Uvod

U ovom eseju pisati ću o tome kako je nastala

sociologijska teorija,šta je najviše uslovilo njen

nastanak.Teorija je skup ideja kojima se nešto objašnjava, a

sociološka teorija je skup ideja kojima se objašnjava ljudsko

društvo. Najznačajnija razlika koja se može napraviti između

socioloških teorija je između: strukturalna perspektiva i

perspektiva društvene akcije. Strukturalna perspektiva ili

makroperspektiva analizira način na koji je društvo složeno kao

cjelina. Najbolji primjer ovakve složene teorije je

funkcionalizam ili sa druge strane marksizam. Perspektiva

društvene akcije ili interpretativna

sociologija(mikrosociologija) naglašava smišljenost ljudskog

ponašanja, dakle društvo smatra rezultatom ljudske aktivonosti.

Dvije najznačajnije struje u ovoj teoriji su simbolički

interakcionizam i etnometodologija, dok je Max Webber prvi

zagovarao ovaj pristup.U nastavku ću spomenuti društvene snage

koje su najviše imale uticaja na tadašnje teoretičare da

pokušaju objasniti i razumjeti društvenu stvarnost.Spomenuti ću

najvažnije klasične sociološke teoretičare koji su se prethodno

formirali uglavnom u filozofiji,pravu i politici, poput

Augustina Comtea,Emil Dirkema,Karl Marxa,Max Webbera,Herbert

Spencera.Svi oni su imali veliki uticaj na razvoj savremene

sociologijske teorije,konkretno Funkcionalizma u njegovim

1960tim. godinama kada je doživio svoj vrhunac u obliku

strukturalnog funkcionalizma i kao njegovog najvažnijeg

predstavnika Talcott Parsonsa.Dalje, pisati ću o

interpretativnoj sociologiji koja predstavlja zajednički naziv

2

kojim se obuhvataju različite teorijske i metodološke postavke

koje su varijante pristupa o društvenom djelovanju. Nastala je

na teorijskom nasljeđu Maksa Vebera.Dominantni pravci u

savremenoj sociologiji su fenomenologija, simbolički

interakcionizam i etnometodologija.Dominantni pravci u

interpretativnoj sociologiji su fenomenologija, simbolički

interakcionizam i etnometodologija.

Simbolički interakcionizam dugo je bio dominantna struja u

sociologijskoj teoriji u Americi i njegov najznačajniji

predstavnik je Georg Herbert Mead. I na kraju pisati ću o

Dramaturškom pristupu u sociologijskoj teoriji,koji se razvio

iz Simboličkog interakcionizma ,najznačajnijem predstvavniku

Erving Goffmanu.

Sociologijska teorija, društvene snage koje su uslovile njen

nastanak

Postoji mnogo autora koji su dali definiciju

pojma sociologijska teorija. Sociološka terija je širok sistem

ideja koje razmatraju pitanja društvenog života od središnje

važnosti. Veoma je teško utvrditi tačan datum njenog nastanka,

obzirom da su ljudi od najranijeg vremena razmišljali o

društvenom životu i razvijali različite teorije. Sredinom, a

naročito pri kraju 1800tih godina pronalazimo mislioce koji

3

mogu biti jasno identificirani kao sociolozi, a to su sociolozi

o kojima ću u nastavku pisati i teorije koje su oni ostavili

iza sebe, dali veliki doprinos u razvitku sociološke misli i

razumijevanju društvene stvarnosti. Društvene snage koje su

znatno uticale na formiranje socioloških ideja bile su:

političke revolucije, industrijska revolucija i rast

kapitalizma, urbanizacija, rast znanosti i religijska promjena.

Političke revolucije, započete Francuskom revolucijom 1789.

godine, nastavljaju se kroz 19. stoljeće. Dugi niz političkih

revolucija je bio osnovni i neposredni činilac u razvoju

sociologijskog teoretiziranja. Posljedice političkih revolucija

su bile pozitivne i negativne, međutim ono što je najviše

privuklo pažnju tadašnjih mislioca su oni negativni učinci tih

promjena. Pisci su bili pogođeni haosom i neredom kao

rezultatom tih revolucija naročito u Francuskoj, oni su bili

ujedinjeni u želji da ponovo uspostave red u društvu.

Industrijska revolucija i rast kapitalizma su također bile

bitna društvena snaga koja su potakla sociologijski razvoj.

Industrijska revolucija je prodrmala mnoga zapadna društva

posebno u 19. i 20. stoljeću. Mnogo ljudi je tada napustilo

poljoprivredna dobra i poljoprivredu u zamjenu za industrijski

rad u tvornicama koje su nicale. Industrijska revolucija i

kapitalizam kao i reakcije na njih dovele su do ogromnih

preokreta u zapadnom društvu koji su uticali u velikoj mjeri i

na sociologe. Sociolozi koji su najviše bile zaokupljeni

promjenama i problemima koje su industrijalizacija i

kapitalizam stvorili u društvu bili su: Emil Dirkem, Karl Marx,

Max Webber.Moram navesti i socijalizam kao jednu u nizu

4

društvenih promjena odnosno jednu veliku cjelinu promjena koje

su bile usmjerene borbi sa problemima izazvanih industrijskim

sistemom i kapitalizmom. Karl Marx je proveo mnogo vremena

kritizirajući brojne aspekte kapitalističkog

društva.Urbanizacija kao rezultat industrijske revolucije

velike imigracije stanovništva u 19. i 20. stoljeću i sama

priroda urbanog života i njegovi problemi su privukli pažnju

mnogih ranih sociologa posebno Webber-a i Simmel-a.

Također, bitna društvena snaga, koja je uticala na razvoj

sociološke misli, je bila religijska promjena i rast znanosti.

O religiji su najviše pisali Dirkem i Webber, njenoj ulozi u

društvenoj zbilji. U doba kada se sociologijska teorija

razvijala interes za nauku, ne samo na sveučilištu nego i u

društvu uopšte, značajno je porastao.Ovo su samo neki od bitnih

činjenica koji su odigrali ključne uloge u ranim godinama

razvoja sociologijske teorije.

Augustin Comte i pozitivizam

Francuski mislioc, živio u prvoj polovini 19.

stoljeća, u doba velikih društvenih i političkih promjena u

društvima. Većina teoretičara društva smatra Augustina Comte-

a1, sociologa i matematičara Francuskog filozofa, utemeljivačem

pozitivističkog pravca u socilogiji kao i utemeljivačem naziva

socilogija, kao zasebne društvene nauke. Intenzivan razvoj

1 Auguste Comte (Ogist Kont, Montpellier, 19. januar 1798. - Pariz, 5. septembar 1857.), francuski matematičar, filozof i osnivač sociologije kao moderne, pozitivne, nauke o društvu.

5

prirodnih nauka i nova tehnološka otkrića u 18. i 19. stoljeću

uslovili su nastanak „pozitivnog“ mišljenja o društvu i čovjeku

zasnovanog na kritici teološkog i spekulativnog načina

razumijevanja društva i čovjeka u njemu. „Comte je socilogiju

želio razviti kao pozitivističku nauku, koja za predmet svog

izučavanja uzima samo one pojave koje se mogu posmatrati i

mjeriti.“( Đozić,A.2011:52)Smatrao je da u društvu djeluju

zakonitosti isto kao i u prirodi pa je stavio da je zadatak

sociologiji da ih utvrđuje i identificira. Svoju pozitivističku

doktrinu Comte je izložio u svom šestotomnom djelu „Cours de

philopsophie positive“. Augustin Comte spada u klasične

teoretičare i on društvo tertira kao zatvoren sistem međusobno

povezanih i solidarnih dijelova i u skladu s tim društvene

pojave, odnosno pojedinačne društvene strukture objašnjava

ulogom koje one vrše u društvu, manje više analogno ulozi

pojedinih organa u biološkom organizmu. Comte-a prvenstveno

interesuje razvoj ljudskog društva i njegovo kretanje, odnosno

činjenice koje se mogu razvijati i pomoću kojih se može

objasniti kretanje društva. Društvo je za njega određeno

pojavama nastalim ranije u historiji, ali se ne može samo

svesti na njih, zato se socilogija služi rezultatima do kojiih

su došle nauke u prethodnom periodu a koje su se bavile

problemima društva i njegovim pojavama. Iz ovog i dolazi Comte-

ova podjela socilogije na dva dijela pomoću kojih se proučava

društvena statika i društvena dinamika.

Socijalna statika proučava elemente koji su prisutni u svakom

društvu, one iz kojih je sastavljeno svako društvo, dok

nasuprot tome socijalna dinamika analizira različite faktore

6

društvenog napretka, bavi se problemom razvoja društva odnosno

njegovih zakonitosti.

„Comte ima mnogo zasluga za postanak i razvoj sociologije, ali

isto tako i mnogo slabosti. On je dao ime sociologiji,

pokušavši da joj i odredi mjesto u sistematizaciji nauka i da

joj odredi predmet i metodu“.(Fiamengo,A.1990:51) Comte je

odvojio sociologiju od prirodnih nauka, naglasivši da se

socijalni fenomeni ne mogu svesti na prirodne pojave. Odredio

je zadatke sociologije i u didaktičko-pedagoškom smislu potakao

njen dalji razvoj kao nauke.

Američka sociologijska teorija i Herbert Spencer

Za osnivanje i razvoj sociologije u Americi najznačajniji

doprinos su imali Europski mislioci Herbert Spencer i Augustin

Comte.Georg Simmel je bio od određenog značaja,posebno u

ranijim godinama,ali uticaj Emila Dirkema i Karl Marksa nema

dramatičnog uticaja tokom niza godina. Da bi razumjeli zašto je

Spencer imao najsnažniji uticaj na osnivanje sociologijske

teorije u Americi u nastavku ću opisati njegov značaj i

doprinos u sociologijkoj teorijiopćenito. Herbert Spencer je

jedan od predstavnika naturlističkog smjera u sociologiji. Svi

predstavnici naturalističkog smjera u sociologiji polaze od

određenih prirodnih činjenica da bi objasnili društvo, odnosno

uticaja na formiranje i razvoj ljudskih zajednica. „U tome

pokušavaju primjeniti metode kojima se služe prirodne znanosti,

7

iako u društvu vladaju drugačije zakonitosti razvoja“.

(Đozić,A.2007:57).

Po ovom pristupu društvo se posmatra kao poseban oblik

organizma. Najznačajniji predstavnik biologističkog pravca je

bio Herbert Spencer. Njegova teorija se prvobitno označavala

kao organicizam2, odnosno shvatanje da društvo posmatramo kao

jedan organizam jer je i društvo kao i organizam jedna

interesantna cjelina. Spencerov organicizam se manifestuje u

dvije teorije: teorija evolucije i organska teorija razvoja. On

je prije Darwina formulisao teoriju evolucije. Zakon evolucije,

po njemu, može se primjeniti u prirodi i društvu. Po Spencer-u

evolucija znači prelaz i nepovezane homogenosti u određenu

povezanost. To se može viditi na primjeru društva, a to je

razvoj plemenskog prekomilitarističkog do indrustrijskog oblika

društva. U zadnjem tipu društva, industrijskom, preovladavaju

individualnost rada i demokratske slobode, a društvo će moći da

preživi ukoliko se pojedinci adaptiraju na postojeće uslove.

Spencer u sociologiju uvodi pojmove kao što su: struktura,

funkcija, integracija. Za sociologiju Spencer je bitan jer je

ideju evolucije pretočio u evolucionizam. Na osnovama

organističke koncepcije nastala je i savremena sociološka

teorija funkcionalizam.

2 Organicizam je smjer u sociologiji. Društvo odnosno sva društvena dešavanja i pojave nastoji objasniti biologistički, odnosno da je društvo poput organizma ili nadorganizma sa svim zakonitostima koje vladaju u svijetu živih bića. Razdioba ulogau tom sklopu jest na osnovi načela svrhovitosti. Budući da se sve shvaća biologistički i doslovno mehanički prenose zakonitosti iz svijeta živih bića u svijet društvenih odnosa, pristup je imao pogrešaka jer je prenosio na društvo određenja koja su nespojiva sa složenim svijetom društvenih, ekonomskih, kulturnih ipolitičkih odnosa. Primjer prenošenja odnosa jest podjela rada u društvenoj izgradnji koju se poistovjećivalo s podjelom rada među pojedinim organima i zakonomjernostima rasta živih bića.

8

Herbert Spencer je pisao na engleskom jeziku,dok drugi

nisu,pored toga Spencer nije pisao previše stručno i time je

svoj rad uspio približiti široj javnosti. On je ponudio

znanstvenu orijentaciju atraktivnu za javnost i izgradio je

razumljivu teoriju za koju se činilo da objašnjava cjelokupnu

historiju ljudi.Njegova teorija bila je obečavajuća za društvo

koje se nalazilo pod negativnim učincima procesa

inustrijalizacije, jer se društvo po njemu kretalo u pravcu sve

većeg progresa.William Graham Sumner3 je bio Spencerov

najpoznatiji učenik,koji je prihvatio i proširio mnoge njegove

socijalno-darwinističke ideje.

Psihološke teorije o društvu-Sigmund Frojd,Max Webber

Osnovna karakteristika psiholoških teorija je da

društvo i društvene pojave tumače psihičkim činiocima.

Psihološke teorije u društvu se javljaju u prvoj polovini 20.

Stoljeća i to kao reakcija na biološka učenja. Psihološke

teorije odbacuju shvatanje društva kao nekog super organizma te

smatraju da se društvene pojave objašnjavaju posrestvom

djelovanja čovjekove individualne ili kolektivne svijesti. U

zavisnosti od toga kojem obliku svijesti pojedini teoretičari

daju prednost u objašnjavanju društva, odnosno koji oblik

svijesti smatraju odlučujućim u društvenom životu razvile su se

tri dominantne teorije: individualno-psihološka, kolektivno-

psihološka i socijalno-psihološka.

3 William Graham Sumner (1840-1910) je bio jedan od utemeljitelja američke sociologije. Sumner je predavao na sveučilištu Yale, gdje je napisao dosta utjecajnih djela. Njegovi interesi uključuju novac i tarifnu politiku, kritike socijalizma, društvene klase, i anti-imperijalizam.

9

Sigmund Frojd je najpoznatiji predstavnik individualno-

psihološkog pravca u sociologiji, Austrijski psiholog i

psihijatar i osnivač psiho analize. Njegova teorija ima više

značaja za psihologiju nego za sociologiju. Prema Frojdu

urođeni instikti su pokretačke snage djelovanja čovjeka. Frojd

razlikuje dvije vrste instikta: eros, kao instikt života ili

ljubavi i tanatos, destruktivni instikt ili instikt smrti. U

prvoj grupi, erosu, najznačajniji je libido4 jer je u njemu

sadržana energija za njegovo zadovoljenje. Odnos individualno-

psihičkog i društvenog dolazi do izražaja u suprotnim

tendencijama. Ličnost teži da zadovolji instikte a društvo ih

ograničava i preusmjerava i energiju koja se realizuje u

kulturi, nauci, umjetnosti i drugo. Ovom teorijom su tumačeni i

društveni odnosi te su sukobi objašnjavani kao izraz potisnutih

i agresivnih instikta. Ovo shvatanje objašnjavanja društvenih

pojava nije prihvatljivo jer se cjelokupna ljudska aktivnost ne

može tumačiti samo instiktima, posebno jednog kako je to Frojd

smatrao.

Max Webber je bio najznačajniji predstavnik

Njemačke i novije građanske sociologije, izgrađivao je svoja

sociološka shvatanja pod uticajem tkzv. Kritičkog idealizma i

novokantovske filozofije. Po osnovnom obrazovanju Webber je

bio ekonomist, pravnik, historičar i filozof, stoga je vladao

vrlo širokim područjem društvenih nauka.

U okviru individualno-psihološkog pravca razvio je teoriju

razmijevanja. Teorija razumijevanja ima osnovni zadatak da

4 libido,lat.- požuda,seksualna strast10

razumije društveno djelovanje pojedinca i društvenih grupa

odnosno da izrazi svijest društva o samom sebi. Webber-ovo

shvatanje društva je nominalističko i individualističko po

karakteru. On polazi od pojedinca i smatra da društvo možemo

shvatiti kao proizvod specifičnih radnji pojedinaca i da prema

tome osnova sociološke analize može biti samo čovjek i njegovo

djelovanje odnosno djelovanje vise pojedinaca. Webber društvo

razumije i objašnjava kao racionalno djelovanje više

pojedinaca, a čovjek postaje racionalno biće tek onda kada

razum postavi kao najviši princip života. „Kada kaže da je

čovjek racionalno biće, Webber ne misli da je čovjek biće koje

umije da misli, po Webberovom mišljenju, racionalnost je

ustvari jedna od najviših ljudskih mogućnosti i ona je krajnji

cilj historijskog čovječanstva“ (Đurić,M.1964:37). Po njemu

postoje četiri osnovna tipa psihičke ljudske aktivnosti, to su:

afektivni, tradicionalni, vrijednosno-racionalni i ciljno-

racionalni. Osnovni predmet svih Webber-ovih socioloških

proučavnja je moderno kapitalističko društvo kao jedinstveni

cjelovit društveno-ekonomski sistem. On je smatrao da je

moderno-kapitalističko društvo jedinstvena izuzetna pojava da

predstavlja poseban stepen društvenog razvitka i da nikada i

nigdje nije postojalo ništa slično njemu. Webber je

kapitalističku privredu shvatio kao najveći oblik racionalne

organizacije.

Emil Dirkem i sociologizam

Predstavnici kolektivno-psihološke teorije o

društvu smatraju da kolektivna svijest, različita od

individualne, ima svoje posebne zakonitosti koje su odlučujuće11

za karakter društva i njeov razvoj. Najznačajniji predstavnih

ove teorije je Emil Dirkem5. Osnovna ideja koja preokupira

Dirkema je društvo kao cjelina koja posjeduje kolektivnu

svijest, specifičnu u odnosu na individualnu. Društvo za

Dirkema nije puki zbir pojedinaca, već ono predstavlja jednu

osobitu stvarnost sa svojim specifičnim obilježjima. Kolektivna

svijest, odnosno društvo ne određuje samo ponašanje ljudi već

je i izvor svih društvenih pojava, posebno religije i morala.

Dirkem u svom radu „O podjeli društvenog rada“ kao uzroke

podjele društva, navodi promjene do kojih dolazi uslijed

porasta stanovništva. Sve veća gustina naseljenosti zaoštrava

odnose i borbu među pojedincima usljed čega su pojedinci

usmjereni pojedinačnim specijalizacijama da bi opstali u toj

brobi i afirmisali se u društvu. Društvo je podijelio na

primitivno i civilizirano. U primitivnom društvu gdje je

podjela rada u začetku pojedinci su međusobno relazivno

homogeni i povezuje ih mehanička solidarnost. Moralne i

zakonske odgovornosti su kolkektivnog karaktera. U civilnom

društvu uslijed razvijene podjele rada, pojedinci su međusobno

heterogeni, odnosno individualizam je specifično moralno načelo

i ljude veže organska solidarnost, koja proizilazi iz potrebe

za uzajamnim uslugama. Dirkem smatra da individualizam nikada

ne moze proizvesti društvenu solidarnost, niti može biti osnova

za društvenu koheziju. Neki teoretičari ovu sociološku teoriju

nazivaju sociologizmom6. Pod sociologizmom se podrazumijeva

5 Emil Durkheim (15. april 1858. - 15. novembar 1917.) francuski sociolog.Najznačajnija osoba francuske sociologije u XIX. i XX. stoljeću i čija se sociologija, za razliku od drugih socioloških teorija zove sociologizam. 6 Sociologizam kao sociološka teorija uzima za svoj predmet pozitivističku metodologiju (na tragu Comteovog pozitivizma) i stav kojim je društvo u kauzalnom

12

opšta sociološka doktrina koja se drži stvarnosti, kauzalnog

prioriteta društvene grupe u odnosu na pojedinca i konstituira

ga. Emil Dirkem se smatra jednim od najzačajnijih kalsičnih

utemeljivača sociologije i začetnik funkcionalizma kao posebne

sociološke teorije.

Funkcionalizam I Talcot Parsons

Sociološka teorija funkcionalizam je jedna od

najdominantnijih savremenih teorija u društvu. Svi

funkcionalisti polaze od toga da je društvo organizovani sistem

odnosa, odnosno da ono ima svoju trajnu strukturu, sastav, te

da svi njegovi bitni dijeli kao što su

grupe,institucije,organizacije imaju određene funkcije koje su

neophodne za održavanje takvog društvenog sistema, odnosno

opstanka tog sastava. Funkcionalisti smatraju da ukoliko ne bi

postojao funkcionalni sklad između dijelova društva, društveni

sistem ne bi mgoao egzistirati i opstati kao jedan organiziran

sistem, sistem odnosa. Društvo se shvata kao jedna integrisana

cjelina koja oblikuje i kontroliše pojedince u skladu sa

dominantnim vrijednostima i normama. Pojmovi koji su temelj

funkcionalističkog shvatanja društva su: funkcije, ravnoteže,

integracije, sistem, konsenzus, međuzavisnosti. “Po

funkcionalistima je npr. Zadatak religije da ustanovi sistem

vrijednosti koji će integrativno djelovati na društvo, kulture

da na određenim obrascima omogući funkcioniranje pomične

ravnoteže u društvu“ (Đozić,A.2011:87)

odnosu prema pojedincima, pojedinačnim društvenim pojavama i kulturi uopšte.. Pojam pojedinac, čovjek, individuum, ne uslovljava društvenu pojavnost, zbivanje, niti je u bilo kojem odnosu prema društvu, već obrnuto, društveno zbivanje oblikuje pojedinaca, čovjeka i njegove vrijednosti, pritom usmjeravajući i njegovo djelovanje.

13

Talcot Parsons (Talkot Parsons, 1902. - 1979.) je najpoznatiji

predstavnik funkcionalističke teorije u sociologiji i, za

mnoge, najznačajniji američki sociolog 20. stoljeća.Osnovna je

društvena pojava, po Parsonsovom sudu, društvena akcija, dakle

trokut pojedinac, akcija i situacija koja ga okružuje.

Društvena je akcija samo ono ponašanje pojedinca koje je

usmjereno prema nekom cilju i koje,između više alternativa,

bira cilj koji smatra najpogodnijim za sebe ili onaj koji se

očekuje kao njegov izbor.Ali, u središte svoga teorijskog

interesa on, kao i svi ostali funkcionalisti, ne stavlja

čovjeka, pojedinca, nego društveni sistem, dakle mnoštvo

pojedinaca koji, u određenoj situaciji, djeluju jedan na drugi

težeći zadovoljenju svojih potreba, pri čemu su njihovi

međusobni odnosi određeni elementima duhovne kulture, idejama i

vrijednostima. Pri tome članovi društva obavljaju dodijeljene

im uloge i zauzimaju odgovarajuće položaje u društvenom

sistemu. Društveni se sistem, dakle, sastoji od mreže uloga

koje pojedinci vrše, a koje se ocjenjuju kao manje ili više

vrijedne za održavanje sistema, na temelju čega njihovi

nositelji imaju i različite položaje u društvu.Da bi jedan

socijalni sistem - dakle društvo - mogao funkcionirati, moraju,

po Parsonsu, biti zadovoljeni neki opšti funkcionalni zahtjevi,

takozvani funkcionalni imperativi. On navodi četiri takva

funkcionalna imperativa:

adaptacija ili prilagođavanje sistema okolini, što se

realizira posredstvom ekonomskog sistema,

14

postizanje cilja, koje se ostvaruje posredstvom političkog

sistema,

integraciju, kojom se, prvenstveno zakonitošću, tržišnim

sistemom itd., ostvaruje usklađenost i međusobno

prilagođavanje dijelova društvenog sistema

održavanje obrasca vrijednosti institucionaliziranih u

društvu,što se postiže u porodici, obrazovnom ssistemu i

religiji.

Interpretativna sociologija

Interpretativna sociologija središnju ulogu pridaje značenju

ljudskog djelovanja,a razumjevanje tog značenja,odnosno

tumačenje, postavlja kao osnovni cilj sociološke

analize.Predmet sociologije razumijevanja,jeste,“splet

značenjskih odnosa koje pojedinačni društveni akter uspostavlja

prema drugim akterima, prema kulturnim objektima,prema

ustanovama,grupama itd. Društvena realnost se ukazuje kao

kompleksan plet,konstrukcija mnoštva značenja koji se

ukrštuju,mire ili suprotstavljaju,slažu ili jedno drugome

protivriječe“(Williame,R. u Spasić,I.,1998:8). Dominantni

pravci u savremenoj sociologiji su fenomenologija, simbolički

interakcionizam i etnometodologija.

Simbolički interakcionizam ,kao i

funkcionalizam,dugo je bio dominantna struja u američkoj

15

sociologijskoj teoriji.Iz zajedničkog uticaja

pragmatizma,biheviorizma i dr.činioca npr.Simmelov

socilogija,simbolički interakcionizam se razvio u 1920-tim

godinama na sveučilištu u Chicagu.Simbolički interakcionizam

koji se razvio na takvim temeljima u oštrom je kontrastu

makroorijentiranim sociološkim teorijama posebno strukturalnom

funkcionlizmu.Orijentisan je prema duhovnim mogućnostima ljudi

i njihovim međuodnosima spram akcije i interakcije.

George Herbert Mead je najznačajniji predstavnik Simboličkog

interakcionizma. Mead polazi od klasičnog psihologističkog

modela promatranja i objašnjavanja ljudskog ponašanja, po

kojemu se čovjekov život sastoji iz stalnog reagiranja njegova

organizma na utjecaj vanjske okoline. Pri tome, na iste ili

slične situacije njegov organizam preko uvjetnog refleksa ili

na neki drugi, složeniji način ima jedan, manje-više ustaljen,

sistem odgovora.

Naravno, Mead ne ostaje na tom shvaćanju čovjeka kao biološkog

bića. On problematizira pojedinačno ponašanje, koje promatra

kroz njegovo povezivanje s ponašanjem drugih ljudi, tj. u

interakciji s drugim ponašanjima. Čovjek se, dakle, razvija i

kao društveno biće i obrazuje se i njegova svijest o sebi

samom. U interakciju s drugima čovjek stupa preko simbola -

prvo gestama a potom govornim jezikom, putem društvenim

pravilima itd. - bez kojih ne bi bilo ni interakcije ni

ljudskog društva.

Da bi interakcija među ljudima bila moguća, nisu dovoljni samo

simboli. Nužno je da svaka osoba, koja je uključena u

interakciju, zna interpretirati značenje i simbole drugih. Ona

16

se, dakle, uči preuzimati ulogu drugih, tj. u mislima se

postaviti u položaj osobe s kojom je u interakciji. "Preuzeti

ulogu drugog" nije ništa drugo nego usvojiti mišljenje ili

stavove drugih osoba o vlastitim postupanjima. Čovjek u svojoj

svijesti prihvaća ulogu drugog kao neku vrstu suca vlastitih

postupaka. Na taj način razvija pojam o sebi, promatra sebe sa

stajališta drugog i postaje svjestan tuđih mišljenja o sebi.Taj

"drugi" može biti i društvena zajednica u kojoj pojedinac živi,

dakle "uopćeni drugi". „Dakako, ako se u poziciji "drugog" nađe

društvena zajednica, onda čovjekov pojam o sebi čini ishodište

da pojedinac postane svjestan onoga što društvo od njega

očekuje i da svoje ponašanje uskladi sa zahtjevima zajednice.

Sve to ne bi bilo moguće bez općenja preko simbola, zbog čega

oni ne samo daju temelj interakciji među ljudima nego i

određuju smisao života“(Ritzer,G.1997:187). Danas u okviru ove

sociološke tradicije djeluju i poznata sociološka imena, kao

što su Herbert Blumer, Erving Hoffman i drugi.

Fenomenološka sociologija je nastala na osnovama

filozofske fenomenologije i to je subjektivistički usmjeren

pravac u kome je bitan način kojim pojedinac daje značenje

objektivnom svijetu. Za fenomenologe, stvarnost ne postoji kao

nešto objektivno dato, već možeda se sazna samo preko iskustava

kojima se otkriva suština. Za njih je jedino realna

intencionalna svijest jer se pomoću nje tumači svijet koji ne

postoji odvojen od svijesti pojedinaca.Najznačajniji

predstavnik fenomenologije je Alfred Šhutz7 koji je razvio

koncepte tipifikacije, kaotipične obrasce ponašanja i kontekst7 Alfred Schütz (13. aprila 1899 - 20. maja 1959) bio je austrijski društveni znanstvenik.Preuzeo je Husserlovu filozofiju i transformirao u sociologiju , odnosnofenomenologiju.

17

značenja, kao kriterijume kojima biramo jedno od

mogućihznačenja. Tako gradimo znanje o društvenom svijetu koje

se zajednički stvara, krozkomunikaciju. Tipifikacija ponašanja

podrazumijeva da se u određenoj situaciji ponašanje ljudiodvija

na već poznat, standardizovan i društveno prihvatljiv način.

Društvena uslovljenostponašanja znači da u društvu postoje

određena pravila prema kojima je i ponašanje usaglašeno. To što

ih svaki pojedinac prelomi kroz svoju individualnu prizmu više

je stvar pripadanja odredjenoj društvenoj grupi, sredini, nego

što znači izlazak iz okvira društveno datih rješenja. Bitna

karakteristika ovog pravca da ne psotoji svijet odvojen od

svijesti pojedinaca i značenja koja o njemu izgrađuju istakla

je značaj istraživanja ponašanja usvakodnevnom životu,

upravljen je interes prema fenomenima i stavljen akcenat na

ljudsku

interakciju, na subjektivne komponenete.

Etnometodologija polazi od pretpostavke da postoji

objektivni društveni poredak. Za etnometodologe je bitno kako

pojedinci shvataju da postoji ta realnost, kakvo je njihovo

izražavanje ili interpretiranje te stvarnosti. U brojnim

ekperimentima posebno su interesantni

oni o kršenju pravila. Oni pokazuju da ljudi reguju negativno

kada se krše nepisana pravila i

trude se da daju smisao situaciji, da bi konstruisali neko

značenje koje objašnjava dogadjaj.

Oni smatraju da je pogrešno stanovište koje ljude posmatra kao

pasivne produkte društva koji

18

izvršavaju očekivane naloge, već je upravo suprotno, ljudi se

uvijek postavljaju i daju smisao određenoj situaciji,

konsturišu sopstveni društveni svijet, umjesto da on njih

oblikuje. Osnovni nedostatak ovog pravca je što ne postoje

sociološki metodi u klasičnom smislu, jer i

laici i sitraživači koriste iste tehnike istraživanja u

zdravorazumskom pristupu svakodnevnoj

interpretaciji. Ipak, oni pitanje metodološke valjanosti polako

prevazilaze uvodeći analitičke

pojmove kao što su indeksičnost (analiza pojava preko jezika,

govora), princip dokumentarnosti (što znači da ispod svake

pojave već postoji neki obrazac ponašanja), statističke podatke

i ugradujući i druge nedostajuće komponenete u metodološkom

pogledu. Zamjerka etnometodologiji i interpretativnoj

sociologiji u cjelini, je svođenje društvenih pojava na

individualni nivo, na individualna iskustva, čime se dovodi u

pitanje problem objektivnosti. Više su okrenute parcijalnom

nivou analize, bez šireg konteksta sadržanog u svijetu i

posebno historijske dimenzije. Glavni predstavnik ove teorije

je Harold Garifinkel.

Dramaturgija-Erving Goffman

Erving Gofman spada među najuzbudljivije

moderne, simboličke interakcioniste. Njegova koncepcija o osobi

duboko je povezana sa Meadovim idejama, posebno njegova

rasprava o tenziji koja se nalazi između ja, spontane osobe i

mene, odnosno tenzija različitih ograničenja u osobi. Ta

19

tenzija postoji zbog razlike između onoga što ljudi očekuju da

ćemo učiniti i onoga što bi mi možda spontano učinili.Gofmanovo

shvatanje osobe zasniva se na dramaturškom pristupu. Osobu

shvata kroz postojanje dramske interakcije između osobe i

publike, iz čega je proizvod osoba i ona je vrlo osjetljiva na

prekinute drame u izvedbi. Centralni interes u dramskoj

interakciji je upravlajnje impresijama. Upravljanje impresijama

obuhvata tehnike koje individue koriste da održe odgovarajuću

impresiju. Osoba koja prezentuje sliku o sebi koja želi da bude

prihvaćena, prilagođava se potrebi da kontrolira publiku,

naročito one elemnte koje mogu biti izvor poremećaja

predstavljanja.Tehnika mistifikacije, kojom se izvođači koriste

mistificiranje proizvodeći socijalnu distancu između sebe i

publike, pokušavajući stvoriti osjećaj poštovanja, prikrivanjem

stvarnosti. Tamo gdje simbolički interakcionisti proučavaju

kako ljudi stvaraju ili prenose vlastitu sliku, Gofman proučava

kako društvo prisiljava ljude da predoče odgovarajuću sliku o

sebi jer društvo prisiljava da se krećemo naprijed nazad,

između mnogo komplikovanih uloga, koje nas na neki način čine

neiskrenim, nekonzistentnim i nečasnim. „Društvo je

organizovano na načelu da svaki pojedinac sa određenim

drušvenim svojstvima ima moralno pravo da očekuje da će ga

drugi vrednovati i tretirati na odgovarajući način“

(Spasić,I.1998:72)

Zaključak

20

U sociologiji egzistira veliki broj socioloških

teorija.Sve ih analizirati značilo bi upuštati se u veoma širok

posao. Ali, to bi istovremeno značilo i upuštanje u rizik da se

nedovoljno naglase razlike među njima i da ostane nedorečeno u

određivanju glavnih ishodišta svake od njih. Na sociološke

teorije ne treba gledati sa stajališta isključivosti. Svaka od

njih na svoj način objašnjava društvo, njegovo funkcioniranje i

razvoj. Sve se one mogu iskoristiti za bolje razumijevanje i

objašnjavanje pojedinih društvenih pojava.U ovom eseju

istakla sam klasične i savremene sociološke teorije koje su

zasigurno najvažnije za poznavanje i razlikovanje

makorsociološkog i mikrosociološkog pristupa proučavanja

društva.

Klasični teoretičari, dali su veliki doprinos u razvoju

sociologije kao zasebne nauke o društvu , poput Augustina

Comtea,Emil Dirkema.Također, teoretičari koji se ubrajaju u

savremene sociologijske teoretičare i njihove teorije,poput

Funkcionalizma i Simboličkog interakcionizama bili su

dominantna snaga u sociologijskoj nauci tokom 19. I 20.

stoljeća . Funkcionalizam se pojavio u 19.stoljeću u Evropi,

to je bio produkt i rezultat sinteze kreativnije izražene

varijante biologizma i marksističko-integralističkog poimanja

čovjeka i društva. Glavni predstavnik je Talcott Parsons. On

je razvio ideje prethodnih evropskih mislilaca i izlučio iz

njih vrlo općenitu i apstraktnu shemu sociološkog

funkcionalizma. Simbolički interakcionizam jedna je od glavnih

socioloških perspektiva koja pokušava dati uvide u odnos

pojedinca i društva. Georg Herbert Mead u okviru simboličkog

21

interakcionizma analiza ljudske interakcije, gdje svako

ljudsko bića ima „svoje ja“. Sposobnost ljudskog bića da na

sebe djeluje je središnji mehanizam kojim čovjek gleda svoj

svijet i pomoću kojeg opći sa tim svijetom. Čovjek je svjestan

nečega tako što to sebi iskazuje, odnosno, nije svjestan onoga

što ne iskazuje.

Literatura :

Žiga, J., Đozić,A. (2011): Sociologija.Tuzla: „Off-Set“

Ritzer,G.(1997): Historijska skica sociologijske teorije.Zg.NZ

Globus

Korać,V.(1987): Marksovo shvatanje čovjeka.Zg.:Naprijed

Haralambos,M.(2002): Sociologija. Zg.: Golden Marketing

Fiamengo,A.(1990):Osnove opće sociologije.Zg:Narodne novine

Spasić,I.(1998):Interpretativna sociologija.Beograd: Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva

Đurić,M.(1964):Sociologija Maxa Vebera.Zagreb: Naprijed

22

23