qwφιertyuiopasdfghjklzxερυυξnmηqσwωψerβνtyuςiopasdρfghjklzxcvbnmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnφγιmλιqπςπζαwωeτrtνyuτioρνμpκaλsdfghςjklzxcvλοπbnαmqwertyuiopasdfghjklzxcvbnmσγqwφertyuioσδφpγρaηsόρωυdfghjργklαzxcvbnβφδγωmζqwertλκοθξyuiύασφdfghjklzxcvbnmqwertyuiopaβsdfghjklzxcεrυtγyεuνiιoαpasdfghjklzxcηvbnασφδmqwertασδyuiopasdfασδφγθμκxcvυξσφbnmσφγqwθeξτσδφrtyuφγςοιopaασδφsdfghjklzxcvασδφbnγμ,mqw

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΑΘΗΝΩΝ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΙΜΕΑΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΜΑΛΑΠΑΝΗ Ν. ΑΘΗΝΑ ~ Α.Μ.: 879

ΧΡΩΜΑ & ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΟΥΣΡΩΜΑΙΟΥΣ ΡΗΤΟΡΕΣ &ΡΗΤΟΡΟΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥΣ

ΟΙ ΟΡΟΙ DUCTUS & COLOR ΣΤΗΡΩΜΑΪΚΗ ΡΗΤΟΡΙΚΗ & ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑΕΛΛΗΝΙΚΗ & ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014

ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: κα. Γεωργακοπούλου Σοφία

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

α/α Τίτλος Αριθμός σελίδωνI. Εξώφυλλο 1II Πίνακας

Περιεχομένων2-3

III Κεφάλαιο Α’: Ανάλυση Βασικών Όρων Άρθρου

4

1. Ο όρος ductus 4-52. Ο όρος color 5-6IV. Κεφάλαιο Β’:

Αναλυτική Παρουσίαση Άρθρου:Lucia C. Montefusco, “Ductusand color: the right way to compose a suitablespeech” στο Rhetorica, vol. 21 2(2003), 113-31.

7

1. Περίληψη (Abstract)

7

1.1 Ορισμός color 71.2 Ορισμός του ductus 71.3 Στόχοι άρθρου 72. Α’ Μέρος: Ο όρος

color 8

2.1 Αρχικοί ορισμοί του όρου color

8

2.2 Ο όρος color στις Controversiae του Σενέκα

8-9

2.3 Συσχετισμός color και χρῶμα

9-10

3. Β’ Μέρος: Ο όρος ductus

10

3.1 Ορισμοί και υποκατηγορίες ductus στον Fortunatianus

10-11

2

3.2 Απόψεις του Σέρβιου για τον ορισμό του ductus

11

3.3 Οι απόψεις του Martianus Capella για τον ορισμό καιτα είδη του ductus

11-12

3.4 Απόψεις του Γεωργίου Τραπεζούντιου – Ductus Simplex

12

3.5 Κριτική στις απόψεις του Γεωργίου Τραπεζούντιου

12

3.6 Ductus Simplex Simulatus

12-13

3.7 Ductus Figuratus: Η σχέση του ductus figuratus contrarius με το σχῆμα ἐναντίον

13

3.8 Ductus per subiectionem

13

3.9 Κριτική στον χειρισμό του Κοϊντιλιανού

13

V. Κεφάλαιο Γ’: Οι ρητορικοί όροι στην Αρχαία Ελληνική & ΡωμαϊκήΚριτική. Η έννοια του ductus υπό στωικές επιδράσεις

14

1. Εισαγωγή –Βασικοί θεματικοί άξονες άρθρου

14

2. Οι ρητορικοί όροι στην Αρχαία Ελληνική Κριτική

14

2.1 Δημήτριος, Περί Ἑρμηνείας

14-15

2.2 Ψευδο-Ερμογένης, 15

3

[Περί εὑρέσεως] 204.16-210.18 Rabe

2.3 Η κατηγοριοποίηση των σχημάτων στο [Περί ἐσχηματισμένων]295.3, 323.3-358.10 Usener – Radermarcher και σύγκριση με το Rhetoricorum Libri V (390-99) του Γεωργίου Τραπεζούντιου

16

3. Ο ρήτορας στον Κοϊντιλιανό. Στωικές επιδράσεις(;)

16-17

VI. Βασική Βιβλιογραφία (Επιλογή)

18

4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’

ΑΝΑΛΥΣΗ ΒΑΣΙΚΩΝ ΟΡΩΝ ΑΡΘΡΟΥ

Βασικοί όροι του κυρίως άρθρου, που αποτελεί και τη βάσητης παρούσας εργασίας, θεωρούμε ότι είναι οι ductus καιcolor. Στο κεφάλαιο αυτό λοιπόν, θα καταβληθεί προσπάθειανα δοθούν οι διάφορες ερμηνείες αυτών των ρητορικών όρων.Στη μελέτη, έχουν ληφθεί υπόψη πληροφορίες από ποικίλαλεξικά με σημείο αφετηρίας και αναφοράς για την έρευνάμας τα κυριότερα λατινικά λεξικά των ημερών μας (ThesaurusLinguae Latinae [TLL], Oxford Latin Dictionary, Harper’s LatinDictionary, Le Grand Gaffiot Dictionnaire Latin- Françαis).1

1. Ο όρος ductusΤο λήμμα ductus αποδίδεται στα διάφορα λεξικά της λατινικήςγλώσσας με ποικίλους όρους ανάλογα με το περικείμενό του.Εντούτοις, όλα τα λεξικά συγκλίνουν στην προέλευσή τουαπό το ρήμα duco (3), που σημαίνει οδηγώ, άγω, κατάγω, προάγω,φέρω, ηγούμαι, θεωρώ. Από αυτό το ρήμα, ο όρος ductus μπορείνα χρησιμοποιείται για τα στρατιωτικά πράγματα και νασημαίνει τη στρατιωτική αρχηγία ή διαταγή. Από τη σημασία άγω,μεταφέρω, μπορεί να σημαίνει και τη μεταφορά νερού, καθώςκαι την κίνηση σε συγκεκριμένη γραμμή ή κατεύθυνση, την ελεγμένηκίνηση. Από αυτήν τη σημασία, ενδεχομένως να καταλήγει ναδηλώνει τη γραμμή σχεδίου, το σχεδιάγραμμα, την πράξησχεδιασμού, τον διακανονισμό, τη συνθήκη, τη συμφωνία κι έτσι,να χρησιμοποιείται από τον Κοϊντιλιανό και με τη σημασίατης μεθόδου εργασίας.2 Στον Κοϊντιλιανό επίσης, μπορεί να

1 Για την επιλογή και μελέτη των λεξικών αυτών, αντλήθηκαν σχετικέςπληροφορίες και από τη μονογραφία Βουτσίνου-Κικίλια Μ., ΛατινικήΛεξικογραφία στην Ελλάδα, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 20062, 62-64.2 Thesaurus Linguae Latinae, vol. V, s.v. “ductus”, P.G.W. Glare (ed.),Oxford Latin Dictionary, vol. I, Oxford, Oxford University Press 20122

(19821), s.v.“ductus”, Ἐρ. Οὐλερίχος, Λεξικόν Λατινοελληνικόν, Ἀθήνα,Γρηγόρης, 2009, s.vv. “duco”, “ductus”.

5

λαμβάνει και τις παρεμφερείς σημασίες φόρμα, σχήμα, σύνδεση/δομή του έργου, περίοδος λόγου.3

Θα μπορούσαμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό – σύνδεσητου όρου αυτού με τον αρχαιοελληνικό ρητορικό όρο σχῆμα,που σημαίνει την χρήση μιας λέξης, αλλά με κατανοητότρόπο, ώστε να προκύπτει ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα (βλ.Quint. Inst. Orat. 9.1-9.2.5, 9.3.1-5). Τα σχήματα μπορεί ναδιακρίνονται σε α) λόγου και β) σκέψης (βλ. Quint. Inst.Orat. 9.1.22ff), με την υποκατηγοριοποίηση των σχημάτωνλόγου σε γραμματικά, προσθήκης, παράλειψης και μίμησης/αντίθεσης. Ωστόσο, απαντούν και παλαιότερες διακρίσεις.Θα μπορούσε επίσης να γίνει μια σύνδεση και με τον όροἔμφασις, που σημαίνει υπαινιγμός, υποβολή ή εικόνα, αντανάκλαση(πρβλ. Rhet. Her. 4.67) και μπορεί να διακριθεί σε πέντεείδη: ὑπερβολή (exsuperatio), ὁμωνυμία (ambiguum), το νόημαπου προκύπτει με λογική ροή του συλλογισμού, η ἀποσιώπησις(abscisio) και η ὁμοίωσις (similitudo) (πρβλ. με διάκριση τουΚοϊντιλιανού σε δύο είδη, Quint. Inst. Orat. 9.3.67).4

Αξιοσημείωτο είναι ότι το ρήμα duco, μπορεί ναλαμβάνει και τις σημασίες παρατηρώ ή πρωτοστατώ σε έναν λόγο,μια ομιλία, μια συζήτηση (πρβλ. duci oratione, Cic. Brut. 188, ducieloquentiae laude, Cic. Orat. 115) ή προσελκύομαι από τη λάμψη, τηνομορφιά του λόγου.5 Μάλιστα, το ρήμα duco και το συνώνυμό τουducto (1) μπορεί να σημαίνουν και σκέφτομαι (κάτι καλό ήκακό) και κατ’ επέκταση, εξαπατώ.6 Επομένως,αντιλαμβανόμαστε τη σύνδεση του όρου με το πεδίο τηςρητορικής τέχνης και τη δικαιολογημένη χρήση του στο

3 E.A. Andrews (ed.), Harper’s Latin Dictionary. A New Latin Dictionary, Harper &Brothers Publishers, New York 1879, s.v. “ductus” & Ch.T. Lewis, ALatin Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1993 (18791), s.v.” ductus”.4 R.D. Jr. Anderson, Glossary of Greek Rhetorical Terms connected to methods of argumentation, figures and tropes from Anaximenes to Quintilian, Leuven Peeters, 2000, s.vv. «σχῆμα» & «ἔμφασις», ό.π. και περισσότερα. Επίσης βλ. καιs.vv. ὑπερβολή, ὁμωνυμία, ἀποσιώπησις, ὁμοιώσις.5 P. Flobert (ed.), Le Grand Gaffiot Dictionnaire Latin- Françαis, s.v. “duco”.6 Γ. Αν. Μαρκαντωνάτος, Βασικό Λεξικό της λατινικής με διάγραμμα ιστορίας τηςΛατινικής Γλώσσας και χρήσιμους πίνακες. Ορθογραφικό –Ερμηνευτικό, Αθήνα,Gutenberg, 2006, s.vv. “duco”, “ducto”.

6

πλαίσιο της ρητορικής ars, όπως αποδεικνύει η ίδια ηγλώσσα και η σημασιολογική εξέλιξή της.

Τέλος, απαντά και η συνήθης λατινική φράση ductuslitterarum, που σημαίνει το σχήμα και η διαμόρφωση των γραμμάτων,καθώς και ο συνδυασμός τους στα χειρόγραφα, ώστε να μπορούν ναμελετηθούν και να δύναται να γίνει μια σωστή ανάγνωση καιορθή αποκατάσταση του κειμένου.7

Από τα ανωτέρω στοιχεία, γίνεται κατανοητή η ένταξηκαι χρήση του όρου ductus στα ρητορικά συμφραζόμενα.

2. Ο όρος colorΟ όρος αυτός (color,-oris & colos,-oris σε αρχαϊκή μορφή)αρχικά, σήμαινε χροιά, χρώμα ανθρώπων και πραγμάτων ή πιοσυγκεκριμένα, το χρώμα ή την εύχροια του προσώπου ή του δέρματοςκαι κατ’ επέκταση, την εξωτερική εμφάνιση και γενικότερα, τηνόψη, τη μορφή.8 Κυριαρχεί στη ρητορική μάλιστα, με αυτές τιςσημασίες (εξωτερική όψη, κατάσταση, θέση, εμφάνιση, παρουσία πρβλ.Hor. Ep. 1.17.23 omnis Aristippum decuit color et status et res).9

Έτσι, κατέληξε να σημαίνει όλες τις μορφές της ζωής και στησυνέχεια, να λαμβάνει τη λογοτεχνική σημασία της μορφής.Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι φράσεις color urbanitatis (Cic.Brut. 171) και color tragicus (Hor. P. 236). Μία ακόμη σημασίατου όρου αυτού μπορεί να είναι και το επιχείρημα υπεράσπισης,όπως απαντά στις Controversiae του Σενέκα, αλλά και στονΚοϊντιλιανό και στον Ιουβενάλη (Sen. Contr. 1.1.16, Quint.Inst. Orat. 4.2.88, 12.8.6, Juv. 6.280).10

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σημασία πρόσχημα, πουκαταλήγει να λαμβάνει αυτός όρος με την πάροδο του χρόνουκαι την εξέλιξη της γλώσσας∙ μπορεί δε να συνδυαστεί με

7 J. Morwood, A Dictionary of Latin Words & Phrases, Oxford, Oxford UniversityPress, 19981, s.v. “ductus litterarum” & Γ. Αν. Μαρκαντωνάτος, ΛεξικόΛατινικών και άλλων ξενόγλωσσων εύχρηστων φράσεων, Αθήνα, Gutenberg ,20081,s.v. “ductus litterarum” .8 Ἐρ. Οὐλερίχος, Λεξικόν Λατινοελληνικόν, Ἀθήνα, Γρηγόρης, 2009, s.v. “color” & P. Flobert (ed.), Le Grand Gaffiot Dictionnaire Latin-Françαis, s.v. “color”.9 Ch.T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1993 (18791),s.v. “color”.10 P. Flobert (ed.), Le Grand Gaffiot Dictionnaire Latin-Françαis, s.v. “color”.

7

τις σημασίες του ρήματος coloro (1), από το οποίοπαράγεται, που σημαίνει χρωματίζω, τόσο με τηνκυριολεκτική όσο και με τη μεταφορική έννοια, δηλαδήστολίζω τον λόγο μου, αλλά και περικαλύπτω.11 Μάλιστα, οισημασίες τάξη, είδος, τύπος (class, fashion, kind), ύφος/υφολογία(style), μπορεί να κάνουν τον όρο να λαμβάνει και τηναρνητική έννοια της τεχνικής της συγκάλυψης κάποιου σφάλματος.Αντίστοιχα, και το ρήμα coloro μπορεί να σημαίνει, πέρα απόχρωματίζω, και διαφωτίζω ή συσκοτίζω, (δια)ποτίζω.12

Συγκεφαλαιώνοντας, διαπιστώνουμε ότι ο color μπορείνα δηλώνει το καλλώπισμα του λόγου, αλλά και τηνυπαινικτική του χρήση με στόχο τη συγκάλυψη προς όφελοςτου ρήτορα.

11 & Γ. Αν. Μαρκαντωνάτος, Λεξικό Λατινικών και άλλων ξενόγλωσσων εύχρηστωνφράσεων, Αθήνα, Gutenberg, 20081, s.vv. “color” & “coloro”αντίστοιχα.12 Ch.T. Lewis, A Latin Dictionary, Oxford, Clarendon Press, 1993 (18791),s.v. “color” & “coloro” αντίστοιχα.

8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β’

ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΡΘΡΟΥ : Lucia C. Montefusco, “Ductusand color: the right way to compose a suitable speech” στο

Rhetorica, vol. 21 2 (2003), 113-31.

1.Περίληψη (Abstract)1.1Ορισμός color

Το άρθρο αυτό πραγματεύεται τους ρητορικούς όρους ductusκαι color μέσα από τις πληροφορίες που μας δίνουν διάφορακείμενα (π.χ. Cic. De Orat., Quint. Inst., Sen. Contr. κ.ά.).Αρχικά, η συγγραφέας ξεκινά με μία περίληψη, στην οποίαπαρουσιάζει τους όρους αυτούς και θέτει τους στόχους τουάρθρου της.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αντλούνται από τοέργο De Oratore του Κικέρωνα, ο όρος color ήταν μια γνωστήμεταφορά που χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει τιςυφολογικές επιλογές του ρήτορα ή τη γενικότερη δόμηση καισύνθεση του λόγου (Cic. De Orat., 3.96) ή τα συγκεκριμέναχαρακτηριστικά καθενός από τα τρία υφολογικά είδη (Cic.De Orat., 3.199) ή και καθενός από τα μέρη τουσυγκεκριμένου ρητορικού λόγου (Quint. 12.10.71). Σε αυτήντην περίπτωση όμως, ο όρος color λάμβανε μια αμφιλεγόμενηκαι παρακινδυνευμένη σημασία της πιθανής άποψης τουρήτορα για το θέμα που εξετάζει, όπως διαβάζουμε στιςControversiae του Σενέκα.

1.2Ορισμός του ductusΟ όρος ductus από την άλλη πλευρά, ήταν λιγότερο γνωστόςκαι απαντά για πρώτη φορά στο εγχειρίδιο για τονConsultus Fortunatianus (1.6-8, 71FF. Calb. Mont.) και

9

μετά, στην εγκυκλοπαίδεια του Martianus Capella13 (470-72,165.3ff. Willis). Ο όρος αυτός αναφέρεται στην πρόθεσητου ομιλητή στο να είναι ή να μην είναι ανοιχτός ναυπερασπιστεί τη συγκεκριμένη υπόθεση.

1.3Στόχοι άρθρουΗ συγγραφέας λαμβάνει υπόψη της τις πληροφορίες για τονόρο ductus στο έργο Rhetoricorum Libri V του ΓεωργίουΤραπεζούντιου και συνδυάζοντάς τες με παράλληλα χωρίασχετικά με τη θεωρία αυτού του όρου από τονFortunatianus, τον Martianus Capella, τον Κοϊντιλιανό(9.2.65-69, όπου αναφέρεται στις figuratae controversiae) ταἐσχηματσμένα των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, συνάγει τασυμπεράσματά της για την ιδιαίτερη χρήση και το νόημα τωντεχνικών αυτών ρητορικών όρων. Έτσι, με την ανάγνωση τηςπερίληψης, ο μελετητής έχει κατανοήσει το περιεχόμενο τουάρθρου, καθώς επίσης και τον τρόπο σκέψης και έρευνας τηςσυγγραφέα.

2. Α’ Μέρος: Ο όρος color2.1 Αρχικοί ορισμοί του όρου color

Ο όρος color ήταν περισσότερο δημοφιλής στην Αρχαιότητασυγκριτικά με τον όρο ductus, καθότι αποτελούσε μια ευρέωςχρησιμοποιούμενη μεταφορά σε ρητορικά κείμενα ήσυμφραζόμενα, για να δηλώσει είτε τις υφολογικές επιλογέςτου ρήτορα είτε τον γενικό χαρακτήρα της κατηγορίας ή τηςυπεράσπισης. Η μεταφορική σημασία της χρήσης του όρουοφείλεται στον παραλληλισμό ανάμεσα στην ικανότητασύνθεσης ενός ρητορικού λόγου ή λογοτεχνικού κειμένου καιστην ικανότητα της ζωγραφικής. Χαρακτηριστικά, αυτόαναφέρεται μόνο στο Rhetorica ad Herennium 4.16. Μάλιστα,

13 Επρόκειτο για μία από τις ηγετικές προσωπικότητες των ΕλευθέριωνΤεχνών (Artes Liberales) στον Μεσαίωνα (5ος αι.). Στην εγκυκλοπαίδειά τουDe Nuptiis Philologiae et Mercurii, κάνει μια αλληγορική περιγραφή των Τεχνών(Γραμματική, Ρητορική, Λογική, Αριθμητική, Γεωμετρία, Αστρονομία καιΜουσική) στη μορφή απουληιανού μυθιστορήματος (J.H. Mantinband,Dictionary of Latin Literature, Peter Owen Limited, London, 1956, s.v.“Martianus Capella”).

10

αξίζει να σημειωθεί ότι σε αυτό το χωρίο φαίνεται να έχειτεχνική σημασία και ο όρος distinguere, που χρησιμοποιείταιγια να δηλώσει τα επιχειρήματα που ξεχωρίζουν, ακριβώςόπως τα χρώματα στη ζωγραφική τέχνη (βλ. υποσ. 2, 114). . Ενδιαφέρον παρουσιάζει η χρήση του όρου χρώματα στονΘουκυδίδην του Διονυσίου Αλικαρνασσέα (24.1.363.12ff.),που μπορεί να σημαίνει το στριφνόν, το πυκνόν, το πικρόν, τοαὐστηρόν, το ἐμβριθές, το δεινόν, το φοβερόν, το παθητικόν (βλ.υποσ. 4, 114).

Ωστόσο, όταν ο όρος αυτός απαντά στον πληθυντικό(colores), τότε δηλώνει τα υφολογικά «εργαλεία», τα μέσαδηλαδή που διαθέτει ο ρήτορας για να διαμορφώσεικατάλληλα τον λόγο του, ώστε να πείσει το ακροατήριό του.Στον ενικό αριθμό όμως (color), μπορεί να δηλώνει: α) τηγενικότερη κατασκευή του ρητορικού λόγου ή β) πιοσυγκεκριμένα, τα καθορισμένα χαρακτηριστικά του καθενόςαπό τα τρία υφολογικά είδη ή γ) μπορεί νασυγκεκριμενοποιείται περισσότερο και να δηλώνει το πρέπον,δηλαδή το ἀρμόττον, το decorum, σε κάθε σημείο του λόγου.

2.2 Ο όρος color στις Controversiae του ΣενέκαΑργότερα, τουλάχιστον μέχρι το έργο του Σενέκα τουΠρεσβυτέρου, ο όρος αυτός σήμαινε τις πιθανές απόψεις στηδιαπραγμάτευση του εκάστοτε θέματος, για το οποίο είχεγραφεί κάθε ρητορικός λόγος. Αυτή η σημασία που μπορεί ναλαμβάνει ο όρος color μπορεί να προέρχεται και νασυνδέεται με τις απόψεις των ακολούθων του Ερμαγόρα. ΟΠορφύριος, σχολιάζοντας τον Ερμογένη, μας αναφέρει ότι οιἩρμαγόρειοι αποκαλούν χρῶμα τη μετάθεσιν τῆς αἰτίας, δηλαδή τονσυγκεκριμένο τρόπο περιγραφής μιας πράξης, που οκατήγορος θα μπορούσε να επιστρατεύσει για την υπεράσπισήτου (Ἐρμογ. 49.7ff. Rabe). Ωστόσο, η απουσία χρώματοςπροκαλεί έναν ἄχρωμον λόγο, κατά την άποψη τουFortunatianus (1.4, 69.20 Calb. Mont.). Πάντως, οΣενέκας, περιγράφοντας τον τρόπο επιχειρηματολογίας τουLabienus, χρησιμοποιεί τον όρο color για να δηλώσει τις

11

υφολογικές επιλογές του ρήτορα (Contr. 10 praef. 5) (βλ.υποσ. 6, 115).

Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι ο διαφορετικόςχρωματισμός μιας σειράς γεγονότων ή περιστατικώνεπιτρέπει στον ρήτορα να τα ερμηνεύσει με διαφορετικότρόπο, προκειμένου να εκπληρώσει τον στόχο του, ναυπερασπιστεί την υπόθεσή του και να τη φέρει εις πέρας μετον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Εντούτοις, ανάλογα με τιςεπιλογές του ρήτορα, ο color μπορεί να αποβεί καρποφόροςκαι αποτελεσματικός (optimus color) ή λιγότεροαποτελεσματικός για την υπεράσπιση της υπόθεσης (colorstultus / stultissimus / ineptus), όπως διαβάζουμε στις Controversiaeτου Σενέκα. Η συγγραφέας συνεχίζει παραθέτονταςκατατοπιστικά παραδείγματα, με τα οποία αποδεικνύει τιςδιαφορετικές σημασίες του ρητορικού όρου color και πώςμπορούν αυτές να εκφραστούν μέσα σε ρητορικό context.Εντούτοις, πρέπει να σημειωθεί ότι σε εξαιρετικάαπαιτητικές περιπτώσεις δικών, η χρήση διαφορετικών coloresείναι ανεπαρκής για να κατορθωθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα(βλ. υποσ. 7, 116).

Ο color μπορεί να χρησιμοποιείται και ενσωματωμένοςστην αφήγηση του κατηγορουμένου, κάποιες φορές ήδη απότην αρχή του λόγου του και να εξακολουθεί να υπάρχει καθ’όλη τη διάρκειά του. Μάλιστα, ο Κοϊντιλιανός ερευνάδιεξοδικά τη χρήση των colores στη narratio και πιοσυγκεκριμένα, στο είδος της narratio που ονομάζεται expositio(βλ. υποσ. 10, 116).

2.3 Συσχετισμός color και χρῶμαΗ συγγραφέας, με αφορμή την κατ’ ανάγκη υπαινικτικήπροσέγγιση κάποιων περιπτώσεων δίκης, αναφέρεται στηνπιθανή αποβολή του color από τον ρητορικό λόγο. Αυτού τουείδους ο ρητορικός λόγος χαρακτηρίζεται ως figured speech. Ηαπόδοση αυτού του όρου σε δόκιμα νέα ελληνικά είναιδύσκολη και προβληματική. Βέβαια, η συγγραφέας μαςπαραπέμπει στις Controversiae του Σενέκα, για να μαςπληροφορήσει, ότι ο όρος figures αποδίδεται ως σχήματα καιεπρόκειτο για ένα κατεξοχήν ρητορικό εργαλείο, που

12

χρησιμοποιούνταν σε περιπτώσεις που ο ομιλητής ήθελε νααποφύγει την άμεση αναφορά σε κάποιον ή για κάτι, μεστόχο του τη δέουσα διακριτικότητα για την αποφυγήπροσβολής∙ επρόκειτο λοιπόν, για ένα ρητορικό παράυφολογικό εργαλείο (βλ. υποσ. 12, 117 ό.π. καιπερισσότερα και σχετική βιβλιογραφία).

Αν προσπαθήσουμε να αποδώσουμε τη φράση αυτή στα νέαελληνικά, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι ο όρος figureλαμβάνει πολλές και ποικίλες ερμηνείες.14Λαμβάνοντας υπόψημας την απόδοση της φράσης a figure of speech στο OxfordAdvanced Leaner’s Dictionary of Current English (1974: s.v.”figure”),ως η έκφραση (π.χ. παρομοίωση ή μεταφορά), που προσδίδει ποικιλία καιδύναμη στον λόγο με τη χρήση λέξεων εκτός της λογοτεχνικής τουςσημασίας, καθώς επίσης και ότι μία από τις ερμηνείες τηςλέξης figure είναι και ο στολισμένος, διακοσμημένος με μοτίβα κτλ.λόγος (βλ. υποσ. 1), ίσως ο όρος figured speech να μπορούσε νααποδοθεί ως ο κοσμημένος με ρητορικά σχήματα λόγος, ο ornatusλόγος.

Ωστόσο, η Montefusco επικαλείται και το άρθρο του F.Desbordes (“Le texte cache: problemes figures dans ladeclamation latine” στο REL 71 8 (1993), 73-86: γιαπερισσότερα βλ. υποσ. 11, 117), ο οποίος θεωρεί πως αυτότο είδος λόγου δεν πρέπει να διαφέρει πολύ από αυτό πουορίζεται ως χρῶμα από τους Αρχαίους Έλληνες ρήτορες. Βάσητης μελέτης του Desbordes αποτέλεσε το κείμενο Περίἐσχηματισμένων, που αποδίδεται στον Διονύσιο Αλικαρνασσέα(βλ. υποσ. 14, 117-18 ό.π. και περαιτέρω πληροφορίες καιβιβλιογραφία για την πατρότητα του έργου).

Σύμφωνα με το Περί ἐσχηματισμένων, υπάρχουν τρία είδηἐσχηματισμένων:

14 Σημασίες του όρου: αριθμός και σύμβολό του, ψηφίο/ διάγραμμα γιαεπεξήγηση/ αριθμητική/ ζωγραφιά, σχέδιο, σκάλισμα, εικόνα κάποιαςφιγούρας, σώματος μορφής (ανθρώπου ή ζώου)/ άτομο σε υψηλή θέση, αλλάχωρίς πραγματική εξουσία/ μορφή, εμφάνιση (< figured= ο στολισμένος,διακοσμημένος με σχέδια, μοτίβα κτλ.) [A.S. Hornby, Oxford AdvancedLearner’s Dictionary of Current English, Oxford University Press, London, 1974(19481, 19632), s.v. “figure”].

13

Το χρῶμα, δηλαδή τον ευθύ τρόπο έκφρασης του ομιλητή(τὸ μέν ἐστι λέγον μέν ἅ βούληται), λαμβάνοντας όμως υπόψητου την ευπρέπεια και ευγένεια, που οφείλει να έχειαπέναντι στο ακροατήριό του ([…] δεόμενον δὲ εὐπρεπείαςἤ δι’ ἀξίωσιν τῶν προσώπων, πρὸς οὕς ὁ λόγος, ἤ δι’ ἀσφάλειανπρὸς τοὺς ἀκούοντας. Καὶ τούτῳ μὲν τῳ εἴδει οὐκ ἀντιλέγουσιν οἱῥητορικοί,ἀλλά καλοῦσιν αὐτό χρῶμα).

Όταν ο λόγος είναι έμμεσος, δηλαδή ο ομιλητήςστοχεύει σε κάτι διαφορετικό από αυτό που λέει (τὸ δὲτι σχῆμὰ ἐστι τὸ οἷς ἔτερα μὲν λέγον, ἔτερα δὲ ἐργαζόμενον ἐν λόγοις).

Όταν ο ομιλητής λέει το αντίθετο από αυτό πουσκέφτεται (τρίτον σχῆμὰ ἐστι τὸ οἷς τὰ ἐναντία πραχθῆναιπραγματευόμενον).Τα ίδια είδη του figured speech προβάλλονται και

πραγματεύονται και σε ένα δεύτερο κείμενο του Περίἐσχηματισμένων (II 323.5-358.10 Usener-Radermarcher), τοοποίο αποδίδεται και πάλι στον Διονύσιο∙ η διαφορά μεταξύτων δύο κειμένων έγκειται στο ότι το δεύτερο κείμενο δεναναφέρει τον όρο χρῶμα ([…] τῶν σχημάτων τὰ εἴδη. ἔστιν δὲ ταῦτα∙ἤτοι λέγει μὲν <ἅ> βούλεται, εὐπρεπῶς δὲ λέγει ἤ ἕτερα προτείνων ἕτερα∙διοικεῖται ἤ τὰ ἐναντία προτείνων τὰ ἐναντία διοικεῖται∙ ).

3. Β’ Μέρος: Ο όρος ductus3.1 Ορισμοί και υποκατηγορίες ductus στον

FortunatianusΣτο δεύτερο μέρος του άρθρου της, η συγγραφέας ορίζει τονστόχο της, που είναι η συγκριτική μελέτη των κειμένων τουΔημητρίου, του Κοϊντιλιανού, του Ψευδο-Ερμογένη και τουΑψίνη, προκειμένου να αντλήσει πληροφορίες και ναοδηγηθεί σε κάποιο συμπέρασμα για το τί ήταν ο ductus στηρητορική, όπως εμφανίζεται για πρώτη φορά στη ρητορικήδιδασκαλία του Fortunatianus. Η συγγραφέας αναφέρει ότιεμπνεύστηκε αυτήν τη συγκριτική μελέτη από το άρθρο τουP. Chiron, “Quelques observations sur la théorie dudiscours figuré” που παρουσιάστηκε σε συνέδριο για τηρητορική στο Άμστερνταμ το 1999.

14

Υποστηρίζει ότι ο ductus είναι για τον Fortunatianus,ο τρόπος να προσεγγίσει και να υποστηρίξει κάποιος μεσταθερότητα και πληρότητα κάποια υπόθεση. Ο τρόποςυποστήριξης μιας υπόθεσης μπορεί να διαφοροποιείταιανάλογα με τον ρήτορα και το αν θέλει να είναι κατανοητόςή υπαινικτικός. Επομένως, ο ductus ορίζεται ως μιαδυσερμήνευτη πνευματική διαδικασία, που πηγάζει από τοcausativum litis, δηλαδή τον λόγο που προκαλεί τη δίκη καιλαμβάνει υπόψη τον χρόνο (παρόν, παρελθόν, μέλλον), όπουανήκει ο λόγος. Βάσει αυτών των προϋποθέσεων λοιπόν, οομιλητής προσαρμόζει τον λόγο του για να πετύχει τονστόχο του. Εδράζεται εδώ, κατά τον Fortunatianus, ηέννοια της voluntas του ρήτορα (βλ. υποσ. 20, 119).

Έπειτα, αναφέρεται διεξοδικά και με σχετικάπαραδείγματα στις υποκατηγορίες του ductus, όπωςπροβάλλονται στο έργο του Fortunatianus. Πρόκειται γιατον ductus simplex, στον οποίο ο ρήτορας λέει ό,τιπραγματικά εννοεί∙ τον ductus subtilis, όπου ο ρήτορας μπορείνα υποστηρίξει την υπόθεση λέγοντας και κάτι διαφορετικόαπό αυτό που εννοεί. Σε αυτήν την υποκατηγορία, ησυγγραφέας βρίσκει αναλογία με το δεύτερο σχῆμα, όπωςορίζεται και στα δύο κείμενα του Περί ἐσχηματισμένων. Ορήτορας μπορεί επίσης να επιθυμεί να κρύψει το πραγματικόθέμα προς συζήτηση (verum consilium) είτε λόγω φόβου είτελόγω ντροπής. Έτσι, έχουμε την τρίτη υποκατηγορία, τονductus figuratus. Ακολουθεί ο ductus oblicus, που ορίζεται ως ηαπροθυμία του ρήτορα να δείξει το verum consilium εξαιτίαςτου φόβου του. Τέλος, εάν ο ρήτορας συνδύαζε δύο από ταπροαναφερθέντα είδη ductus, προκύπτει μία τελευταίαυποκατηγορία, ο ductus mixtus.

Η συγγραφέας, ασκώντας την κριτική της στο έργο τουFortunatianus, πιστεύει ότι αναλύει προσεκτικά και δίνειδιεξοδικά και κατάλληλα παραδείγματα για κάθε ένα είδοςductus σύμφωνα με τις εν ακόλουθες παραμέτρους: causativumlitis, tempus, consilium, ductus, με αποτέλεσμα να προτείνειδιαφορετικό είδος ductus ανάλογα με το είδος του θέματος

15

(status). Η ορθή επιλογή ductus αποτελεί στρατηγικό ζήτηματου ρήτορα.

Τέλος, υποστηρίζει ότι υπήρχαν προγενέστερες πηγέςγια το συγκεκριμένο θέμα, από τις οποίες αντλεί οFortunatianus, οι οποίες μάλιστα πρέπει να ήταν ευρέωςγνωστές, καθώς τις αντιπαραβάλλει με τις δικές του.

3.2 Απόψεις του Σέρβιου για τον ορισμό του ductusΣτη συνέχεια του άρθρου, η συγγραφέας παίρνοντας αφορμήαπό τη γνώση των προγενέστερων πηγών σχετικά με τονductus, αναφέρεται και σε σχετικές πληροφορίες που μπορούννα αντληθούν από τους αρχαίους γραμματικούς. Πιοσυγκεκριμένα, αναφέρεται στον σχολιαστή του Βιργιλίου,Σέρβιο, ο οποίος θεώρησε τον ductus απλώς ένα είδοςκοσμημένου με ρητορικά σχήματα λόγου, ονομάζοντάς τονfigurati colores. Θεωρεί ότι οι ρήτορες δεν λένε αυτό πουεννοούν όχι όμως, εξαιτίας του φόβου ή της ντροπής. Αυτόςο ductus του Σέρβιου μπορεί να αντιστοιχηθεί με τον ductussubtilis της κατηγοριοποίησης του Fortunatianus και με τοτρίτο σχῆμα στα κείμενα του Περί ἐσχηματισμένων. Ωστόσο, αυτότο σχήμα προβάλλεται μόνο από τον Ψευδο-Ερμογένη και τονΑψίνη, ενώ ο Ερμογένης και ο Κοϊντιλιανός τοχαρακτηρίζουν απλώς ως εἰρωνεία.

3.3 Οι απόψεις του Martianus Capella για τον ορισμόκαι τα είδη του ductusΟ Martianus Capella ορίζει επίσης τον όρο ductus ως οκοσμημένος με ρητορικά σχήματα λόγος (figured speech) στο πέμπτοβιβλίο της εγκυκλοπαίδειάς του, De Nuptiis Philologiae etMercurii. Επιπλέον, διακρίνει τα πέντε είδη του ductus, πουαναφέρθηκαν και προηγουμένως από τον Fortunatianus.Εντούτοις, απουσιάζει εντελώς ο όρος-είδος ductus simplex,στοιχείο που κάνει τη συγγραφέα να απορρίψει την άποψητου Hans-Werner Fischer, ο οποίος στη μελέτη του έργουRhetoric του Martianus Capella, θεωρεί ότι μοναδική πηγή τουυπήρξε το έργο του Fortunatianus. Η Montefuscoυποστηρίζει ότι δεν θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε μοναδική

16

πηγή του Martianus Capella το έργο του Fortunatianus, απότη στιγμή που ο πρώτος γνωρίζει άριστα τη ρητορική τέχνηκαι τεχνική, με αποτέλεσμα να μην αναπαρήγαγε το έργο τουFortunatianus, κάνοντας απλώς κάποιες μεταβολές. Σίγουραο Fortunatianus αποτελούσε μία από τις κυριότερες πηγέςτου Martianus Capella, καθώς μάλιστα παρουσιάζει ταβασικά βήματα που οδηγούν στην επιλογή του ορθού είδουςductus ανάλογα με την περίσταση, όπως ειπώθηκε παραπάνω(causativum litis, tempus, consilium). Σε κάθε περίπτωση όμως,πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι μελέτησε και άντλησε καιαπό άλλες πηγές, τις οποίες δεν είμαστε σε θέση ναταυτοποιήσουμε.

3.4 Απόψεις του Γεωργίου Τραπεζούντιου – Ductus SimplexΗ συγγραφέας στο υπόλοιπο του άρθρου της αναφέρεται καισχολιάζει εκτενώς το έργο Rhetoricorum Libri V του ΓεωργίουΤραπεζούντιου, καθότι τον θεωρεί τον καλύτερο μάρτυρα γιατα παράλληλα που οι σύγχρονοι σχολιαστές έχουναναγνωρίσει μεταξύ της θεωρίας του ductus από τονFortunatianus και τον Martianus Capella, αλλά και τιςfiguratae controversiae του Κοϊντιλιανού και τα ἐσχηματισμένα τωνΕλλήνων συγγραφέων. Η Montefusco πιστεύει ότι ο τρόποςπου ο συγγραφέας χειρίζεται τις πηγές του, παρά το ότιπροέρχονται από διαφορετικούς συγγραφείς, είναι τόσοεπιδέξιος, που αφήνει τον όρο ductus ουδέτερο, δηλαδή δεντον ταυτίζει απλοϊκά με τον κοσμημένο με ρητορικά σχήματαλόγο (figured speech). Θεωρεί ότι το σημείο αφετηρίας τουείναι ο Fortunatianus, με αποτέλεσμα να ορίζει τον ductusως προϊόν του consilium και της inventio. Για τον Γεώργιο, οductus ορίζεται ως dicendi ratio δίνοντας και τις δικές τουαπόψεις για την κατηγοριοποίηση των ειδών του. Σύμφωνα μετον συγγραφέα λοιπόν, ο ductus διακρίνεται σε ductus simplexκαι ductus figuratus. Εντούτοις, δεν πρόκειται για δύοδιαφορετικούς τρόπους υποστήριξης μιας υπόθεσης, όπωςπαρουσίασαν ο Fortunatianus και ο Martianus Capella, αλλάαποτελούν βασικές κατηγορίες με τις υποδιαιρέσεις τους,όπως θα δούμε στη συνέχεια. Το πρώτο είδος (ductus simplex)

17

αναφέρεται γενικά στους λόγους, στους οποίους το θέμαπραγματεύεται με αμεσότητα και σαφήνεια από τον ρήτορα,ενώ το δεύτερο (ductus figuratus), στις υποθέσεις –περιπτώσεις που έχουν υποστηριχθεί, όπως αρμόζεικατάλληλα.

3.5 Κριτική στις απόψεις του Γεωργίου ΤραπεζούντιουΗ Montefusco κρίνει τον συγγραφέα ως εξαιρετικάευρηματικό, καθώς συνδυάζει με ευχέρεια και ενδιαφέροντατρόπο τις ποικίλες πληροφορίες που λαμβάνει από τηνπληθώρα των συγγραφέων που μελετά (Fortunatianus,Martianus Capella, Κοϊντιλιανός, Ψευδο-Ερμογένης,συγγραφείς Α και Β του Περί ἐσχηματισμένων), ενδείξεις τηςεξαιρετικής γνώσης του θέματός του.

3.6 Ductus Simplex Simulatus Σύμφωνα με τον συγγραφέα του έργου, αυτό το υποείδοςπου διακρίνει δηλώνει τον άμεσο λόγο, στον οποίο οομιλητής στοχεύει σε αυτό που αποτελεί τον πραγματικό τουστόχο. Έτσι, πρόκειται για απλό λόγο, στον οποίο έχειαποφθεχθεί προσεκτικά η υπερβολική χρήση ρητορικώνσχημάτων και γι’ αυτό άλλωστε, διαφέρει από τον ductusfiguratus, στον οποίο ο ομιλητής στοχεύει σε αυτό πουφαίνεται ότι θέλει ή απευθύνεται στον αντίπαλό του μεέναν υπαινικτικό τρόπο, που χρειάζεται «αποκωδικοποίηση».

3.7 Ductus Figuratus: Η σχέση του ductus figuratus contrariusμε το σχῆμα ἐναντίονΗ τριπλή διάκριση του ductus figuratus (contrarius, obliquus, persubiectionem) αποδεικνύει κατά τη συγγραφέα του άρθρου, όχιμόνο τις ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στις πηγές, αλλάκαι τον επιδέξιο τρόπο χειρισμού των πηγών από τονσυγγραφέα. Για την ανάλυση του ductus figuratus contrarius πιοσυγκεκριμένα, βασίζεται και στην ανάλυση του λόγου τουΑγαμέμνονα στους στρατιώτες του (Β 72ff.), ο οποίοςακολουθεί το σχῆμα ἐναντίον. Έτσι, ο συγγραφέας ανιχνεύει τη

18

σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ αυτών των δύο ρητορικώνόρων – τεχνικών.

Ο ductus contrarius χρησιμοποιείται είτε για ναδοκιμάσει τις απόψεις του ακροατή είτε για να αποφύγειτην προσβολή κάποιου. Βάσει αυτής της θεωρίας, οσυγγραφέας καταλήγει στο συμπέρασμα, ότι ο ductus contrariusόχι μόνο είχε επινοηθεί, αλλά και τελειοποιηθεί από τονίδιο τον Όμηρο, - ή καλύτερα θα επισημάνουμε-, τονομηρικό ποιητή.

3.8 Ductus per subiectionem O ductus per subiectionem (κατ’ ἔμφασιν) και ο τρόπος που τονεξετάζει ο συγγραφέας, αποδεικνύει κατά τη Montefusco,την ευφυΐα του στην αξιοσημείωτη ικανότητά χειρισμούποικίλων πηγών και συνδυασμού στοιχείων από αυτές. Ενολίγοις, η συγγραφέας του άρθρου επισημαίνει και επαινείγια μία ακόμη φορά τη μαεστρία του συγγραφέα ναχειρίζεται άψογα τις πηγές του.

Για την ανάλυση αυτού του όρου, είναι φανερό ότι οσυγγραφέας έχει χρησιμοποιήσει στοιχεία από τονΚοϊντιλιανό, τον Ψευδο-Ερμογένη, καθώς επίσης έχειαναλύσει και χωρία του Βιργιλίου (Aen. 4.550ff.) και τουΟβιδίου (Met. 10.422). Καταλήγει λοιπόν, στο ότι η ἔμφασιςορίζεται ως αυτά που δεν μπορεί να πει ο ομιλητής σεπεριπτώσεις φόβου ή εντροπής, στις οποίες μάλισταεστιάζει.

3.9 Κριτική στον χειρισμό του ΚοϊντιλιανούΤέλος, το άρθρο ολοκληρώνεται με μία σύντομη, αλλάουσιαστική κριτική στον τρόπο που ο συγγραφέας έχειμελετήσει τον Κοϊντιλιανό. Υποστηρίζει ότι μπορεί να έχειαντλήσει πολλά στοιχεία από το έργο του Ρωμαίουρητοροδιδασκάλου, αλλά δεν το έχει κάνει άκριτα.Ακολουθεί μια συγκεκριμένη ροή συλλογισμού και η μηδουλική μίμησή τους έχει ως αποτέλεσμα να καθιστά το έργοσημαντικό.

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ’

ΟΙ ΡΗΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ & ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ.Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ DOCTUS ΥΠΟ ΣΤΩΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

1. Εισαγωγή – Βασικοί θεματικοί άξονες άρθρουΣτόχος αυτού του κεφαλαίου της παρούσας εργασίας είναι ναγραφεί ένα άρθρο με αφορμή κάποια σημεία – πληροφορίεςτου κυρίου άρθρου, που θεωρήθηκαν σημαντικά. Η εφόρμησημας προέρχεται από τις παραπομπές στα κείμενα των ΑρχαίωνΕλλήνων κριτικών της λογοτεχνίας, καθώς και από τηνπολύσημη έννοια του doctus, που αποτέλεσε έναν από τουςβασικούς άξονες του άρθρου, και πώς παρουσιάζεται στηνInstituto Oratoria του Κοϊντιλιανού και κυρίως, πώς μπορεί νασυνδεθεί με στωικές αρχές.

2. Οι ρητορικοί όροι στην Αρχαία Ελληνική Κριτική2.1 Δημήτριος, Περί Ἑρμηνείας

Στο έργο αυτό, ο Δημήτριος (πιθανώς 1ος αι. μ.Χ.),στηριζόμενος σε θεωρίες Περιπατητικών, εξετάζει τηγλωσσική έκφραση του πεζού έντεχνου λόγου και μαςαναφέρει παραδείγματα από χαμένα έργα.15 Σημαντικό τμήμααυτής της πραγματείας αφιερώνεται στην κατηγοριοποίησηκαι την παράθεση παραδειγμάτων των σχημάτων λόγου, καθώςεπίσης είναι σημαντικό το ότι είναι η μόνη που περιέχειμια ανάλυση του ύφους της επιστολογραφίας.16

Στο συγκεκριμένο απόσπασμα (Περί Ἑρμηνείας 287-95), οΔημήτριος υποστηρίζει ότι τα σχήματα λόγου πρέπει να

15 W. Buchwald, A. Hohlweg & O. Prinz (επιμ. Α. Χρ. Λώλος – μετάφρ.Α.Α. Φούρλας), Tusculum – Λεξικόν Ἑλλήνων καί Λατίνων Συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότηταςκαί τοῦ Μεσαίωνα, vol. 1, Αθήνα, Α.Α. Φούρλας, 1993, s.v. «Δημήτριος». 16 G.A. Kennedy, «Η διαμόρφωση μιας θεωρίας του έντεχνου πεζού λόγου.Δημήτριος, Περί Ἑρμηνείας» στο G.A. Kennedy (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α.Ρεγκάκος), Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίας τηςΛογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών –Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2008, 286.

20

χρησιμοποιούνται με εὐπρέπεια και ἀσφάλεια, διαφορετικάμπορεί να καταλήξουν στη γελοιότητα του ρητορικού λόγου(γελοίως ποιοῦσι). Ο Δημήτριος θεωρεί την εξέλιξη στονέντεχνο λόγο ανάλογη με την εξέλιξη του ύφους στηζωγραφική και τη γλυπτική∙17 αυτή η άποψη, συνδέεται μετην έννοια του color, που αποτελεί τον δεύτερο θεματικόάξονα του κυρίου άρθρου μας, καθότι η ρητορική χρήση τουόρου από τον Κοϊντιλιανό και προηγουμένως, από τονΚικέρωνα (De Oratore 3.57.216-17), αναφέρει τη σύνδεση καιαναλογία μεταξύ των χρωμάτων της τέχνης και των εκφράσεωντου προσώπου, του τόνου της φωνής και των χειρονομιών τουρήτορα, με αποτέλεσμα τη συναισθηματική διέγερση τουακροατή.18

2.2 Ψευδο- Ἑρμογένης, [Περί Εὑρέσεως] 204.16-210.18 RabeΓια τον Ερμογένη, μας παρατίθενται δύο λήμματα από τολεξικό του Kroh∙ το ένα, αναφέρεται σε ένανρητοροδιδάσκαλο του 1ου αι. μ.Χ., ο οποίος ίσως έγραψε μιαιστορία της Φρυγίας (Περί Φρυγίας) και της Συρίας (Περίκοίλης Συρίας). Εντούτοις, οι περισσότεροι μελετητέςαποδίδουν το Περί Ἑρμηνείας στον ομώνυμο ρητοροδιδάσκαλο του2ου/3ου αι. μ.Χ. (c. 160-225)∙ το έργο αυτό, ορίζει καιπεριγράφει κάθε είδους ύφος κατά ιδέες, γλώσσα καισύνθεση, με αποτέλεσμα να θεωρείται ένα ολοκληρωμένοσύστημα ρητορικής θεωρίας, που παρά κάποια μειονεκτήματάτου, άσκησε σημαντική μεταγενέστερη επίδραση καιυπομνηματίστηκε.19 Όπως ο Λογγίνος, ο Ερμογένης αρχίζει17 G.A. Kennedy, «Η διαμόρφωση μιας θεωρίας του έντεχνου πεζού λόγου.Δημήτριος, Περί Ἑρμηνείας» στο G.A. Kennedy (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α.Ρεγκάκος), Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίας τηςΛογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών –Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2008, 287.

18 A. Grafton, G.W. Most & S. Settis (eds.), The Classical Tradition, Cambridge, The Belknap Press of Harvard University Press, 2010, s.v. “color”.19 P. Kroh (μετάφρ.-επιμ. Δ. Λυπουρλής & Λ. Τρομάρας), Λεξικό Ἀρχαίων Ἑλλήνων καί Λατίνων Συγγραφέων, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1996, s.v. «Ἑρμογένης ἀπό τήν Ταρσό (Ταρσεύς)», ό.π. και περισσότερεςσχετικές πληροφορίες. Βλ. επίσης και H. Th. Peck (ed.), Harper’s Dictionary of Classical Literature and Antiquities, New York, Cooper Square Publishers 1963, s.v. “Hermogenes” & J. Laloup, Dictionnaire de letterature

21

με τις ιδέες (οι ἰδέαι δεν είναι απλώς λεκτικές), δηλαδήγια πράγματα που λέγονται για τους θεούς και τα φυσικάφαινόμενα, που θεωρούνται θεομηνίες με την ετυμολογικήέννοια του όρου και περιγράφονται με ρητορικό τρόπο καιανάλογη αποτελεσματικότητα. Έπειτα, αναλύει τις μεθόδους,οι οποίες θυμίζουν τα σχήματα.20

Ειδικά στη μελέτη των σχημάτων λόγου, ο Ερμογένηςθεωρεί ότι το σχῆμα εκφράζει το νόημα όχι με φυσικό ή απλό τρόπο,αλλά με απόκλιση από τον κανόνα για χάρη καλλωπισμού του λόγου ήαποτελεσματικότητας. Άλλωστε, υποστηρίζει ότι η ρητορικήεκπαίδευση αφορούσε εν γένει την εξάσκηση του ρήτορα στηλογοτεχνία και ότι, αν κάθε λόγος διέθετε σχήματα, οεξασκημένος ρήτορας δεν θα είχε κανένα πλεονέκτημα έναντιτου κοινού ανθρώπου.21

Στο παρόν απόσπασμα, προβάλλει τρεις κατηγορίεςσχημάτων: τα ἐναντία, όταν κατασκευάζει ο ρήτορας τοαντίθετο αυτού που λέει, τα πλάγια, όταν προσπαθεί ναπετύχει το αντίθετο από αυτό που λέει και τέλος, τα κατ’ἔμφασιν σχήματα, όταν δεν μπορεί να πραγματευτεί ελεύθερατο θέμα του (ὅταν λέγειν μὴ δυνάμενοι διὰ τὸ κεκωλῦσθαι καὶ παρρησίανμὴ ἔχειν) και αναγκάζεται να γίνει κατανοητός μέσω τηςυπαινικτικότητας.

2.3 Η κατηγοριοποίηση των σχημάτων στο [Περίἐσχηματισμένων] 295.3-323.3 & 323.5-358.10 Usener-Radermacher και σύγκριση με το Rhetoricorum Libri V(390-99) του Γεωργίου Τραπεζούντιου

grecque et latine, Paris, Editions Universitaires, 1968, s.v. “Hermogenede Tarse”.20 D. A. Russell, «Η ελληνική κριτική της αυτοκρατορικής περιόδου» στοG.A. Kennedy (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α. Ρεγκάκος), Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη,2008, 462.21 D. A. Russell, «Η ελληνική κριτική της αυτοκρατορικής περιόδου» στοG.A. Kennedy (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α. Ρεγκάκος), Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη,2008, 464-65, ό.π. βλ. για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα σχήματα, 466.

22

Παρεμφερείς κατηγοριοποιήσεις των σχημάτων λόγου, απαντούνκαι στους δύο συγγραφείς του ανώνυμου έργου [Περίἐσχηματισμένων], που αποδίδεται στον Διονύσιο.22 Μάλιστα,είναι αξιοσημείωτο ότι, το σχῆμα πρέπει ναχρησιμοποιείται με εὐπρέπειαν και ἀσφἀλειαν, όπως είδαμε καιστο Περί Ἑρμηνείας (βλ. 2.1), και συνδέεται με το χρῶμα(color).23

Αντίστοιχες κατηγοριοποιήσεις απαντούν και στο έργοτου Γεωργίου Τραπεζούντιου, όσον αφορά στον όρο ductus,στο έργο του Rhetoricorum Libri V, όπου παντρεύει τον Ερμογένηκαι τον Κικέρωνα, δηλαδή τη δυτική και ανατολική ρητορικήπαράδοση.24 Διακρίνει δύο κύριες κατηγορίες του ductus,ductus simplex και ductus figuratus. Ο simplex υποδιαιρείται σεrectus (ξεκάθαρη δήλωση της άποψης του ρήτορα) και simulatus(υπαινικτική δήλωση της άποψης του ρήτορα)∙ ο figuratus,υποδιαιρείται σε contrarius (ο ρήτορας λέει το αντίθετο απόαυτό που σκέφτεται, για να πετύχει τον σκοπό του), obliquus(σχεδόν όμοιο νόημα με τον contrarius, ο ρήτορας εκφράζεταιυπαινικτικά εξαιτίας των συνθηκών) και per subiectionem (κατ’ἔμφασιν) (υπαινικτική έκφραση του ρήτορα λόγω εντροπής ήφόβου). Πιο συνοπτικές κατηγοριοποιήσεις διαβάζουμε καιστα έργα του Fortunatianus και του Martianus Capella.(βλ. και κεφάλαιο Β’, 3.4, 3.6, 3.7, 3.8).25

22 Για περαιτέρω βλ. D. A. Russell, «Η ελληνική κριτική της αυτοκρατορικής περιόδου» στο G.A. Kennedy (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α. Ρεγκάκος), Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίας της Λογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, 2008, 466-68.23 Ο όρος color, στον Αριστοτέλη δηλώνει τις έξυπνες θέσεις. Βλ. Laurent Pernott (μετάφρ. Ξανθίππη Τσελέντη – επιμ. Βάλια Σερέτη), Ἡ Ῥητορική στὴν Ἀρχαιότητα, Δαίδαλος, Ἀθήνα, 2005, βλ. υποσ. 204-5. 24 Για περαιτέρω πληροφορίες βλ. A. Grafton, G.W. Most & S. Settis (eds.), The Classical Tradition, Cambridge, The Belknap Press of Harvard University Press, 2010, s.v. “Rhetoric” & W. Buchwald, A. Hohlweg & O. Prinz (επιμ. Α. Χρ. Λώλος – μετάφρ. Α.Α. Φούρλας), Tusculum – Λεξικόν Ἑλλήνων καί Λατίνων Συγγραφέων τῆς Ἀρχαιότητας καί τοῦ Μεσαίωνα, vol. 1, Αθήνα, Α.Α. Φούρλας, 1993, s.v. «Γεώργιος Τραπεζούντιος». 25 Για περαιτέρω πληροφορίες βλ. P. Kroh (μετάφρ.-επιμ. Δ. Λυπουρλής &Λ. Τρομάρας), Λεξικό Ἀρχαίων Ἑλλήνων καί Λατίνων Συγγραφέων, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 1996, s.vv. “Martianus Capella”, “Atilius Fortunatianus” & “Chirius Fortunatianus Gaius”.

23

Η μελέτη του όρου ductus από τον Γεώργιο είναιδιεξοδική και αποδεικνύει τη στήριξή του στο [Περίἐσχηματισμένων], αλλά και γενικότερα σε προγενέστεραεγχειρίδια ρητορικής, αφού τα είχε μελετήσει λόγω τουστέρεου ανθρωπιστικού και κλασσικού του υπόβαθρου.

3. Ο ρήτορας στον Κοϊντιλιανό. Στωικές επιδράσεις (;)Ο Κοϊντιλιανός, ρητοροδιδάσκαλος της Ρώμης με βασικό τουέργο τη δωδεκάτομη Instituto Oratoria, προβάλλει το πλήρεςπρόγραμμα πολιτιστικής παιδείας για κάθε φιλόδοξορήτορα,26 το οποίο θεωρείται ότι έχει δεχτεί στωικέςεπιδράσεις. Βέβαια, στωικές επιδράσεις εντοπίζονται όχιμόνο στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, αλλά και στη διαμόρφωσητου ήθους του ρήτορα.27

Ο Κοϊντιλιανός ορίζει τη ρητορική υπό στωικήδιάσταση, καθότι τη θεωρεί απαραίτητη γνώση για τιςκοινωνικές ευθύνες και συμμετοχή. Ο ιδανικός ρήτορας καιvir οφείλει να ενσαρκώνει τον διπλό ρόλο του στωικούιδανικού χαρακτήρα, που διακρίνεται για την ανδρεία του(virtus), αλλά και το κικερώνειο στοιχείο της eloquentia.28

Άλλωστε, οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι οι έννοιες τουδικαίου και του αγαθού νοούνται φυσικῶς, δηλαδήαναπτύσσονται φυσικά από τον άνθρωπο (βλ. ΔιογένηςΛαέρτιος 7.53). Επιπροσθέτως, οι Στωικοί ήταν οι πρώτοιπου αντιλήφθηκαν την έννοια του λεκτοῦ στη γλώσσα, δηλαδήτον ενδιάμεσο κρίκο μεταξύ της ομιλίας (ή σκέψης) και τωνφυσικών αντικειμένων, στα οποία αναφέρεται, και δείχνει

26 E. Graf (ed.) (μετάφρ. – επιμ. Δ.Ζ. Νικήτας), Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, vol. 2, Αθήνα, Παπαδήμας, 20032 (20011), 275, ό.π. και περαιτέρω πληροφορίες για τον Κοϊντιλιανό και το έργο του, βλ. 275-76& J. Adamietz, J. Dingel, U. Maier-Eichhorn, F.H. Collson, B.L. Ullman & O. Seel, s.v. “Quintilianus”, in Brill’s New Pauly. Encyclopaedia of the Ancient World vol. 12 (2008) col. 352-54. 27 A.E. Walzer, “Quintilian’s Vir Bonus and the Stoic Wise Man” στο RhSQ33 4 (2003), 25. 28 A.E. Walzer, “Quintilian’s Vir Bonus and the Stoic Wise Man” στο RhSQ33 4 (2003), 25-26.

24

να προαναγγέλλει τη διάκριση μεταξύ νοήματος καιαναφοράς.29

Εντούτοις, οι Στωικοί αντιπαραβάλλουν τη ρητορική μετη διαλεκτική, υποστηρίζοντας ότι η ρητορική είναι ηθεμελιωμένη γνώση και ικανότητα του να μιλά κάποιος καλά,ενώ η διαλεκτική είναι η συζήτηση θεμάτων μεερωταποκρίσεις (Διογένης Λαέρτιος 7.42)∙ επομένως, ηρητορική είναι, εν αντιθέσει με τη διαλεκτική, έναςμονόλογος. Αυτές οι απόψεις των Στωικών, συσκοτίζουν τιςστωικές επιδράσεις που μπορούν να εντοπιστούν στο έργοτου Κοϊντιλιανού.30

Ωστόσο, είναι εντυπωσιακές οι στωικές επιδράσειςστην ηθική διάσταση του ρήτορα, καθώς ο Κοϊντιλιανόςπροβάλλει την πειθαρχία και την αυστηρότητα των Στωικών.Εξάλλου, στο δεύτερο βιβλίο του έργου του,χρησιμοποιούνται τεχνικοί όροι του Στωικισμού καιπροβάλλεται η ρητορική ως μια θεμελιωμένη γνώση καιαρετή, που πρέπει να χρησιμοποιείται για να είναι η ζωήσε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον, αλλά και ναεξασφαλίζεται και το ηθικό ζῆν, ως απότοκο της κατανόησήςτου και κατάκτησής του από το άτομο και όχι απλώς τηςεπιθυμίας. Εξάλλου, η γνώση για τους Στωικούς βασίζεταισε αμετάβλητες νοητικές παρουσιάσεις, αναπόσπαστες από τοὀρθῶς ζῆν.31

Η ρητορική λοιπόν, σε στωικό context είναι και μιατέχνη,- η καλύτερα, τεχνική (ars),- δηλαδή μια έλλογηδραστηριότητα, αλλά και με κοινωνική ωφέλεια καιδιάσταση,32 που προβάλλεται και στην Instituto Oratoria.29 R. Sharples (μετάφρ. Μαρίνα Λυπουρλή & Γ. Αβραμίδης –επιμ. ΚατερίναΚαούκη), Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί. Μια εισαγωγή στην Ελληνιστική Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη, Θύραθεν Εκδόσεις, 2002, 48 και 52-53 αντίστοιχα, ό.π. για περαιτέρω σχετικά με τους Στωικούς, βλ. 47-58 & Θ. Ν. Πελεγρίνης,Οι πέντε εποχές της Φιλοσοφίας, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα 201017 (19971), 110-18.30 A.E. Walzer, “Quintilian’s Vir Bonus and the Stoic Wise Man” στο RhSQ33 4 (2003), 30-33.31 A.E. Walzer, “Quintilian’s Vir Bonus and the Stoic Wise Man” στο RhSQ33 4 (2003), 34-35.32 A.E. Walzer, “Quintilian’s Vir Bonus and the Stoic Wise Man” στο RhSQ33 4 (2003), 36-37.

25

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΕΠΙΛΟΓΗ)33

Graf E. (ed.) (μετάφρ. – επιμ. Δ. Ζ. Νικήτας),Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία, vol. 2, Αθήνα, Παπαδήμας,20032 (20011).

Kennedy G. A. (ed.) (θεώρηση μετάφρ. Α. Ρεγκάκος),Αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή Κριτική, Ιστορία της Θεωρίαςτης Λογοτεχνίας 1, Θεσσαλονίκη, ΑΠΘ – ΙνστιτούτοΝεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη,2008.

Θ. Ν. Πελεγρίνης, Οι πέντε εποχές της Φιλοσοφίας, Αθήνα,Ελληνικά Γράμματα, 201017 (19971).

Sharples R. (μετάφρ. Μαρίνα Λυπουρλή & Γ. Αβραμίδης– επιμ. Κατερίνα Καούκη), Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί.Μια Εισαγωγή στην Ελληνιστική Φιλοσοφία, Θεσσαλονίκη,Θύραθεν Εκδόσεις, 2002.

Walzer A. E., “Quintilian’s Vir Bonus and the StoicWise Man” στο RhSQ 33 4 (2003).

33 Στη συνολική παράθεση της βιβλιογραφίας, δεν περιλαμβάνονται λεξικάκαι διάφορα βοηθητικά βιβλία που χρησιμοποιήθηκαν, αλλά κάποια βασικάβιβλία και άρθρα, που μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τις έννοιες ductusκαι color στο έργο του Κοϊντιλιανού και γενικότερα, στη ρητορική τηςαυτοκρατορικής περιόδου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

26