El Arte de Prisciano y Castellano: una gramática medieval con glosas romances

24
Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres El "Arte de Prisciano y Castellano": una gramática medieval con glosas romances 1. El "Arte de Prlsciano y Castellano" 1.1 Descripción del manuscrito y fortuna Bajo la denominación de Arte de Prisciano y Castellano se conoce un texto gra- matical conservado en la Biblioteca Nacional de Madrid (ms. 10073). Se trata de un códice de unos 48 folios. en papel (220 x 250 mm.). encuadernado en perga- mino. No es. en absoluto. un material bibliográfico desconocido. Castro (1991. XVI) lo incluyó en su relación de Glosarios latino-espafloles y, al referirse a él. apunta que se compuso "para la ensefíanza en alguna escuela de aquC·, al tiempo que hace notar la presencia de j1algunos ejemplos en espafiol H en las primeras páginas - afirmación no rigurosamente exacta. pues. como se verá. los ejemplos en espafiol se encuentran dispersos por todo el manuscrito. Fernández Pousa (1947, 26) ofrece una descripción más completa del manuscrito. afirma la existencia de "numerosos ejemplos en espafiol y refranes", afiade que fue escrito por Juan, según la subscripción en el folio 46v ("Esta litera fizo Johan U ) Y. finalmente. hace referencia a una nota en el folio 47v en la que se contiene el nombre del poseedor del manuscrito. por lo que conjetura que "su autor sería algún dómine de Ávita, que aún no hemos podido identificar u Por último. también G6mez Moreno (1989) se refiere a este códice y llama la atenci6n sobre su contenido: "algo más que lo que su título nos propone: un batiburrillo lingüístico en autor o copista que sorprende desde el mismo incipit". Por último. en BIeRES 1 se encuentra también una descripción del manuscrito (cfr. Niederehe 1994. 29) que reúne los datos bibliográficos disponibles acerca del c6dice que nos ocupa. Ciertamente, el manuscrito es sorprendente. El texto está truncado. Carece de incipit -las palabras con las que empieza. "Debes notare quod ut dicit Priscia- nus", están precedidas por otras que no se pueden leer porque el folio está cortado en su parte superior. Tampoco tiene explicit; de hecho. al final del último folio que se conserva. el 48f, hay un reclamo con las palabras con que continuaba el perdido 48v, y, no obstante. en el folio 46v se leen con claridad las palabras típicas de un colof6n junto a un dibujo que parece representar un muchacho con la inscripción: uquis escripsit escribat senper cum domino uiuat H , justo debajo de la anotación sobre el autor de la letra. aunque con otra caligrafía. Las últimas hojas se encuentran muy deterioradas y este deterioro afecta a parte del texto. RomalJistik ¡'l Gescilicltte Ilnd Gege1Jwart 5.2 (1999) © Helmut Buske Verlag, Hamburg

Transcript of El Arte de Prisciano y Castellano: una gramática medieval con glosas romances

Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

El "Arte de Prisciano y Castellano":una gramática medieval con glosas romances

1. El "Arte de Prlsciano y Castellano"

1.1 Descripción del manuscrito y fortuna

Bajo la denominación de Arte de Prisciano y Castellano se conoce un texto gra­matical conservado en la Biblioteca Nacional de Madrid (ms. 10073). Se trata deun códice de unos 48 folios. en papel (220 x 250 mm.). encuadernado en perga­mino.

No es. en absoluto. un material bibliográfico desconocido. Castro (1991. XVI)lo incluyó en su relación de Glosarios latino-espafloles y, al referirse a él. apuntaque se compuso "para la ensefíanza en alguna escuela de aquC·, al tiempo quehace notar la presencia de j1algunos ejemplos en espafiolH en las primeras páginas- afirmación no rigurosamente exacta. pues. como se verá. los ejemplos enespafiol se encuentran dispersos por todo el manuscrito. Fernández Pousa (1947,n° 26) ofrece una descripción más completa del manuscrito. afirma la existenciade "numerosos ejemplos en espafiol y refranes", afiade que fue escrito por Juan,según la subscripción en el folio 46v ("Esta litera fizo JohanU

) Y. finalmente. hacereferencia a una nota en el folio 47v en la que se contiene el nombre del poseedordel manuscrito. por lo que conjetura que "su autor sería algún dómine de Ávita,que aún no hemos podido identificaru

• Por último. también G6mez Moreno (1989)se refiere a este códice y llama la atenci6n sobre su contenido: "algo más que loque su título nos propone: un batiburrillo lingüístico en autor o copista quesorprende desde el mismo incipit". Por último. en BIeRES 1se encuentra tambiénuna descripción del manuscrito (cfr. Niederehe 1994. 29) que reúne los datosbibliográficos disponibles acerca del c6dice que nos ocupa.

Ciertamente, el manuscrito es sorprendente. El texto está truncado. Carece deincipit -las palabras con las que empieza. "Debes notare quod ut dicit Priscia­nus", están precedidas por otras que no se pueden leer porque el folio está cortadoen su parte superior. Tampoco tiene explicit; de hecho. al final del último folioque se conserva. el 48f, hay un reclamo con las palabras con que continuaba elperdido 48v, y, no obstante. en el folio 46v se leen con claridad las palabrastípicas de un colof6n junto a un dibujo que parece representar un muchacho con lainscripción: uquis escripsit escribat senper cum domino uiuatH

, justo debajo de laanotación sobre el autor de la letra. aunque con otra caligrafía. Las últimas hojasse encuentran muy deterioradas y este deterioro afecta a parte del texto.

RomalJistik ¡'l Gescilicltte Ilnd Gege1Jwart 5.2 (1999) © Helmut Buske Verlag, Hamburg

136 Vicente Calvo Femández & Miguel Ángel Esparza Torres

1.2 Datación

En lo que se refiere a la datación del manuscrito, Castro afiona que la letra es delsiglo XIV. De este parecer es también Fernández Pousa. G6mez Moreno sostieneque está escrito en letra cursiva del siglo XV. Efectivamente, en nuestra opinión,la letra es cursiva del siglo XV o de finales del XIV, muy desigual en cuanto aldllctus. Tanto por la ortografía --que es, en general. ínfame- como por elsistema de abreviaturas, es indudable que hubo varios copistas.

No nos han llegado noticias de su fortuna, de dónde se ruzo o de cómo hallegado a la Biblioteca Nacional de Madrid. Sabemos, gracias a una anotación enel margen inferior del folio 47r, que su dueño era de Ávila y se llamaba Esteban:Ulste liber est estefano abulensi si quis f[...] I fuerit eum in patibulum [...r. y másadelante, en el folio 48r, nuevas amenazas: U['H] [...] quis furatus fuerit I suspen­ditur. Amenu -uno de los ejemplos en latín que aparece en el cuerpo del texto, enel folio 30f, reza así: Uut latro furatus fuit, ideo suspendituru

• Se trata de las típicasadvertencias contenidas en los manuscritos de la época.

Dos párrafos marginales escritos en castellano, con una letra muy cuidada, demanos diversas y ambas diferentes de las de los autores del resto, pueden leersetambién en el manuscrito: u yo amigo tengo te por fodido amen" (f. 45v, en elmargen superior); u sy el juego delos naypes destruhesen los cuerpos cora/~ones

alos escolares deaquellos el cora~on uengador de malda/des con diligencia seriaHnpiadoll [---]" -f. 46rt en el margen inferior. Comentarios de estudiante t a todasluces.

2. El contenido de la gramática

2.1 Caracterización general

Al problema de las diferentes manos que se aprecian en el texto, se añade el de laextraña disposición de los contenidos: parece que está hecho "a trozos" t sin un or­den claro, como se verá en los títulos de los capítulos que incluimos en nuestraedición. Hay saltos en la materia que se trata, fragmentos intercalados sin corres­pondencia con lo que viene antes y con lo que sigue, como es el caso del texto delfolio 23v, que sin duda está tomado de una gramática del tipo 'domiuus quaepars' y tras el cual no se retoma el rulo de la exposición anterior, sino que se saltaa otro tema completamente distinto en el folio 24r. Es claro, por ende, que la nu­meración del códice es posterior a su encuadernación. Igualmente sorprendente esel caso del foHo 41r a 42v, como advertimos a píe de página, en los que se inter­cala un fragmento de otra gramática, escrito con letra muy diferente y sobre unpautado distinto.

El contenido del texto gramatical no es, con todo, interesante por su sistema­tización o novedad doctrinal en lo concerniente a la gramática Jatina t sino por lapresencia, por primera vez en la historia de la gramaticograffa hispánica, a tenorde los materiales de que hasta ahora disponemos, de glosas castellanas. Cierta­mente, hay gramáticas de otras zonas, particulannente en los territorios de la Co-

El "Arte de Prisciano y Castellano" 137

rona de Aragón, con notas romances, pero el texto del que nos ocupamos es elúnico que ofrece glosas castellanas. Todas estas gramáticas pertenecen al génerodenominado proverbiandi. Como caracterización general pensamos que puedeservir el apretado resumen que se ofrece en Esparza (1996):

"1m ,,Herbst des Mittelalters" erscheint ein Lehrbuchtypus. welcher sich durchdie systematische Verwendung der Volkssprache auszeichnet. Von den Zeit­genossen wird er grammatica proverbiandi genannt. Die grammatica prover­biandi hatte in den spanischen Schulen des sp¡tten Mittelalters eine weiteVerbreitung, und das sowohl im Anfánger- als auch ¡m Fortgeschrittenenun­terricht. Mit ibren volkssprachlichen ErkHirungen in Kastilisch, Katalanisch,Aragonesisch und Valenzianisch versuchten die Verfasser dieser Grammati­ken ein schweres Problem zu losen: die lateinische Sprache wurde mit derZeit immer mebr von den SchtUem als 'Fremdsprache' empfunden.

Mit dem Gebrauch der Volkssprache als didaktisches Hilfsmittel erfülltdieser Grarnrnatiktypus einen doppelten Zweck. Er leHet zum einen zur Über­setzung aus dero Lateinischen an (vor aUem durch lateinische Verb-Listen mitvolkssprachlichen Entsprechungen), zum anderen bietet er Hilfestellungen zurRückübersetzung ins Lateinische, wobei dann volkssprachliche Satze dazudienen, lateinische Konstruktion zu erkHiren.

Die Rtickübersetzungen sind namentlich dann interessant, wenn die unter­schiedlichen Wiedergabemoglichkeiten eines einzigen volkssprachlichen Aus­drucks im Lateinischen aufgezeigt werden. Wegen der spateren Nachwirkungseí hier besonders auf die Kornmentare über ¡tquivoke Bedeutungen des spani­schen Wortes mas oder auf die kastilische Konstruktion de/por +1nfinitiv unddas Problem der Übersetzung lateinischer Partizipíen verwiesen.

Die ErUiuterung zur korrekten Wiedergabe volkssprachlicher Konstruktio­nen, welche im Lateínischen kein Áquivalent haben, werden in der gramma­tica proverbiandi als suppletio bezeichnet. Man fingen sie durchgangig amEnde der Grammatik, so als ob es sich dabei um einen Nachtrag handelte. Nurdie suppletio von Komparativ und Superlativ bilden eine Ausnahme: sie stehtüblicherweise am Ende des betreffenden Kapitels.u

En lo que respecta a las fuentes del contenido gramatical propiamente dicho,conviene advertir que los maestros de la gramática proverbiandi integraron en sustextos a 10 autores alltiqlli (Prisciano, Donato) y modemi (Pedro Helias, Juan deGénova. Ebrardo de Béthune, Hugucio de Pisa, etc.). De todos ellos encontramoscitas, como también de gramáticas en verso, como el DoctrilZale o el Graecismus.La influencia de glosarios y obras de carácter lexicográfico, como el Catholicon,es también patente. De casi todos ellos hay huella en el texto que editamos.1

1 Puesto que a la gramática proverbiolldi se ha prestado atención en publicaciones recientes,no nos extendemos en su descripción, sino más bien en facilitar una orientación bibliográfica paraquien se halle interesado en las particularidades de estos textos. En lo que respecta a su valor comoglosarios puede consultarse. al margen de los mencionados trabajos de Castro. Fernández Pousa '1G6mez Moreno, los de Col6n & Soberanas (1985) '1 Ridruejo (1977). Una relación bastante com-

138 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

2.2 Las "reglas para componer, en romance"

Entre las glosas castellanas del HArte de Pdsciano y Castellano" llama la atenciónel texto contenido en el fol. 23v~ que - como ya se ha dicho - es un epígrafeintercalado~ perteneciente a una gramática erotemática, es decir: organizada porpreguntas y respuestas. Se trata de unas ureglas para componer, en romance", quecomienzan en casteHano y continuan en latín con otra serie de indicaciones deconcordancia:

"Quien faze o quien dize nominativo caso es. Cuja es la cosa genitivo caso es.A quien damos o a quien dezimos dativo caso es. Lo que damos o lo <que>dezimos acusativo caso es. Por vocativo llamamos. Por ablativo nos depar­timos."

Américo Castro (1991, 18) ya había llamado la atención sobre la existencia deeste texto y sobre su parecido con otra glosa semejante que puede leerse en lagramática de Pastrana. El texto de éste ofrece ligeras variantes textuales, que tam­bién se producen en los distintos manuscritos o incunables conservados.

El texto es parecido al que ofrece Nebrija en la segunda edición de sus Intro·ductiones latínae (1482, 1483) Y Gutiérrez de Cerezo en su Grammatica Brevis(1485).

Su presencia en el "Arte de Prisciano y Castellano", anterior incluso al dePastrana, parece sugerir que en Castilla se emplearon simultáneamente para laenseñanza del latín el método proverbiandi, más tempranamente difundido en losterritorios de la vecina Corona de Arag6n. y un desarrollo original, aunque tardío.del método erotemático, al que se incorporaron anotaciones romances. Sólo asípuede hallarse explicación a las interpolaciones textuales presentes en el "Arte dePrisciano y Castellano". La diferencia entre ambos tipos de glosas es clara. Lasglosas de las gramáticas proverbialldi responden a una finalidad didáctica basadaen el contraste de latín y romance: son glosas romances en un contexto latino. Lasotras, sin embargo, son, como hemos señalado, resúmenes que contienen Ureglaspara componer'. Aquí el romance es, en cierto sentido, independiente del contextolatino. ya que no se trata se traducciones o ejercicios pedagógicos.

El hecho, en fin, es que los textos de ambos tipos debieron fusionarse en laenseñanza. Probablemente, a este carácter exclusivamente escolar se debe la no

pleta de las gramáticas de este tipo hasta ahora conocidas se encuentra en Calvo & Esparza (1993).Allí mismo puede encontrarse una amplia y detallada explicación de este género de gramáticas enrelación con los orígenes de la gramalicograf!a castellana. Más accesible quizá, aunque en versiónresumida. puede verse Esparza & Calvo (1994). Contamos. además. con otros estudios detalladossobre la metodología empleada en este tipo de gramáticas y su aplicaci6n en las escuelas como losde Colón (1982), González Roláo & Saquero (1992) o Calvo (1992. 1993. 1998). Sobre la influen­cia de la gramática proverbialldi en los humanistas lalinos españoles, particularmente en ]a versi6nbilingüe de las llltroductiolles latinae o en la Gramática castellana de Antonio de Nebrija, puedeverse Esparza (1995) Esparza & Calvo (1996) y Ridruejo (1997). Finalmente, sobre la influenciade los presupuestos metodológicos de estas gramáticas a lo largo del Siglo de Oro, se trata enEsparza (1996).

El "Arte de Prisciano y Castellano" 139

conservaci6n de más textos, que, sin embargo, debieron ser profusamente emplea­dos, pues todavía influirán, ya muy reelaborados, en autores tan distantes tempo­ralmente de los anteriormente citados como Juan Sánchez (1586), quien ofrece sutexto bajo el título "Suma de las cosas, que deven saber los principiantes, para co­menyar a hazer oraciones", o Pedro Madariaga (1582), quien ensancha el conte­nido de esas indicaciones hasta convertirlo en un capítulo de su Modi loquendi la­tino et hispano sermone, con el título: "Maneras de hablar en Romance como sereduzeo en Latín".

Por lo demás, que un gramático como Nebrija conocía bien los ejercicios de lagramática proverbiandi es algo indiscutible. El gramático (cfr. 1992, fols. 40v­41r) se refiere explícitamente a la degradaci6n del castellano en ciertos ejemplosde estos textos, particularmente en los capítulos dedicados a la traducci6n departicipios:

"Los participios del futuro cuanto io puedo sentir aunque los usan los grama­ticos que poco de nuestra lengua sienten: aun no los a recibido el castellano:como quiera que a comen~ado a usar de algunos dellos: & assi dezimos tiem­po venidero que a de venir: cosa matadera que a de matar. cosa hazedera que ade ser hecha: queso assadero que a de ser assado. mas aun hasta oí ningunodixo amadero. ensefiadero. leedero.1J

No es improbable que el aludido en estas líneas fuera Daniel Sis6, un gramáticode la tradici6n proverbiandí. Pudiera, incluso, entenderse la referencia al "pocosentir" la lengua, al aragonesismo que rezuma el castellano de Sis6. Estas son lasadaptaciones del participio de futuro que encontramos en su Compendium (1490,rol. 28v):

Pedro amadero de MariaPedro amadero las virtudes

Nos consta, en cualquier caso, que los textos proverbiandi plantean continua­mente las posibilidades de supleci6n de construcciones. Y allí siempre aparece elfuturo, normalmente con los verbos que enumera Nebrija: 'amar', 'enseñar','leer'. El "Arte de Prisciano y CastellanoU no omite, claro está. la discusi6n acercadel participio de futuro y facilita originales soluciones:

"De utroque datur exemplum: de participio futuri active vocis, isto modo: elmestro por leer la lecion sta aquí, fit sic: magíster lecturus leccionem stalhic. Et racio est quia nihil est id dicere, quía si diceretur: el mestro leederorla leclon sta aquí, cum utramque significacíonern, et componitur sic:magíster lecturus leccionem stat hic.U

2.3 La índole de los ejemplos

Un último aspecto al que no queremos dejar de aludir, si quiera sea muy sucinta­mente, es a la índole de los ejemplos. Con frecuencia se ha centrado la crítica en

140 Vicente Calvo Pemández & Miguel Ángel Esparza Torres

la barbarie formal yen la insensatez de conceptual de muchos de los ejemplos quepueden verse en los textos como el que ahora editamos.

Nosotros quisiéramos, desde otra perspectiva, sin negar aquello. añadir unaconsideración derivada del carácter de ejercicio escolar contrastivo. Nos referimosal componente humorístico presente en buena parte de las glosas. No es difícilimaginarse que el maestro buscara todo tipo de recursos para llamar la atención desus alumnos. Resulta, por ello, de interés observar las series de ejemplos que ilus­tran cada apartado en su conjunto para apreciar la sucesión de efectos que mani­fiestan, desde la seriedad al estilo de los comentarios gramaticales medievales,hasta el puro y simple humor, pasando por comentarios que denotan la expresiónde los deseos del maestro en relación a su posición frente a las autoridades muni­cipales o los escolares o la descricpción de cuadros costumbristas. En todas esasseries suele haber elementos repetitivos que reaparecen para manifestar que nosencontramos todavía en el mismo apartado. Como ejemplo de 10 dicho, puedeservir la primera serie contenida en nuestro ((Arte de Prisciano y CastellanoU

:

El rey venido, gozar se ha PedroEl rey venido fara justiciaEl mestro semido de Johan et obedecido de Pedro tañe a bisperasLa muger semida del mestro et codiciada de ti tañe a bisperasEl mestTo amado del concejo et semido delos escolares, seguir se ha la pazLa muger demanda<da> en casamiento, seruida del mestro, tañe a uisperasEl mestro semido, delos escolares amado, tañe a bisperasEl mestro menospreciado delos rudos, seruido delos sotiles, tañe a bisperasBartolomee semido de Maria, obedecido, corre los torosSeruido et obedecido, leese de GracismoBartolome obedecido et semido, Maria me enojaBartolomee deseado et amado saltaJohan amado et semido <tañe a bisperas>Pedro servido, amado de Maria, tañe a nonaPedro semido el amado de Maria tañe a bisperasJuan amado el semido tañe a bisperasEl omne amado, el me delecta

3. Edici6n de las glosas castellanas del "Atte de Prisciano yCastellano"

3.1 Advertencias y signos especiales

El objeto de la edición parcial que a continuación ofrecemos del "Arte de Prlscia­no y Castellano" (ex ms. 10013), a la vista de los argumentos hasta ahora ex­puestos, es transcribir las glosas castellanas en su contexto latino y en el generaldel texto gramatical en que se insertan. Para tal fiu hemos dividido en epígrafes eltexto del manuscrito de acuerdo con su contenido y transcrito sólo aquellos pasa­jes en que se contienen notas romances. Este procedimiento es más factible que

El "Arte de Prisciano y Castellano" 141

intentar una edición completa del códice, cuya publicación plantearía dificultadesde carácter diverso que, por ser de sobra imaginables, resulta ocioso explicar aquí.

Regularizamos grafías en el texto latino, según los criterios usuales de ediciónde textos medievales y considerando los hábitos ortográficos más frecuentes en elmanuscrito, excepto las mayúsculas y minúsculas, que transcribimos siguiendo loscriterios de uso actuales. La puntuación es nuestra, aunque tendemos a respetar loscriterios del manuscrito, a tenor de los escasos signos que en él aparecen. Lossignos especiales que utilizamos son los siguientes:

[ J: lectura dudosa< >: suplimos grafías que faltan por error{ }: excluimos grafías que sobran por errorI 1: cambio de folio(m): no transcribimos un fragmento del original

En letra negrita transcribimos los ejemplos en castellano y en letra cursiva losejemplos en latín.

Finalmente, anotamos a pie de página las citas expresas de autores grama­ticales y las correcciones al texto.

3.2 Texto

1. Sustituci6n del participio cuyafonna no existe en lalfll y corres­pondencia de estas construccio­nes en castellano.

Ifol. lrl Debes notare quod, ut dicitPriscianus,2 si deficit nobis unum par­ticipium debemus considerare illuddupliciter, quia aut venit per modumablativi absoluti, aut sine sensu abla­t¡vi absoluti. Si per modum ablativiabsoluti, debemus ipsum supIere perpostquam, verbi gracia: el rey venido,gozar se ha Pedro, componitur sic:postqllllm rex venit, gaudebít Petrus.Si venerit sine sensu ablativi absolutisupletur per quis vel qllí et perverbum Bui temporis, verbi gracia: elrey venido fara justicia, componitursic: rex quí V61lit jadet iusticiam. Sed

2 No se encuentra así en Prisciano, peroel anÓnimo autor se refiere a Prisco /nsl. XI,25.

debes notare quod si venerit duoparticipia insimul per modum ablativiabsoluti sunt consideranda dupliciter,quia aut veniunt cum coniuncione autsine coniuncione. Sí cum coniun­cione, dupliciter, quia aut deficiuntambo aut unum tantum. Si deficiuntambo, utrumque supletur per post­quam, verbi gracia: el me.stro seruidode Jobon el obedecido de Pedrotañe a bisperas, componitur sic:postquam Iollanes servavit magistroet ei obedivit Petrus" pulsatur advesperos. Si Yero deficit unum tan­tum, dupliciter, quía aut deficit pri­mum aut secundum. Si primurn, ra­cione primi deficit secundum, verbigracia: la muger serulda del mestroet codiciada de ti tañe a bisperas.componitur sic: postquam magísterservivit mulierem et tu eam cOllcupi­visti, pulsatur ad vesperos, et poterisibi ponere illam Ifol. lvl vel eam si

142 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

volueris. (...) Sic dicetur: postquammagíster servlvit mulieri et a te cOIl­cupita, pulsatu,. ad vesperos, isto mo­do falsiciem dicitur, quia3 coníuncionon cadít ínter adiectivum et substan­tivum, ut postea dicam. Sed si deficitprimum et secundum non, debet cofir­mari in ablativo absoluto cum suosubstantivo, secundum yero debet su­pleri per postquam, verbi gracia: elmestro amado del concejo etseruldo delos escolares~ seguir se hala paz, componitur sic: magistroamato a concilio el postquam serví­veran! el seolares, seeucio fit pacis.Si ita duo participia per modum abla­tivi absoluti venerint sine coniun­cione, aut deficiunt ambo aut unumtantum. Si ambo, primum supletur perquis vel quí. secundum vero perpostquam, conferendo primum sub­stantivum ultimo participio, verbi gra­cia: la muger demanda<da> encasamiento, seruida del mestro,tañe a uisperas, fH sic: postqllammagíster servívit mulierí, quampoposcit aliquis in coniungio, pul­satur ad vesperos. Si deficit unumtantum, dupliciter, quia aut deficitprimum aut secundum. Si primum,ultimum participium conformatur inablativo cum suo substantivo et pri­mum supletur per quis vel qui, verbigracia: el mestro seruido, delos Ifol.2rl escolares amado, tañe a bis­peras, fit sic: magistro euÍ aliquisservivit, amalo ab scolaribus, pul­satur ad vesperos. Et intelligas quodin tali debet 1argiri primum sub­stantivum ultimo participio et poni intaU casu quo ponitur id uJtimum parti­cipium. Si deficiat uitimum parti­cipium et primum non, primum

3 En el ms., quod.

componitur curo suo substantivo,seeundum vero supletur per post­quam, verbi gracia: el mestro menos­preciado delos rudos, seruido delossolnes, tañe a bisperas, fit sic:magistro Ileglecto a rudibus, post­quam servivenmt sotiles, pulsatur advesperos. Et nota quod <in> taHlocucione primum participium debetponí cum suo substantivo in taU casuquale regit id verbum cuí deficit,secundum participium aditum est, ethoc quod dico magístro negleeto estdatívi casus. Et debes notare quodquando duo participia veniunt per mo­dum ablativi absoluti, et defieiuntambo, debes dare substantivum, quodibi venerit, secundo participio curopostquam et construere primum cumquis ve1 qui, ita quod non veniat ibiconiuncio. Si venedt persona queagat, nisi destruetur ibi semper aliquismodo agendi, verbi gracia: Barto­lomee seruido de Maria, obedecido,corre los toros, componilur sic:Bartolomeo euí servivit Maria,postquam aliquis obedlvif, eurritur adtauros. Si autem non veniat personaagens nec paciens, tunc debes formarein verbo inpersonaJi. verbi gracia:seruido el obedecido, leese4 deGracismo, fit sic: servito el obedito.legitur de Grecismo. Si ffol. 2vlautero veniat ibi personam paciens,tune debes formare in verboinpersonali, si verbum non habueritpasivam, quía si habuerít participium,curo babeat pasivam, est ponenda talislocucio in ablativo absoluto cum iIloparticipio, verbi gracia quando nonest ibi pasivam: Bartolome obede­cido et seruido, Maria me enoja,componitur sic: postquam obeditum

4 En el ms.• leer.

BIIlArte de Prisciano y castellano" 143

fuit Bartolomeo et servitum fuit eJ, metedet Marie. Quando est ibi pasivam,do sic: Bartolomee deseado et ama·do salta, Bartolomeo oplalo et dilectotripudiarar. Et sic intelligas de prece~

dentibus et de mediantibus et subse­quentibus.

Nota quod quando duo participiaveniunt per modum ablativi absoluti,<et> secundum deficit el pr1mum non,debes extrahere ibi postquam curoparticipio non habente el ponere idparticipium iUo casu in quo ponitursubstantivum quando ibi venerit, ver­bi gracia: Joban amado et seruido<tañe a bisperas>, Jollall; amato,<postquam> servitum fuit. pulsaturad vesperos. Similiter nota quodquando duo participia veniunt per mo~dum ablativi absoluti et primumdeficit et <secunduID> non, curo pri­mo debet poni quis vel qui et alterumparticipium quod habeatur in ablativoabsoluto cum substantivo, verbigracia: Pedro servido, amado deMaria, tañe a nona. tít sic: Petro cuíservitum aliquis. amato a Maria,pulsatur ad nonam. Debes notarequod quando duo participia veniuntper modum ablativi absoluti et habenssecundum participium el non prirouro,pro primo deficit secunduro, ita quodIfol. 3rl veniat ibi coniuncio. Et debesextrahere in ambobus participiispostquam et ponere id tam bene in iUoparticipio quod deficit. sicut in illoquod non deficit, et destruere ibi ille-a -ud curo ultimo participio et u!ti­mum participium supletur, quíaconiuncio nunquam potest cadereinter adiectivum et substantivum, ver­bi gracia: Pedro seruido et amadode Maria tafie a blsperas. com­ponilur sic: postquam Petro servivitMaria el illum amavit. pulsatur ad

vesperos. Et absolvas ibi postquam sivolueris, nisi dimitas, quía ibiintelligitur.

Nota quod quando duo participiaveniunt per modum ablativi absoluti.ita quod veniat ibi coniuncio, si se­cundum participíum deficit et primumnon, ultimum est suplendum per post~quam el ille illa illud et primum par­ticipium poní cum suo substantivo inablativo absoluto, verbi gracia: Juanamado et seruido tañe a blsperas. fitsic: [ohane amato et postquam illiservivit aliquis. pulsatur ad vesperas(...).

Ifol. 3vl (...) Nota quod quando­cumque antecedens venit cum aliquoparticipio et post{s} id sequitur nomenprolati el antecedens non habet underegatur, tunc antecedens ponitur inablativo el non regitur. verbi gracia: elomne amadot el me delecta, fit sic:homille amato, illo delectat me (...).

2. Traducción al latfn de expresio­nes en castellano de participiopresente cuando éste falta enlatino

Nota quod quando venit tale roman­cium per participium presentís tempo­ris intrinsice, ut cum dicimus: tafíentese la campana, vino Pedro, debemusire ad preteritum imperfectum con­iuntivi. Romancium predictum fiatsic: cum pulsaretur campana, venitPetrus Ifol. 4rl; similiter ad roma­ncium similem: ita, scHicet, tafientese a bisperas, Maria me enoja, fitsic: cum pulsaretllr ad vesperas,Marie tedet me. Nota quod dicitPetrus Helie in primo minoris.s quodparticipium presenti temporis vocispasive retinet significacionem quam

s Perro Sumo p. 135

144 Vicente Calvo Femández & Miguel Ángel Esparza Torres

verbum a quo descendit. Et sic patetquod si verbum deponens retineatsignificacionem activam quod partici­pium preteriti retineat eandem signi­ficacionem. si participium decendit abipso. El sic de singulis. Si quis dixeritquod dicit Ebreardus6 quod yerba de­ponencia que antiquitus fuerunt co­munia participia preteriti temporis abeis decendencia babent duplicemsignificacionem, ut locutus, fablanteet fablando (u.).

3. Traducción al latfn de expresio­nes en castellano del tipo por +infinitivo.

Nota quod quociescumque ista voxpor venerit post participium, aliquan­do est videndum quod id participiumest presentis temporis aut preteriti. Sipresentís temporis, aut id verbumquod sequitur post iUam vocem porvenit per ídem verbum cuius est par­ticipium presens vel per diversumffol. 4v/. Si per idem verbum, tunc illavox quod sequitur est participiumfuturi temporis active vocis, verbigracia: Juan amante el por amarcorre, componitur sic: Iohanes amanset amatllrllS currit. Si veniat perdiversum verbum, aul es! ibi talemparticipium, scilicet futuri temporis,aut non. Si non, debet supleri per quisvel qui, el per futurum indicativi. Elquis vel qui debet poní loco agentis.El racio est quia, si esse<t> ibi taleparlicipium, baberet se per modumagentis, verbi gracia: Pedro amanteet por enojar corre. tit sic: Petru.s

6 No se encuentra en el Graecisl1tlls deEbrehardus. Cf. Prisco Inst. XI, 29: "mullalamen ex huiuscemodí verbis, scilicet depo­nentibus1 inueniuntur apud antiquissimos par­ticipia praeteriti temporis tam actiuam quampassiuam significationem habentia."

amans et cuias tedebit aliquem currit.Si est ibi tale partieipium. voxsequens debet supleri similiter perfuturum indícativi. verbi gracia:Pedro amante et por enseñar corre,fit sic: Petrus amallS el qui docebitaliquem currit. Si queratis quare estracio quod non fit per participium exea quod haberetur ibi, racio est hec:quod si fuerit per participium, tuneídem el diversuro esset ídem, quod estfalsum (...). Et si ista vox por venietpost participium preteriti temporis,aut id quod sequitur post istam voceroveniat per ídem verbum aut per di­versum. Si per idem, id quod sequitureficitur participium pasive vocis. Dosic: Pedro enseñ<ad>o et porenseñar~ tiempo es de rezar, eompo­nitur sic: Petrus doctllS el docelldllS,tempus est recitandi vel redtadonis.Si id quod sequitur post istam vocemffol. 5rl venit per verbum diversum deprecedenti verbo, tunc debet supleriper futurum indieativi pasive vocis,faciendo quandam distincionem ta­lero, quia aut tale verbum babet pasi­vam, aut non. Si non, debet supleri inactiva secundum eodem temporepredicto quis vel qui loco pacientis,verbi gracia: Pedro amado et porserulr corre, componitur sic: Petrusamatlls, cuí aUquis seruiet, cllrrít. Síbabet pasivam, tunc tempus debetformad in futuro indicativi pasivevocis, ponendo quis ve! qui locopacientis, verbi gracia: la lecion oydaet por leer, tañe a bisperas, com­ponítur sic: ledo audita el que lege­retur, plllsabitllr ad vesperos (.u).

Nota quociescumque in aliquamlocucionem venerit tale romanciumsicut id: de leer o por leer, aten­dendum est quía aut venerit post no­men aut post verbum. Sí post nomen,

El "Arte de Prisciano y Castellano" 145

duohus modis, quia aut illud nomenest substantivum aut adiectivum. Sisubstantivum. tunc eficitur particí­pium fututi temporis vocis active ve}pasive. De utroque datur exemplum:de participio futuri active vocis, istomodo: el mestro por leer la lectonsta aquí) fit sic: magíster lecturusleccionem stat hic. Et racio est quianihil est id dicere, quia si diceretur: elmestro leederor la leclon sta aquí)curo utramque significacionem, etcomponitur sic: magister lecturusleccionem stat hic (...). De participioIfol. 5vl futuri temporis pasive vocisdatur taUs exemplum: la lecion porleer, tiempo es de comer, compo­nitur sic: leccione legenda. tempus estcomedendi. Si autem venerit post no­men adiectivum, duobus modís, quiaaut est generale aut speciale. Si gene­rale, duobus modis, quia aut significatsubstanciam inclinata ad agere vel adpati, aut non. Si non, tunc formatur inpresentí coniuntivi cum ista coniun­cione ut ve! quod. Exemplum: Pedronin es bueno por leer nin por lo de..xar, componitur sic: Petrus non estbonus ut legat nec est bonus lit di­mitat. Et raeio est quia si diceretursic: Petrus /lec est bonus lecJurus necest bonus dimisurus iret contra auto­ritatem Prisciani in XI minoris,7 quidicit quod diversa adiectiva sine co­niuncione esse non potest. Si signi­ficat substanciam inclinatam ad agereve! ad pati, tunc formatur in infinitivovel in ultimo supino, verbi gracia: elescolar es perezoso por andar, com­ponitur sic: scolaris est [dosos]ambulare ve! ambulari. Et racio estquia infinitivus ponitur loco norninis

1 No se encuentra en Prisco ll1st. cr.Daclr. 1531 y ss.

apud ipsos Grecos, ut patet perPriscianum XIII folio maioris,8 ubiponi quod b012um est legere, nísi aliudest si dieeretur: b01wm est leccio. sedcum nomina adiectiva construaturcum ablativis et infinitivus ponalurloco ablativi, ut supra visum est. utsequeretur quod taUs locucioformabatur in infinitivo (...). Si Ifol.6rl autem illud adiectivum speciale,dupliciter, quia aut consideratur in seaut absolute, prout est adiectivuffi, aulprout est substantivum. Si in se etabsolute, formatur in preteriticoniuntivi, verbi gracia: el dean, porrezar las oras, vino a santa Maria,componitur sic: decallus, ut recitethoras, venit ad sanctam Mariam. Situne consideretur prout de seproficetur substanciam ad adiectivum,tune eficHur participium futurí tem­porís active vocis ve! pasive vocis, utvisum est supra racionibus prea­legatis. Si enim venerit post verbum,duobus modis, quia aut est adiectivumaut substantívum. Si substantivum,quod illud quod sequitur post istamdiccionem por eficitur participiumfuturi temporis active vel pasivevocis. De utroque datur exemplum:primo de voce adiectiva, sieut dici­mus: los frayles son por venir, fitsic: fratres slmf uenturi. quod eficiturparticipium futuri temporis pasivevocis, ut cum dieimus: la ledon espor leer, fit sic: leccio es! legendi. Sifuerit adieetivum, duobus modis, quiaaut consideratur in se aut absolute,prout non habet vim verborum sub­stantivi vocis, tunc formatur in pre­senti coniuntivi, verbi gracia: vengopor leer el derecho, fit sic: venia ut

8 En el ros., minorls. Cf. Prisco Insl.XVIII,43.

146 Vicente Calvo Pernández & Miguel Ángel Esparza Torres

legam ¡uso Si pro ut habel vim ver­borum substantivi. tunc eficiturparticipíum futuri temporis active velpasive vocis. verbi gracia de utroque:esta muger viene por amar. fit sic:ista mu/ier venit amatu<r>a velamandi. Et racio est quía omnia Ifol.6vl yerba tam in voce activa quam invoce pasiva dicuntur habere vim ver­borum substantivorum preter quinqueyerba vocativa. In voce activa deficitiIlud gerundium sive supinum sive sit8ecundum~ sive tercium.

4. Traducci6n allatfn de expresio~

11es en castellano equivalemes algerundivo latino.

Nota quod quando venerit romanciumultimi gerundium. el post iUud gemn­dium venerit istud verbum sllm es fid.debet supleri per gerundium istiusverbi facio facis et per presens con­iuntivi. atribuendo gerundium illiusverbifaciofacis hoc verbo Sllm esfi¡i,ut reddat sibi supositum, Exemplum:enojar sera los mal fe<c>hores, fitsic: faciendum est ut tedeat malefactores. Et suple ibi si voluerisaliquis et si non supleveris non estvis. quía ibi intelligitur. Hoc quoddico erit habet supositum in hoc quoddico faciendum, quía gerundium tene­tur duobus modis, nominaBter el ad·verbialiter. Nominaliter do sic: yoviene por razon de leer, et siclenetur loco nominis. Quando leneturloco verbi patet sic: a leer sera laUcion. fit sic: ad legel1duln est !eccio­nem. In hoc quod dico leccionemregitur in hoc quod dico legelldum peristam regulam. Omne gerundium etomne supinum regit tale casum etcetera (n.).

5. Casos especiales de formaci6ndel plural de /Jambres propios en[alfn.

6. Fomaci6n y construcción de nom­bres verbales en [atfll y sus co­rrespondencias en castellano.

Ifol. 7vl (...) Videamus modo quibusmodis defícit nomen verbale. Dicoquod deficit quatuor modís. Primomodo, deficit in verbis carentibus su­pinis. Et racío est quía, deficiente cau­sa, deficit eíus efectus (...). Secundomodo, deficit in verbis significantibuspasivorum, ut eXlIlo exulas. Et racioest quía nomen habet se per modumpacientis et accio et passio sunt duooposita et non possunt esse insimul.ideo deficit nomen verbale. Terciomodo, quando iungitur nomini neutro.Et racio est quía quando nos dicimus:el mancebo amador corre, et racioest quía deficiat, quia mancipium estneutri generís et nomen verbale estmasculini generis, et propter hocdeficit (...).

7. Algunas construcciones con su­perlativo en latín.

8. Régimen de algulJos participiosenlatfn.

9. Régimen del infinitivo en laf(n.

10. Régimen de verbos imper-sonales latinos interest, refert, est.

11. Construcciones especiales decomparativo y superlativo latinoscon sus correspondencias en cas­tellano.

Ifol. 9vl (...) Nota quod sine mis de­cem modis que ponuntur in mis pre­dictis regulis superlativus vi sua omi­titur multis modís. Uno modo. quandoponitur absolute, ut iste homo es!

El liArte de Prisciano y Castellano" 147

jortisimus, et cum lenet vim compa­rativL Alío modo, quando venit perístud prolatum alius alía aliud est re­lativum diversitatis, quia non dicam:iste fortisimus aliorwn, ergo dicam:valde jorcior aUis. Alío modo, quan­do venit SUIlS sua suum, quando dicitdiversitatem, quía non dicam scolarisest subtilisimus suorum c1ericorulU,imo dicam: Ifol. 10r/ valde subtiliorsuis sociis. Alío modo, quando venit"isi, verbi gracia: Pedro est masfuerte delos onbres, sino de uno, fitsic: Petrus est valde forcior homi­nihus nisi lino. Et raeio est quia nisivenit cum singulari numero, quíaquando venit cum plurali numero nondestruitur, ut Petrus es! fortisimushominibus nisi duorum.

Quandocumque post comparati­vum vel superlativum venerit voxaccusativi, aul ille accusativus signifi­cat partem aut non, Si significat par­tem, tune superlativus non debet des­truí, verbi gracia: Alfonso, muy masamado el cuerpo delos co<n>..pañeros, corre, fit sic: AlfollSllS

ama{n}tisimus corpus suorum so­ciorum currí!. Et regitur per illamregulam diccio significans proprieta­tero partis. Si vero ille accusativusnon significat partem, tune superlati­vus debet destruí. Et est consideran­duro quía aut participium per quod fittalis comparacio potest regere illuroaccusativum vel non. Sí potest regere,tunc talis comparativus vel superla­tivus debet destruí per posítívum cumadverbiis valde et magis, verbi gracia:Pedro, muy mas amante la ciencia,corre, fit sic: Petrus valde magisamans scienciam currit. Si yero par­ticipium per quod fit talis comparaeionon potest regere illum accusativum,tune debet destruí per verbum

eiusdero temporis culus est parti­cípium deficens ffol. 10vf cum adver­biis supradictis, verbi gracia: Pedro,muy mas amado la ciencia de suscompañeros, corre, fit sic: Petru.s,qui valde magis amavit scienciamsuorum socioruJ1l. currit (...). Si veropost superlativum et comparativumvenerint duo accusativi, consideranturdupliciter, quía aut ambo significantpartem aut non. Si ambo significantpartem, utrurnque regitur ex vi pro­prietatis per regulam supradictam, etnon debet destrui, verbi gracia:Pedro, muy mas amado el cora~onque las manos, corre, componitursic: Petrus amantis;mlls cor quammantlS currit. Si unus illorum signi­ficat partem et alius non, est consi­deranduro9 dupliciter, quía aul talemparticipium per quod fit talis com­paracio potest regere accusativum ve!non. Si potest regere, destruetur peridem partieipium et cum adverbiisvalde magis, et unus moruro signi­fieaos partero regitur ex vi proprietatisper figufam et alius ex vi participii.Per illam regulam: u omne gerundiumet orone supinum el cetera", verbigracia: Pedro, muy mas enseñado elcuerpo que la sclencia, corre, fit sic:Petrus valde magis doctus corpllSquam scienciam currit. Et Ifol. llclraeio est quia istud participium doctuspotest regere accusativum in pasivamsicut suum verbum. Si participium perquod fit taUs comparacio non potestregere accusativum casum, tune des­troetur per verburo eiusdem temporiscuius est participium quod deficit cumadverbiis supradictis, verbi gracia: lagar~a, muy mas amada el alma queel agua, eutra al fancon, fit sic:

9 En el ms., considerando.

148 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

ardea que valde magis amavit alli­mam quam aquam fuget ancipitem. Elraeio est quia istud participiumamatlls amata -fum non potest regereaceusativum easum in pasiva t et istudparticipium habet se per modumagentis el pasiva habet se per modumpacientis t ideo defieit et supletur perverbum eiusdem temporis euius <est>participium. nisi talem participiumdeeendat a verbo habente propriamnaturam, ut illa verba, seilieet postulo,peto, el cetera dicat alius (.n).

12. Concordancia del singular yplural en construcciones latinasdel todo y la parte.

13. Sustituci6n del participio cuyaforma falta en lat(n por el giroquí + verbo y traducci6n corres­pondiente en castellano.

Ifol. 11vi (...) Nota quod quando par­tieipium defieit, si venerit per modumablativi absoluti, non est suplendumper quis vel quí, sed est suplendumper ista adverbial scilicet cum ve} dumvel postquam, resolvendo substanti­vum in nominativo, et participium inverbo eiusdem temporis cuius est par­ticipium deficiens, verbi gracia: el reyvenido, fuira<n> los ladrones, titsic: postquam rex venit, jugient la­Irones, et quod ego dico de isto par­tieipium intelligas de alis participiíspresentis vel preterid temporis.

14. Algunos casos especiales deconstrucciones absolutas en lalfny Sil corresp01Jdencia en caste­llano.

Nota quod quando participium venitper moduro ablativi absoluti, {quan­do} verbum quod sequitur non atri­buitor primo substantivo venienti cum

nominativo primo. verbi gracia: Juanvenldo~ enojar me ha Maria, fit sic:postquam lohanes venit, Marietedebit me. El quod hoc dico enojarnon atribuitur Tohani, imo Marie, ideonota quod si{e} ibi esset talem parti­cipium poneretur in ablativo et nonhaberet verbum unde{ m} regeretur.sed quía non est ¡bit ideo supletur perpostquam resolvendo substantivum innominativo et per participium inverbo, et non supletur per Ifol. 12rJquis vel quí. Et racio est quia est ibisupositum Iohanis ve! quia [...] reddatsubstantivum illi verbo soluto, venitper madum abJativi absolutí quandoverbum quod sequitur atribuiturprimo substantivo, verbi gracia: el reyvenido fara justicia, fit sic: rex quivenitfadet iustidam. Et racio est quiaprimum substantivum reddit supo­silum huie verbo jadet et participium,seilieet venido, deficit t et [oportet]quod supleatur per verbum eiusdemtemporis et per quis vel qui ('H)'

15. Traducción al latín de con-strucciones en castellano con eladjetivo digno.

Nota quod quando romancium venerilpost istud nomen dignus digna dig­IUl1n, ve] post istud verbum dignor-ris -tus smtl, quía aut venit ibi nomenaut verbum. Si nomen, ponitur in ab­lativo, secundum natura<m>, ver­bigracia: nueuas dignas se cuentanenla pla~at fit sic: rumores digninarrantur in platea. Si venerit ver­bum, ponitur in infinitivo pasíve vocisvel in tercio gerundio ve! in ultimosupino, verbi gracia: nueuas dignasde ser contadas oy, fit sic: rumoresdignos audír; vel audielldum velauditu11l audiui. Et ideo plus de hoe,sed tantum ille [...] audir; ve! au~

El "Arte de Prisciano y Castellano" 149

diendwn ve} auditu tenentur loconominis.

16. Más casos especiales de cons-trucciones absolutas en latfn consu correspondencia en castellano.

Ifol. 12vl Nota quod ablativus quatuormodis ponitur absolute. Uno modo,quando due dicciones vel pIures ve­niunt in unam oracionem, ita quoduna iUarum sit nomen vel pronomen,et reliqua participia, et non habeantunde regatur et cetera, verbi gracia:Maria cantante, Juan bayla, fit sic:Maria canente, /o1Janes tripudiat.Alin modo, quando est participiumverbi inpersonalis, verbi gracia: leydode Doctrinal, vayamos a mendar, fitsic: lecto de Doctrinali. eamus men­datum, unde debes notare quod par­ticipium verbi inpersonalis conosciturper hoc quando, aut venit cum certosuposito, aut non. Si cum certo supo­sito iudicatur esse participium verbiinpersonalis, ut dictum est in primolatino. Si venit cum certo supositopropenditur fere participium verbiinpersonalis, ut dictum est in secundolatino. Alio modo, quando est nomenverbale et non veniat ibi verbum aquo regatur, verbi gracia: Pedroamador de paz, tañe a bisperas, fitsic: Petro amatore pacis, pulsatur advesperos, unde nota quod in taliabsolucione semper intellígitur par­ticipium: exemplum, ut ama<Jo>re, idest "exsistente amatore". AUo modo,quando venit nomen substantivum,verbi{a} gracia: Pedro corre lasfaUdas con la cinta, Petrus curritfimbris in zona. Si Ifol. 13rl queraturquare adiectivum non ponitur ab­solute quodadmodum substantivum,hec est racio: quemadmodum habet seper modum inherentis alicui, quia non

potest stare per se simpliciter. nisi inneutro genere, et aHtee vero modíssemper in istis intelligitursubstantivum, et substantivum habetse per modum per se stantis, ideo hecest causa.

Nota unarn regulam optirnam quaponit comendator super Doctrina­lemlO: quandoeumque post partici­pium veniens per modum ablativi ab­soluti et sequitur relacio, consideraturdupliciter, quia aut antecedens etrelacio veniunt per idem verbum autper diversum. Si per idem verbumtalis ablativus resolvitur in nomina­tivo absolute el [hoc] ut sequens rela­cio habeat locum unde regatur, quía siponeretur participium absolute, tunequando poneretur antecedens et rela­cio ab uno verbo regeretur, quod estfalsum, verbi gracia: Pedro leyente,el qual lee de Doctrinal, danse dedos vinos enel [...]. Si vero illarelacio veniat per diversum verbum,tunc ablativus ponitur absolute etrelacio conformatur cum verbo sub­sequenti, verbi gracia: Pedro amante,el qual canta, leyese en las escuelas,fit sic: Petro amante qui canit, legiturin scolis.

17. Más reglas de sustitución delparticipio cuya forma falta enlatfn por el giro qui + verbo y sucorrespondiente traducción alcastellano.

Ifol. 13v/ Seeundum quod {ut} dicitPriscianus in undecim<o>t 1 capitulo{quod), quando deficit nobis partici­pium in aliqua locucione suplendum

10 No hemos encontrado el comentadordel Doctr. al que se refiere el autor. Noaparece la referencia en Prise.

tI Prisco /nst. XI, 25.

150 Vicente Calvo Pernández & Miguel Ángel Esparza Torres

est curo isto nomine qllis vel qui [...]et cum verbo eiusdem temporis cuiusest participium quod deficit, undedebeas notare quod participium defi­ciens aut est presentis temporis autpreteriti perfecti. Si presentís temporisin pasiva, ut cum dicimus: Pedro,amante de sus cO<n>pañeros, stu­dia, fit sic: Petrus, qlli amatur a su;sociis, studet, quomodo est suplen­dum per verbum elus temporis. Etcum isto nomine qu;s ve! qui a parteante in racione supositi, ideo sic fitlatinum. Et dicendum est quod ro­mancium participW2 presentís temw

porís defíciens isto modo, deficit inactiva, ideo in pasiva. Et nota quod sipost talem participium venerit sensusgenitivi semper est de voce pasiva,[sed] si veniat vox accusativi semperdebet fonnari in activa. Si non deficit,tune non debet supler1. Si autem par­ticípium deficiens sit preteriti, debesconsiderare si deficit <in> verbo in­personaH vel non. Si in verbo inper­sonali, dupliciter, quia aut datur subvoce sensus ablativi absoluti aut subIfol. 14rl vace ¡mus casus. Si sub vo­ce sensus ablativi absoluti, tune debetsupleri cum aliquo istorum, scilicetdum el cum et donec vel curo adver­biis similibus, ut curo dicimus: el reyvenido, fuiran los onbres, fit sic:postquam rex venit, fugiellt homil1es.Si datur sub sensum alterius casusdebet suplerí per quis vel qui et perverbum eíusdem temporis, et hoc du­pliciter, quia aut deficít in activa autin pasiva, tune quís vel qui si in activadebet poni a parte ante in racionesuposití, ut cum dicímus: Pedro,amado a Juan, corre, fit sic: Petrus,qui amavit Iohalles, currit. Si autem

12 En el ms., participium.

deficiat in pasiva debet formari inactiva vel in verbo personali si fueritibi, ut cum dicimus: Pedro, servfdoB

de Fernando, corre, fit sic: Petrus,cuí servivit Femalldus, currit, vel cuíservitll1n fuit a Fernando, currít. Siautem participium quod deficit estfuturi temporis vel datur in pasiva velin activa. Si in pasiva debet supleriper verbum eiusdem tempor.is et cumquis vel qui, ut cum dicimus: Pedro,seruidero de Juan, corre, fit sic:Petrus, cuí serviet Iohanes, curri!. Sidatur in activa debet supleri cum quisIfol. 14vl vel qui sicut habuistisuperius. ut cum dicimus: Pedro,amelecimido deJa muger, estudio, fitsic: Petrus, cuí medells ftlit mu/ier,studet. Per alias regulas poteds supIe­re omoia participia deficiencia inomnibus aliis verbis.

18. Construcción en latfn de for-mas pronominales que implicannegación: nemo y nullus.

19. Formación y régimen de loscompuestos de venia en latín.

20. Grados del adverbio enlatfll.

21. Moifología del verbo en latEn:formación de los tiempos.

22. Figuras del lenguaje en latEn:la conceptio.

23. Régimen del comparativo y su-perlativo en lat(n y su correspon­dencia en castellano.

Ifol. 15vl (n.) Nota quod quocies­cumque post superlativum el compa­rativum venit unus accusativus dum­taxat aut ille accusativus significatpartem aliquam illius tolius prece­dentis venientis cum superlativo vel

13 En el ms.JaMo.

BlltArte de Prisciano y Castellano" 151

comparativo, aul non. Si autem signi­ficet partem aliquam, tune non estdestruendus superlativus nec compa­rativus. De utroque largiatur exem·plum: de superlativo fit sic: PedrOt

muy mas enseñado el alma) enoja aMaria, fit sic: Petri doctisimi animaam, pertesa fui Mariam. De compa­rativo: Juan) mas amadas las manosde sus Ifol. 16rl conpafieros, corre,componitur sic: ¡ollanes, dilectormanllS suis socis cllrrit. Intelligasbene quod ambo HU accusativi re·guntur sinodoche. Si autem ille accu­sativus significet partem aliquamíllius totius. tunc taliter est desteu­endus, scilicet el comparativus. eltune anima uertendum est quía autparticipium vel nomen per quod fittaUs colacio potest regere iUum accu­sativum aul non. Si potest, tunc talissuperlativus vel comparativus debetdestruí per suum positivum cum istisadverblis valde et magls. De utroquedatur exemplum: de superlativo sic:Pedro, muy mas amante la ciencia,studia, componitur sic: Petrus, valdemagis amans sciellciam, studet. Decomparativo: Pedro, mas amante elderecho) disputa, fit sic: Petrus,magis amans lus, disputat. Si veroparticipium per quod fit taUs com­paracio non postest regere illumaccusativum, tunc, scilicet et cetera,debet destruí per verba eiusdemtemporis cuius est participium cumadverbiis supradictis t suplendo quisvel qui infinite substantie t quod red·dat suposítum verbo resoluto. Deutroque datur exemplum: de super­lativo sic: Pedro, muy mas amado laciencia deJos Ifol. 16vl conpañeros,scrlue t componitur sic: Petrus. quivalde magis amavít scienciam suorumsociorunJ, scribit. De comparativo sic:

el vicario, mas amado la ciencia deloglca, tronpie~a, fit sic: vicarius,qui magis amavit scienciam logicam,agitat. Et intelligas quod ponuntur ibiadverbia ad dandum. Intelligit quodtales latinitates fuerunt prolate persuperlativum et comparativum. Si ve­ro post, superlativum <vel> compara­tivum veniat duo accusativi aut ambosignificant partes t aut unum tantum.Si ambo desinent partem illius tolius,tunc, scilicet superlativus nec com­parativus non debet destrui t sed. amboHU accusativi reguntur per ilIam regu­lam ex vi proprietatis. De utroquedatur exemplum, verbi gracia desuperlativo sic: el omne~ muy masve{n}lente las manos que los pies,desterrara los omnes sin razon t

componitur sic: homine videntisimomamlS quam pedes. exulant hominesin merito. Intelligas quod unus regiturex vi proprietatis et alius ex vi copule.De comparativo sic: la reyna, masamante los ojos que los cabellos~

ruega a DIos, fit sic: regina, dileccioroculos qllam capillos, deprecaturDeum. Si autem illorum duorumaccusativorum unus desinet partem etalius non Ifol. 17r/t tune consideratumest quía, aul tale particípium per<quod> fit talis comparacio potestregere illum accusativum, quia nondesignat partem, aut non. Sí potest t

tune talis superlativus vel compa­rativus debet destrui per ipsummetparticipium cum supradictis adverbiis,et unus regitur per figuram et alius perilIam regulam: u omne gerundium etcetera". De utroque datur exemplum,verbi gracia de superlativo sic: Pedro~muy mas enseñado el cora~on quela ciencia, sale de maytlnes, comaponitur sic: Petrus, valde magis doc­tus cor quam scienciam, ex;t de malu·

152 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

ti"is. racio est quia istud participiumdoctus non nequit regere aceusativumin pasiva sieut suum verbum. Decomparativo sic: el vicario, masamante el cuerpo que el derecho,enoja a nos, fit sic: vicarii, magisamalltis corpus quam ius, tedet 110S.Si vero partidpium per quod fit taliscomparado non potest regere illumaecusativum, quía non designat par­te~ illius totius, tune taUs superla­tivus et comparativus destruentur perverbum eiusdem temporis euius estparticipium cum adverbHs antedictis.De utroque datur exemplum. verbigracia de superlativo: la gar~a, muymas amada la alma que el {I}agua,futra al flacon, componitur sic:lardea], que valde magis amavitallimam quam {a} aquam, vapulavitallcipitem. Et racio est quía istud par­ticipium amatus -a -tum non potestIfol. 17vl regere accusativum casumin pasiva et participium preterititemporis pasive vocis, quando venitcum voce de a habet se per modumagentis, ideo nos formamus in activasic: Rodrigo, mas amado las piernasque la bondad, destierra, campo­nitur sic: Roderico, qui magis amavitcruram quam b01litatem, exulataliquis. Si autem aliorum aecusa­tivorum nullus designat partem aH­quam, si intelligitur, debet destruísuperlativus et comparativus, et tuneest considerandum dupliciter, quia autparticipium per quod fit taliscomparacio potes regere aecusativumaut non. Si potest, debemus recurreread ipsum cum antedictis adverbiis,verbi gracia de utroque datur exem­plum: de superlativo sic: Pedro, muymas amante la logica que el dere­cho, amenaza nos, componitur sic:Petrus, valde magis amalls logicam

qllam tus, minatllr nos. Decomparativo: el doctor, mas ense­ñado la fllosofla que la astrolosla,desea leer, componitur sic: doctor,magis doctllS philosofiam qllamastrologiam, optat legere. Si auteroillud participium per quod fit taliscomparacio non possit regere accu­sativum casum~ tunc recurrendum Ifol18rl est ad verbum eiusdem temporiscum quis vel qui cum dictis adverbils,verbi gracia de ambobus: de super­lativo sie: la gar~a, muy mas amadalos fijos que el agua, matara laliebre, componitur sic: ardea quevalde magis dilexitfilios quam aquamtrucidat leporem; de comparativo fitsic: el pobre mas amado el pan quela carne leuantase, componitur sic:pallper, qui magis dilexit panemquam carnes, surgit aliquo. Et de hocsufficiat.

24. Fonnación de comparativosen lat[n COIl adverbios nimis yvalde.

25. Construcci6n en/alín del com-parativo irregular y su correspon­diente traducci6n en castellano.

Ifol. 18vl Nota quod quociescumqueeomparativus gradus casum propriumregere non potest, tunc comparativusdebet supleri per positívum et magis.Exemplum: este <es> mas amante laciencia de todos los omnes, dicam:iste est magis amans scienciam om­nibus 1l0minibus. Racio est quia postvocem comparativi ponitur vox ac­cusatívi. et unus comparativus potestregere accusativum proprie el sinefigura et cetera.

26. Fonllaci6n y construcción enlatfn del adverbio en grado com­parativo.

El ..Arte de Prisciano y Castellano" 153

27. Más reglas para la construc-ción en lalfn del comparativoirregular y su correspondientetraducci6n en castellano.

ffol. 1ge1 Nota quod superlativus gra­dus regít genitivum easum proprienature uel, scilieet, si fuerit nom1niscolectivi <el> aliter non. Et sic nolaquocieseumque superlativus gradusproprium casum non potest regere,debes eum supIere per positivum <el>va/de et mag ls, si positivus regalilIum casum, vel per eomparativum elvalde. Si positivus non regal illumeasum de sua natura, debes ire adcomparativum curo valde, eo quod desua natura regat ablativum, verbigracia, quod non regat positivum:Pedro muy mas ruuio de sus co<n>­pañeros corre, Petrus, valde rubiorsuis sociis, currit. Non imus adpositivum cum valde, eo quod valdeest absolutum et non possit regere ge­nitivum, sicut magis. Si volueris iread positivum cum valde et magis,tune debes ponere ablativum quodregatur valde magis ex vi adverbiicomparativi, et hoc est quod dicitPriscianus in secundo m1noris.t 4 Etnota quod si exposueris per positi­vum, tunc positivum tenetur loco par­ticipii et non loco nom1nis.

28. Otras cuestiones sobre el régi-men en latfn del comparativo ysuperlativo, y posible traducciónal castellano de casos particula­res.

Nota quod ad hoc quod superlativusregat genitivum casum sicut [...] Ifol.19v1 [...] quatuor requiruntur: primo t

quod res excedens et excessa sint

14 Cf. Pris. Inst. XVID, 32.

eiusdem generis; secundo, quod sinteiusdem speciei; tercio, quod sinteiusdem patrie; quarto, quod sint eius­dem professionis. Alitert deficit, quianon potest comparari ad res cuiuslibetgeneris. Similiter. quando post ipsumsuperlativum sequitur talis casus, quinon potest construi cum superlativo.Sic est accusativus, qui regitur ex vitransicionis. Alío modo, quando nonhabetur, et sic deficit proprie. Aliomodo, deficit quando in romancio ve­nit diccio exceptiva vel exclusiua, etracio est quia ista excipiunt partem adtotum, et hoc non fit per superlati­vum. Vnde nota quod ita sit quod resexcedens et excessa non sint eiusdempatrie nec professionis, et sic deomnibus aliis. Tunc, superlativus su­pletur per positivum et magis et valde,et loco genítívi panas ablativum t velper comparativum et va/de et poneablatívum, que regatur [a] compara­tivo. Exemplum: el omne es muymas fuerte de los arboles. Nonconveniunt res excedens et excesa,quía non sunt eiusdem generis pro­prie, quía "horno" est animal. Quia inelemento primo est substancia velcorpus, unde conveniunt, ideo suple­tur superlativus et dicam: hamo est¡fol. 20r/ forris valde magis arboribus,vel aliter comparativum: homo es!valde/orcior arboribus (u.).

29. Tipos de superlativo.

30. Adverbios en grado super­lativo.

31. Otras consideraciones sobreel régimen del comparativo.

32. Sustituci6n del comparativo,cuando no se puede formar en la­tfll. y su posible traducción alcastel10120.

154 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

Ifol. 21vI (...) Debes notare quot mo­dís deficit comparativus et cetera.Dicendum est quod quatuor modis.Vno modo quod deficit, sÍc dicatur: tueres mas enojado de Juan que deGon~a[o, componitur sic: tu es{t} illeqIli tedIlit magis Iohanis quamGundisalvus. Et raeío est quía defi­ciente causa et cetera. Alío modo,deficit quando venit Ifol. 22rl cumromancio accusativi et reducitur adpositivum cum isto adverbio magis, siiHe positivus poterit regere illum ac­cusativum vel per figuram sinodoche,verbí gracia: Pedro, mas amante aDios, corre. Petrus, magis amansDeum, currit. et hoc inteJligas si meaccusativus non significet partem,sicut {a} habuisti superius et cetera(...).33. Sustitución del superlativo que

no existe en latfn y su posible tra­ducci6n al castellano.

ffol. 22v/ (...) Deficit superlativus inistis diccionibus: ante, senes, iuveniset adolescells, quia iste dicciones fa­ciunt comparacionem sine superlati­vo, ut ante anterior, senex senior,iuvenis iu {ue }nior et ado/escens ado­lescencior. Et non est ibi superlativus,unde versus l5 : "iuvenis et adolescenset cetera quatuor isti sola quidem solísutuntur comparativis tl

, et ideo in istissupletur superlativus sieut in aliis,verbi gracia: Ifol. 23rl el muy masviejo delos seolares va ala plac;a,componitur sic: va/de senior sco/a­ribus vadit ad plateam.

15 El verso se repite en muchasgramáticas de la época (cf. Graec. XXXV,72.)

(u.) Ad hune nota quod adverbiacomparandi regunt eundeml6 casumquam suum comparativum et sempersunt neutra et in neutram tenninacio­nero quod feruntur, verbi gracia: yocorro mejor que tu, dicam: egocurro melius quam tu. Et nota quodadverbia superlativorum semper suntfemenini generis [...] et fonnatur a ge­nitivo a femenina teffiÚnacione, verbigracia: yo corro muy mas fuertedelos otros, dico: curro jortissimealiorum. et hoc intelJigitur in quantumsunt adverbia superlativi et compa­rativi, quia in alio modo non reguntcasum.

Eciam nota quod comparativus etsuperlativus. in quantum sunt, beneregunt dativum casum, /foI. 23vf verbigracia: Gon~alo mas aboreciente losseñores corre, componitur sic: Gun­disalvus aborrecior dominis cllrrit, etsuperlativus eum dicimus: Gon~lo

muy mas aborreciente los señorescorre, fit sic: Gundisalvus aborre­censius dominis currit. Et ille dativusregítur ex vi comodi vel incomodi(...).

34. Funciones de los casos yreglas de concordancia!7.

Quien faze o quien dize nominativocaso es. Cuia es la cosa genitivocaso es. A quien damos o a quiendezimos dativo caso es. Lo que da­mos o lo <que> dezimos acusativocaso es. Por vocativo llamamos. Porablativo nos de partirnos.

16 En el ms., eadem.17 Como ya explicamos en la Introduc­

ci6n. el texto que incluimos en este epígrafeestá intercalado. Fue escrito por otra mano ysu contenido no concuerda con lo anterior nicon lo posterior.

El "Arte de Prisciano y Castellano" 155

Substantivum et adiectivum. inquibus debent convenire? Debentconvenire in quatuo!. In quibus? Innumero et in genere et in casu et inregimine. Quomodo in numero? Quodsint eiusdem numeri. Quomodo in ge­nere? Quod sint eiusdem generis.Quomodo in casu? Quod sint eiusdemcasus. Quomodo in regimine? Quodregatur ab eadem parte{m}.

Nominativus et verbum, in quibusdebent convenire? In tribus. In qui­bus? In numero et in persona et in de­bita rectitudine. Quomodo in numero?Quod sint eiusdem numeri. Quomodoin persona? Quod sint eiusdempersone. Quomodo in debita rectitu­dine?'Quod nominativus precedatur etverbum subsequatur.

Relativum et antecedens, <in>quibus debent convenire? <In tribus>.In quibus? In numero et in genere etin persona. Quomodo in numero?Quod sint eiusdem numeri. Quomodoin genere? Quod sint eiusdem generis.Quomodo in persona? Quod sinteiusdem persone.

35. Traducci6n de opus est.

Ifol. 24rt (...) Nota18 quod est ibi hocopus (...), unde nota <quod> aut venitcum .mm es fui aut sine sum es jui. Sicum sum es fui, construitur cum dati­vo et cum ablativo: menester es aPedro dineros, dicam: opus est Petrod illariis. Et sine sum es fui,construitur cum genitivo: quiero panpara el menester de Pedro, dicam:volo panem ad opus Petr;. undeversus: "ternis ve] sestis opus est

18 Sigue con letra de la mano anterioral texto intercalado. pero no hay continuidaden el contenido con relaci6n a lo tratado alcomienzo del fol. 23v.

genitivis, ut opus est mihi panem adopus Petri velpanis [Stephanus]u.

36. Diferencia entre el significadode la voz activa y de la vozpasiva.

37. Construcciones con verboimpersonal pasivo.

Ifol. 24vl (...) Nota quod verba inper­sonalia pasive vocis habet istam natu­ram: persona agens ponitur in ablativomediante proposicione a ve! ab etpersona paciens ponitur in eodem ca­su quam regit verbum a quo des­cendit, verbi gracia: la ec1esla es ser­uida de los clerlgos, dicam: eclesiaservitur a clericis; el magestro esobedecido delos dlclpulos, dicam:magistro obeditur a discipulis. Etdicit Petrus Heliasl9 quod hoc estverum nisi sit accusativum. quía dicitPetrus Helias in secundo minorisquod verba inpersonalia pasive vocisnon posunt regere accusativum {insecundo minoris} (...).

38. Construcción de infinitivoconcertado.20

39. Régimen de los verbos quesignifican "precio. JI

40. Usos de la preposición in.

19 CC. Petr. Hisp. p. 7620 Desde aquí (fol. 24v) hasta el final

del texto (fol. 48v) no hay más frases en ro­mance! por eso, nos limitamos a enumerar lostemas que se tratan en cada epígrafe. Además,desde el fol. 30v. hay numerosos ejemplostomados de las principales gramáticasmedievales y citas frecuentes de gramáticoscomo Pedro HeHas, Roberto. Donato. Pciscia­no y el Doctrinale. En algunos folios se aludea la autoridad de cierto maestro: Udicit ma­gister" (p. ej.. en fol. 37v).

156 Vicente Calvo Femández & Miguel Ángel Esparza Torres

41. Construcción del numeral duomilia.

42. Constru.cciones de verbos condativo.

43. Construcción de alter.

44. Construcción de infinitivo noconcertado.

45. Construcción con pronombresinterrogativos.

46. Significado y forma del dimi-nutivo.

47. Tipos de verbos.

48. Construcción con conjuncio­nes adversativas.

49. Uso nominal de ciertos adver-bios (mane, seco, etc.)

50. Sustantivaci6n del participio.

51. Más reglas de sustitución delparticipio cuya forma falta enlatfn por el giro qui + verbo.

52. Verbos de fenómenos atmos-féricos sin sujeto.

53. Sustantivación del adjetivo.

54. Construcción de verbos neu­tros con acusativo.

55. Infinitivos usados como sus-tantivos.

56. Cuestiones sobre el régimendel relativo y el antecedente.

57. Régimen del verbo lugeo.

58. Elipsis del sujeto.

59. Régimen del nominativo: con·cordancia, figuras, nominativoabsoluto y uso del adverbio ecce.

60. Régimen del genitivo: con-strucciones del todo y la parte,

del continente y el contenido, y ji­gUl·as.21

61. Régimen de algunos sustan-tivos: prelativos, de ticontrarie­dad", de "proximidad", verbales.etc.

62. Régimen de algullos adver-bios.

63. Régimen del comparativo y elsuperlativo.

21 Entre este epígrafe y el siguiente(fol. 41r a fol. 42v) hay un fragmento interca­lado de otra gramática. escrito por una manodistinta, en el que se tralan cuestiones sobreel régimen del sustantivo y el verbo.

4. Bibliografía

El "Arte de Pdsciano y Castellano": 157

Calvo Femández, Vicente & Esparza Torres, Miguel Ángel. 1993. "Una interpretaci6n de la Gra­mática Castellana de Nebrija a la luz de la tradici6n gramatical escolar." En: Cuadernos deFil%gfa Clásica. Estlldios latinos 5,149-180. Madrid: Editorial Complutense.

Calvo Femández, Viceote. 1992. "Una gramática latina medieval con notas en romance caste­llano." En: Cuadernos de Filologfa Clásica. Esllldios latinos 2, 249-261. Madrid: EditorialComplutense. Madrid: Editorial Complutense.

calvo Femández, Vicente. 1993. "Un ejemplo de empleo del romance en la didáctica del latínmedieval: la traducci6n de participios en la Gramática de Prisciano y castellano." En: Revistade Filologfa Románica 10,267-283. Madrid: Editorial Complutense.

Calvo Femández, Vicente. 1998. ""Latinum cum romancium concordare": En torno a la Gram­matica Proverbiandi." En: Cuadernos de Filologla Clásica. Estudios latinos 15.489-507.Madrid: Editorial Complutense.

Castro, América. 1981{1936]. Glosarios latillo-españoles de la Edad Media. Madrid: C.S.I.C.(=Biblioteca de Filología Hispánica 3.)

Col6n, Germa & Amadeu J. Soberanas. 1985. Panorama de lo lexicografia catalana. De lesglosses medievals a Pompeu Fabra. Barcelona: Biblioteca Universitaria.

Col6n, Germán. 1982. "Fer lo proverbi." En: Miscelánea de Estudios Hispánicos. Homenaje delos IIispanistas de Suiza a Ramón Sugrall)'es de Frallch. Montserrat, 33-9.

Esparza Torres. Miguel Ángel & Vicente Calvo Fernández (eds.). 1996. Introducio1Jts latjlfas con­trapuesto el romance allatfll (c.1488). Amolfio de Nebrija. Introducci6n, edición y notas.MUnster: Nodus Publikationen. Klaus D. Dutz - Wissenschaftlicher Verlag.

Esparza Torres, Miguel Ángel & Vicente Calvo Pemández. 1994. "La Gmmmatica Proverbiandi yla Nova ratio Nebrissensis.n En: Historiographia Linguistica 21. 39-64. Amsterdam &PhHadelphia: John Benjamins.

Esparza Torres. Miguel Ángel. 1995. ws ideas lingUfsticas de AlItonio de Nebrija. MUnster:Nodus Publikationen.

Esparza Torres, Miguel Ángel. 1996. "Die Grarnmalica proverbiandi in der spanischen grarnma­tischen Tradition des goldenen Zeitalter." En: Klaus-D. Dutz & Hans-Josef Niederehe, eds.,Theorie rmd Rekollstruktioll, 75-85. Münster: Nodus Publikationen.

Femández Pousa. Ram6n. 1947. ÚJs manuscritos gramaticales latinos de la Biblioteca Nacional.Madrid: Biblioteca Nacional.

G6mez Moreno, Ángel. 1989. uLa Gramática Castellana de Palacio: un nuncio de Nebrija." En:Revista de literatura Medieval 1, 41-51-

González RoJán. Tomás & Pilar Saquero Suárez-Somonte. 1992. "La enseñanza gramatical enValencia a comienzos del siglo XV: Importancia de la Grammatica proverbiandi en larenovación pedagógica del lat(n". Excerpta Pllilologiea. Antonio Holgado Redondo. SacraRevista de Filologfa Griega y Latina, 1,299-331. Universidad de Cádiz.

Gutiérrez de Cerezo, Andrés. 1458. Grammatica brevis. Burgos: s.i.Hispanus, Petrus. 1987. Sllmma uAbsolllta Cuillslibel." Het Illdicillm Constructionis. H. Kneep­

kens. ed. Nijmegen: Ingenium.Keil. Heinrich. ed.. 1855·1880. Grammatie; Latill;. Leipzig: Teubner.Madariaga. Pedro. 1582. Modi Joqllendi Latino et Hispano Sennolle. Valencia: Viuda de Pedro de

Huete.Nebrija. Antonio de. 1482-3./tltrodllctiones wtinae. Salamanca: s.i.Nebrija. Elío Antonio de. 1992 [1492]. Gramálica Cas/eUm,a. Estudio y notas de Miguel Ángel

Esparza Torres y Ram6n Sarmiento. Madrid: Fundación Antonio de Nebrija & S.ORL.Niederehe, Hans-Josef. 1994. Bibliograjta cronológica de la ¡¡"g¡¡(stjeo, la gramática y la lexico­

graj{a del espallol (BICRES) desde los comienzos hasta el año 1600. Amsterdam & Philadel­phia: John Benjamins.

Pastrana. Juan de. c.1495. Compelldill1JJ grammatice, Toulousse: Henricus Mayer.

158 Vicente Calvo Fernández & Miguel Ángel Esparza Torres

Reichling, Dietrich, oo. 1893. Das Doctrina/e des Alexandre de Villa-Dei: kritisch-exegelischeAusgabe mit Ei"leitlmg. Veneic1m;s der Ha/ldschriften Wld Dnlcke nebst Registem. Berlín;A. Hofmann. (= Monumenta Gennaniae Pedagogica; 12.)

Ridruejo, Emilio. 1971. "Notas romances en gramáticas latino-españolas". Revista de Fil%gfaEspatlo1a 59.51-80.

Ridruejo. Emilio. 1997. ''Lengua real y artefactos lingüísticos: sobre el romance de Daniel Sisó;'En: Ricardo Bscavy zamora & Eulalia Sánchez & J.M. Hemández Terres & Má

• l. L6pez.Martínez, eds., Homenaje al Prof. Antonio Roldán Plrel, 511-522. Murcia: Servicio de Publi­caciones de la Universidad de Murcia.

Sánchez, Juan. 1586. Prindpios de la Gramática Últina. Sevilla; Alldrea Pescioni & Juan LeónSisó, Daniel. 1490. PeTllIOe grammaticale compendium. Zaragoza.ToIson, James B. 1978. rile Srmlma o/PetnlS Elias on Prisciallus Minor. Copenhague: Cahiers de

l'Institute de Moyen Áge Oree et Laun.

Madrid Vicente Calvo Femálldez(Universidad Complutense, Facultad de Filología, Edif. A, Desp. 317. E-28040 Madrid)

Vigo Miguel Ángel Esparza Torres

(Universidad de Vigo. Facultad de Filología y Traducción, Lagoas-Marcosende, E-36200 Vigo)