3

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ С. АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

САДЫҚОВА С.Т., ЖЫЛҚЫБАЕВА А.Ш., ҚЫРЫҚБАЕВА Б.А.

ҚАЗАҚ ТІЛІ

(���ы�тану мамандығына арналған о�у-əдістемелік ��рал)

Өскемен 2013

4

ƏОЖ 811.512.122( 075.8) КБЖ 81.2 Каз,я 73 C 15

С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Əдістемелік кеңесімен баспаға ұсынылды (№3 хаттама, 12 ақпан 2013 ж)

Пікір жазғандар: Г.А. ��сманова, филология ғылымдарыны� докторы,доцент

Г.К. Токушева, филология ғылымдарыны� кандидаты ,доцент

А.А. Сабитова,за� ғылымдарыны� кандидаты С15 Қазақ тілі.-Оқу-əдістемелік құрал (Құқықтану мамандығының студенттеріне арналған)/Садықова С.Т.,Жылқыбаева А.Ш.,Қырықбаева Б.А/Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2013. - 127б. ISBN 978-601-7196-58-5

Оқу құралының басты мақсаты - тілдік қатынасты жүзеге асыруға бағытталған. Мұнда тілдесімді іске асыруға қатысты: оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым, тілдесім əрекеттерінің барлық түрлері қамтылған.

Ұсынылып отырған «Қазақ тілі» оқу əдістемелік құрал құқықтану мамандығы студенттеріне арналған.

ƏОЖ 811.512.122( 075.8) КБЖ 81.2 Каз,я 73

ISBN 978-601-7196-58-5 © С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы © Садыкова С.Т., Жылқыбаева А.Ш., Қырықбаева Б.А.2013

5

БЕЛГІЛЕР: ● – мəтінмен жұмыс ◘ - грамматикалық тапсырмалар, жазба жұмыстары ► - өз ойын, пікірін білдіру ◄ - сөздікпен жұмыс, ▲ - жаттау ☺ - сұраққа жауап беру ☻ - сұхбат құрастыру

6

Алғы сөз

Қазіргі таңда ЖОО-да қазақ тілін мамандыққа бағыттап оқыту əдістеме саласындағы негізігі бағыттардың бірі. Бүгінгі студент – ертеңгі маман.

Қазақ тілінің мемлекеттік мəртебесіне сай қоғам өмірінің барлық саласында, соның ішінде заң саласында кеңінен қолданылуын қамтамасыз ету аса маңызды мəселе.

«Қазақ тілі» оқу-əдістемелік құралы құқықтану мамандығының студенттеріне арналған. Аталмыш оқу құралының негізгі мақсаты – құқықтану мамандығында оқитын орыс бөлім студенттерінің қазақша сөйлеу тілін коммуникативтік тұрғыдан дамыту арқылы мемлекеттік тілді заң мамандығына сəйкес қарым-қатынас құралы ретінде оқыту, олардың теориялық білімдерін тəжірибе жүзінде іске асыру, кəсіби қазақ тілін меңгерту болып табылады.

Оқу-əдістемелік құралына негізінен тіл үйренушілердің болашақ мамандықтарына қатысты материалдармен қатар оқу жұмыс бағдарламасындағы тақырыптар да қамтылған. Мəселен, «Мені� Отаным-

�аза�стан», «Астана», «Маманды�», «Ш�МУ», «Мені� тобым», т.б. Лексикалық тақырыптардың төңірегінде сөйлесімге ең қажетті

грамматикалық минимум сұрыпталып енгізілген. Кейбір грамматикалық тұлғалар кесте арқылы меңгертіледі. Оқу құралында тілдік жəне сөйлеу жаттығулары бірізділікпен, жеңілден ауырға қарай ұстанымдарына негізделіп ұсынылады. Əр тақырып бойынша белгілі бір грамматикалық тұлғаларды меңгертуге назар аударылады. Сонымен қатар үлгі арқылы тапсырмалар орындау, сұхбат, монологтар құрау сияқты жағдаят бойынша жұмыс ұйымдастыру көзделген. Жаттығу жұмыстарының үлгі арқылы көрсетілуі тіл үйренушілердің тапсырманы тез түсініп, дұрыс орындауын қамтамасыз етеді.

Оқу-əдістемелік құралдың соңында тақырыптық сөздік, кесте түрінде грамматикалық анықтағыштар жəне өткен сабақтар бойынша тестілер берілген. Тақырыптық сөздік тіл үйренушілердің жаңа сөздерді тез тауып, оның жазылуын есте сақтауларына қолайлы жағдай туғызады. Кесте түріндегі анықтағыштар тақырып бойынша меңгертілетін грамматикалық материалдарды қайталап, еске түсіруге жəрдемдеседі. Тестілер студенттердің алған білімдерін өздері тексеріп, қателерін түзетуге мүмкіндік береді.

7

І. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл

ҚАЗАҚ ТІЛІ

Қазақ тілі – қазақ халқының ана тілі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Қазақстан тілі XV ғасырдағы қазақ хандығы тұсында əбден қалыптасып болған еді. Ол 1989 жылдан бастап Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі мəртебесіне ие болды. Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа Қытай Халық Республикасы, Монғолия, Иран, Ауғанстан, Түркия мемлекеттері мен ТМД-ның Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан сияқты республикаларында тұратын қазақтардың да ана тілі. Қазақ тілі батыс түркі тілінің қыпшақ тармағына жатады. Бұл тармаққа кіретін тілдер – қарақалпақ, ноғай, татар, башқұрт, қырғыз, Қырым татары, қарашай, балқар, құмық жəне т.б. тілдері.

Тіл байлығы – əрбір елдің ұлттық мақтанышы. Қазақ тілінің байлығы, көркемдігі ауыз əдебиетімізден, ХV-ХVІІІ ғсырлардағы жыраулар поэзиясынан, би-шешендердің сөздерінен, Махамбет, Дулат, Мұрат толғауларынан бастап байқалды. Тіліміздің жаңа көркемдік деңгейге жетуіне Абай ұлы үлес қосты. Қазақ тілінің көркемдік байлығын арттыруға М.Жұмабаев, М.Əуезов, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, І.Жансүгіровтердің, одан беріде М.Мақатаев, Қ.Мырзалиев, С.Мұратбеков, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, М.Шаханов, Ұ.Есдəулет, Е.Раушанов т.б. қаламгерлердің еңбектері ерекше. Тіліміздің көпқырлылығы мен икемділігі баспасөз тілінен, ғылыми, іскери стильдерден анық байқалады. Қазіргі кезде қазақ тілінде көптеген салалық сөздіктер, синонимдер, фразеологиялық, түсіндірме сөздіктер көптеп жарық көруде. Осылардың барлығында тіліміздің тереңдігі мен мазмұндылығы, жалпы байлығы көрініп жатыр. Тіл – əрбір ұлттың тарихы, мінезі, болмысы, кəсібі, дүниетанымы, ойлау қабілеті сақталатын асыл қазына. Ол ата-анадан балаға мирас болып қалып отыратын баға жетпес мұра. Сондықтан əр адам ана тілін көзінің қарашығындай қорғауы, оның орынсыз шұбарлануына қандай жағдайда да жол бермеуі керек. Елбасы Н.Ə. Назарбаев «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін», «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген тұжырымдаманы үнемі айтып келеді.

Тапсырмалар: ●Мəтіндегі жаңа сөздерді сөздіктің көмегімен аударыңыз. ●Жаңа сөздердің айтылуы мен емлесін есте сақтаңыз. ◘ мазм$ндылығы, мінезі, кəсібі, д&ниетанымы, ойлау �абілеті сөздері жəне сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз.

◘ т$рғындары, с)здерінен, тілімізді�, балаға, т$жырымдаманы, �аза�пен сөздерінің қай септікте қолданылғандығын анықтаңыз.

8

◘ Тасымалдауға келмейтін сөздерді тауып, неліктен тасымалданбайтындығын түсіндіріңіз: �аза�стан, $лт, би, ата-ана, тіл,

шешен, мирас, м$ра, $лы,ант,кек, намыс, �$�ы�, $ят.

●Мəтінді оқып, аударыңыз. ● Мəтін бойынша сұрақтар құраңыз. ●Мəтінді бөліктерге бөліп, күрделі жоспар құрыңыз.

►Мəтін бойынша өз пікіріңізді айтыңыз. ◘ Мəтіннен бұрынғы өткен шақтың ІІ жағында қолданылған етістікті теріп жазыңыз ◘ К)ріну, бай�алу, болу, ойлау етістіктерін бұрынғы өткен шақта жіктеңіз. ◘ Мəтіннен сын есімдерді теріп оқыңыз. ◘ Сөйлемдердегі көп нүктенің орнына қажет сөздерді мəтіннен тауып жазыңыз:

1. ... – қазақ халқының ана тілі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. 2. Қазақстан тілі XV ғасырдағы қазақ .... 3. Ол 1989 ... мемлекеттік тілі мəртебесіне ие болды. 4. Қазақ тілі осы мемлекеттің түпкілікті тұрғындары қазақтардан басқа ... тұратын қазақтардың да ана тілі. ☻«Ана тілі - ар өлшемі» тақырыбына əңгіме құраңыз. ☺ Досыңызбен, жолдасыңызбен, танысыңызбен мына сұрақтарды пайдаланып, сөйлесіңіз:

1. Мемлекеттік тілде қандай газет, журнал оқисыз? 2. Мемлекеттік тілде теледидар көресіз бе? 3. Мемлекеттік тілде əн (концерт) тыңдайсыз ба? Көресіз бе? 4. Мемлекеттік тілде кітап оқып, өз ойыңызды жаза аласыз ба? 5. Мемлекеттік тілде өлең айтасыз ба? 6. Мемлекеттік тілде мақал мəтел білесіз бе, оларды сөйлесуде қолданасыз ба?

ТІЛДЕРДІ ДАМЫТУ МЕН ҚОЛДАНУДЫҢ 2011-2020 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ

Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаев: «Біз барша қазақстандықтарды

біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілінің одан əрі дамуы үшін барлық күш-жігерімізді салуымыз керек. Сонымен бірге елімізде тұратын барлық халықтардың өкілдері ана тілдерінде еркін сөйлей, оқи алуына, оны дамытуға қолайлы жағдай тудыру қажет», деп атап көрсеткен. Ел бірлігі доктринасында мемлекеттік тіл ұлттық жəне рухани бірліктің басты факторы, шешуші басымдығы ретінде айқындалған. Оны меңгеру əрбір азаматтың парызы болып табылуымен қатар, жеке бəсекеге қабілеттілігі мен қоғамдық өмірге атсалысудағы белсенділігін айқындайды. Бағдарламада белгіленген мақсаттар мен міндеттер уəкілетті органдар мен мемлекеттік орган Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың барлық

9

кезеңіне арнап əзірлейтін жəне Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілетін іс- шаралар жоспары арқылы жүзеге асырылады. Бағдарламада көзделген барлық іс- шаралар ұлт бірлігін нығайтудың маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілді дамытудың басымдығына негізделген жəне азаматтардың рухани-мəдени жəне тілдік қажеттіліктерін толыққанды қанағаттандыруға бағытталған. Бағдарламаны іске асырудың нəтижелі болуы жоспарланған іс- шараларды жүзеге асырудың тиімділігі қамтамасыз етілген жағдайда қажетті нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жəне негізгі бағдарламалық іс-шараларды мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларына кіріктіру жолымен қамтамасыз етілетін болады. Сондай-ақ, бұл шаралардың практикалық нəтижесіне қол жеткізу үшін мемлекеттік органдар, барлық шаруашылық субъектілері, оның ішінде ұлттық компаниялар мен қаржылық ұйымдар күш жұмылдыруы тиіс. Сөздік: күш-жігер− инициатива, мощь басымдық− приоритет атсалысу− участвовать бəсекеге қабілеттілігі− конкурентноспособность рухани-мəдени− духовно-культурный тілдік қажеттілік− языковая необходимость толыққанды қанағаттандыру− удовлетворять полностью кірігу − интеграция жүзеге асыру – реализовать шешуші − решающий Тапсырмалар ◘ Жоғарыда берілген сөздікті пайдаланып сөйлем құраңыз. ● Мəтін бойынша сұрақ-жауап құраңыз. ● Мəтіндегі мынадай сөйлемдерді қысқартып, негізгі ойды өз сөзіңізбен жазыңыз.

Бағдарламада к)зделген барлы� іс- шаралар $лт бірлігін нығайтуды�

ма�ызды факторы ретінде мемлекеттік тілді дамытуды� басымдығына

негізделген жəне азаматтарды� рухани-мəдени жəне тілдік

�ажеттіліктерін толы��анды �анағаттандыруға бағытталған.

Бағдарламаны іске асыруды� нəтижелі болуы жоспарланған іс-

шараларды ж&зеге асыруды� тиімділігі �амтамасыз етілген жағдайда

�ажетті нормативтік-�$�ы�ты� базаны жетілдіру жəне негізгі

бағдарламалы� іс-шараларды мемлекеттік органдарды� стратегиялы�

жоспарларына кіріктіру жолымен �амтамасыз етілетін болады.

♦ Бағдарлама сөзінің мағынасын т&сіндірме с)здіктен қараңыз, дəптерге жазыңыз. Бағдарламаның қандай түрлері болады? Мысалы, о�у

бағдарламасы жəне т.б. ☻ Мəтінді сұхбатқа айналдырыңыз:

10

►Тілдерді дамыту бағдарламасына байланысты өзіңіздің пікіріңізді білдіріңіз.

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ – ҚАЗАҚСТАН ХАЛЫҚТАРЫН БІРІКТІРЕТІН ФАКТОР

1. Берілген с*здер мен с*з тіркестерімен ж�мыс / мағынасын ашып, сөйлем құраңыз/. Теңдесі жоқ, толас тапқан жоқ, алып топ, суреткерлік қуатын, бет бұрған халық, кібіртіктеп қалу, қазақ тіліне тұғыр жасау. 2. Мына сөздерді мағынасы жуық сөздермен алмастырыңыз. өшпес - көркемдік - дамыту - мəртебе - басымдылық – келеңсіз құбылыс - құндылық - күмəн - ●Мəтінді оқып шығыңыз. Мемлекеттік тілді білу – заман талабы Халықтың тəуелсіздігінің ең басты белгісі – оның ана тілі, ұлттық мəдениеті жоқ ел ешқашан да егеменді ел бола алмайды, болуы мүмкін емес. Қазақ тілінің тағдыры үшін күрес соңғы жүз жылда бірде-бір толас тапқан жоқ. Ұлы Абайдың заманын айтпағанда, Əлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсыновтар бастаған алып топ тіл мəселесіне ерекше мəн беріп, оның шексіз байлығын, суреткерлік қуатын, бейнелігі мен саздылығын көркемдік сапаға жеткізді. Бүгінгі таңда мемлекеттік тілді білу – мемлекеттік қызметкерлердің ең басты біліктілік талабына айнала бастады. Қазір мұндай талап қойылатын лауазымдар саны күн өткен сайын артып келеді. Біз өзі намысшыл халықпыз. Біреу итің жаман десе де намыстанып қаламыз. Тіл білетін қазақ – намысшыл. Тіл білмейтін қазақ одан да намысшыл. Оларды тіл білмедің деп шетке итермеу керек. Қайта бауырға тарту керек. Бізге көп тіл білгеннің артықтығы жоқ. Күні ертең Бүкілəлемдік Сауда Ұйымына кіргелі отырмыз. Осы ретте бізге қазақ, орыс, ағылшын, тіпті қытай тілін де мықтап меңгеріп алу керек. Əлемдік бəсекеге түскелі жатырмыз. Домбыраны шерткендей, біздің мықты мамандарымызды да мемлекет ісіне шертіп-шертіп таңдап аларда олардың бірнеше тілді еркін меңгергеніне артықшылық беріліп тұрылуы тиіс. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет болғандықтан тіл мəселесі аса күрделі мəселе болып отыр. Тіл

11

мəселесінің өте нəзік екендігі, оның зорлықпен емес тек қана шынайы ынталылықпен ғана ыңғайланатын шаруа екендігі белгілі.

Ал тілдің өзі - тарих тереңіне бойлатып, өнер мен мəдениеттің кəусар бұлағына сусындататын рухани əлеміміздің сарқылмас қазынасы. Олай болса, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай қолданылу аясын кеңейте түсу қажеттігі - заңды құбылыс.

«Тіл туралы» Заңның 4-бабында: «Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан Республикасының əрбір азаматының парызы” деп жазылған. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті, өкілді жəне атқарушы органдар Қазақстан Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін жəне тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға міндетті» - делінген.

Яғни, қазақ халқы болашақта өз ана тілін сақтап, дамыта алмаса, күндердің күнінде өз алдына жеке мемлекет болып өмір сүруін тоқтатады. Қазақстан тəуелсіз ел болып қалсын десек, онда ең алдымен қазақ халқының ұлттық мəдениетін, ұлттық салт – дəстүрін, ана тілін дамытуға күш салғанымыз жөн. Қорыта келгенде, мемлекеттік тілді ғылым мен техниканың түрлі саласына енгізіп, сапасын арттыру - уақыт талабы. Ал, уақыт талабын орындау – баршамыздың абыройлы парызымыз

☺Мына сұрақтарға жауап беріңіз, талқыға салыңыз. 1. Қазақ тілін үйрену үшін ең қажетті нəрсе? 2. Қазақша түк сөйлей алмайтындарға тілді үйрену үшін қанша

уақыт керек?

3. Қазақ тілі неге өз дəрежесінде қолданылмайды?

4. Сіз қазақпен “қазақша сөйлесесіз” бе?

☻Даналар сөзін орыс тіліне аударыңыз. “Мен қазақ тілінің мемлекеттік мəртебе алу үшін қолымнан келгенінің бəрін істедім. Бұдан да қиын кезеңде ... ана тіліміз республикамыздағы жеке дара мемлекеттік тіл мəртебесін алды. Тіл туралы арнайы заң қабылдадық. Еліміз көп ұлтты мемлекет болған соң тіл мəселесін тізеге салып шешуге болмайтынын ұмытпаған абзал...”

Н.8.Назарбаев.

“Ұлттық сана, ұлттық салт – дəстүр, ұлт тілі жойылса, мен үшін өмір сүрудің маңызы жоқ. Əрбір адам осылай ойлау керек. Барлық кемшіліктерге төзуге болар, бірақ тілге немқұрайлы қаруға жол бермеуміз керек.”

М.Шаханов.

Адамға екі нəрсе тірек тегі: Бірі – тіл, бірі – ділің жүректегі.

Ж&сіп Баласағ$ни

12

Тіл дегеніміз – белгілі бір мəдениеттің көрінісі. Бөлшегі емес, ол – мəдениеттің ірге тасы.

Лингвист Оливер, Вэндел Холмс.

Тіл – өнердің ең бұқаралық түрі. Онда мыңдаған ұрпақтың маңдай тері, еңбегі, арманы, тірлігі, рухы жатыр.

Эдуард Саниел,ғалым.

Тіл ұлт шежіресі. Линвист Граф

▲Өлеңді мəнерлеп оқыңыз. Қара сөзбен жазылған сөздердің мағынасын ашыңыз. Заман –ай, көкірегіңе мұң қалдырған, Ашуға булықтырған, Жындандырған. Жалт етіп қарушы едік, таң қалушы-ек, Қазақша сөйлей қалса бір балдырған Қайырған кез еді ол ел қанатын, Ер біткен қайғыратын, толғанатын. Əлі де сөйлейтіндер бар екен деп, Орыстың өзі сонда таң қалатын Қайран ұлт, Қайран халық ел дейтінбіз. Тарихи кең далада желдейтінбіз. Біріміз – бірімізге ана тілде, Керек деп сөйлеп қалу, Сөйлейтінбіз. Қайғырып жүріп – ақ біз ойлайтынбыз, Тойды да ана тілде тойлайтынбыз. Қазақша өле - өлгенше сөйлейтұғын, Ақырғы буынбыз деп ойлайтынбыз. Көріп ек талай – талай оңбайтынды, Құдайым қолдайды екен қолдайтынды. Кəпір боп біттік – ау деп ойлаушы едік, Ақыры бірақ олай болмайтынды. Қазақша шырқап өтем Отан əнін, Көрімде енді тыныш жата аламын. Қазақша сайрап – ақ жүр баласы енді Қазақша білмейтұғын ата- ананың.

�.Мырза 8ли “Ана тілі” N8, а�панны� 8.2005ж

13

▲ +зі,ізге �наған *ле,ді жаттап алы,ыз.

Ана тілі - ұрпақ тілі Батар, кетер келмеске күнім менің, Қалар, бірақ, киелі тілім менің. Қасіретті шақтарда түңілгенде Қасиетті тілімнен түңілмедім.

М. Ма�атаев

*** Сол тіліммен дүниені аттадым, Таптым бүкіл тіршіліктің атауын. Жатты онда аманаты анамның, Жатты онда аманаты атаның.

С.Мəуленов *** Сақтар болсаң халқыңды – тілді сақта, Баға жетпес мұра жоқ тілден басқа! Тілден өзге жиһаздың бəрін түгел Базарлайсың қалтаңда ақшаң жатса.

8. Сəрсенбаев

*** Дей алмас қайдан əкеледі, Бар тілден үйрен білімді. Ұмытсаң – дағы бөтенді Ұмытпа ана тіліңді. А. То�мағанбетов

►�аза� тілін �ай санат�а жат�ызар еді,із? Неліктен?

“Тіл ажалы” Дэвид Кристал

Жойылу қауіпі бар тілдерді Линвист Майкл Краус 4 санатқа бөледі. 1. Қауіп төне бастаған тілдер. Олар əлеуметтік жəне экономикалық

тұрғыдан қажетсіз деп табылған, үлкен тілдердің қыспағына түскен тілдер. Басты белгісі – алдымен бұл тілдерде сөйлейтін жастар азая бастайды.

2. Қауіп – қатер төнген тілдер. Бұл тілде жақсы сөйлейтіндер – жасы елуден асқандар.

3. Өле бастаған тілдер. Бұл тілде тек қартайған адамдар сөйлейді. 4. Жойылған тілдер. Бұл – сол тілде сөйлейтін бірде – бір адам қалмаған

тіл.

14

◘ Сөйлемді аяқтаңыз. 1. Қазақ халқының ана тілі – қазақ тілін дамытуға ... . 2. Қазақ сөзі қашанда даланың қоңыр желіндей ... . 3. Кейде қазақ болып туғаның үшін, ең бай тілде сөйлегенің үшін ... . 4. Қазақстан тəуелсіз ел болып қалсын десек, ...

Қажетті сөз тіркестері: мақтан етесің; есіп тұрады; ұлттық құндылықтарымызды дамытуға күш салуымыз керек. ►Сіз тілді үйрену үшін ең алдымен қайсысын таңдар едіңіз?

Тілді ме,геру 4шін �ажетті нəрселер

Талап, ынта Күш-қайрат Тілдік орта Қажеттілік

Тілге құрмет ☺Қазақ тілінде еркін сөйлеу үшін сізге неше сөз қажет? Е� �ажетті с)здерді теріп жазы�ыз:

1. көпшілік ортада қажет сөздер; 2. тамақтану үшін қажет сөздер; 3. оқу орнында қажет сөздер; 4. көлікте қажет сөздер; 5. танысу үшін қажет сөздер; 6. дүкенде, базарда қажет сөздер; 7. аялдамада қажет сөздер;

Шет жұрттықтар қазақтар туралы

Білімдіден шыққан сөз

Қазақтар тез – тез сөйлейді, сөздері ағыл –тегіл айтылады. Тамаша халық. Олардың мінезі жұмсақ, жүректері кең, көңілдері ақ жарқын. Тыныштықты сүйеді.

Д.Иванов

*** Өздерінің туыстас түріктес елдерімен салыстырғанда қазақтар сөзге

шешендіктерімен ерекше көзге түседі. Олардың шешендіктеріне шынында да таң қалмасқа болмайды, қазақтар сөйлегенде ешбір мүдірмейді, күрмелмей есіп жүре береді. Ойларын дəл, айқын етіп бере білумен қатар сөз, сөйлемдерін белгілі бір дəрежеде əдемілікке безейді, əңгімелесіп отырғанның өзінде жай сөйдемінде, не жайылма сөйлемінде болсын ырғақ анық байқалып жəне жиі кездеседі. Өлең шумақтарында ғана ұшырайтын сөйлем түрлері

15

жай сөздердің өзінде іркес – тіркес келіп жатады да тыңдаушыға өлең тəрізді əсер береді.

В.Радлов

*** Қазақтардың арасында ақындық өнер өте жоғары дамыған, ақын

деген сақараға сыймайды. Г.Потанин

*** Қазақтардың тілі – түрік жəне түркі тілдерінің ішінде өзінің

айрықша бейнелілігімен, əдемілігімен көзге түседі. Қазақтар өзінің халық ауыз əдебиетімен, тамаша фольклорымен қай кезде де зор атаққа ие боп келді жəне бола бермек.

С.Е.Малов

*** Рухани жағынан алғанда қазақтар бойына үлкен қабілет дарыған

халықтардың қатарына жатады. Олардың əдебиеті байлығымен де, мазмұндылығымен де ерекше көзге түседі.

Д.Клеменц ***

Қазақтар сөз өнеріне жетік келеді. Бұл жұрттың бəріне: оқыған адамдарға да, əліпті таяқ деп білмейтіндерге де, байға да, жарлыға да тəн қасиет.

А.Брем

*** Қазақ халқы үшін сөз өнерінен бағалы да мəнді ештеңе жоқ.

Р.Пфеннинг

*** Кез келген адам өлең шығарады, əрбір қазақ суырып салма

ақын, оқиғаны өзінше суреттейді, көзіне көрінген заттарға байланысты өз ойын, пікірін, сезімін білдіреді.

А.Левшин

●Мəтінмен танысыңыз.

Сөз мəдениеті, тіл мəдениеті Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас құралдарының ішіндегі өмірде

кең қолданылатыны жəне аса маңыздысы – тіл. Сондықтан адамдар арасындағы қатынас мəдениеті туралы айта отырып, сөз мəдениетіне соқпай кету мүмкін емес.

Сөз мəдениеті, біріншіден, ауызекі тіл мəдениеті жəне жазба тіл мəдениеті болып екіге бөлінеді.

16

Ауызекі сөйлеу тілінің де жазба тілінің де бастау негізі – белгілі бір ұлттың дəстүрімен сабақтасқан жалпы халықтың тілі. Ауызекі сөйлесу кезінде жеке адамдар өзінің мінез – құлқын көрсетеді. Сондықтан да сөйлеу, сөйлесе білу өнер, мəдениеттіліктің белгісі. Тілдік норманың жүйесін толық сақтайтын жазба тіл. Соның ішінде жазба əдеби тіл. Жазба əдеби тіл – жазу арқылы белгілі жүйеге түскен жазу дəстүрі мен əр түрлі жазба əдебиетінің негізінде қалыптасқан, тұрақты нормалары, стильдік – жанрлық тармақтары бар тілдің түрі.

Екіншіден, сөз мəдениеті сөзді дұрыс қолдану (сөз дұрыстығы) жəне сөзді бедерлі жұмсау (сөз шеберлігі) деген екі сатыдан тұрады.

Сөз дұрыстығы қəзіргі əдеби тілдің жұртшылық таныған, үлгі түтқан нормасын ұстану дегенді білдірсе, сөз шеберлігі тек нормаға тəн дұрыстықты ғана білдірмейді, сонымен қатар алуан түрлі тілдік амал-тəсілдерінің ішінен мағына, стильдік жағынан аса дəл, ұтымды түрін талғау дегенге негізделеді. Бұл жерде сөзге дұрыс не бұрыс деген баға берілмейді. Сөз “дəлірек”, “айқынырақ” деп бағаланады.

Тіл анық болмас, ой анық емес деген сөз. Тіл – ойдың айнасы. Тілдегі сауатсыздық – адамның жалпы сауатсыздығының, мəдениеті төмендігінің көрінісі, рухани байлығының əлсіздігі. ◘ С*здерді, д�рыс баламасын сəйкестендірі,із.

мəдениет обычай

ауызекі хранить, сохранить мінез-құлқы более точный əдеби выигрышный алуан түрлі культура использование дəстүр методы, приемы мағына постоянный,

устойчивый амал-тəсіл разнообразный ұтымды смысл сақтау выбор талғау более ясный айқынырақ Вид бедерлі устный жұртшылық народ білдіру означать жүйеге түскен сложившийся тұрақты умелый, умело қолдану, жұмсау литература тармақ систематизированный қалыптасқан привычки,характер

●Мəтінді оқып, ауызша аударыңыз

17

● Мəтінің қысқаша мазмұнын айтып беріңіз ☺ Мəтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз - жазба əдеби тіл деп нені атайды? - сөз дұрыстығы мен сөз шеберлігінің айырмашылылығы неде ?

Тілдік этикет

Тілдік этикеттің танысуға қажетті формулалары: - Сізбен танысып (таныстырып) қоялық. - Танысуға (таныстыруға) рұқсат етіңіз. - Таныс болайық (болыңыздар). - Танысып қойыңыздар. - Танысқаныма қуаныштымын. - Өзімді таныстыруға рұқсат етіңіздер. Жат ортаға, кеңсеге жаңадан келген адам сəлемдесіп, өзін

таныстырады. Таныстырушы үшінші адам жасы, лауазымы кішілерді үлкендерге, ер адамды əйелге алдымен таныстырады. Мысалы: – Сізбен танысуға бола ма?

– Əрине, танысып қоялық. Менің атым – Серік. – Мен Мөлдір боламын. – Атыңыз затыңызға сай көркем екен. – Рақмет, сіз де есіміңізге лайық екенсіз. – Өзімді кеңірек таныстыруға рұқсат етіңіз. Əл-Фараби атындағы

ҚазҰУ-дің студентімін. Болашақ мамандығым – қаржыгер. Жарысқа келген едім.

– Ал мен № 73 Дарынды балаларға арналған физика-математика мектеп-гимназиясының 11 сынып оқушысымын. Мен де математикадан олимпиадаға келіп едім.

– Сіздей əсем арумен танысқаныма өте қуаныштымын. Көріскенше сау болыңыз!

– Сау болыңыз! 1. Адам өмірінде əр түрлі жағдайлар: қуаныштар, қорқыныштар, қайғылы жайттар болып жатады. Міне, осындай сəттерде де адамның өзін-өзі ұстауы, өзгелермен тіл қатысуы көп рөл атқарады. Əсіресе, сөзді құдірет таныған қазақ үшін мейлі қандай жағдайда болмасын оны орнымен қолданудың өзіндік жүйелері қалыптасқан. Тіліміздегі эвфемизмдер мен табу сөздер осындай халықтық дəстүрлеріміздің айғағы. Қайғы түгілі қуаныштың өзін бірден айтпай, əуелі тыңдаушыны психологиялық тұрғыда дайындап алып хабар жеткізудің астарында қандай ізгі қатынас жатыр!? Жақсы хабарды "С&йінші!" деген сөзден бастау, бір жағынан, жүрек жарды жақсылықтың бағасын асырса, екінші жағынан, айтушының қоса қуанып тұрғанын да жеткізетіні кəміл. Сөздің адамдар арасын жақындастыратын қуат-күші осы

18

бір-ақ ауыз сөздің бойына түгел сыйып тұрғандай. �уаныш к*бейсін, �уаныш ��тты болсын, �зағынан с4йіндірсін,

тілегі,із �абыл болсын, т.б. сөздердің қай-қайсысы да жақсылық үстінде айтылады.

2.Тілімізде өтінішті білдіруге де керекті сөз орамдары мол кездеседі. Мысалы, м4мкін болса, айты,ызшы, айтып (к*рсетіп) жібересіз бе,

к*мегі,із �ажет болып т�р, айтуы,ызды *тінемін, р��сат етсе,із,

к*мектесуі,ізді с�раймын, сізге �иынды� келтірмес пе екен, �ол жалға,ызшы, *тінішімді �абылдаса,ыз, т.б. адамның сыпайылығына дəлел болады. Бірақ өтінішті тым жылаңқы дауыспен, мүлде аянышты бет құбылысымен білдіру тыңдаушыны тіксіндіруі де мүмкін. Сондықтан оның қайсысын айтқанда да салмақты, табиғи үнмен жеткізген жөн.

3.Біреуге келісім бергенде я рұқсат еткенде қолданылатын сөз орамдарының қатарына сіздерге р��сат, алы,ыз, келісіп отырмын,

а�ылдаса келе келсім беруді ж*н деп шештік, сіздерді, айт�андары,ыз болсын, келіспеске амал �алмағандай, �уана ��птаймын, т.б. кірсе, керісінше, келісім берілмегенінің өзін де əдеппен мынадай сөздер арқылы жеткізуге болады: мені, �олымнан келмей отыр, сізді, *тініші,із орынсыз

сия�ты, мені �инамаса,ыз, мені д�рыс т4сінуі,ізді *тінемін, дəл �азір

м4мкіндік аз, буынсыз жерге пыша� �рмайы�, ғафу еті,із, ренжіме,із,

т.б. 4.Адамдар арасын жақындастыра түсетін əрі олардың бір-біріне

ықыласын танытатын сөз орамдарының бірқатары мадақсөзге (комплимент) қатысты айтылады. Мадақсөз жалғандықтан, жағымпаздықтан ада, бұрмалаусыз, шынайы ниеттен туса ғана сүйкімді. Ал, жай ықылассыз немесе борыш санап айтылған сөз иесін таппай қалуы ғажап емес. Оған жасарып кетіпсіз, ��лпырып т�рсыз, сол баяғы əдемі �алпы,ыз, Сіз

�андай к*регенсіз, Сізге еріксіз та, �алам, нағыз мамансыз, Сізді,

�абілеттілігі,ізге бас иемін, туса, ту, елді, �лы (�ызы) сендей-а� болсын,

Сізбен �ызметтес болуды, *зі ба�ыт емес пе, Сізден 4йренеріміз к*п, т.б. 5.Түрлі жиын, тойларға, қуанышты отырыстарға шақыруға да орайлы

орамдар сөз əдебінің бір белгісі саналады. Қазіргі таңда əр түрлі жағдаяттарға сай дайын айшықты да мəнді сөзбен көмкерілген арнайы шақыру-хаттар (открытка) болғанмен, кей жағдайда оны ауызша айтуға да мəжбүрлік туып қалады. Ондайда Сізді арнайы ша�ыра келдік, бізді,

�уанышымызды б*ліссе,із деп едік, �уанышымызды, куəсі болы,ыз, жа�сылы�ты, ортасында болғаны,ызды �алаймыз, т.б. сөздердің шақырушыға да, шақырылушыға да берер əсері аз болмаса керек.

6. Ең бір ұлттық нақышы айқын танылатын əдеп орамдары əр халықтың қаратпа сөздерді қалай қолдануынан көрінеді. Қаратпа сөздер қатарына адамның аты (Сəбит, Аманжол, Сəкен), туыстық қатынасты білдіретін атаулар ( жезде, əпке, нағашы), əлеуметтік мəртебені білдіретін атаулар ( жастар, студенттер, к)рермендер), қызмет атаулары ( Президент, директор, хатшы), көпшілік қауымға арналған (халайы�,

ж$ртым, əріптестер, ханымдар мен мырзалар), т.б. жатады. Тілдік

19

жағдаяттың ерекшелігіне қарай эмоцияналдық-экспрессивтік бояуы басым бейресми сөз орамдары да,ресми сипаттағы сөздер мен сөз тіркестері де орын алады. Мысалы, қазақ жасы кішілерге балам, шырағым, �арағым,

айналайын, �ал�ам, бауырым, �арындас деп сөйлесе, жасы үлкендерге ағай, апай, ата, əжей, же,гей, тəте, аға деп тілдеседі. Қазақ ұғымында өзінен үлкеннің атын бадырайтып атау, ол аз болса, оған əкесінің атын қосып айту үрдісі жоқ. Ал орыстарда бұлай айту құрметтің нышаны болып саналады. Орыс халқы женщина, мужчина деп те айта береді, ал қазақ тілінде əдепті адам ешқашан əйел, еркек деп тілдеспейді. Өте жақын қатынастағы адамдар арасында еркелету мəнді сөздер (�$лыншағым, ботам,

Сəбит)к), жақын тарту сипатындағы сөздер ( Сəбитжан, Шо�антай,

Айн$ртай, əкешім, анашым) де қолданылады. Ресми қарым-қатынаста жасы үлкендерге я жасы кіші болғанмен,

лауазымы үлкен болса, оған құрметін білдірудің белгісі ретінде Ореке,

�а�а, 8беке, Сəке сөздері, Ас�ар мырза, Перизат ханым, 8йгерім сі�лім

секілді сөздерді пайдалануға болады. Ал тым ресми немесе бейтаныс жағдайларда бүгінгі заман ағымына қарай Айдар Т$рарбек$лы, �айрат

Мағауия$лы, Сəуле Ра�ым�ызы секілді күрделі атаулар пайдаланылып жүр.Ресми хаттасуларда биік лауазымды билік иелерінің аты-жөнінің алдына құрметті, аса мəртебелі секілді сөздер жазылуы дəстүрге айналған. Сондай-ақ, қазақстандықтар, отандастар, бауырластар секілді көпшілікке арналған қаратпа сөздер де кең қанат жайып отыр. Қоғамдағы өзгерістерге орай кеңестік кезеңмен бірге келген жолдас, ж$мысшы-шаруалар секілді қаратпа сөздер қазір мүлде айтылмайды. Есесіне, бұрын тек ақсүйектер мен билеушілерге айтылатын ханымдар мен мырзалар, əкім, т.б. қалыпты сөзге айналып барады.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз: − Тілдік этикет деген не? − Тілдік этикеттің қандай формулаларын білесіз? Атаңыз.

▲ Мəтелдердің мағынасын түсіндіріңіз, жаттаңыз:

Мəтелдер Орақ ауызды от тілді. *** Аяқтыға жол бермеген, Ауыздыға сөз бермеген. *** Аузынан сөзі түскен, қолынан бөзі түскен. *** Бір елі ауызға, екі елі қақпақ.

● Мəтінмен танысыңыз.

20

ҚАЗАҚ

«Қазақ» сөзінің шығуы жөнінде көптеген пікірлер бар. Ғалымдар бұл

атауды көбінесе «еркін» сөзімен байланыстырады. «Қазақ» сөзі тарихи жазбаларда алғаш рет ХІІІ ғасырда қолданылған. Қазақ атауымен мемлекет ретінде белгілі болуы ХV ғасырға келеді. 1456 жылы Керей хан мен Жəнібек хан қазіргі Шу өңіріндегі Қозыбасы деген жерде Қазақ хандығын құрды. Қазақ халқының хандық жүйеде мемлекет ретінде өмір сүруі ХІХ ғасырдың І жартысына дейін жалғасты. Осы кезеңнен бастап тəуелсіздік алған 1991 жылға дейін Қазақстан Ресей мен Кеңес одағының құрамында болып келді. Қазіргі кезде қазақ халқы Қазақстан Республикасының 60 пайыздан астамын құрайды. Қазақтар, сонымен қатар, Қытайда, Өзбекстанда, Ресейде үлкен диаспора болса, Азия, Еуропа елдерінде де бар.

◄ Сөздік жұмысы Жаңа сөздерді сөздіктің көмегімен аударыңыз. Жаңа сөздерді дəптерге жазып, емлесін есте сақтаңыз.

Жаңа сөздерді бірнеше рет оқып, дұрыс айтуға жаттығыңыз.

● Мəтінді мəнерлеп оқыңыз. ● Мəтінді аударып, мазмұнын түсініңіз. ● Мəтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз. ● Мəтінді əңгімелеңіз.

◘ Берілген сөйлемдердің əрқайсысына көп нүктенің орнына сұрақ жазыңыз;

1).«Қазақ» сөзінің шығуы жөнінде көптеген пікірлер бар. 1) ..............? 2). Ғалымдар бұл атауды көбінесе «еркін» сөзімен байланыстырады. 2) ..............? 3) «Қазақ» сөзі тарихи жазбаларда алғаш рет ХІІІ ғасырда қолданылған. 3) .............? 4) Қазақ атауымен мемлекет ретінде белгілі болуы ХV ғасырға келеді. 4) ..............? 5) 1456 жылы Керей хан мен Жəнібек хан қазіргі Шу өңіріндегі

Қозыбасы деген жерде Қазақ хандығын құрды. 5) ............... 6) Қазақ халқының хандық жүйеде мемлекет ретінде өмір сүруі ХІХ

ғасырдың І жартысына дейін жалғасты. 6) ...............? 7) Осы кезеңнен бастап тəуелсіздік алған 1991 жылға дейін Қазақстан

Ресей мен Кеңес одағының құрамында болып келді. 7) .................?

21

8) Қазіргі кезде қазақ халқы Қазақстан Республикасының 60 пайыздан астамын құрайды.

8) ..................? 9) Қазақтар, сонымен қатар, Қытайда, Өзбекстанда, Ресейде үлкен

диаспора болса, Азия, Еуропа елдерінде де бар. 9) ..................?

◘ Жасаған, қолданылған, байланыстырған, үйренген, қабылданған сөздерін қатыстырып үлгі бойынша əр түрлі сөйлем құраңыз: Үлгі:

Етістік (баяндауыш)

Есімше (анықтауыш)

Қылмыстық іс бойынша эксперимент жасаған.

Жасаған экспериментнəтижесін тергеуші қылмыстық іске тіркеді.

▲ Өлеңді жаттаңыз. Қазақ осы Жайлауында жүрген жігіт бағып қой, Дос келді деп, жасап жатыр анық той. Алғашқы рет көріп тұрсың сен оны, Нағыз қазақ осы, міне, танып қой. Сəйгүлікті құйрық жалы таралған, Сүйетұғын қазақ осы, қараңдар. Қазақ осы күй шығарып, əн салып, Көкпар тартып, қыз қууға жаралған. Қазақ осы – айтатұғын желге сыр, О, ағайын, халық емес ол кесір. Қазақ осы – аңғал- саңғал жабусыз, Қазақ осы – ағыл- тегіл, көл- көсір. Қазақ осы дала дейтін, күн дейтін, Қазақ осы «Өнер алды тіл» дейтін. Қазақ осы қарасың ба, ақсың ба, Қоңырсың ба жатырқауды білмейтін. Қазақ осы көргенінен танбайтын, Той- думансыз оты түзу жанбайтын. Қазақ осы алудай-ақ алатын, Ал беруден алдына жан салмайтын. Қазақ осы ашық жарқын қабағы, Қонақ келсе, шабылып бір қалады. Байқа да тұр, саған да ол кетерде, Ат мінгізіп, жібек шапан жабады. Қазақ осы құда бол деп қинайтын, Құдаларын құдайындай сыйлайтын. Қазақ осы дүние мен малыңды, Оңды-солды шашу үшін жинайтын.

22

Қазақ осы жайып жатқан қанатын, Батыр халық, ақын халық − дəл аты. Қазақ осы өзімсінген адамға, Насыбайға бола өкпелеп қалатын. Жайлауында жүрген жігіт бағып қой, Дос келді деп, жасап жатыр анық той. Алғашқы рет көріп тұрсың сен оны, Нағыз қазақ осы, міне, танып қой.

Қ.Мырзалиев.

ҚАЗАҚ ЖАЗУЫ

Қазақ жазуы – қазақ тілінің əріп таңбаларынан тұратын жазу жүйесі. Көне заманнан бері қазақтар əртүрлі жазу жүйесін пайдаланып келген. Олардың алғашқысы қазақпен бірге басқа да түркі халықтарына ортақ болған руна жазуы. Осы жазу үлгісінде Күлтегін, Білге қаған ескерткіштері сияқты көне түркі мұралары сақталған. V-ХІІ ғасырларды қамтитын руна жазуы Орхон, Енисей, Талас өзендері бойынан табылып отыр. Мұның өзі біздің ата-бабаларымыздың өмір сүрген географиялық орындарын көрсетеді. VІІІ-ІХ ғасырларда қазақ даласына мұсылман дінінің келуі – араб жазуын ала келді. Араб графикасына негізделген жазу үлгісі 1929 жылға дейін сақталып келді. Яғни осы тұсқа дейін жазылған еңбектер араб жазуы негізінде хатқа түсті. Оны Махамбет, Шоқан, Абай, Мəшһүр Жүсіп, Шəкəрім сияқты ұлы тұлғалар қолданды.

ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы араб жазуын қазақ тілінің заңдылықтарына орай бейімдеп, қазақ əліпбиін жасады. Осы əліпби негізінде кітаптар жарық көрді, шəкірттер білім алды. Мағжан, Мұхтар сияқты алыптардың еңбектері осы əліпби негізінде жазылды. 1929-1940 жылдар аралығында халқымыз латын графикасы негізіндегі əліпбиді пайдаланды. 1940 жылдан бастап қазіргі қолданыстағы кирилицаға негізделген əліпби қолданылуда. Қазіргі кезде қоғамда латын əліпбиіне көшу мəселесі талқылануда. Түркия, Əзірбайжан, Өзбекстан, Түркіменстан сияқты мемлекеттілігі бар туысқан халықтар осы латын əліпбиін қолданады.

Дүниежүзілік ақпаратта латын əліпбиінің орны ерекше. Сондықтан латын əліпбиіне көшу мəселесі өз кезегінде шешімін табуы мүмкін. Əлемдегі қазақтар өздерінің тұратын мемлекеттеріне қарай араб, латын, кирилица таңбаларына негізделген əліпбиді қолдануда. Осы тұрғыдан келгенде ортақ əліпбидің болуы халқымыздың бір-бірін түсінісуіне оң ықпал етпек.

Тапсырмалар: ◘ Мəселе, шешімін табу, бейімдеу, $лы т$лғалар, а�парат сөздері мен сөз тіркестерін қолданып сөйлем құраңыз. ◘Та�ба, алғаш, е�бек, жасау, мəселе, к)не сөздерінің синонимдерін атаңыз.

23

☺Берілген мəліметтерді анықтау мақсатында əр сөйлемге сұрақ қойыңыз. 1940 жылдан бастап қазіргі қолданыстағы кирилицаға негізделген

əліпби қолданылуда. Қазіргі кезде қоғамда латын əліпбиіне көшу мəселесі талқылануда. Түркия, Əзірбайжан, Өзбекстан, Түркіменстан сияқты мемлекеттілігі бар туысқан халықтар осы латын əліпбиін қолданады. Дүниежүзілік ақпаратта латын əліпбиінің орны үлкен. Сондықтан латын əліпбиіне көшу мəселесі өз кезегінде шешімін табуы мүмкін. ◘ Жақшадағы сөздерді қазақ тіліне аударып жазыңыз.

Əлемдегі қазақтар өздерінің тұратын мемлекеттеріне қарай араб, латын, кирилица (знаки) негізделген əліпбиді (применяют). Осы тұрғыдан келгенде ортақ əліпбидің болуы халқымыздың бір-бірін (понимать) оң ықпал етеді. ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлы араб (письменность) қазақ тілінің заңдылықтарына орай бейімдеп, қазақ əліпбиін жасады. Осы əліпби негізінде кітаптар (вышли в свет), (ученики) білім алды. ☺ Сұрақтарға жауап беріңіз: - Қазақ жазуы деген не? - Көне заманда қазақтар қандай жазуды пайдаланған? - Араб жазуы қай ғасырларда қолданылған? - Қазақтың əліпбиін кім жасаған? - Кириллица жазуы қай кезден пайда болған? ►Қазақ тілі жөнінде белгілі ақын, жазушылар, ғалымдардың нақыл сөздерін мысалға келтіріңіздер: Мысалы: Тілден артық қазына жоқ, Тілден артық қасиет жоқ. Н.Назарбаев. Тіл жоқ жерде ұлт жоқ. Р.Гамзатов.

ІІ. МАМАНДЫҚ ● Мəтінді оқып, аударыңыз:

Менің мамандығым Менің мамандығым – заңгер. Біздің оқу ғимаратымыз Қазақстан

көшесінде орналасқан. Ол төрт қабатты. Біздің оқу орнымыз қаланың орталығындағы Облыстық əкімшілігі мекемесінің жанында.

24

Ғимараттың бірінші қабатында киім ілетін жер, асхана жəне кітапхана орналасқан. Кітапханада заң саласына қажетті оқу құралдары, баспасөз материалдарымен жəне басқа да сөздіктер, энциклопедиялармен танысуға болады.

Екінші қабатта деканат, құқықтану, конституциялық құқығы кафедралары жəне криминалистикалық орталық жұмыс істейді. Мұнда сондай-ақ, үлкен акті залы орналасқан. Акті залында 600 кісілік орын бар. Залда университет жəне облыстық, қалалық əкімшіліктер ұйымдастыратын көптеген мерекелік іс-шаралар, əр түрлі конференциялар, іскери кездесулер өткізіледі. Үшінші қабатта қылмыстық құқығы кафедрасы жəне оқу аудиториялары, компьютерлік сыныптар орналасқан. Олардың барлығы да заман талабына сай жаңа жиһаздармен жабдықталған. Компьютерлік сыныптарда студенттер электронды оқу құралдарымен, түрлі оқу бағдарламаларымен жұмыс істейді. ● Мəтін бойынша сұрақтар құраңыз. ◘ Төмендегі жаттығуды орындаңыз: Менің Сенің Сіздің Оның Біздің мамандық? Тігінші, малшы, суретші, сəулетші, заңгер, оқытушы, инженер Сендердің Сіздердің Олардың

◘Жақшадағы сөздерді аударып, жазыңыз: Менің інім (корресподент) емес, жазушы. (шахтер) болу өте қиын жүмыс. Мен өзім (доктор), ал досым - (строитель). Менің мамандығым экономист., ал күйеуім - (водитель). Оның қарындасының мамандығы (юрист). Ауылда (животноводы, ветеринары, садоводы, доярки, пахари) өте қажет. ☻С)йлесу &лгісі: 1 - Сіз қайда бара жатырсыз? - Мен кеңсеге бара жатырмын. - Кеңседе кім бар? - Кеңседе қызметшілер бар. 2 - Əлия, кімге бара жатырсың? - Мен Саматқа бара жатырмын. - Ол мекемеде ме? - Иə, сонда болу керек. - Айтыңызшы, кадрлар бөлімі қай қабатта? - Екінші қабатта, сол жақта.

25

☻Сөйлесу үлгісі бойынша өзіңіздің сұхбатыңызды құраңыз. ◘ Берілген сөздерді септеңіз: за�гер, �аза�стан к)шесі, екінші �абат.

☺ Сұрақтарға жауап беріңіз. 1) Білімді маман дегенді қалай түсінесіз? 2) Білім алудың формуласы бар ма? 3) Білім мен ғылымды дамыту үшін не қажет? 4) Сіз өз мамандығыңызды дұрыс таңдадым деп ойлайсыз ба? 5) Сіз таңдаған мамандық немен қызықтырады? 6) Сіз таңдап алған мамндық иесі болу үшін бойыңызда қандай қасиеттер болу керек деп ойлайсыз?

БІЗДІҢ УНИВЕРСИТЕТ

Шығыс Қазқстан мемлекеттік университеті 1952 жылы ашылған Өскемен педагогикалық институтының негізінде 1991 жылы құрылған. 2003 жылы 3-ші қазанда университетке лингвист-ғалым С.Аманжоловтың есімі берілді. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Республикамыздың Шығыс аймағындағы жоғары оқу орындарының ішінде ірі білім ордасы. Университет құрамында 8 факультет, ақпараттық инновациялық білім беру орталығы, Біліктілікті арттыру институты, көп салалы колледж бар. Оқу орнының штат кестесінде 1300-ден астам жоғары мамандандырылған оқытушылар қызмет етеді. Олардың ішінде ҚР ҰҒА 2 академигі, салалы академиялардың 8 мүше-корреспонденті бар. ПОҚ –тың 45% астамы ғылыми дəреже мен атаққа ие. Университеттің 8 оқу ғимараты жəне 1600 орындық 4 студенттік жатақхана бар. С.Аманжолов атындағы ШҚМУ–да түрлі мамандықтар бойынша бакалавр, магистаранттарды дайындайды. Университет кітапханасы миллионнан астам кітап қорын құрайды. Студенттер үшін 435 орны бар 10 оқу залы қызмет көрсетеді. Əр студент университеттің электрондық кітапханасының 3000 оқулығын еркін пайдалана алады, Интернетке қосылған 1200 компьютер жұмыс істейді. Оқу орнында оқытудың қашықтық-кредиттік жүйесі енгізілген. Оқу үрдісінде университеттің ақпараттық инновациялық білім беру технологиялар орталығы шығарған жəне қолдау көрсеткен компьютерлік жəне ақпараттандырыру технологиялары кеңінен пайдаланылады. Орталық құрамына білім беру инновацияларының əдістемелік орталығы, ақпараттандыру-коммуникациялық технологиялары, сандық оқу телевидениесі, конструкторлық бөлім, жəне пресс- орталықтары кіреді. АТО –ның басты мақсаты студенттерді оқыту үрдісінде білім берудің озық технологияларын, электрондық кітапхананы, мультимедия залын, оқыту бағдарламаларын, электронды сынақ кітапшаларын, оқытушының

26

электронды журналын, ауызша курстық жұмыстар жазбалары жүйелерін белсенді түрде пайдалану болып табылады. Университетте 5 ғылыми-зерттеу зертханасы, соның ішінде түрік тану Орталығы, «Биотехнологиялар», «Жаңа материалдар» ҒЗИ жəне инженерлік саладағы «Өндірістік экология жəне энергияны үнемдеу» Аймақтық зертханасы жұмыс істейді. Университеттің дамуына елеулі үлес қосқан ғалымдардың, қызметкерлердің есімдерін еске сақтау мақсатында А.Н.Трунов атындағы денсаулық орталығы, Г.Вистениус – Панкратьев бағы, Р.Қарамұратова атындағы кітапхана, Қ.Рысқұлбеков атындағы жаттықтыру залы ашылған.

С.Аманжолов атындағы ШҚМУ –дың үздік студенттері Президенттің «Болашақ» бағдарламасы бойынша əлемнің жоғары білікті мамандарын даярлау орталықтарында оқуларын жалғастырады. Жақын жəне алыс шет елдердегі жоғары оқу орындарымен шығармашылық жəне ғылыми ынтымақтастық жөнінде шарттарға отыру нəтижесінде университет оқытушыларының магистратураны, біліктілікті арттыру курстарын АҚШ, Германия, Польша, Ресей, Украйна елдерінде алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарында жалғастыруға мүмкіндіктері бар. Сөздік: ПОҚ (профессорлық-оқытушы құрамы) – ППС (профессорско-преподавательский состав) мамандандырылған - специализированный біліктілікті арттыру – повышение квалификации АКТ орталығы (ақпараттық -коммуникациялық технологиялар) – ЦИКТ – центр инновационно-коммуникационных технологий ақпараттандыру технологиясы – коммуникационная технология оқыту бағдарламасы – программа обучения оқу үрдісі – учебный процесс озық – передовой жалғастыру – продолжать ғылыми-зерттеу – научно-исследовательский Тапсырмалар: ● Мəтінді аударыңыз. ● Мəтін бойынша сұрақтар құрастырып, мазмұнын айтыңыз. ◘ Мəтіндегі сан есімнің түрлерін ажыратыңыз. ◘ Сөздерді тəуелдеңіз: университет, маманды�, о�у залы.

◘Жаңа сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып сөйлем құраңыз: �астерлеу, парыз, заман талабына сай, жабды�талған, на�ыл с*здер,

тарма�, 4лгі, 4йлесу, талғам, арнайы, басылым

►Мəтіндегі қысқартылған сөздерге назар аударып, емлесін есте сақтаңыз. Дəптерге теріп жазып, олардың толықатауларын көрсетіңіздер: Үлгі: АКТ – а�паратты�-коммуникациялы� технологиялар. ►Сөздердің антонимдерін тауып, сөйлем құрастырыңыз: үлкен, жаңа, мол.

27

Менің тобым Мен Өскемен қаласындағы С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан

мемлекеттік университетінде құқықтану мамандығында 2 курста оқимын. Біз барлығымыз да өткен жылдың мектеп түлектеріміз. Тобымыздағы студенттердің көпшілігі қалалықтар. Бесеуі - қала шетіндегі ауылдардан, тек біреуі ғана Шымкенттен ауысып келді. Бірінші курста біз негізінен жалпы пəндер бойынша дəріс тыңдадық. Олар: жоғары математика, Қазақстан тарихы, шет тілі, информатика жəне т.б. Ал негізгі мамандығымыз заң саласына қатысты болғандықтан, конституциялық құқық, қылмыстық құқық, криминалистика жəне т.б. пəндер аптасына 6 сағат жүргізіледі. Сонымен қатар университетте мемлекеттік тілді үйретуге де көп көңіл бөлінеді. Университетте сабақтар практикалық жəне студенттердің оқытушымен бірігіп жұмыс істеуі деп бөлінеді. Сондай-ақ, студенттердің өз бетімен жұмыс істеуі де көзделеді. Бұл – кредиттік жүйе бойынша оқу. Мұндай оқу түрінде студенттердің өз бетімен ізденіп, шығармашылықпен білім алу – басты мақсат болып табылады. Біздің оқу орнымызда студенттердің білімі рейтинг жүйесі бойынша бағаланады. Əр кредиттің соңында межелік бақылау жұмыстары өткізіледі. Бірінші курстың қорытындысында біз 9 пəннен емтихан тапсырдық. Емтиханның барлығы дерлік компьютер арқылы тестілер бойынша қабылданды. Тобымыздың оқу үлгерімі жақсы. Біздің тобымның қыз-жігіттері жігерлі, сыпайы, қарапайым, мəдениетті, еңбек сүйгіш. Олар ұйымшыл. Университетте өткізілетін кештер мен əр түрлі мерекелік іс-шараларға белсене қатысады. ● Мəтінді мəнерлеп оқыңыз. ● Мəтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз. ◘ Сөз тіркестерін аударып, сөйлем құраңыз: выпускники школ,

самостоятельное изучение, рейтинговая система, сдавать экзамены,

активное участие.

◘ Етістіктердің шақтарын анықтаңыз:о�имын, ауысып келді, ты�дады�,

ж&ргізіледі, к)�іл б)лінеді, тапсырды�, бағаланады.

◘ Ж&йе сөзіне қандай тіркестер құрауға болады? Мысалы электр жүйесі жəне т.б. ◘ Берілген сөздерді тəуелдік формаға қойыңыз, соңғы əріптің өзгеруіне назар салыңыз. Сөз тіркесін жазыңыз: білезік, жүзік, сабақ, асық, шөп, талап.

МЕНІҢ КУРСТАСЫМ

1 Менің курстасымның аты Асан. Оның бойы ұзын, шашы сары, бұйра. Өзі шымыр денелі, ақ құба, сопақ бетті жігіт. Көзі көк, мұрны қоңқа.

28

2 Менің досымның аты Маржан. Ол өте сұлу. Көзі ботаның көзіндей үлкен, мөп-мөлдір, қиғаш қасты. Беті аппақ. Тісі маржандай. Қолаң қара шашы тізесіне дейін. Бойы ұзын, арықша келген қыз. ☺С$ра�тарға жауап бері�із: Сенің бойың өңің шашың қандай? көзің мұрның қасың

Uлгі: Менің бойым аласа. ◘Сөйлемдердің қарсы мəндегі мағынасын жазыңыз:

Менің досым жалқау. Сенің досың жуас. Сіздің досыңыз қатал. Біздің досымыз өжет. Сендердің достарың шыдамды. Сіздердің достарыңыз мейірімді. Олардыңдостары көңілді. Сенікі ше? Менікі ше? Онікі ше? Сендердікі ше? Біздікі ше? Олардікі ше? Сіздердікі ше?

►Ма�ал-мəтелдерді аудары�ыздар, оларды �олданып ə�гіме �$ра�ыз

1. Ағаш тамырымен мықты, адам досымен мықгы. 2. Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады. 3. Жаман жолдас жолда қалдырады.

● Мəтінмен танысыңыз. ►Мəтіндегі негізгі ойды білдіретін сөйлемдерді табыңыз, соған абйланысты өз пікіріңізді айтыңыз.

ДОС Жақсы дос – жан азығы. Досқа деген сыйластық сезімі – əр адамның

бойында бар қасиет. Сыйластық сезім достар арасында берік орын алса, адам ешқашан жалғыздық көрмейді. Достардың бір-біріне деген құрметі зор болса, ол қиындықтан шығуда да, өмірдегі мақсатына жетуде де үлкен демеу болмақ. Ел арасында айтылатын мына бір аңыз есімізге түседі:

Ертеде, елімізде жаугершілік жиі болатын кезде, қазақтың екі жауынгері төс қағысып дос болады. Кенет тұтқиылдан жаудың қалың қолы шабуыл жасап, елдің мал-мүлкін тонап, азаматтарын айдап əкетеді. Досының қолға түсіп қалғанын естіген екінші батыр, күздің қара суығын елеместен, өзенді малтып өтіп, жау жатқан жағаға келеді. Анталаған жау əскері оны бас салып ұстап, тұтқынның сұрауымен қолбасына алып келеді.

29

Жігіт қолбасына: - Мен қолдарыңа түскен бір жауынгерге құн төлеп, сатып алуға келдім. Бірақ менің беретін мал-мүлкім жоқ, тек өмірімді ғана бере аламын. Өмірімді алып, досымды босатыңдар, - деп өтінеді. Қолбасы: - Жарайды, мен сені қыршыныңнан қимай-ақ қояйын. Маған сенің көздерің керек, екі көзіңді ойып аламын, - дейді оған. - Ол да болсын, көзімді ал да, досымды босат, - дейді жігіт.

Жау жағы оның екі көзін ойып алып, досын тұтқыннан босатады. Əлгі жігіт тұтқыннан босаған досының иығына қолын салып, күлімдеп келе жатқан екен.Мұны көрген жаудың қолбасы: «Мынадай ерлері бар халықты бетпе-бет ұрыста жеңу қиын екен» деп шешіп, əскерлеріне шегінуге бұйрық берген дейді.

Досының өмірі, бостандығы үшін ер жігіт көзінен айрылғанына қапаланған да жоқ, керісінше, досының қауіптен құтылғанына риза. «Дос – қияметтік» деген сөз осындай қасиеттің көрінісі ретінде қалса керек.

Ерте заманның шешені əрі ойшылы Цицерон: «Достық өз бойына қаншама сан алуан пайдалы нəрселерді біріктірген десеңізші! Қайда барсаңыз да, ол сізге қызмет етеді, ол барлық жерде бар, ол ешқашан мезі қылмайды, ешқашан да орынсыз килігетін жері болмайды, ол сəттілікке жаңа сəулет береді, ол ортақтасқан сəтсіздіктер де көп мөлшерде өзінің уытын жоғалтады», - деген.

Достар сыйластығы бір-біріне қалтқысыз сенген, риясыз сенім сезіміне ие болған адамдардың арасында болады. Ол үлкен өмір жолынан өткен, тəжірибеде жинақталған, қиындықта сыналған сыйластық болса, анағұрлым берік болмақ. Қазақта «Киімнің жаңасы, достың ескісі жақсы» деп бекер айтпаған. Бала шағынан бір-бірінің мінезін, əдетін, ой-өрісін біліп өскен достар арасындағы сыйластықтың орны бөлек, ол анағұрлым берік əрі түбегейлі.

А.М$сабекова

Адамны, жағымды жəне жағымсыз �асиеттерін сипаттау. Білімді - білімсіз.салмақты – жеңілтек, өнерлі – өнерсіз,мəдениетті – мəдениетсіз, шыдамды – шыдамсыз,иманды – имансыз, адал – өтірікші, қатал – мейірімді, қайырымды - қайырымсыз сүйкімді – сүйкімсіз, жалқау – еңбекқор, ашық – тұйық, көрікті – көріксіз, арлы – арсыз, тəкаппар – қарапайым, қу – аңқау. ☺Сура�тарға жауап бері�із: - Сіздің курстасыңыз бар ма? - Оның аты кім? - Курстасыңыз қандай адам? - Ол қайда тұрады? - Мамандығы кім? - Ол қайда оқиды? - Курстасыңыздың жасы нешеде?

30

- Оның отбасы бар ма? - ►Өзіңіздің тобыңыздағы досыңыздың сырт бейнесін жəне мінез- құлқын сипаттаңыз. ►☺Өз ойыңызды білдіріңіз: а) Адамның ішкі жан дүниесі мен сыртқы келбеті сəйкес келе ме? ə) “Көз – адам жанының айнасы” дегенді қалай түсінуге болады? б) Досыңыздың, құрбы-құрдасыңыздың сыртқы келбеті қандай? в) Бет-бейнесіне қарап адамды тануға бола ма? г) “Досыңызды көрсет, сенің кім екеніңді айтып берейін” деген қағидамен келісесіз бе?

Іздеу саламыз А) �$дайбергенов Аслан есімді 15 жасар бала кеше т&нгі сағат 10-да &йден

шығып кеткен. 1995 жылы 22 наурызда туған. Орта бойлы(120 см) шымыр

денелі (42 кг) бала. Ма�дайы ашы�, шашы �ою �ара, �ысы� к)зді, д)�ес

м$рынды, ашы� �аба�ты, �ыс�а мойынды шира� бала.

3-тапсырма. Б) Жоғарыдағы үлгіні пайдаланып, адамның сырт бейнесін сипаттап жазыңыз. 4-тапсырма. Суреттегі адамдардың бет əлпетін ауызша сипаттаңыз.

☺Төмендегі суреттегі адам қашқын қылмыскерге ұқсай ма? ☺Жағдаят. Сіз куəгерсіз. Үш күдікті адамдарды білесіз. Тергеуші үшеуіне салыстырмалы түрде мінездеме беруіңізді сұрайды. Бұл мəлімет тергеу ісіне аса қажет. ▲Мақалдың мағынасын түсіндіріңіз, жаттаңыз:

1.Ұрлық түбі – қорлық. 2.Тек жүрсең, тоқ жүресің.

31

▲ Өлеңді жаттаңыз. Ғылым таппай мақтанба Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба, Ойнап босқа күлуге. Бес нəрседен қашық бол, Адам болам десеңіз. Өсек, өтірік, мақтаншақ, Еріншек, бекер мал шашпақ – Бес дұшпаның білсеңіз. Талап, еңбек, терең ой, Қанағат, рақым, ойлап қой – Бес асыл іс көнсеңіз. (Абай)

ІІІ. МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛ – ҚҰҚЫҚТАНУ САЛАСЫНДА

Тергеуші қызметі Баспасөз беттері тіршілікте күн сайын көбейіп бара жатқан қылмыстар жөніндегі хабарға толы. Ал осы қылмыскермен күресетін заңгерлер туралы

32

сирек айтылады. Республикадағы қоғамдық тəртіпті, азаматтардың жəне мемлекеттің мүддесін қорғап жүрген заң қызметкерлерінің еңбегі өте зор. Жыл сайын жүз мыңдаған қылмысты іс тіркеледі. Бұлардың көбі аса қауіпті қылмыстар.Оларды жан-жақты тергеп, нəтижесіне соңғы нүкте қою аса күрделі, əрі жауапты іс. Олар қылмыстық оқиға болған жерге барады, қылмыстың себеп-салдарын айқындайды, іске қатысты бар жəне куə адамдардан жекелеп те, беттестіріп те,қайталап та жауап алуға мəжбүр болады. Оқиғаға дұрыс баға беріп, мəселені заңға сəйкес əділ шешуге əрекет жасайды. Бұл тұрғыда əрбір қылмыс факті бойынша жұмыстар атқарылады. Əр істің өз өзгешілігі, өз сипаты бар. Жəбірленуші мен қылмыс жасаған адамдардың кім екендігі, олардың өткен өмірі, отбасындағы, қоғамдағы, жұмыстағы тəртібі, мінезі ерекшеленеді. Осы істің бəрін ішкі істер бөлімінің қызметкерлерімен бірлесе отырып тергеуші жүргізеді. Тапсырмалар: ● Мəтінді оқып, аударыңыз. ◘ Мəтіндегі қарамен жазылған сөздердің септік жалғауларын анықтаңыз. ◘ Мəтін ішінен септеулік шылауларды тауып жазыңыз. Шылауларды қолданып, сөйлем құраңыз. ►Тергеушінің бойында қандай қасиеттер болу қажет деп ойлайсыз? Ойыңызды жүйелеп, ауызша баяндаңыз. ► а) Сөйлемдерді аударыңыз. ə) Сөйлемдердегі сөздерді негізге ала отырып, сұхбат құраңыз: Тергеуші мамандығының бір қыры – қылмыскерлердің өзге де заң бұзушылыққа баруына тосқауыл болу. Тергеуші тергеу жұмысын шұғыл түрде жүргізбесе, қылмыскерді ұстау қиынға соғады. Тергеуші бір-екі күн кешіксе, қылмыскер ізін суытады. Ел тыныштығын бұзушыларға бұғау салу – жауапкершілігі мол іс. Тергеу барысында қылмыстық топқа ҚР Қылмыстық Кодексінің 235- бабы бойынша қылмыс жасады деген айып тағылып отыр. Олар қылмыстық топ құрған жəне оған басшылық жасаған.

Қорғаушы қызметі Егемен еліміздің мақсаты-құқықтық мемлекет құру. Мемлекеттің тірегі-заң. Заңсыз қоғам болуы мүмкін емес. Сондықтан қоғамымызда қорғаушылардың міндеті ерекше. Əрбір қорғаушы Қазақстан Республикасының «Адвокатура туралы» заңы мен басқа заңдарды

33

басшылыққа ала отырып жұмыс істейді. Қорғаушылардың мекемелерге, өндіріс орындарына, халыққа көрсететін қызметі үлкен, көмегі зор. Қорғаушы заң кеңесшісі ретінде мекемелердің, өндіріс орындарының, жеке кəсіпорындардың, акционерлік қоғамдардың басшыларына қабылданған заңдарды түсіндіріп береді. Оларды қалай дұрыс пайдалану жолын көрсетеді. Сондықтан қорғаушы заңның əр саласын толық жəне жақсы меңгеруі керек. Азаматтарға қорғаушы кеңес беріп, тиісті құжаттарды толтыруға көмектеседі. Тапсырмалар ◘ Сөздікті пайдаланып, мəтінді орыс тіліне аударыңыз. ◘ Берілген сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырыңыз: �орғаушы за�

ке�есшісі ретінде мекемелерді�, )ндіріс орындарыны�, жеке

кəсіпорындарды�, акционерлік �оғамдарды� басшыларына �абылданған

за�дарды т&сіндіріп береді. Оларды �алай д$рыс пайдалану жолын

к)рсетеді. Сонды�тан �орғаушы за�ны� əр саласын толы� жəне жа�сы

ме�геруі керек. Азаматтарға �орғаушы ке�ес беріп, тиісті �$жаттарды

толтыруға к)мектеседі. ◘ Ме�геру, т&сіндіру, ке�ес беру, пайдалану сөздері мен тіркестерін келер шақта пайдаланып сөйлем құраңыз. ►Қазақша айтыңыз:

Я столкнулся с некоторыми проблемами. В американских газетах каждый день сообщается об актах насилия. Ограбление произошло всего час назад. Молодой человек был остановлен преступниками и ограблен. У убицы не было возможности скрыться. Этот человек был убит вчера около 3 часов ночи. ☻Жағдаят: Сіз қазыналық пəтерді жұмыс орнынан алдыңыз. Ол жекешелендірілмеген. Сіз ұзақ жылдар бойы сол жұмыс орнында еңбек еттіңіз, ал бүгінгі күні сізге пəтерді босат, ол қызметтік пəтер деп жатыр. Осы оқиға бойынша сіздің əрекетіңіз: А) Сіз сотқа шағымданасыз. Ə) Адвокат жалдайсыз. Б) Жұмыс орнындағы бастыққа барып, жағдайыңызды түсіндіресіз. В) Пəтерді босатып бересіз.

Жазалау шаралары

Жаза қылмысы үшін мемлекет тарапынан сот арқылы қолданылатын мəжбүр ету шарасы. Жазаның мақсаты тек жазалау емес, заңды құрметтеуге үйретіп, қайта тəрбиелеу. Мемлекеттік соттан басқа ешқандай орган қылмыстық жаза қолдана алмайды. Қылмыстық əрекеттермен күресте сендіру мен мəжбүр ету ұштастыра қолданылады. Жаза белгіленгенде көпшілік алдында айыптау, жер аударғанда жақын адамдарынан, үйреншікті өмір жағдайынан айыру арқылы моральдық ықпал етеді.

34

Қылмыстық заң ең қатал заңдардың бірі. Қатаң заң болмай, құқықтық мемлекет болуы мүмкін емес. Қылмыстық заңнын мəні қылмысты ашу ғана емес, қылмыстың азаюына ықпал жасау. Қылмыстыны түзу жолға салу айыпталғандардың арасында саяси тəрбие жұмысын жүргізу, пайдалы еңбекке қатыстыру арқылы жүзеге асырылады. Кейбір тұрақсыз азаматтарға жаза туралы ескерту, қорқыту арқылы да қылмыстың алдын алады. Адам үшін өмірден қымбат ештеңе жоқ. Қатал жаза туралы үрей потенциалды қылмыскерді тұсайды. Жаза-тежегіш фактор. Тапсырмалар: ● Мəтінді сөздіктің көмегімен аударыңыз. ● Мəтінді сұхбатқа айналдырыңыз. ◘ Зерттеу, 4йрену, талдау, мəжб4р ету етістіктерін қалау рай тұлғасында жіктеңіз.Сөйлем құраңыз. ◘ Көп нүктенің орнына тиісті жалғауын жалғаңыз: Жас өспірімді дұрыс жол...қойып тəрбиелеу қажет. Ол үшін сіз оған үлгі көрсет... керек. Үлкен... сыйлау, кіші... қамқоршы болу əркімнің адами парызы. Жас жігіт жасаған қылмысы үшін бірнеше жыл... бас бостандығы... айырылды. Адам... жеке басты өмірі... қол сұғуға болмайды. Кеңес үкіметі кезінде адамдар... жазаларын жер аударған орындар... өтейтін. ◘ Екі қатардағы сөздерді бір-бірімен байланыстырып, сөз тіркесін құраңыз:

жарияланғаннан қатысты күмəн келтірудің құқығы айғақ беру шаралары бас тарту бастап мəн-жайына себебі бұлтартпау мəнісі

►Мақал-мəтелдерді, қанатты сөздерді пайдаланып əңгіме құрастырыңыз.

1. Ұры кісі басқа кісінің малын жейді, өзінің арын жейді. 2. Адамды алдау-арыңның алдында қылмыс,

Ағаңды алдау-анаңның алдында қылмыс. 3. Қарақшы қараңғыны тосады. 4. Арлы арына қараса, Арсыз жеңдім дейді. 5. Ақиқаттың алдында хан да бір, қара да бір.

☻Жағдаят. Азамат Естаев валюта айырбастау бөлімшесінен ірі көлемде ақша тартып əкетті. Тергеуші мен сезікті арасындағы сұхбатты құраңыз.

Ұйымдасқан қылмыс.

Қазіргі кездегі республикамыздағы күннен-күнге өсіп жатқан қылмыс мəселесі мазасыздандырады. Президенттің жарлығына байланысты Ұлттық қауіпсіздік комитеті өз жұмысын күшейте түсті. Құқық қорғау органдарымен

35

бірлесе отырып, аз уақытта 145 қылмысқа тосқауыл қойылды. Республикамыздан тысқары жерлерге шикізаттарды, жабдықтарды заңсыз тасымалдаудың 300-ден астам фактіашылды. Ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес шаралары демократиялық принциптерге сəйкес келуі керек. Қазіргі кездет Ұлттық қауіпсіздік комитеті өзінің қызметін, мүмкіндіктерін пайдалана отырып, еліміздегі саяси, экономикалық жəне əлеуметтік реформаларды жүзеге асыруда. Ұйымдасқан қылмыстың көпке бармайтыны сөзсіз. Ұлттық қауіпсіздік комитетінде ұйымдасқан қылмысқа қарсы заң жобасы қабылданды. Жақында 3,5 тонна күмістің сыртқа əкетілуіне тосқауыл жасалды. ҰҚК жəне оның органдары мен əскерлері халық мүддесін қорғау жолында өзінің күш-жігерін аямайды. Тапсырмалар: ● Мəтінді оқыңыз, аударыңыз. ● Мəтін бойынша сұрақтар құраңыз. ◘ Сөздерді тəуелдеңіз: жер, �$�ы�, к&міс.

☻Əріптесіңізбен қылмыстың түрлері туралы сұхбаттасыңыз. Сұхбатта төмендегідей сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланыңыз есірткі

заттар, за�сыз тасымалдау, $йымдас�ан топ, м&ше, айналысу, бірнеше

жыл, �олға т&скен, �$�ы� �орғау органдары. ► Берілген сөздердің антонимдерін жазыңыз: �абылданды, к&шейту, аяу,

сырт�а, $йымдас�ан, �ауіпсізідік.Сөйлем құраңыз. ► Берілген сөздердің синонимдерін атаңыз: жүзеге асыру мерзім аяқтау айрықша ұзарту тез ◘ Сөйлемдерді аударыңыз:

Айыпкер Ахметов жауап беруге келсін. Куəгер өз түсінігін жазбаша берсін. Оқиғаны басынан бастап баяндаңыз. Оқиға болған жерді тексеруді бастаңыз.

►«Ұйымдасқан қылмыстың көпке бармайтыны сөзсіз» - деген пікірмен келісесіз бе? Өз ойыңызды жазыңыз.

☻Жағдаят: Сіз қорғаушысыз. Сот процесінде айыпталушыны қорғаңыз.

Қазақтың тұңғыш прокуроры Сүлеймен Есқараев 1987 жылы Қызылорда облысының Қазалы ауданында туған. Ірі мемлекет қайраткері. 1933-37 жылдары Қазақ АССР – нің прокуроры болған.

36

1937 жылы тұтқындалып, «Кеңес үкіметін құлатып, Қазақстанда буржуазиялық мемлекет құруды мақсат еткен, үкіметке қарсы ұлттық ұйымның мүшесі болған» деген айып тағылып, кешікпей атылып кеткен Сүлеймен Есқараев болған. Ол кісі Қазақстанның тұңғыш прокуроры болған көрнекті мемлекет қайраткері. Небəрі 41 жыл ғұмыр кешкен азамат еш жазықсыз қамауға алынып, жаламен тұтқындалған соң үкім шығарылғанға дейін əділет атаулыдан үмітін үзбей, заң тарапынан араша іздейді. Бірақ, амал нешік, оның үміті ақталмай атылып кете барған Сүлеймен Есқараев тек 1957 жылы ғана ақталды. Бүгінде оның алпыстан асқан Марат деген ұлы, басқа да артында қалған туыстары, үрім-бұтақтары бар. Халқымыздың жəне Қазақстанның тарихында өшпес із қалдырған, республикамыздың тұңғыш прокуроры Сүлеймен Есқараевтың есімін мəңгі есте қалдыру мақсатында жəне туғанына жүз жыл толуына байланысты Алматы қаласы əкімшілігінің шешімімен бұрыңғы Западная көшесіне Есқараев есімі берілді. Тапсырмалар: ● Мəтіндегі жаңа сөздерді сөздіктің көмегімен аударыңыз. ●Мəтінді аударып, мазмұнын əңгімелеңіз. ◘ Берілген сөздерді қатыстырып, сөйлем құрастырыңыз: �айраткер,

мемлекет, азамат, &кім, 1957 жылы, тарих, мə�гі, шешім. ◘ Берілген сөздермен сөз тіркестерін жазыңыз: н$с�ан, &міт, к)рнекті,

жала, тарап, араша, айып.

◘ Сөйлемдерді ретімен, жүйелі орналастырыңыз: Сағат кешкі сағат 9-да жұмыста болдым. Оқиға болған түні кешке сізді көргендер бар; ол күні сізде демалыс болды ғой; сағат 9-дарда қайда болдыңыз?; ол мүмкін емес; Мен таңғы 3-ке дейін зауытта болдым.

☻Жағдаяттар бойынша сөйлесіңіз. 1. Сот немесе тергеуші өзінің қызмет бабын пайдаланды. 2. Айыпталушыдан күш жұмсау арқылы айғақ алынды. 3. Бір азамат екінші азаматтың құқығы мен бостандығына

нұқсан келтірді.

Адамның жеке бас бостандығы мен абыройы

Адамның жеке басының қоғамдағы жағдайы – мемлекеттің даму деңгейін білдіретін көрсеткіш. Қазақстан Республикасының Конституциясында жəне басқа заңдарында азаматтардың бас бостандығын қамтамасыз етуге ерекше назар аударылған. Егер өзінің өміріне, денсаулығына, қадіріне нұқсан келетін жағдай болса, адам мемлекеттік

органдардан қорғаныс іздеуге, заң бойынша көмек сұрауға, президенттің өзіне шағым етуге құқылы. Адамның ең қарапайым да табиғи құқығы – өмір сүру құқығы болып табылады. ҚР Конституциясы бойынша ешкімнің өз бетінше азаматты өмір

37

сүру құқығынан айыруға, адам өмірін жоюға хақысы жоқ. Бұл тұрғыда КР Конституциясы тұжырымдары «Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында» көрсетілген бағыттарға сəйкес келеді. Адамның жеке басының бостандығы мен ажырағысыз құқықтарын Конституция қорғайды. «Ешкімді азаптауға, оған зорлық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық абыройын қорлайтындай жəбір көрсетуге не жазалауға болмайды» деп көрсетілген Қазақстан Республикасы Конституциясында. Заң адамды басқа біреудің күш көрсетуінен қорғап отырады. Əдетте, мұндай əрекет күш жұмсау немесе күш қолдануды ескерту тəсілімен жүзеге асырылуы мүмкін. Өзінің азаматтық міндетін орындау үстінде қылмыскерді ұстау немесе оны тəртіп қорғау органдарына тапсыру үшін күш жұмсаған адам жауапқа тартылмайды. Сот жəне тергеу жұмыстарында куəгердің көрсетуінің маңызы зор. Куəгер тергеу үрдісінде, сотта айғақ болудан бас тарта алады. Мұны əр адам түсінуі тиіс. Егер адам біреудің қоғамдық не мемлекеттік заңды құқығына зиян келтіретін ісіне куə болса, істің шындығын айтып, тергеу органы мен сотқа көмектесу оның азаматтық борышы болып табылады. Сот қызметкерлері мен тергеушілер шындықты көрсетіп беретін куəгер көпшілікке кеңінен мəлім болып кетсе, қылмыскердің одан кек алу үшін əрекет жасайтынын ұмытпауы керек. Куəгердің өзінің азаматтық борышын өтегені үшін қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Конституция адамның өнегелі сапасы – оның ары мен абыройын жоғары ұстайды. Барлық халықта ар мен абырой кісінің жоғары бағалайтын құндылықтарының бірі саналады. Қазақ халқының «малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы» деген мақалы арды қастерлеудің көрінісі болып табылады. Адамгершілікке негізделген қоғамда ар мен намыс заң жүзінде қорғалады. ҚР Конституциясы адамның ар мен абыройына қол сұғуға жол бермейді. Заң бойынша, біреуді қорлау – қылмыс деп танылады. Тіл тигізу – жалпы адамзаттық ұстаным қағидасынан алып қарағанда, адамның қадірін қорлау болып табылады. Заң жеке адамның арын, ұжданын жəне абыройын қорғаумен бірге, оның өміріне басқа біреудің озбырлық жасауына жол бермейді. Тапсырмалар: ● Мəтіннен заң терминдері мен атауларын теріп жазыңыз, сөздіктің көмегімен аударып, қалауыңыз бойынша 6 сөйлем құраңыз. ►Халықаралық құқық қорғау органдарын атаңыз: ► Сөйлемдерді толықтырыңыз:

1. Заң бойынша, біреуді қорлау – ...... 2. Тіл тигізу – жалпы адамзаттық ұстаным қағидасынан алып қарағанда, адамның қадірін.... .3. Заң жеке адамның арын, ұжданын жəне абыройын қорғаумен бірге, оның өміріне басқа.... . ►Қазақша айтыңыз:

38

Вы должны обязательно принять участие в этом митинге. Ты не должен выступать свидетелем. – Я могу дать важные показания! Защитник может воспользоваться всеми моими документами. Все правительства должны прекратить испытания ядерного оружия. Вы не можете обвинять его в этом преступлении. Молодежь всего мира может и должна бороться против терроризма. Вы можете видеть тясычи людей, протестующих против угрозы ядерной войны. Но что я могу сделать? – Конечно, ты обязан выступать на митинге. ► Ар , намыс, абырой деген сөздерге түсініктеме беріңіз. ► Адамның ары мен абыройына нұқсан келген жағдайларға мысал келтіріңіз. ► ҚР азаматтары өз міндеттерін қалай өтеп жүргені туралы өз пікіріңізді ортаға салыңыз.

Студенттік «Заңгер» Ассамблеясы

ХXІ ғасыр – қазіргі жастарды батыл ұмтылысқа жетелеу кезеңі. Олар əлемдік қоғамдастықта Қазақстанның тұлғасын айқындаушы. «Заңгер» студенттер қауымдастығы - Жастардың қоғамдық бірлестігін құру (тіркеу нөмірі 77250-1910-00) - «Қазақстанның ең алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан өз дамуында жаңа нарық табалдырығында» деген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Жолдауын жүзеге асырудың нақты қадамы болып табылады. Студенттердің жастар арасындағы нағыз прогрессивті топ болып табылатыны белгілі. Нақты білімі бар адам тарихи, мəдени дəстүрмен араласушы болып табылады. Əр азаматтың өз елін беделді етіп көрсете білуі патриотизм сезімінің жаһандануы жағдайындағы патриотизмнің бөлінбес сипаты болып табылады.Патриотизммен тығыз байланысты, мемлекеттік маңызды мəселе, - ҚР жалауы, ел таңбасы, əнұраны сияқты мəртебелі рəмізі бар мемлекеттік тіл мəселесі. Сонымен қатар елдің барлық азаматтарын біріктіругешақырады. Қазақтардың тарихи жерінде əр түрлі халықтың, өркениеттің, мəдениеттің жəне діни сенімнің бір мемлекетте қатар өмір сүруінің бай жəне бірегей тəжірибесі жинақталған. Бұл мұра біздің бірлігіміздің түп нұсқасын анықтауға жəне өз болашағымызды анық көруге мүмкіндік жасайды. Сонымен, «Заңгер» студенттер Қауымдастығы барлығын студенттердің түсінуі, қалада жақсы ұйымдастырылған студенттік бірлестіктің болуы үшін барлығын жасайды – бұл өмірдің жаңа сапасының бір шарты. Бірақ, теңізшілер айтқандай, буырқанған теңізде бағыт-бағдарды білу үшін, алдымен жарқыраған жарық жұлдызды табу керек. Өмір мұхитындағы мұндай жол көрсететін жұлдыз «Заңгер» студенттер Қауымдастығы. Жоғарыда айтылғандардың тамаша шындығы ЮНЕСКО-ның бас хатшысы

39

Федерико Майордың айтқаны «Біз өз балаларымызға қалдыратын əлем, белгілі бір дəрежеде осы əлемге қалдыратын балаларға байланысты.

Студенттік «Заңгер» Ассамблеясының негізгі мақсаты: студенттер арасындағы достықты біріктіріп нығайту, Қазақстанның барлық халықтарының салт дəстүрлеріне жүгініп отырып алдынғы ұрпақтың ізін басушы лайықты жастарды тəрбиелеу. Сөз жүзінде емес іс жүзінде өз елі Қазақстан Республикасының нақты патриоты болу. Тапсырмалар: ►Сіз өзіңізді осы ассамблеяның мүшесі болсаңыз, қандай ұсыныс жасар едіңіз. Өз пікіріңізді білдіріңіз.

☺ «Заңгер» студенттер Қауымдастығы біздің қаламызда қандай іс-шаралар жүргізуі мүмкін?

Студенттік «Заңгер» Ассамблеясы мүшелерінің анты.

Біз Алматы заң академиясы студенттеріміз, біз дəл қазіргідей болашақта да біздің Отанымыздың – Қазақстан Республикасының гүлдене беруі үшін, өзіміздің кең-байтақ Отанымыздың төрт бұрышында келісім мен бейбітшіліктің сақталуы үшін бүкіл өмірімізді арнауға ант етеміз. Қазақстан Республикасы азаматтарында, əсіресе, өсіп келе жатқан ұрпақтың патриотизмін қалыптастыру қоғамның стратегиялық міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасы Президенті қол қойған «2006-2008 жылдарға Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тəрбиелеудің мемлекеттік бағдарламасы туралы» Жарлығы бұл бағыттағы адамның жеке тұлғасын тəрбиелеуде үлкен маңыздылықтың дəлелі болып табылады. Қазақстан халқының бірлігі мен тұтастығы идеясы – Қазақстандық патриотизмді тəрбиелеу негізі. Мемлекетіміздің басшысы, біздің Президент, алға мақсаттар мен міндеттер қойып отырса, ал біздің халқымыз бірлесіп осы мақсатқа қол жеткізеді. Халық жұмыла кіріспесе табысқа қол жеткізіп, қалаған нəтижесін ала алмайды. Осы мақсатқа жетудің қозғаушы күштерінің бірі студент жастар болып табылады. Қазақстанның алтын жастарын, болашақ көш басшыларын, заңгер саясаткерлерін, экономистерін, кəсіпкерлерін, жұмысшыларын, дəрігерлерін, мұғалімдерін, құрылысшыларын қалай біріктіруге болады? Біз дегенмен де сан түрліміз, бірақ бізді көзіміздің қиығына, бойымызға, əлеуметтік мəртебемізге, таңдап алған мамандығымызға жəне теріміздің түсіне байланыссыз біріктіретін не нəрсе?

Біздің еске алып құрметтеуімізге, тілімізді, салт-дəстүрімізді, ата-бабамыздың əдет-ғұрыптарын жадымызда сақтауымызға, өз ұлтымыздың

40

мəдениетін ұмытпауымызға, жəне де өзімізді қазақ халқының бір бөлшегі ретінде сезінуімізге, өзіміздің Қазақстандық екенімізді түйсінуімізге, осы даңқты өмірде мақтанышпен алып жүруімізге жəне өзімізді Туған Жердің бір бөлігі ретінде ұғынуымызға бізге не көмектеседі?! Жауап қарапайым жəне айқын.

●Антты оқыңыз. Мазмұнын айтыңыз.

Студенттер Қауымдастығы.

Біздің Қауымдастықтың құрамында көш басшылар жетекшілік ететін 10 ұлттық-мəдени орталық əрекет етеді. «Заңгер» студенттер Қауымдастығы ресми тіркелген студенттер бірлестігі болып табылады жəне өз қызметтерін Конституцияға, ҚР заңдарына, Президенттің жарлықтарына, ҚР-дің нормативтік-құқықтық актілеріне сəйкес жүзеге асырады. Басқа барлық студенттер Қауымдастығы сияқты, «Заңгер» студенттер Қауымдастығының мақсаты студенттер ортасындағы достықты нығайту, біздің Отанымыздың гүлденуіне үлес қосу үшін студенттердің барлық сапалары мен қабілеттерін нығайту болып табылады. Біз өзіміздің Президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың: «Қазақстан – 2030» Барлық Қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі жəне тұрмыс-халінің жақсаруы» туралы халыққа Жолдауы мен өзінің «Əлемнің бəсекеге ең төзімді 50 елінің қатарына кіру» туралы Жолдауында айтылған, сол барлық игіліктерге қол жеткізуде студенттер Қауымдастығының рөлі айтарлықтай маңызға ие болады деп үміттенеміз жəне сенеміз. Студенттер Қауымдастығын табысты дамыту үшін олардың тұтастығы жəне олардың бірлесіп қызмет етуі үшін бірігіп нығаюы қажет. Біз жұмыла күш жұмсай отырып алға қарай жылжуға деген құштарлық отын Сіздердің жүректеріңізде жақтық деп үміттенеміз.

Құқықтық тəрбие

Құқықтың тəрбие беру студенттің жеке тұлғасын қалыптастырады,. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тəрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау жəне орындау -ұзақ уақыт тəрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық жəне рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да əр студенттің санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тəрбиенің міндеті болып табылады.

41

Нұрсұлтан Назарбаев "Қазақстан - 2030" стратегиялық бағдарламасында Отан қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мөн бергені мəлім. Қарулы күштерінің бір тармағы ретінде ішкі əскердің де іргетасы қаланды. Ішкі əскер барлық қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы - құқықтың тəртіп əскері. Бұл мектеп, отбасы жəне қоғам жұртшылығының құқықтық тəрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі - оқушылар арасында заң тəртібін бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр. Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары жəне қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдьщ тəртілті сақтау да енеді.

Заңды білмеу — құқықтық мəдениеттің елеулі кемшілігі. Адамның құқықтық мəдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал жасайтын тəрбие құралдарының бірі - орынды тəртіп жəне мінез-құлық тəрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.

Сонымен адамның құқықтық мəдениеті дегеніміз - орынды тəртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқықтың білімдерімен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-əрекетінің терең бірлігі.

Құқықты құрметтеу, əділдікті, борышты, жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну - адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мəдениеттің құрамы екендігін түсіну қажет. Тапсырмалар: ► Өз пікіріңізді білдіріңіз. Үкімет заңдары, олардың тұлға тəжірибесіндегі рөлі. Құқықтық тəрбиенің отбасында алатын орны. Заңтану мектептерінің негізгі мақсаттарын білесің бе? ● Мəтін бойынша жаспар құрыңыз.

☺Құқықтық мəдениет дегеніміз не? Сұрақ төңірегінде өз ойыңызды ортаға салыңыз. ● Мəтіндегі «Адамның құқықтық мəдениетіне» қатысты сөйлемге назар аударып, есте сақтаңыз. ● Монологті сұхбатқа айналдырыңыз.

ЗАҢ

42

Қазақстан Республикасының Конституциясы

1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі «Қазақстан Республикасының тəуелсіздігі туралы заң қабылдап Қазақстанның тəуелсіздігін жария етті.» 1993 жылы 28 ақпанда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі дербес тəуелсіз мемлекеттің тұңғыш Конституциясы қабылданды. Бүкілхалықтық дауыс берудің (референдум) нəтижесінде 1995 жылы 30 тамызда Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қабылданды. Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі басты нормативтік актісі. Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет. Мемлекеттік биліктің бірден бір бастауы – халық. Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ, өзінің конституциялық өкілдігі шегінде Парламенттің құқығы бар (3-бап). Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілетті органы (49-бап). Парламент тұрақты негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан жəне Мəжілестен тұрады. Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды: оның ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (1-бап). (Қазақстан Республикасының Конституциясы) СӨЗДІК: жария ету-объявить қабылдау-принять тəуелсіздік-независимость өркениетті-цивилизованный басқару-управлять билік-власть Тапсырмалар: ◘ Тіркес жасап, сөйлем құраңыз. Тұрақты негізде дауыс беру Бостандығын жария ету Тəуелсізідгі туралы заң қабылдау Тəуелсіздігін заң шығару

43

Бүкілхалықтық жұмыс істеу Конституциясы қабылданды

☺ Сұрақтарға жауап беріңіз. Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясы қашан қабылданды? Қазақстан Республикасының тəуелсіздігі туралы заң қашан қабылданған? Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы қалай қабылданды? Қазақстан Республикасы қандай мемлекет? Парламент құрылымы қандай? Заң шығару қызметі қалай жүзеге асады?

☻Сұрақтарға жауап беру арқылы Қазақстан Конституциясы туралы көршіңізбен əңгімелесіңіз. ►Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз: 1. Закон должен быть принят большинством общества. 2. Закон часто отражает моральные ценности данного общества. 3. Общество признает необходимость наказания за преступления. 4. Законы, созданные в государстве, должны служить на благо общества. 5. Нарушения закона могут быть не намеренными. 6. Поведение человека в обществе отражает его воспитание. 7. Преступник украл товары у своего нанимателя. 8. Спорные и несправедливые решения суда могут привести к анархии. 9. Я не могу дать точные определение этому преступлению. 10. Он не мог контролировать их отношения с нанимателем.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОНСТИТУЦИЯСЫНАН 7 – бап

1. Қазақстан Рестубликасында мемлекеттік тіл − қазақ тілі. 2. Мемлекеттік ұйымдарда жəне жергілікті өзін өзі басқару органдарында

орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. 3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін

жағдай туғызуға қамқаорлық жасайды. 19 – бап

1. Əркімнің ана тілі мен төл мəдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тəрбие, оқу жəне шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар.

93- бап.

Конституцияның 7 бабын жүзеге асыру мақстаныда Үкімет, жергілікті өкілді жəне атқарушы органдар арнаулы заңға сəйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді меңгеруі үшін

44

қажетті ұйымдастырушылық, материалдық жəне техникалық жағдайдың бəрін жасауға міндетті. Тапсырмалар: ▲ Конституция баптарын оқып, аударыңыз, жаттаңыз: ◘ Берілген сан есімдерді пайдаланып, сөйлем құраңыз: Он шақты, оннан аса, онға жуық, жүз шақты, жүзге таяу, жүзге таман, жүздей. ◘ Көп нүктенің орнына тиісті шылауды қойып жазыңыз: Отызға ... қызметкер, елуден ... құжат, онға... келіңіз, беске... хаттама, бес жылға... мерзім, он жылдан... уақыт. ● Мəтінді оқыңыз, аударыңыз: Қазақстан Республикасының Конституциясы 9 бөлімнен, 98 баптан тұрады. І бөлім. «Жалпы ережелер» деп аталады. Онда Қазақстан Республикасының саяси сипаттамасы, президенттік басқару нысанасы, құқықтың қолданылуы айқындалған; идеологиялық жəне саяси қатынастар, меншікке қатысты қағидалар тұжырымдалған.

ІІ бөлім. «Адам жəне азамат» деп аталады. Адамның құқығы мен бас бостандығы, азамат жəне азаматтыққа байланысты ережелер жинақталған. ІІІ бөлімде Президенттің, ІV бөлімде Парламенттің,V бөлімде Үкімет құрамының сайлану, тағайындалу мерзімі, атқаратын қызметтері, өкілеттіліктері, ел экономикасы, ішкі-сыртқы саясат т.б. мəселелері баяндалған.

VІ бөлімде Конституциялық кеңестің қызмет бағыты, VІІ бөлімде Соттар мен Сот төрелігі қызметінің мазмұны, VІІІ бөлімде жергілікті мемлекеттік басқару жəне өзін өзі басқару ережелері тұжырымдалған. ІХ бөлімде қорытынды жəне өтпелі кезең ережелері берілген.

☺ Сұрақтарға жауап беріңіз: − Конституцияның мəні неде?

− Конституция жасауда халықтың рөлі қандай? − Конституция құрылымы туралы əңгімелеңіз.

Тапсырма. Сөйлемдерге сұрақ қойыңыз: − ? − Конституция – заң шығару ісінің қайнар көзі. − ? − Əрине, нормативтік актілер де Конституцияның ережелеріне бағынады. − ? − Жоқ, Ата заңға өзгерістер енгізу өте қатаң жəне жиі қайталанбайды. − ? − Азаматтардың құқығы мен міндеттерін айқындайды.

45

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ƏКІМШІЛІК ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚ КОДЕКСІНЕН

21- бап

1. Қазақстан Республикасында əкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізу мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда іс жүргізуде орыс тілі немесе басқа да тілдер мемлекеттік тілмен тең қолданылады.

2. Судья, əкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уəкілетті органдар (лауазымды адамдар) əкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша қаулыда қаралатын іс бойынша іс жүргізу тілін белгілейді. Белгілі бір іс бойынша іс жүргізу соттың, əкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарауға уəкілетті органның (лауазымды адамның) қаулысымен белгіленген тілдердің бірінде жүзеге асырылады.

3. Іс жүргізіліп жатқан тілді білмейтін немесе жергілікті дəрежеде білмейтін іске қатсушы адамдарға ана тілінде немесе өзі білетін тілде түсініктер мен айғақтар беру, өтініштер жасау, шағым беру, істің материалдарымен танысу, оны қарау кезінде сөз сөйлеу, аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріледі жəне қамтамасыз етіледі.

4. Əкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша іс жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған заңға байланысты қажетті іс материалдарын іс жүргізілетін тілге тегін аударып беру қамтамасыз етіледі.

5. Құқық бұзушы мен жəбірленушіге тапсырылуға тиісті іс жүргізу құжаттары олардың ана тіліне немесе олар білетін тілге аударылып берілуге тиіс.

6. Аударма жөніндегі шығыстар жəне аудармашының көрсеткен қызметі мемлекеттік бюджет есебінен төленеді.

Кодекс ● Мəтінді орыс тіліне аударыңыз. ● Мəтінді оқып, бір-біріңізге сұрақтар қойыңыздар.

Кодекс - латынның «кітап» деген сөзінен шыққан. Əр түрлі заңдарды

біртұтас жинақ қылып шығарғандықтан кодекс деп аталып кеткен.

46

Қысқартып айтсақ, Қылмыстық кодекспен тыйым салынған əрекеттер – қылмыс болып табылады. Жаңа Қылмыстық кодекстің демократиялық мемлекетке сəйкес жақтары бар. Бұрынғы заңдарда өлім жазасы көп айтылса,бұл заңда көптеген жағдайда азайтылған. Жаңа Қылмыстық кодексте адамды түрмеге отырғызбай-ақ жазалау түрлері бар. Əрине, əрбір қылмысқа берілер жазасы бар. Түрме көп жағдайда адам баласын түзетеді деген, əрине, қате пікір. Бұрынғы Қылмыстық кодексте жалпы жəне ауыр қылмыс деп қылмыстың тек екі ғана түрін қарайтын, жаңа Қылмыстық кодексте қылмыс түрлерін бірнеше санаттарға бөлген. Онша ауыр мес қылмыстар, ауырлығы орташа қылмыстар, ерекше ауыр қылмыстар. Қамау жазасы алғашқы екуіне қолданылуы мүмкін. Əскери қызметтер бойынша шектеу жазасы тəртіптеуші əскери бөлімдерде ұстау арқылы жүзеге асырылады. Əскери адамдар болса, оларды əскери шенінен айырады. («Заң» газеті) Ережелерді есте сақтаңыз. �$�ы� дегеніміз – мемлекет тарапынан за�дастырылған жəне

�орғалатын, жалпыға бірдей міндетті нормалар ж&йесі.

Азаматты� деп белгілі бір мемлекетті� за�дылы�тарымен орны�тырылған

�$�ы�тарды пайдаланып, міндеттерді ат�аратын, сонды�тан да

�$�ы�тары мемлекет тарапынан �орғалатын адамны� сол мемлекетке

тəнділігін айтамыз.

�$�ы�ты� мемлекет дегеніміз – �$�ы� ж&йесі �алыптас�ан, за� бəрінен

жоғары т$ратын, за� талаптарыны� барлы� субъектілерге міндеттілігі

�амтамасыз етілетін, мемлекеттік органдар мен мекемелерді� �ызметі

т&гелдей �абылданған за�дарға негізделіп ж&ргізілетін мемлекет.

Тапсырмалар: ◘ Мына сөз тіркестерімен сөйлем құраңыз. �$�ы� жəне мемлекет, адам

бостандығы, за� б$зушылы�, �$�ы� �орғау $йымдары, за� алдындағы те�дік

☺ Сұрақтарға жауап беріп көріңіз. 1) Құқық пен заң арасында қандай байланыс бар? 2) Қазақ халқының ұлттық құқықтық жүйесі қашан қалыптасты деп

ойлайсыз? 3) Қандай халықаралық құқық қорғау ұйымдарын білесіз? ►Қазақстанның қазіргі Конституциясы қандай бөлімдерден тұратынын, ал бөлімдерде не тұжырымдалатынын қысқаша дəптерлеріңізге жазыңыз. ►Болашақ мамандығыңыздың тəртіптік жəне əкімшілік-құқықтық жауапкершілігі туралы əңгіме құрастырыңыз. ▲Мақал -мəтелдерді есте сақтаңыз: Ұры ұрлығын қойса да, ұры аты қалмайды. Жақсылық таудың басында, жамандық табан астында.

47

ЖЕТІ ЖАРҒЫ

ХҮІІ ғасырдың аяғы мен ХҮІІІ ғасырдың басында қалыптасқан қазақ құқықтарының жиынтығын өмірге əкелген - Тəуке хан мен оның билері. Мұны олар Əз Тəукенің «Жеті жарғысы» деп атады. Ол жарғыдағы негізгі баптар мыналар: І -жарғы: (бап) Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын. ІІ -жарғы: (бап) Түркі халықтарының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын. ІІІ-жарғы: (бап) Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын. ІҮ- жарғы: (бап) Өзге біреудің əйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзғандарға өлім жазасы бұйырылсын. Ү- жарғы: (бап) Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сəйгүлікті ұрлаған кісіге өлім жазасы, бұйырылсын. ҮІ-жарғы: (бап) Төбелесте мертігудің түріне қарай төмендегі мүліктей құн төленсін: А) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, қыз болмаса, қыздың қалыңмалын беруге тиіс; Б) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі ат береді. ҮІІ-жарғы: (бап) Ұрланған жылқы, өзге де құнды мүліктер үшін он есе артық айып төленсін. Тапсырмалар: ● Мəтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз. ◘ Мəтіндегі етістіктерді тауып, шақ тұлғасын анықтаңыз. ◘ Мынадай сөздер мен сөз тіркестерден сөйлем құраңыз: б$йыру, опасызды�,

жазы�сыз, м&лік, �$н, )лім жазасы, айып, он есе арты�, мертіктіру,

◄ Төмендегі сөздердің синонимдерін жазыңыз: опасызды�, ауру, �$н, əйел,

жаза, б$зу, есірткі, арты�, &кім, сəйг&лік.

☻ «Жеті жарғы» тақырыбы бойынша сұхбат құраңыз. ◘ Көп нүктенің орнына тиісті қосымшаны жалғаңыз:

Тапсырманы уақытында орында... үшін оған риза болдық. Тыныштықты қорға... үшін қызметкер марапатталды. Қылмыскерді ұста... үшін алғыс алды. Кешік... үшін сөгіс жарияланды. Аса ауыр қылмыс жаса... үшін бас бостандығынан айырылды. ►«Қылмыстың зардабы» дегенді қалай түсінесіз? Мына үлгілерді пайдаланып, өз пікіріңізді білдіріңіз:

Менің байқағанымдай, менің ойымша, белгілі болғандай, ... деп ойлаймын, ... деп есептеймін.

48

Қазақстан Республикасының Прокуратурасы

Қазақстан Республикасының Прокуратурасы – Президентке есеп беретін мемлекеттік орган. Ол Республикадағы заңдар , жарлықтар, өзге нормативтік актілердің дəл орындалуын қадағалайды. Жедел – іздестіру қызметі, тергеу жəне жауап алудың заңға сəйкестігін бақылайды. Прокурорлық қызметтің мақсаты – заң үстемділігін қамтамасыз ету. Қазақстан Республикасының егемен құқықтары мен бостандықтарын бекіту. Прокуротура органдарының ұйымдастырылуы мен қызметі мынадай қағидаттарға негізделеді: Қазақстан Республикасының Прокуратурасы бірыңғай орталықтандырылған органдар жүйесі болып табылады: прокуратура өз қызметін басқа мемлекеттік органдар, лауазымды адамдар, саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тəуелсіз жүзеге асырады; прокуролық қадағалау актілері барлық органдар, ұйымдар, азаматтар жəне лауазымды адамдар үшін міндетті. Прокурорлық қадағалау деп заңның дəл орындалуын, заңды бұзу фактілерінің дер кезіндегі айқындалуын жəне кінəлі адамдарды жауапкершіліккке тартуға байланысты арнайы өкілеттері бар лауазымды адамдардың /прокурорлардың/ жүзеге асыратын қызметін айтамыз. Прокуратура органдарының жүйесін Бас прокурор басқарады. Бас прокурорды бес жыл мерзімге Парламент Сенатының келісімімен Президент тағайындайды. Бас прокурор Президентке есеп береді жəне Президент билігімен қызметінен босатылады. Бас прокурор Бас прокуратураны басқарады, оның бірінші орынбасары жəне орынбасарлары болады. Бас прокуратураның құрылымын басқармалар жəне бөлімдер құрайды. Тапсырмалар: ◄Сөздікті пайдаланып, мəтінді аударыңыз. ● Мəтін бойынша жоспар құрыңыз. ◘ Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып жазыңыз:

В заседании коллегии Генеральной Прокуратуры приняли участие руководители Министерства внутренних дел.Правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом.Судами Республики Казахстан являются Верховный суд РК и местные суды Республики, учреждаемые законом. Суды состоят из судей, их независимость защищается Конституцией и законом.В Атырау задержана преступная группа, занимающаяся кражей автомобилей. Растет количество

49

преступлений,совершаемых с применением огнестрельного оружия. Вчера было совершено разбойное нападение на ювелирный магазин. ◘ Етістіктерді шартты райда қолданып, сөйлем құраңыз: ба�ылау, тергеу,

босату, �адағалау, болу, беру, �$рау.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. 1. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда

прокуратураның рөлі қандай? 2. Президенттің мемлекеттік билік жүйесіндегі орны, рөлі,

атқаратын функциясы қандай деп ойлайсыз? 3. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына қандай жағдайда

шек қойылады?

Еңбек құқығы Еңбек ету құқығы азаматтардың негізгі құқықтарына жатады. Еңбек

ету құқығы деп еңбекке қабілеті бар адамның өз еңбегімен өмір сүруге қажетті табыс табу мүмкіндігін айтады.

Əркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кəсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар.(Конституция, 24-бап.)

Еңбекке бостандықтың мағынасы, біріншіден, кəсіп-керлікпен шұғылдануға құқық, екіншіден, əрбір еңбекке жарамды адамның өзінің қалауынша мемлекеттік немесе жеке мекемелерге, ұйымға заңдылық негізде, жұмысқа орналасу құқығы. Үшіншіден, бұл құқық адамға өзінің мамандығы бойынша жұмысқа орналасуынат мүмкіндік береді.

Конституция мен заңдар адамның қалаған жұмысына орналасуына толық мүмкіндік береді. Жұмысқа орналасу үшін мына мазмұнда еңбек шарты жасалады;

- еңбек ететін адам (еңбекші) белгілі бір ұжымның құрамына енеді немесе белгілі бір адамға жұмысқа жалданады;

- еңбек шартында көрсетілген жұмысты орындайды; - еңбек тəртібіне, еңбек режиміне бағынады; - келісім шартта көрсетілген жұмысты орындағаны үшін жұмыстың саны

мен сапасына орай еңбекақы алады; мұнымен бірге еңбекшінің алатын еңбекақысы заңда белгіленген мөлшерден кем болмауға тиіс.

- ұжым əкімшілігі, жеке жалдаушы жұмыс істеу үшін қалыпты жағдай жасайды.

Еңбек шарты: 1. Белгілі бір мерзімге; 2. Мерзімі көрсетілмейді; 3. Белгілі бір жұмысты орындап шығу үшін жасалынады. Еңбек шартының бір тарабы – жеке адам. Ол өзінің атынан еңбек шартын жасайды. Өзінің жеке еңбегімен өзі қабылдаған еңбек міндетін орындайды. Еңбекке жалдану үшін (жұмысқа орналасу үшін) адамның еңбек етуге қабілеті болу керек.Өзі атқаратын еңбектің түрін таңдап, өзіне жүктелген міндетті орындауға жауапты болуға тиіс. Еңбек шартының екінші жағы – əкімшілік (мемлекеттік, кооперативтік ұйым, жеке кəсіпкерлік)

50

Тапсырмалар:

☻Мекеме басшысы сізге мынандай сұрақтар қояды, жауап беріп, сұхбаттасыңыз.

- Еңбек ету бостандығы дегенді қалай түсінесіз? - Еңбек құқығы деген не? - Еңбек құқығымен бостандығы туралы Конституцияның қай бабында

жазылған? - Еңбек шартын жасасу үшін не керек? - Еңбек шартын жасауға кімдер қатысады? - Еңбек шарты қандай мерзімге жасалады? - Еңбек шарты қандай мазмұнда жасалады? - Сіздің тағы қандай құқықтарыңыз бар?

◘ Мына тіркестерді пайдаланып сөйлем құраңыз. еңбек ету құқығы бар→ еңбекке қабілетті → адам еңбекке жарамады→ еңбек бостандығына құқығы бар→ кəсіпкерлікпен шұғылдану жұмысқа орналасу еңбек шарты əкімшілікпен келісу ◘ Берілген етістіктерді ырықсыз формасына келтіріп, өткен шақта жазыңыз: К)рсету, нығайту, жасау, беру, ж&ктеу, орындау, келісу.

◘ Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз: Работник обязуется: добросовестно выполнять трудовые обязанности, соблюдать дисциплину труда и добросовестно исполнять распоряжения руководителя. Обеспечить работнику условия труда в соответствии с законодательством Республики Казахстан. ◘ Үлгі бойынша сөз тіркестерін кеңейтіңіз: 1.Мамандығына сəйкес ж$мыс;

2.Сыйа�ы берілді; 3.материалды� залал. Үлгі: Сапалы орындау. Өз жұмысын сапалы орындауға міндетті. Жұмыскер өз жұмысын сапалы орындауға міндетті. Жұмыскер осы шартта көрсетілген өз жұмысын сапалы орындауға міндетті.

◘ Үлгіні пайдаланып еңбек шартын жасаңыз.

51

БЕКІТЕМІН Директор____________________ ____________________________

Еңбек шарты

_____________қаласы«____» _______2011 жылы __________________________________________________________________ (мекеменің аты) директоры ________________________________________________________ (тегі) бірінші жақтан ____________________________________________________ төлқұжат реті _________________№_________________________________ берілген _________ _ қаласы ________ көшесі _________ _______ _______ үйде тұрады, екінші жақтан, арасында төменгідей еңбек шарты жасалады. 1.Тапсырушы _________________________________________________________________ 2. Орындаушы міндетіне алады: ________________________________

- Шартта қойылған талаптар орындалғанда ____________ _______________________________________еңбекақысы төленеді. Шартттың жүзеге асырылуындағы келіспеушіліктер сот арқылы шешіледі. Жұмысқа қабылдадым: Қолы: Жұмысқа қабылдандым: Қолы: ▲ Жаттап алыңыз, жадыңызға сақтаңыз: «Күллі адам баласын қор қылатын үш нəрсе бар. Сонан қашпақ керек: Əуелі− надандық, екінші – еріншектік, үшінші – залымдық... Еріншектік − күллі дүниедегі өнердің дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бəрі осыдан шығады» . (Абай, 38-қара сөз). ▲ Мақал-мəтелдердің мағынасын түсіндіріңіз, жаттаңыз:

1. Жақсы болар жігіттің Жұмыссыз жүрген күні жоқ, Жаман болар жігіттің Еш жұмысқа қыры жоқ.

2. Ерте тұрған жігіттің ырысы артық, Ерте тұрған əйелдің бір ісі артық.

52

Қазақстан Республикасының соттар құрамы. Қазақстан Республикасының сот жүйесін Жоғарғы сот, облыстық жəне оларға теңестірілген соттар, аудандық (қалалық), əскери соттар құрайды.Енді осы соттардың құрамына тоқталайық.

Аудандық (қалалық) соттар Аудандық (қалалық) соттар əділет министрінің ұсынысы бойынша аудан, қала жəне қала аудандарында төрағаны жəне тұрақты судьяларды (қазыларды) тағайындау арқылы Қазақстан Республикасы Президентінің билігімен құрылады. Аудандық (қалалық) соттың құрамына төраға жəне тұрақты қазылар (судьялар) кіреді.Судьялардың жалпы санын əділет министрінің ұсынысы бойынша Президент белгілейді. Əр сот үшін оның сандық құрамын əділет министрі анықтайды. Аудандық (қалалық) соттар бірінші инстанциядағы барлық істерді қарайды, сот статистикасын талдайды, заң арқылы берілген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады. Аудандық (қалалық) соттың төрағасы судья болып табылады жəне сот жұмысын ұйымдастырады. Ол судьялар арасында істерді бөледі, азаматтарды қабылдайды, сот аппараты қызметкерлерін жұмысқа қабылдайды жəне жұмыстан шығарады.

Облыстық жəне оларға теңестірілген соттар. Облыстық жəне оларға теңестірілген соттар əділет министрінің жəне Республика Жоғарғы сот кеңесінің ұсынысы бойынша Президент билігімен құрылады. Облыстық жəне оларға теңестірілген соттар төралқасына төраға, коллегиялар төрағалары, үш судья кіреді. Төралқа коллегиялар төрағаларының есептерін тындайды, сот практикасының материалдарымен танысады жəне оларды талқылайды. Істерді қарау нəтижесі бойынша қаулы шығарады. Облыстық жəне оларға теңестірілген соттар коллегиялары аппеляциялық жəне касациялық тəртіптегі істерді қарайды. Коллегиялардың құрамын сот төрағасы бекітеді. Облыстық жəне оларға теңестірілген соттардың төрағасы судья қызметін қоса атқарады жəне өз қарамағындағы сот жұмысын жүзеге асырады. Коллегия төрағасы судья қызметін атқарумен қатар, коллегия жұмысын ұйымдастырады.

53

Əскери соттар. Қазақстан Республикасында əскерлердің əскери соты, əскери бірлестіктердің (армиялар,иəскери құрамалар, гарнизондар) əскери соттары құрылады. Қазақстан Республикасындағы əскери соттардың жалпы санын Президент анықтайды. Судьялардың санын əр əскери сот үшін əділет министрі анықтайды. Республика əскерлерінің əскери сотының құрамына төраға, коллегиялар төрағалары кіреді. Сот төралқасы, азаматтық жəне қылмыстық істер жөніндегі коллегиялар жұмыс істейді. Өзінің құқықтық мəртебесі бойынша əскери соттар облыстық соттарға теңестірілген. Əскери бірлестіктің соты аудандық\ қалалық сот мəртебесіне сəйкес. Ол төраға жəне судьялардан тұрады. Төраға судья болып табылады жəне құзірет шеңберіндегі əскери соттың жұмысын ұйымдастырады. Тапсырмалар: ◄ Сөздікті пайдалана отырып орыс тіліне аударыңыз.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. Қазақстан Республикасының сот жүйесіне қандай соттар кіреді? Аудандық (қалалық) соттың құрамына кім кіреді? Аудандық (қалалық) сот құрамын кім анықтайды? Аудандық (қалалық) сот қандай істерді қарайды? Сот төрағасы қандай қызмет атқарады? Облыстық жəне оларға теңестірілген соттар қалай құрылады? Қазақстанда қандай əскери соттар бар? Əскери соттардың мəртебесі қандай? ◘ Етістіктерді бұйрық райда қолданыңыз:

ж&зеге асыру, тал�ылау, $йымдастыру.

◘ Сөздердің, сөз тіркестердің септіктерін анықтаңыз: министріні�,

Президентіні� билігімен, сотыны� �$рамына, есептерін, сот, судьялар

арасында, істерді, �аза�стан Республикасында,мəртебесіне.

◘ Етістіктерді бұрынғы өткен шақта жіктеп, сөйлем құраңыз: �арау,б)лу.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты.

Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты-сот жүйесінің ең жоғары тармағы(буыны). Жоғарғы сот төрағадан, коллегиялар төрағаларынан, тұрақты судьялардан тұрады. Олардың жалпы санын Жоғарғы Сот төрағасының ұсынысы бойынша Президент белгілейді. Жоғарғы Сот органдары болып: пленум, төралқа, азаматтық істер жөніндегі коллегия, қылмыстық істер жөніндегі коллегия, шаруашылық даулар жөніндегі коллегия, əскери коллегия жəне ғылыми – консультативтік кеңес табылады. Жоғарғы сот пленумы сот практикасын талдайды,пленум хатшысын, ғылыми-консультативтік кеңес сайлайды. Сонымен қатар заңды жəне басқа нормативтік актілерді қолдану туралы материалдарды оқып біледі.

54

Жоғарғы сот төралқасы төрағасынан, коллегиялар төрағаларынан тұрады. Төралқа отырыстары айына екі рет өтеді. Жоғары сот төралқасы сот төрелігін жүргізгенде, заңдылықты сақтау мəселелерін қарайды, коллегия төрағаларының хабарларын жəне есептерін тыңдайды. Жоғарғы сот төрағасы сот төрағасы болып табылады жəне сот жұмысын ұйымдастырады. Тапсырмалар: ● Мəтінді аударыңыз.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты қандай мəртебеге ие? Жоғарғы Сот органдары қандай? Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының төрағасы кім? ◘ Етістіктерді қалау райда қолданып, сөйлем құраңыз: белгілеу, табылу,

т$ру, ты�дау, білу.

◘ Сөздер мен сөз тіркестерін дұрыс орналастырып, сөйлем құраңыз: Жібереді, сағаттан, қаулылардың, жиырма төрт, прокурорға, көшірмелерін, кешіктірмей, осы. Алдын-ала, екі ай, тиіс, мерзімнен аяқталуға, тергеу, қозғалған, кешіктірілмей, қылмыстық, іс, күнен. Прокуроры, алдын-ала, Бас. Республикасының, мерзімін, айрықша, Қазақстан, жағдайда, ұзартады, тек. ◘ Сөздерді тəуелдеңіз: азамат, есеп, төраға. ►Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты туралы қосымша əдебиеттерді оқып, баяндама жасаңыз.

СПИД – деген не? СПИД-(ЖИТС) – иммунитет тапшылығын иемденген синдром. Бұл вирус иммундық жүйені зақымдап, көптеген басқа жұқпалы аурулардың бас көтеруіне жағдай жасайды. Сондықтан ЖИТС – пен ауырған адамдар, ерте болсын, кеш болсын, түбінде мерт болатыны анық. Бұл ауру пайда болғаннан бері 20 жылдай уақыт өтсе де, одан емделіп, мүлдем айығып кеткен бірде-бір адам жоқ.

55

СПИД – бұл жұқпалы, қауіпті, адамның иммундық жүйесін зақымдайтын, яғни организмнің ауруларға қарсы тұру қабілетінен айыратын, əзірге бүкіл дүние жүзінде оның емдеу жолдары табылмаған ауру екен. ЖИТС - XXI ғасыр қасіретті Оның шығу тарихы қандай екен?

� 1980-1981 жылдың қыс мезгілінде Нью-Йорк университетінің госпиталіне өте сирек кездесетін ауру белгілермен топ адам түсті. Ол жас шамалары 30 жастағы ер адамдар еді. Олардың аурулары өте қиын жəне тез өтті, көпшілігі бір жыл ішінде қайтыс болып кетті.

� Біраз уақыт өткен соң 1981 жылы Лос-Анжелес қаласында тағы бір белгісіз ауру белгілері бар бір топ адам келіп түсті. Бұл иммун жүйесінің күрт бұзылуынан пайда болатын, өте сирек кездесетін ауру еді. Бұл жолы ауырған адамдар да жас ер адамдар еді, олардың көпшілігі өліп кетті, жасалған емдеу көмегін тигізбеді. 1981 жылдың жазында АҚШ-та осы секілді 116 жағдай тіркелді.

� 1982 жылдың көктемінде СПИД-тен алғаш рет гемофилиямен ауырған адам қайтыс болды. Кейінірек осындай гемофилиямен ауыратын адамдарда осындай жағдаяттар көптеп кездесе бастады, оның басты себебі қан құю кезінде, қанның емдік препараттарды құю себептерінен жиі болатын. Яғни бұл аурудың қан құю кезінде берілетіндігі анықталды.

� 1983-1984 жылы бір мезгілде америка ғалымы Роберт Галло мен француз ғалымы Люк Монтанье осы аурудың қоздырғышын тапты.

� Əуелі бұлқоздырғышты əркім əртүрлі атаған, кейін 1986 жылы СПИД ауруының қоздырғышына ВИЧ деген атау берді (адамның иммун тапшылығын тудыратын вирус.

Қазіргі кезде ЖИТС дертіне шалдыққандар мен оның вирусын

жұқтырғандар дүние жүзінің бүкіл елдерінде табылып отыр жəне мұндай науқастардың саны күн сайын арта түсуде. Егер 1981 жылы бүкіл дүние жүзі бойынша ЖИТС – пен науқастанған адамдар 300-ге жуық болса, он жылдан кейін, 1991 жылдың ақпан айында олардың саны 160 елде 323379-ға жетті. Мұндай дертке душар болғандар негізінен Америка (191137 адам), Африка (83010), Еуропа (45737) құрлықтарында кездеседі

56

1997 жылғы мəліметтер бойынша ЖИТС ауруын жұқтырғандар саны Африкада 14 млн, Азияда 10 млн, АҚШ-та 800 мың, Ресейде 10 мыңнан асқан. Ресми мəліметтер бойынша Қазақстанда АИВ жұқтырғандар мен ауырғандар саны 497-ге жеткен, олардың 8-і 15 жасқа дейінгі балалар. Сол жылы олардың 19-ы (соның ішінде 1 бала) қайтыс болған. Қазақстанда АИВ инфекциясын жұқтыру бойынша эпидемиологиялық жағдай өте күрделі. ЖИТС ауруымен науқастанғандардың саны жөнінен Қазақстан ТМД елдері арасында Ресей, Украина, беларусь Республикасынан кейін төртінші орында. 2000 жылғы дерек бойынша елімізде АИВ жұқтырғандар саны мыңнан асқан СПИД – ауруының жұғу жолдары:

жыныстық жолмен; ине арқылы; ауру шешеден балаға; қан арқылы жұғады; жүктілік, босану немесе емізу кезінде ауру анадан балаға жұғады.

►«Біз салауатты )мір та�даймыз» атты шағын шығарма жазы�ыз.

◘ Берілген с)здер мен с)з тіркестерімен ж$мыс / мағынасын ашып, сөйлем құраңыз. Жүре пайда болатын иммунды синдромы, құлан-таза айықтыру, жұқтыру, жетіспеушілік, тапшылық, зақымдау, қатерлі ісік ауруы, жұқтыру мүмкіндіктері, қан құю. ◘ Мына сөздердің қарама-қарсы мағынасын табыңыз. зақымдау– төзімді – қолайлы – асу – байқалады – ◘ Мына с)здерді� синонимін табы�ыз. тəн – егу – ұйым – қасиеті– тексеру - тапшылық– сақтау– айықтыру – анықталды – жұқтыру –

57

►«Біз салауатты )мір та�даймыз» атты шағын шығарма жазы�ыз.

ЕСІРТКІ – айықпас дерт Қазіргі уақытта халықаралық деңгейдегі ауыр қылмыстардың бірі – есірткі тасымалдау болса, айықпас аурудың бірі – есірткі дерті. Есірткіні дайындап тасымалдаушылар тасымалдаудың небір амал-тəсілдерін ойлап табуда. Душанбе-Мəскеу жолаушылар поезынан ұсталған Тəжікстан азаматы Х. өзінің асқазанында героин толтырылған қырыққа жуық капсуланы жасырған. Бейнеу стансасының көліктік ішкі істер басқармасы қызметкерлері қылмыскер асқазанындағы есірткіні тəркілеген соң, оны медициналық тексеруден өткізген. Қорытындысында қылмыскердің тек есірткі тасымалдаушы ғана емес, ВИЧ тасымалдаушысы екені анықталған. Қылмыскерді сот үкімі шыққаннан кейін қарағанды облысы аумағында орналасқан ВИЧ тасымалдаушы-қылмыскерлерге арналған еңбекпен түзету колониясына жібереді. Себебі, Ақтау, Атырау қалаларындағы түрме тұрғындары мұндай «қонақтың» орналасуына митинг жəне шерулер өткізу арқылы ашық қарсылық білдіріп отыр. Батыс Қазақстан көліктік ішкі істер басқармасы қызметкерлерінің айтуына қарағанда, есірткі тасымалдау Бейнеу – Астрахан, Душанбе – Мəскеу, Бішкек – Мəскеу бағыттарында жиі кездеседі. («Экспресс» газетінен) Тапсырмалар: ● Мəтіннен заң саласына қатысты терминдерді теріп жазыңыз. ●Мəтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз. ◘ Берілген сөздер мен тіркестерді пайдаланып, сөйлем құраңыз: т&рме

т$рғындары, тасымалдаушы, есірткі заттар, сот &кімі, ішкі істер

бас�армасы, арнайы е�бекпен т&зету. ◘ Сөйлемдерге сұрақ қойыңыз. Соңғы он жылда Қазақстандағы медициналық мекемелердің есебінде тұрған наркомандар саны 5 есеге дейін өсіп, 42369 адамға жетіпті. Наркомания ауруына шалдыққандар саны 19 есеге өсті. Ал іс жүзінде елдегі есірткіқұмарлар саны, шындығында, статистиканың ресми мəліметтерінен анағұрлым жоғары тұр. СПИД- пен күресудің республикалық орталығының көрсеткіші бойынша, Қазақстандағы наркомандар саны бүгінгі күнде 240-250 мың адамға жетіпті. (Ақпарат құралдарынан).

58

☺Сұхбатты сұраулы сөйлемдер арқылы толықтырыңыз. – ...? – Наркоман – ауыр дертке шалдыққан адам.

– ...? – Есірткіге бой ұрған жандардың 5-7 пайызы ғана айыға алады

екен. – ...? – Есірткіні үнемі қолдану созылмалы сырқаттарға алып келеді. – ...? – Осы дертке шалдыққандардың едəуір бөлігі мектеп жасындағы қыздар екендігі алаңдатады. – ...? – Есірткіні сирек пайдаланған болса да, оған деген құмарлықты жою мүмкін емес. Тарих�а назар аудары,ыз. Есірткіні қандай мақсатқа пайдаланған? Ежелгі палеолит дəуірінің өзінде-ақ (біздің дəуірімізге дейінгі 40000-10000 жыл) адам баласы есірткінің не екенін білген. Мысалға, шумерлер, қытайлар мен гректер, ацтектер, сібір тайпалары адамды қоздыратын кейбір есірткілердің қасиетін түсінген. Олар есірткі заттарын діни мақсатта жəне медицинада пайдаланған. Егер тарихқа үңілер болсақ, есірткілердің ішінен алғаш қолданылған зат – көкнəр. Осыдан 5 мың жыл бұрын қазіргі Ирак жерінде өмір сүрген шумерлер көкнəрді тұрмыста пайдаланған. Олар көкнəр өсімдігінен апиын дайындап, оны “гиль” деп атайтын болған. Бұл сөз “шаттық” деген мағынаны білдіреді. Шумерлер көптеген есірткі өсімдіктерінің психофармакологиялық əсерлерін білген. Əйгілі саяхатшы Марко Поло парсы елінен Хасан ибн ас Сабах жөнінде аңыз жазып əкелген. Бұл əміршінің сарбаздары өздерінің ерлігімен əрі қатігездігімен белгілі болған. Оларды ерлік істерге дайындау үшін Хасан гашиш беріп бастарын шырмап, діни уағыздарын айтып, нағыз жанкештілерге айналдырған. Сібір тайпалары есірткі рахатына бату үшін мухомор деген саңырауқұлақты қолданған. Сол сияқты бұл саңырауқұлақты соғысқа шығар алдында викингтер де жейтін болған. Азияда апиынды пайдалану тарихы мыңжылдықтармен есептелетін болса, ол тек ХVIIІ ғасырда ғана жаппай қолданысқа ене бастаған. Осы кезде құрлықтың бұл аймағында ағылшындық “Ост-инд” компаниясы пайда болған. Аталмыш компания Бенгалияда апиын өндірісімен айналысып, орасан көлемдегі өнімін Қытайға сатып отырған. Осы британ апиынына Қытай өкіметінің тыйым салуы 1842 жəне 1857 жылдардағы “апиын” соғысына əкеліп соқты. Бұл соғыста Қытай

59

жеңілгендіктен, миллиондаған қытайлықтар ұзақ жылдар бойына есірткіден уланды. Ал есірткі сатушылар байи түсті. «Алматы ақшамы», 2010. Тапсырмалар: ●Мəтінді оқып, аударыңыз. ●.Мəтін бойынша сұрақтар құрастырыңыз.

●Мəтіндегі мəліметтер бойынша кесте жасап, оған талдау жүргізіңіз, ой қорытыңыз. ►Берілген деректерді ғаламтор мағлұматтарымен толықтырыңыз. ►“Жастар – есірткіге �арсымыз” атты шағын шығарма жазы�ыз.

ЗИНАҚОРЛЫҚ

Ислам діні бойынша ауыр күнəлардың қатарына зинақорлық- жезөкшелік жатады. Яғни, ерлі-зайыпты емес, бір-біріне некелесіп қосылмаған еркектер мен əйелдердің жыныстық қатынаста болуы. Дініміздің мұны шектеуіне, яғни, зинақорлыққа тыйым салуына түрлі себептер бар. Алдымен Алланың адам баласына лайықтап берген нəпсəсə бар. Егер адам баласы өлшемнен асып, тойымсыздық жасап, шектен шығатын болса, онда адамгершілік шеңберден де шығады. Екіншіден, бір-біріне бейтаныс денелердің өзара жақындасуы арқылы тəнге түрлі ауру, дерт жұғады. Жұқпалы аурудың ең қарапайым түрі қышыма, қотырдан бастап, заманның айықпас апаты СПИД-ке дейін өршиді. Сондықтан зинақорлық етек алған елде, қоғамда азғындық, өлім көбейеді. Зинақорлық – жанұяның жауы, ол отбасын опат қылады. Отан, мемлекет отбасынан басталады десек, сол отбасының беріктігін сақтауға ислам діні ерекше көңіл бөлген. Сондықтан да көптеген мұсылман елдерінде зинақорлық ең ауыр күнə - қылмыс ретінде қаралып, ондай опасыздық жасағандарға өлім жазасына дейі кесетін болған. Айрандай ұйып отырған ерлі-зайыптылардың бірі сондай жолға түсіп, ол отбасында əшкереленсе, жанұядан береке кетіп, неке бұзылып жатады. Соның салдарынан жанұядағы жас балалар ата-ана тəрбиесінен ажырап, бағыт-бағытсыз өсетін болады. Одан кейінгі тіріліктің немен аяқталары түсініксіз. Мүмкін – түрме, мүмкін – кісі өлімі. Зинақорлық жайында Құран-Кəрімнің «Исра» сүресінде: «Зинақорлыққа жуымаңдар. Өйткені оның арсыздық жаман жол екендігі шүбəсіз», - делінген. (32 аят). Ал Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде зинақорлық жайында былай делінген: 270-бап: Жезөкшелікпен айналысуға тарту. 1. Күш қолдану немесе қолданбақшы болып қорқыту, тəуелді жағдайын қолдану, бопсалау, мүлкін жою немесе бүлдіру арқылы не алдау жолымен

60

жезөкшелікпен айналысуға тарту – айыппұл салуға (мөлшері көрсетілген) не үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. 2. Ұйымдасқан топ, сол сияқты жезөкшелікпен айналысуға тартқан, не притондар ұйымдастырғаны немесе ұстағаны не жеңгетайлық жасағаны үшін бұрын сотталған адам жасаған нақ сол əрекет – екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Жезөкшеліктің адам баласына да, қоғамға да қаншалықты зиянды екенін, оған қарсы күресу жолдарын ислам дінінде де, өзіміздің Қылмыстық кодексімізде де айтылып, көрсетілген. СӨЗДІК: Зинақорлық, жезөкшелік – проституция жыныстық қатынастар - половые отношения шектеу – ограничивать бейтаныс – незнакомый қотыр, қышыма – чесотка ауру, дерт – болезнь апат – бедствие жою - уничтожать ұйымдасқан топ – организованная группа жеңгетайлық – сводничество өлім жазасы – смертная казнь ерлі-зайыпты – супруги бас бостандығынана айыру – лишение свободы бопсалау - шантажировать түрме – тюрьма ислам діні – религия ислама зиян – вред шүбə - сомнение күш қолдану – применять силу Тапсырмалар:

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. - Зинақорлық деген не? Ол ислам дінінде қандай күнəға жатқызылады? - Зинақорлыққа тыйым салудың себебі неде? - Мұсылман елдерінде зинақорлық жасаған адамға қандай жаза

қолданған? - Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде жезөкшелікке

байланысты бапта не делінген? - Адам баласына жəне қоғамға зинақорлықтың тигізетін əсері қандай?

◙ Сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құраңыз: )лім жазасы,

$йымдас�ан топ, жез)кшелер, ислам діні, же�гетайлы�, дерт, ерлі-

зайыпты,ш&бə, жою.

► Зинақорлық туралы өзіңіздің пікіріңізді білдіріңіз. ▲ Өлеңді мəнерлеп оқыңыз, жаттап алыңыз.

61

Денсаулық – шексіз бақыт Уа халқым, назар аудар денсаулыққа Өмірде бақыттысың денің сауда. “Денсаулық – терең бақыт” деген сөзді Құр айтпаған ұлы Абай данамыз да. Денің сауда күштісің бұл əлемде Денің сауда сұлусың жер бетінде. Сол мықты денсаулықтың арқасында Жеңерсің ауыр заман тəлкегін де. Денің сауда жетерсің арманыңа Жоспарлап алға қойған мақсатыңа Денің сауда көрерсің бұл дүниенің Бар қызық, рахатын, жарығын да. Денсаулық – шексіз бақыт халқым менің Сондықтан көңіл аудар денсаулыққа. Қолда барда біл оның қасиетін Күтіп, баптап аяла əр уақытта. Гүлбира Махамбетқызы

ІV ҚАЗАҚСТАН

ОТАН – АЛТЫН БЕСІК

Отбасына, дос-жаранға, қоршаған əлем, жан-жануарға деген ыстық ықыластан басталған махаббат сезімі Отанына, туған жеріне деген сыйластықпен ұласса, ол – адамның рухани деңгейінің биіктігі. Бауыржан Момышұлы «Опасызда Отан жоқ» десе, қарт Жамбыл: Отаным десем, ойыма, Шалқыған байтақ жер келер. Отаным десем, ойыма, Көгілдір тартқан көл келер. Баурайы байлық, қойны құт, Отаныма ешқашан Мекен де болмас тең келер!- деп, ел, туған жер құдіретін шалқи жырлаған. Тылсым дүние төсінде еркін тыныстап жатқан ерікті елге деген сый, махаббат сезімі əрдайым осылай тасқындаса керек. «Алтын ұяң – отан қымбат... Туып өскен елің қымбат, кіндік кескен жерің қымбат» (Қазыбек би). Осы кір жуып, кіндік кескен жерді адамзат баласы əрдайым құрметтеп өтпек...

62

«О, айналайын, кең далам! Қазақ бауырым жайлаған алып далам! Мінеки, біздің тауларды екі жаққа ысырып тастап, ши менен көдеге ырғалып, ұшы-қиыры жоқ шексіз теңіздей көсіліп жатырсың. Кім біледі сенің қойныңда жатқан күшті! Жарықтық, сыртыңнан қарасаң, ешбір өмір белгісі жоқтай томсарып жатқаның жатқан. Бірақ, кешегі естен кетпес жазда соғыс басталып, жаулар жерімізге қол салғанда ...жел қанатты сəйгүліктер ыстық шаң көтеріп, дүбірінен əлем жаңғырықты.

Сонда кең далам күңіреніп, өзенім бұлқынып, тауларым сілкініп, өз елін атқа қондырды.

О, айналайын кең далам, тауларым, еліме күш, қуатты берген қасиетіңнен сенің айналайын!».

Туған жердің қадірін білмеген, оны құрметтемеген адамды ел азаматы деп айтуға болмайды. Батыр бабаларымыз туған жердің бір уыс топырағын жау қолына бермес үшін қасық қаны қалғанша күресті. Адамның тəні мен жанының тілегі, мақсаты бір болып, бір игілікке жұмылғанда ғана оның əрекеті өнегелі болады, олай болмағанда, рухани əлем мен əрекет арасында қайшылық туып, адам баласы қаскүнемдік іс істеп, сый-құрметтен айырылады.

А.М$сабекова

Тапсырмалар: ● Мəтінді оқыңыз. ◄ Сөздікті пайдаланып, таныс емес сөздерді дəптеріңізге жазыңыз. ►«Алтын ұяң – отан қымбат... Туып өскен елің қымбат, кіндік кескен жерің қымбат» өз пікіріңізді білдіріңіз. ►«Менің Отаным» атты сөзжұмбақ құрастырыңыз.

Қазақстан Қазақстан - көп ұлтты егеменді мемлекет. Халқының саны 15

миллионнан асады. Археологтардың айтуы бойынша Қазақстан жерін алғашқы адамдар бұдан 300 мың жыл бұрын мекендеген. Қазіргі Қазақстанда 130 ұлттың өкілдері тұрады. Қазақстан батысында Каспий ойпаты, шығысында Алтай тауларына дейін үш мың шақырымға, солтүстігінде Батыс Сібір, оңтүстігінде Тянь-Шань шыңдарына дейін бір мың бес жүз шақырымға созылып жатыр.

63

Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырымнан асады. Республика жерінің үлкендігі соншалық – оның онтүстігі мен солтүстігі, батысы мен шығысындағы табиғаты бір-біріне ұқсамайды. Оңтустігінде жемістер гүлдеп, жер бетін астық жапқанда, солтүстігінде əлі қар жатады.

Республиканың оңтүстік аудандарында күріш, қант қызылшасы, мақта, жүзім, алма, қарбыз, қауын, əр түрлі дəрілік шөптер мен толып жатқан өсімдіктер өсіріледі. Бұл аймақта жаңбыр өте аз жауады, жазы ыстық жəне құрғақ болады. Оның үстіне бұлардың барлығы да суды өте көп қажет етеді. Іле, Шу, Сырдарья өзендерінің мол суы – бұл аймақтың байлығы.

Республиканың солтүстігінде астық пен көкөністер жақсы өседі. Бұл өсімдіктерге су онша көп қажет емес. Мұнда күн ыстық емес, жаңбыр да жиі жауып тұрады.

Қазақстан жері пайдалы кендерге өте бай, жер шарында кездесетін кен байлықтарының бəрі бар. Олар: темір рудасы, түсті жəне асыл металдар (мыс, қорғасын, қалайы, күміс, алтын жəне басқалары), көмір, мұнай, фосфориттер. Осыларды игеру барысында жаңа қалалар пайда болды. Олар: Арқалық, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Қаратау, Теміртау, Ақтау, Кентау, т.б.

Қазақтар бұрын көшпенді ел болып, мал шаруашылығымен айналысқан. Бүгінгі Қазақстан ауыр индустриясы мен ауыл шаруашылығы дамыған, жоғары мəдениетті де білімді елге айналды.

Қазақстан – егеменді тəуелсіз мемлекет. 1991 жылы 1 желтоқсанда Н.Ə. Назарбаев Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті болып сайланды. Тапсырмалар: ● Мəтінге жоспар құрыңыз. Жоспар бойынша əңгімелеңіз. ● Мəтінді пайдаланып сөзжұмбақ құрастырыңыз. ◙ Сөз тіркестерін оқып, орыс тіліне аударыңыз: егеменді мемлекет, $лтты�

)кілдері, жер к)лемі, айма�ты� байлығы, айма�ты� байлығы, к)шпенді ел,

к)шпенді ел, т$�ғыш президенті.

◙ Сөздерге қарама-қарсы мағыналы сөздер келтіріңіз: ш)лді, жылы, сал�ын,

�$рға�, биік таулы айма�,орманды.

◙ Сөйлемдерді аударыңыз. На территории Казахстана сменяется несколько ландшафтных зон:

степная, лесостепная, полупустынная и пустынная. В Казахстане три крупные реки – Иртыш, Или, Ишим. Великолепны степи Казахстан и весьма своеобразны пустыни. ◙ Сөйлемдерге керекті сөздерді қолданыңыз. Бізді� елімізде к)птеген

халы�тарды�... тату-тəтті )мір с&реді. �аза�станны� негізгі... �аза�тар.

�аза�стан жерін мекендейтін орыс, украин, белорус, кəріс, $йғыр т.б. $лт

)кілдері елімізді..., �орғайды,табиғатын.., г&лдендіру &шін....

Керекті с*здер: жа�сы к)реді, халы�, са�тайды, )кілдері, е�бек етеді,

�ызмет ат�арады.

► Мақалдар бойынша өз пікіріңізді айтыңыз.

64

Əркімнің өз жері-жұмақ. Өзін өзі билеген ер бақытты, Өзін өзі билеген ел бақытты.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз Қазақстан қандай мемлекет? Халқының саны қанша? Жер көлемі қандай? Қазақстан жері немен бай? Қазақстан тəуелсіздігін қай жылы жариялады? Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына қай жылы қабылданды? Семей ядролық полигоны қай жылы жабылды? Қазақстанның тəуелсіздігін бірінші болып қабылдаған қай мемлекет? Шанхай Ынтымақтастық ұйымының саммиті Қазақстанда қай жылы өтті? Азияда ойындары қашан болды?

Қазақстан Республикасының рəміздері

Əр халықтың тарихына, салт-дəстүріне, мəдениетіне байланысты рəміздері болады. Қазақстанның да өз рəміздері бар. 1992 жылы 4 маусымда Қазақстан Республикасының туы,əнұраны, елтаңбасы туралы заң қабылданды.

ТУ Қазақстан Республикасы мемлекеттік рəміздерінің бірі Мемлекеттік Ту.

Оның авторы – суретші Ш.Ниязбеков. Мемлекеттік туымыз бірыңғай көгілдір түсті. Бұл түс төбедегі бұлтсыз ашық аспанды елестетеді. Бұлтсыз ашық аспан əрқашан да бейбітшіліктің, тыныштық пен жақсылықтың нышаны. Көк түсті таңдауы – Қазақстан халқының бірлік, ынтымақ жолына адалдығын білдіреді. Нұрға малынған алтын күн тыныштық пен байлықты бейнелейді. Күн – қозғалыс, даму, өсіп-өркендеудің, өмірдің бейнесі. Қанатын жайған қыран құс – бар нəрсенің бастауындай, билік, айбындылық белгісі. Күннің астындағы қалықтаған қыран елдің еркіндік сүйгіш асқақ рухын, қазақ халқының жан дүниесінің кеңдігін жария етіп тұрғандай. Ағаш сабына бекітілген тұстағы тік жолақ ұлттық оюлармен өрнектелген. Күн, қыран, ою-өрнек – алтын түсті.

65

Қазақстан Республикасының елтаңбасы Қазақ халқы көптен күткен тəуелсіздікке қол жеткізді. Егемен мемлекет болды. Əрбір азат елдің өзінің тəуелсіздігін білдіретін басты белгілері болады. Олар сол елдің Ата заңы, мемлекеттік рəміздері, ұлттық валютасы. 1992 жылы 4 маусымда егемен еліміз Қазақстан Республикасының мемлекеттік рəміздері қабылданды. ҚР Мемлекеттік Əнұраны, ҚР Мемлекеттік Елтаңбасы, ҚР Мемлекеттік Туы. Мемлекеттік елтаңбамыздың авторлары – Ж.Мəлібеков пен Ш.Уəлиханов. Елтаңбамыздың негізі – шаңырақ. Ол елтаңбаның жүрегі. Шаңырақ мемлекеттің түп-негізі – отбасының бейнесі. Шаңырақ – Күн шеңбері. Айналған күн шеңберінің қозғалыстағы суреті іспетті, Шаңырақ – киіз үйдің күмбезі көшпелі түркілер үшін үйдің, ошақтың отбасының бейнесі. Тұлпар дала дүлдүлі, ер-азаматтың сəйгүлігі, жеңіске деген жасымас жігердің, қажымас қайраттың, мұқалмас қажырдың, тəуелсіздікке, бостандыққа ұмтылған құлшыныстың бейнесі. Шаңырақтың айналасындағы уықтарды тұлпардың қанаты қоршап тұр. Қанатты тұлпар – қазақ поэзиясындағы кең тараған бейне. Ол ұшқыр арманның, талмас талаптың, асыл мұраттың, жақсылыққа құштарлықтың кейпі. Қанатты тұлпар Уақыт пен Кеңістікті біріктіреді. Бір шаңырақтың астында тату-тəтті өмір сүретін Қазақстан халқының өсіп-өркендеуін, рухани-байлығын, сан сырлы, алуан қырлы бет-бейнесін паш етеді. Елтаңбаның жоғарғы жағындағы бесбұрышты жұлдыз оның тəжі іспетті. Əрбір адамның жол нұсқайтын жарық жұлдызы бар.

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік əнұраны. 2006 жылы 7 қаңтарда Қазақстан Республикасының жаңа Мемлекеттік Əнұраны қабылданды. Шəмші Қалдяқовтың «Менің Қазақстаным» əні Қазақстан Республикасының əнұраны деп жарияланды. Кезінде Жұмекен Нəжімеденов жазған əн сөзіне Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен кейбір түзетулер енгізілді. Елбасының ұсынысы бойынша біріншіден, əнұранның мəтінінде ғасырлар бойы тəуелсіздік үшін күрескен бабалар ерлігі көрініс тапты. Екіншіден, мəтінде асыл мұрамыз – еліміздің кең байтақтығы, үшіншіден, жер мен ел байлығы біздің ұрпақтарымыздың болашағына айқын жол ашатыны көрініс тапқан. Ең бастысы – тəуелсіздігіміздің алтын діңгегі – ел бірлігі баса айтылған. Сөзі: Жүмекен Нəжімеденовтікі, Нұрсұлтан Назарбаевтікі Əні: Шəмші Қалдаяқовтікі

66

Алтын күн аспаны, Алтын дəн даласы, Ерліктің дастаны, Еліме қарашы! Ежелден ер деген, Даңқымыз шықты ғой. Намысын бермеген, Қазағым мықты ғой! Қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің - Қазақстаным! Ұрпаққа жол ашқан, Кең байтақ жерім бар. Бірлігі жарасқан, Тəуелсіз елім бар. Қарсы алған уақытты, Мəңгілік досындай, Біздің ел бақытты, Біздің ел осындай! Қайырмасы: Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің - Қазақстаным!

67

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. Қазақстан Республикасының мемлекеттік рəміздеріне не жатады? Қазақстан Республикасының мемлекеттік рəміздері қай жылы қабылданды? Қазақстан Республикасының Мемлекеттік туында не бейнеленген? Олар нені білдіреді? Тудың авторы кім? Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасында не бейнеленген? Нені білдіреді? Елтаңбаның жəне тудың рендік бейнелері қандай?. Елтаңбаның авторлары кімдер? Қазақстан Республикасының жаңа Мемлекеттік Əнұраны қай жылы қабылданды? Əнұранның сөзін жазған кімдер? Əнұранның əнін жазған кім? Тапсырмалар: ◘ Сөз тіркестерін аударып, сөйлемдер құрастырыңыз: крылатый скакун,

золотое солнце, вера в будущее,щедрость и зоркость, светлая мечта. ►Түркі тілдес елдердің елтаңбасы туралы пікір алмасыңыз. ▲Əнұранды жатқа айтыңыз. ►Ата заңды қарап, Қазақстан Республикасының мемлекеттік рəміздері туралы баптарынан үзінді келтіріңіз.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҰҢҒЫШ ПРЕЗИДЕНТІ

Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев 1940 жылы Алматы облысының Қаскелең ауданындағы Шамалған ауылында туған. Осы ауданда Абай атындағы орта мектепті бітіргеннен кейін комсомолдық жолдамамен Теміртауда фабрика-зауыттық училищеде оқиды. Нұрсұлтан Əбішұлы 1960 жылы Днепродзержинск техникалық училищесін бітіреді. 1967 жылы Қарағанды металлургия зауыты жанындағы жоғары техникалық оқу орнында оқиды. 1960-1969 жылдары Н.Назарбаев Қарағанды металлургия зауытында жұмысшы болып істейді. 1963-1973 жылдары Қазақстан Компартиясының Теміртау қалалық комитеті өнеркəсіп-транспорт бөлімінің меңгерушісі, одан кейін қалалық партия комитетінің хатшысы жəне Бюро мүшесі, 1981 жылдан

68

бастап Қазақстан орталық комитетінің мүшесі, 1989 жылы Қазақстан орталық комитетінің хатшысы, 1991 жылы бірінші рет егеменді Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті болып сайланды. Республика президентін бүкіл халық болып сайлады. Нұрсұлтан Əбішұлы елдің қамын жеп, мұңын мұңдайтын, мейлінше өз халқының қадір-қасиетін жанымен ұғатын əділ азамат. Бүкіл жер жүзі халықтарының арасында беделі зор саяси қоғам қайраткері. Тапсырмалар: ● Мəтінді оқып, аударыңыз. ● Мəтіннен сан есімдерді теріп жазып, сойлем құрастырыңыз. ◘ Сөздерді септеңіз: Алматы облысы, ме�геруші, азамат. ◘ Етістіктерді қалау райда қолданып, жіктеңіз: о�у, сайлану, бітіру. ▲ Мақал-мəтелдердің мағынасын түсіндіріңіз. Жаттап алыңыз. Жақсыдан əкім қойсаң – түзер, Жаманнан əкім қойсаң – бүлдірер. Тура биде туған жоқ, Туғанды биде иман жоқ. Үлгісізден би қойсаң, өсиеті болмайды, Қаһарсыздан хан қойсаң, қасиеті болмайды.

АСТАНА БАС ҚАЛА Бүгінде жас қазақ мемлекетінің астанасы ретінде əлемді тамсандырып отырған Астана қаласы жайлы деректер көп. Ол Есіл өзенінің оң жағасындағы жазық жерге орналасқан жəне Есіл өзенінің көшкен ел аттылы-жаяу өте беретін бұл тайыздау жерін Сарыарқа қазақтары Қараөткел деп атаған.

69

Қазақ Республикасы ең алғашқы астанасы Орынбор (1920-1925), одан кейін Қызылорда (1925-1929), 1929 жылдан 1997 жылға дейін Алматы қалалары болды. 1997 жылы қазанның 20-сында Н.Ə.Назарбаев «Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы деп жариялау» туралы жарлыққа қол қойды. 1998 жылы мамырдың 6-да Елбасының жарлығымен Қазақстан Республикасының астанасы Ақмола қаласы Астана қаласы болып аталды. Осы жылғы маусымның 10-да тəуелсіз Қазақстанның салтанатты ашылу рəсімі өтті. Сөйтіп, енді Астана қаласы Қазақстан Республикасының жаңа астанасы болды. Аз уақыттың ішінде Астана қаласы көрікті қалаға айналды. Қаланың ортасынан ағып өтетін Есіл өзенінің екі жағындағы батпақ, қалың өскен қамыстың орны қала халқы демалатын жағажайға айналды, «Интерконтиненталь» қонақ үйі, Еуразия университетінің жаңа ғимараты, Жастар сарайы, министрліктердің үйлері, көп қабатты тұрғын үйлер мен ғимараттар бой көтерді. Парламент үйінің алдында Төле би, Қазыбек би, Əйтеке бидің ескерткіштері орнатылды. Аспанға атылған ақ барыс мүсіні Қазақстанның ХХІ ғасырдағы бақытты болашағын білдіріп тұр. Əсем Есілдің оң жағасында салынып жатқан жаңа астананың əсемдігі ерекше. Мұндағы салынып жатқан құрылыстар алыстан көз тартады. «Бəйтерек» ғимараты Астана тұрғындарын, жақын, алыс шетелдерден келген қонақтарды таң қалдырады. Астананың болашағы əлі алда. Ол Еуразиядағы ең əсем, сұлу, əйгілі қала болмақ. Астана – Қазақстан Республикасының саяси, əкімшілік, экономикалық, мəдени орталығы, бас қала. Сөздік жариялау – объявлять ескерткіш – памятник жарлық – указ атылған – взметнувшийся елбасы – президент барыс – барс қол қою – подписывать мүсін – скульптура салтанатты – торжественный жаға – берег ашылу рəсімі – церемония открытия сұлулық – красота көрікті – красивый ерекше – особенный айналу – превращаться көз тарту – притягивать взгляд батпақ – грязь жақын шетел – ближнее зарубежье қалың өсетін – густо растущий алыс шетел – дальнее зарубежье қамыс – камыш саяси – политический бой көтеру – подняться ввысь əкімшілік – административный Тапсырмалар: ● Мəтінді аударыңыз.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз:

70

Қазақ елінің тарихындағы астаналар туралы не білесіз? Астаналарды көшіру себебі неде деп ойлайсыз? Сіздіңше, астана болудың қандай шарттары бар? Сіздің астанада тұрғыңыз келе ме? Неге? Сіз астана əкімі болсаңыз, тұрғындар үшін не істер едіңіз? ◘ Сөздерді тəуелдеңіз: астана, рəсім, жарлы�.

БƏЙТЕРЕК Бəйтерек металл конструкциялардан жасалған, 97 метрлік аса биік құрылыс. Ұшар басында орасан зор жұмыртқа іспеттес шар орналасқан. Монумент үш бөліктен тұрады. Ең төменгі бөлігінде дөңгелек зал мен лифтілер алаңшасы бар. Ғимараттың ортаңғы бөлігі – оның негізгі өзегі. Өзектің ішіндегі жүрдек екі лифт төбеге лезде жеткізеді. Аса мықты конструкциялардан жасалған өзек сейсмикалық тұрғыдан да өте мықты. Монументтің үшінші бөлігі шолым шардан тұрады. Алыстан қарағанда 86 метрлік биіктіктегі шар кіп-кішкентай болып көрінеді. Алайда оның диаметрі 22 метр. Ішіне кірсең, панорамалық залдан бүкіл елорданы алақаныңдай көресің. Осындағы кафенің үлкен аквариумынан алуан түрлі балықтарды көріп таң-тамаша қаласың. Монументтің биіктігі 97 метр болуы ел астананың осында көшкен жылын білдіреді. Дөңгелек шар ертегілерде айтылатын самұрық құстың сиқырлы жұмыртқасын елестетеді. Жұмыртқа байлықты, дəулетті, тыныштықты білдіреді. Өйткені самұрық құс өз дұшпандарынан сақтанып, жұмыртқасын осындай биік ағаштың басына салады екен. Осы идея Бəйтеректің дүниеге келуіне себеп болған. «Астана-Бəйтерек» жас Астананың біртіндеп бүкіл еліміздің нышанына айналды. Қазіргі кезде Бəйтерек Астана қонақтарының міндетті түрде баратын мəдени орнына айналды. Астананың рəміздік бейнесіне айналған Бəйтерек елордада өтетін əртүрлі шаралардың, жиындардың, шығарылатын кітаптардың таңбалық белгісіне айналып отыр. «Бəйтерек» атауымен еліміздің əр түкпіріндегі нысандары аталып жүр. Тапсырмалар: ● Мəтінді аударыңыз, сұрақтар құрастырыңыз. ►Не себептен монументті «Бəйтерек» деп атады? Өзіңіздің пікіріңізді айтыңыз. ◘ Мəтінде берілген етістіктерді шартты рай тұлғасында қолданып, сөйлем құраңыз. ◘ Та�-тамаша, кіп-кішкентай, азды-к)пті, &лкенді-кішілі сөздерімен сөйлем құраңыз.

71

Ұлттық теңгенің шығуы. Біздің ұлттық болмысымызды, бейнемізді, тарихымызды дəлелдейтін рəміздеріміздің бірі ұлттық валютамыз—теңге. Ұлттық валюта əрбір дербес мемлекеттің егемендігін, тəуелсіздігін білдіреді. Еліміз егемендік алуына байланысты 1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының Парламентінде Қазақстанның өз ұлттық валютасын шығару туралы мəселе қойылды. Жаңа теңгені шығару үшін ағылшынның «Харрисон жəне оның ұлдары» фирмасымен келісім шарт жасалды. Сөйтіп,1993 жылы 1,3,5,10,20,50, жəне 100 теңгелік ақшалар Қазақстанға жеткізілді. Оларды қолдан жасаудан қорғанатын 16 құпия белгісі бар. Қазақстан теңгесі қазіргі ақша жасау технологиясының соңғы жетістіктеріне сүйеніп жасалған. 1993 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасының президенті Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан Республикасында Ұлттық валютаны енгізу туралы» Жарлыққа қол қойды. Осы жарлық бойынша 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-де ұлттық валюта – теңге Қазақстанның территориясына енгізілді. Ресей үлгісіндегі қазыналық жəне банктік билеттердің айырбасталуы 20 қарашада сағат 18-де тоқтатылды.

Қолма-қол ақшалардың, рубльдік шоттардың, салымдар мен міндеттемелердің теңгеге айырбасы 1 теңге үшін 500 рубль айырбас бағамы бойынша жүргізілді.

Қазақстан Республикасының 16 жастан асқан барлық азаматтары 1000 рубль шегінде ақша айырбастай алды. Айырбас бір рет қана жүргізіліп, ол туралы төлқұжатқа мөр қойылды. 1000-нан асатын рубльдер арнайы жекебет шотына аударылып, оны алты ай мерзімі ішінде пайдалануға құқықсыз болды. 15 қарашадан 18 қарашаға дейінгі аралықта халық теңгемен де, рубльмен де есеп айырыса алды. Қазақстан теңгесі соңғы жылдары тұрақты жəне заңды төлем құралы болып қана қоймай, еркін алмастырылатын валюталарға,шексіз айырбасталатын жəне біршама тұрақты валюталар қатарына кіреді.

☺ Сөз, сөз тіркестерді пайдаланып, сұхбат құрастырыңыз.

АҚША АЙЫРБАСТАУ ОРНЫНДА Ақшамды ауыстырайын деп едім – я хотела бы обменять деньги. Айырбастау орны демалыста істей ме? – В воскресенье обменный пункт работает?

72

Жақын жерде айырбастау орны бар ма? – Поблизости есть обменный пункт? Айтыңызшы, ақшамды қайда айырбастай аламын – скажите, где я могу обменять деньги? Теңге/доллар бағамы қанша? – Сколько стоит курс тенге/доллара? Қанша ақша ауыстырғыңыз келеді? – Сколько денег вы хотите обменять? Долларды теңгеге ауыстырайын деп едім – я хотела бы обменять доллар на тенге Сатылу бағамы қанша? – Сколько стоит курс продажи? Сатып алу бағамы қанша ? – Сколько стоит курс покупки? Ұсақ ақша – мелочь Кесек ақшамен беріңізші – дайте мне крупными купюрами Теңге бағамы түсіп қалды – курс тенге упал Тенге бағамы жоғары – курс тенге высокий Тұрақты – стабильный $ құны қанша? – сколько стоит $? 2/5/10 мың теңгеліктер бар ма? – У вас есть 2/ 5/10 тысячные купюры? Ресей рублі – российский рубль Ақшаңызды кассадан кетпей тұрып санап алыңыз- посчитайте деньги, не отходя от кассы Сіздерде 2005-нші жылғы доллар бар ма? – У вас есть доллар 2005 года? 1 мың долларды теңгеге ауыстырып беріңізші – разменяйте 1000$ на тенге ◘ Берілген сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құраңыз. Есеп ашу, кепілдеме, е� т)менгі м)лшер, пайыз, мерзім, к)лем, тиімді.

◘ Сөйлемдерді аяқтаңыз. Егер мен ақша алсам, ... Біздің валюта тұрақты болса, ... Келер айда АҚШ долларының бағамы өссе, ... Егер сіз жинаған ақшаңызды уақытында долларға айырбастасаңыз, ... Банктегі ақшаның өсімі көп болса, ...

ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ Адам қоғамының қазіргі кездегі дамуы оның алдына көптеген күрделі мəселелерді қойып отыр. Олардың негізгілері дүниежүзілік деңгейде биосферадағы табиғи заңдылықтарға үйлесімді Химиялық өндірісті дамыту, энергия көздерін жəне табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану, ауаның, судың жəне топырақтың тазалығын сақтау өзекті

73

мəселелердің бірі болып саналады. Бұл адамның денсаулығын сақтаумен өте тығыз байланысты. Сондықтан да табиғатты қорғау адамды қорғау деген ұғыммен тікелей үндесіп жатады. 1991 жылы Қазақстан Республикасының «Табиғи ортаны қорғау туралы» заңы, ал 1992 жылы Қазақстан Республикасының Жоғарғы кеңесінің «Арал өңірі халқының тіршілік жағдайларын түбірінен өзгерту жөніндегі шаралар туралы» арнайы қаулысы қабылданды. Мұның бəрі де республикамызда табиғат қорғау мəселесіне мемлекет тарапынан үнемі назар аударылып тұрғанына толық дəлел бола алады. Ірі кəсіпорындарда қалдықсыз əдістерді енгізу, тұйық жүйе бойынша істеуге көшу, жанармайлардың ауаны ластамайтын түрлерін пайдалану да ғылымның алдында тұрған кезек күттірмейтін мəселе болып отыр. Өндіріс орындарында табиғатты ластауға жол бермейтін құрылыс материалдарын ойлап шығару, оларды пайдаланудың мерзімін ұзартуға басты көңіл бөлінуде. Бұл салада Қазақстан ғалымдарының қосқан үлесі мол. Қазақстандық өнертапқыш Ғ.Наурызалин ауа, су өткізбейтін құрылыс материалын жасаудың жаңа əдісін тапты. Оның ойлап тапқан құрылыс материалы дүниежүзілік деңгейдегі материалдардан ең берік деп саналатын «Бетон 20» -дан жүз есе сапалы болып шықты. Табиғат – күллі тіршілік атаулының қуатты қоныс мекені, алтын ұя, тал бесігі. Ақындардың көп жырлаған тақырыптырының бірі -- адам мен табиғат бірлігі. Қазақ халқының ұлы кемеңгері Абай ҚҰнанбаев та өз шығармаларында төрт түлікті шаруашылықты, аңшылық-саяткерлік өмірді табиғат лирикасымен ұштастыра жырлаған. Адам өзінің іс-əрекеті арқылы табиғатта ұзақ уақыт аралығында бір-біріне байланысты үйлесімді жүріп жатқан заңдылықтарға əсер етіп, кейде олардың бұзылуына жағдай жасайды. Ормандардың бейберекет қырқылуы, жерді қалай болса солай пайдалану, қырғын соғыс зардаптары, табиғатты талан-таражға салуы соған мысал бола алады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген өңірі экологиялық апатты аймақ болып табылады. Бұл 18 мың км аймақты алып жатыр. 1949 жылдан 1989 жылға дейін бұл жерде 467 ядролық жарылыс болып, сынақтар өткізілді. Осындай жойқын əрекеттерден Семей аймағының табиғаты мен халқы өте ауыр зардап шекті. Халқының тағдыры толғандырған азаматымыз Олжас Сүлейменов Семей полигонына қарсы жəне халықаралық ядролық қаруға қарсы қозғалыс ұйымдастырып, Семей полигонының жабылуына өз үлесін қосты. Мұндай сынақ аймақтары Қазақстанның 34 нүктесінде су айдындары бейберекет пайдаланудан жəне түрлі минералды тыңайтқыштарды, түрлі пестициттер мен гербициттерді қолданудан да су қорлары ластанып тартылады. Оны Арал теңізінің тартылуы жайынан, Балқаш көлі суының азаюынан көруге болады. (Тіршіліктану кітабынан)

74

Тапсырмалар: ● Мəтіндегі заң саласына байланысты атаулар мен терминдерді теріп жазыңыз. ◘ Заң терминдері мен атауларды қатыстырып, сөйлем құраңыз. ● Мəтінге күрделі жоспар жасаңыз. ● Мəтінді жоспар бойынша əңгімелеңіз. ● Мəтін мазмұнының негізінде сұхбат құрыңыз. ►Ата заңды қарап, Қазақстан Республикасының табиғатты қорғау туралы баптарынан үзінді келтіріңіз. ◘ Берілген сөйлемдердегі –уде қосымшасы қызметінің мағынасын түсіндіріңіз, басқа мəндес формада беріңіз: Уланған өзен-көлдер əсерінен өсімдіктер мен жəндіктер де өлуде. Табиғат жылдан-жылға ластануда. Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы талқылануда. Польша мен Англия ғалымдары қоршаған ортаны ластауға қарсы күресуде жəне өсімдік пен ағашты көп өсіруге көңіл бөлуде.

☺Сұрақтарға жауап беріңіз. Сіз «Семей− Невада» қозғалысы туралы не білесіз? Əскери полигонды жабудың қоршаған ортаны қорғау мəселесіне қатысы бар ма? Өзіңіз тұрған ауылдың (қаланың, облыстың) тазалығы қандай? Дұрыс деңгейде деп есептейсіз бе? Егер сіз қала əкімі болсаңыз, қала экологиясын жақсарту үшін не істер едіңіз? ►«Экологиялық таза тағам» дегенді қалай түсінесіз? Сұхбат құрыңыз. Үлгі: −Біз күнделікті пайдаланып жүрген тағамдар құрамында химиялық қоспалар бар сияқты, сен қалай ойлайсың?

− ... ►«Арал тағдыры» тақырыбына семинар өткізіңіз. Төмендегі мəтінді пайдаланыңыз:

Нақ бүгіндері Арал апаты күшейіп барады. Өйткені Арал теңізі аймағындағы экологиялық ахуал соңғы кездері күн өткен сайын нашарлап күрделене түсті. Демек, өңірде табиғат пен адамдар тура келген үш бірдей зауалға душар болды: Климат құрғап, күрт континентальді бола бастады, жер мейлінше сортаңдап, құнарлығын жоюда, егістік пен ауыз суға пайдаланатын судың сапасы күрт нашарлап кетті. («Жас Алаш» газетінен)

Сөздік Ахуал – положение Душар болу – подвергаться Күрт – резко Ауыз су – питьевая вода Құнарлығы −

☺С$ра�тарга жауап бері�із: Сіз былтыр отбасыңызбен дем алуға бардыңыз ба? Қай жақта дем алдыңыз?

75

Демалыс орнының табиғаты қандай? Дем алушылар Қазақстанның қай жерлерінен келеді? Дем алушылар көл жағасында не істейді? Сізге дем алуға барған жеріңіз ұнады ма?

◘ Көп нүктенің орнына қажетті жалғауды жалғаңыз, аударыңыз. Демалыс орнына біз автобус... бардық. Мен биыл туристік базаға

пойыз... келдім. Менің əріптесім шипажайға ұшақ... ұшты. Əріптесімнің досы автобекетке такси... жетті. Менің балам өзінің достары... жорыққа жаяу шықты. Адамдар жағажайға машина... келді. Біздің мекеменің қызметшілері демалысқа өздерінің отбасылары... кетті. Біз ұжымымыз... демалыс күні қала сыртына шықтық.

☻С$хбат - Сіз биыл еңбек демалысына шықтыңыз ба? - Иə, қазан айында. - Қай жақта дем алдыңыз? - Мен биыл күзде Сарыағаш шипажайында болдым. - Сіз онда жолдамамен бардыңыз ба? - Иə, жолдаманы мекеме кəсіподағы берді. - Жолдаманың бағасы қанша тұрады, неше күндік? - 20 күнге - 15 мың теңге. - О, жақсы, қымбат емес екен. - Сарыағашта емделдіңіз бе? - Иə, асқазан, бауырымды емдеттім. - Қазір денсаулығыңыз жақсарды ма? - Иə, өзімді жеңіл жəне жақсы сезініп жүрмін. - Сарыағашқа немен бардыңыз? - Мен онда Алматы арқылы пойызбен бардым. сөздік шипажай - курорт

жолдама - путевка ◘ Төмендегі үлгі бойынша сөз тіркестерін жазыңыз, дағдыланыңыз: Мен жолдама алдым - мен жолдама алған жоқпын Жаяу бардым; автобуспен келдім, пойызбен жеттім; əріптесімді күттім; телефонмен сөйлестім; таныстан сұрадым; билет сатып алдым; тамақ іштім; ұзақ дем алдым; досымды көрдім; аялдамада кездестім. тұрдым; үйге келдім; қатты қуандым; жақсы дем алдым; көлге түстім; күнге қыздырындым; балық ауладым. ◘ Жоғарыда жазған сөз тіркестерін сөйлем ішінде қолданыңыз.

☻Əріптесіңізден еңбек демалысын қалай өткізгендігі туралы сұраңыз. Сұхбат құраңыз.

☻Демалыста» сұхбатын монологқа айналдырыңыз.

76

▲Мақал-мəтелдерді оқып, мағынасын түсіндіріп, жаттап алыңыз. Бұлақ көрсең, көзін аш. *** Бір тал кессең, он тал ек. *** Судың да сұрауы бар *** Өрісіне қарап мал өсер, Өзеніне қарап тал өсер. *** Су анасы - бұлақ. *** Су ішкен құдығыңа түкірме. ШИПАЖАЙДА - Сəлеметсіз бе? - Амансыз ба? - Сізбен танысуға бола ма? - Иə, менің атым Серік. - Ал менің есімім Болат. - Сіз қай жақтан келдіңіз? - Оңтүстіктен, Тараз қаласынан. - Ал өзіңіз ше? - Мен Шығыс қазақстан өңірінен келдім. - Шығыстың қай қаласынан келдіңіз? - Өскеменнен. - Танысқаныма қуаныштымын - Мен де. - Қайырлы күн! Менің атым Əсет. Мынау менің жұбайым. Оның аты Алмагүл. Біз Атырауданбыз - Өте қуаныштымыз. Біз Астанаданбыз. Менің атым Нəйлə, ал күйеуімнің аты Ерсұлтан. - Біз де өзімізді таныстырайық. Менің атым Тимур, ал мынау менің жұбайым, оның аты Еркежан. Біз Өзбекстаннанбыз. - Ендеше менің атым Артур, əйелімнің аты Мария. Біз Ресейденбіз. - Менің есімім Асан. Мен Əзірбайжаннанмын. Əйелім жоқ, бойдақпын. - Менің атым Баян. Мен Бішпектенмін. Тұрмыста емеспін. - Онда танысып қояйық. Мен осы жердің учаскелік инспекторымын. Менің аты-жөнім Асқар Мəдениетұлы.

77

ҚАЗАҚ БИЛЕРІ Ертеде қазақ халқында билік айту деген дəстүр болған. Билер өздерінің бір ғана сөзімен даулы мəселелерді шешкен. Олар ерте заманда осы күнгі соттың да, тергеушінің де қызметін атқарған. Қазақ билері əділ жəне елге сыйлы болуға тиіс болатын. Өз əділдігімен елге танымал болған қазақтың атақты билері:

• Т)ле би(1663-1756 жж.)

• �азыбек би (1667-1764 жж.)

• 8йтеке би (1664-1700 жж.) Қазақ халқының бұл билері елді үш жүздің бірлігін сақтауға шақырды.

ТӨЛЕ БИ (1663 – 1756)

Төле би – қазақ тарихында аса маңызды іс-əрекеттерімен бағаланатын атақты шешен, ірі қоғам жəне мемлекет қайраткері, қазақ халқының бірлігін қалыптастырып, нығайтуға зор үлес қосқан əйгілі үш бидің бірі. Он бес жасынан ел билігіне араласқан, ақыл-парасаттылығы, əділ шешімі, шешендік өнерімен ерекше көзге түскен. Атақты Қаз дауысты Қазыбек, Əйтеке билермен бірге Тəукені хан етіп сайлауға қатысады. Үш жүздің ұлықтарын бір орталыққа бағындыруға, бірегей қазақ хандығын нығайтуға атсалысады. Жоңғар шапқыншылығына қарсы туыстас қазақ, қарақалпақ жəне өзбек халықтарының жауынгерлік одағын құруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыруға белсене араласады. Əсіресе Қазыбек би, Əйтеке бимен бірлесе отырып, қазақ халқының дəстүрлі əдет-ғұрып заңдарының жинағы болып табылатын «Жеті жарғының» қабылдануына атсалысуы ұлттық заңнама тарихымыздағы аса маңызды шаралардың бірі болып қалды. Қазақ тарихында ең бір ауыр кезеңде ел басшысы болған, екі жағындағы алып империялар Ресей, Қытай секілді алпауыт мемлекеттермен өз халқы үшін оңтайлы саясат жүргізген Абылай ханды тəрбиелеп, азамат қатарына қосуда Төле би зор еңбек сіңірген. Ішкі жəне сыртқы саясатта сара бағыт ұстанған Төле бидің əділ, шыншыл, даналығы мол, ойлы тұлға екендігі жөнінде көп əңгімелер ел ішіне кең тарап, сақталған.

78

1748 жылы орыс сауда керуені тоналғанда бұған кінəлі болған өз туысы Қойгелді батырды билер алқасына шақыртып алып, оған керуен шығынын жұрт көзінше төлеттіреді. Тағы бір мысал, 1748 жылы Əбілқайыр хан қаза тапқанда оның баласы Ералы сұлтан əкесінің құнын даулап Төле биге шағымданады. Төле би Əбілқайырдың өлімі үшін Жеті жарғы заңына сəйкес айыпкерлер жеті құн төлеуі керек деген шешім шығарады. Төле би Əбілқайыр ханның өлімі үшін жеті адамның құнын кескенде де, туысы Қойгелді батырға тоналған орыс сауда керуенінің шығынына екі мың жылқы төлеуге шешім шығарғанда да елдің елдігін бұзбауды, əлі келгенше халықтың тыныштығын, тұтастығын сақтауды көздейді. Оның артына қалдырған көптеген өсиет сөздері ұрпаққа адаспайтын жол көрсетіп, жөн-жоба сілтейтін терең ойлы мағынаға толы. Шешендігі мен даналығы, əділдігі мен парасаттылығы ұштасқан Төле бидің «Көпті қорлаған көмусіз қалады», «Хан азса халқын сатады, халық азса хандыққа таласады» т.б. осы тəріздес өсиет сөздерінде бүгінгі күнде де басшылыққа алатын, көңілге түйетін мəні зор ойлар жатқаны айқын көрініп тұр. Төле би халық арасында «Қарлығаш əулие», «Қарлығаш би» деген атпен де танымал. Бұлай аталуы туралы да аңыз сақталған. Құрманғазы секілді Төле бидің сүйегі де өзге мемлекетте Өзбекстан астанасында жатыр. ХІХ ғасырдың 20-жылдарына дейін Ташкент қазақтың жері болғаны белгілі. Ұлы би өмірінің соңғы жылдарында Ташкентте тұрып, ел басқарған.

�.Алпысбаев

ҚАЗ ДАУЫСТЫ ҚАЗЫБЕК БИ (1665 – 1765)

Қазаққа ғана емес, жоңғар мен қалмаққа да, қытай мен орысқа да аты мəлім, ел мүддесі жолындағы күресте айтулы еңбегі сіңген қайраткер – Қазыбек Келдібекұлы. Жастайынан шешендігімен орынды төрелік жасай білгендігінен Бала би аталып, кейін қаздың қаңқылына үндес қоңыр дауысына қарай Қаз дауысты Қазыбек би атанған. Тəуке хан тұсында Орта жүздің биі болып, иісі қазаққа ортақ заңға айналған «Жеті жарғыны» жасасқан. Сəмеке, Əбілмəмбет, Абылай хандар тұсында да тура жолдан таймай, əділдікті ту еткен жоңғар-қазақ соғысында тұтастай Отан соғысын ұйымдастыруда іскерлікпен басшылық ісіне араласқан, аса қабілетті, айбынды кісі болған. Руаралық, жүзаралық хан-сұлтандар тартысы һəм халықаралық маңызды шиеленістер мен келісімдер Қазыбек бидің кесіміне тіреліп отырған.

79

1763 жылдың 11 наурызында жазылған Қазыбек би туралы Фрауендорофтың Ресей Сыртқы істер алқасына мəлімхатында: «Өйткені Арғынның ішіндегі ең күштісі – Қаракесек ұлысы. Оның барлық билігі Қазыбек бидің қолында. Қазыбек би бүкіл Орта жүзде ең басты би болып табылады. Оған Əбілмəмбет ханның өзі, сондай-ақ Абылай сұлтан, басқа да ұлыстардың сұлтандары мен ел ағалары жыл сайын келіп, əртүрлі кеңестер алады, тіпті Қазыбек бидің келісімінсіз Орта жүзде бірде-бір маңызды мəселе шешілмейді екен», - деп жазылған («Абылай хан» Өмірі мен қызметіне қатысты құжаттар мен материалдар. Астана баспасы – 2005. 350 бет).

Ел аузында, халық əдебиетінде Қаз дауысы Қазыбек бидің шешендік сөздері мен билік кесімдері кең таралған. Жазба əдебиетке түскен сөздері де мол. Тарихи мұрағаттық құжаттарда, Қытай, Ресей жазбаларында көп деректер сақталған.

С.Ш&кір$лы

ƏЙТЕКЕ БИ (1683 – 1739)

Қазақ халқының бірлігін нығайтуға үлес қосқан атақты үш бидің бірі, мемлекет қайраткері – Əйтеке Байбекұлы. Ол – жаратылысында əйгілі адам: Əмір Темірдің бас кеңесшісі болған Ораз қажының бесінші ұрпағы, бүкіл парсы, өзбек, қырғыз, қазақ халқы «жаны пəк жан» деп атаған Сейітқұл əулиенің үшінші ұрпағы. Əйтеке Байбекұлы – Қоқан ханы Ақшаның немересі, Жалаңтөс баһадүрдің немере туысы.

1644 жылы 23 наурызда Өзбекстанның Қазбибі тауында, Қызылша ауылында дүниеге келген Əйтеке бес жасында ауыл молдасынан сауат ашқан. Шешендік қасиеті əкесі Байбек пен Қосуақ бидің ықпалынан болған. Жеті жасынан бастап Əйтекені аталары Ақша хан мен Жалаңтөс баһадүр өз тəрбиелеріне алады. Ол Самарқандағы Ұлықбек медресесінде оқып, оны бітірген соң, ел басқару ісіне араласады. Тілге шешен, істе шебер Əйтеке 21 жасында бүкіл Бұхара мен Самарқан төңірегіндегі қазақ, өзбек, қарақалпақ құрама жұртының бас биі болады. 25 жасында барша Кіші жүз халқы оны бас би етіп сайлайды. Əйтекенің атсалысуымен 1680 жылы Салқам Жəңгірдің кіші баласы Тəуке хан болып сайланады да, ол шешенді ресми түрде айрықша құқылы «Хан кеңесінің» мүшесі жасайды. Осы кезде жаңа заң үлгісіндегі «Жеті жарғы» қабылданады.

Əйтеке шешен «қара қылды қақ жарған əділ» ғана емес, жоңғарлармен ұрыстарда қол бастаған батыр да болған. 1685 жылы Нұрата маңына шабуыл

80

жасаған Қалдан Бошақтының он мың жасағына бес мың қол əскерімен қарсы аттанған. Қырғын соғыс бір күнге созылады. Əйтекеге Самарқаннан, Бұқарадан қалың əскер көмекке келе жатыр деген қауесетті естіп, Қалдан Бошақты Сайрам төңірегіне шегініп кетеді. Сайрам талқандалып, ендігі жиын Күлтөбеде емес, Түркістанда өтетін болады.

Қазақ сахарасына көз тіккен көрші елдерден қауіптенген Əйтеке 1698-1699 жылдары жиында бірнеше ұтымды ұсыныстар жасайды: шекара аймақтарында өз жасақтарымызды ұстау; қару-жарақты көптеп сатып алу жəне оған қаражатты ауқатты адамдардан жинау; қазақ жасағын басқаратын қолбасшының қарадан шыққан шешен, көсем, батыр жəне елшілік жұмысты жақсы білетін адам болуы жəне оны Ресей, Қытай, Түркия немесе Еуропа елдерінің бірінде оқытып алу. Бұл Əйтекенің мемлекеттік саяси мəселелердегі көрегендігін көрсеткен еді. Əйтекенің бұл ұсынысын Төле, Қазыбек сынды ел басқарған билер қолдайды да, мол шығынды ауырсынған байлар қолдамайды.

Ел аузында Əйтеке би айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар мен баталар, ол туралы аңыз-əңгімелер, жырлар көп сақталған. Соның бірі – «Əйтеке би» атты ұзақ дастан.

Əйтеке би 1700 жылы Өзбекстанның Нұрата ауданы Сейітқұл қорымында қайтыс болады. Ақтөбе облысының бұрынғы Қарабұтақ жəне Комсомол аудандары біріктіріліп, қазір «Əйтеке ауданы» деп аталады. Тапсырмалар: ◘. Сөйлемдерді аяқтаңыз.

1. Ертеде........ 2. Төле би Əлібекұлы 1663 жылы....... 3. Төле би 15 жасында ............

4. Қазыбек би Келдібекұлы ............... 5. Руы .......... 6. Қазыбек би ел арасында ................. 7. ХҮІІІ ғасырдың 40-жылдарында ................. 8. Цин империясы Қазыбек биді өз жағына тарту мақсатымен .................... 9. Əйтеке би Бəйбекұлы - ................ 10. Əйтеке бидің ел арасында кең тараған ................... ◘ Сөйлемдердің басын өзіңіз тауып жазыңыз. ............. даулы мəселелерді шешкен. 2. «Жеті жарғы» əдет заңын шығарды. 3. ...... ғимараттар салу ісіне де араласқан. 4. .............. тағайындаған. 5. ................. едəуір ықпал жасап отырған. 6. ............... атанған. 7 .................... тығыз қарым-қатынас жасамауға кеңес берді. 8. ........... ........ руынан шыққан. 9. ................. зор үлес қосты. 10. .................... бұл күндері оған ескерткіш қойылып, көшелердің аты берілді. ◘ Сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлем құраңыз. Билік айту; даулы мəселелерді шешу; соттың да, тергеушінің де қызметін; қазақ халқының бірлігін сақтау; дүниеге келді; 15 жасында; ұдайы жауласуда; азат ету; «Жеті жарғы»; «Қарлығаш əулие»; қарым-қатынастарды қалыптастыру; жерленген; тағайындаған; едəуір ықпал; Қарсылық білдірді; Жалаңтөс батырдың немересі; ат салысты; кең тараған; бұл күндері.

81

▲Төле бидің өлеңін оқып, орыс тіліне аударыңыз. Жаттап алыңыз. Жеті «жетім» Тыңдамаған сөз жетім, Киюсіз қалған бөз жетім Иесіз қалған жер жетім Басшысы жоқ ел жетім, Аққу-қазсыз көл жетім, Жерінен айырылған ер жетім, Замандасы қалмаса, - Бəрінен де сол жетім (Төле би)

☺Сұрақтарға жауап беріңіз Ертеде қазақ халқында қандай дəстүр болған? Билер қандай қызмет атқарған? Қазақ халқының билері елді неге шақырған? Төле би деген кім? Ол қашан жəне қайда туған? Билікке неше жасында араласты, елге немен танылды? Ол қазақ батырларымен нені құрып, басқарды? Қазыбек, Əйтеке билермен бірге Əз Тəуке ханның кеңесшісі болып, қандай заң шығарды? Тəуке ханның істеген қандай шараларына көмектесті? Төле би туралы халық арасында не тараған? Төле бидің есімі немен байланысты болған? Төле бидің денемі қайда жерленген? Қазыбек би деген кім, қайдан шыққан? Орта жүзге Қазыбек биді кім тағайындаған? Ол қандай заңды шығаруға көмектескен? Жоңғарлардың тұтқынынан кімді босатып алуға белсене араласты? Ол неге қарсылық білдірді? Əйтеке би деген кім, кімнің немересі? Ол қай жерден шыққан? Не шығаруға үлес қосты? Əйтеке би қандай қазақ хандығын құруға ат салысты? Əйтеке бидің ел арасында нелері кең тараған? Қазақ халқы қазақ билерін қалай бағалаған? ▲Қазыбек бидің сөзін оқып, орыс тіліне аударыңыз. Кім жақын? Тату болса – ағайын жақын, Ақылды болса – інің жақын, Инабатты болса – келінің жақын, Сыйлас болса – көршің жақын. Не қымбат? Алтын ұяң - əйелің қымбат, Құт-береке – атаң қымбат, Аймалайтын – анаң қымбат, Мейірімді - апаң қымбат.

82

Не қиын? Арадан шыққан жау қиын, Таусылмайтын дау қиын. Шанышқыласа – сөз қиын, Жазылмаса – дерт қиын, Іске аспаған серт қиын. *** Адал болса – досың жақын, Еркелейтін немерең жақын. *** Туып- өскен елің қымбат, Кіндік кескен жерің қымбат, Ұят пенен ар қымбат. *** Тентек болса – ұл қиын, Не істеріңді біле алмай, Ащиды сонда бас- миың. (Қазыбек би) 7- тапсырма. Əйтеке бидің сөзін оқып, орыс тіліне аударыңыз. Ашу деген – ағын су, Алдын ашсаң, арқырар. Ақыл деген – дария, Алдын тоссаң, тоқырар. Кісі біреумен туыспау керек, Туысқан соң сөз қуыспау керек, Сөз қуған пəлеге жолығады, Жол қуған олжаға жолығады. (Əйтеке би) Төле бидің төрелігі Атақты Төле бидің бала кезі екен. Ауыл сыртында қозы бағып жүргенде, жанынан өтіп бара жатқан қос аттының бірі: «Əлібек қартайыпты, əділдігінен айныпты» деп ренжіп бара жатқанын естіп қалады. Сол кезде Төле алдарынан шығып, сəлем береді. −Оу, ағалар, əкем Əлібектің билігіне ризамысыздар, −дейді. −Наразымыз, балам. Əкеі əділ билік айтпады. − Ендеше қайтыңыздар. Екі жақ Əлібектің алдына қайта келгенде, бала Төле:

83

- Ата билікке екі жақ та риза болу керек. Əйтпесе, ол əділ билікке жатпайды. Жеңілген де, жеңген де шындықты мойындауы керек, −дейді. − Олай болса, балам, осы даудың билігін өзің айтып көрші, − дейді əкесі. Төле даудың мəнісін сұрайды. Сонда дауды бастаған жігіт ботасында жоғалтқан түйесін жолда кезіккен керуеннен танығанын айтады.

− Бұл өтірік айтып тұр, − дейді керуенбасы саудагер. − Ал, енді, жігітім, «тапқан қуанады, таныған алады» деген, сен қалай

таныдың? − Түйем туар алдында бошалап кетті. Бір жетіге дейін таптырмаған түйем

таудың баурайында боздап кезіп жүр екен. Ботасын қасқыр жесе, шала туса етпес еді. Содан ботасын біреу алып кеткенін түсіндім. Содан бері бейсеует жүргіншілерге, көрінген түйеге қарап жүруші едім, бүгін түйені көргеннен таныдым. Төле:

− Сол түйенің енесі бар ма? − Бар.

Төле қарсы жаққа «сөйле» дейді. − Мынау өз түйемнің ботасы, тура сөзіңізді айтыңыз.

− Енесі бар ма түйенің? − Туған енесі бар. − Екеуінің де енелерін алдырыңдар.

Дауласқан түйенің енесін алдырды. − Атанның тақымына қыл бұрауды салыңдар, − дейді.

Жұрт айтқанын орындайды. Түйенің тақымын қыл бұраумен шыңғыртып бұрағанда, таныған жігіттің түйесі көзінен жас парлап, шыңғырып жатқан түйенің үстіне түседі.

− Оу, халайық, көріп тұрсыңдар, мына жануар шын анасы екен. − Ə, саудагерім, мынау хайуан болса да, əділетін халықтың алдында көрсетті.

Күнəні мойынға алған жеңіл, шындығыңды айт. − Оу, халайық, бұдан бес жыл бұрын ботаны алғаным рас. Кешсеңдер де, бас

кессеңдер де өздерің біліңдер. − Төрелігін бидің өзі айтсын, −дейді жұрт.

Бала Төле: − Өздеріңіз көріп, біліп тұрсыздар. Саудагердің халық алдында

масқарасы шықты. Бұдан артық жаза жоқ, − дейді. Тапсырмалар: ◘ Жаңа сөздерді сөздіктің көмегімен аударыңыз. ◘ Жаңа сөздерді дұрыс айтып жаттығыңыз. ◘ Жаңа сөздерді дəптерге жазып, емлесін есте сақтаңыз. ● Мəтінді бірнеше рет оқыңыз. ● Мəтінді аударыңыз. ● Мəтінді əңгімелеуге жоспар құрыңыз. ● Мəтінді өз сөзіңізбен əңгімелеңіз. ● Мəтіндегі төл сөздерді теріп оқыңыз.

84

► «Төле бидің төрелігі» тақырыбындағы сұхбатты өз сөзіңізбен əңгімелеп жазыңыз. Ол үшін əңгіменің жоспарын жасап, сол жоспарға сүйеніп, əңгіме-мəтін жазыңыз. ◄ Мына сөздердің мағынасын «Түсіндірме сөздіктен» жазып алып, есте сақтаңыз: к)ксеген, м$�- м$�таж, м&дде, ғ$мыр, дарындылы�, ой ж&йрік,

жеті жарға, риза, наразы, керуенбасы, бошала, бозда, ене, жануар, хайуан,

к&нə, мас�ар

►Төле би сөзінің мəнін түсініңіз. ►Төле би сөзін қалай түсінгеніңізді əңгімелеңіз. ►Т)ле би с)здерін �азіргі кезде $стануға бола ма? деген тақырыпта ойталқы өткізіңіздер. Əр студент өз пікірін айтсын. ► «Жеті жарғыға» қатысты адамдарды айтыңыз. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Əз Тəуке тұсындағы «Жеті жарғыға» қатысы қандай?

☺Сөйлемдерге сұрақ қойыңыз: Төле би көршілес Бұхар, Қоқан, Жоңғар хандықтарымен мүмкін болғанша тату, достық қарым- қатынас жасауды жақтаған. Төле би – қазақ халқының қоғам қайраткері, атақты шешен, Ұлы жүздің Төле биі, «Жеті жарғы» заңын шығарушылардың бірі. Ол Жамбыл облысы, Шу өңірінде дүниеге келген.

ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР Тарихтан белгілі, Халық комиссарлары Кеңесінің 1919 жылдың 10 шілдесіндегі декретін жүзеге асыру үшін Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен Халық комиссарлары кеңесі 1920 жылдың 26 тамызында «Автономиялық Қырғыз (Қазақ) Советтік Социалистік Республикасын құру туралы» декрет қабылдып, оған М.Калинин мен В.Ульянов (Ленин) қол қояды. Осы заңдық құжатта Республикадағы істерді басқару үшін құрылған 12 халық комиссариатының қатарына екінші болып Юстиция комиссариаты болып аталады. Жас мемлекеттің аяғынан тік тұрып кетуіне, халықтың құқықтық сауатын ашуда, жаңа заңдарды дүниеге əкелуде Юстиция халық комиссариаты орасан зор үлес қосады. Қазақстан юстициясын сол жылдардан бүгінгі күнге дейін 23 қайраткер басқарған екен. Олардың 16 –сы юстиция халық комиссары, ал жетеуі юстиция министрі лауазымында қызмет атқарған. Бүкіл саналы ғұмырын, білімін, қажыр-қайратын туған еліне арнаған он алты юстиция халық комиссарларының өмірі кітапта дерекнамалық құжаттан ауытқымай, құрғақ дəріптелмей, орынсыз мақталмай, мейлінше шынайы берілген. Олар: Ғ.Əділбеков, Ш.Бекмұхамедов, М.Атаниязов, Н.Нұрмақов, Н.Ералин, Қ.Боранбаев, С.Мəмбеев, Ж.Сəдуақасов, Б.Айтмағанбетов, А.Жармұхамедов, Х.Жүсіпбеков, С.Есқараев, О.Бораев, Б.Шағыров, Ш.Оразбаев, М.Нұрбаев. Тарихи тұлғалардың өмірі мен қызметінің бүгінгі

85

ұрпаққа үлгі тұтарлық тұстары аз болмаса керек. Олардың əрқайсысы өн бойындағы бар жастық жалынын, күш-жігерін, білімін сарқа жұмсап, соңдарында ерен игі істерінің өшпеш белгісін қалдыра білді.

Тапсырмалар: ◄ Мəтіндегі таныс емес сөздерді теріп алып, сөздіктің көмегімен аударыңыз. ◘ Мына сөздер мен сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құраңыз: тарихи

т$лға,ж&зеге асыру, аяғынан тік т$ру, лауазым, $рпа�, жасты� жалын,

к&ш-жігер, игі іс, ж$мсау.

● Мəтін бойынша сұрақ құрастырыңыз. ● Берілген сөздер мен сөз тіркестерінің мағынасына назар аударыңыз: �ауіптілік, зардап, �ылмыс, �ылмысты� за�, за�ға �айшы, айыпты,

жазаланады, белгілі бір нысан, �аса�ана, əрекетсіздік, біле т$ра, алдын алу.

Қылымыс дегеніміз – заң қылмыс деп танитын əрекет немесе əрекетсіздік. Əрекет дегеніміз− қылмыскердің адамға немесе қоғамға қарсы жасаған зиянды қимылдарының жиынтығы. Əрекетсізідк дегеніміз− азаматтың қылмыстың дайындалып немесе жасалып жатқанын біле тұра оның алдын алу бағытында əрекет жасамауы, сонымен заңда көрсетілген азаматтық міндетін орындамауы. Сұрақтарға жауап беріңіз: −Қылмыс деген не?

− Əрекет жəне əрекетсіздік дегенді қалай түсінесіз? ◘ Жақшадағы сөздерді аударып жазыңыз: Қоғамға қарсы əрекет (умышленно либо нечаянно) жасалуы мүмкін. Қауіпті əрекет (в уголовном законе) міндетті түрде көрсетілуі тиіс. Ол белгілі бір (общественным отношениям) зардап келтіреді. ► Төмендегі пікірлермен келісесіз бе, келіспейсіз бе? Ол үшін мына үлгілерді қолданыңыз: (əрине, сіз дұрыс айтасыз, сіздікі жөн, тіптен олай емес, пікіріңіз қате жəне т.б.)

1. Қылмыстың бəрі бірдей қасақана жасалады. 2. Жазықсыз зиян келтіру жауаптылыққа жатады. 3. Қылмыстың жасалған уақытын білу өте маңызды. 4. Абайсызда жасалған қылмыс жазаланбау керек.

Үлгі: Пікіріңіз қате, қылмыстың бəрі бірдей қасақана жасалмайды. ► Есте сақтаңыз. Өз пікіріңізді қосыңыз: Тəртіпке бас иген адам �$л

болмайды, тəртіпсіз ел болмайды.

Б.Момыш$лы.

ҚАЗАҚТЫҢ АЛҒАШҚЫ КОМИССАРЛАРЫ ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының орасында қоғамдық белсенділігімен едəуір танылған, өмірі қайшылыққа толы тұлғалардың бірі – Ғұбайдолла Əлібеков. Кеңес өкіметі орнаған кезде Қазақ өлкесін басқарған

86

төңкеріс комитетіне мүше болып, одан кейін Қазақ Автономиялы Республикасының тұңғыш юстиция халық комиссариатын басқарған тұстағы жүргізген жұмыстары үш бағытта айқын көрінеді. Біріншіден, Кеңес өкіметі саясатының ерекше мəнін бейнелейтін заңдарды жариялау; екіншіден, қылмыспен күресудің жаңа негізін қалыптастыру; үшіншіден, халық соттары мен революциялық трибуналардың ұйымдық жұмысыа бағыт-бағдар беріп отырған. Ғ.Əділбеков сот ісі мен сот тілі халыққа түсінікті тілде жүргізілуі, халыққа жақын болу үшін жылжымалы халық сотын құру, халыққа өз құқықтарын білу бағытында түсіндіру жұмыстарын жүргізу сияқты іс-шараларды жүзеге асырды. Уездерде орын алған түрлі оқиға, қылмыстардың себебін анықтап, істің дұрыс шешілуіне бар күшін салып отырды. Ол жаңа құрылған комиссариат қызметінің негізін қалаумен қатар, алғашқы декреттердің өмірге келуіне тікелей атсалысты. Ғ.Əлібеков қол қойған «Қырғыздардағы (қазақтардағы) неке құқығы туралы декрет» т.б. бірнеше декрет, қаулылар халық мүддесіне қызмет етті. 1920-1930 жылдар аралығында республика Юстиция халық комиссариатын басқарған 10 комиссардың ішіндегі жоғары заң білімі бар, əмбебап екі маманның бірі – Бекмұхамедов, екіншісі – Варшава университетінің заң факультетінде оқыған Қанай Боранбаев еді. Бекмұхамедов комиссариат құрылымын орнықтыру, күрес əдістерін қалыптастыру, халық соты аймақтарын құру, трибуналарға нұсқау беру, сот реформасын жүргізу, республикалық прокуратураны құру сияқты басты-басты жұмыстарды жандандыруға бар күш-жігерін, білім-тəжірибесін жұмсаған. «Мал ұрлығымен күрес», «Парақорлықпен күрес» декреттері жарияланды. Парақорлық, мемлекеттік қоймаларға ұрлыққа түсу, қызмет бабын пайдаланып жасалған ұрлық, өтірік жала жабу сияқты қылмыс түрлеріне қарсы күрес ұйымдастырылды. Осындай қылмыстардың қазіргі тəуелсіз Қазақстан тұсында да кең етек алып отырғандығын, сондықтан олардың алдын алу, күрес тəсілдерін дамыту, өткеннен сабақ алу, іріктеп, іс барысында тəжірибеге енгізу қажет. Тапсырмалар: ● Мəтінді оқып, аударыңыз. ● Мəтіннен заң терминдерін көшіріп алып, сөйлем құрастырыңыз. ◘ Сөздерді жіктеңіз : маман, за�гер.

87

ТЕСТ С¥РАҚТАРЫ

1.Сөйлемнің дұрыс аудармасын табыңыз: Дом моего друга А) Менің досымда үй бар. Ə) Менің досымның үйі бар. Б) Менің досым бар. В) Досымның үйі менің қасымда. Г) Менің əріптесімнің үйі. 2.Қарамен жазылған сөзге сұрақ қойыңыз. Жиналыс�а университеттен бес

адам келді.

А) кімге?

Ə) қайда? Б) қайдан? В) кіммен? Г) неге? 3.Берілген сөйлемнің дұрыс аудармасын табыңыз. Ол келесі жылы

прокуратурада ж�мыс істейді. А) Он в позапрошлом году работал в прокуратуре. Ə) Он в этом году работал в прокуратуре. Б) Он в прошлом году работал в прокуратуре. В) Он сейчас работает в прокуратуре. Г) Он в следующем году будет работать в прокуратуре. 4.«¥йым» сөзінің аудармасын көрсетіңіз. А) предприятие Ə) организация Б) промышленность В) учреждение Г) администрация 5 .«Аудан əкімшілігі» с)з тіркесін белгіле�із.

А) городская администрация Ə) областная администрация Б) районная администрация В) ведомственная администрация Г) местная администрация 6.Тиісті жалғауды жалғаныз. Орталы� м�рағат... алдым. А)- бен Ə)- тан Б)- пен

88

В)- мен Г)- қа 7.«М�рағат ��жаттары» с)з тіркесіні� аудармасын табы�ыз:

А) архивные материалы Ə) архивные документы Б) архивные сведения В) архивные данные Г) архивные ведомости 8.Қажетті жалғауды жалғаңыз. М�рағат... ��нды мəліметтер табылды. А) -дан Ə) -ты Б) - пен В) - тан Г) -ды 9.«Т4йін» с)зіні� бұрыс баламасын к)рсеті�із.

А) резюме Ə) автобиография Б) характеристика В) анкета Г) доверенность 10.«Заполнить анкету» с)з тіркесін аудары�ыз.

А) сауалнама жинау Ə) сауалнама жазу Б) сауалнама тарату В) сауалнама толтыру Г) сауалнама əкелу 11.К)п н&ктені� орнына �ажетті жалғауды жалға�ыз. Мекен-жай... толық көрсетіңіз, А) - іңіз Ə) - мыз Б) -ымыз В) -ыңды Г) -ыңызды 12. «Мөр» сөзінің аудармасын табыңыз. А) подпись Ə) имя-отчество Б) адрес В) печать Г) время

89

13. Көп н&ктені� орнына тиісті с)зді �ойы�ыз. Сізді,... д�рыс

к*рсетілмеген. А) мекенжайы Ə) мекенжайымыз Б) мекенжайыңыз В) мекенжайым Г) мекенжайың 14.Жа�сы маман болу &шін адамда �андай �асиеттер болу керек? А) белсенділік, жауапсыздық Ə) қорқақтық, жауаптылық Б) сауаттылық, немқұрайлық В) білімділік, жалқаулық Г) сауаттылық, жауаптылық 15. Адам бойындағы жағымсыз �асиетті білдіретін с)зді белгіле�із:

А) жалқау Ə) белсенді Б) ұқыпты В) сауатты Г) жауапты 16. Қазақ тіліне аударыңыз, Я хорошо говорю по-казахски.

А) Сен қазақша жақсы сөйлейсің. Ə) Ол қазақша жақсы сөйлейді. Б) Мен қазақша жақсы сөйлеймін. В) Мен қазақша жақсы сөйлемеймін. Г) Біз қазақша жақсы сөйлейміз. 17. Д$рыс аудармасын табы�ыз. Паспорт А) төлқұжат Ə) атақ Б) дəреже В) санат Г) куəлік 18. �аза� тіліне аудары�ыз. Дом правительства. А) Үкімет үйі Ə) Мəдениет үйі Б) Ас үй В) Балалар үйі Г) Жазғы үй 19. Мне хочется читать сөйлемінің баламасын табыңыз: А. Мен оқысам

90

Ə) Менің оқығым келеді Б) Мен оқимын В) Мен оқыдым Г) Мен оқиын 20. Если ты придешь, я скажу сөйлемінің аудармасын табыңыз: А) Егер сен келесің, мен айтамын Ə) Егер сен келсең, мен айтамын. Б) Егер сен келдің, мен айтамын В) Егер сен келерсің, мен айтамын Г) егер сен келмексің, мен айтамын. 21. «Тіл туралы заң» қай жылы қабылданды? А) 1991 В)1997 С)1995 Д)1993 Е)1998 22 . Қазақстан қандай мемлекет? А)Демократтық, тəуелді мемлекет В)Егеменді, тəуелді мемлекет С)Тəуелсіз, кеңестік мемлекет Д)Тəуелсіз, егеменді мемлекет Е)Тəуелді, егеменді мемлекет 23. Дұрыс аудармасын табыңыз Мы живем в суверенной Республике Казахстан

А)Біз тəуелсіз мемлекетте тұрамыз В)Біз кеңестік республикада тұрамыз С)Біз егеменді Қазақстан Республикасында тұрамыз Д)Біз демократтық Қазақстан Республикасында тұрамыз Е)Біз мəдениетті Қазақстан Республикасында тұрамыз 24. 16 желтоқсан қандай мейрам? А) Тəуелсіздік күні мейрамы В) Республика күні мейрамы С) Батыр күні мейрамы Д) Конституция күні мейрамы Е) Тілдер күні мейрамы 25. Қазақстан қандай мемлекеттермен шектеседі? А) Ресей, Қырғызстан, Түрікменстан, Қытай, Тəжікстан В) Ресей, Қырғызстан, Ауғанстан, Қытай, Өзбектан С) Ресей, Қырғызстан, Монғолия, Қытай, Өзбектан

91

Д) Ресей, Қырғызстан, Түрікменстан, Пакистан, Өзбектан Е) Ресей, Қырғызстан, Түрікменстан, Қытай, Өзбектан 26. ҚР Мемлекеттік рəміздері қай жылы қабылданған? А) 1993 В) 1997 С) 1990 Д) 1992 Е) 1991 27. ҚР Туындағы қыран құс ненің белгісі? А) тіршіліктің В) тазалықтың С) бостандықтың Д) берекенің Е) бірліктің 28. ҚР Туындағы элементті белгілеңіз А) уықтар В) бес бұрышты жұлдыз С) шаңырақ Д) қанатты пырақтар Е) шұғылалы күн 29. ҚР Туы қандай түсті? А) сары В) көгілдір С) қызыл Д) жасыл Е) сұр 30. ҚР Елтаңбасының авторы кімдер? А) Ж. Мəлібеков, Ш. Уəлиханов В) Ш. Ниязбеков, Ж. Мəлібеков С) Ш. Уəлиханов, Ш. Ниязбеков Д) Ж. Нəжімеденов, Ш. Қалдаяқов Е) Ш.Уəлиханов, Ж. Нəжімеденов 31. ҚР Елтаңбасына қатысты элементтерді белгілеңіз. А) шаңырақ, шұғылалы күн В) қанатты пырақтар, ұлттық өрнек С) шаңырақ, қыран құс Д) шаңырақ, жұлдыз, Е) қыран құс, шұғылалы күн

92

32. Елтаңбаның реңдік бейнесі қандай? А) жасыл жəне қызыл В) көгілдір жəне сары С) алтын жəне көгілдір Д) көк жəне қоңыр Е) сары жəне ақ 33. Елтаңбаның ортасында не бейнеленген? А) шұғылалы күн В) бес бұрышты жұлдыз С) қыран Құс Д) қанатты пырақтар Е) қасиетті шаңырақ 34. Астана Қазақстанның қай жерінде орналасқан? А) Батыс Қазақстанда В) Орталық Қазақстанда С) Оңтүстік Қазақстанда Д) Шығыс Қазақстанда Е) Солтүстік-Батыс Қазақстанда 35. Астананың халықаралық тұсаукесері болған жыл А) 1998 В)1995 С)1999 Д)1991 Е)1990 36. Əнұранның шумағын толықтырыңыз Ұрпаққа жол ашқан Кең байтақ жерім бар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Қарсы алған уақытты мəңгілік досыңдай Біздің ел бақытты, біздің ел осындай А) Думанды бастаған/Далама қарашы В) Ерліктің дастаны/Еліме қарашы С) Ежелден ер деген/Даңқымыз шықты ғой Д) Бірлігі жарасқан/ Тəуелсіз елім бар Е) Намысын бермеген/Қазағым мықты ғой 37. ҚР Туының сол жағында не бейнеленген? А) жұлдыз В) шаңырақ С) ұлттық өрнек

93

Д) қыран құс Е) күн 38. ҚР Əнұранының əнін кім жазған? А) И. Сапарбаев В) К. Дүйсекеев С) Л. Хамиди Д) Е. Брусиловский Е) Ш. Қалдаяқов 39. С. Аманжолов кім ? А) кеңесші В) түркітанушы С) тарихшы Д) заңгер Е) мүсінші 40. Туыстық терминдер қатарын белгілеңіз А) Нағашы, маман, бала, əке В)Апа, хатшы, жүргізуші, өгей шеше С)Сіңілі, тəрбиеші, күзетші, зергер Д)Нағашы, жеңге, аға, апай Е)Шөбере, тігінші, келін, немере 41. Аударманың дұрыс нұсқасын табыңыз: Как Ваше здоровье?

А) Сіздің денсаулығыңыз қалай? В) Сенің денсаулығың қалай? С) Сендердің денсаулықтарың қалай? Д) Сіздің денсаулықтарыңыз қалай? Е) Сіздің денсаулық қалай? 42. Сөйлемді толықтырыңыз: Мен м$ражайға .... бардым.

А) кітапқа В) азық-түлікке С) көрмеге Д) сабаққа Е) спектакльге 43. Дұрыс есімдікті табыңыз: Кеше мен ... телефон со�тым.

А) сені В) сізге С) сізді

94

Д) сенің Е) сіздің 44. Етістіктің дұрыс вариантын белгілеңіз: Біз жазда «Сібе көлдерінде» ... А) жаздық В) түсіндік С) көмектестік Д) демалдық Е) алдық 45. Дұрыс аудармасын табыңыз: Ей следует приходить вовремя.

А) Онда уақытында келу керек. В) Онымен уақытында келу керек. С) Оны уақытында келу керек. Д) Оның уақытында келуі керек. Е) Оған уақытында келу керек. 46. Сөйлемді болымсыз формаға қойыңыз: Айжан к&нделікті саяба�та �ыдырады.

А) Айжан күнделікті саябақта қыдырып жүрген жоқпын. В) Айжан күнделікті саябақта қыдырмаймыз. С) Айжан күнделікті саябақта қыдырмайды. Д) Айжан күнделікті саябақта қыдырған жоқ. Е) Айжан күнделікті саябақта қыдырмапты. 47. Дұрыс құрылған сөйлемді таңдаңыз А) Университетке дейін мен жаяу келемін. В) Дейін университетке жаяу келемін мен. С) Мен жаяу келемін университеке дейін . Д) Жаяу келемін мен дейін университеке. Е) Университеке дейін келемін мен жаяу. 48. Мақалды толықтырыңыз: Туған жер ... .

А) алтын қақпа В) алтын күн С) алтын үй Д) алтын бесік Е) алтын сандық 49. Тұйық етістікті белгілеңіз А) кітапты тапсырып жатыр В) кітапты тапсырған

95

С) кітапты тапсырдым Д) кітапты тапсырмас Е) кітапты тапсыру 50. Астана қаласының бұрынғы атын белгілеңіз. А) Орынбор В) Верный С) Алматы Д) Ақмола Е) Атырау 51. Антонимдік жұпты белгілеңіз А) айту-сөйлеу В) келу-кету С) тыңдау-есту Д) дайындалу-дайындау Е) түсіну-түсіндіру 52. Мақалды аяқтаңыз: Туған жердей жер болмас

... ... .... ... ... ... ...

А) Туған жерге туыңды тік В) Туған елдей ел болмас С) Туған жердің ауасы да шипа Д) Туған жердің жуасы да тəтті Е) Ел – ердің анасы 53. Қалаға қатысты сөздер қатарын белгілеңіз А) аспашам, алаң, төсек В) үй, ескерткіш, айна С) алаң, аудан, ескерткіш Д) құрылысшы, тергеуші, сылақшы Е) аудан, тоңазытқыш, ыдыс 54. Ұлттық теңге қай жылы айналымға енді? А) 1993 В)1992 С)1998 Д)1991 Е)1990 55. Қазақ тілі қандай тілдер тобына жатады? А) оғыз В) аралық С) қарлұқ

96

Д) қыпшақ Е) якут 56. Біз университетте сагат 8- ..... 16.30 ...... дейін боламыз. А) -мен\ -қа Ə) - дан\-ға Б) - ден\-ға В) -дың\-ны Г) -ға \ - дан 57. Антонимдік �атарды белгіле�із:

А) Жалқау-еңбекқор Ə) Көп-мол Б) Жаман-нашар В) Əдемі-көрікті Г) үлкен-дəу 58. Мен +скемен �ала.... ж�мыс істеймін.

А) -сында Ə) -де Б) -та В) -сінде Г) -да 59. Я хотел купить.

А) Мен сатып алсам. Ə) Мен сатып алайын деп едім. Б) Мен сатқым келді. В) Мен сатып алсам. Г) Мен сатайын. 60. Вчера собрание не состоялось.

А) Кеше жиналыс болды. Ə) Кеше жиналыс болады. Б) Кеше жиналыс болыпты. В) Кеше жиналыс болмайды. Г) Кеше жиналыс болған жоқ. 61. Мен н*мірі т*рт... аетобуспен келдім.

А)-еу Ə)-ау Б) -інші В) -ыншы Г) –тен

97

62. Басты� б4гін адамдарды (не принимает). А) қабылдайды Ə) қабылдар Б) қабылдамайды В) қабылдады Г) қабылдамады 63. Если я скажу тебе. А) Егер мен саған айтар едім. Ə) Еғер мен саған айттым, Б) Егер мен саған айтқым келсем. В) Егер мен саған айтамын. Г) Егер мен саған айтсам. 64. Мені, жазғы демалысым маусымны, 10-... басталады.

А) -ға Ə) -нан Б) -н В) -ында Г) –дан 65 . Студент жазғы демалыс�а к4зде (выйдет). А) шықты Ə) шығады Б) шықпақ В) шығар Г) шығып жатыр 66. Декан �азір жиналыс (проводит).

А) Өткізіп жатыр Ə) Өткізді Б) Өткізеді В) Өткізбек Г) Өткізген 67. Пусть зайдет студент 1 курса.

А) Бірінші курстың студенті кіреді. Ə) Бірінші курстың студенті кірмек. Б) Бірінші курстың студенті кіріп жүр. В) Бірінші курстың студенті кірді. Г) Бірінші курстың студенті кірсін. 68. Кто вы по национальности? А) Сіздің ұлтыңыз кім? Ə) Сіз кімсіз?

98

Б) Сіздің ұлыңыз кім? В) Сіз кімнің ұлтысыз? Г) Сіздің ұлтыңыз өзбек пе? 69. Адамны� бойын сипаттауға �атысы с)зді табы�ыз. А) аласа Ə) тəтті Б)шегір В)терең Г) көк 70. Көп нүктенің орнына тиісті сұрақты қойыңыз: Заңғар сауда үйі ...... орналасқан? А) ненің? Ə) қандай? Б) нені? В) қайда? Г) немен? 71. Тиісті септеулікті �ойы,ыз.�ыс�ы сессиядан ... студенттер )ндірістік

практикаға кетеді. А) дейін. Ə) кейін. Б) үшін. В) туралы. Г) арқылы. 72. +ткен ша�та т�рған с*йлемді табы,ыз.

А) Қанат ертең Түркістанға конференцияға жүреді. Ə) Қанат ертең Түркістанға конференцияға жүргелі жатыр. Б) Қанат ертең Түркістанға конференцияға барады. В) Қанат бүгін Түркістанға конференцияға кетті. Г) Қанат Түркістанға конференцияға бара жатыр. 73. Септеулікті �ойы,ыз.Асхаттан ..... бəрі отыр. А) басқа. Ə) туралы. Б) бері. В) қарай. Г) жайлы. 74. Етістіктің болымсыз түрін белгілеңіз. А) Арман бүгін кітапханаға бармақшы. Ə) Арман бүгін кітапханаға барады. Б) Арман бүгін кітапханаға барар.

99

В) Арман бүгін кітапханаға барды. Г) Арман бүгін кітапханаға бармайды. 75. Бұрынғы өткен шақта тұрған етістікті табыңыз. А) аудармақ. Ə) аударған. Б) аударар. В) аударды. Г) аударып жатыр. 76. С. Аманжолов кім? А) заңгер. Ə) физик. Б) түркітанушы. В) тарихшы. Г) əдебиетші 77. С. Аманжолов қайда туған? А) Оңтүстік Қазақстанда. Ə) Орталық Қазақстанда Б) Батыс Қазақстанда. В) Солтүстік Қазақстанда Г) Шығыс Қазақстанда 78. Көп нүктенің орнына тиісті сөзді қойыңыз: Юбилейный кинотеатрыны� ... ... мешіт орналас�ан.

А) шетінде. Ə) ортасында. Б) үстінде. В) ішінде. Г) қасында 79. Дұрыс аудармасын табыңыз. Его сокурсник А) сіздің курстасыңыз. Ə) менің курстасым. Б) сенің курстасың. В) біздің курстасымыз. Г) оның курстасы. 80. Сөйлемнің дұрыс аудармасын табыңыз. Мы хотим познакомить вас с

нашим городом.

A) Біз сіздерді қаламызбен таныстырғымыз келеді. Ə) Біз сіздерді қаламызбен таныстыруға келдік. Б) Біз сіздерді қаламызбен таныстырамыз. В) Біз сіздерді қаламызбен таныстырып жүрміз.

100

Г) Біз сіздерді қаламызбен таныстырғымыз келді 81. Антонимдік жұпты табыңыз. А) жақсы-жарық Ə) дана-əдемі Б) алыс - жақын В) таяз-тар Г) жұмсақ-тəтті 82.Сын есімі бар мақал-мəтелді табыңыз: А) Жеті рет өлшеп, бір рет кес Ə) Ел құлағы елу Б)Ата өнері-балаға мұра В) Ет - етке, сорпа-бетке Г)Əдепті бала – арлы бала 83. Сөйлемді аяқтаңыз: Саба�та о�ытушы бізге ..., ..., ... .

A) сөйлемдер жазғызамын, мəтін оқытып, аудартамын. Ə) сөйлемдер жазыс, мəтін оқытып, аударыс. C) сөйлемдер жазғызады, мəтін оқытып, аудартады. В) сөйлемдер жазғыз, мəтін оқытып, аударт. Г) сөйлемдер жаздым, мəтін оқытып, аудардым 84. Қажетті сұрау демеулігін қойыңыз. Олар емтихан тапсыра ...?

А) ме Ə) бе Б) ма В) па Г) ба 85. Дұрыс аудармасын табыңыз. Возле стола. А) үстелдің үстінде. Ə) үстелдің алдында. Б) үстелдің астында. В) үстелдің жанында. Г) үстелдің шетінде. 86. Жалғаудың дұрыс вариантын табыңыз. Оны� &й...

А) -і. Ə)- сі. Б)- ы. В)– ім. Г)- сы 87. Сын есімнің қай шырайда тұрғанын анықтаңыз. «&лкенірек»

101

А) күшейтпелі. Ə) жай. Б) салыстырмалы. В) асырмалы Г) шырай формасында тұрған жоқ 88. Аударманың дұрыс вариантын табыңыз. Мен кітап о�ып отырмын.

А) Я читал книгу. Ə) Я читаю книгу. Б) Я собираюсь прочитать книгу. В) Я намерен прочитать книгу Г) Я возможно прочитаю книгу. 89.Болымсыз етістікті табы,ыз

А) айтады. Ə) айтып жатыр. Б) айтпайды. В) айтты. Г) келе жатыр 90. ШҚМУ -ға С.Аманжолов есімі қай жылы берілді? А) 2003 Ə) 2002. Б) 2001. В) 2004. Г) 2005. 91. Университетте қандай мамандық иелерін даярламайды? А) заңгерлерді. Ə) тілшілерді. Б) тарихшыларды. В) ұшқыштарды. Г) бағдарламашыларды. 92. Күшейтпелі шырайда тұрған сөзді табыңыз А) аппақ. Ə) үлкенірек. Б) биіктеу. В) жазғы. Г) жасыл. 93. Сіздің сабағыңыз сағат нешеде басталады? А) сегіз жарымнан. Ə) сегіз жарымға дейін.

102

Б) сегіз жарымнан кейін. В) сегізде. Г) сегізге дейін 94. «Это мой университет» сөйлемінің дұрыс аудармасын табыңыз. А Бұл менің университет. Ə) Бұл менің университетіңіз. Б) Бұл менің университетім. В) Бұл менің университетің. Г) Бұл менің университетіміз. 95. Көп нүктенің орнына қажетті есімдікті қойыңыз. ....басты�пын, ....м$ғаліммін, ....хатшымын, ....�арызбын

А) сіз. Ə) сен. Б) мен. В) біз. Г) ол 96.Мой друг высокого роста,стройный сөйлемінің дұрыс аудармасын табыңыз А) Менің досым орта бойлы, сұңғақ. Ə) Сенің досың ұзын бойлы, сұңғақ. Б) Менің досым ұзын бойлы, сұңғақ. В) Менің достарым ұзын бойлы, сұңғақ. Г) Менің досым аласа бойлы 97.Адамның мінезіне қатысты сөздерді белгілеңіз А) салмақты, мейірімді, көңілді. Ə) сұңғақ, толық, арық. Б) ұзын, аласа, тапал. В) білімді, сауатсыз, таяз. Г) тəтті, ащы, домалақ. 98. Қазақ Республикасының Конституциясы неше баптан тұрады? А. 90 В. 98 С. 92 Д. 108 Е. 87 99. Мазмұны жағынандұрыс емес сөз тіркесін анықтаңыз: А. ұрлық жасады В. жоспар құрды С. көлікті айдап əкетті

103

Д. жауап берді Е. із тоқтатты 100. Мағынасы сəйкес келмейтін сөйлемді анықтаңыз: А. Тергеуші қылмыс туралы арыздарды тексерді. В. Қылмыс белгілеріне қарай іс қозғайды. С. Қылмыстық істерді шешеді. Д. Қылмысты болдыратын жағдайлардың алдын алады. Е. Қылмыскер сот ісін жүргізеді. 101. Тұрақты тіркестердің қате баламасын табыңыз: А. ақ бата А. ата-ана ризалығы В. төбе шашы тік тұру В. қорқу С. қара қылды қақ жарған С. əділ Д. көзді ашып жұмғанша Д. тез Е. тісін жармады Е. Айқайлады 102. Безопасность сөзінің баламасын көрсетіңіз: А. пайдалы В. қауіптілік С. қастандық Д. рақымшылық Е. қауіпсіздік 103. Сөйлемнің қазақша баламасын табыңыз: Вы обязаны

зарегистрировать холодное оружие. А. Сіз тіркеу құжатын көрсетуге міндеттісіз. В. Міндеттеме алғанда орындау керек. С. Суық тигенде міндетті түрде емделу керек. Д. Сіз суық қаруды тіркеуге міндеттісіз. Е.Сіздің міндетіңіздің анық болғаны жөн. 104. Өткен шақта тұрған сөйлемді анықтаңыз: А. Ішкі істер бөліміне келді. В. Ішкі істер бөлімінде анықталады. С. Ішкі істер бөлімінде қаралып жатыр. Д. Ішкі істер бөліміне орналаспақ. Е. Ішкі істер бөлімі тексеретін. 105. Ілік септіктегі сөздерді көрсетіңіз: А. жəбірленушіден В. куəгердің С. құжатқа Д. оқиғаға Е. мəні

104

106. «Кінəлі» сөзіне қатысты сұрақты анықтаңыз: А. қандай? В. қайда? С. қашан? Д. қайдан? Е. кімнің? 107. Көп нүктенің орнына қажетті сөзді қойыңыз: Прокурордың шешімімен айыпкер кісінің өміріне ауыр жарақат келтіргені үшін ... айырылды. А. қызметінен В. үйінен С. бас бостандығынан Д. дүние мүлкінен Е. құжатынан 108. Мазмұны жағынан сəйкеспейтін сөзді анықтаңыз: А. тінту В. ұстау С. тексеру Д. жазалау Е. Сыйлау 109. Адалдыққа байланысты мақалды табыңыз: А. Бірлік болмай, тірлік болмас. В. Көз қорқақ, қол батыр. С. Ойнап сөйлесең де, ойлап сөйле. Д. Көп тыңда, аз сөйле. Е. Ананы алдау – арыңның алдындағы қылмыс. 110. Жіктік жалғаулы сөзді табыңыз: А. заңдағы В. кездескенде С. күмəнді Д. көргенде Е. Жауаптысың 111. Қазақстан тəуелсіз мемлекет болып қай жылы жарияланды? А. 1989 ж. В. 1991 ж. С. 1993ж. Д. 1986ж. Е. 1997 ж. 112.Қылмыскердің бет пішінін қай сөз білдіреді?

105

А. мінезі тұйық В. киімі лас С. қара шашты Д. тұтығып сөйлейді Е. дөңгелек жүзді 113. Ешкім сөзі қай сөзбен тіркеспейді? А. айтпады В. білмейді С. күлмейді Д. сұрамайды. Е. жазалайды. 114. Тəуелдік жалғаулы сөзді көрсетіңіз: А. тергеушінің В. бабы С. заңға Д. үкім Е. Істер 115. Мағынасы жақын сөздерді табыңыз: А. айғақ – дəлел В. керемет –қажетсіз С. оқы−тексер Д. жылдам –баяу Е. сұрақ – жауап 116. Есімдіктен басталған сөз тіркесін көрсетіңіз: А. оқиғаға қатысты В. осы жерде С. көзбен көрген Д. куəгер жауабы Е. сөзі дұрыс 117. Сөйлемге қажетті етістікті көрсетіңіз: Ұрланған затты арзанға... А. тексерді В. сатты С. анықтады Д. хабарлады Е. сақтады 118. Дұрыс жауабын белгілеңіз: Ұсталған сезікті өз айғағын кімнің қатысуымен беруге құқылы? А. жəбірленушінің В. қорғаушының

106

С. куəнің Д. тергеушінің Е. соттың 119. Туынды сын есімді анықтаңыз: А. тез көрінді В. ол келді С. жауапты адам Д. істі бақылады Е. куəгерді білді 120. Сөйлемге қажетті сөзді анықтаңыз: Тергеуші... анықтаған соң, іс жүргізеді. А. сезді В. көрді С. мəн- жайды Д. ұстады Е. Айқайлады 121. Сын есімнің сұрақтарын көрсетіңіз: А.қашан, қайда? В. кімді, нені? С. қандай, қай? Д. кімдер, нелер? Е. қалай, қайтіп? 122. Сөйлемнің орысша баламасын көрсетіңіз: Б�л д�рыс шешім. А. Это неправильный вопрос. В. Это правильное решение С. Это сведение не верное Д. Сюда поступило сведение вчера Е. Ложное сведение не фиксировано 123. Сөйлемді аяқтаңыз: Сараптама жүргізу үшін білікті... А. Тергеуге келді В. Хаттама оқыды С. Дем алу керек Д. Болжам жасады Е. Сарапшы керек. 124. Келер шақта тұрған сөйлемді табыңыз: А. Əкімшілік жазаға тартылады В. Оқиға орны анықталуда С. Көшеден табылыпты Д. Күнде соттың шешімін күтеді

107

Е. Тергеу барысы анықтады 125.Тəуелдік жалғаулы сөзді табыңыз: А. есірткі В. ұйымдастырушы С. тінту Д. істі Е. Жоспары 126. Тергеушінің міндеті қандай? А. үкім шығару В. қамауға алу С. істі жүргізу Д. жаза тағайындау Е. Сот ісін жүргізу 127. Ырықсыз етіс тұлғасында тұрған сөз тіркесін анықтаңыз: А. жұмысқа тағайындады В. жұмысқа тағайындайды С. жұмысқа тағайындап жатыр Д. жұмысқа тағайындалды Е. жұмысқа тағайындау 128. «Ауыр қылмыс» сөз тіркесіндегі сын есімнің шырайын анықтаңыз: А. асырмалы В. жай С. күшейтпелі Д. салыстырмалы 129. Сөйлемдегі қолданылған есімдіктің түрін ажыратыңыз: Жас өспірімнің еш жазығы жоқ. А. жіктеу В. өздік С. болымсыз Д. белгісіздік Е. сілтеу 130. Ұрланған заттың иесі тез табылды. Қарамен жазылған сөз табын анықтаңыз: А. зат есім В. сын есім С. етістік Д. есімдік Е. есімше

108

ТАҚЫРЫПТЫҚ СӨЗДІК Танысу амандасу; сəлемдесу - здороваться амансыз ба, сəлеметсіз бе - здравствуйте ат, есім-имя сəлем - привет сізбен танысуға бола ма? - можно с вами познакомиться? сіздің атыңыз кім? - как Вас зовут? танимын -знаком танымаймын - не знаком таныстыру - познакомить танысқаныма қуаныштымын - рад был познакомиться үлт - национальность хал-жағдайыңыз қалай? - как дела? Жас мөлшері ай- месяц апта - неделя дүниеге келген - родился на свет егде - пожилой жас - лет, год, молодой жас мөлшері - возраст жасың нешеде? неше жастасың - - сколько лет? жыл - год қарт - старик, старый кəрі - старый күн -день туған - родился туу - родиться Мамандық Заңгер-юрист тергеуші-следователь қорғаушы-защитник, адвокат аспаз - повар аудармашы - переводчик бағбан - садовник балықшы - рыбак даяшы - официант дəрігер - врач елші - посол жазушы - писатель жеке кəсіпкер - частный предприниматель жүргізуші - водитель жұмысшы – рабочий кəсіпкер-предприниматель күзетші – охраник

109

құрылысшы - строитель кітапханашы-библиотекарь мал дəрігері - ветеринар мұғалім - учитель наубайшы - пекарь тілші - журналист сатушы - продавец сəулетші - архитектор суретші - художник сылақшы - маляр омарташы - пчеловод орманшы-лесник Қала - город автобекет- автовокзал автотұрақ - автостоянка аялдама - остановка əкімшілік - административный бұрыш-угол ғимарат -здание ескерткіш - памятник жаяу келемін - иду пешком жер көлемі - площадь земли жиһаз фабрикасы - мебельная фабрика жол -дорога зауыт - завод көпір -мост көше – улица даңғыл-проспект алаң-площадь бұрқақ-фонтан кешесін кесіп өту - переходить улицу көрнекті жер - достопримечателы-юсть қиылыс - пересечение қарама- қарсысында - напротив мəдени - культурный мекенжай - адрес монша - баня мұражай - музей негіз - основание, фундамент оқу орны - учебное заведение он жақта - справа орналасқан - расположен орталық - центр өнеркəсіп - промышленность саябақ -парк

110

сол жақта – слева көлік-транспорт даңғыл - проспект алды - перед арты - зад жаны - около сырты - снаружи іші - внутрь тұрғын үй - жилой дом жету - добираться арғы жағы - та сторона бергі жағы - эта сторона анау - тот мынау - это алыс-далеко жақын - близко тура - прямо маңай, маң - окресность қалай жетуге болады? - как можно добраться? бұрылыс - поворот бұрылу – поворачиваться Мекеме мекеме - учреждение кеңсе бөлме - комната қабат - этаж бастықтың орынбасары - заместитель начальника маман - специалист бас маман - главный специалист жетекші маман - ведущий специалист бөлім меңгерушісі - заведующий отделом қабылдау белмесі - приемная қабылдау - принимать қабылдамау - не принимать кадрлар бөлімі - отдел кадров ұжым - коллектив орналасқан - расположен құжат - документ мөр - печать қол қою - ставить подпись Жұмыс күні жұмыс күні - рабочий день күн тəртібі - распорядок дня

111

сағат - часы уақыт - время уақыт қанша? - который час? кейін - после дейін -до басталу - начинаться аяқталу - заканчиваться түскі үзіліс- обеденный перерыв кешке - вечером таңертең - утром ерте - рано бұрын - раньше қазір – сейчас Адамның сырт бейнесі, мінез-құлқы сырт бейне - внешность сұлу - красивый сүйкімді - привлекательный ұзын бойлы - высокого роста аласа бойлы - маленького роста толық- полный арық - худой арықша келген - худощавый дөңгелек жүзді- круглолицый сопақ бетті - продолговатое лицо ақ құба - светлолицый қара торы - смуглый қара шашты - черноволосый сары шашты - светловолосый ақ шашты - седоволосый көк көзді - голубоглазый шегір кезді - синеглазый сыпайы - вежливый байсалды - уравновешенный жуас-спокойный күйгелек - неспокойный шыдамды - терпеливый салмақты - серьезный жеңілтек - легкомысленный еңбекқор - трудолюбивый жалқау - ленивый жауапты - ответсвенный қарапайым - простой беделді - авторитетный белсенді - активный

112

өжет - шустрый нəзік - нежный қатал - строгий қатыгез - жестокий адал - честный əділ - справедливый Қазақстан егеменді-суверенный тəуелсіз-независимый асу – превышать мекендеу-населять өкіл-представитель ойпат-низменность жер көлемі-площадь шаршы шақырым-кв.км аймақ-регион көшпенді-кочевой жер шары-земной пайдалы кен-полезные ископаемые дамыған-развитой тұңғыш-первый жоғарғы мəдениетті-высококультурный айналу-првращаться Астана жариялау-объявлять жарлық-указ елбасы-президент салтанатты-праздничный ашылу рəсімі-церемония открытия көрікті – красивый бой көтеру –подняться ввысь ескерткіш-памятник атылған-взметнувшийся мүсін-скульптура ерекше-особенный көз тарту-притягивать взгляд саяси-политический жақын шетел-ближнее зарубежье алыс шетел-дальнее зарубежье Қазақстан Республикасының рəміздері рəміз-символ əнұран-гимн

113

көгілдір-голубой болашақ-будущее нышан-символ белгі-знак дарқандық-щедрость қырағылық-зоркость қыран құс-парящий орел байлық-богатство елтаңба-герб ту, жалау-флаг біртұтастық-единство көмкеріп тұр-обрамляют мəңгілік-вечность ұлттық теңге — национальная валюта бейне — образ тарих — история дəлелдеу — доказывает əрбір дербес мемлекет — каждое свободное государство егемендігін — суверенность тəуелсіздігін білдіреді — обозначает независимость мəселе қойылды — был поставлен вопрос келісім шарт — договор жеткізу — доставить қолдан жасау — делать подделку қорғанатын құпия белгі — защитный секретный знак сүйеніп жасалған — сделано опираясь на жетістіктері — достижения жарлыққа қол қойды — подписал указ Ресей үлгісіндегі ақша — деньги по российскому образцу айырбастау тоқтатылды — прекратился обмен қолма-қол — сразу, в момент есеп шоттар — счета салымдар — вложения Мемлекеттік тіл – құқықтану саласында апат – авария абырой, бедел – авторитет əкімші – администратор əкімшілік – администрация қорғаушы – адвокат бейімделу – адаптация мемлекеттік қызметші – государственный служащий əкімшілік жауаптылық – административная ответственность əкімшілік құқық – административное право əкімшілік жазалау шаралары – административные меры наказания

114

əкімшілік қадағалау – административный надзор құмар ойындары – азартные игры кесім, акт − акт (іс əрекет; мемлекеттік органдардың жəне қоғамдық ұйымдардың ереже, заңдары; құқықтық құжаттар) нормативтік құқықтық акт – нормативно-правовой акт сот сараптамасы актісі − акт судебной экспертизы балама – альтернатива бас тарту – отказаться бас бостандығынан айырылу – лишение свободы рақымшылық – амнистия имансыз – аморальный талдау – анализ сауалнама – анкета күшін жою – аннулировать төрелік сот – арбитражный суд дəлел, негіз,уəж – аргумент жал – аренда тұтқындау – арест мұрағат – архив ресми қабылдау – аудиенция қашқын – беглец қарақшы топ, қарақшы – банда, бандит қарақшылық – бандитизм босқын – беженец кінə – вина əрекет – действие əрекетсіздік – бездействие қауіпсіздік – безопасность заңсыздық – беззаконие жауапсыздық – безответсвенность дəрменсіз – беспомощный панасыз – беспризорный қайырымдылық – благотворительность қылмыспен күрес – борьба с преступностью қаңғыбастық – бродяжничество жаппай тəртіпсіздік – массовые беспорядки бос қызмет орны – вакансия тергеуші –следователь тергеушінің болжамы – версия следователя жоғарғы сот – верховный суд заттай айғақ – вещественное доказательство өндіріп алу – взыскание жарылғыш, есірткі, улы заттар – вещества взрывчатые, наркотические, ядовитые пара –взятка

115

қызметтен тыс – вне службы есірткіні пайдалануға тарту – вовлечение в употребление наркотиков ішкі тəртіп – внутренний порядок қылмыстық істі қозғау – возбуждение уголовного дела шығынды өтеу – возмещение ущерба құқықтары мен бостандықтарын уақытша шектеу – временное ограничение прав и свобод жоғары сот билігі – высшая судебная власть жоғары тұрған сот – вышестоящий суд анықтау, айқындау – выявление заңдылық кепілі – гарантия законности тонау – грабеж азамат – гражданин азаматтық – гражданство ізгілік – гуманность қылмыстық топ –преступная группа басты сот талқылауы – главное судебное разбирательство пара беру − дача взятки жанжал, керіс – дебошь қашқындық – дезертирство сот ісі – судебное дело шындық, болмыс – действительность тəртіп – дисциплина сенімхат –доверенность дəлел, айғақ – доказательство құжаттама – документация парыз – долг лауазымды адам − должностное лицо ложь – жалған қол жетуі, рұқсат – доступ төбелес – драка сирек қылмыс – единичное преступление шағым –жалоба қатігездік – жестокость ұрлық, алдамшылық – жульничество ( воровство, обман) көрінеу жалған – заведомо ложный тəуелділік – зависимость заң – закон сезіктіні ұстау – задержание подозреваемого мүдделі адам – заинтересованное лицо қамаудағы адам, қамалған – заключенный заң шығаратын орган – законодательный орган сұрау салу, сауал − запрос қиындық – затруднение адамды кепілге алу – захват заложника

116

ар, намысты қорғау – защита чести арам ниетті – злонамеренный əдейі жалтару – злостное уклонение ұрып-соғу − избиение қорлау – издевательство талап – иск талап ету – предъявить иск ақиқат, шындық – истина жаза − наказание жазаның ерекше түрі –исключительная мера наказания үкім – приговор орындаушы – исполнитель қинау – истязание өкім – распоряжение үкімет – правительство өкімет – власть қапас – камера алдын-ала қамау камерасы – камера предворительного заключения зауал – кара наразылық − протест , недовольство алқа – коллегия қасақана жасалған бұзақылық – злостное преступление ескерту, сөгіс – выговор қорғаушы – защитник тосқауыл –засада арыз – заявление жала – клевета құпиялылық – конфеденциальность жанжал, дау, тартыс – конфликт корысть – пайдакүнемдік ұрлық – кража тəркілеу – конфискация сыбайлас жемқорлық – коррупция жеке тұлға – физическое лицо заңды тұлға – юридическое лицо тінту –обыск айла-шарғы – махинация себеп – причина, мотив ниет, пиғыл – намерение қол кісендері – наручники мұра – наследство кəмелетке толмаған – несовершеннолетний қол сұқпаушылық – неприкосновенность мұқтаждық – нужда есеңгіртетін заттар – одурманивающие вещества

117

жауапкер – ответчик қамауға алу қағазы – ордер на арест қауіп – опасность ұйымдастырушы – организатор қарау – осмотр беттестіру – очная ставка байбалам, дүрбелең – паника құжаттар топтамасы – пакет документов қайта куəландыру – переосвидетельствовать ілеспе хат – сопроводительное письмо жоспар – план күдік, күмəн, шүбə – подозрение іздестіру – поиск мəлімет, дерек – показание сатқындық, опасыздық – предательство құқық – право ереже, жағдай – положение қылық, əрекет – поступок ұсыныс – предложение, представление баянат – рапорт жəбірленуші – пострадавший айыпкер – обвиняемый айыптаушы – обвинитель сарапшы – эксперт мəжбүрлеу – вынуждать убыток – шығын хаттама – пртокол қарсы əрекет – противодействие іс жүргізу заңнамасы – процессуальное законодательство азаптау – пытка председательствующий – төрағалық етуші тергеуде болу – подследственность құқықты – правомочный түзеу мекемесі – исправительное учреждение əшкерелеу – разоблачение өкіну – раскаяние мойындау – признание ату – расстрел куə – свидетель бостандық, еркіндік – свобода кездесу, жолығу – свидание абақты – тюрьма өлім жазасы – смертная казнь өздігінен бас тарту – самоотвод өткізу – сбыт

118

айдау – ссылка сыбайлас – сообщник бап – статья тармақ – пункт тармақша – подпункт қатаң сөгіс – строгий выговор мəн – суть соттылық – судимость мəйіт – труп ауыр қылмыс – тяжкое преступление жарақат – травма кісі өлтіру – убийство айдап кету –угон қорқыту – угроза зиян, залал – ущерб есірткіні пайдалану – употребление наркотиков жалтару, тайқу – уклонение қасақана –умышленно жасырушылық – укрывательство қайтыс болған – умерший суық қару – холодное оружие төтенше жағдай – чрезвычайное положение қоқан-лоққы – шантаж айып – штраф шұғыл – экстренный əділет − юстиция заңгер – юрист ата заң − конституция құжаттың заңды күші – юридическая сила документа заң кеңесшісі − юристконсульт құқықтану – юриспруденция көріну, келу, қатысу – явка кінəсін мойындап келу – явка с повинной сот ісін жүргізу тілі – язык судопроизводства анықтық – ясность қарым-қатынас тілі – язык общения

119

КЕСТЕЛЕР

Көптік жалғаулар: -ЛАР-ЛЕР; ДАР-ДЕР, ТАР-ТЕР

После гласных После р, й, у - лар- лер Бала (ребенок) əке (отец) сай (овраг) дəптер (тетрадь) тау (гора)

Балалар (дети) əкелер (отцы) сайлар (овраги) дəптерлер (тетради) таулар (горы)

После глухих согласных - тар-тер

Ат (конь) студент кеш (вечер)

Аттар (кони) Студенттер (студенты) Кештер (вечера)

Во всех остальных случаях

- дар-дер

Ел (страна) Адам (человек) Қыз (девочка)

Елдер (страны) Адамдар (люди) Қыздар (девочки)

СЕПТІКТЕР № Септіктер-

падежи Сұрақтар-вопросы

Жалғау-окончание

Септеулік-послелог

Мысал-пример

1 Атау -Именительный.

Кім?-Кто? Не?-Что?

-----------------------

Үшін-для,ради,из-за Арқылы–через, по Сайын – каждый, еже жыл сайын-ежегодно

Ол мен үшін келді- Он пришел ради меня көпірарқылы-через мост

2 Ілік - Кімнің -ны�/ні� – Бала-

120

родительный ?-Ненің? Кого? Чего? Чей? Чья? Чье?

глас.М,Н,Ң, -ды�/-ді�-зв.согл,Р,Л,Й.У -ты�/-ті� –глух.согл. Б,В,Г,Д

ны,(ребенка) Көше-ні,(улицы) Қыз-ды,(девочки) Есік-ті,(двери) Кітап-ты,(книги)

3 Барыс-Дат.-направ 1.Направление

2.Цель

Кімге?-Кому? Неге?-Чему? Почему? Қайда? –Куда?

-ға/-ге –глас, М,Н,Ң, зв.согл, Р,Л,Й.У -�а/-ке - глух.согл. Б,В,Г,Д -а/-е –І.ІІ л. притяж.формы -на/-не –ІІІ л. притяж. формы

Дейін( шейін) – до Сабаққа дейін-до занятий Қарай – по направлению, в сторону

Алаң-ға(на площадь Іні-ге

(мл.брату) Шешем-е

(к моей маме) Есік-ке (к двери) Ертіс өзені-не

(на реку Иртыш)

4 Табыс –Винительный Объект

Кімді?- Кого? Нені? – Что?

-ны-ні- глас -ды-ді - зв.согл, Р,Л,Й.У -ты-ті- глух.согл. Б,В,Г,Д -н- ІІІ л. притяж. формы

Если объект неопред-ый, то слово стоит перед сказуемым, окон-я Т.С. опускается Мен хат жаздым. Если объектопред-й, то ококнчание Т.с. сохраняется. Мен Олегті көрдім.

Ата-ны (дедушку) Көше-ні

(улицу) Су-ды (воду) Қайық-ты (лодку) Астана қаласы- н (г. Астану)

5 Жатыс- Местный 1.Место

2.Время

Кімде? – У кого?

-да/-де –глас, М,Н,Ң, зв.согл, Р,Л,Й.У

В, НА, У Көше-де (на улице) Қыз-да (у

121

действия

3.У кого

находиться

предмет

Неде? – На чем? Қайда? –Где? Қашан? –Когда?

-та/-те - глух.согл. Б,В,Г,Д -нда/-нде –ІІІ л. притяж. формы

девочки) Есік-те (на двери) Үлбі өзені-нде (на реке Ульбе)

6 Шығыс-Исходный Исход.пункт 1.Из чего сделан

предмет

2.Сравнение

Кімнен?-От кого? Неден?-Из чего? Қайдан?-Откуда?

-нан/-нен –М,Н,Ң,(сы/сі,-ы/-і) -дан/-ден-глас.зв.согл,Р,Л,Й.У -тан/-тен –глух.согл. Б,В,Г,Д

Кейін(соң) – после. Сабақтан кейін Басқа – кроме. Сенен басқа- Кроме тебя ОТ,С,ИЗ,НА,ПО

Ата-дан (от дедушки) Су-дан (из воды) Қайық-тан (с лодки) Астана қаласы- нан (с г. Астаны)

7 Көмектес –Творительный 1.Орудие,

материал

2.Совершен.дейс

твия

Кіммен?-С кем? Немен?-С чем? На чем?

-мен –глас.М,Н,Ң, Р,Л,Й.У -бен-зв.согл, -пен –глух.согл. Б,В,Г,Д

Бірге – вместе, Данамен бірге-вместе с Даной НА,С, СО

Гүл-мен (с цветком) Қыз-бен (с девушкой) Автобус-пен (на автобусе)

КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР

КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР

мысалдар

сырты снаружи Үйдің сыртында-за домом асты Под Үстелдің астында-под столом үсті На Серванттың үстінде-на серванте алды перед Ағаштың алдында-перед деревом арты За Таудың артында-за горой қасы Возле, у Көлдің қасында-возле озера іші Внутри Судың ішінде-в воде жаны возле Ғимараттың жанында-возле здания

122

арасы между Гүлдің арасында-среди(между)цветов түбі у Терезенің түбінде-у окна қарсысы напротив Дүкеннің қарсысында-напротив магазина

САН ЕСІМ

Құрамына қарай дара сан есімдердің құрамы бір сөзден ғана құралады. Мысалы: бес, алты, он, жиырма жəне т.б

күрделі сан есімдердің құрамы екі не одан көп сөзден құралады. Мысалы: Он бес, бес жүз алпыс төрт жəне т.б. Күрделі сан есімдер бөлек жазылады

Сан есім мағынасына қарай 1. Есептік сан

есімдер қанша? неше? Төрт, жиырма,жүз

2. Реттік сан есімдер нешінші? қай? –нші/-нші; -ыншы/-інші

Бір-інші, екі-нші, алты-ншы, он-ыншы, бес-інші. 223- екі жүз жиырма үшінші

3. Жинақтық сан есім

нешеу? –ау/-еу Екеуіміз

4. Болжалдық сан есім

А) –лаған/-леген; -даған/-деген; таған/-теген; -лап/-леп; дап/-деп; -тап/-теп; дай/-дей, тай/-тей Б)Есептік сан есім+ шақты/ шамалы В)Есептік сан есім+барыс септ. жалғауы жуық/ тарта, таман(во врем. знач.) 10-ға таман Есептік сан есім+шығыс септ. аса/ астам Есептік сан есімнің қосарлануы арқылы

Жүздеген, жүздей, жүздеп 10 шақты / шамалы– около 10-ти 100-ге жуық, 10000ға тарта адам болды 100-ден аса Отыз-қырық, тоқсан-жүз

123

5. Бөлшектік сан

есім жай бөлшек жəне ондық бөлшек Сан есімге жарты, жарым,ширек сөздері тіркесіп те жасалады Ондық бөлшектер: ондық, жүздік, мыңдық сияқты болып жасалады

5/10-оннан бес,/онның бесі. екі жарым, үш ширек 2,3 – екі бүтін оннан үш, 5,04- бес бүтін жүзден төрт.

6. Топтау сан есім нешеден? қаншадан? Сан есім + шығыс септік

бестен, оннан, екі-екіден.

ЕСІМДІК 1. ЖІКТЕУ

ЕСІМДІГІ Личные

местоимения

Мен-я; сен-ты; сіз-вы; ол-он,она; олар-они; біз-мы, сендер-Вы; сіздер-Вы.

2. СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ Указательные

местоимения

Бұл-этот, анау,сол,ол-тот; мынау, осы-этот, сонау-тот, ана-тот

3. СҰРАУ ЕСІМДІГІ Вопросительные

местоимения

Кім?-кто? Не?-что? Неше? Қанша?-сколько? Қайда?-где? Қашан?-когда? Қалай?-Как? Кімнің?-Кого? Неге?-Почему? Қандай?-Какой? Кіммен?-С кем? т.б.

4. ӨЗДІК ЕСІМДІГІ Определительно-

возвратные

местоимения

Өз-свой, өзім-я сам, өзің-ты сам, өзіңіз-Вы сами, өзіміз-мы сами, өзі-он сам, она сама,оно само; өздері-они сами

5. ЖАЛПЫЛАУ ЕСІМДІГІ Определительные

местоимения

Бəрі-все, барлық-все, барша, бүкіл-все, əр-каждый, əрбір-каждый

6. БОЛЫМСЫЗДЫҚ ЕСІМДІГІ отрицательные

местоимения

Ештеңе-ничто, ештеме-ничто, ешкім-никто, ешқашан-никогда, ешқандай-никакой, ешқайда-никуда, дəнеме-ничто

7. БЕЛГІСІЗДІК Біреу-кто-то, кейбір-некоторые, кейбіреу-

124

ЕСІМДІГІ неопределенные

местоимения

некто, əрбір-каждый, бірдеме-что-то, нечто

СЫН ЕСІМ

Сын есім мағынасына қарай (по значению)

сапалық (качественные) сын есім деп заттың түрі, түсін, сапасы мен

санын, көлемі мен аумағын білдіретін бір морфемалы сөздер аталады: қара, қызыл, үлкен, кең

қатыстық (относительные) сын есім деп заттың белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіретін сөздер аталады: таулы жер, қамысты көл, жазғы самал, бөрікті адам, күзгі жел.

Сын есімдер құрамына қарай (по составу)

дара (простые) сын есімдер деп құрамы бір ғана сөзден тұратын сындық мағыналы сөздер аталады: əдемі, ұзын, таңғы.

күрделі (сложные) сын есім деп ең кемі екі сөзден құралып, бір сындық ұғымды білдіретін сөздер аталады: ақ сақалды, түлкі тымақты.

Заттың сыны жəне сипаты (Качество и признак предметов)

мысалдар

Түс (цвет) жасыл – зеленый, сұр – серый, қызыл – красный, алқызыл – алый, қара – черный, көк – синий, көгілдір – голубой, қоңыр – коричневый, ақ – белый, сары – желтый, қызғылт – розовый күңгірт – темный, ақшыл – светлый күлгін – фиолетовый

көлемі мен аумағы Объем, величина

Үлкен-большой, кішкене-маленький, кең-широкий, тар-узкий, биік-высокий, аласа-низкий, қысқа-короткий, ұзын-длинный

сын-сипаты Характер и свойства

Жуас-смирный, тентек-озорной, сұлу-красивый, жалқау-ленивый, қатты-твердый, жұмсақ-мягкий

Дəм Вкус Ащы-горький, тəтті-сладкий, дəмді-вкусный, дəмсіз-невкусный, тұщы-пресный, қышқыл-кислый

пішіні, түрі Жалпақ-плоский, домалақ (доңгелек)-круглый,

125

Форма томпақ-выпуклый, қисық-кривой, қырлы-граненный, түзу-ровный, сопақ-продолговатый

Жұрнақтар жəне оның мағынасы

негізгі (непроизводные)

туынды (производные)

–лы/-лі, -ды/-ді,-ты/-тіуказывает на

отношение одного

предмета к другому

Үлгі-образец, ақыл-ум, күш-сила тас-камень

Үлгілі-образцовый, ақылды-умный, күшті-сильный, тасты-каменистый

–лық/-лік, -дық/-дік -тық/-тікуказывает

на качество

предмета

относительно

другого предмета

Қала-город, жыл-год, кісі-человек Мемлекет-государство

Қалалық-городской, кісілік-человечный; жылдық-годовой, Мемлекеттік-государственный

-қы/-кі, -ғы/-гі Указывает на отношение во времени

қыс-зима, кеш-вечер, жаз-лето, түн-ночь

қысқы-зимний, кешкі-вечерний, жазғы-летний, түнгі-ночной

-дай/-дей, -тай /-тейУказывает на качество предмета относительно другого предмета

Тау-гора, су-вода, Таудай-как гора, судай-как вода

сыз/-сізобразует отрицательные прилагательные

суысыз, білімсіз, көліксіз;

суысыз, білімсіз, көліксіз

Салыстырмалы шырай

–ырақ, -ірек, - рақ, -рек &лкен-ірек, $зын-ыра�,

кіші-рек, аласа-ра�. –лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу �ыс�а-лау, əдемі-леу, �ызыл-дау,

ке�-деу, толы�-тау, суы�-тау. – ғыл, қыл, -ғылт, қылт,

ғылтым, -қылтым сары – сарғылт, сарғылтым,

сарғыш; сұр – сұрғылт, сұрғылтым

- шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім көк –көкшіл, көкшілтім; ақ – ақшылт, ақшылтым

–ғыш, ілдір сары– сарғыш, көк – көгілдір

– аң, -қай, -ша, - ше боз – бозаң, ақ – ақша, қоңыр – қоңырқай.

126

Күшейтпелі шырай Күшейткіш буын п дыбысына бітіп, негізгі сын есіммен дефис (-) арқылы жазылады: (путем удвоения первого слога прилагательного и добавления соединительного -п)

�ызыл – �ып-�ызыл,

жасыл - жап-жасыл,

биік – біп-биік,

əдемі - əп- əдемі

өте, тым, аса, нағыз, ең сияқты үстеулердің тіркесуі арқылы жасалады (путем сочетания положительной степени с наречиями)

)те əдемі, нағыз ж&йрік, тым

аласа, аса биік, )те к&шті, тым

кішкентай.

ЕТІСТІК

ОСЫ ША� (на� осы ша�) І. Мен отырмын Біз отырмыз ІІ. Сен отырсың Сендер отырсыңдар Сіз отырсыз Сіздер отырсыздар ІІІ. Ол отыр Олар отыр І. Мен отырған жоқпын Біз отырған жоқпыз ІІ. Сен отырған жоқсың Сендер отырған жоқсыңдар Сіз отырған жоқсыз Сіздер отырған жоқсыздар ІІІ. Ол отырған жоқ Олар отырған жоқ

І. Мен жазып отырмын Біз жазып отырмыз ІІ. Сен жазып отырсың Сендер жазып отырсыңдар Сіз жазып отырсыз Сіздер жазып отырсыздар ІІІ. Ол жазып отыр Олар жазып отыр І. Мен жазбай отырмын Біз жазбай отырмыз ІІ. Сен жазбай отырсың Сендер жазбай отырсыңдар Сіз жазбай отырсыз Сіздер жазбай отырсыздар ІІІ. Ол жазбай отыр Олар жазбай отыр

КЕЛЕР ША� І. Мен барамын Мен бармаймын ІІ. Сен барасың Сен бармайсың Сіз барасыз Сіз бармайсыз

127

ІІІ. Ол барады Ол бармайды І. Біз барамыз Біз бармаймыз ІІ. Сендер барасыңдар Сендер бармайсыңдар Сіздер барасыздар Сіздер бармайсыздар ІІІ. Ол барады Олар бармайды Ма�сатты келер ша� І. Мен бармақпын Біз бармақпыз ІІ. Сен бармақсың Сендер бармақсыңдар Сіз бармақсыз Сіздер бармақсыздар ІІІ. Ол бармақ Олар бармақ І. Мен бармақ емеспін Біз бармақ емеспіз ІІ. Сен бармақ емессің Сендер бармақ емессіңдер Сіз бармақ емессіз Сіздер бармақ емессіздер ІІІ. Ол бармақ емес Олар бармақ емес Болжалды келер ша� І. Мен барармын Біз барармыз ІІ. Сен барарсың Сендер барарсыңдар Сіз барарсыз Сіздер барарсыздар ІІІ. Ол барар Олар барар І. Мен барар емеспін Біз барар емеспіз ІІ. Сен барар емессің Сендер барар емессіңдер Сіз барар емессіз Сіздер барар емессіздер ІІІ. Ол барар емес Олар барар емес

+ТКЕН ША�

Жедел өткен шақ І. Мен бардым Мен барған жоқпын ІІ. Сен бардың Сен барған жоқсың Сіз бардыңыз Сіз барған жоқсыз ІІІ. Ол барды Ол барған жоқ І. Біз бардық Біз барған жоқпыз ІІ. Сендер бардыңдар Сендер барған жоқсыңдар Сіздер бардыңыздар Сіздер барған жоқсыздар ІІІ. Олар барды Олар барған жоқ Ежелгі өткен шақ І. Мен барыппын Мен бармаппын ІІ. Сен барыпсың Сен бармапсың Сіз барыпсыз Сіз бармапсыз

128

ІІІ. Ол барыпты Ол бармапты І. Біз барыппыз Біз бармаппыз ІІ. Сендер барыпсыңдар Сендер бармапсыңдар Сіздер барыпсыздар Сіздер бармапсыздар ІІІ. Олар барыпты Олар бармапты Бұрынғы өткен шақ Етістіктің түбіріне ған, ген, �ан, кен жұрнағы жалғанып, оған жіктік жалғауы жалғану арқылы жасалады І. Мен барғанмын Мен бармағанмын ІІ. Сен барғансың Сен бармағансың Сіз барғансыз Сіз бармағансыз ІІІ. Ол барған Ол бармаған І. Біз барғанбыз Біз бармағанбыз ІІ. Сендер барғансыңдар Сендер бармағансыңдар Сіздер барғансыздар Сіздер бармағансыздар ІІІ. Олар барған Олар бармаған

129

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1. Бектурова А.Ш.,Бектуров Ш.К. Казахский язык для всех. -Алматы: Атамұра, 2004. 2. Сариева К. Қазақтілі. - Алматы: Білім, 1997. 3. Құлмағамбетова Б, Сатыбалдина Қ.А. Қазақтілі. РБК, 1994. 4. Анықтама сөздік. Қасымбеков М.А. - Алматы: Қазақстан, 1992. 5. Күлкенова О. Тіл ұстарту. - Алматы: Қазақ университеті, 1992. 6. Сүлейменова Э.Д., Қадашева К:К:, Аканова Д.Х. Сұхбат. Қазақ тілі: Учебный комплекс. ИД. Жібек жолы, 1996. 7. Оразбаева Ф. Ускоренный курс обучения казахскому языку. -Алматы: Білім, 1996. 9. Күнделікті сейлеудегі қазақ тілі: Оқулық. - Алматы,2000. 10. Кенжеахметұлы С. Қазақтың салт-дəстүрі. - Алматы: Кітап, 2007. 11. Мұрзалина Б., Нүркеева С., Нұргазина Г. Қазақ тілі ( Ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралы) – Алматы: Ана тілі, 2003. 12.Заң жəне заман журналы. Алматы, 2002 – 2011 ж. 13. «Сақшы» газеті 14. Белғара Б. жəне т.б. Мемлекеттік тіл – қылмыстық –атқару саласында. «Ана тіл- Ата тарих», баспа зерттеу орталығы, Астана, 2006. 15. Мұрзалина Б. жəне т.б. «Қазақ тілі ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралы», Алматы, 2003ж.

130

МАЗМҰНЫ Алғы сөз.................................................................................................................. 3 I−Қазақ тілі – мемлекеттік тіл .............................................................................. 4 II −Мамандық ..................................................................................................... 21 III− Мемлекеттік тіл – құқықтану саласында................................................... 39 ІV− Қазақстан ......................................................................................................58 ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ.............................................................................................84 ТАҚЫРЫПТЫҚ СӨЗДІК...................................................................................105 КЕСТЕЛЕР ..........................................................................................................116 ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.........................................................................................126