol nâ-merdi bir darbla helâk idüp ‘âkıbet Bahterî-i bedbaht

darbetiyle derece-i şehâdet buldı.” “Yetürebilme-” (H. 365/3)

• “Vâlî-i Şâm anda dahı varup, envâ‘-ı cidd ü cehd idüp çâre kılmadı

ve bu vâkı‘anuŋ hiç tedbîrle ıslâhın idebilmedi.” “Tedbîrle ıslâhın

idebilme-” (H. 250/21)

• “Ey Müflih, hakka ki girye baŋa bî-ihtiyâr gelür; her gâh ki ma‘reke-i

Kerbelâda vâlid-i büzürgvârumuŋ ve ihvân u a‘mâm-ı ‘âlî-mikdârumuŋ

teşne-leb şehîd oldukların ve ‘avrât ü etfâl-i Ehl-i Beytüŋ gürûh-ı füccâra

esir olup ihânet çekdüklerin yâd iderem, kendümi giryeden muhâfazat

kılabilmezem” “Muhafâzat kılabilme-” (H. 165/14)

141

• “Ey sipehsâlâr-ı Şâm, senden gayr mübâriz bu pehlevâna mukâbil

durabilmez.” “Mukabil durabilme- ”( H. 360/14)

2. 3. 1. 11. 1. 3. İki İsim+Bir Yardımcı Fiil

• “Mâlik Yûsufuŋ bend ü zencîrin götürüp, fâhir libâsla mülebbes idüp,

mükerrem ü muhterem kıldı.” (H. 63/3)

• El-kıssa havf-i Yahyâ bir gayetde idi ki, ol hâzır oldukda Zekeriyya

‘ukubat-ı âhiretden bir kelime beyân ve bir harf ‘ayân idebilmezdi.

“Kelime beyân ve bir harf ‘ayân idebilme-” (H. 76/1)

142

2. 3. 1. 12. BİRLEŞİK İSİM GRUBU

Bir kişiye isim olmak için bir araya gelmiş kelimleler topluluğudur. Eserde

birleşik isim sayısı oldukça fazladır. Birleşik isimler cümle içinde özne, nesne vb.

görevinde kullanılmışlardır.

• “Hâlâ elsine-i ‘Arabda mezkûr olan Maktel-i Ebû Mihnef ve Masra‘-ı

Tâvusîdür ki Seyyid Radiyüddîn Ebü’l-Kâsım ‘Alî bin Musa bin Ca‘fer bin

Muhammed et-Tâvusî kemâl-i tahkik u tedkîk ile isnâd-ı mu‘teberden nakl

idüp itmâmına ihtimâm itmiş.” “Seyyid Radiyüddîn Ebü’l-Kâsım ‘Alî bin

Musa bin Ca‘fer bin Muhammed et-Tâvusî (H. 18/1)

• “Her ne takdîrle nâm-ı mübârekin ‘Aliyy-i ‘âlî-kadr koydılar.” “Aliyy-i

‘âlî-kadr” (H. 182/17)

• “Nakldür ki Fâtıma-i Zehrâ ‘ârasât-ı mahşere bir nev‘le güzâr ide

ki, hîç nâzının kudret-i nezzâresi olmaya ve hîç kim müşâhedesine

kudret bulmaya; ketf-i yemîninde pirâhen-i zehr-âlûd-ı Hasan-ı

Müctebâ ve ketf-i yesârında câme-i pür-hûn-ı Şehîd-i Kerbelâ ve kef-i

mübârekinde imâme-i hûnîn-i ‘Aliyy-i Murtaza.” “Aliyy-i Murtaza”( H.

77/16)

• “Ey Yezîd, benümle Dâvûd arasında yetmiş karn tecâvüz idüpdür,

henüz baŋa Yahûdiler ta‘zîm iderler; Muhammed-i Kureyşî dün fevt oldı

bugün evlâdına kasd idersiz, bu ne dîndür?” “Muhammed-i Kureyşî” (H.

459/24)

• “Vilâdet-i şerîfi Hicretüŋ dördinci yılında ve mürzı‘ası Ümmü'l-Fadl

idi, zevce-i ‘Abbas bin ‘AbduImuttalib ve evlâdı ‘Aliyy-i Ekber ve ‘Aliyy-i

Asgar ve ‘Abdullâh ve Muhammed ve Câ‘ferdür.” “Aliyy-i Ekber,Aliyy-i

Asgar” (H. 483-484)

• “Hazret-i Hüseyn-i ‘Alîden nakldür ki : ‘Çün Hak Ta‘âlâ bihişti

Âdem ve Havvâya erzânî kıldı ve Havvânuŋ letâfet-i cemâli te’sîr-i hevâ-

143

yı bihiştden mütezâ‘if ve mütezâyid oldı.” “Hazret-i Hüseyn-i ‘Alî” (H.

147/18)

• “Ey bed-baht-ı ezel ü ebed, bu ne hayâl-i fâsiddür, âyâ îzid-i Cebbâr ve

Ahmed-i Muhtar ve Haydar-ı Kerrâre rücû‘uŋ olmaz mı ve ‘Arasât-ı

kıyâmet yâduna gelmez mi?” “Ahmed-i Muhtar ve Haydar-ı Kerrâr” (H.

330/12)

• “Mekke diyarında Benî Hâşim kabîlesinden ‘Abd-i Menâf oglı Ebû

Tâlibem” “Abd-i Menâf oglı Ebû Tâlib” (H. 179/25)

144

2. 3. 1. 13. SAYI GRUBU

Basamak sistemine göre sıralanmış sayı isimleri topluluğudur. “Gruptaki sayı

isimlerinin dizilişi basamak sistemine göredir. Sayılar sondan başa doğru büyür.

Küçük sayı sonda bulunur.” 75

Sayı grubu bir ada sıfat olur. Cümle içinde sıfatın kullanıldığı görevi üstlenir.

Sıfat tamlaması cümle içinde yüklem görevinde ise sayı grubu da onunla birliktedir.

• “Bazı dirler ki, vâkı‘a-i Fîlden yigirmi biş yıl geçdükde mütevellid

oldı.” “yigirmi biş yıl” (H. 141/11)

• “Ey şeyh, beli Muhammed mütevellid olup hâlâ igirmi tokuz

yaşındadur.” “igirmi tokuz yaşındadur”(H. 180/10)


kanlar revân olmagın za‘f gâlib olmışdı.” “yigirmi yeddi” (H. 394/6) • “Ve ba‘zı rivâyetde on tokkuz oglan ve on yeddi kızdur.” “on tokkuz

oglan ve on yeddi kızdur.”(H. 483/9) • “Keyfiyyet-i şehâdeti oldur ki, çün mesâf-ı Bedrde sipâh-ı İslâm ve

leşker-i küffâr mukâtele kıldılar, sipâh-ı küffâr dokuz yüz elli mübâriz ve

leşker-i İslâm üç yüz mücâhid olup ve tamâmî-i leşker-i İslâmda yetmiş

merkeb ve altı zırh ve sekkiz şemşîrden gayr yokdı.” “dokuz yüz elli

mübâriz (H. 95/1) • “El-kıssa âfitâb ‘arsa-i rub‘-ı âsmânı kat‘ idene dek Hazret-i İmâmuŋ

müte‘alllıkât ve mensûbâtından elli üç ferzane şerbet-i şehâdet içüp

Hazret-i İmâmla Zeynel ‘âbidınden gayrı on dokuz nefer ‘arsa-i in-

tizâr-ı şehâdete kalmışdı.” “Elli üç” (H. 379/1)


145

• “Ve bu hıdmete me’mûr olan sehâb otuz tokuz gün deryâ-yı elem ve

çeşme-i gamdan nem çekerdi ve ol topraga bârân-ı mihnet tökerdi.” “otuz

tokuz” (H. 19/17) • “Ve leşker-i muhâlif bir rivâyetde on yeddi bin nefer ve bir rivâyetde

otuz bin nefer, ammâ esahh-ı akvâlle igirmi iki bin mübâriz olup ve

leşker-i İmâm bir kaville seksen nefer ve bir kavile yetmiş iki nefer olup,

otuz iki atlu ve bakî piyâde idi.” “Otuz iki atlu” (H. 351/16) • “Ve ‘ömr-i şerîfi esahh-ı ekâville kırk yeddi yıldur. “kırk yeddi

yıldur” (H. 235/3) • “Hem ol hâzetde firişteler harbe-i âteşîn çeküp ol cemâ‘ate hamle kıldılar

elli nefer mustahfızlaruŋ kırk dokuzı yanup baŋa nevbet yetdükde tazarru‘

itdüm ki ‘El-emân el-emân’ ” “mustahfızlaruŋ kırk dokuzı” (H. 478/1) • “Hazret-i İmâm-ı Zeynel âbidîn dördinci imâmdur, vilâdet-i şerîfi

Hicretüŋ otuz altı yılında vâkı‘ olup vefâtı yetmiş beşinci yılındadur.”

“yetmiş beşinci yılındadur.”(H. 484/3) • “Ve müddet-i ‘ömr-i şerîfleri kırk altı yıl ve altı ay ve on biş gün idi.”

“kırk altı yıl” (H. 483/18) • “Ve ba‘zı kasasda mestûrdur ki Ca‘ferüŋ yetmiş iki zahmı olup

düşdükde, heybet ü salâbetinden hîç kimesne katline ikdâm

idebilmeyüp âhirü’1-emr a‘dâ hücûm idüp anı yirden götürdükde

başın kaldurup münâcât itdi ki : ‘İlâhî, benüm katlümle ‘amm-

zâdemüŋ nâmûsına halel yetürme.’ ” “Ca‘ferüŋ yetmiş iki zahmı” (H.

106/20) • “Ve Hânî bin ‘Urve seksen dokuz yaşında bir pîr idi sohbet-i

Resûlullâha müşerref olmış mu‘temed-i sâhib-tevkîr idi.” “seksen dokuz

yaşında”(H. 281/26)

146

• “Rivâyetdür ki ol dört bin bed-bahtdan üç bin dokuz yüz doksan bir


dokuz sa‘âdet-mend devlet-i şehâdete yetmişdi.” “üç bin dokuz yüz doksan

bir”(H. 200/3) • “Ahyânen Hicretüŋ on birinci yılında Safer ayınuŋ yigirmi

sekkizinci güninde makbere-i Bakî‘ ziyâretine müteveccih olup

sükkân-ı buk‘a-i Bakî‘ içün istigfâr idüp ol mikdar du‘â kıldı ki

kendüye dahı ârzû oldı ki : ‘Ey kâş ben dahı bu buk‘a medfûnlarından

olup, bu du‘âya dâhil olaydum.’ ” “Safer ayınuŋ yigirmi sekkizinci

güninde”(H. 121/19)

147

2. 3. 1. 14. ÜNLEM GRUBU

Bir ünlem ile bir isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur. Hadîkatü’s-

Sü‘edâ’da bulunan ünlemler “ey ve yâ”dır.

• “Ey gonçe-i gülbün-i imâmet ve ey şükûfe-i bâg-ı rahmet, bu temennâ

kıldugun meydân-ı belâ ‘arsa-i fenâdur. “Ey gonçe-i gülbün-i imâmet ve ey

şükûfe-i bâg-ı rahmet” (H. 398/9) • “Ey hâzin-i nukûd-ı hikmet ve ey emîn-i gencîne-i risâlet, nedür

maksadun?” “Ey hâzin-i nukûd-ı hikmet ve ey emîn-i gencîne-i risâlet”

(H.136/7) • “Ey Cebrâ'il, Âdem garîbdür anuŋla müvâneset kıl.” “Ey

Cebrâ'il” (H. 26/7) • “Ey İsmâ‘îl bu bedbaht İblîsdür, hîlesinden hazer it.” “Ey İsmâ‘îl”

(H.39/21) • “Ey bed-bahtlar Muhammed-i Kureyşî sâdık ve emîndür.” “Ey

bed-bahtlar”(H.93/22) • “Ey cigergûşeler, ceddüŋüz e bir hak müteveccih olmış.” “Ey

cigergûşeler” (H.127/22) • “Ey Cebrâ'îl, ümmetüm fikrindeem.” “Ey Cebrâ'îl” (H.136/9) • “Ey Hüseyn ehl-i Kûfe ikrârlarına inkâr idüp Müslim-i ‘Akili şehîd

itdiler.” “Ey Hüseyn ” (H. 315/ 24)

• “Ey Hüseyn, saŋa bu tehlikeden necât mümkin degül.” “Ey

Hüseyn” (H. 357/26) • “Yâ Rab Muhammedüŋ ism-i şerîfin safha-i sâk-ı arşda senüŋ nâm-ı

latîfüne mukârin gördüm.” “Yâ Rab” (H. 27/21)

148

• “Yâ İbn-i Resûlallâh kabîle-i Beni Esed bu kurbdadur.” “Yâ İbn-i

Resûlallâh” (H. 334/23) • “Yâ Rab, zürriyyet-i Ehl-i Beyt-i Resûlem ve yetîm ü mazlûm-ı

Betülem.” “Yâ Rab” (H. 337/15)

149

2. 3. 2. CÜMLENİN ÖĞELERİ

Cümle teşkilinde bir fiilin anlamını türlü şekillerden tamamlayan başka

unsurlar da bulunur. Bu öğelerin bir kısmı ana unsur, bir kısmı da yardımcı

unsurlardır. Ana öğe, eylemin ortaya çıkması için gerekli olan unsurdur. Yardımcı

öğe, yüklemi zaman, durum, yer gibi durumlarda tamamlayan unsurdur.

Cümle

Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir durumu, bir olayı yargı bildirerek anlatan

kelime veya kelime dizisine cümle denir.

Cümle dilin en küçük ifade birimidir. Duygu ve düşünceler, olaylar ve

durumlar, cümle veya cümlelerden oluşan dil birlikleriyle açıklanır.

Öğe

Cümleyi oluşturan bölümlerin her birine öğe denir. Öğeler anlamlı ve doğru

cümleler kurmaya yararlar. Öğeler anlam bozulmayacak şekilde birbirlerinden

ayrılabilirler. Her öğe görev ve anlam yönünden bir tek öğeye eşlik eder; onu

tamamlar. Bu öğe de yüklemdir. Birinci derecede önem taşıyan öğe yüklemdir.

2. 3. 2. 1. YÜKLEM

İş, kılış, oluş, hareket, durum bildiren; haber veren; cümleyi bir yargıya

bağlayan çekimli öğedir.

“Cümlede yargıyı üzerinde taşıyan öğe, yüklemdir. Yüklem cümlenin ana

öğesidir. Diğer öğeler, yüklemin anlamını çeşitli bakımlardan tamamlamak üzere

cümlede yer alır.”76


150

Yüklem, cümlenin temel öğesidir. Cümle yargı bildiren bir söz; yüklem de

yargıyı üstlenen öğe olduğuna göre yüklemsiz bir cümle olamaz. Yüklem, tek

kelimeden de oluşabilir bir kelime grubundan da. Diğer unsurlar, yüklemin anlamını

desteklemek üzere cümlede bulunur.

Yeri Türkçede asıl öğe en sonda bulunduğu, yardımcı öğeler daha önce

geldiği için Türkçe söz dizimine göre yüklem cümlenin en sonundadır. Bütün öğeler

sıralanır, sonra bunlarla hazırlanan haber veya yargı yükleme yüklenir.

Türkçede söz diziminin en belirgin özelliği, kelime gruplarında ve cümlede

ana unsurun genellikle sonda bulunmasıdır. Bu özellik, Türkçeyi diğer birçok

dilden, mesela Hint-Avrupa dillerinden ve Arapçadan ayırır. Moğolca, Mançu-

Tunguzca gibi bugün köken birliği tartışılan bazı dillere yaklaştırır. 77

İsim cümlesinin, yani iş, oluş, kılış, hareket, durum bildirmeyen cümlelerin

yüklemi de ek-fiille çekimlenmiş bir isimdir. Bu, isim soylu herhangi bir kelime

(sıfat, zamir, zarf, edat) olabilir. Bu ek-fiiller bazen düşebilir.

Yüklem, tek kelimeden oluşabileceği gibi bir kelime grubu da olabilir.

Bir cümlede birden fazla özne, zarf tümleci, dolaylı tümleç, nesne bulunabilir,

ama yüklem tektir. Bir söz dizisi içindeki yüklem sayısı cümle sayısını gösterir.

Eserdeki fiil cümlelerinin büyük çoğunluğu yapı bakımından birleşik fiil

özelliği gösterir. Eserdeki eylemler genellikle isim+yardımcı fiil şeklinde belirmiştir.

Ayrıca basit kipli fiillerin çokluğu da göze çarpmaktadır. Fiil çekimlerinin büyük

çoğunluğu görülen geçmiş zaman ve istek kipi şeklindedir. Eserdeki fiil cümlelerinin

yüklemi basit, birleşik kipte olabilmektedir. Edat grupları, isim grupları, unvan

grupları, cümlede yüklem görevinde kullanılabilmektedir. Eserdeki fiil cümleleri

isim cümlelerine oranla daha çoktur. Yüklem genellikle sonda bulunmaktadır.


151

2. 3. 2. 1. 1. FİİL CÜMLELERİNDE YÜKLEM

2. 3. 2. 1. 1. 1. Basit Kipli Fiillerin Yüklem Olması

• “Hazret-i Hüseynüŋ ser-i mübârekin ziyâret idüp bizüm selamımızı

yetür.”(H. 452/3) • “Âdem mütehayyir olup eyitdi” (H.148/6)

• “Alî bu tâyife ile harb itdi ve kutelâ arasında mihterlerin bulup ol nişâneyi

anda gördüm.” (H.196/14)

• “Ol kandadur ki görinmez.” (H. 280/22)

• “Züheyer bin Kayys-ı Naha‘îdür, Mekkeden geüp mülkine gider.” (H.

313/25)

• Hasbe’l-işâre yeddi kûze ile yeddi kuyudan su getürüp ol çeşme-i hayâtuŋ

üzerine tökdiler.” (H. 125/22)

2. 3. 2. 1. 1. 2. Birleşik Kipli Fiillerin Yüklem Olması

• “Hazret-i Resûl bu tâyifeye Mâfıkîn diyüp Hazret-i Emîre

muhâlefetlerinde haber virmişdi ve Cebrâil bunlaruŋ haberin Resûle

getürmişdi.” (H. 195/23)

• “Fâtımanın ziyâde hürmetin dutardı.” (H. 142/22)

2. 3. 2. 1. 1. 3. İsim+Yardımcı Fiil Kuruluşundaki Fiillerin Yüklem

Olması

• “Hitâb-ı müstetâbın ısga kılmışdur.” (H. 115/3)

• “İbn-i Sa‘d, Muhkem bin Tufeyli iki bin mübârizle şehzâdenüŋ mesâfına

tahris itdi.” (H. 411/8)

152

• “Yâ İmâm baŋa tarîk-i hidâyet irşâd it.” (H. 452/24)

• “Ol Hazretüŋ marazı tezâyüd buldukda ensâruŋ karârı kalmayup, mescid-i

Nebevi etrâfında tereddüd iderlerdi. (H.126/2)

2. 3. 1. 1. 1. 4. Birleşik Fiillerin Yüklem Olması

• “Ve bu vâkı‘anuŋ hîç tedbîrle ıslâhın idebilmedi.” (H. 250/23)

• “Ammâ terk-i hükûmet-i Rey ve Tâberistan idebilmezem.” (H. 333/20)

2. 3. 2. 1. 2. İSİM CÜMLELERİNDE YÜKLEM

2. 3. 2. 1. 2. 1. Yüklemi Tek Kelime Olan İsim Cümleleri

• “Ol mahallenüŋ şehrden çıkmaga yolı yokdı ve ol mahallede münâfıklar

çokdı.” (H. 287/25)

• “Ey Hâris bunlar nedür?” (H. 299/17)

• “Benem şükûfe-i Nihâl-i takvâ, benem nakd-i Hüseyn bin ‘Aliyy-i

Murtaza. (H. 409/4)

2. 3. 2. 1. 2. 2. Yüklemi Kelime Grubu Olan İsim Cümleleri

2. 3. 2. 1. 2. 2. 1. İsim Grubunun Yüklem Olması

• “Ey vâlide-i muhtereme, Hazret-i Resûlüŋ rızâsı senüŋ

mürâca‘atündedür.” (H. 103/2)

• “Eger icâzet olursa bu hıdmetüŋ ehliyem.” (H. 200/12)

• “Ey Cebrâ’îl bunlar ne zamânuŋ halkıdurlar?” (H. 148/11)

153

2. 3. 2. 1. 2. 2. 2. Sıfat Grubunun Yüklem Olması

• “Ey ciger-gûşe bu ne haletdür?” (H. 171/10) • “Matlûbuŋuz bu dıraht içindedür.” (H. 79/14) • “Hazret-i İmâm Ca‘fer-i Sâdık altıncı imâmdur ve vilâdet-i şerîfi

Medînede düşenbe güni Rebi‘ül-evvel ayınuŋ on yedinci güninde,

Hicretün seksen yıl geçdükde.” (H. 484/14) • “Ve bu bir beyt Hazret-i Resûlullâh mersiyesinde Hazret-i

Zehrâdan sâdır olan ebyâtdandur.” (H. 164/8)

2. 3. 2. 1. 2. 2. 3. Bağlama Grubunun Yüklem Olması

• “Zîrâ cemî‘-i mekkâreden hısn-ı hasîn ve hisâr-ı metîn olup

menhec ü me’âribdi.” (H. 215/20 ) • “Bî-tekellüf ‘arsa-i Kerbelâ meydân-ı imtiyâz-ı hak ve bâtıldur ve

tarîk-ı husûl-i kemâl eşref-i menâzildür.” (H. 397/11 )

2. 3. 2. 1. 2. 2. 4. Edat Grubunun Yüklem Olması

• “Ey baba, bu kul karındaşum gibidür” (H. 298/7)

• Ey ferzend, istimâ‘ itmişem ki Hamza şehâdet bulupdur ve yakîn ki bu

musîbet rızâ-yı Hudâ ve Resûl içündür” (H. 103/4)

• “Benüm merhametüm rızâ-yı Hak içündür şöhret içün degül.” (H.

214/24)

154

2. 3. 2. 1. 2. 2. 5. Unvan Grubunun Yüklem Olması

• “Hasan ve Hüseyn ki vâlidleri ‘Alî îbn-i Ebî Tâlibdür ve valideleri

Fâtıma bint-i Resûlullâh.” (H. 222/14)

• “Ey mübârizler bu şehsüvâr-ı yegâne ve şücâ‘-ı ferzâne Kasım İbn-i

Hasandur.” (H. 390/18)

2. 3. 2. 2. ÖZNE

Yüklemde bildirilen işi, oluşu, hareketi, durumu, kılışı yerine getiren;

hakkında bilgi ve haber verilen öğedir. Yani yapanı veya olanı karşılayan unsurdur.

Cümle içinde özne olan unsur tek bir kelimeden oluşacağı gibi kelime

gruplarından da oluşabilmektedir.

Eserdeki özneler tek kelimeden oluştuğu gibi kelime gruplarından da

oluşabilmektedir.

2. 3. 2. 2. 1. Öznesi Tek Kelime Olan Cümleler

• “Hânî inkâr itdi.” (H. 281/8)

• “ Ben müsâfir-i beyâbangah-ı bâdiye-i mihnetem.” (H. 311/10)

• “ Cebrâil eyitdi:” (H. 45/2)

2. 3. 2. 2. 2. Öznesi Kelime Grubu Olan Cümleler

2. 3. 2. 2. 2. 1. İsim Tamlamasının Özne Olması

• “Ey Fâtıma, bu haber istimâ‘ına kudretüm yokdur.” (H. 169/17)

• “Ey vâlide-i muhtereme, Hazret-i Resûlüŋ rızâsı senüŋ

mürâca‘atündedür.” (H. 103/2)

155

• “Yâ ‘Alî, ruhsat-ı ziyâret müyesser olur mı” (H. 163/16)

• “Yâ Resûlallâh, senüŋ hıdmetüŋ beni senden dür itmişdi.” (H.135/15)

2. 3. 2. 2. 2. 2. İsim-Fiil Grubunun Özne Olması

• “Müslime teslîm iderlerse, ol cânibe gitmek münâsibdür.” (H. 307/10)

• “Zirâ bilmezdi ki nitmek gerek” (H. 28/25)

• “Zencîrle firâr itmek olmaz.” (H. 62/18)

• “Ey birâder-zâde-i ‘azîz, hakka ki rızâ-yı hâtıruŋ hâsıl itmek baŋa

lâzım olmışdur.” (H. 93/3)

2. 3. 2. 2. 2. 3. Sıfat Grubunun Özne Olması

• “Yâ Ebâ ‘Ammâre bir kezzâb içün bunca hiddet ne lâyık?” (H.

93/20)

• “Hiç kimesne cevab virmedi.” (H. 328/14)

2. 3. 2. 2. 2. 4. Ayrılma Grubunun Özne Olması

• “Hazret-i İmâm ve Habîb-i Müzâhir üzerine gelüp, anı ma‘rekeden

çıkarup saf-ı sipâha yetürdükde henüz hayâtından bir ramak vardı.”

(H.367/24)


243/26)

156

• “Senüŋle hod benüm münâsebetüm yokdur, sen bu garazdan ferâgat

kıl ve bî-garaz beyân it ki ol üç şahısdan kansı baŋa enseb ve

elyakdur?” (H. 269/15)

2. 3. 2. 2. 2. 5. Bağlama Grubunun Özne Olması

• “Ashâb ü ahbâb ol kelimâtı istimâ‘ itdükde eyitdiler” (H. 309/19)

• “Muhammed-i Kesîr kasrdan çıkup, kavmine teskîn virüp menziline

geldükde Süleyman Surad-ı Huzâ‘î ve Muhtar bin Ebü ‘Ubeyde ve

Rifâ‘a bin ‘Âzib hâzır olup eyitdiler ” (H. 285/10)

2. 3. 2. 2. 2. 6. Edat Grubunun Özne Olması

• “İsmâ‘îl gibi çokdur.”(H. 40/15)

2. 3. 2. 2. 2. 7. Unvan Grubunun Özne Olması

• “‘Abdullâh-ı ‘Abbâs ayaga durup eyitdi:”(H. 224/11)

• “Seyyid Radiyüddîn Ebü’l-Kâsım ‘Alî bin Musa bin Ca‘fer bin

Muhammed et-Tâvusî kemâl-i tahkîk u tedkîk ile isnâd-ı mu‘teberden

nakl idüp itmâmına ihtimâm itmiş.” (H. 18/2)

157

2. 3. 2. 3. NESNE

Yüklemde bildirilen ve öznenin yaptığı işten doğrudan etkilenen unsurdur.

Fiil cümlelerinden yüklemi geçişli fiil olanlar nesne alır.

“Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen öğe, nesnedir.

Nesne sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli filler, nesneye

yönelerek onu etkiler. Nesne, geçişli fiil cümlelerinin zorunlu öğesidir. Yani geçişli

fiilin gösterdiği hareketin nesne olmadan gerçekleşmesi mümkün değildir. Geçişsiz

fiillerde ise kılış ve oluş öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez.”78

İsimler, zamirler, adlaşmış sıfatlar, tamlamalar, kelime grupları ve iç cümleler

nesne olabilir.

Nesne olan öğe cümle içinde daima yükleme halinde olur. Yükleme hali ekli

ya da eksiz olabilmektedir.

“İsim cümleleri nesne almaz. Ancak kural dışı örneklere de rastlanır.”79

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da yükleme hali ekini almadan kullanılabilen nesne olan

unsurlar vardır. Eserde kullanılan yükleme hali ekleri şunlardır: (y)I, ni

(y)I Ekiyle Nesne Olan Unsurlar

• “Ey hemşire Kasımı getür.” (H. 234/11)

• “Yâ ‘Alî, bu ferzend-i sa‘âdet-mendi ne isimle mevsûm idersen?”( H.

239/21)

• “Mihnet-hâne-i dünyâyı ihtiyâr itdi.” (H. 25/8)

78 Leyla Karahan, A.g.e., s. 25 79 Leyla Karahan, A.g.e., s. 27

158

+Nı Ekiyle Nesne Olan Unsurlar

• “El-kıssa Ebû Mûsâ Eş‘ârîni irsâl idüp ol ‘avrete tâlib oldukda ve Ebû

Mûsâ bu maslahat içün teveccüh kıldukda tarîk-ı teveccühünde Hazret-i

Hüseyne mülâkî olup Hazret-i İmâm eyitdi” (H. 268/24)

• “Fâtıma ‘Alî kenârında bî-hûş olup, bir zamândan soŋra özine gelüp

‘Alîni giryân görüp eyi t d i” (H. 169-170)

• “Ve sebeb bu idi ki Şehrbânû Medîneye gelüp Hazret-i Hüseyn

sohbetine müşerref oldukda yüz carîyesi olup zamân-ı zifâf elli cariyeni

âzâd idüp elli câriye kalmışdı:”( H. 450/16)

• “Hârem-i Ka‘beni belâlarla

Mübtelâ eylemek ne lâzımdur” (H. 308/10)

Nesnenin Yükleme Hali Eki Almaması

• “ Ey mel‘ûn ben Yezide nâme yazmışam.” (H. 299/23)

• “Kabûl itdüm ve ba‘zî kimesneler dahı saŋa mu‘în ve müzâhir

olmaga ta‘yîn iderem.” (H. 205/25)

• “Zîrâ istirdâd-ı emânet zamânı biri peder ve mâder yâd idüp âb-ı hasret

dîde-i gam-dîdeden töker ve biri yâr ü diyârı firâkından âh-ı hasret çeker?”

(H. 104/9)

2. 3. 2. 3. 1. Nesnenin Tek Kelimeden Oluşması

• “Baŋa su vire” (H. 188/20)

• “Ey Abdullâh, seni bu mel‘ûnuŋ kelimâtı mükedder itmez mi?” (H.

189/8)

159

• “Hâlâ bir nice mü’mîn kimesneler mekâtib irsâl idüp bizi da‘vet

itmişler” (H. 266/1)

2. 3. 2. 3. 2. Kelime Grubunun Nesne Olması

2. 3. 2. 3. 2. 1. İsim Grubunun Nesne Olması

• “Ol mekkâre münzecir olup, Yahyâ kînesin hâtırına dutdı.” (H. 78/18)

• “Hemîşe kelime-i tayyibe-i “Sübhâneke'llâhümmegfir-lî inneke

ente'l-vehhâb” tekrâr iderdi.” (H. 119/21)

• “Hazret-i Resûl bu tâyifeye Mâfıkîn diyüp Hazret-i Emîre

muhâlefetlerinden haber virmişdi ve Cebrâil bunlaruŋ haberin Resule

getürmişdi.” (H. 195/23)

2. 3. 2. 3. 2. 2. Sıfat Grubunun Nesne Olması

• “Ya ‘Ali bu cem‘i perişân eyle”( H. 97/18)

• “El kıssa bir nâmerd bir darb-ı münker urup ol mazlûmu ayakdan

bırakdı"(H. 106/10)

• “Fülân tâziyâneyi Hazret-i Resûl ister.” (H.127/18)

2. 3. 2. 3. 2. 3. Bağlama Grubunun Nesne Olması

• “Yûsuf ki va‘îd-i helâk işitdi mehâfet-i katlinden ekl ü şürbini ferâmûş

itdi.” (H. 52/7)

• “Şem‘ûn-ı bî-mürüvvet ol maşrabayı topraga döküp ana virmedi ve ol şîr

ü şekkeri tîre topraga revâ gördi ana lâyık görmedi.” (H. 51/23)

160

• “Baŋa bir nutfe kerâmet kılduŋ ki andan râhatum gitdi ve nâle vü efgânı

beni âzürde itdi.” ( H. 75/14)

2. 3. 2. 3. 2. 4. Ayrılma Grubunun Nesne Olması


243/26)

2. 3. 2. 4. YER TAMLAYICISI

Cümlede yüklemi yönelme, bulunma ve uzaklaşma bildirerek tamamlar. Yer

tamlayıcısı -A (yönelme) -dA, (bulunma) -dAn, (ayrılma-çıkma-uzaklaşma)ekleri

taşımaktadır.

Eserdeki bu unsur yaklaşma, bulunma, ayrılma eklerinden birini almaktadır.

Bazen de bu eklerin birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir.

Yaklaşma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları

• “Pes Hazret-i Resûl ol emr mûcibince Fâtımayı Murtazâya ‘akd itdi.”

(H. 155/18)

• “Siz yürün, kârvâna yetün.” (H. 294/26)

• “Bir müddetden soŋra Kufeye yetdi.” (H. 275/19)

• “Kendüye davet itmekdedür. (H. 277/19)

• “Baŋa hıl‘at-ı zümürrüd-fâm matlûbdur.” (H. 242/14)

• “Ya Rab sebeb nedür ki beni miskinlere ve dervişlere mesken idersen.”

(H. 246/15)

161

Bulunma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları

• “Ya Muhammed egerçi milletle senden bigâneyüz ammâ bir şehrde hem-

hâneyüz.” (H. 149/10)

• “Sâlih bin Ruk‘a-i Yahûdî fursat bulup Hüseyni alup menzilinde pinhân

itdi. (H. 143/3)

• “Bu gurbetde anlaruŋ ri‘âyetlerüŋ kim kıla.” (H. 288/28)

• “ Bu şehrde yeddi yüz direm deynüm var.” (H. 291/13)

Ayrılma Hali Eki Alan Yer Tamlayıcıları

• “Ubeydullah-ı Ziyâdı âhvâlden vâkıf itdi.” (H. 280/19)

• “Ya Muhammed egerçi milletle senden bigâneyüz ammâ bir şehrde hem-

hâneyüz…” (H. 149/10)

• “ Seni iltüp Ubeydullâhdan senüŋ çün âmân isteyem.” (H. 289/28)

2. 3. 2. 4. 1. Tek Kelimeden Meydana Gelen Yer Tamlayıcıları

• “Müslim-i ‘Akîli evinde pinhân eyledi.” (H. 284/18)

• “Hazret-i Resûl Murtazaya haber virdi ki” (H. 195/26)

2. 3. 2. 4. 2. Kelime Gruplarından Meydana Gelen Yer Tamlayıcıları

2. 3. 2. 4. 2. 1. İsim Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması

• “Leşker-i muhâlif ol darb-ı desti görüp, berg-i hazân gibi lerzân

olup muhârebesinden mütevehhim oldukda İbn-i Sa‘d, Muhkem bin

Tufeyli iki bin mübarizle şehzâdenüŋ mesâfına tahrîs itdi.” (H. 411/6)

162

• “Ömer-i Sa‘d ol ahvâli ma‘lûm idüp Ezrâk-ı Şâmîyi dört bin

nâmerdle yollar muhâfazatına irsâl itmişdi.” (H. 335/5)

• “Ken‘ânuŋ kansı nâhiyesinden olurdun?” (H. 65/25)

• Hazret-i Resûl ‘Ubeyde bin Hârisi ve Hamza bin ‘Abdulmuttalibi ve ‘Alî

ibn-i Ebû Tâlibi anlaruŋ meydânına irsâl itdi.”(H. 95/13)

• “Hasbe’l-işâre yeddi kûze ile yeddi kuyudan su getürüp ol çeşme-i

hayâtuŋ üzerine tökdiler.” (H. 125/22)

2. 3. 2. 4. 2. 2. Sıfat Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması

• “Yâ a‘râbî ne cânibden gelürsen?”(H. 65/23)

• “Yahya rızâ virmeyüp meliki bu endîşeden men‘ itdi.” (H. 78/17)

• “Gayr cânibe gitmen.” (H. 193/5)

• “Ey Cündüb, bu sipâhîden ehl-i Nehrevân ahvâlini su’âl

it.”(H.198/2)

• “Hüseyn bin ‘Alî kendü menziline gelüp mülâzımlarından bir nice

müsellah kimesneye buyurdı. ”(H. 253/ 18)

2. 3. 2. 4. 2. 3. Bağlama Grubunun Yer Tamlayıcı Olması

• “Hazret-i Sultân-ı Bârgâh-ı Kibriya, Mâlik-i düzaha hükm ide ki

tâ‘atümden mütemerrid olanları selâsil ü aglâle çek.” (H. 60/24)

• “Hem mahrûse-i dünyâ hem ma‘mûre-i ‘ukbâya şâmildür.” (H. 201/9)

163

2. 3. 2. 4. 2. 4. Unvan Grubunun Yer Tamlayıcısı Olması

• “Târık-ı mel‘ûn hükûmet-i Mûsul hevâsıyle meydâna girüp ‘Alî bin

Hüseyne nîze havâle kıldı.” (H. 410/22)

• “Ol bed-baht üç nevbet Hazret-i İmâma zehr virdi.” (H. 227/18)

2. 3. 2. 5. ZARF

Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların ya da kendi türünden olan kelimelerin

anlamlarını türlü yönlerden (yer-yön, zaman, durum, miktar, soru) etkileyen; onları

belirten, dereceleyen sözcüklere zarf denir.

Tek başlarına iken sıfatlar gibi isimden başka bir şey değildir. Zarf oldukları

ancak cümlede belli olur.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki cümlelerde zarf olan öğeler çeşitli şekillerde teşkil

olunmuştur:

2. 3. 2. 5. 1. Ek Almadan Zarf Olan Kelimeler

• “Yâ bint-i Resûlallâh, yâ gündüz nâle kılup gice aram dut, yâ gice

nevhaya meşgûl olup gündüz tahammül it ki halka bir vakt râhat

mümkin ola.” (H. 165/3)

• “Kendüni nice görürsen”( H. 131/25)

• “Nite nâkadan düşdün?” (H. 62/18)

• “Yine mizâcı mütegayyir olup eyitdi” (H. 230/10)

164

• “İmdi eger icâzetüŋ olsa” (H. 224/ 18)

• “Yarın râyeti bir kimseye virsem gerek.” ( H. 189/18)

• “Ya adüvallâh nişe benüm hürmetüm dutmadun?” ( H. 90/9)

• “Ahvâli tamâm şerh itdüm.” (H. 454/4)

• “Müslim Mekkeye karşu salâvat getürüp oturdı” (H. 291/22)

2. 3. 2. 5. 2. Hal Ekleri Alarak Zarf Olan Kelimeler

• “Yûsuf gâyet-i ıztırâbdan Rübîle eyitdi” (H. 51/17)

• “Mustansır eyyâm-ı hilâfetinde şehid olmış.” (H. 485/11)

• “Yûsuf ki vacîd-i helâk işitdi mehâfet-i katlinden ekl ü şürbini ferâmûş

itdi. (H. 52/7)

• “Üçinci nevbetde, galebe-i ‘ataşdan mübârek dişleri gevher gibi

dürc-i dehânından kadeh içine tökildi.” (H. 290/21)

2. 3. 2. 5. 3. Eşitlik, Vasıta Ve Yön Ekleri Alan Zarflar

• “Yûsuf ol a‘râbî ardınca sirişk seyl-âbın töküp dirdi”(H. 67/17)

• “Pes Hazret-i Resûl ol emr mûcibince Fâtımayı Murtazâya ‘akd itdi.” (H.

155/18)

• “Anuŋ ‘akabince Şîs ibn Bahr şemşîr havâle kıldı” (H. 209/5)

• “Hazret-i Emîr ol mel‘ûna ‘itâb tarîkiyle eyitdi. ” (H. 210)

165

• “Bu vesâyâ esnâsında Hazret-i ‘Alî feryâda gelüp zebân-ı hâlle eyitdi.”

(H. 170/17)

• “Hakka ki eger mıkraz-ı riyâset birle zerre zerre a‘zâ-yı vücûdumı kat‘

itseler, hergiz kemâl-i irâdetümde noksân olmaya ve sûret-i sadâkatüm

tagayyür bulmaya.” (H. 272/ 14)

• “Necâşî aleyhe’r-rahme anuŋ irşâdiyle müselman oldı. (H. 105/18)

2. 3. 2. 5. 4. Zarf-Fiil Ekleriyle Teşkil Eden Zarflar

Zarf-fiil ekleri kelime grubu başlığında zarf-fiil eklerinde genişçe işlenmiştir.

• “İbrâhîm bin Hişâm-ı Mahzûmî Medînede vâlî iken, her cum‘a halkı

minber ayagına cem‘ idüp ve kendü minbere çıkup Murtazâya

mezemmet iderdi.” (H. 189/4)

2. 3. 2. 5. 5. Çekim Edatlarıyla Zarf Olan Unsurlar

• “Ammâ hâcelerüŋ hâtırı içün bir dem mukayyed oldugundan soŋra seni

ıtlâk iderem.”( H. 61/4)


dek sûz ü güdâzla evkât geçürdi.” (H. 311/25)

• “Münâsib oldur ki şiddet-i kaht zâyil olana dek her birimüz Ebû

Tâlibüŋ bir ferzendine mütekeffil olalum” (H. 184/14)

166

2. 3. 2. 5. 6. Kelime Grubu Halindeki Zarflar

2. 3. 2. 5. 6. 1. İsim Grubu Halindeki Zarflar

• “Anuŋ ‘akabince Şîs ibn Bahr şemşîr havâle kıldı”( H. 209/5)

• “Necâşî aleyhe’r-rahme anuŋ irşâdiyle müselman oldı.” (H.105/18)

• “Hazret-i İmâm Ca‘fer-i Sâdık altıncı imâmdur ve vilâdet-i şerîfi

Medînede düşenbe güni Rebi‘ü’l-evvel ayınuŋ on yedinci güninde,

Hicretün seksen yıl geçdükde.” (H. 484/14)

2. 3. 2. 5. 6. 2. Sıfat Grubu Halindeki Zarflar

• “İkinci gün ‘Abdullâh-ı ‘Abbâs hâzır olup eyitdi. ” ( H. 307/24)

• “Hem ol gice İbn-i Mülcem-i bed-baht Kutâme-i mel‘ûne serâyına gidüp”

(H. 208/10)

• “Ol saat eser-i subh-ı sâdık peyda olmışdı.” (H. 211/13)

• “Ya‘kûb tamâm gice bu sürûdla müterennim idi”( H. 56/12)

• “Ey Fâtıma, şeb-i deycûrdan bir sümün geçmişdür.” (H. 163/15)

• “Anuŋ cenâzesin götürmeyüp yetmiş kerre üzerine namâz kıldı.”( H.

103/13)

2. 3. 2. 5. 6. 3. Tekrar Grubu Halindeki Zarflar

• “Lezzet-i ferahdan çeşmüm çeşme çeşme şâd-âb-ı sürûr tökmedi. (H.

220/9)

• “Zihî tahammül ki, ihvân ü akârib bir bir mukabilinde şerbet-i şehâdet

içüp” (H. 69/3)

167

• “Pes hasbe’1-emr ism-i mübârekin Hüseyn itdiler; tedrîcle ol Hazret'üŋ

âfitâb-ı rif‘atleri gün günden âsmân-ı velâyetde derece-i irtifa‘ bulup”

(H. 240/3)

• “Müddet-i ‘ömrinde bu tarîki meslûk idüp üç karnuŋ kavmiyle

müdârâ kıldı ammâ gün günden kavmüŋ cefâsı ana ziyâde oldı.” (H.

31/4)

2. 3. 2. 5. 6. 4. Bağlama Edatı İle Zarf Olanlar

• “Tamâmî-i şeb tâ subh tazarru‘lar kılup ‘ibâdetler itdi. (H. 257/21)

• “Şeb u rûz giryân olmagın ve mâh ü sâl figân kılmagın bir gün

Zekeriyyâ münâcât itdi” (H. 75/11)

168

2. 3. 3. CÜMLEDE YAPI Cümlenin yapısı üzerinde yapılan çalışmalardaki yaygın görüş, cümlelerin

basit, birleşik, sıralı, bağlı cümle şeklinde dört ana başlıkta olduğu yönündedir. Bazı

kitaplarda birleşik cümle bahsinde girişik cümle, iç içe girişik cümle, karmaşık

cümle, ki’li birleşik cümle alt başlıkları da bulunmaktadır.

Son dönemlerde özellikle birleşik cümlenin Türkçe cümle yapısı çerçevesinde

yeniden gözden geçirilmesi ve Türkçede birleşik cümlenin varlığı üzerinde yeni

görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerden bazıları “ki” li birleşik cümlelerin aslında

bağlı cümle olduğunu, Türkçede “ki” ile birleşik cümle olmadığını belirtmek

yönündedir.

Bu görüş, bağlı cümle olarak ifade edilen cümlenin aslında tek bir cümle

olarak telakki edilmemesi “ve, ki vb.” edatlarla birbirine bağlı yapıların “cümle”

değil “cümle topluluğu” olarak bilinmesi gerektiğini vurgulamaktadır.

Prof. Dr. Leyla Karahan, “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları

Üzerine” adlı makalesinde 2. grup olarak nitelediği cümleleri vererek görüşlerini

ifade etmektedir:

“1. ‘Ayşe çok çalıştı ve sınıfını geçti.’

2. ‘Ayşe öyle çalıştı ki sınıfını geçti’

Bu ik i söz dizisinin ortak özelliği ‘ve’ ve ‘ki’ bağlama edatlarıyla

birbirine bağlanmış iki cümleden oluşmalarıdır.

Ve, fakat, ama vb. bağlama edatlarıyla bağlanmış cümleler gramer kitap-

larında ‘bağlı cümleler, bağlı tümce, bağlam cümlesi’ gibi isimlerle anılır. ‘Ki’

ile bağlanan cümleler ise bazı gramer kitaplarında bağlı cümleler içinde yer

169

alarak ‘ki’li bağlı cümle’; bazılarında ise birleşik cümle içinde değerlendirilerek

‘ki’li birleşik cümle, ilgi tümcesi, ilinti zamiri cümlesi’ şeklinde isimlendirilir.

Sözlü veya yazılı ifadelerde birbirini takip eden cümleler arasında tabiî

olarak anlam bağlantısı vardır. Cümlelerin arka arkaya gelmesi bazen bu

bağlantıyı göstermek için yeterli olmayabilir. Bağlantıyı pekiştirmek ve

yönlendirmek için çeşitli edatlara başvurulabilir Böylece karşımıza ‘Ayşe çok

çalıştı ve sınıfını geçti’ ve ‘Ayşe öyle çalıştı ki sınıfını geçti.’ gibi ‘ve, ki’ vb.

edatlarla birbirine bağlı yapılar çıkar ki bunlar ‘cümle’ değil ‘cümleler

topluluğu’dur. Aralarında gramatikal hiçbir bağlantı olmasaydı b i rbi r in i takip eden

cümleler söz diziminin değil, sadece metin di l biliminin sınırları içine girebilirdi.

Ancak bağlantıya gramatikal unsurlar müdahale ettiği için, bu yapılar söz

diziminin de konusu olmalıdır.”80

Bir cümle içinde ikinci bir cümlenin, cümlenin bir öğesi olarak görev

yaptığını söylemelerine rağmen iç içe girişik cümle, karmaşık cümle başlıklarını

veren düşünceye tepki olarak da yeni görüşler ortaya atılmıştır. Bu yeni görüş “Ali

‘Okula gideceğim ’dedi.” cümlesinin kaynaşık cümle, girişik cümle şeklindeki

isimlendirmeyi kabul etmeyip ‘Okula gideceğim’ kısmının başka bir cümle içine

girmiş bir cümle olarak kabul edilemeyeceğini, bu kısmı basit bir cümlenin “nesne”si

olarak kabul edilmesi gerektiğini belirtiyor.

Karahan, aynı makalede birleşik cümle olarak addedilen cümleler “Ayşe

koşarak okula gitti.”, “Ayşe iyileşirse okula gidecek.”, “Ayşe ‘okula gideceğim’

dedi.” ile “Ayşe okula gitti.” örneklerini vererek ifade ettiği düşünceleri şöyle

toparlamaktadır:

80 Leyla Karahan, Yapı bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine, Türk Dili, S. 583, s. 21

170

“…. Söz dizilerinin hepsi birer cümledir ve tek yargı bildiren bir unsur ile onu

tamamlayan unsurlardan oluşmaktadır. Tamlayıcıların sayısı ve niteliği cümlenin

yapısını etkilememektedir. Bu cümleler arasında yapı bakımından kategorik bir fark

yoktur.”81 Sıfat-fiil, isim-fiil, zarf-fiil eklerinin bulunduğu kelimelerin yan cümle kabul

edilip birleşik cümle içinde anılmasının Türkçenin yapısıyla bağdaştırılamayan bir

durum olduğu görüşü Prof. Dr. Hamza Zülfikar tarafından savunulmaktadır. Prof. Dr.

Leyla Karahan da zarf-fiil ile desteklenmiş bir cümle ile zarf-fiilsiz kullanılan bir

cümle arasında fark olmadığı yönündeki görüşleri ile benzer bir görüş ileri

sürmektedir.

Karahan, “Ayşe okula gitti.”, “Ayşe koşarak okula gitti.”, cümlelerini

değerlendirirken ikisi arasında hiçbir fark olmadığını belirtmiştir. Karahan’a göre

“Ayşe koşarak okula gitti.” cümlesi ile “Ayşe telaşla okula gitti.” cümlesi arasındaki

fark zarf-fiil eklerinden ve yapılarından kaynaklanır. Hem “koşarak” hem de

“telaşla” zarf görevindedir ve tarz bildirmektedir. Aynı görev ve tarzda olan iki aynı

cümleden birisinin cümlenin yapısını değiştirecek özellik taşımadığı Karahan

tarafından ileri sürülmektedir.

Karahan’ın bu görüşüne Ahmet Bican Ercilasun, Hamza Zülfikar, Metin

Karaörs, Mehman Musaoğlu, Zeynep Korkmaz da katılmaktadırlar.82

Hamza Zülfikar, yüklem olmayan, çekimli fiil tanımına uymayan, yargı

bildirmeyen bu biçimlerin yan cümle olup olmadığı konusunda şunları

söylemektedir:

81 Leyla Karahan, A.g.m., s. 21 82 Türk Dil Kurumu, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı 22-23 Ekim, 1993, Ankara 1995, s. 36-42

171

“Bu durum karşısında yüklem olmayan, çekimli fiil tanımına uymayan, yargı

bildirmeyen bu biçimlerin bir birleşik cümlenin yan cümlesi olması mümkün

değildir. Tamamen isim soyundan kelimeler haline gelen, zarf olan, isim veya sıfat

olan bu yapılar artık fiillikten çıkmış, bunlarla kurulan gruplar yalın cümlenin

tamamlayıcıları, niteleyicileri olmuşlardır.”83

“Cümlede fiilden yapılmış isim, zarf ve sıfat görevindeki şekillerin bir yargı

taşımadığı ve bir zamana bağlı bulunmadığı göz önüne alınırsa, bunlarla kurulan

gruplara yan cümle denemez dolayısıyla bu yapılar birleşik bir cümle diye

gösterilemez.”84

Cümlenin tanımı verilirken yapılan açıklamaların tümü yargı’yı

barındırmaktadır. Bu durumda öncelikle yargının tanımının yapılması gerekmektedir.

“Yargı vurgu veya ekle sağlanan bir ‘bitmişlik’ ifadesidir.”85 Yukarıda belirtildiği

gibi “yan cümle, yan yargı kavramları” ile “bitmişlik” çelişmektedir. Karahan bu

konuda kesin bir hüküm vererek şöyle demektedir:

“Hâlbuki yargı ve yargısızlığın, yani bitmişlik ve bitmemişliğin ‘yan’ı,

‘yarım’ı olamaz. Bir söz veya söz dizisi ya yargı bildirir ya da bildirmez. Bildirirse

cümledir; bildirmezse cümle değildir. Ancak birbirini takip eden cümleler ve o

cümlelerin yargıları hakkında anlam ilişkilerine göre ‘temel’lik, ‘yan’lık,

‘yardımcı’lık ayırımı yapmak mümkündür. Böyle bir ayırım, tek bir yargıya dayanan

‘cümle’ için geçerli değildir.”86

Karahan, yapısında -sA ekli bir kelime bulunan bir cümlenin gramer

kitaplarımızda “şartlı birleşik cümle, şart bileşik cümleleri, koşullu tümce gibi

83 Hamza Zülfikar, “Girişik Cümle” Sorunu, Türk Dili, S. 522, s. 646 84 Hamza Zülfikar, A.g.m., s. 648 85 Leyla Karahan, A.g.m., s. 17 86 Leyla Karahan, A.g.m., s. 17

172

isimlerle anılmasının yanlış olduğu değerlendirmesini, -sA ekli bir kelime veya

kelime grubunun, şart, zaman gibi ifadelerle yüklemin anlamını tamamladığını yoksa

yeni bir cümle oluşturmak için orada bulunmadığını, yargı bildirmeye kadir

olmadığını belirterek yapmaktadır. Çünkü -sA bir bitmişliği ifade etmez; aksine

bitmemişliği ifade eder.

Prof. Dr. Gürer Gülsevin’in “ Türkçede -sA Şart Gerundiumu Hakkında” adlı

makalesinde; “-sA şart ekinin istek ifade etmediği sürece bir kip eki değil de bir zarf-

fiil eki işlevinde kullanıldığını” belirtmesine değinen Karahan,87 -sA ekinin zarf-fiil

ekleri kategorisinde yer alması gerektiğini, bundan dolayı da “şartlı birleşik cümle”

anlayışının yeniden gözden geçerilmeye muhtaç olduğunu ifade etmektedir.

Yukarıda bahsedilen eser ve çalışmalardan hareketle; yapı bakımından

cümleleri işlerken cümle konusunda temel çıkış noktamız “yargı” ve “bitmişlik”

kavramları olmuştur. Dolayısıyla Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki cümle yapıları, Türkçe söz

diziminin yeni yaklaşımları doğrultusunda “ cümle ve cümle toplulukları” başlıkları

altında incelenmiştir.

87 Leyla Karahan, “-sa/se Eki Hakkında” Türk Dili, S. 526, s. 471-474

173

2. 3. 3. 1. CÜMLE

Cümle, cümle ve cümle toplulukları olmak üzere ikiye ayrılır. Cümleler, basit

ve birleşik ayrımına gidilmeden basitlik ve birleşiklik ortadan kaldırılarak cümle

başlığı altında gösterildi. Söz dizimi çalışmalarındaki iki ana başlık “Cümle ve cümle

toplulukları”dır. Cümle toplulukları; birden fazla cümlenin bağlama edatlarıyla ya da

gramatikal unsurlarla bir arada bulunmasıyla oluşturduğu topluluktur. Yani en az iki

cümle ister anlam ister gramatikal olarak bir arada bulunmaktadır. Cümle

toplulukları yapı yönüyle cümlenin yapısını değiştirmemekte, değişik cümlelerin bir

arada bulunması cümlenin tanımını etkilememektedir. Sadece ifade edilen duygu için

birden fazla yargıya ihtiyaç duyulmuştur. Eğer duygular bir yargı ile ifade edilmişse

bunun için yalnız bir cümle kurulmuş demektir. Bu cümle de “tek yargılı” cümledir.

Buna basit cümle denmez. Bu “cümle”dir. Cümle de tek yargıdan oluştuğu için buna

“basit cümle” demenin bir gereği kalmamaktadır.

Leyla Karahan (basit) cümle tanımında bulunurken görüşlerini şöyle dile

getirmektedir:

“Görüldüğü üzere bütün tanımlar tek bir yargı temelinde birleşmektedir. Basit

cümle, cümleyi “temel ve yan yargılı bir ifade şekli” kabul eden bakış açısına göre

cümlenin bir çeşidi olabilir. Burada eleştirilecek olan her şeyden önce hareket

noktasıdır; yani “yan yargı” “temel yargı” kavramlarıdır; “bitmemişliği” yan yargı

saymak anlayışıdır; sonuç değildir. Cümle, “tek yargı” eksenlidir ve yargı da bir

“bitmiştik” ifade eder. Bu kabule göre cümle ve basit cümle tanımları örtüşmektedir.

Yani “cümle” kavramı, “basit cümle” kavramına denktir, eşittir. Cümle kavramı aynı

zamanda “basit”lik niteliğini de içinde taşımaktadır. Sınıflandırmalarda parça,

bütünün kendisi olabilir mi? Olamaz. O hâlde “Niçin basit cümle?” sorusunu

sorabiliriz. 88

88 Leyla Karahan, A.g.m., s.18

174

Karahan, “Söz Dizimi” kitabının yeni baskısında cümleyi yapısına göre

inceleme konusunda, kesin adımı, yapı bakımından cümleyi konu almayarak atmıştır.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki cümlelerin sayısı 1995’tir. Bu cümlelerin eserdeki

toplam 4603 cümle ve cümle topluluklarına oranı %43’tür. Cümlelerin 219’u isim;

1776’sı ise fiil cümlesidir.

2. 3. 3. 1. 1. İSİM CÜMLELERİ • “Neşât-ı tamâmla bîdâr oldukda subh idi.” (H. 188/13) • “Ey ‘Avn cerâhatlerüŋ çokdur.” (H. 402/2) • “Ey Hâtûn-ı Kıyâmet, bu kelimâtunda sâdıksan” (H. 443/7) • “Ben Müslim-i ‘Akîlem.” (H. 288/11) • “Yâ İmâm, ehl-i Kûfeden Müslimüŋ kanın almayınca bize

mürâca‘at mümkin degül.” (H. 315/7) • “Ey derviş, ‘âşık ma‘şûkuŋ cefâlarına sabr itmese da‘vâ-yı

mahabbetde sâdık degül.” (H. 272/6) • “Kimüŋ oglanlarısız?” (H. 295/15) • “Peygâmuŋ nedür?” (H. 404/79) • “Ey ciger-gûşe benem vâlide-i dil-fikaruŋ ve mâder-i bî karârun.”

(H. 76/14) • “Meger sensen kâtil-i Şâh-ı Merdân?” (H. 210/7)

175

2. 3. 3. 1. 1. 1. İSİM CÜMLELERİYLE İLGİLİ ÖZELLİKLER

Eserde 219 isim cümlesi vardır. Bunun tüm tek yargıdan oluşan cümlelere

oranı %11’dir.

Eserdeki 219 isim cümlesinden 199’u kurallı cümledir. Bunun isim

cümlelerine oranı % 90,87’dir. Tüm tek yargıdan oluşan cümlelere oranı ise %

9,975’tir.

• “Ey ‘Avn cerâhatlerüŋ çokdur.” (H. 402/2)

• “Ey nâdân, ‘izzet-i hıdmet Âl-i Resûldedür.” (H. 354/3)

• “İttifâkâ Mervân-ı Hakem anda idi.” (H. 228/13)

Eserdeki 219 isim cümlesinden 20’si devrik cümledir. Bunun isim

cümlelerine oranı %.9,132’ tür. Tüm tek yargıdan oluşan cümlelere oranı ise

%1,003’tür.

• “Fi’l-vâkî‘ münâsibdür ahvâl-i şehîd-i Kerbelâ vekâyi‘-i İbrâhîm ve

İsmâ‘île.” (H. 42-43)

Eserdeki 219 isim cümlesinden 124’ü olumlu cümledir. Bunun isim

cümlelerine oranı %56,62’dır. Tek yargıdan oluşan cümlelere oranı ise

%6.216’dir.

• “Fâtıma velâdetinde ihtilâf-ı rivâyet çokdur.” (H. 141/10)

• “Neşât-ı tamâmla bîdâr oldukda subh idi.” (H. 188/21)

Eserdeki 219 isim cümlesinden olumsuz kuruluştaki cümlelerin sayısı

21’dir. Bunun isim cümlelerine oranı % 9,589’dur. Tek yargıdan oluşan cümlelere

176

oranı ise % 1,053’tir. Olumsuz isim cümleleri “yok” ve “değil” ile olumsuz

olmuşlardır.

• “Saŋa reşehât-ı Kevserden nasîb yokdur.” (H. 188/13) • “Yâ İmâm, ehl-i Kûfeden Müslimüŋ kanın almayınca bize

mürâca‘at mümkin degül.” (H. 315/12) • “Ey Fâtıma, bu haber istimâ‘ına kudretüm yokdur.” (H. 169/17) • “Kısâs baŋa müteveccih oldukda size tâziyâne urılmak münâsib degül.”

(H. 128/2)

Eserdeki 219 isim cümlesinden 74’ü soru cümlesidir. Bu soru

cümlelerinin 72’si olumlu soru cümlesi, 2 cümlesi ise olumsuz soru

cümlesidir. Bunun isim cümlelerine oranı % 33,79’dir. Tek yargıdan oluşan

cümlelere oranı ise % 3,709’tir.

• “Bu ticâretde ne mikdâr fâyide mutasavverdür?” (H. 66/17) • “Bu ne gavgâdur?” (H. 285/5) • “Yâ Resûlallâh ‘illet-i mâni‘ nedür?” (H. 188/14) • “Ve eger yok ise nedür bu mescid ü mihrâb âlûde kılup ‘ibâdet-i

bâtıla kıyâm ü ikdâm?” (H. 468/19) • “Ey hâtûn sen Şîrîn degül misen” (H.451/19)

177

2. 3. 3. 1. 1. 2. ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN İSİM

CÜMLELERİ 2. 3. 3. 1. 1. 2. 1. Özne-Yüklem 219 isim cümlesinden 122’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı

%55,71’dir.

• “Yâ Hüseyn salâh budur.” (H. 254/18) • “Peygâmuŋ nedür?” (H. 404/19) • “Ey ‘azîz, sen resûl misen?” (H. 193/10) • “Ey Ânsüne, tarîk-ı tedârük nedür?” (H. 229/24) • “Ey Cebrâ’îl bunlar ne zamânuŋ halkıdurlar?” (H. 148/11)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 2. Yüklem-Özne 219 isim cümlesinden 14’ü bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı

%6,393’tür. • “Yâ İmam, benem Hurr bin Yezîd-i Riyâhî.” (H. 320/11) • “Hâşâ, galatdur bu haber.” (H. 198/4) • “Ol cümledendür Müslim-i ‘Akîlüŋ ve evlâdınuŋ keyfiyyet-i

şehâdetleri ve vakâyi‘-i endûh ü mihnetleri.” (H. 274/23) • “Ey ciger-gûşe benem vâlide-i dil-fikaruŋ ve mâder-i bî karârun.”

(H. 76/24)

178

2. 3. 3. 1. 1. 2. 3. Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 219 isim cümlesinden 10’u bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı

%4,566’dır.

• “Benüm karındaşım anda hâkimdür.” (H. 295/15) • “Ey Hâtûn-ı Kıyâmet, bu kelimâtunda sâdıksan.” (H. 443/20) • “Selâm müselmânlara mahsûsdur.” (H. 333/12)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 4. Özne-Yüklem-Yer Tamlayıcısı 219 isim cümlesinden 1’i bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,457’dir. • “Peygâmum var, Mısr cânibinden.” (H. 68/8)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 5. Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem

219 isim cümlesinden 17’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı

%7,763’tür. • “Saŋa reşehât-ı Kevserden nasîb yokdur.” (H. 188/13) • “Yâ ibn-i Resûlallâh, Mu‘âviye musâlahasına senden rızâ münâsib

degüldi.” (H. 225/25) • “Bu ticâretde ne mikdâr fâyide mutasavverdür?” (H. 66/17)

179

2. 3. 3. 1. 1. 2. 6. Yer Tamlayıcısı-Yüklem-Özne

219 isim cümlesinden 1’i bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,457’dir. • “Âyâ sâhib-i vahye ne ihtiyâc-i müşâveret?” (H. 190/2) 2. 3. 3. 1. 1. 2. 7. Yüklem-Özne-Yer Tamlayıcısı 219 isim cümlesinden 2’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,913’tür. • “Fi’l-vâkî‘ münâsibdür ahvâl-i şehîd-i Kerbelâ vekâyi‘-i İbrâhîm ve

İsmâ‘île.” (H. 42-43) • “Allâh Allâh, hoş münâsibdür Yûsufuŋ cefâlar görüp ve bend ü

zindâna düşüp Ya‘kûba irsâl-i peygâm itdügi şehîd-i Kerbelânuŋ cefâ-yı

kavmden tacarruz bulup deşt-i Kerbelâda mihnetlere giriftâr oldukda ravza-i

Resûlullâha ‘arz-ı hâl itdügine.” (H. 68-69)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 8. Özne-Zarf-Yüklem 219 isim cümlesinden 12’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

5,479’dur. • “Ve ‘ömr-i şerîfi esahh-ı ekâville kırk yeddi yıldur.” (H. 235/3) • “Yâ Resûlallâh, bu vâkı‘a-i hâyile ne vakt vâki‘ olsa gerek?” (H.

120/24)

180

2. 3. 3. 1. 1. 2. 9. Zarf-Özne-Yüklem 219 isim cümlesinden 17’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı

%7,763’tür. • “Ey Fâtıma, henüz vâlid-i büzürgvâruŋ dâg-ı firâkı merhem-pezîr

olmadın ve peder-i ‘âlî-mikdârunelem-i iştiyâkı teskîn bulmadın sen

dahı câna bir dâg-ı tâze yakmak ve dil-i virânı şâcika-i musîbetle

yıkmak revâ mıdur?” (H. 168/1) • “Yâ İbn-i Resûlullâh beyle olursa salâh nedür?” (H. 252/21) • “Heyhat, heyhat, sen Müslimi getürüp teslîm itmeyince gitmegüŋ

mümkin degül.” (H. 281/13) • “Kısâs baŋa müteveccih oldukda size tâziyâne urılmak münâsib degül.”

(H. 128/2)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 10. Zarf-Yüklem-Özne 219 isim cümlesinden 2’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,913’tür. • “Eger hilkatimde eser-i islâm var ise nedür bu istihfâf-ı nukabâ-yı

İslâm?” (H. 468/18)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 11. Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 219 isim cümlesinden 1’i bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,457’dir.

“Ve bu haber-i sahîh Kısâîde Tirmizi isnâdıyla menkûldür” (H. 190/4)

181

2. 3. 3. 1. 1. 2. 12. Özne-Zarf- Yer Tamlayıcısı-Yüklem 219 isim cümlesinden 4’ü bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

1,826’dır. • “Hazret-i İmâm-ı Hüseynüŋ dört yaşında bir ma‘sûmesi olup ol

Hazretüŋ iltifatına mu‘tad idi.” (H. 469/6) • “Ey derviş, ‘âşık ma‘şûkuŋ cefâlarına sabr itmese da‘vâ-yı

mahabbetde sâdık degül.” (H. 272/23) • “Ey Ânsüne, eger Ca‘denüŋ mizâcın İmâm-ı Hasandan münharif idüp

bu mühimmi kifayet idecek olsan, cemî-i murâduŋ husûline kefîlem.” (H.

229/1)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 13. Özne-Zarf-Zarf-Yüklem 219 isim cümlesinden 3’ü bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı % 1,37’dir. • “Bir gün dahi Hazret-i Resûlle mescid-i câmi‘de idüm.” (H. 460/29) • “Ve devlet-i dünyâ anuŋ mülâzemetine tarîk-i mürâca‘at buldukça baŋa

nisbet dâyire-i nifâkdadur.” (H. 255/21) • “Habeşî-i mel‘ûn Hamza katlin kabûl idüp hemvâre müterassıd-ı

fursatdı.” (H. 99/19)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 14. Yer Tamlayıcısı-Zarf-Özne-Yüklem 219 isim cümlesinden 1’i bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,457’dir.

• “Ey gâfil saŋa dahi itdügüŋ ‘amel cezası ‘an-karîb ‘âyid olmak

mukarrerdür” (H. 463/17)

182

2. 3. 3. 1. 1. 2. 15. Zarf-Özne-Zarf-Yüklem 219 isim cümlesinden 2’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,913’tür. • “Ömer-i Sa‘d cevâb virmeyüp, Hurr kendü leşkerine mürâca‘at kılup,

heybet ve salâbetden levni mütegayyir olup ve kalbi mütehayyir olup bî-

karârdı.” (H. 352/1)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 16. Zarf-Özne- Yer Tamlayıcısı-Yüklem 219 isim cümlesinden 2’si bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

0,913’tür. • “Eger maksûdunuz benüm katlüm ise ol müdde‘â benden

müyesserdür.” (H. 426/14) • “Muhammedüŋ intikâmın Ebû Cehlden almayınca ta‘âm ü şarâb

baŋa harâmdur.” (H. 92/16)

2. 3. 3. 1. 1. 2. 17. Zarf- Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 219 isim cümlesinden 4’ü bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

1,826’dır. • “Ey melik-i kâmkâr ve şehryâr-ı ‘âlî-mıkdâr, el-minnetü l’illâh

mülküŋ ma‘mûr, leşkerüŋ mesrûr, düşmânuŋ makhûr; şâd ü hurrem

olmak münâsib iken bu perîşânlıga sebeb nedür?” (H. 435/7) • “Yâ İmâm, ehl-i Kûfeden Müslimüŋ kanın almayınca bize mürâca‘at

mümkin degül.” (H. 315/12) • “Hâlâ saŋa dört nasîhatüm var” (H. 48/10)

183

2. 3. 3. 1. 1. 2. 18. Zarf-Zarf-Özne-Yüklem 219 isim cümlesinden 4’ü bu kuruluştadır. İsim cümlelerine oranı %

1,826’dır. • “Eger bu sa‘âdet müyesser olsa ve bu du‘â icâbet bulsa Kûfeye

kadem basdukda Yezid kıbelinden hâkim olan Nu‘mân-ı Beşîri, ki bir

pîr-i za‘îfdür, şehirden ihrâc itmemüz mukarrerdür.” (H. 263/24) • “Ey ‘Abbâs, eger tamâmî-i rûy-ı zemîn seyl-âbla dolsa ve anuŋ hıfzı

bizüm kabza-i iktidârumuzda olsa Yezîde bey‘at itmeyince bir katre su

Hüseyne ve etbâ‘ına virilmek mümkin degül.” (H. 405/6)

184

TABLO- 6

İSİM CÜMLELERİNDEKİ UNSUR SAYISI Unsur Sayısı Cümle Sayısı Oranı % İki Unsurdan Oluşan Cümleler 136 62,10046 Üç Unsurdan Oluşan Cümleler 62 28,3105 Dört Unsurdan Oluşan Cümleler 21 9,589041 Beş Unsurdan Oluşan Cümleler - 0 Genel Toplam 219 %100

TABLO- 7

ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN İSİM

CÜMLELERİNİN DURUMU

Unsur Sayısı: Öğeler Cümle Sayısı Oran%

219 100 1 Özne-Yüklem 122 55,71 2 Yüklem-Özne 14 6,393 3 Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 10 4,566 4 Özne-Yüklem-Yer Tamlayıcısı 1 0,457 5 Yer Tamlayıcısı -Özne-Yüklem 17 7,763 6 Yer Tamlayıcısı -Yüklem-Özne 1 0,457 7 Yüklem-Özne- Yer Tamlayıcısı 2 0,913 8 Özne-Zarf-Yüklem 12 5,479 9 Zarf-Özne-Yüklem 17 7,763

10 Zarf-Yüklem-Özne 2 0,913 11 Özne- Yer Tamlayıcısı -Zarf-Yüklem 1 0,457 12 Özne-Zarf- Yer Tamlayıcısı -Yüklem 4 1,826 13 Özne-Zarf-Zarf-Yüklem 3 1,37 14 Yer Tamlayıcısı -Zarf-Özne-Yüklem 1 0,457 15 Zarf-Özne-Zarf-Yüklem 2 0,913 16 Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı -Yüklem 2 0,913 17 Zarf-Yer Tamlayıcısı -Özne-Yüklem 4 1,826 18 Zarf-Zarf-Özne-Yüklem 4 1,826

185

TABLO- 8 ÖĞELERİNİN YERLERİNE GÖRE

İSİM CÜMLELERİ

Başta Ortada Sonda Toplam Ve

Oran% Özne Sayısı 153 49 17 219

Oranı 69,86301 22,37443 7,762557 %100 Yüklem Sayısı 16 4 199 219

Oranı 7,305936 1,826484 90,86758 %100 Yer Tamlayıcısı Sayısı 19 21 3 43

Oranı 44,18605 48,83721 6,976744 %100 Zarf Sayısı 31 27 - 58

Oranı 53,44828 46,55172 - %100

186

2. 3. 3. 1. 2. FİİL CÜMLELERİ • “Didiler : ‘Bu ne bî-pervâlıkdur? ’” (H. 376/3) • “Hakka ki ehl-i âsmân ü zemîn bir bir muhârebesine kudret bul-

mazlar.” (H. 391/7) • “Ve bundan ziyâde îzâh itmedi.” (H. 186/16) • “Yâ Hüseyn bu bâdiyede saŋa bu vâkı‘a el virse ne dirsen?” (H. 324/3) • “Yâ Resûlallâh bu ferzend-i sa‘âdet-mendi sever misen?” (H. 244/13) • “Hazret-i Zehrâ halkuŋ ol iltimâsın kabul idüp, giceler nevha kılup,

gündüz dâg-ı sabrla cigerin dâglayup tahammül iderdi.” (H. 165/4) • “Pes Hazret-i Resûl ol emr mûcibince Fâtımayı Murtazâya ‘akd itdi.”

(H. 155/18) • “Benüm rûhum kabz itme Cebrâ’il gelmeyince” (H. 135/4)

2. 3. 3. 1. 2. 1. FİİL CÜMLELERİ İLE İLGİLİ ÖZELLİKLER Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki fiil cümlelerinin sayısı 1776’dır. Bunun tek

yargıdan oluşan cümlelere oranı %89,02’dir.

Fiil cümlelerinin 1635’i kurallı cümledir. Bunun fiil cümlelerine oranı

%92,06’dır. Tek yargıdan oluşan cümlelere oranı %81,95’tir.

• “Ey Fâtıma, şeb-i deycürdan bir sümün geçmişdür.” (H.163/14) • “Yâ Resülallah bu perverde-i ni‘metüŋ olan ferzend-i sa‘âdet-mendüni

ümmet-i bî-vefâ Kerbelâda katl ideler.” (H.33/10)

187

• “Bu tekellüm esnâsında rûh-ı pür-futûhı ravza-i Rıdvâna intikâl itdi.”

(H. 412/8) Fiil cümlelerinin 141’i devrik cümledir. Bunun fiil cümlelerine oranı

%7,939’dur. Tek yargıdan oluşan cümlelere oranı %7,068’dir.

• “Didüm : ‘Ey ‘azîz ne dervâzeden getürürler?’ ” (H.457/18) • “Ey birâder, fulân kızunı bu ferzendüme viresen va‘desi

irişdükde.” (H. 234/13) • “Müşâhede kıldukda gördüm bir taşt-ı pür-hûn.” (H.90/13)

Fiil cümlelerinin 1692’si olumlu cümledir. Bunun fiil cümlelerine oranı

%95,27’dir. Tek yargıdan oluşan cümlelere oranı %84,81’dir.

• “Hâlâ kısâs isterem.” (H.127/9) • “Nâgâh cem‘î-i mu‘ânidler ol Hazrete müteveccih oldılar.” (H.

97/17) • “Yezîd gazabnâk olup eyitdi.” (H. 459/12)

Fiil cümlelerinin 26’sı olumsuz cümledir. Bunun fiil cümlelerine oranı

%1,464’tür. Tek yargıdan oluşan cümlelere oranı %1,303’dür.

• “Ey ‘amm-i büzürgvâr, benüm rızâ-yı hâtırum bezl-i mâl ve

irtikâb-ı kıtâlle hâsıl olmaz.”(H. 93/5) • “Hazret-i Emîr andan inhirâf idüp hediyyesin kabul itmedi.” (H.

200/20) • “Ey nakd-i Resûlullâh, hâlâ hiç şerbet baŋa şerbet-i şehâdetden en-fa‘

ve cüllâb-ı tahammülden enseb mülâhaza olınmaz.” (H. 368/17)

188

Fiil cümlelerinin 58’i soru cümlesidir. Bu soru cümlelerinin 51’i olumlu soru

7’si olumsuz soru cümlesidir. Bunun fiil cümlelerine oranı %3,266’dır. Tek

yargıdan oluşan cümlelere oranı %2,907’dir.

• “Ey ‘azîz, bu mükâşefe saŋa kandan hâsıl oldı?” (H.197/7) • “Ey Müslim, nişe bu mazlûmları zâlimler arasında bî-kes ü garîb

bırakdun?” (H. 297/11) • “Ey bed-baht, hürmet-i resûl-i halk lâzım olan yirde hürmet-i

Resûl-ı Hâlik nişe lâzım olmaz?” (H. 462/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN FİİL

CÜMLELERİ

3. 3. 3. 1. 2. 2. 1. Nesne-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resülallah bu perverde-i ni‘metüŋ olan ferzend-i sa‘âdet-mendüni

ümmet-i bî-vefâ Kerbelâda katl ideler.” (H. 33/10)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 2. Nesne-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinden 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,113’tür. • “Ey ‘Abdullâh, seni bu mel‘ûnuŋ kelimâtı mükedder itmez mi?” (H.

189/8) • “Fülân tâziyâneyi Hazret-i Resûl ister.” (H. 127/17)

189

2. 3. 3. 1. 2. 2. 3. Nesne-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Hâbîli Kâbîl helâk idüp bir mevzi‘de defn itmişdür.” (H. 29/13)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 4. Nesne-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resûlallâh, seni kabre k im indürsün?”( H. 121/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 5. Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resûlallâh bu mazlûmı senden soŋra Kerbelâda tîg-i cefâyla

zâlimler şehîd iderler.” (H. 304/23)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 6. Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 14’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,788’dir. • “İki nâfe-i müşkle bir mikdâr ‘anber-i esheb ol Hazrete tuhfe

iletdüm.” (H. 460/17) • “Hazret-i Resûl ‘Ubeyde bin Hârisi ve Hamza bin ‘Abdulmuttalibi ve

‘Alî ibn-i Ebû Tâlibi anlaruŋ meydânına irsâl itdi.” (H. 95/12)

• “Yâ Emîre'l-Mü’minîn, bu hıdmet rücû‘ın bendeye iltifât it.” (H.

191/17)

190

2. 3. 3. 1. 2. 2. 7. Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem-Zarf Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • ”Ey birâder, fulân kızunı bu ferzendüme viresen va‘desi

irişdükde.” (H. 234/13)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 8. Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinn 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ İbn-i resûlallâh, ehl-i Küfenüŋ ef‘âllerin akvâllerine muhâlif

gördüm.” (H. 312/16)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 9. Özne-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 42’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

2,365’tir. • “Ezrak bin Hâşim anı şehîd itdi.” (H. 385/14) • “Yâ Resûlallâh, bu şahsı sever misen?” (H. 187/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 10. Özne-Nesne-Yüklem-Zarf Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Benüm ruhum kabz itme Cebrâ’îl gelmeyince.” (H. 135/4)

191

2. 3. 3. 1. 2. 2. 11. Özne-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ben İmâm-ı Hasanı bir kehrübâyi hırkaya sarup hıdmetine

getürdüm.” (H. 219/15)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 12. Özne-Nesne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 18’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 1,014’tür. • “İlâhî, bu bende-i makbûli sekerât-ı mevtden fârig idüp müsta ‘idd-i

duhûl-i bihişt kıl.” (H. 68/18) • “Ey birâder, kendümi mehmûm ve magmûm görürem.” (H. 132/1) • “Ve Hazret-i Fâtıma ol Hazreti kendü rûh-ı şerîfinden e‘azz ve eşref

bilürdi.” (H. 162/1)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 13. Özne-Nesne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resûlallâh bu şehzâdelerim birin zehr-i cefâyla helak kılup birinüŋ

tîg-i bî-dirîg ile bagrın çâk iderler.” (H. 45/2)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 14. Özne-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 14’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,788’dir.

192

• “Yâ İmâm baŋa tarîk-ı hidâyet irşâd it.” (H. 452/24) • “Ey ‘azîz, bu güftâruŋ hakîkatine bir beyân isterem.” (H. 180/17) • “Ey Havvâ, âyâ nakkâş-ı kudret kârgâh-ı fıtratda senüŋ peyker-i

cemâlünden ecmel sûret çekmiş mi ola?” (H. 147/22)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 15. Özne-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,169’dur. • “Hazret-i ‘Alî Resûle Hamza şehâdetinden haber virdi.” (H. 102/17) • “Ben dahı bu tesmiyede Vâcibü’l-Vücûda sebkat itmezem.” (H.

239/26) • “Fırât kenârında birbirine mülhak oldılar.” (H. 335/7)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 16. Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 29’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,633’tür. • “Ken‘ândan gelürem.” (H. 65/16) • “Yâ Resûlallâh bihişt senden ve ümmetünden mukaddem cemî‘-i

enbiyâya ve ümmetlerine haram ola.” (H. 136/1)

193

2. 3. 3. 1. 2. 2. 17. Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-

Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ammâ Nu‘mân bin Mukâtil karındaşı intikâmın almaga

mülâzemetinde olan bin mübârizle hücûm idüp Hâşimi ortaya aldılar.”

(H. 372/3)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 18. Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Resûlullâha kıyâmet güni ne cevâb virürsen?” (H. 351-352)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 19. Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinden 10’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,563’tür. • “Yâ Rab baŋa Ehl-i Beyt içün siyâset iderler.” (H. 296/21) • “Ümmü Gülsüm dahi bir cânibden hurûşa gelüp eyitdi” (H.

462/20)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 20. Özne-Yüklem

Fiil cümlelerinden 557’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

31,36’dır.

• “Ey Velîd, Hüseyn gelmeyecekdür.” (H. 253/6) • “A‘râbî eyitdi” (H. 67/11)

194

• “Murtaza ‘Alî eyitdi” (H. 163/14) • “Hazret-i İmâm-ı Hüseyn eyitdi” (H. 242/15)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 21. Özne-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 110’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

6,194’tür.

• “Didüm : ‘Kimsen?’” (H. 273/14) • “Didi : ‘Hak bendesi.’ ” (H. 273/15) • “Didüm : ‘Kandan gelürsen?’ ” (H. 273/15) • “Didi : ‘Hakdan gelürem.’ ” (H. 273/16) • “Didiler : ‘Hemşîre-i Hüseyn bin ‘Alidür.’ ” (H. 462/19) • “Didiler : ‘Bu zemîne arz-ı Mâriye dirler.’ ” (H. 323/15)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 22. Özne-Yüklem-Yer Tamlayıcısı Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resûlallâh ne sen men‘ itdüŋ ceza‘dan.” (H. 108/6)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 23. Özne-Zarf-Nesne-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür.

• “Pes hasbe’l-hükm ol mahdûm-zâdenüŋ ism-i şerîfin Hasan itdiler.”

(H. 220/1)

• “Her ne takdîrle nâm-ı mübârekin ‘Aliyy-i ‘âlî-kadr koydılar.” (H.

182/17)

195

2. 3. 3. 1. 2. 2. 24. Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 21’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 1,182’dir. • “Murtazâ ‘Alî ol cem‘-i pe-rîşânı müteferrik kılup ekserini Mâlik-i

nirâna tapşurdı.” (H. 97/18) • “Bu tekellümde iken cânın cânâna teslîm itdi.” (H. 413/7) • “Ömer-i Sa‘d ol nâmeden müte’essir olup, ol cefâkâr-ı bed-kirdâruŋ

âteş-i fesâdı ‘Ubeydullâhuŋ dem-i serdinden zebâne çeküp, muhârebe ve

mukâteleye yek-cihet olup perde-i muhâbâ ve müvâsâyı aradan götürdi.”

(H. 334/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 25. Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür. • “Ey Müslim, nişe bu mazlûmları zâlimler arasında bî-kes ü garîb

bırakdun?” (297/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 26. Özne-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 46’sı bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

2,59’dur. • “Nişe nâmeyi pâreledün?” (H. 326/24) • “Yâ ‘adüvallâh nişe benüm hürmetüm dutmadun?” (H. 90/9) • “İlâhî, ol nebî ü velî hakkıçün, -ki hakîkatlerine i‘tirâf idüp sıfatların

beyân itdüm,- beni şermende itme.” (H. 180/21)

196

• “Leşker-i muhâlif yegân yegân ol yegâne-i rûzgâruŋ muhârebesine kâdir

olmayup, hilâf-ı kâ‘ide-i ma‘hûd, üzerine hücûm idüp ekseri maktûl oldukdan

soŋra ol mazlûmı şehîd itdiler.” (H. 369/16)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 27. Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 4’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,225’tir • “Ömer-i Sa‘d ol ahvâli ma‘lûm idüp Ezrâk-ı Şâmîyi dört bin

nâmerdle yollar muhâfazatına irsâl itmişdi.” (H. 335/5) • “Eger işâret olsa kavm-i Nemrûdu Kârûn gibi tahte’s-Serâya

çekmege ‘azîmet kılmışam.” (H. 34/18) • “Bir darbla ol pelîdi şehzâdenüŋ üzerinden dûr idüp ol şehidi

götürüp haymegâha getürdi.” (H. 394/13)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 28. Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,113’tür. • “Bu haber Şimr-i Zilcevşene yetüp benden ki Ebü’l-Hunûkam, hakîkat

su'âl itdükde müşâhede kıldugum ahvâli tamâm şerh itdüm.” (H. 454/4) • “Ey birader, hergiz seni bu sûretde görmemişem.”( H. 154/4)

197

2. 3. 3. 1. 2. 2. 29. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 14’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,788’dir. • “Bu cihetden ana Ca‘fer-i Tayyâr dirler.” (H. 106/19) • “İlâhî, bu nâkayı bihişt nâkalarından idüp ana sebzezâr-ı cennet

mezrâ‘tın nâsib it.” (H. 68/22) • “Ubeydullâh-ı Ziyâduŋ ol haberden gazabı tugyân idüp ‘Ömer-i

Sa‘de bir nâme yazdı.” (H. 334/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 30. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ey râhib, da‘vâ-yı hükm-i nücûm idersen, fülân sitâreden baŋa

haber vir.” (H. 196-197)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 31. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Zarf-

Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “İbtidâ’-ı da‘vetinde on yıl Mekkede ehl-i küfrden enva‘ -ı şedâyid ve

asnâf-ı mekâyid görüp cefâlar çekdi.” (H. 87/9)

198

2. 3. 3. 1. 2. 2. 32. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 89’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

5,011’dir. • “Hazret-i Emîr vasiyyet yazup evlâdı vedâ‘ idüp Ümmü Gülsüme

eyitdi” (H. 212/17) • “Ey Erkam, eger hürmet-i kibr-i sinn olmasaydı saŋa siyâset

iderdüm.” (H. 441/21) • “Ey Halîl ruhsat virsen seylâb-ı siyâsetle a‘dânuŋ nâyire-i fesâdın

muntafî kılup binâ-yı ‘inâdın fenâya virmege hâzır olmışam.” (H. 34/16)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 33. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem-Zarf Fiil cümlelerinden 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,056’dır. • “Üç gün gâyib olup dördinci gün haremden çıkdı, elinde ‘Alî ibn-i

Ebî Tâlib.” (H. 181/15)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 34. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinden 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,056’dır. • “Hâce-i kâyinâtüŋ râyiha-i gîsû-yı müşk-bârından istifâde-i kudret kılup

kendüsine geldükde üzerinde min ba‘d elem-i cû‘a ihsâs itmedi.” (H. 160/6)

199

2. 3. 3. 1. 2. 2. 35. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yer Tamlayıcısı-

Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ Resûlallâh, ‘an-karîb deşt-i Kerbelâda bu mazlûmuŋ fark-ı

mübârekin ol rişte eserinden idüp ana cefâlar kılalar.” (H. 244/19)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 36. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,169’dur. • “Ol Hazret giryân olup anlara sabr ile tesellî virdi.” (H. 107/12)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 37. Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Hazret-i İmâm bâ-vücûd hırkat-i tamâm ile havâtîn-i Ehl-i Beyte ol

musîbetde tesellî virüp dirdi: ‘Ey Ehl-i Beyt-i risâlet ve ey reyâhîn-i

gülzâr-ı İmâmet, belâ-yı âsmân nüzûl itdükde âsârı cemî‘-i kâyinâta

şâmildür ve kâfir ü müselmân ihâta-i ‘umûm-ı mihnete dâhildür, amma

ayâr-ı imtiyâz-ı mü’min ü kâfir belâda sabr ü ceza‘dur, nite ki ni‘metde fısk ü

vera‘dur; lâcerem mü’min belâya sabr ü şükr itmekle rütbe-i rif‘at bulur

ve kâfir cezâ ü ıztırâb kılmagla makhûr ü mezmûm olur ve tahrîr-i dil-

pezîr-i ‘İnnemâ yüveffe’s-sabirûne ecrehüm bi-gayri hısâb’ bu mazmûna

esahh-ı delâyildür.’ ” (H. 413-414)

200

2. 3. 3. 1. 2. 2. 38-Özne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 266’sı bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

14,98’dir. • “Huzzâr-ı meclis ittifâkla tasdik virüp eyitdiler” (H. 116/11) • “Ey Hurr, biz dahi müte‘akıb gelmekdeyüz.” (H. 355/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 39. Özne-Zarf-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 18’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 1,014’tür. • “Tamâmî-i Ehl-i Beyt ol haberden giryân ü biryân olup didiler : ‘Ey

şehzâde-i ‘âlem-penâh, bu ne ahbâr-ı cân-güdâz-ı ciger-sûz ve kelâm-ı

elem-encâm-ı gam-endûzdur?” (H. 325/13)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 40. Özne-Zarf-Yüklem-Zarf Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,169’dur. • “Bir gün gördük mîvesi tökilüp bergleri pejmürde olmış.” (H. 436/22)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 41. Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,056’dır. • “Ammâ Nu‘mân bin Mukâtil karındaşı intikâmın almaga

mülâzemetinde olan bin mübârizle hücûm idüp Hâşimi ortaya aldılar.”

(H. 372/3)

• “Yezîd-i pelîd ıttıla‘ buldukda beşâretler idüp ol ‘azîzlerüŋ başların

dervâze-i Dımışk’dan asdurdı.” (H. 292-293)

201

2. 3. 3. 1. 2. 2. 42. Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem

Fiil cümlelerinin 24’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,351’dir.

• “Ve zâmân zamân seng-i sitem birle ‘azâsın mecrûh iderdi.” (H. 87-

88)

• “Andan soŋra ‘Abdullâh bin ‘Aliyy-i Murtazâ şehriyâr-ı mesned-i rı-

zâdan icâzet-i meydân alup, ‘arsa-i meydânı cilve-i semend-i sabâ-seyriyle

fânûs-ı hayâl idüp, esra‘-ı harekâtla yüz seksen mübârizüŋ rişte-i hayâtın

kat‘ itdükden soŋra Hâni bin Süveyb-i Hadramî darbiyle şerbet-i hayât-ı

ebedî nûş itdi.” (H. 403/8)

• “Ubeydullâh-ı Ziyâd ol vâkı‘adan gazabnâk olup henüz minberde

iken ol mazlûmı şehîd itdürdi.” (H. 327/12)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 43. Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Zarf-Yüklem

Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır.

• “El-kıssa Züheyr bin Hassan hamle kıldukda Hacerü-lahcâr

hezîmet idüp, Züheyr mute‘âkıb revâne olup ol kemîngâha irişdükde

üç yüz nâ-merd çıkup, ol şeh-süvârı araya alup tîr-bârân itdiler.” (H.

361/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 44. Özne-Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem

Fiil cümlelerinin 29’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,633’tür.

• “Bir zamân harem-serâya teveccüh kılup, cerâhatlenin bagladup, bir

mikdâr istirâhat idüp yine meydâna gel.” (H. 402/10)

202

• “Leşker-i Yezîd ol on nefer-i mazlûmı şehîd itdükden soŋra Nu‘mân-ı

Mukâtil mu‘âvenetine müteveccih olup Hâşim-i bî-çâreye hücûm itdiler.”

(H. 373/5)

• “Ve hâs ü ‘âmı tarîk-ı va‘zla bihiştde ümmîd-vâr ve ‘ukûbât-ı

dûzahdan haberdâr itdükden soŋra cânib-i yemîne nazar salup İmâm-ı

Hasana eyitdi:” (H. 206/10)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 45. Özne-Zarf-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 75’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 4,223’tür. • “Cemî‘-i leşker hücûm idüp ol şahreyi götürmekden ‘âciz oldılar.”

(193/6) • “El-kıssa çihre-i nûrânî ve mehâsin-i kafûr-fâmla tîg-i âteş-bâr çeküp

subh-ı sâdık gibi Şâm ehline fenâ bırakmakda iken Benî Temimden bir bed-

baht darbetiyle ayakdan düşdi.” (H. 374/16) • “Ol za‘îfe anuŋ sadâsına müteveccih olup ol şâhsâra yetdükde, başın

kaldurup yukaru teveccüh kıldukda kebûter per ü hâlinden bir katra kan

dîde-i nâ-bînâ-sına damup bînâ oldı.” (H. 437/22)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 46. Özne-Zarf-Zarf-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Her zaman bir nevha ile dem-sâz ve her dem bir sürûdla hemrâz

olup; dirdi : ‘Es-selâm ey sadef-i gevher-i hayâtum ve ey ma‘den-i

cevher-i zâtum, iltifat it ki vedâ‘a gelmişem ve bu âhir ziyâretdür.’ ”

(H. 259/19)

203

2. 3. 3. 1. 2. 2. 47. Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem

Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “El-kıssa Hazret-i Sultân-ı Kerbelâ vasiyyeti tamâm oldukda müteveccih-i

meydân olup bu mazmûnla bir recez âgâz itdi.” (H. 424/20)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 48. Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 6’sı bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,338’dir. • “Fatıma bu meşveretden haberdâr olup giryân Hazret-i Resûl

hıdmetine gelüp eyitdi:” (H. 88/24) • “Muhammed-i Kesîrüŋ oglı ol hâli görüp, delîrâne harbler kılup bâ-

bâsınuŋ intîkâmın aldukdan soŋra bir nâ-merdüŋ sinân-ı zehre-şikâfıyla

şehâdet buldı.” (H. 286/8) • “Ey nûr-i dîdeler, bir zamân gûristân-ı Bakî‘a varup benüm içün

du‘â kılun.” (H. 168/16)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 49. Yer Tamlayıcısı-Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ol cânibden ‘Ömer-i Sa‘d rü’esâ-yı leşkere tenbîh tarîkiyle

eyitdi” (H. 381/9)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 50. Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem


0,563’tür.

• “Yâ Resûlallâh, bize dahı bu halet vâki‘ olmışdur.”( H. 161/6)

204

2. 3. 3. 1. 2. 2. 51. Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,056’dır. • “Ey bed-baht, hürmet-i resûl-i halk lâzım olan yirde hürmet-i

Resûl-ı Hâlik nişe lâzım olmaz?” (H. 462/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 52. Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,056’dır. • “Ol cûybârlar üzre başlardan hâbâblar revân itdi.” (H. 369/13)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 53. Yer Tamlayıcısı-Zarf-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ey Za‘fer, Hazret-i Resûle Bedr ve Huneyn ma‘rekesinde va‘de-i

şehâdet yetmemişdi.” (H. 420/9)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 54. Zarf-Nesne-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Hasbe’l-fermân İbn-i Mülcemi habs idüp, Hazret-i Emîri Hasan ve

Hüseyn bir firâş üzre götürüp mescidden çıkardılar.” (H. 211/11)

205

2. 3. 3. 1. 2. 2. 55. Zarf-Nesne-Özne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ya‘kûbuŋ ‘arsa-i müşâhedesinde oldukça Yûsufı kardaşları

mükerrem ü muhterem dutup gâh gögüslerine alup ve gâh başlarına

götürüp yürürlerdi.” (H. 50/1)

3. 3. 3. 1. 2. 2. 56. Zarf-Özne-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 4’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,225’tir • “Sahîhü’l-mizâc ve bînâ seyr iderken Yahudi şehrden gelüp bûstâna

girdükde ol bîmârını sıhhat üzere görüp, ta‘accüb idüp sebeb su’âl

itdükde ol za‘îfe sûret-i hâlin beyân itdi.” (H. 437-438)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 57. Zarf-Özne-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür. • “Leşker-i muhâlif ol darb-ı desti görüp, berg-i hazân gibi lerzân

olup muhârebesinden mütevehhim oldukda İbn-i Sa‘d, Muhkem bin

Tufeyli iki bin mübarizle şehzâdenüŋ mesâfına tahrîs itdi.” (H. 411/5) • “Kays-ı A‘râbî Hazret-i İmâmuŋ nâmesin Kûfeye iletüp, Süley-mân-ı

Huzâ‘iye virüp cevâb almak kasdına revân oldukda, Kûfeye yetmeden

‘Ubeydullâh-ı Ziyâduŋ talî‘a-i ‘askeri ol nâ-murâdi dutup huzûrına

iletdiler.” (H. 326/20)

206

2. 3. 3. 1. 2. 2. 58. Zarf-Özne-Nesne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “El-kıssa her takdîrle İsmâ‘îl ol vâkı‘ayı kendüye şeref-i rüzgâr bilüp

ve ol saâdete mübâhat kılup eyitdi” (H. 40/11)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 59. Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,169’dur. • “İbn-i Sa‘d mübâlaga-i tamâmla Yûsuf bin Ahcârı anuŋ meydânına

irsâl idüp, Yûsuf bin Ahcâr ol şehzâdenüŋ elinden şerbet-i fena tecerru‘

kıldı.” (H. 386/5)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 60. Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 30’u bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,689’dur. • “Be-her hâl necât içün mu‘âvenet lâzım olmagın Hazret-i Hak

melâyikeye hükm itdi.” (H. 420/8) • “Azîz du‘â kılup müracâ‘at kıldukda Şehr-bânû Şîrîne eyitdi” (H.

452/22) • “Bu tekellüm esnâsında ol tâyir-i bülend-pervâzuŋ mürg-ı rûhı ne-

şîmen-i bakâya pervâz kıldı” (H. 362/27)

207

2. 3. 3. 1. 2. 2. 61. Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,169’dur. • “Ey emîr, katline mübâşeret itdükde mukâbilüme bir mehîb kimesne

gelüp, parmagın dişleyüp te’essüf iderdi.” (H. 292/13) • “Şâhzâde ol harâm-zâdelerden katl itdükçe kalb-i leşkerden

mu‘âvenet gelüp, şehzâdeye teheccüm kılup, kalb-i leşkere duhûl

müte‘azzir olup, Hazret-i İmâmuŋ şevk-ı dîdârı şehzâdenüŋ ‘inân-ı

‘azîmetin cânib-i hayme-gâha mün‘atif kılup devlet-i mülâzemet müyesser

oldukda, Hazret-i İmâm ana du‘âlar kılup eyitdi” (H. 402/5)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 62. Zarf-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 74’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

4,167’dir. • “Ümmü Gülsüm ol hâlete giryân olup Hüseyn eyitdi ” (H. 346/5) • “Kasım ol ta‘vîzi Hazret-i Hüseyne gösterüp icâzet-i meydân

istedükde Hazret-i İmâm eyitdi ” (H. 388/14)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 63. Zarf-Özne-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Fâtıma matbaha teveccüh idüp, ‘akabince Hasan ve Hüseyn revân

olup gördiler cevâhirle murassa‘ bir kâse içinde bir mikdâr ta‘âm.” (H.

160/18)

208

2. 3. 3. 1. 2. 2. 64. Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 5’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,282’dir. • “Melik Yahyâyla bu husûsda meşveret kıldukda, Yahyâ rızâ virmeyüp

meliki bu endîşeden men‘ itdi.” (H. 78/16) • “El-kıssa cüz’î zamânda on sekkiz bin mübâriz-i nâmî dâyire-i

bey‘ate girüp dest-i iâdet dâmen-i tevellâsına muhkem itdiler.” (H.

275/22)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 65. Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 12’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,676’dır. • “Ve mute‘âkıb İbrâhîm ve İsmâ‘îl ve İshâk ve, sâyir enbiyâ hâzır olup

bir bir başı ziyâret kıldılar.” (H. 453/16) • “Ca‘de mesmûm olmayan rutabdan tenâvül kılup, Hazret-i İmâm

mülâhaza kılmayup rutab-ı mesmûmdan yeddi dâne rutab tenâvül kıldı.”

(H. 230/8) • “Piyâdeler şehzâdenüŋ men‘ine ikdam idüp ol Hazret piyâdelere

meşgûl iken Şîs bin Naha‘ı ketf-i mübârekine bir nîze havâle kılup ol

şehsüvâr-i ma‘reke-i şecâ‘ati merkebinden bırakdı.” (H. 394/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 66. Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ammâ subh-dem ki cellâd-ı felek sultân-ı encümüŋ ser-i bî-bedenin

tabak-ı lâciverd-fâma vaz‘ idüp mahfil-i a‘yâna getürdi ve nesîm-i seher

mecma‘-ı hâr-ı gülbün içre şâhid-i gül çihresinden nikâb götürdi, Havlî-

209

i bî-sa‘âdet iltifat ü ‘inâyete ümmîd-vâr olup ser-i nûrânî-i sâhib-

sa‘âdet-i sultân-ı Kerbelâyı bir tabakda vaz‘ idüp ‘Ubeydullâh-ı

Ziyâduŋ meclisine yetürdi.” (H. 441/5)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 67. Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 4’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,225’tir • “Andan soŋra Sa‘d bin ‘Abdullah ki Muhammed-i Hanîfe

akrabasından idi, meydâna girüp ve mukâbiline gelen muhalifleri

seylâb-i fenâya virüp âkıbet ‘Küllü şey’in hâlikün illâ vecheh’ rûz-

nâmçe-i hayâtın ecel-i rakam-ı ‘Küllü men ‘aleyhâ fân’ ile müzeyyen

kılup nüsha-i hayâtına hatt-ı inkızâ-yı müddet çekdi.” (H. 377-378) • “Hazret-i Resûl dürrâ‘e-i şerîfi ketf-i latîfinden bırakdukda sükkân-ı

hatâyir-i kuds ve huzzâr-ı meclis-i ünsden hurûş ü efgân eflâke çıkup cihâna

gavgâ bırakdı.” (H. 128/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 68. Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 33’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,858’dir. • “Bu tedbîri tevehhüme bahane idüp tavakkuf itdükde ‘Abdullâhuŋ

deryâ-yı şecâ‘ati cûşa gelüp bî-ihtiyâr kendüsin kalb-i sipâha urup bi’z-zât

Ömer-i Sa‘de hamle kıldı.” (H. 384/11) • “Bu hâlete mukârin Safiyye, ki Hamzanuŋ hemşiresi idi, hâzır olup

Hazret-i Resûl anı görüp oglına eyitdi ” (H. 102/24) • “Nâgâh bir harâm-zâde dahi zahm-ı nâvek-i dil-dûzla ol meşki delüp

anda olan su mazlûmlar eşki gibi ve şehîdler kanı mesâbesinde hâk-i

Kerbelâya tökildi.” (H. 406/9)

210

2. 3. 3. 1. 2. 2. 69. Zarf-Özne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 87’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

4,899’dur. • “Ol hâletde Erkam, ki sahâbe-i kibârdan idi ve ol meclisde hâzır idi,

feryâda gelüp eyitdi ” (H. 441/15)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 70. Zarf-Özne-Zarf-Yüklem-Nesne Fiil cümlelerinin 8’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,45’tir

• “Mü’ezzin hamûş oldukda şâhzâde rahş-ı fesâhat meydân-ı ibârete

bırakup harâret-i ‘ismet cür’et-i imâmet birle ihtirâz ü ictinâb itmeyüp

didi : ‘Ey Yezîd, bu Resûl-ı kerim ki zikri zîver-i menâbirdür, âyâ senüŋ

ceddüŋ midür yâ benüm? Ve bu sâhib-i şân-ı ‘azîm ki vasfı vird-i ekâbir ü

asâgırdür, âyâ saŋa akreb midür ya bana?’ ” (H. 468/7) • “Zâr zâr agladukça Hazrel-i Murtazâ teskîn virüp dirdi : ‘Ey Fâtıma,

nevhadan sabr a‘lâ ve asvabdur ve cezâ‘dan tahammül evlâ ve esvebdür.’

” (H. 164/5) • “Melekü’1-mevt ol Hazretüŋ kabz-i rûh-ı şerîfine meşgûl oldukda ol

Hazret sakf-ı serâya bakup dirdi: ‘Yâ refika’l-e‘lâ’ ” (H. 136/17)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 71. Zarf-Özne-Zarf-Yüklem-Zarf Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ammâ Müslimüŋ mahdûmzâdeleri ol sâlihanuŋ menzilinde yüz bin

gussa ile yukuya gitdükde ol ‘avretüŋ Hâris nâm bir cüft-i bed-bahtı

olup nâgâh geldi gâyetde ta‘ab-nâk” (H. 296/27)

211

2. 3. 3. 1. 2. 2. 72. Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 3’ü bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,169’dur. • “Evlâd-ı Ca‘fer-i Tayyâr şehâdetinden soŋra nevbet Hazret-i İmâm-ı

Hasan evlâdına yetüp ‘Abdullah bin Hasan ki ekber-i evlâd-i Hasan-ı

Müctebâ idi, ‘amm-i büzürvârından icâzet alup meydâna girüp, gürûh

gürûh müfsidleri seyl-âb-ı fenaya virürdi.” (H. 384/3) • “Sem‘ân-ı bed-baht Hâşimi kâbil-i nasîhat görmeyüp ana tîg-i abdâr

havâle kıldukda Hâşim anuŋ ta‘nesin redd idüp bir darbla rişte-i hayâtın

kat‘ itdi.” (H. 372/1)

• “Ve ol a‘mâ intikâmın alup, Mûsuldan çıkup Dımışka giderken

‘Abbâs-ı ‘Alî üzerine havâle olup, ‘asâsın elinden alup yine ol ‘asâyla ol

mel‘ûnı helâk itdi.” (H. 231/10)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 73. Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem

Fiil cümlelerinin 6’sı bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,338’dir.

• “Andan soŋra Ömer bin Hâlid meydâna girüp, çok münâfıkları

derekât-ı cehenneme gönderüp cennet-i a‘lâya müteveccih oldı.” (H.

367/3)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 74. Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Yüklem

Fiil cümlelerinin 18’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

1,014’tür.

• “Vehb kabûl idüp, yine meydâna mürâca‘at kılup Muhkem bin Tufeyl, ki

eşedd-i ebtâl idi, katl idüp ‘akîbet hücûm-ı leşkerle şehîd olup, bî-

sa‘âdetler anuŋ sa‘âdetlü başın kesüp İmâm leşkerinden yana bırakdılar.”

(H. 366/20)

212

• “Ve yire urdukda ol kûze sınup, ol zehr tökilüp eczâ-yı arziyye

te’sîrinden şâh şâh olup cûşa geldi.”( H. 232/18) • “Andan soŋra Vakkâs bin Mâlik ebr-i sâ‘ika-bâr-ı nevbahâr-ı rezm

olup, emtâr-ı sihâm-ı tîz-reftârla münâfıklar cem‘iyyetin seylâb-ı fenâya

virüp bir nâ-merdüŋ darbetiyle şehâdet buldı.” (H. 367/14)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 75. Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır.

• “Bu söze karâr virüp Yezîd bin Ma‘kal, Berîre şemşîr havâle kılup,

mazarrat yetürebilmeyüp, Berîr tîg-i sâ‘ika-kirdârın mihak-i tecribe-i

hak ve bâtıl kılup, ol nâ-merdı bir darbla helâk idüp ‘âkıbet Bahterî-i

bedbaht darbetiyle derece-i şehâdet buldı.” (H. 365/3)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 76. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Kâsım ibn-i Hasan ol gonça-ı ‘ulvi-çemen ruhsârına hayrân olup

mü tefekkir iken leşker-i muhâlif den sadâ-yı ‘Hel min mübâriz’

sem‘-i mübârekine irüşdi.” (H. 388–389)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 77. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem


0,563’tür.

• “Hiç cânibden râyiha-i murâd istişmâm itmeyüp ve hiç tarafdan

derdine dermân yetmeyüp nâ-ümîd kadem daşraya basdukda lisânına

kelime-i bi’smi’llâhi’r-rahmani’r-rahîm câri oldı.” (H. 21/20)

213

• “Ey ‘azîzler, ben bu leşkeri isti‘dâd-ı tamâmla müheyyâ gördükde

yâduma vâkı‘a-i Kerbelâ geldi.” (H. 435/10) • “Ammâ hırz-ı himâyet-i Rabbânî hısn-ı hıfz olup ol pâdişâha zarar

yetmedi.” (H. 419/16)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 78. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Sabâh oldukda ol mevzi‘de bir dıraht-ı bâr-ver peyda olup bir hûşe

mîve getürdi.” (H. 436/19)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 79. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-

Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Bu hâle mukârin cânib-i Kûfeden altı nâ-nâmerd isti‘câlle gelüp ‘Ubey

dullâh-ı Ziyâddan Hurra bir nâme getürdiler.” (H. 322/1)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 80. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür. • “Bir nice menzil kat‘ olındukdan soŋra esnâ-yı tarîkda Sabâh

nâm menzilde Ferezdâk-ı şâ‘ir ki ‘Irâkdan gelüp Hicâza giderdi, ol

Hazretüŋ pâbûs-ı şerîflerine müşerref olup ızhâr-ı du‘â ve senâ kıldı.”

(H. 312/17) • “Anuŋ gibi ma‘rekede Fazl bin ‘Alî tecdîd-i merâsim-i rezm-i Murtazâ

kılup, tîg-i Zülfikâr-kirdârla her hamlede bir cümleyi helâk idüp merdâne

kârzâr iderken ol iki bin nâ-merd tîr-bârân idüp, merkebin sakat kılup,

214

piyâde oldukda dahi çok harbler itdükden soŋra ol âfitâb-ı evc-i sa‘âdet

hicâb-ı ebr-i belâya girüp ser-defter-i şühedâ-yı Ehl-i Beyt oldı.” (H.

372/22)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 81. Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Husûsâ Basra ehline ve Kûfe halkına andan nüvâziş-nâmeler gelüp,

anlardan ana mekâtib ve merâsil gitmekdedür.” (H. 277/10)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 82. Zarf-Yüklem-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “F’il-vâkı‘ te’emmül itdükde münâsib görinür hadîs-i sahîh

muktezâsınca sefîne-i Nûha Ehl-i Beyt-i risâlet.” (H. 32/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 83. Zarf-Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Bir gün ‘asâsın her yire basup tereddüd iderken ittifaka nevk-i

‘asâsı Hazret-i İmâmuŋ mübârek ayagına irişdi.” (H. 230/24)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 84. Zarf-Zarf-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 11’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı %

0,619’dur.


kanlar revân olmagın za‘f gâlib olmışdı.” (H. 394/6)

215

• “Bir şakî merkebin sakat kılup, piyâde kalup ve kesret-i cerâhatden

nihâyet-i za‘f bulup Mufaddal bin Merâhim darbiyle ol hulâsa-ı

hanedân şehîd oldı.” (H. 381-382) • “Âkıbet hücûm-ı a‘dâyla ol merdûm-dîde dîde-i merdümden nihân

oldı.” (H. 375/21)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 85. Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür. • “Ol kavm-i bi-rahm asla iltifât itmeyüp, âhirü’1-emr bir ‘avret rahm

idüp, bir kadeh su ol çeşme-i hayâta sundı.” (H. 290/18) • “El-kıssa bir içim su içmeden elindeki meşk ü matharayı pür-âb idüp



sâ‘id-i yemînin beden-i mübârekinden cüdâ kıldı.” (H. 405/23)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 86. Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Züheyr ol ma‘niden agâh olup, temkîn virmeyüp, bir darbla anı

dahi helâk idüp, andan soŋra Sâlih bin Ka‘b gelüp anuŋ şemşîr-i

âbdârından şerbet-i fenâ içdi.” (H. 360/7)

216

2. 3. 3. 1. 2. 2. 87. Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer

Tamlayıcısı-Yüklem

Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ol ‘avret bir dahi kadehi doldurup virdükde ol dahi kanla dolup,

üçinci nevbetde, galebe-i ‘ataşdan mübârek dişleri gevher gibi dürc-i

dehânından kadeh içine tökildi.”( H. 290/21)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 88. Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “İttifâkâ ol kâsıd-ı erbâb-ı mefasid gelürken istirâhat içün bir

menzilde düşüp mest-i hâb oldukda ba‘zı sibâ‘ ü behâyim anı helâk idüp,

bu hâle mukârin Hazret-i İmâmuŋ bir mülâzımı gelürken ol maktûlı görüp

ve ol şîşe ve nâmeyi alup Hazret-i İmâma getürdi.” (H. 228/4)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 89. Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yüklem

Fiil cümlelerinin 2’si bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,113’tür. • “Lâcerem imtihân içün bir gün Hazret-i Cebrâ’il Melik-i Celîlden gelüp

eyitdi” (H. 72/8) • “Bu du‘âyı tamâm itdükde zâ‘fdan bîhûş olup, hem ol sâ‘at Cebrâ'îl

nüzûl idüp eyitdi ” (H. 159-160)

217

2. 3. 3. 1. 2. 2. 90. Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Yâ İbn-i Resûlallâh, icâzetüŋ olsa bir hadeng-i zehre-şikâfla bu

merâma dûzahı göstermek olur.” (H. 337/3)

2. 3. 3. 1. 2. 2. 91. Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-

Yüklem Fiil cümlelerinin 1’i bu kuruluştadır. Tüm fiil cümlelerine oranı % 0,056’dır. • “Ey ‘azîzler, bu gün bu kasrdan benüm gönlüme bir vehm müstevli

olup, ‘aceb ki bu gün bu kasrdan baŋa bir zarar irişmeye.” (H. 281/2)

218

TABLO- 9 ÖĞELERİNİN SIRALANIŞI BAKIMINDAN

FİİL CÜMLELERİNİN DURUMU UNSUR SAYISI/ÖĞE DİZİLİŞİ

CÜMLE SAYISI

FİİL CÜMLE- LERİNE ORANI

1776 % 100 1 Nesne-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 2 Nesne-Özne-Yüklem 2 0,113 3 Nesne-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 4 Nesne-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 1 0,056 5 Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Özne-Yüklem 1 0,056 6 Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 14 0,788 7 Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem-Zarf 1 0,056 8 Özne-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 1 0,056 9 Özne-Nesne-Yüklem 42 2,365 10 Özne-Nesne-Yüklem-Zarf 1 0,056 11 Özne-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 12 Özne-Nesne-Zarf-Yüklem 18 1,014 13 Özne-Nesne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem 1 0,056 14 Özne-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 14 0,788 15 Özne-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 3 0,169 16 Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 29 1,633 17 Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 18 Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yüklem 1 0,056 19 Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 10 0,563 20 Özne-Yüklem 557 31,36 21 Özne-Yüklem-Nesne 110 6,194 22 Özne-Yüklem-Yer Tamlayıcısı 1 0,056 23 Özne-Zarf-Nesne-Nesne-Yüklem 2 0,113 24 Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 21 1,182 25 Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 2 0,113 26 Özne-Zarf-Nesne-Yüklem 46 2,59 27 Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 4 0,225 28 Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yüklem 2 0,113 29 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 14 0,788 30 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 31 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 1 0,056 32 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 89 5,011 33 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem-Zarf 1 0,056 34 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Nesne-Yüklem 1 0,056 35 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 36 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 3 0,169 37 Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem-Nesne 1 0,056 38 Özne-Zarf-Yüklem 266 14,98 39 Özne-Zarf-Yüklem-Nesne 18 1,014 40 Özne-Zarf-Yüklem-Zarf 3 0,169 41 Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 42 Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem 24 1,351

219

43 Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Zarf-Yüklem 1 0,056 44 Özne-Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 29 1,633 45 Özne-Zarf-Zarf-Yüklem 75 4,223 46 Özne-Zarf-Zarf-Yüklem-Nesne 1 0,056 47 Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem 1 0,056 48 Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Yüklem 6 0,338 49 Yer Tamlayıcısı-Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 1 0,056 50 Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 10 0,563 51 Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yüklem 1 0,056 52 Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 1 0,056 53 Yer Tamlayıcısı-Zarf-Özne-Yüklem 1 0,056 54 Zarf-Nesne-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 55 Zarf-Nesne-Özne-Zarf-Yüklem 1 0,056 56 Zarf-Özne-Nesne-Yüklem 4 0,225 57 Zarf-Özne-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 2 0,113 58 Zarf-Özne-Nesne-Zarf-Yüklem 1 0,056 59 Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 3 0,169 60 Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 30 1,689 61 Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Zarf-Yüklem 3 0,169 62 Zarf-Özne-Yüklem 74 4,167 63 Zarf-Özne-Yüklem-Nesne 1 0,056 64 Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 5 0,282 65 Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yüklem 12 0,676 66 Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 67 Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 4 0,225 68 Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 33 1,858 69 Zarf-Özne-Zarf-Yüklem 87 4,899 70 Zarf-Özne-Zarf-Yüklem-Nesne 8 0,45 71 Zarf-Özne-Zarf-Yüklem-Zarf 1 0,056 72 Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Nesne-Yüklem 3 0,169 73 Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 6 0,338 74 Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Yüklem 18 1,014 75 Zarf-Özne-Zarf-Zarf-Zarf-Yüklem 1 0,056 76 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 77 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 10 0,563 78 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Nesne-Yüklem 1 0,056 79 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 1 0,056 80 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Zarf-Yüklem 2 0,113 81 Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 1 0,056 82 Zarf-Yüklem-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne 1 0,056 83 Zarf-Zarf-Özne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 84 Zarf-Zarf-Özne-Yüklem 11 0,619 85 Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Nesne-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 2 0,113 86 Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Nesne-Yüklem 1 0,056 87 Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 88 Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yüklem 1 0,056 89 Zarf-Zarf-Özne-Zarf-Yüklem 2 0,113 90 Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 1 0,056 91 Zarf-Zarf-Yer Tamlayıcısı-Yer Tamlayıcısı-Özne-Yüklem 1 0,056

220

TABLO- 10 ÖĞELERİNİN YERLERİNE GÖRE FİİL CÜMLELERİNİN DURUMU

Başta Ortada Sonda Toplam ve Oran Sayısı 1419 356 1 1776

Özne Oranı 79,9 20,05 0,06 % 100 Sayısı - 148 1628 1776

Yüklem Oranı 8,333 91,7 % 100 Sayısı 6 256 139 401

Nesne Oranı 1,5 63,84 34,7 % 100 Sayısı 14 363 1 378

Yer tamlayıcısı Oranı 3,7 96,03 0,26 % 100 Sayısı 337 865 7 1209

Zarf Oranı 27,9 71,55 0,58 % 100

TABLO- 11 ÖĞELERİNİN SAYISINA GÖRE FİİL CÜMLELERİNİN DURUMU

Unsur Sayısı Cümle Sayısı Oran % 1 İki Unsurdan Oluşan Cümleler 557 31,36261 2 Üç Unsurdan Oluşan Cümleler 534 30,06757 3 Dört Unsurdan Oluşan Cümleler 439 24,71847 4 Beş Unsurdan Oluşan Cümleler 199 11,20495 5 Altı Unsurdan Oluşan Cümleler 41 2,308559 6 Yedi Unsurdan Oluşan Cümleler 6 0,337838 7 Sekiz Unsurdan Oluşan Cümleler - - Genel toplam 1776 100

221

2. 3. 3. 2. CÜMLE TOPLULUKLARI Birden fazla yargıyı barındıran cümlelerin, bağlama edatı alsın veya almasın

bir arada bulunmalarıyla meydana gelen topluluğa cümle topluluğu denir.

2. 3. 3. 2. 1. BAĞLAMA EDATLARI (CÜMLE BAĞLAYICILARI) İLE

OLUŞAN CÜMLE TOPLULUKLARI Bağlama edatları ile birbirine bağlanan cümlelerdir. Bağlama edatlarıyle iki

cümle bağlandığı gibi ikiden fazla cümle de birbirine bağlanmaktadır. Değişik

bağlama edatları ile bağlanan cümleler bu başlıkta incelendi.

Eserde bağlama edatlarıyla bağlanan cümle topluluklarının sayısı 1993’tür.

Bunun eserdeki tüm cümle ve cümle topluluklarına oranı % 43,3’tür. Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da bağlama edatlarıyla bağlanan cümle örneklerine,

cümlelerin ne şekilde bağlandıkları açıklamalarıyla giriş yapıldığında eserdeki

cümlelerin şu şekilde bir arada bulundukları görülür.

2. 3. 3. 2. 1. 1. CÜMLELERİN BAĞLANIŞ ŞEKİLLERİ 2. 3. 3. 2. 1. 1. 1. Önce “ki” ile bağlanan cümle ayrıca “ve” ile bağlanan başka

cümle topluluklarına bağlanmaktadır. Kendi içinde “ve” ile bağlı olan iki cümle “ki”

ile bağlanıyor. Asıl unsur “ki” dir. “ki” den sonra “ve” ile bağlanmış cümle

toplulukları vardır. “ki”, bir cümleyi “ve” ile bağlanmış cümlelere bağlıyor.

• “Baŋa bir nutfe kerâmet kılduŋ ki andan râhatum gitdi ve nâle vü

efgânı beni âzürde itdi.” (H. 75/14) • “Yâ Resûlallâh, anlar efâzıl-ı ehl-i dünyâ ve e‘âzım-ı ehl-i ‘ukbâdur ve

vâlidleri anlardan a‘lâdur; hiç gam çekme kim ol şehzâdeler Benîü’n-

222

Neccâr hazîresinde âsâyişdedürler ve Hazret-i İzid iki firişte anlaruŋ

hıfzına müvekkel idüp, bal ü perlerin anlara gıtâ ve firâş idüp hidmetlerine

meşgûldürler.”( H. 221/ 23) • “Vehmüm andandur ki ben müteveccih-i râhat oldukda bu şerbet fevt

olup ta‘attuşum ziyâde ola ve cânumda Fırât suyından ziyâde bu şerbetüŋ

tahassüri kala.” (H. 402/13) • “Ve bu meşhûrdur ki hüsn-i sûretle Resûlullâha andan eşbeh mâder-i

eyyâmdan mütevellid olmamışdı ve andan emlah dâyire-i vücûda

‘ademden gelmemişdi.”( H. 408/12) • “Hıdmetünde taksîr itme ki ben dahi müştâk-ı likâyam ve ârzû-

mend-i ‘âlem-i bakayam.” (H. 132/15)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 2. Kendi içinde “ki” ile bağlanmış iki değişik cümle grubu

“ve” ile bağlanıyor • “Âh bu ne şerbet-i nâ-sâz-kârdı ki derûnuma âteş bırakdı ve bu ne

cür‘a-i nâ-hôş-güvârdı ki cân ü cigerüm yakdı!” (H. 232/23)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 3. Bağlama şekli olarak aynı durum önce “ve” ile bağlanan

cümle topluluğunun “ki” ile bağlı cümlelere bağlanması da görülmektedir. • “Bu hergiz müyesser olmaz ve sûret bulmaz ki ben Müslimi saŋa

teslîm idem.” (H. 281/19) • “Hak saŋa selâm yetürür ve firâk-ı vâlidüŋ husûsında ta‘ziyet virür ve

hükm ider ki belâya tahammül kılasen ve sabrla necâta ümmîd-vâr

olasen.” (H. 55/14)

223

2. 3. 3. 2. 1. 1. 4. Kendi içinde “ki” ile bağlanan cümle topluluğu ayrıca kendi

içinde “ki” ile bağlanan başka cümle topluluklarına “ve” ile bağlanıyor. • “Hakkâ ki hurkat-i hikâyet-i pür-şikâyet-i vâkı‘a-ı Kerbelâ bir âteş-i

ciger-sûzdur ki, eger bir şu‘lesinüŋ şerhin kilk-i şu‘â‘-ı hûrşîdle

muharrir-i kârgâh-ı kazâ sahîfe-i rûy-ı zemîne tahrîr itse, harâretinden

eczâ-yı zemîn cûşa gelüp buhârı tenûr-ı âsmânda Hamel ü Hûtı biryân

ider ve rikkat-i rivâyet-i melâlet-i gâyet-i şühedâ bir helâhil-i cân-

güdâz-ı gam-endûzdur ki, sarîr-i ra‘dla sehâb-ı sâ‘ika-bâr bir

katresinüŋ vasfın gerdûna takrîr itse târem-i çehârümda Mesîh-i

mücerred zülâl-i hayâtından halâvet gider.” (H. 303/4) • “Bilmek gerek ki devr-i Âdemden hâtim-i enbiyâya dek cemî‘-i a‘sâr

ü emsârda tamâmî-i efrâd-ı insâna vâkı‘ olan asnâf-ı beliyyâtı cem‘

itseler Kerbelâ musîbetinüŋ binden birine berâber olmaz ve i‘tikâd itmek

gerek ki sâyir beliyyâtün ‘aynı vâkı‘a-i Kerbelânuŋ tasavvurınca hakîkat

ehline eser kılmaz.” (H. 433/18)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 5. Kendi içinde “ve” ile bağlanmış iki cümle topluluğu

“amma” ile bağlanıyor. Bu gibi cümlelerde ana bağlayıcı “amma”dır. • “Ve bu maslahat içün kendü bi’zzât ol diyâra gitdi ve anların

dahi ekserin her ne vechile var ise râzî itdi; ammâ dört kimesne bu

sûretden imtina‘ idüp dâyire-i bey‘ate girmediler ve Yezîdüŋ

hilâfetine kat‘a rızâ virmediler.” (H. 250/12 )

2. 3. 3. 2. 1. 1. 6. Kendi içinde “ki” ile bağlanan cümleler “ammâ” ile

bağlanıyor: Bu gibi cümlelerde ana bağlayıcı “ammâ”dır. • “Ve bir rivâyet dahi oldur ki ol Hazret Kerbelâ vâkı‘asına hâzır olmadı

ammâ asahh-ı akvâl oldur ki hâzır olup şehîd oldı.” (H. 400/1)

224

2. 3. 3. 2. 1. 1. 7. “Ammâ” ile bağlı iki cümle “ki” ile diğer cümleye

bağlanıyor. Bu gibi cümlelerde ana bağlayıcı “ki”dir. • “Rivâyetdür ki vâkı‘a-i Kerbelâdan soŋra ol süst-rây-ı kem-tedbir

te’essüfler çekerdi, ammâ fâyide kılmazdı.” (H. 316/17)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 8. Kendi içinde “ve” ile bağlanmış cümleler ana bağlayıcı olan

“zîrâ” ile önceki cümleye bağlanmaktadır. • “Ey nûr-ı dîde hâlâ saŋa ruhsat-ı şehâdet yokdur zîrâ silsile-i siyâdet

saŋa merbûtdur ve bakâ-yı nesl-i Mustafavî senüŋ vücûduna mesrûtdur.”

(H. 416/2)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 9. Konuşma “ki” si ile bağlanan cümle kendi içinde soru

anlamı bildiren “ki” ile de bağlanıyor. • “Ey bî-vefâlar, Hazret-i Sultân-ı Kerbelâ ve nakd-i Mustafâ ve nûr-ı

çeşm-i Murtazâ ve ciger-gûşe-i Zehrâ buyurur ki, tamâmî-i vefâ-dâr ü

hevâ-hâhlarumı katl itdüŋüz; vakt olmadı mı ki vâkı‘ olan ahvâlden

peşîmân olup bu nîrân-ı ta‘attuşdan ıztırâb iden ‘avrât ü etfâle bir içim

su viresiz ki leb-i huşglerin ter kılalar ve amân viresiz ki anları alup

cânib-i diyâr-ı Rûm yâ Hind ve Çîne çıkup cezîre-i ‘Arab ve mülk-i

Hicazı size müsellem kılam ve şart idem sizüŋle ki rûz-ı kıyâmet

muhâseme kılmayam” (H. 404-405) 2. 3. 3. 2. 1. 1. 10. Bir cümle bir bağlama edatı ile başka cümle topluluklarına

bağlanmaktadır. Bağlama edatından sonraki cümle toplulukları bağlama edatı

almadan topluluk oluşturmuş olabilir.

• “Ey birâder-i büzürgvâr, görürem ki sâkî-i Kevser bir câm-ı şerbet

müheyyâ kılupdur, baŋa işâret itmekdedür.” (H. 402/12)

225

• “Ey peder-i büzürgvâr evlâduŋ görindi ammâ Yûsuf görinmez, bilmezem

ne hikmetdür.” (H. 58/5)

2. 3. 3. 2. 1. 1. 11. Bağlama edatı kullanılmadan oluşan cümle topluluğu ana

bağlayıcı olan bağlama edatıyla başka bir topluluğa bağlanıyor:

• “Bir zarfdur bu nişâne ile ve içinde bir mikdâr direm var; bu ‘adedle

ve bu nakş ve sikke ile.” (H. 197/5) • “El-kıssa Yûsuf evc-i ta‘zîmden hazîz-i tahfîfe düşüp her kime

teveccüh itdi, ta‘arruz işitdi ve her cânibe ki mayil oldı âzâr buldı.” (H.

50/22) • “Zîrâ garaz şeref-i risâletden beyân-ı ahkâm idi tamâm oldı, ve

maksûd sa‘âdet-i zuhûrından izhâr-ı ni‘met-i İslâm idi derece-i kemâl

buldı.” (H. 115/ 18)

226

2. 3. 3. 2. 1. 2. CÜMLE TOPLULUKLARINDA KULLANILAN BAĞLAMA

EDATLARI (CÜMLE BAĞLAYICI EDATLAR)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. “Ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler Çoğu incelemelerde ve cümle bilgisi çalışmalarında “ki” bağlama edatı,

birleşik cümle kuruluşunda incelenmiştir. İki cümleyi birleştirdiği fikrinin yanı sıra,

birleşik cümlenin olmadığı görüşü yaygınlaşmakla birlikte, “ki” bağlama edatının iki

cümleyi birbirine bağlama görevinde kullanıldığı fikri ağır basmaktadır. Nitekim son

cümle bilgisi araştırmaları ve çalışmaları bu yöndedir. “ki” cümleleri birbirine

bağlar. Birleşik cümle yapmak için görev almaz. Birleşik cümle fikrine karşı çıkan

dilcilerden olan Prof. Dr. Leyla Karahan, Türkçede Söz Dizimi kitabının son

baskısında “ki” bağlama edatı ile ilgili olarak şunları söylemektedir:

“Ki bağlama edatı, cümleler arasında bağlantıyı sağlayan edatların en işlek

olanlarından biridir.

Ki, bir cümleyi bir cümleye/cümle topluluğuna, bir cümle topluluğunu da bir

başka cümleye/cümle topluluğuna bağlayarak bunlar arasında açıklama, sıralama,

karşılaştırma, sebep, sonuç, amaç gibi anlamlar çerçevesinde ilişkiler kurar.”89

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. 1. Amaç Fonksiyonlu “ki” • “Andan soŋra hükm itdi ki Ehl-i Beytden ba‘zı kimesne hâzır ideler.”

(462/6) • “Ol neheng-i deryâ-yı şecâ‘at Fırâtdan çıkup yine ol deryâ-yı tugyâna

‘âsâ-yı Mûsâ gibi çâklar salup, girü Fırâta mürâca‘ât kıldı ki merkebin sîr-âb

idüp kendü dahi bir mikdâr su içe.” (H. 405/18)


227

• “Âdem Havvânuŋ elin dutup bihiştden daşra kadem basdukda bir

sâ‘at yemîn ü yesâra bakup tevakku‘ iderdi ki maşrık-ı keremden âfitâb-ı

‘avf u ‘atâ tulû‘ idüp zulmet-i hirmâna idâ‘et vire ve evc-i ‘inâyetden

sehâb-ı ‘âtıfet peydâ olup gülzâr-ı ümmîde tarâvet yetüre.” (H. 21/16) • “Bu hâlete mukârin a‘râbî ıztırâb ile gelüp nâkaya tâziyâne urmak

sadedinde iken zemîne hükm oldı ki a‘râbiyi habs ide.” (H. 65/22)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. 2. Bilgi İsteme Fonksiyonlu “ki” • “Yâ Rab, bu ne hâletdür ki bir katre su Ehl-i Beyte nasîb olmaz.” (H.

406/12) • “Ol kandadur ki görinmez.” (H. 280/22) • “Ey fakîr bunca cefâdan soŋra bu ne mahabbetdür ki seni anlara müştâk

ider?” (H. 61/8)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. 3. Açıklama Fonksiyonlu “ki” • “Hazret-i İmâm gördi ki men‘ olınmaz eyitdi” (H. 402/16) • “Ve bir âh-ı ciger-sûz çekdi ki zemîn-i Kerbelâ mütezelzil oldı.” (H.

406/21) • “Ey kavm, hiç peygamber şerbet-i bakâ içmemiş ki ben dahi ol şerbeti

nûş idem.” (H. 126/22) • “Ey Esmâ saŋa kerrâtla dimedüm mi ki benüm evlâdumı saru hırkaya

sarma.” (H. 219/17)

228

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. 4. Konuşma Fonksiyonlu “ki” • “Bir gün bârgâh-ı ‘îzzetden nidâ geldi ki: ‘Ey Âdem sen

Muhammedi ne bilürsen ki zeyl-i şefâ‘atine mütemessik olursen?’ ”

(H. 27/19) • “Bir gün Âdem Cebrâ’îlden su’âl itdi ki: ‘Ey enîs-i celîsüm

Havvâdan ne haberüŋ var?’ ” (H. 26/8)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 1. 5. Sebep-Sonuç Bildiren “ki” • “Ey ciger-gûşe, aglama ki hamele-i ‘arş senüŋ nâle vü zârundan

figâna geldiler.” (H. 133/14)

• “Yâ ‘Alî istedüm ki seni gazabnâk idem.” (H. 191/10)

• “Tahammül it ki dâr-ı dünyâda bu zînetler ile müzeyyen oldukdan

soŋra anuŋ ‘âkd-i tezvîci saŋa müyesser olur ve ol zînetler bu ‘arûsuŋ

revnak-ı cemâlin ziyâde kılur.” (H. 25/2)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 2. “Kim” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da kullanılan “kim” bağlama edatı “ki” bağlama edatı

ile aynı fonksiyondadır.

• “Yâ Resûlallâh, anlar efâzıl-ı ehl-i dünyâ ve e‘âzım-ı ehl-i ‘ukbâdur ve

vâlidleri anlardan a‘lâdur; hiç gam çekme kim ol şehzâdeler Benîü’n-

Neccâr hazîresinde âsâyişdedürler ve Hazret-i İzid iki firişte anlaruŋ

hıfzına müvekkel idüp, bal ü perlerin anlara ğıtâ ve firâş idüp hldmetlerine

meşgûldürler.” (H. 221/ 23)

• “Bugün ‘Ubeydullâh-ı Ziyâduŋ deryâ-yı iltifâtı temevvüce gelüp

ve nesîm-i ‘âtıfeti müteharrik olup, beni bu in‘âm ü ihsânla ser-efrâz

229

idüp ser-‘asker itdi bu şartla kim Hüseyn bin ‘Aliyy-i Murtazâyla harb

idüp yâ dâyire-i bey‘ate getürem yâ derece-i şehâdete yetürem.” (H.

329/10)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 3. “Ta” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler

Eserde kullanılan “ta” bağlama edatı “ki” bağlama edatı

fonksiyonunda kullanılmıştır.

• “Ammâ kelâmunda sâdık isen şemşîrüni baŋa teslîm it, ta şartdan

tecâvüz itmeyesen.” (H. 205-206)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 4. “Ve” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler

• “Ey Hüseyn bu evlâdumı saŋa tapşurdum ve seni Vâcibü’l-

Vücûda.” (H. 234/16) • “Benüm sıgâr-ı sinnüme rahm it ve feryâduma yet.” (H. 51/18) • “Hazret-i Resûl ayaga durup, bir elin Murtazâ ketfine ve bir elin

‘Abbâs ketfine bıragup, mescide gelüp ve minber üzerine çıkup karâr

dutdı ve hamd ü senâya müştemil bir hutbe-i belîg inşâ kıldı ve ensârı

muhâcire ve muhâciri ensâra mübâlaga-i tamâmla sifâriş kıldı.” (H.

126/9) • “Ol gün ‘arûs-ı halvet-sarây ufk-ı mâtem-kede-i dünyâya hırâşide-rûy

ve perîşân-mûy çıkdı ve pîr-i sipihr-i hamîde-kâmet tarîk-ı ta‘ziyet dutup

dâmen-i libâs-ı nılgûna çâklar bırakdı ve ebkâr-ı encüm tâb-ı nezzâre-i

mesâyib-i havâtîn-i harem-sarây-ı nübüvvet getürmeyüp perde-i hicâba

girdi ve nesîm-i seher şühedâ içün dem-â-dem âh-ı serd çeküp mizâc-ı

kâyinâta küdûret getürdi” (H. 349/5)

230

• “El-hak binâ-yı imânı muhkem olsaydı, gamze-i mahbûb-ı

mecâzîden rahne bulmazdı ve esâs-ı ‘aklında sebât olsaydı seyl-i

hâdise-i ‘ışk-ı hevâyiden müteselsil olmazdı.” (H. 203/19) • “Eger bakâ-yı hayâta tâlib isen hayâtuna bakâ mukadder olsun ve eger

mevte râgıb isen suhûletle müyesser olsun.” (H. 128/2) • “Eyle anlaram ki vâlî-i Şam fevt olupdur ve şem‘-i hayâtı

şebistân-ı hükûmetde intifa‘ bulupdur.” (H. 252/16) • “Yâ Fâtıma, âyâ ol endûha vesîle ne idi ve bu neşâta sebeb nedür?” (H.

124/20)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 5. “Ammâ” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Yâ Resûlallâh, ben kıllet-i mâl ve ‘usret-i hâlden endîşe kılup Alî

cânibinden melâlet çekmezem, ammâ hıdmet-i şerîfünden fi’1-cümle

müfârakat lâzım gelüp rikkatüm anunçündür.” (H. 156/8) • “Ey peder-i büzürgvâr, vefâ-yı ‘ahdüne ikdâm iderem, ammâ

mütehayyirem ki ne kisvetle ol mahfile girem.” (H. 150/8) • “Müddet-i‘ömrinde bu tarîki meslûk idüp üç karnuŋ kavmiyle

müdârâ kıldı ammâ gün günden kavmüŋ cefâsı ana ziyâde oldı.” (H.

31/4) • “Zekeriyyâ duhûl itdükden soŋra sûret-i iltiyâm dutdı, ammâ

Zekeriyyânuŋ gûşe-i ridâsın İblîs çeküp taşra koydı.” (H. 79/9) • “Ey peder-i büzürgvâr evlâduŋ görindi ammâ Yûsuf görinmez, bilmezem

ne hikmetdür.” (H. 58/5)

231

• “Abdülmelik mesned-i hükûmetde vâlî oldukda hasedden ol daşı

götürüp andan eser kalmadı ammâ yirine Meşhed-i Nokta diyüp henüz

ziyâret iderler.” (H. 449/13)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 6. “Egerçi… ammâ” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Egerçi zikr-i vâkı‘a-i Kerbelâ takrîr iden zebân-ı nevha-serâ berk-ı

elemden bir şu‘le-i cân-sûzdur ve keyfiyyet-i ahvâl-i şühedâ tahrîr

iden hâme-i melâlet-fezâ kemân-ı küdûretden bir nâvek-i dil-dûzdur

ammâ, ol şu‘le-i cân-sûz zebâne çekdükde sîne-i erbâb-ı mahabbetden

gayrı mevkıd-ı iltihâb bulmaz ve ol nâvek-i dil-dûz pervâza geldükde

dil-i ashâb-ı cefâdan gayrı nişâne kılmaz.” (H. 239/1) • “Egerçi istîlâ-yı şedâyid zamîr-i münîrlerine bir mikdâr te’sîr itdi ve

isti‘lâ-yı nevâyibden hâtır-ı atırlarına fi’1-cümle bir küdûret yetdi,

amma yine nesîm-i tevfîk-ı tahammül cânib-i riyâz-ı rızâ-yı İlâhîden

hadîka-i hüsn-i ahlâkına güzâr idüp, sebze-i amâlin katarât-ı bârân-ı

beşâret irtifâ‘ı kadrle sîr-âb idüp ve âfitâb-ı te’bîd-i tevekkül felek-i

feyz-i nâ-mütenâhîden ‘âlem-i ‘izz ü ihtisâsına tulû‘ idüp fezâ-yı sûret-

i ahvâlin şa‘şa‘a-i nûr-ı nevid-i i‘tilâ-yı şânla münevver kılup bu sürûşa

mülhem oldı.” (H. 380/9) • “Egerçi tıflem, ammâ peder-i büzürgvârumla mihrâb-ı ‘ibâdete çok

teveccüh idüp ‘âdet itmegin me’lûfum olmışdur.” (H. 54/2)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 7. “Belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Bu mazmûn mestûr-ı şeref-nâme-i Şevâhiddür belki mu‘tekad-ı

ekâbir-i erbâb-ı ‘akâyid ki Hazret-i İmâm-ı Hasan ikinci imâmdur

e’imme-i isnâ ‘aşereden ve künyet-i şerîfi Ebû Mûhammed ve la-kab-ı

latifi Nakf ve Tevfîk.” (H. 219/5)

232

• “Yâ Resûlallâh, bu nefret degül belki taharrük-i silsile-i

mahabbetdür.” (H. 118/17) • “Nüsha-i Şevâhidü’n-Nübüvvede mestûrdur belki cümle-i ‘âlemde

meşhûrdur ki Hazret-i Hüseyn İbn-i ‘Aliyy-i Murtazâ üçinci imâmdur

e’imme-i isnâ ‘aşereden ve künyet-i şerîfi Ebâ ‘Abdullah ve lakab-ı

mübâreki Zekî ve Şehîd ve Sıbt olup sa‘âdet-i vilâdeti Medînede

Hicredüŋ dördinci yılında Şa‘ban ayınuŋ beşinci güninde seşenbe

güni vâki‘ olmış. (H. 239/11) • “Bu neşâtla bir na‘ra urdı ki cemî-i leşker heybetinden titredi belki

arz-ı Kerbelâya zelzele düşdi.” (H. 421/16)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 8. “Çün… belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Çün vukû‘-ı mesâyib ve hudûs-ı nevâyib lâzime-i vücûd-ı ‘âlemdür,

belki ekser-i eczâ-yı terkîb-i ‘âlem hurûf-ı elemdür.”(H. 218/5) • “Çün Hazret-i İmâmuŋ cemî‘-i ef‘âli mezâhir-i esrâr-ı hikmet ve metâli‘-i

envâr-ı kudret idi, Hurr bin Yezîd-i Riyâhî leşkerinden inhirâf idüp Mekke

cânibine teveccüh itmiş iken, ihtiyârsız Kerbelâya düşdügi tevehhümden ve

tehayyürden degüldi; belki bu garaz manzûr idi ki azîmet-i meydân-ı belâ

ve teveccüh-i deşt-i Kerbelâ kendünün mahz-ı şacâ‘atlerinden bilinmeyüp,

refîkı olan a‘yân-ı devlete ve erkân-ı haşmete ma‘lûm ola ki dâyire-i tedbîr

ü tasarrufından hâric bir muharrik-i silsile-i irâdet ve bedreka-i tarîk-i

meşiyyet var ki, anuŋ emriyledür her ne vâkı‘ olur.” (H. 324/16) 2. 3. 3. 2. 1. 2. 9. “Degül… belki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Ey vâlide, mahabbet-i Hüseyn bin ‘Alî ol gâyetde muhkem; degül

gönlümdeki şîve-i ‘arûs-ı ra‘nâ belki füsûn-ı zâl-i mekkâre-i dünyâyla

halel-pezîr ola.” (H. 366/10)

233

2. 3. 3. 2. 1. 2. 10. “Ya‘ni” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Ey nûr-ı dîde-i Zehrâ ve ey ber-güzîde-i Âl-i ‘Aba, bu gubâr-ı mey-

dân-ı belâ ya‘nî eser-i rüstahîz-i Kerbelâdur.” (H. 259/2) • “Allâhümme’şhedü ya‘nî sen şâhid ol.” (H. 116/6) • “Ey Halîl hel leke muhtâcsen ya‘nî hâcetüŋ var mı?” (H. 35/5)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 11 “Nite ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Min ba‘d bu husûsda mübâlaga kılma ve mâni‘ olma ki bize

‘ayân olan esrâr size nihândur nite ki hikmet-i hark-ı sefîne Mûsâya

mahfî ve Hızra ‘ayândur.” (H. 308/22) • “Yâ Hüseyn, sûret-i insâna girüp ceng idelüm nite ki Bedr ve

Huneyn ma‘rekesinde melâyike Hazret-i Resûle mu‘âvin oldılar.” (H.

420/7)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 12. “Ya” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler “Ey Muhammed, Müslim-i ‘Akil'i sever misen, ya kendü cânunı?” (H.

285/23)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 13. “Ya… ya…” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Hazretüŋüzle müşâveret idüp ismin ya Harb ya Ca‘fer idem.” (H.

239/24) • “Henüz aramuzda âteş-i fesâd işti‘âl bulmadın ve bu sûret-i mu-

kâtele ve muhârebe zâhir olmadın ya baŋa mâni‘ olman yine

234

Medîneye mürâca‘at ideyem, ya tarîki mesdûd itmen Yezîdle münâ-

zara kılmaga Şâma gideyem.” (H. 357/23)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 14. “Zîrâ Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Hazret-i İmâm, Ezrak-ı mel‘ûnı meydânda görüp ıztırâb peydâ

kıldı; zîrâ ol haram-zâde şecâ‘atde şöhre-i devrândı ve şehzâde hem nev-

resîde ve hem teşne-ciger ve hem ta‘b-nâk ve hem nigerândı; dest-i niyâz

dergâh-ı bî-niyâza açup du‘âya meşgûl oldı.” (H. 392/12) • “Ey nûr-ı dîde hâlâ saŋa ruhsat-ı şehâdet yokdur zîrâ silsile-i siyâdet

saŋa mer-bûtdur ve bakâ-yı nesl-i Mustafavî senüŋ vücuduna mesrûtdur.”

(H. 416/2)

• “Bu hil‘atler levni dahı ol ma‘nîye işâretdür, zîrâ İmâm-ı Hasan zehr

içüp, hîn-i vefât reng-i mübâreki zümürrüd-fâm olup ve İmâm-ı

Hüseynüŋ ruhsâre-i şerîfin hûn-âbe-i ciger lâlegûn kılur.” (H. 242/22) • “Benüm Kûfeye gitmegüm salâh degül, zîrâ bu yolda bu hâle

sataşdum.” (H. 266/10) • “Âdem müteveccih-i ziyâret-i Beytü’l-Makdis oldukda fursat bulup,

meşgûl-ı hâb iken anı helâk idüp, kırk gün başı üzerine götürüp gezerdi,

zîrâ bilmezdi ki nitmek gerek.” (H. 28/23) • “Yâ emir, bu benüm işümdür zîrâ bugün benüm atamı katl

idüpdür.” (H. 291/20) • “Yâ İmâm, bu leşker-i bî-nihâyetdür, bunlarınla bir bir muhârebe

itmek bize sarfe itmez; zîrâ eger ta ‘arruz görmeyüp işümüz mücerred

tîg urup katl itmek olsa imtidâd-ı tûl-ı ‘ömrümüz bu leşkerüŋ nihâ-

yetine yetmez.” (H. 401/13)

235

2. 3. 3. 2. 1. 2. 15. “Ne…ne…” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Bir tarafdan cemî‘-i asnâf-ı ‘udvân sûret-i cem‘iyyet bulup ve bir cânibden

silsile-i cem‘iyyet-i îmân müteharrik olup ne gürûh-ı muhâlifde tarîk-ı

mürüvvet-âsârı hüveydâ idi ve ne zümre-i şühedâda kâ‘ide-i tenezzül ve

müdârâ-nümûdârı peydâ” (H. 396/5)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 16. “Çün… bârî” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Ey hâce çün beni öldürürsen bârî ben dahi kanumı almış olam.” (H.

298/4)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 17. “Bârî” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Ey Âl-i Ebû Sufyân, dutalum ki sizde îmân eseri yokdur, bari

kâ‘ide-i nâmûs-i cahiliyyeti, ki lâzıme-i cibilliyyetüŋüzdür, terk itmek ne

münâsibdür ki kasd-ı ‘avrât idersiz?” (H. 426/12)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 18. “Çün” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Ey Bekr henüz câhilsen çün hılâf-ı ‘âdet bir ‘amel idersen, dehşet

saŋa gâlib olur.” (H. 292/15)

2. 3. 3. 2. 1. 2. 19. “Meger… ki” Bağlama Edatı İle Bağlanan Cümleler • “Yâ Hüseyn, meger Müslim şehîd olupdur ki baŋa yetîmler gibi

ri‘âyet idersen.” (H. 315/2)

236

2. 3. 3. 2. 1. 3. CÜMLE BAĞLAYICI EDATLARIN ALDIĞI GÖREV Cümle toplulukları tür, anlam, diziliş yönüyle farklı olan cümleleri kendi

bünyesinde barındırabilir.

2. 3. 3. 2. 1. 3. 1. İsim Cümlelerini Bağlaması • “Ve ‘Abbâs Mekkededür ve Hamza Medînede.” (H. 99/17) • “Menzil-gâhum çeşmesâr-ı Beni İsrâ’îl ve mergzâr-ı Al-i Ya‘kûbdur.”( H.

65-66) • “Ey Yezîd, devlet devlet-i uhrevîdür ve ol bize müyesserdür ve

sa‘âdet sa‘âdet-i bâkîdür ve ol bize mukadderdür” (H. 463/14) • “Ey İbn-i Ziyâd, Müslimüŋ cânı Allah hıfzındadur ve benüm cânum

otuz bin mübâriz hisârında.” (H. 285/24) • “Muharrem ayıdur ve Cum‘a günidür ve namâz vaktidür.” (H.

428/25) • “Ey Ebâ Mûsâ ben bir nev-cevânam ve sen ki köhen-sâl.” (H.

269/14) • “ Ey Yezîd, devlet devlet-i uhrevîdür ve ol bize müyesserdür ve

sa‘âdet sa‘âdet-i bâkîdür ve ol bize mukadderdür” (H. 463/16) • “Biri Kur’ân ve biri Ehl-i Beyt.” (H. 117/15)

2. 3. 3. 2. 1. 3. 2. Fiil Cümlelerini Bağlaması • “Âh, bu ne şerbet-i nâ-sâz-kârdı ki derûnuma âteş bırakdı ve bu ne

cür‘a-i nâ-hôş-güvârdı ki cân ü cigerüm yakdı!” (H. 232/3)

237

• “Bu sûret Yahyânuŋ kanı tökilmeyince müyesser olmaz ve imkân

bulmaz.” (H. 78/21) • “Ve bu meşhûrdur ki hüsn-i sûretle Resûlullâha andan eşbeh mâder i

eyyâmdan mütevellid olmamışdı ve andan emlah dâyire-i vücûda

‘ademden gelmemişdi.” (H. 408/12)

2. 3. 3. 2. 1. 3. 3. Soru Cümlelerini Bağlaması • “Yâ İbn-i resûlâllâh, ne tedbîre karâr virdüŋüz ve Kûfe ‘azîmetinde

ne maslahat gördüŋüz?” (H. 307/27) • “Ne ümmîdle saŋa ruhsat vireyem ve ne vechle müfârakatüŋ revâ

göreyem?”( H. 398/12) • “Âyâ ümmet-i bî-vefâ size ne cefâlar kılalar ve ne bahâne ile

müte‘arrız olalar?” (H. 134/10) • “Ey kavm, siz ne tâyifesiz ve bu başlar kimleründür ve bu deyre

gelmekden murâdunuz nedür?” (H. 454/15) • “Ey bed-baht-ı ezel ü ebed, bu ne hayâl-i fâsiddür, âyâ îzid-i Cebbâr ve

Ahmed-i Muhtar ve Haydar-ı Kerrâre rücû‘uŋ olmaz mı ve ‘Arasât-ı

kıyâmet yâduŋa gelmez mi?” (H. 330/ 12) • “Âyâ ne cürmle maktûl olalar ve ne cinâyetle istihkâk bulalar?” (H.

45/6)

2. 3. 3. 2. 1. 3. 4. Bir Olumlu Bir Olumsuz İki Cümleyi Bağlaması • “Yâ İmâm, Yezîdüŋ leşkeri çokdur ve senüŋ hıdmetünde olanlar

şirzimet-i kalîl olup anlaruŋ la tâb-ı mukâvemetleri yokdur.” (H. 316/10)

238

• “Yâ Resûlallâh, bu nefret degül belki taharrük-i silsile-i

mahabbetdür.” (H. 118/18)

2. 3. 3. 2. 1. 3. 5. İki Devrik Cümleyi Bağlaması • “Fi’l vâkı‘ bu mazmûna bi r şâhid-i sâdıkdur vâkı‘a-i Kerbelâ ve bir

bürhân-ı muvâfıkdur vukû‘ı kesret- i sipâh-ı Yezîd ve kıllet-i zümre-i

şühedâ.” (H. 396/1) • “Ol cümledendür Hazret-i Şâh-ı Velâyet ‘Aliyy-i Murtazânuŋ i‘tilâ-yı

rütbe-i ihtilâsı ve bidâyet-i ‘ömrden nihâyete dek meydân-ı belâda isti‘lâ-

yı derecât-ı mihnet ü belâsı.” (H. 179/1)

239

2. 3. 3. 2. 2. BAĞLAMA EDATI KULLANILMADAN CÜMLE

TOPLULUĞU OLUŞTURAN CÜMLELER Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da böyle teşekkül etmiş cümlelerin sayısı 475’tir.

Tüm cümle ve cümle topluluklarına oranı %10,32’dir.

• “Mukaddem gelenlerüŋ biri Sâre zevce-i Halîl, biri Hâcerdür vâlide-i

İsmâ‘îl, biri Hadîce-i Kübrâdur zevcet-i Habîb-i Melik-i Celîl, biri

Âsiyedür zevcet-i Fir‘avn-ı alîl ve bunlardan soŋra gelen Fâtıma-i

Zehrâdur.” (H. 455/15) • “Pençe-i havâdisden girîbânumuz çâk tapança-i mevâhibden dîdemüz

nem-nâk.”( H. 472/20) • “Biz garîblerüz, biz yetîmlerüz” (H. 295/26) • “Biri Hüseyn bin ‘Alî, biri Abdurrahmân İbn-i Ebû Bekr, biri

‘Abdullâh bin Ömer, biri ‘Abdullah bin Zübeyr.” (H. 250/15) • “Ben giriftâr-ı zemînem, harekete kudretüm yokdur.” (H. 67/11) • “İlâhi bu merkad-i şerîf hürmeti hakkıçün beni gam-hârsız koyma,

ol gam-hâra vâsıl it.” (H. 215/13) • “Yâ ‘Alî, hengâm-ı ta‘ziyet degül, zamân-ı vasiyyetdür.” (H.170/1) • “Ey ‘azizler, ben garîb-i mehcûram; mihnetüm çok, gam-hârum

yok.” (H. 214/20) • “El-kıssa, üç yıl bu minvalle rûzgârları geçüp Ebû Tâlib vefât itdi; üç

ay geçdükde Hadîce vefât itdi.” (H. 94/13) • “Ey Alî dün gice Hazret-i Resûlullâhı vâkı‘amda gördüm, bâlinüm üzerine

durup, her taraf mülâhaza kılup, feryâda gelüp eyitdüm” (H. 167/1)

240

• “Birgün a‘yân-ı devlet ve erkân-ı haşmeti ‘arz-ı leşker gördükde

yüz yigirmi sâhib-livâ-yı zerrîn-gürz kaleme geldi; sûret-i hâl ‘Amr-i

Leyse ‘arz olındukda merkebinden düşüp hâk-i mezellete yüz sürüp

zâr zâr agladı.” (H. 435/3) • “Ey bedbaht, bu nev-resîde esîr-i dâm-ı marazdur, bî-günâh katline

ikdâm itmek mürüvvet midür?” (H. 431/21) • “Ey şehzâde, sâyir câriyeler benüm âzâdumdı, Şîrîn senüŋ

âzâdundur.” (H. 451/7)

241

2. 3. 4. YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER Cümlenin yüklemi ekli veya eksiz yargı bildiren bir fiil ya da isimdir. Bu

durumda yüklemin türü bakımından cümleler ikiye ayrılır:

2. 3. 4. 1. İSİM CÜMLELERİ

Yüklemi bir isim veya isim grubu olan cümlelerdir. İsim ya da isim grupları

ek-fiilin zamanlarından biri ile çekimlenerek yüklem olurlar.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’daki tek yargıdan oluşan 1995 cümleden 219 âdeti isim

cümlesidir. Tüm cümle ve cümle topluluklarına oranı %11’dir. İsim cümlelerinden

124’ü olumlu, 21’i olumsuz cümle, 74’ü de soru cümlesidir. 199 cümle kurallı, 20

cümle ise devriktir.

• “Ben Müslim-i ‘Akîlem.” (H. 288/22) • “Yâ İmâm, ehl-i Kûfeden Müslimüŋ kanın almayınca bize mürâca‘

at mümkin degül.” (H. 315/12) • “Ey Fâtıma, bu haber istimâ‘ına kudretüm yokdur.” (H. 169/17) • “Ey bed-baht bu ne terk-i edebdür?” (H. 441/17) • “Ve eger yok ise nedür bu mescid ü mihrâb âlûde kılup ‘ibâdet-i

bâtıla kıyâm ü ikdâm?” (H. 468/19)

2. 3. 4. 2. FİİL CÜMLELERİ Yüklemi çekimli bir fiil olan cümledir. Bu fiil basit ya da birleşik yapıda

olabilir. Yargı, kip ve şahıs bildiren bütün fiillerde vardır.

242

Eserdeki toplam 4603 cümleden 1995’i tek yargıdan oluşan cümledir. Bu

basit cümlelerin 1776 âdeti fiil cümlesidir. Fiil cümlelerinin, tüm cümle ve cümle

topluluklarına oranı %89’dur.

Fiil cümlelerinden 1692’si olumlu, 26’sı olumsuz, 58’i ise soru cümlesidir.

1635 cümle kurallı 141 cümle ise devriktir.

2. 3. 4. 2. 1. Yüklemi Basit Kipli Olan Fiil Cümleleri • “Hazret-i Hüseyn mehâsin-i şerifin eline alup eyitdi” (H. 350/24) • “Hazret-i Emîr andan inhirâf idüp hediyyesin kabûl itmedi.” (H.

200/20) • “Siz harb itmeyince ben harb itmezem.” (H. 195/2) • “Nişe bu fakire su virmezsiz?” (H. 475/20)

2. 3. 4. 2. 2. Yüklemi Birleşik Kipli Olan Fiil Cümleleri • “Ey Fâtıma, şeb-i deycûrdan bir sümün geçmişdür.” (H. 163/14) • “Hazret-i Zehrâ halkuŋ ol iltimasın kabul idüp, giceler nevha kılup,

gündüz dâg-ı sabrla cigerin dâglayup tahammül iderdi.” (H. 165/4) • “Ey Müslim, eger bilseydüm senden soŋra kaldugumı iltimâs-ı

vasiyyet iderdüm.” (H. 368/4) • “Bilâl aydurdı.” (H. 91/5)

243

2. 3. 5. YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

Türkçe cümle kuruluşlarında yüklem genellike sonda bulunur. Çeşitli

nedenlerle yüklemin yeri cümle içinde değişebilmektedir.

“Yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Bu, Türkçe söz diziminin

karakteristik özelliğidir. Ancak diğer cümle öğeleri gibi yüklemin de söz dizimi

içindeki yeri çeşitli sebeplerle değişebilmektedir. Cümlelerin kurallı (düz) veya

devrik oluşlarında ölçü, diğer öğelerin değil yüklemin yeridir.”90

2. 3. 5. 1. KURALLI (DÜZ) CÜMLELER

Yüklemi sonda bulunan cümledir. Dilimizin söz dizim özelliğine göre asıl

öğe sonda bulunur. Vurgulanmak istenen öğe, yükleme yaklaştırılır. “Yardımcı

öğeden ana öğeye diziliş, Türk cümle yapısının temel özelliğidir.”91

Eserdeki 1995 cümlenin 1834’ü kurallı cümledir. Bu kurallı cümlelerin

199’u isim cümlesi; 1635’i fiil cümlesidir. 1834 kurallı cümlenin tüm cümle ve

cümle topluluklarına oranı % 91,93’tür.

Kurallı cümlelerin 1669’u olumlu cümledir. (fiil: 1555, isim: 114)

Kurallı cümlelerin 45’i olumsuz cümledir. (fiil: 24, isim: 21)

Kurallı cümlelerin 120’si soru cümlesidir. (fiil: 56, isim: 64)

• “Yâ Resûlallah bu perverde-i ni‘metüŋ olan ferzend-i sa‘âdet-mendüni



244


(H. 155/18)

2. 3. 5. 2. DEVRİK CÜMLELER

Yüklemi cümlenin sonunda değil de cümlenin her hangi bir yerinde bulunan

cümlelerdir. Yüklemin yerinin değişmesi, bir anlamı öne çıkarma, vurgulama amacı,

özelikle şiirde ahenk endişesi gibi sebeplerledir. Bu sebepler diğer öğelerin yerini

değiştirdiği gibi yüklemin de yerini değiştirmektedir.

Eserdeki tek yargıdan oluşan 1995 cümlenin 161’i devrik cümledir. Bu

devrik cümlelerin 20’si isim cümlesi; 141’i fiil cümlesidir. Devrik cümlelerin tek

yargıdan oluşan cümlelere oranı % 8,07’dir.

Devrik cümlelerin 147’si olumlu cümledir.(Fiil: 137, İsim: 10)

Devrik cümlelerin 2’si olumsuz cümledir. (Fiil: 2, İsim: 0)

Devrik cümlelerin 12’si soru cümlesidir. (Fiil. 2, İsim: 10)

• “Didüm : ‘Kimsen?’” (H. 273/14)

• “Didi : ‘Hak bendesi.’ “ (H. 273/14)

• “Didiler ‘Nûh Nebîdür.’” (H. 453/16)

• “Müşâhede kıldukda gördüm bir taşt-ı pür-hûn.” (H. 90/13)

• “Benüm ruhum kabz itme Cebrâ’il gelmeyince” (H. 135/4)

• “Sabah oldukda ol refîklerümden eser görmedüm bir nice hırmân-ı

hâkisterden gayrı.” (H. 9454/2)

• “Ya resûlallâh ne sen men‘ itdüŋ ceza‘dan.” (H. 108/6)

245

2. 3. 6. ANLAMLARINA GÖRE CÜMLELER

İşin, oluşun, hareketin, durumun, kılışın yüklemde nasıl anlatıldığına göre

cümleler çeşitlere ayrılır.

Burada işin yapılıp yapılmadığı, durumun varlığı yokluğu, işin istenildiği ya

da emredildiği, bildirildiği ya da sorulduğu önemlidir.

“Her cümle, yapısında bulunan kelime ve eklerin yönlendirdiği soru,

bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlam özelliklerinden birine sahiptir. Bir cümle

hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya da olumsuz bir

anlam taşır. O halde cümlelerin temel anlam özelliği olumluluk veya olumsuzluktur.

Olumlu ve olumsuz cümleler, ayrıca soru, bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlamlar

taşıyabilir.”92

2. 3. 6. 1. OLUMLU VE OLUMSUZ CÜMLELER

2. 3. 6. 1. 1. Olumlu Cümleler

Fiil cümlesinde işin, oluşun yapıldığını veya olduğunu; isim cümlesinde ise

sözü edilen kavramın bulunduğunu, var olduğunu, bahsedilen şekilde olduğunu

bildiren cümlelerdir. Yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelerdir. “Yüklem yapma,

yapılma ve olma bildirir.”93

Eserdeki tek yargıdan oluşan 1995 cümleden 1816’sı olumlu cümledir.

Olumlu cümlelerin cümlelere oranı % 91,02’dir. 1816 cümleden 1692’si fiil; 124’ü

isim cümlesidir.


246

Olumlu cümlelerin 1669’u kurallı cümledir. (Fiil: 1555; İsim: 114)

Olumlu cümlelerin 147’si devrik cümledir. (Fiil: 137; İsim 10)

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da olumlu cümlelerin hem olumlu isim hem de olumlu fiil

cümleleri şeklinde olduğunu görmekteyiz.

2. 3. 6. 1. 1. 1. Olumlu İsim Cümleleri

• “Matlûbunuz bu dıraht içindedür.” (H. 79/14)

• “Yâ Resûlallâh ümmet-i bî-vefâlarun” (H. 45/5)

• “Peygâmum var, Mısr cânibinden.” (H. 68/7)

2. 3. 6. 1. 1. 2. Olumlu Fiil Cümleleri

• “Didiler : ‘Bir ismi dahi Kerbelâdur.’ ” (H. 323/16)

• “Didüm : ‘Yâ Resûlallâh Hak bilür ki ben tîg çekmedüm.’ ” (H.

90/10)

• “Iztırâbla bîdâr olup Yûsufı tefahhus itdükde, didiler müteveccih-i

sahrâ oldı.” (H. 48/19)

• “Yâ Resülallah bu perverde-i ni‘metüŋ olan ferzend-i sa‘âdet-mendüni



(H. 155/18)

247

2. 3. 6. 1. 2. Olumsuz Cümleler

Fiil cümlesinde işin, oluşun yapılmadığını, yapılmayacağını veya olmadığını;

isim cümlesinde ise sözü edilen kavramın bulunmadığını, var olmadığını, bahsedilen

şekilde olmadığını bildiren cümlelerdir. “Yargının gerçekleşmediğini anlatan

cümlelerdir. Böyle cümleler, yapma, yapılmama, olmama bildirir.”94

Eserdeki toplam 1995 cümlenin 47’si olumsuz cümledir. Olumsuz cümlelerin

cümlelere oranı %2,35’tir. Bu 147 cümleden 26’sı fiil; 21’i isim cümlesidir.

Olumsuz cümlelerin 45’i kurallı (Fiil: 24; isim 21), 2’si devrik cümledir. (fiil: 2)

Hadîkatü’s-Süe‘dâ’da bulunan olumsuz cümleler hem olumsuz isim hem de

olumsuz fiil cümleleri şeklindedir.

2. 3. 6. 1. 2. 1. Olumsuz İsim Cümleleri

İsim cümlelerinin olumsuzluğu “yok, değil ve ne…ne..” ile sağlanmıştır.

• “Ey derviş, ‘âşık ma‘şûkuŋ cefâlarına sabr itmese da‘vâ-yı

mahabbetde sâdık degül.” (H. 272/23)

• “Ey ‘ummâl-ı kârhâne-i dünyâ ve ey huffâz-ı kavânîn-i nizâm-ı eşya;

salâh-ı bihbûdumda benüm ihtiyârum ve dostdan gelen derdüŋ

dermânına benüm iktidârum yokdur.” (H. 34/20)

• “Ey Fâtıma, bu haber istimâ‘ına kudretüm yokdur.” (H. 169/17)

• “Ben bu sitâreden vâkıf degülem.” (H. 197/2)

• “Yâ ibn-i Resûlallâh, Mu‘âviye musâlahasına senden rızâ münâsib

degüldi.” (H. 225/25) 94 Leyla Karahan, A.g.e., s. 104

248

• “Kısâs baŋa müteveccih oldukda size tâziyâne urılmak münâsib degül.”

(H. 128/2)

2. 3. 6. 1. 2. 2. Olumsuz Fiil Cümleleri

Olumsuzluk eki “-mA” ile olumsuz olan cümlelerdir.

• “Benüm ruhum kabz itme Cebrâ’il gelmeyince” (H. 135/4)

• “Sabah oldukda ol refîklerümden eser görmedüm bir nice hırmân-ı

hâkisterden gayrı.” (H. 454/2)

• “Zencîrle firâr itmek olmaz.” (H. 62/18)

• “Ey Fâtıma, sen gelmeyince gitmezem.” (H. 167/6)

• “Siz harb itmeyince ben harb itmezem.”( H. 195/2)

• “Hakka ki ehl-i âsmân ü zemîn bir bir muhârebesine kudret bul-

mazlar.” (H. 391/7)

2. 3. 6. 2. SORU CÜMLELERİ

İçinde soru anlamı bulunan; bir konuda bilgi edinmek, şüpheleri gidermek ve

düşünceleri onaylatmak için kurulan cümlelere soru cümlesi denir.

Cümlenin öğelerini bulmaya yönelik tüm soru kelimeleriyle soru cümleleri

yapılabilir.

249

“Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelerdir. Soru eki -mI ile soru

sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları bir cümleye soru anlamı

kazandıran unsurlardır.”95

Eserdeki tek yargıdan oluşan 1995 cümleden 132’si soru cümlesidir. Soru

cümlelerin tek yargıdan oluşan cümlelere oranı %6,61’dir. Bu 132 cümleden 58’i

fiil; 74’ü isim cümlesidir. Soru cümlelerinin 9’u olumsuz soru kuruluşta olup bu

cümlelerin 2’si isim 7’si de fiil cümlesidir.

• “Ey kavm, siz ne tâyifesiz ve bu başlar kimleründür ve bu deyre

gelmekden murâdunuz nedür?” (H. 454/6)

• “Ne ümmîdle saŋa ruhsat vireyem ve ne vechle müfârakatüŋ revâ

göreyem?” (H. 398/12)

• “Eger hilkatimde eser-i İslâm var ise nedür bu is-tihfâf-ı nukabâ-yı

İslâm?” (H. 468/18)

• “Ve eger yok ise nedür bu mescid ü mihrâb âlûde kılup ‘ibâdet-i bâtıla

kıyâm ü ikdâm?” (H. 468/19)

• Yâ ‘adûvallâh nişe benüm hürmetüm dutmadun?

2. 3. 6. 2. 1. Soru Ekiyle Kurulan Cümleler

• “Ey Cündüb, suya gümânuŋ var mı?” (H. 197/18)

• “Yâ Resûlallâh, âsmân ü zemîne senden gayrı zîynet var mı?” (H.

246/17)

• “Ey ‘azîz, sen resûl misen?” (H. 193/10) 95 Leyla Karahan, A.g.e., s. 107

250

• “Ey Abdullâh, seni bu mel‘ûnuŋ kelimâtı mükedder itmez mi?”(H.

189/8)

• “Ey birâder-i ‘azîz, bu sadâdan vâkıf olduŋ mı?” (H. 345/23)

• “Yâ Resûlallâh, bu şahsı sever misen?” (H. 187/11)

2. 3. 6. 2. 2. Soru Sıfatıyla Kurulan Cümleler

• “Ne ümmîdle saŋa ruhsat vireyem ve ne vechle müfârakatüŋ revâ

göreyem?” (H. 398/12)

• “Ken‘ânuŋ kansı nâhiyesinden olurdun?” (H. 65/25)

• “Yâ ‘Alî, bu ferzend-i sa‘âdet-mendi ne isimle mevsûm idersen?”

(H. 239/21)

• “Ey bed-baht, Hazret-i ‘Alî saŋa ne yaman itmişdi?” (H. 224/15)

2. 3. 6. 2. 3. Soru Zarfıyla Kurulan Cümleler

• “Nite nâkadan düşdün?” (H. 62/18)

• “Nişe bu fakire su virmezsiz?” (H. 475/20)

2. 3. 6. 2. 4. Soru Zamiriyle Kurulan Cümleler

• “Saŋa kimden vâkı‘ oldı bu cefâ?” (H. 210/11)

• “Yâ Resûlallâh, seni kabre kim indürsün?” (H. 121/12)

251

• “Ey emîr, ne vâkı‘ oldı?” (H. 281/8)

• “Ey ‘azîz, bu mükâşefe saŋa kandan hâsıl oldı?” (H. 197/7)

• “Ey Esmâ vâlidemüz hâli nedür?” (H. 173/9)

• “Bu kimdür?” (H. 446/18)

252

2. 3. 7. CÜMLE BİLGİSİ EK

2. 3. 7. 1. ARAPÇA CÜMLELER

Hadîkatü’s-Sü‘eda’daki cümlelerden 140 tanesi Arapçadır. Bu sayı

tamamıyla Arapça yüklem taşıyıp Türkçe hiçbir açıklama yapılmadan cümle olanlar

içindir. Bu cümlelerin toplam cümlelere oranı % 3’tür.

Fuzûlî, Arapça cümleleri şu şekilde kullanmıştır.

2. 3. 7. 1. 1. Başlı Başına Arapça Olan Cümleler Ve Cümle Toplulukları

Bu tür cümleler hiçbir Türkçe unsuru barındırmaz. Tek bir cümleden

oluştuğu gibi cümle topluluğu olan bu cümleler, Fuzûlî’nin kendi ifadeleriyle

oluşturduğu Arapça cümleler değil, başkalarının ağzından olduğu gibi verilen

cümlelerdir. Cümleler, bazen ayet, bazen hadistir; bazen meleklerin, bazen de eserde

geçen diğer şahısların ifadeleridir.

• “Ey râhib ene mazlûmun, ene mehmûmün, ene garîbün, enebne’l-Mustafâ

enebne’l-Murtaza.” (H. 456/2)

• “Allâhumme innî e‘izühâ bike ve zürriyyetehâ mine’ş-şeytâni’racîm” (H.

155/25)

• “Yâ Resûlallâh, ve’l-âhiretü hayrün leke mine’l-ula.” (H. 119/18)

• “İnnâ li’llâh ve innâ ileyhi râci‘ûn” (H. 309/20)

• “Yâ ebetâh el-‘ataş el-‘ataş” (H. 411/11)

• “Ne‘am evlâdünâ ekbâdünâ” (H. 244/14)

253

2. 3. 7. 1. 2. Bir Arapça Cümlenin Türkçe Cümle Ya da Cümle

Toplulukları İle Oluşturduğu Cümle Topluluğu

Bu tür cümleler bir Türkçe cümle ile birlikte kullanılır. Başlı başına bir cümle

değil, Türkçe cümle ile cümle topluluğu oluştururlar. Bu cümleler Türkçe cümlelere

bazen bağlama edatlarıyla bağlanırken bazen de bağlama edatı kullanılmadan

bağlanırlar. Cümlelerden sonra gelen Türkçe cümleler bu Arapça cümlelerin

tercümesidir.

• “Ey Resûl-i Hudâ el-Halîlü ye’murûnî ve’l-Celîlü tenâhünî ve men

mutarassıd-ı hükm-i Celîlem, ne ki tâbi‘i emr-i Halîl.” (H. 41/16)

• “‘Men kuntu mevlâhu fehazâ ‘Aliyyün mevlâhu’ ya‘nî ‘Her kimüŋ ben

mevlâsı idüm Alî anuŋ mevlâsıdur’; ‘Allâhümme ‘âdi men ‘âdâhu’ ya‘nî

‘İlâhi anunla ‘adâvet kılana ‘adâvet kıl’; ‘Ve vâlî men vâlâhu’ ya‘nî ‘anunla

dost olana dostluk it’; ‘Vahzil men hazelehü’ ‘ve anı hâr dutanı hâr dut.’ ” (H.

116/12)

• “Veylukum inne katle’l-Hüseyni emrün ‘azîmün ya‘nî ey bî-dertler katl-i

Hüseyn emr-i ‘azîmdür.” (H. 14/15)

2. 3. 7. 1. 3. Arapça Cümle Ya da Cümle Topluluklarının Türkçe Cümle

İçinde Bir Kelime Grubu Ya da Öğe Olarak Kullanılması

Bu tür cümleler Türkçe cümle içinde, cümlenin herhangi bir öğesi olarak

kullanılırlar.

• “Ey kavm, ‘arsa-i Kıyâmet yevme yenfe‘u’s-sâdıkîne sıdkuhum karârgâhıdur

ve Kâdî-i rûz-ı cezâ yevme lâ-yenfe‘u mâlün ve lâ benün” güvâhıdur”( H.

115–116)

254

• “Hazret-i Hasan ıztırâbla Medine bâgına gelüp : ‘Yâ Hüseyn ebne Alî ve

yâ kurrete ‘aynen-nebiyyi ey ne ente’ diyü tecessüs iderken bir gûşeden bir

âhû çıkdı.”( H. 143/8)

• “Rivâyetdür ki manzûme-i Lâ fetâ illâ ‘Alî lâ seyfe illâ Zü’lfikâr hâtif-i

gaybdan ol gün sâdır oldu.” (H. 97-98)

255

2. 3. 7. 2. ARA CÜMLELER

Tek bir yargıyı bildiren bir cümle içinde var olan diğer cümleler söz konusu

cümlenin bir unsuru olarak görev yapmaktadır. Bir cümle içinde kullanılan

cümlelerin cümle içindeki bir öğeyi tamamladıkları durumlar vardır. Eserde

cümlenin herhangi bir unsurunu açıklayan ara cümleler mevcuttur.

• “Ve benüm bir atum ve bir kılıcum var, ki mânendleri yokdur, pîş-

keş tarîkiyle benden kabul idesen.” (H. 316/14)

• “Za‘fer ruhsat-ı muharebe bulmayup, vedâ‘ idüp mürâca‘ at itdükde ol

gubâr sakin olup, ol zulmet açılup Hazret-i İmâm müteveccih-i harb olup

mübâriz taleb itdükde Temim bin Kahtabe, ki ümerâ-yı Şâmdan olup

mübâriz-i ma‘rûfdı, mukâbil durup eyitdi” (H. 420/14)

• “Velîd bin ‘Utbe, ki ol mektûbuŋ mazmûnına ıttılâ‘ buldı ve

mefhûmına muttali‘ oldı, eyitdi ” (H. 255/23)

• “Kâsım bin Hasan, ki sipihr-i siyâhatde bir âfitâb-ı ‘âlemtâb idi ve

büstân-ı letâfetde bir lâle-i nev-reste-i sırâb, ‘Abdullâh bin Hasanuŋ ol

haletin mülahâza kıldukda fezâ-yı ‘âlem nergis-i şehlâsına târ olup dil-i

bi-karârı nihâyet-i gayretden pür-iztırâr olmagın sultân-ı Kerbelânuŋ

rikâb-ı hümâyûnına yüz sürüp eyitdi” (H. 387/7)

• “Andan soŋra Hamza-i Harîr, ki mu‘tak-ı Ebâ Zer-i Gıfâri idi,

piyâde meydâna girüp şeb-i müşk-fâm gibi a‘dânuŋ rüzgârın siyâh itdi

ve dûd-ı âh-ı ‘uşşâk gibi andan muhaliflere çok eserler yetdi.” (H.

375/19)

• “İlâhî, ol nebî ü velî hakkıçün, ki hakîkatlerine i‘tirâf idüp

sıfatların beyân itdüm, beni şermende itme.” (H. 180/21)

• “Ol hâletde Erkam ki sahâbe-i kibârdan idi ve ol meclisde hâzır

idi, feryâda gelüp eyitdi” (H. 441/15)

256

2. 3. 7. 3. EKSİLTİLİ CÜMLELER (KESİK CÜMLE)

Bazen yüklemi bazen de diğer unsurları belirtilmeden kurulan cümlelerdir.

Eserde çok az sayıda eksiltili cümle vardır.

• “Muhammedi ziyâde seversen ya kendüni?” sorusuna cevap veren kişi

şöyle bir cümle kurmuştur. “Hakka ki Muhammedi” (H. 42/18) (severem)

• “Ey seng-dil, bu tıflları nişe katl itdün?” sorusuna cevap olan cümle

şöyledir. “Senüŋ iltifâtüŋ ümmîdiyle.” (H. 299/21) (katl itdüm)

257

3. BÖLÜM

FUZULİ’NİN TÜRKÇESİ

Fuzûlî, şiirlerini ömrü boyunca dışarı çıkmadığı Irâk-ı Arab’da ve çevresinde

konuşulan Azerî lehçesinin Türkmen ağzıyla yazmıştır. Azerî lehçesi, XV. asırdan

itibaren Anadolu Türkçesinden ayrı bir gelişme göstermiş olmakla beraber Türkiye

Türkçesine çok yakındır. Fuzûlî’nin dilindeki Azerî dili özellikleri, onun diline

Anadolu şairlerinden ayrı bir tat vermiştir. Tezkirelerde geçen “Nevâyî tarzına karib”

ifadeleri Azerî lehçesindeki özellikler dolayısıyladır. Fuzûlî’nin dilinde Doğu

Türkçesinin yani Nevâî dilinin özellikleri de vardır.

Fuzûlî’nin Türk şairlerinden Nevâ‘î’ye, Habibî’ye yazdığı nazireler, Lütfî’nin

ve Habibî’nin şiirlerine tahmisi, Nevâ‘î’nin Kırk Hadis Çevirisi’ndeki hadisleri Batı

Türkçesine tercüme etmesi, onun Doğu Türkçesine vakıf olduğunu göstermektedir.

XVI. asırda Azerî Türkçesinin etkili olduğu Bağdat civarında yaşayan şairin

eserleri, bu çevrenin ve devrin ses ve şekil bilgisi özelliklerini yansıtmaktadır.

Yapılan incelemeler şairin, Osmanlıların Bağdat’ı fethinden önceki

eserlerinde bulunan Azeri Türkçesi özelliklerinin fetihten sonraki eserlerinde çok az

görüldüğü yönündedir.

Şeyma Güngör, Osmanlıların Bağdat’ı fethinden sonra yazılan Hadîkatü’s-

Sü‘edâ için “Hakîkaten, Hadîkatu’s-Sü‘edâ Azerî Türkçesi özellikleri taşımakla

beraber Beng ü Bâde ve Divan’ına göre Osmanlı Türkçesine daha yakın”96

ifadelerini kullanarak Fuzûlî’nin eserlerinde kullandığı dili belirtmektedir.

96 Şeyma Güngör, A.g.e., s. XLII

258

Fuzûlî, Türkçenin şiir ve nesir dili olarak işlenmesinde çok önemli paya

sahiptir. Bunu kendi ifadelerinde de açıkça ortaya koymuştur. Divanında Türkçenin

her alanda kullanılabilecek güçlü bir dil olduğunu ve kendisinin bu konuda görevini

yerine getireceğini hatta daha da ileriye götüreceğini belirtmiştir. Türkçeyi şiirde

kuru dikenden gül bitirmek azmiyle işlemiştir:

“Ol sebebden Farsî lafz ile çoktur nazm kim

Nazm-i nâzik Türk lafziyle iyen düşvâr olur

Lehce-i Türkî kabûl-i nazm ü terkîb etmeyip

Ekser-i elfâzı na-merbût u nâ-hemvâr olur

Bende tevfîk olsa bu düşvârı âsân eylerim

Nev-bahâr olgaç dikenden berg-i gül izhâr olur.” (D. 303)97

Arap ve İran şair, fasih ve ediplerinin dillerini en güzel bir biçimde hem yazı

hem de konuşma dilinde kullandıkları gibi Fuzûlî de Türkçeyi öylece işlemek,

Türkçe Divanının önsözünde belirttiği gibi yaratılışındaki şairlik yeteneğini

geliştirerek Türkçe eserler vermek istiyor.

97 Çeviri: Farsça olarak çok şiir söylenmiştir, çünki Türkçe ile güzel şiir yazmak pek zordur. Türk Dili

(aruzla) manzum eser yazmaya pek uygun değildir. Türkçe sözlerin çoğunda birbirleriyle bağlantı ve

uygunluk yoktur. Tanrı bana yardım ederse ilkbaharda dikenden gül yaprağı meydna geldiği gibi ben

de bu güçlüğü kolaylaştırırım.

259

“... hâşâ kî Türk-zâde mahbûblar feyz-i nazmından behre-mend olmayalar ve

tâife-i Etrâk sâhip-mezâkları bûsitân-ı kelâmından şükûfe-i dîvân-ı gazelin

bulmayalar.”98

Fuzûlî’nin Türkçe şiir yazma amacı ve kendisinin bu konudaki titizliği her

yönüyle eserlerinde göze çarpmaktadır. Türklerin tadacakları feyzi ancak Türkçe

şiirlerden alacağını, kendisinin de bir anlamda bu boşluğu doldurmaya çalıştığını

belirtiyor.

“Ey feyz-resân-ı Arab u Türk ü Acem

Kılduŋ Arabı efsah-ı ehl-i âlem

İtdüŋ fusehâ-yı Acemi Îsî-dem

Men Türk-zebândan iltifât eyleme kem”99

Sanatçı, Allah’ın iradesi, inâyeti ve yardımı ile nazım ve nesre hâkimiyetin

kendisine bağışlandığına, bundan böyle söz ülkesinin padişahı olma sırasının

kendisine geldiğine inanmıştır. Her ne kadar Araplar, Acemler ve Türkler arasında

eşsiz kâmiller varsa da, Fuzûlî gibi sözün güzelini toplamaya gücü yeten nazım ve

nesir sanatları ustası yoktur. Şair, bu sözleri kendisine nasihatlerde bulunan birisine

söyletmektedir:

“Bir gün bir nigâr-ı müşgîn-hat ki, dâne-i hâline müşg-i Hoten demek hatâ idi

ve zülfi reşkinden nâfe-ı Tatar’ın rûzgârı kara idi, serv-i revân gibi hırâmân hırâmân

98 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 16 (Çeviri: Nasıl olur ki, Türk dilberleri senin şiirinin

bereketinden hissedar olmasınlar ve Türkler arasında bulunan zevk sahipleri, sözlerinin güzel kokulu

bahçesinde gazel divanı çiçeği bulmasınlar!) 99 Şeyma Güngör, A.g.e., s. 17 (Çeviri: Ey Arab’a, Türk’e ve Acem’e feyz bağışlayan! Arab’ı dünya

halkının en düzgün ve güzel konuşanı yaptın. Acem fasihlerinin sözlerini İsa’nın nefesi gibi tesirli

ettin. Dili Türkçe olan ben(Fuzûlî)den de yardımını eksik etme.)

260

ben üftâdesine sâye-i merhamet saldı ve şîrîn şîrîn kelimâtla hâtırum sorup gönlüm

aldı. Esnâ-yı muhâveret ve hîn-i musâhabetde eyitdi ki: ‘Ey şükûfe-i bûsitân-ı fesâhat

ve ey sebze-i nevbahâr-ı hüsn-i ‘ibâret, li’llâhi'1-hamd irâde-i tevfîk-i Sübhânî ve

meşiyyet-i te’yîd-i Rabbânî memâlik-i fünûn-ı nazm ü nesr teshîrin saŋa müyesser

etmişdir ve nevbet-ı riyâset-i ekâlim-i sühan tedrîc ile saŋa yetmişdir. Eğerçi Arab’da

ve Acem’de ve Türk’de yegâne kâmiller çokdur, ammâ sen kimi cem‘-i lisâna kâdir

câmi‘-i fünûn-ı nazm ü nesr yokdur.”100

Fuzûlî şairlerin söz ve ibarelerinde kendi memleketlerinin latife ve darb-ı

mesellerinden süs taşıması gerektiğini belirtiyor. Fuzûlî bu konuda kendisinin

yetersiz kaldığını söylemiştir. (Bu, Fuzûlî için bir alçak gönüllülük nişanesidir)

Bunun yanısıra eserlerindeki Türkçe ibare ve darb-ı mesellere bakarsak, bunun hiç de

onun dediği gibi yetersiz olmadığı kanaati ortaya çıkmaktadır. Sanatçı aslında bize

şunu demek istiyor: “İbare ve sözler aynı memleketin ibare ve darbımeselleri ile

yoğrulmalıdır.” Bu da bize şairin dil hakkındaki görüşlerini veriyor. Şair ya da yazar

kendi diline, dili kullanış biçimine, yöre kullanımlarına dikkat etmelidir.

Şair Rum ve Tatar ediplerine seslenerek onlardan Türk dilini işleme

hususunda eğer bir kusuru varsa özrünü de belirterek mazur görülmesini istiyor:

100 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 15 (Bir gün, karayağız bir güzel -ki, benine

Hoten miski (bile) demek hata olurdu ve saçının kokusunu kıskandığından, Tatar miskinin talihi

kararmıştı- yürüyen servi gibi salına salına ben düşkününe merhamet gölgesi saldı ve tatlı tatlı

sözlerle hatırımı sorup gönlümü aldı. Konuşma ve sohbet esnasında dedi ki: “Ey fesahat (uzdillilik)

bostanının çiçeği ve ey güzel sözler i lkbaharının çimeni! Hamd olsun ki, Allah’ın yardımı ve

desteği, nazım ve nesir sanatları ülkesine hükmetmeyi sana nasip kılmıştır ve söz ülkesinin reisliği

sırası artık yavaş yavaş sana gelmiştir. Gerçi Araplar, Acemler ve Türkler arasında eşsiz üstünlükte

ve olgunlukta insanlar çoktur; ama senin gibi sözün güzelini böylesine bir araya getirebilen

nazım ve nesir sanatları ustası yoktur.)

261

“Tevakku‘ budur ki umûmen ehâlî-i izz ü i‘tibârdan, husûsen bülegâ-yi Rûm

ve füsehâ-yi Tatar’dan ki eger şâhed-i hüsn-i ibâretimde ol diyârın elfâz u

ibârâtlarından zîver olmasa ve muhaddere-i nazmım ol mülklerin letâif ve darbü’l-

mesellerinden zîb bulmasa bu dâ‘îyi ma‘zûr buyuralar. Zîrâ her mülkün ehline

âriyetden âr gelir ve her tâ’ifede her ne kim var ise tetebbu‘-ı agyârı mûcib-i gayret

bilip bu diyârın ıstılâhâtı gayre makdûr olmamak özr-hâhımız yeter. Bi-hûde

ta‘arruzdan ne biter.”101

Fuzûlî, her zaman için şairliğiyle ön plana çıkmıştır. Araştırmacılar, onu

incelerken, çoğu zaman şiirlerini ön plana almışlar, nesir sahsındaki ustalığı

genellikle göz ardı edilmiştir.

Türk edebiyatında şiir türünün en önemli eserlerini içli söyleyişiyle, kaleme

alan, aşk derdiyle hoş olan bu şair, çoğu zaman nasirliği ile tanınmamaktadır. Nasıl

ki türünün en iyi örneklerinden sayılan bir Leyla vü Mecnun yazmışsa nesir olarak

türünün en iyilerinden sayılan hatta ilk üç içinde değerlendirilen, bazı tezkirelerde

ilk sırada yer alan Hadîkatü’s-Sü‘edâ’yı yazmıştır.

Hadîkatü’s-Sü‘edâ önsözünde eseri niçin yazdığını, mensur eser özellikleri

ve Türkçenin mensur olarak kullanımı hakkında şunları söylemektedir:

101 Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 17 (Umûmî olarak izzet ve itibar sahiplerinden,

husûsî olarak da Rûm (Anadolu) beliğlerinden ve Tatar fasihlerinden beklentim şudur: Eğer, güzel

sözlerimin dilberinde o diyarın lâfızları ve ibarelerinden bezek olmazsa ve nazmımın gelini o ülkelerin

latifeleri ve darbımesellerinden süs taşımazsa, bu duacıyı mazur görsünler. Zira her ülkenin insanına

âriyet (ödünç, eğreti) şeylerden utanç gelir ve her toplumda kim varsa, diğer ülkelerin sahip ol-

duklarının mahiyetini anlamaya çalışmayı gayret sebebi bilmesinin zorunlu olduğu; ancak bu diyarın

ıstılahlarının başka ülkelerin insanları için gerekli olmadığı, özrümüz olarak yeter. Boşu boşuna

sataşmadan ne çıkar?)

262

“Ammâ cemi‘-i müddetde mecâlis ü mehâfilde takrîr olınan vekâyi‘i

Kerbelâ ve keyfiyyet-i ahvâl-i şühedâ Fârsî ve Tâzî ‘ibâretinde beyân olmağın


terkîb-i ‘âlem ve sınf-ı ekser-i nev‘-i benî Âdemdür, satr-ı zâyid-i sahâyif-i kütüb

gibi sufûf-ı mecâlisden hâric kalup istîfâ-yı idrâk-i hakâyık-ı ahvâlden mahrûm

kalurlardı. Bu sebebden iktizâ-yı ‘umûm-ı mâtem-i Âl zebân-ı hâlle ben hâksâra

ta‘arruz itdi ve dest-i ta‘arruzla girîbânum dutdı ki: “Ey perverde-i hân-ı ni‘met-i

feyz-i Şâh-ı Kerbelâ Fuzûlî-i mübtelâ, n’ola ger bir tarz-ı müceddede muhteri‘

olsan ve himmet dutup bir maktel-i Türkî inşâ kılsan ki, fusahâ-yı Türkî-zebân

istimâ‘ından temettü‘ bulalar ve idrâk-i mazmûnında ‘Arabdan ve ‘Acemden

müstagnî olalar.

Tekrâr-ı zikr-i vâkı‘a-i deşt-i Kerbelâ

Makbûl-ı hâs ü ‘âm u sıgâr u kibârdur

Takrîr idenlere sebeb-i ‘izz ü ihtişâm

Tahrîr idenlere şeref-i rûzgârdur

Ben ki bu nasîhati ısgâ kıldum ve bu hıdmetüŋ mahz-ı sa‘âdet oldugın

muhakkak bildüm ‘adem-i istitâ‘at ve kıllet-i bidâ‘atden ihtirâz ü ictinâb itmeyüp

encâmına teveccüh kıldum. Egerçi ‘ibâret-i Türkî’de beyân-ı vekâyi‘ düşvârdur,

zîrâ ki ekser-i elfâzı rekîk ve ‘ibârâtı nâ-hemvârdur, ümmîd ki himmet-i evliyâ

itmâmına müsâ‘id ola ve encâmına mu‘âvenet kıla.

263

Kıt‘a

Ey feyz-resân-ı ‘Arâb u Türk ü ‘Acem

Kılduŋ ‘Arabı efsah-ı ehl-i ‘âlem

İtdüŋ fusahâ-yı ‘Acemi ‘Îsî-dem

Ben Türkî-zebândan iltifât eyleme kem” 102

Fuzûlî, Türkçe ifadelerle hareket ağırlıklı anlatımlarda bulunmanın, olayları

açıklamanın zor olduğunu belirtiyor. Bu kendisine gelene kadar yaygın bir anlayış

olsa gerektir; çünkü Fuzûlî, bu zorluğa bakmadan, kendisinin bu zorluğu aşacağına

inanıyor. Türklerin nüfus olarak çokluklarına rağmen çeşitli konularda başka

dillerde yazılmış eserlere yöneldiklerini ama bu eserleri doğru anlamaktan uzak

olduklarını, Türklerin kendi dillerinde eser yazmasının önemini ve değerini

açıklıyor. Kendisine böyle bir eseri yazmada yardımcı olması için Tanrı’ya

102 Şeyma Güngör, A.g.e., s. 16-17 (Bu uzun sürede, toplantılarda, oturup sohbet edilen her

yerde Farsça ve Arapça olarak anlatılan Kerbelâ olayı ile şehîdlerin halinden ancak Arap

ileri gelenleri ve Acem büyükleri bilgi alır; insan türünün önemli bir bölümünü oluşturup

üstün bir kavim olan Türklerin önde gelenleri, bir kitabın sayfalarındaki artık satırlar gibi

insan toplumlarının dışında durarak gerçeği anlamaktan yoksun kalırlardı. Bu sebeple, Hazret-

i Peygamber ailesi şehîdleri için tutulan yasın önemini anlatmak görevi ben fakîre düştü. Ey

nimet sofrasıyla besleyici olan büyük Kerbelâ! Güzel söze tutkun olan Fuzûlî, yeni bir tarz

meydana getirerek gayret edip Türkçe bir maktel yazsın; böylece Türkçe konuşanlar, onu dinle-

mekten zevk alsın; içindekileri Araptan da, Acemden de daha iyi anlasınlar!

Çeviri: Kerbelâ çölü olayını yeniden anmak, büyük, küçük, seçkin kişiler ve halk

tarafından uygun görülür. Bu olayı anlatan insanlar yücelir; yazanlar ise, zamanın en şerefli

işini yapmış olur.

Ben fakir, yukarıdaki öğüdü dinleyip, bu hizmetin kesin bîr mutluluk vereceğini bilerek,

gücümün yetmeyeceği düşüncesinden uzaklaştım ve bu kitabı yazmaya yöneldim. Kelimelerin

çetinliğinden, sözlerin düzgün olmayışından konunun Türkçe olarak anlatılması her ne kadar

güçse de, velîlerin himmetiyle bu işi tamamlayıp sona erdirmeyi diliyorum.

Çeviri: Ey Arab’a, Türk’e ve Acem’e feyz bağışlayan! Arab’ı dünya halkının en düzgün ve

güzel konuşanı yaptın. Acem fasihlerinin sözlerini İsa’nın nefesi gibi tesirli ettin. Dili Türkçe olan

ben(Fuzûlî)den de yardımını eksik etme.)

264

yalvarıyor; çünkü “…ibâret-i Türkî’de beyân-ı vekâyi‘ düşvârdur.” Yüce Allah’ın,

dili Türkçe olan kendisinden dilini kullanma yetisi ve iltifatını eksiltmemesini

istiyor.

Fuzûlî, Türkçe söyleyişi şiire aktarmanın en önemli yöntemlerinden biri olan

Türkçe kelimelerden oluşan kafiyeleri ve redifleri şiirlerinde çokça kullanmıştır.

Hadîkatü’s-Sü’edâ’daki manzum parçaların büyük bir bölümü Türkçe kafiye ve

rediflerle bezenmiştir.

“Ey mâ’il-i râhat gama hem-râh olgıl

Dem zevkden urma hem-dem-i âh olgıl

Ey câmi‘-i her sıfat visâli bildün

Hicrân eleminden dahi agâh olgıl” (H. 25)

“Derdâ ki dâr-ı dehrde bir yâr kalmadı

Şerh-ı gam-ı dil itmege gam-hâr kalmadı

Tay kıldı cevr devr-i mürüvvet bisâtını

Mutlak bisât-ı dehrde deyyâr kalmadı” (H. 53)

“Ne işdür ey felek dildârı dildârından ayurmak

Cefakeş ‘âşıkı yâr-ı vefâdârından ayurmak” (H. 26)

“Âh-ı âteş-bârı ‘uşşâkun sirâyetsüz degül

‘Âkıbet her gam yeter pâyâna gâyetsüz degül” (H. 26)

“Eser-i nûr-ı Mustafâyı görüŋ

Hâtim-i hayl-i enbiyâyı görün” (H. 28)

265

“Derdle horsend olan derdine dermân istemez

Zevk-i mihnet birle ‘âşık râhat-i cân istemez” (H. 35)

“Niderem cân u cihânı baŋa dildâr gerek

Nedürür cân u cihân ‘âşıka dîdâr gerek” (H. 59)

“Çekmezem gam tökse kanum tîg-i bürrânun senün

Vehmüm andandur ki pür-hûn ola dâmânun senün” (H. 41)

“Bir haber vir ey sabâ ol mâh-ı tabândân bana

Kim gam-ı ‘ışkında yüz gam yetdi devrândan bana

Olma gâfil Tanrı’çün dâyim tereddüd eyleyüp

Geh yetür benden ana peygam geh andan bana” (H. 65)

“Bir haber vir ey sabâ serv-i revânum kandadur

Cânumun ârâmı yok ârâm-ı cânum kandadur

N’eyledüŋ n’itdüŋ felek hurşîd-i ‘âlem-tâbumı

Ol ruhı ferhunde mâh-ı mihrbânum kandadur” (H. 56)

“Kerbelâ teşnelerin yâd kılup eşk töken

‘Ataş-ı rûz-ı cezâdan elem ü gam çekmez

Şühedâ hâlin anup şevkle yanup yakılan

Elem-i şu‘le-i nîrân-ı cehennem çekmez” (H. 42)

“Ey hôş ol kim hayâtı oldukça

Ömri sarf-ı reh-i şerî‘at ide

Müddet-i ‘ömri âhır oldukda

Bu cihândan şehâdet ile gide” (H. 96)

“Hevâ tünd-bâdı binalar yıkar

Hased âteşi hânümânlar yakar” (H. 45)

266

Türkçe redif ve kafiye kullanımına şairin diğer eserlerinde de oldukça

fazla rastlanmaktadır.

“Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlare su

Kim bu denlü dutuşan odlare kılmaz çâre su

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem

Yâ muhît olmuş gözümden günbed-i devvâre su” (D. 31 )

“Ser-verâ bed-hâh hâk-i reh-güzâr olsun sana

Kanda kim azım eyleseñ tevfîk yâr olsun sana”

Olmasın basından eksik pâd-şahıñ sâyesi

Hırz-i devlet sâye-i Perverdigâr olsun sana” (D. 68 )

“Artıran söz kadrini sıdk ile kadrin artırır

Kim ne mikdâr olsa ehlin eyler ol mikdâr söz” (D. 188 )

“Nice ıllardır ser-i kûy-i melâmet bekleriz

Leşker-i sultân-i irfânız velâyet bekleriz” (D. 190)

“Sâkîyâ câm dut ol âşıka kim kayguludur

Kaygu çekmek ne içün câm ile âlem doludur” (D.175)

“Gam uğurlar aşk bâzârında nakd-i ömrümü

Kılmak olmaz sûd sevdâda yaman ortağ ilen

Ravza-i kûyunda tapmıştır Fuzûlî bir makâm

Kim ana cennet kuşu yetmez bin ıl uçmağ ilen” (D. 38)

“Ey neş’et-i hüsni aşka te’sîr kılan

Aşkiyle binâ-yı kevni ta’mîr kılan

267

Leylî ser-i zülfini girih-gîr kılan

Mecnûn-ı hazîn boynına zencîr kılan” (L.M. 24)

“Ey âleme feyz-i cûd senden

Halka şeref-i vücûd senden” (L.M. 34 )

“Eşyâda egerçi râz çoħdur

Ol kim ola râzun anda yoħdur” (L.M. 36)

“Getdüŋ oraya ki getmek olmaz

Yetdüŋ oraya ki yetmek olmaz”(L.M. 70)

“Bizden Hak’a arzlar yetürdüŋ

Hak’dan bize müjdeler getürdüŋ” (L.M. 70 )

Fuzûlî’nin Türkçeyi sevdiği, onun Türk dilinin kullanılması, gelişimi ve

korunması için yaptıklarından ve eserlerinde Türkçeyi kullanmasından anlaşılıyor.

Deyim ve atasözü kullanmanın gerekli olduğunu savunan şair,103 eserlerinde atasözü

ve deyimleri çokça kullanmıştır. Atasözleri ve deyimler bir dilin zenginliğidir.

Sanatçımız bu zenginliği manzum ve mensur eserlerinde kullanarak vurgulamıştır.

“Hâk-i pâyıne yitem dir ömrlerdür muttasıl

Başını daşdan daşa urup gezer âvâre su” (D. 32 )

“Cismümi yandurma rahm it başuma ey bağrı taş

İhtiyat it yanmasun nâ-geh kuru yanında yaş”(D.193)

103 Bkz. Kenan Akyüz ve diğerleri, Fuzûlî Divanı, s. 17

268

“At ölür don yırtılur Rey mülki eyler intikâl

Lîk tâ mahşer kalur bâkî vebâl-i infi‘âl” (H. 329)

Konuşma dilinin şiirde kullanılması dilin sadeliği ve anlaşılır olması için çok

önemlidir. Kullanılan kalıplaşmış sözler, şiirleri ve eseri daha canlı hale getirir.

Fuzûlî’nin dilinin yalın olması onun konuşma dili özelliklerini şiirlerine ve eserlerine

yansıtması ile olmuştur. Konuşma dili onun şiirlerine akıcılık ve rahatlık

kazandırmıştır.

Karşılıklı konuşmanın dile verdiği akıcılık da ifadenin sadeliği, canlılığı ve

etkisi açısından çok önemlidir. Karşılıklı konuşma şekilleri hem manzumelerde hem

de düz yazılarda görülür. Fuzûlî’nin şiirlerinde karşılıklı konuşma biçiminde

örneklere rastlıyoruz. Fuzûlî’nin nazire olarak yazdığı müseddesi edebiyatımızda

muhavereli, karşılıklı konuşma biçiminde sorulu cevaplı yazılmış şiirlerin klasik

şiirimizdeki muhteşem bir örneğidir:

“Sordum meğer bu dürc-i dehendir dedim dedi

Yok yok devâ-yi derd-i nihânın durur senin

…

O1 pîç-i tâbı çok ne resendir dedim dedi

Devr-i ruhumda rişte-i cânın durur senin

…

Gül bergine batan ne dikendir dedim dedi

Müjgân-i çeşm-i eşk-feşânın durur senin

…

Nesrîne reng-i lâle nedendir dedim dedi

Gamzem hadengi dökdüğü kanın durur senin

…

Veh bu ne turfa serv-i çemendir dedim dedi

Manzûr-i dîde-i nigerânın durur senin

…

269

Akreb meh-i münîre vatandır dedim dedi

Vehm eyle kim hatarlı kırânın durur senin

…

Bunlar nedir ne dürr-i Âden’dir dedim dedi

Epsem Fuzûlî eşk-i revânın durur senin” (D. 286-287)

Fuzûlî Türk dilini en sade şekliyle kullanmak için karşılıklı konuşma şeklini

sadece manzumelerinde değil, düz yazılarında da kullanmıştır.

“Didiler : ‘Kimdür yâ Resûlallâh?’ Buyurdı ki: ‘Hasan ve Hüseyn ki ceddleri

Resûl ve ceddeleri Hadîce-i bint-i Hüveyliddür eşref-i kabâyil-i Arab.’ Didi: ‘Haber

vireyem vâlid ve vâlide cihetinden kimdür eşref?’ Didiler : ‘Kimdür?’ Didi : ‘Hasan

ve Hüseyn ki vâlidleri ‘Alî İbn-i Ebî Tâlibdür ve vâlideleri Fâtıma bint-i Resûlullâh.’

Didi : ‘Haber vireyem size ki hâl ü hâle cihetinden kimdür eşref?’ ‘Kimdür?’ didiler.

Didi : ‘Hasan ve Hüseyn ki hâlleri Kâsım İbn-i Resûlallâh ve hâleleri Zeyneb bint-i

Resûlallâh.’ Didi : ‘Haber vireyem size ‘âmm ü âmme cihetinden kimdür eşref?”

Didiler : ‘Kimdür?’ Didi : ‘Hasan ve Hüseyn ki ‘âmmları Ca‘fer-i Tayyar ve

âmmeleri Ümmü Hânî bint-i Ebî Tâlib.’ ”(H. 222/10)

“Didüm: ‘Kimsen?’ Didi: ‘Hak bendesi.’ Didüm : ‘Kandan gelürsen?’ Didi:

‘Hakdan gelürem.’ Didüm: ‘Kanda gidersen?’ Didi: ‘Hakka giderem.’ Didüm: ‘Bu

sahrada ne tâleb idersen?’ Didi: ‘Hak rızâsın.’ Didüm: ‘Tûşe-i râhuŋ nedür?’ Didi:

‘Takvâdur.’ Didüm: ‘Bu bâdiye-i hûn-hârda tenhâ nice tereddüd idersen?’ Didi:

‘Ziyâretine müteveccih oldugum benden gâfil olmaz.’ ” (H. 273/14)

Fuzûlî’nin meşhur “Şikâyet-name” adlı mektubundan aldığımız şu kısım

Fuzûlî’nin dilinin sadeliği, açıklığı, anlaşılır olması bakımından önemlidir. Fuzûlî dilin

sadeliği için konuşma dilindeki en ince ayrıntıları bile eserlerinde kullanmıştır. Bu da

Fuzûlî’nin Türk diline verdiği önemi ve Türkçeyi kullanma gücünü gösteriyor.

270

“Selâm virdüm rüşvet değüldür deyu almadılar, hüküm gösterdüm fâ’idesüzdür

deyu mültefit olmadılar. Eğerçi zâhirde sûret-i itaat gösterdiler ammâ zebân-ı hâl ile

cemi‘-i sû’âlüme cevâb virdiler. Dedüm yâ eyyüha’l-ashâb bu ne fi‘l-i hatâ ve çîn-i

ebrûdur. Dediler muttasıl âdetümüz budur. Dedüm benüm riayetüm vâcib görmüşler

ve baŋa berâtı teka‘ud vermişler ki evkâfdan hemişe behre-mend olam ve padişaha

ferâgatle du‘â kılam. Dediler ey miskîn senüŋ mezâlimüne girmişler ve saŋa sermâye-i

tereddüd virmişler ki müdâm bi-fâ’ide cidâl edesün ve nâ-mübârek yüzler görüp nâ-

mülâyim sözler işidesin. Dedüm berâtumun mazmûnu niçün sûret bulmaz. Dediler

zevâyiddür husûli mümkin olmaz. Dedüm böyle evkâf zevâyidsüz olur mı? Dediler

zarûriyât-ı Âstâneden ziyâde kalursa bizden kalur mı? Dedüm vâkıf malın ziyâde

tasarruf etmek vebâldür. Dediler akçemüzle satun almışuz bize halâldür. Dedüm hisâb

alsalar bu sülûküŋüzüŋ fesedi bulunur. Dediler bu hisâb kıyametde alınur. Dedüm

dünyâda dahi hisâb olur zira haberin işitmişüz. Dediler andan dahi bâkimüz yokdur,

kâtipleri razı etmişüz. Gördüm ki su’alüme cevâbdan gayrı nesne vermezler ve bu

berât ile hacetüm reva görmezler nâçâr terk-i mücâdele kıldum ve me’yûs u mahrûm

gûşe-i uzletüme çekildüm.”104

Türkçenin şiir ve nesir dili olarak işlenmesinde çok önemli paya sahip olan

Fuzûlî’nin, eserlerinde kullandığı dil Eski Anadolu Türkçesi, Erken Azerî Türkçesi ve

Osmanlı Türkçesi özelliklerini yansıtmaktadır.

Türklerin kendi dillerinde eser yazmasının öneminin farkında olan Fuzûlî,

Türkçe eserler yazarak başka dillerin etkisinden kurtulmayı savunmaktadır. Bunun için

Türkçe eserler meydana getirmek için uğraş göstermenin önemini dile getirir. Bu da

104 Cemil Yener, A.g.e., s. 218-219

271

Fuzûlî’nin Türkçeyi sevdiğinin, Türkçenin gelişimine katkıda bulunduğunun

göstergesidir.

Fuzûlî, sadece büyük bir şair; birçok ilim dalında ihtisâs yapmış, bir alim ve

o derecede büyük bir mütefekkir değil; aynı zamanda samimi bir Türkçeci, bir

Türk dili milliyetçisidir.

Şair, en çok sayıda, en güzel ve en üstün eserlerini, mensup olduğu milletin

diliyle vermiş; bunda tam bir millî hassasiyet göstermiş ve bir milli haysiyet

gözetmiştir. O kadar ki Fuzûlî, başka dillerin Türkçeden üstün oluşuna tahammül

edemeyen bir milli duygu içindedir.

Söz ve ibarelerde her memleketin kendi latife ve atasözlerinden yararlanması

gerektiği fikrini taşıyan Fuzûlî, eserlerinde Türkçe atasözleri ve deyimleri oldukça

başarılı bir şekilde işlemiştir. Şiirlerinde ise Türkçe söyleyişi, kullandığı Türkçe redif

ve kafiyelerle günümüze taşımıştır.

272

SONUÇ

Bu çalışmada Fuzûlî’nin, Hüseyin Vâ‘iz Kâşifî’nin Ravzatü’ş-Şühedâ’sından

faydalanarak kaleme aldığı Hadîkatü’s-Sü‘edâ’sı dil yönüyle incelendi.

İncelemede eserin belli başlı ses bilgisi (fonetik), şekil bilgisi (morfoloji)

özellikleri incelendi. Eserin söz dizimi (cümle bilgisi, sentaks) incelemesi de çok

yönlü olarak ele alındı. Söz dizimi incelemesi için öncelikle eserin tamamı cümlelere

ayrıldı. Her cümle üzerinde ses ve şekil bilgisi özellikleri gösterildi. Tüm cümleler

söz dizimi incelemesine tabi tutuldu. Her cümlede geçen kelime, kelime grubu ve

unsurlar tek tek incelendi. Her cümle, öğelerine ayrılarak öğelerinin sıralanışı yönüy-

le incelemeye tabi tutuldu. Cümle toplulukları, cümlelerin bağlanış şekilleri ve cümle

bağlayıcı edatların görevleri belirtildi. Eserdeki cümleler anlamlarına göre, öğeleri-

nin sıralanışına göre ve yüklemin türüne göre değerlendirildi. Söz diziminin tüm in-

celeme ve değerlendirmelerinde sayı ve oranlar da verildi. Tüm inceleme ve değer-

lendirmelerden sonra bazı sonuçlara ulaşıldı.

273

1. Hem eski Türkçe devresinde hem orta Türkçe döneminde görülen kapalı e

bugün de Azeri Türkçesinin yazı ve konuşma dilinde, Türkiye Türkçesinin de

konuşma dilinde devam etmektedir. Erken Azeri dönemine ait olan

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da kapalı e kullanımını çok net bir şekilde görmekteyiz.

2. Fuzûlî’nin Türkçe ses düzenine büyük ölçüde riayet ettiği görülür. Türkçe

ses yapısının temeli olan ünlü uyumlarının çok kuvvetli olduğu söylenebilir.

3. Ünsüzler açısından değerlendirildiğinde, Türkçede kelime sonunda bu-

lunmayan ünsüzlerin dikkat çekici bir şekilde kullanılmadığı görülür. Sert ün-

süzle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde yumuşama hadisesi

görülmektedir. Öyle ki günümüz Türkçesinde yumuşama hadisesinin görül-

mediği, bazı kelimelerde bile (hicredüŋ > hicretün ) kaide istisnasız olarak iş-

lemektedir. Kelime içi ve kelime sonunda bulunan ötümsüz bir ünsüzün ek-

leşme durumunda (yudup>yutup; iledüp>iletüp) örneklerinde görüldüğü gibi

iki ünlü arasında ötümlüleştiği görülür. Bu hem Eski Anadolu Türkçesi hem

de Erken Azeri Türkçesinde görülen umumi temayüldür.

4. Bugün Türkiye Türkçesinde düz olarak kullanılan bazı kelimelerin ünlü-

leri -Kendü, ayru örneklerinde görüldüğü gibi- Fuzûlî’nin dilinde asli şekline

paralel olarak yuvarlaktır. Aynı şekilde Türkiye Türkçesinde yuvarlak ünlü

ile kullanılan kuru kelimesi eserde düz ünlü iledir. (kurımış)

5. #b~#m birlikte görülmektedir.

6. Azeri Türkçesinde dar ünlülerin yanındaki kelime başı y düşmesi, eserde

çokça görülmektedir.

7. #v düşmesi de eserde görülmektedir.

8. Hakkıyçün, kadriyçün örneklerinde görüldüğü gibi türeyerek araya giren

“y” ünsüzü aynı kelimenin değişik kullanışlarında bazen bulunurken bazen de

274

bulunmamaktadır. Türeyen y bazı kelimelerde görülürken bazı kelimelerde

görülmez. ( kerametleri içün, tanrıçün, hakkı içün) Yani “y” türemesinde bir

devamlılık ve kesinlik yoktur.

9. Âyişe >Âişe, tâyife > tâife örneklerinden anlaşılacağı üzere yabancı kö-

kenli bazı adlar (cins isim, özel isim olsun ) aslında olmayan bir “y” türeme-

siyle kullanılmıştır. Bugünkü yazı dilinde söz konusu ses olayı yoktur.

10. Bazı Arapça kelimelerin sonunda bulunan “t” ünsüzü eserde korunmuştur.

Günümüz Türkçesinde sondaki ünsüz kullanılmaz, gelen ekler ünlü üzerine

gelir. “Darbet” kelimesi bugün “darbe” şekliyle kullanılıp ek aldığında “dar-

besiyle, darbeyle, darbenin” şeklindedir. Oysa eserde hem “t” korunmakta

hem de gelen ek “t” üzerindedir.

11. “k” ünsüzünün sızıcılaşması hem kelime sonunda hem de kelime içinde

olmaktadır. Eserin bazı yerlerinde sızıcılaşmış olan “k” bazı yerlerde sızıcı-

laşma hadisesine uğramadan (mu‘ânidüm çokdur) kullanılmıştır. Dolayısıyla

eserde fonetik olarak sızıcılaşmanın net bir çizgide olmadığı söylenebilir.

12. Eski Türkçede kelime başı “t” ünsüzünün bazı durumlarda “t” ötümlü-

leşmeden kullanıldığı, bazı durumlarda ötümlüleşerek “d” ye dönüştüğü, aynı

kelimenin hem ötümsüz olarak “t” hem de ötümlü olarak “d” şeklinde kulla-

nıldığı görülmektedir.

13. İyelik ekleri ünlüsü 3. teklik ve çokluk şahıslar dışında geniş yuvarlaktır.

1. çokluk iyelik ekinin ilk ünlüsü bazı durumlarda düz-dar olabilmektedir.

(murâdımuz, refakatimüz)

14. Hal ekleri Türkçenin tüm devrelerindeki kullanılışa uygundur. Yükleme

halinin bazı özel isimlerde (Alini, Ka‘beni, Eş ‘ârini, câriyeni) “+ni” şeklinde

olduğu görülmüştür. Bu ek çoğu özel isimde “i, yi” şeklinde kullanılmıştır.

Yükleme hali bazı durumlarda Ø (sıfır accusative) şeklindedir. Hal eklerinin

275

birbirinin yerine kullanılmaları oldukça fazladır. “Kanda” şekil itibariyle bu-

lunma durumunda olup “nerede” anlamına gelmektedir. Bu sözcük çoğu za-

man diğer hal eklerinin yerine kullanılarak da karşımıza çıkmaktadır. Anlam

bakımından bulunma hal eki olarak kullanıldığı gibi yönelme hal eki görevini

karşılayarak da kullanılmıştır. Eserde şekil olarak “kandan” ve “kanda” ibare-

lerinin kullanılmasına rağmen yönelme haliyle kullanılışı yoktur.

15. Soru eki -mI’dır. Soru cümlelerinin teşkilinde en çok kullanılan ektir. So-

ru cümlesi kuruluşunda “Âyâ” kelimesi de kullanılır. Bunun yanı sıra “Âyâ”

ile oluşan soru cümlelerinin çoğunda soru eki -mI da mevcuttur.

16. Emir çekiminde kullanılan ekler her kişi için ayrıdır. 1. teklik ve çokluk

emir çekimleri istek kipi çekimi ile aynıdır. 2.teklik kişi yalın olarak çekim-

lenmenin yanı sıra “gıl” eki ile de kullanılmaktadır. 2.çokluk çekimindeki ek

“nIz” uzantısı olmadan “ŋ” kullanılmıştır.

17. Görülen geçmiş zaman eki 3. şahıslar dışında uyuma göre “dı, di, du, dü”

iken 3. şahıslarda sadece “dı, di” olarak kullanılmaktadır.

18. Duyulan geçmiş zaman ekinin tüm şahıslarda kullanılan şekli, istisna bir-

kaç kullanım (düşmüş, buyurmuş) dışında “mış, miş”tir. 3. teklik şahıs eki

“mış, müş” yerine “UpdUr” eki de kullanılmıştır. “UpdUr” eki “mış, miş”

ekine göre daha fazla bulunmaktadır.

19. Şimdiki zaman çekim eki “mAkdA”dır. Eserde “-i-yor” kullanımına hiç

rastlanılmamıştır.

20. Geniş zaman olumsuzluk eki, 1.kişi için “-mAz” kullanımının yanı sıra

birkaç yerde “-mA” şekli ile de geçmiştir. Diğer şahıslarda -1.çokluk kişi ha-

riç- olumsuzluk eki her zaman için “-mAz”dır. 1. çokluk için ise “mAn-Uz”

şekli vardır.

276

21. Eserde gelecek zaman eki genellikle istek kipi ile aynıdır. “AcAk” kulla-

nımı çok azdır.

22. Yapım ekleri ile türetilen kelime sayısı azdır. Kelime türetmek için kul-

lanılan yapım eki sayısı da azdır. Eserde isimden isim (lI, lIk, rAk, sIz, IncI),

fiilden isim (kI), isimden fiil (lA) ve fiilden fiil (-l, -n, -t, dur) ekleri ile ya-

pılmış türemiş kelimeler vardır.

23. “Ip” zarf-fiil ekinin bazı durumlarda “arak” bazı durumlarda “ınca” an-

lamlarını ifade edecek şekilde kullanıldığı gözlenmiştir.

24. Zarf olan unsurlar eserde beş değişik şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bun-

lar; ek almadan zarf olan kelimeler, hal ekleri alarak zarf olan kelimeler, eşit-

lik, vasıta ve yön ekleri alan zarflar, zarf-fiil ekleriyle teşkil eden zarflar, çe-

kim edatlarıyla zarf olanlardır. Ayrıca kelime grubu halindeki zarflar da

mevcuttur.

25. Tekrar grubu olarak zarf görevinde kullanılan “gün günden” kelimesi

Fuzûlî’de rastladığımız değişik bir özelliktir. Bu kullanım bugün “günden

güne” şekliyle bulunmaktadır.

26. Eserde “İle” ile edat grubu oluşturan ekin dışında yine “ile” fonksiyonun-

da “birle, ilen ın, ınla” kullanımları da mevcuttur.

27. Bugün bulunma grubu olarak kullandığımız (binde biri) kelime gru-

bu, eserde ayrılma grubu olarak (binden birine) kullanılmıştır.

28. “Ey Muhammed, Müslim-i ‘Akil’i sever misen, ya kendü cânunı?”

cümlesinde görüldüğü gibi soru cümlesi kuruluşu değişik bir şekilde oluş-

muştur. Örnekten de anlaşılacağı üzere ikinci cümlede soru edatı yoktur. Bu

durum hem modern, Azerîcenin hem de erken Azerî Türkçesinin özelliğidir.

Türkiye Türkçesinin konuşma dilinde de soru anlamı vurgu ile sağlanmakta-

277

dır. En önemli özellik ise “soru edatı”nın yüklemden sonra gelmesidir. Bu tür

cümle topluluklarında soru şeklinin, günümüz Türkçesindeki kullanımının

şöyle olması gerekirdi. “Ey Muhammed, Müslim-i ‘Akil’i mi seversen,

kendü cânunı mı?” / “Ey Muhammed, Müslim-i ‘Akil’i mi seversen, ya

kendü cânunı?

29. Hareket tasvir eden birleşik fiil grubunun yeterlik şeklinin olumsuz tasri-

finin Azerî Türkçesi özelliği taşıdığı gözlenmiştir. (idebilmezem,

dutabilmezdi, muhafazat kılabilmezem)

30. Hadîkatü’s-Sü‘dâ’daki toplam cümle sayısı 4603’tür.

31. Eserdeki cümlelerden 140 tanesi anlam ve kuruluş olarak tamamen Arap-

çadır. Bunların bir kısmı ayet, bir kısmı hadis, diğer bir kısmı da eserde geçen

diğer şahısların ifadeleridir. Bu cümlelerin tüm cümle ve cümle toplulukları-

na (4603 cümleye) oranı ise %3’tür. Bu oran eserin tamamı dikkate alındı-

ğında oldukça düşük bir oran olarak kabul edilebilir.

32. Eserdeki bağlama edatı ile bağlanmayıp cümle topluluğu oluşturan cüm-

le sayısı 475’tir. Bunun tüm cümle ve cümle topluluklarına oranı ise

%10’dur. Toplam cümle içerisinde bu kuruluştaki cümlelerin az olduğu görü-

lür.

33. Bağlama edatlarıyla birbirine bağlanmış cümlelerin sayısı 1993’tür. Bu

cümle topluluklarının tüm cümle ve cümle topluluklarına oranı ise %

43,3’tür.

34. Eserdeki cümlelerin (tek yargıdan oluşan cümlelerin) sayısı 1995’tir. Tek

bir yargıdan oluşan cümlelerin sayısı dikkat çekicidir. Toplam cümlelerin tüm

cümle ve cümle topluluklarına oranı ise %43,34’tür (Kurallı cümle sayısı

1834; Devrik cümle sayısı 161)

278

35. Eserdeki cümlelerin kuruluşuna bakıldığında Türkçe dil kurallarının hâ-

kim olduğu, çok açık ve net bir şekilde, görülür. Cümlelerden 1834’ü kurallı

cümle, cüzi bir sayı olan 161 cümle de devrik cümledir. Türkçe cümle yapısı-

nın temel kaidesi yüklemin sonda olmasıdır. Bu özellik eserde çok açık ve

nettir.

36. Yas törenlerinde okunmak, yas tutma amacıyla yazılan bu eserin cümle-

leri, anlam yönüyle incelendiğinde, anlam bakımından olumlu cümlelerin

çokluğu göze çarpar. Fuzûlî, toplam 1995 cümlenin 1816’sını anlam bakı-

mından olumlu 47’sini anlam bakımından olumsuz olarak kurmuştur.

37. Soru cümlelerinin olumsuz cümlelerden daha fazla olduğu görülür. Tek

yargıdan oluşan cümlelerde 132 soru cümlesi kurulurken, sadece 47 olumsuz

cümle kullanılmıştır. Soru cümlelerin tek yargıdan oluşan cümlelere oranı

%6,61’dir. Bu 132 cümleden 58’i fiil; 74’ü isim cümlesidir. Soru cümleleri-

nin 9’u olumsuz soru kuruluşta olup bu cümlelerin 2’si isim 7’si de fiil cüm-

lesidir.

38. Eserde yüklem görevinde kullanılan kelimelere bakıldığında Fuzûlî’nin

tercihinin “fiil” olduğu görülür. Toplam 1995 cümlenin 1776’sı fiil cümlesi,

geriye kalan 219 cümle ise isim cümlesidir. Bu duruma göre, Fuzûlî’nin, ha-

reket ağırlıklı cümleler kurduğu yargısına varılmaktadır.

39. Eserdeki cümle yapısına bakıldığında, Fuzûlî’nin, cümle kurarken ge-

reksiz unsurlardan kaçındığını görülür. Eserindeki tek yargıdan oluşan cümle-

lerden ağır basan unsur sayısı ikidir. İki unsurdan oluşan cümle sayısı 693’tür

(557 fiil; 136 isim), yani Fuzûlî, unsur sayısı iki olan cümleler ağırlıklı olmak

üzere, açık cümleleri daha çok kullanmıştır. Üç unsurdan kurulu cümle sayısı

596’dır (534 fiil; 62 isim). Dört unsurdan kurulu cümle sayısı 460’tır ( 439 fi-

il; 21 isim). Beş unsurdan oluşan cümle sayısı 199’tur ( 199 fiil). Altı unsur-

dan oluşan cümle sayısı 41’dir (41 fiil ). Yedi unsurdan oluşan cümle sayısı

ise 6’dır (6 fiil). Görüldüğü gibi Fuzûlî, tek yargıdan oluşan cümlelerin bü-

279

yük çoğunluğunda iki, üç, dört unsurdan oluşan cümle kurmayı tercih etmiş-

tir. Bu cümlelerin sayısı 1749’dur. Beş ve daha fazla unsurdan oluşan toplam

cümle sayısı ise 246’dır.

40. İsim cümlelerindeki unsur sayısına baktığımızda beş unsur ve fazlasın-

dan oluşan cümle kuruluşuna rastlamamaktayız. Cümlenin öğeleri ve sırala-

nışı bakımından Türkçe cümle yapısının belirgin olduğu görülmektedir. Öz-

ne-yüklem kuruluşundaki cümle sayısı 679’dur (557 fiil; 122 isim). Özne-

tümleç-yüklem kuruluşundaki cümlelerin çokluğu, Fuzûlî’nin Türkçenin te-

mel cümle kuruluşuna uygun cümleleri çok kullandığını göstermektedir. Do-

layısıyla Fuzûlî’nin yapı ve kuruluş olarak cümle bakımından öncelikle Türk-

çeyi tercih ettiği âşikârdır.

41. Türkçenin şiir ve nesir dili olarak işlenmesinde çok önemli paya sahip

olan Fuzûlî’nin eserlerinde kullandığı dil, Eski Anadolu, Erken Azerî ve Os-

manlı Türkçesi özelliklerini yansıtmaktadır. Fuzûlî’nin Osmanlıların Bağdat’ı

fethinden önce kaleme aldığı eserlerinde çokça rastlanan Azerî Türkçesi özel-

liklerine, Osmanlıların Bağdat’ı fethinden sonra kaleme alınan eserlerinde

daha az rastlanmaktadır.

42. Fuzûlî’nin dilinde bugün kısmen arkaikleşmiş olan kelimeler vardır. Çiz-

gin-“dön-.dolan-“, (35/5), Bismil “ Mısmıl, temiz-pâk” (41/2), Kiçi: “küçük”

(330/2) Yaşıl: “ıslak”; “yeşil” (47/3), Karangu “karanlık” (294/24), Kanı: “ha-

ni” (431/6), Yügür- “koşmak, hızlı gitmek” (338/2), Dam- “damla-“ (449/17),

kuç- “kucakla-“ (297/18), karındaş “kardeş” (278/3), “uyadup” “uyandır-“,

uya-: “ayık”- (208/24), örnekleri Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da geçen eski Türkçe ke-

limeler içinde en dikkat çekenleridir.

43. Hadîkâtü’s-Sü‘edâ, Leylâ vü Mecnûn ve Türkçe Divan’ında kullandığı

kelimeler tespit edilip, madde başı olarak listelenip Fuzûlî’nin kelime dağar-

cığı belirlenmeye çalışıldı. Üç eserde geçen madde başı kelime adedi

5154’tür. Listedeki kelimelerden 2835’i Arapça, 1240’ı Farsça, 904’ü Türkçe,

280

3’ü Yunanca, 1’i İbranicedir. Arapça-Farsça kelimelerin birlikte kullanıldığı

129, Farsça-Arapça kelimelerin birlikte kullanıldığı 42 kelime bulunmaktadır.

44. Eserlerinin söz varlığında bir hayli Arapça ve Farsça kelime bulunmasına

rağmen, şiirde Türkçe kelimelerden oluşan kafiyeleri, redifleri ve kalıplaşmış

sözleri kullanarak hem Türkçe söyleyişi şiire aktarmış hem de Türkçenin ge-

lişmesine katkıda bulunmuştur. Mensur eseri olan Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da söz-

diziminde Türkçenin genel kaidesinin dışına çıkmamış, Türk diliyle tahkiye-

ye dayalı eserlerin de başarılı bir şekilde verilebileceğini ispatlamıştır.

45. Fuzûlî, Türkçenin geliştirilebilir bir dil olduğunu söylemektedir. Türklerin

kendi dillerinde eser yazmanın öneminin farkında olan Fuzûlî, Türkçe eserler

meydana getirmek için uğraş gösterilmesi gerektiğinin önemini vurgulayarak,

Türkçe eserler vererek başka dillerin etkisinden kurtulmayı savunmaktadır.

46. Söz ve ibarelerde her memleketin latife ve atasözlerinden süs olması fikrini

taşımayan Fuzûlî’ye şair ya da yazar kendi diline, dili kullanış biçimine, yöre

kullanımlarına dikkat etmelidir.

47. Fuzûlî, Türkçe söyleyişi şiire aktarmanın en önemli yöntemlerinden biri

olan Türkçe kelimelerden oluşan kafiyeleri ve redifleri şiirlerinde çokça kul-

lanmıştır. Fuzûlî’nin eselerinde çokça kullandığı atasözü ve deyimler onun di-

lini zenginleştirmiştir.

48. Eserlerinde bolca kullanılan karşılıklı konuşmalar onun diline akıcılık, ifa-

delerine canlılık ve sadelik kazandırmış; Fuzûlî’nin Türkçe söyleyişi yazı diline

aktarırken kullandığı kalıplaşmış sözler onun eserlerini daha canlı hale getir-

miştir.

49. Sanata çok önem veren Fuzûlî, sanatçının özelliklerini ve sanatçının kul-

lanması gerektiği dil ve malzemeler hakkında önemli bilgiler vermektedir.

281

Ona göre söz (ifade etme) çok önemlidir. Anlaşılmak için okuyucunun anla-

dığı dilde şiir söylenmesi ve nesirlerin yazılması gerektiğini vurgulamaktadır.

50. Yazım ve noktalama konusunda da çok dikkatli olan Fuzûlî, dilin korun-

ması ve iletişimin sağlam olması için imlaya önem vermektedir.

282

Bu inceleme, bu güne kadar Hadîkatü’s-Sü‘edâ’nın dili üzerinde yapılmış en

derin ve en kapsamlı çalışmalardandır. Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi,

Türkiye Türkçesi ve 16. Yüzyıl Azerî Türkçesi özelliklerine ulaşmak için yapılan bu

çalışma, sadece Türkiye Türkçesi için değil, Azerî Türkçesi için de bir kaynak mahi-

yetindedir. İnceleme, 16. yüzyıl dil incelemelerine ışık tutacak nitelikte bir eserdir.

Fuzûlî, Türkçenin şiir ve nesir dili olarak gelişmesinde önemli bir paya sahip-

tir. Türk dilinin hakir görüldüğü, Türkçe şiir yazmanın ve Türkçe eser meydana ge-

tirmenin zor kabul edildiği bir devirde, bu zorlukları “kuru dikenden gül bitirir gibi”

aşmıştır.

Eserlerinin söz varlığında bir hayli Arapça ve Farsça kelime bulunmasına

rağmen, şiirde Türkçe kelimelerden oluşan kafiyeleri, redifleri ve kalıplaşmış söz-

leri kullanarak hem Türkçe söyleyişi şiire aktarmış hem de Türkçenin gelişmesine

katkıda bulunmuştur. Mensur eseri olan Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da sözdiziminde Türk-

çenin genel kaidesinin dışına çıkmamış, Türk diliyle tahkiyeye dayalı eserlerin de

başarılı bir şekilde verilebileceğini ispatlamıştır. Mensur eser yazmadaki ustalığı

Fuzûlî’nin usta bir şair olduğu kadar usta bir nasir olduğunu da göstermektedir.

Fuzûlî, eserlerinde bolca kullandığı atasözü, deyimler ve kalıplaşmış sözler-

le, Türkçenin söz varlığını günümüze taşımıştır.

Fuzulî, Arap harflerinin yazımı ile ilgili sıkıntılara dikkatleri ta o zamandan

çekmiş; basit hatalarla meydana gelecek karmaşanın boyutunu, çok önceden gözler

önüne sermiştir.

Fuzûli sadece iyi bir şair değil; o dönem için zoru başaran bir dilcidir. İlim

öğrenmek için Arap ve Fars bilginlerinin dillerine sarılan ve Arap ve Fars dillerine

muhtaçmış gibi görünen Türklerin, o devirde bir kitabın sayfa kenarlarındaki artık

satırlar gibi, toplumların dışında durarak gerçeği anlamaktan yoksun kalmaları ve

283

hor görülmeleri Fuzûlî’yi endişelendirmiş; bu endişesi onu tedbir almaya yönlen-

dirmiştir. Türk dilinin asıl olması gereken yere gelebilmesi ve değerini kazanması

için Türkçe eser yazmanın önemini belirtmiş ve Türkçe eserler vererek, herkesin

Türk diline soğuk baktığı bir dönemde, bu hor ve hakir duruma karşı bir başkaldırı-

da bulunarak, Türk dilini yabancı tesirinden ve baskısından kurtarmaya yönelik

ulvi bir görev üstlenmiştir. Fuzûlî, sadece büyük bir şair; birçok ilim dalında ihtisas

yapmış, bir âlim ve o derecede büyük bir mütefekkir değil; aynı zamanda samimi

bir Türkçeci, bir Türk dili milliyetçisidir.

Şair, en güzel ve en üstün eserlerini, mensup olduğu milletin diliyle vermiş;

bunda tam bir millî hassasiyet göstermiştir. O kadar ki Fuzûlî, başka dillerin Türk-

çeden üstün oluşuna tahammül edemeyen bir milli duygu içindedir.

284

KAYNAKÇA

AYAN, Hüseyin; “Sıhhat ü Maraz” Türkiyat Araştırmaları Dergisi S. 3, s.

115-120, Konya 1997.

AKSAN, Doğan; Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Atatürk

Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 2000.

AKYÜZ, Kenan, Süheyl Beken, Sedit Yüksel, Müjgan Cunbur; Fuzûlî

Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1990.

ALTAYLI, Selahattin; Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü II, Milli Eğitim

Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 1994.

BANARLI, Nihad Sami; “Resimli Türk Edebiyatı Tarihi I”, Milli Eğitim

Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 1998.

BAYOĞLU Servet; Fuzûlî (Erenler Bahçesi) , Kültür ve Turizm Bakanlığı

Yayınları, Ankara 1986.

BİLGEGİL, Kaya; Türkçe Dilbilgisi, İstanbul 1984.

CEMİLOĞLU, İsmet; Dede Korkut Hikâyeleri Üzerinde Söz Dizimi

Bakımından Bir İnceleme, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2001.

CUNBUR, Müjgan; Fuzûlî Hakkında Bir Bibliyografya Denemesi,

İstanbul 1956.

DİLÇİN, Cem; Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara

1983.

DEMİRAY, Kemal; Temel Dilbilgisi, İstanbul 1958.

DEVELİOĞLU; Ferit; Osmanlıca-Türkçe Lügat (Eski ve Yeni Harflerle),

Ankara 1970.

285

DOĞAN, Muhammet Nur; Fuzûlî’nin Poetikası, Ötüken Neşriyat, İstanbul

2002.

; Fuzûlî, Leylâ ve Mecnun: Metin, Düzyazıya

Çeviri, Notlar ve Açıklamalar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000.

ERGİN, Muharrem; Azeri Türkçesi, Ebru Yayınları, Edebiyat Fakültesi

Basımevi, İstanbul 1981.

; Türk Dilbilgisi, İstanbul 1962.

; Üniversiteler İçin Türk Dili, Bayrak Yayınları,

İstanbul 1994

; Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2003.

GENCAN, Tahir Nejat; Dilbilgisi, Ayraç Yayın evi, Ankara 2001

GÖLPINARLI, Abdulbaki; Sıhhat u Maraz, Tıp Tarihi Enstitüsü Yayınları,

İstanbul 1940.

GÜLSEREN, Yard. Doç. Dr. Cemil; Malatya İli Ağızları (İnceleme-

Metinler-Sözlük ve Dizinler) Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000

GÜNGÖR, Şeyma; Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakanlığı


HENGİRMEN, Mehmet; Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayın evi, Ankara 1998.

HATİPOĞLU, Vecihe; Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara 1982.

İPEKÇİOĞLU, Fahriye; Türk Lehçeleri, Diyarbakır 1987.

İSEN, Mustafa; Künhü’l Ahbâr’ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi

Yayınları, Ankara 1994

KANAR, Mehmet; Büyük Türkçe-Farsça Sözlük, Birim Yayıncılık,

İstanbul 1993

286

KARAHAN, Abdülkadir; Türk Edebiyatında Kırk Hadis Tercümeleri,

İstanbul 1954.

; Fuzûlî, (Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti) Milli

Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 2001.

; Fuzûlî’nin Mektupları, İstanbul 1948.

KARAHAN, Leyla; Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2005.

;“-sa/se Eki Hakkında” Türk Dili, S. 526, Ekim 1995.

; “Yapı Bakımından Cümle Sınıflandırmaları Üzerine”

Türk Dili, S.583, Temmuz, 2000.

KAVRUK, Hasan, Ramazan Salman, Abidin Öztürk, Hüseyin Uğur, Nedim

Karagöz; Türk Dili, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Malatya 2003.

KAYMAZ, Zeki; Aşık paşa, Garib-nâme, Dil özellikleri-Kısmî

Transkripsiyon-Söz Dizini, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili

ve Edebiyatı Bölümü Basılmamış Doktora Tezi, Malatya 1989.

KINÂLI-ZÂDE HASAN ÇELEBİ, Tezkîretü’ş-Şu‘arâ, Cilt 2, Baskıya

hazırlayan: Dr. İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1981.

KORKMAZ, Zeynep; Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Türk Dil Kurumu


KÖPRÜLÜ, M. Fuad; Türk Edebiyatı Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara

2003.

; Fuzûlî Maddesi, İslam Ansiklopedisi, C. IV, Milli

Eğitim Bakanlığı Yayın evi, İstanbul 1993.

KÜRKÇÜOĞLU Kemal Edip; Fuzûlî, Kırk Hadis Tercümesi, İstanbul

1951.

; Beng ü Bâde, İstanbul 1956.

287

LEVEND, Agâh Sırrı; Türk Edebiyatı Tarihi C.1, Ankara 1973.

MAZIOGLU, Hasibe; Fuzûlî, Farsça Divan, Edisyon Kritik, Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1962.

MAZIOĞLU Hasibe; Fuzûlî Üzerine Makaleler, Türk Dil Kurumu


MEHMEDOĞLU, Alaeddin; “Bağımlı Birleşik Cümle Üzerine, Türk Dili,

S. 567, Mart 1999.

MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI; Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Komisyon,

Ankara 1995

OLCAY, Selahattin; Fuzûlî’de Türkçe Fiil Tasnifleri, Ankara 1956.

ÖZÇELİK, Sadettin, Münir Erten; Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Diyarbakır

2000.

PALA, İskender; Fuzûlî, Gendaş Kültür, İstanbul 2002.

REDHOUSE TÜRKÇE-İNGİLİZCE SÖZLÜK, Sev Yayıncılık, İstanbul

1997

SAMİ, Şemsettin; Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 1996.

TARLAN, Ali Nihat; Şark-İslâm Klâsikleri, Milli Eğitim Bakanlığı

Yayınları, İstanbul 1943.

TİKEN, Kamil; Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler

ve Zarf-fiiller, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.

TİMURTAŞ, Faruk Kadri; Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl, Gramer-

Metin-Sözlük), Enderun Kitabevi, İstanbul 1994.

288

TÜRK DİL KURUMU; Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü II, Dizin,

Komisyon, Ankara 1991

; Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı 22-23

Ekim, 1993, Ankara 1995

; Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara 1999

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANSİKLOPEDİSİ, Devirler-İsimler-Eseler-

Terimler, Cilt. 6, Dergah Yayınları, İstanbul 1986

YAVUZ, Kemal, Kazım Yetiş, Necat Birinci; Üniversite Türk Dili ve

Kompozisyon Dersleri, Bayrak Basım-Yayın-Dağıtım, İstanbul 1997.

YELTEN, Muhammet; Şirvanlı Mahmud, Kemaliyye (Giriş, İnceleme,

Cümle Bilgisi, Metin, Sözlük), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,

İstanbul 1993.

YENER, Cemil; Fuzûlî, Yaşamı, Yeri ve Değeri, Dili ve Şiiri,

Yapıtlarından Seçmeler, Altın Kitaplar Yayın evi, İstanbul 1991.

ZÜLFİKAR, Hamza; “Girişik Cümle Sorunu”, Türk Dili S. 522, Haziran,

1995.

289

EKLER

Ön sözde de değinildiği gibi Fuzûlî, divanlarının mukaddimeleri ve

Hadîkatü’s-Sü‘edâ’nın mukaddimesinde şiir, şair, kendi sanatı, söz, şiirin kaynağı

gibi konularda izahlarda bulunmuştur. Şairin yaşadığı yerler hakkında bilgiler

olduğu, Türklüğü, Türkçesi, Türkçe hakkındaki görüşlerini ihtiva ettiği, bir nevi

Fuzûlî’nin poetikası özelliği taşıyan mukaddimeler, bu kısımda yer almaktadır.

Bu mukaddimeler tamamen alıntıdır. İktibas edildikleri eserlerin fonetik ve

morfolojik özellikleri olduğu gibi verilmiştir. Ancak çalışmanın tümünde uygulanan

(Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘edâ gibi) bazı imlalar, bir bütünlük arzetsin diye tek imla

olarak tümünde aynı olarak gösterildi.

290

EK-1 FUZÛLÎ’NİN ÜÇ ESERİNİN MUKADDİMESİ

A. FUZÛLÎ’NİN TÜRKÇE DİVAN MUKADDİMESİ105

Bismillâhirrahmânirrahîm

Hamd-i bî-hadd ve senâ-yı bî-hadd ol mütekellim-i nutk-âferîne ki sefîne-i

ümmîd-i sükkân-ı bihâr-ı buhûr-ı nazmı temevvüc-i istiğrâk-ı “Ve’ş-şu‘arâu

yettebi‘uhu-mu’1-ğâvûn” müstağrak-ı girdâb-ı hırmân etmiş iken silsile-i istisnâ-i

“Îllellezîne âmenû” bırağup şuarâ-yı islâmı sahîh ü sâlim sâhil-i necâta çekmiş ve

sipâs-ı bî kıyâs ol nâzım-ı âsmân u zemîne ki besmele nazmın efser-i fark-ı Furkân

edip mezraa-i kulûb-ı ehl-i irfan ü idrâke nihâl-i meveddet-i kelâm-ı mevzun tikmiş ve

mahzen-i esrâr kılmış.

Şi‘r

Zihî sâni‘ ki levh-i câna kilk-i hüsn-i tevfîki

Ezelden iktizâ-yı nazm-ı cân-perver rakam kılmış

Kemâl-i şi‘r kesbi mümkin olmaz bî-meded andan

Ana minnet ki tab‘-ı nazm lütfetmiş kerem kılmış

Fârisî

Mübdiî k’ez hâme-i tevfîk-i û dâred rakam

Safha-i idrâk-i erbâb-ı sühan nakş-ı hayâl

Tab‘-ı mevzûn ez-alâmethâ-yı lûtf-ı hâs-ı ûst

Nîst çün ilm-i diger makdûr-i kesb-i în kemâl

105 Bu mukaddime için şu eserlerden faydalanılmıştır: Kenan Akyüz, Süheyl Beken, Sedit Yüksel,

Müjgan Cunbur; Fuzûlî Divanı, Akçağ Yay. Ankara, 1990; Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin

Poetikası, Ötüken Yay., İstanbul 2002

291

Arabî

Nüsebbihu men ehde’n-nüfûse ile’1-münâ

Ve kaddere eşkâle’l-umûri ve hallehâ

Nukaddisu men levlâ iânetu fazlihî

Lemâ alleme’l-esmâe Âdeme küllehâ

Ve dürûd-ı nâ-ma‘dûd ol muhâtab-ı kelâm-ı mu‘ciz-nizâma ki fünûn-ı şi‘ri

mazmûn-ı “Ve mâ allemnâhu’ş-şi‘re ve mâ yenbağî leh”, merdûd-ı tabâyi‘ kılmış iken

lisân-ı hikmet-beyân-ı “İnne mine’ş-şi‘ri le hikme” takrîr-i dil-pezîriyle makbûl-i

kulûb-i ehl-i hâl etmiş ve senâ-yı bî-pâyân ü bî-riyâ ol kâfiye-i nazm-ı enbiyâya ki

adem-i iltifâtlariyle rütbe-i şi‘r pâye-i ihânetde kalmış iken silsile-i se‘âdet-i iktisâb-ı

şerîfleriyle filcümle derece-i i‘tibâra yetmiş.

Şi‘r

Ol dür-i dürc-i Ene afsah ki hikmet dâyesi

Şi‘r şehdiyle leb-i cân-perverin ter kılmamış

Şi‘r bir zîverdir ammâ biz gibi nâkıslara

Ol ki kâmildir anı muhtâc-ı zîver kılmamış

Fârisî

Ahmed-i mürsel ân ki der âlem

Her çi bâşed tufeyl-i hilkat-i ûst

Rütbe-i şi‘r hem ez-ûst bülend

Mihak-i cevher-i nübüvvet-i ûst

292

Arabî

Usnî alâ hayri’l-enâmi Muhammedin

Küşife’t-dücâ bi ziyâi bedri cemâlihi

Bi senâihi rufi‘at medâricü kadrinâ

Hussat tahıyyetünâ aleyhi ve âlihi

Ammâ ba‘d Râkım-ı tesvîdât-ı sahâyif-i isyân Fuzûlî-i nâ-tüvân bu tarz ile

beyân-ı hâl ve bu nehc ile şerh-i mâ fi’l-bâl eder ki, çün zevrak-ı vücûdum bâdbân-ı

tabi‘at birle deryâ-yı tufûliyyetden sâhil-i idrâk ü ihsâsa yetdi ve tahrîk-i hevâ vü heves

birle âteş-i cünûn iştiâl bulup harâreti cân u cenâna te’sîr etdi. Ve râyız-ı iktizâ-yı

kemâl-i ma‘nevî inân-ı tevsen-i ikbâlimi cânib-i iktisâb-i âdaba mün‘atıf kılıp ve

âftâb-ı hikmet cevher-i tab‘ıma eser-i tahsîl-i maârif salıp rağbet-i kesb-i edeb

kıldıkda ve gül-i bahtım kesb-i hüner hevâsiyle açıldıkda ma‘den-i cevâhir-i iktisâb-ı

kemâlim bir debistân-ı cennet-nişân idi ki sahn-ı latîfi sufûf-ı gılmân ile huld-i

berinden haber verirdi ve matla‘-ı ahter-i husûl-i ikbâlim bir mekteb-i mühezzeb idi ki

fezâ-yi şerîfi serv-kad sanemler birle câna cinân müjdesin yetirirdi.

Fârisî

Sahn-ı latîf u hûban der-vey nişeste saf saf

Dîdâr-ı şân mübârek hemçün sutûr-ı mushaf

Hurşîd-i levh çün meh her yek nihâde der-pîş

Berg-i kitâb çün gül her yek girifte ber kef

Ammâ henüz ol nev-reslerde nezâket-i tab‘dan tâb-ı iktisâb-ı dekâyık-ı ulûm

ve tâkât-ı meşakkat-ı ta‘lîm-i hakâyık-ı hudûd ü rüsûm olmamağın mahfel-i behişt-

âsâlarında hemîşe eş‘âr-ı âşıkâneden gayrı nesne okunmazdı ve mütâlaa etdikleri

evrâkda ciğer-sûz gazellerden gayrı bir hat bulunmazdı.

293

Beyt

Şi‘r bir ma‘şûkdur hüsn-i ibâret zîveri

Cân ü dilden nâzenin mahbûblar âşıkları

Ol tâife-i girâmî müdâvemet-i sanâyi‘-i eş‘âr ve muvâzabat-ı letâ’if-i güftâr

ile hem hüsn halatından vukûf bulmuşlardı ve hem ışk kemâlâtından haberdâr

olmuşlardı.

Kıt‘a

Ey hoş ol kim tab‘-ı mevzûniyle bahs-i şi‘r eder

Hûb-rûlar vâkıf-ı mazmûn-ı eş‘âr olalar

Dimedin fehm ideler keyfıyyet-î esrâr-ı ışk

Âşık-ı bîçâre hâlinden haberdâr olalar

Benim ki sahîfe-i cibilletimde rûz-i ezelden kilk-i kazâ harf-i mahabbet-i nazm

rakam kılmış idi ve hadîka-i hilkatimde bidâyet-i fıtratdan tohm-ı meveddet-i

mevzûniyyet ekilmiş idi; ol mecma‘ın sehâb-ı imtizâcından nihâl-i tabi‘atım nem

çekip izhâr-ı isti‘dâd-ı nazm etdi ve ol mahfelin hevâ-yı ihtilâtından gülbün-i

cibilletim ser-sebz olup mezraa-i mizâcımda gül-i mezâk-ı şi‘r bitdi.

Kıt‘a

Şâhid-î nazm serâperde-i kuvvetde iken

Kıldı ol bezmi görüp fi‘l fezâsına hıram

Goncalar gönlünü açmağa letâyif birle

Bülbüle verdi sabâ ruhsat-ı takrîr-i kelâm

Lâ-cerem andelîb-i şeydâ gibi sermest oldum. Ol güllere karşı terennüm

etmeğe isti‘dâd-ı fırsatdan ruhsat buldum. Ufuk-ı tab‘ıma hilâl-i mevzûniyyet tulû

294

edip ve ol hurşîd-veşlerden iktibâs-ı nûr-ı şevk etmeğin gün günden bir gâyetde

mütezâyid oldu ki az müddetde eşi‘‘a-i envâr-ı nazmım ile çok şehirler ve vilâyetler

doldu.

Kıt‘a

Sıyt-i fesâhat ile sözüm tutdu âlemi

Ben mehd-i i‘tibârda tıfl-ı zebûn henüz

Bûy-i hoşumla oldu muattar dimağlar

Ben nâfe-i vücûdda bir katre hûn henüz

Zamân zamân sevdâ-yi şi‘r sâ’ir ef‘âlime gâlib düşüp ve gürûh gurûh Leyli-

veşler, Mecnûn gibi istimâ‘-ı şi‘r içün başıma üşüp şairliğim mukarrer oldu ve âvâze-

i nazmımla âlemler doldu ve şöhret-i tam buldu.

Beyt

Tabîat şöhre-i şehr olmağa meyl-i temâm etdi

Ne pinhân eyleyem sevda beni rüsvâ-yı ‘âm etdi

Bu hâle mukârin meşşâta-i himmetim revâ görmedi ki muhaddere-i hüsn-i

nazmım pîrâye-i maâriften hâlî minassa-i dehrde cilve kıla ve sarrâf-ı isti‘dâd-ı ulüvv-

i rif‘atim rızâ vermedi ki rişte-i silk-i şi‘rim cevâhir-i ilmden ârî gerden-bend-i âlem

ola. Zîrâ ki ilmsiz şi‘r esâsı yok dîvâr gibi olur ve esâssız dîvâr gâyetde bî-i‘tibâr olur.

Pâye-i şi‘rimin hitye-i ilmden mu‘arrâ olmagı mûcib-i ihânet bilip ve ilmsiz şi‘rden

kâleb-i bî-rûh gibi teneffür kılıp bir müddet nakd-i hayâtım sarf-ı iktisâb-ı fünûn-ı

ulûm-ı aklî ve naklî ve hâsıl-ı ömrüm bezl-i iktibâs-ı fevâ’id-i hikemî ve hendesî

kılmağın mürûr ile leâlî-i esnâf-ı hünerden şâhid-i nazmıma pîrâyeler mürettep kıldım

295

ve tedrîc ile tetebbû‘-ı ehâdîs ü tefâsîr edip fazîlet-i şi‘re mezemmet isnâdı naks-ı

himmet olduğunun hakîkatin bildim.

Kıt‘a

Şi‘r zevkinden olmayan âgâh

Ehl-i nazmı mezemmet eylemesün

Kendi cehline i‘tirâf etsin

Her kerâmâta sihr söylemesün

El-kıssa esbâb-ı ihtirâ‘-ı fünûn-ı nazm cem‘ olup muktazî-i zuhûr-ı âsâr

olduğu zamânlarda her dem dest-i kudretim muhteri‘ât-ı masnû‘adan gerden-i

kâinâta bir hamâil asardı ve her sâat seyyâh-ı tabi‘atım hadâyık-ı müellefât-ı

bedîadan bir gülistâna kadem basardı. Bir gün bir nigâr-ı müşgîn-hat ki dâne-i

hâline müşg-i Hoten demek hatâ idi ve zülfü reşkinden nâfe-i Tatar’ın rüzgârı kara

idi, serv-i revân gibi hırâman hırâman ben üftâdesine sâye-i merhamet saldı ve şîrîn

şîrîn kelimâtla hâtırım sorup gönlüm aldı. Esnâ-yı muhâveret ve hîn-i musâhabetde

eyitdi ki: Ey şükûfe-i bûstân-ı fesâhat ve ey sebze-i nevbahâr-ı hüsn-i ibâret, lillâhi’l-

hamd irâde-i tevfîk-ı Sübhânî ve meşiyyet-i te’yîd-i Rabbânî memâlik-i fünûn-ı nazm

u nesr teshîrin sana müyesser etmişdir ve nevbet-i riyâset-i ekâlîm-i sühan tedrîc ile

sana yetmişdir, egerçi Arab’da ve Acem’de ve Türk’de yegâne kâmiller çokdur,

amma sen gibi cem‘-i lisâna kâdir câmi‘-i fünûn-ı nazm ü nesr yokdur. Hâlâ ki

miftâh-ı zebânın rûy-i rüzgâra ebvâb-ı feyz açmakda ve gavvâs-ı tab‘ın havâss u

avâma deryâ-yı fesâhatdan cevâhir-i belâgat çıkarıp saçmakdadır. Ehâlî-i âlemden

ba‘zı, leâlî-i münşeât ve muammeyâtından feyz almışlar ve ba‘zı, mesnevî ve

kasâyidinden temettü‘ bulmuşlar ve ba‘zı, Fârisî gazellerin nakş-ı zamîr etmişler,

Arabî recizlerin zevkine yetmişler. Hâşâ ki Türk-zâde mahbûblar feyz-i nazmından

296

behre-mend olmayalar ve tâife-i Etrâk sâhib-mezâkları bûstân-ı kelâmından şükûfe-i

dîvân-ı gazelin bulmayalar. Bu sebepten tarh-ı binâ-yı tabi‘atın kâbil-i kusûr ola ve bu

vâsıtadan bünye-i isti‘dâd-ı kemâlin rahne bula.

Şi‘r

Gazeldir safâ-bahş-ı ehl-i nazar

Gazeldir gül-i bûstân-ı hüner

Gazâl-i gazel saydı âsân değil

Gazel münkiri ehli-i irfân değil

Gazel bildirir şâirin kudretin

Gazel artırır nâzımın şöhretin

Gönül gerçi eş‘âra çok resm var

Gazel resmin et cümleden ihtiyâr

Ki her mahfilin zînetidir gazel

Hıred-mendler san‘atıdır gazel

Gazel de ki meşhûr-ı devrân ola

Okumak da yazmak da âsân ola

El-hak bu kelimât-ı dil-pezîri ki ol bî-nazîrden işitdim, mazmûn-ı kelâmın

mahz-ı nasîhat görüp îcâb-ı iltimâsına ikdâm etdim. Amma iktizâ-yi zamân kemâl-i

istiğnâya ruhsat vermedi ki sarrâf-ı hıred, nakd-i evkâtı sarf-ı tesânîf-i mu‘tebere

297

etmekde iken bu cüz‘iyyâta zây‘i ede ve şahbâz-ı tabiat muazzam saydlar

gözedirken bir muhtasar şikâr ardınca gide. Nâçâr mahmel-i i‘tibârımda bu ilâve

lâzımdır diyü zamân-ı tufûliyyetimde sâdır olup müteferrik olan gazellerden bir

muhtasar dîvân cem‘ etmek salâhın gördüm ve ol vaktde benden iltimâs ile

ahzedenlerden iltimâs ile aldım ve sûret- i cem‘in ihtisâr üzere bitirdim. Ümmîddir ki

ashâb-ı fesâhat ve erbâb-ı belagat müşâhede ve mütâlâa kıldıkda menşe’ ve mevlidim

Irâk-ı Arab olup temâmî-i ömrümde gayrı memleketlere seyâhat kılmadığıma vâkıf

oldukda bu illeti mûcib-i sukût-ı i‘tibâr bilmeyeler ve mahall ü makâmıma göre rütbe-

i isti‘dâdıma hakâretle nazar kılmayalar. Zîrâ i‘tibâr-ı vatan isti‘dâd-ı zâta te’sîr

etmez ve toprakda yatmakla tılâdan cilâ gitmez. Ne ehl-i bilâd olmağla nadan sâhib-

kabûl olur ve ne beyâbânlarda durmağla dâna kâbil-i vahşet olur.

Fârisî

Eğer ömrhâ merdüm-i bed-sirişt

Buved hemdem-i hûriyân der behişt

Der ân mahfel-i pür-safâ rûz u şeb

Zî-Cibrîl hâned fünûn-ı edeb

Ber ân i‘tikâdem ki encâm-ı kâr

Negerded ez û cüz bedî âşikâr

Ve ger sâlhâ gevher-i tâb-nâk

Futed hâr u bî-kadr ber rûy-i hâk

298

Ber ânem ki kemter nişîned gubâr

Zi-hâkeş ber âyîne-i i‘tibâr

Çü ez-hâk hîzed hem ân gevherest

Şehânrâ berâzende-i efserest

Tevakku‘ budur ki umûmen ehâlî-i izz ü i‘tibârdan, husûsen bülegâ-yi Rûm

ve füsehâ-yi Tatar’dan ki eğer şâhed-i hüsn-i ibâretimde ol diyârın elfâz u

ibârâtlarından zîver olmasa ve muhaddere-i nazmım ol mülklerin letâif ve darbü’l-

mesellerinden zîb bulmasa bu dâ’îyi ma‘zûr buyuralar. Zîrâ her memleketin ehline

âriyetden âr gelir ve her tâifede her ne kim var ise tetebbu‘-ı ağyârı mûcib-i gayret

bilip bu diyârın ıstılâhâtı gayre makdûr olmamak özr-hâhımız yeter, bîhûde

taarruzdan ne biter.

Lillâhi’l-hamdi ve’l-minne ki hâk-i Kerbelâ sâir memâlik iksirinden eşref

olduğu ma‘lûmdur ve rütbe-i şi‘rimi her yerde bülend eden hakîkat da bu

mefhûmdur.

İlâhî, bu mahabbet-nâme-i nâmî ve bu ferzend-i dil-bend-i girâmî, ki zâde-i

tab‘-ı füsûn-sâz ve netîce-i idrâki sihr-perdâzımdır, emti‘a-i acz ü niyâz ve bedraka-i

sûz ü güdâz birle azîmet-i gurbet etdi ve cevâhir-i ma‘nî verip akmişe-i tahsîn almağa

fezâ-yi âleme mahmil-i ticâret yürütdü. Nitekim tevfîk-ı inâyet hem-râh edip mazîk-ı

ademden nüzhet-gâh-ı vücûda getirdin, te’yîd-i merhamet-i muâvenet edip vâdî-i

gaybetden bâdiye-i şühûda yetirdin; ne diyâra gitse ve ne vilâyete yetse makdem-i

şerîfin mübârek ü meymûn ve matla‘-ı lâtifin hûceste vü hümâyun edesin.

299

İlâhî, bu mahbûb-ı cihan-peymâyı ve bu şâhed-i ra‘nâyı ki, meşşâta-i lûtfun

ruhsârına ziynet vermişdir ve hilye-i tevfîkün pîrâye-i hüsnin rütbe-i kemâle

yetürmüşdür, umûmen ehl-i fesâddan, husûsen üç tâife-i bed-nihâddan hısn-ı

himâyetinde masûn ve mahrûs edesin: Biri ol kâtib-i nâ-kâbil ve mümlî-i câhil ki

hâme-i muhâlif-tahrîri tîşe-i bünyân-ı maâriftir, ve kilk-i küdûret-te’sîri mi‘mâr-ı

binâ-yı zehârifdir, gâh bir nokta ile mahabbeti mihnet gösterir ve gâh bir harf ile

ni‘meti nakmet okudur.

Arabî

Tebbet yedâ kâtibin levlâhu mâ huribet

Ma‘mûretün üssiset bi’l-ilmi ve’l-edebi

Erdâ mine’l-hamri fi ifsâdi nüshatihi

Testazhiru’1-aybe tagyîren mine’l-inebi

Türkî

Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahrîrin

Ki fesâd-ı rakamı sûrumuzu şûr eyler

Gâh bir harf sükûtiyle kılur nâdiri nâr

Gâh bir nokta kusûriyle gözü kör eyler

Fârisî

Bâd ser-geşte besân-ı kalem ân bî-ser ü pâ

Ki buved tîşe-i bünyân-ı maârif kalemeş

Ziynet-i sûret-i lâfzest hateş lîk çi sûd

Perde-i şâhid-i ma‘nîst sevâd-ı rakameş

300

Biri ol nâkıs-ı bed-sevâd ki tab‘-ı nâ-mevzûniyle mecâlis ü mahâfilde da‘vâ-yı

isti‘dâd kılıp şi‘r okudukda nazmı nesrinden seçilmeye ve edâ-yı süsti ile şâhed-i

ma‘nî cemâlinden nikâb açılmaya.

Arabî

Kem min lisânın sakîmin min tasarrufıhi

Sâret leâli ukuudi’n-nazmi mensûrâ

A’re’l-kazâyâ ani’l-intâci mantıkuhu

Tasrîfuhu kallebe’l-mazmûme meksûrâ

Fârisî

Buride bâd zebânî ki der fezâ-yi sühan

Ez-û mebâni-i efkâr munhedim gerded

Zi inkılâb-ı tesârif-i lehçe-i bed-i û

Vücûd-ı hüsn-i ibârât mun‘adim gerded

Türkî

Bî-nasîb olsun naîm-î hulddan ol zişt kim

Nâ-mülâyim lehçesi mevzûnu nâ-mevzûn eder

Tîşe-i lâfzı binâ-yı nazmı vîrân eyleyip

Süst güftârı fesâhat ehlini mağbûn eder

Ve biri ol hâsid-i cefâ-pîşe ve muânid-i hatâ-endişe ki tab‘-ı nâ-mevzûniyle

da‘vâ-yi şi‘r ede, ammâ dekâyık-ı eş‘âra sâhib-şuûr olmaya ve idrâk-i rekîkiyle lâf-ı

nazm ura ammâ hakâyık-ı güftâra râh-ı tasarruf bulmaya; lâ-cerem hased dîde-i

insâfın kûr edip idrâkine i‘timâd ede ve câhiller huzurunda bî-hûde lâflar urup ve

herze herze dahller eyleye, tâ kim şi‘rden zevk-i istimâ‘ gide.

301

Arabî

Measimü hüssâdi’l-kelâmi azîmetün

Basîretühüm mahzi’d-dalâleti fi’l-melâ

Tazyi‘u murâ‘âti’s-sanâyi‘i beynehum

Yüseddidü minhâce’l-vusûli ile’l-ulâ

Fârisî

Âh ez ân bâdiye-peymâ-yı beyâbân-ı hased

Ki ne-dâred dil-i zulmâniyeş ez-irfân nûr

Çün anâkib be dü beyti ki be-hem mî-bâfed

Hîşrâ dîde bih ez-bânî-i Beytü’l-ma‘mûr

Ayb bâşed heme câ matrah-ı medd-i nazâreş

Gerded ez gerd-i hased dîde-i insâfeş kûr

Türkî

Hazândır gülşen-i irfâna hâsid

İlâhî hâsidi hâr eyle dâim

İşidir ma‘rîfet ehline âzâr

İlâhî hâsidi zâr eyle dâim

Ve rahmet-i Îzed ol halâl-zâde-i pâk-i‘tikâda kim bir nev-res şâhed müşâhede

kıldıkça a‘lâsının hilye-i tahsîn ile cemâl-i kemâline zînet yetire ve ednâsının şâne-i

mürüvvet birle zülf-i hatâsından ıkd-i uyûbın çıkarıp âyîne-i kudretden saykal-ı ihsân

ile noksân gubârın götüre. Val-lâhü’l-müste‘ân ve aleyhi’t-tekelân, bi mennihi ve

keremihi.

302

FUZÛLÎ’NİN TÜRKÇE DİVAN MUKADDİMESİNİN GÜNÜMÜZ

TÜRKÇESİNE ÇEVİRİSİ106

Bismillâhirrahmânirrahîm.

O, nutku (sözü, söz söylemeyi konuşmayı) yaratan Mütekellim’e (kullarına

söz vasıtası ile hitâb eden Allah’a) sonsuz hamd ve sayısız övgü olsun ki; nazım

denizlerinin ümîd gemisini “Şairler; bunların arkasına hep zevk ve eğlence arayan

şaşkınlar ve azgınlar düşerler...” âyetinin ölüm getiren dalgalanması, ümitsizlik ve

mahrumiyet girdâbında batmaya mahkûm etmiş iken, “Ama, imân edenler

müstesna...” zincirini salıp İslâm şâirlerini kusursuz ve sağlam bir şekilde kurtuluş

sahiline çekmiştir. (Yine), O, göklerin ve yerin düzenini kuran (Allah)a benzersiz, öl-

çüsüz şükürler olsun ki; besmele inci dizisini Kurân’ın başına taç yaparak irfan ve

idrak sahiplerinin kalplerinin toprağına ölçülü ve düzgün söz sevgisi fidanını dikmiş

ve sırlar mahzeni kılmıştır.

Kıt‘a

Allah ne yüce bir yaratıcı, (ne hikmetli bir sanatkâr)dır ki, yardımının güzel

kalemi can levhasına ezelden ruh bağışlayan nazım ihtiyacını yazmıştır. Onun yardımı

olmaksızın mükemmel, kusursuz şiir söylemek mümkün olmaz. O’na minnet ki, insana

şiir (den anlama ve şiir yazma) kabiliyeti lütfetmiş ve büyük iyilikte bulunmuştur.

Farsça

Öyle eşsiz bir yaratıcı ki onun başarı veren kalemi söz erbabının idrak

sahifesine hayâl yazısını yazmıştır. Mevzun tabiat (şairlik kabiliyeti) onun hususi

lütuf alâmetlerindendir. Bu yücelik diğer ilimler gibi çalışma ile elde edilebilecek

bir şey değildir.

106 Bu mukaddimenin çevirisinde şu eserden faydalanılmıştır: Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, Ötüken Yay., İstanbul 2002

303

Arapça

İnsanları arzu ettikleri şeylere ulaştıran, hayatın güçlüklerini ve onların

çözüm yollarını takdir eden Allah’ı bütün noksanlıklardan tenzih ederiz. Yine,

ulularız o Tanrı’yı ki; lütfunun yardımı olmasaydı, Âdem eşyanın isimlerini

belleyemezdi.

Ve, nazmı ve nizâmı mucize olan (ilâhî) Kelâm’ın (Kurân’ın) kendisine indiği

Peygamber’e sayısız övgü ve selâm olsun ki; “Biz ona şiir öğretmedik, ona bu

gerekmez de..” âyetinin anlamı, şiir hünerlerini insan tabiatının reddettiği bir şey

hâline getirdiği hâlde, onun (Hz. Muhammed’in) hikmetler saçan dili, gönle hoş

gelen “Şiir hiç şüphesiz, hikmettendir…” hükmü ile hâl ehli insanların gönüllerinin

makbûlü yapmış ve, sonsuz ve riyasız övgü o, nebîler nazmının kafiyesi (olan Hz.

Muhammed)e olsun ki; iltifat buyurmadıkları için şiir rütbesi aşağılanma payesinde

kalmış iken, (onun bu mübarek sözleriyle) yüceltilme saadetinin zinciriyle sonunda

şeref ve itibar derecesine yükselmiştir.

Kıt‘a

O, “Ben en fasihinizim” hokkasının incisi (Peygamber) ki, hikmet dadısı şiir

balı ile onun can bağışlayan dudağını ıslatmamıştır. Şiir bir süstür, ama bizim gibi

eksikler için... O (Peygamber) mükemmel olduğu için, (Allah) onu (bu) süs (ile

süslenmeye) muhtaç kılmamıştır

304

Farsça

O Muhammed Peygamber ki, dünyâda ne varsa varlığını onun yaratılışına

borçludur. Şiirin rütbesi de onun yüzünden yücedir. Çünkü onun peygamberlik

cevherinin mihengidir.

Arapça

İnsanların en hayırlısı Muhammed’i överim. Karanlıklar onun dolunay

yüzünün ışığıyla aydınlandı. Kadir ve kıymetimiz onu övmekle yükseldi. Selâmlarımız

ve hayır dualarımız ancak ona ve âilesine aittir.

Gelelim maksadımıza... İsyan sayfalarına kara yazılar yazan âciz Fuzûlî,

içindeki duyguları ortaya koyup şöylece hâlini bildirir ki; vücudumun sandalı tabiat

(yaratılış) yelkeninin yardımı ile çocukluğun deryasından olgunluk sahiline ulaştı ve

çılgınlık ateşi aşk ve arzu rüzgârının etkisi ile alevlenip, yakıcı sıcaklığı cana ve yüreğe

işledi. Manevî üstünlükler ihtiyacı seyisi, bahtımın atının yularını bilgi, hüner ve

edeb elde etme tarafına doğru döndürüp, hikmet güneşi, tabiatımın madenine ilim

kazanma özelliği verdiği ve onu hünerli olmaya teşvik ettiğinde ve bahtımın gülü

hüner kazanma hevesiyle açıldığında, manevî olgunluklar kazanma cevherimin

madeni cennet benzeri bir mekteb gibi idi ve lâtif bahçesi, (içinde dolaşan) bölük

bölük gılmanları ile yüce Cennetten bir örnek gösteriyordu. Talih ve ikbalimin

yıldızının doğduğu yer, öyle güzel bir mekteb idi ki, mübarek sahası, (içinde

dolaşan) servi boylu eşsiz güzeller ile insan ruhuna cennet müjdesini veriyordu.

Farsça

Lâtif bir saha ve orada oturmuş bölük bölük güzeller; yüzleri mushaf satırları

gibi kutlu. Ay gibi, her biri, güneş levhasını önüne koymuş; gül gibi, her biri kitap

yaprağını avucunda tutuyor.

305

Ama henüz o yeni yetmelerde, tabiatlarındaki nezaketten dolayı, ilmin

inceliklerine vâkıf olma gücü ve değişmez kuralların ve geleneklerin hikmetlerini

öğrenirken karşılaşılacak güçlüklere tahammül bulunmadığından, cennete benzer

meclislerinde hiç bir zaman âşıkâne şiirlerden başka bir şey okunmaz ve ellerindeki

sayfalarda can yakıcı gazeller dışında bir yazı bulunmazdı.

Beyit

Şiir (öyle) bir sevgilidir ki; güzel sözler ve ibareler, onun bezeği; nazlı

mahbublar da onun can ve gönülden âşıklarıdır.

O saygın topluluk, şiir hünerleri ve güzel sözün incelikleri ile sürekli meşgul

olduklarından, hem güzelliğin hikmetine erişmişler, hem de aşkın bahşettiği

yüceliklerden haberdar olmuşlardı.

Kıt‘a

Güzel yüzlüler şiirin anlamına vâkıf olsunlar diye düzgün ve ölçülü ifadesi ile

şiirden bahseden kişi çok yaşasın. Aşkın esrarının sırrını anlasınlar demiyorum. (Hiç

olmazsa) çaresiz âşıkların hâlinden haberdar olsunlar.

Bana gelince; kazâ kalemi, yaratılışımın sayfasında ezelden şiire muhabbet

yazısını yazmış idi ve kabiliyetimin bahçesinde, dünyaya gelişimden önce ölçülülük,

güzellik sevgisi tohumu dikilmiş idi. O topluluk ile hemhâl olmanın bulutundan

tabiatımın fidanı nem çekerek şiir kabiliyeti çiçekleri ortaya çıkardı ve o meclis ile

karışmanın havasından, yaratılışımın güllüğü yeşillenerek mizacımın tarlasında şiir

zevki gülü bitti.

306

Kıt‘a

Şiir güzeli, fikir ve düşünce perdesinin arkasında iken, o meclisi görüp fiil

sahasına çıktı. Gonca gibi latifelerle gönlünü açmak için, bülbüle söz söyleme

ruhsatı verdi.

Ansızın, şeydâ bülbül gibi sarhoş oldum ve o güllere karşı şakımaya

yaradılışın imkânlarından ruhsat buldum. Tabiatımın ufkuna ölçülülük, güzellik hilâli

doğup o güneş yüzlülerden neş’e nuru almam günden güne öylesine arttı ki, çok kısa

bir müddet içinde şiirimin yaydığı ışıklar ile birçok şehirler ve vilâyetler doldu.

Kıt‘a

Ben henüz itibar beşiğinde âciz bir çocuk iken, uzdillilik şöhreti ile sözüm

bütün âlemi tuttu. Ben varlığın göbeğinde (misk gibi) henüz bir damla kan iken,

güzel kokumla bütün dimağlar kokulandı.

Zaman zaman şiir tutkusu davranışlarıma galip gelerek, bölük bölük Leylâ

yüzlüler şiir dinlemek için etrafıma toplandı; (böylelikle) şairliğim kesinleşti ve

şiirimin ünü ile âlemler dolarak tam anlamı ile şöhret sahibi oldum.

Bu duruma uygun olarak, himmetimin gelin süsleyen kadını revâ görmedi ki,

şiirimin güzel gelini bilgi ve kültür süsü ile süslenmeden zaman koltuğunda arzı en-

dâm etsin ve yüce rütbeli istidâdımın sarrafı razı olmadı ki, şiirimin ipekten

gerdanlık ipliği ilim mücevherlerinden yoksun olarak âlemin boynuna asılmış

bulunsun. Zira ki; ilimsiz şiir, temelsiz duvar gibi olur ve temelsiz duvar ise gayet

itibarsızdır. Şiirimin payesinin ilim ziynetinden yoksun olmasını haksızlık bilip, bir

müddet hayatımın nakdini aklî ve naklî ilimlerin kazanılmasına sarf ederek,

ömrümün hâsılatını hikmet ve hendese kazançları edinmek için harcadığımdan,

307

giderek, çeşitli hüner incilerinden nazmımın güzeline süsler düzenledim ve yavaş

yavaş hadis ve tefsir hakkında etraflı bilgi edinip, şiir erdemine kınanacak bir iş gözü

ile bakmanın himmet yoksunluğu olduğu gerçeğine ulaştım.

Kıt‘a

Şiir zevkinden anlamayanlar, şairleri tenkit etmesinler. Bunlar kendi

cahilliklerini itiraf etsinler de, her kerâmet için “bu sihirdir” demesinler.

Hulâsâ, şiir hünerlerinin icatçı sanatçıları biraraya gelip güzel eserlerin

ortaya çıkması kaçınılmaz olduğu zamanlarda, her dem kudretli elim kâinatın

boynuna sanatla meydana getirilmiş güzelliklerden bir muska asardı ve her saat

tabiatımın seyyâhı, güzel eser bahçelerinden bir gülistana ayak basardı.

Bir gün, karayağız bir güzel -ki, benine Hoten miski (bile) demek hata

olurdu ve saçının kokusunu kıskandığından, Tatar miskinin talihi kararmıştı-

yürüyen servi gibi salına salına ben düşkününe merhamet gölgesi saldı ve tatlı tatlı

sözlerle hatırımı sorup gönlümü aldı. Konuşma ve sohbet esnasında dedi ki: “Ey

fesahat (uzdillilik) bostanının çiçeği ve ey güzel sözler ilkbaharının çimeni!

Hamd olsun ki, Allah’ın yardımı ve desteği, nazım ve nesir sanatları ülkesine

hükmetmeyi sana nasip kılmıştır ve söz ülkesinin reisliği sırası artık yavaş yavaş

sana gelmiştir. Gerçi Araplar, Acemler ve Türkler arasında eşsiz üstünlükte ve

olgunlukta insanlar çoktur; ama senin gibi sözün güzelini böylesine biraraya

getirebilen nazım ve nesir sanatları ustası yoktur. Hâlen de dilinin anahtarı

zamanın yüzüne feyiz kapıları açmakta ve şair tabiatının dalgıcı halka ve ileri

gelenlere fesâhat deryasından belâgat cevherleri çıkarıp saçmaktadır. Dünyada

yaşayan insanların bir kısmı düz yazılarının ve muammalarının incisinden feyz

almışlar, bir kısmı Arapça recezlerinin (kasidelerinin) zevkine varmışlardır. Nasıl

olur ki, Türk dilberleri senin şiirinin bereketinden hissedar olmasınlar ve Türkler

308

arasında bulunan zevk sahipleri, sözlerinin güzel kokulu bahçesinde gazel divanı

çiçeği bulmasınlar! Bu yüzden şairlik tabiatı binasının kuruluşunda kusur bulu-

nabilir ve bu sebepten de mükemmelliğe ulaşma kabiliyetinin yapısı zarar ve ziyana

uğrayabilir!”

Kıt‘a

Gözde insanları eğlendiren, gazeldir. Gazeldir hüner bahçesinin gülü.

Gazel âhûsunu avlamak kolay değildir ve gazelin değerini inkâr eden, irfan

ehli sayılmaz.

Ey gönül! Gerçi şiir için çok şekil vardır ama sen hepsinin arasından gazeli

seç.

Çünkü her meclisin süsüdür gazel. Akıllılar sanatıdır gazel.

Öyle gazel söyle ki; dillerden düşmez olsun, okuması da yazması da kolay

olsun.

Doğrusu, o benzersiz güzelden bu gönül okşayıcı sözleri işittiğimde, sözünün

taşıdığı anlamı tam bir nasihat olarak değerlendirip, tutulması yoluna gittim. Ama

zamanın gerektirdiği şeyler tam bir tokgözlülüğe fırsat vermedi ki, akıl sarrafı vakit

nakdini itibarlı eserler için harcamakta iken, bu önemsiz şeye (gazel yazmaya) har-

camasın ve tabiat doğanı büyük avlar gözlemekte iken bir küçük av ardınca

gitmesin.

Çaresiz, şöhret ve itibar yüklüğümde bunun da ilâvesi gereklidir diyerek,

gençlik dönemimde yazdığım ve sağda solda dağınık duran gazellerden küçük çaplı

bir divan toplamanın uygun olduğunu düşünerek, o vakitler (bu gazelleri) benden

kapıp kaçanlardan rica minnet isteyerek aldım ve kısa bir zaman içerisinde toplu bir

divan hâline getirdim.

309

Kuvvetle ümid ediyorum ki; fesahat ve belagat sahipleri iyice araştırarak,

doğduğum ve yetiştiğim yerin Irak-ı Arab olduğunu ve bütün ömrüm boyunca

buradan başka bir ülkeye seyahat etmediğimi öğrendiklerinde, bu kusuru itibar

düşürücü bir şey olarak değerlendirmesinler ve yerime yurduma göre, istidadımın

derecesine hakaretle bakmasınlar. Zira vatanın itibarı, kişinin itibarına tesir etmez ve

toprakta yatmakla da altının parlaklığı kaybolmaz. Ne, şehirli olmakla bilgisiz kişi

makbul biri olur; ne de, bilgili kişi, çöllerde dursa, yabanîlik özelliği kazanır.

Farsça

Kötü yaratılıştı kişinin bütün ömrü cennette hûrîlerle birlikte geçse,

O gönül ferahlatan yerde gece gündüz Cebrail’den edep dersleri alsa,

Şuna inanıyorum ki; yine sonunda ondan, kötülükten başka bir şey meydana

gelmez.

Parlak bir inci de; yeryüzüne hor ve hakir bir hâlde düşüp yıllarca kalsa,

İnancım odur ki, topraktan onun itibar aynasına pek az bir toz konar;

Topraktan çıkarıldığında, o yine incidir; yine padişahların tacına süs

olmaya lâyıktır.

Umûmî olarak izzet ve itibar sahiplerinden, husûsî olarak da Rûm (Anadolu)

beliğlerinden ve Tatar fasihlerinden beklentim şudur: Eğer, güzel sözlerimin

dilberinde o diyarın lâfızları ve ibarelerinden bezek olmazsa ve nazmımın gelini o

ülkelerin latifeleri ve darbımesellerinden süs taşımazsa, bu duacıyı mazur görsünler.

Zira her ülkenin insanına âriyet (ödünç, eğreti) şeylerden utanç gelir ve her

toplumda kim varsa, diğer ülkelerin sahip olduklarının mahiyetini anlamaya

çalışmayı gayret sebebi bilmesinin zorunlu olduğu; ancak bu diyarın ıstılahlarının

başka ülkelerin insanları için gerekli olmadığı, özrümüz olarak yeter. Boşu boşuna

sataşmadan ne çıkar?

310

Allah’a hamd ve şükürler olsun ki, Kerbelâ toprağının diğer ülkelerin

iksirinden daha üstün olduğu bilinmektedir ve şiirimin rütbesini her yerde yücelten,

işte bu gerçektir.

İlâhî! Bu namlı muhabbetname ve bu ulu kişilerin gönül bağladığı divan -ki,

füsunkâr tabiatımın çocuğu ve sihirli sözler söyleyen idrakimin neticesidir- acizlik ve

yalvarma emtiası ve yanıp yakılma kılavuzu ile gurbete çıkmaya niyetlendi ve mana

cevherleri verip, övgü kumaşları almak için âlemin uçsuz bucaksız sahasına ticaret

mahmili (yükü) yürüttü. Mademki lütuf ve ihsanını yoldaş edip onu yokluğun

darlığından varlığın ferahlığına getirdin, merhametinle destekleyip yardım ederek

gayb vadisinden şehâdet kırına ulaştırdın; hangi diyara gitse ve hangi şehre ulaşsa,

şerefli adımlarını mübarek ve uğurlu, lâtif matlaını hayırlı ve kutlu edesin.

İlâhî! Bu cihanı dolaşan mahbubu ve güzel sevgiliyi -ki, yüzünü lûtfunun

meşşâtası süslemiştir ve yardımının mücevheri güzelliğini son hadde ulaştırmıştır-

umumî olarak fesahat ehlinden, husûsen de üç kötü huylu topluluktan, himayenin

kalesinde saklayıp koruyasın: Biri, kabiliyetsiz kâtip ve cahil yazıcıdır. (Onun) aykırı

yazan kalemi bilgi binasını yıkan bir baltadır ve yalancı süsler ve gösterişler binasının

mimarıdır. Gâh bir nokta ile “muhabbet”i “mihnet” gösterir ve gâh bir harf

(yanlışlığı) ile “ni‘met”i “nakmet” (eza vererek cezalandırma) okutur.

Arapça

Elleri kurusun o kâtibin ki; o olmasaydı ilim ve edeble kurulan mâmûre

harab olmazdı. Yazdığı şeyleri bozmakta şaraptan daha kötüdür. Öyle ki, “ineb”

(üzüm} kelimesini bozar da “ayb” (ayıp) gibi göstermeye çalışır.

311

Türkçe

O kötü yazan yazıcının eli kalem gibi kurusun! Yazısının bozukluğu,

“sûr”umuzu (şenliğimizi) “şûr” (şamata, gürültü) hâline getirir. Bazen, bir harf

eksikliği ile “nâdir”i yapar “nâr”; bazen de, bir nokta kusuru ile “göz”ü “kör”

eyler.

Farsça

O sefil (kâtibin) başı kalem gibi aşağıya dönsün! Çünkü kalemi, hünerler

binasını yıkan bir kazmadır. Satırları sözün görünüşünü süsler ama ne fayda,

yazısının siyahlığı mana güzelinin yüzünü kapatır.

Biri, o kötü okuyan cahildir ki; düzgün olmayan tabiatı ile meclislerde ve

mahfillerde kabiliyeti olduğunu iddia edip şiir okuduğunda, nazmı nesirden ayırt

edilmez ve sölpük şivesi ile mana sevgilisinin yüzünden örtü asla açılmaz.

Arapça

Nice hastalıklı (bozuk) dil vardır ki, tasarrufuyla nazım dizilerinin incileri

dağılmaya yüz tutar; kaziyeler (hükümler) onun konuşması sonucu boşa çıkar;

kelimeleri seslendirirken grameri alt üst eder, ötreyi esre hâline koyar.

Farsça

Kesilsin o dil ki; söz meydanında fikirlerin temelleri onunla yıkılır. Onun

berbat lehçesinin alt üst etmesiyle güzel sözlerin varlığı yok olur gider.

Türkçe

Ebedîlik cennetinden nasipsiz kalsın o çirkin (sözlü kişi) ki; uygun olmayan

şivesi, ölçülü, düzgün bir sözü ölçüsüz, bozuk, vezinsiz hâle getirir. (Kötü)

312

telâffuzunun baltası nazım binasını yıkar da, gevşek sözleri fesâhat sahiplerini

şaşkınlığa düşürür.

Ve biri de, o, eziyet verici kıskanç ve hatalı düşünen inatçıdır ki; bozuk tabiatı

ile şairlik iddiasında bulunur; ama şiirin inceliklerinden habersizdir ve kusurlu

anlayışı ile şiir sözü eder; fakat sözün hakikatlerine sahip olma yolunu bulamaz;

açıkça, kıskançlık, insaf gözünü kör edip, idrakine güvenir de cahiller huzurunda

boş boş lâkırdılar eder ve saçma sapan fikirler ileri sürer; öyle ki, şiirden dinleme

zevki uzaklaşıp gider.

Arapça

Söze (şiire) haset edenlerin günahları çok büyüktür. Görüşleri halk için

sapkınlığın ta kendisidir. Onların aralarında güzel sanatlara karşı hassasiyet zayi

olur gider ve yüceliğe ulaşma yollarının önü kesilir.

Farsça

Yazıklar olsun o, haset çölünde dönüp dolanan kişiye ki, karanlık gönlünde

bir damlacık irfan nuru yoktur. (Bunlar) örümcek gibi, bir iki beyit ördüler mi,

kendilerini Beyt-i Ma‘mûr’un yapıcısından daha üstün görürler.

Bakışları her yanda ayıp arar durur; insaf gözleri haset tozu ile kör olmuştur.

Türkçe

Kıskanç kişi, irfan gülşeni için bir sonbahar mevsimidir. Allah’ım! Kıskancı

daima hor eyle! İşi, hüner sahiplerini azarlamaktır; İlâhî, hasetçiyi her zaman

ağlatıp inlet!

Ve Allah, helâl süt emmiş, iyi kalpli o kişiden razı olsun ki; yeni yetişme bir

mahbûbun yüzüne baktığında, eğer bu, güzellerden biri ise, beğenme ziyneti ile eşsiz

313

güzelliğinin süsüne süs katar; değersiz biri ise de, mürüvvet (insaniyet) tarağı ile onun

hata saçlarından kusur düğümlerini çözüp, ihsan (lütuf ve iyilik) cilası ile değer ve

kıymetinin aynasını karartan tozları giderir.

Allah tek sığınaktır ve tevekkül ancak O’nadır.

O’nun lûtfu ve keremi ile...

314

B. FUZÛLÎ' NİN FARSÇA DİVANI’NIN MUKADDİMESİ107

Bismillâhirrahmânirrahîm

Allah’ım, meâni nasıl bir hazinedir ki, eşyanın yaradılışından beri yol ve

dilek sahipleri birbirleri ile doğru ve yanlış hususunda usûl ve düşünce ihtilafına

düştüklerinde davâlarını ve isteklerini ifade için onu kullanıyorlar ve söz nasıl bir

ipliktir ki, o hazinenin incilerini tane tane öyle bir şekilde düzenlemiş, dizmiş ki,

manâ hiç bir zaman onsuz ortaya çıkmıyor!

Söz manâdan, manâ da sözden ayrı değildir. Tıpkı tenin candan (ruhtan) ayrı

olamadığı gibi...

Yüce Allah’ım, gönül nasıl bir dalgıçtır ki, devamlı o hazineden maârif

cevherleri çıkarıp ibare ipliğine çeker ve dil nasıl bir süsleyicidir ki, o inci dizisini

zaman güzeline gerdanlık yaparak hem incinin değerini yükseltmekte ve hem de o

güzelin süsünü artırmaktadır!

Söze küçümseyerek bakılamaz.

Söz yüce arştan inmiş bir şeydir.

Dilimiz söze nasıl meyletmesin ki,

O inci tanesi özellikle her birimizin gönlü için inmiştir.

Her hâlde arzu ve zevk şekeristânında natıka papağanının konuşmaya olan

rağbetini artıran en iyi söz, Allah’ın kelâmının nağmesidir ki, kudretinin

düzenleyicisi mülk (suretler) âleminin şekillerinden meydana gelmiş ibareleri ile

107 Bu mukaddimenin çevirisi için şu eserden yararlanılmıştır: Muhammet Nur Doğan, Fuzûlî’nin Poetikası, Ötüken Yay., İstanbul 2002

315

melekût (ruhlar) âleminin manâlardan ibaret mazmunlarını yaratma sanat zincirine

öyle bir güzellik ve nezaketle dizmiştir ki, suretler âleminin seyircileri onun güzel

ibarelerini mütâlâa ederlerken hayret denizine dalmışlar ve mânâ halvetsarayının

zevk sahipleri onun mazmununu araştırdıklarında dudaklarına suskunluk mührünü

vurmuşlardır.

Bu nasıl bir nazımdır ki;

Üstadı güzel ibareler ve mazmunlarla ona nizam vermiştir.

Herkes onun bağının zincirine esir olmuştur;

Şekle önem verenler şekline, manâya önem verenler mânâsına.

Ve gönül goncasının dudağına tebessümler konduran en güzel şarkı, gaybın

gizli evinde maârif mücevherlerinden sınırsız hazineler ortaya çıkaran ve insanlar

durmadan o hazineyi açıp nazım ve nesir sahifelerini çeşit çeşit mücevherlerle

süslesinler diye, harflerin değişimi ile her hazine için bir kilit yapan Yaratıcıya hamd

ve övgü yolunda söylenen sözün âhengidir.

Söz, ilâhî feyz hazinesidir, hiç bir zaman harcanmakla tükenmez.

O, dünyadaki padişahların hazinesi gibi değildir ki, bir tane almakla eksilsin!

Gerçek şu ki; her türlü noksan sıfatlardan münezzeh olan Allah’a hamd (için

yazılmış kaside)nin şah beytine kafiye olarak öyle bir sultanın övgüsü yakışır ki;

mucizevî parmağının harika kalemi gök sayfasındaki ayın pençesini ikiye bölerek

mucizeler zinciri nazmının matlaının iki mısraı yapmıştır.

316

Öyle bir şah ki; güneş, kapısında yüzünü yerlere sürmüş; ay ise onun güzel

yüzünün ışığının aksettiği makamda (gökyüzünde) şevkten göğsünü yarmıştır.

Rabbani övgü manzumesine redif olarak, öyle bir padişah için söylenen salât

ve selâm yakışır ki; o padişahın resullüğünü tasdik, imanın aslındandır ve tıpkı şiirin

ikinci mısraının birinci mısraı tamamladığı gibi, tevhidin şahadetini

tamamlamaktadır.

Son haddine de vardırsan, tevhit, tek başına zayi olmuştur; çünkü imanın

faziletinin sübut bulması (gerçekleşmesi), peygamberliğin tasdikine bağlıdır.

Allah’ım! Sahib-i risâlet (olan Hz. Muhammed)e salât et ve onun âl ve

ashabına selâm eyle ki; onlar dinin tanıtılması için gayret gösterdiler ve apaçık

şeriatın hükümlerinin açıklanması görevini yürüttüler. Allah onların cümlesinden

razı olsun.

Gelelim maksadımıza... Fakir, şaşkın, çaresiz ve işleri sonuçsuz kalan Fuzûlî,

suale meydan bırakmaksızın, kendi hâlinden biraz bahsetmek istiyor ve şöylece arz

ediyor ki; çocukluk zamanımda dünyada olup bitenlere ibret nazarı ile bakıyordum

ve hünerler kazanma sevgilisine gözümü dikip onu kendime sevgili edinmiştim. Bu

aşk oyunu esnasında zaman zaman yaradılışımda gizli olan yakıcı ihtiras ve şiddetli

arzu, istidâdımın karşısına şiir sevgisi kapılarını açıyordu. Ama ilim ve irfan kazanma

yolunda gayret ve himmet gösterme daha kazançlı görünüyordu. Bu güzel iş (şiir)

gerçi caziptir, ama yüksek ilimler elde etmeye engel olursa o zaman iş değişir. Söz-

den uzak durma müddeti sona erdiğinde, bir gün şiir söyleme başarısı, bir nasihatçi

gibi, yalnızlık sarayımdaki odama geldi ve dedi ki:

317

Var olanla sakın yetinme!

Zira yükselme hususundaki hırs ve talebin, senin mertebeni yüceltir.

Kemal derecesini istemek yolunda gayretini eksik tutma.

Yoksa aldanmış olursun.

“Bil ki, şiir söyleyebilmek de başlı başına bir ilimdir ve kemal nevilerinden,

muteber bir şubedir. Bunu inkâr edenler, onun zevkine varamayanlar veya şiir

söyleme kudretine sahip olamayanlardır.”

Eğer bir hüner sahibi, san‘at yolu ile topraktan sürme yaparsa,

O hüner, muhaliflerin gözüne kusur olarak görünür.

Eğer şeker, hırçın mizaçlılara ekşi geliyorsa,

Bu kusur şekerin tabiatından değil; hırçın mizaçlıların tabiatındandır.

Bu teşvik edici ve cesaretlendirici sözleri dinledikten sonra mazeretimi şöyle

dile getirdim:

“Ey aydın gönüllü müşfik dost! Önce fikir, sonra amel denmiştir; yani,

başlanması gereken her işe başlamadan önce onun gayesini ve neticesini düşünmek

lâzımdır. Olmaya ki bu iş tanındığının aksine kötü ola ve bu sözleri sarfetmek

hatasını işleyen insan beklediği takdiri elde edemeye!”

Şiir eğer kötü bir iş ise,

Kötü bir işle uğraşmak iyi olmaz.

İşini iyi bilmemek,

Akıl sahiplerince hoş karşılanmaz.

318

Bana şöyle cevap verdi:

“Ey zavallı! Ömrünü bu işi araştırmakla geçiren maharet sahibi fasihler ve

doğru düşünen bilginler bu fennin güzellikleri ve iyilikleri ile ilgili âyetleri ve hadisleri

delil göstererek değerli risâleler (kitaplar) yazmışlar ve hiç bir şaibeye yer

bırakmamışlardır. Ve Hazret-i Risalet Aleyhi’s-salât ü ve’s-selâm da şöyle

buyurmuşlardır: “Şiir bir sözdür, güzeli güzel, çirkini de çirkindir” (veya onun güzel

bulduğu güzel, çirkin bulduğu da çirkindir.) Yani şiir eğer güzel olursa; bir kimse

onu iyice düşündüğünde derhâl anlar ki, güzel sözün güzel etkileri vardır. Birincisi:

Onu söyleyenin gönlüne, hiç para sarfetmeden ve maddî bir kayba uğramadan türlü

türlü sevinçler ve neş’eler doğurmaktadır. İkincisi: Söz söyleyenin (şair ve yazarın)

adı, onun vasıtası ile âlem sahifesinde ebedîleşmektedir. Üçüncüsü: Onun şiiri

başkalarına da zevk ve şevk balı içirir “

Ey sâkî! Dünyada zevk ve neş’e şarabını kalıcı kılan, sözden başkası değildir.

Sözün bekâsı hususunda söz yoktur. Kalan ancak odur; diğerleri bakî

değildir.

Ona dedim ki:

“Ey değerli dost; şiir sanatının bir çok âleti edevâtı vardır ve bu âletler

olmadan sanata başlamak zordur. Bu çölü aşıp geçen ve bu sanatla uğraşan eski

şairler, iyi huylu sultanların ilgisine mazhar olmuşlar, zevk sahibi büyüklerle düşüp

kalkmışlar, cennet gibi bahçelerde gezip dolaşmışlar, tatlı tatlı şaraplarla

neş’elenmişler, gönlü okşayan nağmeler dinleyip, ay yüzlü güzelleri müşahede

ederek onlarla vakit geçirmişler ve bu saadet içinde sanatlarının zirvesine yükselmiş-

lerdir.”

319

Sebepler biraya geldi mi?

O neş’e ile gönülde gizlenmiş marifet sırları açığa çıkar,

İnsanı, sebeplerin böyle toplanması dile getirir.

Mânâlar zihne hücum edince şairlik kolaylaşır.

“Benim gibi aşkın hışmına uğramış zavallı birinden şiir beklemek çok

şaşırtıcıdır. Çünkü benim doğduğum ve yaşadığım yer Irak-ı Arab’dır. Burası

sultanların gölgesinden uzaktır ve ahâlisinin şuursuzluğu yüzünden harap kalmış bir

yerdir. Burası öyle bir bahçedir ki; salınan servileri, sam yeli kasırgasının hortumları;

açılmamış goncaları ise, mazlum şehitlerin mezar kubbeleridir. Burası öyle bir meclistir

ki; şarabı, parça parça olmuş ciğerlerin kanı; musikisi ise, âvâre gariplerin iniltileridir.

Ne mihnet (sıkıntı, meşakkat) artıran sahrasına bir rahatlık esintisi uğramış ve ne de

belâlarla dolu çölünde şefkat bulutunun gam tozunu yatıştırma ümidi kalmıştır. Böyle

bir çile ve riyazet bahçesinde gönül goncası nasıl açar ve dil bülbülü ne terennüm

eder?”

Bir belde ki, orada rahattan, huzurdan eser yoktur

Ve üzerinde bir ferahlık ve sevinç havası asla esmemiştir;

Böyle bir yerde oturanların ve esirlerinin

Bir hünerden dem vurmaları mümkün olur mu?

Şöyle cevap verdi:

“Ey dertli! Sultanların yakınlığını kazanıp onlarla sohbet etmek, başkalarının

hasedini çekmekten başka bir işe yaramaz. Şarabın keyfi ise ebedî azaba sebep olur.

Nedimlerle arkadaşlık, zihni hayâllerle baş başa kalmaktan alıkoyar. Mal mülk

çokluğu, hâl ehlini gaflete sürükler. Allah’a şükürler olsun ki, bu âfetlerden uzak bir

diyarda ve kötülük sebeplerinin asla ulaşamayacağı bir makamdasın. Bil ki, ilâhî aşk

320

şarabı ile kendinden geçen ve hakîkî sevgilinin cemâline âşık olup, daima dünya

zevklerinden el etek çekerek nefislerinin arzularını terk eden nice âlimler, şeyhler,

salih insanlar ve velîler, muhabbet kılıcı ile ölünce hep bu diyarda toprağa

karışmışlardır. Şimdi bu diyarın toprağı o mazlumların toprakları ile karışmış, o

şehitlerin kanları bu toprağa dökülmüştür. Kader senin çamurunu bu toprakla

yoğurmuş ve nasibini bu toprağa yazmıştır. İşte sen bu mihnet beşiğinde meşakkat

sütü ile beslenmiş ve buranın suyu ve havası ile büyümüşsün. Biliyorum ki sen dertli

yaratılmışsın. Dert ise şairliğin sermayesidir. Şiir söylemek için zevk ve safa lazımdır

deme; dertten söz et. Çünkü söz oyununda yarışı kazanan derttir.”

Sanma ki, gönlünde bir derdi bulunmayan ve ciğeri yaralı olmayan insanın

sözünde tat vardır.

Zevk ü safa ve rahatlık şiire zevk vermez.

Şiir, eğer gam, keder ve sıkıntıdan doğarsa etkili olur.

Artık mazerete mecal kalmayıp, üstelik şiire karşı içimde oluşan eğilim son

haddine ulaşınca, gayret kuşağını canla başla kuşanarak düşünmeye başladım. Bazen

Arapça şiirler yazdım ve bütün Arap fasihlerini Arapçanın sanat güzellikleri ile

memnun ettim. Bu benim için kolaydı. Çünkü benim ilmî eğitim dilim Arapça idi.

Bazen tabiatımın atını Türk şiiri meydanında koşturdum ve şiirden anlayan Türklere

Türkçe şiirin güzellikleri ile zevk verdim. Bu da beni o kadar zorlamıyordu. Çünkü

Türkçe benim aslî şiir söyleme kabiliyetime uygundu. Bazen de Farsça cümle ipliğine

inciler dizdim ve o bahçeden mutluluk meyveleri derdim. Fakat kolay anlaşılmayacak

bir üslûba olan rağbetim ve yaradılıştan ince mazmunlara karşı duyduğum ilgi ve

sevgi yüzünden tabiatım daima muamma ve kasideye meylediyordu. Gazel yazmak

arzusu hatırıma bile gelmiyor, fikrimin gezgincisi ona sahip olma havalisinde hiç

321

dolaşmıyordu. Çünkü gazel, âşıkın gönül derdini şefkatli sevgilisine açması veya

maşukun, sadık âşıkına hâlini bildirmesi için kaleme alınır. Bu şiir tarzı yeni yetme

gençler arasında görülmekte veya temiz yürekli gençlerle arkadaşlık yapmanın heye-

canı ile ortaya çıkmaktadır. Gazelin üslûbunda müphem mazmunlar ve muğlâk

lâfızlar kimseye bir heyecan vermez. Gazelin hususi bir dili ve belli bir kelime

kadrosu vardır. Zaman önceliğinin yardımı sebebi ile öncelikten dem vuran ve

tesadüfen (bu öncelik sebebiyle) benden önce gelen şairler hep yüksek kavrayışlı ve

engin düşünceli bir tabiata sahip imişler. Bunlar, gazelde kullanılan lâtif ibareler ve

ince anlamlar mahsulünü öylesine toplamışlardır ki, gerçekte başkalarına hiçbir şey

bırakmamışlardır. Bir kimse onların bütün sözlerinden ve şiirlerinden haberdar

olmalı ki, eserleri, onlarda kendinden önce söylenmiş sözler ve mânâlar bulunması

(tevârüd) şâibesiyle değersiz hâle gelmesin. Öyle zamanlar olmuştur ki, gece

sabahlara dek uykusuzluk zehrini damla damla içerek büyük çabalarla bir mazmunu

şiir kalıbına dökmüşüm ve sabah olunca da diğer şairlerle tevarüde düştüğüm

endişesiyle yazdıklarımı karalayarak onu kullanmaktan vazgeçmişimdir. Yine öyle

zamanlar olmuştur ki, gündüz akşama kadar düşünce denizine dalıp şiir elması ile

eşsiz bir (söz) incisi delmişim; görenlerin “Bu mazmun anlaşılmaktan uzaktır ve bu

söyleyiş edebiyat çevrelerinde kullanılmaz ve beğenilmez” demeleri üzerine de onu

terk etmiş ve yazıya geçirmemişimdir. Ne acayiptir ki; söylenmiş bir söz, evvelce

söylenmiştir diye; söylenmemiş bir söz de evvelce söylenmemiş olması sebebiyle

şiirde yer almıyor.”

Bizden önce geçip giden dostlar ibare ve manâlar (hazinesini) öylesine

yağmaladılar ki,

Şiir (yazma) meydanı artık bizim için daraldı.

Yazıklar olsun, (bu dostlardan) sonra geldiğim için!

322

Gerçek şu ki; bu çekinme ve tereddüt, asıl mahlasımı seçmeme sebep oldu.

Çünkü şiire ilk başladığım zamanlar her gün bir mahlasa gönül veriyor, bir müddet

sonra onu bir başkasının daha taşıdığını anlayınca bu mahlası değiştiriyordum.

Nihayet anlaşıldı ki, benden önce (bu meydana) gelen dostlar manâlardan çok

mahlaslarla uğraşmışlar. Düşündüm ki, eğer başkaları ile ortak bir mahlası

seçersem; başarılı olmadığım takdirde güzel şiirlerin bana nispet edilmesinden ötürü

ayıp olur; eğer başarılı olursam, bu sefer de mahlas ortağıma zulmetmiş olurum. Bu

karışıklığı ortadan kaldırmak için “Fuzûlî” mahlasını aldım ve böylece mahlas

ortaklarımın bana yöneltecekleri sitemlerin sıkıntısından bu mahlasa sığındım. Ve

bu mahlâs hiç kimsenin tabiatına uygun düşmeyeceğinden, böylelikle herhangi

birinin mahlas ortaklığı korkusunun beni rahatsız etmeyeceğini anladım. Gerçekten,

mahlas ortaklığının zarar kapısını bu lâkapla kendime kapattım ve (şiirlerimin diğer

şiirlerle) karışması endişesinden kurtuldum.

Kötü adlılık beni insanlar arasına karışmaktan kurtardı.

Böylece, yalnızlığım, hüner kazanmakla meşgul olmama sebep oldu.

Allah’a şükür, kötü bildiğim şey iyi çıktı;

Dikenim gül; toprağım altın; taşım mücevher oldu.

Hakikaten bu, birkaç yönden benim arzuma göre bir mahlas ve davama çok

uygun bir lâkap oldu: Evvelâ; ben zamanımın biriciği olmak istiyordum. Bu arzu

mahlas vasıtası ile ortaya çıktı ve tek kalma isteğimin eteği ortaklık bağından

kurtuldu.

323

İkincisi: Allah’ın yardımı ile döneminin bütün ilim ve fenlerinin tamamını

kendimde toplamak arzusundaydım. Bunu ifade eden bir mahlas bulmuştum. Çünkü

“ulûm” ve “fünûn” kelimelerinin “ilm” ve “fenn” kelimelerinin çoğulu olduğu gibi,

“Fuzûlî” de lûgatta “fazl”ın çoğuludur. “Fuzûlî”nin halk arasında kullanılan diğer

manâsı ise edebe uygunsuzluktur. Benim için bundan daha uygunsuz ne olabilir ki;

yüksek dereceli âlimlerle pek az beraber olunduğu, merhameti şiar edinmiş ünlü

sultanların himaye ve terbiyelerinden yoksun olunduğu, ülkelere ve şehirlere seyahat

etmekten uzak kalındığı hâlde aklî bahislerde sataşma eli hep hâkimlerin

hükümlerinin boynundadır (hâkimlerin verdikleri bütün hükümlere itiraz edilir),

naklî meselelerde ise fakihlere itiraz usûlü itibar sebebi sayılır ve edebiyatın çeşitli

dallarında her dalın üstadı ile sözün güzelliği hususunda tartışılıp üslûbun tatlılığı ile

ilgili münakaşaya kalkışılır. Bu davranış, bir taraftan edebe riâyetsizliğin son haddini

göstermekte, diğer yandan da Fuzûlî’nin henüz olgunlaşmamış hâlini anlatmaktadır.

Devran benim ilim, irfan ve edep elde etmek için ne kadar ihtimam

gösterdiğimi, nasıl gayrette çalıştığımı gördü.

Bu hususta gayret ve kararlılığımı âlemdeki diğer insanların davranışlarının

tersine olduğunu anladığı için, dünyada bana “Fuzûlî” adını verdi.

Allah’a şükürler olsun ki, bu değerli sanatla uğraştığım günler ve bu bereketli

adı taşıdığım zamanlar benim için hep verimli geçti ve bu evliyâ toprağının uğuru ve

bereketi sayesinde niyetlendiğim her risâleyi kolaylıkla tamamlayabildim. Ancak

Farsça gazeller hariç... Bunların bitirilmesi işi gecikme perdesine takılmıştı. Onlara

başlamak, buraya kadar saydığım engeller yüzünden zor görünüyordu. Tâ ki bir gün

yolum bir mektebe düştü. Orada Fars soyundan peri yüzlü bir güzel gördüm. Öyle

serviye benzeyen (düzgün) bir boyu vardı ki, onun salınışına bakıp hayrete düştüğü

324

için elif (harfi) hareketsiz kalmış, onun yanağının mushafını mütâlâa etme arzusu, sad

harfinin kör gözünü, görme gözü hâline getirmişti.

Onun gönül çeken boyu, güzellik çemeninin servisi,

Onun güneş gibi (parlak) yüzü, Kadir gecesinin mumudur.

Öyle bir servi ki, suyu hep (ağlayan âşıkların) gözlerinden,

Öyle bir mum ki, ateşi her zaman (yanık) gönüllerden.

Benim ilgi ve dikkatimi görünce bana ait birkaç beyit okumamı istedi. Ben

de ona birkaç Arapça ve Türkçe beyit okudum ve bunlara kaside ve muammâlardan

birkaç güzel beyit ilâve ettim. Dedi ki: “Bunlar benim dilim değil, işime yaramaz!

Bana Farsça ciğer yakan âşıkane gazeller lâzım.”

Mânâca müphemlik ve sözde anlaşılmazlık,

Zamanımızın büyük âlimlerinin işidir.

Dilberlerin derin düşünce azabına takatleri yoktur.

Dilberlerin hoşuna giden, âşıkane gazellerdir.

Açıkça söyleyeyim ki, bu söz beni utandırdı ve gönlüme öyle bir ateş düşürdü

ki bu ana kadar elde etmiş bulunduğum bütün birikimleri bir harman gibi (bir anda)

yakıverdi ve hayalîmin has odasında Farsça gazel yazma arzusunun mumunu

alevlendirdi. Birkaç gece kendimi derin düşünce ateşine bıraktım ve Farsça

gazellerden bir divan tertip ettim ki; hem, dikkatleri çok gelişmiş insanlar için

müphem manâları gönül aldatıcı bulunsun, hem de şiirden anlayan sade gönüllü

kişiler için tatlı bir ziyafet nasibi olsun.

325

İlâhî! Ehl-i beyt masumlarının hürmetine, öz ikâmetim için (ruhumun

yerleşmesi için) rüsvalık çamuru ve pişmanlık taşından yapıp, süslemek için kanlar

yuttuğum (sıkıntılar çektiğim) bu birkaç dağınık beyti, gündüzleri manâlar bulma

endişesiyle akşam edip, geceleri de bu mânâları nasıl ibareye çekerim diye sabaha

kadar düşünen ve böylece tabiat madeninden has bir inci çıkarmanın ne zahmetli

bir iş olduğunu bilen insanların nazargâhı yap (onların ilgi ve iltifatına mazhar

eyle)!

Ab-ı hayat çeşmesinin kenarında oturanlardan sorma çöllerde dolaşan

Mecnûn’un sıkıntı ve kederini!

Dünyadaki dertsiz insanlar bizim derdimizden haberdar değildirler.

Derdin kadrini, en iyi, dertliler bilir.

(İlâhî! Bu şiirleri), yazdıkları ve dilenciliğe âlet edip çeşitli meclislerde

bunlarla kendilerini gülünç duruma soktukları birkaç zayıf beyitle övünüp, söz ve

mânâ inceliklerini bildiklerini göstermek için yersiz itirazlarda bulunan kişilerin

ayakları altında bırakma!

Kendilerinde türlü ayıplar bulunanlar.

Sabah akşam gözlerini başkalarının kusurlarına dikmişler.

Bunlar bu kadar bencil oldukları hâlde

Kendilerini bir türlü göremiyorlar.

Her memleketin büyük şairlerinden ve zamanın aydın gönüllü söz

ustalarından beklentim ve ricam şudur ki; eğer şiirlerimin sözlerinin kuruluşunda

veya anlamında bu sanata uygun olmayan bazı düşüklükler veya kabalıklar görürlerse,

onları af eteği ile örtsünler ve Necef toprağından ve Kerbelâ diyarından çıkıp, evliya

326

burcu olan Bağdad’ın havası ve suyuyla yetişmiş bu gün görmemiş yavrulara, sefer

esnasında uğradıkları yerlerde hürmet ve itibar göstersinler.

Ey Fuzûlî; benim makamım Kerbelâ diyarı olduğu için, Nereye ulaşırsa

ulaşsın, şiirlerime hürmet edilmesi lazımdır. Bu bendenin şiiri altın değil, gümüş

değil, inci değil, la‘l değil, topraktır;

Fakat Kerbelâ toprağıdır.

327

C. HADÎKATÜ’S-SÜ‘EDÂ MUKADDİMESİ108

Hâzâ maktel-nâme-i İmâm Hüseyin el-müsemmâ bihî

Hadîkatüs-Sü‘edâ radıya’llâhü ‘anhüm

Rabbi-şrahlî sadrî ve yessirlî emrî va’hlül ‘ukdeten min-lisânî yefkahû

kavlî

Yâ Rab reh-i ‘ışkuŋda beni şeydâ kıl

Ahkâm-ı ‘ibâdetüŋ bana icrâ kıl

Nezzâre-i sun‘unda gözüm bînâ kıl

Evsâf-ı habîbüŋde dilüm gûyâ kıl

Hazret-i Melik-i müte‘âl-i muktedir ve mün‘imü müntakimü mütekebbir

‘azzame sultânehu ve ‘azze şânehu Kitâb-ı vâcibü’t-tekrîm ve kelâm-ı lâzımü’t-

ta‘zîminde meydân-ı mahabbet belâ-keşlerin ve bâdiye-i irâdet müte‘attışların bu

hitâb-ı müstetâbla ser-efrâz itmiş ki velenebluvenneküm ya‘nî ey şâhrâh-ı

sadâkatde sebât-ı kadem da‘vâsın kılanlar ve ey tarîk-ı vefâda lâf-ı istikâmet

urup şeref-i imtiyâza tâlib olanlar; egerçi erkâm-ı sahâyif-i i‘tikâduŋuz bize

vâzıhdur ve keyfiyyet-i rusûh-ı salâh u fesâduŋuz bize lâyıh ammâ size dahi

ma‘lûm olmak içün sizi imtihân iderüz bi-şey’in bir nesne ile mine’l-havfi ki ol

‘ibâretdür, yâ tergîb-i ‘ibâdetçün bîm-i âkûbât-ı uhrevîden yâ zuhûr-ı rütbe-i

teslîm ü tevekkül içün ters-i mesâyib-i dünyevîden ve’l-cû‘i ki ol ‘ibâretdür, yâ

inkisâr-ı savlet-i kûvâ-yı şeheviyye içün kaht-ı şarâb ü ta‘âmdan, yâ nefâz-ı

ahkâm-ı şer‘iyye içün irtikâb-ı siyâmdan; ve naksın mine’l-emvâli ki ol

‘ibâretdür, yâ beyân-ı ızhâr-ı inkıyâd içün ihrâc-ı hums ü zekâtdan yâ kesr-i 108 Bu mukaddime için şu eserden faydalanılmıştır: Şeyma Güngör; Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘eda, Kültür

ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1987

328

tugyân-ı nefs içün târâc-ı hâdisâtdan; ve’l-enfüsi ki ol ‘ibâretdür, yâ vâsıta-i

kühûletle tenkîs-ı kûvâ-yı nefsâniyyeden, yâ vesîle-i emrâzla ta‘til-i cevârih-i

cismâniyyeden; ve’s-semerâti ki ol ‘ibâretdür, ya kıllet-i fevâkihden ki netîce-i

bâg u bûstândur, yâ fevt-i evlâddan ki semere-i şecere-i nev‘-i insândur. Ve

merâtib-i imtihân beyân oldukdan sonra buyurmış ki ve beşşiri’s-sâbirîn ya‘nî

beşâret vir sâbirlere, ellezine anlar kim, izâ esâbethüm musibetün eger vâkı‘

olsa bir musibet anlara, kâlû innâ li’llâhi ve innâ ileyhi râci‘ün ya‘ni mebde’-i

vücûdumuz Hâlık-ı ekberdür ve ‘âkıbetü’l-emr ana rücu‘muz mukarrer.

Herâyine bu âyet-i kerime fehvâsından ve bu ‘ibâret-i şerîfe imâsından

müstefâd olınan oldur ki, ‘âmme-i ‘ubbâda ‘umûm-ı belâ şâmildür ve cemî‘-i

erbâb-ı salâh u fesâd imtihân içün veleneblüvenneküm hasrine dâhildür;

ammâ ol cümleden mevâkı‘-i mesâyibde dâmen-i temkîn dutup muztarib

olmayanlar ve mesâdır-ı nevâyibde hâtıra teskîn virüp izhâr-ı ceza‘

kılmayanlar isti‘dâd-i teşrîf-i beşâret bulmışlar ve müstahikk-i tevfîk-i

takarrüb olmışlar.

Şi‘r

Tâlibi varta-i mesâyibde

Şeref-i sabr ser-firâz eyler

Sabrdur ol mihak ki mihnetde

Küfr ü îmânı imtiyâz eyler

Bu ‘ibâret kütüb-i semavîden menkûldür ki men ehabbe ev ühibbe

subbe ‘aleyhi’l-belâu ya‘nî her bende-i mukbil ki muhib olmaga liyâkat

buldı, yâ mahbûb olmaga kâbil oldı; lâcerem kendüsin hedef-i sihâm-ı belâ

ve menzil-i nüzûl-ı ‘anâ kıldı, hemîşe sebze-i sadâkat gülzâr-ı tînetde bârân-ı

329

belâdan neşv ü nemâ bulur ve çerâg-ı mahabbet halvet-i hılkatde âteş-i

mihnetden rûşen olur ki, el-belâ'ü li'1-velâ’i ke’1-lehebi li’z-zehebi

Şi‘r

Mihnet-efzâ-yı mahabbetdür belâ

Kim belâ âteş mahabbetdür tılâ

Ve bu mefhûma mutâbıkdur ve bu mazmûna muvafık ki, Hazret-i

Risâlet buyurmış ki: “İnna’llâhe izâ ehabbe kavmen e’btelâhüm” ya‘nî her

tâyife kim mahabbet-i Ma‘bûda ihtisâs bula, mukarrerdür kim mihnete esîr

ve belâya giriftâr ola; ammâ merâtib-i velâ muhâzî-i derecât-ı belâdur ve

me‘âric-i belâ muvâfık-ı tabakât-ı velâ. Bu nükteye muş‘ir ve bu ma‘nîye

muhbirdür ol ki Hazret-i risâletden su’âl oldukda ki : “Eyyü’n-nâse eşeddü belâen

ya‘nî ne gürûh ola nev‘i insândan ki şiddet-i belâ ile ma‘rûf ve kesret-i ‘anâ ile

mevsûf?” Buyurdılar ki : “El-enbiyâ’ü ya‘nî serâ-perde-i nübüvvet mahremleri ve

teşrîf-i risâlet muhteremleri, zîrâ merâtib-i mihnetleri derecât-i mahabbetlerine

makrûndur ve rif‘at-i menziletleri şiddet-i musibetlerinde mazmûn.” Ve su’âl

olındukda ki : “Ve min ba‘dihüm?” Buyurdılar ki: “Sümme'l-emseli, ya‘ni tarîk-i

musâberetde ve câdde-i mutâba‘atda anlara iktidâ kılanlar.” Ve bu nükte

evliyâu’llâha işâretdür ki âyîne-dâr-ı hakâyık-ı enbiyâ olup ‘âlem-i sûretde

ahkâm-ı nübüvvet icrâ idüp merâsim-i şerî‘at ihyâ iderler. Ve su’âl olındukda ki :

“Ve min ba‘dihüm?” Buyurdılar ki : “Fe’1-emseli ya‘ni şîme-i takvâ ve şîve-i

salâhda evliyâya şebîh olanlar ve anlara mütâba‘at kılanlar.” Ve bu mazmûn

etkıyâ-yı enâm ve sulehâ-yı fırka-i islâmdan ‘ibâretdür ki savâlih-i a‘mâl ile sâyir

halkdan imtiyâz bulmışlar ve mehâsin-i ef‘âl ile akrân ü emsâle fâyık olmışlar.

330

Şi‘r

Ne muhlis ki dergâh-ı ma‘bûda akreb

Hümûmı eşedd ü beliyyâtı as‘ab

‘Aceb bu kadar kurb kim olsa vâkı‘

Olur âfet-i rüzgâr mukarreb

Fi’lvâkı‘ âlem-i fenâda mü’min-i müte’llim ve münkir-i mütena‘‘im olmak

mahz-ı maslahat ve ‘ayn-ı hikmetdür, ta mülk-i bakâda idrâk-i fevt-i ni‘met

münkire mûcib-i tezâyüd-i elem vâkı‘ ola ve ihsâs-ı ‘adem-i elem mü’mine

bâ‘is-i tezâ‘uf-ı ni‘am olup sürûrın ziyâde kıla.

Şi‘r

Bilmese kâfir nedür ni‘met ne bilür rûz-ı haşr

Kim ne lütfün mazharıdur mü’min-i pâk-i‘tikâd

Kılmasa mü’min elem idrâki olmaz muttali‘

Kim ne ta‘zîb iledür düzahda erbâb-ı fesâd

Herâyine, mîzân-ı belâ mümeyyiz-i merâtib-i velâ olmagın ma‘lûm oldı

ve sübût buldı ki, nev‘-i insândan bârgâh-ı ma‘bûda akreb fırka-i enbiyâ ve

zümre-i evliyâdur. Zîrâ şerâyit-i ta‘zîm-i âdâb-ı ‘ibâdet ve merâsim-i icrâ-yı

şerî‘at ve irşâd-ı ümmet, anlara bir emrdür cemî‘i beliyyâta şâmil ve bir

hükmdür cümle-i lezzâta hâyil. Ve bu dahi mukarrer-i cümle-i ‘ukalâ ve

makbûl-i cemî‘-i fuzalâdur ki, efdal-i enbiyâ Hazret-i Muhammed Mustafâdur

salla’llâhü ‘aleyhi ve sellem zîrâ cemî‘-i enbiyânun ümmeti ana mevdû‘dur ve

ıslâh-ı cemî‘-i tavâyif-i muhtelife ve ümem-i mütenevvi‘a ana mercû‘dur.

Lâcerem mecmû‘-ı enbiyâdan rütbesi efdal ve beliyyâtı etemm ü ekmeldür. Ve

ol Hazret bu ma‘nâya mutabık ve bu mazmûna muvafık buyurmış ki : “Mâ-uziye

331

nebiyyun misle mâ-uzitu.” Ve delîl-i sâdık bu da‘vâya oldur ki tevârîh-i selefde

mestûr ve elsine-i havâs ü ‘avâmda meşhûr olan enbiyâ belâlarınuŋ hîç biri

mu‘âdil olmaz ve imkân-ı münâsebet bulmaz Hazret-i Resûlullâhuŋ sanâdîd-i

Kureyşden çekdügi cefâlara ve süfehâ-yı ümmetden gördügi belâlara. Ol

cümledendür vâkı‘a-i deşt-i Kerbelâ ve hâdise-i kâtl-i Hüseyin bin ‘Aliyy-i

Murtazâ, ki kıdve-i hânedân-ı risâlet ve zübde-i dûdmân-ı nübüvvetdür, bî-

tekellüf ana müteveccih olan musîbet Hazret-i Resûle nisbet kemâl-i ihânet

ve nihâyet-i hakâretdür. Hazret-i İmâm-ı Yâfi‘î Kitâb-ı Mir’âtü’l-Cinânda

Hasan-ı Basrî nakliyle İbnü’l-Bezzâzdan rivâyet itmiş ki: “Vâkı‘a-i

Kerbelâda Ehl-i Beytden on altı nefer-i sâhib-sa‘âdet şerbet-i şehâdet

içmişler ki, zamânında her biri bî-mu‘âdil ve ‘asrında her biri bî-mümâsil

idi.” Ve Mesâbihü'l-Kulûbda mezkûrdur ki Ka‘bü’l-Ahbâr bir gün ahbâr-ı

selef nakl iderken didi: “Ey kavm mesâyib-i cemî‘-i ezmineye vâkıf oldum ve

nevâyib-i mecmu‘-ı tevâyife ıttılâ‘ buldum; vâkı‘a-i Kerbelâdan as‘ab hâdise

mütâla‘a kılmadum ve andan a‘zam musibete muttali‘ olmadum. Hakka ki

Hazret-i Hüseyn-i mazlûm şehîd oldukda yeddi eflâk kan agladı.” Didiler:

“Yâ Ebâ İshâk hergiz eflâk kan aglar mı?” Didi : “Veyluküm inne katle’l-

Hüseyni emrün ‘azîmün ya‘nî ey bî-dertler katl-i Hüseyn emr-i ‘azimdür.” Zîrâ

ol hazret makbûl-i Rabbü’l-‘Âlemîn ve ciger-gûşe-i Seyyidü’l-Murselîn ve

ferzend-i Seyyid-i Evliyâ ve nûr-ı dîde-i Fâtıma-i Zehra ve yâdigâr-ı Hasan-ı

Müctebâ ve güzîde-i Âl-i ‘Abâdur. Kasem ol Vâcibü’l-Vücûda ki, Ka‘buŋ

rûhu anun kabza-i kudretindedür ki nakl-i sahîhle tahkîk etmişem ki,

Hüseyn-i mazlûmuŋ lakabı melâyike-i âsumân Ebâ ‘Abdullâh el-maktûl ve

melâyike-i arz Ebâ ‘Abdullâh el-mezbûh ve melâyike-i deryâ Hüseyn-i Şehîd

diyüp, ol şehîd oldugı günden kıyâmete dek melâyike-i semâvîden bir gürûh

ravza-i mübârekine mücâvir olup anuŋ ‘azâsına meşgûldürler ve her şeb-i

332

cum‘a yetmiş bin melek ziyâretine gelüp subha dek ‘azâsına iştigâl idüp,

subh oldukda hediyye-i sevâbla şavâmi‘-i ‘ibâdetlerine mürâca‘at kılurlar.”

Şi‘r

Hükmdür kim cemî‘-i halk-ı cihân

Melek ü ins ü cinn ü vahş ü tuyûr

‘Akl ü nefs ü ‘anâsır u eflâk

‘Ulvî vü suflî vü inâs ü zükûr

Dutalar mâtem-i Hüseyn-i şehîd

İdeler âh ü nâle tâ dem-i Sûr

Bu musîbetden olmayan âgeh

Ola Ahmed şefâ‘atinden dûr

Rûz-ı Haşr olmaya nasîbi anun

Nazar-ı lutf-ı Kirdigâr-ı Gafûr

Bu dahı cümle-i ahbâr-ı sahîhadandur ki, men bekâ ‘ale’l-Hüseyni ev

tebâkâ vecebet lehü’l-cennet ya‘ni her kim Hüseyn içün aglaya, yâ bir

kimesneyi aglada, vâcib ola ana duhûl-ı cennet. Ve Şeyh Cârullâh-ı ‘Allâmeden

nakldür ki: “Men teşebbehe bi-kavmin fe-hüve minhüm muktezâsınca eger taklîdle

dahi giryân olup ba‘zî kimesneyi giryân itse ol cümleye dâhildür ve ana dahi ol

sevâb hâsıldur.” İmâm Rızâ-yı Buhârîden rivâyetdür ki : “Hâk-i Kerbelâ bir

tînet-i pâkdür kim anda tohm-ı şehâdet tökilmiş ve nihâl-i musibet tikilmişdür;

eger cûybâr-ı dîde-i nemnâkden anları sîrâb itseler ed-dünyâ mezre‘atü'l-ahireti

muktezâsınca Ravza-ı Rıdvânda ol tohmuŋ netîcesi esmâr-ı tena‘‘umât-ı bihişt-i

bakî ola ve ol nihâlüŋ semeresi âsâr-ı lezzât-ı na‘îm-i mü’ebbed olup intifâ-yı

nîrân-ı kahr-ı ilâhî kıla.”

333

Şi‘r

Hâk-i pâk-i Kerbelâdur ol mübarek bük‘a kim

Anda tahsîl-i metâlib eylemek âsân olur

Eşk tökmek âh çekmek zâyi‘ olmaz Rûz-ı Haşr

Kâm-bahş-ı çeşm-i pür-hûn u dil-i sûzân olur

Eşk-i âlün katresi gülberg-i gülzâr-ı bihişt

Dûd-ı âhun meddi nahl-i Ravza-i Rıdvân olur

El-minnetüli’llâh ki fırka-i ehl-i İslâma ve zümre-i ashâb-ı îmâna bu

sa‘âdet müyesser ve bu ‘âdet mukarrer olupdur ki, her mâh-ı Muharrem tecdîd-i

merâsim-i mâtem idüp etrâf ü cevânibden mütevecccih-i deşt-i Kerbelâ olurlar

ve ol türbet-i şerîfde bük‘a bük‘a mecâlis ü mehâfil kurup tekrâr-ı vekâyi‘-i

Kerbelâyla şühedâ dâg-ı musibetin tâze kılurlar.

Şi‘r

Muharremdür bahâr-ı gülşen-i gam

Nesîm-i dilkeşi âh-ı dem-â-dem

Ol eyler sebze-i müjgânı nemnâk

Gönüller goncasına ol salur çâk

Ammâ cemi‘-i müddetde mecâlis ü mehâfilde takrîr olınan vekâyi‘-i

Kerbelâ ve keyfiyyet-i ahvâl-i şühedâ Fârsî ve Tâzî ‘ibâretinde beyân olmagın


terkîb-i ‘âlem ve sınf-ı ekser-i nev‘-i benî Âdemdür, satr-ı zâyid-i sahâyif-i

kütüb gibi sufûf-ı mecâlisden hâric kalup istîfâ-yı idrâk-i hakâyık-ı ahvâlden

mahrûm kalurlardı. Bu sebebden iktizâ-yı ‘umûm-ı mâtem-i Âl zebân-ı hâlle ben

hâksâra ta‘arruz itdi ve dest-i ta‘arruzla girîbânum dutdı ki: “Ey perverde-i hân-ı

334

ni‘met-i feyz-i Şâh-ı Kerbelâ Fuzûlî-i mübtelâ, n’ola ger bir tarz-ı müceddede

muhteri‘ olsan ve himmet dutup bir maktel-i Türkî inşâ kılsan ki, fusahâ-yı

Türkî-zebân istimâ‘ından temettü‘ bulalar ve idrâk-i mazmûnında Arabdan ve

Acemden müstagni olalar.

Şi‘r


Makbûl-ı hâs ü ‘âm u sıgâr u kibârdur



Ben ki bu nasîhati ısga kıldum ve bu hıdmetün mahz-ı sa‘âdet oldugın

muhakkak bildüm ‘adem-i istitâ‘at ve kıllet-i bidâ‘atden ihtirâz ü ictinâb itmeyüp

encâmına teveccüh kıldum. Egerçi ‘ibâret-i Türkî’de beyân-ı vekâyi‘ düşvârdur,

zîrâ ki ekser-i elfâzı rekîk ve ‘ibârâtı nâ-hemvârdur, ümmîd ki himmet-i evliyâ

itmâmına müsâ‘id ola ve encâmına mu‘âvenet kıla.

Kıt‘a


Kıldun ‘Arabı efsah-ı ehl-i ‘âlem

İtdün fusaha-yı ‘Acemi ‘Îsî-dem

Ben Türkî-zebândan iltifât eyleme kem

İlâhi vâkıf-ı keyfiyyet-i hâl ve ‘âlim-i dekâyık-ı ef‘âlsen, bilürsen, ki

senden gayrı mu‘în ü müzâhirüm yokdur ve etrâf ü cevânibde hâsid ü mu‘ânidüm

çokdur; ‘amîm-i mekârimünden ve kemal-i merâhimünden tevakku‘ budur ki, bu

335

binâ-yı mücedded ta‘mîrinde ve bu mülk-i mü’ebbed teshîrinde elfâz u ma‘ânîden

cemî‘-i mesâlihüm müheyyâ kılasen ve ashâb-ı hased ve erbâb-ı ‘inâd hücûm

itdükçe baŋa mu‘în ü müsâ‘id olasen inneke ‘alâ külli şey’in kadir.

Hâlâ elsine-i ‘Arabda mezkûr olan Maktel-i Ebû Mihnef ve Marsa‘-ı

Tâvusîdür ki Seyyid Radiyüddîn Ebü’l-Kâsım ‘Alî bin Mûsâ bin Ca‘fer bin

Muhammed et-Tâvusî kemâl-i tahkîk ü tedkîk ile isnâd-ı mu‘teberden nakl idüp

itmâmına ihtimâm itmiş. Ve efvâh-ı ‘Acemde meşhûr olan kitâb-ı Ravzatü’ş -

Şühedâdur ki, Hazret-i efsahü’l-mütekellimîn Mevlânâ Hüseyn-i Vâ‘iz tetebbu‘-ı

tevârih ü tefâsîr idüp dikkatle yazmagın rivâyetleri derece-i sıhhate yetmiş ve ben

hâksâruŋ niyyeti oldur ki, asl-ı te’lîfde Ravzatü’ş-Şühedâya iktidâ kılup sâyir

kütübde olan nikat-ı garîbeleri mümkîn oldukça ana ilâve kılam ve Hadîkatü’s-

Sü‘edâ ile mevsûm idüp on bâb ve bir hâtimede sûret-i te’lifine itmâm virem,

inşa’llâhu te‘âlâ.

Bâb-ı evvel: Enbiyâ ahvâlin beyân ider. İkinci bâb: Hazret-i Resûlüŋ

Kureyşden çekdügi cefâları beyân ider. Üçinci bâb: Hazret-i Seyyidü’l - Mürselîn

vefâtın beyân ider. Dördinci bâb: Hazret-i Fâtımatü’z - Zehra vefâtın beyân ider.

Beşinci bâb: Hazret-i Murtazâ vefâtın beyân ider. Altıncı bâb: Hazret-i İmâm-ı

Hasan ahvâlin beyân ider. Yedinci bâb: Hazret-i İmâm-ı Hüseynüŋ Medîneden

Mekkeye geldügin beyân ider. Sekizinci bâb: Hazret-i Müslim-i ‘Akilüŋ vefâtın

beyân ider. Dokuzıncı bâb: Hazret-i İmâm-ı Hüseynüŋ Mekkeden Kerbelâya

geldügin beyân ider. Onıncı bâb: Hazret-i İmâm-ı Hüseynüŋ şehîd oldugın beyân

ider. Hatime: Muhadderât-ı Ehl-i Beytüŋ Kerbelâdan Şâma gitdügin beyân ider.

336

Şi‘r

Yâ Rab müsâfir-i reh-i sahrâ-yı mihnetem

Tevfîk idüp refîk baŋa sıdk rehber it

Ser-menzil-i murâda yetür ser-bülend kıl

Mahrûm koyma cümle murâdum müyesser it

337

HADÎKATÜ’S-SÜ‘EDÂ MUKADDİMESİ’NİN GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİNE

ÇEVİRİSİ109

Yâ Rab reh-i ‘ışkunda beni şeydâ kıl

Ahkâm-ı ‘ibâdetün bana icrâ kıl

Nezzâre-i sun‘unda gözüm bînâ kıl

Evsâf-ı habîbünde dilüm gûyâ kıl

Çeviri :

Ey ulu Tanrım, senin aşkının yoluna gönül verip mutlu olmamı; ibâdetle ilgili

emrini yerine getirebilmemi sağla! Yarattığın her şeyi görebilmem, sevgili kulun ve

elçin Hazret-i Muhammed'in niteliklerini anlatabilmem için bana yardım et Allahım!

Yüce hükümdar, her şeye gücü yeten, nimet veren, büyüklenen, sonsuz

saltanatı ve bilgeliği olan ulu Tanrı, saygı gösterilmesi gereken kutsal kitabında,

övülmeye değer seslenişiyle sevgi alanında belâya uğrayanları ve aşk çölünün

susuzlarını üstün tutmuş; fakat onlara, “Velenebluvennekum bi-şey’in mine’l-havfi

ve’1-cû‘i ve naksin mine’l-emvâli ve’1-enfüsi ve’s-semerâti ve beşşiri’s-sâbirîn”

âyetiyle şu sözleri belirtmek istemiştir:

Ey Allah’a bağlılıkta kalmaya kararlı olanlar, vefa yolunu sözkonusu edip

üstünlük şerefini arayanlar! Sayfalarla anlatılabilecek inancınız, iyiliğiniz,

kötülüğünüz bizim için kesinlikle bilinmektedir; ancak, yine de sizi bir nesneyle

sınar, âhirette verilecek cezaları anlatarak sakındırırız. Rabbinize sığınma ve

109 Bu mukaddimenin çevirisi için şu eserden yararlanılmıştır: Servet Bayoğlu; Fuzûlî, (Erenler

Bahçesi), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986

338

tevekkül derecenizi ölçmek için başınıza belâlar musallat eder, içecek ve yiyeceğinizi

azaltarak şehvet gücünüzü kırar, şeriat hükümlerini geçerli kılarız. Taşkınlık

ettiğinizde, İslâmın şartlarını yerine getirmenizi, sözgelişi oruç tutup zekât vermenizi

öğütler; yaşlılığınızda nefis güçlerinizi azaltırız. Bazen de hastalık vesilesiyle beden

uzuvlarınızın iş görmesini durdurur; bağda, bostanda yetişen yemişleri yemenizi

kısıtlar; insan türü ağacının meyvesi olan çocuklarınızın ölümünü emrederiz. Bütün

bu sınav aşamalarından sonra, sabredenlere müjde var.

Bir başka âyetiyle yüce Allah, insanlara, “Ellezîne izâ esâbethum musibetün

kâlû innâ li’1-lahi ve innâ ileyhi râci‘ûn” “Başlarına bir felâket geldiğinde,

varlığımızın kaynağı ulu Yaradan’dır ve sonunda O’na döneceğiz, derler” diye

seslenmiştir. Bu âyetin anlamını düşünen, bu sözlerdeki derin hikmeti kavrayan kişi,

bilir ki, tüm kulların başına felâket gelebilir; bütün iyi veya kötü insanlar mutlaka

denemeden geçirilir. Fakat felâket zamanında yiğitçe durup sızlanmayanlar, çattıkları

belâya göğüs gerip acıya dayananlar, muştulanma şerefine kavuşur ve hakları olan

yardımı elde ederler.

Şi‘r

Tâlibi varta-i mesâyibde

Şeref-i sabr ser-firâz eyler

Sabrdur ol mihak ki mihnetde

Küfr ü îmânı imtiyâz eyler

Çeviri:

Tanrıyı isteyen kulu, felâket sırasında, sabrın şerefi yüceltir, üstün kılar.

Sıkıntı zamanında istekli için denektaşı sabırdır; zira böylelikle küfür ve inanç

birbirinden ayrılır.

339

Bu söz, göklerden indirilen kitaplardan aktarıldı: “Kim sever veya sevilirse,

üstüne belâ yağdırılır.”

Değerli bir kul, Tanrı’nın sevgilisi olmaya hak kazanırsa, yüce Allah, o kulun

başına birtakım felâketler verir ve onu sıkıntıya sokar.

Her zaman sadakat yeşilliği, yaradılış bahçesinde belâ yağmuruyla serpilip

gelişir; sevginin kandili, yaradılışın yalnızlığında sıkıntı ateşiyle aydınlanır.

“Altın için ateş neyse, sevgi için de belâ odur.”

Şi‘r

Behcet-efzâ-yı mahabbetdür belâ

Kim belâ âteş mahabbetdür tılâ110

Çeviri:

Belâ, sevgide sevinci artırır; belâ ateş, altın ise sevgidir.

Bu kavrama, bu anlayışa uygun olarak Hazret-i Peygamber, “Allah, sevdiği

bir kavme belâ verir” diye buyurmuş; bu sözüyle, “Ulu Tanrı’nın sevgisini kazanan

bir topluluk, mutlaka mihnete tutsak olur, belâya çatar” demek istemiştir. Fakat

dostluk makamı, felâket dereceleriyle aynı düzeyde bulunur; belâ basamakları,

muhabbet aşamalarıyla eşit durumdadır. İşte, Hazret-i Muhammed bu konuya

değinmiş, bu anlamı haber vermiştir.

110 Bu şiir (nazm) Şeyma Güngör’ün hazırladığı edisyon kritikte şöyle geçmektedir: Mihnet-efzâ-yı mahabbetdür bela Kim belâ âteş mahabbetdür tılâ

340

Hazret-i Peygamber’e, “İnsan topluluklarından kimler çeşitli sıkıntılara

düşmüş, büyük mihnetlerle karşılaşmıştır?” diye sorulduğunda, “Peygamberler”

karşılığını vermiştir. Sıkıntılarla ancak ulu Rabbin saygıya değer, elçiliğe yaraşır

sevgili kulları karşılaşır; çünkü onların mevkileri, mihnet dereceleri ile aynı

durumdadır; yücelik makamları, başlarına gelen musibetin büyüklüğünde saklıdır.

Peygamberimize, “Onlardan sonra kimler felâkete uğrar?” diye bir başka

soru yöneltildiğinde, “Onlara benzeyenler” cevabını vermiş; sabır yolunda onlar

gibi olanları, itaat alanında onları izleyenleri kastetmiştir. Bu sözden amaç,

nesnelerin gerçeğine ışık tutup, yaşadığımız dünyada peygamberlik kurallarını

yerine getirerek şeriat hükümlerini geçerli kılan velilerdir.

Yine Hazret-i Muhammed’e, “Onlardan sonra kimler?” diye sorulduğunda, gene,

“Onlara benzeyenler” karşılığını vermiş; bu sözle, islâm toplumunda günahtan

sakınanları; dindarlık ve anlık yolunda velî gibi olanları; birlikle yaşadıkları

insanlardan iyi davranışlarıyla ayrılıp, övülecek huylarıyla başkalarından üstün

olanları demek istemiştir.

Şi‘r

Ne muhlis ki dergâh-ı ma‘bûda akreb

Hümûmı eşedd ü beliyyâtı as‘ab

‘Aceb bu kadar kurb kim olsa vâkı‘

Olur âfet-i rüzgâr mukarreb

341

Çeviri:

Ulu Rabbin katına bu kadar yakın olan, hep belâya çatıp büyük sıkıntılarla

karşılaşan dosta ne mutlu! Tanrıya bu kadar yaklaşan bir İnsanın başına büyük

felâketler gelir kuşkusuz.

Gerçekte, bu geçici dünyada elemli insan da, bol nimet içinde olan kâfir de

yüce Allah'ın hikmetiyle yaşar, gider. Fakat, sonsuza kadar kalınan öbür dünyada

büyük sıkıntı, acı içinde kıvranacak olan kâfire karşılık, inançlı insanın nimetleri

artırılacak; inanan kişi sevinç içinde olacaktır.

Şi‘r

Bilmese kâfir nedür ni‘met ne bilür rûz-ı haşr

Kim ne lütfün mazharıdur mü’min-i pâk-i‘tikâd

Kılmasa mü’min elem idrâki olmaz muttali‘

Kim ne ta‘zîb iledür düzahda erbâb-ı fesâd

Çeviri:

Kâfir nimetin ne olduğunu bilmezse, ceza gününü de tanımaz; temiz inançlı bir

insan, sonsuz lütuflar elde eder. İnanan kişi, acı çekmeden hiçbir şey öğrenemez;

bozguncu insanlar da, cehennemde büyük sıkıntılar içinde kıvranacaklar.

Her belâ ölçüsünün aynası, dostluk derecelerinin ayırt edicisi olduğu bellidir.

Bu sebeple, İnsanlar arasında ulu Tanrı'ya en yakın olan kişiler peygamberler ve

velîlerdir; çünkü büyük zorluklarla, çetin engellerle karşılaşsalar bile, ibadet

kurallarını yüceltmek, şeriat buyruklarını yerine getirmek ve halka doğru yolu

göstermek onların görevidir. Tüm akıllı, bilgili ve erdemli kişilerin de kabul ettiği

gibi, Hazret- i Muhammed Mustafa, peygamberlerin en faziletlisidir; zira bütün

342

Tanrı elçilerinin ümmeti ona emanet edilmiş, diğer kavim ve toplulukların ıslah

edilmesi görevi ona devredilmiştir. Hazret-i Muhammed, çektiği cefalarla öbür pey-

gamberlerden kuşkusuz daha üstün, onlardan daha olgundur.

Bu konuya uygun olarak Peygamberimiz, “Hiç bir peygamber benim gibi

eziyet çekmedi.” diye buyurmuştur. Bu sözün ne kadar doğru olduğu, Hazret-i

Muhanımed’in diğer peygamberlerden daha çok acı çektiği bundan önce yazılan

tarihlerde belirtilmiş; seçkin kişiler ve halk arasında söylenegelmiştir. Hazret-i

Peygamber'in Kureyş ileri gelenlerinden çektiği cefalar, zevk ve eğlence düşkünü

halktan gördüğü ezalar bu türdendir. Kerbelâ çölü olayı ve Hazret-i Muhammed

soyunun önde gelenlerinden, Peygamber ailesinin direği olan Hüseyin b. Ali el-

Murtaza’nın öldürülmesi ve başına gelen musibet, Peygamberimizin karşılaştığı

sıkıntılara oranla oldukça önemsizdir.

İmam Yâfi‘î, “Mir’âtu’l-Cenân” adlı kitabında, Hasan-ı Basrî aracılığıyla İbn

el-Bezzâz’dan aktardığına göre, Kerbelâ olayında Hazret-i Peygamber soyundan 16

kişi mutluluğa ermiş, şehîdlik şerbetini içmiştir. Bunların her biri eşsiz, kendi

çağında benzeri olmayan insanlardı.

“Mesâbîhu'l-Kulûb” adlı eserde anlatıldığına göre, Ka‘b el-Ahbâr, bir gün

geçmiş kişilerden sözederken, “Ey millet! Bütün zamanların tüm sıkıntılarını

öğrendim, bütün toplulukların başına gelen belâlar hakkında bilgi edindim; fakat

Kerbelâ olayından daha acıklı bir olayla karşılaşmadım; bu durumdan daha büyük

bir felâket olduğunu bilmiyorum. Hazret-i Hüseyin şehîd edildiğinde yedi gök kan

ağladı” dedi, “Ey Ebû İshak! Gökler hiç kan ağlar mı?” dîye sorduklarında, Ka‘b el-

Ahbâr, “Yazıklar olsun size! Hüseyin’in öldürülmesi büyük bir olaydır; çünkü o, ulu

343

Rabbin sevgili kulu, peygamberlerin önde geleninin ciğer köşesi, velîler efendisinin

oğlu, Fatımatü’z-Zehra’nın gözbebeği, Hazret-i Hasan’dan kalan hatıra ve âl-i

Abâ’nın en seçkin kişisidir.” cevabını vermiş.

Ka‘b el Ahbâr, sözlerini şöyle sürdürdü:

Kâ‘b’in ruhunu güçlü avucunun içinde bulunduran ulu Tanrı’ya and olsun

k i , gerçek rivayetleri araştırıp öğrendiğime göre, Hazret-i Hüseyin’e gök melekleri,

“Ebâ Abd-Allâh el-Maktûl”, yer melekleri, “Ebâ Abd-AllÂh el-Mezbûh”, deniz

melekleri ise, “Hüseyin-i Şehîd” derler. Hazret-i Hüseyin şehîd edildiği gün, gökten

bir topluluk kutlu mezarı başına inerek, kıyamete kadar ağıt yakmak için onun

komşusu olmuştur. Her cuma gecesi 70.000 melek onu ziyarete gelir, sabaha kadar

yas tutar, gün agarınca da dualarını sunarak yurtlarına dönerler.

Şi‘r

Hükmdür kim cemî‘-i halk-ı cihân

Melek ü ins ü cinn ü vahş ü tuyûr

‘Akl ü nefs ü ‘anâsır u eflâk

‘Ulvî vü suflî vü inâs ü zükûr

Dutalar mâtem-i Hüseyn-i şehîd

İdeler âh ü nâle tâ dem-i Sûr

Bu musîbetden olmayan âgeh

Ola Ahmed şefâ‘atinden dûr

Rûz-ı Haşr olmaya nasîbi anun

Nazar-ı lutf-ı Kirdigâr-ı Gafûr

344

Çeviri:

Melek, insan, cin, vahşi hayvanlar, kuşlar, akıl, nefis, unsurlar, gökler, yüce,

alçak, dişiler, erkekler, kısacası dünyadaki bütün yaratıklara Şehîd Hüseyin’in

yasını tutmaları buyurulmuştur; hepsi, Sûr üfleninceye kadar yakınıp dursunlar. Bu

musibetten haberi olmayan kişi, Hazret-i Peygamber’in şefaatinden yoksun kalsın;

ceza günü ulu Tanrı’nın lütuflarına kavuşamasın!

Bu söz de gerçek bir haberdir: “Kim Hüseyin için ağlar veya bir başkasını

ağlatırsa, cennete gider.”

Şeyh Câr-Allâh-i Allâme’den iletilen, “Kim bir kavme benzetilirse, o

kavimdendir”, sözü uyarınca, bir kimse ağlar gibi yapar da başkalarını ağlatırsa,

onlardan olur ve aynı sevabı kazanır. İmam Rızâ-yi Buhârî’den rivayet edildiğine

göre, Kerbelâ toprağı, şehîdlik tohumu serpilip musibet fidanı yetiştiren temiz bir

yerdir. Bu toprak, nemli gözlerden akan ırmak gibi yaşla sulanırsa, “Dünya âhiretin

tarlasıdır” sözü gereğince, o tohumun erişmesiyle çeşitli nimetler, o fidanın meyveleri

cennet bahçesinde sonsuza kadar kalıcı olur ve ilahî kahrın cehennem ateşini

söndürür.

Şi‘r

Hâk-i pâk-i Kerbelâdur ol mübarek bük‘a kim

Anda tahsîl-i metâlib eylemek âsân olur

Eşk tökmek âh çekmek zâyi‘ olmaz Rûz-ı Haşr

Kâm-bahş-ı çeşm-i pür-hûn u dil-i sûzân olur

Eşk-i âlün katresi gülberg-i gülzâr-ı bihişt

Dûd-ı âhun meddi nahl-i Ravza-i Rıdvân olur

345

Çeviri:

O mübarek ülke, temiz Kerbelâ toprağıdır; orada birçok konuları öğrenmek

kolay olur; gözyaşı dökmek, inlemek yitip gitmez kıyamet gününde; kanlı gözler ve

yanan yürek için bir rahatlık, bir mutluluk verir. Kanlı gözyaşlarının bir damlası,

cennet bahçesinin gül-yaprağı gibidir; inleyişlerden yükselen duman da, yine cennet

bahçesinin hurma ağacına kadar uzanır.

Allah’ın lütfuyla islâm toplumuna, inançlı insanlara bu mutluluk kısmet

olsun; her yıl Muharrem ayında yas töreni yenilenir. Yakın çevreden Kerbelâ

çölüne gelenler, o şerefli türbenin etrafında öbek öbek oturup, yeniden Kerbelâ

olayında şehîd edilenler için üzülüp onların acısını duyarlar.

Şi‘r

Muharremdür bahâr-ı gülşen-i gam

Nesîm-i dilkeşi âh-ı dem-â-dem

Ol eyler sebze-i müjgânı nemnâk

Gönüller goncasına ol salur çâk

Çeviri:

Muharrem, tasanın gül-bahçesinin ilkyazıdır; tatlı bir esinti, sürekli bir

inleyiştir. Kirpikleri ıslatan, gönüllerin goncasına toprak hazırlayan yine

Muharremdir.

Bu uzun sürede, toplantılarda, oturup sohbet edilen her yerde Farsça ve

Arapça olarak anlatılan Kerbelâ olayı ile şehîdlerin halinden ancak Arap ileri

346

gelenleri ve Acem büyükleri bilgi alır; insan türünün önemli bir bölümünü

oluşturup üstün bir kavim olan Türklerin önde gelenleri, bir kitabın

sayfalarındaki artık satırlar gibi insan toplumlarının dışında durarak gerçeği

anlamaktan yoksun kalırlardı. Bu sebeple, Hazret-i Peygamber ailesi şehîdleri

için tutulan yasın önemini anlatmak görevi ben fakîre düştü. Ey nimet sofrasıyla

besleyici olan büyük Kerbelâ! Güzel söze tutkun olan Fuzûlî, yeni bir tarz

meydana getirerek gayret edip Türkçe bir maktel yazsın; böylece Türkçe

konuşanlar, onu dinlemekten zevk alsın; içindekileri Araptan da, Acemden de

daha iyi anlasınlar!

Şi‘r


Makbûl-ı hâs ü ‘âm u sığar u kibârdur



Çeviri:

Kerbelâ çölü olayını yeniden anmak, büyük, küçük, seçkin kişiler ve halk

tarafından uygun görülür. Bu olayı anlatan insanlar yücelir; yazanlar ise,

zamanın en şerefli işini yapmış olur.

Ben fakir, yukarıdaki öğüdü dinleyip, bu hizmetin kesin bîr mutluluk

vereceğini bilerek, gücümün yetmeyeceği düşüncesinden uzaklaştım ve bu kitabı

yazmaya yöneldim. Kelimelerin çetinliğinden, sözlerin düzgün olmayışından

347

konunun Türkçe olarak anlatılması her ne kadar güçse de, velîlerin himmetiyle

bu işi tamamlayıp sona erdirmeyi diliyorum.

Kıt‘a


Kıldun ‘Arabı efsah-ı ehl-i ‘âlem

İtdün fusaha-yı ‘Acemi ‘Îsî-dem

Ben Türkî-zebândan iltifât eyleme kem

Çeviri:

Arab’a, Türk’e ve Acem’e feyz veren ulu Tanrım! Arab’ı bütün insanların en

iyi edebiyatçısı yaptın; Acem şâirlerini İsa soluklu ettin de hastaları iyileştirdiler;

anadili Türkçe olan benden de iltifatını esirgeme!

Allahım, sen bu durumu, bütün davranışlarımızı en ince ayrıntılarıyla

biliyorsun! Senden başka kollayanım, koruyanım yoktur; çevremde ise beni

kıskanan, benimle inatlaşan kişi çoktur. Yaygın cömertliğinden, bol lütuflarından

dileğim, bu yeni binayı onarmakta, bu sonsuz, yurdu ele geçirmekte söz ve anlam

bakımından bütün işlerimi kolaylaştırman; kıskançlar, inatçılar saldırdıkça bana

yardımcı olmandır. “İnneke alâ külli şey’in kadîr.”

Halen Arap dilinde bilinen Maktel, Ebû Mîhnaf’ın eseri ve Seyyid Radîed-

dîn Ebûl-Kâsım Ali b. Mûsâ b. Ca‘fer b. Muhammed et-Tâvu-sî’nin yetkil i

kaynaklardan yararlanarak araştırıp hazırladığı “Masra‘u Tâvusî” adlı kitabıdır. Acem

dilinde bilinen Maktel ise, büyük edebiyatçı Mevlânâ Hüseyin Vâ‘iz’in çeşitli tarih

ve tefsirleri dikkatle incelenip güvenilir rivayetleri gözönünde bulundurarak yazdığı

348

“Ravzatu’ş-Şühedâ” adlı eseridir. Amacım, “Ravzatu'ş-Şühedâ” yı esas alıp, başka

kaynaklarda yer alan değişik haberleri de değerlendirerek “Hadîkatü’s-Sü‘edâ

adında bir kitap yazmaktır. Allah izin verirse, eserimi on bölüm ve bir sonsözden

sonra bitirmek istiyorum.

Birinci bölüm peygamberlerin hallerini; ikinci bölüm Peygamberimizin

Kureyş’ten çektiği cefaları; üçüncü bölüm Hazret-i Peygamber’in vefatını; dördüncü

bölüm Hazret-i Fatımatü’z-Zehra’nın vefatını; beşinci bölüm Hazret-i Ali el-

Murtaza’nın vefatını; altıncı bölüm Hazret- i İmam Hasan’ın hallerini; yedinci bölüm

Hazret-i İmam Hüseyin’in Medine’den Mekke’ye geldiğini; sekizinci bölüm Hazret-i

Müslim-i Akîl’in ölümünü; dokuzuncu bölüm Hazret-i İmam Hüseyin’in

Mekke’den Kerbelâ’ya geldiğini; onuncu bölüm Hazret-i İmam Hüseyin’in şehîd

olduğunu anlatır. On birinci bölüm ise, ehlibeyt kadınlarının Kerbelâ’dan Şam’a

geldiğini bildirir.

Şi‘r

Yâ Rab müsâfir-i reh-i sahrâ-yı mihnetem

Tevfîk idüp refîk bana sıdk rehber it

Ser-menzil-i murâda yetür ser-bülend kıl

Mahrûm koyma cümle murâdum müyesser it

Çeviri:

Mihnet çölü yolunun yolcasuyıım ben ey Rabhim! Yardımı yoldaş, doğruluğu

kılavuz et bana. Amacıma ulaşıp yüceleyim; beni yoksun bırakma, dileğime

kavuşayım Tanrım!

349

EK II. FUZULİ’NİN ESERLERİNDE KELİME DAĞARCIĞI

Bu bölümde klasik Türk Edebiyatının önemli şairlerinden olan Fuzûlî’nin üç

önemli eseri olan Hadîkâtü’s-Sü‘edâ, Leylâ vü Mecnûn ve Türkçe Divan’ında kul-

landığı kelimeler tespit edilip, madde başı olarak listelenip Fuzûlî’nin kelime dağar-

cığı belirlenmeye çalışıldı.

Fuzûlî’nin eserlerinde kullandığı kelimelerin büyük bir kısmı Türk Edebiyatı-

nın, o devirde etkisinde kaldığı Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmaktadır. Kulla-

nılan bazı Arapça ve Farsça kelimeler kendi içinde birleşik isim olarak kullanılmıştır.

Bu durum özellikle tamlamalarda (sıfat tamlamaları) karşımıza çıkmaktadır. Kulla-

nılan Türkçe kelimelerin büyük çoğunluğunu fiiller oluşturmaktadır. Bu fiillerin ba-

zıları yabancı isim ve Türkçe yardımcı fiil, bazıları Türkçe isim ve Türkçe yardımcı

fiil kuruluşundaki fiiller bazıları da tek başına iş, oluş, hareket bildiren fiillerdir.

Elimizden geldiği kadar Fuzûlî’nin eserlerinde kullandığı kelimeleri tam

vermeye çalıştık. İncelemeye aldığımız üç eserde geçen madde başı kelime adedi

5154’tür.

Listedeki kelimelerden 2834’ü Arapça, 1240’ı Farsça, 905’i Türkçe, 3’ü Yu-

nanca, 1’i İbranicedir. Arapça-Farsça kelimelerin birlikte kullanıldığı 129, Farsça-

Arapça kelimelerin birlikte kullanıldığı 42 kelime bulunmaktadır.

Eserlerinin söz varlığında bir hayli Arapça ve Farsça kelime bulunmasına

rağmen, şiirde Türkçe kelimelerden oluşan kafiyeleri, redifleri ve kalıplaşmış sözleri

kullanarak hem Türkçe söyleyişi şiire aktarmış hem de Türkçenin gelişmesine katkı-

da bulunmuştur. Mensur eseri olan Hadîkatü’s-Sü‘edâ’da sözdiziminde Türkçenin

genel kaidesinin dışına çıkmamış, Türk diliyle tahkiyeye dayalı eserlerin de başarılı

bir şekilde verilebileceğini ispatlamıştır.

350

Kelimeler tespit edilirken Fuzûlî’nin eserlerinden Türkçe divanı için, Kenan

Akyüz ve diğerleri tarafından hazırlanan divan, (Akyüz Kenan, Beker Süheyl, Yüksel

Sedit, Cumbur, Müjgan; Fuzûlî Divanı, Akçağ Yay. Ank. 1990.) Leyla vü Mecnun

için, Muhammet Nur Doğan tarafından hazırlanan inceleme, (Doğan, Muhammet

Nur; Fuzûlî, Leylâ ve Mecnun: Metin, Düzyazıya Çeviri, Notlar ve Açıklamalar,

YKY, İstanbul 2000.) Hadîkatü’s-Sü‘edâ için, Şeyma Güngör tarafından hazırlanan

edisyon kritik (Güngör Şeyma; Fuzûlî, Hadîkatü’s-Sü‘edâ, Kültür ve Turizm Bakan-

lığı Yayınları, Ankara 1987.) esas alındı.

351

A

a‘dâ (A) a‘del (A) a‘kal (A)

a‘mâ (A) a‘vân (A) a‘yân (A)

a‘zâ (A) a‘zam (A) âb (F)

aba (A) âbâ (A) âbâd (F)

âbdâr (F) abes (A) âb-gûn (F)

âbid (A) abîde (A) abîr (A)

âbnûs (F) acem (A) aceze (A)

acı (T) acıt- (T) âciz (A)

âciz ol- (T) aç (T) aç- (T)

açıl- (T) açuğ (T) ad (T)

ad ko- (T) adağ (T) adağlu (T)

adâvet (A) adem (A) âdem (A)

âdemî-sirişte (A,F) âdet (A) âdil (A)

âdil-dil (A,F) adîm (A) adl (A)

adû (A) âfâk (A) âfâk-gîr (A,F)

âferîn (F) âferîniş (F) âfet (A)

afîfe (A) âfiyet (A) afsah (A)

afv (A) afv eyle- (T) âgâh (F)

âgâh ol- (T) âgeh (F) agırlandur- (T)

agsan (A) agyâr (A) ağar- (T)

âğâz (F) âğâz et- (T) ağırla- (T)

ağız (T) ağla- (T) ağlât- (T)

ağmâz (A) ağniyâ (A) ağyâr (A)

âh (F) ah- (T) ahadiyyet (A)

ahâvet (A) ahbâb (A) ahbâr (A)

ahber (A) ahbiye (A) ahd (A)

352

ahdâr (F) âhen (F) âheng (F)

âhen-kâba (F) âher (A) ahıt- (T)

ahibbâ (A) âhir (A) âhiret (A)

ahkâm (A) ahker (A) ahlak (A)

ahmer (A) ahsen (A) ahter (F)

âhû (F) âhû-bere (F) ahvâl (A)

ahyâ (A) ahyânen (A) ahzân (A)

akar (T) akâr (A) akça (T)

akd-peyvend (A,F) akıt- (T) âkibet (A)

akîde (A) akîk (A) akl (A)

akmişe (A) akrân (A) akreb (A)

aks (A) aktar- (T) âkûbât (A)

âl (A) al (T) al- (T)

alâka (A) alâmet (A) âlâyık (A)

âlâyiş (A) âlâyiş (F) aldan- (T)

âlem (A) âlem-ârâ (A,F) âlem-efrûz (A,F)

âlem-gîr (A,F) alem-penâh (A,F) âlet (A)

alın (T) âlî (A) allâme (A)

altı (T) âlûde (F) âlüfte (F)

amârî (A) amel (A) âmî (A)

amîm (A) amm (A) ammâ (A)

âmme (A) âmuz (F) ân (F)

an (T) an- (T) ana (T)

anâdil (A) anâsır (A) anber (A)

anber-âlûd (A,F) anberîn-bûy (A,F) anberîn-mû (A,F)

ankâ (A) an-karîb (A) apar- (T)

âr (A) arak (A) ârâm (F)

ârâyiş (F) ârâz (A) arefnâk (A,F)

ârız (A) ârıza (A) ârî (A)

353

ârif (A) arka (T) armağan (T)

arsa (A) arslan (T) arş-âsitan (A,F)

arş-nevâz (A,F) arş-temkîn (A,F) art- (T)

artur- (T) arûs (T) arz (A)

arz et- (T) arz eyle- (T) ârzû (F)

ârzû-mend (F) as- (T) as‘ab (A)

asâ (A) âsâf (A) âsân (F)

âsâr (A) asdaf (A) asel (A)

asfiyâ (A) ashab (A) âsî (A)

âsîb (A) âsitân (F) asker (A)

aslan (T) âsmân (F) âsmânî (F)

âsmân-sûz (F) asr (A) âstîn (F)

âsûde (F) âsumân (F) asvât (A)

asveb (A) aşağı (T) âşık (A)

âşikâr (F) âşikâr et- (T) âşinâ (F)

âşinâlığ (T) âşiyân (F) aşk (A)

aşk-bâz (A,F) aşk-bâzlığ (T) âşûb (A)

aşur- (T) âşüfte (F) at (T)

atâ (A) ata (T) âteş (F)

âteş-feşân (F) âteş-gâh (F) âteşîn (F)

âteş-perest (F) âtıl (A) atıl- (T)

âtifet (A) atlas (A) atnâb (A)

atse (A) attâr (A) av (T)

avâm (A) âvâre (F) avâtıf (A)

âvâz (F) âvâze (F) avcı (T)

avdet (A) avn (A) avret (A)

ay (T) ayağ (T) ayağ kes- (T)

ayak (T) ayak bas- (T) ayb (A)

ayb eyle- (T) ayb-nümâ (A,F) âyet (A)

354

âyin (A) âyîne (A) âyine-dâr (A,F)

ayrıl- (T) ayru (T) ayş (A)

ayt- (T) ayur- (T) ayyâr (A)

azâ (A) azâb (A) âzâd (F)

âzâd et- (T) âzâde (F) âzâr (F)

azb (A) âzerm (F) azîz (A)

azm (A) azm et- (T) azm eyle- (T)

azm kıl- (T) azrâ (A) âzürde (F)

B ba‘de (A) ba‘îd (A) bâ‘is (A)

bâb (A) baba (F) bâc (F)

bâd (F) bâde (F) bâde-hâr (F)

bâdiye (F) bâdiye-gerd (F) bâd-nâverd (F)

bagal (F) bâğ (F) bâğ-bân (F)

bağır- (T) bağışla- (T) bağla- (T)

bahâ (F) bahâr (F) bahâr-engîz (F)

bahîl (A) bâhir ol- (T) bahr (A)

bahs (A) bahş (F) baht (F)

bâhter (F) bâk (F) bak- (T)

bakâ (A) bâkır (A) bâkî (A)

bâl (F) bal (T) bâl-efsânlık (T)

balgam (A) bâliga (A) ban- (T)

bânî (A) bârân (F) barça (T)

bâreka’llâh (A) bârgâh (F) bâr-geh (F)

bârî (A) bârîk (A) bas- (T)

basîret (A) basma (T) baş (T)

bat- (T) bâtıl (A) bâtın (A)

355

bâver (F) bâver et- (T) bay (T)

bayrak (T) bayram (T) bâz (F)

bâzâr (F) bâzîçe (F) bâzil (A)

bebek (T) bedahşân (F) bedbaht (F)

bed-bîn (F) bedel (A) bed-gümân (F)

bed-hâh (F) bedîhî (F) bedir (A)

bed-mihr (F) bed-mihrliğ (T) bed-nâm (F)

bedr (A) bedraka (F) beg (T)

behâne (F) behâne-perdâz (F) behâyim (A)

behçet (A) behçet-fezâ (A,F) behişt (F)

behmen (F) behre (F) behremend (F)

behrever (F) bekâ (A) bekâ-pezîr (A,F)

bekem (A) bel (T) belâ (A)

belâ oku-(T) belâ-cûy (A,F) belâgat (A)

belâ-keş (A,F) belâlu (T) beliyyât (A)

beliyye (A) belki (A,F) benâguş (F)

bende (F) benefşe (F) benefşe-zâr (F)

bennâ (A) benze- (T) benzer (T)

benzet- (T) berâber (F) berât (A)

berbâd (F) berekât (A) berf (F)

berg (F) berhem-zede (F) berhordâr (F)

berîn (F) berk (A) ber-ter (F)

berzengûş (F) bes (F) besâ’it (A)

besâret (A) besî (F) besle- (T)

besmele (A) beste (F) beşâret (A)

beşer (A) beşeriyye (A) beşik (T)

beşîr (A) betâlet (A) beter (F)

betül (A) bevâdide (F) bey‘ (A)

beyâbân (F) beyâbângâh (F) beyân (A)

356

beyân it- (T) beyâz (A) beydak (A)

beyhûde (F) beyle (T) beyn (T)

beyt (A) beze- (T) bezîrgân (F)

bezl (A) bezm (F) bezm-geh (F)

bezr (A) bıçkı (T) bırah- (T)

bırak- (T) bi’z-zarûre (A) bî-bâk (F)

bî-cân (F) bî-çâre (F) bidâat (A)

bî-dâd (F) bî-dağdağa (F) bîdâr (F)

bîdârlığ (T) bidâyet (A) bî-dermân (F)

bî-direng (F) bî-edeb (F) bî-emân (F)

bî-fâide (F,A) bîgâne (F) bigi (T)

bî-haber (F,A) bî-hadd (F,A) bih-bûd (F)

bihişt (F) bîhod (F) bîhûde (F)

bî-hûşlığ (T) bî-karâr (F,A) bî-kerân (F)

bî-kes (F) bî-kesliğ (T) bîkîne (F)

bil- (T) bilâd (A) bilmez (T)

bilmezliğ (T) bîm (F) bîmâr (F)

bî-mûnis (F,A) bîn (F) bin (T)

bin- (T) binâ (A) bînâ (F)

bî-nevâ (F) bîniş (F) bî-nişân (F)

bî-nûr (F,A) bî-pâyân (F) birle (T)

birr (A) bîrûn (F) bisât (A)

bismil (T) bister (F) bîş (F)

biş (T) bişâret (A) bî-şümâr (F)

bit- (T) bî-ta‘ne (F,A) bî-tâb (F)

bî-tereddüd (F,A) biyel (A) bî-zâr (F)

bîzârlığ (T) boy (T) boyan- (T)

boz- (T) bozıl- (T) böl- (T)

börk (T) bu‘d (A) bucak (T)

357

budag (T) bugz (A) buhâr (A)

buhûr (A) buk‘a (A) bûkalemun (A)

bul- (T) bulak (T) buleğâ (A)

bulın- (T) bulûğ (A) bulut (T)

burc (A) bûriyâ (F) bûs (F)

bûstân (F) butlân (A) bûy (F)

buyruk (T) buyur- (T) büdüvvet (A)

bühtân (A) bühtân eyle- (T) bük- (T)

bükil- (T) bülbül (F) bülehâ (A)

bülend (F) bülend-âsitâne (F) bülend-cenâb (F,A)

bülend-pâye (F) bülend-pervâz (F) bünyâd (F)

bünyâd et- (T) bünye (A) bürehne (F)

bürhân (A) bürka (A) bürrân (A)

bürrân (F) bürûdet (A) büt (F)

büthâne (F) bütkede (F) büt-perest (F)

büt-perestliğ (T) büzürg (F)

C-Ç câ’iz (A) câdû (F) câh (F)

câhil (A) cahîm (A) câm (F)

cân (F) cân ver- (T) cânân (F)

cân-bahş (F) cân-fezâ (F,A) cân-güdâzlığ (T)

cân-perver (F) cân-sitân (F) cârî (A)

câriye (A) cârûb (F) câvid (F)

câvidân (F) câvidânî (F) cebel (A)

ceberût (A) cebhe (A) cebîn (A)

cebir (A) cebr (A) cedâvil (A)

358

cedel (A) cedvel (A) cefâ (F)

cefâ çek- (T) cefâcı (T) cefâ-kâr (F)

cehd (A) cehd eyle- (T) cehd kıl- (T)

cehennem (A) cehl (A) cehl et- (A)

cehûd (A) celâdet (A) celâl (A)

celâlet (A) celîs (A) cellâd (A)

cem‘ et- (A) cem‘iyyet (A) cemâl (A)

cemîle (A) cemmâze (A) ceng(F)

cenîb (A) cennet (A) cerâhat (A)

cerâyim (A) ceres (A) ceresü’r-rahîl (A)

ceresvâr (A,F) cereyân (A) cerrâh (A)

cevâd (A) cevâhir (A) cevân (F)

cevânib (A) cevân-merd (F) cevârih (F)

cevelân (F) cevher (A) cevlân (F)

cevr (A) cevr et- (T) cevr eyle- (T)

cevşen (F) cevzâ (A) ceyb (A)

cezâ (A) ceza‘(A) cezb (A)

cezb et- (T) cezîre (A) cezm (A)

cezm kıl- (A) cibâl (A) cibillet (A)

cibre (T) cidâl (A) cifr (A)

ciger-hâr (F) ciger-sûz (F) ciğer (F)

cihâd (A) cihân (A) cihân-dâr (A,F)

cihân-gerd (A,F) cihân-gîr (A,F) cihân-gîrî (A,F)

cihân-nümâ (A,F) cihân-peymâ (A,F) cihân-sûz (A,F)

cihân-tâb (A,F) cihâz (A) cilâ (A)

cilve (A) cilve-gâh (F) cilve-ger (F)

cinân (A) cinn (A) cinnî (A)

cirm (A) cism (A) cismâniyye (A)

cism-perver (A,F) civâr (A) cûd (A)

359

culûs (A) cûst (F) cûş (F)

cûş et- (T) cûy (F) cûybâr (F)

cûy-bâr (F) cûy-bâre (F) cûyende (F)

cübbe (A) cüdâ (A) cüdâ (F)

cüdâlığ (T) cüft (F) cül (F)

cüllâb (A) cümcüme (A) cümle (A)

cünbiş (F) cünd (A) cünûn (A)

cür‘a (A) cürm (A) çâbuk (F)

çâder (F) çağ (T) çağır- (T)

çâk (F) çâker (F) çal- (T)

çâlâk (F) çâpük (F) çâr (F)

çâre (F) çâre-sâz (F) çâre-sâzî (F)

çark (F) çârsû (F) çâr-yâr (F)

çâşnî (F) çat- (T) çehre (F)

çek- (T) çektir- (T) çemen (F)

çenâr (F) çenber (F) çeng (F)

çengâl (F) çerâğ (F) çerh (F)

çeşm (F) çetr (F) çevir- (T)

çevre (T) çıh- (T) çiçek (T)

çihâr (F) çihre (F) çihre-küşâ (F)

çizgin- (T) çobân (F) çoh (T)

çöl (F) çün (F) çürü- (T)

D da‘vâ (A) da‘vî (A) dâd (F)

dâd-hâh (F) dağ (T) dâğ (F)

dağdağa (A) dağıl- (T) dağıt- (T)

dahı (T) dâhil (A) dâim (A)

360

dâim kıl- (T) dâire (A) dâl (A)

dal (T) dalâlet (A) dam- (T)

dâm (F) dam (T) dâmân (F)

dâmen (F) dâmen-sahrâ (F,A) dâm-gâh (F)

dânâ (F) dâne (F) dâniş (F)

dâr (F) dart- (T) dârü’ş-şifâ (A)

dâstân (F) daş (T) daşra (T)

dâye (F) dâyire (A) de- (T)

debdebe (A) debîr (A) debistân (F)

def (A) def' et- (T) def‘ (A)

defe‘ât (A) defîne (A) defn (A)

defter (T) değ- (T) değiş- (T)

dehân (F) dehen (F) dehenlü (T)

dehr (A) dekâyık (A) del- (T)

delâ’il (A) delâlet (A) delik (T)

delîl (A) delîrâne (F) delü (T)

delük (T) dem (F) demâdem (F)

demevî (A) dem-sâz (F) dem-serd (F)

deniz (T) denlü (T) depren- (T)

depren- (T) depret- (T) der- (T)

derbân (F) der-beste (F) derd (F)

derd-nâk (F) derd-perverd (F) derecât (A)

derece (A) derende (F) dergâh (F)

deril- (T) derk (A) derk eyle- (T)

dermân (F) ders (T) derûn (F)

dervâze (F) deryâ (F) deryâ-dil (F)

dest (F) dest-âmûz (F) destân (F)

destâr (F) dest-bûs (F) dest-gâh (F)

dest-gîr (F) dest-res (F) destûr (F)

361

dest-yâr (F) deşne (F) deşt (F)

devâ (A) devlet (A) devletlü (T)

devlet-mend (A,F) devr (A) devrân (A)

devvâr (A) dey (F) deyn (A)

deyr (A) dırahşân (F) dıraht (F)

dırâz (F) dırnağ (T) dîbâ (F)

dîbâce (A) dîdâr (F) dîde (F)

diger (F) digergûn (F) dihkân (F)

diken (T) dikkat (A) dil (F)

dil-ârâ (F) dilber (F) dil-cû (F)

dil-dâr (F) dil-dûz (F) dile- (T)

dil-efgâr (F) dil-efrûz (F) dil-figâr (F)

dil-firîb (F) dil-gîr (F) dil-haste (F)

dilîr (F) dil-keş (F) dil-küşâ (F)

dil-pezîr (F) dil-rübâ (F) dil-sitân (F)

dil-sûz (F) dil-şâd (F) dil-şikeste (F)

dil-şûde (F) dimâg (A) dîn (A)

dînâr (A) dinle- (T) dinlen- (T)

direm (F) direng (F) dirhem (A)

diri (T) dirîğ (F) diril- (T)

dirilt- (T) dirlik (T) disâr (A)

diş (T) dîv (F) dîvân (F)

dîvâne (F) dîvânelik (T) dîvâr (F)

diyâr (A) dizil- (T) doğru (T)

doğru (T) doğruluk (T) dol- (T)

doldur- (T) don (T) döğ- (T)

dök- (T) dön- (T) dönder- (T)

döndür- (T) dört (T) du‘â (A)

du‘â et- (T) du‘â-gûy (A,F) duba (T)

362

dûd (F) dûdmân (F) duhter (F)

dûn (A) dûr (F) dûr-bîn (F)

durgur- (T) dûst (F) dut- (T)

dutul- (T) dutuş- (T) dûzah (F)

dügme (T) düket- (T) dükkân (A)

dün (T) dünyâ (A) dünyevî (A)

dürc (A) dürd (F) dürer (A)

dür-feşân (A,F) dürlü (T) dürr (A)

dürrâ‘e (A) dürrâc (A) dürûd (F)

dürüst (F) dürüst et- (T) düş- (T)

düş- (T) düşmân (F) düşvâr (F)

dü-tâ (F) düvel (A) düz- (T)

E e‘âzım (A) e‘izze (A) eâlî (A)

ebced (A) ebdâd (A) ebdân (A)

ebed (A) ebedî (A) ebkâr (A)

ebnâ (A) ebr (F) ebrâs (A)

ebrû (F) ebsâr (A) ebsem (T)

ebtâl (A) ebter (A) ebvâb (A)

ebyât (A) ebyâz (A) ecdâd (A)

ecel (A) ecmel (A) ecnâs (A)

ecr (A) ecrâm (A) eczâ (A)

edâ (F) edeb (A) edhem (A)

edip (A) ednâ (A) edvâr (A)

edyân (A) ef‘âl (A) ef‘î (A)

efâzıl (A) efdal (A) efgân (F)

efgâr (F) eflâk (A) efrâz (F)

363

efsah (A) efsâne-perdâz (F) efser (F)

efsûn (F) efsûs (F) efvâh (A)

efzâ (F) efzûn (F) eger (F)

egerçi (F) eğ- (T) eğil- (T)

eğlen- (T) ehâlî (A) e’imme (A)

ejdehâ (F) ejder (F) ek- (T)

ekâbir (A) ekâlim (A) ekber (A)

ekmel (A) ekrem (A) ekser (A)

eksil- (T) eksilt- (T) el (T)

elbette (A) elem (A) elfâz (A)

elhân (A) elif (A) elîm (A)

elli (T) elsine (A) eltâf (A)

elver- (T) em- (T) emân (A)

emânet (A) emâret (A) emcek (T)

emel (A) emîn (A) emlâk (A)

emn (A) emniyyet (A) emr (A)

emr et- (A) emsâl (A) emti‘a (A)

emvâc (A) emvâl (A) emvât (A)

enâm (A) enbiyâ (A) encâm (F)

encüm (A) encümen (F) encümen-sâz (F)

endâm (F) ender (F) endîşe (F)

endûh (F) endühgîn (F) enfâs (A)

engebîn (F) engîz (F) engûr (F)

engüşt (F) enhâr (A) enîs (A)

ensâr (A) envâ (A) envâr (A)

enver (A) er- (T) erâzil (A)

erbâb (A) erc-mend (F) ergavân (F)

ergavânî (F) eriş-(T) erit- (T)

erkam (A) erkân (A) erkân eyle- (T)

364

erre (A) ervâh (A) erzânî (F)

erzel (A) erzen (F) esahh (A)

esâlib (A) esâs (A) esbâb (A)

esed (A) eser (A) esfel (A)

esheb (A) eshel (A) esîr (A)

esmâ (A) esmâr (A) esnâ (A)

esrâr (A) eş‘âr (A) eşcâ (A)

eşcâr (A) eşedd (A) eşheb (A)

eşi‘‘a (A) eşik (T) eşk (F)

eşkâl (A) eşk-rîz (F) eşmâr (A)

eşrâf (A) eşrâr (A) eşref (A)

eşyâ (A) et- (T) etbâ (A)

etek (A) etemm (A) etfâl (A)

etıbbâ (A) etkıyâ (A) etrâf (A)

etrâk (A) etvâr (A) ev (T)

evc (T) evhâm (A) eviddâ (A)

evkât (A) evlâ (A) evlâd (A)

evrâd (A) evrâk (A) evsâf (A)

evtâd (A) evvel (A) evzâ (A)

evzâ‘i (A) evzah (A) ey (A)

eyâdi (A) eyâlet (A) eyle (T)

eyle- (T) eymen (A) eytâm (A)

eyvâh (A) eyvân (F) eyyâm (A)

ez- (T) ezber (F) ezdâd (A)

ezel (A) ezelî (A) ezhâr (A)

ezhed (A) ezmine (A) ezrâk (A)

ezvâk (A)

365

F fâ’ide (A) fâcir (A) fağfûr (F)

fâhir (A) fahr (A) fâik (A)

fâil (A) fakd (A) fakîh (A)

fakîr (A) fakr (A) fâl (F)

falân (A) fânî (A) fânûs (A)

fâriğ (A) fârisî (F) farîza (A)

fark (A) fark et- (T) fars (F)

fârsî (F) farz (A) farz ol- (T)

fasîh (A) fasl (A) fâş (F)

fâş et- (T) fâş ol- (T) fâyık (A)

fâzıl (A) fazl (A) fedâ (A)

fedâ et- (T) fehm (A) fehm et- (T)

fehm kıl- (T) fehva (A) felek (A)

fellâh (A) fenâ (A) fenn (A)

ferâg (A) ferâğat (A) ferah (A)

ferâh (F) ferâhem (A) ferâhem(F)

ferah-nâk (F) ferâmûş (F) ferâmûş it- (T)

ferd (A) ferhunde (F) ferişte (F)

ferişte-sûret (F,A) fermâ (F) fermân-ber (F)

ferr (F) ferrûh (A) ferş (A)

ferş-perver (F) feryâd (F) feryâd et- (T)

ferzâne (F) ferzend (F) ferzende (F)

fesâd (A) fesâhat (A) fesâhat-endîşe (A,F)

fesâne (F) feterât (A) feth (A)

feth et- (T) fetîle (F) fettân (A)

fetvâ (A) fevâkih (A) fevc (A)

fevk (A) fevt (A) fevt et- (A)

366

fevz (A) feyz (A) feyz al- (T)

feyz-resân (A,F) fezâ (A) fezâil (A)

fıtnat (A) fıtrat (A) fıtrî (A)

fi‘l (A) fi’l-mesel (A) fi’lvâkı‘ (A)

figân (F) figâr (F) fihrist (A)

fikr (A) fikr et- (A) fikret (A)

firâk (A) firâr (A) firâr eyle- (T)

firâset (A) firâset eyle- (T) firâvân (F)

firdevs (F) firengî (F) firîb (F)

firişte (F) firkat (A) firûz (F)

fîrûze (F) firûze-fürûz (F) fitne-çeşm (F)

fukarâ (A) fursat (A) fusahâ (A)

fuzalâ (A) fülân (A) fünûn (A)

fürkat (A) fürûg (F) fürûz (F)

füsûn (F) füsûn-sâz (F) füsürde (F)

fütâ (A) fütâde (F) fütüvvet (A)

füzelâ (A) füzûn (F)

G gâ’ib ol- (T) gabgab (A) gaddâr (A)

gâfil (A) gaflet (A) gafûr (A)

gâh (F) gâib (A) galat (A)

gâlib (A) gâlib ol- (T) gâlibâ (A)

gâliye (A) galtân (A) gam (A)

gam-efzây (A,F) gam-güsâr (A,F) gam-hâne (A,F)

gam-hâr (A,F) gammâz (A) gam-nâk (A,F)

gamze (A) ganî (A) ganîmet (A)

gâr (F) garaz (A) garb (A)

367

gâret (A) gâret eyle- (T) gâret-ger (A,F)

gark (A) gark et- (T) gark ol- (T)

garka (A) garra (A) gasl (A)

gaşiye (A) gâv (F) gavgâ (T)

gavvâs (A) gayb (A) gaybet (A)

gâyet (A) gâyib (A) gâyib ol- (T)

gâyibâne (A,F) gayr (A) gazab-nâk (A,F)

gazanfer (A) gazel (A) gazv (A)

gece (T) geç- (T) geçir- (T)

gedâ (F) gedâlığ (T) gel- (T)

genc (F) gencîne (F) gencîne-küşâ (F)

genç (T) ger (F) ger- (T)

gerçek (T) gerçi (F) gerd (F)

gerden (F) gerdiş (F) gerdûn (F)

gerek (T) gereklü (T) germ (F)

germ-hîz (F) germiyyet (F) geşt (F)

get- (T) gevezn (F) gevher (F)

gevher-bâr (F) gevher-engîz (F) gez- (T)

gezdür- (T) gıdâ (A) gılmân (A)

gılzet (A) gınâ (A) gibi (T)

gider- (T) gir- (T) girâmî (F)

gird-âb (F) gird-bâd (F) girîban (F)

giriftâr (T) girih (F) girih-gîr (F)

girih-küşâ (F) girih-küşâlığ (T) girîv (F)

girûdâr (F) giryân (F) gîsû (T)

git- (T) giyâ (F) giydir- (T)

giz (T) gizle- (T) gizlü (T)

gonca (F) göç (T) göç (T)

göğer- (T) göğüs (T) gök (T)

368

gönlek (T) gönül (T) gör- (T)

görin- (T) göster- (T) götür- (T)

götüril- (T) göz (T) göze gel- (T)

gözet- (T) gözgü (T) gubâr (A)

gufrân (A) gufrân-pezîr (A,F) gulâm (A)

gulât (A) gulgule (F) gulüvv (A)

gûne (F) gûr (F) gurâb (A)

gurbet (A) gûrd (F) gûr-hâne (F)

gurûr (A) gusl (A) gussa (A)

gûş (F) gûş dut- (T) gûş eyle- (T)

gûşe (F) gûşe-nişîn (F) gûş-mâl (F)

gûyâ (F) guyyâ (A) güdâz (F)

güft (F) güftâr (F) güher (F)

güher-bâr (F) güher-nisâr (F) güher-rîz (F)

gül (F) gül- (T) gül-âb (F)

gül-berg (F) gül-bün (F) gül-çehre (F)

gül-endâm (F) gül-gûn (F) gülistân (F)

gül-rîz (F) gül-ruh (F) gül-ruhsâr (F)

gül-rûy (F) gül-şen (F) gül-zâr (F)

gümân (F) gümân et- (T) gümüş (T)

gün (T) günâh (F) günâhkâr (F)

günbed (F) gündüz (T) güneş (T)

gürg (F) gürk (T) gürûh (F)

gürz (T) güsâr (F) güstâh (F)

güşâ (F) güvâh (F) güzâr (F)

güzâr kıl- (T) güzer (F) güzer-geh (F)

güzîde (F) güzîn (F)

369

H hâ’il (A) hâb (F) habâb (A)

habâb-mânend (A,F) haber (A) haberdâr (A,F)

hâb-gâh (F) habîb (A) habl (A)

habs (A) hacâlet (A) hâcât (A)

hacc (A) hâce (F) hâcet (A)

hâcet-geh (A,F) hâcı (A) hacîl (A)

haclet (A) haçan (T) hadâyık (A)

hadd (A) hadem (A) hâdeng (F)

hâdî (A) hadîka (A) hâdisât (A)

hadîse (A) hadrâ (A) hafâ (A)

hâfız (A) hâh (F) hak (A)

hâk (F) hâkân (F) hakâret (A)

hakâyık (A) hâk-dân (F) hâkem (A)

hâk-hûy (F) hakîkat (A) hakîm (A)

hâkim (A) hakîr (A) hakîre (A)

hâkister (F) hakk (A) hakkâk (A)

hâk-sâr (F) hâl (A) hâlâ (A)

halâl (A) halâs (A) halâs it- (T)

halat (Y) halâyık (A) hâle (A)

halef (A) halel (A) hâlet (A)

halhâl (A) hâlık (A) hâlî (A)

halîfe (A) halk (A) halka (A)

halvet (A) halvet kıl- (T) halvet-nişîn (A,F)

ham (F) hamâme (A) hamâyil (A)

hamd (A) hâme (F) hamel (A)

hâme-sıfat (F) hâmî (A) hâmîde (A)

hamîr (A) hammâl (A) hammâm (A)

370

hammâr (A) hamrâ (A) hâmûn (F)

hâmûş (F) hân (F) hançer (F)

handa (T) handân (F) hânde (F)

hânedân (F) hâne-sûz (F) hanı (T)

hânmân (F) hansı (T) hânümân (F)

hanzel (A) hâr (F) harâb (A)

harâbât (A) harâbe (A) harâc (A)

harâret (A) hâr-bister (F) hâreket (A)

hareketlü (T) harem-serâ (A,F) hâric (A)

harîdâr (F) harîf (A) harîm (A)

harîr (A) hâris (A) hâr-keş (F)

hâs (A) hasâ’il (A) hasâret (A)

hased (A) hâsıl (A) hâsid (A)

hasîn (A) hasîs (A) hasiyyet (A)

haslet (A) hasm (A) hasr (A)

hasr et- (T) hasret (A) haste (F)

haste-hâl (F,A) hasûd (A) hâşâ (A)

hâşâk (F) haşem (A) haşhâş (A)

haşmet (A) haşr (A) hat (A)

hatâ (A) hatâ-pûş (A,F) hatar (A)

hatar-nâk (A,F) hater (A) hâtır (A)

hâtıra (A) hâtır-nişan (A,F) hâtib (A)

hatîbâne (A,F) hâtif (A) hatîme (A)

hatm (A) hatm eyle- (T) hatt (A)

hatta (A) hatûn (T) havâ (A)

havâdis (A) havâle (A) havâlegâh (A,F)

havâlî (A) havâric (A) havâs (A)

havâtin (A) havâyî (A) havâyic (A)

havâyîlik (T) havf (A) havl (A)

371

havrâ (İbr) havsala (A) havz (A)

havza (A) hayâ (A) hayâl (A)

hayâl et- (T) hayâl eyle- (T) hayât (A)

hayf (A) hayır (A) hâyil (A)

hayme (A) haymegâh (A,F) hayr et- (T)

hayrân (A) hayret (A) hayvân (A)

hayyât (A) hazân (F) hazef (A)

hazer (A) hazer et- (T) hazer kıl- (T)

hâzık (A) hazîn (A) hazîz (A)

hazret (A) hebâ (A) hecâ (A)

hecr (A) hedef (A) helâl et- (T)

hem (F) hem-cins (F,A) hem-dem (F)

hemîn (F) hemîşe (F) hem-nişîn (F)

hem-râh (F) hem-râz (F) hem-reng (F)

hem-sabak (F,A) hem-ser (F) hem-seyr (F)

hem-sohbet (F,A) hemşîre (F) hemtâ (F)

hemvâr (F) hem-zâd (F) hengâm (F)

hengâme (F) henüz (F) hep (F)

her (F) herâyine (F) hergâh (F)

hergiz (F) herze (F) hesâb (A)

hevâ (A) hevâyî (A) hevdec (A)

heves (A) heviyye (A) hevl (A)

hevl-nâk (A,F) hey’et (A) heybet (A)

heybetlü (T) heyecân (A) heyhât (A)

heyûlâ (A) hezâr (F) hezeyân (A)

hezîmet (A) hıdmet (A) hıdmetkâr (A,F)

hıffet (A) hıfz (A) hıfz et- (T)

hılkat (A) hınâ (A) hınzîr (A)

hırâm (F) hırâmân (F) hırâset (A)

372

hırâşîde (F) hıred (F) hıred-mend (F)

hırka (A) hırmân (A) hırmen (F)

hışm (F) hışmnâk (F) hızâne (A)

hîbe (A) hicâb (A) hicr (A)

hicrân (A) hîç (F) hidâyet (A)

hidmet (A) hikâyet (A) hikmet (A)

hil‘at (A) hilâf (A) hilâfet (A)

hilâl (A) hîle (A) hilkat (A)

hilm (A) hilye (A) himmet (A)

hîn (A) hindû (F) hirâset (A)

hîre (A) hisâb (A) hisâl (A)

hisâr (A) hitâb (A) hitâm (A)

hiyâm (A) hiyel (A) hizmet-kâr (A,F)

hod-perest (F) hokka (A) horsend (F)

horûs (F) hoş (F) hoş-dil (F)

hoş-elhân (F) hoş-güvâr (F) hoş-hâl (F,A)

hoş-hûy (F) hoş-lehce (F,A) hoş-mezâk (F,A)

hoşnûd (F) hoşnûdlığ (T) hoş-nümâ (F)

hoş-peyker (F) hoş-reftâr (F) hôş-reftâre (F)

hû (A) hub (A) hûb (F)

hubb (A) hubût (A) hûceste (F)

huceste-fercâm (F) huceste-likâ (F) huceste-ruhsâr (F)

hudâvend (F) huddâm (A) hudûs (A)

huffâş (A) huffâz (A) hufre (A)

hukemâ (A) hukûk (A) hulk (A)

hulle (A) hullet (A) humâr (A)

hum-hâne (F) humre (A) hums (A)

hûn-âb (F) hûn-bâr (F) hûn-feşân (F)

hun-hâr (F) hûnî (F) hûn-rîz (F)

373

hûr (A) hurde-dân (F) hurrem (F)

hursend (F) hûrşîd (F) hurûc (A)

hurûc et- (T) hurûf (A) hurûş (A)

husrev (F) husûl (A) hûş (F)

hûşe-çîn (F) huşk (F) huşke (F)

huşyâr (F) hutûr (A) hutût (A)

hûy (F) huzzâr (A) hüccet (A)

hücûm (A) hücûm eyle- (T) hükemâ (A)

hükkâm (A) hümâ (F) hümâ-tab (F)

hümâyûn (F) hümûm (A) hüner (A)

hüsn (A)

I-İ ıkd (A) ılduz (T) ırak (T)

ısga (T) ısgâ kıl- (T) ıslâh (A)

ıstılâh (A) ıstılâhat (A) ıtlâk (A)

ıtr (A) ıtrıyyât (A) ıttıla (A)

ıyâdet (A) ıyân (A) ıyâr (A)

ızhâr (A) ıztırâb (A) i‘ânet (A)

i‘câz (A) i‘lâm (A) i‘tibâr (A)

i‘tidâl (A) i‘tikâd (A) i‘timâd (A)

i‘tirâf (A) i‘tirâz (A) i‘vicâc (A)

i‘zâz (A) ibâdet (A) ibâdet et- (T)

ibârât (A) ibâret (A) iblis (A)

iblîs (A) ibrâm (A) ibrik (A)

ibtidâ (A) ibtilâ (A) icâb (A)

icâbet (A) icâbet et- (T) îcâd (A)

icâzet (A) icâzet al- (T) iclâl (A)

374

icmâl (A) icrâ (A) icrâ kıl- (A)

ictinâb (A) iç (T) iç- (T)

içre (T) içür- (T) idâ‘et (A)

idbâr (A) idrâk (A) idrâk et- (T)

idrâk eyle- (T) ifâzâ (A) iflâs (A)

ifrât (A) iftihâr (A) iftikâr (A)

iftirâ (A) iftirâk (A) iftitâh (A)

iğne (T) ihânet (A) ihâta (A)

ihdâ (A) ihlâs (A) ihmâl (A)

ihmâl kıl- (T) ihrâc (A) ihrâk (A)

ihrâm (A) ihsân (A) ihtidâ (A)

ihtilâf (A) ihtilât (A) ihtimâl (A)

ihtimâm (A) ihtirâ‘ (A) ihtirâm (A)

ihtirâz (A) ihtisâb (A) ihtisâr (A)

ihtisâs (A) ihtişâm (A) ihtitâm (A)

ihtiyâr (A) ihtiyâr kıl- (T) ihtiyât (A)

ihtizâz (A) ihyâ (A) ihyâ kıl- (T)

ikbâl (A) ikdâm (A) iki (T)

ikilik (T) iklîm (A) ikrâh (A)

ikrâh kıl-(T) iksîr (A) iktibâs (A)

iktidâ (A) iktidâ kıl- (T) iktifâ (A)

iktifâ kıl- (T) iktihâl (A) iktinâ (A)

iktisâb (A) iktizâ (A) il (T)

ilâc (A) ilâh (A) ilâve (A)

ile (T) ilen (T) ilet- (T)

ilhâh (A) ilhâk (A) ilkâ (A)

illâ (A) illet (A) ilm (A)

ilt- (T) iltifât (A) iltimâs (A)

iltiyâm (A) iltizâm (A) imâ (A)

375

imâme (A) imâret (A) imdâd (A)

imdâd kıl- (T) imlâ (A) imtidâd (A)

imtihân (A) imtilâ (A) imtinâ (A)

imtisâl (A) imtiyâz (A) imtizâc (A)

in- (T) in‘âm (A) in‘ikâd (A)

inâbet (A) inâd (A) inan- (T)

inanç (T) inâs (A) inâyet (A)

inâyet et- (A) inbisât (A) incel- (T)

incelt- (T) inci (T) inci- (T)

incik (T) inciklü (T) incir (T)

incit- (T) indirâc (A) infi‘âl (A)

infisâl (A) inhâ (A) inhırât (A)

inhilâl (A) inhirâf (A) inkâr (A)

inkılâb (A) inkıtâ (A) inkıyâd (A)

inkilâb (A) inkisâr (A) ins (A)

insâf (A) inşâ (A) inşâ et- (T)

inşâ kıl- (T) inşirâh (A) intifâ (A)

intihâ (A) intihâb (A) intikâl (A)

intikâl et- (T) intizâm (A) intizâr (A)

ip (T) ipek (T) iplik (T)

ir- (T) irâdet (A) irfân (A)

iriş- (T) irsâl (A) irtibât (A)

irtifâ (A) irtihâl (A) irtikâb (A)

irtişâ (A) isâ‘et (A) îsâr (A)

isbât (A) islâh (A) ismet (A)

isrâf (A) iste- (T) istek (T)

isti‘câl (A) isti‘dâd (A) istid‘â (A)

istidâmet (A) istidlâl (A) istifâ (A)

istîfâ (A) istifâde (A) istifsâr (A)

376

istiğâse (A) istiğfâr (A) istiğnâ (A)

istihâre (A) istihfâf (A) istihkâk (A)

istihkâm (A) istihsân (A) istihzâr (A)

istikâmet (A) istikbâl (A) istikbâl it- (T)

istilâ (A) istimâ (A) istimâ et- (T)

istimâlet (A) istimdâd (A) istimrâr (A)

istinmâ (A) istirâhat (A) istirâhat kıl- (T)

istişmâm (A) istitâat (A) istizhâr (A)

isyân (A) iş (T) işâret (A)

işfâk (A) işgâl (A) işit- (T)

işret (A) iştihâr (A) iştiyâk (A)

işve (A) it (T) it- (T)

itâ‘at (A) itâb (A) itâb-âmîz (A,F)

i'timâd et- (T) i'tirâf et- (T) i'tirâz et- (T)

itlâk (A) itmâm (A) ittifâk (A)

ittisâl (A) itür- (T) ivâz (A)

iyâr (A) izâ (A) izâle (A)

izâm (A) izâr (A) izdihâm (A)

izdiyâd (A) izhâr (A) izhâr et- (T)

izhâr eyle- (T) izzet (A)

J

jâle (F) jale-vâr (F) jeng (F)

jengâr (F) jûlîde (F)

377

K ka‘be (A) kâ‘inât (A)

kabâ (A) kaba (T) kabâhat (A)

kabâil (A) kabak (T) kabâ-pûş (F)

kabîh (A) kabîhâ (A) kâbil (A)

kabûl (A) kabz (A) kabza (A)

kaç- (T) kaçan (T) kadd (A)

kadeh (A) kadem (A) kadem bas- (T)

kader-nâme (A,F) kâdî (A) kadîm (A)

kâdir (A) kadr (A) kaf (A)

kafes (F) kâfil (A) kâfir (A)

kâfiristân (A,F) kaftân (A) kâfûr (A)

kahhâr (A) kahır (A) kâhil (A)

kahr (A) kahr eyle- (T) kaht (A)

kâim (A) kâkül (F) kal- (T)

kal‘a (A) kaldur- (T) kâleb (A)

kalem (A) kalemiyye (A) kalhan (T)

kâm (F) kâm iste- (T) kamer (A)

kâmet (A) kâm-gîr (F) kâmil (A)

kâm-kâr (F) kâm-rân (F) kamu (T)

kâm-yâb (F) kân (F) kan (T)

kan ağla- (T) kan tök- (T) kan yuttur- (T)

kana‘at (A) kand (F) kandan (T)

kande (T) kandîl (A) kâni (A)

kânî ol- (T) kanlu (T) kansı (T)

kânûn (A) kapı (T) kaplan (T)

kar‘ (A) kara (T) karanfil (Y)

karanu (T) karâr (A) karar- (T)

378

karâr al- (T) karart- (T) kârbân (F)

kardaş (T) kâr-fermây (F) kâr-geh (F)

kâr-ger (F) kâr-hâne (F) karındaş (T)

karîb (A) karîn (A) karîne (A)

karn (A) karşu (T) kâr-zâr (F)

kasd (A) kasd et- (T) kasem (A)

kâsıd (A) kasîde (A) kasr (A)

kaş (T) kâşî (F) kat‘ (A)

kat‘ et (T) katâr (A) kâtib (A)

kâtil (A) katlan- (T) katlgâh (A,F)

katra (A) katraî (A) katre (A)

kattâl (A) kav- (T) kavâ‘id (A)

kavânîn (A) kavî (A) kavs (A)

kavseyn (A) kayd (A) kazâ (A)

kâzib (A) kaziyye (A) kebâb (F)

kebâde (F) kebk (F) kebş (A)

kebûter (F) kec (F) kef (A)

kefen (A) keft (A) keh-rübâ (F)

kelâm (A) kelîd (A) kelîmat (A)

kelle (T) kem (F) kem et-(T)

kemâhî (A) kemâl (F) kemân (F)

kemândar (F) kemend (F) kemer-beste (F)

kemîn (F) kemîne (F) kemîngâh (F)

kemter (F) kem-terîn (F) kenâr (F)

kenîz (F) kenîzek (F) kerâhet (A)

kerâmet (A) kerem (A) kerem et-(T)

kerem kıl- (T) kerîh (A) kerîhe (A)

kerîme (A) kerkes (A) kes- (T)

kesâd (A) kesb (A) kesb et- (A)

379

kesb it- (T) kesb kıl- (T) kesici (T)

kesil- (T) kesir (A) kesr (A)

kesret (A) keşf (A) keşf et- (T)

keşti (F) keştî (F) kevâkib (A)

kevkeb (A) kevn (A) kevser (A)

keyfiyyet (A) keyvân (F) kıble (A)

kıble-nümâ (A,F) kıdem (A) kıdve (A)

kıl- (T) kılâde (A) kılıç (T)

kıllet (A) kımme (A) kırâ’et (A)

kırmızı (A) kıssa (A) kıtâl (A)

kıy- (T) kıyâm (A) kıyâmet (A)

kıyâs (A) kıymet (A) kız (T)

kızıl (T) ki (T) kibâr (A)

kibr (A) kibriyâ (A) kifâyet (A)

kilâb (A) kilîd (F) kilk (F)

kim (T) kimesne (T) kimi (T)

kimyâ (A) kîn (F) kîne (F)

kirâm (A) kirâmî (A) kirdâr (F)

kirdgâr (F) kirişme (F) kirpik (A)

kirpük (T) kîse-perdâz (A,F) kisve (A)

kisvet (A) kişver (F) kişver-sitân (F)

kizb (A) ko- (T) koca (T)

koca- (T) kollan- (T) kon- (T)

kop- (T) kopuz (T) kor (T)

korhu (T) korhut- (T) koş- (T)

koy- (T) köhen (F) köhen-sâl (F)

köhne (F) köy- (T) köydür- (T)

köyer- (T) ku‘beteyn (A) kubbe (A)

kubûr (A) kucak (T) kucakla- (T)

380

kûçe (F) kuçeg (F) kudemâ (A)

kudret (A) kudûm (A) kufl (A)

kûh (F) kuhl (F) kûhsâr (F)

kuh-vekâr (F,A) kul (T) kulak (T)

kulak dut- (T) kulkul (A) kullâb (A)

kulûb (A) kumâri (A) kumrî (A)

kunger (F) kûr (F) kur- (T)

kurb (A) kurbân (A) kurbân eyle- (T)

kurbet (A) kurı (T) kurtar- (T)

kurtıl- (T) kûs (A) kusûr (A)

kuş (T) kut (T) kûtâh (F)

kutb (A) kutelâ (A) kûtvâr (F)

kuvâ (A) kuvvet (A) kûy (F)

kuzât (A) kûze (F) kübrâ (A)

küçeg (F) küdûret (A) küdûret-âmîz (A,F)

küffâr (A) kühen (F) kühûlet (A)

kül (T) külâh (F) külâh-dûz(F)

külbe (F) kül-hân (F) künbed (F)

künc (F) künd (F) küngüre (F)

künûz (A) künyet (A) kürsî (A)

küşte (F) kütüb (A)

L la‘l (A)

lâciverdî (F) lâf (F) lafz (A)

lahd (A) lâhid (A) lahza (A)

lâib (A) lakab (A) lâkin (A)

lâl (F) lâle (F) lâle-fâm (T)

381

lâle-gûn (T) lâle-zâr (F) lâ-mekân (F,A)

lâmi (A) lâübalî (A,F) lâ-yezâl (A)

lâyık (A) lâzım (A) lâzıme (A)

leâli (A) leb (F) lebâleb (F)

lebbeyk (A) leb-teşne (F) leçek (T)

lehce (A) lehv (A) lemha (A)

lerzân (F) lerze (F) leşker (F)

let ur- (T) letâfet (A) levh (A)

levlâk (A) leyl (A) lezîz (A)

lezzât (A) lezzet (A) libâs (A)

ligâm (A) lisân (A) livâ (A)

liyâkat (A) lu‘bet (A) lu‘betbâz (A,F)

lu’b (A) lutf (A) lutf eyle- (T)

lü’lü (A) lücce (A)

M mâ (A)

ma‘âş (A) ma‘bûd (A) ma‘delet (A)

ma‘den (A) ma‘dilet (A) ma‘dûm (A)

ma‘dûm (A) ma‘hûd (A) ma‘îşet (A)

ma‘lûm (A) ma‘mûre (A) ma‘nî (A)

ma‘rifet (A) ma‘rûf (A) ma‘siyet (A)

ma‘siyet (A) ma‘sûme (A) ma‘şer (A)

ma‘şûk (A) ma‘ut (A) ma‘zeret (A)

ma‘zûl (A) ma‘zûr (A) mâ’il (A)

ma’mûr (A) mâcerâ (A) mâcerâ (A)

mâder (A) mâdih (A) mâ-fîhâ (A)

382

maglûb (A) magrûr (A) mağbûn (A)

mağfiret (A) mağz (A) mâh (F)

mahâbâ (A) mahabbet (A) mahall (A)

mahâsin (A) mahbûb (A) mahbûs (A)

mahcûb (A) mahdûme (A) mahfel (A)

mahfî (A) mahfî (A) mahfil (A)

mahfil (A) mahfûr (A) mahfûz (A)

mâhî (A) mâhir (A) mahkûr (A)

mâh-likâ (F) mahlûk (A) mahmîl (A)

mahmûr (A) mahrem (A) mahremiyyet (A)

mahrûm (A) mahrûr (A) mahrûs (A)

mahrûsa (A) mahsûl (A) mahsûr (A)

mahsûs (A) mahşer (A) mahşer (A)

mahv (A) mahv eyle- (T) mahv kıl- (T)

mahv ol - (T) mahz (A) mahzar (A)

mahzen (A) mahzer (A) mahzûl (A)

mahzûn (A) mâil (A) makâm (A)

makâmât (A) makbûl (A) makdem (A)

makdûr (A) makdûr (A) makhûr (A)

makrûn (A) maksad (A) maksem (A)

maksûd (A) maksûm (A) makta (A)

maktel (A) maktûl (A) mal (A)

mancınık (A) mânend (F) mâni (A)

mâni ol- (T) mansûb (A) mansûr (A)

mantık (A) manzûme (A) manzûr (A)

mâr (F) maraz (A) mâr-gîsû(F)

marîz (A) marzî (A) masdûka (A)

mâsivâ (A) mâsivâ (A) maslahat (A)

masnu (A) masrûf (A) mastûr (A)

383

maşraba (A) matbah (A) matbû (A)

mâtem (A) mâtem-kede(A,F) matem-zede (A,F)

mathara (A) matla (A) matlûb (A)

mâye (F) mâyide (A) mazarat (A)

mazarrât (A) mazhar (A) mazınna (A)

mâzî (A) mazlûm (A) mazmûn (A)

me‘âsî (A) me‘âşir (A) me’cûr (A)

me’mûr (A) me’mûr (A) me’vâ (A)

me’vâ (A) meânî (A) mearib (A)

meâsî (A) meâyib (A) mebâdi (A)

mebâhis (A) mebde (A) mebzûl (A)

mecâl (A) mecâlis (A) mecâz (A)

mecâzî (A) mecerre (A) meclis-efrûz(A,F)

mecma‘ (A) mecrâ (A) mecrûh (A)

medâr (A) medâris (A) medâyih (A)

medd (A) meded (A) meded et- (T)

meded kıl- (T) mededci (T) medfen (A)

medh (A) medhal (A) medhûş (A)

medhûş (A) mefhûm (A) mefkûd (A)

meftûh (A) meftûn (A) meftûn ol- (T)

meh (F) mehâbet (A) mehâlik (A)

mehâr (A) meh-cebîn (F) mehcûr (A)

mehçe (F) mehd (A) mehel (A)

mekâbir (A) mekâl (A) mekân (A)

mekârih (A) mekârim (A) mekâsıd (A)

mekkâre (A) meknûn (A) mekr (A)

mekrümet (A) meks (A) meks et- (T)

mekte (A) mekteb (A) mektûb (A)

me'kûl (A) melâ’ik (A) melâhat (A)

384

melâl (A) melâlet (A) melâm (A)

melâmet (A) melâmet (A) melâyike (A)

melâz (A) melek (A) melek-sîmâ (A,F)

melek-sîret (A,F) melekût (A) melhûz (A)

melûl (A) melûlet (A) memâlik (A)

memdûh (A) memerr (A) memleket (A)

memlû (A) memnûn (A) men et- (T)

men‘ (A) menâbir (A) menâfi (A)

menâhi (A) menâl (A) menâm (A)

menâsıb (A) menât (A) menâzil (A)

menba (A) menbet (A) menfez (A)

menhec (A) menhiyye (A) menkûl (A)

mensûb (A) mensûr (A) mensûr (A)

menşe (A) menzil (A) menzilet (A)

merâhil (A) merâhim (A) merâk (A)

merâsil (A) merâsim (A) merâtib (A)

merbût (A) mercâ (A) mercân (A)

mercû (A) merdûd (A) merdüm (F)

merfû (A) merfû et- (T) merg (F)

mergûb (A) mergzâr (F) merhab (A)

merhabâ (A) merhale (A) merhamet (A)

merhem (A) merkad (A) merkeb (A)

merkez (A) merkûm (A) mersiye (A)

mersûm (A) mertebe (A) mesâ (A)

mesâbe (A) mesaff (A) mesâlih (A)

mesâm (A) mesâyib (A) mescid (A)

mescûd (A) mesdûd (A) mesele (A)

meserret (A) mesken (A) meskenet (A)

meslûk (A) mesned (A) mesnevî (A)

385

mesnûne (A) mesrûr (A) mest (A)

mestlik (T) mestûr (A) me'sûr (A)

meş‘ale (A) meşakkat (A) meşgale (A)

meşhûr (A) meşiyye (A) meşiyyet (A)

meşk (A) meşkûr (A) meşreb (A)

meşrûb (A) meşrûh (A) meşşât (A)

meşşâta (A) metâ (A) metâli (A)

metâlib (A) metîn (A) mev‘ize (A)

mevâız-gûne (A,F) mevâ'iz (A) mevâkı‘ (A)

mevc (A) mevc-hîz (A,F) mevcûd (A)

mevcûdât (A) mevdû (A) meveddet (A)

mevkıd (A) mevlâ (A) mevsim (A)

mevsûm (A) mevsûm it- (T) mevt (A)

mevzi (A) mevzûn (A) mey (F)

meyâmin (A) meydân (F) mey-gede (F)

mey-gûn (F) meyhâne (F) meyhâre (F)

meyl (A) meyl et- (T) meyl kıl- (T)

meymûn (A) mey-perest (F) mezâhir (A)

mezâk (A) mezâlim (A) mezâr (A)

mezât (A) mezâyik (A) mezbûh (A)

meze (F) mezellet (A) mezemmet (A)

mezheb (A) mezîd (A) mezkûr (A)

mezmûm (A) mezra (A) mezra‘a (A)

mezrü‘ât (A) mıkrâz (A) mınassa (A)

mıntaka (A) mıster (A) mi‘mâr (A)

mi‘râc (A) mi‘yar (A) micher (A)

micmer (A) midâd (A) midhad (A)

miftâh (A) mîğ (F) mihak (A)

mihâz (A) mihmân (F) mihmân etme- (T)

386

mihnet (A) mihr (F) mihrâb (A)

mihr-bân(F) mihrbânlığ (T) mihr-cemâl (F,A)

mihribân (F) mihter (F) milel (A)

millet (A) min (A) mînâ (A)

minber (A) minkâr (A) minnet (A)

mir’ât (A) misâl (A) mishâb (A)

miskîn (A) mismâr (A) miss (F)

mîve (F) miyân (F) mizâc (A)

mîzân (A) mîz-bân (F) mizmâr (A)

mu‘âdil (A) mu‘âf (A) mu‘âf et-(T)

mu‘âlece (A) mu‘âlece et- (T) mu‘âlic (A)

mu‘allâ (A) mu‘allim (A) mu‘ammâ (A)

mu‘ammem (A) mu‘anber (A) mu‘ânid (A)

mu‘ârız (A) mu‘arrâ (A) mu‘arrif (A)

mu‘attal(A) mu‘attar (A) mu‘âvedet (A)

mu‘âvenet (A) mu‘âvenet kıl- (T) mu‘ayyen (A)

mu‘azzam (A) mu‘azzâm (A) mu‘azzeb (A)

mu‘azzeb it- (T) mu‘cem (A) mu‘ciz (A)

mu‘cizât (A) mu‘în (A) mu‘tâd (A)

mu‘teber (A) mu‘tedil (A) mu‘tekid (A)

mu‘terif (A) mu’cem (A) muahhar (A)

mubârek (A) mûcib (A) mufârakat (A)

mufavvez (A) mugân (F) muğlak (A)

muğtenem (A) muhâbâ (A) muhadderat (A)

muhaddis (A) muhakkar (A) muhakker (A)

muhâl (A) muhâlif (A) muhalled (A)

muhammer (A) muhammes (A) muharrer (A)

muharrik (A) muharrir (A) muhâtab (A)

muhayyem (A) muhâzî (A) muhbir (A)

387

muhibb (A) muhill (A) muhît (A)

muhkem (A) muhlis (A) muhtâc (A)

muhtâc ol- (T) muhtasar (A) muhtaser (A)

muhtel (A) muhterem kıl- (T) muhteri (A)

muhteriz (A) muhtesib (A) muhteşem (A)

mukâbil (A) mukaddem (A) mukaddemât (A)

mukaddime (A) mukanna (A) mukarreb (A)

mukarrer (A) mukarrer ol- (T) mukarrir (A)

mukaşşer (A) mukattar (A) mukayyed (A)

mukbil (A) mukîm (A) muktedâ (A)

muktedir (A) muktezâ (A) multezem (A)

mum (F) mun‘adim (A) mûnis (A)

munkadî (A) muntafî (A) muntavî (A)

muntazır (A) mûr (F) murâd (A)

murâd-bahş (A,F) murâfakat (A) murakka (A)

murassa (A) mûr-çe (F) murg (F)

musâberet (A) musafaha (A) musaffa (A)

musaffâ (A) musâhabet (A) musahher (A)

musâhib (A) musallâ (A) musallat (A)

musammem (A) musâra‘a (A) musavver (A)

musavvir (A) mushâf (A) musîbet (A)

musîbet-zede (A,F) mûsikâr (A) mustahfız (A)

muş‘ir (A) mutâbık (A) mutahhara (A)

mutahher (A) mutâlebe (A) mutarassıd (A)

mutarrâ (A) mutasavver (A) mutavattın (A)

mutazammın (A) mu'tekif (A) mutezâ (A)

muthâc et- (T) mutî‘ (A) mutlak (A)

mutrib (A) muttakî (A) muttali‘ (A)

muttali‘ ol- (T) muttasıf (A) muttasıl (A)

388

muvâfakat (A) muvâfık (A) muvâfık ol- (T)

muvahhid (A) mûy (F) muy-şikâf (F)

muzâaf (A) muzaffer (A) muzlem (A)

muzmer (A) muztarib (A) muztarr (A)

muzter (A) mü’ezzin (A) mübâhât (A)

mübârek (A) mübârezet (A) mübâriz (A)

mübdi (A) mübeddel (A) müberrâ (A)

mübhem (A) mübrem (A) mübtelâ (A)

mücâhedet (A) mücâveret (A) mücâvir (A)

mücedded (A) mücellâ (A) mücerreb (A)

mücerred (A) mücessem (A) mücmel (A)

mücmelen (A) mücrim (A) müctenib (A)

müdâm (A) müdârâ (A) müdârâ kıl- (T)

müdavâ (A) müdâvâ (A) müdâvim (A)

müdde‘â (A) müdde‘î (A) müddeâ (A)

müddet (A) müdebbir (A) müderris (A)

mü'ebbed (A) müekkid (A) mü'essis (A)

müfârakat (A) müferrih (A) müfessir (A)

müfevvaz (A) müfîd (A) müflis (A)

müharrik (A) müheyyâ (A) mühlet (A)

mühlik (A) mühmel (A) mühr (A)

mühtesib (A) müjde (F) müje (F)

müjgân (F) mükedder (A) mükellel (A)

mükerrem (A) mükerrer (A) mükevvenât (A)

mükevvin (A) mülâhaza (A) mülâhaza kıl- (T)

mülakat (A) mülâtefet (A) mülâyemet (A)

mülâyim (A) mülâzemet (A) mülâzım (A)

mülemmâ (A) mülevven (A) mülhak (A)

mülhak ol- (T) mülhem (A) mülk (A)

389

mülûkâne (A) mülzem (A) mümâsil (A)

mümeyyiz (A) mümidd (A) mümkin (A)

mümkinât (A) mümsik (A) mümtâz (A)

mün‘akis (A) mün‘âm (A) mün‘im (A)

münâcât (A) münâcât it- (T) münâdî (A)

münâsebet (A) münâsib (A) münâzara (A)

münâzı (A) müneccim (A) münevver (A)

münezzeh (A) münfa‘îl (A) münharif (A)

münhasır (A) münhedim (A) münhezim (A)

münhî (A) münîr (A) münkabiz (A)

münkâd (A) münkalib (A) münkazî (A)

münker (A) münkir (A) münşeât (A)

müntafî (A) müntakim (A) müntehâ (A)

müntehâb (A) müntehî (A) münzecir (A)

münzel (A) mürâ‘at (A) mürâca‘at (A)

mürebbî (A) mürekkeb (A) mürekkebât (A)

müretteb (A) mürg (F) mürîd (A)

mürsel (A) mürtekib (A) mürûr (A)

mürüvvet (A) mürzı‘a (A) müsâ‘adet (A)

müsâ‘id (A) müsâferet (A) müsâfir (A)

müsâvât (A) müsâvî (A) müsehhar (A)

müsellah (A) müsellem (A) müselmân (A)

müselsel (A) müsemmâ (A) müsrif (A)

müsta‘cel (A) müsta‘cil (A) müsta‘id (A)

müsta‘idd (A) müstagnî (A) müstagnî ol- (T)

müstagrak (A) müstağnî (A) müstahak (A)

müstahfız (A) müstahikk (A) müstahkem (A)

müstahsen (A) müstakbel (A) müstakdim (A)

müstakîm (A) müste‘âr (A) müstecâb (A)

390

müstecmi (A) müsted‘i (A) müstefâd (A)

müstehâm (A) müstelzim (A) müstenîr (A)

müsterâh (A) müsterhem (A) müstesnâ (A)

müsteşâr (A) müstetâb (A) müstevcib (A)

müstevfî (A) müstevlî (A) müstezâd (A)

müst-mend (F) müşa‘şa (A) müşâhede (A)

müşahhas (A) müşâreket (A) müşevveş (A)

müşfik (A) müşg (F) müşg-bâr (F)

müşg-bû (F) müşg-fâm (F) müşgîn (F)

müşg-ter (F) müşkil (A) müşkilât (A)

müşrif (A) müştâk (A) müştemil (A)

müşterî (A) müşterî-vâr (A,F) mütâbe‘at (A)

mütakassem (A) müte‘addid (A) müte‘âl (A)

müte‘ârife (A) müte‘arrız (A) müte‘attış (A)

müte‘azzir (A) mütecerri‘ (A) müte'ellim (A)

müteferrik (A) mütegayyir (A) mütehammel (A)

mütehammil (A) müteharrik (A) mütehassın (A)

mütehayyir (A) mütekebbir (A) mütekeffil (A)

mütelâtım (A) mütemeddi (A) mütemerrid (A)

mütemessik (A) mütemessil (A) mütemeti‘ (A)

mütena‘‘im (A) mütenâhî (A) mütenevvi‘ (A)

mütenevvi‘a (A) mütereddid (A) mütevâtır (A)

müteveccih (A) müteveffa (A) müteveffa ol- (T)

mütezâlim (A) mütezeccir (A) mütkân (A)

müttakî (A) müttefik (A) müttehem (A)

müvâneset (A) müvâsâ (A) müvekkel (A)

müveşşah (A) müyesser (A) müyesser it- (T)

müyesser ol- (T) müzâheret (A) müzâhim (A)

müzâhir (A) müzâri (A) müzd (F)

391

müzekkâ (A) müzekker (A) müzeyyen (A)

müzmer (A)

N na‘îm (A) na‘l (A)

na‘leyn (A) na‘t (A) na’ib (A)

nâb (F) nabz (A) nâ-çar (F)

nâ-dân (F) nâdir (A) nâdire (A)

nâfe (A) nâfi (A) nâfi‘ (A)

nagamât (A) nâ-geh (F) nağme (F)

nâhcir (F) nâ-hemvâr (F) nâhîd (A)

nahl (A) nâ-hoş (F) nahs (A)

nâhun (F) nahvet (A) nahvet kıl- (T)

nâk (F) nâka (A) nâ-kabûl (F,A)

nâka-nişîn (A,F) nakd (A) nakd et- (T)

nâkes (F) nâkıs (A) nakîz (A)

nakkâş (A) nakl (A) nakl et- (T)

naks (A) nakş (A) nakş et- (T)

nakş-tırâz (A,F) nakz (A) nâlân (F)

nâle (F) nâm (F) nâ-mahrem (F,A)

nâme (F) nâmî (F) nâmiye (F)

nâmûs (A) nâ-münâsib (F,A) nâmzed (F)

nâr (A) nârven (F) nasb (A)

nasîb (A) nâsih (A) nasîhat (A)

nâsiye (A) nâ-sufte (F) nâ-tüvân (F)

nâ-ümîd (F,A) nâvek (F) nâveng (F)

nâ-yâb (F) nâyire (A) nâz (F)

nazar (A) nazarsuz (T) nâzenîn (F)

392

nazîr (A) nazm (A) nazm-bahş (A,F)

nâzük (F) nebât (A) nebâtât (A)

neberd (F) nebî (A) nebîre (A)

necât (A) necm (A) nedâmet (A)

nedîm (A) nef‘ (A) nefâz (A)

nefer (A) nefîre (A) nefret (A)

nefrîn (A) nefs (A) nefsânî (A)

nefsâniyye (A) nefs-perest (A,F) nehâr (A)

neheng (F) neheng-vâr (F) nehr (A)

nehy (A) nekâre (A) nem (F)

nemâ (F) nemek (F) nemnâk (F)

neng (F) nergis (F) nesâ’ih (A)

nesâk (A) neseb (A) nesh (A)

nesîm (A) nesl (A) nesne (T)

nesr (A) nesrîn (F) nesteren (F)

neş’e (A) neş’et (A) neşât (A)

neşât-engîz (A,F) neşât-hâne (A,F) neşât-mend (A,F)

neşter (F) neşv (A) netîce (A)

nev‘ (A) nevâ (A) nevâhî (A)

nevâl (A) nevâle (A) nevâyib (A)

nev-âyin (F,A) nevâz (F) nevbahâr (F)

nevbet (A) nev-cevân (F) neverd (T)

nevg (F) nevha (A) nev-hîz (F)

nevk (F) nevmîd (F,A) nevmîdliğ (T)

nev-res (F) nev-rûz (F) ney (F)

nezâket (F) nezâr (A) nezr (A)

nezr et- (T) nezzâre (A) nısf (A)

ni‘met (A) nicük (T) nigâh kıl- (T)

nigâh-dâr (F) nigâr (F) nigâristân (F)

393

nigerân (F) nigûn-sâr (F) nihâl (F)

nihân (F) nihânî (F) nihâyet (A)

nijâd (F) nîk (F) nikâb (A)

nikâh (A) nikât (A) nik-hû (F)

nik-nâm (F) nik-rây (F) nîkû (F)

nîkû-hûy (F) nîkû-nâm (F) nîkû-rûy (F)

nîl (A) nîl-fâm (F) nilüfer (F)

nîm (F) nîm-mest (F) nîrân (A)

nireng (F) nisâb (A) nisân (A)

nisâr (A) nisbet (A) nişân (F)

nişe (T) nişîmen (F) nitekim (T)

niyâm (A) niyâz (A) niyâz et- (T)

niyyet (A) nizâ et- (T) nizâ(A)

nizâm (A) nizâr (A) nîze (F)

noksân (A) nokta (A) nuhûset (A)

nukabâ (A) nukra (A) nukûd (A)

nûr (A) nusha (A) nusret (A)

nûş (F) nûş eyle- (T) nûş it- (T)

nûş-hand (F) nutfe (A) nutk (A)

nutuk (A) nübüvvet (A) nücûm (A)

nüfûs (A) nüfûz (A) nüfûz et- (T)

nüh (F) nüh-revâk (F) nükte (A)

nükte-dân (A,F) nümâ (F) nümûne (F)

nüsha (A) nüşûr (A) nüzhet (A)

nüzûl (A)

394

O-Ö od (T) oğul (T) oğulluk (T)

ohşat- (T) ohun- (T) ohut- (T)

ok (T) oku- (T) ol- (T)

on (T) ordu (T) orta (T)

ortağ (T) ot (T) otağ (T)

otlu (T) otur- (T) oyna- (T)

ög (T) öğ- (T) öğret- (T)

öküş(T) öl- (T) ömr (A)

ön (T) öp- (T) öz (T)

özge (T)

P

pâ (F) pâ-best (F) pâ-bûs (F)

pâdişâh (F) pâk (F) pâk-dil (F)

pâkîze (F) pâk-meşreb(F,A) pâk-tînet (F)

pâ-mâl(F) panbuh (T) pâre (F)

parmak (T) pâs-bân (F) pây (F)

pâyân (F) pâyâne (F) pây-bend (F)

pây-best (F) pây-dâr (F) pâye (F)

pây-mâl (F) peder (F) pehlevân (F)

pehlû (F) pejmürde (F) pelâs (F)

pelîd (F) penâh (F) penbe (F)

penbe (T) pencere (F) pend (F)

pend-perdâz (F) per (F) perâkende (F)

perçem (F) perdâz (F) perde (F)

perde-dâr (F) perde-keş (F) perde-nişîn (F)

395

pereng (F) perenge (F) pergâr (F)

perhîz (F) perî (F) perî-likâ (F)

perî-peyker (F) perî-rû (F) perişân eyle- (T)

perîşân-hâl (F,A) perî-veş (F) perî-zâd (F)

perkâle (F) perkâr (F) perniyân (F)

pertev (F) pervâ (F) pervâne (F)

pervâz (F) perverde (F) perverdigâr (F)

pervîn (F) pesendîde (F) pesendîde-hisâl (F)

pest (F) peşîmân (F) peyâm (F)

peyâpey (F) peydâ (F) peydâ eyle- (T)

peygâm (F) peykân (F) peyker (F)

peymân (F) peyvend (F) peyveste (F)

pezîr (F) pîç (F) pinhân (F)

pîr (F) pîrâhen (F) pîrâye (F)

pîrehen (F) pistân (F) pîş (F)

pîşe (F) pişvâ (F) piyâle (F)

pû (F) pûlâd (F) pûst (F)

pûy (F) pür (F) pür-âb (F)

pür-âteş (F) pür-dûd (F) pür-humâr (F,A)

pür-hûn (F) pür-huzûr (F,A) pür-melâhat (F,A)

püte (F)

R ra‘d (A) ra‘de (A) ra‘nâ (A)

rabb (A) rabbânî (A) râbıta (A)

râci (A) radî‘a (A) ragbet (A)

râgıb (A) râh (F) râhat (A)

râhat-efzâ (A,F) râh-ber (F) râh-güzâr (A,F)

396

rahm (A) rahm et- (T) rahm eyle-(T)

rahmet (A) rahne (F) râh-nümâ (F)

rahş (F) rahşân (F) raht (A)

rakabe (A) rakam (A) rakîb (A)

rakkâs (A) râm (F) ramazân (A)

râst-rev (F) ravza (A) rây (F)

râyât (A) râyet (A) râyiha (A)

râyiz (A) râz (F) re’fet (A)

re’fet-disâr (A,F) re’y (A) recâ (A)

recez (A) redd (A) redd it- (T)

redd kıl- (T) ref‘ (A) ref‘ et- (T)

ref‘ ol- (T) refâhet (A) refâkat (A)

refîk (A) reg (F) rehâ (F)

reh-güzâr (F) rehîn (A) reh-neverd (F)

reh-nümâ (F) reh-nümûn (F) rekîk (A)

rekk (A) remel (A) reml (A)

remmâl (A) remz (A) renc (F)

rence-hâtır (F) rencûr (F) rengîn (F)

rerîk (A) resân (F) resâyil (A)

resen (A) resm (A) ressâm (A)

reşha (F) reşk (F) revâ (F)

revâ kıl- (T) revâc (A) revâc-bahş (A,F)

revâk (A) revende (F) reviş (F)

revlig (T) revnak (A) revzen (F)

reyâhîn (A) reyhân (A) rez (F)

rezm (F) rıbât (A) rıbka (A)

rızâ (A) rızâ-cû (A,F) rızk (A)

ri‘at (A) riâyet (A) rif‘at (A)

rîg (F) rihlet (A) rîk (A)

397

rikâb (A) rikkat (A) rind (F)

risâlet (A) rismân (F) rişte (F)

riyâ (A) riyâset (A) riyâz (A)

rîze (F) rû (F) ru‘b (A)

rubâ‘i (A) rûh (A) ruh (F)

rûh-bahş (A,F) rûh-efzâ (F) ruhsâr (F)

rumh (A) rû-siyâh (F) rûşen (F)

rûşen kıl- (T) rûşen ol- (T) rutab (A)

rûy (F) rûz (F) rûze (F)

rûzgâr (F) rûzî (F) rücû (A)

rü'esâ (A) rüfekâ (A) rükû (A)

rükün (A) rümmân (A) rümûz (A)

rüstâhiz (F) rüsûh (A) rüsûl (A)

rüsûm (A) rüsvâ (A) rüsvâlık (T)

rüsvây (F) rütbe (A) rütbelü (T)

S

sa‘at(A) sa‘ib (A) sa‘y (A)

sâ’ir (A) saâdet (A) sabâ (A)

sabak (A) sabak-hân (A,F) sâbık (A)

sâbir (A) sâbit (A) sâbitât (A)

sabr (A) sabr eyle- (T) sabûh (A)

saç (T) saç- (T) saçak (T)

saçıl- (T) sad (F) sadâkat (A)

sâdat (A) sad-berg (F) sadef (A)

sademât (A) sâdık (A) sâdır (A)

398

sâdır ol- (A) sadr (A) safâ (A)

safha (A) safî (A) sâfil (A)

sâfir (A) safrâ (A) safvet (A)

sâf-zamîr (A,F) sâgar (F) sağ (T)

sağ- (T) sağal- (T) sağın- (T)

sahaf-hân (A,F) sahâvet (A) sahâyif (A)

sahbâ (A) sâhib-diyet (A,F) sâhib-kemâl (A,F)

sâhib-kıran (A,F) sâhib-rakam (A,F) sâhib-tahammül (A,F)

sahîfe (A) sahîh (A) sahîha (A)

sâhil (A) sâhir (A) sâhî-tâb (A,F)

sahn (A) sahrâ (A) sahra-nîşîn (A,F)

sâib (A) sâil (A) sâk (A)

sakat (A) sakın- (T) sâkî (A)

sâkîb (A) sâkin (A) sâkit (A)

sakla- (T) sâl (F) sal- (T)

salâh(A) sâli (A) salib (A)

sâlik (A) sâlis (A) saltanat (A)

samed (A) sâmit (A) samur (A)

san- (T) san‘at (A) sanâdîd (A)

sanavber (A) sanc- (T) sancak (T)

sancıl- (T) sandûk (A) sanem (A)

sânî (A) sâni‘ (A) sarar-(T)

sârbân (F) sarf kıl- (T) sarf (A)

sarf et- (T) sarfe (A) sarfe it-(T)

sarın- (T) sarîh (A) sârik (A)

sarîr (A) sarrâf (A) sarsar (A)

saru (T) sat- (T) sath (A)

satr (A) satranc (F) satvet(A)

sav- (T) savâlih (A) savlet (A)

399

savur- (T) say- (T) sayd (A)

sâye (F) sâye sal- (T) sâye-güster (F)

sâye-perver (F) sâyevâr (F) sâyih-nümûne (A,F)

sâyir (A) saykal (A) sayru (T)

sayyâd (A) sâz-kâr (F) sebak (A)

sebât (A) sebeb (A) sebkat (A)

sebû (F) sebük (F) sebük-bâr (F)

sebük-hîz (F) sebük-per (F) sebük-rây (F)

sebük-seyr (F,A) sebz (F) sebze (F)

sebze-zâr (F) seccâde (A) secde (A)

seç- (T) sedd (A) sedd ol- (T)

sefâhet (A) sefer (A) sefîh (A)

sefîne (A) sefk (A) seg (F)

seğir- (T) seğirt- (T) seğrid- (T)

seğrit- (T) sehâ (F) sehâb (A)

seher (A) seher-gâh (A,F) sehî (F)

sehî-kad (F) sehl (A) sehl eyle- (T)

sehl ol- (T) sehm-nâk (A,F) sehv (A)

sekâm (A) sekkiz (T) selâmet (A)

selâsil (A) selâtin (A) selef (A)

selîm (A) selsebîl (A) semâ (A)

semâvî (A) semen (F) semen‘izâr (F,A)

semen-ber (F) semen-bûy (F) semend (F)

semer (Y) semere (A) semîn (A)

semûm (A) semûr (A) senâ (F)

senâ-hân (F) senc (F) seng (F)

seng-dil (F) seng-rîz (F) sep- (T)

sepîd (F) ser (F) ser- (T)

serâ (F) serâb (F) serâçe (F)

400

ser-âmed (F) serâ-per (F) serâser (F)

serâsîme (F) ser-asker (F,A) serây (F)

ser-bülend (F) ser-çeşme (F) serd (F)

ser-dâr (F) ser-defter (F,A) ser-efrâz (F)

ser-encâm (F) ser-firâz (F) ser-gerdân (F)

ser-geşte (F) ser-geştelik (T) ser-hadd (A)

serheng (F) ser-hoş (F) serîr (A)

ser-keş (F) sermâye (F) ser-menzil (F,A)

ser-mest (F) ser-nigûn (F) serp- (T)

ser-rişte (F) serv (F) ser-ver (F)

ser-verâ (F) servet (A) serv-kâmet (F)

serzeniş (F) setem (A) setr (A)

settâr (A) sev- (T) sevâb (A)

sevâbit (A) sevâd (A) sevdâ (A)

sevdâ-zede (A,F) sevgend (F) seyeh-rûz (F)

seyf (A) seyl (A) seyl-âb (A,F)

seyr (A) seyr et- (T) seyr eyle- (T)

seyrân (A) seyyâr (A) seyyiât (A)

seyyid (A) sez- (T) sezâ (F)

sezâ-vâr (F) sıdk (A) sıfât (A)

sıhhat (A) sın- (T) sına- (T)

sındur- (T) sırr (A) sıyt (A)

sîb (F) sibâ (A) sidr (A)

sifâriş (F) sifâriş it- (T) sifle (F)

sifleliğ(T) sihâm (A) sihr (A)

sikke (A) silk (A) silsile (A)

sîm (F) sîm-âb (F) sîm-endûd (F)

sîmîn (F) sim-sâk (F) sîmurg (F)

sinân (A) sincâb (F) sîne (F)

401

sinîn (A) sinn (A) sinuk (T)

sipâh (F) sipâr (F) sipâs (F)

sipeh (F) sipehsâlâr(F) sipeh-şiken (F)

sipîd (F) sipihr (F) sipihr-menzilet (F,A)

sipihr-vekâr (F,A) sîr-âb (F) sirâyet (A)

sîret (A) sirişk (F) sirişte (F)

sitâre (F) sîtayîş (F) sîtem (F)

sitem-kâr (F) sitem-resîde(F) sitîz (F)

sivâk(A) siyâdet (A) siyâh (F)

siyâhat(A) siyah-bahtlık (T) siyah-kâr (F)

siyâm (A) siyâset (A) siyâset et- (T)

siyâset it- (T) siyeh(F) siyeh-dil (F)

siyeh-rûy (F) siyeh-rûz (F) sofî (A)

son (T) sor- (T) sök- (T)

sön- (T) söndür- (T) söyle- (T)

söz (T) su (T) su sal- (T)

subaşı (T) subh (A) subh-gâh(A,F)

sûd (F) sûd et- (T) sufûf (A)

suğrâ (A) sûhte (F) sultân (A)

sulu (T) sun- (T) sundur- (T)

sunûf (A) sûrâh (F) surâhî (A)

sûret (A) sûret-perest (A,F) surh (F)

sûrî (F) susa- (T) sûsen (F)

suvar- (T) sûz (F) sûzân (F)

sûzî (F) sûziş (F) sûz-nâk (F)

sübâ (A) sübha (A) sübût (A)

südûr (A) südûr et- (T) sü'edâ (A)

süfehâ (A) süflî (A) süfliyye (A)

sühâ (A) sühan (F) sühan-dân (F)

402

sühan-senc (F) sükkân (A) sükûn (A)

sülehâ (A) sülûk (A) sümüvv (A)

sünbül (T) sünnet (A) sünük (T)

sür‘at (A) sürâdik (A) sürağ (F)

sürâhi (A) süreyyâ (A) sürh-rû (F)

sürme (T) sürûd (A) sürûr (A)

sürûş (F) süst (F) süst-râ (F)

süt (T) sütûde (F) sütûr (A)

Ş şa‘şa‘a (A) şâd (F) şâd ol- (T)

şafak (A) şafak-fâm (A,F) şâgird (F)

şâh (F) şâhbâz (F) şâhed (A)

şâhenşeh (F) şâhid (A) şâhin-reviş (F)

şâhrâh (F) şah-sâr (F) şakî (A)

şakk (A) şâl (F) şâmil (A)

şâne (F) şânele-(T) şarâb (A)

şavâmi (A) şâyed (F) şâyeste (F)

şâyi(A) şeb (F) şebân (F)

şeb-efrûz (F) şebîh (A) şeb-istân(F)

şebnem (F) şecâ‘at (A) şecâ‘at kıl- (T)

şecer (A) şecere (A) şedâyid (A)

şefâ‘at (A) şeffâf (A) şefkat (A)

şehâdet (A) şeh-bâz (F) şehd (A)

şehenşâh (F) şehenşeh (F) şehenşehî (F)

şehîd (A) şehîd ol- (T) şehlâ (F)

403

şeh-per (F) şehr-yâr (F) şehvâr (F)

şekâvet (A) şekâyik (A) şeker-leb (F)

şekk (A) şekker (F) şekl (A)

şekvâ (A) şem‘ (A) şem‘-rûşen (A,F)

şem‘-sıfat (A,F) şemâil (A) şemâme (A)

şemâtet (A) şemme (A) şems (A)

şemşîr (F) şeng (F) şer‘iyye (A)

şerâre (A) şerâret (A) şerâyif (A)

şerâyit (A) şeref (A) şerer (A)

şerh et- (T) şerh eyle- (T) şerî‘at (A)

şerîf (A) şerîk (A) şerm (F)

şerm et- (T) şerm eyle - (T) şermende (F)

şermsâr (F) şerm-sâr (F) şerr (A)

şevâhid (A) şevk (A) şevket (A)

şeydâ (A) şeyh (A) şeytân (A)

şi‘r (A) şiâr (A) şiddet (A)

şifâ (A) şîfte (F) şikâf (F)

şikâr (F) şikârgâh (F) şikâyet (A)

şikâyet et- (T) şiken (F) şikence (F)

şikest (F) şikeste (F) şikeste-hâl (F,A)

şikeste-hâtır (F,A) şikeste-tâli(F) şikîb (F)

şikîbâ (F) şimâl (A) şimdi (T)

şîme (A) şimşâd (F) şîr (F)

şirâze (F) şîrîn (F) şirket (A)

şirzime (A) şîşe (F) şitâb (A)

şîve (F) şîven (F) şiyâ‘ (A)

şöhre (A) şöhret(A) şu‘â (A)

şu‘arâ (A) şu‘be (A) şu‘le (A)

şuğl (A) şûh (F) şuhûr (A)

404

şûr (F) şûride (F) şühedâ (A)

şükr (A) şükûfe (F) şükûh (F)

şümâr (F) şürb (A)

T

ta (T)

ta‘abbüd (A) ta‘accüb (A) ta‘accüb(A)

tâ‘allûk (A) ta‘allukât (A) ta‘allük (A)

ta‘âm (A) ta‘arruz (A) ta‘cîl (A)

ta‘lîm (A) ta‘mîr (A) ta‘n (A)

ta‘n et- (T) ta‘n eyle- (T) ta‘tîl (A)

ta‘vîz (A) ta‘yîn et- (T) ta‘zîb (A)

ta‘zîm (A) tâ’ife (A) tâ’ir (A)

ta’lîm (A) ta’mîr kıl- (T) tâb (F)

tab‘ (A) tab‘iat (A) tabâbet (A)

tabak (A) tabakât (A) tabâyi (A)

tâb-dâr (F) tabîb (A) tâbût (A)

tâc (F) tafsîl (A) tagayyür (A)

tâgıye (A) tağyîr (A) tağyîr-pezîr (A,F)

tahallüf (A) tahammül (A) tahammül et- (T)

taharrük (A) tahassür (A) tahfîf (A)

tahkîk (A) tahmîr (A) tahrîk (A)

tahrîr (T) tahrîr kıl- (T) tahsîl (A)

tahsîl kıl- (T) tahsîn (A) taht (A)

tâhûn (A) tahvîf (A) tahvîl (A)

tâk (A) tâkat (A) takdîr (A)

takdîr et- (T) taklîd (A) takrîb (A)

405

takrîr (A) takrîr et- (T) takrîre getür-(T)

taksîm (A) taksîr (A) takvî (A)

tal‘at (A) tâlân (F) taleb (A)

taleb-kâr (A,F) tâli (A) tâlib (A)

tama‘ (A) tama‘ et- (T) tamâm (A)

tanbûr (A) tanı- (T) tanık (T)

tanıklık (T) tanrı (T) tap- (T)

tapanca (T) tapıl- (T) tapşur- (T)

tapşurul-(T) târ (F) tarab (A)

tarab et- (T) tarab-nâk (A,F) târâc (F)

taraf (A) tarak (T) tarassud (A)

tarâvet (A) târek (F) tarem (F)

tarh (A) târîh (A) târîh-nüvîs (A,F)

tarîk (A) târik (F) târ-mâr (F)

tarrâr (A) tart-(T) tarz (A)

tâs (F) tas (T) tasallut (A)

tasarruf (A) tasarruf kıl- (T) tasavvur (A)

tasnîf (A) tastîr (A) tasvîb (A)

tasvîr (A) taş (T) taşra (T)

tav‘ (A) tavâf (A) tavâf et- (T)

tavâli‘ (A) tavâyif (A) tavf (A)

tavf et- (T) tavîl (A) tavk (A)

tâvûs (A) tavzîh (A) tayr (A)

tayy (A) tayy kıl- (T) tayyib (A)

tayyibe (A) tazallüm (A) tazarru‘ (A)

tazarru‘ eyle-(T) tazarru‘ it-(T) tâze (T)

tâzele- (T) tâzelen- (T) tâzî (F)

te‘alluk (A) te’dîb (A) te’emmül (A)

te’emmül it- (T) te’essüf (A) te’hîr (A)

406

te’lîf (A) te’sîr (A) te’sîr et- (T)

te’sîr(A) te’yîd (A) teallukât (A)

teallül (A) teb (F) tebâh (A)

tebdîl (A) tebeh (F) teber (F)

tebessüm (A) teb-lerze (F) teblîg (A)

tecâvüz (A) tecdîd (A) tecellî (A)

tecemmül (A) tecerrüd (A) techîz (A)

tecrîbe (A) tecrîd (A) tedârik (A)

tedârik eyle- (T) tedbîr (A) tedkîk (A)

tedrîc (A) tedrîc(A) tefahhus (A)

tefahhus it- (T) tefahhuş (A) tefâhür (A)

tefâsîr (A) tefâvüt(A) tefekkür (A)

tefhîm (A) tefrîka (A) tefrît (A)

teftîş (A) tefvîz (A) tegâfül (A)

tegâfül et-(T) tegayyür (A) tehallüf (A)

tehayyülât (A) tehayyür (A) tehayyür eyle- (T)

tehî-dest (F) tehlil (A) tehniye (A)

tehyi’e (A) tekâhül (A) tekâsül (A)

tekâza (A) tekeddür (A) tekellüfât (A)

tekellüm (A) tekmîl (A) tekrâr (A)

tekrâr et- (T) tekrîm (A) tekye kıl- (T)

telattuf (A) telattuf et- (T) telâtum (A)

telef (A) telh (F) temashur (F)

temashur it- (T) temâşâ (F) temcîd (A)

temennâ (A) temerrüd (A) temettü (A)

temevvüc (A) temkîn (A) temkin bul- (T)

temşiyyet (A) ten (F) tena‘‘um (A)

tena‘‘umât (A) tenâsüb (A) tenâvül (A)

tenâvül it- (T) tenbîh (A) tenbîh kıl- (T)

407

teneffür (A) teneffür eyle- (T) teng (F)

tengnây (F) tenhâ (F) tenhâlığ (T)

tenkîs (A) tenkîz (A) tenzîh(A)

tep- (T) tepük (T) ter (T)

terahhum (A) terahhum et- (T) terahhum eyle- (T)

terahhum kıl- (T) terakkub (A) terâne (F)

terâne-keş (F) terâzû (F) terbiyet (A)

tere (F) tereddüd (A) tereffuh (A)

terekküb (A) terennüm (A) tereşşuh (A)

tergîb (A) terk (A) terk et- (T)

terk kıl- (T) terkîb (A) ters (T)

tersâ (F) tertîb (A) tesbîh (A)

tesbîh-hân (A,F) tesellî (A) teselsül (A)

teshîr (A) teshîr et- (A) teskîn (A)

teskîn ver- (T) teslîm it- (T) tesliye (A)

teşhîr (A) teşhîs (A) teşne(F)

teşnî (A) teşrîf (A) teşvîr (A)

teşvîş (A) tetebbu (A) tevakku (A)

tevakkuf (A) tevân-ger(F) tevârîh (A)

tevâzu (A) tevbe (A) tevcîh (A)

teveccüh (A) teveccüh et- (T) tevehhüm (A)

tevehhüm et- (T) tevekkül (A) tevellâ (A)

tevessül (A) tevfîk (A) tevfikât (A)

tevhîd (A) tevsen (F) tevsenliğ (T)

tezâ‘uf (A) tezâyüd (A) tezelzül (A)

tezhîb (A) tezvîr (A) tezvîr (A)

tezvîr et- (T) tezyîn (A) tıbb (A)

tıfl (A) tıfllık (T) tılâ (F)

tılısm (A) tırâz (F) tırnâğ (T)

408

tıynet (A) ticâret (A) tîg (F)

tîg çal- (T) tik- (T) tiken (T)

timsâl (A) timsâl (A) tîn (A)

tîr (F) tîre (F) tîre-rûy (F)

tiryâk (A) tîşe (F) tîz (F)

tîz-gerd (F) tîz-per (F) tîz-reftâr (F)

tizrek (T) tohm (A) tokkuz (T)

tol- (T) toprak (T) toz (T)

tozlu (T) töhmet (A) tök- (T)

tökil- (T) tûbî (A) tûfân (A)

tufeyl (A) tufuliyyet (A) tugyân (A)

tuğrâ (F) tûl (A) tulû (T)

tulû et- (T) tumâr (T) turâb (A)

tûrân (F) turfe (A) turra (A)

turûk (A) tûşe (F) tut- (T)

tûtî (F) tûtiyâ (A) tutul- (T)

tutuş- (T) tuyûr (A) tuzak (T)

tüccâr (A) tüfeng (F) tüg (T)

tüken- (T) tüken- (T) tünd (F)

tünd-hû (F) tünd-rev (F) tünd-zebân (F)

türâb (A) türbet (A) türkman (T)

türünc (F) tütün (T) tüvân (F)

tüvânger (F) tüy (T)

U-Ü ubbâd (A)

ucal- (T) ucuz (T) uç- (T)

uçmâğ (T) udûl (A) udvân (A)

409

uğra- (T) uhrevî (A) ukâb (A)

ukbâ (A) ukbî (A) ukde (A)

ukde-güşây (A,F) ukûbet (A) ukûd (A)

ukûl (A) ûlâ (A) ulûm (A)

ulüvv (A) ulviyye (A) ulyâ (A)

um- (T) ummâl (A) umûr (A)

unut- (T) unut-(T) ur (T)

ur- (T) ûr (A) usan- (T)

usûl (A) uşağ (T) uşşâk (A)

utağan (T) uy- (T) uyan- (T)

uyar- (T) uyûb (A) uzan- (T)

uzat- (T) uzlet (A) uzv (A)

üç (T) üftâde (F) üleştir- (T)

ülfet (A) ümem (A) ümerâ (A)

ümîd (F) ümîd-gâh (F) ümmâh (A)

ümmehât (A) ümmî (A) ümmîd (F)

ün (T) üns (A) üryân (A)

üslûb (A) üstâd (F) üstühân (F)

üstüvâr (F) üydür-(T) üz- (T)

üzre (T) üzül- (T)

V va‘de (A)

vâ‘iz (A) vâcib (A) vâdî (A)

vâfir (A) vahdet (A) vâhib (A)

vâhime (A) vahş (A) vahşet (A)

vahşî (A) vâj-gûn (F) vakâr (A)

vâkı‘ ol- (T) vâkı‘a (A) vâkıf (A)

410

vakit (A) vakt (A) vâlâ (A)

vâlî (A) vâlih (A) vâlih ol- (T)

var et- (T) varak (A) vârid (A)

vâris (A) varta (A) vasf (A)

vâsıta (A) vasiyyet (A) vasl (A)

vassâf (A) vatan (A) vâzıh (A)

ve (A) vebâl (A) vecd (A)

vecdiyyât (A) vech (A) vedâ (A)

vedâ et (T) vefâ (A) vefâ kıl- (T)

vefâ-dâr (A,F) vefâlu (T) vefât (A)

vehhâb (A) vehm et- (T) vekâr (A)

vekâyi (A) velâ (A) veled (A)

velî (A) veli‘ahd (A) velîme (A)

ver- (T) verâ (A) vera-pîşe (A,F)

vesâyâ (A) vesîle (A) vesme (A)

vesvese (A) vezâret (A) vezîr (A)

vilâdet (A) vilâyât (A) vilâyet(A)

vîrân (F) vîrân et- (T) vîrâne (A)

vird (A) visâl (A) vuhûş (A)

vukûf (A) vusûl (A) vuzûh (A)

vücûd (A) vüfûr (A) vüfûr(A)

Y yâ (A) ya (T) ya‘nî (A)

yâd (F) yâd (T) yâd et- (T)

yâd eyle- (T) yâdigâr (F) yağ (T)

yağdur- (T) yağışlu (T) yağma (T)

yah-(T) yaha (T) yahın (T)

411

yahşılığ (T) yahşırağ (T) yahşi (T)

yak- (T) yakıl- (T) yakîn (A)

yâkût (A) yalın (T) yalvar- (T)

yaman (T) yaman it- (T) yamanlık (T)

yan (T) yan- (T) yandur- (T)

yandurmak it- (T) yanlış (T) yâr (F)

yarat- (T) yârlığ (T) yarlığa- (T)

yasdan- (T) yâsemîn (F) yaş (T)

yaşıl (T) yaşur-(T) yat-(T)

yâver (F) yay (T) yaz- (T)

yazıl- (T) yazılu (T) ye-(T)

yeddi (T) yeg (T) yegâne (F)

yegrek (T) yeksân (F) yektâ (F)

yel (T) yeldâ (F) yele ver- (T)

yelken (T) yengi (T) yeni (T)

yeniçeri (T) yer (T) yere sal- (T)

yerekân (A) yeryüzi (T) yesâr (A)

yet- (T) yeter (T) yetir- (T)

yetiş-(T) yetişdür-(T) yezdân(F)

yığ- (T) yığıl- (T) yığın (T)

yıhıl- (T) yık- (T) yıl (T)

yılan (T) yigirmi (T) yitir- (T)

yoh (T) yoh ol- (T) yok (T)

yol (T) yolcu (T) yoldaş(T)

yolık- (T) yöküş (T) yu- (T)

yud- (T) yukarı(T) yuku (T)

yukuya git-(T) yumşa-(T) yumşak (T)

yut-(T) yuttur- (T) yügür- (T)

yüklet- (T) yümn (A) yünül (T)

412

yürü- (T) yürüt-(T) yüsr (A)

yüz (T) yüz ur- (T)

Z za‘f (A) za‘f kıl-(T) za‘ferân (A)

za‘ferânî (A) zâ’il (A) zâ’ir(A)

zâbit (A) zabt (A) zac (A)

zâc (A) zâf (F) zafer(A)

zâğ (F) zağferân (A) zâhir (A)

zâhir et- (T) zâhir eyle- (T) zâhir ol- (T)

zahîre (A) zahm (F) zahmet (A)

zahr (A) zahra (A) zaîf (A)

zamân (F) zambak (A) zamîr (A)

zann (A) zann et- (T) zâr (F)

zarâr (A) zarîf (A) zarûret (A)

zarûrî (A) zât (A) zâviye (A)

zâyi (A) zâyi et- (T) zâyi ol- (T)

zâyid (A) zebân (F) zeber (F)

zebh (A) zebûn (F) zebûn et-(T)

zecr (A) zecr et- (T) zehârif (A)

zehr (F) zekâ (A) zekât (A)

zekî (A) zelîl (A) zemherîr (A)

zemîme (A) zemîn (F) zemîn-bûs (F)

zenahdân (F) zenbür (A) zencîr (F)

zeneb (A) zengârî (F) zengî (F)

zer (F) zer-beft (F) zerd (F)

zerd-reng (F) zerd-ruhsâr (F) zer-efşân (F)

413

zerkam (A) zerrâk (A) zerre (A)

zerreî (A,F) zerre-perver (A,F) zerre-perverlik (T)

zerrîn (F) zevâhir (A) zevâl (A)

zevâyâ (A) zevk (A) zevk-bahş (A,F)

zevrak (A) zımn (A) zırh (F)

zîb(F) zîbâ (F) zî-bahş (A,F)

zifâf (A) zihî (A) zikr (A)

zillet (A) zimme (A) zindân (F)

zinde (F) zindegânî (F) zînet (A)

zinhâr (F) zîr (F) zişt (F)

zîver (F) ziyâ (A) ziyâb (A)

ziyâd (A) ziyâde (A) ziyân (A)

ziyâret (A) ziyâ-sûz (A,F) zu‘m (A)

zuhûr(A) zulemât (A) zulmânî (A,F)

zulmât (A) zulmet (A) zûr (F)

zübde (A) zü-fünûn (A) zühd (A)

zühhâd (A) zühre (A) zükûr (A)

zülâl (F) zülf (F) zülfeyn (A)

züll (A) zümürrüd (A) zümürrüd-fâm (A,F)

zünnâr (A) zürriyât (A)

414

Fuzuli'de Türkçe

Documents

Transcript of Fuzuli'de Türkçe