AK Party's Policy in South Caucasus

سیاست خارجی دولت

ترکیه« عدالت و توسعه»

در منطقه قفقاز جنوبی *فرهاد عطایی

**حسن شکاری

حمیدرضا عزیزی

چکیدههرا رراوایر گیرر بثر موجب شکل 2002به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه در ترکیه در سال

زمان، تالش بررا یشران دادن دو ویژگ مشخصه دولت ترکیه تا آن. درباره آینده سیاس این کشور شد ،به این ترتیرب . گرا و همچنین سلطه دیرپا یظامیان بر سیاست بودجدا و غربخود به عنوان دولت دین

گرا، به معنا آغاز عصر تغییرات چشمگیر رو کار آمدن حزب عدالت و توسعه به عنوان یک حزب اسالمدر این میان، آیچه بیش و پیش از همره از سرو . شددر عرصه سیاست داخل و خارج ترکیه تلق م

-ین کشور در یظام بیندولتمردان برآمده از حزب عدالت و توسعه مورد توجه قرار گررت، یقش و جایگاه ا

بر این اسرا،، مقالره حا رر در پر آن اسرت ترا بره . ویژه در ارتباط با کشورها همسایه بود الملل و بهسیاست خارج ترکیه در یک از منراق پیرامروی ایرن کشرور، یعنر ها یظر و عمل بررس جنبه

دهد که دولرت ترکیره در دوره مرورد بثر توایسرته برا این مقاله یشان م . منطقه قفقاز جنوب ، بپردازدها مختلف برا را در جنبه اش دبعد در سیاست خارج خود، روابطیگر و چنحاکم کردن دیدگاه واقع

. فقاز جنوب توسعه دهد و به گسترش یفوذ در این منطقه بپردازدکشورها منطقه ق

گان کلیدیواژ عم استراتژیک سیاست خارج و ، حزب عدالت و توسعه،قفقاز جنوب ،ترکیه

Email: [email protected] دایشیار روابط بین الملل دایشکده حقوق و علوم سیاس دایشگاه تهران *

** Email: [email protected] ا دایشکده حقوق و علوم سیاس دایشگاه تهران دایشجو دکتر مطالعات منطقه

ا دایشکده حقوق و علوم سیاس دایشگاه تهران دایشجو دکتر مطالعات منطقهEmail: [email protected]

81/80/00: تاریخ پذیرش 81/00/00: تاریخ ارسال 63-33صص / 1631 تابستان/ 36شماره / بیست و یکمسال / فصلنامه راهبرد

ختاسسی

ت دول رجا

«عهوسو تت دالع

» نوب جقازقفه طقمندر ه کیتر

81

مقدمهبه قدرت رسیدن حزب عدالت و توسرعه

هرا ، آغرازگر بثر 2002در ترکیه در سال

آینده سیاست داخل و خارج هباررراوان در

ترکیره یروین، از زمران . جمهور ترکیه برود

به دست کمال آتاتورک، همرواره گذار بنیان

جدا را به عنوان دولت دین در تالش بود خود

و خواهان اجررا یوسراز بره سربک غربر

کرره ،ویژگرر دیگررر ایررن کشررور. یشران دهررد

هرا مختلرف در آن یمایران همواره به گویره

ه یظامیران در بود، یقش و جایگاه قابل مالحظ

کره در حقیقرت ،ساختار سیاس کشرور برود

جدایایه جامعره دینها خود را یگهبان ارزش

بره ایرن ترتیرب، . دایسرتند و دولت ترکیه م

بره ،رو کار آمردن حرزب عردالت و توسرعه

یررد بیشررتر گرررا، از د عنرروان حزبرر اسررالم

معنا تغییرات کرم توایست بهتثلیلگران م

صره داخلر و خرارج و بیش اساسر در عر

ها ایرن حرزب هرچند مقام. این کشور باشد

از همان ابتدا به قدرت رسیدن اعالم کردید

ها دین جدای مصرح در قایون که به ارزش

اساس ترکیه پایبند هستند، اما به هرر حرال

هرا مختلرف اصالحات و تغییرات در عرصره

.این کشور یاگزیر بود

و پریش از رسد آیچه بریش به یظر م

همرره از سررو دولتمررردان برآمررده از حررزب

عدالت و توسعه مورد توجه قرار گررت، یقرش

المللر و در یظرام برین و جایگاه ایرن کشرور

به . ویژه در ارتباط با کشورها همسایه بود به

صدد برآمدید ترا در قالرب در آیها ،این ترتیب

ا منسرجم و بلندمردت بره برازتعریف بریامه

الملرل و در سرط یه در یظام بینجایگاه ترک

در مرورد ایرن یکتره تقریبرا . منطقه بپردازیرد

ها این بریامره یظر وجود دارد که بنیاناتفاق

هرا منسجم و بلندمردت را بایرد در ایدیشره

احمررد داووداوغلررو، مشرراور پیشررین سیاسررت

خارج و وزیرر امرور خارجره کنروی ترکیره

هرا هدر حقیقت، با مرور بر ایدیشر . جست

عمر راهبررد که بره ویرژه در کتراب ،و

توان بره خطروط کلر بازتاب یارته است، م

2002ا کرره دولررت ترکیرره از سررال بریامرره

کند دسرت تاکنون در عرصه عمل دیبال م

.یارت

مقاله حا ر برا مفرروگ گرررتن مروارد

هرا روق، در پ آن است تا به بررس جنبه

کیره در یظر و عملر سیاسرت خرارج تر

یک از مناق پیرامروی ایرن کشرور، یعنر

پرسرش اصرل . منطقه قفقاز جنوب ، بپردازد

مقاله این است که سیاست دولرت ترکیره در

تراکنون 2002منطقه قفقاز جنروب از سرال

های داشته و چه تثوالت را قر چه ویژگ

کرده اسرت بررا پاسرخ، ابتردا بره بررسر

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

80

ترکیره از ها یظر سیاسرت خرارج جنبه

ر آمدن حرزب عردالت و توسرعه زمان رو کا

پررردازیم و اصررول اساسرر آن را معرررر مرر

سپس برا یگراه کلر ، بازتراب آن . کنیم م

در ررتارهرا عملر ایرن کشرور در را اصول

. یمکنر بررسر مر عرصه سیاسرت خرارج

دریهایت، برر مبنرا همران اصرول، سیاسرت

را خررارج ترکیرره در منطقرره قفقرراز جنرروب

دهیم و به بیان جزئیات رار م مورد ارزیاب ق

رر ریه . پردازیماصول م هریک از آن درباره

مقاله این است که دولت ترکیه در دوره مورد

بثرر توایسررته بررا حرراکم کررردن دیرردگاه

ر و چندبعررد در سیاسررت خررارج یگرر واقررع

هرا مختلرف برا را در جنبره اش روابطخود،

نوب توسعه دهد و کشورها منطقه قفقاز ج

. بره گسرترش یفرروذ در ایرن منطقره بپررردازد

هررا موردییرراز ایررن مقالرره، از مقرراالت داده

هررا لرر مجررالت تخصصرر ، گررزارش تثلی

الملل شده توسط یهادها مختلف بینمنتشر

ها استخراج شده و همچنین اخبار خبرگزار

هرا دیردگاه همچنرین سرع شرده از . است

در کنررار هررم ترررکیویسررندگان ترررک و غیر

.استفاده و در این مورد توازن برقرار شود

در مورد هرچند تاکنون مقاالت متعدد

قورکل یوشته شده سیاست خارج ترکیه به

است، اما این مقاله درصدد است از یرک سرو

بررا تمرکررز سیاسررت خررارج ایررن کشررور در

دولرت )ا خرا ا خرا و در دوره منطقه

برا ،سرو دیگرر و از ( حزب عدالت و توسرعه

در تالش برا تثلیل سیاست خارج ترکیه

قفقاز از قری بررس مورد بره مرورد کراربرد

اصول سیاست خارج این کشرور در منطقره

. مذکور، مو ع جدید و متمایز را ارائه کنرد

عالوه بر ایرن، مقالره حا رر بررخالا مروارد

سیاست خارج ترکیره را برر اسرا، ،مشابه

هرا یظرر داخلر و بنیانا مبای ایدیشه

. کندآن بررس م

هاای ظراری سیاسات پایه. 1

خارجی دولت عدالت و توسعههنگام که حرزب عردالت و توسرعه در

بره قردرت رسرید، احمرد 2002یوامبر سال

مشرراور ارشررد سیاسررت خررارج ،داووداوغلررو

بره ،دولت و عبداهلل گرول دوسرت یزدیرک او

از . وب شرردعنرروان وزیررر امررور خارجرره منصرر

هررا همررین زمرران، برره مرررور ترره یر ایدیشرره

داووداوغلو بر سیاست خرارج ترکیره آغراز

بعدها و هنگام که داوود اوغلرو ییرز بره . شد

سمت وزیر امور خارجه ارتقا یارت، این تره یر

هبرار ها او را در ما سیر ایدیشها. آشکارتر شد

ها پیش از سیاست خارج ترکیه باید از سال

ش به مقام وزارت امورخارجه بررسر رسیدی

.کرد

ختاسسی

ت دول رجا



00

، زمای که داووداوغلرو در 8000در سال

کررد، کتراب برا عنروان دایشگاه تدریس مر

او در . یوشرت دگرگوی تمدی و جهان اسالم

کند کره جهران برر اسرا، این کتاب ادعا م

اگرچره وبند شرده ها ارزش تقسیم یظام

و مسررلمایان ممکررن اسررت از یظررر اقتصرراد

رنرراور از غرررب عقررب باشررند، ولرر از یظررر

بره ماینرد و در یهایرت اخالق برتر براق مر

او . شروید تبردیل مر « کننرده تمدن تعیرین »

امت اسالم باید متثد شرود ایرن ،گوید م

هررا همگرایرر »اتثرراد در ابترردا از قریرر

ا آغرازین دهد که مرحلره رخ م « ا منطقه

همه کشرورها برا همگرای اقتصاد بین

(.Jenkins, 2010)مسلمان است

رسررد ارررراد کرره از وا ه برره یظررر مرر

در تعریرف سیاسرت خرارج « گرایر اسالم»

هرا ایدیشره کنند، بیشتر ترکیه استفاده م

دهند و تناسرب ظر قرار م ی داوود اوغلو را مد

ها را با برخ اقدامات دولت ترکیه این ایدیشه

هد بر ادعرا خرود الملل شادر عرصه بین

کننرد کره برخ ادعا م همچنین،. دایندم

سرال تراریخ هشتاد ترکیه مایل است بیش از

مدرن خود را ، که در آن خود را وقف تثبیت

جدا، اروپای دینجایگاهش به عنوان کشور

و معطوا به غررب کررده برود، رهرا کنرد ترا

جایگاه خود را به عنوان یک قردرت مسرلمان

این گروه، به دست . یمایدشف و احیا دوباره ک

آوردن رهبررر سررازمان کنفرررایس اسررالم ،

جایگاه برجسته ترکیه در گروه هشرت کشرور

ین کشرور ها اخیر ا و توار 8در حال توسعه

ده وجود چنرین دهن با ایران و دمش را یشان

,Alessandri) داینررد مرر تمررایل در ترکیرره

2010,p.86).

کره یقرش رعرال ت اما باید توجره داشر

کشرورها الملل تنها به ترکیه در عرصه بین

ا آشرکار، در گویه مسلمان مثدود یشده و به

برقرار روابط خروب و مثبرت برا ،درجه اول

تمام کشرورها همسرایه و در مرحلره بعرد،

تعامل سرازیده برا مجموعره کنشرگران یظرام

به یظر . الملل مورد توجه قرار گررته استبین

جرره برره کترراب دوم احمررد داوود رسررد تومرر

هرا سیاسرت اوغلو، در رهم و تثلیل پرویش

خارج ترکیه در دوره عدالت و توسعه کمک

.بیشتر خواهد کرد

دومررین 2008 داوود اوغلررو در سررال

منتشرر عمر راهبررد کتاب خود را با یام

در این کتاب، او بث از هویت اسرالم . کرد

آن، برر آیچره ترکیه را کاهش داده و به جا

که عدم توازن در سیاسرت خرارج پیشرین

داوود اوغلرو . یامد تمرکز کرده استترکیه م

کنرد کره ترکیره بره قرور گسرترده ادعا مر

1. Developing 8 (D-8) 2. Strategic Depth

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

08

مناقق از قبیل خاورمیایه و شمال آرریقرا را

کنرد کره او توصریه مر . یادیده گررته اسرت

ترکیه یباید خود را مسرتقر در جبهره شررق

بره غررب، بلکره بایرد در مرکرز اروپا و با یگاه

حروزه یفروذ مخصرو بره خرود ببینرد و بررا

روابط ،کشورهای که در مجاورتش قرار دارید

(.Jenkins, 2010) یزدیک برقرار کند

به قور کل ، مثورها اصل مورد یظرر

کرره در کترراب عمرر راهبرررد ،داوود اوغلررو

مطرح شده و برا عمل به دولتمردان ترکیره

:، چهار مورد استشودتوصیه م

از میررران برداشرررتن مشرررکالت برررا .8

ترکیه باید مفروگ قردیم خرود : همسایگان

را مبن بر اینکره توسرط دشرمنان مثاصرره

شده رها کند و روابرط خروب برا همسرایگان

البته، تکمیرل همگرایر برا .خود برقرار سازد

هرا اروپا ییز همچنان در زمره اولویرت اتثادیه

.قرار دارد

داوود : سیاسررت خررارج چندبعررد .2

اوغلو سیاست خارج ایستا را که رقط متک

به یک پرارامتر باشرد موجرب مثردود شردن

هررا ترکیرره در یظررم یرروین جهررای ررصررت

بنابراین ترکیه باید سیاست خرارج . داید م

خود را تنوع بخشد و در همسایگ خود یقش

. ها متعارگ را ایفا کنرد میایج میان دولت

روابرط راهبررد جدیرد برا نین بایرد همچ

د و در عرین سازاتثادیه اروپا و روسیه برقرار

یررک از ایررن روابررط یبایررد باعرر یچحررال، هرر

.ها بدیل شودمثرومیت از گزینه

داوود : جدیررد کیررک زبرران دیپلماتیرر .8

اوغلو بر جایگراه منثصرر بره رررد ترکیره بره

عنوان پل بین شرق و غررب و همچنرین برر

در ایرن . کنرد راهبرد آن تهکید م مرکزیت

ارچوب، داوود اوغلو بر اهمیت این مو وع هچ

کند که دیپلماس یبایرد اختصاصرا تهکید م

در عروگ، او . ها رهرا شرود در دست دیپلمات

قالب وارد شدن جامعره دایشرگاه و عمروم

.جامعه در ررایند سیاست خارج است

بررا : گذار به یک سیاسرت مروزون .0

د ته یرگذار سیاسرت خرارج ترکیره، بهبو

روابررط دوجایبرره بررا کشررورها منطقرره بایررد

توسررعه یابررد از جملرره دیرردارها مکرررر بررا

هررا ایررن کشررورها و رهبررران و از پایتخررت

همچنین میزبرای ترکیره از بازدیدکننردگان

(.Kaya, 2009)همسایه رده باال کشورها

عررالوه بررر ایررن، از دیررد داوود اوغلررو،

ا از روابرط و یرا ت خرارج مجموعره سیاس

حرکررات دوجایبرره ییسررت، بلکرره برره عنرروان

ا از ررایندهای است که یکدیگر را مجموعه

او بیران . کنند و با هم در ارتباقند م تقویت

ا پایردار کند که برا تدوین یک دوریمر م

را در عمر تراریخ راهبرد ، ییاز است کره

ختاسسی

ت دول رجا



02

ثیث از یظررر آوریررم ایررن کررار، ارزیرراب صرر

ارتباقات بین گذشته، حال و آینده به دسرت

را « عم جغراریرای »همچنین باید . دهدم

ده هرا پیچیر در یظر بگیریم کره بره پرویش

ا و جهرای روابط بین عوامل داخل ، منطقه

.(Onis & Yilmaz, 2009, p.9)است مرتبط

این کتاب ییز به یوبه خود به مباحثرات

در 8گرایر یوعثمرای ه مون وجود ایدیشر پیرا

،در واقرع . سیاست خرارج ترکیره دامرن زد

چنرین بیرران شررد کرره ترکیره بررا اسررتناد برره

پیویدها تاریخ و جغراریای خرود، در پر

امرا . احیا تمایالت امپراتور عثمای اسرت

به . استفاده از این لفظ خال از مشکل ییست

ها با دید ایدئولو یک و عثمای این دلیل که

ت امپراترور به تمرایال ارزار ا قدرت سختب

یگریسرنتد، امرا سیاسرت خرارج م جهای

جدید ترکیه، رمن عردم تهکیرد برر عناصرر

درت صرا ایدئولو یک و با تکیه عمرده برر قر

عرالوه . اسرت ا منطقهیرم، بیشتر دارا بعد

بر این، الگو برقرار روابط خارج ترکیره،

پیرررو از الگررو سیاسررت خررارج عثمررای

ین یمود این امر، برقرار تر جستهرب. کندیم

روابط بسیار مناسب با روسیه است که زمرای

تررین دشرمن امپراترور عثمرای تلقر مهم

ها اخیر و پرس از رروپاشر در سال. شدم

3. Neo Ottomanism

شررورو تررا زمرران رو کررار آمرردن حررزب و

عدالت و توسعه، روابط برا روسریه در اولویرت

ایررن روابررط 2002ل امررا پررس از سررا. یبررود

,Weitz) ش چشررمگیر یارترره اسررتارررزای

2010).

الزم به ذکر است که در برقرار روابرط

ینررد روسرریه، منررارع کشررور بررا کشررورهای ما

ویژه منارع اقتصاد مردیظر بروده و ترکیه، به

دولررت عرردالت و توسررعه بررا دیررد عملگرررا

اختالرات سیاسر و یرا ایردئولو یک را کنرار

همین امر باع شده برخر از . گذاشته است

تثلیلگران با در یظر گررتن دو عامرل اسرالم

و ( در برقرار روابط با کشورها خاورمیایره )

اکویرو اقتصاد، به سیاست خارج ترکیه لفظ

,Cagaptay) را اقرالق کننرد 0اسالمیست –

2009).

کرره از سیاسررت ایندر مجمرروع، رررار از

باید اشاره خارج ترکیه با چه یام یاد شود،

کرد که داوود اوغلو با هدا تبدیل ترکیره بره

ا و سپس جهای ، ترز خرود را قدرت منطقه

یفه ترکیره تبردیل گویه ارائه کرده که وظاین

، با حفرظ میررا مرکز شدن به یک کشور

گویرد او مر . تاریخ و ئوپلیتک خود اسرت

ترکیه باید یقش سنت خود را به عنوان یرک

و دارا جایگرراه سررط « احاشرریه»کشررور

4. Econo – Islamist

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

08

& Kaya) المللرر رهررا کنررد پررایین بررین

Karaveli, 2009 .) ،مالحظرات در این دیدگاه

و تمایالت ئوپلتیک اقتصاد ، اهداا امنیت

را کاست تا رعرالیت دیپلماتیر هم آمیختهدر

تعقیررب کنررد کرره در ترراریخ مرردرن ترکیرره

سابقه بوده و گستره منارع ترکیه را توسعه ب

(.Alessandri, 2010, p.89)د هد م

هااای عملاای سیاساات جلااوه .2

خارجی دولت عدالت و توسعهها سیاسرت خرارج ترکیره در پویش

دوره حکومررت حررزب عرردالت و توسررعه، برره

ها یظر آن کره مرورد اشراره شدت با پایه

در واقع، دسرتگاه . قرار گررت در ارتباط است

سیاست خارج ترکیه، کرم و بریش بره هرر

اما به . ار اصل مورد اشاره ورادار بوده استچه

ها عمل این چهرار توان جلوه ل م قور ک

اصل را در سه مثور عمده مورد بررس قررار

اول، ایجاد توازن در روابط خرارج دوم، : داد

گسررترش روابررط اقتصرراد خررارج و رعررال

شدن دیپلماس اقتصراد و سروم، اسرتفاده

یاسرت خرارج چشمگیر از قدرت یررم در س

. ترکیه

ایجاااد تااوازن در رواباا . 1-2

خارجی

از زمان تهسریس ترکیره یروین در سرال

، (کآتاتور)توسط مصطف کمال پاشا 8028

. گرایایه بودگیر غرب این کشور دارا جهت

سیاسرت ترکیه در جریان جنگ جهرای دوم

قرر اختیار کرد، اما پایان جنرگ جهرای ب

را ایرن کشرور گ سررد، دوم و آغاز دوران جن

ترکیره . دیموها یاگزیر از ایتخاب یک از قرا

جزو اولین کشورهای بود که برا مقابلره برا

شرده ها تمهیدتهدید یفوذ شورو ، از کمک

همچنرین . اسرتفاده کررد « قرح مارشال»در

زمینره 8012همین تهدید بود کره در سرال

بره هرر . پیوستن ترکیه را به یاتو رراهم کررد

سرال در شصرت بره مردت این کشرور ،لحا

یقرش ترکیره بره عنروان . اردوگاه غررب برود

سنگر در مقابل توسرعه شرورو در جبهره

شردت اش را بره جنوب یراتو روابرط خرارج

اغلب همسایگان ترکیه در . ساخت مثدود م

ایران برود ،تنها استثنا و جبهه شورو بودید

که آن هم بعرد از ایقرالب اسرالم از جبهره

(.Alessandri, 2010,p.87)رب خارج شد غ

هرچند پایران جنرگ سررد، برا از برین

تهدیرررد شرررورو ، امکررران اررررزایش برررردن

ها روابط خارج را برا ترکیه رراهم گزینه

کرد، اما این روابط به مدت بیش از یک دهره

ختاسسی

ت دول رجا



00

جایبه و معطوا بره غررب براق دیگر ییز یک

باید به ترین دالیل این امر از جمله مهم. ماید

هررا ملقررب برره وهیفرروذ یظامیرران و گررر

ها مختلرف جامعره و در بخش« کمالیست»

از یتررایا ایررن . سیاسررت ترکیرره اشرراره کرررد

، یرامزد ترکیره بررا ییرز گرای شدید غرب

برود 8000عضویت در اتثادیه اروپا در سرال

(Aras & Toktas, 2010,p.1) . هرا در سرال

ت و ابتدای بره قردرت رسریدن حرزب عردال

ایرن . توسعه ییز، روید اروپاگرای ادامه یاررت

هرا قالیر سرال »ا کره بره در دورهروید

معرروا اسررت و از « حرزب عردالت و توسرعه

تا آغاز رسم مرذاکرات الثراق 2002یوامبر

قول کشرید، 2001به اتثادیه اروپا در اکتبر

& Onis)با شور و حرارت زیاد پیگیر شد

Yilmaz, 2009,p.7).

، روید عضرویت ترکیره 2000از سال اما

این امر تا حردود . در اتثادیه اروپا کند شد

هررا از وسررعت برره ایررن دلیررل بررود کرره ترررک

تغییرات که باید برا این عضویت در داخرل

همچنرین . کشور خود ایجاد کنند آگاه شدید

اینررده در داخررل اتثادیرره اروپررا، مخالفررت رز

برا عضرویت ،ویژه از جایب ررایسه و آلمران به

بره همرین . ترکیه، دلیل دیگر ایرن امرر برود

دلیررل، هرچنررد ترکیرره هرردا عضررویت در

اتثادیه اروپا را کنرار یگذاشرت، ولر تالشر

در سیاسررت . برررا تسررریع آن ییررز یکرررد

ها در این جهت هدایت شد ترا خارج ، تالش

پیویدها ترکیه با کشورها مسلمان تثکیم

المللر برا برین به عنوان قردرت این کشورو

,Jenkins) مسرریر ویررژه خررود تثبیررت شررود

2010).

هررا از همررین زمرران بررود کرره ایدیشرره

بیش از داووداوغلو در سیاست خارج ترکیه

صرردد تنرروع پرریش یمایرران شررد و ترکیرره در

در این . بخشیدن به روابط خارج خود برآمد

عمررر »مسررریر، هرچنرررد مطررراب یظریررره

بهبررود ، همسررایگان ترکیرره برررا«راهبرررد

روابط در اولویت قرار داشتند، اما ایرن بهبرود

ترکیه برا ،از یک سو. تنها به آیها مثدود یشد

پ دن و لبنان لغو روادید کرده و درسوریه، ار

این است که یک منطقه آزاد تجار برا آیهرا

تشکیل دهد و از سو دیگر، این کشور عضو

یاظر شورا همکرار خلریا ررار، اسرت و

و مرکوسرور بره شرمار د آسه آن شریک جدی

(.Traub, 2010)رود م

یمویه مهم دیگر در رابطه برا چندجایبره

گرای دولت ترکیه، بهبود روابط این کشور با

روسرریه اسررت کرره در دوره حکومررت حررزب

روابرط . عدالت و توسرعه اتفراق ارتراده اسرت

شخص بین پوتین و اردوغران بسریار خروب

گسرترش روابرط است و هر دو رهبر مایل به

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

01

ها ترکیه در تعقیب سیاست ،روسیه. هستند

یک راهبرد امنیت ایر با برات و همچنرین

هایش در منطقه دریا سیاه و قفقراز سیاست

ته و از آن را همسررو بررا منررارع خررود دایسرر

عررالوه، روسرریه برره. اسررتقبال کرررده اسررت

ترررین شررریک تجررار ترکیرره اسررت و برزر

از روسریه، بعرد ترکیه دومین خریدار بزر گ

پس از جنرگ . (Bagci, 2009)از آلمان است

روسرریه و گرجسررتان ییررز ترکیرره بررا 2001

بریامرره بررات و »پیشررنهاد تثررت عنرروان

هرچنرد . وارد صثنه شرد « همکار در قفقاز

هررا ایررن پیشررنهاد چنرردان از سررو دولررت

دهنرده یفع جد گررته یشرد، امرا یشران ذ

در منطقره عزم جد ترکیه برا رعال شدن

(.Kaya, 2009)بود

شرود کره مشراهده مر ،به ایرن ترتیرب

دولت ترکیه از زمان به قدرت رسیدن حرزب

عدالت و توسعه، در پر تنروع بخشریدن بره

. ها سیاست خارج خود بروده اسرت گزینه

هرا خالا رویره مرسروم دولرت دقیقا بر این

پیشین این کشور است که منارع ویژه کشرور

–در ادغام در ساختارها یرورو خود را صررا

یکتره جالرب . کردیرد ستجو مر آتالیتیک ج

اینجاسررت کرره دولررت کنرروی ، ایررن توجرره

هررا جدیررد را یرراقف اهررداا پیشررین رویرره

داوود اوغلررو در ،در همررین رابطرره. دایررد یمرر

کند که هرچه ترکیه کمران تشبیه بیان م

خود را در آسیا بیشتر بکشد، تیرش به شرکل

او معتقد ،در یتیجه. یشینداروپا م بهتر در

است که اگرر ترکیره جایگراه مسرتثکم در

آسیا یداشته باشد، بخرت بسریار کمر بررا

Onis)عضویت در اتثادیه اروپا خواهد داشت

& Yilmaz, 2009,p.9.) تجل این دیدگاه در

عرصه عمرل، رعرال شردن سیاسرت خرارج

و مورقیررت در ترکیرره در جهررات مختلررف

.بوده استر روابط برقرا

فعااال شاادن دیسلماساای . 2-2

اقتصادی

رعال شدن دیپلماس اقتصراد ترکیره

تروان بره در دوره حزب عدالت و توسعه را م

قور مسرتقیم برا تغییررات کلر رخ داده در

اقتصاد این کشور در دوره مرذکور در ارتبراط

هنگام که حزب عدالت و توسعه بره . دایست

یرر بثرران اقتصراد قدرت رسید، کشور درگ

2008بثرررران اقتصررراد . شررردید برررود

. ا برا اقتصاد ترکیه برود یشین عمده عقب

سررقوط قابررل توجرره درآمرردها بررا ارررزایش

این بثران همره . چشمگیر بیکار همراه شد

هررا جامعرره، از روتمنررد و رقیررر و بخررش

یکررده را بره یثرو کررده و تثصریل تثصیل

ت منفر ، بثرران با وجود این ا را. دربرگررت

یک ا ر مثبت جنب هم داشت و آن این برود

ختاسسی

ت دول رجا



04

هررا را علیرره اصررالحات در هررم کرره مقاومررت

شکسررت و دسررت کنشررگران خررارج ماینررد

المللر پرول و اتثادیره اروپرا را صندوق برین

برا شتاب بخشیدن بره اصرالحات براز کررد

(Onis & Bakir, 2007, p.148.)

کره از ،ها آزادساز اقتصاد سیاست

زمان مورد بث تاکنون به اجرا درآمده است،

مثرور رکرر و مثرور :دو مثور عمرده دارد

در اشاره به مثور رکر ، دولت ترکیره . عمل

اعتقاد دارد کره ایرن کشرور بایرد خرود را برا

هررا یظررام اقتصرراد جهررای لیبرررال واقعیررت

رررت، گویه که ایتظرار مر همان. طب کندمن

:لگرو ماینرد هرا مشخصر از ایرن ا سیاسرت

سراز ، کراهش یقرش دولرت و براز خصوص

ها خارج ، بره را سرمایهکردن بازار مل ب

,Bacik)ا بره اجررا درآمرد سرابقه شکل ب

2006, p.303.) ها از سوی باع این سیاست

گذار خارج در ترکیه شد و از رشد سرمایه

دست بخش خصوصر ترکیره را ،سو دیگر

. شورها باز گذاشتبرا رعالیت در دیگر ک

ترکیه الگو کشرورها در همین مورد،

هرا تجرار غرب را دیبال کررده و از گرروه

دولترر ییررز در جهررت اهررداا سیاسررت غیر

،هرا ایرن گرروه . کندخارج خود استفاده م

کار هستند یماینده تاجران مسلمان مثارظه

که پایه حمرایت حرزب عردالت و توسرعه را

ت ییز با حمایت از ایرن دول. دهندتشکیل م

با یک تیر ( آیاتول معروا به ببرها )ها گروه

به همران میرزان کره یقرش : زید دو یشان م

دهرد، بازسراز ا ترکیه را ارتقرا مر منطقه

. بخشررداقتصرراد کشررور را ییررز سرررعت مرر

کننرد، ها تجار مذهب که رشد مر گروه

یابرد و ها در اقتصاد ترکیه ارزایش مر آیسهم

را بره چرالش جردا ساب دیرن ها یفوذ گروه

(.Cornell, 2010) کشند م

دیرردگاه کررارکرد ترکیرره در عرصرره

. ر بوده استؤاقتصاد، در سیاست ایر هم م

اول از همرره، دولررت اصررالحات زیرراد برررا

هسامای. آزادساز بازار ایر ایجام داده است

ایررر ترکیرره برره منظررور ایطبرراق بررا او رراع

لملل و به ویژه اروپرا، از یرو سرازمایده ا بین

همچنررین ایررن کشررور در همکررار بررا . شررد

ها دیگر در زمینه ایر تردید یشران دولت

بررا وجرود مشررکالت گراه و بیگرراه بررا ویرداده

کشورهای مثرل ایرران، یویران و روسریه، در

. همکرار ایرر برا آیهرا مورر بروده اسررت

به عنروان تر از همه اینکه ترکیه از ایر مهم

ها، از جملره روابرط اهرم مهم در سایر حوزه

ایرن کشرور . کنرد خود با اروپرا اسرتفاده مر

درصدد است از ایر به عنوان ابرزار بررا

خود در رابطه برا اتثادیره اروپرا تقویت یقش

در (.Bacik, 2006, p.303)اسررتفاده کنررد

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

00

ترکیه سع کرده به عنوان یک شراهراه ،واقع

ل کند که ایر را به اروپرا ایتقرال ایر عم

هررا در همررین راسررتا، پرررو ه دهررد ومرر

.متعدد ییز قرح و اجرا شده است

استفاده چشمگیر از قادر .6-2

ظرم

میزان اسرتفاده از قردرت در بیای کل ،

سخت یا یرم در سیاسرت خرارج ، بریش از

« امنیتر شردن »هرچیز بسرتگ بره میرزان

ئل در حروزه سیاسرت هرچه مسا. مسائل دارد

خررارج بیشررتر امنیترر شرروید، اسررتفاده از

عالوه، تفراوت به. شودقدرت سخت بیشتر م

ا که برین ایرن دو یروع قردرت وجرود عمده

شرود یاش م « منط عمل»دارد، از آن یوع

( هرررادولرررت)کررره برررر ررترررار کرررارگزاران

اگر یرک منطر عمرل ابرزار . فرماستحکم

، مجبرور کرردن حاکم باشد، یعن اگر هردا

دیگران به مثاسبه هزینره و رایرده از قریر

ها اجبارکننده یرا اغناکننرده باشرد، راهبرد

اگرر . توان از قردرت سرخت سرخن گفرت م

هدا اقمینان از این باشد که دیگران به قور

خودکار، برپایه قدرت جذب دیگر ، از دولت

تروان از وجرود کنند، مر قدرتمند پیرو م

,Oguzlu)ن بره میران آورد قدرت یررم سرخ

2007,p.81.)

عروامل وجرود دارد کره بر این اسرا،،

باع غیرامنیت شدن مو وعات مورد توجره

از قدرت این کشور استفاده ،ترکیه و دریتیجه

در بعد داخل ، ترکیه در ایجام . است یرم شده

اصالحات مورد ییاز اتثادیره اروپرا ترا حردود

ه متثول و در خصیص. زیاد مور بوده است

یظرام در دوره –حال تغییرر روابرط مردی

در این ررآینرد ایتقرال ،دولت عدالت و توسعه

ترکیره اقردامات مهمر در . اسرت ر بروده ؤم

امنیت کردن و تبدیل مو وعات امنیتر غیر

مرثال . به مو وعات سیاس ایجام داده اسرت

له ئو مس 1ها پ ک کدولت بین تروریست

. تفرراوت قائررل شررده اسررتکردهررا در ترکیرره

ررآینررد الثرراق برره اتثادیرره اروپررا برره ایررن

. هررا کمررک کرررده اسررت غیرامنیترر کررردن

ساز که ترکیه دیبرال ررآیند مدرنعالوه، به

کرده، از جنبه خارج ییز یتایا خوب به برار

بره قرور جرد بثر زمای که. آورده است

الثاق ترکیه به اتثادیه اروپا شروع شد، مردم

این یتیجه رسیدید که ایرن کرار یایه بهخاورم

تواید باع مدرن شردن ترکیره و زیردگ م

،در یتیجره . مردمش در صل و آرامرش شرود

و ، مدل یوساز ترکیه از دید مردم خاورمیایه

(.Ibid,pp.87-89)ها جذاب شد ترکیه برا آی

5. PKK

ختاسسی

ت دول رجا



01

اوغلرررو عررالوه بررر ایرررن، خررود داوود

ه قردرت ترین جنب ساالر ترکیه را مهم مردم

داید و از توازن بین امنیرت یرم این کشور م

در کشررورش یرراد سرراالر و آزاد و مررردم

گوید ایجراد چنرین تروازی بره او م . کند م

دهررد تررا در عرصرره یررک کشررور اجررازه مرر

,Davutoglu) کندالملل یقش رعال ایفا بین

2009, p.29).

در عرصه عمل، برارزترین یمرود قردرت

در اسررتفاده ایررن کشررور از یرررم ترکیرره را

دولت ررهنگ و حت تجار ها غیر ایجمن

توان در توسعه یفوذ خود در دیگر کشورها م

هررا ترکیرره از ایررن ایجمررن. مشرراهده کرررد

هررا دولترر برررا تررهمین مررال بریامرره یرغ

ا مواررر حکومررت، برره ویرررژه در رسررایه

,Cornell) کندکشورها خارج استفاده م

دولتمردان ترکیره را ، راستامین در ه. (2010

در دیدارها رسم از کشرورها مسرلمان،

تجرار مسرلمان ایرن کشرور ارراد از جامعه

ا از این گروه بخش عمده. کنند همراه م

را کنفدراسرریون صررنعتگران و تجررار ترکیرره

اهلل دهند که توسرط پیرروان ررت تشکیل م

که به ،پیروان گولن. گولن تهسیس شده است

ایرد، شربکه معروا شرده جنبش گولنعنوان

ا ، هرا رسرایه ها، بریامره ا از شغلگسترده

سسرات خیریره و ؤدولتر ، م ها غیرسازمان

مدار، را در ترکیه ایجراد کررده و در شرمار

زیاد از کشورها جهران ییرز حضرور پیردا

برررا ذکررر (.Jenkins, 2010)ایررد کرررده

یکر د که توان اشاره کرها بیشتر م یمویه

هرا تجرار ترکیره بره یرام از کنفدراسیون

در زمینه روابط ترکیه با کشرورها 4تاسکون

ایجمررن صررنعتگران و . آرریقرای رعررال اسررت

ها البیگرایه برا از رعالیت 0بازرگایان ترکیه

تسهیل ورود ترکیه به اتثادیه اروپرا اسرتفاده

ها دیگر هم مثل آیهرای سازمان. کندم

و 2001از زلزلره پاکسرتان در سرال که بعد

سویام اقیایو، هند رعال شردید و بره ایرن

مناق ررتنرد، همسرو برا سیاسرت خرارج

(.Davutoglu, 2009, p.33)اید ترکیه بوده

مفهروم عالوه بر آیچه اشراره شرد، خرود

عم راهبرد ، در زمینه قردرت یررم ترکیره

هرا، توجره بره کمالیسرت . حائز اهمیت اسرت

اب امپراتور عثمای را مایع برا مناق س

دایسرتند، ولر امرروزه مدرن شدن ترکیه م

هرا دیرد مثبتر یسربت بره بسیار از تررک

ها آی .(Kilinc, 2001) امپراتور عثمای دارید

های از میرا عثمای ، به ویژه تهکیدش جنبه

هررا چنرردررهنگ را برره عنرروان بررر هویررت

ر توسط ترکیه پتایسیل برا ایفا یقش برت

6. TUSKON 7. TUSAID

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

00

,Larrabee) کننرردقلمررداد مرر در منطقرره

2010, pp.159-169)

های دولت عادالت و سیاست .6

توسعه در قفقاز جنوبی

ترکیااه و تااوازن در قفقاااز .1-6

جنوبی

منطقره ،ها قرن بیسرتم در بیشتر سال

شرده بررا ا ررامروش قفقاز جنوب منطقره

دیگررر یقرراط جهرران بررود و راهبردشناسرران و

خصصرران ئوپلیتیررک، ایررن منطقرره را برره مت

هرا داخلر اتثراد شرورو عنوان سرزمین

ایراالت متثرد آمریکرا ییرز . کردیدقلمداد م

ا و وسریله ترتیبرات منطقره سع داشت بره

در . این قدرت پهناور را کنتررل کنرد ،جهای

این و عیت، کشورهای چون ایران، ترکیره و

در ایرن هرا مررز پاکستان به عنوان پایگاه

,Aydin) داشررتندسیاسررت اهمیررت بسرریار

امررا رروپاشرر اتثرراد شررورو ایررن . (2000

داد و و رررعیت را بررره قرررور کلررر تغییرررر

کشورهای که در یظم دو قطب در مرزهرا

بررین دو قرردرت جررا داشررتند، بررا موقعیررت

ایررن امررر . ئوپلیتررک جدیررد روبرررو شرردید

گرذاران خرارج و موجب شرد کره سیاسرت

هررا ان ایررن کشررورها سیاسررتراهبردشناسرر

غییرات در مثیط جدید در مواجهه با این ت

الملررل اتخرراذ کننررد یظررام بررین منطقرره و

(Sandrin, 2009, p.3) . ترکیه ییز یک از این

بود که با رروپاش اتثاد شرورو در کشورها

زبران ا از کشورها تررک رکر ایجاد اتثادیه

امرا .در منطقه آسیا مرکز و قفقاز برآمرد

رروپاش اتثراد شرورو همزمران برا ایجراد

ها اقتصاد های برا ترکیه، چالش ررصت

امنیت ییز برا این کشرور بره وجرود آورد و

(Ibid, p.8) . زیرررا موجررب برره وجررود آمرردن

در منطقه قفقاز شد که عرالوه برر کشورهای

مشکالت اقتصراد و سیاسر ، برا مشرکالت

مشکالت که بره این . هویت ییز مواجه بودید

قلب قروم برروز جزیهشکل بثران قوم و ت

با ، هقر)د، این منطقه را با سه بثران رعال کر

هررا و بثررران( آبخازیررا و اوسررتیا جنرروب

,Aliriza) خاموش متعدد دیگر درگیر ساخت

2008).

هرا و سیاست ترکیه در برابر این بثرران

بر ،همچنین توسعه یفود خود در این کشورها

بنا اصل همکرار اسرتوار برود کره در دو م

ا پیگیررر منطقررها و ورا سررط منطقرره

ا ، ترکیره مثرور در سط ورامنطقره . شد م

رعالیت خود را بر پایه همکار برا غررب بنرا

یهاده بود که بر این اسا،، همکار با یراتو و

ایاالت متثرد آمریکرا در منطقره در اولویرت

سیاسرررت قفقررراز ایرررن کشرررور قررررار

ختاسسی

ت دول رجا



10

. (Ziyadov & Suleymanov ,2003)داشرت

ا ییرز ایرن کشرور اولویرت در سط منطقره

را گسرترش روابرط برا سیاست قفقاز خرود

جمهور آذربایجان قرار داد و سرع داشرت

همکررار خررود را بررا ایررن کشررور برره سررط

ترکیره در . ها راهبرد ارتقا دهرد همکار

راستا این سیاسرت و جهرت دسرتیاب بره

آذربایجران و همچنرین کشرورها جمهور

یاچرار سرط بره زبان آسریا مرکرز ، ترک

روابط خود را با گرجستان ییز ارزایش داد که

دارا پیویدها و عالی قروم برا ایرن کشرور

.بود

گرایر ترکیره در منطقره سیاست غررب

هرررا و قفقررراز جنررروب منجرررر بررره تعرررارگ

برخوردهای بین ترکیه و روسیه از یک سو و

در سط . شد ن و ترکیه از سو دیگر م ایرا

ا ییررز حمایررت قرراقع ترکیرره از منطقرره

با و جمهور آذربایجان در هنگام بثران قره

جنگ بین ارمنستان و جمهرور آذربایجران،

موجب تیره شدن روابرط ترکیره و ارمنسرتان

شد کره برا یکردیگر اختالررات تراریخ ییرز

، گیر مستقل ترکیه بر اسرا جهت. داشتند

تمرکز بر غرب موجب شد ترکیره بره صرورت

مستقیم همراه با جمهرور آذربایجران و غیر

گرجستان و همچنین برا حمایرت یراتو و بره

ویژه آمریکا، در مقابل مثور ایرران، روسریه و

.ارمنستان قرار بگیرد

با پیروز حزب عدالت و توسعه در سال

در سیاست خارج ترکیه در منطقره ، 2002

. اساسررر صرررورت گرررررت قفقررراز تثرررول

ترین تغییر ایرن برود کره دولتمرردان اساس

جدید ترکیه سع کردید رویکرد پیشین خود

گرایر در دو سرط را به رویکررد چندجایبره

در ایرن . ا تغییر دهند منطقه ا و ورا منطقه

رویکرد جدید، ترکیره سرع کررده اسرت بره

و حرکررت در جررا تهکیررد بررر مثررور غرررب

ها یاتو و آمریکا در منطقره، راستا سیاست

سیاسرر خررود را در منطقرره هررا شررریک

(.Ibid, p.6)تر سازد متنوع

دولررت ترکیرره در جهررت متنرروع کررردن

سیاست قفقاز خود تالش کرد همکرار برا

در را اتثادیه اروپا، روسیه و تا حدود ایرران

هرا قفقراز جنروب و همچنرین حل بثرران

در . عه دهرد تهمین امنیرت ایرر اروپرا توسر

اولین گام، روابط خود را برا روسریه در ابعراد

اقتصررراد ، یظرررام و سیاسررر ارتقرررا داد

(Bishku, 2009) . در قررول ترراریخ، ترکیرره و

ایرن وهمرواره رقیرب یکردیگر بودیرد روسیه

ا در بالکرران، رقابررت در مو رروعات منطقرره

آسیا مرکز و قفقاز و دریرا سریاه ظراهر

با آغراز جنرگ ،اریخ این رقابت ت. شده است

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

18

. سرد و عضرویت ترکیره در یراتو تقویرت شرد

بهبود روابط ترکیه و روسیه با قررارداد گراز

بین دو کشور آغراز شرد، امرا بره 8010سال

علت عضویت ترکیه در یاتو، روسیه همواره به

پایران جنرگ . کرد این رابطه با تردید یگاه م

مثور -ها غرب سرد ییز با توجه به سیاست

خارج یزدیک روسریه، تره یر ترکیه در مناق

ت برر بهبرود روابرط دو قررا یگذاشرت مثب

(Ozertem, 2010). امررا بررا پیررروز حررزب

عدالت و توسرعه و تغییرر رویکررد ترکیره بره

و از میان برداشتن مشرکالت گرای چندجایبه

ا با همسایگان، این روابط با تغیییرات عمده

هرا کرار همراه بود که موجرب توسرعه هم

اقتصررراد ، یظرررام و سیاسررر دوجایبررره و

هرا امنیتر در منراق همچنین همکرار

. پیراموی ماینرد منطقره قفقراز جنروب شرد

ها را در منطقه قفقراز ترین این همکار عمده

. ترروان دیررد مرر ا در حرروزه امنیررت منطقرره

همکرررار و همراهررر دو کشرررور در حرررل

برا ، ا قرره هرا منطقره آمیز بثران مسالمت

جنوب ، آبخازستان، آجاریا و همراه اوستیا

روسیه در ررایند یزدیک ترکیه و ارمنستان و

کرره رویکرررد ،ترکیرره 2+8همچنررین قرررح

ا برره حررل بثررران در قفقررازجنوب منطقرره

هاسرت هرای از ایرن همکرار داشت، یمویره

(Torbakov, 2008.)

ترکیه در گام بعد سرع کررد میرزان

در منطقره را اتثادیره اروپرا همکار خود با

که این امرر حرول قفقاز جنوب ارزایش دهد

هرا دو مثور امنیرت ایرر و حرل بثرران

همزمران برا . قدیم این منطقه متمرکز برود

تر در اتثادیه اروپا گیر راهبرد منسجم شکل

ویررژه هررا شرررق و برره یسرربت برره همسررایه

قفقازجنوب ، ترکیره ییرز بررا تسرریع رویرد

یت خرود در اتثادیره اروپرا و همچنرین عضو

ا خرود، بخشیدن بره همکراران منطقره تنوع

سع کرد با ارزایش اسرتقالل عمرل در برابرر

ایاالت متثد آمریکا، بره همکرار بیشرتر برا

& Schulz)اروپا در مسرائل امنیتر بپرردازد

Devrim, 2009) . برا در حوزه ایرر ، ترکیره

یتقرال ایفا یقش رعال در احردا خطروط ا

از ،هرا اروپرا ایر از دریا خرزر بره برازار

–تفلریس –قری خط لوله ایتقال یفت باکو

جیثان و همچنین خط لوله ایتقال گاز براکو

همکار خود با اروپرا به ،ارزروم –تفلیس –

در . (Szymański, 2009) سرررعت بخشررید

حرروزه امنیترر ، ترکیرره بررا وجررود ایتقرراد از

با این گرروه ک، همکار کار گروه مینس کم

در ترا برا اررزایش داد در حل بثرران قرره را

ارچوب سیاسررت همسررایگ اروپررا و ییررز هررچ

،اتثادیره اروپرا 1بریامه همکار دریا سریاه

8. The Black Sea Synergy

ختاسسی

ت دول رجا



12

که برا توسعه امنیت و همکرار اقتصراد

ا توسط اروپا تردوین شرده برود، بره منطقه

و زدپررردابهررا اروپررای همکررار بررا اقرردام

هرا از ادغام هرچه بیشتر سراختار همچنین

ام ، سیاس و امنیت این منطقه در اروپرا یظ

.(Devrim, 2009)حمایت کرد

همکررار ترکیرره بررا آمریکررا و یرراتو در

عمومررا در حرروزه مسررائل ییررز منطقرره قفقرراز

ترکیره ،در گذشته. امنیت تعریف شده است

را سیاسررت خررارج خررود در ایررن منطقرره

اسررائیل –ر مثرور آمریکرا عمدتا با تکیره بر

داد و در سرررطوح اقالعرررات و شرررکل مررر

جاسوس در منطقه با این دو کشور همکار

اما یگرش جدیرد، عرالوه برر دور از .داشت

ترر از کند ررترار مسرتقل اسرائیل، سع م

خود ارائه کند که البته در تعرارگ برا منرارع

یمویره ایرن ررترار، اقردام . آمریکا هرم یباشرد

ه در ارائه قررح همکرار بررا صرل و ترکی

ایرن امنیت در قفقاز جنروب برود کره در آن

روسیه و ترکیه به همرراه ) 2+8ترکیب کشور

سه کشور گرجستان ، جمهور آذربایجران و

ه یقرش آمریکرا بر را مطرح کررد و ( ارمنستان

اما این امر به این معنا ییست . ا ینموداشاره

منطقره ا را درکه چنین اقدام منارع آمریکر

تهدید خواهرد کررد، زیررا ایرن اقردام ترکیره

همسو برا منرارع آمریکرا برود کره هردا آن

حمایررت از اسررتقالل ایررن کشررورها در برابررر

(.Larrabee, 2010) روسیه است

عالوه بر این، ترکیه در دوره جدید سع

. ییز اررزایش دهرد را دارد تعامل خود با ایران

کره از سرو هرای البته به علرت مثردودیت

غرب در مورد ایرران وجرود دارد و همچنرین

بین ایرران و ترکیره وجود یوع رقابت سنت

در قفقاز، همکار کمتر بین ایران و ترکیه

,Aras) در این منطقه صرورت گررتره اسرت

با جود ایرن، ترکیره در مروارد کره . (2001

عمرل براالتر کنرد ایرران تروان احسا، م

. ر پرداخته اسرت ن کشوای دارد، به همکار با

چنررد برره صررورت هر -یمویرره ایررن امررر را

در برقرار رابطه با ارمنستان -غیرمثسو،

ترکیره سرع .تروان دیرد مر از قری ایران

هررا، رویررد کنررد برررا کرراهش حساسرریت مرر

سراز روابرط خرود برا ارمنسرتان را از عاد

.قری کشرورهای ماینرد ایرران پریش ببررد

رسرد، هر حال آیچه ررور بره یظرر مر در

توجه به این یکته اسرت کره ایرران و ترکیره

رقابررت بررین خررود را برررا یفرروذ در منطقرره

قفقررازجنوب ، همررراه بررا یرروع همکررار در

.دهند منارع مشترک ادامه م

در مررورد روابررط سیاسرر ترکیرره بررا

این یکته قابل توجه است ،کشورها همسایه

پس از رروپاش شرورو که ترکیه در دوران

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

18

سررع کرررد مرکررز توجرره خررود را در قفقرراز

جنوب ، جمهور آذربایجان قررار دهرد و در

امرا . این مورد تا حد زیاد مور عمرل کررد

ایررن تمرکررز باعرر شررد از توجرره برره بعضرر

البترره . کشرورها دیگرر منطقرره غفلرت ورزد

مسرتقیم بره رسر ترکیه به علرت عردم دست

زمند مسیر بود کره ییا ،جمهور آذربایجان

گرجستان ایرن مسریر را مسرتقل از دخالرت

یعن ایران کشورها رقیب ترکیه در منطقه،

این امرر باعر شرد . کرد مین م و روسیه، ته

ترکیه یسبت به روابط خود با گرجسرتان ییرز

امرا بره هرر حرال رویکررد . تر عمل کند رعال

راهبرد و امنیت ترکیه یسربت بره منطقره

در سبب شرده برود کره ترکیره قفقاز جنوب

در یگراه حرزب . سیاس رعال یباشرد ابعاد غیر

عدالت و توسعه به منطقه، گرجستان خود به

هدر مستقل تبردیل شرده و ترکیره روابرط

روز اررزایش داده بره را با این کشرور روز خود

(. Efegil, 2008)است

گررا رسد در یگاه چندجایبه به یظر م

از، مو وع ارمنسرتان بره ترکیه به منطقه قفق

یگاه . آمیز تبدیل شده است له تناقفئیک مس

له ارمنسررتان، ئعملگرررا ترکیرره برره مسرر

ساز روابط با ایرن کشرور و بازگشرای عاد

امرا از .دهرد را در دستور کار قررار مر مرزها

سررو دیگررر، ایررن یگرراه در تقابررل بررا تررالش

ها و احزاب ملرت براور ها آذر و گروه گروه

گیرد که چنین اقدام را یوع یه قرار م ترک

. کننررد خیایررت برره ملررت ترررک تصررور مرر

عرام بر قترل همچنین، ادعا ارمنستان مبن

ارامنه در زمان امپراتور عثمای در این امرر

این ادعرا برا مخالفرت ترکیره . ته یرگذار است

مواجرره شررده کرره پررذیرش آن را مسرراو بررا

مررورد پررذیرش ادعاهررا مرررز ارمنیرران در

عرالوه برر . کنرد ها ترکیه تصور م سرزمین

این، دولت جمهور آذربایجران ییرز بره ایرن

والن ئو مسر یگررد مر مو وع برا حساسریت

بارها یار رایت خرود را از ،رسم این کشور

برر این روید اعالم کرده و برا اعمرال رشرار

در تمدید قرارداد صادرات گاز خود بره ترکیه

موا رع ،ا از قری ترکیره این کشور و به اروپ

خبرگررزار آران، )ایررد تنرردتر اتخرراذ کرررده

8811.)

کره دهرد ه یشان مر ئلتوجه به این مس

ترکیه به علت شکنندگ زیاد روابط در قفقاز

جنرروب ، در رویررد بهبررود روابررط خررود بررا

ارمنستان ملزم خواهد بود دست بره ایتخراب

بزید که یتایا آن در هر صورت مطاب ایتظرار

ایرن . دولتمردان عملگرا ترکیه یخواهد برود

گذشرت حردود سره عامل سبب شده بعرد از

سراز روابرط عاد هیام سال از امضا تفاهم

بررین دو کشررور در زوریررخ، گررام در مسرریر

ختاسسی

ت دول رجا



10

از سررو . اجرایرر شرردن آن برداشررته یشررود

دیگر، ترکیه در رویرد متقابرل سرع کررده

روابرط سرنت بخشر در من تثکریم است

ایرن رویرد را تا حرد ممکرن ،ها با آذر خود

شرورا ایجراد ،هادینه سرازد کره یمویره آن ی

جمهرور برین ها راهبررد عال همکار

بریامره اوراسریا ) اسرت آذربایجان و ترکیره

در مررورد گرجسررتان ییررز (. 8811مرکررز ،

ترکیره سرع کررده اسررت برر میرزان روابررط

سیاس و دیدارها مقامات رسم دو کشرور

هررا خررود را در حررل زایررد و همکررار بیف

قلبررر و همچنرررین هرررا جررردای بثرررران

. ها امنیت این کشور توسعه دهد چالش

دیسلماسی اقتصادی ترکیاه .2-6

در قفقاز جنوبی

ترکیررره در دوران پرررس از رروپاشررر

همرواره برا ،شورو ، در سیاست قفقاز خود

رویکرد امنیت و راهبرد به منطقه توجره

اما به قدرت رسیدن حزب عدالت و کرده بود،

توسررعه و تررالش ایررن حررزب برررا سرررعت

بخشیدن به اصالحات اقتصراد و همچنرین

،ها حامیان اجتماع ایرن حرزب درخواست

خصوصر بخرش گذاران که از تجار و سرمایه

،آیاتول هستند، منجر شد کره دولرت جدیرد

سیاست قفقاز ترکیه را به صرادرات کراال و

یرز دیپلماسر اقتصراد معطروا سرمایه و ی

منظررور، ترکیرره برره حمایررت از برردین . کنررد

گذاران ترک در گرجستان و جمهور سرمایه

آذربایجررررررران پرداخرررررررت و میرررررررزان

هها خود را در ایجاد و توسرع گذار سرمایه

های مایند حمل و یقل و ارتباقات زیرساخت

.داد ها ارزایش این کشور

سیاسرت به این ترتیب، یکر از اهرداا

خارج حزب عدالت و توسرعه، رعرال کرردن

دیپلماسرر اقتصرراد و حرکررت در توسررعه

روابط اقتصاد با کشورها موردیظر است تا

با ایجاد پیویدها اقتصاد با ایرن کشرورها،

موجبات توسعه و بات را در آیها رراهم کند

حضور و یفوذ خود را ییز اررزایش من آیکه

توان به سه جنبه از این در این مورد م .دهد

ها، یعن توسعه روابط تجار ترکیه با رعالیت

کشررورها منطقرره، تقویررت حضررور بخررش

هررا گویرراگون خصوصرر ترکیرره در بخررش

هرا گرذار اقتصاد این کشورها، و سرمایه

ا در امرور زیربنرای اشراره مشترک منطقره

.کرد

توسعه رواب تجاری دوجاظبه .1-2-6

برط تجرار ترکیره برا رواگفته شد کره

ها حکومت حزب منطقه در سال کشورها

. عدالت و توسعه رشد چشمگیر یارته اسرت

جرردول زیررر مبررادالت تجررار ترکیرره بررا

.دهدکشورها منطقه را یشان م

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

11

رواب تجاری ترکیه با برخی از . 1جدول

(1333-2212)کشورهای منطقه

Source: State Institute Statistics of Turkey9

گااایاری ب ااا سااارمایه .2-2-6

خصوصی ترکیه در منطقه

80ا ام جر پر سسهؤم گزارش به بنا

و مرکز واله قادرخا دایشگاه همکار با که

و آمریکررا کلمبیررا دایشررگاه از 88کلمبیررا

ترکیرره خررارج اقتصرراد روابررط شررورا

گرذار سررمایه اسرت، شرده تهیره 82(دیک)

منراق سرایر در تررک هرا شرکت مستقیم

9. www.turkstat.gov.tr

10. Emerging Market Global Players (EMGP)

11. Vale Colombia Center 12. DEIK

یارتره بره بعرد اررزایش 2008از سال جهان

شررکت 80مرذکور، گرزارش براسرا، .است

دالر میلیرون 800 از بریش کردام هرر ترک،

در ترک ها شرکت. اید داشته یاخالص درآمد

دالر میلیررررارد 88 از برررریش 2000 سررررال

صادرات دالر میلیارد 81 ،کرده گذار سرمایه

. ایرد کررده اسرتخدام را یفرر هزار 00 و داشته

2001 سررال تررا بررزر ترررک هررا شرررکت

از خرارج در دالر میلیرارد یرک تنهرا میالد

رقرم ایرن و بودید کرده گذار کشور سرمایه

صرد در 22 مریالد 2000 ترا 2000 سال از

هرا بخرش در هرا این شررکت . یارت ارزایش

قطعرات رروش ، خرده یساج ، مال ، خدمات

و گروهر هرا رسرایه ایر ، اتومبیل، یدک

احردا ساز ،الستیک ،ساختمان ارتباقات،

ایرد کرده گذار سرمایه دیگر موارد و ررودگاه

(World Investment Report, 2010).

ا ترکیه ها در این میان، عمده شرکت

گررذار کرره در کشررور گرجسررتان سرررمایه

گرذار شررکت سررمایه :عبارتنرد از ،اید کرده

، گررروه سررنار ، جورجسررل مشررترک مینررا

هرا و شررکت ، شرکت دلتا پترولیوم آردا

، ، برررورک ، بررروروا سررراختمای برررایتور

13. Mina Joint Stock Company 14. Georgecell 15. Sener Arda Group 16. Delta Petroleum Company 17. Baytur 18. Borova

2080 2000

2001

2000

2004

2000

2002

2000

8004

-

-

-

-

-

-

-

-

-

تصادرا

ارمنستان

-

-

1/8

8/0

-

-

-

-

-ت واردا

800

800

424

8014

811

0/008

0/288

0/280

0/280ت صادرا

آذربایجانجمهور

008

004

100

420

811

1/881

4/40

4/01

2/80

تواردا

NA

NA

1/000

8/404

001

0/800

2/808

1/888

8/880

تصادرا

گرجستان

NA

NA

121

4/210

1/800

0/804

0/880

8/811

1/82

تواردا

ختاسسی

ت دول رجا



14

شرررکت 8240حرردود . و ظفررر اوسررتا

ا ییرز در جمهرور آذربایجران برت ترکیه

اید که ییمر از آیهرا برا قردرت در حرال شده

هرا ها در بخرش این شرکت. رعالیت هستند

گویاگون جمهور آذربایجان از جملره یفرت،

ارتباقررات، صررنایع غررذای ، بایررک، بیمرره،

یقررل، و ، پارچرره، اتومبیررل، حمررل سرراختمان

پتروشیم ، آهن و رروالد، ایرر ، آمروزش و

رعرال پرورش، رسایه، بازاریاب و حت یایوای

هررا ترررک در همچنررین، شرررکت. هسررتند

ها ایتقال رناور و یوسراز صرنعت بخش

ها یظام ییرز در این کشور رعالند و شرکت

در حال رعایت در بخش یظرام ایرن کشرور

ا کره در ا ترکیهه از شرکترخب. هستند

:عبارتنرد از ،اید گذار کرده این کشور سرمایه

بخش ج )رکسل، ت شرکت مل یفت ترکیه

، ، آیررادول هولرردینگ ، آذرسررون (ا، ام

ها، اتومبیل در بخش رروشگاه)کوچ هولدینگ

، برورووا، ، آتیال دوغران ، تلتا، (و بایک

، تپه، یوجالن و ظفرر ، تکفون ، ایکا اکپار

(Yalcin ,2006).

19. Burc 20. Ustay 21. Zafer 22. Turkish National Petroleum Company 23. Turkcell (GSM sector) 24. Azersun 25. Anadolu Holding 26. Koc Holding (retailer, automobile, banking) 27. Teleta 28. Atilla Dogan 29. Ekpar

در ابترردا ،هررا تعررداد از ایررن شرررکت

جه و در یتی 00استقالل این کشورها در دهه

ادسراز اقتصراد تورگروت زهرا آ سیاست

گذار خارج اقدام کردیرد، اوزال به سرمایه

ها با توجه به رویکرد اقتصراد اما این رعالیت

حزب عدالت و توسعه با شدت بیشتر اجررا

در همین مورد، اعالم شرده اسرت .است شده

هرا بخش در ترکیه شرکت هزار از بیش که

رعالیرت مورقیت با آذربایجان اقتصاد مختلف

در ترکیره گرذار سررمایه کنند و میرزان م

میلیرارد 2 میزان به 2002 سال از آذربایجان

،همرین حرال اسرت و در یارتره ارزایش دالر

ترکیره و آذربایجران بین تجار تبادل حجم

دالر میلیرون 100حردود 2001 سال در که

میلیرارد 1/2 میرزان بره 2080 سرال در بود،

از سررررو دیگررررر، . اسررررت رسرررریده دالر

در آذربایجررای کارررمایرران گررذار سرررمایه

گردشرگر و پتروشیم ها بخش در ترکیه

در ترکیره گذار سرمایه دالر و کل میلیارد 8

. اسررت دالر میلیررارد 4 آذربایجرران اقتصرراد

در پررررو ه 280 در ترکیررره هرررا شررررکت

تریرد ) ایرد کررده امضا قراردادهای آذربایجان

.(8800، ییوز

30. Enka 31. Tekfen

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

10

های زیربناییهمکاری. 6-2-6

رروپاشررر اتثررراد شرررورو موجرررب

گیر باز ئوپلیتیک و ئواکویومیک شکل

بین غرب و روسیه برا کنترل منابع دریرا

برین دولرت « داد قررن ارقرر »ایعقاد . خزر شد

،الملل یفت آذربایجان و یک کنسرسیوم بین

دار آن بودیرد، گذاران غربر سرهام که سرمایه

با ادامه این . تر شدن این امر شدپرریگ سبب

روید، ترکیه در راستا تهمین امنیرت ایرر

غرب و ایجاد مسیرها جایگزین سرع کررد

اتثاد بین گرجستان و جمهور آذربایجان

ایجاد کند تا عالوه بر تضمین امنیرت ایرر

اروپا، خود را ییز به یرک مسریر عمرده بررا

این روید با رو کار . ایتقال ایر تبدیل کند

آمدن حزب عدالت و توسعه شردت بیشرتر

ترین خط و مهماولین 2001یارت و در سال

-تفلریس -روس منطقه، یعن براکو لوله غیر

در مجمروع، چنردین . جیثان به مر یشست

خط لوله برا ایتقرال ایرر از ایرن منطقره

هرا یمطرح شده که در ادامره بره تعرداد از آ

همه این خطوط برا حمایرت و . شود م اشاره

.اید تالش ترکیه در منطقه شکل گررته

تفلیس -باکو) خ لوله قفقاز جنوبی

ترین خط لوله قفقاز جنوب ، مهم (:ارزروم -

خط لوله ایتقال گاز جمهور آذربایجان است

بردار میدان شاه دییز در که با کشف و بهره

، زمینرره را برررا صررادرات گرراز 2000سررال

این خط لوله . ر آذربایجان رراهم کردجمهو

از ترمینال سنگچال در جمهور آذربایجران

شود و به مروازات خرط لولره ایتقرال آغاز م

یابد و جیثان امتداد م –تفلیس -یفت باکو

به شربکه خطروط گراز ترکیره در هوراسان

ایتقال گاز از این خط لولره از . شودمتصل م

رروت لیرارد می 288برا ظرریرت 2000سال

آغاز شرد و در سرال بعرد بره ظرریرت مکعب

ایرن . مکعب ارزایش یارت روت میلیارد 000

قرح توسط کنسرسیوم شاه دییز ایجام شد و

.همین کنسرسیوم مالک این خط لوله است

قرح خط لولره یرابوکو :خ لوله ظاباکو

ایتقال گاز ترکمنستان، عراق، جمهرور برا

ایرران بره -برالقوه بره صرورت -آذربایجان و

ترکیرره و از ترکیرره برره بلغارسررتان، رومررای ،

مجارسرتان و در یهایرت بره اترریش در یظررر

تمرکرز خرود ،این خط لوله. گررته شده است

را بر ایتقال منابع گراز دریرا خرزر معطروا

کشررورها 2000در وئیرره . کرررده اسررت

ا یامره اروپای درگیر در این خط لوله، توار

دلیلرا امضا کردید، اما این قرح به در آیکا را

عدم توارر یهرای برین ترکیره و جمهرور

و همچنرین کمبرود در یثوه اجررا آذربایجان

منابع گاز که به دلیل رشارها آمریکرا بررا

32. Horasan

ختاسسی

ت دول رجا



11

کنررار گذاشررتن ایررران وجررود دارد، ترراکنون

شکار )یتوایسته صورت یهای به خود بگیرد

(.8810و عزیز ،

جیحاان -تفلایس -خ لوله باکو

(BTC:) مایرل 8000به قول این خط لوله،

یفت آذربایجان را از براکو بره گرجسرتان و از

ان ترکیرره در سررواحل ثررآیجررا برره بنرردر جی

بره مرذکور خط لوله . کندمدیترایه منتقل م

- تفلریس -همراه خط لوله گاز قبیع براکو

قلرب روم به دلیل عبور از منراق جردای ارز

،و آبخازیررا در گرجسررتاناوسررتیا جنرروب

2001 اوتبیشرررترین تررره یر را از بثرررران

متثمل شد و ذهن بسیار از سیاسرتمداران

و تثلیلگررران را برره خررود معطرروا سرراخت

(.8811اقاعت، )

عالوه بر خطروط ایتقرال ایرر ، ترکیره

اقدامات دیگر را ییز در زمینه امور زیربنای

. تدر کشورها قفقاز جنوب ایجرام داده اسر

تروان بره خرط ایتقرال بررق از آن جمله مر

ط خقول این . گرجستان به ترکیه اشاره کرد

کیلررومتر 811 مجمرروع در ،مگرراوات 8000

داخرل در آن کیلرومتر 880 کره برود خواهد

خاک داخل در آن کیلومتر 21 و ترکیه خاک

دوقرره صورت به و شودم احدا گرجستان

اکوییوز، ) تگرر خواهد قرار بردار بهره مورد

8811.)

بره عالوه بر موارد روق، مقامرات ترکیره

–آهن براکو راه از عملیات احدا خط زگ ات

عملیات اجرایر .ایدقار خبر داده -تفلیس

مریالد تکمیرل 2082این پررو ه ترا سرال

برردار از آن، از بهرره خواهد شرد کره پرس

میلیون ترن 1/8میلیون مسارر و 2/8ساالیه

ر از قریر ایرن خرط آهرن منتقرل کاال و با

ییرز بعد هاخواهد شد و این میزان در سال

بررر اسررا، اظهررارات . خواهررد یارررت ارررزایش

الن ترررک و گرجرر ، سررایر کشررورها مسررئو

آهن را ه ییز قصد استفاده از این خط راهمنطق

داریرررد و ایرررن پررررو ه از لثرررا توسرررعه

ا اهمیرت زیراد دارد ها منطقره همکار

(.8810نایع ریل ایران، ایجمن ص)

قدر ظرم ترکیاه در قفقااز .6-6

جنوبی

سع 00ها ابتدای دهه ترکیه از سال

کرد همزمان با بروز عالئم شکست ایدئولو

کموییست در منطقه آسیا مرکز و قفقراز،

خود را به عنوان یماد یک کشور دموکراتیرک

،در ایرن راسرتا . گرا و مدرن یشان دهرد غرب

یاد برا ایجراد اتثادیره کشرورها سع ز

. زبان و ایجاد زبان مشترک ترکر یمرود ترک

ها ابتردای ایرن رویرد، ایجراد مردار، گام

آموزش زبان ترک و تغییر الفبرا سریرلیک

ایررن اقرردامات در جمهررور . برره التررین بررود

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

10

جمهررور ئرریسآذربایجرران بررا رو کارآمرردن ر

، بیرگ گررا، ابوالفضرل ایلچر گرا و تررک غرب

هرا مرذهب و سررعت اجررا شرد و گرروه به

ا در جمهرور آذربایجران ها ترکیه رسایه

در دوره حاکمیررت . برره رعالیررت پرداختنررد

گررا ترکیره، یویالیسرت و تررک یظامیان یاس

داد، ا که ترکیره از خرود یمرایش مر چهره

. چهره یرک کشرور سرکوالر و پیشرررته برود

ای بره هر ن راستا، ترکیه به ایجاد شربکه یدرا

زبان ترک در کشورها قفقاز جنروب اقردام

هرا گویراگون، هرا و رریلم بریامره د که برا کر

رویکرد سرکوالر و غیرمرذهب و همچنرین

-ظاهر پیشررته از ترکیه را به یمرایش مر

اما از زمان رو کرار آمردن حرزب . گذاشتند

کند خرود را عدالت و توسعه، ترکیه سع م

مان کره توایرای به عنروان یرک کشرور مسرل

سراالر ها غرب و مرردم سازگار با ارزش

سرع کررده از لذا. لیبرال را دارد یشان دهد

هرا مرذهب کره از زمران رروپاشر جریان

کردیررد شررورو در آذربایجرران رعالیررت مرر

هرا این امرر در حمایرت یمویه. حمایت کند

دولت ترکیه از جنبش یورچ قابرل مشراهده

.است

قیررررت در جمهررررور برررررخالا مور

آذربایجرران، ترکیرره یتوایسررته در گرجسررتان

ا قدرت یرم بره دسرت پایگاه مثکم از لث

ورد و عمده مورقیت خود را در این کشور در آ

برا ایرن وجرود، . اسرت حوزه اقتصاد رقرم زده

هرای را بررا ایجراد ارتبراط برا ترکیه تالش

در وهرا گرجسرتان ایجررام داده آذربایجرای

هرا دارا یفروذ اسرت هب آیا مذبین یهاده

مساجد حنف مرذهب ییرز (. 8810میزایف، )

هررا در ایررن منرراق و در بررین مسررقط

در . ها یفوذ ترکیره اسرت گرجستان از مثل

جمهور خودمختار آجاریا، ترکیره بره علرت

ها الب قو از یفروذ مرز و وجود گروههم

هرا وجرود خرایواده . خوب برخروردار اسرت

کننرد که در ترکیه و مصر زیدگ م آبخاز

و بیشتر آیها از تجار معرروا ترکیره هسرتند،

سبب شده ترکیه در بین آبخازها یفوذ زیاد

(.Joshua project, 2009) داشته باشد

اما در رابطره برا ارمنسرتان، بایرد توجره

هرا ها تاریخ ارامنه با ترکداشت که تنش

یسربت در این منطقه، ادعاها ار ارامنره

برره ترکیرره و همچنررین حمایررت ترکیرره از

،است ارامنره جمهور آذربایجان، سبب شده

ترکیه را به عنوان یکر از دشرمنان تراریخ

له، ئبررا بهبرود ایرن مسر . خود تصور کننرد

دولررت عرردالت و توسررعه همزمرران بررا ایجررام

ها سیاسر در سرط رسرم بررا رعالیت

کل بازگشای مرزها دو کشور، سرع در شر

دادن به دیپلماس مردم و دایشرگاه برین

ختاسسی

ت دول رجا



40

ارکرار دو قرا دارد تا از این قریر ذهنیرت

عموم دو قرا را یسبت به یکدیگر تعردیل

امضرا سرالگرد بره عنروان مثرال، در . یماید

ارمنستان، و ساز روابط ترکیه عاد پروتکل

تثرت کشور، دو مردم و غیردولت یهادها

خرود مرذاکرات هبر 88«آیر دیرالو » عنوان

آشرنای و ارتبراط برقرار برا و داده ادامه

ایجمرن 800 .کردید تالش جامعه دو یزدیک

ایررن ایررروان در ارمنسررتان و ترکیرره مرردی

ایررن در. کردیررد برگررزار مشررترک را یشسررت

میرررا و ررهنررگ یظیررر مسررائل یشسررت،

زیسرت، مثیط تثقیقات، و آموزش مشترک،

گروه ها سایهساالر ، ر مردم و بشر حقوق

قررار بررسر و بثر مرورد یگرار روزیامه و

الیروب و پاکساز همچنین در مورد .گررت

یامرره لغررت ترردوین ،«آخوریرران – آریاچررا »

دایشررجو تبررادل ارمنرر و -ترکرر مشررترک

,Today's Zaman) مررذاکرات ایجررام شررد

2010).

رت ارچوب قدهمو وع دیگر که در چ

توان به آن اشاره کرد، قاز م فقیرم ترکیه در

دیپلماسرر دینرر ایررن کشررور در جمهررور

هرا مرذهب ترکیره رعالیت. آذربایجان است

در آذربایجان به دو شیوه دولت و غیردولتر

گیررد کره در هرر دو شریوه، ایرن صورت م

33. Ani Dialogue

ها خود را به شکل کشور تمایل دارد رعالیت

قایوی و مطاب با قوایین و شرایط آذربایجران

تثرت یظرارت ،هرا ایرن رعالیرت . ام دهرد ایجر

سازمان ریاست دین وابسته به دولت ترکیره

گیررد و شرامل سراخت مسراجد صورت م

اسررت کرره بررا یهادهررا مررذهب جمهررور

ایجرراد یررک . کننرردآذربایجرران همکررار مرر

از زدایشکده الهیات در دایشگاه آذربایجان ییر

. ها دولرت ترکیره بروده اسرت رعالیت دیگر

ن چند مسجد دیگر توسط ترکیره در نیچهم

باکو و شهرها دیگر آذربایجان ساخته شرده

که امامان جماعت آیها از سو ترکیه تعیرین

این ارراد معتقرد بره اسرالم حنفر . شویدم

بروده و تثرت ترره یر گررایش سرکوالر دولررت

ها مبتن بر مسائل اخالقر ، ترکیه، موعظه

از بثر و دهند ارائه م اجتماع و اقتصاد

ا در مررورد مو رروعات سیاسرر و مجادلرره

عالوه بر این مروارد، دولرت . کنند اجتناب م

ترکیه تثت یظارت سازمان ریاست امور دین

مند به مطالعره این کشور به دایشجویان عالقه

امور دین در ترکیره برور، تثصریل اعطرا

,International Crisis Group) نرردکمرر

2008).

هررا غیردولترر و ازمانسرر رعالیررت

ها آموزش خصوص ، شیوه دیگر سسهؤم

ا را در اسررت کرره جریرران اسررالم ترکیرره

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

48

ترین جنبش بزر . دهدآذربایجان توسعه م

ا در جمهرور آذربایجران، غیردولت ترکیه

اهلل گررولن اسررت کرره بررا یررام جنرربش رررت

این جنبش . دشوییز شناخته م « ها یورچ »

قررن بیسرتم در اوایرل توسط سعید یرورچ

بعررد از مررر او، یکرر از . گررذار شررد پایرره

اهلل گررولن تررالش شرراگردایش برره یررام رررت

بیشتر جهت مدرن کردن جنبش ایجام داد

و توجه خود را بر آموزش علم متمرکز کرد

و پیروان خود را به تهسریس مردار، مردرن

. ا در سراسررر جهرران ترغیررب یمررود ترکیرره

در آذربایجان توسرط ها این جنبشرعالیت

سسررات ؤم»یررک شرررکت خصوصرر برره یررام

قور که به شود هدایت م « آموزش مدرن

اکنون ده دبیرستان، یک مدرسه ابتردای ، هم

دایشگاه و یک دایشگاه به یام پیش ده مرکز

دایشررگاه قفقرراز توسررط ایررن شرررکت اداره

همه این مراکرز آموزشر برا بریامره . شود م

وسریله وزارت هغرب که بر آموزش سکوالر و

آموزش آذربایجان تصویب شده آمروزش داده

شوید و زبان اصل در آن ایگلیسر اسرت م

که در کنار آن زبان آذر و ترک ییرز مرورد

یکره آمروزش آبا وجود . گیرداستفاده قرار م

مررذهب در ایررن مرردار، بررر اسررا، قرروایین

باشرد، امرا بره ممنوع مر ترکیه و آذربایجان

اینکه معلمان ایرن مردار، از پیرروان جهت

جنرربش یررورچ و گررولن هسررتند، اکثررر

التثصرریالن ایررن مرردر، حررداقل از رررار

(.Ibid)هستند آشنای با اسالم را دارا

فرجاماز زمان رو کار آمدن حرزب عردالت و

توسعه در ترکیره، ایرن کشرور در پر ایجراد

تثول جد در سیاست خارج خود برآمده

هرا یه و اسا، این تثول را ایدیشره پا. است

اوغلو شکل داده است که در حال احمد داوود

مت وزارت امرور خارجرره ترکیرره را حا رر سرر

و چهار اصل عمده را راهنما . عهده داردبر

سیاست خارج ترکیره قررار داده اسرت کره

برره صررفر رسررایدن مشررکالت بررا :عبارتنررد از

همسایگان، سیاست خارج چندبعد ، یرک

ان دیپلماتیک جدید و گذار به یک سیاست زب

به قور عین و در عرصه عمرل، ایرن . موزون

چهار اصل، خود به یثو در قالب سه اقردام

ایجراد :ایرد کره عبارتنرد از عمل تجل یارته

ترروازن در روابررط خررارج ، گسررترش روابررط

رعرال شردن دیپلماسر و اقتصاد خرارج

از اسرتفاده چشرمگیر ،اقتصاد و همچنرین

ها در حقیقت این سه بعد، جنبه. قدرت یرم

اصررل سیاسررت خررارج ترکیرره را از سررال

کره سیاسرت ایرد تاکنون تشکیل داده 2002

این کشور در رابطه با منطقره قفقراز جنروب

.ییز از این اصل مستثنا ییست

ختاسسی

ت دول رجا



42

از جنبه ایجاد توازن در منطقه، با تغییر

گیررر دولررت ترکیرره و پایرران دوره جهررت

گرای معطوا به غرب در سیاسرت ایبهج یک

خارج این کشرور، دولرت عردالت و توسرعه

ترالش کرررده برا کنشررگران عمرده حا ررر در

روسیه، آمریکرا، اتثادیره :منطقه قفقاز شامل

اروپا، یاتو و ایران وارد تعامل شده و همچنین

تررالش داشررته تررا در حررد ترروان، برررا حررل

جراد ها و معضالت امنیتر منطقره و ای بثران

در . ارچوب امنیت با بات تالش کنرد هیک چ

بعد اقتصراد ، یره تنهرا مناسربات اقتصراد

ها این منطقه اررزایش دولت ترکیه با دولت

یجام شده در یارته، بلکه با اصالحات سیاس ا

بخش خصوص ، ریگ ها اخیر و قدرتسال

این بخش توایسرته حضرور خرود در اقتصراد

بره روز اررزایش منطقه قفقراز جنروب را روز

هرا زیربنرای و عالوه بر این، همکار . دهد

ذار در امرور زیرسراخت منطقره، گر سرمایه

ویژه در بخش ایر ییرز از دیگرر مروارد به

است که مورد توجه دولتمردان جدید ترکیره

در یهایت از جنبره اسرتفاده . قرار گررته است

از قرردرت یرررم ییررز، ترکیرره برره مرررور از

ترکیسرم کره در گرایایه پانآرمان ها ایدیشه

ها ابتدای پس از رروپاش شرورو در سال

پرر آن بررود راصررله گررترره و توجرره خررود را

هرا بیشتر به دیپلماسر عمروم و رعالیرت

آموزش در کشورها منطقه معطروا کررده

دیپلماسرر دینرر ایررن کشررور در . اسررت

جمهررور آذربایجرران و همچنررین رعالیررت

ها آموزش سسهؤیردولت و مها غسازمان

های از رعالیت ترکیه در این خصوص ، جنبه

.بخش است

توان گفت کره ترکیره از در مجموع م

زمان رو کار آمدن حزب عردالت و توسرعه،

گیر از یک سیاست خارج منسرجم با بهره

و مشرررخص و حررراکم کرررردن دیررردگاه

گرایایره برر سیاسرت خرارج ، توایسرته عمل

فقرراز ود بررا کشررورها منطقرره قتعررامالت خرر

در این را جنوب و همچنین حضور و یفوذاش

بنرابراین در درجره اول . منطقه ارزایش دهرد

ه کرد که سیاست خارج ترکیره در توجباید

ارچوب هر منطقه قفقراز جنروب ، کرامال در چ

اصول کل سیاست خارج این کشرور بروده

سیاست مذکور توایسرته کهعالوه بر این. است

ب بهبود جایگاه ترکیره در منطقره قفقراز سب

جنوب شده و موجبات تهمین هرچره بیشرتر

مرذکور را در منطقره ایرن کشرور منارع مل

. رراهم کند

فارسی منابع

ایرر ایتقرال خطوط و ایران» ،(8811)اقاعت، جواد .8

،مرکزی اوراسیای مطالعا دوفصلنامه ،«خزر حوزه

.8811-8810بهار و زمستان ،8شماره

ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

48

ایتقرال در گرجسرتان و ترکیره » ،1/1/8811اکوظیوز، .2

:، در«کننررررد مرررر همکررررار برررررق ایررررر

http://www.econews.ir/fa/NewsContent-

id_108265.aspx (0/2/8800: تاریخ مشاهده.)

ترا سرال » ،8810/80/20 اظجمن صنایع ریلی ایران .8

خطوط ریل آذربایجان،گرجسرتان و ترکیره بره 2082

:، در«شرررررررروید مرررررررر هررررررررم متصررررررررل

http://iranrailindustry.net/?SName=newsdetai

ls&newsid=318 (1/8/8800: تاریخ مشاهده.)

تصرویب » ،80/4/8811برظامه اوراسایای مرکازی، .0

راهبررد ها همکار عال شورا تهسیس یامهتفاهم

جمهرررور پارلمررران در ترکیررره و آذربایجررران برررین

http://cep.ut.ac.ir : ، در«آذربایجرررررررررران

/fa/pages/119.htm (1/8/8800: تاریخ مشاهده.)

4 آذربایجران اقتصاد در ترکیه»، 1/2/8800ترظدظیوز، .1

:، در«اسرررت کررررده گرررذار سررررمایه دالر میلیرررارد

http://pda.trend.az/fa/1868151.html ( تررررراریخ

. (0/8/8800: مشاهده

راهنمای تجاار باا کشاور ،(8811)توریق ، ر ا .4

وابسته بازرگای یشر و چاپ شرکت: ، تهرانگرجستان

.بازرگای ها پژوهش و مطالعات موسسه به

آذربایجران جمهور » ،81/2/8811، خبرگزاری آران .0

ارمنسررتان، و ترکیرره مرزهررا بازگشررای صررورت در

:در ،«کرررد خواهررد قطررع را ترکیرره برره گرراز صررادرات

http://www.arannews.ir/fa/news/11433.aspx

(.1/8/8800: مشاهده تاریخ)

،(8811)شرررکار ، حسرررن و حمیدر رررا عزیرررز .1

امنیت ایر اتثادیه اروپا در منطقه قفقراز استراتژ »

، فصلنامه مطالعا آسیای مرکزی و قفقاز ،«جنوب

.8810، پاییز 08شماره

الملرل معراون روابرط برین ،مصاحبه با حیدر میرزایرف .0

هب ذش مر یگر»سسه ایرل در جمهور آذربایجان، ؤم

21، «جوایان آذر یسبت به اسالم و مناسرک مرذهب

. ، تهران8811شهریور

اظگلیسیمنابع

10. Alessandri, Emiliano (2010), “Turkey's New

Foreign Policy and the Future of Turkey-EU

Relations”, The International Spectator, 45:

3.

11. Aliriza, Bulent (2008), “Turkey and the

Crisis in the Caucasus”, Turkey Project at the

Center for Strategic and International Studies

in Washington D.C., available at:

12. http://csis.org/publication/turkey-and-crisis-

caucasus (accessed on: 26/5/2011).

13. Anjaparidze, Zaal (2005), “Turkey, Georgia,

Azerbaijan Launch New Strategic Railway

Project”, Eurasia Daily Monitor, Vol. 2,

11/9/2010, available at:

14. http://www.jamestown.org/single/?no_cache

=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=30493

(accessed on 12/5/2011).

15. Aras, Bulent (2001), – A. “Turkish Foreign

Policy towards Iran: Ideology and Foreign

Policy in Flux”, Journal of Third World

Studies, Spring 2001.

16. Aras, Bulent (2001), – B. The New

Geopolitics of Eurasia and Turkey's Position,

London: Routledge.

ختاسسی

ت دول رجا



40

17. Aras, Bulent, (2005),. “Turkey and the South

Caucasus”, Global Dialogue, Volume 7,

Number 3, Summer/Autumn 2005.

18. Aras, Bulent & Sule Toktas (2010),.

“Turkey’s New Dynamics in Domestic and

Foreign Policy”, Journal of Balkan and

Near Eastern Studies, Volume 12, Number

1, March 2010.

19. Aydin, Mustafa (2000), “New Geopolitics of

Central Asia and the Caucasus; Causes of

Instability and Predicament”, SAM Papers,

12/2/2000.

20. Bacik, Gokhan (2006), “Turkey and Pipeline

Politics”, Turkish Studies, Vol. 7, No. 2,

June 2006.

21. Bagci, Huseyin (2009), “Not Yet Lost:

Turkish Foreign Policy and the West”,

Turkey Analyst, vol. 2 no. 22, 7 December

2009.

22. Bishku, Michael B (2009), “NATO’s

Southeast: Turkey, Russia and the Southern

Caucasus”, Augusta State University International Studies Association Annual

Meeting, Honolulu, Hawaii.

23. Cagaptay, Soner (2009), “The AKP's Foreign

Policy: The Misnomer of Neo-Ottomanism”,

Turkey Analyst, vol. 2 no. 8, 24 April 2009.

24. Cornell, Svante E (2006), “The Politicization

of Islam in Azerbaijan”, Central Asia-

Caucasus Institute & Silk Road Studies,

availa ble at:

http://www.silkroadstudies.org/new/docs/Silk

roadpapers/0610Azer.pdf (accessed on

10/24/2010).

25. Cornell, Svante E (2010), “Turkish Hubris:

Has the AKP Government Overreached in its

Foreign Policy?”, Turkey Analyst, vol. 3 no.

11, 7 June 2010.

26. Davutoglu, Ahmet (2009), “Turkey's Foreign

Policy Vision: An Assessment of 2007”,

Azerbaijan Focus, Vol. 1 (1), 2009.

27. Demirag, Yelda (2005), “EU Policy towards

South Caucasus and Turkey”, Perceptions,

Vol. IX, No.4, Winter 2004-2005.

28. Dogan, Poyraz (2010), “Any Dialogue to

strengthen ties between Turkish, Armenian

people”, Today's Zaman, 11/7/2010,

available at:

http://www.todayszaman.com/news-215718-

ani-dialogue-to-strengthen-ties-between-

turkish-armenian-people.html (accessed on

25/5/2011).

29. Efegil, Ertan (2008), “Turkish AK Party’s

Central Asia and Caucasus Policies: Critiques

and Suggestions”, Caucasian Review of

International Affairs (CRIA), Vol.2 (3),

Summer 2008.

30. International Crisis Group (2008),

“Azerbaijan: Independent Islam and the

State”, Europe Report No 191, 25 Mar 2008,

available at:

http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe

/caucasus/azerbaijan/191-azerbaijan-

independent-islam-and-the-state.aspx


ره ماش

تصش

و سه

● ل سا

کم ویتیسب

●

انستتاب

8808

41

31. Jenkins, Gareth (2010), “On the Edge - The

AKP shifts Turkey's Political Compass”,

Jane's Intelligence Review, August 2010.

32. Joshuaproject (10/5/2009), “Abkhaz of

Turkey”, available at:

http://www.joshuaproject.net/people-

profile.php?peo3=10130&rog3=TU


33. Kaya, M.K (2009), “The Eastern Dimension

in Turkish Foreign Policy Grows”, Turkey

Analyst, vol.2, no. 18, 12 October 2009.

34. Kaya, M.K & Halil Karaveli (2009), “Vision

or Illusion? Ahmet Davutoglu's State of

Harmony in Regional Relations”, Turkey

Analyst, vol. 2 no. 11, 5 June 2009.

35. Kilinc, Ramazan (2001), “The Place Of

Social Identity In Turkey’s Foreign Policy

Options In The Post-Cold War Era In The

Light Of Liberal And Constructivist

Approaches”, The Institute Of Economics

And Social Sciences Of Bilkent University,

September 2001.

36. Larrabee, Stephen (2010) – A., “Turkey's

New Geopolitics”, Survival, 52: 2.

37. Larrabee, Stephen (2010) – B., “Troubled

Partnership: US -Turkish Relations in an Era

of Global Geopolitical Change”, RAND

Corporation, Document Number: MG-899-

AF, available at:

38. http://www.rand.org/content/dam/rand/pubs/

monographs/2009/RAND_MG899.pdf


39. Mehmet, Ugur (2008), “Turkish Economic

Policy under AKP Government: An

Assessment for 2002-2007”, University of

Greenwich, 24. April 2008.

40. Oguzlu, Tarik (2007), “Soft power in Turkish

foreign policy”, Australian Journal of

International Affairs, Vol. 61, No. 1, March

2007.

41. Onis, Ziya & Bakir, Caner (2007), “'Turkey's

Political Economy in the Age of Financial

Globalization: The Significance of the EU

Anchor”, South European Society and

Politics, 12: 2.

42. Onis, Ziya & Suhnaz Yilmaz (2009),

“Activism in Turkey during the AKP Era”,

Turkish Studies, Vol. 10, No. 1, March 2009.

43. Ozertem, Hasan Selim (2010), "Energy

Negotiations over Turkish-Russian Line:,

Eurasia Review, available at:

http://www.eurasiareview.com/17102011-

energy-negotiations-over-turkish-russian-

line-analysis/ (accessed on: 2012/04/02)

44. Sandrin, Paula (2009), “Turkish Foreign

Policy after the End of Cold War – From

Securitizing to Desecuritizing Actor",

Turkish Policy Quarterly (TPQ),

28/06/2010, available at:

www.turkishpolicy.com/article/116/turkey-

ختاسسی

ت دول رجا



44

and-caucasus-at-the-edge-of-eu-and-nato -

enlargement (accessed on: 25/5/2011).

45. Schulz, Evelina & Devrim Deniz (2009),

“The Caucasus: Which Role for Turkey in the

European Neighborhood?”, Insight Turkey,

available at: http://findarticles.com/p/articles/

mi_7057/is_3_11/ai_n39157902 (accessed on

24/5/2011).

46. Szymański, Adam (2009), “South Caucasus -

the Case for Joint Commitment of Turkey

and the EU” Polish Institute of International

Affairs (PISM), available at: www.pism.pl/

index/?id=f1676935f9304b97d59b0738289d

2e22 (accessed on: 26/5/2011).

47. Today's Zaman (2010), "Ani Dialogue Lead

to More Contacts, Passionate Projects, Keen

ideas" 21 October 2010, Available at:

http://www.todayszaman.com /newsDetail-

getnewsbyld.action?load=detay&link=22492

0 (accessed on: 2012/04/02)

48. Torbakov, Igor (2008), “The Georgia Crisis

and Russia-Turkey Relations”, The

Jamestown Foundation, available at:

www.jamestown.org/uploads/media/Georgia

CrisisTorbakov.pdf (accessed on: 24/5/2011).

49. Traub, James (2010), “All Roads Lead to

Istanbul”, Foreign Policy, October 15, 2010.

50. Turkish weekly, 23/1/2010. “The Future of

Turkey-Russia Relations”, available at:

http://www.turkishweekly.net/news/96359/-

jtw-interview-the-future-of-turkey-russia-

relations.html (accessed on 25/5/2011).

51. United Nations Conference on Trade and

Development (UNCTAD), (2010),. “World

Investment Report 2010”, New York and

Geneva: United Nations, 2010.

52. Weitz, Richard (2010), “Turkey and Russia

Deepen Energy Partnership”, Turkey

Analyst, vol. 3 no. 1, 18 January 2010.

53. Yalcin, Serkan (2006), “Turkish Investments

in Georgia and Azerbaijan: Recent Trends

and Future Prospects”, available at:

http://www.caucaz.com/home_eng/breve_con

tenu.php?id=259 (accessed on 25/5/2011).

54. Ziyadov, Taleh (2003), “Turkey and the

Caucasus at the Edge of EU and NATO

Enlargement”, Turkish Policy Quarterly,

Vol. 2, No. 4, 2003.

AK Party's Policy in South Caucasus

Documents

Transcript of AK Party's Policy in South Caucasus