OZNE Felsefe ve Gi.ini.imi.izi.in Sorunlar1

GENEL YAYIN YONETMENi

Mustafa GUNAY (<;:ukurova Oniv.)

YAYIN KURULU

Sara <;:elik, Mustafa Gi.inay, Mehmet bzcan,

Gi.ilsun Di.ilgeroglu, Celal G i.irbi.iz.

BU SAYININ EDiTORU

Doc;. Dr. H. Haluk Erdem (Ankara Oniv.)

iLETi~iM

<;:ukurova Oniversitesi Egitim Faki.iltesi,

Felsefe Grubu Egitimi Boli.imi.i 01330 Balcah/Adana

e-posta:

mgunay@cu.edu.tr oznefelsefesanat@yahoo.com

Webadresi: http://oznefelsefesanat.blogspot.com

Bireysel Abonelik: 30 TL Kurumsal Abonelik: 60 TL

Pasta c;eki: 1097014-Mustafa Gi.inay adrna

TASARIM, DiZGi

Ay~e Yagmur Krzilate~

Bask1: Baran Ofset

Tel: 312.394 45 60

• ~f>-TRf'8H/~,~ Merkez: <.;:akmak cad. <.;:akmak

Plaza no:40/44 Seyhan-Adana

tel: (0 322) 363 05 84

fax: (0 322) 363 57 79

~ube: Mahfes1gmaz mah.

79019 sokak sargut apt. no: 39

<.;:ukurova/Adana

DANl~MA KURULU

Prof. Dr. Oguz Adanrr (9 Eyli.il On iv.),

Prof. Dr. Hasan Asian (Akdeniz Oniv.),

Prof. Dr. Sara <;:e!ik (Mersin Oniv.),

Doc;. Dr. Sebahattin <;:evikba§ (Atati.irk Oniv.),

Pof. Dr. Beti.il <;:otuksoken (Maltepe Oniv.),

Prof. Dr. A. Kadir <;:uc;en (Uludag On iv.),

Prof. Dr. Zeynep Direk (Galatasaray Oniv.),

Doc;. Dr. H. Haluk Erdem (Ankara Oniv.),

Doc;. Dr. l~rk Eren (Uludag Oniv.),

Prof. Dr. Hatice Nur Erkrzan (Mugla Oniv.),

Prof. Dr. Sevin<; Gi.ic;li.i (Akdeniz Oniv.),

Prof. Dr. Adnan Gi.imi.i~ (<;:ukurova Oniv.),

Prof. Dr. Ali Osman Gi.indogan (Mugla Oniv.),

Prof.Dr. Selahattin Halilov (~ark-Garp Felsefe Enstiti.isi.i-Azerbaycan),

Prof. Dr. Ulug Nutku,

Prof. Dr. Dogan Ozlem (Yeditepe Oniv.),

Dr.Ebulfez Suleymanov (Azerbaycan Milli

ilimler Akademisi Felsefe, Siyaset ve Hukuk Arastirmalan Enstitusu),

Doc;. Dr. Omit Tatlrcan(Adnan Menderes On iv.)

Yrd. Doc;. Dr. Ali Utku (Atati.irk Oniv.),

Prof. Dr. Mustafa Yildrnm (Atati.irk Oniv.),

Yayrn No: 101

Ytl: 7

Kitap : 13

Gi.iz:2010

bzne hakemli bir yayrndrr.

Yrlda iki kez c;rkar.

ISBN: 978-975-6447-99-4

OZNE DERGiSi

13. KiTAP - GUZ 2010 oznefelsefesanat@yahoo.com

i<;iNDEKiLER

Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlan

1. Desizyonizm, Dekonstriiksiyon ve Adalet/ Funda Giinsoy Kaya ................................................................................................ 1

2. Ekolojik Anar~izm ve Teknolojinin Ahlakiligi Murrray Bookchin/ Kemal Bak1r ........................................................................................................... 13

3. Ba~ka Kiiltiirlerle Diyalog Metin Becermen .................................................................................................... 33

4. Hak Olarak Konukseverlik ile Etik Olarak Konukseverligi Giinfuniiziin Go9 Problemleri ~ewevesinde Dii~iinmek Serpil Tun9 ............................................................................................................ 43

5. E~itlik-E~itsizlik Dii~iincesinin Hakhla~tmlmas1 ve Firsat E~itligi Kutsi Kahveci ........................................................................................................ 59

6. Aklm Ara9salla~masmda Pragmatizmin Rolii Serpil Durgun ........................................................................................................ 73

7. Sosyoloji, ideoloji ve iktidar Bekir Balk1z • Ve fa Say gm Ogiitle ........................................................................ 99

8. Bilimsel ilerleme, Bilimsel Devrim ve Kuhn Mine Kaya Keha .................................................................................................. 125

9. Giiniimiizde Felsefe-Bilim-Toplum ili~kisi Olarak Sosyal Epistemoloji Giincel Onkal ........................................... ; ........................................................... 139

10. Popper'in Bilim Felsefesi ve Bilimsel Yontem Sorunu -Ozerine Omer Fatih Tekin ................................................................................................ 149

11. Hayek -0 zerine Volkan Ay ........................................................................................................... 163

Ozne 13. Kitap - Guz 2010: Felsefe ve Gunumuzun Sorunlarz

EKOLOJiK ANARSiZM VE TEKNOLOJiNiN AHLAKiLiGi: ' MURRAY BOOKCHIN1

Kemal BAKIR2

OZET

Ozgiirliik<;ii bir teori olarak anar§izm, insan varlzgmz ozgiirliigiiyle anlamlandzrarak varolu§un ger<;ek §artmz ozgiirliik olarak goriir ve bu dogrultuda ozgiirliige golge dii§iirmesi muhtemel her tiir otorite, devlet ve hiyerar§iyi reddeder. <;agda§ anar§ist dii§iiniir Murray.Bookchin de, toplumsal tahakkiimiin kaynagz ve toplumsal ozgiirliigiin oniindeki en biiyiik engel olarak hiyerar§iyi goriir ve hiyerar§inin ortadan kaldznlmasmm tek yolunun ekolojik anar§ist bir top/um kurmak oldugunu vurgular .. Ozgiir bir toplumun ekolojik bir top/um olmasz gerektigi tezinden yo/a <;zkan ve bu dogrultuda kapsamlz bir doga diyalektigi geli§tiren Bookchin 'e gore, dogayz tahakkiim altma alma dii§iincesi, insanm insam tahakkiim altma alma dii§iincesinden kaynaklanmaktadzr ki, toplumsal hiyerar§iyi ve dolay1s1yla devleti olu§turan ve aklile§tirmeye <;alz§an da bu dii§iincedir. Bu dii§iincenin temelinde ise s1mrs1z ekonomik biiyiime (kapitalizm) ve iktidar arzusu yatmaktad1r. Bu sebeple otoritenin en a<;zk temsilcisi olan devlet teknoloji arac1lzg1yla dogaya ve dolay1s1yla topluma hiikmetmeye <;alz§makta, hiyerar§ik yapzlanma i<;erisindeki toplumun iist smzflarmm siirekli artan ihtiya<;lanm kar§zlamak i<;in ekolojik y1k1ma varacak derecede dogayz tahrip etmektedir. Bu noktada teknolojinin ahlakiligi sorgulamr hale gelmi§tir.

Anahtar Kelimeler: Anar§izm, Top/um, Ozgiirliik, Ekoloji, Teknoloji, Ahlak.

ECOLOGICAL ANARCIDSM AND MORALITY OF TECHNOLOGY:

MURRAY BOOKCHIN

ABSTRACT

Anarchism as an emancipator theory, relating human existence _Jo its freedom regards the real condition of existence as freedom and accordingly denies any authority, state and hierarchy which are likely to overshadow freedom. Contemporary anarchist thinker Murray Bookchin also regards

14 I Kemal BAKIR

hierarchy as the source of social dominance and the biggest hindrance for social freedom and he emphasizes that the only way of eliminating hierarchy is to found an ecologic and anarchic community. According to Bookchin who starts off the thesis that a free society must be an ecological one and accordingly has developed a detailed nature dialectic, the idea of dominating over nature that tries to form social hierarchy as well as state and rationalize them stems from the idea that human being dominates over himself. This idea underlines unlimited economic growth (capitalism) and desire of power. Hence, the government the representative of authority tries to dominate over nature and community via technology and destroys the nature almost to the extend of ecologic devastation, in order to meet continually increasing demands of upper­class society in the system of hierarchy. In this respect, morality of technology turns to be questionable.

Key Words: Anarchism, Society, Freedom, Ecology, ·Technology, Moral.

Anar~izm, OzgilrUik ve Toplumsal Ekoloji

Kural tammaz bir dii~ilnce hareketi olarak anar~izm, ozgiirliige yaptig1 a~m vurgu ile insan iizerindeki her tiir mutlak1yeti, otoriteyi ve toplumsal hiyerar~iyi redd.ederek hiikiimetsiz, otoritesiz bir toplumun nasil olanakh oldugunu ortaya koymaya 9ah~Ir. Anar~ist dii~iincede, otoritenin oldugu yerde ger9ek. ozgiirliikten soz edilemez, 9iinkii insan do gal geli~imi i<;erisinde "iyi"' "ozgiir" ve "mutludur". Oysa insanlann zihnine yer etmi~ ve onlan her bir yandan sarm1~ olan "otorite" insan dogas1m bir tiir "kotiiliik", insanm dogalhg1m da "vah~ilik" ile karakterize ederek kotiiliikleri onlemek ve insam ehille~tirmek gibi sozde bir i~lev iistlenerek, insamn ya da toplumun mutlaka kontrol edilmesi, yonetilmesi gerektigini dii~iincesini sahk vermekte boylece de kendini bu bahanelerle me~rula~t1rmaya 9ah~makta, bu yolda ~iddet ve zor kullanmaktan da 9ekinmemektedir. Me~ruiyet pelerinin arkasma saklanan otorite, yonetsel etkinlige talip olarak insamn insana hiikmetmesine ve insanm tahakkiim altma almmasma sebebiyet vermektedir. Bu 9er9evede anar~izm ozgiir bir toplumun yolunu her tiir mutlak1yetin y1k1m1, hiyerar~inin ortadan kaldmlmas1 ve tiim otoritelerin bertaraf edilmesinde goriir. Otorite, devlet, hiikiimet, iktidar, mutlak1yet9ilik, tahakkiim, hiikmetme, hiyerar~i, egemenlik vb kavramlar anar~ist, terminolojinin yok etmek istedigi olgulan betimlerler. Bunu saglayacak olan da, anar~i teriminin felsefi yoniinii ve eylem.sel arzusunu betb1leyen "kaos"tur. Bu sebeple anar~istler, her tiir otoriteye sava~ a<;Ilarak yarat1lacak kaosun insan ya da toplumu ozgiirliigiine kavu~turabilecegine

inamrlar.

Ozne 13. Kitap - Giiz 2010: Felsefe ve Guniimiiziin Sorunlan I 15

Anar~izm insanm dogal, spontane geli~en yeterliliklerini yilcelterek dogal olanm. ahlakiligine vurgu yapar ve otoriteyi de dogal olanm kar~1sma dikilmi~ yapay vah~i ve bu anlamda ahlak d1~1 bir orgutlenme olarak degerlendirir. Otoritenin saglayacag1 sozde yapay bir diizenlilikten ziyade dogal uyum, diizen ya da otoritenin diizensizlik olarak nitelendirdigi ·durum yeglenir. <;Unkii otoritenin olu~turacag1 yapay duzen kendi yonetsel etkinligin selameti ugruna mulkiyet ve benzeri olgulan geli~tirerek insanlarm dogalhg1m bozar ve onlan bencillige iter. Bu da insanlar arasmda sfirekli bir farkhla~ma ve e~itsizlik gibi dogal e~itlige ve uyuma golge du~firen ve insanlan ozgUliigfinden yoksun birakan toplumsal hiyerar~inin olu~masma sebep olur. Hiyerar~i ise insamn insana hfikmetmesine imkan saglayan ve insamn tahakkilm altma almmasmda otoritenin vazge9ilmez bir arc1dtr.

Rus as1lh Amerikah 9agda~ anar~ist bir dil~finfu olan Murray Bookchin (1921-2006) de diger film anar~istler gibi hiyerar~inin ortadan kaldmlarak ozgfir bir toplum hedeflemektedir; fakat onu diger anar~istlerden aytran en belirgin yonii toplumu iistun bir dogallzkla ele alarak hiyerar~inin y1k1mm1 ekolojik bir toplum kurmakta gormesidir. Sosyalist bir dii~iinfir olarak Bookchin'in ekolojik toplum iitopyas1 (ekotopya), onun Marksist 9irakhk doneminde, anti-kapitalist ve anti-otoriteryan bir tepki olarak dogmu~ ve Hegelci diyalektigin Marksist yorumu dogrultusunda ~ekillenmi~tir. Bu baglamda kapsamh bir doga diyalektigi geli~tiren Bookchin'e gore, insan ya~ammda gerekli kaynaklann temini iyin dogaya yonelinmesi, ondan makul ol9Ulerde faydalamlmas1 ve bu yolda bir tak1m tekniklerin kullamlmas1 gayet dogaldtr; fakat otoriter ve kapitalist egilimin sahk verdigi smtrs1z buyilme arzusu dogadan faydalanmanm otesinde, yok edilen ye~illigin iyinden "dogay1 tahakkilm altma alma", dogaya hfikmetme dii~fincesini ye~ertmi~tir. Bu da koken olarak, ilkel toplumdan uygar toplum olma yolunu ayan otoriter dil~finceden yani . insamn insam tahakkilm altma alma, insanm insana hfikmetme dil~fincesine dayanmaktadir (Bookchin, 1999a: 55) ki, erkegin kadma hUkmetme du~ilncesi de yine buna dayamr. insam ozgfuliigfinden yoksun btrakan, otorite ilkesinin bir uzant1s1 olan toplumsal hiyerar~iyi ve dolay1s1yla devleti olu~turan ve aklile~tirmeye 9ah~an da yine bu dii~fincedir. Bookchin'in temel problemi de bu dii~fincenin ortadan kaldmlarak toplumun ekolojik bir bi9imde yeniden kurulmas1 etrafmda ~ekillenir ve bu dii~fincenin kar~1sma insanlan ozgfule~tirecegini savundugu "toplumsal ekoloji"yi koyar.

Toplumsal ekoloji ise "dogay1 tahakkilm altma alma dii~fincesinin

insanm insana tahakkilmunden kaynakland1g1" tezinden hareketle, insan

16 I Kemal BAKIR

ilzerinde kurulan baskmm denklemini tersine 9evirerek bu baskmm i~leyi~

alamm 9ok daha geni~ bir perspektifte ve daha derin bir kavray1~la ele ahr. Bu yakla~1mla, "ekonomik snilflann ortaya 9ik1~1m onceleyen ve kokeninde zorunlu olarak ekonomik bir giidii bulunmayan kurumsalla~m1~ zor kullanma, emir verme ve itaat etme sistemlerini ara~tiran" toplumsal ekoloji, dogay1 ve insand1~1 canh tiirlerini de kapsayan biitiinciil bir ger9eklik anlay1~1yla,

yilzydlardir insanhgm kanayan bir yaras1 olan e~itsizlik, bask1, ~iddet vb toplumsal problemleri, "toplumsal meseleyi" sadece basit ekonomik somiirii bi9imlerine baglamamn otesinde, "ailede ku~aklar ve cinsler arasmda, etnik gruplarda, politik, ekonomik ve toplumsal idare kurumlannda" yaygm bir ~ekilde mevcut olan insanmerkezli ger9eklik anlay1~mdan kaynaklanan kiiltiirel tahakkiim bi9imleri ile ili~kilendirir (Bookchin, 1999b: 55). "Toplumsal ekoloji "toplumsal mesele"yi s1mrh bir hukuk alanmdan ozgiirliigiin smirs1z alanma, hakim olan ak1lc1hk, bilim ve teknoloji anlay1~mdan bu anlay1~m liberter yorumuna, toplumsal reform tasanlarmdan toplumun radikal bir bi9imde yeniden kurulmasma ta~ir" (Bookchin, 1999b: 55). Bu baglamda, "toplumsal mesele"yi, biitiin toplumsal problemlerin kaynag1m merkezi devletten tekelci ~irketlere kadar "hiyerar~i" ba~hg1 altmda toplayan ve her tiir hiyerar~iyi

dogamn dii~man1 olarak degerlendirerek insanlardan bu "giinaha", ahlaks1zhga kar~1 9ikmalanm isteyen (Mellor, 1993: 130) Bookchin'in toplumsalc1 ekolojik anar~izmi otoriter, tahakkiimcii dii~iinceyi y1karak toplumu ekolojik bir kavray1~la yeniden kurmay1 hedefleyen sosyalist birprojedir.

Bu 9er9evede, her· ne kadar kapitalizm kar~1t1 bir tutum sergilese de otoriter bir yapdanmay1 hedefledigi gerek9esiyle klasik, Marksist sosyalizme de ele~tirel bir gonderme yapan ve dogal ve toplumsal tahakkiimii sadece ekonomik etkinliklere, somiiriiye baglamayan Bookchin, tahakkiimcii dii~iinceyi yikmak i9in yola 9tkan ve bu anlamda devrimci bir karakter ta~1yan boylesi sosyalist bir projenin (anar~izm/anarko-sosyalizm/anarko-komiinizm) "etik i9erikten yoksun 'toplumsal yasa', anlamdan yoksun dilzen, 'insan'la doga arasmda katl bir z1thk, bilin9 yerine mecburiyet etrafmda" olu~turulamayacagm1, aksi takdirde, Marksist sosyalizmin yaptlg1 gibi, biitiin bunlann, "ozgiirliigiin bir on ko~ulu olarak tahakkiimle birlikte ele almd1gmda", ozgiirliik kavram1m al9altacag1m ve bask1 i9inde eritecegini ifade eder (Bookchin, l 996b: 198). 0 'na gore, ozgiirliigun (freedom) onko§ul/an ozgiirliigiin ko§ullarz anlamma gelmez, ozgiirle§menin (liberation) olaszhgz onun ger9ekligini olu§turmaz. Ozgiirle~menin (liberation) olumlu bir goriinu~µ olmakla birlikte, bu anlamda ozgiirle~meyi destekleyen teknolojik ilerlemenin

Ozne 13. Kitap- Giiz 2010: Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlarz I 17

belirgin bir ~ekilde olumsuz, toplumsal olarak geriletici .bir yonil vardir. Eger . teknolojik ilerlemenin ozgilrlilgiin tarihsel potansiyelitesini geni~lettigi dogru ise burjuva kontrollil teknolojinin kurulu toplumsal organizasyonu ve giindelik hayat1 destekledigi de dogrudur. Teknoloji ve refah kaynaklan kapitalizmin kurulu hiyerar~i ve otorite sistemiyle toplumun btiyilk bir kesimini asimile etmesine imkan saglar (Bookchin, 1971: 34-35). "Ozgilrlilgiln tipk1 zorunlulugun tanmmas1 haline gelmesi gibi, bilin9 de ozerkligin yoklugunun tanmmas1 haline gelir. Bir 'ozgilrle~me' politikas1, ileri kapitalist toplumun ulusla~tmlm1~ ilretime, planlamaya, merkezile~meye ve dogamn rasyonel kontroliine, aynca 'insanlann' rasyonel kontroliine dogru geli~mesini

yans1tacak bi9imde ortaya 91kar" (Bookchin, 1996b: 198-199).

Bu baglamda otoriteden ziyade, otoritenin eylem ve uygulama boyutundaki tahakkiim, hilkmetme ve o·zellikle "hiyerar~i" gibi uzantilar1 ilzerinden hareket eden ve bunlara kar~1 tepki olarak toplumsal ekolojik bir duyarhhk geli~tirerek, kendi dil~iincesini diyalektik dogaczbk olarak adlandiran ve dogay1 insan ozgilrlilgiiniin zeminini olu~turan bir geweklik olarak goren Bookchin, hem dogay1 somilrillmesi gereken kor, dilsiz ve cimri cans1z kaynaklar, mineral y1g1m olarak goren materyalist mekanizmi hem de dogay1 kozmik biltiinlilk i9erisinde mistik, ruhsal ya da tinsel bir mekanizma olarak ele alan idealist ve rasyonalist dil~iinceyi reddeder (Marshall, 2003: 827). Fakat, "insanlar1 kozmik biltiinle metafizik dtizeyde birle~mi~ addeden 9ozilmleme, insanlar dogayla ne tilr bir ili~kide olursa olsun e~it derecede ge9erli olacaktir -doganm somilrillmesi durumu, doganm korunmas1 kadar bir metafizik omegidir, insan benligi ise kayalardan ya da yagniur ormanlanndan ne denli ay1rt edilemez ise buldozerden ya da Coca Cola .~i~esinden de o denli aylrt edilemezdir" o halde, insan-doga dilalizmine kar~1 91karak bu aynmm ortadan kaldmlmasm1, benlik smirlanmn yok edilmesini oneren ve biltiincill bir ger9eklik anlay1~1m savunan ekolojistlerin buna nas1l bir ahlaki temel saglayacag1 me9huldilr (Plumwood, 2004: 240) ~eklindeki ele~tiri ise, Bookchin'in dti~ilncesinde dogalla~tmlm1~ kismi Hegelcilik bi9iminde, evrimselci bir tutumla kar~1lanir. Bookchin gore, "doga, potansiyel olarak akilc1, bilin~li hatta inatpdir." "Dogada akil "toziln kendi kendini orgiltleyen nitelikleri" olarak ortaya 91kar; "onun gewekligin organik ve inorganik dilzeylerinde ortaya 9Ikan gizil oznelligi bilin9lilik yonilnde ozlil bir 9abay1 a91ga vurur." Fakat bu durum Bookchin'de, Hegelci anlamda idealist bir metafizigin yolunu a9maz, "Hegel'in toz, oznelliktir, ancak onu kendi idealist i9erimlerinden kurtam" goril~ilnil geli~tirerek toz ile tOziln ozelliklerinin

18 I Kemal BAKIR

aynh1iaz oldugunu savunur ve bunu "aktl"dan (geist) ziyade akilh bir "zihin" olarak sahk verir (Marshall, 2003: 827). Bookchin, yine Hegel'in, "dogamn yaratllmasmdan sonra insan ortaya 9Ikar ve dogal dilnyaya kar~1thk olu~turur: varhg1yla ikinci dilnyay1 kurar. Genel bilincimize gore iki dilnyahy1z: doga dilnyas1 ve tinsel dunya. Tin dilnyas1 insanm meydana getirdigi dlinyadrr. insan istedigi .kadar Tanr1 'nm dilnyasm1 tasarlay1p dursun, daima tinsel dilnyadrr bu; insanda ger9ekle~mesi, onun tarafmdan var kilmmas1 gerekir" (Hegel, 2003: 55) ~eklindeki ifadesi ile vurgulad1g1 butilnlilk9il diyalektigi, doganm kendi kendisini var kilmas1, kendisinde potansiyel olarak var olan organik ve inorganik olu~umlar iyin evrim yoluyla bilin9li bir 9aba gostermesi, kendisini kavramas1 ve bu kavray1~la ortaya koydugu tOzsel nitelikleri bi9iminde ele ahr.

Bu baglamda, "doga kendi doga felsefesini ve etikini yazzyor" diyen Bookchin, diyalektiginin temeline, Helenik felsefede .dogay1 ahlaki degerler ta~1yan butilncill bir ruhsal mekanizma, dilnya ruhu olarak salik veren nous3 kavray1~1m ahr ve geli~tirir (Marshall, 2003: 827-829). Cilnkil Bookchin'e gore, "dunyayz ussal olarak gordugu ol<;ilde, Helenik dil~ilnce anlamh olarak ahlaksald1 -yani ussalhg1 ve du~ilnillilrlugu ahlaksalhgma e~degerdi. Ancak sezgisel ya da bilin9li olarak, Helenik nous- zihin- nosyonu dilnyay1 kurdu ya da dunyamn iyinde zorunlu olarak vardi. Kesinlikle ay1klanabilir olmasmdan dolay1, dilnya anlamhyd1" (Bookchin, 1996a: 63). Bu dogrultuda Aristoteles'i takip eden Bookchin'in dil~ilncesinde diyalektik dogaczhk ger9eklige ili~kin bir akil yilriltme yontemidir ve akh tanr1salla~tlrmadan, dil~ilnce gilcilnil kutsalla~tlrmadan "kar~1hkh baglant1h olma, ve butilncillilk" gibi anlam belirsizligi iyindeki sozcilklere ozgilrle~tirici bir anlam yilkleyecek kadar canh, organiktir. Dogalc1 bir oz katilm1~, ekolojikle~tirilmi~ bir diyalektik, ger9ekligin butilncill geli~imin kavranmasm1 saglayacak olan ahlakm da temelini olu~turur (Bookchin, 1996a: 34-35). Bu ay1dan Bookchin'in diyalektigi bi9imsel olarak Heraklit9i ve Hegelci etkiler ta~1sa da, ger9ekligi Aristoteles9i bir anlayi~la ele ald1gmdan dolay1, diyalektiginin uygulama alam kendisinin de bir ilke ya da i~leyi~ bi9imi olarak 91k1p sabitlendigi ger9ekligin bizzat kendisi olan dogadrr. Bu sebeple Bookchin'in diyalektigi, doga anlay1~1 ve bu temel ilzere kurdugu etigi, materyalist bir egilim · gosterse de tam anlam1yla materyalist ya da idealist degildir, daha 9ok Helenistik. du~ilncenin karakteristik felsefesi olan stoac1hgm butilncill, panteist doga anlay1~ma yakmdrr. · ·

Materyalist mekanizme ve idealizme oldugu kadar metafizige de olduk9a m~safeli bir duru~ sergileyen Bookchin, dogamn kendisinde mevcut oldugunu

Ozne 13. Kitap - Giiz 2010: Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlan I 19

dii~iindiigii, dogadan tiireyen bir ahlak anlay1~1 geli~tirir ve bugiiniin d-Unyasmm problemlerini toplumsal ozgiirlilk baglammda tarihsel bir bak1~la ele ahr. Bookchin'e gore, ge9mi~te, okur-yaz~hk, uygarhk oncesi insanlar aras1 i~birliginin ve her bir bireyin ozgiinliigiiniin ya~atdd1g1 organik toplumlar, geli~mi~ bir ozbilin<;lilik duygusundan yoksun olmalanna ragmen temin edilebilir bir ihtiya9lar sistemi ortaya koyarak dogaya kar~1 miicadele etmeksizin ondan faydalanma yoluna gitmi~lerdir. Tanm toplumlannda i~birligi duygusu daha onemli iken avc1-toplay1c1 toplumlardaki avc1hk ile toplay1c1hk arasmdaki farkhhk ve bu yondeki bir i~birligi d-U~iincesi belirli bir hiyerar~inin olu~umuna katk1 yapm1~, genelde avc1hkla ugra~an erkeklerin kadmlann ve digerlerinin -Uzerindeki iktidar arzusu hiyerar~ik bir toplumun yolunu a9m1~trr. Bu dogrultuda, tarih boyunca siiregelen, erkegin kadma, insanm insana, insanm dogaya hiikmetmesi, rekabet<;i ve hiyerar~ik dii~iinceyi olumlayan "yonetimin epistemolojisi" ile temellendirilen hiyerar~ilerin ortaya <;Ikmasma yol a9m1~ ve uygarhk yolunda ilerleyen toplumlar kentlerin olu~umuyla yerle~ik diizene ge<;tiginde toplumsal hiyerar~inin en belirgin ~ekilde hissedildigi ger9ek sm1f sistemi ortaya <;Ikm1~tlr (Marshall, 2003: 83 0-831 ).

Aym ~ekilde, otoritenin en a91k temsilcisi olan devlet ve onun vazge<;ilmez arac·1 olan otoriter teknoloji ve orgiitlenmi~ iktisadi faaliyetler yine kentlerle birlikte olu~mu~ ve <;ogalan ihtiya9lara bagh olarak b-Uyiiyen iktisadi fazlahklar hiyerar~inin fist kesimi tarafmdan ele ge9irilmi~tir. iktisadi etkinliklere egemen s1mf digerlerine hiikmetmeye ba~lam1~ ve bu da dogaya kar~1 takmdan tutUmun i~birliginden hiikmetmeye · donii~mesine sebep olmu~tur. Smrrs1z biiyiime ve zenginlik yaratma arzusu zorunlu olarak doganm fethedilmesi gerektigi d-U~iincesini dogurmu~tur (Marshall, 2003: 830). Tarih boyunca bu d-U~iince hiikiim siirm-U~ ve uygarhkla kentle~en toplumlar dogay1 ylk1ma ugratm1~, somiirmii~lerdir; fakat bu, Sanayi Devrimi'nden, ozelikle II. Diinya Sava~1 'nm sonrasmdan bu giine kadar ya~anan muazzam tahribat kar~1smda olduk<;a soniik kalmaktadrr. Bugiin <;agda~ toplumun dogaya verdigi zarar neredeyse film diinyay1 kaplam1~trr. Diinyanm her yerinde yok edilen ye~illiklere . bagh olarak meydana gelen toprak erozyonu, kentle~mi~

bOlgelerdeki tehlikeli boyutlara varan hava kirliligi, <;evreye sa91lan zehirli sanayi at1klan ve gazlar, tanmsal kimyevi ila9lar yalmzca belli bir bolgeyi degil dogal <;evirimi sekteye ugratarak, ekosistemi bozarak film canhlann bag1mh oldugu biitiin bir dogay1 etkilemi~tir (Bookchin, 1994: 98). Servet _ yaratmak i<;in yap1lan bu dogal ylk1mda teknoloji uygar toplumun vazge<;emedigi bir ara<; olmu~tur.

20 I Kemal BAKIR

Uygarbk Fenomeni ve Teknolojinin Ahlakiligi

Ktthk donemlerinde teknolojinin, bir tak1m tekniklerin, insamn dogadan faydalanmas1m saglayarak maddi bolluk doneminin kaptlanm aralad1gm1, bu anlamda buyiik bir haz ya~att1g1m ifade eden ve bu durumu olumlayan Bookchin, uygar, c;agda~ toplumlarda, teknolojinin, dogadan faydalanma ve maddi bolluk yaratmamn otesinde servet yaratma arzusu ve bu anlamda bir ozgilrliik anlay1~1 dogrultusunda somilru ve y1ktma varan bir kullamma sahip olduguna dikkat c;ekerek ~iddetle kar~1 91kmaktadlf:

"Siirekli olarak, biiytime ihtiyac1yla <;Ildmm~ olan bir toplumun ya~am

diinyas1m telafisi olanaks1z bir bi<;imde ortadan kald1racag1, organik olanm yerine inorganik olam, topragm yerine betonu, ormanm yerine

klra<; toprag1, canh tiirlerinin yerine basit ekosistemleri ge9irecegi;

evrimin i~leyi~ini tersine <;evirerek diinyay1 insan tilril dahi{ hi<;bir karma~Ik canh tiiriiniin ya~amasma elvermeyecek inorganik, mineral bir

evreye geri dondiirecegi te?-didiyle ya~1yoruz ... dogal diinyay1 yok etmek tizere olan, adma medeniyet dedigimiz bu yeni olguyu hala destekliyor

muyuz?" (Bookchin, 1999b: 33).

Bu sorgulama ile medeniyet ya da diger ad1yla uygarhk ele~tirilerini dile getiren Bookchin, bu.durum kar~tsmda duyulan karamsarhgm olu~turdugu yeni anlay1~m "teknolojiyi 'bakir' oldugu varsay1lan organik doganm, kentleri kmn, km 'yaban'm, bilimi ya~am onilnde egilmenin, akh sezginin 'masumlugu'nun, ktsacas1 insanhgt biltfin biyosf erin kar~tsma" koydugunu ifade ederek (Bookchin, 1999b: 33-34) smrrs1z teknoloji kullamm1 ile dogayt ylk1ma ugratarak bu tfu duygusal karamsarhklann ve kar~tthklann ortaya 91kmasma sebep olan bir uygarhk fenomenin c;ok da ahlaki olmad1gm1 vurgular; fakat "modern insanm yok etme kapasitesi, yeniden in~a etme kapasitesinin romantik bir kambdrr" diyerek, c;evreye kar~t dizginsizce kullamlan teknolojinin c;evrenin yeniden in~ast ic;in de kullamlabilecegini ifade eder (Bookchin, 1994: 99). Bu baglamda Bookchin, her ne kadar da uygarhgm dogal ve dolay1s1yla insani somilrfi ve ylk1ma yol ac;t1gm1 du~unse de, duygusal bir karamsarllk ve uygarhk ve teknoloji kar~1t1 bir tutumla bunlardan vazgec;ilip ilkel komilnal toplum yap1sma donfilmesi gerektigini savunmaz.4 c;ilnkfi o teknolojiden ziyade teknolojinin c;apma ve kullamm amacma yogunla~a~ak ~inimal, insani olc;ekli bir teknoloji (teknikler) ve ekolojik anlamda ozgilrle~tirici bir kullammt savunmaktadrr. Bu c;erc;evede, uygarhk ve teknoloji kar~1thg1m, tarih orn;esi donemin yilceltilmesini ve o. donemin varsay1msal masumiyetine geri

Ozne 13. Kitap - Giiz 2010: Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlan I 21

doniilmesi istegini ilkelcilik olarak nitelendirir (Bookchin, 2005: 54) ve erekselci ve teleolojik bir doga anlay1~ma sahip olan antik Yunan dii~fincesini over, antik Yunan uygarhgmm geli~imini insanhk iyin biiyiik bir ad1m olarak goriir. <;iiiikii onlar, teknolojiyi (techne) reddetmemi~ fakat ona ahlaki bir boyut katm1~lardu (Marshall, 2003: 830-831 ). Bugfinfin toplumlannm omek almas1 gereken de bu antik Yunan dii~fincesi ve uygarhg1du. <;unkii;

"'Ekoloji'den, 'teknoloji'den ve 'ekonomi'den bahsederken Mia 'Yunanca konu~uruz.' Basmakahp bilimin kat1 gewekler olarak gordilgil olgular biltilnilne ili~kin 'iyi' ya da 'kotil', 'adil' ya da 'adaletsiz', 'insani' ya da 'insanhk d1~1' -k1saca, etik bir boyut- yarg1larma vanrken de yine 'Yunanca' dil~ilnilrilz. Modem bilim hakh olarak koklerini Helenik felsefede buldugunu iddia edebilir, ama aym ~eyi bir insani ortam aray1~mdaki yeni teknolojistler ve cemaatler de, belki daha bilyilk bir ge9erlilikle yapabilirler. Zira Yunan 'bilimi', eger kelimenin modem

anlammda boyle bir ~eyden bahsedebilirsek, ger9eklik ve deneyim kar~1smda etik bir duru~a sahiptir" (Bookchin, l 996b: 99).

<;agda~ uygarhk anlayl§IAI, siirekli geni~lemeye dayah kentle~me

siyasetini ve devasa boyutlara varan modem teknoloji kullamm1m ele~tirerek teknolojinin hayatI kolayla~tiran, insam, dolay1s1yla da toplumu ozgiirle~tiren bir ara9 olmas1 gerektigi iizerinde duran ve ozgiirliigii ekolojik bir baglamda ele alan Bookchin, antik Yunan dii~fincesini ve uygarhg1m overken Platon ya da diger filozoflardan daha 9ok Aristoteles9i bir 9izgiyi benimser ve bugfinkii 9agda~ dfinyanm omek ald1gm1 iddia ettigi Pythagorasc1 ve Platoncu mistik ve pragmatik egilimleri yadsu. O'na gore:

"Platon, Pisagorcu mistisizm ile pragmatik kaygilan bagda~trrarak,

9agda~larma mit yaratlc1s1 arkaik dilnya ile toplumsal orgiltlenmenin pratik dilnyas1 arasmdaki u9urumu kapatacak bir koprilyil saghyor, bOylece zamamm1zm yeni teknolojistleri ve cemaat9ilerine son derece cazip gelen 'kozmik' ve toplumsal paralelligin karakteristik bir omegini olu~turuyordu. Aristo ise daha sekillerdir: Platon'un mistisizminin yerine biltilnilyle etik oncillleri ge9irir. Ancak bu etik oncilller ona e~siz Helenik duru~unu kazandmr; yani 'ya~am ortam1' diye (sosyal terminolojimizi zoolojiden odiln9 alarak) tammlad1g1m1z ~eye ili~kin ahlaki bir kavray1~. <;ok9a almtI yap1lan bir ifadesinde Aristo--bize 'en iyi polisin tek bir bakI~ta gorebilecegimiz' hiiyilklilkte olmas1 gerektigini soyler" (Bookchin, 1996b: 99-100).

22 I Kemal BAKIR

Bu baglamda, Bookchin, anar~izmin genel ideali olan merkezsizle~mi~, yani adem-i merkeziyet9i bir yap1ya kavu~mu~ dogal uyum iyerisinde kendi kendini yoneten toplum du~ilncesini de antik Yunan du~ilncesi ile destekleyerek, bu dil~ilnce ile ortil~en, ahlaki oldugunu du~ilndilgu "ozgilrle~tirici bir teknoloji"yi one silrmil~tilr (Cantzen, 2000: 265). Buna kar~m, silrekli buyilmeyi hedefleyen ve sonu9 olarak devasa boyutlarda varan kentleri, metropolleri ortaya 91karan merkezile~me yanhs1 9agda~ kentle~me siyasetini ele~tiren Bookchin, bu biiyilme arzusunun smus1z bir teknoloji kullamm1 ile teknolojinin bir tahakkilm aracma donu~tilgilne ve bOylece de hem dogal kaynaklan telafisi 9ok zor ya da imkans1z bir ~ekilde yok ettigine hem de dogal ya~am alanlanm, yani toplumsal ozgilrliik alamm ( dogay1) tahrip ettigine dikkat 9ekerek bu durumun pek de ahlaki olmad1g1 kanaatine varu.

Bu durumu da, modern insanm, ge9mi~te, ozellikle orta9ag A vrupasma kadar hayatta kalan, teknolojinin, Bookchin'in tabiri · ile teknigin, yerel bir ekosisteme uyarlanabilecek, yerel kaynaklan ve onlann e~siz ya~am1

destekleme kapasitesini koruyup ve geli~tirebilecek bir i~leve sahip olabilecegi kavray1~1m; "son derece 9orak bir toprakta ge9inebilmelerini saglayan zengin dogal ortam -bolge, yerel flora ve fauna, toprak ko~ullan, hatta jeoloji- bilgisi" gibi "bir dogal ortamm gizli zenginligine ili~kin bu yilce duygu"yu yitirmi~ olmasma baglar (Bookchin, 1994: 384-385). Bu duygunun en anlamh ifadesini antik

1 Yunan ve Roma' da goren Bookchin, merkezile~mi~ modern toplumlarda

giln yilzilne 9tkan teknigin, teknolojinin gizil somilrilcfi gil9lerinin ise yerel toplulugun kurumsal, ahlaki ve kar~1hk91 sm1rlan iyinde tutulup dizginlendigini belirtir: "insanlar ekosistemlerinin biyotik potansiyelleri iyinde ya~amaktan ve ekolojik 9e~itliligi ve verimliligi besleyen olaganilstil bir duyarhhkla onu yeniden olu~turmaktan daha fazlasm1 yapttlar. Aym zamanda teknik olarak e~siz ayg1tlan bu geni~ biyo-toplumsal matrisin iyine mas(s)ettiler (genellikle sanatsal bir ~ekilde) ve onlan yerle~imlerinin hizmetine soktular" (Bookchin, 1994: 385). Fakat daha sonra, ozellikle Ronesans donemi Avrupa killtilriinde ortaya 9tkan ve teknolojik ilerlemenin te~vikinde faydah olacag1 ve ahenkli bir fikir il9lilsil meydana getirecegi dil~ilnfilerek o zaman pek reva9ta olan "yenilik" ve "ilerleme" kavramlanna dahil edilen "dogamn egemenlik altma almma dil~ilncesi" ve bu dogrultuda geli~ecek olan dogal teknolojik y1k1m, "doganm sadece insanm kullan1m1 iyin var oldugu" fikrini sahk veren Kutsal Kitabm yaratlh~ oykilsilniln anlafild1g1 "Y aratlh~" bOlilmilne atfen (Basalla, 2000: 180), tipk1 Pythagoras91 ve Platoncu egilimlerde oldugu· gibi sozde bir insani fayda gozetilerek, ahlaki bir. zemine oturtulmaya, me~rula~tmlm~ya 9ah~Ilm1~tu.

Ozne 13. Kitap - Guz 2010: Felsefe ve Gunumuzun Sorunlarz I 23

Dogamn boyunduruk altma ahnmas1 dti~ilncesi 17. ve 18. Yiizy1llarda maddi stkmt~ i9e!isindeki toplumlarda iizerinde dil~ilntilmege deger bir konu gibi dururken 19. Yiizytlda, btiytik oranda teknolojik geli~melerin verdigi cesaret ve kararhhkla "dogamn fethi" olarak ifade edilen bir ilkeye indirgendi ve doganm kontrol edilebilmesi teknolojinin btitiln imkanlan ile kullamla­bilecegi dil~ilncesini geli~tirdi. 20.yiizytlm ortalanna kadar sorgulanmayan bu dti~ilnce ve uygulamalar 1960'h y1llardan itibareri ekolojistler, 9evreci hareketin onctileri tarafmdan sorguland1 (Basalla, 2000: 181) ki, bu onc-ulerden biri de Murray Bookchin idi. Ekolojistlere gore, "dogay1 zalimce egemenlik altma almaya 9ah~trken yalmzca kendi 9evremizi zehirlemek ve yenilenemeyen dogal kaynaklan tilketmekle kalm1yor, ahlaka aykm bir eyleme de kattlm1~ oluyorduk. Y eryilzilnde insan hayatmdan daha once var olan ve kendi . btitilnlilgil, kendi ama9lan olan bir "alam" hangi hakla mahved~bilirdik?" (Basalla, 2000: 181). Bu sorgulama, Bookchin'in dti~ilnceleri 1~1gmda ~u

sonuca vanr: Modem kapitalizm, maddi bolluk vaadiyle insanlann benliklerini etkileyerek geli~tirdigi ozel millkiyet olgusuyla hiyerar~ik bir toplum olu~turma yolunda tarihsel y1k1c1 yiizilnil gosterdi.

Smtrs1z btiytime arzusu ile kapitalizm, antik Yunan ve Roma ile orta9ag A vrupasma kadar devam eden eski duyarhhg1, teknik btittinlilk sistemini y1karak insanlarm ozgtirlilk alamm yok eden ve bugilnkil devasa kentleri olu~turan geni~ 9aph teknoloji kullamm1m sahk verdi. Teknik hayalgucfi gibi insamn hayalgilcil de vah~i bir ~ekilde par9aland1. Bugiln kapitalizm ac1mas1z hiyerar~isi ve otoriter iktidar anlay1~1 kar~1smda ozgilrlilge bir 9agn olarak yank1lanan "hayalgilcil iktidara!" 91ghg1 sadece "hayalin ozgilrce hareketine degil aym zamanda tam da hayal kurma giicuniin yeniden ke~fine yonelik" bir 9agndtr (Bookchin, 1994: 385). Toplumsalc1 bir anar~ist olarak Bookchin'in, silrekli ele~tirdigi uygarltk ve teklloloji kar~1tt ya~am tarz1 anar~istlerin ve sosyalistlerin goremedigini iddia ettigi nokta da budur. Halbuki uygarhk ve teknoloji kar~1thg1, bugilnkfi insani ve toplumsal problemlerin kaynagm1 a9tklamaktan ziyade, kapitalizmin sebep oldugu buyfime ve ekolojik ytk1m1 ve bu dogmltuda ortaya 91kan problemleri bilerek ya da bilmeyerek ortbas ederek yamlt1c1 bir. bi9imde bu dummun musebbibi olarak teknolojiyi gosterir ki, bu da sermaye birikiminin ve somilrilniln devam etmesine, kapitalizmin kedisini sozde temize 91karmasma imkan saglar (Bookchin, 2005: 50). Bookchin bu durumu ~oyle ifade eder: "Sehirde ktilttirel merkez olarak vucut bulan uygarhk, sanki ~ehir, kabile ya da koy ya~ammm aksine, insan ili~kilerini

evrenselle~tirmek i9in potansiyel bir alan degilmi~ de, iyile~meyen bir

24 I Kemal BAKIR

kansermi~9esine ak11c1 bo:futlanndan soyutlamyor. Kapitalist somuru ve tahakkiimi.in temel toplumsal ili~kileri, ego ve la techniq~e~rine- toplumsal ye ekolojik krizlerin temel nedenlerini -iktidar, endiistri ve servet tellallanm iireten · meta ili~kilerini- , ve toplumun kavray1~m1 bulandrran metafizik genellemelerle golgede brraktlrr" (Bookchin, 2005: 50-51). Bu noktada anar~ist duru~unu ortaya koya'.n Bookchin, teknolojiyi tamamen reddetmektense, ona toplumsal ozgfule~tirici bir anlam ve i~lev yiiklemeyi tercih. eder. Fakat kapitalizmin ozgiirliik kavramma yiikledigi ekonomik anlama dikkat 9ekerek teknolojinin bu anlamda bir ozgiirliik iyin once dogal bir tahribat yap1p sonra -da telafi etmesi gibi bir durumun kabul edilebilir olamayacag1m, zira dogal tahribatI tam anlam1yla giderebilecek, pek 9ok dogal kaynag1 yenileyebilecek bir teknolojinin mevcut olmad1gm1 bu -anlaycyrnl<apitalizmin siyasi bir aldatmacas1 oldugunu vurgular.

Bookchin' e gore, Biirokratik devlet kapitalizminin diyalektigi miilkiyet toplumunun bask1c1 karakteri ile teknolojik iistiinliigiin aybg1 muazzam potansiyel ozgiirliik arasmdaki 9eli~kiden dogar. Bu 9eli~ki, yalmzca dogal 9evreyi degil insamn "dogas1"m da kapsayan "dogal diinya"y1 toplumun somiiriicii organizasyonlan ile kar~1 kar~1ya getirir. Toplumun somiiriicii organizasyonlan ile dogal 9evre arasmdaki kar~1thk siyasi se9imin otesindedir ki, kirletilen atmosfer, akaisular, toprak ve tahrip edilen insan varhg1 iyin gerekli ekoloji bir tak1m iyile~tirme 9abalan ya da stratejik siyasi diizenlemelerle telafi edilemez. <;iinkii bu gezegende ya~am iyin atmosferik nitelikte oksijeni yeniden iiretebilecek, yeryiiziiniin hidrolojik sisteminin yerine kullan1labilecek bir teknoloji ve de radyoaktif izotoplar, tanm ila9lan, kur~un ve petrol at1klarmm meydana getirdigi devasa 9evresel kirliligini ortadan kaldrracak bir teknik yoktur. Bunun yan1 srra, burjuva toplumunun yakm gelecegin ~ekillendirilmesine, bizzat kendisinin yaratt1g1 problemleri, ya~amsal ekolojik siire9lerin kesintiye ugramas1, dogal kaynaklarm somiiriilmesi, atmosferin ve akarsulann attklar iyin bo~alt1m alam olarak kullamhpas1, kentle~me ile topragm kotiiye kullamlmas1mµ kanser edici etkisini yava~latilmasma ve giderilmesine yonelik herhangi iimit verici bir giri~imi de yoktur (Bookchin, 1971: 38).

Siyasetle teknoloji arasmdaki ili~ki anar~izm ay1smdan "devletin teknolojiyi diizenlemesi, yerel topluluklarm orgiitlenme ozerkligi ve bunlann sonucunda da topluluk merkezli teknolojinin oi9egi ve ya~ayabilirligi" gibi onemli problemler yaratmasma ragmen teknolojik bir konu olarak goriilmez. Bu baglamda Bookchin, teknolojiye yalmzca ekolojik sebeplerle kar~1 91kanian

Ozne 13. Kitap - GUz 2010: Felsefe ve GUnumiiziin Sorunlari I 25

da ele$tirir ve ekolojiyi "9evre"den daha kapsamh bir fenomen5 olarak goriir. Bookchin'in. te~olojiye bak1~1, hem teknoloji kar~1tlanndan hem de 9evrecilerden farkhdir. 0, teknolojinin sanayi kapitalizminin a~m somfuiicil yilkselme·sindeki rolilnil kabul etmekle birlikte yine de onu, sanayi kapitalizminin i~9ilere 91kard1g1 zahmet ve ihtiya9lan giderme ve hafifletme potansiyeli olan ozgilrle~tirici bir ara9 olarak ele ahr ve teknolojinin, teknolojik ilrilnlerin insanlan ozgilrle~tirerek kendi yaratlctltldanm geli~tirmelerini

saglayacag1m vurgular (Rosen, 1998: 143-145). Bookchin, teknolojinin y1k1c1 etkisinin kismen de olsa yine teknoloji ile giderilebilecegini fakat yine de hi9 ytk1c1 etkisi olmayan tamamen dogayla ban~1k, "ozgilrle~tirici" bir teknolojiyi ileri silrer. 0, bu du~ilncesini, "9ag1m1zda teknolojinin giderek olumsuz etkileri ortaya 91km1~ olsa da, arttk, ba~lang19ta bir denetim arac1 olan teknolojinin kendisi, denetimimizden kurtulmu~ gorilnse bile, bu sorunlarla ha~ edebilmek i9in, yine de teknolojiler kullanmak zorunda degil miyiz?" (inam, 1993: 168) ~eklinde sorgulanan ve ifade edilen du~ilnceler ile ve de bundan daha kapsamh olan ve "ekoteknoloji" bi9iminde teknolojinin "ozgilrle~tirici" nosyonu ile ahlaki bir temele oturtur:

"Ekoteknoloji, i<;inde yer ald1g1 ekosisteme yabanc1 olan devasa gfule~ kolektorleri ya da 9arp1c1 rilzgar jeneratOrleri anlamma gelmez. Eger 'ekoteknoloji' sozcuglinful teknik olandan ote bir anlam1 olacaksa, bizzat kendisi, insan tfuiine ait ve insan tUrU d1~mdaki ya~am bi9imlerinin ortak biyosferin bir par9as1 olarak insan topluluklanyla i~levsel baktmdan butlinliik olu~turan bir birliktelik olarak gorulmelidir. Bu birlikteligin yalmzca ekolojik olarak sagbkb bir tarzda insan ihtiya9larm1 kar~1-

lamanm -ekosistem i<;inde 9e~itlilikten yana bir ama9- yan1 srra biyosferin butlinlilglinil bilin9li olarak desteklemek gibi farkh hedefleri de vardrr. 'Dogaya hilkmetmek' ilzere teknoloji kullammm1 ongoren Prometeci aray1~m yerini teknolojiyi insanhgm dogayla ili~kilerini

ahenkli kilmak i<;in kullanmay1 savunan ekolojik etik ahr" (Bookchin, 1996b: 108).

Bookchin bu noktada, ekolojik etigi yine Helenik dil~ilncenin, ozellikle Aristoteles'in geli~tirdigi ve daha sonra Fichte'nin "varolu~la bag1 kavranamayan Doga'daki yabanc1 olmaktan 91kar ve dogamn yerlisi, hatta onun zorunlu tezahilrlerinden biri haline gelir" ~eklindeki ifadeleriyle destekledigi nous kavray1~ma dayandmr ve insan bilincinin insan ihtiya9lannm kar~1lanmasmda oldugu kadar ekolojik 9e~itliligin de hizmetinde oldugupu · vurgular. insan, qogal dilnyamn bir ilrilnil, par9as1 oldugu i9in ozbilinci de

26 I Kemal BAKIR

"ozbilin9li" kilmm1~ dogadrr. Bu aym zamanda, "hem toplumsal hem ekolojik dengeli ya da ahenkli hedefler giiden insan rasyonelligi tarafmdan yonlendirilen bir dogal diinya olarak betimlenebilir" (Bookchin, 1996b: 108). 0 halde, ekolojik bir toplumun kirsal ya da kentsel y1gmla ornek­lendirilemeyecegini ifade eden Bookchin'e gore, ~ayet ekolojik toplumun, kendi deyimiyle "eko-cemaat" sozcilgilniln lojistik ve teknik olandan ote bir anlam1 olacaksa bu, "dogrudan halk yonetimine, atiklann kirsal kesime verimli yollardan geri dondfuiilii~ilne, yerel kaynaklann maksimum kullammn1a olanak saglayan ademi merkezi bir cemaati anlatmahdrr; ve bunun yanmda, kiiltiirel 9e~itlilikle psikolojik biricikligi destekleyecek kadar geni~ anlamh olmahdrr." Ayn1 ~ekilde, ekolojik bir toplumun teknolojisi de, toplumun ozgiirliik9ii kurumlan, insani ol9ekli yap1lan ve bireyi endiistriyel, el. emegine dayah faaliyetlere yonlendiren pek 9ok iiretici gorevlerin toplam1m ifade etmelidir ki, "ya~am diinyasma, ozbilincin yeni bir diizeyine, rasyonel bir eyleme ve ongoriiye yonelik yeni bir duyarhhk" ancak dogal ekosisteme uyum saglam1~ boyle bir ademi merkezi ekolojik toplumda geli~tirilebilir. Tlpk1 antik Yunan uygarhgmm polis'inde oldrigu gibi ekoteknoloji ile ekolojik toplumun birlikteliginin, kendisini idame ettiren ve dogal dengeyi ayakta tutan uygun bir teknolojiye sahip "pasif bir fiziksel 9evreler toplammdan 9ok daha fazla dengeli, rasyonel yonlendirilen bir ekosisteme" benzeyebilecegini ifade eden Bookchin, bunun haricinde herhangi bir diinyevi ortama gittik9e yabancila~an insanoglunun bu duygu ile "bu dengeli ve rasyonel bir bi9imde yonlendirilen ekosistemi yaratana kadar, herhangi bir 9evreyi, tam anlam1yla insani olmasa bile, insanlar iyin uygun bir ya~ama ortam1 olarak anlamh bir bi9imde betimleyip betimleyemeyecegi"nin ku~kulu oldugunu vurgular (Bookchin, 1996h: 109).

Bu baglamda, kendini rasyonel bir yoruma brrakan diizenli bir diinya ile ona anlam vermek iizere kollan s1vayan oznellik arasmdaki kopuklugun giderilmesinin zorunluluguna dikkat 9eken ve teknik imgelemin dogay1, maddeyi geli~igiizd hareket eden edilgin bir tOz olarak degil de Siirekli geli~en etkin bir tOz olarak gormesi gerektigini savunan Bookchin, insanm teknik imgeleminin bu uygun bi9imi almaya ba~lad1gmda, insana ve dolay1s1yla dogaya daha "uygun", ozgiirliik9il bir teknolojinin ilk ad1mmm atllmaya ba~lanabilecegini ifade eder (Bookchin, 1994: 393). Bu noktada o, insamn dogal ozbilin9lilik haline bagh, ozyonetimli yeni eko-teknolojileri sahk verir fakat ozellikle Marksist sosyalizm ve anarko-sendikalizm tarafmdan farkh bir bi9imde ele alman ozyonetim anlay1~m1 da ele~tirir: · Ozeylemliligin · ve

Ozne 13. Kitap - Guz 2010: Felsefe ve Gi1ni1mi1zi1n Sorunlan I 27

ozyonetimin ahlaki ve toplumsal problemlerden c;ok iktisadi ve teknik problemleri 96ziimleyen endiistriyel lojistigi olarak goriildiigunii, boylelikle de benligini, oz varhgm1 insanhga c;ok goren teknokratik toplumun yerine ozgiirliik~ii bir toplumun kurma arzusunda olanlarm ihtiyac; duydugu soylemin terimlerinin ozellikle "giderek endiistri idaresinin teknik bir sorunu, incelikli burjuva seksiyonlan ve neo-Marksist egilimlerin damak zevkine uygun hale getirilmi~ bir sorun alanma gelecek bic;imde" c;arp1tild1g1m ifade eder (Bookchin, 1996b: 111-112, 114).

Bookchin'e gore, benlik (selfhood) kelimesi etimolojik olarak Helenik dii~iincede "kendi kurahm kendisi koyan" (self-rule) anlamma gelen autonomia nosyonuna kadar uzanmaktadrr. Bu anlamda "benlik" insamn yetkinliginin tanmmas1m ima eder ve bu dogrultuda autonomia ya da "kendi kendini yonetme" de merkezsizle~mi~, insani boyutlardaki Helenik polis'i, yiiz yiize s1cak ili~kileriyle -yalmzca toplumsal denetim amac1yla · olu~tumlmu~ profesyonel nitelikte (merkezi) bir yonetim sisteminin kar~1tI bir dum~a sahip olan- (Bookchin, 1999a: 67) Atina demokrasisini, olu~turan "ben'lerin/ozlerin karde~ligi, muazzam "yonetim" sommluluklanm iistlenebilecek saglam karakterde insanlar" ile gerc;ek · anlamm1 bulur. Buradaki "ozyonetim" ve "ozeylemlilik" anlay1~1 ozii yonetimden ve eylemden ayn tutarak, bir anlamda bunu imkans1z kilarak yonetim ve eylemi sadece teknik iiretimin ekonomik ifadesine indirgeyen ve zorunlu merkezi, devasa bir teknoloji kullammm1 yani bugiinkii anlam1yla fabrikalar agm1 ve geni~ c;aph teknik iiretim merkezlerini sahk veren bir yakl~~1m degildir. Fakat piyasa oncesi toplumlarda bu zengin ahlaki anlam1m bulan autonomia ya da e~ deyi~iyle "ozerklik" sozciigiiniin "kural koyma" (rule) sozciigiinden hareketle bugiin yalmzca ekonomik "bag1ms1zhk" anlammda kullamlmas1, insani benligin de merkezi yonetim anlay1~1 ve teknokratik yap1 ic;erisinde bencillige donii~mesi, kisaca da "yonetim"in oz'iin ic;ini bo~altmas1 bu terimlerin nas1l yozla~tmld1g1m ve c;arp1tild1gm1 gostermektedir (Bookchin, 1996b: 114-115). Bu c;erc;evede antik Yunan uygarhgmm ademi merkezi po/is'ini ve "ozyonetim" anlay1~1m oven Bookchin, bunu Aristoteles 'e isnat ettigi ~u ifadeler ile destekler: "Kiic;iik ( olan) insanidir, c;iinkii topluluk i~lerinde birey denetimine olanak verir ve toplumsal alanda bireysel insani giic;lerin i~ gormesini saglar. 'Biiyiik bir cemaat ekonomik ve askeri amac;lar ac;1smdan daha etkili olabilir, ama adil olamaz.' Yurtta~lan toplumsal bak1mdan onemli kararlar alamaz ve dolay1s1yla rasyonel toplumsal yarg1 ic;in sec;kin insani yetilerin farkma varamazlar." Bu dogrultuda insani olc;ekli bir kenti ve insani olc;ekli ve kullammh bir teknolojiyi

28 I Kemal BAKIR

olumlayan Bookchin, bunun modern anlammt da anar~ist teorisyen ve biyo­cografya,c1 Peter Kropotkin'in du~fulcelerinde buldugunu ifade eder (Bookchin, 1996b: 100-101).

Bookchin'e gore, Kropotkin'in ademi merkezi topluluklar iyin en 9arp1c1 durumu ifade eden insani ortam kavram1, "kentle ~mn ekolojik butiinle~mesi, son derece esnek bir teknoloji ve ileti~im sistemi, "estetik hazzm" iiretici bir bi9imi olarak zanaatkarhgm canlandmlmas1 ve Yunan demokrasisini ytkan ba~ta kolelik, ataerkillik ve s1mf 9att~malan olmak iizere mm toplumsal hastahklardan annm1~ olan dogmdan yerel demokrasiye dayamyordu." Bu baglamda Kropotkin ile Atistoteles 'i birle~tiren noktanm da insani ozbilince yapttklan vurgu oldugunu ifade eden (Bookchin, 1996b: 101) Bookchin, ozbilin9li insamn ozyonetim ve ozeylemlerle otoriter, somiiriicu bir teknolojinin yerine "balk teknolojisi" bi9iminde yeni bir teknoloji anlay1~1,

ortaya koyabilecegini savunur: ·

"Fabrika bugiln ne kadar onemliyse, bu da gelecek i9in o kadar onemli

bir teknolojidir. Potansiyel olarak, bu teknoloji ekolojik iistiinlilgil ve

insan ozgilrliigu iizerindeki etkisi a91smdan mevcut tekniklerin

elenmesine dayamr. Bu teknoloji, kendi ko~ullari i9inde, ol9ek olarak insani, yap1 olarak basit ve yonseme olarak dogadan yana olan son

derece ademi merkezi bir teknik olabilir. Enerjisini gilne~ ve rilzgardan,

geri kazamlabilen attklardan ve kereste gibi yerine konabilen

"kaynaklar"dan alabilir. G1da iiretiminin bah9ecilik gibi tinsel ve maddi olarak Odiillendirici bir bi9im almas1 olas1hgma yol a9ar. Bu teknoloji,

9evre, belki de daha onemlisi, ki~isel ve komiinal ozerklik i9in yenile~tiricidir" (Bookchin, 1996b: 126).

Bu baglamda, devasa fabrikanm yerini alacak yeni, hiyerar~ik olmayan teknolojileri ozgiirliik9u bir toplumun teknigi olarak betimleyen ve bunu da anarko-komfulizm olarak adlandrran Bookchin, anar~ist bir ili~ki gmbunu yani toplumsal anar~izmi ise, bireylerin yetkin oldugu ve birbirlerinin yetkinliginin kabul ettigi, uzla~1ma dayah bir yonetime dogrudan kat1labilen ozgiir, ahlaki bak1mdan saglam bireylerin etik birligi olarak tammlar. Bu 9er9evede "ozyonetimli" bireylerin geli~tirecegi merkezsizle~mi~, ademi merkezi ozgiirliik9u yeni teknoloji anlay1~1, zorba bir teknokratik toplumun kendi bask1c1 ah~kanhklannm bir sonucu olarak ortaya 91kan yeni · bir benlik ve yetkinlik duyarhhgmm" sonucudur (Bookchin, 1996b: 123, 116, 126). Ekoteknoloji, bu anlamda toplumsal tahakkiime kar~t ozgiirliik9u bir tepki, bir utopyadrr.

Ozne 13. Kitap - Giiz 2010: Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlan I 29

SONU<;

Sonu9 · olarak Bookchin, geli~tirdigi doga diyalektigi ve doga anlay1~mdan yola 91karak merkezsizle~mi~, dogaya, bir anlamda kendine sayg1h bir toplum du~lemektedir. Bu yolda teknolojiyi de merkezsizle~mi~ toplumun sadece ekonomik anlamda degil aym zamanda yetenek ve yeterliliklerini geli~tirmesi anlammda ozgilrlugilnu saglayacak bir ara9 olarak tasarlamaktadir. Bu sebeple, toplumsal ozgilrlugu ekonomik ili~kilerle

smirland1ran ve bu ekonomik etkinlikleri daima merkezi bir otorite ve bu dogrultuda kullamma a9ilan geni~ ol9ekli teknoloji ile kontrol eden uygulamalara ~iddetle kar~1 91km1~tir. Bu durumu doganm ve dolay1s1yla da insamn ac1mas1zca somurulmesi olarak goren Bookchin, bunu aym zamanda dogal uyum ve e~itlige golge du~ilren, toplumsal hiyerar~iyi olu~turan bir fenomen olarak degerlendirir. Aslmda Bookchin'in ele~tirdigi ~ey, teknolojiden ziyade ona yon veren ve onu anar~ist a91dan pek da ahlaki olmayan bir kullamma a9an du~ilncedir.

Oysa yerel toplumlann insani ol9ekli teknolojileri, onlan doga kar~1smda degil de doganm yanmda, dogayla birlikte ozgilrle~tirecektir. <;UnkU teknoloji bir anlamda insan aklmm yeterliliklerini, kavray1~1m ve dogal usrunlugunu yans·1tan bir fenomendir. Akhn, kendine kar~1t bir diyalektikle ele almatak kendi kendini tahrip etmesi ve kendini derecelendirerek hiyerar~ik bir yapilanmaya sokmas1 bir anlamda otekilik yaratarak kendi kendini tahakkiim altma almas1 anlanima gelir ki bu da pek rasyonel bir tavir degildir. Teknolojinin ahlakiligi sorgulamrken ashnda zihinsel kavray1~m fenomonolojik yakla~1mmm kendisi ile tutarhhg1 sorgulanmaktadir. Bu anlamda teknolojiye yilklenen i~lev otoriter ve y1klc1 oldugu muddet9e asla ahlaki olamaz. Fakat teknoloji insam ve onun yeterliliklerini, dogal kavray1~m1 geli~tirdigi, onu ozgilrle~tirdigi ve bu yolda bir ara9 oldugu muddet9e · insani, ahlakidir. Bookchin a91smdan ahlakiligin ol9uru de, insanm dogaya ve dolay1s1yla kendisine ozsayg1h olmas1, teknoloji de dahil olmak uzere her tUr insani, dogal fenomene bu ~ekilde yakla~mas1dir.

30 I Kemal BAKIR

KAYNAK~A

Basalla, George, (2000), Teknolojinin Evrimi, 9ev. Cem Soydemir, TOBiTAK, Ankara.

Bookchin, Murray, (1971), Post-Scarcity Anarchism, Ramparts Press, Berkeley.

Bookchin, Murray, (1994), Ozgiirliigun Ekolojisi Hiyerar§inin Ortaya <;1k1§1 ve <;oziilii§il, 9ev. Alev Tilrker, Ayrmt1 Yaymlan, istanbul.

Bookchin, Murray, (1996a), Toplumsal Ekolojinin Felsefesi Diyalektik Dogaczlzk Uzerine Denemeler, 9ev. Rahmi G. Ogdill, Kabalc1 Yaymevi, istanbul.

Bookchin, Murray, (1996b), Ekolojik Bir Topluma Dogru, 9ev. Abdullah Y11maz, AyrmtI Yaymlan, istanbul.

Bookchin, Murray, (1999a), Kentsiz Kentle§me Yurtta§lzgm Yiikseli§i ve <;okii§ii, 9ev. Burak Ozyal9m, Ayrmt1 Y aymlan, istanbul.

Bookchin, Murray, (1999b), Toplumu Yeniden Kurmak, 9ev. Kaya Sahin, Metis Y aymlan, istanbul.

Bookchin, Murray, (2005), Toplumsal Anar§izm mi Ya§am Tarzz Anar§izm mi: A§zlamaz Ur;urum, 9ev. Deniz Ayta~, Kaos Yaymlan, istanbul.

Cantzen, Rolf, (2000), Daha Az Devlet Daha <;ok Toplum Ozgiirliik/Ekoloji/Anar§izm, 9ev. Veysel Atayman, AyrmtIYaymlan, istanbul.

Cevizci, Ahmet, (2005), Paradigma Felsefe Sozliigu, Paradigma Yaymc1hk, istanbul.

Hegel, George W.F., (2003), Tarihte Akzl, 9ev. Onay Sozer, Kabalc1 Yaymevi, istanbul.

inam, Ahmet, (1993), Teknoloji Benim Neyim Oluyor, Alamuk yaymlan, Ankara.

Marshall, Peter, (2003), Anar§izmin Tarihi jmkdnszzz jstemek, 9ev. Yavuz Alogan, imge Kitabevi, Ankara.

Mellor, Mary, (1993), Smzrlarz Yzkmak Feminist, Ye§il Bir Sosyalizme Dogru, 9ev. Osman Akmhay, Ayrmt1 Yaymlan, istanbul.

Plumwood, Val, (2004), Feminizm ve Dogaya Hiikmetmek, 9ev. Ba~ak Ertilr, Metis Y aymlan, istanbul.

Rosen, Paul, (1998), "Kolayd1, Ucuzdu, Sen de Yap! ingiliz Mfizik Sanayiinde Teknoloji ve Anar~i", 21. Yiizyzl Anar§izmi Yeni Binyzl kin Ortodoks Olmayan Fikirler, Der. John Purkis & James Bowen, 9ev. Sen Siler Kaya, Ayrmt1 Y aymlan, istanbul.

Under, Hasan, (1996), <;evre Felsefesi, Doruk Yay1mc1hk, Ankara.

Ozne 13. Kitap - Giiz 2010: Felsefe ve Giiniimiiziin Sorunlan I 31

SONNATLAR

4

Bu 9ah~ma istanbul Kiiltiir Universitesi Fen-Edebiyat Fakliltesi'nin 08-11 Eyliil 2009 tarihleri arasmda Fo9a- izmir'de duzenledigi "Toplum, Bilim, Teknoloji ve Etik Degerlerler" konulu.Mantzk, Matematik ve Felsefe VII. Ulusal Sempozyumu'nda sunulmu~ bildiri metninin gozden ge9irilmi~ ve geni~letilmi~ halidir. Ar~. Gor., Atatiirk Universitesi Kaz1m Karabekir Egitim Fakliltesi, Felsefe Grubu Egitimi ABD. Nous, Aristoteles'in felsefesinde "insan zihninin ger9ekligin temel ogelerine, ger9eklikle ilgili temel dogrulara ili~kin sezgisel, entelekiliel kavray1~la belirlenen aktlh par9asma kar~1hk gelir" (Cevizci, 2005: 1246). Bookchin, oncesinde ilkelcilikten ovgiiyle soz etmesine ragmen, ilkelciligin an1m1zm, hi.iyiiciiliik ve mistisizme donu~rugunu fark ederek Ozgiirliigun Ekolojisi adh eserinin ikinci bask1smda bu tiir ovgiilerinden pi~manhk bir duyar bir tutum sergilendigi ifade edilmektedir (Under, 1996: 124). Bookchin'e gore, eger 9evreci terimiyle ahlaki apdan tarafs1z fakat somut pragmatik ama9lar bak1mmdan doganm daha etkili ve teknik yonetimi kastediliyorsa bu yakla~1m ziyadesiyle 9evreci olarak tan1mlanabilir ve 9evrecilik doga miihendisliginin bir tUrU olarak goriilebilir. Fakat "<;:evrecinin hedefleri, 'ekonomik etik'in bir 9ok ifadesinde ortUk olarak bulunan, doga ile insan arasmdaki e~siz iyi niyetli bir ili~kiyi; ozellikle biyosfere sayg1y1, onun parametrelerine gore faaliyet yiiriitmek i<;:in bilin9li bir 9abay1 ve toplumla dogal diinya arasmda bir ahenk yaratma giri~imini on goren hedefler degillerdir." Bu ay1dan 9evrecilik, ekolojik, felsefi bir kavray1~1 tam oturtulmam1~, daha 9ok kamu saghgmm korunmas1, kaynak ve hammaddelerin gelecek ku~aklar iyin ol9Ulu kullantlmas1m sahk veren ve bu dogrultuda bir teknoloji kullammm1 olumlayan bir yakla~1mdir (Bookchin, 1996b: 105-106).