1

МУАССИСАИ ДАВЛАТИИ ТАЪЛИМИИ «ДОНИШОЊИ ДАВЛАТИИ

ТИЉОРАТИ ТОЉИКИСТОН»

ТДУ: 52 (091) (574/575+55) Ба њуќуќи дастнавис

МАҚСАДОВ ҲАБИБУЛЛО ИСМАТОВИЧ

ТАЪРИХИ ИНКИШОФИ ИЛМИ СИТОРАШИНОСӢ ДАР

ОСИЁИ МИЁНА ВА ЭРОН ДАР АСРИ XIII

Ихтисоси - 07.00.10. – Таърихи илм ва техника

(илмњои таърих)

Рисола барои дарёфти дараљаи илмии номзади илмњои таърих

Роҳбари илмӣ: доктори илмҳои физика-математика ва номзади илмҳои таърих, профессор

Комилї Абдулҳай Шарифзода

Душанбе — 2021

2

МУНДАРИҶА

МУҚАДДИМА........................................................................................3-11

БОБИ I. ҶУЗЪИЁТИ АСТРОНОМИЯ ДАР АҲДИ ҚАДИМ

§1.1 Донишҳои астрономӣ дар Шарқи қадим.....................................12-19

§1.2 Астрономияи антиқӣ ва эллинӣ...................................................19-27

Хулосаи боби I..................................................................................28

БОБИ II. САМТҲОИ (РАВИЯҲОИ) АСОСИИ АСТРОНОМИЯ

ДАР ОСИЁИ МАРКАЗИИ АСРИМИЁНАГӢ (АСРҲОИ IX-XV)

§2.1 Тафсири кӯтоҳи таърихию сиёсии Осиёи Марказӣ ва Хуросон дар

асрҳои IX-XIII…………………………………………………………...........29-47

§2.2 Нигоҳи умумӣ (кул) оид ба астрономия дар мамолики

исломї.................................................................................................... 48-60

§2.3 Таснифоти (гурӯҳбандии) улум ва мавқеи астрономия дар он.60-67

Хулосаи боби II..............................................................................67-68

БОБИ III. НАСИРИДДИНИ ТӮСӢ ВА РУШДИ АСТРОНОМИЯ

ДАР ОСИЁИ МАРКАЗӢ ВА ЭРОН

§3.1 Зиндагиномаи Насириддини Тӯсӣ……………………….......69-81

§3.2 Насириддини Тӯсӣ ва расадхонаи Мароға……………….....81-114

§3.3 Таъсири олимони расадхонаи Мароға ба инкишофи илм дар

Шарқ.............................................................................................................115-138

Хулосаи боби III...............................................................................138-139

ХУЛОСА………………………………………………………........140-143

Руйхати маъхазњо ва адабиёти истифодашуда …....................144-167

3

МУЌАДДИМА

Мубрам будани мавзӯи таҳқиқот. Мероси илмии ситорашиносони

асри XIII, ба хусус Насириддини Тӯсӣ аҳамияти бузуги илмӣ дорад, зеро он

мавқеъ ва таъсири шоистае дар ҳаёти маънавӣ, фарҳангӣ ва илмии на танҳо

форсизабонон, балки кулли мардуми ҷаҳонро доро мебошад. Таълифоти ин

марҳилаи таърихӣ, махсусан ҳавзаи илмии Мароға то ба имрӯз ҳамчун

намунаи равшан ва баланди маърифати илмӣ хидмат мекунад. Вале бо

вуҷуди ин волоият, бисёр масоили илмии он замон, махсусан андеша ва

дастовардҳои олимони ин замон, алалхусус мероси астрономии онҳо ҳанӯз

ҳам ба ҳадди зурурӣ мавриди таҳқиқ қарор нагирифтаанд. Осори илмии

онҳоро баъзе муҳақиқини таърихи илм кори ҷамъоварии осори антиқӣ ва

бархеи дигар тафсиру шарҳ ба осори уламои юнонӣ меҳисобанд. Гурӯҳи

дигар бар он муътақиданд, ки он аз кашфиётҳои илмӣ иборат аст. Чунин

дидгоҳҳо аксаран аз таҳқиқоти олимони Ғарб маншаъ мегиранд, яъне чунин

назарпардозӣ ва баҳсу мунозирот асосан ба осори олимони ин ҳавзаи илмӣ ва

нобиғаи замон -Насириддини Тӯсӣ ва осори ӯ албатта табиист.

Инчунин, комилан яқин аст, ки дар шароити истиқлоли ватану давлати

мо, бедор шудани ҳисси миллии мо, зарурияти аз дидгоҳи нав баррасӣ

намудани мероси илмии гузаштагон ба миён омадааст. Шиносоӣ бо чунин

мавзӯъҳои баҳсталаб моро ба хулосае овард, ки ба таҳқиқи мероси илмии

олимони садаи XIII, ба хусус Насириддини Тӯсӣ машғул шавем. Омӯзиши

мероси илмии ин сада ва дастовардҳои илмии Насириддини Тӯсӣ барои

барқароркунии шоҳпули илмӣ - фарҳангии гузаштаи мо бо замони муосир

хидмат менамояд. Зеро чунин пули мустаҳками илмӣ, албатта барои

барқароркунии ҳисси миллиии мо хело зарур аст. Мусаллам аст, ки олимони

ҳавзаи илмии Мароға дар бисёр масъалаҳои илмӣ давомдиҳандагони мероси

гузашта буданд ва ё дар он мавқеъ қарор доштанд, аммо худ низ дар ин

замина ба дастовардҳои бузурги илмӣ ноил гардидаанд. Моҳиятан

андешаҳои илмии онҳо бар пояи илми классикии уламои Юнон ва дигар

пешиниён қарор дошт, аммо дидгоҳҳои нав ва дастовардҳои нав низ дошт.

4

Гузашта аз ин, онҳо дар замоне мезистанд, ки хунинтарин марҳила дар

таърих шинохта шудааст, яъне замони тасаллути муғул ба Осиёи Марказӣ ва

Эрон буд. Бо назардошти ҳаёти ҷамъиятӣ- сиёсӣ ва илмӣ онҳо кӯшидаанд

миёни илму дин ва равияҳои гуногуни мафкуравии он замон роҳеро пайдо

кунанд, ки мухолифатҳо аз байн раванд ва роҳи илм ҳамвор гардад. Ба ҳамин

мақсад олимони ҳавзаи илмии Мароға ( асри XIII) ба ин ваҳшониятҳо нигоҳ

накарда, машъали илмро ба қуллаҳои баландтару бузургтар бардоштаанд.

Аз ин нигоҳ, ҳангоми пажуҳиши воқеъбинонаи илмии эҷодиёти уламои

асри XIII, ба вижа, мероси илмӣ, илмӣ-астрономии онҳо ба хулосае метавон

расид, ки ин мерос бояд дастраси насли муосир қарор гирад. Аз дидгоҳи

илмӣ ин мавзӯъ то андозае пажӯҳиш шудааст, пажуҳишҳои мавҷуда дар

навбати худ асосан ба масоили ҷудогонаи осори онҳо бахшида шудаанд, ки

дар баъзе ҳолатҳо аз тарафи иддае муҳаққиқин нодида гирифта шуда, осори

ин олимон ба таври шоиста баҳогузорӣ ва арҷгузорӣ нагардидааст. Ҳамин

муносибати мавҷуда ва баҳогузориҳои ғайрикофии воқеъбинонаи осори ӯ

моро водор сохт, ки ба таҳқиқи осори ситорашиносии ин сада машғул шавем

ва ҳадаф аз он таҳлили илмӣ, дастовардҳои илмӣ ва саҳми ин дастовардҳои

илмии онҳо барои ривоҷи баъдинаи илми ҷаҳонӣ мебошад.

Сатҳи омӯзиши илмии масъала. Ба таҳқиқу омӯзиши осори олимони

асри XIII ва ҳавзаи илмии Мароға таълифоти зиёде бахшида шудаанд.

Махсусан, дар ин ришта олимони хориҷӣ, муҳаққиқони шӯравӣ, эронӣ ва

тоҷик таълифоти зиёд ва арзандае ба сомон расонидаанд. Бо вуҷуди ин,

домони омӯзиши мероси илмии ин давра ва ин ҳавзаи илмӣ фарох мебошад.

Адабиёти доир ба ин бахш баҳскунандаро чунин гурӯҳбандӣ намудем.

Гурўњи якум: Пажӯҳишҳои муҳаққиқони асри бист ва муосири тоҷику

собиқ шӯравӣ1, ки тањќиќотњои назаррасе оид ба мутафаккирони њавзаи

1 М.М. Рожанская, Г. П. Матвеевская, И.О. Лютер. Насир-ад-дин ат-Тусї и его труды по математике и астрономии. М. 1999 Г.С 33.; Крачковский И. Ю. Изб. сочинений. Т4.1У. Москва – Ленинград. 1957.Бертельс Е. Э. Указ. раб. С. 90 - 91.; Диноршоев М. Философияи Насируддини Тусӣ.- Душанбе: Дониш, 1968.; Идибеков Н. “Этика Насириддина Туси в свете его теории свободы воли”. - Душанбе, 1987.; Мусульманкулов Р. “Литературно-эстетические взгляды Насириддина Туси” .— Душанбе.- 1983.; Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов

5

илмии Мароѓа (асри 13) ва бевосита ба осори Насирриддини Тўсї ба анҷом

расонидаанд.

Гурўњи дуюм. Таҳкиқоти олимони эронӣ ва хориҷиро2 дар бар мегирад,

ки оид ба давраи тањќиќшаванда пажӯњиш намудаанд.

Аз таҳлилҳои фавқуззикр аён аст, ки пажӯҳишгарон тамоми паҳлуҳои

осори Хоҷа Насириддини Тӯсиро ба таври ягона муттаҳид насохтаанд, ки ин

мазмуни осори илмии ӯро, ки дар он бахши ситорашиносӣ мавқеи махсус

дорад, пурра дар бар нагирифтааст. Кори мо дар тафовут аз корҳои

анҷомшуда, баррасии паҳлӯҳои гуногуни осори астрономии асри XIII ва

Насириддини Тӯсиро ҳаматарафа дар бар гирифта, ба таҳқиқиқоти илмии ӯ

аз нигоҳи нав баҳогузорӣ менамояд.

ТАВСИФИ УМУМИИ ДИСЕРТАТСИЯ

Робитаи тањќиќот бо барномањо (лоињањо) ва мавзўъњо илмї.

Тањќиќоти диссертатсионї дар чорчўбаи татбиќи наќшаи дурнамои

кафедраи математикаи олӣ ва фанҳои табиатшиносии Донишгоҳи давлатии

тиҷорати Тоҷикистон барои солњои 2015-2020 дар мавзўи «Таърихи илм ва

Хайама и ат-Туси”. Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. 1962. С. 83—192.; Матвиевская Г.П, Розенфельд Б. А. “Математики и астрономы мусульманского средневековья и их труды (VII-XVII вв- М: Наука. 1983.; Резенфельд Б.А. О математических работах Насируддина Туси.- В кн.: «Историно-математических исследования, вып, 4. М.-Л.,1951.; Мамедбейли Г. Д. “Марагинская обсерватория и Пекинская обсерватория XIII в”. 1957, вып. III.; Туси Мухаммед Насирэддин. “Трактат о полном четырехстороннике” (Шаклул гита); перев. под ред. Г.Д. Мамедбейли и Б.А. Розенфельда. Рожанская М.М.- Баку. Изд-во Акад. наук Азерб. ССР, 1952.; Таги-заде А. К. Квадранты средневекового Востока”.- Книга "Историко-астрономические исследования. 1977, вып. XIII, М., Наука, Рзаев А.К. Насирэддин Туси. - Баку: Элм, 1983; [137].; Ҳамадонӣ, Ф. Ҷомеъ-ул-таворих [Матн] / Ф. Ҳамадонӣ. – Теҳрон, 1379 ҳ. – Ҷ.2. – 1042 с. 2 Ибни Холиқон. “Вафиёту-л-аъён ва анбоъу-з-замон”; тарҷумаи Аҳмади Сангорӣ.-Теҳрон, 1381.; “Таърихи тамаддун дар ислом”.-Теҳрон, 1372 ҳ.; Ибни Халдун. “Муқаддима”; тарҷумаи Муҳаммад Парвин Гундобадӣ.- Теҳрон, 1390 ҳ. Ҷ. 2.; Саид Нафисӣ. “Ашъори форсии Хоҷа”. – дар маҷ. “Ёдномаи Хоҷа Насируддини Тусӣ”.- Теҳрон, 1335ҳ;. “Ёдномаи Хоҷа Насируддини Тусӣ”.- Теҳрон, 1335ҳ.; «Офтоби Шарқ». Маҷмӯаи мақолоти илмии авввалин Кунгураи байналмилалии Хоҷа Насириддини Тусӣ.- Теҳрон, 1386ҳ.; Али Синои Рахшанда. “Хоҷа Насириддини Тусӣ ва фатҳи Бағдод”; дар маҷ. «Офтоби Шарқ».- Теҳрон, 1386ҳ.; Зинҷони М. “Саргузашт ва ақоиди фалсафаи Насируддини Тусӣ”.- Теҳрон, 1335ҳ.; Иванова М.Н. «Мутоилаи даврон ва осори Насриддини Тусӣ дар Иттиҳоди Шӯравӣ дар маҷ. “Ёдномаи Насируддини Тусӣ”.- Теҳрон, 1335ҳ.; Али Синои Рахшанда. “Хоҷа Насируддини Тусӣ ва фатҳи Бағдод”; дар маҷ. “Офтоби Шарқ”. Теҳрон, 1386ҳ.

6

техникаи халқи тоҷик аз замонҳои қадим то замони муосир» омода

гардидааст.

Мақсад ва вазифаҳои таҳқиқот. Ҳадафи рисолаи илмӣ таҳлили

ҳамаҷонибаи таълимоти илмӣ, бахусус ситорашиносии асри XIII ва ҳавзаи

илмии Мароға, ошкор кардани дастовардҳои таҳқиқотии ин мактаби бузурги

илмӣ, шарҳу рисолаҳои илмии ин замон бо кӯшишҳои Насириддини Тӯсӣ ва

мактаби барпокардаи ӯ ҷиҳати бунёдгузории расадхонаи бузурги Мароға ва

ғайра мебошад. Амалӣ кардани ҳадафи мо бо таҳқиқи омилҳои зерин

мутааллиқ мебошад:

- муайян кардани сарчашмаҳое ки дар онҳо таҳқиқу таҳлили донишҳои

риёзию табиӣ ва хусусан ситорашиносии ниёгони форс-тоҷик инъикос

ёфтаанд;

- тавсифи ҳамаҷонибаи осори энсиклопедӣ ва ҷудогонаи соҳавӣ,

махсусан ситорашиносии донишмандони асримиёнагии форс-тоҷик, ки дар

таърихи илми ситорашиносии ҷаҳонӣ нақши бузург доранд;

- таҳқиқи осори ситорашиносии мутафаккирони асримиёнагии форсу

тоҷик дар ҷараёни таълими фанни астрономия дар муассисаҳои таҳсилоти

олии касбии муосир;

- истифодаи маводи бойгонӣ ва сарчашмаҳои муҳими нашршуда ва

тавзеҳи фаъолияти илмии донишмандони риёзидону табиатшиноси

асримиёнагии форс-тоҷик дар ҷараёни таълими астрономия чи дар мактабҳои

таҳсилоти ҳамагонӣ ва чи дар муасисаҳои таҳсилоти олии кишвар;

- татбиқи афкори ситорашиносии олимони энсиклопедисти

асримиёнагии форсу тоҷик дар ҷараёни таълими фанни астрономия чи дар

мактабҳои таҳсилоти ҳамагонӣ ва чи дар муассисаҳои таҳсилоти олии

кишвар;

- истифодаи маводи сарчашмаҳои мавҷуда, таҳияву тарҷумаи осори

ситорашиносии донишмандони асримиёнагии форсу тоҷик ба забонҳои

форсию русӣ ва истифодаи онҳо дар ҷараёни таълими илми астрономия.

- муайян кардани аҳамияти осори ситорашиносии асри XIII ;

7

- нишон додани хусусиятҳои илмӣ ва навгониҳое ки дар замони

муҳаққиқ анҷом дода шудаанд;

- нишон додани мавқеи ҳавзаи илмии Мароға;

Объекти таҳқиқот таҳлили осори ситорашиносии донишмандони

асримиёнагии форсу тоҷик мебошад, ки на танҳо дар рисолаҳои махсуси

онҳо, балки дар асарҳои энсиклопедиашон низ инъикос ёфтааст ва омӯзишу

муқобалаи онҳо бо донишҳои соҳавии муосир ба шумор меравад. Инчунин,

дастовардҳои мактаби илмии Мароға ва мақоми он дар тамаддуни башарӣ ва

илмии халқи тоҷик мебошад.

Предмети таҳқиқот муайян намудани осори ситорашиносии

мардумони форсу-тоҷик, бахусус таърихи инкишофи илми ситорашиносӣ дар

Осиёи Миёна ва Эрон дар асри XIII ва таъсири он ба рушди илм ва

тамаддуни ҷаҳонӣ мебошад.

Доираи хронологии тањќиќотро таърихи инкишофи илми

ситорашиносии асри XIII-и форсу тоҷик дар Осиёи Марказї ва Эрон,

таъсири он ба рушди илм ва тамаддуни ҷаҳониро дарбар гирифтааст.

Марҳилаҳои таҳқиқот. Таҳқиқоти мазкур асосан дар се марҳила

гузаронида шудааст.

Дар марҳилаи аввал (1998-2008) - интихобу тасдиқи мавзӯъ ва ҷамъоварию

шиносоӣ бо мавод роҷеъ ба омӯзиши таърихи илм ва техника амалӣ карда

шудааст. Дар ин марҳила аз соли 2014 нашри мақолаҳо ва гузоришоти илмӣ

оиди ба мавзӯъ оғоз гардида, таълифу нашри чунин мақолаҳо ва суханрониҳои

шифоҳӣ дар ҳар се марҳила идома ёфтааст.

Дар марҳилаи дуюм (2008-2016) – ба ғайр аз идомаи навиштани

мақолаҳову фишурдаҳои илмӣ, инчунин таснифи қисмати назариявию методии

рисола мавриди баррасии ҳамаҷониба қарор гирифтааст.

Дар марҳилаи сеюм (2016-2020) – навиштани мақолаҳои илмӣ идома ёфта,

навиштани рисола ва муҳокимаи он дар ҷаласаи кафедраи математикаи олӣ ва

фанҳои табиатшинсии Донишгоҳи давлатии тиҷорати Тоҷикистон, Шуъбаи

таърихи илм ва техникаи Институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии

8

ба номи Аҳмади Дониши АМИ ҶТ, дар ҷаласаи махсуси Институти илмӣ-

тадқиқотии таърихи илмҳои табитшиносӣ ва техникаи назди Донишгоҳи

давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав амалӣ гардида, бо назардошту ислоҳи

эродҳои мавҷуда ба ҳимоя пешниҳод гардидааст.

Њудудњои љуѓрофии тањќиќот. Њудуди асримиёнагии Мовароуннањр

ва Хуросон (имрўза Осиёи Марказї ва Эрон) мебошад.

Асоси назариявӣ - методологии таҳқиқот. Асоси назариявии

таҳқиқотро асарҳои олимони шинохтаи таърихи илм ва техника, муаррихон,

олимони гузаштаи ҳам Шарқ ва ҳам Ғарб ташкил медиҳанд.

Тадқиқоти диссертатсионии муаллиф, дар навбати аввал, бо такя ба

таълифоти худи мутафаккир, аз ҷумла «Зиҷи Элхонӣ», «Ахлоқи Носирӣ»,

«Рисола дар илми ҳайат», «Тансуқномаи Элхонӣ», «Бист боб дар маърифати

устурлоб», «Шакл-ул-Қита», «Рисола дар илми ҳайат», «Бист боб дар

маърифати тақвим», «Рисолаи муъиния», «Сӣ фасл дар маърифати тақвим»

ва ғайра сурат гирифтааст.

Дар диссертатия, инчунин таълифоти назариявии муҳаққиқони

асримиёнагӣ мавриди истифода қарор гирифтаанд. Дар раванди таҳқиқот

усулҳои умумӣ - илмӣ: мантиқию таърихӣ, таърихӣ-муқоисавӣ, гипотетикӣ-

аксиометикӣ ва ғайра истифода шудаанд.

Пойгоњи сарчашмавии тањќиќот. Маъхаз ва сарчашмањои

истифодашударо метавон ба гурўњњои зерин људо намуд:

Гурўњи якуми сарчашмањоро осори Насириддини Тӯсӣ аз ќабили «Зиҷи

Элхонӣ», «Ахлоқи Носирӣ», «Бист боб дар маърифати устурлоб», «Сӣ фасл

дар маърифати тақвим» дар бар мегиранд, ки ин дастхатњо дар Институти

мероси хаттии АМИ ЉТ, Китобхонаи миллии Љумњурии Тољикистон

мањфузанд. Ин сарчашмањо дар раванди тањияи рисола њамчун манбаи

асосї истифода гардиданд. Áз он љумла, мадраки асосие ки муаллиф дар

9

кори худ тањия ва истифода намудааст «Сӣ фасл дар маърифати тақвим»3

,Ахлоқи Носирӣ”4 мебошад.

Гурўњи дуюми сарчашмањоро таҳқиқоти илмии асримиёнагии доир ба

Хоҷа Насириддини Тӯсӣ ва њамзамонони ў, аз қабили Ибн Холиқонӣ, Алии

Довудӣ, Асқалонӣ Хоҷӣ Халифа, Умар Ризои Кахолӣ, Ибни Халдун ва

дигарон5 бахшида шуда ташкил медињанд, ки дорои ањамияти баланди

илмї мебошанд.

Навгонињои илмии таҳқиқот. Дар диссертатсия нахустин маротиба дар

даврони соҳибистиқлолии кишвар осори астрономӣ (ситорашиносӣ) ва

илмии асри XIII, ба хусус осори Хоҷа Насириддини Тӯсӣ ва мактаби илмии

барпокардаи ӯ аз дидгоҳи илмӣ баррасӣ шудааст.

Нуктаҳои зерин мавриди таҳқиқ қарор гирифтаанд, ки аз навгонии ин

рисола гувоҳӣ медиҳанд:

- ҷанбаҳои таърихӣ-ситорашиносӣ, инкишофи маълумоти ситорашиносӣ

дар осори донишмандони асримиёнагии форсу тоҷик бо низоми муайяни

илмӣ таҳқиқ ва омӯхта шудааст;

- нақши осори ситорашиносии донишмандони асрҳои XII-XIII форсу

тоҷик дар таърихи омӯзиши улуми ситорашиносӣ нишон дода шудааст;

- дар таснифоти илмҳои асримиёнагии олами ислом, мавқеъ ва

мундариҷаи илми ситорашиносӣ дар шакли муқоисавӣ муайян карда

шудааст;

3 Насириддини Тӯсӣ.Си фасл дар маърифати тақвим. Нусхаи хатти, ки дар китобхонаи миллӣ зери раќами 384/2 нигоњдорї мешавад. Соли 658 њ. (1259 м) дар Баѓдод бо забони форсї- тољикї навишта шудааст. 4 Ат-Туси Насир ад-Дин. Насирова этика .⁄ Собрание Ин-та востоковедения АН Респуб. Узб. им. Беруни, инв. № 11849. 124 лл. (на перс. яз). 5 Мамадбейлӣ Г.Д. Основатель Марагинской обсерватории Насируддини Тусӣ – Баку, 1961.; Б.А. Розенфельд., Рожанская М. М., Матвиевская Г. П., Лютер И. О. “Насир ад-Дин ат-Туси и его труды по математике и астрономии в библиотеках

Санкт-Петербурга, Казан, Ташкента и Душанбе”. - М.: Восточная литература, 1999.; Мухаммад Тақии Мударриси Разавӣ. Аҳвол ва осори Хоҷа Насируддини Тусӣ.- Теҳрон, 1386.; Всселовский И. Н. “Коперник и Насир ад-

Дин ат- Тӯсӣ”.- М. 1973.; Хоҷа Насириддини Тусӣ. “Асос-ул- иқтибос”; бо тасҳеҳи Мударриси Разавӣ.- Теҳрон, 1326ҳ.

10

- инкишофи мактабҳои илмӣ дар Хуросону Мовароуннаҳр дар

марҳилаҳои муайяни инкишофи илму фарҳанг, махсусан илми

ситорашиносӣ, таҳқиқ гардидааст.

Ба њимоя нуктањои зерин пешнињод мегарданд:

- осори ситорашиносии асри XIII ва мактаби илмии Мароға бо роҳбарии

Насириддини Тӯсӣ ва аз ҷиҳати илми баррасӣ намудани моҳияти он;

- олимони ҳавзаи илмии Мароға, равия ва таҳқиқотҳои онњо;

- осори илмии олимони асри XIII, ба хусус риштаи ситорашиносӣ, ки

маҳаки асосии таҳқиқоти он замон ба ҳисоб меравад, аҳамияти махсус касб

намуда, дар ривоҷи риштаи илми мазкур дар асрҳои миёна такони бузург

расонидааст;

-донишҳои астрономӣ дар Шарқи қадим ва дастовардҳои илмии онҳо;

-астрономияи антиқӣ ва эллинӣ ва саҳми олимони Юнони Қадим ба

афкори илмии олимони мусулмон, ба хусус тоҷик;

-тафсири кӯтоҳи таърихию сиёсии Осиёи Марказӣ ва Хуросон дар

асрҳои миёна (IX-XIII);

-нигоҳи умумӣ оид ба астрономия дар мамолики исломӣ ва

дастовардҳои онҳо дар риштаи астрономия;

-таснифоти (гурӯҳбандии ) улум ва мавқеи астрономия дар он;

- Насириддини Тӯсӣ ва расадхонаи Мароға;

-таъсири олимони расадхонаи Мароға дар инкишофи илм дар Шарқ ва

ҷаҳон.

Саҳми шахсии унвонљў - иштироки бевоситаи унвонљў барои ба даст

овардани маълумотњои љамъбастї ва ба системаи муайян даровардани

онњо, њангоми омўзиши адабиёт ва сарчашмањо таљрибаи илмии худро

васеъ истифода бурдан, инчунин ба таври комплексї бори аввал мавзўи

диссертатсионии пешнињодшударо мавриди омўзиш ва тањќиќи илмї

ќарор додан. Муҳимтар аз ҳама, саҳми ӯ дар омӯзиши таърихи астрономия дар

мисоли осори Насириддини Тӯсӣ зоҳир гардидааст.

11

Аҳамияти назариявӣ ва амалии диссертатсия аз он иборат аст, ки

нуктаҳо, хулосаҳо ва тавсияҳои он барои таҳияи курсҳои махсуси таълимӣ

оид ба таърихи илм ва техника истифода шуда метавонад. Ҳамчунин ғояҳои

илмии диссертатсияро дар корҳои таҳқиқотӣ метавон истифода кард.

Апробатсияи диссертатсия. Кор дар ҷаласаи кафедраи математикаи

олӣ ва фанҳои табиатшиносии Донишгоҳи давлатии тиҷорати Тоҷикистон

(љаласаи №2 аз 24.09.2020) муҳокима ва барои ҳимоя пешниҳод карда

шудааст. Нуктаҳои асосии диссертатсия дар мақолаҳои дар маҷаллаҳои илмӣ

чопкардаи муаллиф ба табъ расидаанд. Маводи диссертатсия дар раванди

тадриси фанни таърихи илм ва техника барои магистрони бахши таърихи

асрҳои миёнаи институти таърих, бостоншиносӣ ва мардумшиносии ба номи

А. Дониши АИМ Ҷумҳурии Тоҷикистон мавриди истифода қарор

гирифтааст.

Шумора ва тавсифи таълифот. Дар мавзӯъи таҳқиқшаванда мувофиқи

мавзӯи диссертатсия 22 таълифоти муаллиф, аз ҷумла се китоби илмї ва

илмї – оммавї, 9 мақола дар маҷаллаҳои тавсиянамудаи КОА назди

Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ва КОА Вазорати илм ва мактабњои олии

Федератсияи Россия ва 10 маќола дар маљаллањои илмї ва маводњои

конфронсњои илмї-амалии љумњуриявї ва байналхалќї ба нашр

расидаанд.

Сохтор ва њаљми диссертатсия. Диссертатсия дар њаљми 167 сањифаи

матни компютерї таълиф гардида, аз муќаддима, се боб, њашт зербоб,

хулоса, фењристи адабиёт таркиб ёфтааст. Рўйхати адабиёти

истифодашуда 222 номгўйро фаро мегирад.

12

БОБИ I . ҶУЗЪИЁТИ АСТРОНОМИЯ ДАР АҲДИ ҚАДИМ.

§1.1 Донишҳои астрономӣ дар Шарқи қадим.

Астрономия илми қадимӣ буда, дар заминаи ҳаёти моддии одамон ба

вуҷуд омадааст. Бодиянишинони қадим ба вазъи ситораҳо нигоҳ карда,

чорворо ба чарогоҳҳои нав меронданд. Корҳои деҳқонӣ низ пешакӣ

донистани вазъ ва муайян кардани фаслҳои солро талаб мекард. Дар Миср

пеш аз оғози киштукор дарёи Нил туғён мекард. Коҳинон пай мебурданд, ки

дарёи Нил маъмулан баъди 2–3 рӯзи тулӯи ситораи Шабоҳанг (Корвонкуш,

Сириус) ба туғён меояд. Зуҳури ситораи Шабоҳанг мисриёнро аз оғози кишту

кор хабар медод. Эҳтиёҷи ҳисоби мавсими туғёни дарёи Нил астрономияи

Мисрро ба вуҷуд овард. Пайдоиши тақвим яке аз муваффақиятҳои барҷастаи

илми астрономия маҳсуб меёбад. Дарёнавардон ба донистани самтҳои олам

ва вақти дақиқ эҳтиёҷ пайдо карданд. Ба ҳамин тариқ астрономия дар

гузаштаи хеле дур, дар оғози тамаддуни башарӣ ба туфайли талаботи амалӣ

(пешгӯии падидаҳои табиӣ дар фаслҳои гуногуни сол, баҳрнавардӣ,

солшуморӣ, тартиб додани тақвим ва ғайра) ба вуҷуд омад. Дар ин хусус,

бозёфтҳои таърихию бостоншиносӣ (дар Байнаннаҳрайн, Миср, Ҳиндустон,

Чин, Амрикои Ҷанубӣ, Мексика, Аврупо) шаҳодат медиҳанд. Бо мурури

замон аҳамияти амалии астрономия боз ҳам афзуд ва ба тараққиёти илмҳои

табиатшиносӣ беасар намонд.

Астрономияи қадимро асосан мушоҳидаҳои осмони ситоразор ташкил

медод. Мисриён ва бобулиён дар асри VI то милод ҳам гирифти (хусуфу

кусуфи) Офтобу Моҳ ва давра ба давра такрор ёфтани онро пешакӣ муайян

мекарданд. Гирифтеро ки тақрибан дар 18 солу 10 шабонарӯз такрор

мешавад, «сарос» номида буданд. Дар Юнони Қадим астрономия комёбии

зиёд ба даст овард. Фисоғурис (Пифагор, асри VI то милод) шакли кура

доштани Заминро тарғиб мекард, ки ин ақидаро зери таъсири таълимоти

Авесто ва ахтаршиносони бобулӣ пазируфта буд. Дар Авесто осмон ба 5

ноҳия ҷудо карда шудааст: шимолӣ, ҷанубӣ, шарқӣ, ғарбӣ ва марказӣ. Дар

«Бундаҳишн» 486000 ситораи собита сабт шудааст, ки дар ҳар манзили Моҳ

13

17 357 ситора ҷойгир буд. Ҳипархус (Гиппарх, асри II то милод) зиҷе тартиб

дод, ки вазъи 1025 ситораи осмонро муайян мекард. Вай масофаи байни

Замину Моҳро муайян намуд ва мафҳуми арзу тӯли ҷуғрофиёиро ба илм

дохил кард. Батлимус (Птолемей, асри II мелод ) дастовардҳои он замонро

дар «Алмаҷастӣ» ҷамъбаст кард ва назарияи “Манзумаи заминмарказии

олам”-ро ба миён овард. Аз рӯи таълимоти Батлимус Замин маркази олам

дониста мешуд. Батлимус барои баёни ҳаракати ҳалқамасири сайёраҳо

даврҳои иловагӣ (эписиклҳо) - ро ба кор бурд, ки марказҳои онҳо аз рӯи давр-

ҳои асосӣ (деферент) муназзамона ҳаракат мекарданд. Агарчи Манзумаи

заминмарказии Батлимус дуруст набуд, бо вуҷуди ин имкон дод, ки мавқеи

сайёраҳо муайян карда шавад. Астрономия дар давоми якуним ҳазор сол ба

таълимоти Батлимус такя кард ва бо бунёд шудани Манзумаи офтобмарказии

олам ба давраи нави пешрафт расид. Дар замони Сосониён, дар дарбори

Хусрави Парвиз 360 мунаҷҷими варзида фаъолияти нуҷумӣ анҷом медоданд.

Аз нигоҳи аксарияти муҳаққиқони таърихи илми аврупоии имрӯза

астрономия ва умуман ҳамаи илмҳо аз мадракҳои Юнони Қадим сарчашма

мегиранд. Дар навбати худ донишҳои астрономия ва навовариҳо аз қабили

математика, фалсафа ба Юнони Қадим аз Шарқ, яъне Миср, Бобул, Ҳинди

қадим ва Эрони Бостон, ки гузаштагони қавмҳои ҳиндуаврупоӣ-ориёиҳо

муқим буданд, ба мерос расидааст [3,с.98].

Мушоҳидаҳои қурси Офтоб, Моҳтоб, хатти мудаввари уфуқӣ дар баҳр,

инчунин сарҳади сояи Замин ҳангоми хазидан ба Моҳтоб дар вақти

гирифтани он, дурустии такрорёбии шабу рӯз, фаслҳои сол, тулӯъ ва ғуруби

рӯшноӣ дер боз мавриди таваҷҷӯҳи инсоният, бахусус муттафаккирон қарор

дошт.

Ҳанӯз дар Мисри Қадим низоми душвори оббиёриро кор карда

баромада буданд, ки дорои қубурҳо, сарбандҳо ва нигоҳдорандаҳои (зарфҳо)

об буда, барои зиндагии рӯзмарра зарур буданд. Коҳинони Миср ибтидои

резишгоҳи Нилро ба шакли Осмони ситоразор таҳрезӣ карда

будонд.Тақрибан 4000 сол пеш аз мелод муайн кардаанд, ки бевосита пеш аз

14

резиш дар осмони саҳар баъди 70 рӯзи ноаёнӣ бори аввал дар осмон ситораи

Сирус (Баҳром) намоён мегардад [4, с.501]. Ин ситораи Алфа Саги Бузург

дар таърихи астрономияи тоҷик Шабоҳанг ном дошта, дар «зардуштӣ бо

номи худои Тиштрия-Худои борон машҳур мебошад» [3, с.97].

Тақрибан 2000 сол пеш аз мелод мисриён 365 рӯз будани солро муайян

карда буданд. Аммо дар асл Офтоб ба ҳамон ситора на баъди 365, балки

баъди 365,256 рӯз бармегардад. Муайян кардани ин рақам дониш ва

мушоҳидаҳои душвор ва дурударози Офтобу ситорагонро тоқазо менамуд, ки

муттафакирони мисрӣ аз ӯҳдааш баромадаанд. Ин мушоҳидаҳои коҳинони

мисрӣ охируламр онҳоро ба тартиб додани тақвими офтобӣ оварда расонид,

ки ҳазорсолаҳо то ба имрӯз мардумон аз он истифода мебаранд. Яъне,

аввалин тартибдиҳандагони тақвими офтобӣ коҳинони мисрӣ мебошанд.

Мувофиқи тақвими онҳо сол аз 365 рӯз ё 12 моҳ, ҳар моҳ 30 рӯз ва ҳар рӯз 12

соат ва ҳар сол дар моҳи охири сол илова (кабиса) карда мешавад.

Дар Чини Қадим дар тули таърих бисёр масоили назариявӣ ва амалии

астрономӣ ҳал карда шудаанд, ки барои одамон ҳаёт тоқазо намуда буд.

Барои муайянкунии вақт ва фаслҳои сол дар дарбори императорони

чинӣ махсус соҳибмансабон мавҷуд буданд, ки ба ӯҳдаи онҳо мушоҳидаи

ситораҳои муайянгардида («чэн»), муайнкунии саршавии сол ва дигар

фаслҳо дохил мешуд. Навиштаҷотҳои рамлию фолбинӣ дар болои косахонаи

сангпушт, ки ба асрҳои XVI-XI то мелод тааллуқ дорад ёфт шудаанд, ки дар

байни онҳо ба гирифти Офтоб ишора гардидааст. Аввалин гирифти дақиқи

Офтоб дар ин навиштаҷотҳо ба соли 776 то мелод тааллуқ дорад. Баъдтар дар

муддати 242 сол (772-481 с. то мелод) дар Чин 37 ҳодисаи гирифти Офтоб ба

қайд гирифта шудааст. Қайд гардидааст, ки чиниҳои қадим пайдо шудани

кометаҳоро сабт намудаанд. Боиси таассуф аст, ки бисёре аз ин маълумотҳо

бебозгашт аз байн рафтаанд. Дар соли 213 то мелод бо фармони императори

қудратманди ғосиб Ши-Хуанди ҳамаи китобҳои нодир сӯзонида шуданд [21,

с.363].

15

Ҳамчунин, маълум аст ки астрономҳои қадими чинӣ ҳанӯз 2000 сол

қабл аз мелод фосилаи байни ду пайдарҳамии якхелаи вазъи Моҳтоб, моҳҳои

тақвимӣ-29,5 рӯз ва давомнокии соли офтобӣ 366 рӯз буданро муайян

намудаанд. Аз асри XVI то мелод дар Чин ҳисоби вақтро бо давраии 60 рӯзӣ

ва 60 солӣ истифодо менамуданд. Маълумотҳо мавҷуданд, ки тақрибан соли

1100 то мелод астрономии чинӣ Чу Конг дарозии сояро аз гномон (устурлоби

офтобӣ) дар вақти инқилоби тобистона ва зимистонаи Офтоб чен намуда,

ҳамин тавр хамии эклиптикаро ба экватори осмон муайян намуд, ки ба

23054,02 баробар аст. Аз асри VII-и то мелод илми астрономия дар Чин ба

инкишофи бесобиқа оғоз намуд. Барои муайян намудани координати

ҷирмҳои осмонӣ, астрономҳои қадими чинӣ абзори ҳалқаҳои болои ҳам

насбшудаи ба шакли курраи армилляриро истифода намудаанд.

Астрономҳои қадими чинӣ инчунин ба ҳаракати Моҳ низ назорат

намудаанд ва барои осонии ҳисоби вақти хатии курравӣ, ки аз он ин ҳаракат

убур менамояд 28 «хонаи моҳтобӣ» ҷудо шуда буд.

Дар рисолаи астрономии асри IV то мелоди Ши Шеня тасвири 122

галаситора, рӯйхати 809 ситора, аз он ҷумла оид ба ҳаракати номунтазами

Моҳтоб чунин гуфтаҳои астрологиро вомехурем: «Агар дар тахт шоҳи одил

бошад, Моҳтоб дар роҳи дуруст аст. Агар ҳоким золим (ноодил) бошад ва

ҳукматро вузаро идора кунанд, Моҳтоб бероҳа меравад. Агар роҳбарияти олӣ

(мансабдорон) манфиати худро аз вазифаи худ боло гузоранд, он гоҳ Моҳтоб

роҳи худро ба Ҷануб ё Шимол тағйир медиҳад. Агар Моҳтоб тез ҳаракат

кунад, чунон мешавад, ки подшоҳ дар ҷазо додан диранг намуд. Агар

Моҳтоб сустҳаракат бошад маънои онро дорад, ки подшоҳ дар ҷазодиҳӣ

шитоб дорад». Яъне, астрономҳои қадими чинӣ номуназзамии ҳаракати

Моҳтобро дар само вобаста ба вайроншавии низоми Осмону Замин

медонистанд, ки бо айби «писари Осмон»-император ва наздиконаш рух

додааст.

Ҳайатшиносони қадими чинӣ дар Осмон «ситораҳои парешон»

(гумроҳ)-ро назора намудаанд, ки баъдтар юнониҳо ба онҳо сайёротеро

16

номгузорӣ намуданд, ки тақрибан ҳамон маъноро дошт. Инчунин давраи

ҳаракати нисбатан дурусти даврии сайёрот нисбат ба Офтоб муайян карда

шуда буд.Чиниҳои қадим мисли дигар халқҳо, ҳатто зиёдтар аз дигарон

сарнавишти давлатро аз гардиши махсуси сайёрот фол мегирифтанд.

Барои чиниҳо аз замонҳои қадим то ба имрӯз муҳимтарин,

мардумитарин, бошукӯҳтарин, фараҳмандтарин, пуршӯртарин ва дарозтарин

ид Соли нав, яъне аввали даври сол мебошад. Ба танзимдарории охирини

тақвими чинӣ ба замони Хан (асриII то мелод –II мелод) тааллуқ дорад. Дар

Чин мисли дигар тамаддунҳои зироаткорӣ (Миср, Байнаннаҳрайн, Ҳинд ва

Эрон), барои талаботҳои рӯзмарраи мардуми кишоварзи чиноӣ монанди

дигар мадумони қадимӣ 12 бурҷи дувоздаҳгонаи галаситораҳо хос аст, ки ҳар

кадомаш ҷойгиршавиашон мувофиқ бо курраи арз ба 300 рост меояд. Бурҷҳои

дувоздаҳгона ҳар кадоме номи ҳайвоноти дувоздаҳгонаи «даври ҳайвони» -ро

дорад, ки дар Осиёи Шарқӣ ва дигар мамолик то имрӯз васеъ истифода

мешавад: муш, барзагов, паланг, харгӯш, аждаҳо, мор, асп, гӯсфанд, маймун,

мурғ, саг, хук. Нисфи аломатҳо (аз он ҷумла паланг, аждаҳо, асп, гӯсфанд,

мурғ ва мор) бо рӯшноӣ ҳамҷӯрӣ дошта, ё бунёдӣ мардона-ян, қисми

боқимондаи аломатҳо бо торикӣ ё бунёди занона- ин нисбат дода шудааст.

[56, с.211].

То 2000 сол пеш аз мелод илми ҳайат ва нуҷум дар Бобули Қадим низ

дар равнақу ривоҷ қарор дошт. Маҳз дар Байнанаҳрайн аввалин бор «харитаи

ҷаҳон» тартиб дода шуд [21, с.363].

Барои ҳисоби вақт коҳинони бобулӣ тақвими офтобӣ-қамариро тартиб

дода буданд, ки рӯзҳои сол аз рӯи тағирёбии авзоъи Моҳ ҳисоб карда мешуд

ва моҳҳо 29 ё 30- рӯзӣ буданд. Барои он ки тақвим бо тағирёбии вақтҳои сол

мувофиқат дошта бошад, баъди ҳар ду ё се соли 12 моҳа моҳи иловагии 13-

умро илова менамуданд.

Дар Бобул тақрибан солҳои 700 мелодӣ китоби дарсӣ оид ба

астрономия бо номи «Мулъапин» тартиб дода шуд, ки дар он рӯйхати

17

ситорагони шимолӣ, устивоӣ (экваторӣ) ва қисми ҷанубии осмон шомил

буданд.

Дар Байнаннаҳрайн дер боз ба назорати сайёраҳо машғул буданд, ки

онҳоро ситораи худоён ва башоратдиҳандаи тақдири хеш медонистанд.

Барои ҳамин номи сайёраҳо низ номи худоёнро гирифт: ситораи олиҳа

Иштар (Венера), ситораи Набо (Меркурий), ситораи Нерчала, худои вабо

(Марс), ситораи Мардука (Юпитер), ситораи Ниниб (Сатурн). Мавқеъи

сайёраҳо дар вақти муайянро бо ҳодисоти ҷудогона қиёс намуда, бобулиҳои

қадим (астрологҳои мамолики гуногун) кӯшиш менамуданд, то ҳодисаҳои

ояндаро вобаста ба ҷойгиршавии ин ё он сайёра дар ин ё он бурҷ пешгӯӣ

намоянд.

Шумериҳо ва меросбарони онҳо дар Бобул, чи хеле дар боло гуфтем,

даст ба кори аз ин ҳам душвортар яъне мураттаб намудани тақвими шамсӣ -

қамарӣ заданд. Барои ин зарурияти сабти назорати дурударози чанд насл ва

инкишофи ҳисобҳои дақиқ зарур буд. Маҳз дар ҳамин ҷо системаи шашӣ

(шашдаҳагӣ) ривоҷ ёфт-3600 дар доира, 60 дақиқа дар соат, 60 сонияи дақиқа,

ки то ҳол мо дар ҳисоби вақт ва кунҷҳо истифода менамоем, ки аз онҳо ба

мерос расидааст. Ин ҳисоботи тақвимӣ ба воситаи ҷадвалҳои васеъи

математикӣ амалӣ гардиданд. Ҷадвалҳои мазкур дар худ коркарди тақвимҳо

барои корҳои амалиро доро буданд. Аз инҳо баъдтар алгебра ва арифметика

ба вуҷуд омад, албатта бо низоми ададҳо, ки як аср баъдтар ба шакли

мукаммал бо номи ададҳои арабӣ (бобулӣ, форсӣ ва ҳиндӣ), ки мо то ҳол

истифода менамоем [4, с.76].

Астрономия дар шакли навиштаҷотӣ (сафолнавиштаҷотҳо) ҳанӯз дар

аввали ҳазораи 3-юми то мелод вуҷуд дошт. Масалан дар китобхонаи

(сафолнавиштаҷотҳо) Ошшурбанапал, (солҳои 669 - 627 то мелод) ки аз

Қуюнҷик ёфт гардид, чунин навиштаҷот дарҷ гардидааст: «Баъди он ки

ситораҳои Эплил даромаданд, танҳо як ситораи бузург монд, Осмонро

тақсимкунанда ба ду қисм монанди ситораи Нибиру» [84, с.512].

18

Дар асри XII то мелод астрономҳои замони Ҳаммурапӣ (1793—1750 то

мелод) муайян намуданд, ки давомнокиии моҳи қамарӣ 29,5 шабонарӯз ва

соли шамсӣ 365 шабонарӯз аст. Аммо соли тақвимӣ 6 моҳӣ, ҳар моҳ 30 рӯзӣ

ва 6 моҳ 29 рӯзӣ, яъне ҳамагӣ 354 рӯз аст. Ин 11 рӯз камтар аз соли тропикӣ,

аз ин сабаб бо дастури махсуси шоҳӣ як моҳи дигар баъди 12 моҳ дар охири

сол изофа менамуданд. Дар охирҳои ҳукмронии Ҳаммурапӣ (XI то мелод)

коҳинон аз лиҳози баробарии соатҳо 12соат бо номҳои “беру” ва “мили” ҷорӣ

намуданд. Ҳар беру ба 30 уш тақсим мешавад, яъне, дар навбати худ ба 30

сол. Ба осони мебинем, ки 1 беру = 120 дақиқа, 1 уш = 120:30 = 4 дақиқа ва 1

гор = 4 с [180,с.8-14].

Нисбат ба аҳди Ҳаммурапи ва Ошшурбонапал, ки асрҳо идома дошт,

давраи Навуходоносор камтар аз 100 сол идома дошт- аз вайроншавии 612-и

то мелоди Ниневин то мағлубияти қӯшунҳои бобулиҳо аз ҷониби форсҳо дар

соли 539 то мелод аз тарафи Куруши Кабир (соли таваллуд номаълум -

вафот 530 то милод). Ҳукмати Навуходоносори II (Небукаднесар II) аз 605 то

502 с.то мелодӣ ба ҳукмати худкоми ошуриҳо монанд набуда, бо сулҳдӯстӣ,

илмпарварӣ ва бунёдкориаш фарқ менамуд. Маҳз аз ӯ таърих минатдор аст,

ки яке аз ҳафт мӯъҷизаи олам-боғи муаллақи Семирамидаро бунёд

намудааст. Барои астрономҳо аҳамияти бештарро бузургтарин расадхонаи

аҳди қадим- маъбади Мардук дар Бобул, бо номи Этеменапки ё Этеменанке

доро мебошад. Бо вуҷуди он ки боқимондаҳои «боғи муаллақ» ёфт шудаанд,

аммо бостоншиносон наметавонанд тарҳу намуди онро сохта тавонанд.

Замоне ки Колдеви (Роберт Иоганн Кольдевей (олмон. Robert Johann

Koldewey, 1855 -1925) ба кофтани боқимондаҳои маъбад-манора оғоз намуд,

бовар дошт, ки боз як мӯъҷизаи оламро ёфтааст. Дар бораи ин манори

муҳташам бисёр гуфтаанду навиштаанд. Тарафҳои чоркунҷаи асоси қабати

якум дорои дарозии 20 метр, баландиаш 33 метр мебошад. Қабати дуввум

баландиаш 18 метр, чортои дигар 6 метрӣ ва қабати 7-ум 15 метрро дар бар

мегирифт. Қабатҳо бо намуди пирамида баромада буданд. Дар қабати охир

маъбади Мардук-худои асосии Бобул ҷойгир шуда буд. Фарши расадхона бо

19

тилло оганда шуда буд, ки дар шаби маҳтобӣ ҷило дода, аз гӯшаҳои дури

шаҳр намоён мешуд. Ҳамаи сохтмони манор аз 85 миллион хишти пухтаи бо

номҳои ҳокимони давр Навуходоносор ва падари ӯ Набопаласар, ки созандаи

ин муъҷизаанд, бино ёфтааст. Муҷассамаи Мардук дар қуллаи болоии он

ҷойгир буда, аз тиллои холис сохта шудааст.

Аз болои саҳни болоии расадхона коҳинон доимо дар назорати кайҳон

буданд. Ҳокимияти Ҷадидбобул ҳамагӣ 73 сол тӯл кашид, вале дастовардҳои

астрономӣ аз аҳдҳои пешин ба маротиб ва сифатан зиёд буданд. Аз он ҷумла

фаҳмиши бурҷҳои дувоздаҳгона (минтақатбуруҷ), ки то имрӯз дигар

нашудааст аз онҷост. Инчунин маълумотҳо оид ба гирифти Моҳу Офтоб ва

тобиши сайёрот дақиқтару мукаммалтар гардиданд [84, с. 121-123].

Мувофиқи асотири Бобули Қадим, ки яҳудиён ҳангоми дар асорати

бобулиён будан гирифтаанд ва ба китоби муқаддаси Инҷил ворид шудааст,

Осмон шакли гунбазе сахт(«Осмони сахт») такякарда ба як гӯшаи Замин

тасвир шудааст ва ҷои зисти аҳли малакут, ки оламро сохтаанд, мебошад.

Дар асоси ин боварҳо буд, ки тасаввуроти фарқияти заминию осмонӣ, ин

ҷаҳону он ҷаҳон, табиӣ ва моваротабиӣ, ҷисм ва рӯҳ, донисташавандагӣ ва

донистанашавандагӣ ва ғайраҳо ба вуҷуд омад.

Дар асотир ва боварҳои эрониёни қадим сохти олам шакли

тухмонандро дорад: пӯчоқи он ифодаи само, сафедааш атмосфера ва

зардиаш-Заминро ифода мекунад.

Дар вақти ҳукмронии Доро (523-486 .с.то мелод) дар Эрон тақвим ва

толеънома ба табъ расонида шуд, ки то ҳоло дар китобхонаии миллии шаҳри

Вена (Австрия) нигоҳдорӣ мешавад ва он соли 1959 аз тарафи Р. Перкер ба

риштаи таҳқиқот кашида шудааст [4, с.9-10]

§1.2 Астрономияи антиқӣ ва эллинӣ.

Баъди оне ки маркази сиёсию фарҳангӣ аз Миср ва Бобул ба Юнон

интиқол ёфт, молики дастовардҳои астрономӣ онҳо, яъне муттафаккирони

20

юнонӣ ва баъдан румӣ гардиданд. Гаҳвораи кулли илм ва тамаддуни аврупоӣ

Юнони Қадим аз такони бузурги илмӣ бархурдор гардид ва инкишоф ёфт.

Агар ба таърихи астрономия назар андозем, маълум мешаванд, ки

ҳануз дар ҳазораҳои сеюм ва дуюми то милод дар Шарқи Қадим, хусусан дар

Мисру Бобулистон донишҳои нахустини астрономӣ бо мақсади тартиб

додани тақвиму солшуморӣ пайдо шудаанд. Дар айни замон донишҳои

астрономии зикршуда асосан дар доираи ақидаҳои астрологӣ ташаккул ёфта

буданд. Астрология (нуҷум) - таълимотест, ки гӯё аз рӯи ҷойгиршавии

ҷирмҳои осмонӣ тақдиру сарнавишти одамон ва ҳодисаҳои ояндаро пешгӯӣ

мекарда бошад. Фолномаи нахустини астрологии то ба мо расида ҳануз асри

V– и то милод иншо шудааст. Дар гузаштаи дуру наздик дороён дар дарбори

худ мунаҷҷимони доимӣ доштанд ва пеш аз ба коре даст задан бо онҳо

машварат мекарданд. То асри 17 дар донишгоҳҳои аврупоӣ дар баробари

астрономия курси астрология низ хонда мешуд. Имрӯзҳо ҳам зиёд касоне ёфт

мешаванд, ки ба фолбинон бовар доранд ва ба онҳо муроҷиат мекунанд, дар

рӯзномаю маҷаллаҳо фолномаҳо мунтазам дарҷ мегарданд.

Аввалин кӯшишҳои ба астрономия додани асосҳои илмӣ дар Юнони

Қадим сурат гирифтааст. Нишонаи барҷастаи ин кӯшишҳо асари

«Алмаҷаст»-и олими Юнони Қадим Клавдий Плотомей (асри 2 милодӣ)

мебошад, ки дар он Системаи геосентрии (Заминмарказии) Олам пешниҳод

шудааст.

Пайдоиши таълимоти атомгароён бо номи Левкипп ва Демокрит (460-

380 то мелод) вобаста аст. Дар бораи ҳаёт ва таълимоти Левкипп маълумот

хеле кам аст. Аммо Демокрит, шогирди ӯ, аз маъруфтарин файласуфи

моддагарои юнонӣ буда, дар бораи ӯ маълумотҳо нисбатан бештар боқӣ

мондааст. Вай дар шаҳри Абдуга ба дунё омадааст. Ин олим ва файласуф

муддате дар кишварҳои шарқӣ: Миср, Байнаннаҳрайн ва Эрон сафар карда,

бо фарҳанг ва афкори илмию фалсафии ин кишварҳо ошно шудааст.

Демокрит бовар дошт, ки ҳастӣ аз ду асли азалӣ: атом (эйдос)-ҳо ва

холигӣ иборат аст. Атом зарраи тақсимнашаванда ва тағирнопазири

21

миқдоран беохир ва бехолигӣ буда, аз якдигар бо шакли зоҳирӣ ва андозаи

худ фарқ мекунанд ва аз ҷобаҷошавии онҳо дар холигии ашё ва ҳаракат ба

вуҷуд меояд.

Демокрит рӯҳро ба оташ, ки аз атомхои пуртаҳаррук иборатанд, ташбеҳ

додааст. Вай хамчунин микдори чаҳонро бешумор ҳисобидааст, инчунин

ақида доштааст, ки баъзе ба вуҷуд меоянд ва баъзе аз миён мераванд, баъзе

бештар аз як Моҳу Офтоб доранд ва баъзеро Моҳу Офтоб нест. Баъзе шояд

дар асари бархурдан бо якдигар аз байн раванд.

Таълимоти Демокритро минбаъд Эпикур давом додааст. Суқрот (469-

349 то мелод) яке аз барҷастатарин файласуфони юнонӣ мебошад, ки дар

таърихи фалсафаи чаҳонӣ нақши бузурге дорад. Суқрот озодандеш ва

мунаққиди гузаро буд.

Дар маркази фалсафаи ӯ масъалаи инсон, накӯкорӣ, ахлоқ, хуқуқ,

қонунҳои шаҳрвандӣ, ҷангу сулҳ ва ғайра қарор дошт. Суқрот вазифаи

ҳикматро ҷустуҷӯи ҳақиқат медонист ва ба накӯкорӣ ва адолат даъват

мекард. Вай ақида дошт, ки беадолатиро бо беадолатӣ чавоб набояд дод. Ин

мисли он аст, ки Исои Масеҳ гуфта, ки бо бади бадиро наметавон аз байн

бурд ва даъвати ғалаба ба адоватро (бадиро) аз тариқи муҳаббат тарғиб карда

буд.

Яке аз хизматҳои бузурги Суқрот ин аст, ки аввалин шуда масъалаҳои

фитрӣ будани дониш, куллияти накӯкори ва адолат, худшиносии инсонро ба

миён гузошт, инчунин сухани маъруфи «Худро бишнос» ба ӯ нисбат дорад.

Аз ҳикматхои Суқрот: «Ман фақат онро медонам, ки чизе намедонам»

ҷолиби диққат аст.

Афлотун дар соли 427 то мелод дар хонаводаи ашроф ба дунё омадааст.

Ба осори Афлотун чунин китобхо ба монанди «Дифои Сукрот»,

«Парменидос», «Федон (нафс), Ҷашн (Пир), «Протогорас» (Суфистоиён),

«Навомис» (Конунгузорӣ), «Сиёсат» ва «Ҷумхурият» тааллуқ дорад.

Арасту (таваллуд 384 – 323 то мелод) аз бузургтарин ҳакимони замони

худ ва шогирди Афлотун буд, ки аз устодаш дар бисёре аз масъалаҳои

22

ҳикмату илм пеш гузашта, дар таърихи фалсафа бо номи муаллими аввал

маъруф гаштааст. Вай нахустин шуда усули мантиқро танзим кардааст ва

онро ба унвони олоти фикри саҳеҳ ба чӯяндагони дониш ва муҳаққиқон

тақдим намудааст. Арасту бунёдгузори мактаби машшоия (перипатетика)

мебошад. Арасту дар боғи ин мактаб бо шогирдонаш рохравон дарс

мегуфтааст. Аз ин рӯ, онро мактаби перипатетикҳо, ба забони арабӣ

«машшоъ» -роҳ рафтан ва пайравони Арастуро машшоиён номидаанд.

Ба қалами Арасту чунин асарҳо ба монанди «Органон», «Метафизика»

ё «Фалсафаи уло», «Равоншиносӣ», «Политика» (Сиёсат), «Ахлоқи

Никомах», «Ахлоқи Эвдемӣ», «Риторика», «Поэтика» ва гайра мансубанд.

Маъруфтарин олимони ин мактаб Уқлидус (Евклид тав.с.330 то милод),

риёзидон-математик (ҳандасашинос)-и машҳури бостон, муаллифи китоби

«Ибтидо», Аристрахус (тав.310 то мелод) аз шахри Сомос риёзидони бузург

ва ба истилоҳи дигар Коперники Аҳди қадим; Архимед (тав. 287 то мелод)

бузургтарин нобиғаи риёзидон, механик ва физики бостон; Батлимус

(Птоломей), қарни дуюми милодӣ, аз уламои ҳайат (астрономия) ва

ҷуғрофидони бостон, муаллифи «Алмаҷастӣ» ва гайра мебошанд.

Мактаби илмию фалсафии Искандарияро Искандар дар соли 331 то

милод дар шаҳри Искандарияи Миср бино кард. Пас аз ӯ сулолаи Батолис,

ки ҷонишинони вай дар Миср буданд, Искандарияро пойтахти худ қарор

доданд. Дар он замон шаҳрҳои юнонӣ аҳамияти илмию фалсафии худро аз

даст дода буданд. Бинобар он Батолис (асосгузори ин сулола Батлимус Сатер

323-282 то милод) Искандарияро ба маркази илму фалсафа табдил доданд.

Донишмандони мадрасаи Искандария илм ва фалсафаи юнониро ба илму

ҳикмати шарқӣ даромехта, ба он ҷанбаи ҷаҳонӣ бахшидаанд. Аз

файласуфони қадимтарини ин давра Флутин (Плотин) мебошад. Флутин

асосгузори фалсафаи навафлотунӣ ба шумор меравад. Ғайр аз ӯ ба ин мактаб

файласуфон Наменюс, Аммониус Саккас тааллуқ доранд. Флутин (204 – 269

мелодӣ) охирин файласуфи аҳди қадим буда, дар Миср таваллуд шуда, дар

шаҳри Рум аз олам чашм пӯшидааст

23

Таълимоти мобаъдуттабиа (метафизика)-и Флутон (Плотон) аз се чизи

муқаддас оғоз меёбад: аҳадият, ақл ва нафс. Аҳадият муқаддам, яъне пеш аз

ақл аст ва ақл муқаддам ба нафс аст. Ақл содир аз аҳадият аст ва нафс содир

аз ақл, пас хар ду содир аз аҳадиятанд, яке бевосита, дигаре бавосита.

Муттафакирони Юнони қадим дар аввал бисёртар ба космология

(толеъшиносӣ) таваҷӯҳ зоҳир намуданд. Онҳо якчанд фарзияҳо дар бораи аз

унсурҳои азал (ашё) таркибёбии олами моддиро пешниҳод намуданд.

Масалан бунёдгузори илм ва фалсафаи юнонӣ Фалеси Милетӣ (640/624—

548/545 до н. э.) ) мабдаи аввалияи ҳамаи оламро об медонист, аз он гӯё

Замин ба вуҷуд омадааст- шаклаш ба гуфтаи ӯ ҳалқаи курамонанди дар оби

дарёи Уқёнус шинокунанда мебошад.

Мувофиқи ақидаи Фалеса-Анаксимандре (610-546 то мелод) Замин

шакли силиндр дошта, «монанди буридаи сутуни сангӣ» тираш ба тарафи

шарқу ғарб нигариста, баландиаш 1/3 ҳаҷми қурси онро ташкил медиҳад.

Мувофиқи Анаксимандр мабдаи аввал об набуда, балки («ҷисми номуайян»)-

«апейрон» мебошад, ки беохир ва мутлақ буда, доимо дар ҳаракат аст ва аз як

ҳолат ба ҳолати дигар мегузарад. Ба ақидаи Анаксимандр монанди Замини

мо оламҳо зиёд ва беохиранд ва агар Замин дар фазо муаллақ бошад он гоҳ

онро ҳеҷ чиз ва ҳеҷ кас нигоҳ намедорад.

Намояндаи дигари мактаби илмии Милет Анаксимен( 9585-525с.т.м)

мабдаи аввалини оламро бод меҳисобид. Он дар осмон дар шакли маҷмӯи

булӯринест, ки ба он ситораҳо овезон карда шудаанд. Байни Осмону Замини

ҳамвор дар ҳаво гӯё ҳалқаи ҳамвори Офтоб, Моҳтоб ва сайёраҳо шино

мекунанд. Гирифт он гоҳ рух медиҳад, ки рушноӣ тарафи торикиро ба Замин

мегардонад.

Гераклити Эфесӣ (544-470 с.то мелод) мабдаи аввал ва бунёдии оламро

оташ медонист. Агар муттафаккирони дар боло зикршуда ҳастии оламро аз

унсурҳои алоҳида медонистанд, вале дар асри VI то мелод муттафаккири

дигари аҳди қадими юнонӣ, риёзидон ва файласуф Пифагор (580-500 с. то

мелод) асоси ҳамаи ашёҳоро аз рақамҳо медонист.

24

Дар байни ҳамаи муттафаккирон Юнони Қадим маҳз Пифагор аввалин

шуда, ақидаи мисли дигар ҷирмҳои осмонӣ куррашакл будани Заминро

пешниҳод намуд.Ӯ ақида дошт, ки Замин курашакл буда, дар кайҳон бе ягон

монеа овезон аст. Гумон меравад, ки ин ақидаро Пифагор аз коҳинони Мисри

Қадим ва Бобули Қадим ба мерос бурдааст, ки 33 сол дар он ҷойҳо зистааст.

(21 сол дар Мисри Қадим ва 12 сол дар Бобули Қадим ) [90,с.56 ].

Пифагор мувофиқи назарияи мусиқии худ кӯшиши ҳисобкунии

масофаи байни сайёраҳоро намудааст. Ӯ ақида дошт, ки ҳар як аз ҳафт

сайёра (Офтобу Моҳтоб низ дар он замон сайёра маҳсуб меёфтанд) дар кураи

худ чунон ҷойгир шудаанд, ки дар вақти чархзании ин кураҳо тавозуни

мусиқӣ ба вуҷуд меояд. Масофаи байни кураҳо гӯё ки мувофиқият дошт бо

фосилаи мусиқигии лаҳни дорӣ (дорийского лада): аз Замин то Моҳтоб 1 тон,

аз Моҳтоб то Муштарӣ ½ тон, аз Муштари то Зуҳал ½ тон, аз Зуҳал то Офтоб

1– ½ тон, аз Офтоб то Миррих -1тон, аз Миррих то Зӯҳра ½ тон, аз Зӯҳра то

Сатурна – ½ тон ва аз Сатурн то ситораҳои собита ½ тон аст. Фосилаи 1 тон

мувофиқ аст ба 126000 стадий. Ченаки дарозии стадий дар Мисри Қадим ва

Юнони Қадим васеъ истифода мешуд. Як стадий баробар аст ба масофаи

ҳаракати одам дар фосилаи вақте, ки дар ин муддат кураи Офтоб бо ҳамаи

ҳудудҳояш дар ғуруб пинҳон (ё ки дар паси ӯ пинҳон мешавад) мегардад, -

тақрибан ду дақиқа идома меёбад. Вобаста аз қадамҳои одам дарозии стадий

аз 160м то 185 м қабул гардидааст. Мисли юнониёни қадим агар 1 стадийро

185м. гирем, пас масофаи байни Замину Моҳтоб 23310 км-ро ташкил

медиҳад. Албатта ин аз ҳақиқат дур аст (дар асл масофаи миёнаи байни

Замину Моҳтоб 380000 км қариб 16 маротиба калон), аммо ин худ як василаи

сайёраҳоро чен кардани олимони Юнони Қадим мебошад.

Маълумоти нисбатан пурраи сохти коинотро дар партави ақоиди

Пифагор пайрави ӯ Филолай (470-399 с. то мелод) тасвир намудааст. Ба

ақидаи Филолай дар маркази олам на Замин, балки оташи марказӣ-

(«хестиа») ҷойгир аст ва ҳамаи сайёрот Офтоб, Замин, Моҳтоб, дигар

ҷирмҳои омонӣ давр мезананд. Инчунин Замин дар гирди тири худ низ давр

25

мезанад, аз ин сабаб мо ҳар бор дар ин муддат оташи марказиро дида

наметавонем. Офтоб бошад шаффоф ба монанди курашиша, ки рӯшноии аз

оташи афтандаро акс менамояд [120, с.23].

Левкипп (Vа.то мелод ), Демокрит (460-370 с.то мелод), Эпикур (341-

270 с.то мелод) ва пайравони онҳо бо номи атомистҳо ҳастии оламро аз

шумораи беохири атомҳо ва холигӣ, ки дар он атомҳо ҳаракат менамоянд,

медонистанд. Худи Демокрит муаллифи асари «Мегас диакосмос» (Сохти

бузурги кайҳон) буд, ки аз байн рафтааст, вале аз мундариҷаи он ақоиди ӯро

дарк намудан мумкин аст.

Ба гуфти Нютон (477-347 с. мелодӣ)-сарсахтарин ҳарифи Демокрит ва

асосгузори идеализим (рӯҳониёт), Кайҳон ин ягона, мутлақ, зинда ва арзи

мукаммал аст, ки дар марказаш Замин ҷой гирифтааст.

Олимони антиқа, ки дар илми астрономия саҳм гузоштаанд ва шуғли

онҳо астрономия будааст, аз нигоҳи таърихи илм, аз ҷумла таърихи фалсафа

Аристархи Сомосӣ (310 - 30 то мелод), Архимед Сиракузӣ (287-212 с. то

мелод), Гиппарх (190-125с.то мелод) ва албатта Клавдий Птолемей (87-165 с.

то мелод) мебошанд. Онҳо дар Шарқи мусулмонӣ машҳуранд ва аз осори

онҳо фаровон баҳра бардоштаанд

Аввалин муттафаккири аҳди бостони Юнон, ки Офтобро дар маркази

олам гузошт ва Заминр дар гирди Офтоб чарх занонд, Аристархи Сомосӣ

буд.

Ақидаи офтобмарказии Аристархи Сомосӣ пайравӣ пайдо накард, зеро

дар он замон пояи мушоҳидавии астрономия суст ва номукаммал буд [16, с.

81].

Аристарх чунин ҷиҳатҳои бунёдии ақидаи худро пешниҳод менамояд:

1. Моҳтоб рӯшноиро аз Офтоб мегирад.

2. Замин нисбат ба кураи Моҳтоб нуқтаи марказӣ мебошад.

3. Вақте, ки Моҳтоб ду ним мешавад, он гоҳ доираи калони тарафи рушноӣ

ва торикиро чудокунандаи Моҳтоб дар ҳамворӣ мехобад, ки аз назди

чашми мо мегузарад.

26

4. Вақте ки Моҳтоб дуним ҷудост, он гоҳ масофаи он аз Офтоб камтар аз

чоряк, давраш камтар аз сӣ ҳиссаи ин чоряк аст.

5. Дарозии сояи заминӣ ду ҳаҷми Моҳтобро меғунҷонад.

6. Моҳтоб 15 ҳиссаи бурҷҳои дувоздаҳгонаро дар худ ҷамъ овардааст.

Зиддияти асосии ҳарифонаш барои Аристарх маълум буд: агар Замин

дар гирди Офтоб чархад, он гоҳ ситорагон бояд, ки дар осмон элиписҳои

хурдро кашанд-акси тири заминӣ. Аристарх, албатта эътироз, дошт, ки ин

зуҳурот чӣ хеле ки имрӯз меноманд, якҷокунии параллактикии ситорагон

кам диданашаванда, зеро ситорагон аз Замину Офтоб чунон дуранд, ки

мадори Замин як нуқтае метобад [75, с.352].

Албатта, бисёре аз муттафаккирони Юнони Қадим то Аристарх ба

Моҳтоб таваҷӯҳ доштанд, гардиши онро дар байни ситорагон назорат

мебурданд. Аммо танҳо Аристарх пай бурд, ки баъди чанд ченкуниҳо ва

ҳисобкуниҳо метавон масофаи системаи Офтоб-Замин-Моҳтобро муайян

намуд. Инро ӯ дар асараш «Оид ба бузургиҳо ва масофаҳои Офтоб ва

Моҳтоб» овардааст.

Архимед, ки асосан чун физик ва математик машҳур аст, низоми

оламро бо нишондиҳии аниқи масофаҳо то сайёраҳо пешниҳод намуд.

Маълумотҳо оид ба низоми олами Архимед дар китоби эпископи румӣ

Ипполит (нимаи авали асри III мелодӣ) ва камтар дар шарҳи нависандаи

румии асри V Макрабия дарҷ гардидааст.

Билохира Арасту (384-322 с.то мелод), яке аз бузургтарин олимони

аҳди қадим, ҷамъбасткунандаи ҳамаи илмҳои антиқии Юнон ба шумор

меравад.

Ба ақидаи Арасту ҳар кадом сайёра, Офтоб ва Моҳтоб дар кураҳои

(сатҳ) сахти шаффоф устувор шудаанд ва ҳар ҷирм дар хонаи (кура) худ

қарор дорад. Дар дуртарине аз ин кураҳо ҳамаи ситораҳо ҷойгиранд. Ҳамаи

ин кураҳо маҷмӯъан яке дар дигаре қарор дошта, дар маркази онҳо кураи

беҳаракати Замин ҷой гирифтааст. Кураҳои осмонӣ бо ҳаракатҳои гуногун

дар гирди Замин давр мезананд, қисман ҳамдигарро аз паси худ мекашанд аз

27

ин хотир ба қавли Арасту ҳамаи ҳаракатҳои дидашавандаи ҷирмҳои осмони

зоҳир мегардад [15, с.230].

Бояд зикр намуд, ки оид ба ақидаҳои фалсафӣ ва табиатшиносии

Арасту дар Шарқи асримиёнагии мусулмонӣ баҳсу мунозираҳо ба миён

омаданд ва аз он ҷумла шарҳои зиёде оид ба осори ӯ навиштаанд. Ӯ дар

байни олимони мусулмон, алалхусус эрониён бо лақаби ифтихории

«муаллими аввал» машҳур буд.

Дар сохти Олами Арасту бори аввал ақидаи алоқамандии таркиботи

ҷисмҳо, фазо ва вақт оварда шудааст. Кайҳон мутлақ(охирдор), дар курра

маҳдудшуда ва берун аз он ягон чизи моддӣ вуҷуд надорад аз ин рӯ ҳаво низ

буда наметавонад, зеро модда онро пур карда тасвир шудааст. Берун аз

Кайҳони моддиро Арасту ба ҷаҳони ғайримоддӣ-ҷаҳони рӯҳонии худоӣ

(улвӣ), ки буданаш бегумон аст, ҷудо кардааст.

Нисбати табиати ситорагон то Арасту низ гуфтаанд. Онҳо гумон

доштанд, ки ситорагон ҷисмҳои тафсонеанд, ки дар натиҷаи соиш хӯрдан

дар ҳаво дар ҳаракат мебошанд. Арасту низ ин ақидаро рад накардааст, аммо

ба ақидаи ӯ гармӣ ва рӯшноӣ, махсусан вақти тулӯъ ва баромадани Офтоб на

аз соиши ситорагон ки онҳо дар арзи худ ороманд (собит), балки аз байни

худи арзҳо (кура) ба вуҷуд меояд. Арасту яке аз аввалинҳо шуда ба исбот

расонид, ки дар ҳамаи ҳолатҳои гирифти Моҳтоб, ки то он замон мушоҳида

намудаанд тарҳи сояи заминӣ дар Маҳтоб ҳама вақт шакли ҳалқаро (доира)

дорад ва ба чунин натиҷа расид: Замин курашакл аст, чунки танҳо курра

қодир аст дар ҳамаи ҳолатҳо сояи ҳалқагии Заминро партояд [15, с.26].

Албата аз Фалес ва Демокрит то Арасту ҳамаи муттафаккирони Юнони

Қадим ба илми астрономия бештар таваҷҷӯҳ зоҳир намудаанд. Аммо ҳамаи

онҳо масоили илмҳои астрономиро дар партави ақоиди фалсафӣ дида

баромадаанд. Омӯзиши ҳақиқии астрономия ва таърихи он дар замони антиқа

ва ҳам ҷаҳони эллинӣ аз асри III-и то мелад оғоз гардид.

28

Хулосаи боби I

Олимон ва бостоншиносон аз рӯи дастовардҳои фарҳангиву бозёфтҳои

археологӣ маълум карданд, ки гаҳвораи тамаддуни инсонӣ Шарқи Бостон

аст. Аксаран олимони таърихи илм Шарқро гаҳвораи қадимтарин тамаддун

дар рӯи замин ва гаҳвораи тамаддуни инсонӣ, маскани асосии тамоми

инсоният арзёбӣ намуданд.

Шумеру Аккад, Бобулистон (Байнаннаҳрайн), Мисру Ҳиндустон, Чину

Загрос, Эрону Осиёи Миёна ва Осиёи Сағир - гаҳвораи қадимтарин

тамаддуни инсонӣ дар рӯи замин маҳсуб ёфта, инчунин аввалин нишонаҳои

илм низ дор ин ҷо пайдо гардидаанд.

Агар сухан аз боби пешрафти илму фарҳанги Юнон равад, аксари

олимону файласуфон ва санъаткорони Юнон ба мамлакатҳои Шарқи бостонӣ

сафар намуда, малакаю таҷриба ва ҷаҳонбинии хешро сайқал дода, дар соҳаи

илми тиб, риёзиёт, геометрия (ҳандаса), ҳуқуқ, ахлоқ, фалсафа, мусиқӣ,

нуҷум, меъморӣ, таърих, ҷуғрофия, табиатшиносӣ ва забону адабиёт асарҳои

бузурги худро эҷод намуда ба ҷаҳониён додаанд.

Ҳатто ҳар яке аз он бузургони илму санъат мактабҳои худро таъсис

дода буданд, ки волотарини он мактабҳо Академияи Афлотун буд, ки дар

замони худ шӯҳрати ҷаҳонӣ пайдо кардааст. То ба имрӯз номи неки он

олимону санъаткорон ҷовидона боқӣ монда, ҳазорҳо олимону санъаткорони

давраҳои гузаштаю имрӯза ба онҳо пайравӣ мекунанд. Маҳсули эҷодиёти

онҳо то имрӯз аҳамияти худро гум накарда, балки таҳлил ва омӯзиши он

асарҳо дар мадди назари олимони дигар қарор даранд.

Ҳамин тариқ, мсетавон хулоса баровард, ки астрономия ва инчунин

астрология, ҳамчун ҷузъи таркибии астрономия дар Рими қадим ба

муваффақиятҳои калон ноил гардида буд. Дар таҳқиқи ин илм олимони

забардасти ситорашиносӣ саҳми калон гузоштаанд. Шаҳри Искандария

бошад, маркази асосии ситорашиносони Империяи Рим ба ҳисоб мерафт.

29

БОБИ II. САМТҲОИ (РАВИЯҲОИ) АСОСИИ АСТРОНОМИЯ ДАР

ОСИЁИ МАРКАЗИИ АСРИМИЁНАГӢ (АСРҲОИ IX-XV )

§ 2.1. Тафсири кӯтоҳи таърихию сиёсии Осиёи Марказӣ ва Хуросон

дар асрҳои IX-XIII

Дар асрҳои миёна ба ҳайати Осиёи Марказии имрӯза ду минтақаи

махсусан барои таърихи илм муҳим - Мовароуннаҳр ва Хуросон дохил

мешуданд. Вожаи «Мовароуннаҳр» (аз арабӣ ماوراء النهر) айнан он тарафи дарё

маъно дорад. Дар назар дошта шудааст имрӯза Амударё (дар манбаъҳои

юнонӣ – Окс, дар арабизабонҳо Ҷайҳун) аст. То истилои арабҳо ин минтақа

номи паҳлавии Варазрӯд дошт. Ҳанӯз Фирдавсӣ дар асари бузурги худ

«Шоҳнома» мегӯяд:

Агар паҳлавонӣ надони забон,

Варазрӯдро Мовароуннаҳр хон.

Ҳамин тавр Мовароуннаҳр, ки ба ҳайати он Суғд, Хоразм, Чағониён,

Марғиён ва Бохтар дохил мешуданд, ҳудуди бузурги Осиёи Марказиро дар

бар мегирифт.

Дар асри VII дар ҳаёти сиёсии на танҳо Осиёи Марказӣ ва Эрон, яъне

Мовароунаҳру Хуросон ҳамчунин Шарқи Наздик ва Миёна дар маҷмӯъ,

тағироти куллӣ ба амал омад. Дар асри VII дар Арабистон дини нав «ислом»

ба вуҷуд омад (аз вожаи арабии اسالم - ба маънои «таслим шудан», «итоат

кардан», ки асосгузораш пағамбар Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абд-ал-

Муталлиб ибн Абд-ал- Маноф ибн Хошим (571-632 гг.). мебошад.

Хилофати барпокардаи арабҳо (аз вожаи арабии «халиф» - خليف ) – ба маънои

«ворис», «ҷойнишин» баъдан то Андалус (Испониё) паҳн гардид.

Охирҳои соли 30-юми асри VIII ба ҳайати хилофати арабҳо ба ғайр аз

Арабистон боз музофотҳои осиёии Рум (Сурия, Фаластин), Миср, Африқои

Шимолӣ, Ситсилия, Итолёи Ҷанубӣ, Шимолу ғарби Ҳинд, инчунин ҳамаи

марзҳои Мовароуннаҳру Хуросон, яъне ҳудудҳои имрӯзаи Эрону Осиёи

Марказӣ дохил карда шуданд.

30

Дар миёнаҳои соли 30-юми асри VIII арабҳо қушунҳои худро якбора

ҷониби Рум ва Эрон равон намуданд, аз ҳарду тараф вориди ин кишварҳо

гардиданд. Охирин шоҳаншоҳи сосонӣ Яздигурди III (солҳои 632-651.м. )

натавонист истилои арабҳоро пешгирӣ намояд.

Дар аввали истилои худ ба Эрон арабҳо мақсади забт кардани

музофотҳои Осиёи Марказии он тарафи Амударё, яъне Мовароуннаҳрро

доштанд.

Баъдтар, пас аз се соли марги Яздигурди III арабҳо авалин

забткориҳоро ба Мовароунаҳрро оғоз намуданд. Аввалин тохтутози онҳо

соли 654 дар Маймурғи Суғд ва соли 667 дар Чағониён буд. Наздикиҳои соли

705 волии Хуросон Қутайба ибни Муслим ҳаракати калони ҳарбиро барои

забти ҳамаи ҳудудҳои Мовароунаҳр оғоз намуд. Ҳатто иттифоқи муваққатии

хоқонҳои туркҳо ва се ҳукумати маҳалии эронии Суғд, Чоч ва Фарғана, ки

солҳои 712-713 ба зидди арабҳо ташкил карда буданд, натиҷае надод. Ҳамин

тавр аллакай дар охири асри VIII кулли Мовароуннаҳру Хуросон, ё ки

Хуросони Бузург дар зери тоати хилофати арабҳо буд.

Дар бораи урфу одатҳои қадимии фарҳанги Осиёи Марказӣ то истилои

арабҳо бояд зикр намуд, ки ҳазорсолаҳоро фаро мегирифт.

Табиатшиносӣ, дар навбати аввал фарҳанги математикӣ ва астрономии

Осиёи Марказӣ дар асрҳои IX-XIII решаи қадимии маҳалӣ дорад, ки дар

минтақаи обёришудаи зироатии Суғд, Хоразм, Марғиён, Бохтар ва дигар

манотиқи ҳамҷавор ташаккул ёфтааст ва ин манотиқ аз қадимулайём дорои

тамаддуни ғанию пешрафта буданд. Манбаъҳои хаттӣ, ки дар асоси онҳо дар

ин бора бояд равшанӣ меандохтанд, аз байн рафтаанд.

Дар байни санадҳои таърихие, ки аз кӯҳи Муғ (Сарвода) дар

Тоҷикистон дарёфт шуд, санаде аз асри VIII мавҷуд аст, ки дар он оид ба

тақвими қадимаи суғдиён маълумот дарҷ гардидааст [4, с. 48].

Истилогарони араб дар аввалҳои забткориҳои худ нисбат ба дину

оинҳои халқхои мутеъи худ рафтори мусолиҳатомез доштанд. Танҳо дар

ҷойҳое ки ба онҳо муқовимат нишон медоданд, амалиёти ҳарбии арабҳо бо

31

бераҳмона саркӯб намудани аҳолӣ, нест кардани сарватҳои маънавию

фарҳангии ин халқҳо аз тарафи истилогарон ба анҷом мерасид. Чунон ки ин

бераҳмиҳоро истилогарони араб нисбат ба мардум ва фарҳанги бузурги

Хоразму Суғд ба анҷом расониданд. Абӯрайҳони Берунӣ доир ба ҳукмронии

волии араб дар Хуросон Қутайба бини Муслим хабар дода, аз он ҷумла

овардааст: «Қутайба бини Муслими Бохилӣ нависандагону ҳирбадони

Хоразмро аз дами шамшер гузаронид. Ва он чӣ мактубот аз китобу дафтар

доштанд, ҳамаро тӯъмаи оташ кард. Ва аз он вақт хоразмиён омӣ ва бесавод

монданд…» [33, с. 58].

Дар ҳоли ҳозир Хуросон дар шимолу шарқи қисмати Эрони имрӯза

вилояти кучаке аст, ки аз шимол бо водии Копетдоғ ҳамсарҳад буда, маркази

маъмуриаш шаҳри Машҳад мебошад. Аммо дар асрҳои миёна, бахусус

асрҳои IX-XIII, ҷуғрофиёи Хуросон хело дигартару бузургтар буд. Дар он

замон Хуросон қисми бузурги ҳудудҳои имрӯзии Тоҷикистон, Ӯзбакистон,

қисми зиёди Туркманистони имрӯза, қисми асосии Афғонистон ва шимоли

Эрон, ҳатто қисматҳои ҷанубии Қазоқистону Қирғизистонро дар бар

мегирифт. Бисёр вақт дар адабиёт ва санадҳои таърихӣ ин ҳудудҳоро

Хуросони Бузург номидаанд. Калонтарин шаҳрҳои Хуросон дар асрҳои

миёна Нишопур (ватани Умари Хайём, Фариддудини Аттор), Тӯс (ватани

Абулқосим Фирдавсӣ, НасириддиниТӯсӣ), Машҳад, Исфахон (ватани Камол

Исмоил), Рай (ватани Абӯбакри Рози, Фахрудини Розӣ, Абӯ Ҳотами Розӣ,

Шамси Кайси Розӣ), дар ҳудуди имрӯзаи Эрон; Балх(ватани Ҷалолуддин

Румӣ, Шаҳиди Балхӣ), Ҳирот (ватани Абдураҳмони Ҷомӣ), дар ҳудуди

Афғонистон; Нисо (ватани ан-Насавӣ), Марв (ватани ал-Марвазӣ,

Абдураҳман ал-Хозинӣ), дар ҳудуди имрӯзаи Туркманистон; инчунин Бухоро

(ватани Ибн Сино) ва Самарқанд (ватани Хусайн ас-Самарқандӣ) буданд. Як

идда таърихнигорон ҳатто Хуҷанд (ватани Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ ва Камоли

Хуҷандӣ) ва Чочро (наздикии Тошканд) низ ба Хуросони Бузург нисбат

медиҳанд.

32

Дар замонҳои қадим Хуросон маркази умдаи императории

Ашкониёнро (Порт) ташкил медод. Давлати Ашконии қадим ба ду минтақа

ҷудо мешуд. Аввалӣ шимоли нишебии водии Копедоғ, ки воҳаи танги

доманадори дорои заминҳои обӣ ва дарёчаҳои аз доманаҳои кӯҳҳо

ҷоришаванда ва ҳамзамон ба биёбон рафта тамомшаванда мебошад. Қисми

дигари Порт паси доманакӯҳҳои Эронро фаро гирифта буд.

Дар қадим нишебии дар шимоли Копедоғ қарор доштаро, қисми

шимолу шарқии кунҷи паҳнкӯҳҳои Эронро меномиданд.

Копедоғ ва воҳаҳои наздики он ба се ноҳияҳои нисбатан хурд ҷудо

мешуд: Парфиён ҳамон Нисай, марказаш шаҳри Нисо (Нисои қадима-имрӯза

деҳи Боғир дар 18 км дуртар аз Ашқобод ( дурусташ Ашкобод-сарсулолаи

дудмони Ашкониён) ҷойгир аст, ки юнониҳо онҷо қасабаи худро барпо

намуда, онро Александропол номгузорӣ намуданд; Апаварктикен ва

Астауэна Устувена-бошад-ноҳия дар соҳили Кемефруд).

Аҳолии зироаткору чорводори Порт ба гурӯҳи халқҳои шарқиэронӣ

мансуб буда, аз ҷиҳати забонӣ аз қабилаҳои ғарбиэронӣ (форсҳо) каме

тафовут доштанд [42, с.174-176].

Портҳо дар қадим фарҳанг ва тамаддуни пешрафтае доштанд. Порт ба

ҳайати империяи Ҳахоманишиҳо дохил буд, ки онро дар соли 330 то мелод

Искандари Мақдунӣ ҳамроҳи ҳамаи дигар мулкҳои ҳахоманишӣ тасарруф

намуд.

Баъди пароқандашавии империяи мақдуниҳо Порт ба ҳайати давлати

Селевкиҳо дахил шуд. Дар миёнҳои асри III то мелод Парфия бо сардории

асосгузори давлати Ашкониён Аршаки аввал (256-226 с. то мелод) аз ҳайати

давлати Селевкидиҳо баромада, худро давлати мустақил эълон менамояд.

Ҳудуди ин давлат аз Кавказ то соҳилҳои Ҳинд ва дар ғарб то ба Бананаҳрайн

паҳн шуда, яке аз империяҳои бузурги замони бостон ба ҳисоб меравад.

Пойтахташ дар аввал Нисо ва баъдан Тайсафун (харобаҳои Бағдоди куҳан)

буд. Муҳаққиқон шукӯҳмандии Портро ба туфайли дар «Роҳи бузурги

абрешим» ҷой гирифтани он медонанд.

33

Дар натиҷаи ҷангҳои дурудароз бо Рум ва кашмакашҳои дарборӣ Порт

аз ҳол мемонад ва соли 226 ҳукмрониро сулолаи дигари эронӣ Сосониён ба

даст мегирад. Дини давлатии Ашкониён зардуштӣ буд. Тақвими онҳо низ

тақвими дар пояи дини зардуштӣ тартибдода буд. Таърихи кариб 500 солаи

ҳукмронии сулолаи Ашкониён, ки ними ин ҳукмрониҳо дар ҳудуди Эрон ва

Байнанаҳрайн гузаштааст, барои таърихи халқҳои Осиёи Миёна таъсири

бунёдӣ доштааст [42, с.123].

Дар соли 220 милодӣ ҳукмрони вилояти Истахр (дар Форс) Ардашери I

Бобакони Сосонӣ (Бобои Ардашери I Бобакон Сосон коҳини маъбади

Анаҳито буд аз ҳамин ҷост номи сулолаи Сосонӣ) ҳокими тамоми Форс

гардид. Соли 224 Ардашери I лашкари охирин намояндаи Ашкониён

Ардавони I -ро торумор намуда, ҳокимиятро ба даст гирифт ва давлате

таъсис дод, ки дар тамоми сарзамини Эрон вусъат дошт.

Шоҳи сосони Шопури I (242-272 с.милод) солҳои 40-уми асри III.м. ба

шарқ лашкар мекашад. Дар катибаҳои худ ӯ ва ворисонаш худро «шоҳи

Сакистон, Туристон ва Ҳинд то соҳилҳои баҳр» меномиданд. Дар асл бошад

Шопури I то канораҳои вилоёти собиқи Портҳо, Марв ва Сиистонро

тасарруф намуда буд.

Давллати Сосониён зиёда аз 400 сол (224 ё 226 - 651) мавҷуд монд. Дар

аҳди Сосониён чунин ҷиҳатҳо ба назар мерасанд: Якум, тақрибан аз асри IV

милодӣ дар давлати Сосониён муносибатҳои феодалӣ босуръат инкишоф

меёбад. Дувум, бар хилофи қувваҳои марказгурези ҳокимону волиёни

алоҳидаи баъзе манотиқ мақоми ҳокимияти марказӣ дар Эрон баланд

мешавад, бинобар ҳамин Ф.Энгелс давлати Сосониёнро «подшоҳии...

батартиб» номида буд. Севум таъсири муғҳои зардуштӣ ниҳоят боло рафта,

дини зардуштӣ ба дараҷаи давлатӣ мерасад. Ҳатто ба Ардашери I чунин

ҳикматро нисбат медиҳанд: «Тахт пояи меҳроб асту меҳроб пояи тахт».

Дар замони Шопури I Сосониён лашкари румиҳоро торумор намуда,

дар як муҳориба императори Румро кушт, дар муҳорибаи дигар императори

дигари онҳо ба асорат даромад.

34

Далати Сосониён дар аҳди Хусрави I Анӯшервон (солҳои 531-579 ) ба

авҷи иқтидори худ расид.Ӯ дар ҷангҳои худ як қисмати Арабистонро низ ба

давлати худ ҳамроҳ намуд. Инчунин ӯ ислоҳоти ҳарбӣ ва андозро ба роҳ

монд, ки барои маъмурияти Хусрави I Анӯшервон ва ҳокимияти марказӣ

муҳим буд.

Шоҳони Сосонӣ як қисмати азими Осиёи Миёнаро то Фарғона ба

давлати худ ҳамроҳ намуданд, вале дар миёнаҳои асри V як қисми онро аз

даст медиҳанд ва ба дасти кӯчманчиҳо мегузарад. Ин империяи бузург дар

миёнаи асри VII милод аз дасти саҳрогардони араб суқут ёфт.

Дар як муддати кӯтоҳи вақт дар ҳудуди Хилофат марказҳои бузурги

илмӣ барпо гардид. Дар шаҳрҳои калон китобхонаҳо сохта шуд. Саҳми

калонро барои дастрасии маълумотҳои илмӣ муомилоти тиҷоратии дохилию

берунии Хилофат бозӣ менамуд. Арабҳо бо Ҳинд, Чин, Рум, Рус, бо ҳамаи

мамлакатҳои соҳили Баҳри Миёназамин, то болообҳои Волгаю Дунай ва

баҳри Балтик ба савдо машғул буданд. Маллоҳони онҳо то Мадагаскар ва

соҳилҳои ғарбии Африқо расиданд. Сафирони халифаҳо дар дарбори

императорони Чин ва дарбори Карли Бузург ҳузур доштанд.

Севумин аз рӯи шумора ва якумин аз рӯи аҳамият маркази илмии

пойтахти Хилофат шаҳри Бағдод (соли762) буд. Пойтахти якуму дувуми

хилофат Мадина (соли 622) ва Димишқ (соли 661 ) буданд.

Охирҳои асри VIII ва авали асри IX ба Бағдод на танҳо ҳаҷми бузурги

молиёти пурқимати пулию молӣ ба шакли андоз ворид мешуд, инчунин

сарватҳои маънавӣ, пеш аз ҳама ёдгориҳои қадим ва асримиёнагии хаттӣ, ки

баъдан тарҷума, омӯхта ва ҷамъ карда мешуданд, дохил мегардиданд. Ба

Бағдод аз ҳар нуқоти вилоёти хилофат донишмандон гирд меомаданд, гӯё

тақдири донишманд дар замони феодалӣ ҳама вақт ба дарбори ҳокимон баста

бошад. Танҳо онҷо метавонистанд ҳам мавод ёбанд ва ҳам афзори заруриро

дастрас намоянд.

Дар Бағдод шумораи зиёди олимон, донишмандон тарҷумонҳо ва

хаттотону рӯнависон аз ҳар гуна мамолик, ки аксарияташон зодагони Форс,

35

Хуросон ва Мовароуннаҳр буданд, ҷамъ омаданд. Ю. Рушка зикр кардааст,

ки ҳамаи олимони риёзидон ва ситорашиносони ба рӯйхати китобаш

дохилнамудаи Г. Зутер (1870-1926) , «қариб комилан зодагони Хуросон,

Трансаксония (байни Амударё ва Сирдарё), Бохтар ва Фарғона» [211, с. 127]

мебошанд. Дар шаҳр китобхонаи азим сохта шуда буд, ки бе танаффус бо

китобу дастхатҳои илмӣ пур мешуд. Махсусан, ба забони юнонӣ, бисёртар

соҳаҳои табиатшиносӣ ва фалсафа, аз он ҷумла аз мамлакати ба хилофат

хусуматдори Рум дастрас мегардиданд. Масалан, дар соли 823 Халиф-ал-

Маъмун аз шоҳи аз ӯ мағлубшуда Михаили II талаб кард, ки чанде аз

дастхатҳои юнонӣ ё рӯйнависашонро ба вай фиристад. Дар байни ин

китобҳои интиқолшуда асари «Алмагест» («Маҷастӣ») -и Клавдия

Птолемея низ буд. Бо сарпарастии Халиф-ал-Маъмун (солҳои 813-833

ҳокимияташ) босуръат ва самаранок ҳанӯз аз замони Ҳорун ар-Рашид

академия-«Хонаи хирадмандон» («Байтулҳикма» - بيت الحکمه ) ташкил гардида

буд, ки гурӯҳи калони олимон, асосан зодагони Осиёи Марказӣ ҷамъ омада

ба корҳои бузурги илмӣ машғул мешуданд.

Бояд зикр намуд, ки академияи «Байтулҳикма» ҳанӯз дар замони Ҳорун

ар-Рашид ташкил шуда буд, яъне то ал-Маъмун ва ҳамон вақтҳо тарҷумаҳо

ва шарҳу тавзеҳоти қисмҳое аз китобу дастхатҳои юнонӣ, ҳиндӣ ва эронии

қадим тарҷума шурӯъ шуда буда [181, с.18].

Масалан, ҳанӯз дар миёнаи асри VIII ат-Тамимӣ аз забони паҳлавӣ ба

арабӣ «Зиҷи Шоҳӣ »- ро, ки дар замони охирин шоҳи сосонӣ Яздигурди III

(салтанаташ солҳои 632-651 ) навишта шуда буд, тарҷума кард.

Далеле, ки олимони эронитабор дар ин макази илмӣ ба ҳам омадаанд,

тасодуфӣ нест. Аз соли 809 халифаи оянда ал-Маъмун, он вақт аз тарафи

бародари худ ал-Амин волии Хуросон буд, дар Марв мезист, ки маркази

волигарии Хуросну Мовароуннаҳр буд. Ӯ ба дарбори худ олимони барҷастаи

Хуросону Мовароуннаҳрро ҷамъ намуд, ки баъди халифа шуданаш онҳоро

ҳамроҳи худ ба Бағдод овард. Баъди ба Бағод омадан Маъмун фаъолияти

«Байтулҳикма» -ро васеъ ва доманадор намуд.

36

Чӣ хеле ки Мейли Олду (1879-1960) дар китоб худ «Улуми исломӣ ва

нақши он дар таҳаввулоти илми ҷаҳон» овардааст, «бо ин вуҷуд бо ҳиммати

донишмандони эронӣ будааст, ки арабҳо бо дониши бостонии форсӣ ва

дониши куҳани ҳиндӣ ошно шудаанд».

Ба мактаби илмии Бағдод чунин олимони бузуги тоҷик (аз Хуросону

Мовароуннаҳр) шомил буданд: Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмӣ, Абӯнаср

Муҳаммад ибни Муҳаммади Форобӣ, Абдулҳамид ибни Восии ал-Хуталӣ

(Хуталонӣ), Яҳё ибни Абӯ Мансур, Хабаш ал-Ҳосид ал-Марвазӣ, Холид ибни

Абдулмалик ал-Марврӯдӣ, Абулаббос ал-Ҷавҳарӣ, Аҳмад ибни Муҳаммад

ибни Касир ал-Фарғонӣ, Абӯ Маҳмуд ал-Хуҷандӣ (яке аз устодони

ал-Берунӣ), Али ибни Исо ал-УстурлобИ ал-Ҳорронӣ ва бисёр дигарон аз

ҳамин қабил буданд. Ҳамаи онҳо барпокунандагон ва поягузори расадхонаҳо

дар кишварҳои Шарқи мусулмон буданд.

Астрономҳои Хуросону Мовароуннаҳр на танҳо ба корҳои тадқиқотӣ

машғул буданд, инчунин як қатор шогирдон ва пайравонро тарбия намуда,

мактабҳои илмии худро барпо намуданд. Масалан, ал-Марврӯдӣ якчанд

астрономҳоро тарбия намуд, ки дар байни онҳо писар ва наберааш низ

буданд [181,с.21].

Муҳаммад ибни Абдуллоҳ ибни Умар ибни ал-Бозиёр, муаллифи

якчанд асари астрономӣ шогирди Ҳабаша ал-Ҳосиб ал-Марвазӣ буд. Баъди

вафоти Мусо ибни Шокир, халифа ал-Маъмун писарони хурдсоли ӯро, ки бо

номи Бану (Бани) Мӯсо-дар доираҳои илмии асримиёнагӣ машҳуранд,

(писарони Мӯсо - Шокир, Ҳасан, Аҳмад) ба маркази илмии «Байтулҳикма»

ҷалб намуд ва тарбияву таълими онҳоро ба ихтиёри Яҳё ибни Мансури

Марвазӣ супорид. Абурайҳони Берунӣ дар бурдбориҳои худ бисёртар аз Абӯ

Маҳмуд ал-Хуҷандӣ миннатдор аст, ки устоди ин мактаби илмӣ будааст.

Комёбиҳои илму фаннии давраи Сомонӣ камтар аз муваффақиятҳои

адабиёти нафиса набуд. Аммо фарқ дар ин буд, ки асарҳои илмӣ мисли

пештара аксаран ба забони арабӣ таълиф меёфтанд. Забони арабӣ дар байни

мамлакатҳои Шарқи исломӣ дар зарфи чандин асрҳо нақши забони илмию

37

байналхалқиро иҷро мекард. Бо забони маҳалӣ навиштани асарҳои илмӣ

боиси маҳдудшавии доираи интишори осори муаллиф мегардид. Инро ҳам

бояд ба назар гирифт, ки забони арабӣ барои ифодаи муҳимтарин мафҳумҳои

илмӣ истилоҳоти мувофиқ дошт. Аз ин сабаб муаллиф кӯшиш менамуд, ки

асарҳои худро ба забони арабӣ нависад, то ки онҳо дастраси ҳамаи доираҳои

илмии кишварҳои Шарқ гарданд.

Олимони ин давра дар ҳар як риштаи илму дониш зиёданд ва бинобар

ин мо фақат бо зикри номи барҷастатарини онҳо иктифо менамоем.

Абӯмуашшар Ҷаъфар ибни Муҳаммади Балхӣ аз маъруфтарин

мунаҷҷимон ва олимони асри IХ ба шумор меравад. Вай аввалҳо ба ҷамъ

овардани ҳадисҳо шуғл меварзид. Пас аз расидан ба синни 47-солагӣ дар

Бағдод ба омӯхтани риёзиёт шурӯъ намуд, сипас ба илми нуҷум гузашт ва

дар ин соҳа қариб 40 асар эҷод кард. Абӯмуашшар тақрибан сад сол умр

дида, соли 886 вафот намуд.

Абӯбакри Наршахӣ (вафоташ с.959) яке аз муаррихони машҳури

давраи сомонӣ аст. Китоби «Таърихи Бухоро», ки аз тарафи ӯ ба забони

арабӣ таълиф ёфта, онро дар соли 1128 Абӯнасри Қубавӣ ба тоҷикӣ тарҷума

кардааст, аз беҳтарин сарчашмаҳои таърихӣ доир ба ҳаёти вилоятҳои

ҷудогонаи Мовароуннаҳр ва махсусан Бухоро мебошад.

Абӯнасри Форобӣ (тақрибан 870-950) аслан аз Фороби қадимаи соҳили

Сирдарё буда, дар оилаи саркардаи ҳарбӣ таваллуд ёфтааст. Дар овони

ҷавонӣ ба мақсади давом додани таҳсил ба Димишқ ва сипас, ба Бағдод

сафар намуд ва қисми зиёди умри худро дар он ҷо гузаронид. Ҳамаи асарҳои

ӯ ба забони арабӣ таълиф шудаанд. Хизмати арзандаи Форобӣ, пеш аз ҳама,

дар он аст, ки ӯ мероси Арасту ва дигар файласуфони Юнони Қадимро аз худ

намуда, онро ба халқҳои Шарқи Наздик интиқол дод. Бисёр мутафаккирони

тоҷик ӯро дар соҳаи фалсафаи Юнон устоди худ донистаанд. Ба қалами

Форобӣ миқдори зиёди асарҳои таҳқиқотӣ тааллуқ дорад. Махсусан, рисолаи

«Доир ба ақидаи сокинони шаҳри комил», ки бо таъсири асарҳои дар бораи

давлат навиштаи муаллифони қадим ба вуҷуд омада, дар айни замон бисёр

38

фикру мулоҳизаҳои худи ӯро дар бар гирифтааст, хеле ҷолиби диққат

мебошад. Форобӣ дар ин асар саъй намудааст, ки ба як қатор масъалаҳои

муҳим: пайдоиши давлат, сабабҳои нобаробарии иҷтимоӣ ва амсоли ин ҷавоб

диҳад. Тасаввуроти иҷтимоӣ-утопии ӯ дар замони худ аҳамияти бузурги

прогрессивӣ дошт.

Абӯалӣ ибни Сино тахминан дар соли 980 дар деҳаи Афшана (дар

ҳудуди Бухоро) дар оилаи амалдори яке аз девонҳои давлати сомонӣ

таваллуд ёфт. Вай маълумоти нисбат ба он замон ниҳоят васеъ ҳосил намуда,

чунон ки худ мегӯяд, ҳанӯз дар синни ҳаждаҳсолагӣ ҳамаи илмҳои замона, аз

ҷумла тибро омӯхта буд. Махсусан, омӯхтани адабиёти доир ба риштаҳои

мухталифи илму фан дар китобхонаи машҳури Сомониён, ки ба туфайли

муолиҷа кардани амир Нӯҳ ибни Мансури Сомонӣ ба он ҷо роҳ ёфта,

аксарияти вақти худро ба мутолиаи китобҳои он сарф мекард, дар таҳсилоти

шахсии ӯ аҳамияти бағоят калоне дошт.

Вақте ки давлати Сомониён ба таҳдиди Қарохониҳо ва ҳамлаи султон

Маҳмуди Ғазнавӣ дучор гардид, Абӯалӣ маҷбур шуд хоки Бухороро тарк

намояд. Аз ҳамин лаҳза давраи дуру дарози саргардониҳои ӯ, ки боиси он

таъқиботи султон Маҳмуд буд, сар мешавад. Хоразму Абевард, Гургону Рай,

Қазвину Ҳамадон, Исфаҳон ва боз Ҳамадон – ин буд ҷойҳои муҳоҷирати

«Шайхурраис», чунон ки муосирони ӯ ҳамин тавр ном дода буданд.

Ин солҳо барои Абӯалӣ ибни Сино давраи хеле пуркорӣ буд. Вай ба

табобат ва дарсгӯӣ машғул мешуд, вазири ҳокими Ҳамадон буд. Дар айни

замон, асарҳои бисёре таълиф намуд. Абӯалӣ ибни Сино донишманди

ҷамаҷониба ва аз он ҷумла: файласуф, табиб, шоир ва арбоби сиёсии замони

хеш буд. Ягон соҳаи фанне набуд, ки ин энсиклопедисти бузуги халқи тоҷик

дар асрҳои Х-ХI онро наомӯхта бошад.

Китоби ӯ «Ал-қонун фи-т-тиб» беҳтарин асар дар илми тиб буда, дар

давоми шаш аср (аз асри ХI то миёнаҳои асри ХVII) ҳамчун дастур барои

духтурон ва китоби дарсӣ барои мактабҳои тиббии тамоми Аврупо хизмат

39

кардааст. «Ал-Қонун» дар Аврупо чандин маротиба ба забони лотинӣ ва

дигар забонҳо нашр гардидааст.

Ибни Сино дар Шарқ ва Ғарб чун бузургтарин файласуфи замон

шуҳрат пайдо кард. Асари энсиклопедии Ибни Сино «Китобу-ш-шифо», ки

дар хусуси мантиқ, табиатшиносӣ, метафизика ва риёзиёт баҳс менамояд ва

«Донишнома», ки ба забони тоҷикӣ навишта шуда, масъалаҳои оид ба

мантиқ, илми табиат, фалсафа, риёзиёт ва нуҷумро дар бар мегирад, дар

қатори «ал-Қонун» ва дигар асарҳои ӯ, аз беҳтарин ёдгориҳои афкори

пешқадами асримиёнагии қарнҳои Х-ХI ба шумор мераванд.

Ибни Сино дар омӯхтани мероси файласуфҳои қадим, махсусан

Арасту, ҳамчун пайрави муқаррарӣ амал накарда, балки ба эҷодкорона

инкишоф додани ғояҳои онҳо саъй мекард. Ҳарчанд Абӯалӣ ибни Сино

кӯшиш мекард ва ё маҷбур мешуд ақидаҳои пурмулоҳизаи худро аз ягон

ҷиҳат мутобиқи аҳкоми шариат ифода намояд, ки ин боиси дуалистӣ ва

номустақилии ӯ гардидааст, вале бо вуҷуди ин, асли моҳияти фалсафаи ӯ

ҳамчун пешқадамтарин сухани машшоия ба шумор мерафт. Вай бар хилофи

аҳкоми динӣ оид ба офариниши олам абадияти дунёро эътироф менамуд;

баръакси ҳукми шаръӣ роҷеъ ба сарнавишти илоҳӣ таълимоти қонуни

сабабиятро дар табиат пеш мебурд. Дар айни замон, Абӯалӣ ибни Сино

мавҷудияти Худоро эътироф карда ва мавҳумоти замони худ, рамзи арқом ва

монанди инҳоро ҳақ пиндошта, дар мавқеи дуият монд. Аммо ин маҳдудияти

ногузири таърихӣ аҳамияти осори Абӯалӣ ибни Синоро дар таърихи илму

фанни тоҷик ва ҷаҳон кам намекунад.

Абӯрайҳон Муҳаммад ибни Аҳмади Берунӣ яке аз бузургтарин

алломаҳои Машриқзамин, риёзидон, файласуф, табиатшинос, табиб,

мунаҷҷим, муаррих ва ҷомеашиноси тоҷик (973 - 1048) мебошад. Бо ба сари

ҳокимият омадани Қарахониён дар Хоразм Берунӣ маҷбур шуд, ки

зодгоҳашро тарк кунад. Ҳокимият дар Хоразм ба дасти Маъмун ва ҳукумати

ашрофи маҳаллӣ ба дасти ашрофи бегона гузашт. Берунӣ ба Рай омад ва дар

он ҷо бо Абумаҳмуди Хуҷандӣ мулоқот намуд. «Дар шаҳри Рай, менависад ӯ,

40

дар асараш „Минералогия“ (“Китобу-л-ҷамоҳир фӣ маърифат-ил-ҷавоҳир“)

дӯсте доштам аз тоҷирони Исфаҳон, дар хонаи ӯ будубош мекардам». Дар

Рай ба мутолиаи асарҳои Абубакри Розӣ пардохта, аз рӯйи ҳусни таваҷҷуҳ ба

навиштаҳои Розӣ, рӯйихати осори ӯро тартиб дод. Берунӣ боз ба Гургон омад

ва ҳангоми ҳанӯз дар ватан буданаш бо Ибни Сино ба мукотибаи илмӣ

пардохт. Ду абармарди айём роҷеъ ба масоили офоқу анфус, кайҳону замин,

масоили физикавиву фалсафӣ назарҳои худро мубодила намуданд. Берунӣ

нуктаҳои заъфи фалсафаи Арастуро ёдрас мешуд ва Ибни Сино аз он дифоъ

менамуд. Бо вуҷуди қаробати афкору андеша ин ду бузурги майдони илм,

ақидаҳояшон дар масъалаи шинохти олам аз ҳам фарқ доштанд. Берунӣ ба

масоили амалӣ шавқи бештар дошт ва Ибни Сино ба масоили назариявӣ

машғул буд. Берунӣ дар ин давра дар Гургон асари машҳури худ «Осору-л-

боқия» (Китоби осору-л-боқийа ани-л-қурун-ал-халийа)"-ро таълиф намуд.

Соли 1029 Берунӣ дар Ғазна китоби «ат-Тафҳим ли авоили саноат-ит-

танҷим»-ро навишт, ки бо номи «Китоб-ут-тафҳим» машҳур аст ва он бо

забонҳои арабиву форсӣ то ба замони мо расидааст.

Тараққиёти маданияти асри IХ-Х-ро ҷамъбаст намуда, дар тамоми

соҳаҳои илму фан ва адабиёт комёбиҳои муҳим ба даст овардани халқи тоҷик

ва дигар халқҳои эронинажоди Осиёи Миёна ва Хуросонро қайд кардан

мумкин аст. Шароити фароҳамомадаи таърихӣ: барпо кардани давлати худ ва

аз зулму ситами хилофати араб озод намудани мамлакат, муттаҳид гардидани

халқи тоҷик ва ташаккули забони адабии ӯ; марказият ёфтани идораи давлат,

ниҳоят, робитаи васеи хоҷагӣ ва мадании халқҳои Осиёи Миёна бо тамоми

кишварҳои Шарқи Наздик барои ба даст омадани ин комёбиҳо мусоидат

мекард.

Шӯришҳои доимии халқҳои Осиёи Марказӣ, ки аз замони мавриди

истилои арабҳо қарор гирифтани ин манотиқ сар карда, ба муқобили

ҳукмронии халифаҳо ва волиёни онҳо давом менамуд, пас аз фурӯпошии

шӯриши Муқаннаъ низ паст нагардид.

41

Шӯриши бузурге соли 806 бо сардории Рофеъ ибни Лайс ба амал омад.

Шӯришгарон волии халифаро дар Самарқанд ба қатл расонида, муддате чанд

умури шаҳрро ба дасти худ гирифтанд. Дар ин шӯриш бахусус мардумони

Бухоро, Хуҷанд, Уструшан, Фарғона, Хоразм, Ҷағониён ва Хатлон иштироки

фаъол доштанд. Туркҳои саҳронишин низ ба кӯмаки шӯришиён расиданд [42,

с. 332].

Дар раванди баъдии озодшавии вилоёти Осиёи Марказӣ аз хилофат, аз

асри IX сар карда дар пойтахтҳои давлатҳои навтаъсис марказҳои нави

мустақили фарҳангию илмӣ барпо гардиданд. Ба монанди пойтахтҳои

хоразшоҳиён - Киёт ва Гурганҷ, пойтахти давлати Тоҳириён ва Салҷуқиён-

Марв, Сомониён-Бухоро, Темуриён - Самарқанд, инчунин марказҳои илмии

Нишопур, Рай, Исфаҳон, ки дар онҳо олимони бузург аз қабили ал-Хуҷандӣ,

Абӯбакр ар-Розӣ, Ибни Ироқ, ал-Берунӣ, Ибни Сино, Умари Хайём,

Фахруддин ар-Розӣ, ал-Хозинӣ, Насириддини Тӯсӣ, Қутбуддини Шерозӣ, ал-

Кошӣ, Қазизодаи Румӣ, Алии Қушчии Самарқандӣ ва бисёре дигарон кору

фаъолият намудаанд. Калонтарин ва машҳуртарин марказҳои илмии он замон

Мароға ва Самарқанд [3,с.80] буданд.

Аз ҳамаи давлатҳое ки дар Осиёи Марказӣ ҳукмронӣ намудаанд, танҳо

ба Соминиён муяссар гардид, ки Хуросон ва Маворуннаҳрро дар як давлат

муттаҳид намоянд. Идораи давлатӣ дар замони Соминиён ба даргоҳи

подшоҳӣ ва девонҳо ҷудо шуда буд [42, с. 341]. Замони ҳукмронии Сомониён

- замони инкишофи пуравҷи илму фарҳанг, махсусан адабиёти бадеӣ ва

табиатшиносӣ буд.

Дар пойтахти давлати Сомонӣ - Бухоро ва дуввумин шаҳри муҳими

фарҳангии давлати Сомониён- Самарқанд даҳҳо олимони ҷаҳоншумули

табиатшинос ва дигар риштаҳои гуногуни илму фарҳанг зиндагӣ ва эҷод

менамуданд. Аҳолии асосии ин шаҳрҳоро тоҷикон ташкил медоданд ва

олимон низ тоҷикон ва қисман яҳудиён буданд. Чунин таносуб аз замони

ташкилёбии давлати Сомониён то ташкилёбии давлати Шӯравӣ ва Ҷумҳурии

Автономии Шӯравии Сотсиалистии Тоҷикистон вуҷуд дошт. Ҳамин тавр

42

мувофиқи маъхазҳои русии соли 1872, яъне, баъди забти Самарқанд, ҳисоб

намудаанд, ки аҳолии шаҳр 35 326 нафар буда, аз ин 33 622 нафар ё 95%-ро

тоҷикон, амалан ҳамаи боқимонда аҳолӣ яҳудиён ( яъне 5%) ва дар тамоми

шаҳр ҳамагӣ 4 ӯзбек будааст [180, с. 10].

Истилои муғул ба марказҳои қадимии фарҳангию илмии Хуросон ва

Осиёи Марказӣ зиёни бебозгашт расонид. Давлати Хоразмшоҳиён дар

солҳои бистуми асри ХIII боз ҳам бештар сабзида, ғайр аз Хоразм ва

Мовароуннаҳр Афғонистони кунунӣ ва қисмати бузурги Эронро низ дар бар

мегирифт. Вале ҷанбаи марказият ёфтани ин давлат хеле суст буд. Иддае аз

ҳокимони маҳаллӣ фақат зоҳиран тобеияти худро нисбат ба Хоразмшоҳиён

эътироф намуда, дар амал вилоятҳои зеридасти худро қариб мустақилона

идора мекарданд.

Ҳокимияти Муҳаммади Хоразмшоҳ устувор набуд: давлати ӯро на

фақат оммаи заҳматкаш ва халқҳои мутеъ, ки ҳам аз тарафи ҳокимони

маҳаллӣ ва ҳам аз тарафи Хоразмшоҳ ба ҷабру зулм дучор буданд,

пуштибонӣ намекарданд, балки ҳатто ашрофу феодалони ҳарбӣ ва рӯҳониёни

бонуфуз низ нисбат ба он ошкоро равияи душманона доштанд. Илова бар ин,

дар дохили хонаводаи Муҳаммади Хоразмшоҳ низову нифоқ сар шуда,

вазъиятро боз ҳам мураккабтар намуд. Модари Муҳаммади Хоразмшоҳ -

Турконхотун, ки зани ғаюр ва омире буд, низ бо ӯ мухолифат меварзид. Вай

як гурӯҳ сарлашкарони дарбории қипчоқро, ки дорои қувваи бузурги ҳарбӣ

буданд, ба муқобили ӯ барангехт.

Машғулияти асосии бодиянишинони муғул чорводорӣ буд. Онҳо ғайр

аз парвариши ҳайвонот ба шикор низ машғул мешуданд. Дар байни онҳо ва

қабилаҳои ирқан наздики ҳамсоя доду гирифти молӣ давом менамуд.

Бар тибқи шаҳодати муаррих Ҷувайнӣ, қушуни муғул ба даҳҳо, садҳо,

ҳазорҳо ва даҳҳо ҳазор тақсим шуда, хеле бераҳму шафқат ва чусту чолок

буданд. Ҳамаи қабилаҳои муғул муваззаф буданд, ки ҳама вақт ба амалиёти

ҷангӣ омода бошанд.

43

Дастаҳои ҷангии муғул бо сардории Ҷуҷӣ ном писари калони

Чингизхон «халқҳои ҷангалнишини» соҳили дарёи Енисейро ба худ тобеъ

намуданд. Халқи уйғур бо ихтиёри худ ҳукмронии Чингизхонро қабул кард.

Ҳубилой ном сарлашкари Чингизхон қисми шимолии Ҳафтрудро ишғол

намуд. Худи Чингизхон ба Чини шимолӣ лашкар кашида, шаҳри Чжунду

(Пекин)-ро, ки дар он замон пойтахти давлати Тсезин буд, забт кард.

Пас аз ин, дар солҳои 1218-1219 лашкари муғул бо роҳбарии Ҷебе ном

лашкаркаши Чингизхон, тақрибан бидуни муқовимат, сарзамини

Қарахитоиҳо- Ҳафтруд ва Туркистони Шарқиро тасарруф намуд ва ба ҳудуди

давлати Хоразмшоҳиён наздик шуд. Дар бобати тадриҷан шиддат ёфта, ба

худ ранги душманӣ гирифтани муносибати ин ду давлат – давлати Чингиз-

хон ва давлати хоразмшоҳӣ нақши тоҷирони Осиёи Миёна кам набуд. Бисёр

тоҷирони сарватманд, ки бозургонии Муғулистон ва Осиёи Миёнаро дар

дасти худ нигоҳ медоштанд, ҳанӯз пеш аз ҳамсарҳад гардидани ин ду давлат

бо ҳамроҳии уйғурҳо дар умури ташкилот ва сохти идораи дохилии Муғули-

стон аз мушовирони асосии Чингизхон ҳисоб мешуданд. Чингизхон дар бо-

раи вазъияти дохилии давлати хоразмшоҳӣ муттасилан ба воситаи ин

тоҷирон маълумот ба даст меовард.

Муҳаммади Хоразмшоҳ, ки дар он вақт назар ба Чингизхон бештар

қувват дошт, равияи ҷангталабонаеро пеш гирифт. Дар соли 1218

ҷанговарони Хоразм бо иҷозати ӯ дар қалъаи сарҳаддии Утрор, ки дар канори

дарёи Сир воқеъ гардида буд, як корвони аз тарафи Чингизхон

фиристодашударо, ба гумони ин ки мақсади ҷосусӣ дорад, тороҷ намуданд.

Бори корвон аз 500 шутури тилло, нуқра, маснуоти абрешими чинӣ, пӯстҳои

қиматбаҳо ва амсоли ин иборат буд ва 450 нафар тоҷир, аъёну ашроф ва

ашхоси мӯътамади хони муғул маъмури овардани онҳо буданд. Гумоштагони

Хоразмшоҳ ҳамаи ин одамонро ба қатл расонида, тамоми молҳоро фурӯхта,

пули онро ба маркази давлати хоразмшоҳӣ фиристоданд.

Чингизхон аз воқеаи Утрор (ба истилоҳ «Фалокати Утрор») хабардор

шуда, аз Хоразмшоҳ талаб кард, ки мусаббиби ин фоҷиа, яъне ҳокими

44

Утрорро ба ӯ супорад ва товони хасоратҳои воридшударо бидиҳад. Лекин

сафири Чингизхон, ки бо ин талабот ба пойтахти давлати хоразмшоҳӣ омада

буд, бо амри Муҳаммади Хоразмшоҳ ба қатл расид ва ҳамроҳони ӯ бо ришу

мӯйлаби бурида пас гардонида шуданд (аз рӯи баъзе маълумот онҳоро низ

қатл карданд). Ин рафтори ҷангталабонаи Муҳаммад ҳуҷуми Чингизхонро ба

Осиёи Миёна тезонид. Давлати Хоразмшоҳӣ дар чунин вазъияти душвори

мухолифатҳои дохилӣ ба ҳуҷуми ӯрдуҳои Чингизхон дучор гардид.

Дар аввалҳои асри XIII ӯрдуи ваҳшии саҳронишинони муғул бо

сардории Чингизхон мисли гала ба шаҳрҳои ободу шукуфони Мовароуннаҳр

ва Хуросон сарозер шуданд. Муғулҳо давлати қадими эронии

Хоразмшоҳиёнро ба хок яксон намуданд.

Асри XIII дар таърих аз диди сиёсию иҷтимоӣ хунинтарин даврони

хиттаи Осиёи Марказӣ ва Эрон ба ҳисоб меравад. Вазъияти нобасомони

ҷангҳои дохилӣ, кашмакашиҳои дарборӣ, суст шудани давлатдории марказӣ

ҳама инҳо боиси он шуда, ки ӯрдии муғулу тотор ба зуди ин хиттаро зери

тасарруфи худ дароранд.

Баъдан паси ҳам яке аз паси дигар вилоятҳои шукуфони маданияти

тоҷик Самарқанд, Бухоро, Хуҷанд, Балх, Ҳирот, Нишопур ва дигар шаҳрҳо

ба хоки туроб мубаддал гардонида шуданд. Одамонро мекуштанд, асир

мегирифтанд, масоҷиду қасрҳо, корвонсаройҳо ва кӯшкҳоро ба хок яксон

менамуданд, инчунин китобхонаю дастнависҳои нодир ба коми оташ кашида

мешуд.

Муғулони ақлтираву ваҳшӣ бо бадтарин ваҳшониятҳои гӯшношунид

мамлаккатро ғасб ва ғорат намуда, одамонро сар зада, марзу буми ободро ба

хоку оташ кашиданд. Ба қавли муаррихин омаданду сӯхтанду тохтанду

бурданд. Кор то ба он ҷо расид, ки шаҳрҳои азимеро зери об мононданд

(Гурганҷ, Марв). Табиист, ки баъди ҳамаи ин ваҳшоният ҳоли илму адаб,

санъату меъморӣ чӣ гуна боқӣ хоҳад мемонд [187, с. 79].

Бо вуҷуди ҳамаи ин ваҳшониёту харобкориҳо, оташи илму маърифати

халқи созанда ва офарандаи тоҷик хомӯш нашуд. Боз фарзандону мардони

45

бедори ҳушманди ин миллати пуртоқат ба майдони набарди маънавиёт, ба

майдони ақлу заковат, донишу илм ба рағми ҷаҳлу торикӣ, нодониву

ваҳшигарӣ бархостанд. Ин буд, ки чароғи ҳазорсолаҳо фурӯзони илму

маърифати падарии худро фурӯзон нигоҳ доштанд ва ҳатто дурахшонтару

фурӯзонтар намуданд

Баъзе сиёсатмадорон ва таърихнигорони муғул тороҷгариҳои

Чингизиёнро ба Осиёи Марказӣ ва Эрон на боиси қафомонӣ, баки баръакс

сабаби пешрафти илм медонанд ва барои исботи ақидаашон фаъолиятҳои

илмии расадхонаи Мароғаро бо сардории асосгузори он Насириддини Тӯсӣ

(1201-1277 ) меоваранд. Дар ҳақиқат дар даврони Ҳалокуи муғул илм равнақ

дошт ва аз тарафи хони муғул сарпарастӣ мешуд. Аммо вақте, ки соли 1256

Ҳалокуи муғул ба хоки ғарбии Эрон ворид шуд ва давлати худро барпо

намуд, снни Хоҷа Насириддини Тӯсӣ ба 55 расида буд ва олими варзидаю

маълуму машҳур буд.

Илми нуҷум ва ҳайат, ки дар гузашта астрономияро меномиданд, аслан

заминаи хеле дуру дарози таърихӣ дорад. Ба қавле пайямбари ориён -

Зардушт ки худ ҳаким ва ситорашинос будааст ва баъзе уламои Юнони

Қадим ин илмро аз ӯ омӯхтаанд ва дар ривоҷу равнақи ситорашиносӣ саҳми

худро гузоштаанд. Аз ин хотир, ин риштаи зеҳнии инсонӣ барои қавмҳои

эронӣ таҳкурсии хеле мустаҳкам ва анъанавии муассир дорад. Далели ин

гуфтаҳо инчунин асари муҳими Абурайҳони Берунӣ «Осор-ул –боқия»

мебошад, ки дар он ривоҷи илми нуҷум ва ҳайат дар миёни мардумони

эронӣ хеле барҷаста инъикоси худро ёфтааст.

Ҳуҷуми бегонагон сабаби фирору кӯчбандии умумии аҳолии муқимӣ,

яъне эронитабор, махсусан табақаи босавод ва донишманд аз музофотҳои

«ҷаҳони эронӣ» сабаби ба манотиқи ҳамҳудуд кӯчидани марказҳои илмӣ

гардид. Ҳамин тавр, истилои муғул ба фарҳанги эрониён зарбаи сахт зад,

вале ҷуғрофиёи ин фарҳанг тавассути худи ғосибон ба кишварҳои

муттасаруфа рафт. Ҳукмронии муғулон ба ҳама табақоти аҳолӣ зарар овард.

46

Ин буд, ки дар асри XIII ҳолати норозигии мардум дар ақоиди сӯфигароӣ ва

ҳаракатҳои динӣ зуҳур намуд

Ҳаёти ҷамъиятию сиёсӣ ва иҷтимоию сиёсии Хуросону Осиёи Миёна

ҳаматарафа акси худро дар эҷодиёти тарихнигорони машҳури ин давраи

тоҷик Ҷувайнӣ (1226-1283) («Таърихи ҷаҳонкушой») ва Рашидиддин

Фазлуллоҳи Ҳамадонӣ (1247 -1318) («Ҷомеъ ул- таворих») [208] ба забони

тоҷикӣ ёфтааст.

47

Харитаи футӯҳоти муғулон

48

§ 2.2 Нигоҳи умумӣ (куллӣ ) оид ба илми ситорашиносӣ дар

мамолики исломӣ

Ҳамаи илмҳои дақиқ, аз ҷумла физика, астрономия, математика,

геометрия ва химия, ки дар мамолики мусулмонии Шарқ пайдо ва инкишоф

ёфтаанд, синтези илмҳои олимони антиқа, бобулиҳои қадим, ҳиндуҳои

қадим, чиниҳои қадим инчунин маҳҳалӣ (эронӣ) мебошад. Рушди босуботи

ин илмҳо дар пояи азхудкунии донишҳои юнонӣ ва эллинӣ ба амал омадааст.

Дар навбати аввал корҳои пуршиддати тарҷума асосан аз забонҳои юнонӣ,

суриёнӣ ва паҳлавӣ ба забони арабӣ сурат мегирифт. Давраи дуюми корҳои

илмии олимони асримиёнагии мусулмонҳо ба дарккунӣ, ҷобаҷокунӣ ва

тафсиру тавзеҳоти тарҷумаҳо ихтисос ёфтааст.

Даври сеюми фаъолиятҳои илмии олимони мусулмонӣ гузоштани

саҳми худи онҳо дар ривоҷи илму фарҳанг дар маҷмӯъ мебошад.

Давраи классикии инкишофи илм дар мамолики мусулмонии асрҳои

миёнаро асосан асрҳои IX-XV меҳисобиданд.Таърихнигор ва шарқшиноси

машҳур Г.Зутер (1848-1922) мероси илмии олимони мусулмони асрҳои VIII-

XV-ро муфассал омӯхта, инкишофи илми мамолики мусулмонро ба се давра

тақсим намудааст:

1. Давраи аввалро давраи гирдоварӣ, азхуднамоӣ ва тарҷумаи осори

олимони юнонӣ ва ҳинд номидааст. Ҳудуди ин давра солҳои 750 то 900-ро

дар бар мегирад.

2. Давраи дуюм мувофиқи Зутер аз соли 900 то соли 1275 идома

ёфтааст, ки дар навбати худ ин давра ба ду зердавра тақсим мешавад: а) аз

соли 900 то соли1100 ва б) аз соли 1100то соли 1275 идома дошт. Зутер

(1848—1922) тасдиқ менамояд, ки дар тӯли зердавраи аввал, яъне аз соли 900

то соли 1100 илм дар дарбори халифаҳои араб (Аббосиҳо), Сомониён,

Ғазнавиён, Буъидиҳо, Фотимиён, Салҷуқиён ва ғайраҳо инкишоф меёфт.

Зердавраи дуюм (солҳои 1100-1275) алоқаманд аст бо мактаби илмии Мароға

бо сардории алломаи бузург Насириддини Тӯсӣ, шогирдон ва пайравони ӯ .

49

3. Ҳудуди давраи сеюм мувофиқи Зутер солҳои 1275 -1600-ро фаро

гирифтааст,ки асосан мактаби илмии Самарқандро дар бар мегирад.

Ҳанӯз Муҳаммад ибни Мусо ал-Хоразмӣ (787-850 ) дар муқаддимаи

асари машҳури худ «Ал-ҷабр вал-муқобала» соҳаи фаъолияти ҳамаи

олимонро ба се қисм намудааст: «…олим ё мард, ки авалин бор кашф ва ё

ихтироъ менамояд як чизе барои ояндагон ба мерос мемонад. Ё оне, ки

[муфассал меомӯзад - Ҳ. М.] осори қадимӣ ва гузаштагонро тафсир ва шарҳ

медиҳад, бегумон омӯхтанро сабук ва ҷойҳои дастнорасашро осонтар [барои

дигарон - Ҳ. М.], роҳи нисбатан осони расидан ба мақсадро нишон медиҳад.

Оқил, ки дар баъзе осор баёни хато ва нодуруст меёбад, онро барои дигарон

[баъдинаҳо – Ҳ. М.] ислоҳ менамояд ва дар айни замон он муаллифро

сарзаниш нанамояд, худро низ ситоиш накунад. Ислоҳ худ меҳрубонист…»

Олимони билоди мусулмонӣ хело моҳирона донишҳои антиқию

эллиниро бо дастовардҳои Шарқи Қадим (бобулиҳои қадим, ҳиндуҳои қадим,

чиниҳои қадим ва эрониҳои қадим) ҷамъоварӣ намуда, боз ҳам икишоф

доданд.

Астрономия (ситорашинсӣ) як соҳаи муҳими илм аст, ки олимони

мусалмон ба ин ришта таваҷҷӯҳи хосе доштанд. Қариб дар ҳамаи шаҳрҳои

калони мамолики исломӣ расадхонаҳо мавҷуд буданд. Дар онҳо олимони

мусулмон тӯли асрҳо таҳқиқоти илмӣ гузаронида, бисёр асрори илмиро кашф

кардаанд, ки ба чунин олимони ғарбӣ мисли Ҷордано Бруно (1546-1601),

Коперник (1473-1543), Г. Галилео (1564-1642) заминае барои кашфиётҳои

минбаъдаи онҳо гардидаанд. Собиқ профессори Донишкадаи исломии Париж

Жак Рислер дар бораи таъсири мусалмонон ба эҳёи Ғарб чунин гуфт:

"Астрономҳои мусалмон ба Эҳёи мо чун математиконашон таъсири бузурге

доштанд."

Ба тамаддун ва илми исломӣ нақши маданияти Ҳинд низ назаррас

будааст. Масалан, таъсири маданияти Ҳинд ба афкори мусулмононро мисоли

зерин гувоҳӣ медиҳад. Назарияи даҳии ҳисоб ҳанӯз соли 595 м. дар Ҳинд ба

вуҷуд омад ва дар муддати ним аср ба ҷаҳони араб паҳн гардид. Албатта

50

ҳусни таваҷҷӯҳи халифаҳо ба илмҳои математика ва астрономия бештар буд,

вале физика ҳамчун фанни алоҳида омӯхта намешуд. Омӯзиши он дар замони

Эҳёи Аврупоӣ ба роҳ монда шуд.

Риштаҳои асосии инкишофи физика дар Хуросон ва Осиёи Марказӣ

дар асрҳои миёна ҳам асосан монанди Юнони қадим ва Руми қадим буд.

Масоили астрономия дар ин мамолик дар таркиби фанҳои фалсафа,

математика, ва ҳатто тиб дида мешуд. Ба таърихи астрономия нигариста,

умуман ба таърихи илми Шарқи мусулмонӣ дар маҷмӯъ, бояд донист, ки

онҳо давраи то таърихиро низ дар бар мегирифтанд.

Албатта барои ташаккули илм дар асрҳои миёна дастовардҳои олимони

антиқа ва эллинӣ назаррас аст, аммо чӣ хеле ки дар боби I ишора намудем, ин

якҷошавии (синтези) илмҳои олимони антиқа, бобулиҳои қадим, ҳиндуҳои

қадим, чиниҳои қадим инчунин маҳалӣ (эронӣ) мебошад. Илм ва осори

антиқӣ барои ақоиди баъдинаи илмии мактабҳои илмии Бағдод, Бухоро,

Самарқанд, Хоразм, Нишопур ва Кардовия пойкурсие буд. Мактабҳои илмии

мусулмонӣ инчунин реша дар ҳикмати ҳазорсолаии қадимаи Шарқӣ доранд.

Давраи тиллоии илми мусулмонӣ ба асрҳои IX-XI рост меояд, ки дар осори

илмии худ ба принсипи ягонагии олам ва илм такя кардаанд.

Арбоби калисо дар тӯли таърихи гузашта истеъдоди мардуми

Аврупоро буғӣ карда ва муборизаҳои шадиде алайҳи донишу донишмандон

анҷом дода буд ва омӯхтани илмҳои табииро гуноҳу ҷиноят медонист, ҳатто

маҳкамаеро бо исми "инкивизатсия" ташкил дода буд, ки тавассути он

донишмандонро ба хотири кашфиёташон дар илм муҳокама мекарданд ва

қариб панҷ миллион мардуми донишманду рӯшанфикри Аврупоро дар

асрҳои миёна аз саҳнаи ҳаёт бартараф ва хулоса арсаи зиндагиро бар

мардуми Аврупо танг карда буданд. Ҳамин авомил ва шароити хос сабаб

шуд, ки дар асри нуздаҳ тӯдаи мардум дар Аврупо алайҳи калисо қиём

намоянд ва роҳи дастрасӣ ба илму донишро барои ҳама мафтуҳу кушода

бидоранд ва билахира кишварҳои аврупоӣ пешрафтаву мутамаддин гарданд.

51

Аммо дар таърихи тамаддуни мамолики мусалмонҳо чунин ҷиноёту

сияҳкориҳо алайҳи донишу донишмандон рух надодааст. Тибқи дастуроти

исломӣ, талаб кардани илмро як фаризаи динӣ медонистанд ва онро роҳе ба

суйи ҷаннат мешинохтанд ва ҳамин сабаб шуд, ки мо дар таърихи тамаддуни

исломӣ ситораҳои дурахшон ва донишмандони забардастеро назири

Абулқайси Андалусӣ, Ибни Ҳайсам, Закариёи Розӣ, Ибни Сино, Ибни Рушд,

Ҷобир ибни Ҳаён, Абурайҳони Берунӣ, Хоразмӣ, Хайём ва дигаронро ки

шумор карданашон душвор аст дорем.

Овардаанд, ки дар ҷангҳои салибӣ мусалмонҳо ба пизишкони аврупоӣ

механдиданд, зеро маълумоти онҳоро бисёр паст ва ибтидоӣ медонистанд.

Ва ҳамин донишманди ғарбӣ ҷойи дигар овардааст, ки мусалмонон дар

бисёре аз улум, гуйи сабқатро аз ҳама ҳамасрони худ рабуданд ва чашми

дунёи Аврупоро хира сохтанд, он гоҳ, ки мусалмонон вориди Аврупо

гардиданд ҳануз дунёи Аврупо микроби ваборо кашф накарда буд ва ҳама

мардуми Испониё мегуфтанд вабо як балои осмонӣ аст, ки ба чиҳати танбеҳи

бандагони гунаҳкор аз Осмон нозил мегардад, вале пизишкони мусулмон

собит карданд ки тоъун (вабо) чизе гайр аз марази сирояткунандае нест.

Ин нукта хабар аз он медиҳад, ки Ислом дини хурофоти набуда ва

мусалмонҳои ҳақиқӣ хурофотпараст намебошанд, бемории ваборо монанди

мардуми Испониё балои осмонӣ надониста, балки сари он таҳқиқот бурданд

ва кашф намуданд ки он чуз бемории сирояткунанда чизи дигаре намебошад.

Дар замони Ҳорунуррашид (766- 809), халифаи Аббосӣ, соате ба

василаи олимони мусалмон ихтироъ ва сохта шуд, ки халифа ин соатро ба

унвони ҳадя барои подшоҳи Фаронса фиристод. Як таърихнигори фаронсавӣ

дар ин мавзуъ менависад, ки Ҳорунуррашид ба василаи сафири худ ба

подшоҳи Фаронса барои ӯ ҳадия фиристода буд, ки аз ҳама муҳимтар соате

будааст, ки вақтро нишон медод ва сари ҳар соате занг мезад, подшоҳ ва

мусоҳибини ӯ аз дидани ин соат моту мабҳут шуда буданд ва дар тамоми

дарбори ӯ як нафар ёфт намешуд ки кайфияти сохти онро бифаҳмад ки чист.

52

Ҳамчунин олимони мамолики мусулмонӣ (махсусан тоҷик) дар

бахшҳои ҷудогонаи илм осори мукаммали илмӣ эҷод намудаанд. Ба чунин

осори мукаммали илмӣ асари олими машҳури асримиёнагии тоҷик Аҳмади

Фарғонӣ (798-861-мунаҷҷим, риёзидон ва ҷуғрофидони машҳури асрҳои

VIII-IX. Дар Шарқ бо тахаллуси «Ҳосиб» (риёзидон) ва дар Ғарб бо номи

«Алфараганус» маъруф буда, дар пешрафти илмҳои номбурдаи замонааш

саҳми бузург гузоштааст) бо номи «Мадхал-ун-нуҷум» («Муқаддимаи

ситорашиносӣ») илми ситорашиносии замонаашро мураттаб сохта, аз ҷумла

ба ислоҳу танқиди Батлимус (Птолемей)-и юнонӣ пардохтааст. «Китоб-ул-

ҳаракат-ис-самовия ва ҷа­вомеъ-ин-нуҷум» («Китоби ҳаракати ҷирмҳои

осмонӣ ва маҷмӯи ситораҳо») ва қисме аз осори Аҳмади Фарғонӣ ҳанӯз дар

асрҳои 12–13 ба лотинӣ тарҷума шуда буданд.

Асарҳои илмии Фарғонӣ дар риштаи астрономия дар Аврупо ҳамчун

воситаи таълимӣ дар тӯли 700 сол истифода мешуданд. Фарғонӣ аввалин

олиме буд, ки арзиши дақиқи каҷшавии эклиптикаро ҳисоб кард.

Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Ҷобир ибни Синони Раққии Ҳарронӣ

(858-929, мунаҷҷим ва риёзидони барҷастаи араб, ки Аврупо бо номи

лотинии Албатениус (Albategnius) маъруф аст, яке аз мунаҷҷимони бузурги

исломӣ ба ҳисоб меравад.

Баттонӣ ҷойивазкунии нуқтаҳои эътидоли баҳорӣ ва тирамоҳи

(нуқтаҳои бурриши экватори осмон бо эклиптика)-ро ба истиқболи ҳаракати

солонаи Офтоб 54,5″ дар як сол ё 1° дар 66 сол муайян кард (ҳозирааш 50,3″),

ки дар он замон натиҷаи дақиқ ба шумор мерафт. Инчунин майли куллии

Офтоб ё майли эклиптика ба экваторро нисбат ба Батлимус дақиқтар ҳисоб

карда (23° 35′ 41″), давомнокии соли офтобиро 365 рӯзу 5 соату 46 дақиқа 24

с (қимати имрӯзааш 365 рӯзу 5 соату 48 дақиқа 46 с) муайян намуд. Баттонӣ

дар «Зиҷи Собӣ»-и худ қайд мекунад, ки дар Антокия дар 9-уми моҳи сафари

с. 289 (28 январи 902) як гирифти (хусуф) Офтоб ва дар 4-уми моҳи рамазони

с. 289 (17 августи 902) як гирифти (кусуф) Моҳро мушоҳида кардааст.

Баттонӣ навъи ҷадиди абзори нуҷумии ҳалқадорро бо номи «ал-байза»

53

(тухми мурғ) сохта, ки дар фасли 5 ва 7-уми «Зиҷи Собӣ» онро шарҳ додааст.

Ӯ инчунин макони вуқӯи кусуфи ҳалқавиро исбот кард. Батонӣ дар назди

мунаҷҷимони исломӣ обрӯю эътибори хоссае дошт. Абурайҳони Берунӣ

(973–1048) китобе ба номи «Ҷалоу-л-азҳон фӣ зиҷил-Баттонӣ» («Ҷилои

зеҳнҳо дар зиҷи Баттонӣ») навишта, Абдурраҳмони Суфӣ (903–986) ба тарзи

тақсими фалакулбуруҷ дар зиҷи Баттонӣ гирифта, Ибни Халдун осори

Баттониро дар қатори беҳтарин китобҳои нуҷумӣ ҳисоб кардааст. Таъсири

Баттонӣ ба мунаҷҷимони асримиёнагии Аврупо низ зиёд аст. Мунаҷҷими

полшагӣ Н. Коперник (1473–1543) дар асарҳои худ оид ба ҳаракати Офтоб ва

эътидоли баҳорию тирамоҳӣ аз Баттонӣ нақл кардааст. Мунаҷҷимони

машҳури аврупоӣ Тихо Браге (1546–1601), Иоган Кеплер (1571–1630) ва

Галилео Галилей (1564–1642) ҳам дар асарҳои худ аз расадҳои Баттонӣ ёд

кардаанд.

Абдурраҳмони Сӯфӣ (Абулҳусайн Абдурраҳмон ибни Умар ибни

Муҳаммад ибни Саҳли Сӯфии Розӣ (903-986)) — мунаҷҷим ва ҷуғрофидони

арабизабони форсу тоҷик) низ аз бузугони или ситорашиносӣ ба ҳисоб

меравад.

Рисолаҳои риёзиву ҳайатшиносии зерин ба қалами Абдурраҳмони

Сӯфӣ мутааллиқанд: «Рисола дар амали ашколи мутасовиййа ул-азлаъ»,

«Китобу-с-сувар-ул-кавокиб ас-собита» («Китоби тасвири ситораҳои

собита»), «Китобу-л-амал би-л-устурлоб» («Китоби амал бо устурлоб»),

«Китобу-л-амал би-л-кура ул-фалакийя» («Китоби амал бо кураи фалакӣ

(глобус)»), «Китобу-л-мадхал-ил- илм ан-нуҷум ва аҳкомиҳи» («Китоби

муқаддима дар илми нуҷум ва аҳкоми он»). Асари маъруфи ӯ «Китоб сувару-

л-кавокиб ас-собита» ба шарҳи бурҷҳои дувоздаҳгона, тавсиф ва вазъи онҳо

дар гунбази фалак бахшида шудааст. Рисолаи «Китоби тасвири ситораҳои

собита» аз тарафи муаррихони илм «шоҳасари ҳайатшиносии мушоҳидавии

асрҳои миёна» номида шудааст. Дар он тасвири 48 бурҷ ва ҷадвали 1017

ситораи собита дода шудааст. Аз феҳристи бурҷҳое ки дар ин асар оварда

шудааст, олимони давраҳои минбаъда (масалан, Берунӣ дар «Осору-л-

54

боқия») истифода бурдаанд. Абдурраҳмони Сӯфӣ дар дарбори амир

Изудуддавла (949—983) чун мунаҷҷим эҳтиром ва эътироф дошт ва кураи

арзи (глобус) нуқрагин сохт, ки дертар он дар китобхонаи қасри Фотимиёни

Қоҳира гузошта шуд. Абдурраҳмони Сӯфӣ матолиби нуҷумиро ба назми

арабӣ кашидааст, ки он бо номи «Урҷузат Абдурраҳмон» ё «Урҷуза фи-л-

фалак» маъруф аст. Тадқиқоти Абдурраҳмони Сӯфӣ ба эҷодиёти мактаби

мунаҷҷимию ҷуғрофии Берунӣ, Закариёи Қазвинӣ, Насируддини Тӯсӣ ва

дигарон таъсири бузург расондааст.

Инчунин Умари Хайёми Нишопурӣ (1048-1131)- ҳаким, файласуф,

риёзидон, мунаҷҷим ва шоири форсу тоҷик) дар риштаи ситрашиносӣ осори

боарзише аз худ ба мерос гузошт. Яке аз барҷастатарин корҳои Хайёмро

метавон ислоҳи гоҳшумории Эрон дар замони вазорати Хоҷа Низомулмулк

(Абуалӣ Ҳасан ибни Алӣ ибнӣ Исҳоқи Тусӣ ( 1063-1092- вазири давлатдории

Салҷуқиён, муаллифи асари Сиёсатнома), ки дар давраи салтанати

Маликшоҳи Салҷуқӣ (1072–1092) буд, донист. Тақвими имрӯзи эронӣ

ҳосили муҳосиботе аст, ки Хайём ва иддае аз донишмандони дигар анҷом

доданд ва ба номи Ҷалолуддин Маликшоҳи Салқуқӣ Тақвими Ҷалолӣ хонда

мешавад ва дақиқтарин тақвими имрӯзӣ ба шумор меояд.

Мактаби илмии Мароға бо сардории Хоҷа Насириддин Тӯсӣ (асриXIII),

бузургтарин ва мукаммалтарин расадхонаи то давраи нав ба ҳисоб меравад,

ки зиёда аз 100 олими мамолики гуногун дар он ҷо ба корҳои илмӣ машғул

буданд.

Мактаби илмии Самақанд бо дастгиии молии Улуғбек (1394- 1449)

барпо гардид, ки дар он олимони бузурги форсу-тоҷик Ғиёсуддин Ҷамшеди

Кошонӣ (1380-1429- риёзидони барҷаста ва ахтаршинос ва ҳисобдони

забардасти форсу-тоҷик, ки дар Ғарб ба Ал-Кошӣ (al-kashi) машҳур аст);

Алии Қушчӣ (Мавлоно Алоуддин Алӣ ибни Муҳаммад Самарқандӣ 1403-

1474 - мунаҷҷим, олим ва мутафаккири номдори тоҷик, яке аз бузургтарин

намояндаи мактаби илмии Самарқанд); Салоҳуддин Мусо ибни Муҳаммад

ибни Маҳмуд Казизода ар-Румӣ (1364-1437)- математик ва ситорашиноси

55

точик машғули таҳқиқ буданд. Дар муқаддимаи “Зиҷи Курагонӣ” омадааст,

ки ҳамин нафарон тартибдиҳандагони ин зиҷи овозадор мебошанд. Саҳми

Алии Қушчӣ дар инкишофи математика ва астрономияи асри XV – XVII-и

Осиёи Марказӣ калон аст. Ӯ бори нахуст дар «Китоб-ул-Муҳаммадия» ва

«Рисолаи кусур» дар алгебра мафҳуми адади манфиро дохил кард, назарияи

функсияҳои тригонометриро инкишоф дод (теоремаҳои синус ва косинус),

аввалин шуда ҷадвали бисёррақамаи функсияҳои тригонометриро таҳия кард.

Алии Қушчӣ бузургии майли эклиптика (майли минтақат-ул-буруҷ), тағйири

солонаи авҷи Офтоб, тадвири (пресессия) солона, координатаҳои

ситорагонро саҳеҳ ҳисоб кардааст. Ӯ тағйири фаслҳои солро натиҷаи ба

Офтоб наздик ва аз он дур шудани Замин медонист. Афкори табиию илмии

Алии Қушчӣ нуқтаҳои муҳими назариявӣ ва таҷрибавию мушоҳидавии бисёр

масъалаҳои астрономия, математика, физика ва дигар илмҳоро дар бар

мегирад. Дар мактаби илмии Самарқанд Алии Қушчӣ бо Қозизодаи Румӣ ва

Ғиёсуддини Кошонӣ рисолаи «Зиҷи ҷадиди султонӣ»-ро тартиб доданд. Дар

«Рисолаи ҳайъат» Алии Қушчӣ Заминро курашакл дониста, қайд мекунад, ки

қисми зиёди онро об ишғол карда, фақат аз чаҳор як қисми онро хушкӣ

ташкил медиҳад. Дар муайян намудани маркази коинот Алии Қушчӣ аз

назарияи геомарказии Батлимус (Птоломей) комилан озод шуда натавонист,

вале бино ба маълумоти муҳаққиқон, дар баъзе бобҳои «Ҳайъати форсӣ»-и ӯ

ғояи назарияи гелиомарказиро мушоҳида намудан мумкин аст. Алии Қушчӣ

дар масъалаи тақвим низ назарияҳои ҷолиб изҳор кардааст. Али Қушчӣ, ки

ӯро «Птолемейи даврон» ном мебаранд, каҷшавии эклиптсияро ҳисоб кард

ва рақаме, ки ӯ ҳисоб намудааст, аз маълумоти муосир каме фарқ мекунад

(Қушчӣ-23030'13 ″; маълумоти муосир 23027 ′).

Ғиёсуддин Ҷамшеди Кошонӣ дар таҳкурсии расадхонаи Самарқанд

нақши муҳим дошт. Аз ҳамон оғози кор вайро ба раёсати он баргузиданд ва

то поёни умр дар ҳамин мақом буд. Кошонӣ абзори расадии ҷолибе ихтироъ

кард ва онро “Табақа-л-манотиқ” номид. Рисолае низ ба номи «Нузҳата-л-

ҳадоиқ» дар бораи чигунагии кор бо он навишт.

56

Кошонӣ барои “Зиҷи Хоқонӣ” низ шарҳ ва душвориҳои онро тасҳеҳот

навишт. Китоби «Мифтоҳу-л-ҳисоб»-и Кошонӣ муҳимтарин ва

муфассалтарин асар дар бораи риёзиёти амалӣ ва ҳисоб дар давраи исломӣ

аст.Ӯинчунин асосгузори касрҳои даҳӣ ба ҳисоб меравад.

Дар соҳаи илмҳои табиатшиносӣ саҳми Абӯрайҳони Берунӣ

(Абӯрайҳон Муҳаммад ибни Аҳмади Берунӣ 973 -1048-яке аз бузургтарин

алломаҳои Машриқзамин, риёзидон, файласуф, табиатшинос, табиб,

мунаҷҷим, муаррих ва ҷомеашиноси тоҷику форс) хело бузуг аст.

Энсиклопедисти бузурги точик Абу Райҳон Беруни муаллифи беш аз 150

асар буда, сеяки он ба астрономия бахшида шудааст. Вай кунҷи майли

эклиптика ба экватор ва радиуси Заминро ҳисоб кард. Инчунин тағирёбии

ранги Моҳро дар тобиши Моҳ ва ситора офтобӣ ҳангоми тобиши Офтоб

тавсиф кард, ақидаи ҳаракати Заминро дар атрофи Офтоб баён кард ва

диаметри сайёраи моро дақиқ муайян кард. Кашфиёти бузургтарини Берунӣ

ғояи таълимоти офтобмарказӣ (Манзумаи Офтобӣ) мебошад, ки бо сабабҳои

гуногун, аз ҷумла назарияҳои аврупосентристӣ дар илм то ба ҳол ба таври

пурра арзёбӣ нашудааст. Берунӣ дар «Мо-л-ил-Ҳинд» менависад, ки Офтоб

аз ҷисми оташангез иборат аст ва дар гирди он сайёраҳои дигар қарор

гирифтаанд, ки аз он нур мегиранд. Аз ин андеша фақат чунин хулоса ба даст

меояд, ки Офтобу ситорагон табиати моддӣ дошта, Офтоб дар маркази

кайҳон қарор гирифтааст. Дар китоби «Қонуни Масъудӣ» ӯ доираи Офтобро

чунин менигорад: «…Офтоб барои дигар ситораву сайёраҳои гирди он

манбаи нигоҳдории тартиби ҷойгирии онҳо мебошад ва мақоми он дар байни

онҳо ба мисли мақоми подшоҳ аст дар нисбати мамлакат, ҳаракати ҷирмҳои

осмонӣ ба ҳаракати Офтоб вобаста мебошад, он ҳаракати дигар ҷирмҳоро

идора мекунад» [26.с. 23-24]. Дар асари дигари худ, ки ба илми нуҷум

бахшида буд, Берунӣ дар бораи Офтоб чунин менависад: «ба мисле, ки

ҳаракати ҷирмҳои дигари осмонӣ, сайёраҳо аз Офтоб вобаста мебошад,

ҳамин тавр равшании онҳо низ аз он вобаста аст». Бо вуҷуди он ки Берунӣ

тибқи суннати муқарраршудаи ҷаҳони ислом пайравӣ аз манзумаи кайҳонии

57

Батлимус (Птолемей), ки дар заминаи заминмарказӣ, сохта шудааст пайравӣ

мекунад, андешаҳои озодонаи худро дар шинохт ва пайравӣ аз системаи

офтобмарказӣ баён намуда, дар асараш «Мо-ли-л-Ҳинд» андешаҳои

мутафаккирони ҳиндиро дар масъалаи мақоми марказияти Офтоб ба таври

васеъ истифода мебарад. Ӯ манзумаи офтобмарказиро на фақат рад

намекунад, балки даъват мекунад, ки ин масъала бояд боз ҳам мушаххастар

омӯхта шавад. Берунӣ ҳаракати ҷисмҳо ба сӯи маркази Заминро эътироф

намудааст, ки он амалан фикри баъдан пешниҳодкардаи физикадони бузурги

англис И. Нютонр (асри XVIII) дар бораи қувваи ҷозибаи Замин ба хотир

меорад. Ӯ тарафдори мавҷудияти оламҳои бисёр дар Коинот ё худ таълимот

дар бораи касрати олам мебошад ва муътақид аст, ки ин оламҳо метавонанд

дар шаклҳои дигар ва бо қонуниятҳои ба худ хос арзи вуҷуд дошта бошанд.

Берунӣ тавонист масоҳати сатҳи Заминро ҳисоб кунад. Усуле ки дар

ин ҳолат истифода шудааст, дар Аврупо “қоидаи Бирунӣ” номида мешавад.

Дар боби дуюми китоби якуми «Қонуни Масъудӣ» Берунӣ шаш усули

Батлимусро, ки дар асараш «Алмаҷастӣ» баён ёфтаанд, баррасӣ мекунад. Дар

он ҷо Батлимус дар баробари дигар масъалаҳои нуҷумӣ аз мақоми марказӣ ва

собит доштани Замин баҳс мекунад. Барои Батлимус ҳукми «аксиома»

(ҳақиқати бебаҳс)-ро дошт, вале Берунӣ ин усулро ҳамчун «догма» (андешаи

шахшуда) баррасӣ менамояд. Ҷиҳати ҷолиби ин баҳс аз он иборат аст, ки

Берунӣ андешаҳои озодандешонаи худро аз тариқи ишораҳо ба гуфтаҳои

мунаҷҷимони ҳиндӣ, аз ҷумла Ариабҳатта (476—550) ва Браҳмагупта (598-

670) пардапӯш мекунад. Дар робита ба ҳамин масъала Берунӣ андешаи

гардиши Замин дар гирди меҳвари худро ба ҳаводорони илми ҷаҳони ислом

аввалин бор (чандин қарн пеш аз олими итолиёӣ Галилей дар Аврупо)

пешниҳод карда, шарҳ медиҳад, ки ин андешаро олимони ҳиндӣ, ки «пайравӣ

аз Ариабҳатта доштанд» [26. с. 28], дастгирӣ мекарданд. Дар масъалаи

муносибати Берунӣ ба назарияи ҳаракати Замин дар таърихи илм чунин

ақидае маъмул аст, ки мувофиқи он Берунӣ ҳамчун «Коперники асрҳои

миёна» муаррифӣ мешавад. Вале ҳақиқат он аст, ки ҳарчанд Берунӣ ғояи

58

ҳаракатпазирии Заминро дастгирӣ мекард, зоҳиран аз чунин пешниҳоди

ошкорона даст мекашид, зеро он дар муҳити он замон созгор набуд.

Ҳамин тариқ, ба андешаи муҳаққиқон ва мутафаккирон, Берунӣ

бузургтарин олим ва файласуфи табиатшиносии амалӣ (эксперименталӣ,

таҷрибавӣ) дар асрҳои миёна ба шумор меравад. Ӯ ба тарзи тафаккуре ки

баъдан дар давраи нави Аврупо ба таври васеъ интишор ёфта, дар инкишофи

улуми табиатшиносӣ ва технологияи саноатии Аврупо саҳми ҳалкунанда

гузошта буд, таъсири боризе расондааст.

Далели гардиши Замин дар меҳвари худ ва дар атрофи Офтоб,ки ҳанӯз

Берунӣ пешниҳод кардааст, усулест, ки дар илм васеъ истифода мешавад.

Дигар олими барҷастаи ҷаҳонӣ ва мояи тафохури мардуми тоҷик

Абуабдуллоҳ Муҳаммад ибни Мӯсо Ал-Хоразмӣ (783-850-риёзидон,

астроном ва ҷуғрофидони бузурги форсу тоҷик мебошад.

Доманаи фаъолиятҳои илмии Хоразмӣ фарох буда, тамоми илмҳои

замони худ, аз қабили математика, нуҷум, ҷуғрофия, таърих, ҳандаса ва

ғайраро дар бар мегирифт. Ба истилоҳи имрӯз ӯ олими энсиклопедист буд.

Мутахассиси машҳури муосири таърихи илм Ҷорҷ Сартон хизматҳои

бузурги Хоразмиро дар илм қайд намуда, асри IX – ро ба номи ӯ сабт

кардааст ва ӯро бузургтарин математики замони худ ва яке аз бузургтарин

саромадони математикҳои ҳамаи даври замонҳо номидааст.

Абӯабдуллоҳ Муҳаммад ибни Мӯсо ал- Хоразмӣ дар риштаи илмҳои

табиатшиносӣ хизматҳои бузурге намудааст, махсусан дар риштаҳои риёзӣ

ва нуҷум. Корҳои илмии ӯ оид ба математика дар асрҳои миёна ҳам дар

Шарқу ҳам дар Ғарб дар ин ришта воситаи асосӣ буда, алгебраи муосирро

асос гузошт.

Дар «Байт-ул- Ҳикма» Хоразмӣ китобхонаи бузурги дарбориро

мудирият намуда, дар айни ҳол ба пажӯҳишу тадқиқотҳои илмӣ оид ба

заминшиносӣ, астрономӣ ва математика мепардозад.

59

Дар таърихи илм номи ал- Хоразми бо осори риёзии ӯ машҳур аст. Ӯ

муаллифи ду асари оламшумули арифметикӣ ва алгебравӣ мебошад, ки барои

равнақу ривоҷи баъдинаи илмҳои математикӣ саҳми бузург гузоштааст.

Рисолаи арифметикии ӯ «Китоб ал- ҳисоб ал- Ҳинд» системаи даҳии

ҳисобкуниро асос гузошт . Ин ҳамон системаест, ки математикаи муосир дар

пояҳои он истодааст. Ин система аввалан дар Ҳинд пайдо шуд ва баъдан бо

ибтикор ва асари ал-Хоразмӣ дар Шарқу Ғарб густариш ёфт.Осори ӯ барои

олимони баъдинаи ҷаҳон поя ва намуна барои навиштани китобҳои баъдинаи

математикӣ дар тамоми ҷаҳон шуданд. Номи худи Хоразми дар лотини

ҳамчун истилоҳи «Алгоритм» ба илми муосири ҳисоб дохил шуд.

Рисолаи дигари Хоразмӣ «Китоб ал-ҷабр ал- муқобала» пояи илми

алгебраро гузошт. Ин асари ӯро муҳаққиқони таърихи илм поя ё ин ки

таҳкурсии алгебраи муосир меноманд.

Муҳаммад Мусои Хоразмӣ оид ба дигар риштаҳои илм низ асарҳое

таълиф намудааст, аз он ҷумла дар ҷуғрофия рисолае бо номи «Китоб- сурат-

ал- арз»- «Китоби шакли Зами» навиштааст ки дар он координатаҳои

қитъаҳои Замин 500 сол пеш аз Ренесанси аврупоиҳо, маълумотҳои дақиқ

оид ба Замин, координатаҳои он, мардумонаш маълумотҳои дақиқу саҳеҳ

дода шудааст. Ӯ аввалин олими мусулмон буд, ки шакли пурраи оламро

(Замин) дар осори географии худ нишон додааст.

Дар илми ситорашиносӣ ва нуҷум низ ал-Хоразмӣ яке аз нобиғагони

замон буд. Ӯ аввалин шуда аз уламои исломӣ зиҷ тартиб дод ки шуҳрати ӯро

боло бурда, уламои баъдина бо пайрави ба ӯ зиҷҳои худро тартиб доданд.

Дар зиҷи худ Хоразмӣ аввалин шуда ҷадвали синусҳо ва истилоҳи тангенсро

ҷорӣ намуд. Аз дастовардҳои нуҷуми ӯ олимони баъдинаи ҳам Шарқу ҳам

Ғарб баҳра бурда, дар корҳои таҳқиқотии худ аз он истифода намудаанд.

Зиҷе ки ӯ тартиб дод, ба забони имрӯзи илмӣ таблитсаи астраноми ё ҷадвали

астрономӣ аст, ки поягузори он ҳам Хоразмӣ мебошад. Ҳамчунин ӯ дар

бахши тиб, мусиқӣ, таърих, ҳандаса низ таълифоти ба анҷом расонидааст, ки

ӯро ҳамчун олимӣ энсиклопедӣ муаррифӣ менамояд.

60

Математикони бузурги итолиявӣ Кардано ва Тартелия Хоразмиро

ихтирокунандаи алгебра донистанд. Кардано дар асари алгебравии худ чунин

қайд намудааст «Ин санъат, ки алгебра ном дорад, ибтидои худро аз

Муҳаммад писари Мусо оғоз мекунад». Кардано Хоразмиро дар радифи 12

нобиғаи олам (Архимет, Арасту, Платон, Евклит ва ғайраҳо) ҷой додаст.

Ақидаи он, ки сайёраи мо дар атрофи Офтоб давр мезанад, бори аввал

олимони исломӣ ибни Шотир, Насириддини Тӯсӣ ва писаи Хоҷа

Шарофуддин Тӯсӣ эълон кардаанд ва маҳз олимони мамолики исломӣ

ситорашиносро такмил додаанд, аз ҷумла асбоби ҷойгиршавии ситораҳо ва

масофаи байни онҳоро онҳо муайян намуданд. Андозаи гардиши Заминро

бародарони Бани Мӯсо омӯхта дар охири асрҳои IX ва X ҳисоб карда буданд.

Олимони асримиёнагии Шарқ масъалаҳои астрономияро бо дигар

риштаҳои илми ҳамон замона дар алоқамандии зич омӯхтаанд. Масалан

масъалаи механикаи (ҷарри асқол) кайҳониро олимон дар ҳоли мушкилоти

математика дида баромадаанд.

Масъалаҳои космогония (пайдоиши ҷисмҳои осмонӣ) ва космологияро

(кайҳоншиносӣ) дар мавқеи шарҳдиҳии масоили фалсафии фазо ва вақт дида

баромадаанд.

Инчунин ситорашиносон ва мунаҷҷимони дигари эронитабор аз қабили

Абӯсаҳл Фазл ибни Навбахт (вафот 818 - асри VIII дар дарбори халифаи

Бағдод Ҳорунаррашид, Мошоаллаоҳ ибни Асарӣ аль-Басриӣ (Яздонхост )

Абу Ҷаъфар Ахмад ибни Абдуллоҳ ал-Марвазӣ, машҳур ба Ҳабаш ал-Ҳасиб

ки дар дарбори халифаҳои Аббосӣ бунёдгузори аввалин маркази илмии

исломӣ бо номи Байтулҳикма (ар. بیت الحكمة) — маркази бузурги илмӣ,

фарҳангӣ ва таълимии дар аҳди салтанати хилофати Аббосиён асрҳои 8-11

дар Бағдод буданд, саҳми худро дар инкишофи илми ситорашиносии исломӣ

ва ҷаҳонӣ гузоштаанд.

§ 2.3. Таснифоти (гурӯҳбандии) улум ва мавқеи астрономия дар он

Дар таърихи илм фикре роиҷ аст, ки илмҳо нақлию ақлӣ мешаванд. Ин

аз радабандии классикии гузаштаи мо бармеяод. Ба илмҳои ақлӣ фақат

61

олимони эронӣ сарукор доштаанд ва илмҳои нақлиро илми арабӣ гӯянд, бо

вуҷуди он, ки абармардони эронӣ дар ҳар ду бахши ин илмҳо дастболо

будаанд.

Сухане чанд оид ба мафҳумҳои илмҳои «арабӣ» ва «мусулмонӣ».

Тақрибан то солҳои 1960 қисми зиёди муҳаққиқони таърихи илм ҳамаи

илмҳои асримиёнагии Шарқи мусулмониро илми «арабӣ» меномиданд. Бояд

қайд кард, ки ин нуқтаи назари ғалат муттаасифона то имрӯз низ дида

мешавад, ҳол он ки аз соли 1970 ин ҷониб муҳаққиқони таърихи илм

истилоҳи «илми мусулмонӣ»-ро ба ҷои «арабӣ» пазируфтаанд. Бегумон

байни ин истилоҳот фарқияти куллӣ маҷуд аст. Бо истилоҳи «илми арабӣ»

илмҳое, ки арабҳо ё ин ки мардуми араб эҷод намудаанд, фаҳмида мешавд.

Истилоҳи «илми мусулмонӣ» бошад ба ҳамаи мусулмонҳо тааллуқ дорад, яне

илмҳое ки ҳамаи мардумони билоди мусулмонӣ эҷод намудаанд. Аз ин хотир

мафҳуми «илми мусулмонӣ» қобили қабул аст. Дар ҳақиқат, аз асрҳои миёна,

сар карда аз замони эҳёи мусулмонӣ ва то асри XVII аксарияти олимони

мусулмон араб набуда, балки тоҷик (эрониюласл) –аҳолии муқими Хуросон

ва Осиёи Марказӣ буданд.

Ин ҷо ба маврид аст, ки гуфтаҳои фарҳангшиноси варзида Саид

Ҳусайни Насрро биёварем: «Бешак аксарияти файласуфони мусулмонро

мантиқан бояд эронӣ донист ва ҳамаи осори фалсафии дар қисми шарқии

ислом ба вуҷудомада низ мантиқан дар пояи осори фалсафии эронӣ арзи

ҳастӣ намудааст. Махсусан дар солҳои баъдӣ Эрон маркази асосии фалсафаи

исломӣ буд, ки сабаби пайдоиши муттафаккирони бузурги фалсафа шуд»

[182, 64].

Бояд зикр намуд, ки зери истилоҳи «фалсафа» дар асрҳои миёна Саид

Ҳусайни Наср ҳамаи илмҳои дақиқро дар назар дорад, зеро дар он замон

ҳамаи илмҳои дақиқро бо фалсафа дар якҷоягӣ меомӯхтанд ва ҳамаи

файласуфони бузург дар айни замон табиатшиносони бузург низ буданд.

Масалан ҳунӯз Абу Бакр Муҳаммад Закариёи Розӣ (солҳои 865-925 ) гуфта

62

буд, ки «Ман файласуф онеро меномам, ки дар илми кимиё дастболо бошад»

[125, с. 29].

Ба ҳама маълум аст, ки на танҳо дар Хуросон ва Осиёи Марказӣ забони

илмӣ забони арабӣ буд, балки дар тамоми Шарқи Наздик ва Миёна ҳам

инчунин буд, монанди оне ки дар Аврупо забони лотинӣ ин мақомро дошт.

Дар замони мо ин гуна забон ингилисӣ ва русианд (илова менамоем, ки баъди

пошхӯрии Шӯравӣ мақоми забони инглисӣ ҳамчун забони илм боз

мустаҳкамтар гардид). Ва имрӯз мо наметавонем ҳамаи олимон, муҳаққиқони

ба забони инглисӣ ва русинависро олими рус ё инглис номем. Ҳол он ки

ҳамаи навиштаҳои онҳо ба забони ингилисӣ ва русӣ мояи фахри ин мардумон

аст. Ҳамин тавр илмҳои асримиёнагиро наметавон илмҳои «арабӣ» гуфт.

Дар Хуросон ва Мовароуннаҳри асримиёнагӣ ҳамаи илмҳоро асосан ба

ду гурӯҳ ҷудо менамуданд:

1.Улум ал-исломийа» ё «улум ан-нақлийа» ё ки «улум аш-шаръийа»,

яъне гӯё «илми расмӣ», дар тарҷума «илми исломӣ» ё ки«илми шариъат».

Дар ин ҷо дохил мешуд фиқҳ (ҳуқуқшиносии исломӣ), калом,сарфу наҳв,

таърих, назм, вазни шеър ва ғайраҳо.

2.Улум ал-аҷам» ё «улум ал-ақлийа» ва ё «улум ат-табиъийа», яъне

«ақлонӣ», тарҷумааш аз арабӣ «илми ғайриарабӣ». Ин ҷо дохил мешуд

арифметика, геометрия, механика, астрономия, философия, химия, илм оиди

табиат, яъне физика ва дигарҳо.

Бояд зикр намуд, ки дар Шарқи асримиёнагии мусулмонӣ олимони

араб (олимони арабнажод) асосан ба илмҳои «динӣ-расмӣ» ё «шариатӣ»

сарукор доштанд, барои ҳамин аксаран «илми арабӣ» меноманд. Ба илмҳои

«ғайрирасмӣ» ё ки «ақлонӣ» асосан олимони мусулмони ғайриараб, аксаран

тоҷикон (эрониён), инчунин яҳудони арабзабон машғул буданд. Барои ҳамин

ин илмҳоро бисёр вақт «аҷамӣ» меномиданд.

Вожаи арабии «аҷам» ( عجم ) дар тарҷумаи таҳтуллавз «гунг), яъне

шахси забони арабро намедониста мебошад. Арабҳо ҳамаи ғайриарабҳоро ва

63

пеш аз ҳама эрониёни ба онҳо мағлубшударо чунин меномиданд. Эрониён

дар навбати худ арабҳоро «тозӣ» ( تازى ) меномиданд.

Ба тасдиқи он, ки арабҳо асосан ба илмҳои «нақлӣ» ё «шариатӣ» на

«ақлӣ» (табиатшиносӣ) машғул буданд, Абӯрайҳони Берунӣ чунин

навиштааст: «Арабҳо ҳамаи тағирёбиҳои боду ҳаворо бо баромадану фурӯ

рафтани ситорагон нисбат медоданд, чунки илмҳои табииро намедонистанд

ва фикр менамудан, ки ин тағиротҳо ба ҷирмҳи (омонӣ) ситорагон ва

баромадани онҳо вобаста аст, на балки пораҳои кураи осмонӣ ва дохил

шудани Офтоб ба он. Дар тамоми маконҳои замин барзгарону чӯпонҳо

ибтидои аъмоли худ ва маърифати авқотро ба андозаи арабҳо медонанд [33,

с.263].

Дар ин бора мутафаккири машҳури асри XIV-и араб Абӯ Саид

Абдураҳмон ибни Муҳаммад ибни Халдун (солҳои 1332-1406) тасдиқ

кардааст, ки: «Эрониҳо бештар ба илмҳои ақлонӣ (табиӣ) эътибори зиёд

медоданд ва ин илмҳо дар диёри онҳо дар равнақ буд» [173,с.22].

Таснифи (гурӯҳбандии) илмҳои Арасту дар асараш, ки ба забони арабӣ

тарҷума шуда дар Шарқи мусулмонӣ паҳн гардида буд, на танҳо дар

Хуросон ва Осиёи Марказӣ , балки дар тамоми мамолики арабу мусулмонӣ

машҳур буд. Дар навбати худ ба таснифоти илмҳои Арасту таъсири бузургро

таснифоти илмҳои Афлотун гузоштааст.

Лекин олимони асримиёнагии мусулмонро танҳо ин таснифоти Арасту

таҳиянамуда қонеъ карда наметавонист.Онҳо таснифоти олимони дигари

антиқиро омӯхта, қисман онро қабул намуданд. Корҳои онҳоро инкишоф

додаанд, илова ва коркард намуданд.

Таснифоти илмҳо, ки олимони Шарқи мусулмонӣ тартиб додаанд ба

мартабаи (дараҷаи) илм асос ёфтааст, ки кариб ҳазор сол равиши таълими

мусулмониро муайян намудааст. Ҳамаи таснифоти нисбатан маъруфи

илмҳои ин давр ягонагии илмро нишон дода, бо мақсади паиҳам омӯхтани

онҳо бояд ба як низом гузошта шаванд. Худи илм дар маҷмӯъ ба «дарахт»-и

ягонае шабоҳат дошт бо шохчаҳои зиёд, ки месабзану гул мекунад дар

64

баробари сабзиш ва гулкунии ҳамаи «дарахт». Аммо доимо шохаҳои дарахт

беохир намесабзанд, ҳамин тавр «дарахти илм» дар раванди инкишоф ҳад

дорад бо мақсади ҷудокунии онҳо аз танаи асосӣ. Инкишофи тези яке аз онҳо

сабаби вайроншавии ҳамоҳангӣ ва «хушк» шудани тамоми «дарахт»

мегардад. Мавқеи ҳар илм –«шохаҳои дарахт» ботартиб муайян шудааст.

[180, с. 8-14].

Ба мушкилоти таснифоти илм ҳамаи олимони машҳури асримиёнагии

мусулмонӣ сарукор гирифтаанд, ба монанди Якуб ибн Исҳоқ ибн Саббоҳ ал-

Киндӣ (вафот. 873 г.), Абубакр Муҳаммад ибн Закариё ибни Яҳё ар-Розӣ

(28.08.865-26.10.925 с.), Абӯнаср Муҳаммад ибни Муҳаммад ал-Фаробӣ (870-

950 с.), Абӯали Хусайн ибни Абдуллаҳ ибни Сино (16.08.980-24.06.1037 с.),

Абдуллоҳ Муҳаммад ибни Аҳмад ибни Юсуф ал-Котиби Хоразмӣ (асри X ),

Абулфараҷ Муҳаммад ибни Исхоқ ан-Надим (909-990 с.), Шаъийа ибни

Фариғун, Абу Хайёан ат-Таҳидӣ, Ҷалолиддин ас-Суютӣ (1445-1505 с.),

Абулҳасан ал-Ҳуҷвири, Фахруддин ар-Розӣ (асри XII ), Абӯҳомид Муҳаммад

ибни Муҳаммад ал-Ғаззолӣ (1058-1111 с.), Шихобддин ас-Суҳравардӣ (асри

XII ), Абӯсаид Абдураҳмон ибни Муҳаммад ибни Халдун (1332-1406 с.) ва

дигарон. [10; 151; 60; 164].

Як идда аз олимони номбаршуда, на танҳо ба таснифоти илмҳои

замони худ аҳамияти махсус зоҳир намудаанд, инчунин дар ин бахш осори

ҷудогона низ таълиф намудаанд. Ин ҷо мебояд ду рисолаи Фаробиро дар

риштаи таснифоти илм зикр намуд: «Дар пайдоиши илм» [120; 51], танҳо ба

забони лотинӣ маълум аст («De ortu scientiarum») ва «Ихсо ал-улум»

(бахшҳои (таснифоти) илм), рисолаи Ибни Сино-«Рисала фи ақсом ал-улум»

(Рисолаи дар бахшҳои(таснифоти) илм), инчунин рисолаи Абӯабдуллоҳ

Муҳаммад ибни Аҳмад ибни Юсуф ал-Котиб ал-Хорозмӣ «Мафотиҳ ал-

улум» («Калиди илмҳо»).

Бояд зикр намуд, ки «Мафотиҳ ал-улум»- и Абӯабдуллоҳ Котиб ал-

Хоразмӣ ҳамчун асари нодири арабизабон оид ба таснифоти улуми ҳамон

замон ба забони лотинии асрҳои миёнаи Аврупо баргардон шуда буд.

65

Яке аз аввалин осор оид ба таснифоти улум дар Шарқи асримиёнагии

мусулмонӣ ба қалами ал-Киндӣ таалуқ дорад, ки ба тақсимбандии арастугии

илм: назариявӣ, амалӣ ва тақрибавӣ тақсим шудааст. Ба тақсимбандаи

номбаршудаи олимони антиқӣ инчунин тақсимбандии динӣ ва соф илмӣ-

фалсафӣ илова шудааст, ки ба он аҳамияти махсус дода буданд. [151, с.68].

Абӯбакри Розӣ-аз аввалинҳо шуда дар баробари шабакоти таснифотии

улум, ки ҳамаи илмҳоро дар бар мегирад нисбатан ҷузъитар кор карда

баромад, ки танҳо қисмҳои алоҳидаи донишро фаро мегирифт. Ба ин шабака

таснифоти ӯ оид ба кимиёро метавон дохил намуд.

Яке аз таснифоти машҳури он замон, ки ба бисёре аз наслҳои олимони

мамолики исломӣ таъсири худро гузоштааст таснифоти улуми Форобӣ

мебошад, ки зикри рисолааш дар болотар рафт.

Масалан, ӯ аз он ҷумла дар муқаддимаи ин рисола овардааст: «Мо

кӯшиш намудем дар ин китоб ҳар кадоми илмҳои маълумро ботартиб ва

мӯҳтавою қисмҳои он номбар кунем. Мо онҳоро панҷ қисмат мекунем:

1.Забоншиносӣ ва қисмҳои он; 2. Мантиқ ва қисмҳои он; 3.Илмҳои

математикӣ, яъне арифметика, геометрия, оптика, астрономияи математикӣ,

мусиқӣ, илм андар вазнҳо ва илм андар намудҳои маҳоратҳо, физика ва

қисмҳои он, илми ҳуқуқ (калом) ва қисмҳои он» [10, с. 24].

«Рисола андар қисмҳои (таснифоти) улум» («Рисала фи ақсом ал-

улум») –ми Фаробӣ ба забонҳои иврит ва лотини тарҷума шудаанд.

Таснифоти намудаи ӯро бо каме тағироту иловаҳо чунин олимони забардасти

соҳиби таснифоти илмҳо, аз қабили Ибни Сино, Ибн Рушд ва ал-Ғазолӣ

қабул доштаанд. Тарҷумаи лотинии рисолаи Форобиро тарҷумони номдори

осори муаллифони арабзабон Гераздо Кремонским бо номи «De scientiis» ба

анҷом расонидааст, ки дар Аврупои асримиёнагӣ хело машҳур буд. Чӣ хеле

ки гуфта гузаштем дар асоси таснифоти Фаробӣ ҳамаи илмҳо ба панҷ синф

ҷудо мешудаанд. Механикаро (ҷарри асқол) дар навбати худ ба ду «шоха»

тақсим кардааст: «илм андар вазнҳо» (статикаи назариявӣ) ва «илм андар

66

намудҳои маҳоратҳо» («илм ал-ҳиял» -статикаи амалӣ). Форобӣ инҳоро ба

гурӯҳи илмҳои математикӣ дохил намудааст.

Ибни Сино («илм ал-ҳийал») (илм андар намудҳои маҳоратҳо)-ро ба

«шохаҳо»- илм дохил намудааст, фаҳмиши «шохаҳо» маҷмӯи илмҳои ба он

алоқа доштаро истифода менамояд. Ба «шохаи геометрия» ӯ масалан як

қисми он чӣ асосан дохил мешавад дар «илми ҳиял» ин донишҳо оид ба

ҷойгузории борҳо бо қувваи кам, андар ҳаракати об ва бардоштани об ва

ғайраро дохил намудааст. Як гурӯҳи муаллифон махсус илми бардоштани

обро ҷудо намуда, ҳамчун қисме аз геометрия ҳисобидаанд [92, с.141].

Ҳамаи олимони асримиёнагии Хуросону Осиёи Марказӣ, ки ба

таснифоти улуми асри хеш сарукор доштанд, «илм андар вазнҳо»-ро ба

математика дохил намудаанд. Ҳатто механики маъруфи Хуросони асри XII

(маллифи рисолаи классикӣ доир ба статика) Абдураҳмон ал-Хозинӣ тасдиқ

менамуд, ки «фаҳмиш доир ба маркази вазнинӣ» («яъне, масоили асосии

назариявии статика») бузургтарин ва пурифтихортарин қисмати илми

математикаро ташкил медиҳад» [80, с.18].

Қисми зиёди рисолаҳои энсиклопедӣ чи тавре ки роиҷ буд, ба ду қисм

ҷудо мешуданд: мувофиқан баёни назариявӣ ва амалии илм.

Илмҳои назариявӣ дар навбати худ ба мантиқ, физика, математика, ва

метафизика ҷудо мешуданд. Ба таркиби илмҳои амалӣ инҳо дохил

мегардиданд: этика, иқтисодӣ ва сиёсат. Физика- худи физикҳо ба он химия,

геология ва минерология, ботаника, зоология, тиб ва писихологияро дохил

намудаанд. Қисмҳои асосии математикаро арифметика, геометрия,

астрономия ва назарияи мусиқӣ ташкил медиҳад. Ба инҳо алгебра ва оптика

низ ҳамроҳ мешуданд (яъне, «илм андар вазнҳо» ва «илм ал-ҳийал»).

Аммо, Абӯабдуллоҳ ал-Катибӣ Хоразмӣ дар осори энсиклопедии худ

«Мафотиҳ ал-улум» («Калиди илмҳо») қисми амалии механикаро (статикаи

амалӣ) «илм ал-ҳийал» бо илмҳои бунёдӣ, дар қатори фалсафа, мантиқ, тиб,

арифметика, астрономия ва мусиқӣ дида мебарояд.

67

Новобаста ба он ки дар баъзе осори таснифоти улум «илм ал-ҳийал»

ҳамчун «шохаи» геометрия дида шудааст, дар асл дохил намудани он ба

геометрия, яъне математикаи асил хело «зуракӣ» аст, ин тавр ки сухан на аз

илми геометрия, балки доир ба татбиқи он ба корҳои муҳандисии он замон

меравад. Бори аввал Абдураҳмон ал-Хозинӣ ҳанӯз дар асри XII дар асари

машҳури худ «Мизон ал-ҳикма» («Тарозуи ақл») ҳар ду бахши назариявӣ ва

амалии механикаро мутаҳид намуда, ба маънои якбахш намудани назария ва

амалияи таълимот доир ба тарозу ва баркашиданро ба анҷом мерасонад.

Бояд гуфта гузарем, ки дар Хуросон ва Осиёи Марказии асримиёнагӣ

ба монанди Аврупои лотинии асримиёнагӣ механика аз дигар илмҳо сахт

ҷудо карда шуда буд. Дар байни олимони ин замон мутахассиси ин бахши

илм ба маънои аслии ин сухан набуд. Олимоне чун Абубакр ар-Розӣ, Ибни

Сино, Умари Хайём, Абдураҳмон ал-Хозинӣ ва дигарон, ки бо номҳояшон

дастовардҳои асосии механика марбут аст, чи хеле, ки мегӯянд

энсиклопедист буданд, яъне кулли илмҳоро фаро гирифта буданд (физика,

механика, математика, астрономия, тиб, ҷуғрофия, философия, таърих,

филология ва ғайраҳо). Барои ҳамин алоқаи байни илмҳо на танҳо дар доираи

васеи олимон, баки дар эҷодиёти ҳар кадоми онҳо ба вуҷуд меояд.

Хулосаи боби II

Вақте ки дар Аврупои асримиёнагӣ илмҳои табиатшиносӣ рӯ ба

таназзул оварданд, астрономия дар мамлакатҳои Шарқ ривоҷ ёфт. Соли 827

бо амри халифаи аббосӣ Маъмун (786–833) «Алмаҷастӣ»- и Птоломей аз

юнонӣ ба арабӣ тарҷума карда шуд. Дар Бағдод расадхонаҳо сохта шуданд.

Нахустин зиҷро дар Шарқ Муҳаммади Мӯсои Хоразмӣ тартиб дод. Охирҳои

садаи IX ва аввали садаи X (тақрибан 850–929) ӯ ҷадвали саҳеҳтари ҳаракати

Офтоб ва Моҳро тартиб дода, қимати тамоюли доиратулбуруҷ (эклиптика) ва

ҳаракати тақдимӣ (претсессия)-и солонаро саҳеҳтар муайян кард. Абулвафои

Бузҷонӣ (940–98) бошад дар расадхонаи Бағдод яке аз номуназзамии

ҳаракати Моҳро ошкор сохт. Ӯ низ бузургии тамоюли доиратулбуруҷро

ҳисоб кард (23035″), ки аз натиҷаҳои имрӯза ҳамагӣ 35″ фарқ дорад.

68

Ахтаршиноси машҳури тоҷик Абумаҳмуди Хуҷандӣ (ваф. тақрибан

1000) дар расадхонаи шаҳри Рай нахустин бор тағйирёбанда будани

қиматҳои тӯли авҷ (апогей)-и Офтоб ва тамоюли доиратулбуруҷро муайян

кард, ҳалли ҷолиби қазияи синусҳоро барои секунҷаҳои куравӣ муайян

намуд. Секстанти ӯ, ки дар таърих бо номи «Судси Фахрӣ» машҳур аст, дар

расадхонаҳои Шарқ асбоби асосии ахтаршиносӣ ба шумор мерафт.

Дар пешбурди астрономия хидмати Абурайҳони Берунӣ (973–1048)

бисёр бузург аст. Ӯ бештар аз 40 асари ахтаршиносӣ эҷод кардааст: «Қонуни

Масъудӣ», «Китоб-ут-таҳдиди ниҳоят-ил-амокин ли тасҳиҳи масофат-ил-

масокин» («Геодезия»), «Китоб фӣ-таҳқиқи моли-л-Ҳинд» («Ҳиндустон»),

«Осор-ул-боқия» ва ғайра Берунӣ радиуси Заминро хеле саҳеҳ ҳисоб кард ва

чанд асбоби нави ахтаршиносӣ сохт, ҳаракати зоҳирии ҷирмҳои осмониро бо

хубӣ омӯхт.

Умари Хайём (1040–1112) лоиҳаи тақвимеро пешниҳод кард, ки асоси

онро даври 33-сола (аз он 8 солаш кабиса) ташкил медод. Тақвими Хайём дар

5000 сол ба як шабонарӯз саҳв дошт, ҳол он ки носаҳеҳии тақвими Григорий

(тақвими кунунии мо) дар 3000 сол як шабонарӯзро ташкил медиҳад.

Насируддини Тусӣ (1201–74) дар расадхонаи Мароға бо «Зиҷи Элхонӣ»

ва дигар осори ситорашиносии худ дар Шарқу Ғарб машҳур гашт.

Тараққиёти астрономия дар Шарқи садаи XV бо фаъолияти расадхонаи

Улуғбек (1394–1449) зич алоқаманд аст. Асари асосии ахтаршиносони

Самарқанд, ки бо номи «Зиҷи Курагонӣ» ё «Зиҷи Улуғбек» машҳур аст ва

соли 1648 дар Оксфорд бо забони англисӣ нашр гардид, аз баёни асосҳои

назарии ахтаршиносӣ ва зиҷи 1018 ситора иборат мебошад. Дар тартиб

додани зиҷи мазкур хидмати ахтаршиносони машҳур Ҷамшеди Кошонӣ,

Қозизодаи Румӣ ва Алоуддини Қушчӣ бузург аст. Тарҷума ва нашр шудани

асарҳои «Сувар-ул-кавокиб ассобита»-и Абдурраҳмони Суфӣ ва

«Муқаддима»-и Абумаъшари Балхӣ (соли 1489) дар ахтаршиносии Аврупо

таъсири амиқ гузоштанд.

69

БОБИ III. НАСИРИДДИНИ ТӮСӢ ВА РУШДИ АСТРОНОМИЯ

ДАР ОСИЁИ МАРКАЗӢ ВА ЭРОН

§3.1 Зиндагиномаи Насириддини Тӯсӣ

Аз дастовардҳои илмии гузаштагон бармеояд, ки олимони зиёде оид ба

ташаккули илму фарҳанги мардуми мо кор кардаю тадқиқотҳо гузаронида,

комёбиҳои онҳоро пурсамар ҳисобиданд. Бинобар ин, рағбати муҳаққиқони

соҳаҳои мухталиф, умуман шавқи мардум ба ин давраи гузаштаи худ хеле

бузург аст. Танҳо зикри олимону муҳаққиқон ва аҳамияту номи асарҳои

эшон, ки дар онҳо бештар падидаҳои ҳаёти сиёсӣ, маданӣ, илмӣ, адабӣ,

фалсафӣ, меъморӣ ва мусиқӣ тасвир шудаанд, садҳо саҳифаро ишғол

кардаанд. Хусусан, асарҳои як зумра олимони машҳур, арбобони илму

фарҳанг ба монанди С. Айнӣ, Б. Ғафуров, А.М. Мирзоев, Саид Нафисӣ,

Аҳмад Алии Муҳибӣ, Е.Э.Бертельс, Ш.Ҳусейнзода, X. Мирзозода,

Брагинский, В. Бартолд, А.Ю. Якубовский, Ж. Лазар, М. Раҷабов, В.

Терневский, А.П.Юшкевич, Б.А.Резенфелд, М.Е. Массон, С.П. Толстов, В.

Шишкин, А.М. Менделштам, М.Эркаев, Акбар Турсун, Т. Қодирова ва

дигаронро агар бинем хоҳем дид, ки дар он дастовардҳои фарҳанги ғании

мардуми тоҷик нишон дода шудаанд.

Албатта, ташаккул ва пешрафти давлатдории тоҷикон дар соҳаи

маданияти моддию маънавӣ бе комёбиҳо имконнопазир буд. Осиёи Марказӣ

яке аз калонтарин марказҳои илмҳои дақиқ ба ҳисоб мерафт, ки дар ин

сарзамин як зумра олимоне (алломаҳо) ба дунё омадаанд, ки асарҳояшон аз

бисёр ҷиҳат ба инкишофи минбаъдаи математика, нуҷум, тиб, ботаника,

ҷуғрофия, таърих, адабиёт, фалсафа ва инчунин ба фарҳанги давраи нави

Аврупо таъсири ҷиддӣ расонидаанд. Яке аз онҳо асосгузори илми риёзӣ Ал-

Хоразмӣ аз ҷумлаи мунаҷҷимони Халифа Маъмун буд, ки фаъолияти илмиаш

асосан дар академияи улуми Бағдод «Байт-ул-ҳикмат» (Кохи Хирад)

мегузашт ва худи ӯ дар чорабиниҳо ширкат меварзид. Китобҳои бузурги Ал-

Хоразмӣ «Китоб -ул – ҷамъ ва ут- тафриқ би- ҳисоб – ул -Ҳинд», «Китоб-ул-

мухтасар фи- ҳисоб- ул- ҷабр- вал- муқабала» буда, ба воситаи онҳо

70

Аврупоро бо системаи ҳисоби нӯҳ рақами ҳиндувон шинос намудааст. Дар

асарҳои ӯ маълумотҳо оид ба чен кардани замин, тақсими молу мулк мавҷуд

аст. Кашфиётҳои Ал-хоразмӣ ба кашфиётҳои «Ибтидо»- и Евклид ва

«Метрика»-и Герони Александрийи-математик ва механики юнонӣ (200-

300 то мелод) хеле наздикӣ доштанд. Бисёр масъалаҳо аз рӯи шартҳояшон бо

масъалаҳои Герон мувофиқ меомаданд. Чунин масъалаҳо баҳри китобҳои

арифметикаи мамолики исломӣ хос буда, бо тақозои амалияти фиқҳ ба вуҷуд

омадаанд. Дар интишори идеяҳои ал-Хоразмӣ дар мамолики Шарқу Ғарб

саҳми олимони дигар ба мо-нанди Абӯкомили Шуҷоъ(850- 930 -риёзидони

маъруфи араб), Аслами Мисрӣ (796-859), Маслама ибни Маҷритӣ (вафоташ

1007) ва дигарон хеле бузург мебошанд. Мисли Муҳаммад ал- Хоразмӣ дар

пешрафти илму фарҳанги хеш саҳми алломаҳо Закариёи Розӣ яке аз осори

фарҳангии ӯ дар соҳаи кимиё, тиб («Ал-ҳовӣ») мебошад, Муҳаммад

Абӯнасри Форобӣ (870-950) дар «Китоб-ул Мадинат-ул-фозила» ном осораш

оид ба фарҳанги воло маълумот додааст. Ҳамчунин саҳми Абуали ибни

Сино, Умари Хайём ва дигарон дар ривоҷ ва пешрафти илм ниҳоят бузург

мебошад. Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ, ки ихтироъкори асбоби астрономии

зовиясанҷи радиусаш тақрибан 40 метр буд, аз зумраи ин нобиғагони илм

буд. Ӯ ин асбобро ҳамроҳи шогирдонаш барои муайян кардани ҷойгиршавии

координатаи сайёраҳо истифода мебурд. Бостоншиносон исбот карданд, ки

чунин зовиясанҷ асбоби асосии расадхонаи машҳури Мароға (Насириддини

Тӯсӣ асри XIII) ва Самарқанди (Улуғбек асри XV) будааст. Агар мо ба

таърихи эҷодиёти яке аз алломаҳои ин замон Умари Хайём назар кунем,

мебинем, ки ӯ худро дар ҷабҳаи илм ва фалсафа шогирд ва пайрави Абӯали

ибни Сино медонист. Ӯ «Дархостнома» ном асарашро, ки ба тоҷикӣ (1047)

иншо карда буд, таҳти таъсири фалсафаи Сино нигоштааст. Дар қатори осори

дигари тоҷикии Хайём рисолаи «Наврӯзнома» аҳамияти калони таърихию

фарҳангӣ дорад. Дар он асосан аз таърихи солшумориҳо, ҷашни Наврӯз,

расму оини мардуми эронинажод сухан меравад. Ин рисола аз ҷиҳати забону

услуб басе арзишнок буда, онро намунаи барҷастаи насри равону содаи

71

тоҷикӣ бояд хонд. Хайём намояндаи барҷастаи илми асрҳои миёна ба ҳисоб

меравад. Солҳои зиндагию фаъолияти Хайём 1048 – 1131 буда, номи аслиаш

Абдулфатҳ Умар ибни Иброҳим аст. Дар Нишопур дар оилаи хаймадӯз ба

дунё омадааст. Асарҳои Хайём аз 15 рисола иборат буда, дар риштаи фалсафа

нуҷум, физика, ҳандаса, риёзиёт ва ғайраҳо иншо шудаанд.Яъне илму дониш

ормони миллии қавмҳои эронӣ будааст.

Абӯҷаъфар Муҳаммад бинни Муҳаммад ал- Ҳасан ал-Тӯсӣ, мулаққаб

бо Насириддини Тӯсӣ, Устодулбашар, худованди дониш ва сиёсат ва маъруф

ба Хоҷа Насир ё Муҳақиқи Тӯсӣ (1201-1274) яке аз симоҳои бузурги илми

ҷаҳонӣ ва ифтихори халқи тоҷик буда, саромади мутафаккирони қарни ХШ

ба ҳисоб меравад.

Таввалуди ӯ дар рӯзи шанбеи 19- марти 1201 (11 -ҷамодулаввал соли

597 ҳ.) дар Машҳади Тӯс иттифоқ афтодааст. Хоҷа дар овони кӯдакӣ ҳамаи

илмҳои замонаашро аз бар менамояд. Падари ӯ, ки марди оқилу ориф буд,

дар авввал худ ӯро аз илми калом баҳраманд менамояд. Баъдан ӯ барои

идомаи таҳсил ба шаҳри Нишопур, ки яке аз марокизи фарҳангии он замон

маҳсуб мешуд, меравад. Хоҷа Насириддини Тӯсӣ аз бисёр донишмандони

замони худ аз қабили Қутбуддини Мисрӣ тиб ва ҳикмат, аз Камолуддин

писари Юнус Мавсулӣ анвоъи ҳикмат ва тафсир ва аз Шайх Муъуйиддини

Мисрӣ ва Абулсаъодати Исфаҳонӣ мантиқ баҳрабардории илм намудааст.

Дар назди Фариддудини Домоди Нишопурӣ китоби «Ишорот»-и аллома

Ибни Синоро омӯхт. Ин Фариддудини шогирди Садруддини Сарахсӣ аст ва ӯ

аз шогирдони Афзалуддини Гелонӣ ва ӯ шогирди Абулаббоси Лӯгарӣ,

соҳиби китоби «Баён-ул-ҳақ» аст ва ин Лӯгарӣ аз шогирдони Баҳманёр

писари Марзбон буда, ки аз шогирдони барҷастаи Ибни Сино аст, бадин

тартиб Хоҷа Тӯсӣ ба панҷ восита шогирди Абӯалӣ Сино ба ҳисоб меравад.

Яке аз устодони донишманди бузурги ӯ олими асримиёнагии Шарқ

Камолиддин ибни Юнус (1156-1242) будааст.Чи хеле ки навиштаанд, Хоҷа

Насириддини Тӯсӣ беш аз бист сол надошт, ки дар улуми риёзӣ, нуҷум,

72

фиқҳ, ҳикматат ва калом, мантиқ муваффақ шуд [72, с.4]. Дар ин айём овозаи

фазлу дониши ӯ ба дуру наздик мерасад.

Дар он замоне ки Хоҷа дар Нишопур фарогири таҳсилот буд, хоки

Хуросонро лашкариёни муғулу тотор ишғол ва ободонро ба хок яксон

карданд ва куштору ғорати азимтарини ин хитта дар ин замон сурат гирифта,

ки мислашро таърих ёд надорад. Дар ҳамин айём буд, ки Хоҷаро вазири

халифаи исмоилиён Носириддин Абдураҳими Мӯҳташам (вафот 1257), ки

марди донишманд ва илмдӯст буд, ба Қаҳистон даъват кард. Баъдтар Хоҷа

асари худ «Ахлоқи Носирӣ»- ро ба номи ӯ иншо мекунад. Баъди як чанд

муддат подшоҳи исмоилиён Алоуддини Муҳаммад ӯро ба қалъаи Аламут ба

назди хеш мехонад ва то забти Ҳалокухон ин мавзеьро дар он ҷой мемонад.

Хоҷаи Насириддини Тусӣ тамоми муддате ки дар Қаҳистон мезист ба таълиф

ва тасниф машғул буд. Нахуст китоби донишманди номии Хуросон

Мисквайҳӣ (асри IX-X) «Ал таҳорат фи ъилм ал ахлоқ» -ро аз арабӣ ба форсӣ

тарҷима кард ва ба номи Носуриддини Мӯҳташами Қаҳистонӣ «Ахлоқи

Носирӣ» ном ниҳод. Ҳамчунин рисола дар илми ҳайат ба забони арабӣ

навишт ва шарҳи муфассали онро низ ба забони форсӣ навишт ва ҳар дуро ба

номи Абулшамси Муъиналддин фарзанди Носуриддини Абдулраҳими

Мӯҳташам - раиси Қаҳистон «Рисолаи Муъиния» ном гузошт.

Ин рисолаи мухтасарест ба форсӣ дар имли ҳайат ва он муштамил бар

чаҳор мақола мебошад. Мақолаи аввал дар муқаддимоти илми ҳайат аст.

Мақолоти дувум дар ҳайати ситораҳои улувӣ баҳс менамояд.Дар мақолоти

севум сухан дар бораи ҳайати Замин ва ихтилофи он меравад.Дар мақолаи

чаҳорум бошад сухан аз маърифати ададҳо ва ситраҳо меравад.

Осори дигари Хоҷа дар илми ситорашиносӣ “Зубдат-ул-ҳайъат”

мебошад ба забони форсӣ, ки ин ҳам мухтасарест дар илми ҳайат дар си

фасл. Дар ҳамин айём рисолаи дигаре ба форсӣ бо номи “Мухтасар дар

маърифати тақвим” машҳур ба “Си фасл”-ро навишт, ки дар ҷаҳон нусхаҳои

зиёде бо шарҳи уламои гуногун мавҷуданд. Инчунин тарҷимаи арабии онро

низ худи Хоҷа ба анҷом расонидааст.”Мадхал фи илм ан-нуҷум” ё дар баъзе

73

нусхаҳо “Мадхали манзум” ном дошта, манзумаест ба забони форсӣ дар

ҳошияи китоби “Бист боб дар маърифати тақвим” омадааст, ки банда ин ду

осори ахириро ба хати кирилӣ баргардон ва бо муқаддимае ба чоп

расонидаам.

Дар дарбори исмоилиёни Аламут Хоҷа Насириддини Тӯси инчунин

китоби мухтасаре дар илми ҳайат бо номи “Тазкира ан-носирия”-ро (Ба номи

Носируддин ҳокими Қаҳистон) ба забони арабӣ навишт, ки аз чаҳор боб

иборат аст. Дар ин асар аст, ки назарияи Батлимусро Хоҷа интиқод

менамояд, бахусус дар бахши ҳаракоти Моҳ ва соир сайёрот (ба вижа Зӯҳра

ва Уторид) ва ба ҷои он назарияи наверо аз гардиши афлок пешниҳод

менамояд. Ин асари Хоҷа ба забони лотинӣ тарҷима шуда ва аз он олимони

аврупоӣ мисли Коперник илҳом гирифта, назарияи офтобмарказии худро

бунёд намудаанд. Тӯси рисолаи “Китоб ал самарат фи аҳком ан- нуҷум”-и

Батлимусро (Клавдия Птоломей) ки барои ахтаршиносони мусулмонӣ дар ин

ришта асос буд инчунин бо хоҳиши ҳокими Исфаҳон Хоҷа Баҳоуддин

Муҳаммад бини Шамсуддин тарҷима намудааст.Тарҷимаи форсии ин китоб

низ аз ҷониби Тӯсӣ анҷом ёфтааст.

Дар ҳамин овон Алоуддин Муҳаммад подшоҳи исмоилиён аз будани

Хоҷа дар назди Носируддин огоҳӣ дошт, ба вай пайғом фиристод, ки он

бузургмардро бо ҳурмати тамом назди ӯ фиристанд. Носириддини Муҳташам

аз ин фармон андӯҳгин гашт, вале чун нофармонӣ наметавонис Хоҷа

Насириддинро ба хидмат ба назди Алоуддин фиристод ва Хоҷа солҳо дар

қалъаи Аламут ба сар бурд ва дар ин муддат ҳамвора мавриди эҳтиром буд.

Ба тавре, ки навиштаанд, дар ин қалъа китобхонаи бузурге буд ва Хоҷа

бештар вақти худро дар он китобхонаи камназир ба мутоила мегузаронид. Аз

баъзе навиштаҳои муаррихин маълум мешавад, ки Хоҷаи Тӯсӣ дар онҷо

(назди исмоилиён) он қадар хурсанд набуд. Яке аз сабабҳои нохушии ӯ дар

он ҷо ин афкор ва эътиқодоти вай будааст, зеро Хоҷа Насириддини Тӯсӣ ва

падаронашон пайрави фирқаи шиъӣ (дувоздаҳимомӣ) буданд. Дар ин муддат

аз ҷумлаи корҳое ки анҷом дод шарҳи китоби «Ишорот»- и Абуалӣ Ибни

74

Сино аст. Дар муқаддимаи ин китоб навиштааст: «Бештар ин китобро дар

ҳоли сахтӣ навиштам, ки сахттар аз он мумкин набошад ва ағлаб онро дар

рӯзгори парешонии фикр нигоштам, чунон ки парешонтар аз он пайдо

нашавад, балки дар рӯзгори ҳар чизе он зарфе барои ғусса ва азоби дарднок

ва надомат ва ҳасрат буд, замона нагузошт ки дидагонам ашк нарезад ва

дилам парешон нашавад ва замоне барнаомад, ки дар даҳоям афзун нагардад

ва ғамҳоям дучандон нашавад» [72, с.4]. Ва шоир чи некӯ гуфтааст:

Ба гирдогирди худ чандон ки бинам,

Бало ангуштарию ман нигинам.

Чи хеле ки ишора намудем, муғулон ба хоки Эронзамин (Хуросону

Мовароунаҳр) ҳуҷум намуда, ба ғорату тороҷ ва ғасби молу мамлакат

пардохтанд. Шаҳрҳои бузург ва обод вайрон гаштанд, мардумонаш ба ҳар сӯ

пароканда ва овора шуданд. Аз сӯйи дигар дар баробари ҳамлаи ваҳшиёна ва

беамони муғулон ҳеҷ амир ва мӯҳташам ва худованди қудратро қуввати

муқовимат намонда ва ваҳшат ҳамаро фаро гирифта буд. Танҳо исмоилиён

худро омодаи муқовимат менамуданд. Онҳо соҳиби 150 қалъаи мустаҳкам ва

фидоиёни аз ҷон гузашта буданд. Исмоилиён ба умеди ёфтани муттаҳидоне

дар набард бо муғулон намояндагоне ба дарборҳои чанд кишвари бузурги

Аврупо фиристоданд ва барои муқобила бо душмани зӯрманд ва хунхор

мадад талабиданд, аммо ҳеҷ яке аз онҳо эътиное накарданд. Усқуфи Аъзам

(Попи Рум) гуфт: «Чӣ беҳтар, ки ин сагон ба ҷони ҳам дарафтанд ва

якдигарро бидаранд ва фурӯ баранд, то бар сари вайронаи шаҳрҳо ва

сароҳошон калисо бисозем ва шодӣ кунем».

Саранҷом дар давраи роҳбарии Рукнуддини Хуршоҳ (1230–1257) зимни

гуфтушуниде байни Хуршоҳ ва хони муғул — Ҳалоку, ки Ҷувайнӣ Атомалик

танзимгари шартҳои таслим буд, рӯзи якшанбеи шавволи 654 мутобиқ ба 19

ноябри 1256 Рукнуддин Хуршоҳ бо гурӯҳи бузургон, аз ҷумла Насируддини

Тусӣ, Хоҷа Асилуддини Зузанӣ, Муайядуддин аз қалъа ба зер омада таслими

Ҳалоку шуданд ва ӯ фармон дод қалъаро аввал таҷассусу тафаҳҳус карда,

баъд оташ зананд. Низориён дар Аламут солноманависон доштанд ва дар он

75

уламои бузурге аз қабили муаррихи машҳур Насируддини Тусӣ (Китоби

машҳури «Ахлоқи Носирӣ»-и дар Аламут навишта шуда ба Носируддин

Абдурраҳмон ибни Абумансур, ки донишманд, муҳташим ва пешвои

низориёни Кӯҳистон буд, бахшида шудааст), нуҷумшиносон ва дигар

фаъолият доштанд. Ҳамчунин Аламут китобхонаи бузурге дошт. Ҷувайнӣ

зикр мекунад, ки чӣ гуна бо иҷозати Ҳалоку (пас аз фатҳ) китобхонаи

исмоилии Аламутро ки ҳанӯз дар давраи Ҳасани Саббоҳ (1050-1123) таъсис

ёфта буд, бозрасӣ карда, аз он ҷо китобҳои бисёреро барои худ интихоб

намуд ва дигар китобҳоро, ки ба андешаи ӯ бидъатӣ буданд, фармон дод ба

доми оташ кашанд. Ҳамчунин аз Аламут асбобу олоти фаровони расадӣ низ

ба даст омада будааст ва Аламут ҳамчунин зарробхонаҳо дошта, ки тангаҳои

динор сикка мезаданд. Фармондеҳи муғул дар Хуросон Утеки-Чина бо амри

Мангухон-хони муғул пас аз суқути Аламут низориёни Кӯҳистонро бо

баҳонаи ҳашар ҷамъ карда, ҳазорҳо нафарашонро аз дами теғ гузаронд

(Ҷувайнӣ, «Таърихи ҷаҳонкушо»). Ҳалоку низориёни Эронро аз байн бурда,

ба амалӣ кардани мақсади дуюми худ- нобуд кардани хилофати Аббосиён

пардохт.

Ҳулокухон соли 1256 пойтахти онҳо Аламутро ғасб намуд ва давлати

зиёда аз 170 солаи онҳоро хотима дод. Яке аз ғаноими ин ҷанг Хоҷаи Тусӣ

буд, ки хони муғул қаблан овозаи бузургии ӯро шунида буд. Хони муғул

Ҳалоку ӯро мунаҷҷими дарбор ва ҳамчунин мушовири худ таьин мекунад.

Дар бисёр корҳои муҳими давлатию дарборӣ Ҳалку ба масилҳатҳои Хоҷа

Насириддин гӯш мекард. Соли 1258 Насиридаини Тусӣ дар фатҳи халофати

Бағдод иштироки бевосита дошт. Ӯ дар барканоркунии охирин халифаи

Аббосиён нақши умда доштааст.

Дар соли 1259 дар пойтахти Ҳалокухон (1217—1265) шаҳри Мароға

Насириддини Тусӣ бо як гурӯҳ донишмандону мунаҷҷимон ба сохтани

расадхона оғоз кард. Насириддини Тусӣ дар шаҳри Мароға калонтарин

расадхонаи то давраи худро барпо кард, ки дар асоси он академияи

байналмилалии олимон ташкил шуд ва дар он зиёда аз 100 олимони милали

76

гуногун бо роҳбарии ӯ таснифу таълиф менамуданд. Дар ин ҷо зиёда аз 10

намуд асбобҳои дақиксанҷи рамлу зиҷ сохта шуд. Инчунин дар назди

расадхона китобхонаи бузурге гирдоварӣ шуд, ки зиёда аз 400 ҳазор китобро

дарбар мегарифт.

Дар ин ҳавзаи илмӣ бо роҳбарии Хоҷа як гурӯҳ олимони забардаст аз

қабили Алӣ ибни Умари Қазвинӣ, Мувайиддини Ӯрдӣ, Фахриддини Мароғӣ,

Муҳийиддини Мағрибӣ, Қутбуддини Шерозӣ, Асириддини Абҳарӣ гирд

омада буданд.

Бо далелҳои муҳаққиқони таърихи илм таьсири дастовардҳои ҳавзаи

илмии Мароға ба ташаккул ва ривоҷи илми ҷаҳонӣ, алахусус аврупоӣ

таъсироти чашмрасе расонидааст. Дастовардҳои техникию илмии он ҳавзаи

илмӣ сабаби барпо шудани расадхонаҳо дар мамолики ҳамҷавор шудаанд.

Насириддини Тӯсӣ 18 июни соли 1274 (18 зулҳиҷҷаи 672 ҳ.) дар роҳ ба

Бағдод бо иллати маризӣ оламро паруд намуд.Тобути ӯро дар ҳамон ҷой

назди имоми ҳафтуми шиъиён, имом Мӯсо Козимӣ ба хок супориданд. Дар

санги рӯи қабри ӯ чунин суханҳо ҳаккокӣ шудаанд: «Подшоҳи олами илм,

султони олимон, ҳимоятгари дин, адолатхоҳи мардум. То ба имрӯз модари

даҳр чунин мард ба дунё наовардааст».

Аз ӯ осори бузургу гаронбаҳое боқӣ мондааст, ки хушбахтона

аксарияти умдаи онҳо то ба мо омада расиданд. Осори ӯро дар риштаҳои

гуногуни илм нисбат додаанд, ки муҳимтарини онҳо риёзиёт, нуҷум, физик,

мантиқ, фалсафа, ахлоқ, сиёсат, молиёт, илоҳиёт, маъдан ва гайраҳо

мебошанд. Аксари осори илмии худро ӯ дар шаҳри Мароға иншо намудааст,

ки муҳимтарини онҳо ба илми риёзӣ ва нуҷум ихтисос дорад. Ҷолиб он аст,

ки аксарияти осори муҳимми илмии худро муҳаққики Тӯсӣ ба забони

модарии худ форсӣ-тоҷикӣ иншо кардааст. Аз кабили «Зиҷи Элхонӣ,»

«Ахлоқи Носирӣ,» «Рисола дар илми ҳайат», «Тансуқномаи Элхонӣ,» «Бист

боб дар маърифати устурлоб» ва ғайраҳо.

Дар бораи мероси илмии Хоҷа Насириддини Тӯсӣ бисёр муҳаққикони

таърихи илм аз қабили Г. Зутер, Ҷорҷ Саратон, Хоҷа Халифа, Мамедбейли,

77

Г.Д., Б.А. Резенфельд, Г.П. Матвивеская, Ф. Сезгин, М. Диноршоев,

Мударриси Разавӣ ва дигарон хабар дода ва тадқиқот бурдаанд.

Махсусан, дар риштаҳои риёзӣ ва нуҷуми осори ӯ тадқиқотҳои васеъ ба

иҷро расидааст.

Насириддини Тӯсӣ бори аввал дар таърихи илми риёзӣ ададҳои

мусбату манфиро дар асари худ «Шакл-ул-Қитта» пешниҳод кард, ки

аврупоиён онро баъди 400 сол кашф карданд. Ӯ аввалин касест, ки назарияи

куравии ҳамвории чортарафа ва секунҷаи куравии қутбиро пешниход

кардааст. Хизмати Тӯсӣ оид ба хатҳои мусовӣ тригонометрияро ба илми

мустақил табдил дод ва барои геометряи ғайриэвклидӣ замина фароҳам

овард. Хизмати ӯ дар илми нуҷум ва ҳайат (астрономия) хело боарзиш ва

доманадор аст.

Асарҳои ӯ «Зиҷи Элхонӣ», «Рисола дар илми ҳайат», «Бист боб дар

маърифати устурлоб», «Рисолаи муъиния» ва шарҳу рисолаҳои дигар дар

такомул ва пешрафати ин соҳаи илм дар асрҳои миёна ва баъд хело бузург ва

назаррас аст. Тӯсӣ, албатта, давомдиҳандаи назарияи геосентрикии олам, ки

Батлимус (Потоломей асари II- мелодӣ) асос гузошта буд, мебошад, вале

баъзе қонуниятҳои онро такмил додааст. Махсусан, назарияи гирифти

Офтобу Моҳтобро бо далелҳои илмӣ исбот кардааст, ки ин ҳодисаи соф

табиист. Дастовардҳои олими бузург, шаклу андозаҳои Замин, ҳисобу китоби

нуқтаи эътидоли баҳорӣ ва тирамоҳӣ, чен кардани кунҷи моили эклиптика ва

экватор барои илм таҳкурсӣ ва шароити мусоид фароҳам овардааст.

Дастовардҳои ситорашиносии Насириддини Тӯсиро Христофор

Колумб истифода намуда (1451- 1506) барои кашфи қитъаи Амрико

истифода кардааст. Олимони расадхонаи Мароға бо роҳбарии Насириддини

Тӯсӣ модели Батлимусро (Клавдий Птолемей 100-170 мелодӣ) тасҳеҳу

такмил намуданд, ки барои системаи гелиосентрикии Николай Коперник

(1473-1543) замина шудааст. Ин далелро олими озарӣ Мамедбейли, Г.Д дар

китоби пурарзиши худ “Основатель Марагинский Обсерватории Насериддин

Мухаммед Тусӣ” ба исбот расонидааст. Аз ҷумла ӯ овардааст, ки дар асари

78

“Зиҷи Элхонӣ”-и ӯ координатаҳои (тӯлу арзи) зиёда аз 256 ҳавзаҳои

аҳолинишини гирдоварӣ шуда, саршавии тӯли ҷадвали ҷуғрофии ӯ 34-350

дуртар аз ғарби Гривинч мебошад, яъне ибтидои меридианаи (устиво)

Насириддин Тӯсӣ аз қисми шарқии Америкаи Ҷанубӣ мегузарад. Ин нукта

нишонгари он аст, ки то кашфи қитъаи Амрико аз тарафи Хиристофор

Колумб (1492) улламое мисли Тӯсӣ дар бораи ҷазираҳо ва қитъаи Амрико

маълумоти кофӣ доштаанд.

Ба мероси гаронбаҳои Хоҷа Насиридини Тӯсӣ дар Тоҷикистон

аҳамияти махсус дода мешавад. Дар бисёр риштаҳои таълифоти ӯ тадқиқотҳо

бурда шудааст. Олимони тоҷик М. Осимӣ, М. Диноршоев, Ф. Абдуллозода,

Г.Собиров, И. Ҳоҷиев, Х. Мақсадов ва дигарон паҳлӯҳои мухталифи осори

ӯро баррасӣ намудаанд. Аммо таълифоти дар риштаи ситорашиносии ӯ

(нуҷуму ҳайат) ба таври назаррас омӯхта нашудааст. Дастхатҳои дар ин

ришта будаи ӯ, ки дар Китобхонаи милли Тоҷикистон, Пажӯҳишгоҳи осори

хаттии АМИ Ҷумҳурии Тоҷикистон ва китобхонаи Пажӯҳишгоҳи забон ва

адабиёш ба номи Рудакӣ нигахдорӣ мешаванд, кариб ки омӯхта нашудаанд.

Аз осори хаттии Хоҷа дар илми нуҷум дар Тоҷикистон асосан як

рисолае ба номи «Бист боб дар маърифати устурлоб» бо рақами тартибии

877: 471/2 дар китобхонаи миллӣ, рисолаи «Сӣ фасл дар маърифати тақвим»,

рақами тартибиаш 384/2 дар китобхонаи номбурда ва ду нусхаи дигари «Сӣ

фасл» дар Институти шарқшиноси ва мероси хаттии академияи миллии

илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигаре дар китобхонаи Пажӯҳишгоҳи забон

ва адабиёт ба номи Рӯдакӣ нигохдорӣ мешаванд. Рисолаи таҳиянамудаи мо

нусхаи хаттии Китобхонаи миллӣ мебошад, ки мо бори аввал онро баррасӣ ва

манзури хонадагон қарор додем. Нусхаҳои хаттии он дар бисёр китобхонаҳои

мамолики дигар ба қайд гирифта шуда ва нигоҳдорӣ мешавад .

Нусхаи хаттие ки мо онро баррасӣ намудаем, дар Китобхонаи милли

Тоҷикистон ба зери рақами 384/2 нигоҳдорӣ мешавад. Ин рисола с. 658 ҳ.

(1259 м) дар Бағдод бо забони форсӣ- тоҷикӣ навишта шудааст. Хаттоте ки

онро хаттотӣ кардааст, исмаш номаълум, тақрибан дар асри XVI бо хатти

79

насх навишта шуда, аз 79 саҳифа иборат аст. Бори аввал дар бораи ин нусхаи

хаттӣ Илҳомҷон Ҳоҷиев-муҳаққиқи таърихи илм маълумот додааст .

Таълифи «Сӣ фасл», чунончи худи мусанниф дар фасли бисту дуввум

хабар дода, дар соли 1259 м (658 ҳ), яъне наздик як сол баъд аз шурӯъи

расадхонаи Мароға ба амал омадааст. [187, с.79-83].

Нусхаи хаттие, ки нигорандаи ин сатрҳо омода кардааст, хело ҷолиб ва

нодир аст, зеро дар як ҷилд ҳам ба наср хам ба назм тақвим бастаанд. Банда

гумон мекунад, ки ин ду осор ду рисолаи ҷудогонаанд, шояд котибон бо

сабаби ягонаги мавзӯъот онро дар як ҷилд овардаанд ва қисми назмиро пас аз

«Сӣ фасл»-и насрӣ ҷойгир кунондаанд.

«Сӣ фасл» бо «Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим ибтидо мешавад. Ин

мухтасарест дар маърифати тақвим муштамил бар сӣ фасл». Мундариҷаи

«Сӣ фасл» иборат аст аз солшумориҳои арабӣ, румӣ, форсӣ ва форсӣ-

маликшоҳӣ, ситорагони ҳафтгона, бурҷҳо ва аҷзои он, микдори равиши

ситораҳо, ҷоӣгиршавии онҳо, Моҳ, Офтоб, дар наҳсу найири ситорагон,

толеъи ситорагон ва ғайра иборат аст. Забони иншои он хело равону сода аст.

Гумон меравад онро Хоҷа барои оммаи васеъи мардум иншо карда аст. Ба ин

рисолаи Хоҷа иддае аз уламо шарҳ навиштаанд, аз қабили Бадриддини

Табарӣ, Муҳаммади Кошғарӣ, Мирзо Ризо ва дигарон. Аз он ки нусхахои

хаттии рисола дар олам, махсусан дар Осиёи Марказӣ ва Эрон хело зиёд аст,

он дар байни хаводорони ин илм махбубияти хосе доштааст. Чӣ хеле ки арз

намудем, аз саҳифаи 46 то 75-и ин нусхаи хаттӣ манзумаи нуҷумӣ ё ин ки ба

гуфти муаллиф мадхали манзум мебошад. Аз мундариҷаи он бармеояд, ки он

дар асл рисолаи ҷудогонае будааст дар мадхали нуҷум ба форсӣ - точикӣ, ки

дар ин риштаи илм нодир ва комил аст. Дар муқаддимаи ин рисола омадааст

:

Нест аз дониши нуҷумӣ беҳ,

К - андар ӯ ганҷи ҳикмат аст фареҳ.

Кардам оғоз мадхали манзум,

Ёд кардам дар ӯ басе з-анҷум.

80

Ҳамчунин аз ин муқаддима маълум мешавад, ки шояд Хоҷа

Насириддини Тӯсӣ ин асарашро дар замони дар дарбори исмоилиён буданаш

барои Ҷалолуддини Ҳуршоҳ - подшоҳи исмоилиёни Аламут иншо карда

бошад, зеро дар муқаддима аз Ҷалолуддини Муҳаммад ном бурда шудааст:

Баҳри ташрифи хеш аввал ин,

Кардам аз мидҳати Ҷалолуддин.

Бӯмуҳомид Муҳаммаду Аҳмад,

Ки ба қадр аст бартар аз Фарқад.

Ин ҷо бояд тазакур дод, ки баъд аз он ки Хоҷа ба дарбори хони муғул

Ҳалоку омад, шояд аз хотири ин таснифоташро, ки ба Ҳуршоҳ бахшида буд,

баъдан замимаи «Сӣ фасл» карда бошад ё ин ки котибон аз нигоҳи як будани

баъзе мундариҷоташ ба он зам карда бошанд. Ба ҳар сурат, дар ин бора

тадқиқоти минбаъда возеҳ хоҳад кард. Вале то он ҷое, ки камина ба осори

илмии Хоҷа ва ашъори ӯ назар доштам, фикр мекунам, ки ин рисолаи

алоҳида аст аз худи ӯ дар мадхали илми нуҷум. Донишманди Эронӣ

Мударриси Разавӣ низ ба ин ишора карда аст.

Ин манзума вазнаш дар баҳри хафифи мусаддаси солими махбунy

аслам гуфта шудааст, ки тақтеашон чунин аст: Фоилотун, мафоилун, фаълун

(фаълан), -V- -V-V- - - (- ~) ва забонаш равону сода баён ёфтааст, ки дар

назми форсӣ ҷумалоти нуҷумиро бо ин равонию устодӣ баён кардан нодир

аст.

Акнун бояд як масъалаи нозук ва дар айни замон муҳимро оид ба

мансубияти миллии Хаҷа Насиридини Тӯсӣ зикр бояд намуд, ки дар баъзе

навиштаҳои мақолот ва баъзан китобҳои ҳамагонӣ ва расонаҳои иттилоотии

бародарони озарӣ, туркӣ, умуман туркзабон, бузургони эронитабор ва

эрониюласлро, ки дар ҳудуди имрӯзаи онҳо зиндагӣ ё кор намудаанд. (Аслан

он ҳудудҳо дар замони ин бузургони илму адаб фалот ё, ки ҷойгоҳи мардуми

эронитабор ва забони онҳо-форсӣ аст, ҳатто дар замонҳои мулкдорони турк

ва муғул то охири асри XIX ва аввалҳои асри XX низ чунин будааст) моли

худ ё миллаташро бадал ба турк ё озарӣ намудаанд. Бародарон, мақоле ҳаст

81

тоҷикӣ, ки Офтобро бо домон пӯшонида намешавад, яъне, тамоми маъхазҳо с

аз замони худи ин бузургон то муаррихин ва муҳаққиқни гузаштаву имрӯза

онҳоро (махсусан дар назар дорам Насиридини Тусӣ, Низомии Ганҷавӣ,

Ҳоконӣ) эронӣ, форс ё аҷамӣ гуфтаанду мегӯянд. Худи онҳо эронитабор

будани худро дар осорашон ишора намудаанд. Баъдан кадом турк ба забони

худаш нею ба забони бегона осор меофаридааст.Ҳамаи бузургони илму

фарҳанги мо, аз қабили Закариёи Розӣ, Муҳаммад Мӯсо Хоразмӣ,

Абӯрайҳони Берунӣ, Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино, Хайёми Нишопурӣ,

Насириддини Тӯсӣ, Қутбуддини Шерозӣ ба хотири эҳтироми миллати худ ва

забони модарии худ қисме осорашонро дар баробари забони расмӣ-арабӣ боз

ба забони ноби форсӣ дарӣ –тоҷикӣ эҷод намудаанд. Хоҷа Насиридини Тӯсӣ

ки, дувоздаҳ пушташ эронию эрониасл аст ва дар замини бобоии худ

мутавалид шудаю дар ҳамон ҷо кору зиндагӣ ва аксарияти осори муҳими

илми адабӣ динӣ, иқтисодӣ, мазҳабӣ фалсафии (зиёда аз 70 осори ӯ ба забони

форсӣ аст) худро ба забони модариаш форсӣ-тоҷикӣ навиштааст. ҷои баҳс ҳа

нест ва ва агар касе баҳс мехоҳад ба манбаъу мадракҳои аслу мӯътабари

пешину имрӯз муроҷиат намояд. Ва ягон мадрак ҳам вуҷуд надорад, ки ӯро

турк ё озарӣ барорад вассалом.

§ 3.2 Насириддини Тӯсӣ ва расадхонаи Мароға

Муҳаққиқони таърихи илм давраи классикии инкишофи илм дар

мамолики мусулмонии асрҳои миёнаро асосан асрҳои IX-XV меҳисобиданд.

Чи тавре, ки пештар ишора намудем, таърихнигор ва шарқшиноси машҳур

Г.Зутер (1848-1922) мероси илмии олимони мусулмони асрҳои VIII-XV-ро

муфассал омӯхта, онр ба се давра тақсим намудааст: Давраи аввалро давраи

гирдоварӣ, азхуднамоӣ ва тарҷумаи осори олимони юнонӣ ва ҳинд

номидааст. Давраи дуюм мувофиқи Зутер аз соли 900 то соли 1275 идома

ёфтааст, ки дар навбати худ ин давро ба ду зердавра тақсим мешавад: а) аз

соли 900 то соли 1100 ва б) аз соли 1100то соли 1275.

82

Зердавраи дуюм (солҳои 1100-1275) алоқаманд аст бо мактаби илмии

Мароға бо сардории алломаи бузург Насириддини Тӯсӣ, шогирдон ва

пайравони ӯ.

Асри XIII дар таърихи илм бо номи расадхонаи Мароға ва асосгузор

ва бунёдкунандаи он, олими бузурги энсплелопедист Хоҷа Насриддин Тусӣ\

(1201-1274) зич алоқаманд аст. Ба вижа дар ҳамин ҳавзаи илмӣ бо рохбарии

ин нобиғаи давру замонҳо илми асримиёнагии халқи тоҷик ривоҷу равнақ

ёфта ва барои ояндагони пойдевори илми асримиёнагии халқи тоҷик боз ҳам

мустахкам мегардад. Маҳз Насириддин Тусӣ ва мактаби илмии ӯ анъанаи

давраи Сомониёнро аз худ намуда, барои ояндагон як пуле сохтанд, ки

мисоли онро мо дар давраи мактабҳои баъдина, махсусан мактаби ҳавзаи

илмии Самарқанд бараъло ҳис менамоем.

Анҷоми он чи ки Хоҷа Насириддини Тусӣ дар зеҳн мепарваронид, ба

танҳои мумкин набуд ва ӯ бояд барои сохтани расадхона ва абзорҳои расад аз

дониш ва ҳунари донишмандон ва устодони замони худ низ истифода

мекард, инчунин мехост маркази илмӣ эҷод кунад ва ҳама донишмандони

фирории дар асари ҳамлаи муғулонро ба сарзаминашон бозгардонад.

Вай барои анҷоми корҳои мухталиф донишмандро бидуни таваҷҷӯҳ ба

шахсият, миллат ва мазҳаби онҳо дар назар гирифт ки бархе аз онҳо иборат

буданд аз: Муъуюддин ибни Бармак бини Мубораки Арзии донишманд,

Наҷмиддини Алии бини Умар Алии Котибӣ аз уламои Шофеӣ, Фахриддини

Ахлотӣ муҳандис ва устод дар улуми риёзӣ аз Тифлис, Фахриддини Расадии

Мароғӣ- табиб ва риёзидон аз Мосул, Наҷмиддини Котиби Бағдодӣ аз Сур,

Муҳуйиддини Мағрибӣ муҳандис ва риёзидон, Қутбиддини Шерозӣ,

Исомиддини Шомӣ, Наҷмуддини Устурлобӣ, Сайид Рукниддини

Асторободӣ, Ибни ал Фавтӣ, Фахруддини Тӯсӣ, Камолиддин ибн

Абдураззоқӣ Шайбонӣ-Бағдодӣ, Садриддини Алии Тӯсӣ (фарзанди Хоҷа),

Аслиддини Ҳасан Тӯсӣ (фарзанди Хоҷа), Фу Мун Чӣ (донишманди чинӣ) ва

ғайраҳо.

83

Насириддини Тӯсӣ зиёда аз 150 асар дар риштаҳои гуногуни илм ба

забонҳхои форсӣ (тоҷикӣ), ки забони модарии ӯст, ва забони арабӣ таълиф

намудааст.

Аз гуфтаи муаррихони таърихи илм бармеояд, ки мактаби барпокардаи

Хоҷа Насриддини Тусӣ бо тамоми олоту дастовардхои хамонвақтаи илмӣ

муҷаҳҳаз будааст. Махсусан расадхонаи Мароға, ки калонтарин расадхонаи

то замони худ мебошад, ба ин гуфтаҳо далел шуда метавонад. Он аз олоту

абзорҳои нуҷумиву муҳандисӣ иборат буда, назири худро то он замон ва

баъдан ҳам надоштааст [116, с. 33]. Дар академияи байналмилалии

барпокардаи ӯ зиёда аз 100 олими гуногунмиллату гуногунмахзаб паҳлӯи ҳам

бо роҳбарии аломаи замон, Хоҷа Насриддинии Тусӣ таснифу таълиф

менамуданд.

Дар ин маркази илмӣ зиёда аз 10 навъ асбобҳои дақиқсанҷи рамлу зиҷ

сохта шуд [114, с. 53 ].

Барои бинои расадхонаи Мароға хони муғул Ҳалокухон фармон дода

буд, ки аз хазинаи подшоҳ ва хазинаи мамолики тасарруфкардашуда ҳар

маблағу молеро ки зарур аст, дареғ надоранд.

Бо таклифи Хоҷа Насриддини Тусӣ Ҳалокухон як идда риёзидонон ва

нуҷумдону муҳандисинро аз атрофи билоди муттарасуфа бихост, то Хоҷаро

дастёр бошанд. Аз он ҷумла Муъийиддини Арзиро ки дар илми ҳандаса ва

олоти расад устод буд. Аз Димишқ Наҷмиддини Дабиронии Котибро, ки дар

Хикмату мантик фозил буд аз Қазвин ва Фахриддини Ахлотиро, ки дар

риштаи риёзӣ ва хандаса ягонаи буд аз Тифлис, Фахриддини Мароғаро, ки

табиб ва дар улуми риёзӣ устод буд аз Мосул, Наҷмиддини Котиби

Бағдодиро ки дар аҷзоъи улум -риёзӣ, ҳандаса ва илми расад маҳорат дошт аз

Бағдод бихост. Инчунин дар сохтании бинои рассад ва олоти он улламои

бузург аз қабили Кутбуддини Шерозӣ, Муҳуйиддини Мағрибӣ, ки ягонаи

замон буданд саҳми худро гузаштаанд. Меъмории ин бинои мӯҳташамро

Баҳриддин Аҳмад бини Усмон Амини Мароғӣ уҳда дошт, ки вай дар соли

1259 мелод, баробар бо 658 хиҷрӣ оғоз бахшид. Соли 660 хиҷрӣ олотҳои

84

расадро ба итмом расонидан ва ҳар донишманд ба кори худ пардохт [114, с.

44 ]. Барои сохтани як расади ситорагон ба қавли худи Хоҷа зиёда аз 30 сол

лозим меояд. Вале бо фармони Ҳалоку, ки муҳлати онро 12 сол муққаррар

карда буд, Хоҷа Насириддини Тусӣ бо ҳамроҳии ҳамкасбон ва шогирдон дар

мӯҳлати муққараршуда онро ба итмом расонид.

Ҳалокухон орзу дошт, ки дар зиндагиаш анҷом ёфтани иморати

расадхонаи Мароғаро бубинад, аммо ба орзуаш нарасид. Ӯ пас аз чил рӯзи

беморӣ, дар ҳоле ки беш аз 48 сол надошт, ин ҷаҳонро падруд намуд.

Обоқохон, писари Ҳалоку низ Хоҷаро ҳамчунон эҳтиром намуд ва ба

такмили кори расад иҷоза дод ва ҳосили кори Хоҷаро, ки бояд онро корнома

номид ,«Зиҷи Элхонӣ»-ро дар соли 663 ҳиҷрӣ ба номи хонадони элхониён ба

охир расонид.

Бархе аз муаррихин гуфтаанд, ки сохтани расадхона орзуи деринаи

Насириддини Тӯсӣ будааст ва ин орзу дар замони Ҳалоку амалӣ шуд.

Метавонд тасавур намуд, ки ҳавзаи илмии Мароға дар он замон чӣ қадр

ҳам аз ҷиҳати ҳайати уламо, ҳам аз ҷиҳати маблағгузорӣ ва ҳам аз ҷиҳати

шахсиятҳои бузургу фарзона муҳташам буд. Инро муаррихини таърихи илм

ва муҳаққиқони ҷудогана низ зикр ва тасдиқ намудаанд. Олимони ин ҳавзаи

илмӣ дастовардҳои илмии то замони худро баррасию такмил дода, худ ба

дастовардҳои нодир ноил шудаанд. Махсусан, дар сохтани олоти расад ва

нучум, ки собиқаи худро надорад [114, с. 44 ].

Дар ин ҳавзаи илмӣ бори аввал иттифоқ афтодааст, ки (дар ҳавзаҳои

илмии мусулмонӣ) баробари улмои шарқӣ – мусулмонӣ, уламо аз Чин низ

дар таҳияву танзими илми нуҷум баробари улламои расадхонаи Мароға

иштирок кунанд. Ин нафар ки бо номи Те-му-чи (Tou – mi – tzeu ё Fao – mun

– ji) машхур буд, Ҳалокухон ӯро аз Қароқурум (Хонбулоғ) бо худ ба Мароға

оварда буд. Ин олими чиноӣ Хоҷаро барои таҳияи моҳу солҳои чиноӣ кӯмак

намудааст. Инро мо аз муқаддимаи «Зиҷи Элхонӣ» дида метавонем, ки моҳу

солҳои чиноӣ дар он инъикоси худро ёфтаанд.

85

Муҳаммад бини Шокир дар китоби «Фавоит-ал- вафойит» овардааст:

«Шамсуддин аз Ҳасан бинни Аҳмади рафиқи худ ҳикоят мекунад, ки вақте

ман ба Мароға мусофират кардам ва барои дидани расад ба он ҷо рафтам

Садриддин Алӣ писари Хоҷа Насириддини Тӯсӣ, ки ҷавон ва дар улуми

нуҷум ва шеър ҳунар ва маҳорати босазо дошт, муттавалии расад буд. Дар

маҳали расад бо Шамсуддин писари Муъуйиддини Арзӣ ва Шамсуддини

Шервонӣ ва Шайх Камолуддин Элойкӣ ва Ҳисомуддини Шомӣ мулоқот

кардам. Ва низ дар он ҷо олоти расад бисёрӣ дидам, ки аз он ҷумла чанд

ҳалқаҳое буд, ки панҷ доира аз мисс сохта ва пардохта шуда буд. Яке доира

нисфирӯзӣ, ки бар замин маркуз ва мадфун буд, ва дигар доира

маъдалалнаҳор ва дигар доира минтақалбурҷ, ва доира арзӣ, ва доираи майл

буд. Ҳамчунин доираи дигаре ки онро доираи шамсия (доираи самтия)

мегуфтанд. Ва ба василаи ӯ самти кавокибро таъин кунанд».

Аз ин маълум мешавад, ки чи қадар олотҳои мукаммалу муҷаҳҳази

дар ҳамон айём пешрафтаву дақиқи илмӣ – ҳандасӣ, расадиву нуҷумӣ дар

ҳавзаи илмии Мароға мавҷуд буданд. Албатта бе доштани донишҳои амиқи

риёзиву ҳандасӣ ва нуҷумиву меъмории мукаммал намешуд, ки ин қадар

корҳо ба сомон расанд.

Бо ҷуръат метавон гуфт, ки қуллаи баланди илмии он замона (манзур

асрҳои XIII-XIV), бо ибораи дигар гӯям, офтоби нурбахшу дурахшони илми

назариявию амалии замони худ буданд уламои Мароға бо сардорию

сарпарастии бунёдгузори худ Насириддини Тусӣ.

Расадхонаи Мароға бо беҳтарин васоили он рӯз муҷаҳҳаз буда, ки баъзе

аз онҳо эҳтимол баъди забти Аламут ва Бағдод аз тарафи Ҳалокуи муғул ба

Мароға ҳамчун ғанимат оварда шуда буданд, вале бо вуҷуди ин он дар

Мароға такмил ва истифода шудааст .

Дар расадхонаи Мароға асбобҳои дақиқи астрономӣ барои ковиш дар

дунёи ситорагон ва аҷроми осмонӣ вуҷуд дошт, ки донишмандони он замон

бо баҳрагирӣ аз натоиҷи бадастомада аз онҳо назарияҳои худро ироа

мекарданд. Дар он замон абзоролоти расад нақши муҳиме дар мутолиаи

86

нуҷум доштанд ва ҳар чи қадар бузургтар буданд натоиҷи дақиқтареро ироа

мекарданд. Фазои бузурги расадхонаи Мароға имкони истиқрори ин абзорро

фароҳам мекард ва ба ҳамин иллат дақиқияти абзоролоти расадхонаи Мароға

ба унвони пешрафтатарин олоти нуҷумӣ дар ҷаҳон матраҳ шудааст.

Ин расадхона танҳо маҳале барои расади ситорагон набуда, балки ба

унвони як созмони илмии густурда буда, бисёре аз шохаҳои дониш дар он

тадрис мешуд ва машҳуртарин донишмандони он аср, аз ҷумла Қутбиддини

Шерозӣ (кашфкунандаи сабаби аслии баамалоии рангинкамон), дар он ҷо

ҳузур доштанд.

Аз сӯи дигар иртиботи илмии Чин ва Эрон ба иллати ҳукумати муғулон

бар ҳар ду сарзамин боис шуда буд, ки донишмандони чинӣ ҳамчунон Фо

Мун Чӣ ба ин расадхона биёянд.

Ибни ал Ибрӣ (Григорий,Иоанн Абу-ль-Фарадж ибн аль-Ибри (солҳои

1225/1226 – 1286 ) файласуф ва фарҳангноманависи машҳури масеҳӣ низ ба

расадхонаи Мароға омада буд, то ба тадриси китобҳои усули Уқлидус ва Ал-

Маҷастӣ, Батлимус шомили 13 мақолаи риёзӣ ва нуҷумӣ ва ҳовии назарияи

маъруфи Батлимус дар бораи ҳаракати ситораҳо ва сайёрот машғул шуд. Ин

фаълиятҳо боис шуд мактаби Мароға дар асоси модели ҳандасӣ-нуҷумӣ шакл

бигирад ва ба “Ҷуфти Тусӣ” машҳур шавад.

Ин расадхона ба як маркази донишгоҳӣ табдил шуд, ки пеш аз он

Гунди Шопур, мадрасаи Низомия ва Мустансария (мадрасае дар Бағдод) аз

бузургтарин марокази илмии исломӣ ба шумор мерафт. Қабл аз пайдоиши

ин расадхона расадхонаи Ҳокимӣ дар Миср, ки марбут ба қарни X буд, барои

муддатҳое ба унвони танҳо ҷойгоҳи донишмандон шинохта мешуд. Аммо бо

таъсиси расадхонаи Мароға расадхонаи Ҳокимӣ аз эътибор афтод, чаро ки

расадхонаи Мароға аз ҳар ҷиҳат комилтар буд ва бо хазинаи зиёд ҳамчунон

дар ҳоли такмил буд. Боҷуръат метавон расадхонаи Мароғаро нахустин

расадхонаи нуҷумии ба маънои комил дар назар гирифт, ки тавассути як

тоҷик бино шуда буд.

87

Муъуйиддини Арзӣ дар китобе, ки дар шарҳи олоти расади Мароға

навишта, дар ин бора гӯяд: «Муттақаддимин он чӣ олоти расаде сохта буданд

ё маҳкам набуд ва ё зарофат надошт ва ё ба ъиллати савъи ҳайат сохтани он

мушкил буд ва намешуд он чиро ки возеъ тасвир карда аз қувва ба феъл

оварда, лиҳозо аз ағлаби онҳо сарфи назар шуда буд, ва мо аз олоти қадима

ончиро комилтар ва беҳтар ва неккӯтар буд, интихоб кардем ва баъзеи дигар

ҳам, ки ноқис буд, такмил намудем ва бар онҳо олот ва абзореро ки худ

ихтироъ карда, афзудем».

Ба тавре ки аз гуфтахои Арзӣ маълум мешавад, олимони расадхонаи

Мароға чунин номгӯи олоти расаду нуҷумро ихтироъ кардаанд:

1.Рубъ, ки пешиниён лабна мегуфтанд. Ин олот аз рубъи доира ва

ъазодае ташкил ёфта ва бо он майли куллӣ ва абъоди кавокиб ва арзи бодро

расад менамуданд ва бар сатҳи девори шимолӣ ва ҷанубӣ насб шуда буд.

2.Зоталҳалқа – ин олот аз панҷ ҳалқа сохта шуда буд ба ин тартиб:

А) доиратанисфанаҳор, ки ба замин насб шуда буд.

Б) доирамаъдалнаҳор.

В) доиратаминтақалбуруҷ.

Г) доираи арз

Д) доираи майл

Ин олот аз зоталҳалқаи шашгонаи Батлимус ва нӯҳ ҳалқаи Совони

Искандаронӣ ҷомеътар будааст.

3.Зотулҷиюбвассамт, ки барои таъини иртифоъ дар куллияи ҷиҳоти

мухталифиофоқ ба кор бурда мешуд.

4.Зоталҷиюбвассаҳм, ки он ҳам барои ҷиҳотёбӣ сохта ва ба кор

мерафт.

5. Зоталаррабъин , ки ба ҷои зоталҳалқа истеъмол мешуд

6. Зоталаствонтин.

7.Доираи шамсия (самтия), ки бо он самти кавокиб маълум мегардид.

Илова бар ин олоте ки аз Арзӣ нақл шуд, боз чанд олоти дигари рамлу зиҷ

дастулҷамъ 10 намуд олот сохтаанд.

88

Аз ҷумла ихтироъи олоти теодолит (Toguetum) – ро ба Насириддини

Тусӣ нисбат медиҳанд. Ин олот аз ду доираи мудариҷ буда, ки дар рӯи

саҳифоти мутаъомат қарор доштааст [129, с. 543 ].

Ховаршиноси варзидаи шӯравӣ Бартолд (Василий Владиимирович

Бартолд (1869-1930) низ дар бораи расадхонаи Мароға аз ҷумла

гуфтааст:«Расадхонаи мазкур дорои бузургтарин китобхона ва лавозимоти

гаронбаҳои нуҷумӣ буда, дар он донишмандони бузурги Эрон ва соири

мамолики машриқзамин, аз ҷумла Чин кор мекарданд [163].

Аз гуфтаҳои муаррихон бармеояд, ки олимони ҳавзаи илмии Мароға

зиёда аз 10 намуд олотҳои нодири рамлу зиҷ ва умуман илми нуҷумро

ихтироъ ва дар расадхонаи Мароға насб ва истифода мекардаанд. Гуфтаҳои

болоӣ аз забони яке аз уламои варзидаи ин расадхона худ шавоҳиди

рӯшанест барои исботи фикри мо ва далелҳои зиёде аз навиштаҳои

гузаштагон гувоҳӣ медиҳанд, ки худи сохтмони бинои ин расадхонаи азим чи

қадар тарҳу олоти ҳандасиро талаб мекард.

Гуфта мешавад, ки васоили расадхонаи Мароғаро аз Бағдод ва Аламут

ба ин макон овардаанд ва созандаи бештари онҳо Муъуюддини Арзии

муҳандис ва меъмор аз аҳли Сурия буд, ки ба гуфтаи Хоҷа Насириддин яке аз

дӯстони наздики вай ба шумор меомадааст. Ӯ пеш аз он ки ба расадхонаи

Мароға биравад, абзори нуҷумиро барои Ал-Мансур Иброҳим, подшоҳи

Суриягӣ сохта ва дар даврони зиндагиаш дар Сурия устоди ҳандасаи Абул

Фараҷ бини Яъқуб бини Исҳоқ (1226 -1286) маъруф ба Аминудавла буд. Дар

“Рисолаи шарҳи олоти расадхона” вай абзори нуҷуми интихоб шуда барои ин

расадхонаро дар як гурӯҳ ҷой дода аст:

1.Васоили қадимӣ, ки дар китобҳои пешиниён монанди Маҷастӣ,

Батлимус тавсиф шуда буд.

2.Васоиле ки тарзи сохт ва корбурдашон ба таври ноқис дар манобеъ

ба чашм мехӯрд ва ба таври комил барои расадхона сохта шудаанд.

3.Васоиле, ки Муъуюддин ва дигар абзорсозони расадхона, ҳамчунон

худи Хоҷа тарҳ карда ва сохта буданд.

89

Дар ин замон ҳаммонанди расадхонаҳои ҳиндӣ адвот ва абзори расад

аз санг тарошида мешуданд, ки дорои пояҳои мустаҳкам бар рӯи замин

буданд, нақшаҳои кураи Замин, 7 иқлим, рубъ, маскун, тӯл, рӯзҳо ва шабҳои

арзи ҷуғрофияи маконҳои мухталиф ва ғайраҳо ҳама дар ин расадхона вуҷуд

доштаанд, аммо дар бораи вазъи абзор ва низ равиши мушоҳида ва барномаи

рӯзонаи он иттилооти дақиқ дар даст нест.

Аксар абзори расадӣ дар ин расадхона доирашакл буданд ва аз

муҳимтарини онҳо метавон ба мисолҳои зер ишора намуд:

Судс, ки асбобест шомили як шашуми як доирае буд ва ба василаи он

завоияи камтар аз 60 дараҷаро андоза мегирифтанд. Судси мавҷуда дар

Мароға Судси Фахрӣ (бинобар ахбори Берунӣ судси Абӯмаҳмуди Хуҷандӣ

(825—999, ки ба шарафи ҳокими давр — Фахруддавла «Судси Фахрӣ»

номгузорӣ шудааст,) буд, ки баъдҳо ба дурбинҳои теодолит ё секстанти

маъруф ва дар нақшабардорӣ ба кор гирифта мешуданд.

Дастгоҳи Рубъ, ки ба шакли як рубъи доира сохташуда ва азодае

(паҳлӯдарӣ, абзори пушти Устурлоб) ҳам бар он насб будааст. Ин асбоб бар

сатҳи девор шимолӣ ва ҷанубии расадхона қарор дошта ва бо он майли куллӣ

ва ҷамъи ситорагон ва арзи ҷуғрофияро расад менамуданд. Бадин тартиб, ки

зовияти ситорагонро то офоқ ба василаи як хаткаши ё пиромуни маркази

доира мечархид, андозагирӣ мекарданд. Таъини иртиқоъи Хуршед дар лаҳзаи

зуҳри баромадан низ ба ин васила анҷом мешуд.

Рубъ (олоти расад, ки баландии Офтобро бо он муайян мекарданд) –

дар расадхонаи Мароға аз навъи рубъ чандто буд, ки ба сатҳи доираи

нисфалнаҳор (дар имтидо шимолу ҷануб) насб мешуд. Ин рубъ як рубъи

бузург аст, ки ба рубъи аъло маъруф буд ва ба як девор ба иртифоъи чанд

метр васл мешудааст. Рубъи расадхонаи Мароға дақиқии бисёр болое дошта

ва барои таъини иртифоъи Хуршед ва дигар аҷроми самоӣ майли куллӣ,

мухтасоди ситорагон, арзи замин ва ғайра ба кор мерафтааст.

90

Зоталҳалқа иборат аз 5 ҳалқа мебошад, ки ба тартиби барои доираи

нисфалнаҳор, ки бар замин насб шуда буд, барои доираи баъдалнаҳор, барои

доираи минтақалбуруҷ, барои доираи арзӣ, барои доираи майлӣ мебошад.

Албатта, шоёни зикр аст, ки Батлимус дар осори машҳури худ ба номи

“Маҷастӣ” аз зоталҳалқаи шашҳалқагӣ суҳбат мекунад ва аз сӯи дигар, бар

асоси манобеъи исломӣ зоталҳалқае, ки Савони Искандаронӣ (риёзидони

юнонӣ) сохта буд, аз 9 ҳалқа сохта шуда буд, аммо ба гуфтаи Муъуюддини

Арзӣ ҳамон 5 ҳалқа барои зоталҳалқа кофӣ буда ва дар расадхонаи Мароға аз

он истифода шудааст.

Зоталҳалқа тавассути худи Хоҷа тарроҳӣ шуда буд ва дар Чин расади

иртифоъи (дараҷаи баланд шудани ҷирми осмонӣ аз уфуқ то ба самтурраъс,

ки ниҳояти он 90 дараҷа ҳисоб меёбад) ситора, синуси ситора, низ бо

истифода аз он ҳосиба карда мешуд.

Зотассамт ва зоталиртифоъ, ки барои таъини самти ситорагон ва

таъини ду тарафҳои само ба кор мерафт.

Зотаррабъин, ки ихтирои худи Хоҷа Насириддин буда ва ду рубъи

(чоряк) доире дошта, ки ба шакли амудӣ мечархондааст. Ин абзор имкони

таъини самт ва иртифоъи ду ҷисмро дар он воҳид ба мунаҷҷимон медод ва

гоҳе ба ҷои зоталҳалқа аз он истифода мешуд.

Зоталҷивобвассаҳм, ки бештар абзорро риёзӣ буда ва барои муҳосиботи

синус корбурд доштаанд.

Доираи самия (самтия), ки барои муҳосиботи самти ситорагон

истифода мешуд. Монанди манозири қамар, ки барои бознамоии масири моҳ

бар доираталбуруҷ кор фамуда мешуд.

Тадвирот ва ҳавомили давоир мавҳуме, ки барои бознамоии ҳаракати

печидаи афлок буданд. Доираталбуруҷи мунаққаш ба тасвири буруҷ ва

мураккаб аз 5 ҳалқа, ки бузургтаринашон беш аз се метр қутр дошт.

Ҳалқаи нисфалнаҳор, ки аз ҳалқае, биринҷӣ доирашакл ба шакли як

азодае (порчаи дароз бар пушти Устурлоб) ташкил мешуд ва дар болои хатти

91

нисфалнаҳор қарор мегирифт то барои андозагирии баландии фосилаи

самтарраъси Хуршед ба кор равад.

Намунаи офтобие бузурге аз ҷинси санг, ки ба таври дақиқи баробар

бо хатти нисфалнаҳоре қарор дода мешуд ва танҳо барои таъини каҷ рафтани

доираталбуруҷ мавриди истифода қарор мегирифт.

Ҳалқаи истивоӣ (баробарӣ) сохташуда аз биринҷ, ки ба мавзеи сафҳаи

истиво ва комил маҳкам қарор дода мешуд.

Абзори ихтилофи диданӣ ба навъи гузарсанҷӣ, ки барои андозагирии

ҳосилаи самталраъси ситора ё Моҳ дар нуқтаи авҷ ба кор мерафт.

Афзун бар ин абзори дигаре низ дар ин расадхона вуҷуд доштааст. Аз

ҷумла зотал-шӯъбатин, зоталствотин ва доираи шамсия, ки дар канори бақия

ва соил ба кор мерафт.

Дар таърихи силсилаи подшоҳии Юн дар Чин чунин омада, ки таъсиси

расадхонаи Пекин, ки Ку Шу Чинг (мунаҷҷими дарбор) сарпарастии онро бар

ӯҳда дошта, теъдоди абзорҳои расадӣ аз расадхонаи Мароға харидорӣ

шудааст, ки аз ҷумлаи онҳо метавон ба зоталҳалқа, азода (алидод), ду лулаи

расад, сафҳаи бо соатҳои масовӣ, кураи самовӣ (глобус), кураи заминӣ,

(нишонадиҳандаи ҳаракати истиво нисбат ба уфуқ) ишора намуд.

Онҳо номи лӯлаи расадро “Ванг ту нуг” ниҳода ва бар асоси шавоҳиди

таърихӣ аз ин ихтиро на танҳо барои расади ҷирмҳои осмонӣ, балки барои

мушоҳидаи дурдастиҳо ба вижа дар баҳр низ истифода мекардаанд. Дар

миёни ҳамин шавоҳиди таърихӣ ишорате ба ҳузури донишмандони чинӣ бо

роҳбарии Фу Мун Чӣ барои коромӯзӣ дар расадхонаи Мароға вуҷуд дорад.

Ин ҷо ба маврид аст шавоҳиди як нафар мунаҷҷими ҳамин замоно, ки

худ бинои ин расадхонаро дидааст, бо номи Хасан бини Алии Мунаҷҷими

Шерозӣ (1256) ба тариқи иҷмол биёварем: «Сурати иморати ӯ муддавар, дари

ӯ дутабақа, ва иморат мурабаъ мустатил, ки дар миён дар аст ва аз дари

ъиморат баландтар тӯли ӯ ба қадри нисфи қутри доираи рубъ аст панҷ газ

шаръ баландтар, чи аз охири дарича ки аз он ҷо шуоъи офтоб дар вақти

нисфулнаҳор бар рабъ метобад то замин нисфи кутри рабъ аст ва даричае, ки

92

сақфи иморат бошад, тӯл ду газ (1газ= 2,252 см.Ҳ.М) ва се гази дигар бар

болои даричае тӯлонӣ ду газ ва се гази дигар бар болои даричае ки сақфи

иморат бошад тӯли ду табақа муддавар чаҳордаҳ газ, табақаи аввал ҳафт газ,

табақаи дувум ҳафт газ, шаш сӯрох бар сақфи муррабаъ мустатил аст, яъне,

болои ин ъиморат мебошад.

Чун аз даргоҳ ба андарун раванд арзи он чаҳор газ ва ним аст ва аз

ҳарду тараф рабъ дар ӯст, даҳлезе ҳаст ки як кас бигардад то охири иморат,

ва аз ду тарафи мурабаъ нардбоне сохтаанд то росид ба болои рабъ тавонад

рафт. То бубинад, ки шуъои офтоб бар кадом аҷзоъ тобанда аст, ки он

иртифоъи Офтоб бошад, ва аз охир даричае, ки Офтоб дар нисфулнаҳор аз он

ҷо бар ачзоъи рабъ метобад бисту се газ ва ним аст. Давраи зоҳир саду

хаштоду шаш дараҷа (ин аст) он чи дар китоби ин фан дида ва дар расади

Мароға дид [114, с. 50-51].

Аз ин гуфтаҳо хулоса ин аст, ки ин иморати азим ва бо тарҳи олии

муҳандисию меъморӣ биношуда худ гувоҳ бар он аст, ки илми дар ҳамон

давра пешрафта метавонист чунин як мӯъҷизаро биофарад. Ин аввалин

расадхонаи боҳашамату муҷаҳҳаз дар билоди исломӣ, бахусус дар Эрон ва

Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мерафт.

Расадхона дарои китобхонаи бузурге буд, ки онро аз билоди

тасарруфшуда чамъоварӣ намудаанд. Ба кавли муаррихин, он дорои зиёда аз

400 ҳазор нусха китоб будааст, ки дар таърих назир надорад.

Расадхонаи Мароға зиёда аз 100 сол мавҷудияти худро нигоҳ дошт.

Қайд бояд намуд, ки ин расадхона олоти нуҷумии муҷҷаҳази ба даврони

муосир наздик доштааст. Хоҷа Насириддини Тӯси ин маркази илмиро зиёда

аз 15 сол сарварӣ намуда, шогирдони зиёдро тарбия ва ба воя расонид.

Ҳамчунин осори зиёди илмиро навишт, ки барои пешрафти илми астрономия

хидмат намудаанд. Баъди аз кор мондани расадхонаи Мароға шогирдони

Насириддини Тӯсӣ ва кормандони расадхона дар дигар нуқоти олам

расадхона ва марказҳои илмӣ бино ва роҳбарӣ намуданд. Масалан

расадхонаҳои Табрез, Самарқанд, Пекин, Димишқро дастпарварон ва

93

шогирдони мактаби илмиии Мароға ва бунёдгузори он Насириддини Тӯсӣ

барпо намудаанд [158. с. 3 ].

Пас аз тасаллути Темури Ланг ин мавзеъро, ҳамаи боигарии ин

расадхона ба яғмо бурда шуд. Дар ин расадхона осори дастҷамъии «Зиҷи

Элхонӣ» бо роҳбарии Насириддини Тусӣ тартиб дода шуд, ки он баъд аз

марги Хоҷа нотамом мондааст. Баъд аз даргузашти Хоҷа Насириддини Тусӣ

кори ӯро шогирдон, алалхусус писараш Хоҷа Аслиддин бо ҳамроҳии

шогирди бузурги падараш- Кутбуддини Шерозӣ (Қутбуддин Маҳмуд ибни

Масъуди Шерозӣ 1236-1311-донишманди форсу тоҷик, табиб, риёзидон,

ситорашинос, мунаҷҷим, мусиқидон ва шоир) давом доданд. Вале бо вуҷуди

ин ҷадвалҳо нотамом монданд. Баъд аз марги писари Ҳалоку Обоқохон

бинои азими расадхона ба тадриҷ рӯ ба харобӣ овард ва оҳиста оҳиста аз

миён рафт. Имрӯз осоре аз харобаҳои он дар шаҳри Мароға боқи мондасту

бас. Аммо алангаи гузоштаи олимони Мароға ба насли пасин дастрасӣ ёфт.

Ин расадхона ва дастоварҳои илмии он барои илми баъдинаи ҳам Машриқ ва

ҳам Мағриб такони бузурге додааст.

Ҳамаи олоту асбоб ва китобхонаи бузургро бо фармони бевоситаи

худи Темур ба Самарқанд интиқол доданд. Албатта, олимони расадхонаи

Самарқанд олимони ҳаматарафа варзида буданд, вале мактаби Мароға ва

дастовардҳои илмию назариявии онҳо дар корҳои онҳо акси худро ёфт. Ба

ғайр аз дастовардҳои моддии ин расадхона, боз чанде аз олимони ин

расдхона низ ба Самарқанд бурда шуданд. Олимони ҳавзаи илмии Самарқанд

дар риштаи нуҷум ва риёзӣ қариб пурра давомдиҳандагони мактаби илмии

Мароға будаанд. Ин маънои онро надорад, ки онҳо танҳо корҳои илмии

онҳоро такрор ё ташреҳ намудаанд, балки таъсиргирон будааст, ки баъдан

чун нобиғаҳои ин фунун шинохта шудаанд. Дар ин замина ба кашфиётҳои

нодири илмӣ мушарраф гардидаанд. Аз он ҷумла, Қушчӣ Алии Самаркандӣ,

Қозизодаи Румӣ ва Ғиёсуддини Кошонӣ мебошанд, ки дар таърихи илм ҷою

манзалати баланде касб кардаанд. Ин олимони бузург бо сарпарастӣ ва

дастгирии молиявии Улуғбек расадхонаи бузурги Самарқандро бунёд

94

гузоштаанд, ки нури пурбаракати илмии он то имрӯз оламро мунаввар

менамояд.

Олимони расадхонаи Самарқанд махсусан аз дастовардҳои илмӣ ва

олоту таҷҳизоти бо сардории Хоҷа Насириддини Тусӣ дар Мароға ба

дастоварда фаровон истифода намудаанд. Онҳо махсусан дар риштаи нуҷум

ва риёзӣ, инчунин тарҳу олоти расадбандӣ дар зери таъсири Насириддини

Тусӣ қарор доштаанд. Мисоли онро мо дар ҳисобу китоби «Зиҷи Курагонӣ»,

ки қариб давоми такмилёфтаи бевоситаи «Зиҷи Элхонӣ» мебошанд, дида

метавонем. Инчунин дар ҳисобу китоби риёзӣ, махсусан аз осори бунёдии

Насириддини Тусӣ «Шакл-ул Қита» хеле фаровон истифода бурдаанд. Ҳамаи

ин нишондиҳандаи он аст, ки мактаби Мароға дар он замон чӣ арзиши

баланде ва чӣ баракати пурборе доштааст.

Бо ба даст овардани олоту абзори мукаммал олимони Мароға ба

кашфиётҳои нодир мушарраф гардиданд.

Муҳаққиқони мактаби илмии Мароға бори аввал ҷойгиршавии

ситорагони собитаро кашф намуданд. Инчунин харитаи ситорагони

маълумро тартиб доданд. Гирифти Маҳтобу Офтобро аз диди нав шарҳу эзоҳ

намуданд. Махсусан, кори онҳо дар мавриди шумораи сайёрагон ва

таъсироти онҳо ба коинот хело ҷолиб аст. Олимони Мароға ба воситаи

ихтирооти олотҳои мукаммали ҳандасию расадӣ дар илми ҷуғрофия низ хеле

дастоварҳои муҳим ба миён гузоштанд, аз ҷумла шаклу андозаҳои Замин,

ҳисобу китоби нуқта эътидоли баҳорӣ ва тирамохӣ, чен кардани кунҷи моили

эпликтика ва экватор барои илм таҳкурсӣ ва шароити мусоид фароҳам

овардааст. Ин дастоварди илмии Тӯсиро Христофор Колумб барои кашфи

қораи Амрико истифода кардааст. [146]. Олимони расадхонаи Мароға бо

роҳбарии Насириддини Тусӣ модели Замин маркази коиноти Батлимусро

(Потоломей) – тасҳеҳу такмил карданд, ки барои системаи гелиосентрии

(Офтобмаркази Сайёрагон) олими лоҳистонӣ Николай Коперник замина

шудааст [187,с.79-83].

95

Асри XIII бо вуҷуди дар таърих бо номи асри хунин – асри истилои

муғулон Осиёи Маркази ва Эронро, асри ғорату қатли оми сахронишинони

муғулу тотор ин сарзамини сарватманду мардхезро буданаш, боз бо

расадхонаи Мароға бо номи Насириддини Тусӣ, Кутбиддини Шерозӣ ва

дигар мардони пурҳунараш дар таърихи илму хунар, махсусан тамаддуни

халқи тоҷик мақому мартабаи босазое дорад [187, с.79-83].

Таърих чунон будааст, ки замоне Аврупо дар торикии асримиёнагӣ ба

сар мебурд, дар мамолики Шарқ шӯълаи илму маърифат ҷаҳонро мунаввар

менамуд.

Хиттае Хуросону Мовароунаҳр шахсиятҳоеро ба олам додаст, ки саҳми

онҳо дар инкишофи тамаддуни башарӣ баҳснопазир аст. Ҳёту фаъолияти

Закариёи Розӣ, Абӯнасри Форобӣ, Абӯрайҳони Берунӣ, Шайхурраис Абӯалӣ

ибни Сино , Хайёми Нишопурӣ, Насириддини Тӯсӣ, Қутбуддини Шерозӣ ва

даҳо дигар бузургони илм тасдиқи гуфтаи боло мебошад.

Дар сохтани марказҳои илмӣ, расадхонаҳо ва олоти астрономӣ низ

олимони эронитабор (тоҷик) ҳамтое надоштанд ва дар таърихи илми

астрономӣ номи худро ҷовидона сабт намудаанд.

Дар соли 1259 Насириддини Тӯсӣ фаълияти расадхонаи бузургтарини

замони худро дар шаҳри Мароға (наздикии шаҳри имрӯзи Табрез дар Эрон)

оғоз бахшид. Яке аз бузургтарин хидматҳои Тӯси дар таърихи илм, алалхусус

илми астрономӣ, сохтани ҳамин расадхонаи Мароға мебошад.

Барои сохтмони расадхона маблағи зиёде мебоястӣ ва Ҳалокухонро ин

гарон афтод. Муҳаққиқи таърихи илм Ҳоҷӣ Халифа ин лаҳзаро дар китоби

худ «Китоб андар Олам» чунин тасвир намудааст: «Вақте ба Ҳалоку маблағи

масрафи сохтмони расадхонаро дар Мароға эълон намуданд, ӯ бо нобоварӣ

пурсид: «Магар илми ситораҳо ин қадр муҳимаст, ки чунин миқдор махориҷ

мехоҳад?» Тӯсӣ посух дод: «Дар вақти хоби қушунҳои ӯ дар доманакӯҳ аз

баландии кӯҳ тағораи мисинро ғелон кунанд.Садои тағораи афтон дар байни

аскарони шоҳ ғулғула ва бесарусомонӣ ба по намуд, он гоҳ Тӯсӣ ба Ҳалоку

муроҷиат намуд»: «Мо сабаби ин ғалоғуларо медонем, вале асокир

96

намедонанд; мо оромем, онҳо бошанд безобитаанд; ҳамин тавр, агар мо

сабаби ҳодисоти афлокро донем, дар замин мо оромем».

Суханони Насириддини Тӯсӣ Ҳалокуро қонеъ кунониданд ва ӯ барои

сохтмони росадхона 20 ҳазор динор ҷудо намуд. Баъдтар олими бузург барои

зиёда аз 100 нафар олимони дар расадхона коркунанда махориҷи ҳарвақтаи

зиндагиашонро аз хазинаи Хон дарёфт намуд. Дар мадрасае ки дар назди

расадхона дар он замон ташкил шуда буд, ҳамаи илмҳои он вақта, аз қабили

фалсафа, риёзӣ нуҷум, кимиё, ҳандаса, калом, сиёсат ва ғайраҳоро

меомӯхтанд. Ҳамаи корҳо, аз тарҳи сохтмони бинои расадхона то насби

олоти нуҷумӣ, бо роҳбарии бевоситаии худи Хоҷа мегузаштанд.

Инҷо бояд зикр намуд, ки донишманд ошкоро бо маҳорати хоси устодӣ

ва матонат, ҳакимона дар ақли Ҳалоку русух намуд ва хони тороҷгар ва аз

тамаддун дурро водор намуд, ки аз харобкорӣ ва куштори халқ ба ислоҳи

умури иҷтимоӣ ва пешбурди фарҳанг ва фунун бипардозад, илмомӯзиро пай

гирад. Ин аст ки Ҷурҷи Зайдон дар ҳақи ӯ гуфтааст: «Илм ва ҳикмат ба дасти

ин порсӣ дар дуртарин нуқтаҳои билоди муғул рафт, ту гӯйӣ нури тобон буд

дар тирашоме».

Бо ҳамроҳии мунаҷҷим ва муҳандис Муҳайддини Арзӣ панҷто олоти

пештара ва панҷтои дигар олоти навӣ астрономиро насб намуданд.Ҳамаи

олоти астрономиро худи олимони расадхона сохтанд. Ба ғайр аз ин дар

расадхонаи Мароға барои таҳқиқотҳои астрономӣ ва омӯзонидани илми

нуҷум як кураи Осмон (глобус) ва як кураи Замин сохта буданд. Як курае, ки

писари Муҳайддини Арзӣ Муҳаммад сохта буд, имрӯзҳо дар осорхонаи

шаҳри Дрездени Олмон нигоҳдорӣ мешавад.

Расадхона бо абзорҳои бисёри нави муҳандисӣ ҷихозонида шуда буд,

ки калонтарин ва муҳимтарини онҳо рубъи доираи (квадрант) қутраш 6,5 м

буд.

Дар расадхона инчунин кураи армилярӣ олоти ду рубъӣ барои дар як

вақт чен кардани хати уфуқии ду ҷирми осмонӣ мавҷуд буд.Чи хеле арз

97

намудем, расадхонаи Мароға ба расадхонаҳои дигари Шарқ, аз он ҷумла ба

расадхонаи Хонбулоқи Пекин таъсири фавқулода муҳим расонидааст.

Хулосаи корҳои 12 солаи мунаҷҷимони расадхонаи Мароға бо

роҳбарии Насириддини Тӯсӣ «Зиҷи Элхонӣ» мебошад, ки он дорои ҷадвалҳо

оиди ҳисоби ҳолатҳои Офтоб, сайёрот ва феҳристи ситорагон, инчунин

ҷадвали якуми шашрақамаи синусҳо ва тангенсҳо гирд оварда шудаанд.

Зиҷи Элхонӣ муҳимтарин маҳсули олимони расадхонаи Мароға бо

роҳбарии Хоҷа Насириддини Тӯсӣ мебошад.

Хоҷа Насируддини Тусӣ бо такя бар дониши худ ва имконоте ки

Ҳалокухон дар ихтиёраш қарор дода тавонист, китоби “Зиҷи Элхонӣ”-ро аз

рӯи расадҳои анҷомшуда дар расадхонаи Мароға тадвин кард. Ин китоб то

садҳо сол дар сарзаминҳои он замон, аз ҷумлаи Чин дорои арзиш ва эътибори

хосе буд. Сесад сол пас аз марги Тусӣ дар соли 1385 мелодӣ тарҷума ва дар

Аврупо мунташир шуд. Имрӯз қадимтарини нусхаи ин осор дар китобхонаи

Порис нигаҳдорӣ мешавад.

Ин китоб муштамил бар 4 мақола мебошад, ки иборатанд аз:

1.Дар маърифати таворих (муштамил дар муқаддима ва 2 боб дар зикри

тарихҳо). Боби аввал дар бораи шарҳи таърихи вақтҳо ва маърифати солҳо ва

моҳҳое ки муштамил ба 12 фасл аст. Боби дуввум дар бораи таърихҳое ки

дигар тавоиф ба кор мебурданд, ин боб муштамил бар ҳафт фасл аст.

2.Дар маърифати равиши ситорагон, сайёраҳо ва мавзеъи эшон дар тӯл

ва арз ва тавобеъи он муштамил бар 15 фасл.

3.Дар маърифати вақтҳо ва толеъҳои ҳар вақте, шомили 14 фасл.

4.Дар боқӣ аъмоли нуҷуми ба 2 боб. Боби аввал ончи тааллуқ ва

таволеи мавлуд дорад, муштамил ба 7 фасл, боби дуввум дар далоиле, ки

тааллуқ толеи олам дорад муштамил ба 4 фасл аст.

Дигар натиҷаҳо, ки аз ин расадхона ба даст омада, ҷадовили нуҷумии

Хоҷа Насируддин дар ҷаҳони исломӣ, Ғарб ва Шарқ, мамолики будоӣ ба

шуҳрат расид, ки ҳамагӣ онҳо зодагони Мовароунноҳр ва Хуросон буданд ва

донишмандони Ғарб ва алоқаманд ба илми нуҷум ва таҳвил дар ҳайат, нуҷум

98

дар канори манзумаи Батлимус (назарияи заминмарказ) ба манзумаи Николай

Каперник (1473-1543)-асосгузори назарияи хуршедмарказ) ва Иоган Кеплер

(1571-1630)–асосгузори назарияи чархзании сайёраҳо ба даври Хуршед дар

мадори осмон) ба онҳо низ таваҷҷуҳи бисёре нишон медоданд, то давраи

ренесанси аврупоӣ яке аз беҳтарин роҳнамоиҳои расад дар расадхонаҳои

Аврупо зиҷ ё ҷадвали нуҷумии расадхонаи Мароға буд.

То давраи Элхониён ҳеҷ касе натавониста буд то тарҳе тозае ироа

кунад, ки ҳам бо диққат ва сиҳат бо тарҳи Батлимус рақобат намояд ва ҳам

дорои танҳо ҳаракоти доирае мутаҳҳадалмарказ бошад. Хоҷа Насириддин ин

корро дар Мароға оғоз намуд ва тавонист ин тарҳи тозаро ба кӯмаки

ҳамкоронаш дар расадхонаи Мароға пешниҳод намояд. Аҳамияти кори Хоҷа

Насир ва иқтидори расадхонаи Мароға дар илмӣ нуҷум ба ҳадде буд ки бархе

манобеъ (осори олимони ғайримусулмунӣ) аз он таъбир ба мактаби нуҷуми

Мароға кардаанд.

Мактаби Мароға муҳимтарин давра ва мактаби нуҷуми мардумони

эронӣ буд, ки бо номи Хоҷа Насриддини Тусӣ ва ба далели мушкилоти ҷиддӣ

носозкориҳои зотии мавҷуда дар низом Батлимус ба ҷиҳатгирии интиқодӣ

нисбат ба ин модел ва бар асоси модели ҳандасӣ-нуҷумӣ ироа шуд. Ин

модел, ки ба “Ҷуфти Тусӣ” маъруф шуд як асос дорад ва он эҷоди ҳаракоти

хаттӣ ба кӯмаки ҳаракотҳои давронии якнавохт аст.

Илова бар “Зиҷи Элхонӣ” китоб ва осори дигари ҳамчун “Таҳрири

Уқлидус”; “Шарҳ ал- ишорот”; “Авсоф ал- ишроқ”; “Устурлоб”; Садр ал-

кавокиб” ва ғайраҳо низ дар расадхонаи Мароға тадвин шудааст, ки дар ҳоли

ҳозир дар китобхонаҳои мӯътабари ҷаҳон нигаҳдорӣ мешаванд.

Ба эътиқоди ахтаршиносон расадҳои Хоҷа Насируддини Тусӣ дар таҳия

нахустин ҷадовали нуҷумӣ ва дақиқтар кардани моделҳои ҳандасии юнониён

ва Батлимус нақши бисёр муҳим доштааст. Ба гуфтаи муҳаққиқон

расадхонаи Мароғаро метавон яке аз ниҳодҳои бузурги илми нуҷум донист

ва дар баҳсҳои ахтаршиносӣ ва физики модерн мактаби Мароғаро омили

муассир дар нуҷуми модерн ба шумор бояд овард.

99

Мактаби Мароға дар нуҷум тавассути донишманди бузург Хоҷа

Насриддини Тусӣ ҷойгоҳи вижае дар илми нуҷум дорад. Мактаби Мароға дар

нуҷум таъсири зиёде ба мактаби Коперник ва нуҷуми модерни аврупоӣ низ

доштааст. Хоҷа Насриддини Тусӣ дар расадхонаи Мароға корҳои бузурге бо

бахшҳои илмӣ анҷом дода, ки дар ин масир Мароға ҷойгоҳи асосиеро дар

таърихи нуҷум ба худ ихтисос додааст.

Дар асоси мушоҳидаҳои ситорагон Тӯсӣ хело дақиқ эътидоли шабу

рӯзро мушахас намудааст, ки он ба 51,4″ баробар аст.

Дар рисолаҳои худ Хоҷа Тӯсӣ кинематикаи ҷирмҳои осмониро месозад,

ки аз астрономияи Клавдия Птолемей ба куллӣ фарқ менамояд. Асоси онро

истилоҳи дар илм қабулшудаи «Ҷуфти Тӯсӣ» («пара Туси»), тағирёбии

ҳаракати чархзаниро ба мустақимулхат (ростхата) тағир медиҳад.

Дар байни асарҳои математикии Насириддини Тӯсӣ «Шакл –ул- қитта»

ё «Рисолаи чортарафаи пурра» махсусан муҳим аст. Рисола ба забони форсӣ

дар давраи истиқомати Тӯсӣ дар Аламут ва ба забони арабӣ дар шакли каме

ихтисоршуда дар Мароға навишта шудааст (1260). Аз байни пешиниёни худ

Насириддини Тӯсӣ асосан ба Абӯрайҳони Берунӣ ва китоби ӯ «Калидҳои

илми астрономӣ» дар бораи он чи дар рӯи ин сатҳ рух медиҳад ишора

мекунад. Дар рисола инчунин аз рисолаи “ас-Солор” зикр ба миён шудааст

(Ҳусомуддин Алӣ ибни Фатҳуллоҳ ал-Солор аш-Шомӣ ваф. 1262 - математик

100

ва ситорашиноси дарбори Хоразшоҳон). Ин осори Тӯсӣ ҳамчун сарчашмаҳо

барои Регионмонт (1436-1476) хизмат кардааст, ки номаш ба оғози марҳилаи

нав дар таърихи тригонометрия алоқаманд аст [108, с. 57 ].

Рисолаи ат-Тӯсӣ аз панҷ китоб иборат аст. Китоби якум назарияи

муносибатҳои мураккабро шарҳ медиҳад. Ғояҳои Собит ибни Қурра (908 -

946) - математики маъруфи араб) ва Умари Хайём ((1048-11131)-ро инкишоф

дода, Тӯсӣ дар ин ҷо мафҳуми васеи рақамро пешниҳод мекунад, ки он

иртиботи ратсионалӣ ва ирратсионалиро муайян менамояд. Дар боби дувуми

китоб далелҳои гуногуни теорияи Менели Искандаронӣ (тақрибан соли 100-

уми милодӣ) барои ҳамвории чортарафа оварда шудаанд. Дар китоби сеюм

мафҳумҳои синус ва камони косинусӣ муаррифӣ шуда, як қатор теоремаҳои

тригонометрияи ҳамворӣ исбот карда шудаанд; аз ҷумла, дар ин ҷо қоидаҳои

ҳалли секунҷаҳои ҳамворро баррасӣ намуда, теоремаи синуси ҳамворро

исбот кардааст. Китоби IV ба исботи ҳолатҳои гуногуни теоремаи Менел

барои тасвири сфераҳои чортарафа бахшида шудааст. Китоби V ба усулҳои

ҳалли масъалаҳои тригонометрияи сферавӣ бо истифода аз теоремаҳои

ивазкунандаи тасвири чортарафа - теоремаҳои тангенсӣ ва теоремаҳои

синусӣ сарукор дорад. Дар боби охири китоби V қоидаҳои ҳалли секунҷаҳои

сферавӣ пешниҳод карда шудаанд ва барои ҳолате, ки дар секунҷа се кунҷ

дода шудааст, мафҳуми секунҷаи қутбӣ ҷорӣ карда мешавад. [157, с. 75 ].

Дарвоқеъ, ба туфайли саҳми илмии Насириддини Тусӣ тригонометрия

(дар қадим мусалсалот мегуфтанд) аз илми астрономия ҷудо шуда, ба як

илми мустақил табдил ёфт. Таърихшиноси илм М.М. Рожанская чунин

мешуморад: «Тригонометрияро танҳо он вақт як илми комилан мустақил

донистан мумкин аст, ки он илми ҳалли секунҷаҳо ва рисолаи трагонометрӣ

таснифоти росткунҷа ва каҷкунҷаҳои ҳамвориро ва секунҷаҳои сферикӣ,

инчунин алгоритмҳои ҳалли тамоми масъалаҳои хос, алахусус ҳалли

секунҷаҳои дар се тараф кунҷдоштаро бошад. Ин аст он чизе ки дар рисолаи

«Шакл –ул- қита» ё «Чортарафаи пурра»-и Насириддин Тӯсӣ» оварда

шудааст» [119, с. 80 ].

101

Ба қалами Тусӣ як қатор асарҳое, ки ба назарияи параллелӣ бахшида

шудаанд тааллуқ дорад. Аввалан, ин назария дар ҷои мувофиқе дар таҳририи

Уқлидус(асри III пеш аз милод), ки аз Тӯсӣ аст, баррасӣ карда мешавад. Яке

аз нашрияҳои ин рисола соли 1594 бо тарҷумаи лотини дар Рум нашр

шудааст. Исботи постулати V аз ин матн бори дигар аз ҷониби Ҷон Уоллис

((1616-1703) - математики англис) нашр шудааст.

Илова ба назарияи хатҳои параллелии худи Тӯсӣ, дар инҷо танқиди

назарияҳои пешгузаштагони худ Ибни Хайсам (965— 1039), Умари Хайём ва

Аббос Саиди Ҷавҳарӣ (нимаи аввали асри IX) оиди хатҳои параллелии низ

оварда шудааст.

Насиридини Тусӣ дар асарҳои математикии худ борҳо гузоришҳои

кинематикро истифода кардааст. Барои исботи мавқеи геометрӣ, вай

пайваста усули суперпозицияро истифода мебарад (масалан, дар исботи

баробарии постулати IV оид ба баробарии кунҷҳои рост, хусусиятҳои

диаметри доира ва ғайра), бо вуҷуди ин нишон медиҳад, ки мувофиқати

арзишҳои геометрӣ ҳангоми супурдани онҳо танҳо аломати баробарии онҳо

кофист. Хатро Тусӣ ҳамчун роҳи масире, ки аз нуқтаи ҳаракат мегузарад,

ҳисоб карда мекунад ва гардишро бо гардиши сегмент муайян менамояд. Пас

аз Архимед (287 пеш аз милод - 212 пеш аз милод- математики қадимаи

юнонӣ, физик ва муҳандис аз Сиракӯз) ӯ барои муайян кардани шаклҳо аз

қабили доира, силиндраи даврагӣ ва конус аз ҳаракат истифода мебарад.

Барои муқоисаи хатҳои рост ва каҷ Тӯси шакли дигари ҳаракат - гардишро

истифода мебарад. Ӯ мегӯяд, хати рост метавонад ба хати даврӣ ё каҷ кашида

шуда, аз росташ даст накашад, яъне хам карда нашавад. Ин тавассути ба даст

овардани гардиш дар хати росте, ки ба он ҷазб шуда, ҳангоме ки ба хати рост

ҳаракат менамояд, то ба ҳолати аввала бармегардад. Ба ҳамин монанд, бо

чархзанӣ ба осмонии Тӯсӣ, он сатҳи канори силиндр ва конусро муайян

мекунад ва хусусан гардиши доираро дар дохили доираи радиусаш гуногун

қатъ мекунад. Ҳамзамон, мувофиқи ақида Тусӣ хатти рост ва каҷ аз қисмҳои

воқеан хурд тақсимнашаванда иборатанд - нуқтаҳое, ки ҳангоми ғелиш

102

кардан бартарӣ доранд ва ва чунин такрорёбӣ дар тамоми ҷараёни ҳаракат

рух медиҳад. Дар маҷмӯаи «Арифметикӣ бо истифода аз тахта ва хок» Тӯсӣ

усули истихроҷи решаҳои дараҷаҳоро бо истифода аз намуна муфассал шарҳ

додааст. Ат-Тусӣ дар ин ҷо як ҷадвали коэффисиентҳои биномӣ дар шакли

секунҷа, ки ҳоло бо секунҷаи Паскал маълум аст овардааст. Тӯсӣ инчунин

дар бораи кори Архимед дар бораи чен кардани гардиши доира ва давраву

силиндр тавзеҳ додааст.

Дар рисолаи «Арифметикӣ бо истифода аз тахта ва хок», ки соли 1265

навишта шудааст Насириддини Тусӣ бори аввал ҷадвали зарби аз даҳ камро

(ҷадвали карат) тартиб додааст, ки пешиниён онро надоштанд.

3 5

1 3 5

2 6 1

0 2 4 6 8

3 9

2

1

5 8 1 4 7

4

2 6

2

0 4 8 2 6

5

0 5 0

2

5 0 5 0 5

6

2 8 4

3

0 6 2 8 4

7

4

2

1 8

3

5 2 9 6 3

8

6

2

4 2

4

0 8 6 4 2

9

8

2

7 6

4

5 6 3 2 1

103

“Ҷуфти Тӯси” ё Леммаи Тӯсӣ дар модели муосир: ҳангоми лапиши

(ҳаракат) доираи нисфи диаметри дар сатҳи ботинӣ дошта, нуқтаи ибтидоии

расиш дар соҳаи хурд ишора шудааст, як ҳаракати лапандаи росткунҷаро бо

диаметри наздики диаметри калони курра анҷом медиҳад. Ҳамин тавр,

ҳаракати ростхатта метавонад ҳамчун маҷмӯи ду ҷараёни гардиши кура

бошад, ки аз он хулосаҳои инқилобӣ дар астрономия баровардан мумкин аст.

Бо вуҷуди ин, назарияи Тусӣ барои олимони аврупоӣ танҳо дар асри 16 аз

ҷониби Николай Коперник кашф карда шуд ва ҳамчун асос барои низоми

гелиосентриаш хизмат кард. [58, с. 221 ].

Дар механика дастовардҳои илмии Насириддини Тӯсӣ пеш аз ҳама ба

кинематика марбутанд. Дар ин бахши механика саҳми назарраси Тӯсӣ

леммаи ба ном Тӯсӣ буд: агар ду доира бо радиуси R ва 2R дода шуда

бошанд ва доираҳои хурд бидуни лағжидани калон давр зада, онро аз дарун

дароранд, он гоҳ нуқтаи ихтиёрии M гардиши доираи хурд ҳаракати

ростхатаи лапандаро дар тӯли диаметри доираи калон мекунад. Ин лиммаро

исбот карда, Тӯсӣ ҳаракати як гардиши хурдро дар натиҷаи ҷамъкунии ду

ҳаракати гардиш пешниҳод кард. Аз нуқтаи назари муосир, мо дар бораи

ҷараёни мураккаби ҷисми комилан қатъӣ сухан меронем: ҷамъ кардани ду

гардиш дар гирди меҳварҳои параллелӣ (ва суръати кунҷии модули

ҳаракатҳои нисбӣ суръати кунҷии ҳаракатро ду баробар мекунад ва ба самти

муқобил равона карда шудааст); маҷмӯи ду то чунин гардишҳо ҷуфти ба ном

«Тӯсӣ» -ро ташкил медиҳанд. Агар ҳар ду гардиш якхела бошанд, пас нуқтаи

M лапиши гармоникиро иҷро мекунад. Баъдтар лиммаи ат-Тусӣ аз ҷониби

олимон Қутбуддини Шерозӣ (1236 - 1311), Ибни ал-Шотир (1306-1375) ва

ғайра ва баъдан Коперник (1473 - 1543) татбиқ карда шуд. Дастовардҳои

назариявии Тӯсӣ барои механика аҳамияти бузург доштанд, ки ба мо имкон

медод муқобилгузории ду намуди ҳаракатҳое, ки аз замони Арасту бартарӣ

доштанд, бартараф кунем: ҳаракатҳои якхелаи даврашакл, ки ба ҷисмҳои

осмонӣ ва ҳаракати мустақими дохилии ҷисмҳои заминӣ. Бо ба даст овардани

ҳаракати росткунҷа дар натиҷаи ҷамъ намудани ду гиргардиш, Тӯсӣ ба болои

104

ин варта пул сохт ва нишон дод, ки дар ҳаракати ҷисмҳои осмонӣ ҳаракати

ростхата баробар бо гиргардиш иштирок мекунад. Дар натиҷа кинематикаҳои

осмонӣ ва заминӣ ба як илми ягонае табдил ёфтанд, ки қонунҳои барои

тамоми ҷисмҳои омӯхташуда мавҷуданд. Дар натиҷа кинематикаҳои осмонӣ

ва заминӣ ба як илми ягонае бо қонуни умуми барои тамоми чисмҳо

омӯхташаванда табдил ёфт.

Натиҷаҳои мушоҳидаҳои 12-солаи ситорашиносони Мароға аз солҳои

1259 то 1271 “Зиҷҷи Элхонӣ” буд. Ин зиҷ дорои ҷадвалҳо барои ҳисоб

кардани мавқеи Офтоб ва сайёраҳо, каталоги ситораҳо, инчунин ҷадвалҳои

аввали шаш рақамии синусҳо ва тангенсҳо бо фосилаи 1 буд. Дар асоси

мушоҳидаҳои ситораҳои Тӯсӣ бисёр дақиқ мавқеи бузургиҳои миқдори

баробарии пешакии шабу рӯзро муайян намуд. Насириддини Тусӣ инчунин

дар бораи осори Клавдия Птолемей (100 - 170)- “Алмаҷастӣ” ва як қатор

рисолаҳои дигари астрономӣ шарҳҳо навиштааст. Рисолаи "Муиния оид ба

астрономия", илова бар он, “Зубдаи донишҳо оид ба астрономияи осмонӣ”,

“Ёддошт дар бораи астрономия”. Дар ин силсилаи рисолаҳо, Насириддини

Тӯсӣ кинематикаи шахсии худро оиди ҷирмҳои осмонии , ки аз Птоломей

фарқ мекунанд, бунёд менамояд. Модели кинематикии ҳаракати Моҳ,ки Тӯсӣ

кор карда баромадааст, ба леммаи Тӯси, ки дар боло ишора кардем, такя

менамояд. Дар рӯҳияи анъанаҳои антиқӣ, ӯ системаи гардиши ҳамворро

барои Моҳ ҷорӣ мекунад. Дар байни онҳо ду сфера (хурд ва калон) фарқ

мекунанд, ки доираҳои хурду калони лимма ба доираи калони ин сфераҳо

табдил меёбанд (яъне сфераи хурд дар дохили як калон ҷой мегирад). Бо

истифода аз ин модел, Tӯсӣ тавонистааст, ки суръати кунҷи марказии

эписиклии Моҳро нисбат ба мушоҳидаҳои маркази Замин шарҳ диҳад. Аммо,

вай аз принсипи ҳаракати даврашакл даст накашидааст (дар ҳоле ки

назарияи Птолемейи ҳаракати Моҳ бо истифодаи фарзияи баробар(эквант) аз

ин принсип хеле канор рафта буд). Гарчанде ки модели моҳии Тӯсӣ аз

Птолемей аз ҷиҳати дақиқии мувофиқат бо маълумоти мушоҳидашуда зиёд

набуд, вай дар таърихи механикаи самовӣ як марҳилаи муҳиме гузошт,

105

марҳилаи муҳим дар рушди усулҳои ғайрипотоломейии моделсозии

кинематикӣ-геометрӣ мебошад. Ат-Тусӣ дар моделсозии ҳаракати сайёрот

низ ҳамин тавр рафтор кард. Тӯсӣ яке аз аввалинҳоест, ки ғояҳои

эволютсиониро дар биология иброз дошт. Тибқи таълимоти ӯ, дар ҷаҳон дар

аввал танҳо унсурҳои аввалия буданд. Он гоҳ минералҳо, растаниҳо,

ҳайвонот ва одамон тадриҷан аз онҳо пайдо шуданд.

Рисолаи Тӯсӣ «Шакл ул-қитаъ» яке аз маъхазҳо барои Региомонтан

(1436-1476 ), шудааст, ки давраи нави таърихи тригонометрияро асос

гузоштааст.

Тӯсӣ якчанд асар оид ба назарияи хатҳои мусовӣ (параллел) дорад, ки

дар «Таҳрири Уклидус» ин назария ба худи ӯ тааллуқ дорад. Тарҷумаи яке аз

нусхаҳои ин асар соли 1594 ба забони лотинӣ дар Рим аз чоп бароварда шуд.

Исботи постулати V аз ин нусха дубора аз тарафи Ҷон Валлис (соли

1693 ) ба чоп расид. Ба ин кори Валлис Ҷироламо Саккери шинос буда, ин

исботро танқид намудааст (с.1733 ).

Тӯсӣ инчунин шарҳҳо оид ба корҳои Архимед «Доир ба ченкунии

доира» ва «Доир ба курра ва силиндр» навиштааст.

Ӯ инчунин дар риштаҳои дигари илм низ осори зиёде эҷод намудааст.

Рисолаҳои физикии Тӯсӣ «Таҳрир китоб -ал манозир», «Рисола дар таҳқиқи

қавси қузаҳ» ва ғайра мебошанд.

Дар соҳаи биология аз аввалинҳо шуда ғояи эволютсиониеро пешниҳод

намуд, ки мувофиқи он дар олам дар аввал унсурҳои аввалия мавҷуд буданд.

Баъд аз онҳо оҳиста- оҳиста маъданҳо, рустаниҳо, ҳайвонот ва одамон пайдо

шуданд.

Насириддини Тӯсӣ дар осори худ механикаи қайҳониро асос гузошт, ки

баъди 400 сол олимони Аврупо ба фаҳми он расиданд. Астрономи даниягӣ

Тихо Браге (1546-1601 ), ҳисобҳои Тӯсиро такрор намуда, фиҳрести зиёда аз

700 ситораро тартиб дод.

Расадхонаи азими Мароға ба гувоҳии муҳаққиқон ва огоҳони фан

бузургтарин ва олитарин академии улуми ақлӣ ва дониши ахтаршиносӣ ва

106

ҳайат дар тӯли ду қарни ҳаёти тамаддуни исломӣ ва ҷаҳонӣ (аз замони

зуҳури ислом то ренесанси аврупоӣ) ба шумор меравад. Вуҷуди чунин

муҷтамаъ ва маркази илмии густурда ва мухталиф то қабл аз он беназир буд

ва то чаҳор қарн баъд, ки бар асари Ренесанс ва инқилоби санъати Аврупо

расадхонаҳои ҷадид бар пояи фарзияҳои нав ва нуҷумии пешрафта пойгузорӣ

шуд, бе рақобат монд. Дар айни ҳол ки нуҷуми ҷадиди Аврупоӣ ҳам бо

баҳрагирӣ аз тарҷимаи матни “Зиҷи Элхонӣ” ба забони лотинӣ, ки дар соли

1652 мелодӣ сурат гирифт, сахт аз мактаби Мароға мутаассир буд, то ҳадде

олоти нуҷумие ки аз расадхонаҳои аврупоӣ боқӣ мондааст, аз назари шакл

айнан ҳамон нуҷумии исломӣ аст. Дарвокеъ, расадхонаи ба унвони як

маркази таҳқиқоти илмӣ ва маҳалли расади ситорагон яке аз асоситарин

муассисоти илмӣ аст, ки тамаддуни исломӣ барои авалин бор ба вуҷуд овард

ва ба сурати такмилёфта ба тамаддуни Аврупо интиқол дод.

Усулан қабл аз давраи исломӣ на дар байни юнониён ва бобулиён ва на

дар эрониён ва ҳиндуён расадхонае ба унвони як муассисаи мустақили илмӣ

вуҷуд надошт ва ҳатто дар қаруни аввалияи исломӣ бештар расадхонаҳо ба

номи афрод ташкил мешуд ва бо марги онҳо аз байн мерафт. Фақат дар қарни

баъдии тамаддуни исломӣ аст, ки расадхона ба унвони як муассисаи илмӣ

даромад. Қадимтарин расадхонаи нуҷумие ки аз вуҷуди он иттилоъ дорем,

расадхонаи Шамосия дар Бағдод ва Димишқ дар аҳди Маъмун халифаи

Аббосӣ аст, ки раёсати ин маркази илмии Бағдодро Яҳӣ ибни Абумансур

(мутаваллуди 215 қамарӣ) ва Димишқро Муҳаммад бини Ҷобирӣ Хавфӣ ва

дигарон ба уҳда доштанд. Ҳосили ин расадхона “Зиҷи мумтаҳан” буд, ки Яҳӣ

ибни Абумансур онро таҳия ва танзим кард. Аз дигар зиҷҳои он аср китобҳои

“Ал зоиҷ ал Димишқӣ” ва “Ал зоиҷ ал Маъмунӣ” таълифи Ҳабаш ибни

Абдуллоҳи ал- Зиҷ ибни Бозёр ва “Ал- зиҷ ал- ҳазорон” таълифи

Абумаъшари Ҷаъфари Балхӣ (Дар Европа бо номи Абумашар машҳур аст.

Бино ба маълумоти баъзе маъхазҳо Абумаъшари Балхӣ бештар аз 100 сол

умр дидааст ва зиёда аз 30 асар таълиф намудааст. «Мадхал ила илми аҳком-

ин-нуҷум» («Мадхали илми ҳукми нуҷум») ном асри ӯ дар Европа машҳур

107

буд. Нусхаи хаттии асари ӯ «Мухтасар дар илми нуҷум», ки оид ба

астрология аст, дар Ганҷинаи дастнависҳои шарқии Институти шарқшиносии

АИ Ҷумҳурии Ӯзбекистон маҳфуз мебошад.)-ро метавон ном бурд.

Маъруфтарин мунаҷҷим ва ахтаршиноси асри Маъмун донишманди

маъруфи саддаи ҳаштуми мелодӣ Муҳаммад бини Мӯсои Хоразмӣ (тақр.783-

850- риёзидон, астроном ва ҷуғрофидони бузурги форсу тоҷик.) аст, ки дар

доиралҳукмаи Маъмун хидмат мекард ва “Зиҷи Синд ва Ҳинд”-и вай то

муддатҳо барои донишмандон асри баъдӣ мабдаи асосӣ буд. Ҷорҷ Сортон

донишманди таърихи илм нимаи аввали қарни нуҳуми мелодиро асри

Хоразмӣ номгузорӣ карда ва мӯътақид аст, ки агар ҳама ҷиҳот дар назар

гирифта шавад, Хоразмиро бояд яке аз бузургтарин риёзидонони ҳама асрҳо

ба шумор овард.

Расадхонаи мӯътабари баъдӣ расадхонаи Бани Мусӣ дар Бағдод буд, ки

дар асри хилофати Маъмуни Аббосӣ (786- 833) ба фаъолияти ситорашиносӣ

пардохт ва Абурайҳонӣ Берунӣ (973-1048)- яке аз бузургтарин алломаҳои

Машриқзамин, риёзидон, файласуф, табиатшинос, табиб, мунаҷҷим, муаррих

ва ҷомеашиноси тоҷику форс) дар китоби “Таҳдид ниҳоёт ал- макон” аз

таҳқиқоти онҳо истифода бурдааст.

Расадхонаи Исфаҳон низ ба дасти Абӯҳанифаи Диноварӣ (Абуҳанифа

Аҳмад ибни Довуд ибни Вананди Диноварӣ, тақрибан 820– 895) — риёзидон,

ҳайатшинос, набототшинос, файласуф, муаррих, адиб ва луғатшиноси

маъруфи форс-тоҷик.) дар охири саддаи нуҳум барпо шуд, ки китоби “Ал-

Раъд-ало расад ило сабҳонӣ” аз осори ӯ аст.

Илми ахтаршиносӣ дар қарни нуҳум бо зуҳури Абдураҳмони Суфии

Розӣ (Абулҳусайн Абдурраҳмон ибни Умар ибни Муҳаммад ибни Саҳли

Сӯфии Розӣ, (903- 986) - мунаҷҷим ва ҷуғрофидони арабизабони форсу тоҷик

ба авҷи худ расид. Китоби “Сурат ал- кавокиб”-и вай тавассути Хоҷа

Насриддини Тусӣ тарҷума шудааст ки қарнҳо мавриди эътимоди

донишмандони ҳайат ва нуҷум буд. Дар асри ҳозир низ ба хотири хидмати

108

вай ба илми ситорашиносӣ нӯҳ нуқтаи курраи Моҳро ба номи вай номгузорӣ

кардаанд.

Расадхонаи Рай ҳам дар авосити қарни нуҳум тавассути Абумаҳамуд

Ҳомид бини Хизри Хуҷандӣ (930-1000 -мунаҷҷим, риёзидон ва ихтироъкори

форс-тоҷик. ) дар замони ҳукумати Оли Бувайҳ дар Рай барпо шуд. Вай яке

аз олоти муҳими расадӣ ба номи Судси Фахрӣ-ро ки ба ифтихори Фахриддин

Дайламӣ номгузорӣ шуда буд, ихтироъ кард, ки дар расадхонаи Мароға ба

сурати комил ва дақиқ даромад ва ба номи Рубъӣ Деворӣ ба кор мерафт.

Дар расадхонаи Мароға барои ба даст овардани диққати бештар дар

андозагирӣ, бузургтарин рубъӣ деворӣ, ки то он замон сохта шуда буд ба кор

гирифта шуд, ки ҳатто як даҳум сонияро ҳам нишон медод. Барои аввалин

бор Хоҷа Насириддини Тусӣ хаттӣ убури хуршедро, ки ба сурати мавҷӣ аст,

ба кумаки рубъи девории Мароға таъин кард. Баъдҳо Тихо Браге (1541-1601)

мунаҷҷими даниягӣ ба таври дақиқ ҳисобҳои Хоҷаро дар корҳои худ дар

расадхонаҳои Авупо анҷом дод. Бисёре аз олоти Тихо Браге мисли рубъи

деворӣ, ки вай бисёр ба он меболид ва ба исми худаш Техникус номида буд,

аз сӯи Тақуюддин ном ситроашинос ва созандаи расадхонаи Истамбул буд,

ки собиқаи он ҳам ба Мароға бозмегашт.

Расадхонаи Бағдод, ки дар соли 378 қамарӣ ба дасти риёзидони

мусулмонӣ эронӣ Абусаҳлӣ Бежан бини Рустами Куҳии Табарӣ ва ба дастури

Шарофуддин валлоҳи Дайламӣ бино шуд. Дарвоқеъ аввалин расадхонае ҳаст,

ки ба сурати нисбатан комил ва фаннӣ сохта шуд ва наздиктарин шакли як

расадхонаи ба расадхонаи Мароға буд, зеро бинои аслии он ба сурати бурҷе

буд, ки сақфаш ба шакли кура ва мадораш сохта шуда буд ва аз ин ҷиҳат

шабеҳи бурҷи бузурги Мароға будааст. Қарни даҳум дар таърихи нуҷум

(қабл аз расадхонаи Мароға) нуқтаи ҷаҳиш ва такомули дониши ахтаршиносӣ

аст. Дар ин аср ки ба ҳақ асри Абурайҳонӣ Берунӣ ном гирифта, дониши

ситорашиносӣ қадамҳои ҷиддие ва баландеро дар кашфи ҳақоиқи олам

бардошт. Абурайҳон бо анҷоми аъмол ва ирсоди нуҷумӣ дар Чурҷонияи

Хоразм таълифоти китобҳо ва абдои васоили арзишманд, заминаи масоидеро

109

барои барпоии расадхонаи Мароға эҷод кард. Дар ҳамон айём Ибни Сино-

нобиғаи машҳури Машриқзамин бо фармони Аллоудавлаи Кокуия (977—

983) аз Дайламаи Исфаҳон маъмурият ёфт, ки ба дастури шогирдаш

Абуубайди Ҷузҷонӣ расадхонаеро дар Исфаҳон бунёд ниҳад. Вай ин корро бо

устодии тамом анҷом дод ва аз олот ва адвоте ки то он замон собиқа надошт,

барои расади ситорагон истифода кард.

Нимаи дуюми қарни панҷум бо зуҳури Умари Хайём (1048-1131-

ҳаким, файласуф, риёзидон, мунаҷҷим ва шоири форсу тоҷик.) – риёзидони

машҳур, барги заррине дар таърихи ризиёт ва ситорашиносӣ варақи худро во

намуд. Вай дар соли 467 қамарӣ бо даъватӣ Султон Ҷалоллуддин Маликшоҳ

дар расадхонаи Рай ба таҳқиқ пардохт ва тақвими Эронро бо диққати бисёр

тасҳеҳ кард. Ҷорҷ Сортон менависад: “Саддаи ёздаҳуми мелодӣ бо

муваффақияти бузург ба поён расид, яъне, бо “Таърихи Ҷалоли”-и Умари

Хайём... “Таърихи Ҷалолӣ” на танҳо дар Шарқ балки дар Ғарб ҳам бе рақобат

монд”.

Пас аз қарни ёздаҳум то барпо кардани расадхонаи Мароға бисёре аз

улум, аз ҷумла нуҷум ором ором рӯй ба рукуд ва сукут овард. Бо ин ҳол

дониши ситорашиносӣ дар ин замон низ ба сурати маҳдуд тавассути бархе

донишмандон фаъол монд. Дар соли 527 қамарӣ расадхонае тавассути Ҳаким

Исомуддини Солор, ҳаким Авҳадуддини Анварӣ ва Абдулраҳмон Хозинӣ

(асриXII) сохта шуд ва зиҷи ҳосил аз он ба “Зиҷи Шоҳӣ” мавсум гашт. Дар

соли 556 қамарӣ низ таҳқиқоти муфассале ахтаршиносӣ тавассути ҳаким

Фариддудини Али бини Абдулкарими Толулӣ сурат гирифт ва натиҷаи он ба

сурати “Зиҷи Алӣ” таҳрир шуд.

Бо ҳуҷуми лашкариёни муғул ҷаҳони ислом вориди мароҳили ҷадиде

шуд ва дастхуши тағйир ба таҳаввулоти бисёре шигарфе гардид ва аввалин

шикофаҳои ҷиддӣ бар баданаи тамаддуни азими исломӣ, ки аз Андалусия то

девориҳои Чин густурда шуда буд, эҷод шуд. Мароға низ аз ин балои

хонумосӯз бенасиб намонд ва тайи дубора юриши сангин ва кушодани

дарвозаҳои шаҳр мардум қатли ом шуданд ва шаҳр ба вайронае табдил шуд.

110

Қатли ом ва кушторҳо бисёр ва ваҳшиёна буд. Ибни Асир менависад

“Муғулон пас аз расидан ба Мароға шамшер дар миёни мардум ниҳоданд ва

шуморае аз мардум, ки аз ҳад ва ҳудуд берун буд, ба қатл расиданд... Шаҳрро

хароб карданд ва сӯзонданд ва бештари аҳолиашро ба қатл расониданд,

амволашонро ба ғорат бурданд ва ба ҳарим ва номусашон таҷовуз карданд”

[70,с.11].

Аз он замоне ки Мароға ба таври комил ба дасти муғулон афтод то ба

пойтахти Ҳалокухон (1217 1265 ) даромадан иттилои чандони аз таърих ва

авзои шаҳр дар даст нест ва чунонки аз манобеи таърихи бармеояд шаҳр дар

оромиш дар зери юғи муғулон ба сар мебурд.

Дар бораи иллат ва сабаби таъсиси расадхонаи Мароға суханон ва

назариёт гуногуне дар торих нақл шудааст. Рашиддидин Фазлуллоҳи

Ҳамадонӣ (1247- 1318) менависад: “Манқуқоон аз подшоҳони муғул ба

камоли ақл ва киёсад ва закои зеҳн имтиёзи тамом дошт, то ғояте ки баъзе

ашколи Уқлидусро ҳал карда буд. Раъйи олӣ ва ҳиммати баланди ӯ иқтизои

он кард, ки расаде дар аҳди ҳумоюни ӯ бино кунад. Фармуд то Ҷамолуддин

Муҳаммад бини Тоҳир бини Муҳаммади Зайди Бухорӣ ба он муҳим қиём

намояд ва баъзе аъмоли он бар эшон муштабеҳ шуд. Манкуқоон чун овозаи

фазл ва устодии Хоҷа Насириддини Тусиро шунида буд, ҳангоми

фиристодани Ҳалоку ба Эрон аз ӯ хост, ки баъд аз тасхири қалъаи Мулоҳида

(Алламут) Хоҷаро онҷо фиристад, то дар Муғулистон бинои расадхонае

кунад. Вале чун ба бахти Хоҷа Манкуқоон ба фатҳи Чини ҷанубӣ иштиғол

дошт ва аз пойтахт дур буд ва Ҳалоку ба Хоҷаи Тусӣ алоқаманд шуда буд

чунин салоҳ дид ин кор дар Эрон ва бо фармони ӯ сурат пазирад [137,с.11]

Аз сӯе бархе дигар мӯътақиданд, ки худи Хоҷа Элхонро ба ин амр

тарғиб кард. Ҳалоку ибтидо майле набурд, пурсид фоидаи илми нуҷум чист

оё чизеро воқеъааш ҳатмӣ аст, бартараф мекунад? Хоҷа Тусӣ б зикри масале

ӯро қонеъ кард.

Хоҷа Тусӣ, ки худ ахтаршинос буд, лизо он замон ки мақорун бо поён

ёфтани футӯҳоти Ҳалоку ва шурӯъи оромиши нисбии сарзамини Эрон ва

111

Моваоунаҳр, инчунин муносибтарин замон барои барпо кардани донишгоҳ

ва маркази илмии азим ва ҷилавгирӣ аз рукуди донишҳои роиҷ буд,

пешниҳоди барпои як расадхонаи илмиро ба Ҳалокухон дод. Ба назар

мерасад, иллати пешниҳод додани расадхона, на дигар маркази илмӣ чун

мадрасаи бузург, китобхона ва ғайра ин буд, ки ӯ мехост як расадхонаи

бузурги дорои тамоми марокизро созад. Сониян, муғулон мутобиқи одоб ва

расми падарии худ ба толеъбандӣ ва пешгӯии ҳаводис аз тариқи ҳаракоти

ситорагон сахт муътакид буданд ва чун Хоҷа инро медонист, аз тариқи

эҳдоси расадхона ба сурати комили илмӣ, на пешгӯии ҳаводис ва толеъбандӣ

ворид шуд ва Ҳалокуро розӣ кард то ба таъсиси расадхона мувофиқат кунад.

Дар ин миён ташвиқ ва тарғибҳои Хоҷа чунон дар нафс ва табъи Ҳалоку

муассир афтод, ки исрор ба итмом расонидани расади ситорагон гардад. Вале

Хоҷа, ки донишманди коромӯхта ва мутабаҳҳир буд, арза дошт, ки

навиштани зиҷи тоза, ки мубтанӣ бар таҳқиқоти донишмандон бошад қариб

30 сол бар тӯл меанҷомад: “Расад ба камтар аз 30 сол, ки даври ин 7 ситора

тамом шавад натавон сохт ва агар бештар аз 30 сол ба он кор машғул бошад

беҳтар ва дурусттар бошад ва подшоҳи мо ки бунёни расад оғоз ниҳад

фармуд, ки ҷаҳд кунед то зудтар тамом кунед ва фармуд, ки магар ба 12 сол

сохта шавад. Мо бандагон гуфтем ҷаҳд кунем агар рӯзгор вафо кунад.” Бо ин

ҳама такмили зиҷ ва танзими ҷадвалҳои он 15 сол тӯл кашид ва хони муғул

фурсат наёфт ин зиҷи илмиро мушоҳида намояд. Чун солҳо қабл аз он дар

соли 1265 мелодӣ бадруди ҳаёт гуфта буд.

Боқиаи бозмонда аз пайҳои мақоми бурҷи марказии Мароға маълум

мешавад, ки бурҷи аслии ба сурати як доираи комил буда, ки қутри дохилии

он беш аз 22 метр ва қутри хориҷии он низ беш аз 60/23 метр будааст. Тӯли

он бошад 50/18 тахмин зада мешавад.

Яке аз воҳидҳои илмии расадхона коргоҳи бузурги рехтарагарии олот

ва абзорҳои расадӣ ва нуҷумӣ буд, ки дар ғарби бурҷи расадхона қарор

дошта аст. Аз он ҷо, ки Хоҷа Тусӣ ҳар масъулиято ба фарохури истеъдод ва

тавоноиҳои илмии ҳар шахс ба ӯ вогузор мекард. Нақшагирии тарҳ ва

112

сохтани абзорр, инчунин олоти нуҷумиро ба риёзидон, ахтаршинос ва

муҳандиси номдор Муъинуддин Муҳаммад бини Бармак Арзӣ вогузор кард.

Фарзанди донишманди вай ҳам ба номи Шамсуддини Тӯсӣ-Арзӣ дар амри

сохтани олоти расад кӯмаккор ва дастёри падар буд.

Муъинуддин Арзӣ дар ҳамон айём рисолае нафис дар шарҳи олоти

расади Мароға навишт, ки хушбахтона ҳанӯз боқӣ монда ва нусхае аз он дар

китобхонаи донишгоҳи Теҳрон мебошад. Арзӣ дар ин рисола бо нигориши

муҳаққиқонаи тамом онро нигоштааст.

Арзӣ ба ҷанбаҳои ин абзорҳо ва диққати андозагирӣ, ҳамчунин ба

ҷинсу қисматҳои мухталифи онҳо ишора карда аст. Дар маҷмӯъ ин осори

илмӣ аз аҳамияти бисёр зиёде бархурдор аст. Аз мутолиаи рисола маълум

мешавад, ки Муъиниддин худ бархе аз дастгоҳҳоро тарроҳӣ карда ва

сохтааст.

Ҷорҷ Сортон, муррихи таърихи улум менависад: “Бархе аз абзорҳои

расадӣ аз ҷойҳои дигар” оварда шудаанд, аммо чунин пайдост, ки дастёрони

Хоҷа Тусӣ дастгоҳҳои нуҷумии тозаеро дар ҳамон ҷой ихтироъ карда ва

сохтаанд, чунонки худи Хоҷа низ дастгоҳе ба номи ҳалқаи шомола ихтироъ

кард, ки аз 2 доираи мударриҷ дар ду сафҳа ва амуди бар якдигар ташкил

шуда буд. Корбурди ин ҳалқаҳо баъдҳо дар Ғарби масеҳӣ дар садаҳои 15 ва

16 ривоҷи зиёде ёфт. Нуқтаи қобили таамул дар бораи олот ва абзорҳои

расадӣ ин аст, ки мутобиқи бархе таълифоти таърихӣ, хазинае ки барои

сохтани дастгоҳҳо, абзоролоти расадии марбут ба расадхона сарф шуда,

ҳудуди 30 ҳазор динор буда, ки бо таваҷҷӯҳ ба маблағи хазинашуда барои

сохтмон ва иморати бинои расадхона, ки 20 ҳазор динор буд, нишон медиҳад,

ки таваҷҷӯҳ ва эътинои хосе ба ин расадхона сурат гирифта ва тавони молии

ҳангуфте ба ин бахш сарф шудааст.

Бо баробари сохтани расадхона, ҷамъоварии олот ва абзори расад, Хоҷа

Тусӣ ба фикри таъсиси китобхонаи бузурге шомили китобхонаи умумӣ ва

тахассусӣ дар назди расадхона афтод ва ба думболи он гурӯҳҳои махсусро

барои пайдо кардан, харидан ва таҳияи китобҳои нафиси илмӣ ба шаҳрҳои

113

мавриди ҳамла қароршудаи тавассути муғулон фиристонид. Ин гурӯҳҳо дар

шаҳрҳои мухталифи Ироқ ва Эрон, ҳамчунин ҷазираҳои Мавсил, Бағдод,

Димишқ, Қазвин, Хуросон, Қаҳистон ба ҷустуҷуи китобҳои нодир

мепардохтанд. Ҳатто худи Хоҷа Тусӣ се бор барои таҳия ва хариди китоб

сафар ихтиёр кард. Он чи китоб ва аснод ва мадорик ва олоти расадӣ ёфт ба

Мароға фиристод. Саъй ва талоши Хоҷа дар ин амр бо ҷиддият буд. Вай дар

ин кор ба ҳадде буд, ки бархе аз огоҳон сохтани расадхонаро баҳонае барои

ҷамъоварии китобҳо ва мадорик ва асноди илмӣ ва ҷилавгирӣ аз нобуд

шудани онҳо ба дасти муғулон донистаанд. Ба ҳар ҳолат, дере нагузашт, ки

китобхонаи азими дорои 400000 ҷилд китоб ҷамъоварӣ шуд.

Бо ин ки Мароға ба унвони пажуҳишгоҳ ва маркази таҳқиқотии калон

дар умури ситорашиносӣ ба шумор меомад, вале бо таваҷҷуҳ бо бархе

бахшҳои он, метавон аз он ба унвони донишгоҳ ва маҳали омӯзишу тарбияти

нерӯи инсонӣ ёд кард. Расадхонаи Мароға бо ин ки як маркази таҳқиқотӣ

буд, дар ҷанбаҳои омӯзиш низ бисёр фаъол буд. Дар ин расадхона ба улуми

назарӣ, риёзиёт ва ҳандаса ки дар ахтаршиносӣ корбурди бисёр дорад

таваҷҷуҳи махсусе мешуд. Яке аз маъруфтарин мударрисони риёзӣ ва

ҳандаса, донишвари бузурги масеҳӣ Абулфараҷ Григорий ибни Ҳорун

маъруф ба ибни Ибрӣ (624-685 қамарӣ) буд. Вай муддати 12 сол дар

мадрасаи илмии риёзиёти Мароға ба тадриси усули Уқлидус (Евклид ё

Эвклиид- Εὐκλείδης— математики юнонӣ тақрибан солҳои 300 то мелод

зистааст.) , Батлимус (Кла́вдий Птолеме́й - Κλαύδιος Πτολεμαῖος, лат. Claudius

Ptolemaeus, ситорашиноси юнонӣ- 100 -170) ғайра пардохта аст.

Бояд гуфт, ки маркази илмӣ дарвоқеъ шомили як донишгоҳи улум низ

буд, ки тамоми улум ва донишҳои ситорашиносӣ, ҳамчунин риёзиёт, физика,

механика ва ғайраҳо дар онҳо тадрис мешуд.

Муъинуддин Арзӣ ёри содиқи Хоҷа менависад “... Ӯ касе буд, ки

тамоми донишмандонро чун падари меҳрубон даври худ ҷамъ кард, ҳама аз

дониши ӯ баҳраманд мешуданд ва аз дидани он шаҳриёри олам баҳраманд

мегардиданд. Худо шоҳид ва гувоҳ аст, ки рӯзҳои хушеро бо вай

114

гузаронидем. Ҳарчанд ки ин рӯзҳо моро аз меҳан ва қавм ва фарзандон дур

нигоҳ дошт, вале дар рикоби ӯ чизе буд, ки дар ҷои дигар вуҷуд надошт ва

ҳар он кас ки аз ин муҳити фозил ва одоб баҳра набурд, ҳама чизро аз даст

дод.” [222].

Ҷорҷ Сортон менависад “Фарҳанги давраи Элхонӣ беш аз маркази

Аврупоӣ ҷанбаи ҷаҳонӣ дошт, чунки мусулмонон, яҳудон, фарангон,

ҳиндуён, муғулон ва чиниҳоро гирди ҳам оварда буд.” [129,с.542]

Дар маҷмӯъ теъдоди зиёди аз муҳандисон, риёзидонон, ҳукамо ва

ситорашиносони он рӯзгори ҷаҳони исломӣ дар расадхонаи Мароға ширкат

доштанд. Илова бар чаҳор тан аз нухбагони ин фунун, ки ба унвони

дастёрони аршади Хоҷа ба пажуҳиш ва омӯзиш иштиғол доштанд, бисёре аз

устодон ва мударрисони барҷаста низ барои тадрис ва тарбият раҳсипори

Мароға шуданд.

Профессор Муҳаммад Абдул Ислом донишманди барҷастаи покистонӣ,

барандаи ҷоизаи нобелӣ менависад: “Расадхонаи мароға бо 20 ситорашинос

аз сар то сари дунёи исломӣ таҳти сарпарастии донишманди бузург Хоҷа

Насириддини Тусӣ эҳтимолан нахустин расадхонаи ҷаҳон ба маънои воқеъии

калима буд.”

Расадхонаи Мароға дар замони фармонравоии элхониёни муғул, яъне

зиёда аз 53 сол пойбарҷо буд. Подшоҳи охирини элхониёни муғул Султон

Муҳаммади Худобанда идораи расадро ба яке аз писарони Хоҷа

Насириддини Тӯсӣ вогузор намуд. Дере нагузашта он ҳама осори боазамати

расадхонаи Мароға вайрон шуд ва чизе боқи намонд. Муассисае ки 30 ҳазор

динори тилло харҷи олот ва адвоти он шуда буд, андаке беш аз ним қарн

напоид ва аз он вайронае боқӣ монд.

115

§3.3 Таъсири олимони расадхонаи Мароға ба инкишофи илм дар

Шарқ

Пас аз пошхӯрии империяи Рум ва паҳншавии дини хиристианӣ илм

дар Аврупо хомӯш шуд ва ҷои худро ба боварҳо дод. Қариб ҳазор сол

Аврупо дар торикии асримиёнагӣ монд. Вале дар ҳамин вақт буд,ки илм дар

Шарқи мусулмонӣ равнақ ёфт ва ба қуллаҳои баланд расид. Махсусан,

илмҳои табиатшиносӣ равнақ ва ривоҷи махсус доштанд.Дар асрҳои VIII-

X ба забони арабӣ аксари осори муҳими илмии юнониён тарҷумаву

баргардон шуданд,аз он ҷумла асари астрономии «Алмагест»(Маҷасти)-ии

Птолемей (90-168 с. п.а.м). Дар ин давра олимони мамолики мусулмонӣ ба

сохтани расадхонаҳои бузург шурӯъ намуданд ва ба назорати ҷирмҳои

осмониӣ пардохтанд. Беҳуда нест, ки номи аксари ситорагон арабӣ аст:

Алтоир, Алдеброн, Алкор ва ғайраҳо. Дар он замоне ки Аврупоро таъқибу

террори равшанфикрон ва олимон фаро гирифта буд,олимони мамолики

мусулмонӣ, махсусон эронитаборон сухан аз афлоку гардиши он, аз

ҳандасаву риёзӣ ва физикаву химия мезаданд.

Саҳми олимони мусулмонӣ, алалхусус эронитаборонро дар илми

ҷаҳонӣ нобояд нодида гирифт, кифоя аст зикр кунем, ки номҳои аксари

ситорагоне ки имрӯз астрономҳо истифода мекунанд решаи арабӣ доранд.

Инчунин аксари истилоҳоти астрономӣ аз арабӣ, ки забони илмии мамолики

исломӣ буд то имрӯз роиҷ аст: зенит, азимут, алмукантаратҳо , алидод ва

ғайраҳо вориди илм гардидаанд.

Илми астрономияи даврони Эҳёи Аврупо таълимгирифта ва порвардаи

олимони исломианд, ки албатта нигоҳдорандагон ва инкишофдиҳандагони

илмҳои гузаштагон (юнонӣ, суриёнӣ, эронӣ) буданд.

Дар таърихи илм аксаран асрҳои VIII – XIV-ро давраи «исломии»

илм меноманд.Дар ин давра илм, алалхусус илми астрономӣ дар Шарқи

Наздик,Осиёи Марказӣ ва Эрон хело пешрафт дошт. Барои инкишофи илм

ба андешаи мо чунин шароитҳо сабаб гардиданд. Якум, забон,

императорӣ ва ҷуғрофиёии воҳид. Дуюм, сарпарастии уламо новобаста аз

116

дину мазҳаб. Сеюм, тарҷума, ҷамъоварӣ ва дастрасии улум. Чорум, тартиби

солшумориҳои расмию мазҳаби, ки дар вақти ҳисобу китоби онҳо олимон аз

чаҳорчӯби он берун рафта бисёре аз масоили математикию тригонометриро

поягузорӣ намуданд (Хоразмӣ, Берунӣ, Хайём)

Асрҳои IX -XV–ро дар таърихи илм шартан даврони «тиллои»-и

тамаддуни форсу-тоҷик низ меноманд, зеро дар ин даврон илму фарҳанг,

санъату адабиёт ва дигар бахшҳои ақлонии инсоният ба қуллаҳои баланди

худ расида буд.

Илми нуҷум ва ҳайат, ки дар гузашта астрономияро меноминданд,

аслан заминаи хеле дуру дарози таърихӣ дорад. Ба қавле пайямбари ориён -

Зардушт худ ҳаким ва ситорашинос будааст ва баъзе уламои Юнони қадим

ин илмро аз ӯ омӯхтаанд ва дар ривоҷу равнақи ситорашиносӣ саҳми худро

гузоштаанд. Аз ин хотир, ин риштаи зеҳнии инсонӣ барои қавмҳои эронӣ

таҳкурсии хеле мустаҳкам ва анъанавӣ дорад. Далели гуфтаҳо инчунин асари

муҳими Абурайҳони Берунӣ «Осор-ул –боқия» мебошад, ки дар он аз

ривоҷи илми нуҷум ва ҳайат дар миёни мардумони эронӣ хеле барҷаста ҳарф

задааст.

Чи хеле ки дар боло овардем, илми астрономия дар миёни мардуми

форс-тоҷик собиқаи дуру дарози таърихӣ дошта, дар ривоҷи ин риштаи

муҳими тафаккури инсонӣ саҳми босазои худро гузоштаанд ва паҳлуҳои

гуногуни соҳаи астрономияро баррасӣ ва ривоҷу равнақ додаанд. Он қадар

бузургон дар асрҳои IX -XV ба ин илм сарукор доштаанд, ки номи худи онҳо

чандин саҳифаҳоро пур мекунад. Маҳз пас аз он, ки мактаби илмии Бағдод

«Академияи Маъмун», ки дар он ҷо ҳам фарзандони бузурги миллати мо

аз қабили Форобӣ, Марвазӣ, Хоразмӣ, Фарғонӣ ва дигарон буданд, барпо

гардид, мактабҳои илмӣ дар шаҳрҳои Осиёи Миёна ва Эрон аз қабили

Нишопур, Рай, Исфаҳон, Марв, Бухоро, Самарқанд, Ҳирот, Мароға бино

гардид ва инкишоф ёфт. Ин мактабҳо хусусан дар даврони бузургтарин

сулолаи эронӣ Сомониён ба авҷи аълои худ расид, зеро маҳз дар замони

давлатдории Сомониён илму маърифат ба қуллҳаои баланди худ расида буд

117

ва нобиғагони бузурги миллати мо парвардаи ҳамин давра мебошанд. Танҳо

дар риштаҳои илмҳои табиатшиносӣ ба номҳои чунин нобиғагон

бармехӯрем, ки ифтихори мо ва башаранд: Закариёи Розӣ, Абӯнасри Форобӣ,

Абӯрайҳони Берунӣ, Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино. Ин нафарон дар

риштаҳои гуногуни улум таълифот кардаанд, аз он ҷумла дар риштаи илми

нуҷум ва ҳайат. Баъдан, дар асри XV Хайёми Нишопурӣ, дар асри XIII

Насириддини Тӯсӣ, дар асри XV мактаби илмии Самарқанд. Ҳамаи ин далели

он аст, ки дар тӯли ин қарнҳо ин соҳаи илм боз ҳам ривоҷу равнақ ёфта, аз

дастовардҳои илми чаҳонӣ бархудор шуда, худ такони бузурге ба илми

чаҳонӣ додааст.

Дар таърихи илм он фикр роиҷ аст, ки илмҳо нақлию ақлӣ мешаванд.

Ин аз рӯи раддбандии классикии гузаштаи мо бармеяод. Ба илмҳои ақлӣ

фақат олимони эронӣ сарукор доштанд ва илмҳои нақлиро илми арабӣ

гӯянд, бо вуҷуди он ки абармардони эронӣ дар ҳар ду бахши ин илмҳо

дастболо будаанд.

Дар тамаддуни асримиёнагии форсу тоҷик дар баробари назму насри

волои фосу тоҷик, тамоми риштаҳои улуми табиатшиносӣ, аз он ҷумла

нуҷум, риёзӣ, ҳандаса, ҷуғрофия, физик ва кимиё, тибб ва фалсафа,

маъданшиносӣ ва ҷонваршиносӣ ва ғайра низ дар авҷи тараққиёт буд.

Халқе ки ба олами шеъру адаб ба мисли Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Мавлавӣ,

Носири Хусрав, Хайём, Низомӣ, Хусрави Деҳлавӣ, Саъдӣ, Ҳофиз, Камол,

Абдураҳмони Ҷомӣ, Восифӣ ва дигару дигарро ба чаҳон додааст, албатта,

дар соҳаи илм низ чунин абармардонро медиҳад.

Яке аз муҳимтарин макотибе ки дар таърихи нуҷуми исломӣ аз

аҳамият бархурдор аст ва бунёни макотиби баъди ба рӯи он поярезӣ шудааст,

мактаби ситорашиносии Мароға аст. Дар ин мактаб ахтаршиносони бузург ва

номдор тавонистанд бо кашфи баъзе дастгоҳҳо ва муодилоти риёзӣ ба

ҳақоиқи зиёде дар масъалаи нуҷумӣ ва риёзӣ даст ёбанд. Дар воқеъ, ин

иттилооти гаронбаҳо пояи амалии расадхонаҳои назири расадхонаи Чин,

Самарқанд, Истамбул ва Ҳиндро ташкил дод.

118

Аз муҳимтарин натоиҷи эҷоди маркази илмии мазбур метавон ба

Ренесонс аврупоӣ ишора кард, ки дар заминаи дидгоҳҳои амалии марбут ба

ситорашиносии асри XII ва бархе аз улуми вобаста ба он ҳосил шуд. Хоҷа

Тусӣ ва ҳамкоронаш тавфиқ ёфтанд бо баррасии дақиқи назороти

донишмандони пеш аз худ ва такрори бархе аз озмоишҳои анҷомшуда бисёре

аз норасоиҳо ва ишколотро рафъ ва назорати ҷадидеро матраҳ созанд. Илова

бар он ки мактаби Мароға фасли ҷадиде дар ситорашиносии ҷаҳонӣ кушод,

заминаҳои бисёреро низ барои пешрафти ахтаршиносии дар Ғарб фарҳам

овард. Аз роҳи тарҷимаи баъзе осори ситорашиносони мусулмон ба василаи

донишмандони Руми Шарқӣ самараи назарияи сайёравии мактаби Мароға ба

Коперник (Николаай Коперник 1473-1543) ва дигар ситорашиносони

мутаахири Аврупо расид, ки аз он барои сохтани тасвири хуршедмарказии

ҷаҳон ки пас аз қарни 16 мелодӣ дар Аврупо ғалаба пайдо карда буд, баҳра

ҷустаанд. Усули ҳамаи он чиро ки дар тарҳи Коперник тозагӣ дорад, метавон

дар мактаби Хоҷа Тусӣ ва шогирдони ӯ пайдо кард.

Суннат ва равиши Мароғаро Хоҷа Тусӣ ва шогирдони ӯ чун

Қутбуддини Шерозӣ ва Муъюддини Арзӣ ва низ ситорашиносони гирдомада

дар расадхонаи Самарқанд ҳамчун Ғиёсиддини Ҷамшеди Кошонӣ ва фозил

Алии Қушчӣ идома доданд. Ҳатто то замонҳои ахир дар навоҳии мухталифи

ҷаҳони исломӣ аз қабили Ҳинд, Эрон ва ҳадди Марокаш ин равиш ва суннат

вуҷуд дошт.

Хоҷа аз нахустин касоне аст, ки ба манзумаи Батлимус эродотеро ворид

сохта ва муқаддимотеро барои баҳс ва фаҳси бештар дар ин бора фароҳам

карда аст. Ногуфта намонад, ки аз садаи XII-XIII ба баъд замзамаи

мухолифат бо ҳайати Батлимус оғоз шуда буд. Аммо шояд битавон гуфт, ки

дар мактаби Мароға буд, ки ин амвоҷи мухолифат ба гунае мунсаҷим ва

пурнуфуз ва таквин қувват гирифт ва аз он ҷо ба маҳфили илмии Ғарб роҳ

ёфт. Хоҷа пас аз нақди низоми фалакшиносии Батлимус тарҳеро барои

муназзимиҳо сайёраҳо ироа дод. Дар ин тарҳ Замин дуруст дар маркази олам

қарор дода шуда буд. Вай барои таъини ҳаракати зоҳирии ситорагон ду кура

119

тасвир карда буд ба гунае, ки яке аз ду кура дар даруни кураи дигар даврзанӣ

мекард. Ин манзумаи Тусӣ дар таърихи нуҷум бо номи “Ҷуфти Тусӣ” маъруф

шуд. Қутбиддини Шерозӣ (1236 -1311)- донишманди форсу тоҷик, табиб,

риёзидон, ситорашинос, мунаҷҷим, мусиқидон ва шоир.) назарияи Хоҷаро

таъқиб ва дар бораи Аторуд чунин тарҳеро тасаввур кард ва Ибни Шотири

Димишқӣ(Алоуддин Абулҳасан ибни Иброҳим ибн Муҳаммад ал-Мутим ал-

Ансорӣ ал-Фалакӣ -Димишқӣ, (1375—1306 ابن الشاطر) ин тарҳро барои Моҳ

дод ҳамин назариёт пас аз гузашти ду қарн тавассути Коперник бо огоҳӣ аз

суннатҳои пешин дубора пешниҳод шуд.

“Зиҷи Элхонӣ” бузургтарин ва пурбортарин дастоварди маркази

илмии Мароға буд, ки нахуст ба форсӣ навишта шуд, баъдҳо ба арабӣ

баргардонида шуд ва дар соли 1652 ба лотинӣ тарҷума ва дар Аврупо

мунташир гашт. Зиҷи мазкур баъдҳо анҷоми корҳои муҳимеро имконпазир

сохт. Аз он ҷумла аз таъсири амиқи он ба назарияҳои марбут ва сайёрот.

Бо пойгузории расадхонаи Мароға таърихи ситорашиносӣ вориди

марҳилае ҷадиде шуд ва Хоҷа Тусӣ тавфиқи онро ёфт то кори

ситорашиносиро аз пажӯҳишҳои фардӣ ба кори ҷамъӣ ва гурӯҳӣ дар як

ниҳоди илмии густурда тағйир диҳад, то ҷамъе аз донишмандон бо ҳам дар

заминаҳои мухталиф ҳамкорӣ ва ҳамфикрӣ дошта бошанд. Асоси кор дар

расадхонаи Мароға бар амри таҷрибаи муттакӣ бар заминаи маълумоти

қобиле устувор буд ва маркази илмии Мароға нисбат ба маркази Юнон ва

дигар маркази қарни миёна бартарии чашмгире дошт.

Бояд гуфт, бисёре аз усул ва пажуҳишзҳои илмии мавриди қабули

дунёи имрӯза бар фаъолиятҳо ва пажуҳишҳои расадхона Мароға ҳоким буд.

Дигар усули кор дар Мароға бар сурати илмӣ дунбол мешуд ва он иборат аст

аз дарёфти машғул аз маълум, мутолиоти дақиқӣ ҳаводис, ҳаракат аз маълум

ба иллат ва таҳқиқ намудани қавонин ва василаи таҷриба. Солиёни дароз

сипарӣ шуд то ғарбиён бо ин равиш ошно ва дар осори он ба тараққиёт ва

кашфиёти бузург ноил омаданд.

120

Пажуҳишҳо ва таҳқиқоти расадхонаи Мароға чандон доманадор ва

васеъ буд, ки ба эътирофи донишмандон Хоҷа Тусӣ ва дастёронаш аз

мухтасеоти ҷуғрофиёии қораи Амрико иттилоъ доштанд. Мутолиоти дақиқи

бисёр ва арзандае дар бораи оро ва афкори Хоҷа Тусӣ дар риёзиёт ва нуҷум

ва ғайра гардондааст, ки дар аз маҷаллоти ҷаҳонӣ чоп шудааст. Омадааст, ки

Насириддини Тусӣ 700 сол пеш мезист ва бузургтарин расадхонаи замони

худашро дар Мароға шаҳре дар кӯҳҳои Қавқоз барпо кард.

Поягузории расадхонаи Мароға ба гунаи як бунёди пажӯҳиши ва

омӯзишӣ ва нақши муҳими он дар гирд овардани гуруҳҳои бузург аз

донишмандон ва донишҷӯён аз як сӯ ва мутамарказ кардани китобҳо ва

мадорик ва асноди илмии мӯътабар аз сӯи дигар, шуҳрати ин маркази илмиро

дар тамоми сарзаминҳо орзу мекарданд, то битавонанд чунин марказро дар

сарзамини хеш барпо созанд. Вале анҷоми ин амр ниёз ба имконот ва васоил

ва беш аз ҳама, вуҷуди чеҳраҳои мӯътабар ва соҳибназари илмӣ дошт, ки

дастрасӣ ба онҳо бисёр мушкил менамуд.

Баъд аз гузашти чанд сол аз таъсиси расадхонаи Мароға дар соли 665

қамарӣ Фу Мун Чи, донишманд ва ахтаршиноси чинӣ, ки бо Хоҷа Тусӣ

ҳамкорӣ мекард, ба ҳамроҳии Ҷамолиддини Бухорӣ, аз донишмандони тоҷик

ба Чин бозгашт. Вай нақшаҳо ва ёддоштҳои бисёри дар бораи дастгоҳҳо ва

воҳидҳои нуҷумии расадхонаи Мароғаро таҳия кард ва бо худ ба Чин бурд ва

ба назди бародари Ҳалокухон рафт. Вай мунаҷҷими дигари чинӣ Ку Шу

Синро бар асоси мадорик ва иттилоот Фу Мун Чӣ ва Ҷамоллиддини Бухорӣ

дар соли 678 қамарӣ маъмури сохтани расадхонаи шабеҳи Мароға дар Чин

кард. Дар ин миён шаҳри афсонаи Самарқанд буд, ки пас аз сипари шудани

якуним қарн аз таъсиси маркази илмии Мароға шоистагии ҷонишинии

Мароғаро барои арза кардани як маркази пажӯҳишӣ бар асосу бунёди илмии

Мароға соҳиб шуд. Ин расадхона дар соли 824 қамарӣ ба дастури Улуғбек-

фармонравои Мовароуннаҳр сохта шуд ва чиҳил сол шоҳиди фаъолиятҳои

шадиди илмӣ буд ва саранҷом бо нигориши “Зиҷи Курагонӣ” дар соли 839

қамарӣ ба бор нишаст. Бо иттилооте ки баъд аз расадхонаи Мароға ва

121

Самарқанд ба даст омада маълум шуда, ки расадхонаи Самарқанд аз рӯи

намунаи Мароға сохта шуда, тақрибан ду баробари он будааст [114,с.650].

Севумин расадхонаи муътабари ҷаҳонӣ, ки таҳти таъсири расадхонаи

Мароға сохта шуд, расадхонаи Истамбул буд, ки дар соли 983 қамарӣ бо

фармони Султон Муроди Саввум дар кишвари Туркияи имруза поягузорӣ

шуд. Чеҳраи муътабари илмии он расадхона устод Тақуюддин, мунаҷҷими

барҷастаи он аст буд. Мутаассифона, ин маркази илмӣ умри кӯтоҳе дошт ва

пас аз чанде ба таҳрики баъзе аносири ношинохта бо дастури Султон вайрон

шуд.

Расадхонаи муҳими дигар расадхонаи Ҳиндустон аст, ки ба тақлид

аз Мароға дар аввалҳои садаи 12 қамарӣ сохта шуд ва аз зиҷи он маълум

мешавад, ки васоил ва абзоролоти онҷо низ ҳамон васоил ва абзори Мароға

будааст.

Бадин тартиб мулоҳиза мешавад, ки бо вуҷуди гузашти ҳудуди 5 қарн,

ҳамчунон асоси дастгоҳҳои расадхонаҳо бар поя ва усуле устувор буданд ки

дар расадхонаи Мароға зери назари Хоҷа Тусӣ ва ҳамкорони донишмандаш

офарида ва анҷом мегирифтааст.

Ҷурҷи Зайдон(1861-1914) дар бораи Хоҷа чунин менависад: “Илми

ҳикмат ба дасти ин эронӣ дар дуртарин нуқоти билоди муғул рафт, ту гӯи ӯ

нури тобоне буд дар тирашоме.”

Муҳаққиқи Тусӣ ба иттифоқи кулли муаррихини аср бар ақли Ҳалоку

чира шуда ва то метавонист аз қудрат ва тасаллути ӯ ба манфиати кишвари

худ истифода мекард ва бар ҷаҳони илму адаб хидмат кард ва ба нерӯю ирода

ва тадбири худ тавонист ақоид ва орои худро ба номи далолатҳои фалакӣ,

амалӣ сохта ва аз авҳом ва хурофоте ки мунаҷимҳо ба номи нуҷум

мегуфтанд ҷилавгирӣ кунад ва дар асари навозишҳои муҳаққиқи Тусӣ

донишмандон тавонистаанд бо фароғат машғули таълиф ва тасниф илмӣ

шаванд.

122

Хоҷа Насриддини Тӯсиро дар илм ҳамтои Буалӣ Сино донистанд, гарчи

Ибни Сино дар тиб саромад буд. Хоҷа Насир дар риёзиёт, нуҷум, фалсафа

бузург буд.

Асри XIII дар таърихи илм бо номи расадхонаи Мароға ва асосгузор ва

бунёдкунандаи он олими бузурги энсиклеопедист Хоҷа Насириддини Тусӣ

(1201-1274) зич алокаманд аст. Ба вижа, дар ҳамин ҳавзаи илми бо рохбарии

ин нобиғаи давру замонҳо пойдевори илми асримиёнагии халқи тоҷик боз

ҳам ривоҷу равнақ ёфт ва барои ояндагон, пуле гардид. Маҳз Насириддини

Тусӣ ва мактаби илмии ӯ анъанаи давраи Сомониёнро аз худ намуда, барои

ояндагон як пуле сохтанд, ки собиқаи онро мо дар мактабтҳои баъдина,

махсусан мактаби ҳавзаи илмии Самарқанд бараъло ҳис менамоем.

Аз гуфтаи муаррихони торихи илм бармеояд, ки мактаби барпокардаи

Хоҷа Насириддини Тусӣ бо тамоми олоту дастовардҳои ҳамонвақтаи илмӣ

муҷаҳаз будааст. Махсусан расадхонаи Мароға, ки калонтарин расадхонаи то

замони худ мебошад, ба ин гуфтахо далел шуда метавонад. Он аз олоту

абзорҳои нуҷумиву муҳандисӣ иборат буда, назири худро то он замон ва

баъдан ҳам надоштааст[114,с.53]. Дар акдемияи байналмилалӣ зиёда аз 100

олими гуногунмиллату гуногунмаҳзаб паҳлӯи ҳам ба таснифу таълиф машғул

буданд.

Дар ин ҳавзаи илми Хоҷа як гурӯҳ нухбагони замон-олимони

забардаст аз қабили Алӣ ибни Умари Қазвинӣ, Мувайиддини Ӯрдӣ,

Фахриддини Мароғӣ, Муҳийиддини Мағрибӣ, Қутбуддини Шерозӣ,

Асириддини Абҳарӣ гирд оварда буд. Ин маркази илмӣ зиёда аз 10 намуд

асбобҳои дақиқсанҷи рамлу зиҷ сохтаанд [116] . Барои бинои расадхонаи

Мароға хони муғул Ҳалокухон фармон дода буд, ки аз хазинаи подшоҳ ва

хазинаи мамолики тасоруфкардашуда ҳар маблағу моле, ки зарур аст, дареғ

надоранд.

Хоҷа Насириддини Тусӣ барои ин маркази илмӣ як ҷумла уламои

риёзидон ва нуҷуму хандасаро аз атрофи билоди тассаруфшуда бихост, то

ӯро дастёр бошанд. Аз он чумла Муъийиддини Арзиро ки дар илми ҳандаса

123

ва олоти расад устод буд аз Димишқ, Наҷмиддини Дабиронии Котибро, ки

дар ҳикмату мантиқ фозил буд аз Қазвин ва Фахриддини Ахлотиро ки дар

риштаи риёзӣ ва хндаса ягона буд аз Тифлис, Фахриддини Мароғиро, ки

табиб ва дар улуми риёзӣ устод буд, аз Мосул, Наҷмиддини Котиби

Бағдодиро ки дар аҷзоъи улум - риёзӣ, ҳандаса ва илми расад маҳорат дошт

аз Бағдод бихост. Инчунин дар сохтани бинои рассад ва олоти он уламои

бузург аз қабили Кутбиддини Шерозӣ, Муҳуйддини Мағрибӣ, ки ягонаи

замон буданд, саҳми худро гузоштаанд. Меъмории ин бинои мӯҳташамро

Баҳриддини Аҳмад бини Усмон Амини Мароғӣ дар ӯҳда дошт, ки сохтмони

он дар соли 1259 мелод, баробар бо 658 ҳиҷри мебошад.

Соли 660 ҳиҷрӣ схтани олотҳои расадро ба итмом расониданд ва ҳар

донишманд ба кори худ пардохт[187,с.83]. Барои сохтани як расади

ситорагон ба қавли худи Хоҷа зиёда аз 30 сол лозим меояд. Вале бо фармони

Халоку, ки мӯҳлати онро 12 сол муқаррар карда буд, Хоҷа Насириддини

Тусӣ бо ҳамроҳии ҳамкасбон ва шогирдон дар мӯҳлати мукарраршуда онро

ба итмом расонид.

Метавон тасаввур намуд, ки ҳавзаи илмии Мароға дар он замон чӣ

кадара ҳам аз ҷиҳати ҳайати уламо, ҳам аз ҷиҳати маблағгузорӣ ва ҳам аз

ҷиҳати шахсиятҳои бузургу фарзона муҳташам буд. Инро муаррихони

таърихи илм ва муҳаққиқони ҷудогона низ зикр ва тасдиқ намудаанд.

Олимони ин ҳавзаи илмӣ дастовардҳои илмии то замони худро такмил дода,

худ ба дастовардҳои нодир ноил шудаанд. Махсусан, дар сохтани олоти

расад ва нуҷум, ки собиқаи худро надорад [175,с.26]

Дар ин ҳавзаи илмӣ бори аввал иттифоқ афтодааст, ки (дар хавзаҳои

илмии мусулмонӣ) баробари уллмои Шарқи мусулмонӣ, уламо аз Чин низ

дар таҳияву танзими илми нуҷум баробари уламои расадхонаи Мароға

иштирок кунанд. Ин нафар бо номи Те-му-чи (Tou – M u– tzeu ё Fao – mun –

ji) машҳур буд, Ҳалокухон ӯро аз Қароқурум (Хонбулоғ) бо худ ба Мароға

оварда буд. Ин олими чиноӣ Хоҷаро барои таҳияи моҳу солҳои чиноӣ кӯмак

124

намудааст. Инро мо аз муқаддимаи «Зиҷи Элхонӣ» дида метавонем, ки моҳу

солҳои чиноӣ дар он инъикоси худро ёфтаанд.

Муҳаммад бин Шокир дар китоби «Фавоит-ал- вафойит» овардааст:

Шамсуддин аз Ҳасан бинни Аҳмади рафики худ ҳикоят мекунад, ки вакте

ман ба Мароға мусофират кардам ва барои дидани расад ба он ҷо рафтам.

Садриддин Алӣ, писари Хоҷа Насириддини Тусӣ, ки ҷавон ва дар улуми

нуҷум ва шеър табаҳҳур ва маҳорати босозо дошт, мутаваллии расад буд. Ва

дар маҳали расад бо Шамсуддин писари Муъуйиддини Арзӣ ва

Шамсуддини Шервонӣ ва Шайх Камолуддин Илокӣ ва Ҳисомуддини Шомӣ

мулоқот кардам ва низ дар он ҷо олоти расад бисёрӣ дидам, ки аз он ҷумла

ҳалқаҳо чанде буд, ки панҷ доира аз мис сохта ва пардохта шуда буд. Яке

доира нисфалнаҳор, ки бар замин марнуз ва мадорун буд, ва дигар доира

маъдалалнаҳор ва дигар доира мантақаъалбурҷ, ва дигар доира арзӣ, доираи

майл. Ва хамчунин доираи дигаре ки онро доираи шамсия (доираи самтия)

мегуфтанд. Ва ба воситаи ӯ самти кавокибро тадвин кунанд [187,с.79-83].

Аз ин маълум мешавад, ки чӣ кадар олотҳои мукаммалу муҷаҳҳази

дар ҳамон айём пешрафтаву дақиқи илмӣ – ҳандасӣ, расадиву нуҷумӣ дар

ҳавзаи илмии Мароға мавҷуд буданд. Албатта бо надоштани донишхои

амиқи риёзиву ҳандасӣ ва нуҷумиву меъмории мукаммал намешуд ки ин

қадар корҳо ба сомон расанд.

Бо чуръат метавон гуфт, ки қуллаи баланди илмии он замона (манзур

асрҳои XIII-XIV), бо ибораи дигар гӯям офтоби нурбахшу дурахшони илми

назариявию амалии замони расадхонаи Мароға бо сардорию сарпарастии

бунёдгузори худ Насириддини Тусӣ буд.

Расадхонаи Мароға бо беҳтарин васоили замона муҷаҳҳаз буда ,ки

баъзе аз онҳо эхтимол баъди забти Аламут ва Бағдод аз тарафи Ҳалокуи

муғул ба Мароға ҳамчун ғанимат оварда шуда буданд, вале бо вуҷуди ин он

дар Мароға такмил ва истифода шудааст.

Муъуйиддини Арзӣ дар китобе ки дар шарҳи олоти расади Мароға

навишта, дар ин бора гуяд: «Мутақаддимин он чӣ олоти расадӣ сохта буданд

125

ё муҳкам набуд ва ё зарофат надошт ва ё ба иллати савъи ҳайат сохтани он

мушкил буд ва намешуд он чиро ки возеъ тасавур карда аз кувва ба феъл

овард, лиҳозо аз ағлаби онҳо сарфи назар шуда буд ва мо аз олоти кадима

ончиро комилтар ва беҳтар ва некӯтар буд, интихоб кардем ва баъзеи дигар

ҳам, ки ноқис буд, такмил намудем ва бар онҳо олот ва абзореро ки худ

ихтироъ карда, афзудем» [222].

Илова бар ин олоте ки аз Арзӣ нақл шуд боз чанд олоти дигари рамлу

зиҷ, дастулҷамъ 10 намуд олот сохтаанд.

Аз чумла ихтироъи олоти тавргит (Toduefum) – ро ба Насриддини Тусӣ

нисбат медиханд [100,с.32]. Ин олот аз ду доираи мудараҷ буда, ки дар рӯи

сахифоти мутасомат қарор доштааст.

Аз гуфтаҳои муаррихин бармеояд, ки олимони ҳавзаи илмии Мароға

зиёда аз 10 намуд олотҳои нодири рамлу зиҷ ва умуман илми нуҷумро

ихтироъ ва дар расадхонаи Мароға насб ва истифода мекардаанд. Гуфтаҳои

болоӣ аз забони яке аз уламои варзидаи ин расадхона, худ шавоҳиди

рушанест барои исботи фикри мо ва далелхои зиёде аз навиштаҳои

гузаштагон гувоҳӣ медиҳад, ки худи сохтмони бинои ин расадхонаи азим чӣ

қадар тарҳу олоти ҳандасиро талаб мекард.

Ин ҷо ба маврид аст шавоҳидии як нафар муннаҷими ҳамин давра, ки

худ бинои ин расадхонаро дидааст, бо номи Ҳасан бини Алии мунаҷҷими

Шерозӣ ба тариқи иҷмол биёварем: “Сурати иморати ӯ мудаввар, даври ӯ

дутабақа ва иморати мураками мустатил, ки дар миён давр аст ва даври

иморат баландтар. Тӯли ӯ ба қадри нисфи қутри доира рубъ аст панҷ газ

шаръ баландтар, чӣ аз охири дарича ки аз он ҷо шуоъи офтоб дар вақти

нисфулнаҳар бар рабъ метобад то камии нисфи кутр рабъ аст бар болои

даричае, ки сақфи иморат бошад. Тӯли ду табақаи мудаввар чаҳордах газ.

Табақи аввал ҳафт газ, табақаи дувум ҳафт газ, шаш сӯрох бар сақфи

мурабаъ мустатил аст, яъне, болои ин иморат .

Ва чун аз даргоҳ ба андарун раванд, тарзи он чаҳор газ ва ним аст. Ва аз

ҳарду тараф рабъ дар ӯст, даҳлезе ҳаст як кас бигардад то охири иморат ва аз

126

ду тараф мурабаъ нардбон сохтаанд то рост ба болои рабъ тавон рафт. Ва

бубинад, ки шуъои офтоб дар кадом аҷзоъ тобидааст, ки он иртифоъи офтоб

бошад ва аз охир даричае, ки офтоб дар нисфулнаҳор аз он ҷо бар аз ҷояш

рабъ метобад бисту се газ ва ним аст. Давраи зоҳир саду ҳаштоду шаш ҷироъ

(ин аст) он чи дар китоби ин фан дида ва дар расади Мароға дид” [114,c.10].

Аз ин гуфтаҳо хулоса ин аст, ки ин иморати азим ва бо тарҳи олию

мухандисию меъморӣ биношуда худ гувоҳ бар он аст, ки чӣ тафакуроти

баланду, илмии дар ҳамон давра пешрафта метавонист чунин як муъҷизаро

биофарад. Ин аввалин расадхонаи боҳашамату муҷаҳҳаз дар билоди исломӣ,

бахусус дар Эрон ва Осиёи Марказӣ ба ҳисоб мерафт.

Расадхона дарои китобхонаи бузурге буд, ки онро аз билоди

тасаруфшуда ҷамъоварӣ намудаанд. Ба қавли муаррихин он дорои зиёда аз

400 ҳазор нусха китоб будааст, ки дар таърих назир надорад [175,с.26]

Пас аз тасалути Темури Ланг ин мавзеъро, ҳамаи сарвати расадхона ба

яғмо бурда шуд. Дар ин расадхона осори дастаҷамъии «Зиҷи Элхонӣ» бо

роҳбарии Насириддини Тусӣ тартиб дода шуд, ки он баъд аз марги Хоҷа

нотамом мондааст. Баъд аз даргузашти Хоҷа Насириддини Тусӣ кори ӯро

шогирдон, алалхусус писараш Хоҷа Аслиддин бо ҳамроҳии шогирди

бузургаш Қутбуддини Шерозӣ давом доданд. Вале бо вуҷуди ин ҷадвалҳо

нотамом монданд. Баъд аз марги писари Ҳалоку Обоқохон бинои азими

расадхона ба тадриҷ рӯ ба харобӣ овард ва оҳиста оҳиста аз миён рафт.

Имрӯз осоре аз харобаҳои он дар шаҳри Мароға (Эрон) боқӣ мондасту бас.

Аммо алангаи афрӯхтаи олимони Мароға дар кори насли пасин идома ёфт.

Ин расадхона ва дастовардҳои илмии он барои илми баъдинаи ҳам Машриқ

ва ҳам Мағриб такони бузурге расонидааст.

Чи тавре ки дар боло зикр гардид, баъд аз он ки Темури Ланг

Мароғаро тасарруф намуд, ҳамаи олоту асбоб ва китобхонаи бузургро бо

фармони бевоситаи худи ӯ ба Самарқанд интиқол доданд. Албатта, олимони

расадхонаи Самарқанд олимони ҳаматарафа варзида буданд, вале мактаби

Мароға ва дастовардҳои илмию назариявии онҳо дар корҳои онҳо акси худро

127

ёфт. Ба гайр аз дастовардҳои моддии ин расадхона, боз чанде аз олимони ин

расдхона низ ба Самарқанд бурда шуданд. Олимони хавзаи илмии Самарқанд

дар риштаи нуҷум ва риёзӣ қариб пурра давомдиҳандагони мактаби илмии

Мароға будаанд. Ин маънои онро надорад, ки онҳо танҳо корҳои илмии

онҳоро такрор ё ташреҳ намудаанд, балки таъсир чунон будааст, ки онҳо худ

нобиғаҳои ин фунун шинохта шудаанд. Дар ин замина ба кашфиётҳои

нодири илмӣ мушарраф гардидаанд. Аз он ҷумла Али Қушчии Самарқандӣ

Қозизодаи Румӣ ва Гиёсуддини Кошонӣ мебошанд, ки дар таърихи илм ҷою

манзалати баланде касб кардаанд. Ин олимони бузург бо сарпарастӣ ва

дастгирии молиявии Улуғбек расадхонаи бузурги Самарқандро бунёд

гузоштанд, ки нури пурбаракати илмии он то имрӯз олмро мунаввар

менамояд.

Олимони расадхонаи Самарқанд махсусан аз дастовардҳои илмӣ ва

олоту таҳҷизоти бо сардории Хоҷа Насириддини Тусӣ дар Мароға ба

дастоварда фаровон истифода намудаанд. Онҳо махсусан дар риштаи нуҷум

ва риёзӣ, инчунин тарҳу олоти расадбандӣ дар зери таъсири Насириддини

Тусӣ қарор доштаанд. Мисоли онро мо дар ҳисобу китоби «Зиҷи Курагонӣ,

ки қариб давоми такмилёфтаи бевоситаи «Зиҷи Элхонӣ» мебошанд дида

метавонем. Инчунин дар ҳисобу китоби риёзӣ, махсусан аз осори бунёдии

Насириддини Тусӣ «Шакл-ул Қитта» хеле фаровон истифода бурдаанд.

Ҳамаи ин нишондиҳанда он аст, ки мактаби Мароға дар он замон чи арзиши

баланде ва чи баракати пурборе доштааст. Бо ба даст овардани олоту абзори

мукаммал олимони Мароға ба кашфиётҳои нодир мушарраф гардидаанд.

Насириддини Тӯсӣ дар ин маркази илмӣ бори аввал дар таърихи илми

риёзӣ ададҳои мусбату манфиро дар асари худ «Шакл-ул-Қитта» пешниҳод

кард, ки аврупоиён онро баъди 400 сол кашф карданд. Ӯ аввалин шуда

назарияи куравии ҳамвории чортарафа ва секунҷаи куравии қутбиро

пешниход кардааст. Хизмати Тӯсӣ оид ба хатҳои мусовӣ тригонометрияро ба

илми мустақил табдил дод ва барои геометрияи ғайриэвклидӣ замина

128

фароҳам овард. Хизмати ӯ дар илми нуҷум ва ҳайат (астрономия) хело

боарзиш ва доманадор аст.

Асарҳои «Зиҷи Элхонӣ», «Рисола дар илми ҳайат», «Бист боб дар

маърифати устурлоб», «Рисолаи муъиния» ва шарҳу рисолаҳои дигар дар

такомул ва пешрафати ин соҳаи илм дар асрҳои миёна ва баъди хело бузург

ва назаррас аст.Насириддини Тӯсӣ худ, давомдиҳандаи назарияи

геосентрикии олам, ки Батлимус (Потоломей асари II- мелодӣ) асос гузошта

буд, мебошад, вале баъзе қонуниятҳои онро такмил додааст. Махсусан

назарияи гирифти Офтобу Моҳтобро бо далелҳои илмӣ исбот кардааст, ки ин

ҳодисаи соф табиист. Дастовардҳои олими бузург, шаклу андозаҳои Замин,

ҳисобу китоби нуқтаи эътидоли баҳорӣ ва тирамоҳӣ, чен кардани кунҷи

моили эклиптика ва экватор барои илм таҳкурсӣ ва шароити мусоид фароҳам

овардааст.

Олимони ҳавзаи илмии Мароға бори аввал дар таърихи илм

ҷойгиршавии ситорагони собитро кашф намуда, харитаи ситорагони

маълумро тартиб додаанд. Гирифти Маҳтобу Офтобро аз дидгоҳи нав шарҳу

тафсир намуданд. Махсусан, дар мавриди шумораи сайёрагон ва таъсироти

онҳо ба коинот хело ҷолиб фикрониҳо намудаанд. Олимони Мароға ба

воситаи ихтирооти олотҳои муккамали ҳандасию расадӣ дар илмии ҷуғрофӣ

низ хеле дастовардҳои муҳим ба миён гузоштанд ва аз ҷумла шаклу

андозаҳои Замин, ҳисобу китоби нуқтаи эътидоли бахорӣ ва тирамоҳӣ, чен

кардани кунҷи моили эпликтика ва экватор барои илм тахкурсӣ ва шароити

мусоид фароҳам овардааст. Ин дастоварди илмии Тусиро Христофар Колумб

барои кашфи қораи Амрико истифода кардааст [114,146]. Олимони

расадхонаи Мароға бо роҳбарии Насириддини Тусӣ модели заминмаркази

коиноти Батлимусро (Потоломей -90-168 с. п.а.м),) – тасҳеҳ дода ислоҳу

такмил доданд, ки барои системаи гелиосентрии (офтобмаркази Сайёрагон)

олими лоҳистонӣ Николай Конеркие (1473-1543) замина шудааст [100, с. 32].

Бо вуљуди дар таърих бо номи асри хунин будани асри XIII боз бо

расадхонаи Мароға бо номи Насириддини Тусӣ, Кутбуддини Шерозӣ ва

129

дигар мардони ҳунараш дар таърихи илму ҳунар,махсусан тамаддуни халқи

тоҷик мақому мартабаи босазое дорад.

Бояд иқрор шуд, ки таьсири дастовардҳои ҳавзаи илмии Мароға ба

ташаккул ва ривоҷи илми баъдинаи ҷаҳонӣ, алахусус аврупоӣ такони бузурге

расонидааст. Дастовардҳои техникию илмии он ҳавзаи илмӣ сабаби барпо

шудани расадхонаҳо дар Хитой, Самарқанд ва Ҳинд шуданд.

Саҳми мардумони мамолики исломӣ дар ривоҷу равнақи илми

астрономӣ ба таври бояду шояд баҳо дода нашудааст. Истифодаи бисёре аз

истилоҳоти астрономӣ, ки имрӯз дар илми астрономӣ истифода мешаванд аз

забони арабӣ ба мо ба мерос расидаанд, ки худ гувоҳи саҳми олимони

исломӣ дар равнақи ин илм мебошад. Номҳое чун зенит, азимут,

альмукантарат ва алидод, инчунин як қатор истилоҳот чун астролябия

(устурлоб) ё номи осори Птолемея "Альмагест"( ал-Маҷистӣ) аз мамолики

исломӣ (дурусттараш аз осори олимони мамолики исломӣ) ба илм ворид

шудааннд.

Солҳои 1219-1220 ӯрдуи муғул бо сардории Чингизхон Осиёи

Марказиро ғасб намуд. Соли 1253 юриши нави чингизиён бо сардории

Ҳалокухон (1256-1265) ба Эрон ва Ироқ оғоз гардид. Яке аз мушкилоти

муҳим дар пешравии муғулон давлати исмоилии Аламут дар шимоли Эрон

буд. Асосгузори ин давлат Ҳасани Саббоҳ (1050- 1123) буд, ки онро соли

1090 поягузорӣ намуда буд. Ҳасани Саббоҳ ташкилоте бо номи фидоиён

барпо намуд, ки султонҳои салҷуқӣ, халифаҳои бағдодӣ ва салибдорони

аврупоиро ба ваҳм оварда буд ва аврупоиҳо онҳоро "ассасинҳо", ба маънои

«қотилон»-(аз форсӣ-ҳашишиён-дӯстдори ҳашиш, гӯё онҳоро бо ҳашиш

мадҳуш мекунондаанд) номгузорӣ карда буданд. Ҳашишиҳо дар бисёре аз

давлатҳои минтақа ваҳму таҳлука эҷод намуда буданд ва баъди Осиёи

Марказиро ғасб намудани муғулон, бо онҳо даргирифт шуданд. Ҳалокухон

соли 1256 пойтахти онҳо Аламутро ғасб намуд ва давлати зиёда аз 170 солаи

онҳоро вжгун кард.

130

Дар супоридани шаҳри Аламут ба дасти муғулон Хоҷа Насируддини

Тусӣ саҳми боризе доштааст. Ҳанӯз дар сини 30 солагӣ чун астроном,

математик ва файласуфи машҳур ба давлати исмоилиҳо аввалан ба Сартахт,

ки он ҷо соли 1235 асари машҳури худ «Ахлоқи Насирӣ» ва баъдан дар

Аламут соли 1242 шарҳи худро ба осори фалсафии Ибни Сино (Ишорот ва

танбеҳот) тамом менамояд, ҷалб мегардад.

Дар соли 1248 Насириддини Тӯсӣ асари хеле машҳури худ «Таҳрири

Уқлидис» ва шарҳои дигари мундариҷаашон ба он монанди осори Евклид,

Архимед, Феодосий, Менелая ва дигар астрономҳо ва математикони

антиқиро ба сомон мерасонад.

Дар вақти муҳосираи Аламут Тӯсӣ барои таслим шудани он мусоидат

менамояд, он соли 1256 ба дасти муғулон мегузарад ва худи Хоҷа Тӯси

мушовир ва мунаҷҷими дарбории Ҳалокухон мегардад.

Чи хеле ки зикр намудем, вақте ки Ҳалокухон дар фикри забти Бағдод

шуд, мунаҷҷими асосии дарбори ӯ Ҳусомуддини Солор бебарор будани ин

сафари ҳарбиро пешгӯӣ менамояд. Аммо Насириддини Тӯсӣ барорнокии

онро пешгӯӣ намуда, дар вақти муҳосираи Бағдод бо халифа оид ба таслим

шудани ӯ дар музокира буд. Тасаллути Бағдод аз тарафи Ҳалоку ба қатъ

шудани хилофати 500 солаи Абоссиён оварда расонид.Баъди забти Бағдод

Насириддини Тӯсӣ мунаҷҷими асосии дарбори Ҳалоку мешавад, аммо

Ҳусомуддини Солорро бо сабаби «пешгӯии бағдодиаш» Ҳалоку ба қатл

мерасонад.

Дар ҳамин вақт буд, ки Насириддини Тӯсӣ Ҳалокуро барои сохтмони

расадхона дар шаҳри Мароға водор месозад, вале махраҷи он барои Ҳалоку

хеле гарон метобад. Он вақт Тӯсӣ ба Ҳалоку пешниҳод менамояд, ки дар

вақти хоби қушунҳои ӯ дар доманакӯҳ аз баландии кӯҳ тағораи мисинро

ғелон кунанд. Садои тағораи афтон дар байни аскарони шоҳ ғулғула ва

бесарусомонӣ ба по намуд, он гоҳ Тӯсӣ ба Ҳалоку муроҷиат намуд: «Мо

сабаби ин ғалоғуларо медонем, вале асокир намедонанд; мо оромем, онҳо

131

бошанд безобитаанд; ҳамин тавр агар мо сабаби ҳодисоти афлокро донем дар

замин мо оромем» [100, с. 32].

Ин суханҳо Ҳалокуро қонеъ кунониданд ва ӯ ба сохтмони расадхона

иҷозат дод ва 20 ҳазор динор маблағ ҷудо намуд. Расадхона дар пойтахти

Ҳалокухон шаҳри Мароға бунёд карда шуд. Бо хоҳиши Тӯсӣ Ҳалоку ҳамаи

олимонеро, ки ба асорати аскарони ӯ меафтиданд накушта, балки ба Мароға

меоварданд, инчунин ҳамаи абзорҳои астрономӣ ва дастхатҳои

ғаниматгирифтаро низ ба он ҷо интиқол медоданд. Дар натиҷа дар шаҳри

Мароға як расадхонаи пурқувват ба вуҷуд омад, ки дар ҳақиқат аввалин

расадҳонаи астрономӣ ба маънои пурраи сухан дар олам буда, дорои як чанд

биноҳои мӯҳташам ва китобхонаи бузург буд. Ба замми он абзорҳое ки аз

дигар шаҳрҳо оварда шуданд, боз обзорҳои нави астрономӣ бо роҳбарии

Муъуйиддини Ӯрдӣ сохта шуданд. Ба рӯйхати ин абзорҳои расадхона

квадранти (рубъи доира) деворӣ, курраи армилярӣ ва абзори ду рубъагӣ

барои дар як вақт ченкунии хати уфуқии ҷирмҳо осмонӣ дохиланд.

Муъуйиддини Ӯрдӣ ин абзорҳоро дар асари худ «Рисала фи кайфиййа ал-

арсад ва мо йухтоҷ ило ъилмиҳи ва ъамалиҳи мин ат-туруқ ал-муаддиййа ило

маърифа ъаудат ал-кавокиб» [218,15-126]. («Рисола дар тариқи назороти

асстрономӣ, дар бораи донистани он чӣ дар ин бора, амал дар ин тариқа, ки

ба шинохти баргашти сайёрот меорад») нишон додаст.

Расадхонаи Мароға таъсири фавқулода муҳиме ба расадхонаҳои бисёре

аз мамолики Шарқ доштааст, аз он ҷумла ба расадхонаи Ханбалиқ ( Пекин)

[100,с.212-241]. Дар ин ҷо олим ва файласуф Наҷмуддин Котиби Қазвинӣ

(вафот. 1277 , файласуф ва мунаҷҷим Абулфараҷ Йуҳанно ибни Ибрӣ (1226-

1286), дарАврупо бо номи Бар Хебреус машҳур аст, муаллифи осори зиёде

ба забони арабӣ ва суриёнӣ, аз ҷумла дастури астрономӣ ва ҷуғрофӣ ба

суриёнӣ «Суллака Ҳаунонайа» («Меъроҷи рӯҳ»), мутаввалуди Мағриб,

математик Муҳйиддин ал-Мағрибӣ (вафот.1290), Муъуйиддини Ӯрдӣ,

математик ва мунаҷҷим Шамсуддини Самарқандӣ, астрономи бузург

Қутбуддини Шерозӣ ва бисёр дигарон кор ва фаъолият намудаанд.

132

Дар расадхонаи Мароға Тӯсӣ дар замони писари Ҳалокухон, яъне

Обоқухон (1265-1282), «Зиҷи Элхонӣ» -ро ба забони форсӣ (тоҷикӣ) таълиф

намудааст. Дар ҳамин ҷо Тӯсӣ осори худ «Тазкира фи ъилм ал-хайъа» ба

забони арабӣ, инчунин нусхаи форсии он «ар-Рисала ал-Муъинийа фи ъилм

ал-ҳайъа», «Бист боб дар маърифати устурлоб», «Си фасл дар маърифати

тақвим»-ро навиштааст.

Насириддини Тӯсӣ инчунин осори зиёде доир ба математика, ки ба

масъалаҳои астрономӣ алоқаи зич даштанд навиштааст, аз қабили «Кашф ал-

кинаъ ъан асрор аш-шакл ал-қитаъ) [108]. Ин рисолаи Тӯсӣ аввалин асарест

хоса бахшида барои трогонометрияи куравӣ ва он исбот менамояд, ки

теоремаи тригономометрияи куравӣ ба « буридани бузургиҳо» инчунин

«озодкунанда» аз теоремаи ин бузургиҳо (теоремаи синусҳо) асос

ёфтааст.Рисола ба забони форсӣ дар вақти дар қалъаи Аламут будани Хоҷа

навишта шудааст ва ба забони арабӣ дар шакли мухтасар дар Мароға дар

соли 1260 иншо гардидааст. Дар рисола дар бораи асари Ҳусомуддини Солор

дар ин мавзӯъ сухан меравад махсусан намунаи форсии он, шояд Тӯсӣ аз он

истифода бурда бошад. Инчунин Насириддини Тӯсӣ дар «Зиҷи Элхонӣ»-ии

худ аз «Зиҷи Шоҳӣ» -и Ҳусомуддини Солор, ки ба забони форсӣ навишта

шуда то ба мо омада нарасидааст,истифода кардааст ки Ф. Вейдлер дар

китоби «Таърихи астрономия»-и худ (1741) дар бораи он маълумот додааст:

ҷадвалҳои «Зиҷи Шоҳӣ», ки ба забони форсӣ навишта шудааст шакли

мухтасараш ҷадвалҳои Элхонӣ.

Рисолаи Тӯсӣ «Шакл ал-қитаъ» яке аз маъхазҳо барои Региомонтан

(1436-1476 ), шудааст, ки давраи нави таърихи тригонометрияро асос

гузоштааст.

Ҷадвалҳои «Зиҷи Элхонӣ»-ии Насириддини Тӯсӣ нисбат ба тамоми

ҷадвалҳои мавҷуди пешинагон мукаммалтару дақиқтар мебошад. Масалан,

дар зиҷи Тӯсӣ ҷадвалҳои синусҳо ва тангенсҳо бори аввал баъди 1 дақиқаю 6

рақамӣ дода шудааст, ҷадвалҳои арз ва тӯли шаҳрҳо пурра ва дақиқ дода

133

шудаанд. Бисёре аз ин ҷадвалҳои «Зиҷи Элхонӣ»-ро муаллифони зиҷҳои

баъдӣ ва ҳатто мактаби илмии Самарқанд истифода бурдаанд.

Ададҳои мусбату манфиро дар асари худ «Шакл-ул-Қита» пешниҳод

кард,ки ин худ дастоварди бузурге буд. Хоҷаи Тӯсӣ яке аз аввалинҳо шуда

назарияи куравии ҳамвории чортарафа ва секунҷаи куравии қутбиро

пешниход кардааст. Инчунин Тӯсӣ оид ба хатҳои мусовӣ таҳқиқот бурда

тригонометрияро ба илми мустақил табдил дод ва барои геометряи

ғайриэвклидӣ замина фароҳам овард. Хизмати ӯ дар илми нуҷум ва ҳайат

(астрономия) хело боарзиш ва доманадор аст.

«Зиҷи Элхонӣ», «Рисола дар илми ҳайат», «Бист боб дар маърифати

устурлоб», «Рисолаи муъиния» ва шарҳу рисолаҳои дигар дар такомул ва

пешрафати ин соҳаи илм дар асрҳои миёна ва баъди хело бузург ва назаррас

аст. Насириддини Тӯсӣ албатта, давомдиҳандаи назарияи геосентрикии олам,

ки Батлимус(Потоломей асари II- мелодӣ) асос гузошта буд, мебошад, вале

баъзе қонуниятҳои онро такмил додааст. Махсусан, назарияи гирифти

Офтобу Моҳтобро бо далелҳои илмӣ исбот кардааст, ки ин ҳодисаи соф

табиист. Дастовардҳои олими бузург, шаклу андозаҳои Замин, ҳисобу китоби

нуқтаи эътидоли баҳорӣ ва тирамоҳӣ, чен кардани кунҷи моили эклиптика ва

экватор барои илм таҳкурсӣ ва шароити мусоид фароҳам овардааст.

Навовариҳои илмии Тӯсӣ махсусан дар ҳаракоти Моҳтоб ва сайёрот,

ки дар рисолаи астрономии ӯ «Дастур дар илми нуҷум» омадааст хуб ба

назар мерасанд.Ӯ дар ин ҷо исбот менамояд, ки агар як чанд доира аз дохил

хатти давра ду баробари зиёдтари қутри худ дар гирди маркази давра бо

ҳаракати кунҷӣ ҳаракат кунад ва ҳаракати кунҷии он дубаробар бошад он гоҳ

нуқтаи майли даври хурди он аз он ҳолат ҷой иваз мекунад ва агар он нуқтаи

расиш бошад он вақт ҳаракати ростхатта мекунад то ҳади яке аз давраҳои

бузург. Инчунин ҳаракати ростхаттаро аз ҷамъи гардиши ду давра мегирад.

Муҳимии теоремаии Тусӣ оиди ҳаракоти ҷирмҳои осмонӣ дар он аст, ки ӯ аз

нуқтаи назари антиқӣ, ки дар он ҷирмҳои осмонӣ танҳо бо хатти даврӣ ва

заминӣ растхатта ҳаракат менамуданд даст кашида. Аз теоремаи Тӯсӣ

134

баъдан бисёре олимони Шарқ ва ҳам Ғарб истифода намудаанд, аз он ҷумла

Коперник [117,с.268-273].

Кутбуддини Шерозӣ (1236-1311), ки дар Мароға бо сардории устоди

худ Насириддини Тӯсӣ омӯзиш ва парвариш ёфта буд, яке аз шогирдони

муваффақ ва бузурги устоди худ гардид.Дар замони ҳукмронии Арғунхон

(1284-1291) дар соли 1297 Кутбуддини Шерозӣ ба Табрез, ки Маҳмуд

Ғазонхон (1295-1304) пойтахтро он ҷо кӯчонида буд, меояд. Дар ин ҷо

расадхонаи Табрезро, ки ҷойгузини расадхонаи Мароға шуда буд, роҳбарӣ

менамояд.

Қутбуддини Шерозӣ илмҳои тиббу риёзӣ, нуҷум, адабиётро назди

падараш, ки марди донишманд буд, омӯхт. Барои такмили дониш аз Шероз

ба Қазвин рафт ва ба шогирдии Котибии Қазвинӣ (Наҷмуддини Дабирон,

ваф.1297) ворид шуд, илмҳои риёзӣ, нуҷум ва мусиқиро омӯхт. Бо

Насируддини Тӯсӣ (1201-1273) шинос шуд ва ҳамроҳи ӯ ба расадхонаи

Мароға рафт. Ӯ аз шогирдони боистеъдоди Хоҷа Насириддини Тӯсӣ буд.

Дар илмҳои риёзӣ, нуҷум, фалсафа, адабиёт ва мусиқӣ дониши фарох дошт.

Муддате ба Қуния (Туркия) сафар намуда, ба фирқаи тасаввуфии «дарзӣ»

ворид шуд.

Қутбуддини Шерозӣ шахси донишманд, шоир, навозанда, донандаи

машҳури мусиқии назарӣ буда, таълифоти мусиқии Форобӣ (875-950), Ибни

Сино (980-1037 ва диг.-ро хуб омӯхта, роҷеъ ба нуктаҳои таҳқиқии онҳо

ибрози назар намудааст. Асарҳои «Қонун», «Ишорат», «Китобу-л-наҷот»,

Китобу-ш-Шифо»-ро ҷиддан мутолиа намуда, тавзеҳоти ҷолибе дар иртибот

ба масоили мусиқии Ибни Сино баён кардааст. Қутбуддини Шерозӣ дар

асараш «Ҷомеъул-усул» баробари дигар масоили илм, оид ба махсусиёти

бадеию зебоишиносии шеъру мусиқӣ ҳам нуктаҳои муҳим баён намуда, ин

мавзӯъро дар асли мусиқии «Дуррат-ут-тоҷ ли ғуррат-ид-Диббоҷ» («Дар

илми мусиқӣ») такмил додааст. Дар асари дигараш «Туҳфаи Шоҳӣ» ҳам

баробари дигар мавзуъҳо сухан аз таркиботи созу овоз, ҳамоҳангии шеъру

135

мусиқӣ ба миён оварда, андешаҳои таҳқиқии Форобӣ, Ибни Синоро тақвият

додааст.

Дар ин расадхона олимони бузурге чун Низомуддин Ҳасани Нишопурӣ

ва Камолуддини Форисӣ ҳамроҳи ӯ кор менамуданд. Муҳимтарин осори

Кутбуддини Шерозӣ «Дурра ат-тоҷ ли ғурра ад-Дибоҷ», ба амири Ҷибол,

писари ҳокими Гелон бахшида, ба пайрави аз китоби Ибни Сино «Шифо»

навишта шудааст. Муҳимтарин осори астрономии Шерозӣ «Ниҳойа ал-идрок

фи дирайа ал-афлок» («Ҳади фаҳмиш дар донистани куроти афлок») ва «ат-

Туҳфа аш-шоҳийа фил-хайъа» («Тӯҳфаи шоҳӣ оиди илми ҳайъа») мебошанд.

Зикр бояд намуд, ки рисолаҳои астрономии Шерозӣ ба монанди «Мухтасари

»-и Тӯсӣ тртиб ёфтаанд, вале дар он ҷадвалҳои нави гардиши афлок оварда

шудаанд. Инчунин Шерозӣ аз истифодаи теоремаи Тӯсӣ оиди якҷошавии ду

чарзании ҳаракатҳои гардиши афлок даст кашида гардиши афлокро ба

монанди механизми часпида тасвир намудааст [117, с. 273-277].

Низомуддин Ҳасани Нишопурӣ, муаллифи осори машҳури «ар-Рисола

аш-шамсиййа фил-ҳисоб» («Рисолаи офтобӣ дар илми ҳисоб») ва (Кашф ал-

хакаик Зидж Илхани) («Кашфи ҳақиқати Зиҷи Элхонӣ» мебошад. Ҳамчунин

беҳтарин шарҳро оиди ин зиҷ ва осори Тӯсӣ «Мухтасар», «Бист боб дар

маърифати утурлоб» ва ғайраҳо навиштааст [206,с.196].

Дар замони ҳукмронии Ғозонхон, Ӯлҷайтхон (1304-1317) ва султон

Абӯсаид (1317--1335) шогирди дигари Насириддини Тӯсӣ Шамсуддин

Муҳаммади Вбкандӣ ал-Бухорӣ кор ва фаъолият намудааст. Ӯ муаллифи

асари «аз-Зиҷ ал-муҳаққақ ас-султонӣ ъало усул ар-расад ал-Илхонӣ»

мебошад. Шамсуддин Муҳаммади Вбкандӣ ал-Бухорӣ дар бораи

мушоҳидаҳои худ оид ба сайёрот дар солҳои 1286, 1305 ва 1306 хабар

медиҳад.Дар кори «аз-Зиҷ ал-муҳаққақ ас-султонӣ ъало усул ар-расад ал-

Илхонӣ» инчунин ал-Хасан ас-Самнонӣ ва Ҳусайн Шоҳаншоҳ(вафот. 1348),

муаллифи зиҷи «Таудихи Зиҷи Илхонӣ» иштирок намудаанд.

Насируддини Тӯсӣ дар соҳаҳои гуногуни илми табиатшиносии

замонаш дасти қавӣ дошт. Чунончи, вай дар асарҳояш «Таҳрири Уқлидус»,

136

«Усули ҳандаса» ва «Шакл-ул-қитъа» назарияи хатҳо ва нисбатҳои

мутавозиро инкишоф дода, тригонометрияро ба илми мустақил мубаддал

кард ва барои пайдоиши геометрияи ғайриевклидӣ шароит фароҳам овард.

Ин кашфиёти Насируддини Тӯсӣ ба инкишофи математика дар Аврупо

таъсири муфид расонид. Асарҳои астрономии Насируддини Тӯсӣ, аз ҷумла

«Зиҷи элхонӣ», «Тазкираи носирия», «Бист боб дар устурлоб», «Зубдат-ул-

ҳайъат», «Сӣ фасл дар тақвим», «Рисола дар тақвим ва ҳаракати афлок»

далолат мекунанд, ки ӯ тарафдори назарияи геоцентрии Батлимус (Птолемей)

буд. Вале ӯ ин назарияро бетағйир қабул накар­да, дар асоси мушоҳидаҳое,

ки дар расадгоди Мароға сурат бастаанд, такмил додааст. Насируддини Тӯсӣ

оид ба илми тиб ҳам як қатор асарҳо таълиф кар­дааст, ки «Қавонин-ут-тиб»,

«Ҳавоши бар куллиёти «Қонуни Бӯалӣ», «Ҳалли мушкилоти «Қонун»-и

Бӯалӣ» аз ҷумлаи онҳоанд.

Муҳаққиқон якдилона эътироф мекунанд, ки асбобҳои расадхонаи

Мароға, ки дар асри 13 таҳти роҳбарии Насириддин Тӯсӣ корбурд мешуданд,

аз ҷиҳати андоза ва такомул то асри 17 бартарӣ доштанд. Шарикони

аврупоиашон ба гуфти А. Берри, ҳатто дар давраи Коперник,

наметавонистанд чизе мукаммалтар созанд ва ин ҳолат дар илми Ғарб то

Тихо Браге (1546-1601), ситорашиноси машҳур ва алхимики Дания, давом

дошт.

Асбобҳое ки онҳо истифода мекарданд, бо андоза ва мустаҳкамии худ

фарқ мекарданд ва ба эҳтимоли зиёд аз асбобҳое ки дар замони Коперник

истифода мешуданд беҳтар буданд, ва ҳатто онҳо аз асбобҳои Тихо Браге

бартарӣ доштанд.

Далелҳое, ки таърихшиносони илм ошкор кардаанд, ба мо ҳақ медиҳад,

ки Насириддини Тӯсиро яке аз эҷодкорони математикаи муосир бишуморем,

зеро ки кори ӯ барои олимони ғарбӣ дар роҳи ҳалли мушкилоти мураккаби

илмӣ ҳамчун манбаи эътимодбахш хизмат намудааст. Мисоли равшани ин

гуфтаҳо математики маъруфи инглисӣ Ҷон Уоллис (1616-1703) мебошад, ки

постулати хатҳои параллелиро исбот намуда, усули пешниҳодкардаи

137

Насириддини Тӯсиро, ба кор бурдааст. Ин аст он чизе ки математики

машҳури асри ХХ В.Ф. Каган (1869-1953) дар ин бора дар «Асосҳои

геометрия» худ менависад.

Таърихшиноси математикаи Олмон Антон фон Браунмух (1853-1908)

дар натиҷаи таҳқиқоти сершумор, ҷустуҷӯ ва муқоисаи асарҳои

математикони қадим, мусулмон ва аврупоӣ ба хулосаи қатъӣ омад, ки

Насириддини Тӯсӣ дар ҳақиқат сазовори ҳуқуқи асосгузори тригонометрия

ҳамчун илми мустақил номида шавад. Тригонометрияи пешгузаштагон

танҳо ҳамчун як илми ёрирасон барои астрономия пайдо шуд, аммо барои

ситорашиносӣ аҳамияти мустақил надошт. Насириддин, баръакс, маънои

математикии онро фаҳмида буд аз ин рӯ хост, ки онро ҳамчун як илми

мустақил, дар асоси чоргонаи мукаммал асоснок кунад. Дар байни

таърихшиносони илми риёзӣ низ чунин ақида мавҷуд аст, ки Регионмонтӣ

бештар аз асарҳои Насириддини Тӯсӣ пурра истифода мекунад ва аммо дар

ин бора хомӯш аст.

Регионмонтӣ на танҳо забони арабиро хуб медонист, балки дониши

худро дар ин самт такмил додааст, ки баъдтар ба ӯ иҷозат додааст осори

математикони асримиёнагии мусулмонро тарҷума кунад, пас ин гумон боз

ҳам бештар ба ҳақиқат монанд аст.

Бояд қайд кард, ки Регионмонта забони арабиро хуб медонист ва баъзе

асарҳои олимони Шарқро аз забони арабӣ ба лотинӣ тарҷума мекард.

Маълум аст, ки Регионмонти асари ал-Фарғониро «Асосҳои астрономия», ки

соли 1537 дар Нюрнберг нашр шудааст, тарҷума кардааст. Тарҷумаи дигари ӯ

аз забони арабӣ асари ал-Баттонӣ бо номи "Китоби илми ситораҳо" аст, ки

дар ҳамон соли 1537 дар Нюрнберг нашр шудааст.Ҳамин тавр ҷудо кардани

тригонометрия ба соҳаи мустақили илмӣ ва рушди он, дар ҷомеаи илмии

ҷаҳонӣ аз ҳеҷ каси дигар набуда,танҳо дасоварди Насириддини Тӯсӣ

мебошад.

Албатта, дар доираи як кори илмӣ, ошкор сохтани тамоми саҳми

Насириддини Тӯсӣ дар рушди илми ҷаҳонӣ имконнопазир аст. Ва муаллифи

138

ин сатрҳо низ чунин ният надорад. Шумораи дастовардҳо ва кашфиётҳои

олими барҷаста он қадар зиёданд, ки тавсиф ва таҳлили пурраи онҳо

навиштани чанд монографияи алоҳидаро талаб мекунад. Аммо, ман воқеан

мехоҳам ва умедворам, ки далелҳо ва исботҳои дар ин рисола овардашуда ба

хонанда дар фаҳмидани миқёси шахсияти Н.Тусӣ ва мероси пурғановати

илмии он мусоидат хоҳанд кард, ки тӯли асрҳо тамоми олимони пешрафтаи

ҷаҳонро, сарфи назар аз эътиқоди ғоявӣ ва мазҳабиашон мафтун кардаанд.

Хулосаи боби III

Асри XIII дар таърихи илм бо номи расадхонаи Мароға, асосгузор ва

бунёдкунандаи он олими бузурги энсиклеопедист Хоҷа Насириддин Тусӣ

(1201-1274) зиҷ алокаманд аст. Ба вижа дар ҳамин ҳавзаи илмӣ бо рохбарии

ин нобиғаи давру замонҳо пойдевори илми асримиёнагии халқи тоҷик боз

ҳам ривоҷу равнақ ёфт ва барои ояндагон, пуле гардид. Маҳз Насириддин

Тусӣ ва мактаби илмии ӯ анъанаи давраи Сомониёнро аз худ намуда, барои

ояндагон як пуле сохтанд, ки собиқаи онро мо дар давраи мактабҳои

баъдина, махсусан мактаби ҳавзаи илмии Самарқанд бараъло ҳис менамоем.

Асри XIII бо вуҷуди дар таърих бо номи асри хунин – асри истилои

муғулон Осиёи Маркази ва Эронро, асри ғорату қатли оми сахронишинони

муғулу тотор ин сарзамини сарватманду мардхезро буданаш боз бо

расадхонаи Мароға бо номи Насириддини Тусӣ, Кутбиддини Шерозӣ ва

дигар мардони хунураш дар торихи илму хунар, махсусан тамаддуни халқи

тоҷик мақому мартабаи босазое дорад [187, с.79-83].

Таърих чунон будаст, ки замоне Аврупо дар торикии асримиёнагӣ ба

сар мебурд дар мамолики Шарқ шӯълаи илму маърифат ҷаҳонро мунаввар

менамуд.

Марзи Хуросону Мовароунаҳр шахсиятҳоеро ба олам додаст, ки саҳми

онҳо дар инкишофи тамаддуни башарӣ баҳснопазир аст.Дар ин маврид

зикри номи Закариёи Розӣ, Абӯнасри Форобӣ, Абӯрайҳони Берунӣ,

Шайхурраис Абӯалӣ ибни Сино , Хайёми Нишопурӣ, Насириддини Тӯсӣ,

139

Қутбуддини Шерозӣ ва даҳо дигар бузургони илм басандааст, ки гуфтаи

боло тасдиқ карда шавад.

Дар сохтани марказҳои илмӣ, расадхонаҳо ва олоти астрономӣ низ

олимони эронитабор (тоҷик) ҳамтое надоштанд ва дар таърихи илми

астрономӣ номи худро ҷовидона сабт намудаанд.

140

ХУЛОСА

Олимон ва бостоншиносон аз рӯи дастовардҳои фарҳангиву

бозёфтҳои археологӣ маълум карданд, ки гаҳвораи тамаддуни инсонӣ

Шарқи Бостон аст. Аксаран олимони таърихи илм Шарқро гаҳвораи

қадимтарин тамаддун дар рӯи замин ва гаҳвораи тамаддуни инсонӣ,

маскани асосии тамоми инсоният арзёбӣ намуданд.

Шумеру Аккад, Бобулистон (Байнаннаҳрайн), Мисру Ҳиндустон,

Чину Юнон, Эрону Осиёи Миёна ва Осиёи Сағир - гаҳвораи қадимтарин

тамаддуни инсонӣ дар рӯи замин маҳсуб ёфта, инчунин аввалин

нишонаҳои илм низ дор ин ҷо пайдо гардидаанд.

Дар таърихи илм аксаран асрҳои VIII – XIV-ро давраи «исломии»

илм меноманд. Дар ин давра илм, алалхусус илми астрономӣ дар Шарқи

Наздик, Осиёи Марказӣ ва Эрон хело пешрафт дошт. Барои инкишофи

илм ба андешаи мо чунин шароитҳо сабаб гардидаанд

Вақте ки дар Аврупои асримиёнагӣ илмҳои табиатшиносӣ рушд

надоштанд, астрономия дар мамлакатҳои Шарқ ривоҷ ёфт. Соли 827 бо амри

халифаи аббосӣ Маъмун (786–833) «Алмаҷистӣ»- и Птоломей аз юнонӣ ба

арабӣ тарҷума карда шуд. Дар Бағдод расадхонаҳо сохта шуданд. Нахустин

зиҷро дар Шарқ Муҳаммади Мӯсои Хоразмӣ тартиб дод. Охирҳои садаи IX

ва аввали садаи X (тақрибан 850–929) ӯ ҷадвали саҳеҳтари ҳаракати Офтоб ва

Моҳро тартиб дода, қимати тамоюли доиратулбуруҷ (эклиптика) ва ҳаракати

тақдимӣ (претсессия)-и солонаро саҳеҳтар муайян карданд. Абулвафои

Бузҷонӣ (940–98) бошад, дар расадхонаи Бағдод яке аз номуназзамии

ҳаракати Моҳро ошкор сохт.

Умари Хайём (1040–1112) лоиҳаи тақвимеро пешниҳод кард, ки асоси

онро даври 33-сола (аз он 8 солаш кабиса) ташкил медод. Тақвими Хайём дар

5000 сол ба як шабонарӯз саҳв дошт, ҳол он ки носаҳеҳии тақвими

григориани (тақвими кунунии мо) дар 3000 сол як шабонарӯзро ташкил

медиҳад.

141

Асри XIII дар таърихи илм бо номи расадхонаи Мароға, асосгузор ва

бунёдкунандаи он олими бузурги энсиклеопедист Хоҷа Насириддини Тусӣ

(1201-1274) зич алокаманд аст. Ба вижа дар ҳамин ҳавзаи илмӣ бо рохбарии

ин нобиғаи аср пойдевори илми асримиёнагии халқи тоҷик боз ҳам ривоҷу

равнақ ёфт ва барои ояндагон, пуле гардид. Маҳз Насириддини Тусӣ ва

мактаби илмии ӯ анъанаи давраи Сомониёнро аз худ намуда, барои ояндагон

як пуле сохтанд, ки собиқаи онро мо дар давраи мактабҳои баъдина,

махсусан мактаби ҳавзаи илмии Самарқанд бараъло ҳис менамоем.

Асри XIII бо вуҷуди дар таърих бо номи асри хунин – асри истилои

муғулон Осиёи Марказӣ ва Эронро, асри ғорату қатли оми сахронишинони

муғулу тотор ин сарзамини сарватманду мардхезро буданаш боз бо

расадхонаи Мароға бо номи Насириддини Тусӣ, Кутбиддини Шерозӣ ва

дигар мардони бузургаш дар таърихи илму хунар, махсусан тамаддуни

халқи тоҷик мақому мартабаи босазое дорад. [7-М].

Насириддини Тусӣ (1201–74) дар расадхонаи Мароға бо «Зиҷи Элхонӣ»

ва дигар осори ситорашиносии худ дар Шарқу Ғарб машҳур гашт.

Эҷодиёти илмии олимони табиатшиноси асримиёнагии Шарқи Наздик

ва Миёна, алалхусус олимони тоҷик (Хуросон ва Мовароунаҳр) таъсири

бевоситаи пурбори худро ба равнақ ва рушди илми асримиёнагии Аврупо

расонида, дастовардҳои илмии олимоне аз қабили Абубакри Розӣ, Муҳаммад

Мӯсои Хоразмӣ, Абӯалӣ ибни Сино, Абунасри Фаробӣ, Абӯали ибни

Ҳайсам, Абурайҳони Берунӣ, Умари Хайёма, Насириддини Тӯсӣ ва бисёр

дигарон як давраи муҳими таърихии токлассикии табитшиносиро фароҳам

овардааст. [1-М].

Дар ин ҷода саҳми бузурги аллома Насириддини Тӯсӣ бо осори бузургу

энсиклопедистии худ мақоми хосаеро дар равнақи илму фарҳанги ҷаҳонӣ

касб намудааст.

Насириддини Тӯсӣ тавонист як ниҳодеро таъсис диҳад, ки монанди

“Байт-ул-ҳикма” -и Бағдод бошад ва расадхонаи машҳур дар Мароға бунёд

намуд. Ҳам ҷадвалҳо ва ҳам расадхона бо номи яке аз бузургтарин олимони

142

ҷаҳони исломӣ алоқаманданд, ки ӯ Насириддини Тусӣ мебошад. Вай бо ду

забон ҳарф мезад, бо забонҳои арабӣ ва форсӣ менавишт ва инчунин

метавонад намояндаи фарҳанги арабӣ ва эронӣ бошад [7-М].

Далели он ки Насириддини Тўсї дар он замонҳои душвор тавонист

чунин кори мураккаб ва васеъро бомуваффақият ба анҷом расонад, шаҳодати

қудрати беҳамто ва истеъдоди бузурги ташкилии ӯст.

Дар асоси китоб, рисолаҳо ва шарҳҳои илмии онҳо дар мадорис дарсҳо

гузаронида мешуданд, яъне дар осори онҳо ғояҳои илми ситорашиносиро

мебинем. Ин ғояҳо дар худ мавзӯъҳои бунёдии астрономия, математика ва

мушкилоти дигар донишҳои табиатшиносиро дороанд. [10-М].

Дониши ҳаматарафа, амиқ ва гуногунриштаи онҳо, ки фарогири ҳамаи

илмҳои замони худ, махсусан фалсафа, мантиқ, математика, физика, мусиқӣ,

астрономия ва ғайра поя барои ақидаҳои табиатшиносии онҳо ба шумор

мерафт. Инчунин, таъсироти мусбати осори боқимондаи тафаккуроти

пешқадами антиқӣ низ бесамар набудааст.

Олимони табиатшиноси асрҳои миёна доимо масоили тафаккури

илмиро пайгир буданд ва ин равандро хусусияти амалӣ додаанд, яъне онҳо

чунин меҳисобиданд, ки донистани ҷавҳар ва моҳияти ашё ва ҳодисоти

ҷаҳони атроф бояд ба нафъи инсонҳо дар ҳаёти ҳаррӯзаи онҳо хизмат

кунанд. Онҳо нақши илм ва омӯзиши илмиро дар рушди инсон эътироф

менамуданд.

Нақши илмро васеъ арзёбӣ намуда, тасдиқ намудаанд, ки шахсияти

инсон дар раванди заҳмати илмӣ ва кори ақлонӣ ташаккул меёбад. Омӯзиши

илм ва хирадмандӣ муҳимтарин хусусияти фарқкунандаи инсон аз дигар

мавҷудот мебошад ва дарки олами воқеӣ барои ӯ ҳаловати олӣ мебахшад.

Ақлгароӣ ё ки дар пояи хирад бунёд кардани ҷаҳон дар таърихи

тамаддуни мардуми тоҷик собиқаи тулонии таърихӣ дарад. Ин масъала дар

осори бузургони илми мо ҷои махсусро ишғол менамояд. Аз он ҷумла, дар

осори Розӣ, Хоразмӣ, Форобӣ, Берунӣ, Ибни Сино, Тӯсӣ, Умари Хайём ва

пайравону давомдиҳандагони кори онҳо зиндагии хирадмандона,

143

ҳақиқатгароӣ, маорифпарварӣ, илмдӯстӣ фаровон акс ёфта, қисми муҳими

фарҳанги мардумони Шарқ, ба хусус Хуросон ва Мовароунаҳр будаасту ҳаст.

[11-М].

Муҳимӣ ва арзишмандии мероси маънавии гузаштагони моро барои

давраи муосири инкишофи ҷомеъа Президент Ҷумҳурии Тоҷикистон ба назар

гирифта, дар паёми телевизонии худ ба ифтихори истиқлолияти ҷумҳурӣ 8

сентября 2009 аз ҷумла гуфта буд: «Фарҳанги қадимаи маънавии мо, ки ба

тамаддуни башарӣ саҳми амиқ гузоштааст, бояд дар даврони истиқлолият

низ ба ҷомеъа такони нави рушдро барои ҳамаи соҳаҳо иқтисоди миллӣ ва

ояндаи мустаҳками мамлакат диҳад». [2, с. 96].

Њамин тавр, зимни натиљагирињои асосии тањќиќот ба хулосањои

зерин омадем:

-аҳамияти афкори табиатшиносии олимони (ҳавзаи илмии Мароға)

таҳқиқшаванда барои рушди маълумотҳои илмӣ хело бузург аст.

-осори онҳо нақши баранда ва паҳнкунандаи натиҷаи илмҳои

антиқӣ ба Аврупои Ғарбиро дар муддати муайяни таърихии вақт

бозидааст.

- аҳамияти осори табиатшиносии олимони Хуросону

Мовароуннаҳр дар он аст, ки онҳо саҳми бузурги фардиии худро дар

равнақ ва инкишофи тамоми илмҳои замони худ ва муосир, аз қабили

алгебра, геометрия, физика, астрономия, кимиё, ҷуғрофиё ва ғайраҳо

гузоштаанд.

-омӯзиши таърихи илмии асри XIII ва ҳавзаи илмии Мароға ба мо

имкон медиҳад, ки ду лаҳзаи махсусан муҳимро ҷудо намоем.

-ввалан, ҷудоӣ байни анъанаҳои антиқӣ ва илмии ин минтақа аслан

вуҷуд надошт.

-дуввум, олимони бузурги табиатшиноси Шарқи Наздик ва

Миёна аксаран зодагони Эрон, Осиёи Миёна ва Хуросон буданд.

144

РУЙХАТИ МАЪХАЗЊО ВА АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА

Паёмҳои Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, монографияҳо

ва китобҳои илмӣ-оммавӣ

[1]. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (26 декабри соли 2019) [Матн]. –

Душанбе, 2019. – 64 с.

[2]. Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон ба

Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон (15 апрели соли 2009) [Матн]. –

Душанбе: Шарқи Озод. 2009. – 96 с.

[3]. Абдуллазаде, Х.Ф. Кушияр Джили [Текст] / Х.Ф. Абдуллазаде. –

Душанбе: Дониш, 1990. – 98 с.

[4]. Абдуллазаде, Х.Ф., Негматов, Н.Н. Абу Махмуд Худжанди [Текст]

/ Х.Ф. Абдуллазаде, Н.Н. Негматов. – Душанбе: Дониш, 1986 – 96 с.

[5]. Алекперли, Ф. Эволюционные взгляды Насиреддина Туси [Текст] /

Ф. Алекперли. – Баку: Орнак, 2000. – 32 с.

[6]. Алексеров, Ю.Н. Обсерватория Улугбека [Текст] / Ю.Н. Алексеров.

– Ташкент, 1965. – 25 с.

[7]. Аль-Фараби, Математические трактаты [Текст] / Аль-Фараби; пер.

с. араб. вступ. статья Б.А. Розенфельда, А. Кубесова. – Алма-Ата: Наука,

1972. – 324 с.

[8]. Аль-Фараби. Естественнонаучные трактаты [Текст] / Алб-Фараби. –

Алма-Ата, 1987. – 495 с.

[9]. Аль-Фараби. Научное творчество [Текст]: сборник статей / Аль-

Фараби. – М.: Наука, 1975. – 183 с.

[10]. Аль-Фараби. О разуме и науке [Текст] / Аль-Фараби; пер.с араб.

Б.Я. Ошерович; вступ. статья А.Х. Касымжанова. – Алма-Ата: Наука, 1975. –

113 с.

[11]. Аль-Фараби. Социально-этические трактаты [Текст] / Аль-

Фараби; пер. с араб. Б.Я. Ошерович и др.; под ред. А.Х.Касымжанова. –

Алма-Ата: Наука, 1973. – 398 с.

145

[12]. Арипов, М. Из истории педагогической мысли таджикского

народа [Текст] / М. Арипов. – Душанбе: Ирфон, 1962. – Т.1. – 162 с.

[13]. Аристотель. Аналитика первая и вторая [Текст] / Аристотель; пер.

Б.А. Фохта. – Л.: Госполитиздат, 1952. – 439 с.

[14]. Аристотель. Сочинения [Текст]: в 3-х томах / Аристотель; пер.

А.В. Кубицкого, П.С.Попова; под ред. В.Ф. Асмуса, З.Н. Микеладзе, И.Д.

Рожанского. – М.: Мысль, 1974-1981.

[15]. Аристотель. Физика [Текст] / Аристотель; пер. В.П. Карпова. –

изд. 2-е. – М.: Государственное социально-экономическое изд-во, 1937. – 230

с.

[16]. Архимед. Сочинения [Текст] / Архимед; пер., вступ. статья и ком.

И.Н. Веселовского; пер. араб. Б.А. Розенфельда. – М.: Физматгиз, 1962. – 640

с.

[17]. Афзалов, Х. Таърихи педагогикаи тоҷик [Матн] / Х. Афзалов. –

Душанбе: Матбуот, 2002. – 105 с.

[18]. Бартольд, В.В. История культурной жизни Туркестана [Текст] /

В.В. Бартольд. – Л., 1927. – 256 с.

[19]. Белый, Ю.А. Иоганн Кеплер. 1571-1630 [Текст] / Ю.А. Белый. –

М.: Наука, 1971. – 295 с.

[20]. Бернал, Дж. Наука в истории общества [Текст] / Дж. Бернал; пер. с

англ. А.М. Вязьминой и др.; общ. ред. Б.М. Кедрова, И.В. Кузнецова. – М.,

1956. – 735 с.

[21]. Берри, А. Краткая история астрономии [Текст] / А. Берри. – 2-е

изд. – М.,-Л.: Гостехиздат, 1946. – 363 с.

[22]. Бертельс, Е.Э. Избранное сочинения [Текст] / Е.Э. Бертельс. – М.,

1960. – Т.1. – 556 с.

[23]. Бертельс, Е.Э. Суфизм и суфийская литература: Избр. труды

[Текст] / Е.Э. Бертельс. – М., 1965. – Т.3. – 524 с.

[24]. Беруни Абу Райхан. Избранные произведения. Минералогия

[Текст] / Беруни Абу Райхан. – Л., 1966. – 363 с.

146

[25]. Беруни Абу Райхан. Индия [Текст] / Беруни Абу Райхан; пер. с

араб. А.Б. Халилова, Ю.Н. Завадовсвкого. – Ташкент: АН УзССР, 1663. – Т.2.

– 728 с.

[26]. Беруни Абу Райхан. Канон Масуда [Текст] / Беруни Абу Райхан;

пер. с араб. и коммент. П.Г. Булгакова, Б.А. Розенфельда. – Ташкент: Фан,

1973-1976. – Т.5. – Ч.1,2.

[27]. Беруни Абу Райхан. Книга вразумления начатками науки о

звездах [Текст] / Беруни Абу Райхан; вступ. статья, пер. с араб. и прим. Б.А.

Розенфельда, А. Ахмедова. – Ташкент: Фан, 1975. – Т.VI. – 328 с.

[28]. Беруни Абу Райхан. Определение границ расстояний между

населенными пунктами (Геодезия) [Текст] / Беруни Абу Райхан. – Ташкент:

Фан, 1968. – Т.3. – 362 с.

[29]. Беруни Абу Райхон Мухаммед ибн Ахмед. Собрание сведений для

познания драгоценностей (Минералогия) [Текст] / Беруни Абу Райхон; пер. с

араб. А.М. Белиницкого. – Л.: АН СССР, 1963. – 518 с.

[30]. Беруни Абу Райхон. Китоб-ут-тафхим [Текст] / Беруни Абу

Райхон. – Душанбе: Дониш, 1973. – 287 с.

[31]. Берунӣ, А. Китоб-ул-тафҳим ли авоили саноат-ит-танҷим [Текст] /

А. Берунӣ. – Душанбе: Дониш, 1973. – 286 с.

[32]. Берунӣ, А. Китоб-ул-ҳинд. Асари Энсклопедӣ [Текст] / А. Берунӣ.

– Душанбе, 1981. – Ҷ.3. – 338 с.

[33]. Берунӣ, А. Осор-ул-боқия [Матн] / А. Берунӣ. – Душанбе: Ирфон,

1990. – 263 с.

[34]. Бобоев, Х. О формировании астрономических знаний таджикского

народа [Текст] / Х. Бобоев. – Душанбе: Нодир, 2006. – 95 с.

[35]. Болтаев, М.Н. Акидахои фалсафии Абу Али ибни Сино [Матн] / М.Н.

Болтаев. – Душанбе: Ирфон, 1969. – 156 с.

[36]. Бублейников, Ф.Д., Минченков, Е.Я. Очерк развития

классической механики [Текст] / Ф.Д. Бублейников, Е.Я. Минченков. – М.:

Учпедгиз, 1961. – 223 с.

147

[37]. Булгаков, П.Г. Жизнь и труды Беруни [Текст] /. Ташкент: Фан,

1972. – 425 с.

[38]. Булгаков, П.Г., Розенфельд, Б.А., Ахмедов, А.А. Мухаммад ал-

Хорезми [Текст] / П.Г. Булгаков, Б.А. Розенфельд, А.А. Ахмедов. – М.:

Наука, 1983. – 239 с.

[39]. Буткевич, А.В., Зеликсон, М.С. Вечные календари [Текст] / А.В.

Буткевич, М.С. Зеликсон. – 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Наука, 1984. – 208

с.

[40]. Волынский, Б.А. Сферическая геометрия [Текст] / Б.А.

Волынский. – М.: Наука, 1977. – 135 с.

[41]. Вуд, Д. Солнце, Луна и древние камни [Текст] / Д. Вуд; пер. с

англ. – М.: Мир, 1981. – 268 с.

[42]. Гафуров, Б. История таджикского народа. В кратком изложении

[Текст] / Б. Гафуров. – М., 1949. – Т.1. – 475 с.

[43]. Гейберг, И.О. Естествознание и математика в классической

древности [Текст] / И.О. Гейберг. – М., Л.: ОНТИ, 1936. – 195 с.

[44]. Глейзер, Г.И. История математики в школе (7-8 кл.) [Текст] / Г.И.

Глейзер. – М.: Просвещение, 1982. – 240 с.

[45]. Глейзер, Г.И. История математики в школе (9-10 кл.) [Текст] / Г.И.

Глейзер. – М.: Просвещение, 1983. – 352 с.

[46]. Гребеников, Е.А. Николай Коперник [Текст] / Е.А. Гребеников. –

2-е изд., доп. и перераб. – М.: Наука, 1982. – 144 с.

[47]. Григорян, С.Н. Средневековья философия народов Ближнего и

Среднего Востока [Текст] / С.Н. Григорян. – М.: Наука, 1966. – 352 с.

[48]. Григоян, С.Н. Великие мыслители Средней Азии [Текст] / С.Н.

Григорян. – М., 1958. – 32 с.

[49]. Григоян, С.Н. Из истории философии Средней Азии и Ирана (VII-

XII вв.) [Текст] / С.Н. Григорян. – М., 1960. – 330 с.

148

[50]. Джумабаев, Ю.Д. Из истории этической мысли в Средней Азии (с

древнейших времен до ХIV в.) [Текст] / Ю.Д. Джумабаев. – Ташкент: Фан,

1975. – 95 с.

[51]. Диноршоев, М. Натурфилософия Ибн Сины [Текст] / М.

Диноршоев. – Душанбе: Дониш, 1985. – 256 с.

[52]. Диноршоев, М. Философия Насиреддина Туси [Текст] / М.

Диноршоев. – Душанбе, 1968. – 155 с.

[53]. Донишманди Тусӣ [Матн] / Мурат. Насруллоҳ Пурҷаводӣ, Ҷ. Весел. –

Теҳрон, 2000. – 118 с.

[54]. Дорфман, Я.Г. Всемирная история физики с древнейших времен

до конца XVIII века [Текст] / Я.Г. Дорфман. – М.: Наука, 1974. – 352 с.

[55]. Еремеева, А.И. Астрономическая картина мира и ее творцы

[Текст] / А.И. Еремеева. – М.: Наука, 1984. – 224 с.

[56]. Еремеева, А.И., Цицин, Ф.А. История астрономии (основные

этапы развития астрономической картины мира) [Текст] / А.И. Еремеева,

Ф.А. Цицин. – М.: МГУ, 1989. – 348 с.

[57]. Жмудь, Л.Я. Пифагор и его школа [Текст] / Л.Я. Жмудь. – Л.:

Наука, 1990. – 192 с.

[58]. Зинҷонӣ Муҳаммад Мударрисӣ. Саргузашт ва ақоиди фалсафии

Хоҷа Насириддини Тӯсӣ [Матн] / М.М. Зинҷонӣ. – Теҳрон, 1363 ҳ. – 221 с.

(форсӣ).

[59]. Зохидов, В.Ю. Три титана [Текст]: Абу Наср Фороби, Абу Райхан

Беруни, Абу Али ибн Сино / В.Ю. Зохидов. – Ташкент: Фан, 1973. – 86 с.

[60]. Ибн Сина (Авиценна). Избранные философские произведения

[Текст] / Ибн Сина. – М.: Наука. – Душанбе: Ирфон, 1980. – Т.1. – 420 с.

[61]. Ибн Сина, Абу Али (Авиценна) Сочинения [Текст] / Абу Али ибн

Сина. – Душанбе: Дониш, 2005. – Т.1. – 960 с., Т.2. – 842 с.

[62]. Ибн Сина, Абу Али (Авиценна) Сочинения [Текст] / Абу Али ибн

Сина. – Душанбе: Дониш, 2006. – Т.3. – 684 с.

149

[63]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1981. – Кн.1. – 530 с.

[64]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1982. – Кн.2. – 832 с.

[65]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1979. – Кн.3. – Ч.1. – 792 с.

[66]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1980. – Кн.3. – Ч.2. – 703 с.

[67]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1980. – Кн.4. – 735 с.

[68]. Ибн Сина, Абу Али. Канон врачебный науки [Текст]: в 5-ти томах

/ Абу Али ибн Сина. – Ташкент: Фан, 1980. – Кн.5. – 328 с.

[69]. Ибн Сина, Абу Али. Математические главы «Книги знания»

Донишнамэ [Текст] / Абу Али ибн Сина. – Душанбе: Ирфон, 1967. – 180 с.

[70]. Ибни Асир. Ал-комил фил торих [Матн] / Ибни Асир. – Теҳрон,

1973. – 404 с.

[71]. Идибеков, Н. Этика Насириддина Туси в свете его теории свободы

воли [Текст] / Н. Идибеков. – Душанбе: Дониш, 1987. – 92 с.

[72]. Иқболи Яғмонӣ. Хоҷа Насириддини Тӯсӣ [Матн] / Иқболи Яғмонӣ. –

Теҳрон, 1347 ҳ. – 253 с.

[73]. Илолов, М., Комилӣ, А. Илм дар замони Рӯдакӣ [Матн] / М.

Илолов, А. Комилӣ. – Душанбе: Дониш, 2008. – 86 с.

[74]. Истиқлолият ва сиёсати давлатӣ дар соҳаи маориф [Матн]. –

Душанбе, 2008 – 60 с.

[75]. История математики с древнейших времен до начала XIX

столетия [Текст]: в 3-х томах / под ред. А.П. Юшкевича. – М.: Наука, 1970. –

Т.1. – 352 с.

[76]. Кaры-Ниязов, Т.Н. Астрономическая школа Улугбека [Текст] /

Т.Н. Кары-Ниязов. – М.,-Л.: АН СССР, 1950. – 330 с.

150

[77]. Кабус намэ [Текст] / пер. и прим. Е.Э. Бертельса. – М.: АН СССР,

1953. – 273 с.

[78]. Кадыров, А.А., Саипов, У.Т. Великие ученые-медики

средневековья [Текст] / А.А. Кадыров, У.Т. Саипов. – Ташкент: Медицина,

1988. – 44 с.

[79]. Кадыров, А.К. Из истории развития математики в Средней Азии

(IХ-XV вв.) [Текст] / А.К. Кадыров; ред. М. Нугмонов. – Душанбе: ТГПУ,

2004. – 91 с.

[80]. Кадыров, К.Б. История педагогической мысли таджикского

народа (с древнейших времен до возникновения ислама) [Текст] / К.Б.

Кадыров. – Душанбе, 1998. – 235 с.

[81]. Камаева, Р. Развитие школ и педагогической мысли в Иране IX-XI

вв. [Текст]: дисс... канд. пед. наук / Р. Камаев. – М., 1986. – 169 с.

[82]. Климишин, И.А. Календарь и хронология [Текст] / И.А.

Климишин. – 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Наука, 1985. – 320 с.

[83]. Кодиров, К. Педагогика и дидактика суфизма [Текст] / К.

Кодиров. – Душанбе: Маориф, 2000. – 168 с.

[84]. Колчинский, И.Г., Корсунь, А.А., Родригес, М.Г. Астрономы:

Биографический справочник [Текст] / И.Г. Колчинский, А.А. Корсунь, М.Г.

Родригес. – 2-е изд., перераб. и доп. – Киев: Наукова думка, 1986. – 512 с.

[85]. Комили, А. Асрори адади π [Матн] / А. Комили. – Нашри сеюм. –

Душанбе: Нодир, 2006. – 28 с.

[86]. Комили, А. Файсогурас (Пифагор) [Матн] / А. Комили. – Душанбе:

Нодир, 2006. – 56 с.

[87]. Комилов, А.Ш. Леонард Эйлер [Текст] / А.Ш. Комилов. – Курган-

Тюбе: Фуруги илм, 2007. – 40 с.

[88]. Комилов, А.Ш. Физика ар-Рази и Ибн Сины [Текст] / А.Ш.

Комилов. – М.: МГУ, 1999. – 159 с.

[89]. Комилов, А.Ш. Физическая часть трактата Ибн Сины «Курозаи

табииёт» [Текст] / А.Ш. Комилов. – Душанбе: Дониш, 1990. – 40 с.

151

[90]. Комилов, А.Ш., Зайнудинов, С. О физическом наследии Ибн Сино

(Авиценны) [Текст] / А.Ш. Комилов, С. Зайнудинов. – Душанбе: Эчод, 2005.

– 96 с.

[91]. Комилов, А.Ш., Сатторов, А.Э. О математическом наследии Ибн

Сино (Авиценны) [Текст] / А.Ш. Комилов, А.Э. Сатторов. – Душанбе: Нодир,

2005. – 72 с.

[92]. Комилов, А.Ш., Таваров, С.К. Из истории физики Средней Азии в

IХ-ХIII вв [Текст] / А.Ш. Комилов, С.К. Таваров. – Душанбе: Нодир, 2005. –

144 с.

[93]. Консепсияи миллии тарбия дар Ҷумҳурии Тоҷикистон [Матн]. –

Душанбе, 2006. – 16 с.

[94]. Консепсияи миллии таҳсилоти Ҷумҳурии Тоҷикистон [Матн]. –

Душанбе: Дониш, 1990. – 40 с.

[95]. Крамар, Ф.Д. Об исследованиях Омара Хайяма и Насирэддина

Туси по теории параллельных линий [Текст] / Ф.Д. Крамар. – Алма-Ата,

1964. – 22 с.

[96]. Крачковский, И.Ю. Избранные произведения [Текст]: в 6 том /

И.Ю. Крачковский. – М.-Л., 1955. – Т.1. – 469 с.

[97]. Кубесов, А. Педагогическое наследие аль-Фараби [Текст] / А.

Кубесов. – Алма-Ата: Мектеб, 1989. – 152 с.

[98]. Лутфуллоев, М. Дарс [Матн] / М. Лутфуллоев. – Душанбе:

Маориф, 1995. – 192 с.

[99]. Маковельский, А.О. Древнегреческие атомисты [Текст] / А.О.

Маковельский. – Баку: АН Азербайджанской ССР, 1946. – 402 с.

[100]. Мамадбейли, Г.Д. Основатель Марагинский Обсерватории

Насериддин Мухаммед Туси [Текст] / Г.Д. Мамадбейли. – Боку, 1961. – 315 с.

[101]. Мамедбейли, Г.Д. Мухаммед Насирэддин Туси о теории

параллельных и теории отношений [Текст] / Г.Д. Мамадбейли. – Баку, 1959. –

100 с.

152

[102]. Матвиевская, Г.П. Очерки истории тригонометрии [Текст] / Г.П.

Матвиевкая. – Ташкент: Фан, 1990. – 160 с.

[103]. Матвиевская, Г.П., Розенфельд, Б.А. Математики и астрономы

мусульманского средневековья и их труды (VII-XVII) [Текст] / Г.П.

Матвиевская; под ред. А.П. Юшкевича. – М.: Наука, 1983. – Т.1. – 479 с., Т.2.

– 650 с., Т.3. – 372 с.

[104]. Молодший, В.Н. Очерки по философским вопросам математики

[Текст] / В.Н. Молодший. – М.: Просвещение, 1969. – 304 с.

[105]. Мордухай-Болтовской, Д.Д. Четыри лекции по философии

математики [Текст] / Д.Д. Мордухай Болтовской. – Варшава, 1913. – 83 с.

[106]. Мухаммад Наджмудинхон. Трактат по алгебре [Текст] / Н.

Мухаммад; пер. и коммент. И. Ходжиева. – Душанбе: Дониш, 1983. – 91 с.

[107]. Наршахи, М. История Бухары [Текст] / М. Наршахи; пер. с

персид. Н. Лыкошина. – Ташкент, 1897. – 124 с.

[108]. Насиреддин Туси. Трактат о полном четырехстороннике [Текст] /

Насиреддин Туси; пер. под ред. Г.Д. Мамедбейли, Б.А. Розенфельда. – Баку:

АН АзССР, 1952. – 200 с.

[109]. Насириддин Тусӣ. Ахлоқи Мӯҳташамӣ [Матн] / Насириддин

Тусӣ. – Нашри сеюм. – Теҳрон, 1377 ҳ. – 588 с. (форсӣ).

[110]. Насириддин Тусӣ. Ахлоқи Насирӣ [Матн] / Насириддин Тусӣ;

Тағйирот ва тавзеҳоти Муҷтабо Минуӣ Алии Ридо Ҳайдарӣ. – Теҳрон, 1364

ҳ. – 420 с.

[111]. Насириддини Тӯсӣ. Сайру сулук [Матн] / Насириддин Тӯсӣ;

тарҷ. англисӣ Сайид Ҷалоли Ҳусайни Бадахшонӣ. – Лондон, 1998. – 22 с.

(форсӣ).

[112]. Насириддини Тӯсӣ. Шарҳ маъалат ал-илм [Матн] / Насириддин

Тусӣ; омодакунандаи чоп Абдуллоҳи Эронӣ. – Машҳад, Эрон, 1375-1345 ҳ. –

48 с.

[113]. Нуритдинова, З.Г. Абу Райхан Бируни о науке и образовании

[Текст] / З.Г. Нуритдинова. – Ташкент, 1978. – 69 с.

153

[114]. Разавӣ, М. Шарҳи Аҳвол ва осори Хоҷа Носир [Матн] / М. Разавӣ. –

Техрон, 1356. – 397 с.

[115]. Рзаев, А.К. Насиреддин Туси. Политико-правовые воззрения

[Текст] / А.К. Рзаев. – Баку: Элм, 1983. – 69 с.

[116]. Рожанская, М.М. Матвиевская, Г.П., Лютер, И.О. Насир ад-Дин

ат-Туси и его труды по математике и астрономии в библиотеках Санкт-

Петербурга, Казани, Ташкента и Душанбе [Текст] / М.М. Рожанская, Г.П.

Матвиевская, И.О. Лютер. – М.: Восточная литература, 1999. – 141 с.

[117]. Рожанская, М.М. Механика на средневековом Востоке [Текст] /

М.М. Рожанская. – М.: Наука, 1976. – 324 с.

[118]. Рожанская, М.М. Механика на Среднем Востоке [Текст] / М.М.

Рожанская. – М., 2010. – 324 с.

[119]. Рожанская, М.М., Матвиевская, Г.П., Лютер, И.О. Насир ад-Дин

ат-Туси и его труды по математике и астрономии в библиотеках Санкт-

Петербурга, Казани, Ташкента и Душанбе [Текст] / М.М. Рожанская, Г.П.

Матвиевская, И.О. Лютер. – М.: Восточная литература, 1999. – 144 с.

[120]. Рожанский, И.Д. Античная наука [Текст] / И.Д. Рожанский. – М.:

Наука, 1986. – 200 с.

[121]. Рожанский, И.Д. Развитие естествознания в эпоху античности.

Раняя греческая наука «о природе» [Текст] / И.Д. Рожанский. – М.: Наука,

1979. – 486 с.

[122]. Розенфельд, Б.А., Рожанская, М.М., Соколовская, З.К. Абу-р-

Райхан ал-Бируни [Текст] / Б.А. Розенфельд. – М.: Наука, 1973. – 271 с.

[123]. Розенфельд, Б.А., Юшкевич, А.П. Теория параллельных линий на

средневековом Востоке IХ-ХIV вв. [Текст] / Б.А. Розенфельд, А.П. Юшкевич.

– М.: Наука, 1983. – 126 с.

[124]. Розенфельд, Б.А., Юшкевич, А.П. Теория параллельных линий на

средневековом Востоке IX-XIV вв [Текст] / Б.А. Розенфельд, А.П. Юшкевич.

– М.: Наука, 1983. – 128 с.

154

[125]. Розӣ, З. Мунтахаби осор [Матн] / Закариёи Розӣ. – Душанбе:

Адиб, 1989. – 160 с.

[126]. Селешников, С.И. История календаря и хронология [Текст] / С.И.

Селешников. – 3-е изд. – М.: Наука, 1977. – 224 с.

[127]. Собиров, Г.С. Инкишофи математика дар Осиёи Миёна (асрҳои

XV-XVII) [Матн] / Г.С. Собиров. – Душанбе: Ирфон, 1972. – 136 с.

[128]. Собиров, Г.С. Творческое сотрудничество ученых Средней Азии

в Самаркандской научной школе Улугбека [Текст] / Г.С. Собиров. –

Душанбе: Ирфон, 1973. – 208 с.

[129]. Сортон. Муққадимаи таърихи улум [Матн] / Сортон. – Теҳрон, 1334 ҳ.

– 678 с.

[130]. Стройк, Д.Я. Краткий очерк истории математики. [Текст] / Д.Я.

Стройк; пер. И.Б. Погребысского. – М: Наука, 1978. – 336 с.

[131]. Тллашев, Х.Х. Общепедагогические и дидактические идеи

ученых-энциклопедистов Ближнего и Среднего Востока эпохи средневековья

[Текст] / Х.Х. Тллашев. – Ташкент: Фан, 1989. – 147 с.

[132]. Турсунов, А. Эҳёи Аҷам [Матн] / А. Турсунов. – Душанбе, 1984.

– 208 с.

[133]. Файзиев, И.Д. Развитие физики и физического образования в

Средней Азии [Текст] / И.Д. Файзиев. – М.: Педагогика, 2003. – 252 с.

[134]. Хайруллоев, М.М. Абу Наср ал-Фараби [Текст] / М.М.

Хайруллоев. – М.: Наука, 1982. – 304 с.

[135]. Хайям Омар. Трактаты [Матн] / Омар Хайям; пер. с араб. и вступ.

статья Б.А. Розенфельда. – М.: Восточная литература, 1961. – 338 с.

[136]. Ходжиев, И. Математика в поэзии [Текст] / И. Ходжиев. –

Душанбе: Маориф, 1990. – 72 с.

[137]. Ҳамадонӣ, Ф. Ҷомеъ-ул-таворих [Матн] / Ф. Ҳамадонӣ. – Теҳрон,

1379 ҳ. – Ҷ.2. – 1042 с.

155

[138]. Шукуров, Т.А. Использование исторических материалов при

изучении физики (пособие для учителей) [Текст] / Т.А. Шукуров. – Душанбе,

ЦМК МНО Тадж. ССР, 1991. – 143 с.

[139]. Эвклид. Начала [Текст] / Эвклид; пер. и ком. Д.Д. Мордухай-

Болтовского. – М.-Л., 1948. – Т.1-6. – 448 с.

[140]. Юшкевич, А.П. История математики в средние века [Текст] /

А.П. Юшкевич. – М.: Физматгиз, 1961. – 448 с.

Диссертатсияҳо ва авторефератҳо

[141]. Шерматова, У.К. Использование элементов истории математики

Ближнего Востока и Средней Азии в обучении в школах Таджикистана

[Текст]: дисс… канд пед. наук / Шерматова Ульмас Кулдашевна. – М., 1978.

– 152 с.

[142]. Собиров, Г.С. Анализ творчества Алаэддина ибн Мухаммеда Али

ал-Кушчи и его деятельность в развитии математических наук на Среднем и

Ближнем Востоке [Текст]: автореф. дисс… канд. физ-мат наук / Г.С.

Собиров. – Душанбе, 1963. – 16 с.

[143]. Нуритдинова, З.Г. Научная деятельность и педагогические идеи

Абу Райхана Беруни [Текст]: автореф. дисс... канд. пед. наук / З.Г.

Нуритдинов. – Ташкент, 1982. – 24 с.

[144]. Мухаммадиев, И.Р. Бахоуддин Амули и его математическая

литература в Средней Азии XVI-XIX вв.: (По рукописным источникам)

[Текст]: автореф. дисс... канд. истор. наук / Мухаммадиев Иди Рузибоевич. –

Душанбе, 1989. – 24 с.

[145]. Кодиров, К. Педагогические и дидактические идеи суфизма:

социальные и идейные истоки формирования и развития [Текст]: автореф.

дисс… д-ра пед. наук / Кодиров Каримджон. – Душанбе, 2002 – 42 с.

[146]. Кадыров, А. Теория и практика наследства, как один из

источников развития математического образования на Среднем и Ближнем

156

Востоке [Текст]: дисс. канд. пед. наук / Кадыров Абдукаюм. – Душанбе,

1967. – 405 с.

[147]. Иванов, А.С. Ученые ал-Фараби о позновательных способностях

человека [Текст]: дисс... канд. филос. наук / Иванов Анзор Самсонович. –

Алма-Ата, 1972. – 186 с.

[148]. Ибодов, Р.И. К истории тригонометрических таблиц [Текст]:

Автореф. дисс… канд. физ.-мат. наук / Р.И. Ибодов. – Ташкент, 1968. – 16 с.

[149]. Бабаев, Н.М. Развитие математики и математического

образования в связи с развитием астрономии на Среднем и Ближнем Востоке

в ХV-XVIII вв. [Текст]: автореф. дисс… канд. пед. наук / Н.М. Бабаев. –

Душанбе, 1968. – 13 с.

Мақолаҳои илмӣ

[150]. Абдурахимов, К.С. Абу Али Ибн Сина о роли и значение знаний

и науки в становлении личности человека [Текст] / К.С. Абдурахимов // В

матер. Межд. конф. посвящ. 1025-летию Абу Али ибн Сина (Авиценны) и

100-летию специальной теории отн-ти А.Эйнштейна. – Курган-Тюбе, 2005. –

С.24-25.

[151]. Аль-Кинди. Трактат о количестве книг Аристотеля и о том, что

необходимо для усвоения философии. Книга о пяти сущностях. Объясниние

ближней действующей причины возникновения и уничтожения [Текст] / Аль-

Кинди; пер. с. араб. А.В. Сагадеева // Избр. произведения мыслителей стран

Ближнего и Среднего Востока IХ-XIV вв. – М.: Соцэкгиз, 1961. – С.41-132.

[152]. Аль-Фараби, Абу Наср. Комментарий к «Этике» Аристотеля

[Текст] / Абу Наср Аль-Фараби // Собрание Ин-та востоковедения АН Респ.

Узб. им. Беруни. – Ташкент, 2000 №2385.

[153]. Аминов, М. Физика Сины [Текст] / М. Аминов // Маърифати

омӯзгор. – 2009. – №5-6. – С.22-26. (на тадж. яз.).

157

[154]. Ат-Туси Насир ад-Дин. Насирова этика [Текст] / Ат-Туси Насир

ад-Дин // Собрание Ин-та востоковедения АН Респуб. Узб. им. Беруни. –

Ташкент, 2000 №11849. – 124 лл.

[155]. Ат-Туси Насир ад-Дин. Сборник по арифметике с помощью

доски и пыли [Текст] / Ат-Туси Насир ад-Дин // Историко-математические

исследования. – 1963. – Вып.15. – С.431-444.

[156]. Ат-Туси Насир ад-Дин. Трактат о государственных финансах

[Текст] / Ат-Туси Насир ад-Дин // Персидские документальные источники по

социально-экономической истории Хорасана XIII-XIV вв. / Пер. С. Хатиби. –

Ашхабад: Илым, 1986. – С.94-116.

[157]. Ат-Туси Насир ад-Дин. Трактат, исцеляющий сомнение по

поводу параллельных линий [Текст] / Ат-Туси Насир ад-Дин; Прим. Б.А.

Розенфельда, А.П. Юшкевича // Историко-математические исследования. –

1960. – Вып.13. – С.483-532.

[158]. Бабаев, А. О математических работах Насиреддина Туси.

Институт Математики и Механики НАН Азербайджана [Электронный

ресуср]/А.Бабаев.Режимдоступа:

https://forany.xyz/ax/d1/1/a246/nasireddin_tusi.pdf

[159]. Бабаев, Н., Собиров, Г. О тригонометрических таблицах Савай

Джай Синха [Текст] / Н. Бабаев, Г. Собиров // Вопросы истории и методики

элементарной математики. – Душанбе, 1967. – Т.56. – Вып.III. – С.40-64.

[160]. Беков, К. Масъалаи нафс дар фалсафаи Мухаммад Закариёи Рози

[Текст] / К. Беков // Изв. АН Тадж. ССР. Серия: Философия, Экономика.

Правоведение. – 1988. – №2. – С.16-21 (на тадж. яз.)

[161]. Бобоев, Х. Из истории астрономической мысли таджикского

народа [Текст] / Х. Бобоев // LAP LAMBERT Academic Publishing. – 2018. –

С.22.

[162]. Веселовский, И.Н. Коперник и Насир ад-Дин ат-Тӯсӣ [Текст] /

И.Н. Веселовский // Николай Коперник. – М., 1973. – С.171-174.

158

[163]. Визгин, В.П. Механика и античная атомистика [Текст] / В.П.

Визгин // Механика в истории мировой науки. Сб. научных статей / Отв. ред.

В.С. Кирсанов. – М.: Наука, 1993. – С.3-81.

[164]. Газали Абу Хамид. Воскрешение наук о вере [Текст] / Абу

Хамид Газали // Избр. главы. пер. с араб. и коммент. В.В. Наумкина. – М.:

Наука, 1980. – С.88-266.

[165]. Гасанова, Х.Э. Этические взгляды Насиреддина Туси [Текст] /

Х.Э. Гасанова // Вопросы гуманитарных наук. – 2009. – №2. – С.94-97.

[166]. Гуломов, И. Воспитание научно-материалистического

мировоззрения студентов в процессе обучения курса «История и

методология математики» [Текст] / И. Гуломов // В матер. Межд. конф.

посвящ. 1025-летию Абу Али ибн Сина (Авиценны) и 100-летию

специальной теории отн-ти А.Эйнштейна. – Курган-Тюбе, 2005. – С.195-197.

(на тадж. яз.).

[167]. Гуломов, И. Развитие математической логики в трудах Сина

[Текст] / И. Гуломов // В матер. Межд. конф. посвящ. 1025-летию Абу Али

ибн Сина (Авиценны) и 100-летию специальной теории отн-ти А.Эйнштейна.

– Курган-Тюбе, 2005. – С.191-195. (на тадж. яз.).

[168]. Джалалов, Г.Д. Секстант как главный инструмент обсерватории

Улугбека [Текст] / Г.Д. Джалалов // Астрономический журнал. – М., 1947. –

Вып.4. – С.249.

[169]. Диноршоев, М., Мирбобоев, М. Абу Бакр ар-Рази и его

«Духовная медицина» [Текст] / М. Диноршоев, М. Мирбобоев // Абу Бакр ар-

Рази. Духовная медицина. – Душанбе: Ирфон, 1990. – С.3-22.

[170]. Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и

ат-Туси [Текст] // Историко-астрономические исследования. – 1962. –

Вып.VIII. – С.83-192.

[171]. Ибн Сина. О душе (фрагменты из «Книги спасения» [Текст] /

Ибн Сина; пер. Х.В. Сагадиева // Избранные произведения мыслителей

Ближнего и Среднего Востока IX-XIV вв. – М., 1961. – С.219-260.

159

[172]. Ибн Сина. О растительной душе (фрагменты из «Книги

исцеления» [Текст] / Ибн Сина; пер. Х.В. Сагадиева // Избранные

произведения мыслителей Ближнего и Среднего Востока IX-XIV вв. – М.,

1961. – С.261-275.

[173]. Ибн Халдун. Введение (фрагменты) [Текст] // Избранные

произведения мыслителей Ближнего и Среднего Востока IX-XIV вв. – М.:

Соцэкгиз, 1961. – С.559-628.

[174]. Измайлов, А.Э., Машкевич, А.А. Педагогические идеи раннего

средневековья в Средней Азии [Текст] / А.Э. Измайлов, А.А. Машкевич //

Советская педагогика. – 1984. – №12. – С.100-107.

[175]. Исматӣ, Х. (Мақсадов) Хайатшиноси Фарзона – Насириддин Тусӣ

[Матн] / Х. Исматӣ (Мақсадов) // Тоҷикистон. – Душанбе, 1999. – №1. –

С.26.

[176]. Историко-математические исследования. – 1951. – Вып.4. –

С.489-512.

[177]. Каримова, Х. О педагогических идеях Абу Али Сина [Текст] / Х.

Каримова // В матер. Межд. конф. посвящ. 1025-летию Абу Али ибн Сина

(Авиценны) и 100-летию специальной теории отн-ти А.Эйнштейна. – Курган-

Тюбе, 2005. – С.61-63. (на тадж. яз.).

[178]. Карпова, Л.М. Трактат Собита ибн Коры о сечениях цилиндра и

его поверхности [Текст] / Л.М. Карпова // Труды ХIII Междунар. конгресса

по истории науки. – М., 1974. – С.103-105.

[179]. Касмуханов, Ф.А. Теория непрерывных величин и учение о

числе в работах Ат-Туси [Текст] / Ф.А. Касмуханов // Труды Института

истории естествознания и техники АН СССР. – М., 1954. – Т.1. – С.128-145.

[180]. Комили, А.Ш., Максадов, Х.И., Рахмонов, Х.О. Состояние

научной и технической мысли у предков таджикского народа в период VI-

VIII вв (Гундишопурская академия) [Текст] / А.Ш. Комили, Х.И. Максадов,

Х.О. Рахмонов // Вестник Таджикского национального университета. Серия

гуманитарных наук. – Душанбе, 2013. – С.8-14.

160

[181]. Комили, А.Ш., Максадов, Х.И., Табаров, А.Х. Ал-Хорезмӣ-

основоположник вычисления, алгебры и алгоритма [Текст] / А.Ш. Комили,

Х.И. Максадов, А.Х. Табаров // Вестник Таджикского государственного

университета. – Душанбе, 2012. – С.18-21.

[182]. Комилов, А.Ш. Абу Бакр ар-Рази-физик [Текст] / А.Ш. Комилов

// Известия Академии наук Тадж. ССР. Серия: Филос., Экон., Прав. – 1990. –

№1. – С.63-66.

[183]. Комилов, А.Ш. Закария Рази и его «Физические весы» [Текст] /

А.Ш. Комилов // Известия Академии наук Республики Таджикистан. – 2003.

– №4. – С.3-9.

[184]. Комилов, А.Ш., Сатторов, А.Э., Махкамов, К.Ш. О развитии

теории уравнений в трудах средневековых таджикско-персидских ученых

[Текст] / А.Ш. Комилов, А.Э. Сатторов, К.Ш. Махкамов // XII

Международная конференция имени академика Кравчука, 15-17 май 2008. –

Киев, 2008. – С.223.

[185]. Комилов, А.Ш., Файзиев, И.Д. Понятие скорости в физике,

история его развития [Текст] / А.Ш. Комилов, И.Д. Файзиев // Научн. пон. в

учебн.-восп. процессе школы и ВУЗа. – Челябинск, 1994. – Т.I. – Ч.II. – С.163.

[186]. Лютер, И.О. Проблема несоизмеримости окружности и диаметра

круга в контексте учения Аристотеля: сочинения ат-Туси и аш-Ширази

[Текст] / И.О. Лютер // Историко-математические исследования. – 2002. –

С.243-261.

[187]. Мақсадов, Ҳ. Перомуни нахустин таҳия ва нашри ду асари нодир ва

қаламии Хоҷа Насириддини Тӯсӣ дар илми нуҷум [Матн] / Ҳ. Мақсадов

// Муаррих (Историк). – 2015. – №1. – С.79-83.

[188]. Мирбобоев, А.К. Педагогические идеи Абу Али ибн Сино

[Текст] / А.К. Мирбобоев // Изв. АН Тадж. ССР. Отд. обществ. наук. – 1980. –

№3. – С.62-65.

[189]. Музафарова, Х.Р. О математических главах энциклопедического

произведения Кутбэдина аш-Ширази «Дурра ат-тадж ли гурра ад-Дубадж»

161

(Жемчужина короны для украшения Дубаджа) [Текст] / Х.Р. Музафарова //

Уч. зап. Тадж. госун-та (Труды мех.-мат. фак.). – 1970. – Т.1. – №1. – С.85-93.

[190]. Мусульманкулов, Р. Литературно-эстетическиевзгляды Насирид-

дина Туси [Текст] / Р. Мусульманкулов // Актуальные проблемы

философской и общественной мысли зарубежного Востока. – Душанбе, 1983.

– С.130-138.

[191]. Насириддин Туси. Авсаф ал-ашраф [Матн] / Насириддин Туси //

Донишманди Тусӣ. – Тегеран, 1342. – С.39. (перс. яз.).

[192]. Насириддин Туси. Асас-ал-иқтибас [Матн] / Насириддин Туси //

Аҳвол ва осори Хоҷа Насириддин Тусӣ. – С.420-421.

[193]. Насириддин Тӯсӣ. Ҷавоҳир ал-фароид [Матн] / Насириддин Тӯсӣ //

Аҳвол ва осори Хоҷа Насириддини Тӯсӣ. – С.529-532.

[194]. Нугмонов, М. Осущности математических абстракций [Текст] /

М. Нугмонов // Материалы науч. конф. посвящ. 70-летию М. Джураева.

ТГПУ. – Душанбе, 2009. – С.15-25.

[195]. Олимов, К., Фурнье, В., Комилов, А. Роль рукописей в

самосознании народов Центральной Азии [Текст] / К. Олимов, В. Фурнье, А.

Комилов // В матер. Межд. конф. посвящ. 1025-летию Абу Али ибн Сина

(Авиценны) и 100-летию специальной теории отн-ти А.Эйнштейна. – Курган-

Тюбе, 2005. – С.115-132.

[196]. Понтрягин, Л.С. О математике и качестве ее преподавания

[Текст] / Л.С. Понтрягин // Коммунист. – 1980. – №14. – С.99-112.

[197]. Розенфельд, Б.А. Астрономия стран Ислама [Текст] / Б.А.

Розенфельд // Историко-математические исследования. – 1984. – Вып.17. –

С.67-122.

[198]. Розенфельд, Б.А. О математических работах Насир-эддина Туси

[Текст] / Б.А. Розенфельд // Историко-математические исследования. – 1951.

– Вып.4. – С.489-512.

[199]. Розенфельд, Б.А. О математических работах Насреддина Туси

[Текст] / Б.А. Розенфельд //

162

[200]. Розенфельд, Б.А., Рожанская, М.М. Геометрические

преобразования и переменные величины у Ибрахима ибн Синана [Текст] /

Б.А. Розенфельд, М.М. Рожанская // История и методология естеств. наук. –

М., 1979. – С.178-181.

[201]. Розенфельд, Б.А., Юшкевич, А.П. Доказательство 5-го постулата

Евклида у Собита ибн Корры и Шамс ад-Дина ас-Самарканди [Текст] / Б.А.

Розенфельд, А.П. Юшкевич // Историко-математические исследование. –

1961. – Вып.14. – С.587-602.

[202]. Сатторов, А.Э., Комили, А.Ш. Педагого-математические идеи

мыслителей мусульманского средневековья [Текст] / А.Э. Сатторов, А.Ш.

Комили // Вопросы психологии и педагогики. – Курган-Тюбе, 2009. – №2. –

С.57-61.

[203]. Сатторов, А.Э., Комили, А.Ш., Тиллабоева, С. О взгляде

средневековых персидско-таджикских естествоиспытателей на профессию

учителя [Текст] / А.Э. Сатторов, А.Ш. Комили, С.Тиллабоева // Вопросы

психологии и педагогики. – Курган-Тюбе, 2008. – №4. – С.22-26.

[204]. Сатторов, А.Э., Максадов, Х.И., Тиллабоева, С.М. Ученые

Центральной Азии Средневековья о науке и о научном образовании [Текст] /

А.Э. Сатторов, Х.И. Максадов, С.М. Тиллабоева // Вопросы психологии и

педагогики, 2008, № 3. – Курган-Тюбе. – С.82-86.

[205]. Сатторов, А.Э., Махкамов, К.Ш., Максадов, Х.И. Педагогические

идеи Абу Насра ал-Фороби [Текст] / А.Э. Сатторов, К.Ш. Махкамов, Х.И.

Максадов // Вопросы психологии и педагогики. – Курган-Тюбе, 2008. – №1. –

С.62-66.

[206]. Таги-заде, А.К. Квадранты средневекового Востока [Текст] / А.К.

Таги-заде // ИАИ. – 1977. – Вып.XIII. – С.183-200.

[207]. Туси Мухаммад Насирэддин. Трактат по арифметике с помощью

доски и пыли. [Текст] / Туси Мухаммад Насирэддин; пер. с араб. С.А.

Ахмедова, Б.А. Розенфельда // Историко-математические исследования. – М.:

Наука, 1963. – Вып.15. – С.431-444.

163

[208]. Хайретдинова, Н.Г. Тригонометрия ас-Сиджизи [Текст] / Н.Г.

Хайретдинова // Историко-математические исследования. – М.: Наука, 1985.

– Вып.28. – С.197-204.

[209]. Хамадони Хусейн Маъсумӣ. Устоди башар [Матн] / Х.М. Хамадони //

Донишманди Тусӣ. – Тегеран, 1342. – С.1-38.

[210]. Шукуров, Т.А. Воспитание и обучение в древнейших

государствах Ближнего и Среднего Востока [Текст] / Т.А. Шукуров //

Вопросы психологии и педагогики. – Курган-Тюбе, 2008. – №1. – С.13-18.

Адабиёти хориҷӣ

[211]. Ruska, J.: Wiebemann: Nasir al-Din Tusi; in: S.P. M.A.E., Erlangen,

LX 1928.

[212]. Wiedemman, E.: Zum Leben von Nasir al Din al Tusi; in: S.P.M.S.E.,

Eriangen, LV111 (126), L1X (1927).

[213]. Wiedemann, E.; Uber optische Tauschungen nach Fahr al Din al Rozi

und Nasir al Din al Tusi; in: S.P.M.S.E. XLV (1913).

[214]. Winter, J. J.: Astatement on optikal reflection and refraction attributed

to Nasir ud-Din at-Tusi; in: Lsis, XL11 (1951).

[215]. Heinrich Suter.Die Mathematiker und Astronomen der Araber und

ihre Werke (1900). (Математика и астрономия у арабов и их работы )( 1848-

1922).

[216]. George Sarton «Введение в историю науки» («Introduction to the

History of Science» (1884-1956)

[217]. Di Bono M. Copernicus, Amico, Fracastoro and Tusis device:

Observations on the use and transmission of a model Journal for the History of

Astronomy, 26, 1995. – P.133-154.

[218]. Seemann II. J. Die Instrumente der Sternwarte zu Maragha nach der

Mitteilungen von al-`Urdi. Sitzungsberichte der Phys.-Med. Sozietat, Erlangen,

1928, Bd.40. – P.15-126.)

164

انتشارات اساطير، مدرس رضوى، محمدتقى، احوال و آثار خواجه نصيرالدین طوسى، .[219]

چاپ دوم،

طوسی، زیج ایلخانی، مقدمه .[220]

84، ص 1یادنامه خواجه نصيرالدین طوسی، ج .[221]

عرضی دمشقی، مؤیدالدین، رساله آالت و ابزار رصدخانه مراغه، نسخه خطی .[222]

165

ФЕҲРИСТИ ИНТИШОРОТИ ИЛМИИ ДОВТАЛАБИ ДАРЁФТИ ДАРАҶАИ ИЛМӢ

I. Китобҳои илмӣ ва илмӣ-оммавӣ:

[1-М]. Хоҷа Насириддини Тусӣ «Си фасл дар маърифати тақвим.

Мадхали манзум дар илми нуҷум [Матн] / Таҳия, тадвин ва пешгуфтори

Ҳабибулло Исматӣ (Ҳ.И. Мақсадов). – Душанбе, 2002. – 64 с.

[2-М]. Дубовицкий, В.В., Нуралиев, Ю.Н., Саидов, А., Курбанов, Б.,

Максадов, Х.И. Таджикские ученые (древность и средневековье) [Матн]:

биобиблиографический справочник / В.В. Дубовицкий, Ю.Н. Нуралиев, А.

Саидов, Б. Курбанов, Х.И. Максадов. – Душанбе: Дониш, 2014. – Т.I. – 283 с.

[3-М]. Давлатова, М., Мақсадов, Х.И. Олиме ки қонуни Нютонро

инкор кардааст [Матн] / М. Давлатова, Х.И. Мақсадов. – Душанбе: Деваштич,

2006. – 108 с.

II. Маќолањои илмие ки дар маљаллањои расмии таќризшавандаи КОА назди Президенти Љумњурии Тољикистон ва КОА Вазорати маориф ва илми

Федератсияи Россия ба табъ расидаанд:

[4-М]. Сатторов, А.Э., Мақсадов, Ҳ.И., Тиллабоева, С.М. Ученые

Центральной Азии Средневековья о науке и о научном образовании [Матн] /

А.Э. Сатторов, Ҳ.И. Мақсадов, С.М. Тиллабоева // Вопросы педагогики и

психологии. – 2008. – №3. – С.82-86.

[5-М]. Комилӣ, А.Ш., Мақсадов, Ҳ.И., Табари, А.Ҳ. Ал-Хорезми –

основоположник вычисления, алгебры и алгоритма [Матн] / А.Ш. Комилӣ,

Ҳ.И. Мақсадов, А.Ҳ. Табари // Вестник Таджикского государственного

университета. – 2013. – №3/1 (104). – С.56-67.

[6-М]. Комилӣ, А.Ш., Ҳ.И. Мақсадов, Раҳмонов, Ҳ.О. Состояние

научной и технической мысли у предков таджикского народа в период VI-

VIII вв. (Гундишапурская академия) [Матн] / А.Ш. Комилӣ, Ҳ.И. Мақсадов,

Ҳ.О. Раҳмонов // Вестник Таджикского государственного университета. –

2013. – №3/2 (108). – С.67-77.

166

[7-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Перомуни нахустин таҳия ва нашри ду асари

нодир ва қаламии Хоҷа Насириддини Тӯсӣ дар илми нуҷум [Матн] / Ҳ.И.

Мақсадов // Муаррих (Историк). – 2015. – №1. – С.79-83.

[8-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Влияние Марагинской школы (ХIII в) на

европейскую науку средневековья и эпохи возрождения [Матн] / Ҳ.И.

Мақсадов // Муаррих (Историк). – 2015. – №4. – С.67-72.

[9-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Саҳми Насириддин Тӯсӣ ва расадхонаи Мароға

дар рушди илми ҷаҳонӣ [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Муаррих (Историк). –

2016. – №3-4(8). – С.109-115.

[10-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Расадхонаи Мароға ва дастовардхои илмии

он [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Муаррих (Историк). – 2018. – №4(16). – С.124-

127.

[11-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Ғояҳои ақлгароӣ дар мероси илмии

гузаштагон [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Паёми ДДТТ. – 2019. – №3(28). –

С.256-260.

[12-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Саҳми Насириддин Тӯсӣ дар илми

тригонометрия [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Паёми ДДТТ. – 2020. – №3(32). –

С.153-158.

III. Мақолаҳои дар дигар нашрияњо ба табъ расида: [13-М]. Мақсадов, Ҳ.И. (Ҳабибулло Исматӣ) Ҳайатшиноси фарзона

- Насириддини Тӯсӣ [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Тоҷикистон. – 1999. – №1. –

С.26.

[14-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Муҳаққиқи Тӯсӣ [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов //

Вклад молодых ученых в изучении актуальных проблем общества. –

Душанбе, 2001. – С.109-113.

[15-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Расадхонаи Мароға ва саҳми илмиии он

[Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Вклад молодых ученых в изучении актуальных

проблем общества. – Душанбе, 2001. – С.113-117.

[16-М]. Зайнуддинов, С. Общие замечания об истории науки в

странах ислама [Матн] / С. Зайнудинов, Ҳ.И. Мақсадов // Материалы

167

международной научно-практической конференции “Сино и мировая

цивилизация”. – Курган-Тюбе, 2005. – С.23-24.

[17-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Возникновение астрологических знаний у

передков таджикского народа (VII в. д.н.э.-XII в.н.э.) [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов

// «Центральная Азия: Традиции и современность». – Институт всеобщей

истории РАН. – М., 2011. – С.34-45.

[18-М]. Комилӣ, А.Ш., Мақсадов, Ҳ.И. Классификация наук на

средневековом мусульманском Востоке [Матн] / А.Ш. Комилӣ, Ҳ.И.

Мақсадов // Маводҳои конференсияи илми амалии омӯзгорони дар мавзӯи

“Татбиқи ҳадафҳои стратегӣ ва таъмини рушди иқтисоди Тоҷикистон дар

шароити ҷаҳонишавӣ”. – Душанбе: ДДТТ, 2013. – С.66-69.

[19-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Влияние Марагинской школы (ХIII в.) на

европейскую науку [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Маҷмӯаи корҳои илмӣ-

таҳқиқотии устодони ДДТТ. – Душанбе, 2015. – С.51-54.

[20-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Саҳми Насириддини Тусӣ ва расадхонаи

Мароға дар ривоҷи баъдинаи илми ҷаҳонӣ [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Маводи

конференсияи илмӣ-амалии байналмилалии ДДТТ дар мавзӯи “Масъалаҳои

актуалии рушди таҳсилот ва илм дар шароити муосир”. – Душанбе, 2016. –

С.166-172.

[21-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Вазъи тафаккури илмию техникии халқи

тоҷик (ҳавзаии илмии Мароға) дар асри ХIII [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов //

Маводи конференсияи илмӣ-амалии байналмилалии ДДТТ дар мавзӯи

“Масъалаҳои актуалии рушди таҳсилот ва илм дар шароити муосир”. –

Душанбе, 2016. – С.166-172.

[22-М]. Мақсадов, Ҳ.И. Таъсироти дастоварҳои ситорашиносони

асри XIII тоҷик ба ривоҷи илми ҷаҳонӣ [Матн] / Ҳ.И. Мақсадов // Маҷмӯи

мақолаҳои конференсияи ҷумҳуриявии илмию назариявии ҳайати илмию

омӯзгорӣ дар мавзӯи “Тоҷикистон дар манзари ҷаҳонишавӣ”. – Душанбе:

ЗАО “Файзи борон”, 2019. – С.381-387.