Analiz leksiko-semantik ak sosyolengwistik ago kreyòl nan kèk zòn nan kè kapital la ak zòn...

UNIVERSITÉ D’ÉTAT D’HAITI (UEH)

INIVÈSITE LETA D AYITI

FACULTÉ DE LINGUISITIQUE APPLIQUÉE (FLA)

FAKILTE LENGWISTIK APLIKE

MEMWA LISANS

Analiz leksiko-semantik ak sosyolengwistik ago kreyòl nan kèk zòn nan kè

kapital la ak zòn kafou

Daniel Sineus

Sou direksyon : Junior René-Fils

Pwofesè nan Fakilte Lengwistik Aplike (UEH)

Rue Dufort, Bois Verna, Port-au-Prince, Haïti.

2015

© Daniel Sineus

ii

Remèsiman

Travay memwa sa a pa t ap rive posib san èd espesyal pwofesè Junior FILS-RÉNÉ ki te byen

akonpanye mwen e te mete tout konesans lengwistik ak metodolojik li disponib pou mwen. Ak

tout kè mwen, mwen ap di mèsi ak tout pwofesè ki te patisipe nan fòmasyon lengwistik mwen.

Kontribisyon yo nan fòmasyon lengwistik mwen ban mwen yon baz solid pou mwen poze

pwoblèm lang peyi mwen nan yon nivo teyorik ak pratik. Yon lòt sipò moral mwen pa ka bliye

se fiyanse mwen Wilde JULES ki te toujou ap ankouraje mwen pou mwen fini ak memwa a.

Zanmi mwen Choute te yon èd espesyal. Li te toujou ouvè pòt bibliyotèk lengwistik la pou

mwen e ede mwen chèche liv ki gen rapò ak sijè a. M di tout fanmi mwen mèsi pou sipò yo ban

mwen nan tout sa m ap fè. Yon gwo kout chapo pou tout moun ki te patisipe nan ankèt la e tou

nan travay teknik ak enpresyon. Moun mwen pa ka bliye nan memwa sa a se Marie Ludie

Monfort, Laforêt, Etienne Lucson, Kendy Zidor ak kòlèg e zanmi mwen, Roberto Altidor.

iii

Tab Matyè

Chapit I .......................................................................................................................................... 4

1.1 - Literati sou fenomèn ago .................................................................................................. 4

1.2 – Pwoblematik ..................................................................................................................... 9

1.3 – Ipotèz ............................................................................................................................... 12

1.4 - Objektif ............................................................................................................................ 13

1.4.1 - Objektif jeneral ......................................................................................................... 13

1.4.2 - Objektif espesifik ....................................................................................................... 13

1.5 – Jistifikasyon .................................................................................................................... 13

1.5.1 - Rezon jeneral ............................................................................................................. 13

1.5.2 - Rezon akademik ........................................................................................................ 14

1.5.3 - Rezon pèsonèl ............................................................................................................ 14

1.6 - Nati rechèch travay la .................................................................................................... 14

1.6.1 - Metòd anpirik ............................................................................................................ 14

1.6.2 - Metòd teyorik ............................................................................................................ 15

1.7 - Difikilte ak limit travay la .............................................................................................. 16

1.7. 1- Kad, limit e rezon ...................................................................................................... 16

1.8 - Prezantasyon ankèt......................................................................................................... 17

1.8.1 - Objektif ankèt ............................................................................................................ 17

1.8.2 - Zòn ankèt La .............................................................................................................. 18

1.8.3 - Metodoloji ankèt la .................................................................................................... 18

1.8.4 - Modèl echantiyon pou seleksyone enfòmatè ............................................................. 19

1.8.5 - Tretman ak depouyman done estatistik ..................................................................... 20

1.9 - Prezantasyon kòpis ......................................................................................................... 20

1.9.1 - Definisyon ak rezon kòpis pou rechèch la ................................................................. 20

1.9.2 - Limit kòpis ................................................................................................................. 21

1.9.3 - Konstriksyon metodolojik kòpis ................................................................................ 22

Chapit II- Kad teyorik ................................................................................................................ 24

2.1. - Apwòch soyolengwistik sou lang, dyalèk ak varyete .................................................. 24

2.1.1 - Tip varyasyon ago ..................................................................................................... 27

2.2. - Apwòch estriktiral sou Lang ........................................................................................ 27

iv

2.2.1 – Paramèt lengwistik sou mo : Fònem pou rive mo ..................................................... 27

2.2.2 - Apwòch leksiko-semantik ......................................................................................... 29

2.2.3 - Apwòch sentaksik ...................................................................................................... 30

Chapit III - Kòpis Ago kreyòl nan zòn kafou ak kèk zòn nan kapital la ............................... 31

3.1- Ago kreyòl ki gen pou wè ak non bèt oubyen ak pati nan kò bèt ................................ 31

3.2- Ago kreyòl ki gen rapò ak kò moun ............................................................................... 32

3.3 - Ago ki gen rapò ak non moun ....................................................................................... 34

3.4- Ago ki fèt ak mo ki sòti nan plant ak pye bwa .............................................................. 34

3.5 - Ago ki plis plas nan kategori jeneral ............................................................................ 35

3.6 - Ago ki gen rapò ak konpòtman seksyèl ........................................................................ 38

3.7 - Ago ki sòti nan teknoloji, mizik, ak medya .................................................................. 40

Chapit IV- Analiz estatistik done .............................................................................................. 42

4.1 - Kad referans operatwa ................................................................................................... 42

4.2 - Tip varyab, dimansyon ak endikatè .............................................................................. 42

4.3 - Tablo ak graf ................................................................................................................... 44

Chapit V - Analiz lengwistik e sosyolengwistik ........................................................................ 59

5.1 - Analiz lengwistik ............................................................................................................. 59

5.1.1 - Pwosede estriktirasyon leksik ago ou Konpozisyon Leksik Ago .............................. 59

5.1.2 - Chanjman semantik nan ago ...................................................................................... 63

5.1.2.4 - Sibstitisyon sou baz sinonim .................................................................................. 68

5.1.3 -Varyasyon fonetiko-fonolojik (fonetiko ak fonolojik) ............................................... 68

5.2.4 - Analiz varyasyon son nan mo prete ........................................................................... 72

5.1.4 - Aspè semantik mo prete nan ago ............................................................................... 73

5.2 - Analiz sosyolengwistik .................................................................................................... 75

5.2.1 - Jan/sèks ak ago .......................................................................................................... 75

5.2.2 - Estratifikasyon sosyal apati laj .................................................................................. 79

5.2.3 - Edikasyon ak langaj ago ............................................................................................ 81

5.2.4 - Estratifikasyon sosyal ................................................................................................ 82

5.2.5 - Jijman sou langaj ago ................................................................................................ 86

5.2.6 - Mo prete ak konotasyon sosyal ................................................................................. 87

v

Konklizyon ................................................................................................................................... 89

Anèks ............................................................................................................................................ 92

Anèks I. - Fich Ankèt .............................................................................................................. 92

Anèks II- Lis Ekspresyon # 1 ................................................................................................. 94

Anèks III- Lis ekspresyon # 2 ................................................................................................ 95

Bibliyografi ak sitografi .............................................................................................................. 96

Entwodiksyon

Nan yon ti pwomennen ozalantou “champs-de-Mars” ki nan kè kapital la tou prè Palè

Nasyonal ak travay mwen, yon moun pa ka anpeche tèt li tande ekspreyon ago tankou Jere m

non bòs mwen, sa se gran blak pa m, ou kanpe dan di, ou pa gen son lari a, elatriye. Kalite

ekspresyon sa yo nan yon ton trennen pa kite okenn moun endiferan. Se pa sèlman nan zòn sa a,

nou te obsève fenomèn lengwistik sa a, men nou te obsève yo tou nan zòn « Rue capois, Rue

Magloire Ambroise, ak Carrefour Feuille », pou pi egzakt zòn ki ozalantou e ki pa twò lwen

Champs de Mars epi ak nan zòn « carrefour ». Ekspresyon sa yo fè efè sou moun e kèk fwa yo

kapab fè moun angaje konvèsasyon youn ak lòt oswa deklannche move reyaksyon bò kote lòt

moun ki tande ekspresyon an. Men se menm ekspresyon sa yo kèk moun nan sosyete a bay baryè

sou plizyè fasèt nan vi sosyal la. Anpil kategori moun konprann nan ki kontèks pou yo itilize yo.

Gen kèk ki chwazi itilize yo preske nan nenpòt sitiyasyon. Jèn yo fè konnen paran yo oubyen

granmoun yo p ap dakò yo itilize vokabilè ago souvan oubyen pale konsa ak yo. Li posib anpil

fwa tou, granmoun oubyen paran yo pa rive konprann. Sonig1 (1990) (in Androutsopoulos, 2000)

lonje men li sou jèn moun yo kòm kreyatè ak itilizatè ago ki plase plis nan vil yo. Li twouve se

jèn ki pi enpòtan nan analiz sleng (tradiksyon ago ann anglè) men li pa di lòt kategori pa itilize li.

Chamber (1995) reprann menn ipotèz la pou di: “slang” in sociolinguistics deal with young

people’s speech. Poukisa genyen diferans ant vokabilè gran moun ak jèn? Eske tandans nan jan

moun pale varye yon jenerasyon ak yon lòt oubyen tou yon laj ak yon lòt? Kesyon sa yo ap

jwenn repons pi devan.

Lari se pa sèl kote ou tande fòm pale sa a. Ou kapab tande li nan radyo oubyen nan tele.

Sitou ak fenomèn Rap kreyòl la, vèsyon modèl rap ameriken2 ki pran nesans Ozetani nan yon

zòn ki rele “Bronx” nan vil Nouyòk nan kòmansman lane 70, bay pale lari a, sleng3 kreyòl

oubyen ago kreyòl anpil jarèt. Sa lakòz tout moun yon lè konsa pouse yon sleng kreyòl san yo pa

konnen si se sa li ye. Pafwa se nan yon kontèks moun ap rilaks yo oubyen nan yon kontèks moun

nan ap riposte ak yon move pawòl oubyen ak yon presyon yon lòt ba li. Anpil fwa, sleng sòti nan

konfli oubyen hinghang anndan valè sosyo-sikolojik, sinyale Amari (2010). Pou menm otè sa a

1 Jannis K. Androutsopoulos. (2000). Extending the concept of the (socio)linguistics variable to slang.

http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf. konsilte 14 novanm 2014. 2 Ralph Heitbutzki. Hip Netwok: The History of Rap: vol1: he Genesis. http://www.hiphop-network.com/articles/general/kurtisblowversionofhiphop.asp. Konsilte 14 Novanm 2014. 3 Nan atik “A Cognitive Semantic Approach to Slang ”Gábor Tolcsvai Nagy ekri montre ago ak sleng se ekivalans. Anpil jèn ayisyen plis

konprann sa sleng vle di pase ago menm si yo pa twò pale anglè. Se pou yon meyè konpreyansyon ki fè nou itilize de tèm yo nan memwa a. http://cief.elte.hu/sites/default/files/26_tolcsvai_nagy_gabor.pdf. Konsilte 14 Novanm 2014.

http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf

http://www.hiphop-network.com/articles/general/kurtisblowversionofhiphop.asp


http://cief.elte.hu/sites/default/files/26_tolcsvai_nagy_gabor.pdf

2

(Amari, 2010), yon moun kapab yon kreyatè enkonsyan itèm sleng (slang item) lè li ap itilize

lang nan yon estil nouvo pou li fè ak bay blag, blaze ak farouche moun, ak pou montre lide

kontrè pandan li ap fè sa ak yon ton ki fè moun ri. Li pwopaje fasil nan mitan jèn yo. Gen

ekspresyon ak mo ago moun plis tolere pase lòt. Sleng, ago, oubyen pale lari pa gen règ nan

chapant sentaksik li ki diferan de règ lang kreyòl la an jeneral, selon etid teren pou travay la.

Kidonk, ago a obeyi ak menm chapant lang kreyòl la. Li ale chita nan lang kreyòl la ak tout yon

konotasyon sosyal. Kidonk travay sou ago, se travay sou lang. Metodoloji sou travay la se

premye eleman pou nou rive sènen objektif la. Se sa ki fè tout zouti nou ap itilize yo se zouti

teyori lengwistik ak sosyolengwistik. Enbyen, se konsa objektif memwa sa a se pwopoze yon

chema analitik sou deskripsyon ago. Demach nou ap pran varyab (sosyo)lengwistik kòm baz.

Amari (2010)4 fè konprann li posib pou egziztans tip leksèm (mo) yo rele ago gen menm

laj ak lang. Youn nan rezon yo se paske nou jwenn li nan pale oubyen nan koze moun chak jou

nan yon kominote ki gen ladan diferan gwoup ak sougwoup moun kapab idantifye. Daprè

rechèch, literati sou ago prezante sou 2 apwòch ki lye anpil (Labov, 1982) (in Androutsopoulos,

2000). Se apwòch sosyolojik la ak etnografik la. Se yon fason pou dekri itèm ago nan yon

kontèks diskou (Szabó, 1998) (in Androutsopoulos, 2000). Men an jeneral, etid sou sleng rete

nan nivo leksikografik, klasifikasyon semantik, deskripsyon orjin ago. Men travay sa plis ap

chita sou zouti analitik sosyolengwistik ak lengwistik bay pou analize fòm langaj yo rele ago a.

Menm jan lang nan se yon bezwen sosyal, enbyen se konsa ago se yon aspè sosyal tout

bon vre. Se poutèt sa Guiraud (1956) defini ago tankou yon siy revòlt, yon kalòt ak yon fason

pou tchipe lòd moun swiv e sosyete sanksyone si moun pa respekte lòd sa yo. Zouhour Messilir

ak Hmaid Ben Azira (2006)5 antann yo sou yon menm lide ki di ago se yon langaj kominote ki

andeyò sa sosyete a di. Nou konstate kèk varyasyon. Pi devan n ap genyen pou nou prezante sou

ago kreyòl analiz sosyolengwistik ki ap youn nan apwòch ki ap entèrese nou anpil. Paske se

konsa n ap kapab konprann sa ago a ye epi sa li reprezante sosyalman nan lang kreyòl la tout bon

vre.

Nou konstate Etazini se yon peyi ki valorize varyasyon lang lakay yo: sosyolèk ak lòt. Se

konsa nou vle fè pou aspè varyasyon sa a ki se ago nan lang kreyòl la. Lide nou sou ago plis

4 Armari, J. (2010). Slang Lexicography and the Problem of Defining Slang. Consulté le Mas 8, 2014, sur http://ora.ouls.ox.ac.uk/objects/uuid:fd2d4042-0f65-4037-bfd3-230c6193bc1d/datastreams/ATTACHMENT01 5 Messili, Z., & Aziza, H. B. (2006, Me 10). Langage et exclusion. La langue des cités en France. Consulté le Mas 8, 2014, sur Cahier de la

Méditarranée: http://cdlm.revues.org/729

3

antre nan chema konseptyèl lòt lengwis bay sou li. Genyen 3 aspè6 nan definisyon konsèp sa a

daprè Anderson & Trugill (1990), ak Eble (1996) (in Androutsopoulos, 2000), premyeman sleng

kapab pran fòm ekspresyon ak mo, dezyèman deskripsyon ak analiz lengwistik kapab di li

kòman estrikti li ye. Sa ap plis touche aspè kreyasyon semantik ago. Men nou enterese tou ak

twazyèm aspè sosyolengwistik ki obsève ak analize fonksyon sosyal li kòm siy yon group

oubyen fonksyònman langaj yon gwoup e tou entèprete fonksyon sosyal ak valè ago nan sosyete

ayisyen an.

Travay rechèch sa a divize an senk chapit. Premye chapit la defini metodoloji sijè a ak

limit li. Li trete entwodiksyon, metodoloji, pwoblematik ak ipotèz travay la e ransanble ansanm

agimantasyon ak metòd pou monte kòpis la.. Dezyèm chapit la poze kad teyorik travay la ki

reyini teyori ki kadriye analiz nou yo. Twazyèm chapit la prezante an jeneral ansanm ago (mo ak

ekspresyon) ki konpoze kòpis la sou baz kategorizasyon. Katriyèm chapit la analize done

estatistik yo ak konsèp operatwa ki defini dimansyon ak endikatè varyab yo epi pwopose tablo

ak graf ki konpoze estatistik deskriptif ki se youn nan metòd estatistik yo. Chapit senk lan trete

aspè analiz lengwisktik estriktiral nou fè sou kesyon an ak analiz sosyolengwistik pou di kòman

sosyete nou an wè ago e ki kategori oubyen rezo sosyal ki itilize li plis e di ki lè lòt kategori

konn itilize yo.

6 Jannis K. Androutsopoulos (2000). Mi a sleng? (What is slang?) pp.109 – 140. http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf

4

Chapit I

1.1 - Literati sou fenomèn ago

Pati sa a ap prezante ago depi sou orjin li ak sou kòman plizyè agotològ ak chèchè wè

fenomèn lan daprè rechèch yo. Paj literati sa a sou ago prale nan sans konesans jeneral ak

apwòch jeneral sou kesyon ago a. Kidonk, li ap konsidere eleman sa a yo pou fè yon ti istwa sou

ago. Men ak prekosyon, nou ap prezante paj sa a paske li p ap rive di tout bagay sou ago. Bon jan

lide travay la se mete tip langaj sa a nan yon kontèks sosyolengwistik pou gade kisa li di sou

gwoup k ap itilize li ak gade kòman estrikti sans li lengwistikman fòme ki fè yo di li se yon

langaj kòde. Nou ap prezante an pati sa yo nou site la yo:

Nesans, definisyon ak evolisyon konsèp “Ago”

Diferans ant ago, jagon ak jago

Aspè lengwistik

Aspè sosyolengwistik

Aspè sikolengwistik

1.1.1- Nesans, definisyon ak evolisyon Konsèp “ago”

Guiraud, nan douvan mo li ekri e pibliye nan liv L’ARGOT (1956, p. 6 - 8) fè yon ti

koze sou istwa ago epi pase pran evolisyon li nan sosyete fransè a, ak jan premye agotològ yo te

eseye dekri konsèp la. Se yon konsèp nou prete nan lang fransè pou dekri menm fenomèn nan

nan lang kreyòl la. Pafwa si ou wè “sleng” nan paj yo se toujou yon ekivalans nou prete nan lang

anglè paske anpil etidyan ak jèn konn plis sa “sleng” vle di pase “ago” akòz lang anglè ak

fenomèn rap ameriken k ap vale teren nan sosyete a. Ago sòti nan lang fransè an disetyèm syèk

pou dekri lang mandyan ak vagabon ki te fè pati “Cours des Miracles”. Aprè kèk lane, li vin pran

yon lòt aspè nan zye chèchè yo. Selon Guiraud (1956), li fè yon pwojeksyon sou yon tip moun

nan yon kominote espesifik k ap itilize langaj sa a. Aprè sa, li vin pase pou yon langaj espesyal

vòlè ak raketè (Dictionnaire, Richelet, 1980, in Guiraud, 1956, p. 5). Li pa te sèlman rete nan

nivo sa a, men li vin evolye. Vidocq (in Guiraud, 1956, p. 5) vin remake karaktè kriptolojik

(cryptologique) ago bò kote yon seri gwoup “Jobelin, blesquin, Narquois”, apati moman sa yo

ago vin yon langaj sekrè ak konvansyonèl klas kriminèl la itilize pou detounen atansyon moun

5

sou yo lè y ap pale oubyen pou twouble yo. Selon definisyon Litré bay (in Guiraud, 1956, p. 6)

nan fen diznevyèm syèk, ago se toujou yon langaj espesyal vagabon, mandyan, vòlè itilize epi se

sèlman yo menm ki ka konprann li tou. Nan “Lexique de la terminologie”, J. Marouzeau (in

Guiraud, 1956, p.6) presize definisyon ago a lè li di se yon lang espesyal ki genyen anndan li yon

ansanm vokabilè ki pa twò devlope, pa twò simaye yon gwoup moun oubyen yon kategori sosyal

itilize ak yon sousi pou make yon diferans ak montre tou idantite yo pa rapò ak yon lòt majorite

moun ki pale menm lang lan. Pou yon pi bon konpreyansyon: “une langue spéciale pourvue d’un

vocabulaire parasite, qu’emploient les membres d’un groupe ou d’une catégorie sociale avec la

préocupation de se distinguer de la masse des sujets parlants” (J. Marouzeau, in Guiraud 1956,

p. 6).

Goudailler (2002, pp. 14 - 15) fè yon diferans ant ago metye ak ago sosyolojik an

fonksyon degre enpòtans 2 varyab sa yo: fonksyon idantite ak fonksyon kripto-lidik7. Pou ago

metye a: fonksyon kripto-lidik vini anvan, paske sa ki pi enpòtan se kominike pou moun ki pa fè

pati gwoup la gen pwoblèm pou konprann. Apre se fonksyon idantite ki dekri yon gwoup

mandyan, vagabon ak volè. Alòske pou ago sosyolojik la, sa k vini anvan se fonksyon idantite,

aprè se fonksyon kripto-lidik la (Goudailler, 2002, 14 - 15). Se tip ago sa a nou prezante plis nan

travay memwa nou an.

Jounen jodi a, ago anvayi plizyè espas; ago kazèn, ago lekòl, elatriye. Pandansetan, nan

mitan tout ago sa yo, ou jwenn ago oubyen pale jèn moun nan geto ak lari a e se sou tip ago sa a

etid travay nou an plis ap chita.

1.1.2 - Diferans ant ago, jagon, ak jago

Selon Sourdot (2002), genyen yon diferans ant jagon, ago epi jago. Menm otè sa a eklere

nou sou fonksyon chak konsèp sa yo ki pwòch youn ak lòt e moun toujou ap konfonn yo. Ann

gade kòman Sourdot atravè fonksyon yo defini chak konsèp sa yo;

Pwosede oubyen fòmasyon ago a fèt yon fason pou mete yon baryè pou konpreyansyon

klè enonse yo pou moun pa rive konprann yo si li pa fè pati klan an oubyen sougwoup la

ki kreye oubyen k ap itilize langaj sa a. Anndan pwosede sa a, nou jwenn yon “fonksyon

kriptik oubyen kòde” ki diferan de lòt pale gwoup yo (an fransè: parlures)8. Se pa sèlman

7 Kripto-lidik tèm nou prete nan men fransè “cripto-ludique” ki vle di yon bagay ki kòde e ki gen rapò ak yon moun oubyen yon gwoup. Se yon

fason sekrè yon moun eksprime ide li. 8 Sourdot, M. (2002). L’Argotologie: Entre Forme et Fonction. La linguistique, 2002/1 vol.38. p.25-40. DOI: 10.3917/ling.381.00025.

6

eleman santral sa a ki karakterize ago a, ou jwenn, antant an kachèt (nan mitan manb

gwoup la), santiman ak apatenans ak yon menm gwoup ki konstitiye yon ansanm sosyal.

Pou Pierre Guiraud (1956), sa yo rele yon “signum social”, sa vle di yon mak sosyal

oubyen yon idantite sosyal.

Jagon, selon Denise Francois (1989) (in Sourdot, 2002)9, kapab yon seri tèm oubyen

langaj teknik oubyen teknolèk (technolecte) moun ki pa nan domèn nan pa ka konprann,

men li pa gen yon entansyon pou li maske diskou pou lòt moun pa konprann. Li plis gen

yon “fonksyon ekonomik”. Se pa sèl fonksyon sa a ki karakterize li. Li genyen yon

fonksyon lidik10

(definisyon anba paj la) e yon antant sekrè tou11

.

Pafwa ago a konn rive nan yon kafou kote li kòmanse ap pèdi fonksyon kriptik li. Lè sa

se tout moun ki ap itilize li, dèfwa se konn gras a medya tankou mizik, radyo, fim,

elatriye, ki ap simaye li. Lè li rive nan zòrey moun epi yo kòmanse itilize li. Lè konsa yo

pale de lang komen, men Denise François pito rele li jago (in Sourdot, 2001, p. 30). Ago

ak jagon posede yon rejis itil (registre utile), sa vle di kache mesaj yon echanj pawòl

alòske jago li menm gen yon rejis fitil (registre futile), sa vle di libète moun yo pran pou

bay ton pa yo.

1.1.3 – Aspè lengwistik

Ago genyen yon karakteristik pasajè12

, sa vle di li pa rete pou lontan, li vini li ale.

Pwosede fòmasyon leksikal sa a chita sou yon konpozisyon leksikal ki pa diferan ak pwosede

leksikal ekspresyon ak fòmasyon mo nan lang kreyòl la. Apa pwosede nou sòt site yo, li gen

yon pwosede semantik tankou mo prete, metafò, metonimi ak kèk pwosede fòmèl tankou

twonkasyon: siglezon ak abreviyasyon. Nou remake pwosede defòmasyon tankou vèlan,

apokòp ak aferèz pa twò pètinan nan ago kreyòl pou nou ta panche sou yo. Fòm sa yo ra

anpil. Pandansetan, yo komen anpil nan ago fransè a (Goudailler, 2002, p. 15). Daprè Eble

(1996, p. 12-24), ago a plis leksikal pase li fonolojik ak sentaksik.

9 Sourdot, M. (2002). L’Argotologie: Entre Forme et Fonction. La linguistique, 2002/1 vol.38. p.25-40. DOI: 10.3917/ling.381.00025. 10 Mwen itilize fonksyon lidik kòm mo prete nan lang fransè “fonksyon ludique”. Se yon fonksyon ki montre yon aktivite. 11 Mwen tradwi fonction connivencielle an kreyòl fonksyon antant an sekrè. Mwen fè yon tradiksyon ekivalans. Men sa ki pi enpòtan se ekpliske

ki sa nou vle di lè nou pale de fonksyon antant an sekrè. Se yon fonksyon ki vle di yon gwoup ki ap pratik menm nan domèn yo posede menm

langaj. Si yon moun pa nan domèn nan li pap konprann. 12 According to the Random House Unabridged Dictionary, slang is “very informal usage in vocabulary and idiom that is characteristically more

metaphorical, playful, elliptical, vivid and ephemeral than ordinary language”.

https://www.academia.edu/1541333/American_Slang_the_20th_century. Konsilte 1 Fervriye 2015.

https://www.academia.edu/1541333/American_Slang_the_20th_century

7

1.1.4 – Aspè sosyolengwistik

Daprè Jean Pierre Goudailler13

, tout sosyete genyen yon dimansyon agotik paske tout

sosyete ap fonksyone ak entèdiksyon ak tabou ki baze sou nòm sosyal, politik ak relijyon.

Faktè sa yo fè moun ap chache yon jan pou yo demake entèdiksyon ak tabou. Sa ki lakòz

moun oblije vini ak ago pou kripte ak maske mesaj. Avan nou te di langaj ago se langaj

moun asosye pafwa ak geto, men nou pa t janm defini geto a. Geto pran menm sans ak site

pou nou nan travay la. Site yo, ann Ayiti, se zòn moun konsidere tankou espas izole oubyen

zòn wouj pafwa (pi fò zòn nan Bèlè, pi fò zòn nan kafoufèy, pi fò zòn nan kafou, elatriye).

Yon bon valè jèn nan zòn sa yo santi pafwa yo pa jwe yon wòl enpòtan nan sosyete a paske

yo p ap travay, yo pa entegre, yo pa fini lekòl. Se kèk nan yo ki reyisi e sa ki reyisi yo konn

pa rete nan zòn sa yo (tradisyon ayisyen an di kote ou grandi ou pa rete la lè ou reyisi nan vi

pwofesyonèl ou). Mobilite sosyal la fèb anpil. Kidonk, devan tout mank sa yo, jèn yo santi yo

anfenmen nan zòn yo ak reyalite sosyal yo. Santiman eksklizyon sa a fè yo kreye yon lòt

pwosesis sosyalizasyon. Yo devlope pwòp konpòtman ak idantite yo. Nou konstate yon

akiltirasyon kilti ameriken ki fonn nan idantite yo. Egzanp: “hip hop ak grafiti” bay rap

kreyòl tout yon mantalite ak tandans ki akonpanye li. Pou yo kominike idantite sa yo, yo vini

ak pwòp langaj yo, sa nou rele ago a. Nan pale sa a ou wè jèn nan itilize yon langaj kòde.

Langaj kòde sa a reprezante pou yo yon siy ki asosye yo ak yon gwoup ki ap revòlte ak

eksklizyon (zouhour Messili et Hmaid Ben Aziza, 2004, p. 2). Messili et Hmaid ale pi lwen

pou li fè konprann langaj sa se youn nan mwayen pou yo konbat enstabilite ki gen nan vi yo

epi ki makònen ak kondisyon sosyo-ekonomik answit ak santiman rejè yo sibi nan sosyete a.

Se pa pou san rezon Pierre Guiraud14

(in Messili et Hmaid, 2004) di, “l’argot… est le signe

d’une révolte, un refus et une dérision de l’ordre établi incarné par l’homme que la société

traque et censure ”.

1.1.5 – Aspè sikolengwistik

Ago pa sèlman yon aspè moun ka etidye sou plan sosyolengwistik ak lengwistik men

sikolengwistik kapab di yon mo sou ago tou. Nou gen plizyè otè ki analize li sou plizyè ang. N

13 Jean-Pierre Goudailler, “De l’argot traditionnel au français contemporain des cité”, la linguistique, 2002/1 vol.38 p.5-24. DOI:

10.3917/ling.381.005. 14 Zouhour Messili et Hmaid, “Language et exclusion. La langue des cités en France”. Cahiers de la Méditerranée [an liy, 69]. 2004, mete sou nèt 10 me 2006, konsilte 1 jen 2014.

8

ap konsidere analiz Anna-Brita Strentröm, Annette Jorgensen ak Timothy Jay fè sou relasyon

ago ak sikolengwistik.

a) Idantite pèsonèl

Izaj sleng jwe yon wòl sou pèsonalite moun. Jèn ti moun yo, espesyalman, devlope idantite yo

atravè sleng ki parèt sou fòm mo yo ap itilize e yo repete anpil ago yo tande nan mizik,

espesyalman rap.

b) Chaj semantik ki makònen ak joure

Strentröm ak Jorgensen panse yo kapab aplike menm apwòch sikolengwistik Jay (1996) fè sou

betiz e aplike yo pou ago. Jay (1999) deklare sleng enpòtan nan teyori Newo-siko-sosyal (Neuro-

Psycho-Sosyal/NPS) paske menm jan ak betiz li gen yon enjistis sosyal ak faktè sosyal ak kiltirèl

k ap motive ak alimante li (Anna-Brita Strentröm & Annette Jorgensen , Youngspeak in a

Multilingual Perspective, 2009). Ago chaje mo ak ekspresyon betiz ladan. Menm teyori sa a

abòde ago sèlman nan yon nivo semantik ki makònen ak jouman pou fè konprann ago kont

otorite etabli epi devlope idantite pèsonèl. Moun plis konnen langaj sa yo la pou joure moun, sal

moun ak pale de sèks daprè strentröm ak Jorgensen (2009). Jay (2000) dakò menm bagay la lè li

repete Ebb (1996, p. 124) (in Jay, 2000) ki ale pi lwen pou di sleng opoze ak otorite etabli. Li

pratikman boujonnen nan mitan moun nan yon sosyete ki gen yon ti kras pouvwa politik tankou

jèn ti moun, etidyan ….. oubyen moun ki ap kache sa yo konnen tankou azamann, moun ki pran

dwòg ak prizonye. Pati nan idantite gwoup sa a sosyete mete sou kote fè pati pozisyon yo tankou

etranje ak estrikti pouvwa ki etabli a. Sleng nan nòmalman plis make yon relasyon opozisyon

pase koperasyon. Men ide otè a a nan lang li:

Slang opposed to the established authority. It is typically cultivated among people in a society

who have little political power, like adolescents, college students, and enlisted personnel in the

military, or who have reason to hide what they know or do from people in authority, like

gamblers, drug addicts, and prisonners. Part of the identity marginalized groups is their position

as outsiders vis-à-vis the established structure of power – ordinarily a relationship of opposition

rather than a cooperation……. daprè Ebb (1996, p. 124) (in Jay, 2000).

9

1.2 – Pwoblematik

Lang kreyòl jwe yon gwo wòl nan mwayen kominikasyon kèk peyi nan Karayib la

tankou Ayiti, Jamayik, Matinik ak Gwadloup. Nou jwenn peyi sa yo nan pati sou latè ki plase ant

mitan lanmè Karayib ak Oseyan Atlantik15

. Kèk lòt peyi nan lòt kontinan posede kòm eritaj

sistèm lakoloni menm lang kreyòl sa a. Nou jwenn peyi sa yo plis nan Oseyan Endyen16

tankou

Zile Moris, Zile Sechèl, Zile Rodrig ak Lareyinyon (Saint-Fort, 2011). Anndan peyi nou sòt site

la yo, nou jwenn lang kreyòl ki toujou pataje menm espas ak yon lòt lang womàn oubyen endo-

ewopeyen (indo-européen). Sitiyasyon sa a pa egzante Ayiti. Malgre anpil enpòtans anpil

depatman lengwisitik, nan anpil peyi kote lengwistik se yon domèn ki gen anpil enpòtans, bay

kreyòl nan etidye jenèz yon lang, sa pa anpeche sosyete ayisyen an wè lang li tankou yon lang ki

pa merite yo fè rechèch syantifik sou li (Saint-Fort: 2011). Se yon lang ki sibi anpil prejije ak

diskriminasyon nan men kèk ayisyen entèlektyèl epi ki pale fransè oubyen ki pa menm pale li

byen. Se nan menm lang sa a nou chwazi touche aspè yo rele ago a, yon aspè yo pa ekri anpil

oubyen pibliye liv sou li anpil an kreyòl daprè dokiman nou konsilte yo.

Kreyòl se lang plis pase 10 milyon Ayisyen17

pale. Se pou rezon sa ki fè Govain18

di,

kidonk li se lang tout popilasyon nasyonal la pale nan tout kalite kontèks ak sitiyasyon

kominikasyon. Li gen yon estati ofisyèl menm jan ak fransè. Sèl diferans ki genyen, lang fransè

a ofisyèl19

otomatikman depi aprè endepandans, pandansetan kreyòl la rive pote mak estati

ofisyèl nan lane 1987 ak yon nouvèl konstitisyon (Atik 5, Chapit 1, Tit 1) daprè Venus Darius20

ak Arthur K. Spears (2010, p. 1- 2) (in Spears & Joseph, 2010). Lè syans yo rele Lengwistik la

vin ap pran manb li ann Ayiti, sa te vin lakòz kreyòl la dekri sou plan fonetiko-fonolojik, mòfo-

sentaksik ak leksiko-semantik. Aprè sa, kèk enstitisyon tankou IPN, CLAP, ONEC ak GREAL te

jwe yon wòl enpòtan nan ansèyman ak alfabetizasyon kreyòl21

. Men tout travay sa yo pa anpeche

lang matènèl ayisyen an jwenn obstak li. Malgre tout jefò sa yo ki fèt epi k ap kontinye fèt,

15 Konsilte kat pozisyon gewografik peyi Karayib sou sit sa a: http://www.caraibes-mamanthe.org/histoire/geo_politique.htm 16 Hugues Saint-Fort (2011). Haïti: Questions de Langues, Langues en Question. Port-au-Prince: Editions de l’Université d’Etat d’Haïti. 17 Dapre Ramiz Alakbarov, reprezantan FNUAP site yon rapò Institut haïtien de statistiques et d’informatique (IHSI) sou resansman popilasyon Ayisyen. Konsilte site sa: http://www.hpnhaiti.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=4683:population-haiti-atteindra-16-

millions-de-personnes-en-2050&catid=8:societe&Itemid=14. 18 Govain, R. Tanbou. Entwodiksyon Akademi Kreyòl Ayisyen an: Pou kreyòl la jwenn plas li nan peyi a. http://www.tanbou.com/2013/EntwodiksyonAkademiKreyolAyisyen.htm 19 Selon konstitisyon 1926 (Promotion et Integration des Langues Nationales dans les Système Éducatifs, 1986, p.199) 20 konsilte sit: http://www.moisducreole.ca/general/dariu/#comment-99. Konsilte 4 Fevriye. 21 Technique, L. d. (1986). Promotion et Intégration des Langues Nationales dans les Systèmes Éducatifs. Paris : Édition Champion.

http://www.moisducreole.ca/general/dariu/#comment-99

10

kreyòl ayisyen an toujou rete nan sitiyasyon diglosik, kidonk lang fransè a domine li. Li nan

sitiyasyon deskripsyon sosyolengwistik ak lengwistik estriktiral enferyè ak fransè selon konsta

aktyèl nou. Anpil moun ki pale kreyòl sèlman santi valè sosyal li diminye nan sitiyasyon kote lòt

moun ap pale fransè, daprè etid teren sou youn nan jan diglosi manifeste nan sosyete ayisyen an.

Jodia a nou ka toujou remake kreyòl toujou ap fè fas ak pwoblèm. Se youn nan pwoblèm yo nou

ap prezante ki se ago yo pa dekri ak pibliye liv anpil sou li menm jan ameriken ak fransè fè li.

Nou remake Fransè ak Ameriken epi lòt nasyon pibliye anpil liv sou deskripsyon oubyen

lis ago nan lang pa yo. Youn nan obsèvasyon enpòtan sou ago an kreyòl nou fè se sou mank

piblikasyon liv ago an kreyòl. Sa montre rechèch nan domèn sa a pa avanse anpil. Gen dwa se

akoz nati vilgè ak enfòmèl oubyen paske li pa dire anpil ki fè liv sou ago kreyòl pafwa ekate

lespri lengwis ayisyen yo. Se t ap yon bon rezon pou yo dekri li pou analiz ak rechèch dyakwonik

ak senkwonik. Kèk liv nou jwenn plis baze sou tradiksyon ekspresyon anglè an kreyòl oubyen

sou rasanbleman kòpis pwovèb ak kèk pwopozisyon definisyon klè pwovèb yo. Men travay sa

yo pa rive anbrase ago vrèman. Gen aspè nan lang lan anpil moun pa konnen oubyen pa bay

enpòtans. Lè analiz sou ago pa fèt; i) sosyolengwis oubyen moun ki enterese ak sijè a ka manke

konprann valè sosyal ki kache dèyè ago a , ii) orijinalite ak kreyativite jèn moun yo nan bay

nesans ak sans ak mo anndan langaj sa a pa twò parèt sou je. Kesyon sa yo bay angouman pou

panche sou fenomèn sa a pou konprann li plis. Pou repete Jannis K. Androutsopoulos22

, se pa

yon sekrè si sleng pa nan djakout oubyen ajannda rechèch sosyolengwistik se paske yo trete li

tankou yon vokabilè sipèfisyèl.

Pi fò etid sou varyasyon lengwistik tounen ozalantou varyab lengwistik yo. Men li

enpòtan tou pou gade kòman varyab sosyal kapab enfliyanse lang lan. Lè tip pale ak tip enonse

sa yo ak tout metafò sa yo pa dekri, sa anpeche youn konprann lòt pi byen. Sa fè moun pa tèlman

valorize varyete ak estil gwoup sa a ki itilize fòm pale sa yo. Si yon moun diskriminen pale ou se

ou ankò li diskriminen paske jan moun pale atache ak valè sosyal yo. Yo konn di lè yon moun

itilize anpil pwovèb, yo di w eske ou te leve ak granmoun epi si yon moun itilize anpil ago

kreyòl yo mande èske se nan geto/site w ap viv. kèk otè tankou Jean-Pierre Goudailler (2000 ) fè

22 it is no secret that slang has had no serious place in the agenda of sociolinguistic research, at best treated as a superficial vocabulary.

Androutsopoulos, J. K. (2000). Extending the concept of the (socio)linguistic variable to slang.

http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf. Consulté le Mas 7, 2013, sur

http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com /2009/09/slangvar.pdf

http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/

11

yon ratachman ago ak site/ geto. Jorgen Amaris23

poze menm pwoblèm nan lè li fè konnen sleng

pou lengwis yo ak savan yo se yon abitid dwòl, pa komen, epitou se yon devyans lengwistik.

Menm otè sa a di, tèm sleng yo se karateristik gwoup ak sougwoup majinalize yo.

Evolisyon ago, pou Pierre Guiraud (1956, p. 9), sòti pi souvan nan yon lang sekrè epi

pase nan yon frazeyoloji patikilye (phraséologie particulière) pou rive ak yon reprezantasyon

sosyal (signum social). Langaj sekrè kriminèl (egz. Chata = tire : Metal = zam), dilè (tipoud =

dwòg), pwostitiye (jere m non = peye pou sèks), kokorat (kenbe pye w = kanpe machin nan pou

moun monte), mandyan (gran blak = fason pou rele yon moun pou montre respè pou li), elatriye.

Se pa fasil pou ou konnen kisa yo ap di si ou p ap viv nan mitan yo. Konstriksyon lengwistik

kapab ouvri je sou kreyativite ak orijinalite gwoup moun k ap envante langaj sa yo. Moun ki ap

itilize tip langaj sa yo anfèmen tet li anndan yon kilti ak idantite. Se pèdi avantaj pou konprann

langaj sa a si nou konsidere li tankou soulang ak/oubyen yon lang parazit. Vire do bay kategori

sa a se pa fè syans avanse pou chache konnen sa li di sou moun, paske lengwistik etidye lang ki

li menm makonnen ak moun epi moun makonnen ak li.

Sou baz analoji, menm jan ayisyen aprann ago anglè lè yo ap aprann anglè, konsa etranje

gen dwa aprann ago kreyòl. Men, si lengwistik deskriptif pa rasanble ak dekri aspè sa a ki rele

ago nan kreyòl la e prezante li bay piblik etranje a, li ap difisil pou yon etranje konprann lang

kòde sa a, sitou si li p ap viv nan yon milye ayisyen. Alòske, si ago kreyòl parèt sou fòm kòpis

epi pibliye sou sit entènèt oubyen vann liv sou li, etranje ap kapab rive fè konesans ak pale sa a

san li pa bezwen mete pye li nan peyi a. Pale yon lang pa vle di metrize kote fòmèl lang lan, men

se metrize kote fòmèl ak enfòmèl lang nan tou. Etranje k ap aprann lang lan pa konnen kòman

moun nan geto pale, kòman yon gwoup moun wè tèl reyalite pa rapò ak majorite a. Men si li

aprann langaj sa a, l ap gen yon lide sou imajinasyon sosyal moun sa yo tou. Konnen yon lang se

konnen kèk bagay sou kilti pèp ki pale li a tou. Sleng, idyolèk epi rejyolèk ki chari tou yon

mantalite ak kilti yon gwoup. Ozetani, yo kreye plizyè sitwèb sou sleng. Youn nan yo se

www.Urbandictionary.com. Anpil jèn kap aprann anglè e ki enterese ak rap ameriken itilize li

pou konprann sleng ki sòti pi souvan nan Rap/Hip Hop ameriken. Fransè yo fè menm bagay pou

ago nan lang yo, http://www.well.ac.uk/cfol/argot.asp oubyen

http://www.dictionnairedelazone.fr. Ann Ayiti nou pa remake sit konsa k ap promouvwa

23 Amari, J. (2010). Slang Lexicography and the problems of defining Slang. - To these linguists and scholars, slang is nothing more than a quirk,

a linguistic deviancy substituted for what is regarded as “standard” . slang terms are largely ephemeral, elusive, and simply characteristic of marginalized groups and subgroups.

http://www.urbandictionary.com/

http://www.well.ac.uk/cfol/argot.asp

http://www.dictionnairedelazone.fr/

12

ekspansyon varyasyon sa a, estil pale lokal yon gwoup ak ekspresyon. Men fòk yon kòpis ago

kreyòl ayisyen te pibliye deja.

Selon yon konsta ak rechèch sou achiv oubyen dokiman ki pale sou dyalèk (tèm jenerik)

kreyòl, nou ka di dyalektoloji sou kreyòl pa aprann nou anpil bagay sou ago. Agotoloji

(l’argotologie) se pa yon branch moun travay anpil sou li ann Ayiti daprè konsta nou. Yon fason

pou di lengwis ayisyen yo neglije aspè sa a nan rechèch yo. Bay enpòtans ak deskripsyon lang

kreyòl nan tout fòm pale kategori sosyal ak sou kategori sosyal ap rann lang nan pi fonksyonèl

ak operasyonèl kòm zouti nan devlòpman lang nan ak aprantisaj kreyòl ayisyen an pou etranje

nan aspè sa a si li ta renmen konnen plis sou lang kreyòl la.

1.3 – Ipotèz

Aprè etid teren, nan kad rechèch sa a, nou rive konprann analiz ago pa ekate nòm

konpozisyon leksikal anndan konpozisyon leksik kreyòl la. Li itilize anpil pwosede chanjman

semantik tankou metafò ak metonimi pou kòde mesaj yo. E li menm itilize abreviyasyon tou pou

kòde (kripte) mesaj yo. Ekspresyon nou rele ago yo fèt ak mo ki pwòp ak lang kreyòl la, e tou ak

mo prete. Daprè Govain (2014, p. 11-12), mo prete se yon mo, yon fonèm oubyen yon

ekspresyon yon moun oubyen yon kominote kapab prete nan men yon lòt lang san li pa tradwi li.

Li se yon fenomèn natirèl tout lang sibi, selon Claude Bruldan (1980, p. 59) (in Govain, 2014, p.

11). Anpil mo prete sa yo sibi fenomèn varyasyon fonetiko-fonolojik sitou lè yo sòti nan anglè.

Mo prete sa yo genyen menm estati ni an kreyòl ni nan lang kote yo sòti a. Mo prete kreyòl ki

sòti nan anglè se sleng e yo antre nan kreyòl ak menm estati sa a.

Ago se yon fenomèn ki idantifye yon kategori sosyal. Jenerasyon jèn plis an kontak ak

ago pase jenerasyon gran moun yo. Anndan menm varyab sosyal sa yo, gason plis an kontak ak

ago, sa vle di, li itilize ak konprann li plis pase fi. Jèn gason ant 17 ak 24 plis an kontak ak ago.

Kidonk, plis moun ap kite 30 lane yo se mwens yo ap an kontak ak fenomèn nou ap dekri la a.

Moun pote jijman sou ago pou fè konprann li se langaj geto ak brendjenn e moun ki gen plis

edikasyon kapab mwens an kontak ak ago. Atansyon, gen moun ki depase laj sa yo, ki ale lekòl

ki itilize ago pou plizyè rezon. Se yon pale ki di yon moun gen yon idantite parapò ak zòn li ap

viv tou.

Nan tout travay la, se ipotèz sa yo nou pral pwouve atravè teyori ak analiz done nou

ranmase sou teren .

13

1.4 - Objektif

1.4.1 - Objektif jeneral

Rasanble anpil ago nan lang kreyòl ayisyen an pou dekri ak reprezante aspè sa a nan plizyè

dimansyon sosyolengwistik. Kidonk, se etidye konpòtman ki kache dèyè fòm pale sa a epi,

prezante jijman ak pèsepsyon sosyete a oubyen jijman kèk moun sou moun k ap itilize yo anpil.

Lòt objektif travay sa a se chache konprann ak gade koman li fonksyone sou plan lengwistik. Li

ap pèmèt etranje ak kèk ayisyen tou konprann ak konnen varyete sa yo menm jan Ameriken ak

Fransè konnen, etidye ak valorize ago yo.

1.4.2 - Objektif espesifik

Fè kèk analiz sosyolengwistik pou montre reprezantasyon sosyal ago nan milye nou te

sible yo

Fè analiz lengwistik estriktiral li pou rive montre espesifisite li ak/oubyen resanblans fòm

li ak lòt fòm langaj.

Konprann enpòtans sosyal li nan lavi sougwoup (subgroup) sa yo ki ap itilize li a.

Atire plis etid nan chan sa a.

1.5 – Jistifikasyon

Pati travay sa a gen yon wòl total kapital. Li bay kèk rezon ki fè nou chwazi sijè sa a pou

travay memwa nou an. Nou klase rezon sa yo an 3 kategori : jeneral, akademik ak espesifik.

1.5.1 - Rezon jeneral

Daprè konsta nou, kreyòl lang neyowomàn

24 (newowoman) pa ko rive jwenn nivo valè

moun bay kèk lòt lang ki sòti nan laten ak endo-ewopeyen (indo-européen). Pou lang kreyòl, se

travay ak lit lengwis yo ak etidyan lengwistik yo tou k ap fè li franchi baryè pou yon pi bon

deskripsyon ak valorizasyon. Nou chwazi prezante aspè kreyòl sa a sou papye pou l ka pi reponn

ak aspè deskripsyon ago, epitou pou kapab itil nenpòt etranje ki ta chwazi aprann kreyòl ak tout

tip pale lokal li. Ago sa yo ap sèvi lòt lengwis pou fè plizyè tip travay swadizan

24 le créole Haïtien est une langue néo-romane, issue de dialectes et patois de la langue d’Oïl, notamment du Normand, du Picard, de l’Angevin et

du Poitevin et composée en outre de mots empruntés à l’anglais, à l’espagnol, aux langues indo-américaines et, dans une faible mesure, à des idiomes africains. Chaudenson, R. (1992). Des iles, des hommes, des langues: langues créoles, cultures créoles. L’Harmattan.

14

siko/sosyolengwistik e menm sèvi antwopològ oubyen etnològ ki vle konprann tandans oubyen

ideyoloji ak pratik yon sougwoup atravè ago li.

1.5.2 - Rezon akademik

Nou enterese, antanke etidyan lengwistik, gade kòman lang fonksyone, men lang lakay

nou, sa tout Ayisyen pale a, toujou rete yon priyorite pou nou menm. Konsa, nou vle dekri lang

sa a, analize li e ba li tout sipò li bezwen pou li ka menm jan ak tout lang grann pwisans yo.

Fakilte Lengwistik Aplike (Faculté de Linguistique Appliquée) ankouraje tout etidyan li

fè memwa yo plis sou kreyolizasyon. Yon fason pou kore lang lakay ak kilti ayisyen, epitou bay

kreyòl la plis jarèt nan devlopman li. Tankou yo renmen di li nan FLA: lang nou se kilti nou.

1.5.3 - Rezon pèsonèl

Kòm pwofesè Anglè pandan 9 lane ann Ayiti, mwen toujou itilize liv sleng Anglè pou

ansenye etidyan mwen yo lang Anglè ak tout diferan fòm pale sa yo anndan kontèks yo. Mwen

konstate lengwis Ayisyen yo pa travay ase sou ekspresyon ak ago an kreyòl. Kidonk, mwen te

vle bay ak lang matènèl mwen an memwa sa a ki pwopoze yon travay ki baze sou kòpis

ekspresyon ak mo ago nan lang kreyòl ayisyen.

Mwen abite kafou. Mwen toujou obsève anpil jan moun pale nan kominote a. Mwen

konpare pale sa yo ak lòt pale kèk zòn nan Pòtoprens. Mwen reyalize jèn yo ak moun geto yo

gen yon seri mo ak ekspresyon y ap itlize kote paran ak granmoun konn pa konprann. Yo pa

toujou fasil ditou pou moun ki pa nan menm zòn ak klas sosyal konprann sa y ap di a, sitou lè yo

ap itilize kèk ago.

1.6 - Nati rechèch travay la

Rechèch travay la baze sou de demach fondamantal tout syans ki objektif genyen. Youn

anpirik epi lòt la teyorik.

1.6.1 - Metòd anpirik

Lengwistik kòpis, daprè John Sinclair

25, genyen yon fondman anpirik. Se premye metòd

mwen konsidere pou mwen fè travay la. Objè etid la se rasanble done oubyen inite nou ka

25 Sinclair, J. (2005). Linguistique de Corpus. Semen. Konsilte 2 Fevriye 2014. Semen.revues.org/8914#tocto1n1

15

analize anndan yon bwat kote nou kapab obsève oubyen analize yo. Pou Anna Jaubert (2002)26

,

baz kòpis chita sou yon « lengwistik in situ », sa vle di yon lengwistik an sitiyasyon. Ak metòd

sa a, mwen reyalize yon echantiyon sou ago kreyòl sou fòm itèm leksikal oubyen leksik ki sòti

nan diskou moun nan rejyon oubyen zòn nou fè ankèt la.

Estatistik Deskriptif, yon modèl kalkil ak analiz Estatistik27

, (Richard A. Johnson & Gouri K.

Bhattacharyya, 2010), ki li menm se yon matyè ki ba nou yon ansanm prensip ak metodoloji pou

monte pwosesis koleksyon done ak fè rezime epi analize done sa yo pou rive jwenn oubyen/ak

jeneralize yon konklizyon. Estatistik se yon metòd anpirik nou itilize pou kadre obsèvasyon nou

an. Metòd kalitatif ak kantitatif ap estriktire obsèvasyon nou epi bay plis sans ak konklizyon nou

fè an mwatye sou moun k ap itilize ago oubyen ki pa itilize li. Ak metòd sa a nou ap kapab tire

kèk konklizyon sosyolengwistik.

1.6.2 - Metòd teyorik

Teyori nou ap itilize pou kadre analiz nou yo sòti nan de chema panse lengwistik ki se :

Lengwistik estriktiral, ki li menm se dekòtike lang nan an plizyè eleman epi analize yo anndan

yon rapò youn ak lòt. Nou limite travay nou an sou aspè Senkwonik28

lang lan pou nou ka gade

kòman estrikti mekanik lang nan fonksyone nan moman prezan n ap viv la. Yon fason pou rive

plase sleng kreyòl nan yon kontèks teyorik.

Sosyolengwistik etidye varyasyon lengwistik ki genyen nan mitan yon gwoup moun k ap itilize

yon lang ak jan yo ap itilize lang sa a . Li etidye tou faktè sosyal (varyab) ak enfliyans yo sou

lizaj lang nan : ekri Markus Krabbe29

nan yon atik Sosyolengwitik. Nou konsidere baz teyorik sa

a pou montre konsepsyon lòm oubyen yon gwoup moun an fonksyon lang li epi itilizasyon yon

lang nan yon espas epi gade kijan lang sa a enfliyanse moun nan sosyete a e kòman moun

enfliyanse li tou. Se sou menm baz sa a n ap prezante varyasyon apati kèk varyab sosyal tankou

sèks, laj, andwa, ak nivo edikasyon moun ak frekans izaj langaj ago. Li ap pèmèt nou

26 Jaubert, A. (2003). Corpus et champs disciplinaires. Corpus. Konsilte 10 Mas 2014. http://corpus.revue.org/13. 27 Johnson, A. R; Bhattacharyya K.G. (2010). Statistics: Principles and methods. John Wiley & Sons, inc, New Jersey. 28 Mo senkwoni fè referans ak fonksyonman yon eta lang nan yon moman espesifik. Nan kontèks lengwistik, se yon eta lang, jan lang nan ye nan

yon kominote lengwistik espesifik daprè Virginie Julliard. http://artisiou.com/vjulliar/lib/exe/fetch.php?media=2structurale_bis.pdf 29 Krabbe, M. Sociolinguistics: English Language and Linguistics. Konsilte: 16 Mas 2014. http://www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/ch-8-sociolinguistics/

16

konseptyalize valè sosyal moun sa yo parapò ak valè ak jan yo pale epi chwa mo yo. Li ap bay

chans pou nou analize jan lòt lang enfliyanse langaj ago an kreyòl.

1.7 - Difikilte ak limit travay la

Nou pa kapab di se yon travay ki nouvo. Men sa pa anpeche nou fè fas ak pwoblèm nan

rechèch nou an. Pwoblèm sa yo plis gen rapò ak mank literati ak dokiman sou sijè nou chwazi a

pou fè memwa a.

1. Bibliyotèk Fakilte Lengwistik Aplike pa gen liv ki trete oubyen pale de Sleng (Ago)

kreyòl. Menm liv sou Ago fransè ak sleng anglè preske pa genyen.

2. Sleng se pa yon aspè oubyen sijè yo te elabore nan kou mwen te pran nan Fakilte

Lengwistik Aplike. Men nou te metrize zouti teyorik pwofesè nou te ansenye nou pou

nou ka rive fè memwa a.

3. Mwen pa rive jwenn anpil moun ki metrize konsèp ago a.

4. Nou manke teknik ak metòd pou mete deyò lòt aspè ki kapab elaji memwa a plis.

5. Nan reyalizasyon ankèt la, li pa te fasil pou jwenn moun ki aksepte bay tan yo pou reponn

ak kesyon ankèt statistik la.

6. Majorite dokiman nou jwenn sou ago/sleng se ann anglè yo. Ou plis jwenn lengwis

ameriken ki pale sou sleng.

7. Travay mwen fè m pa ka konsantre sou memwa a chak jou.

8. Rasanbleman ago pou fè kòpis la te pran tan, anviwon 2 lane paske mwen te vle pran

ekspresyon ak mo ago an kontèks moun ap pale nan zòn ankèt la te sible.

1.7. 1- Kad, limit e rezon

Nou voye je nou nan anpil liv ki swadizan analize oubyen pale sou kreyòl ak estrikti

kreyòl pou te ka ba nou plis lide sou sijè nou vle trete a. Men nou rann nou kont yo pa te di anpil

bagay sou sijè nou vle trete a malgre yo te rive fè nou konpran anpil bagay sou kreyòl nan plizyè

dimansyon. Pami dokiman sa yo, nou te fouye n ap site kèk ladan yo :

L’Aménagement Linguistique en Haiti : Enjeux, Défis et Propositions (Robert Berrouet-

Oriol et al., 2011), nou te gade liv sa a pou nou chache konnen kisa yo di sou kreyòl. Pi

fò chapit liv sa a ekri an fransè. Otè yo plis fè yon rale mennen vini sou orijin lang

kreyòl, limit itilizasyon li, valè estati sosyal li ak sitiyasyon sosyolengwistik li ak fransè

17

nan sosyete a. Yo fè anpil pwopozisyon sou lejislasyon ak jan yo dwe abòde pwoblèm

lang nan peyi a.

Gramè Pedagojik: Kreyòl Ayisyen (Graphy Felix Jules, 1999), anndan liv sa a nou jwenn

enfòmasyon ki pale sou gramè kreyòl. Yon liv konsa ap ede nenpòt moun konprann

kòman sentaks kreyòl la mache ak kèk lòt pwoblèm sou estrikti kreyòl anpil moun pa

metrize.

Pwoblèm pawol klè nan lang kreyòl (Lemèt Zéfi, 2008), yon liv chaje ak enfòmasyon sou

kominikasyon an kreyòl. Pou pi klè, sou jan moun ki konn li, nan medya, pale kreyòl ak

kijan moun ki pa ale lekòl konprann pawòl sa yo. Se yon liv ki enspire nou ekri devwa

nou an kreyòl epi li ba nou yon modèl demach metodolojik pou fè memwa nou an.

1.8 - Prezantasyon ankèt

1.8.1 - Objektif ankèt

Ankèt la fèt akoz yon swaf ak angouman pou konnen ki kategori moun k ap itilize pale

sa nou rele ago kreyòl, sleng kreyòl oubyen pale lari. Nan kategori sa a, nou bezwen gade

karakterisktik moun sa nou di k ap di ekspresyon sa yo. Karakteristik sa yo ap gen pou wè ak laj,

sèks, kote moun nan abite, pwofesyon, estati sosyal moun k ap itilize ekspresyon sa yo. Li pèmèt

nou detèmine pwopòsyon sou fòm pousantaj chak modalite varayab ki gen nan etid la.

Li ap kapab demontre aklè sou yon baz obsèvasyon ak anpirik kategori sosyal moun ki konprann,

itilize, pa janm tande tip ekspresyon sa yo. Ankèt la ap revele nou tou jijman ak pèsepsyon moun

sou kategori moun ki itilize sleng kreyòl epi kòman moun anndan yon lòt kategori sosyal wè tip

ekspresyon sa yo (apwòch sosyolengwistik).

Nan menm ankèt sa, n ap kapab gade kòman kreyativite ki mennen ak kreyasyon mo

nouvo nan ago ap devlope nan mitan jèn yo.

Lòt aspè ankò nou entèrese ak li tou se ekspresyon ago ki gen rapò ak sèks. Evolisyon

aspè sa a pral chita nan ankèt la pou verifye kontak kategori sosyal yo fas ak yon anpil

ekspresyon ki gen rapò ak sèks, epi lòt tandans ago a charye ak li.

Tablo distribisyon frekans, graf epi operasyon estatistik ap mete klè devan je nou enfòmasyon

nou vle analize yo, epi yo bay posiblite pou verifye entèpretasyon done yo. Se yon fason pou

18

verifye ipotèz nou te fòmile sou etid sleng kreyòl epi verifye tandans lòt kategori moun parapò

ak moun k ap di ekspresyon ak mo sa yo. Kidonk, konklizyon n ap tire yo ap trè obsèvab.

1.8.2 - Zòn ankèt La

Ankèt la kòmanse nan lekòl Anglè “Haitian-American institute” kote mwen ap fè kou ki

blayi kò li nan Rue Capois ak Rue St-Cyr. Rezon ki eksplike chwa sa a gen pou wè ak mas

moun ki frekante li. Plas sa a lakoz li pi fasil pou m jwenn/rankontre tout kouch moun: moun ki

sòti plizyè kote, ki okipe diferan sektè ak pozisyon sosyal, ki genyen estati sosyal ak kwayans

diferan. Sa lakòz mwen pa vrèman ale nan plizye andwa. Men sa pa anpeche ankèt la te deroule

nan lòt zòn nan vil la. Nou te fè yon kout pye nan etnoloji, Fakilte Leta ki twouve kò li nan Ri

Magloire Ambroise sou Champs de Mars la, epi nan kafou, pi presizeman nan katye Bizoton 51,

toupre bò lakay mwen. Nou pran plizyè andwa sa yo pou nou ka pi byen reprezante echantiyon

nou an. Li fèt tou nan lari kote tout moun gen dwa gen menm chans pou yo twouve yo nan

echantiyon a.

1.8.3 - Metodoloji ankèt la

Ankèt la chita sou chitapale ak kesyonè. De tip metòd sa yo valab an fonksyon tip

enfòmatè nou genyen anfas nou. Enpòtans kesyonè a ede enfòmatè yo reponn plis kesyon san

fatig oubyen san malèz. Konsa, li ap difisil pou nou twouve fo enfòmasyon (biais de

confirmation) bò kote enfòmatè a. Metòd entèvyou te itilize ak kèk sijè (enfòmatè) sitou ak moun

nou panse ki pa ka li kreyòl oubyen ki pa ka ba nou plis tan nan tan yo.

Avantou, Kesyonè a ekri an kreyòl nan lang matènèl enfòmatè yo. Se kesyon ouvèt ak

fraz kout ki konpoze li. Li sipoze pran yon moun 5 oubyen 7 minit si li konpran epi deside ranpli

li. Li divize an 2 pati. Premye pati a se yon lis 20 ekspresyon ak mo sleng poze sou yon fèy.

Dezyèm fèy la se pou enfòmatè a ka reponn. Nou fè 2 tip ankèt. Sa vle di, nou prepare yon lis

ekspresyon ak mo sleng pou chak etid. Yon premye ki baze ak mo ak ekspresyon ki gen rapò ak

pratik sèksyèl epi tandans seksyèl. Yon dezyèm ki gen rapò ak nenpòt kategori sleng.

Fèy pou enfòmatè yo reponn nan rasanble 3 etap. Etap “A” ap mande enfòmate yo idantifye

pozisyon lengwistik yo parapò ak kèk enonse lengwistik nou pran kòm echantiyon reprezantif.

Etap “B” la pou li detemine konsepsyon ak pèsepsyon moun k ap itilize tip langaj sa yo. Etap

“C” gen rapò ak idantite ak sitiyasyon demografik enfòmatè a. Yon egzanp nan chak etap:

19

A. Di nan ki gen kategori izaj ekspresyon sa a ye pou ou:

Ekspresyon 2 nan kesyonè: ou konn fè swasant nèf.

1. konprann pa janm itilize

2. itilize

3. pa janm tande

4. konn tande men pa konprann

B. jijman ak pèsepsyon moun fè sou moun k ap itilize ekspresyon sa yo:

ki tip moun ou panse ki itilize pale sa yo (Plis pase yon chwa posib)

1. moun (nèg) geto

2. moun (nèg) lari

3. bandi

4. atis rap

5. atis konpa ak rasin

6. moun lavil

7. moun an pwovens

C. idantite ak sitiyasyon demografik infòmatè

Sèks: 1. Gason 2. Fi

Eske ou ……….. 1. Selibatè 2. Fiyanse 3. Gen mennaj 4. Divòse 5. Vèf

1.8.4 - Modèl echantiyon pou seleksyone enfòmatè

Pou nou mennen ankèt la, nou fè entèvyou ak 148 moun. Nou sèvi ak modèl echantiyonaj

pwobabilis (echantillonnage probabiliste) pou ankèt la. Tip echantiyonaj sa pran yon ponyen

(kèk inite) nan yon ansanm yo rele popilasyon. Sa vle di, si nou konsidere yon ansanm nou ka

pran yon kantite eleman anndan ansanm, lan pou reprezante ansanm sa a, epi chak grenn eleman

gen menm pousantaj chans pou li fe pati echantiyon an, sa yo rele prensip randomizasyon

(Principe de randonmization) ki genyen ladan li 2 tip: metòd30

echantiyonaj aleyatwa senp ak

echantiyonaj estratifye. Tou 2 metòd sa yo pèmèt nou ankadre ankèt la.

Travay ankèt la itilize echantiyon aleyatwa senp pou evite fòskote oswa pou ekilibre

ankèt la pi byen. Pou nou rive fè li, nou ale nan yon seri andwa pou nou chwazi nenpòt moun

30 Dokiman sou echantiyonaj: http://www.statcan.gc.ca/edu/power-pouvoir/ch13/prob/5214899-fra.htm

20

nou rankontre sou pasaj nou. Nan ti moman sa a, tout moun gen menm chans pou yo ranpli

kesyonè a.

Nou itilize echantiyon estratifye plis lè nou konsidere yon gwoup ki pafwa menm, nou te

kapab di omojèn. Nou plis fè li lè nou pran yon sal klas pandan nou konnen li posib pou moun sa

yo ki nan sal la pataje anpil pwen ak kapab genyen menm pèsepsyon. Men sa pa te anpeche klas

sa a trè etewojèn lè nou konsidere aspè tankou zòn kote moun yo sòti, estati sosyal, kondisyon

sosyal ak jan yo pale kreyòl. Anndan menm klas yo, nou jwenn tou 2 tip echantiyon sa yo an

fonksyon etid nou ap fè a. Majorite varyab n ap konsidere anndan ankèt la se varyab kalitatif.

1.8.5 - Tretman ak depouyman done estatistik

Mank konesans nan lojisyèl tankou “MS-Access” oubyen “Minitab”, nou oblije itilize

MS-Excel pou trete done estatistik yo sitou nan tablo distribisyon frekans ak graf yo. Nou itilize

MS- Word pou prezante rezònman ak konklizyon nou tire apati graf ak tablo distribisyon yo.

Tretman seri estatistik yo ap fèt sou twa ang; 1) kalkil estatistik, 2) reprezantasyon grafik sijè

oubyen fenomèn n ap etidye a, 3) sentèz rezilta yo apati tablo yo.

1.9 - Prezantasyon kòpis

1.9.1 - Definisyon ak rezon kòpis pou rechèch la

Nosyon kòpis se yon tèm ki egziste pandan lontan. Li te egziste nan kèk disiplin tankou

syans moun ak sosyal31

(sciences humaines et socials), filoloji, syans politik pou site sèlman sa

yo. Yon kòpis nan yon sans laj, selon Sylvie Meillet (2002) nan atik nou sòt site la, se yon rekèy

ki gen ladan yon gwoupman pyès, done ak dokiman ki intèrese yon menm matyè, disiplin

ak/oubyen doktrin. 32

Nan syans langaj (lengwistik), definisyon pi resan ki parèt nan diksyonè

pou kòpis, - yon kòpis se yon ansanm eleman ki bay fondman ak etid yon fenomèn lengwistik.

Lengwistik kòpis, daprè MC Enery ak Wilson (1996) ak Meyer (2002), se yon metodoloji, men

Bouker ak Pearson (2002: 9) ale pi lwen pou di li se yon apwòch oubyen yon metodoloji pou

etidye izaj lang/pale yo. Wolfgang Teubert (2001) ak apwòch li ouvè je nou plis sou relasyon

kòpis ak lang lè li ekri atik ki gen pou tit “Corpus Linguistics and Lexicography” pou di

lengwistik kòpis pran pou responsabilite lang ki se yon fenomèn sosyal lengwis dwe obsève,

31 Mellet, S. (2002). Corpus et recherches Linguistiques. Corpus. 15 Desanm, 2003. http://corpus.revues.org/7 32 Dalbera, J. P. (2002). Le corpus entre données, analyse et théorie. Corpus. 15 Desanm, 2003. http://corpus.revues.org/10

21

dekri, anrejistre ak analize apati done anpirik ki disponib. Majorite travay lengwistik sitou nan

domèn leksikoloji ak analiz diskou yon moun vle reyalize, li dwe pafwa monte yon kòpis. Pou

ale pi lwen, lengwistik kòpis se yon zouti lengwis nan diferan branch lengwistik itilize pou

mezire, santre, ankadre rechèch kèk domèn lengwistik, e.g: lengwistik tradisyonèl (sentaks,

leksikoloji, estilistik, etid dyakwonik, rechèch sou varyete) ak lengwistik aplike (ansèyman lang,

tradiksyon, teknoloji yo itilize nan zafè lang), daprè Wolfgang.

Selon Damon Fayette 33

, premye kalite yon demach syantifik dwe genyen se yon demach

ki klè, sa vle di, ki kapab eksplike tèt li. Kòpis vini yon pon ant chèchè a ak objè oubyen

fenomèn lengwistik li vle analize a. S. Auroux rele li obsèvatwa (observatoire) paske li pran fòm

eksperimantasyon pou yon chèchè. Li bay posibilite pou i) obsève pwodiksyon fenomèn nan; ii)

izole efè oubyen inite ak diferan paramèt ki bay nesans ak fenomèn nan. Se yon fason pou

chache yon reprezantasyon ant fè anpirik la ak modèl teyorik la selon menm otè sa a.

Mainguenau (Supra, 1984) avanse tèz pa li pou li fè konprann gwoupman ak delimitasyon kòpis

etid fèt sou yon gri ideyolojik ki depann de objektif rechèch la. Ak kòpis la, nou jete baz anpirik

pou nou ka reponn ak kesyònman teyorik oubyen ipotèz estriktiral ak sosyolengwistik nou te

poze nan kòmansman travay la. Li reprezante pou travay nou an yon miwa pou gade fenonmèn

lengwistik nou ap dekri a.

1.9.2 - Limit kòpis

Aprè nou fin wè sa yon kòpis ye ak pwopoze kèk rezon ki fè nou jije li itil nan travay sa

a, li enpòtan pou nou di limit kòpis nou an chita sou zòn nou te sible pou fè ankèt la. Kòpis la

egziste gras ak yon travay teren nou fè nan kèk zòn tankou Kafou (zòn mwen abite), Kafoufèy,

sant vil la (zòn sa yo, mwen frekante akòz aktivite travay ak zanmi oubyen baz). Kidonk, nou pa

te ka sible plis zòn akòz okipasyon nou ak yon mank tan.

Patou kote nou te tande moun ap pale nou te oblije prete atansyon ak jan yo pale. Si yo di

yon ekspresyon nou pa konprann, nou te oblije mande yo sa yo vle di. Se konsa, kòpis la

rasanble ago kote li jwenn, pa sèlman nan konvèsasyon fasafas men li fèt tou nan transpò piblik,

nan travay, nan inivèsite, nan baz byè, nan pwogram, elatriye.

33 Jaubert, A. (2002). Corpus et champs disciplinaires. Le rôle du point de vue. 15 Desanm, 2003. http://corpus.revues.org/13

22

1.9.3 - Konstriksyon metodolojik kòpis

1.9.3.1 - Tip kòpis

Travay kòpis la fet sou 2 modèl: yon modèl kòpis omojèn ak yon yon modèl kòpis sou

fòm echantiyon.

Daprè Jean-Philippe Dalbera (2002), yon kòpis omojèn la pou li sène ak ankadre etid la

sou yon objè ki pa reprezante ankenn lòt anyen sèlman tèt li. Li pa gen tandans pou li jeneralize

oubyen pwopoze yon modèl. Ou jwenn tip kòpis sa plis nan etid estilistik oubyen analiz diskou.

Li sèvi nou nan analiz paske li limite chan etid la.

Yon kòpis sou fòm echantiyon bay plis limyè sou aspè reprezantif sijè a. Selon menm otè

a, li pran yon reyalite pi laj, sa ki pote non an estatistik, popilasyon. Reyalite laj sa a se li ki ba

nou objektif pou nou jeneralize. Se sa ki fè sitasyon syantifik la di, “more data, better data”. Sa

ki pi enpòtan an, li ba nou yon baz anpirik pou reponn ak yon seri kesyon teyorik oubyen ipotèz

nou te poze byennanvan.

Kòpis nou an chita sou tou 2 fòm sa yo pou nou kapab valide rechèch la. Verifikasyon ak

kapasite obsèvatwa kòpis ap rann fasil ak vizib rapò ant inite leksikal ak valè analiz n ap pote sou

yo.

1.9.3.2 - Kategorizasyon kòpis

Kòpis lengwistik

34 layite konesans li nan kèk domèn nan zafè lang nan mete kanpe

ansanm 3 apwòch diferan: idantifikasyon done nan lang nou ap klase an kategori pou yon analiz

pi fasil, korelasyon done apati metòd estatistik, epi an dènye entèpretasyon rezilta yo. Li ap

pèmèt nou wè kòman ago a konstwi metafò li.

Kòpis etid la genyen antou 184 mo ago ak kolokasyon35

ago. Tout ago sa yo prezante sou

fòm kategori. Chak kategori sipoze yon klas kote ago al chita. Gen plizyè tip kategori. Nou

prezante 7 klas. Ladan yo nou jwenn:

ago ki genyen ladan yon non bèt oubyen yon pati nan kò bèt (klas sa a gen 19 ago)

ago kreyòl ki fèt ak mo kò moun (klas sa a genyen 31 ago disponib )

34 Teubert, W. (2001). Corpus Linguistics and Lexicography. John Benjamin Publishing.

Se ide sa nou tradwi anlè a: Corpus linguistics extends our knowledge of language by combining three different approaches: the (procedural)

identification of language data by categorial analysis, the correlation of language data by statistical methods and finally the (intellectual) interpretation of the results. 35 Kolokasyon se ekspresyon ki gen 2 ak plis mo ki mache an gwoup e sans anndan gwoup la. Nou tradwi ide Markus Dickinson - Collocations

are expressions of two or more words that are in some sense conventionalized as a group. http://cl.indiana.edu/~md7/13/615/apps/02-collocations/02-collocations-2x3.pdf

23

ago ak non moun (sèlman 8)

ago ki fèt ak mo plant oubyen pye bwa (nou konte 12 ago nan klas sa a)

kategori jeneral (pati ki gen plis ago, 59)

konpòtman seksyèl (pati ki gen 25)

ago ki sòti nan teknoloji, mizik, medya (30).

1.9.3.3 - Fòm kòpis

Kòpis la parèt sou yon fòm klè epi fasil pou nenpòt moun konprann. Enpòtans fòm kòpis

la se pou montre kòman nou òganize fizikman kòpis la. Li kòmanse ak antre leksik, sentèm

oubyen definisyon, ekspresyon yo ki gen pou wè ak ago. Li mete antre yo an karaktè gra,

definisyon nan yon karaktè nòmal epi egzanp yo ann ititalik. Definisyon pèmèt nenpòt moun

konprann ago yo. Egzanp bay yon fòs ak definisyon an. Li tou mete ago nan yon grenn kontèks

pami mil kontèks ki kapab egziste. Egz:

Pran nan zizirit: Pran nan pwoblèm. Si mwen pa jwenn kòb sa mwen pran nan zizirit.

1.9.3.4 - Tretman kòpis

Etandone objektif travay rechèch la se ekri yon memwa pou lisans, li pa vrèman enpòtan

pou nou te itilize yon sistèm enfòmatik konplike pou bay chak antre leksik yon kòd menm jan yo

konn fè li nan lengwistik kòpis. Se yon fason pou avèti kòpis nou an pa koresponn ak jan Teubert

defini pwosesis enfòmatik yon kòpis. Pou li, Yon kòpis pwofesyonèl malgre feblès li dwe sipoze

reflete pwosede teknik tankou jan Teubert panse li.

36The procedure needs for transforming raw corpus data into artificial intelligence application and automatic

language processing software; not to mention the problem of standardization with regard to form and content (cf. the

long-term project EAGLES [Expert Advisory Group on language Engineering standards] and the translantic TEI

(text encoding and initiative).

Teknik sa toujou chita sou yon leksik ki laj epi ki dirab. Menm si nou pa aplike fòm oubyen

pwosede teknik sa a, men nou prezante kòpis nou an sou yon fòm senp epi pratik pou fè travay

la. Nou itilize lojisyel MS-WORD pou trete kòpis la.

36 Teubert, W. (2001). International Journal of Corpus Linguisitics: Corpus Linguisitics and Lexicography. Vol. 6, p.125-153.

John Benjamins Publishing Co.

24

Chapit II- Kad teyorik

Nan chapit sa a, nou ap genyen pou nou egzamine tout sa teyori di sou leksik, vokabilè

pou ka konprann pi byen leksik ak ekspresyon ago. Li ap gen pou li montre tou kòman sans

pwopaje nan lang epi detèmine valè yo nan kominikasyon sosyal. Nou ap fè koudèy tou sou

teyori sosyolengwistik ki ap ouvè je nou pi byen sou varyete pale moun anndan yon gwoup

sosyal, yon rezo sosyal, epi yon sosyete. Nou ap chita sou teyori ki kadre ak sène ago e ki mache

pi byen ak lide memwa a.

2.1. - Apwòch soyolengwistik sou lang, dyalèk ak varyete

Daprè Wardhaugh (1998, p. 12), Sosyolengwistik oryante rechèch li sou relasyon ant

lang ak sosyete nan yon objektif pou pote yon pi bon konpreyansyon sou estrikti lang ak kòman

lang fonksyone nan kominikasyon. Definisyon Homes lan parèt enpòtan epi klè pou nou ta

soulinye. Homes (1992, p.16) fè nou konnen objektif sosyolengwistik se etabli yon teyori ki

kapab founi enfòmasyon sou jan lang nan ap itilize nan kominote a, epitou bay enfòmasyon sou

chwa moun yo fè lè yo ap itilize yon lang.

Lang ak dyalèk se de tèm ki pa fasil pou moun defini oubyen itilize yo nan plas yo. Pou

Haugen se de tèm ki konplèks. Haugen37

konsidere dyalèk kòm varyete ki sibi anpèchman

(kontrent) nòm sosyal lè li avanse agiman pou di dyalèk se yon langaj ki rete deyò yon sosyete ki

ap itilize lapolitès. Dyalèk sitou fèt sou baz konparezon ant sa ki estanda ak sa ki pa estanda. Lè

nou pale de lang estanda oubyen varyete estanda nou vle pale de yon varyete lang kote tout yon

kominote lengwistik aksepte ak adopte li pou reprezante yo. Lang estanda a tou sibi yon fòs anba

aparèy institisyon yo, youn ladan yo se ansèyman (Klinkenberg, 1999)38

.

Pou nou prete kèk konsèp ann anglè, dyalèk la pa estanda men pito non-estanda

(nonstandard) e dèfwa li menm anba sa ki estanda, nou ap di li sou-estanda (substandard). Non-

estanda vle di yon bagay ki pa estanda, ki pa jan tout moun dakò li dwe ye a. Sou-estanda vle di

yon bagay ki anba nivo estanda. Sa eksplike Ago oubyen sleng plase/mete yon etikèt enferyorite

sou do moun k ap itilize tip ekspresyon sa yo nan konvèsayon (Wardhaugh, 1998, p. 26).

37 A social norm, then a dialect is a language that is excluded from polite society (Haugen, 1966,pp.924-5) 38 La langue standard – ou en abrégé, le standard – est la variété de la langue dans laquelle tous les membres d’une communauté linguistique

acceptent de se reconnaître. Une langue standard connait souvent une forte institutionalisation. Des telles institutions existents partout. La première d’emtre elles est l’enseignement. Klinkenberg, M.J. (1999). Des Langues Romanes. Éditions de Boeck University, Bruxelle.

25

Gábor pa dakò ago se yon varyete lang diskrè menm jan ak dyalèk tradisyonèl, lang

estanda, oubyen yon varyete lang diskrè yon gwoup sosyal, kouch ak klas sosyal. Sa vle di, tout

moun k a konn itilize ago nenpòt kilè. Men moun pa ka dekri ago san yo pa entèprete aspè

sosyo-kiltirèl li (Nagy, 2006, p. 232, Nº 11).

Sosyolengwistik se etid varyasyon lengwistik ki egziste nan mitan gwoup moun ki ap

pale daprè Markus Krabe39

. Pou menm otè sa a, faktè sosyal (kòm varyab) ak enfliyans yo nan

pale moun se yon prensipal rechèch sosyolengwistik. Teyori sosyolengwistik evalye langaj moun

oubyen jan moun pale, e ki jwe yon wòl nan idantite moun epi kontwole efè kontrè ki se gade

kòman idantite « in-groups » enfliyanse jan moun pale tou (Markus Krabbe, 2009)40

. Jonathan

Lighter (1994) avanse lide ki asosye ago, nan nivo sosyal, ak gwoup moun jèn ki gen yon move

imaj nan yon sosyete, oubyen moun ki pa gen twòp respè devan lasosyete. Li menm fè konprann

li genyen yon konotasyon ki makònen ak yon mank dega oubyen frekansite. Pou pa trayi lide otè

a, nou prezante lide a nan lang li tou : « It is often associated with youthful, raffish, or

undignified persons and groups ; and it conveys often striking connotations of impertinence or

irreverence……. »

Ak travay Labov sou varyasyon sosyolengwistik, li pwopoze yon analiz sou estil diskou

(Speech Style) ki se yon karakteristik sosyal izaj lang nan sosyete. Diferans estil diskou nan

rechèch li te chita sou enfòmèl ak fòmèl. Estil diskou ago41

, pou menm Labov, reponn ak yon

ansanm mo ak vokabilè enfòmèl. Jonathan Lighter42

defini ago tankou : « ago gen kòm premye

sans denote li yon vokabilè enfòmèl, ki pa estanda ak teknik. Konpozisyon vokabilè ago a chita

sou revouvèlman sinonim mo estanda ki gen deja nan lang nan » (Amari, 2010, p. 6). Gábor

Tolcsvai Nagy (2006) ale pi lwen pou di ago pa sèlman yon varyete lang ki chita sou kèk

karakteristik mòfo-fonolojik ak fonolojik, men li se rezilta tou yon ekspresyon lengwistik soukilti

(subculture), i.e. yon kilti ki enferyè pa rapò ak youn ki jeneral. An kèk mo, li se yon fenomèn

sosyo-kiltirèl.

39 Krabbe, M. (n.d.). Chapter 8: Sociolinguistics. Retrieved Mas 16, 2014, from ANGLISTIK III: ENGLISH LANGUAGE AND LINGUISTICS: http://www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/ch-8-sociolinguistics/ 40 http://english.youngdong.ac.kr/lcs1256/files/2014/03/Introduction-to-English-Language-and-Linguisticssmallpdf.com_.pdf. Konsilte 2 fevriye

2015. 41 https://files.nyu.edu/lz219/public/Lim%26GuyNWAV32.pdf. Konsilte 2 fevriye 2015 42 Jonathan Lighter (Historical Dictionary of American Slang, 1994 -?) defines slang as: “slang denotes an informal, nonstandard, nontechnical

vocabulary composed chiefly of novel-sounding synonyms (and rear synonyms) for standard words and phrases; ……..”. Atik nou jwenn sou sleng Jorgen Amari ekri “Slang Lexicography and the Problem of defining Slang” (2010, Oxford)

http://english.youngdong.ac.kr/lcs1256/files/2014/03/Introduction-to-English-Language-and-Linguisticssmallpdf.com_.pdf

https://files.nyu.edu/lz219/public/Lim%26GuyNWAV32.pdf

26

Wolfram (1991) rekonèt chwa leksikal tankou yon tip varyab lengwistik. Anpil otè

konsidere Itèm ago tankou yon varyan. Men kèk teyori ki makònen ak analiz ago a plis, daprè

travay Androutsopoulos (2000).

Ekivalans nan varyan: varyan lengwistik se “diferan fason pou di yon menm bagay”. Li

enpòtan pou nou site 2 tip kondisyon ekivalans sitou lè nou nan domenn ago: (i) ekivalans

referansyèl i.e43

yo rele 2 itèm leksikal varyan si yo genyen menm referans kòm siyifikasyon,

sepandan siyifikasyon sosyal ak/oubyen ekspresif la kapab diferan. Babilòn se ago pou di

polisye; (ii) ekivalans fonksyonèl, yon nosyon Lavandra (1978) (in Androutsopoulos, 2000)

entegre nan sosyolengwistik korelasyonèl, i,e, 2 itèm genyen yon ekivalans fonksyonèl si yo gen

menm fonksyon kominikasyon nan yon konstèks espesifik. Yo di sikrelo ak chichi youn pou lòt

pou voye joure yon moun oubyen pou dekri oryantasyon seksyèl ki lye ak “pederas” e nan yon

kontèks trè negatif e avilisan.

Omojeneyite estriktiral: kondisyon sa enpòtan anpil pou yon definisyon operasyonèl

yon varyab lengwistik ak relasyon varyan44

li (Wolfram 1991, p. 23) (in Androutsopoulos,

2000). Yon varyab lengwistik omojèn estriktiralman lè varyan yo fè pati yon menm kategori

estriktiral epi yo gen yon menm distribisyon. Ekgzanp, yon varyab leksikal se itèm ki fè pati yon

menm klas mo. L.P ak TCM fè pati yon menm klas mo yo rele siglezon.

Izaj konsyan: Jannis K. Androutsopoulos (2000) site Dimittar (1997, p. 58) ki pale de

varyan sosylengwistik ki kapab enkonsyan e ki nan opozisyon ak sa ki konsyan yo, sa yo rele

chwa “estilistik”. Li parèt difisil (pa gen prèv) pou moun t a di moun k ap itilize ago toujou fè

yon chwa lengwistik ki konsyan. Konsa tou Jannis k. Androutsopoulos panse itèm ago (slang

item) fè pati abitid langaj moun k ap itilize estil langaj nan kominikasyon anndan yon group

fenmen (in-group). Kidonk nou kapab wè varyan ago tankou chwa ki san mak nan echanjman

mo ant gwoup menm laj sitou nan mitan jenn yo.

Tout demach teyorik nou sòt site yo pa di anyen vrèman sou varyasyon sosyolengwistik

ago. Li enpòtan pou nou presize nan ki kategori varyasyon ago a ye.

43 i,e se yon lokisyon advèb ki sòti nan laten “id est” ki siyifi sa vle di (c’est à dire en français, that is, en anglais). Yo itilize li an fransè ak anglè. 44 Varyan genyen yon enpòtans sosyal alòske varyab sosyolengwistik la se yon ansanm fason si ou vle ou ka di yon menm bagay. The sociolinguistic variables. Criticism.com: http://www.criticism.com/linguistics/sociolinguistic-variable.php#section-Related-Pages.

27

2.1.1 - Tip varyasyon ago

Kreyativite leksikal chita sou menm lwa ak menm prensip yo keseswa nan vokabilè

jeneral ak vokabilè ago (Calvet Jean-Louis, 1991, pp. 40-52). Calvet nan menm atik sa a

temwanye vokabilè ago yo travèse nan vokabilè jeneral. Sa ki vin fè li konsidere twa apwòch

pou defini varyasyon nan ago a nan nivo leksik. Ago chita sou do 3 aspè varyasyon sa yo :

dyastratik, dyatopik ak dyakwonik lè li konsidere menm analiz Pierre Guiraud yo. Nan yon liv

italyen sou « plirilengwism entèn » Tulio de Mauro45

fè konprann konsèp sa genyen ladan yon

seri varyasyon dyastratik (ki gen rapò ak estrat sosyal/gwoupman sosyal), dyatopik (ki makònen

ak zòn/andwa), dyakwonik (ki makonnen ak jenerasyon). Pou Calvet, ago a fè fas ak twa tip

varyasyon sa yo. Analiz sosyolengwistik nou an (chapit 7) la bay jarèt ak demontre afimasyon

sa a.

2.2. - Apwòch estriktiral sou Lang

Nou fouye dokiman ak liv pou rive konprann kòman lekòl estriktiralis la wè lang. Fòm

panse lengwistik sa yo rive fè anpil apwòch sou jan estrikti lang ye ak rapò nati lang. Men, sa ki

enterese nou plis se kisa yo di sou estrikti lang.

Alex Joseph Divers46

fè yon rale mennen vini sou teyori estriktiralis la nan memwa li a.

Li avanse pou li di, selon teyori sa a, lang nan se yon chapant oubyen yon estrikti nou kapab

dekonpoze ak separe yon ansanm inite/eleman ki fè pati lang nan. Epitou, nou ka chanje eleman

ki gen menm fonksyon yo plas. Prensipal apwòch47

li pou fè analiz sou diferan tip eleman ki

monte chapant lang lan sòti nan lekòl panse tankou : fonetik ak fonoloji, leksikoloji, mòfoloji ak

sentaksik.

2.2.1 – Paramèt lengwistik sou mo : Fònem pou rive mo

Selon lengwis André Martinet (1970, p. 20), Lang se yon enstriman pou moun kominike.

Se gras ak lang nou analize ak eksplike eksperyans lòm nan chak grenn kominote. Anndan li

45 le variazione diatratiche, diatopicle, diacroniche di ciascuno lingua costituiscono cio de chiamiamo il plurilinguismo interno. Calvet Louis-Jean. L'argot comme variation diastratique, diatopique et diachronique (autour de Pierre Guiraud). In: Langue

française. N°90, 1991. Parlures argotiques. pp. 40-52.

doi : 10.3406/lfr.1991.6194 http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/lfr_0023-8368_1991_num_90_1_6194. konsilte 11 Fevriye 2014. 46 Divers, A. J. (2006). L’échec de l’enseignement/ apprentissage de l’anglais au niveau des classes de 7e, 82 et 9e année fondamentales dans deux

communes de l’Artibonite. FLA, Port-au-Prince. 47 http://www.linguistes.com/courants/courants.html. konsilte 11 Fevriye 2014.

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/lfr_0023-8368_1991_num_90_1_6194

http://www.linguistes.com/courants/courants.html

28

chaje ak inite, epitou chak grenn inite sa yo reflete yon bagay ki gen yon sans. Chak grenn inite

sa sòti sou fòm son.

Veronique Schott-Bourget (2009, p. 11) site Saussure, konsènan fonèm kòm inite

minimal ki pa ka separe youn ak lòt, ki fè konprann se sèl sou laks paradigmatik (axe vertical de

substitution) fonèm kapab chanje. Egz :

n nich

ch chich

r rich

Lengwis, Roman Jacobson (in Schott-Bourger, 2009), montre menm bagay la tou, men li

ale pi lwen pou li di sou laks sentagmatik, fonèm yo kapab separe an sa yo rele trè distenktif

(traits distinctifs) epi yo kapab chanje. Egz: medecin, an fransè moun yo gen entansyon di [mets..

], an kreyòl bagay, defwa moun di [baay] pou bagay. [g] mete kò li yon kote e bay [a] pran plas

li. Metòd sa a rele asimilasyon an fonetiko-fonoloji. Genyen kèk trè distenktif (ki pa menm) ki

disparèt apre yon bann lane oswa selon espas jewografik.

F. de Saussure (in Schott-Bourger, 2009) fè referans ak siy lengwistik kòm konsèp

lengwistik lè li ap pale de mo tou. Li dekoupe tout siy lengwistik an de konsèp ki pa separe, i.e.,

tout mo oubyen siy lengwistik gen de fas : youn li rele siyifye (yon fòm akoustik ak vokal) epi

lòt la siyifyan. Zoblòd : [zoblɔd] pati siy sa rele siyifyan, li pran yon fòm fonik e ki gen ladan li

ak plizyè inite fonik ki vin youn dèyè lòt (fonèm), se li ki pote kèk aspè tankou aksan ak

entonasyon. Zoblòd se pati siyifye ki parèt sou yon fòm ekri kote grafik la konvansyonèl.

Anndan menm apwòch sa a, Saussure pwopoze de modèl apwòch ki kapab fèt sou lang

lan sou yon baz tan. Li kapab fèt an senkwoni oswa an dyakwoni. Senkwoni genyen yon sèl

objektif ki se baze etid li sou moun k ap pale, sa yo rele « sujets parlants » nan yon peryòd

aktyèl. Li pran temwanyaj moun sa yo epi pou li ka etabli tout faktè ak eleman ki monte chapant

lang lan (Saussure, 1971, p. 128-141). Analiz an dyakwoni48

pran pou etid li aspè istwa lang nan

oubyen kote evolisyon ak dinamik lang nan pou gade kòman lang nan pase de yon etap ak yon

lòt oubyen pou detèmine vrè nati lang lan. Se aspè senkwonik ki mache ak travay memwa a

paske se eta prezan lang nan ki konsène nan travay sa a.

48 Saussure D. F. (1971). Cours de Linguistique Générale, p.131

29

Meillet, youn nan estriktiralis ki li Saussure epi ki touche kèk pwen menm jan Saussure

konprann kòman lang fonksyone. Pou tou de mesye sa yo, reyalite lang nan se sosyal. Se sa ki fè

li vin yon mwayen kominikasyon ant manb yon menm gwoup san modifikasyon lang nan pa

depann de moun sa yo (Benveniste, 1993, p. 16).

Lang nan se lonbraj sosyete ak kilti - (La langue est ainsi le reflet de la société et de la

culture) (Benveniste, 1993, p.16). Pou Meillet eksplike relasyon lang ak sosyete oubyen kilti, li

avanse kòm rapò « causalité Structurelle » ki fè kwè chanjman lengwistik se konsekans

chanjman sosyal. E kontrè a possib tou (Benveniste, 1993, p. 16). Si Meillet pale de chanjman

lengwistik, Benveniste li menm pale de estrikti lengwistik nan yon sans pou kontinye ak menm

lide Meillet a. Kidonk, yon estrikti lengwistik depann de yon estrikti sosyal. Chanjman estrikti

sosyal ap deklanche yon chanjman estrikti lengwistik (Benveniste, 1993, p.16).

2.2.2 - Apwòch leksiko-semantik

Semantik, definisyon tradisyonèl, se pati nan syans langaj k ap chache siyifikasyon

lengwistik sèlman. Nan konsepsyon Bréal, pati sa jwe yon wòl nan chèche konnen rezon ki

eksplike kreyasyon mo, depi yo parèt kòman yo vin gen sans, kòman yo pran yo yo mete/gaye yo

nan yon kokennchenn fraz, epi fè yo pase nan yon chenn lide ak yon lòt (Benveniste, 1993,

p.11). Poutan, Benveniste gen yon apwòch totalman diferan. Selon li, travay semantik chita sou

fraz, ki li menm se yon inite diskou. Konsa siyifikasyon, ki se pil ak fas ak sitiyasyon pawòl,

pran nesans nan fraz (Benveniste, 1993, p.11).

Pou montre kèk leksik gen relasyon semantik ant yo sou baz siyifye, yo dekonpoze leksik

sa yo sou fòm pi piti inite pou yo jwenn chaj semantik tout siyifye sa yo nan yon optik pou wè

diferans semantik yo. (« Verrat » = « porc »+ « mâle ») : (« truie » = « porc »+ « femelle »),

daprè George Mounin (1972, p. 23). Analiz sou inite semantik minimal, sa nou sòt montre la,

baze sou teyori lojik la.

Teyori kontekstyèl (théorie contextuelle) fè konprann sans mo (inite leksikal) pran sans li

selon anplwa lengwistik li oubyen kontèks la (Wittgenstein49

: «don’t look for the meaning, but

for the use »). Selon Georges Mounin(1972, p. 47), estrikti siyifyan leksik la kapab posib,

pandansetan estrikti semantik leksikal la enposib. Bloomfield wè siyifye monèm nan yon lòt jan.

Li ale pi lwen pou li di lè ou konsidere teyori sitiyasyonèl, siyifikasyon mo (inite leksikal) a chita

49 Lyons, J. (1968). Introduction To Theoretical Linguistics. New York, Cambridge University Press.

30

sou sitiyasyon ak anndan fraz moun ki t ap pale a foure li, ak repons li rive deklannche kay moun

ki t ap tande a.

Guillaume (in Lowe, 2000) fè konprann mo se yon inite ki genyen pwisans ak efè pa rapò

ak lòt eleman fòmatè ki konstwi li e menm inite sa a (mo) angage li nan fòmasyon diskou. Men

lide orijinal la, « … l’unité de puissance à partir de laquelle s’engage la formation du discours est

le mot. Mais le mot lui-même est une unité d’effet par rapport aux éléments formateurs groupés

en lui…… »

Menm si se gwoupman mo tou ki bay fraz enbyen se konsa fraz gen limit li lè nou

konsidere sa yon enonse ye. Diferans lan klè. Yon enonse50

se yon diskou ki fè referans ak

sitiyasyon sa yo : tan, moun, ak espas. Li se yon inite ki gen yon agimantasyon inik e yon moun

kapab konprann li an fonksyon moun ki fè diskou a e ki pote non enonsiyatè, espas ak tan diskou

a. Pandansetan, yon fraz se yon konstriksyon lineyè ki gen ladan sentagm apati yon chema.

Kidonk, de fraz kapab gen menm estrikti sentaksik ak menm mo, men enonse yo pa janm menm.

2.2.3 - Apwòch sentaksik

Sentaks bay tèt li pou etid gade kòman jan mo yo plase youn dèyè lòt, chache konnen

relasyon yo ak fonksyon yo. Se aranjman mo sa yo k ap bati fraz la (Véronique, 2009. p. 33).

Paramèt lengwistik sou mo : Pase de mo ak fraz

Non mwen pa sou lis la = N+ det + neg + ø + KOP (fonksyon sentaksik mo yo sou laks

sentagmatik). N pou nom, det. Pou detèminan, neg. Pou negatif, ansanm vid pou vèb ki la men ki

pa reprezante nan sou fòm grafèm oubyen fonèm, epi KOP kompleman. Ago nan lang kreyòl

obeyi ak menm prensip sentaksik sa yo. Daprè Eble (1996, pp. 12 - 24), ago a plis leksikal pase li

fonolojik ak sentaksik.

50 http://www.omniglot.com/language/french/enonciation.htm. Konsilte 5 Desanm 2014.

http://www.omniglot.com/language/french/enonciation.htm

31

Chapit III - Kòpis Ago kreyòl nan zòn kafou ak kèk zòn nan kapital la

3.1- Ago kreyòl ki gen pou wè ak non bèt oubyen ak pati nan kò bèt

01. Pran nan zizirit: Pran nan pwoblèm. Si mwen pa jwenn kòb sa mwen pran nan zizirit

02. Bay yon moun zizirit: Bay yon moun pwoblèm. li kapab itilize nan yon sans yon moun

ki atire yon lòt telman li rive ba li pwoblèm. Cheri, ou vrèman banm zizirit.

03. Gen zizirit: Moun di ekspresyon sa a lè yo wè yon moun ap bat kò yo, oubyen li pa konn

kote pou li depose dèyè li. Gade yon timoun, ou gèlè gen zizirit.

Se yon krab: Yon moun ki pa konn jwe yon spò. M pap pran misye nan ekip mwen ankò,

misye se yon krab.

04. Pèlen rat: Yon bagay ki ap pede anpàn. Machin sa a m ap gade la, m pa pral achte pèlen

rat.

05. Okipe bèf pou Zago: pran swen ti moun ki pa pou ou paske ou pa konnen.

Zanmi misye ap pede di misye ap okipe bèf pou zago.

06. Pyekochon: Zam kreyòl ayisyen fabrike. Si yo arete w ak pyekochon, w ap pran prizon.

07. Fè zèl: yon fason yon moun di li ale, oubyen tou li ap kite yon andwa. Li lè pou m fè zèl.

08. lavach ki ri san zanno: gran panpan, gran chire.

09. Ou pa yon vye chyen: Ou di sa ak yon moun pou li fè respè li pou moun pa ranse ak li.

10. Pafen de ti swazo: Yon fason yon moun di kò yon lòt moun gen move sant. Misye gen

pafen de ti swazo.

11. Fè ti twalèt chat pou yon fi: Fè ti bèf pou yon fi. Souse pati anba ti vant patnè fi nan yon

relasyon sekysèl.

12. Fè chyen nan pye yon moun: Plenyen nan pye yon moun pou li fè w favè. Apa m ap

mande w zafè m epi se chyen w ap fè m fè nan pye w.

13. Fanm se chat: Ekspresyon sa a vle di fanm pa bon. Kidonk ou pa ka kenbe yo nan zafè

pye lejè. Jak di li li pa kwè nan fanm paske fanm se chat.

14. Fanm se rat: Ekspresyon sa a vle di fanm pa bon. (wè ekspresyon 13).

15. Bèf chèn: Yon fason vilgè pou degrade moun yo rele travayè machine.

Tan bèf chèn sa yo frekan.

16. Dan sourit: Ti dan piti. Gade lè li ak dan sourit li a.

32

17. Nan benyen chen: Nan mizè. Razè.Yo di li pou di yon moun moun k ap mal viv epi ki

nan mize. Mwen nan benyen chen la. Si ou te ka voye yon ti kòb pou mwen m t ap kontan

anpil.

18. Zoreken: Yon machin Toyota Land Cruizer ki solid anpil epi ki mens epi ki fèt pou

monte mòn. Majorite ONG ki gen andeyò yo, se zoreken yo bay moun yo.

19. Krèk ti bèt: yon fason pou di yon moun li chire. Sa li te atann nan pa mache.

3.2- Ago kreyòl ki gen rapò ak kò moun

01. Genyen koko mòdang: Ekspresyon gason itilize pou di pati prive yon fi sere anpil.

Dominiken yo renmen medam ayisyen paske yo di yo gen koko mòdang.

02. Je chire: Moun ki sòti ann Azi. Je chire sa yo anvayi peyi a.

03. Je drandran: Malozye oubyen je ki gen watè ladan li. Pa vin ban mwen je drandran ou

an.

04. Je w fè watè mayi: (Wè ekspresyon 03).

05. Gen pye lejè: ekspresyon ki vle pou di yon fi pa bon. Misye ap pase yon move moman

ak ti fanm sa a. li gen pye lejè anpil yo di m.

06. Yon ti bat kò: yon moun ki djòlè. Atis sa a se yon ti bat kò.

07. Gwo grenn: makloukou. Li mache pye ouvè, se gwo grenn ki fè sa.

08. Grenn li plen men li: kouraj ak kran. Si grenn ou plen men ou, vin prann li nan men m

kòm ou di se pou li ye.

09. Retire de pye w nan estomak/kòlèt mwen: di yon moun ekspresyon sa a vle di pa ranse

oubyen betize ak ou. m ap fè ou retire de pye ou nan estomak mwen.

10. Nan T.C.M nan: Nan tou koko manman w. Jack di Emilie l ap sezi plim li a. Emilie

reponn, “nan T.C.M” nan.

11. Gwo souf: koyo. Yon moun ki pa abitye ak mannyè moun yo nan vil oubyen ki pa konn

kòman pou li koze ak fi. Fanm nan di li pap renmen ak misye paske li se yon gwo souf.

12. Yon bouda gridoup: Ekspresyon moun di pou dekri yon dèyè yon fi oubyen gason ki

gwo anpil epi ki kanpe. Manmzèl gen yon bouda gridoup lèm di w sa a.

13. Choute ak tou de pye: Lezbyèn. Ti fanm sa a choute ak tou de pye li.

14. Yon zo pope: Ekspresyon pou dekri yon moun ki mens. Ou tou sanble ak yon zo pope.

33

15. Tèt yon moun byen plen: yon mannyè pou di yon moun sòt fimen bòz oubyen krak.

Yon moun ki sou efè dwòg. Lè ou wè yo konsa ap fè tout zak sa yo, tèt yo gen dwa byen

plen.

16. Kanpe/Fè dan di ak yon moun: Refize obeyi. Pa pran nan presyon. Lapolis di misye

deplase epi li kanpe dan di. Se sa ki fè lapolis bat li.

17. Bouda w pa katolik: Yon jan pou mande yon moun retire dèyè li nan figi w oka ou li ta

pete pou sa pa twò deranje w. Retire dèyè w nan figi mwen, bouda w pa katolik.

18. Dan bonbon/dan kazèn: Dan ki gate oubyen ki jòn. Li gen dan bonbon.

19. Bay kout fouk: Fè bagay oubyen pa kite yon moun penetre ou vre nan relasyon seksyèl

la. Li jwenn pòs sa a paske li bay kout fouk. Fanm nan gen dwa pran rele anmwey poutan

se kout fouk li ap ba ou.

20. Gen je langèt: Je yon moun ki vire lanvè. Li gen je langèt.

21. Koko fè: Yon moun ki pa bay moun kòb li. Li di ak lajan. Ginou ap plenyen pou kòb. Li

di mari li se yon koko fè.

22. Bay dan di: Bay presyon ak vizaj yon fason pou fè yon moun pè. Misye ap ban m dan di.

Li panse m ap pè.

23. Bagay yo dan sere: bagay yo di. Sa vle di la mizè ak razè anvayi moun ki di ekspresyon

sa a. Bagay yo dan sere pou tout moun.

24. Gwo po: Marozo, enbesil. Oubyen yon moun ki manke rafine. Fanm nan joure misye

gwo po.

25. Gwo imen: Marozo, enbesil. Oubyen yon moun ki manke rafine. Gwo imen sa toujou ap

aji dwòl

26. Yon tèt pete: Idyo oubyen enbesil. Ou achte yon bagay san ou pa menm eseye li. Apa se

yon tèt pete ou te ye la.

27. Kè yon moun sou bouda li: fason pou di yon moun li pè. Se yon kawotchou, se pa bri

bal. Kè ou gentan sou ba ou la.

28. Dèyèt yon moun sòt depale: Gen dyare. A fòk mwen bouyi te gaz, talè a dèyè mwen sòt

depale.

29. Fè moun// dwèt: Yon jès moun fè ak dwèt majè li. Yo leve li anlè apre sa yo pliye lòt yo.

Yo fason pou di yon moun al chache yon kote li grate. Chofè a fè m dwèt lè li pase paske

li pa t vle m double li.

34

30. Pa souse yon zo/mant: Fason pou di yon moun li pap jwenn sa li bezwen an. Misye ap

pede koutize ak bay fanm nan kòb epi fanm nan menm di li p ap souse yon zo/mant.

31. Tèt frèt: Pa gen pwoblèm. Jack di, “m ap prete kalkilatris ou a”. Epi Jan reponn, “tèt

frèt”

3.3 - Ago ki gen rapò ak non moun

01. Konn Jòj (George): Yon fason pou di yon moun li pran nan pwoblèm oubyen pral peye

frekansite li. Ou pa remet kòb la, w ap resi konn jòj.

02. Pitit Previlon/ Previlon ki fè yon moun: Lèd. Se previlon ki fè Prezidan an.

03. Rèl kay makowèl: Yo di li pou yo di bagay ap bèl oubyen enteresan anpil. Ap gen tout

tip moun nan fèt la, se pral rèl kay makowèl.

04. Alakaka Jera (Gerard)!: Ekspresyon moun di lè yo etone pou yon bagay oubyen pou yo

di yo pap pran nan presyon. John di Janette li ap fè li deplase, Janette fè yon sèl ri epi li

di, “alakaka Jera”.

05. Kay ti Yanyan yon moun te lekòl: Ekspresyon moun itilize pou fè yon moun konnen li

gen eksperyans tou. Ou pa ka ban mwen sa kenbe, ou konnen se kay ti Yanyan mwen te

lekòl.

06. Kay madan Viktò: Twalèt kote moun ka poupou oubyen yon fason pou di yon moun al

chache yon bagay bay tèt li fè. Se yon manje m manje k ap fè n al kay madan viktò konsa.

07. Gwo Jera: Yon moun ki gwo anpil epi ki gen gwo vant. Apa ou vin gwo jera nèt.

08. Baton Moyiz: Pijon yon gason. Lè mwen deplwaye baton Moyiz la, manmzèl kontan.

3.4- Ago ki fèt ak mo ki sòti nan plant ak pye bwa

01. Bwè te koton: sòt. Se te koton ou bwè konsa ki fè ou pa ka konprann sa a.

02. Bwè lwil: Yo di li pou di yon moun li pa jwenn yon repons. Zanmi mande mwen kiyès ki

fè yon mizik ki ap jwe, m di li se Zenglen. Li di mwen: a ou bwè lwil.

03. Bwè pwa: Yo di ekspresyon sa a pou di yon moun li pa jwenn yon repons ak kesyon yo

poze a ak kesyon yo poze a. Zanmi mande mwen kiyès ki fè yon mizik ki ap jwe, m di li se

Zenglen. Li di mwen: a ou bwè lwil. (wè ekspresyon 02).

04. Diri dlo: Se pou di yon moun yo trible li fasil nan foutbòl. Mwen pap pran misye nan

ekip mwen, se yon diri dlo.

35

05. Gen bwa dèyè bannan li. Ekspresyon ki vle di moun nan kontak ki kapab ede li nan

nenpòt sitiyasyon. Si ou fè li mal se ou ki ap jwenn paske li gen bwa dèyè bannan li.

06. Bay yon fanm 2 ne kann: Koupe oubyen fè bagay ak yon fi. Jacque sèmante pou li bay

Madeline 2 ne kann.

07. Tèt kann: Gason plis itilize ekspresyon sa a pou di yon fi lèd anpil, anpil oubyen

kokorat. Paul di Samuel, “mwen ap fè ou renmen ak ti Joceline. Samuel reponn, “mwen

pa nan tèt kann”.

08. Kann ki fè yon moun, asosi ba li koulè: Espresyon yo di pou tafyatè.

09. Agrikòl: Koyo, gwo soulye. Li fache pou li mouri paske elèv yo rele li agrikòl.

10. Fè zonyon: Niche anis oubyen dèyè yon fi oubyen gason. Kolera frennen fenomèn fè

zonyon ann Ayiti.

11. Pa gen bout kann (di goud) sa a nan bourèt ou: Yon fason yo di yon moun li pa gen

kran pou li fè sa li ap di a oubyen li pa gen ase mwayen pou li fè yon bagay. Jeremi di

Marlene; talè m pa rape kaye a nan men w. Marlène reponn: ou pa gen bout kann sa a

nan bourèt ou.

12. Graje kawòt: Fè masisi. Gade, pa mete men sou epòl mwen. Mwen pa nan graje kawòt.

3.5 - Ago ki plis plas nan kategori jeneral

01. Sanble ak yon petevi: Yo di ekspresyon sa pou moun ki sanble ak egare. Gade figi

petevi a.

02. Kòmanse pran fòm ATP (atè plat): Yon jan pou di moun Konfòme ak jan yo wè bagay

yo fèt la. Polisye Ganthier di depi yon polisye vin ganthier li pa pran fòm ATP, se li k ap

wè sa.

03. Brase : chache yon jan pou fè kòb oubyen ap fè yon bagay pou antre kòb. Li ap brase

lari a.

04. Bri ap kouri sou yon moun: Move nouvèl sou yon moun. Bri kouri sou manmzèl la, ou

mèt ale nan dèyè li pou kont.

05. Sa a bèl/ sa a bon!:Yon ekspresyon ki make etonman. Locant ap vini fre, patnè li yo di

nan stil trennen, “sa a bèl!”.

06. Pa gen watè la a non: Yon fason pou di yon bagay bèl oubyen pozitif. Fanm nan vini tou

anfòm, Jacque di, “mesye, pa gen watè la a non”.

36

07. Se yon chèchko: yon moun ki mens anpil anpil.

08. Gen ti pwoblèm kiyè: Pa manje byen. Li gen ti pwoblèm kiyès. Li fèb.

09. Ti poud: kokayin. Li ap vann ti poud. Se sa ki fè li gen tout kòb sa a.

10. Tòde boutèy la: Dekrase dènyè ti kras ki gen nan yon boutèy alkòl. Ou mèt tòde boutèy

la. W ap jwenn.

11. Bay yon kout chany: Pran yon gwo gòje alkòl epi pa kite ase pou moun ki pral bwè aprè

sa a. Ou deja wè pa gen anpil nan boutèy la. Pa gen bay kout chany la.

12. Ap byen fè l: Ap mennen oubyen ap byen viv. Li ap byen fèl l la. Li gen yon bèl machin.

13. Pa rete sou yon moun: Pa okipe yon moun. M pa ret sou ou.

14. Fimen poud bal: Yon fason pou di yon moun li ap pale sa ki pa bon oubyen lojik. Ou

dèlè fimen poud bal.

15. Mwen fè l wi la: mwen ale oubyen deplase pou m kite kote mwen te ye avan an. Li

kòmanse ta. Fòk mwen fè l wi la.

16. M lage cha a: Mwen ale oubyen deplase pou m kite kote mwen te ye avan an. Li

kòmanse ta. Fòk m lage cha a.

17. Nèg senkantyèm kolòn: Yon fason pou di yon moun gwo soulye epi pa alamòd. Ou ap

toujou pale rap mal. Se nèg senkantyèm kolòn.

18. Bon ti grenn/bon ti pyès/bon ti bagay: Fason yon zanmi konn rele yon bon zanmi. Men

ekspresyon sa yo vle di bon moun oubyen bon patnè.

19. Manje nigrit yon moun: Li konn itilize pou di kale yon ti moun oubyen fè bagay ak yon

fi. Nigrit konn vle di bouboun tou. Kiyès k ap manje nigrit ti fanm sa a sou katye a?

20. Depi ou chita mal y ap gade anba w: Yon ekspresyon ki di w fè atansyon anpil pou

moun pa pale ou mal.

21. Se kolòn ki bat: Se zanmi ak zanmi ki ede lòt oubyen ki bag lòt jòb. Nan ti peyi sa a, se

kolòn ki bat.

22. Alèz!: Yon fason moun repon pou li montre li dakò ak yon bagay ou di. Mwen di misye

vin dèyè kòb la, li di m: “alèz!”

23. Pa gen gwo cho non: Pa enkyete w. jan di li: “antre lakay ou ti papa”. Li reponn, “pa

gen gwo cho non”

24. Bay yon moun pèp: Fè moun pou yon moun. Depi li pa remèt mwen kòb la, m ap bay li

pèp.

37

25. Bay yon moun bri: Rele yon moun sou telefòn li. Pa bliye ban m yon bri non pou m pote

bagay la pou ou.

26. Gran blak: Bon bagay, Bòs. Gran blak, jere m non.

27. Ti rouj: Règ yon fanm. li di m li gen ti rouj. Se sa k fè vant li ap fè li mal konsa.

28. M pa nan mouvman zèlda ak ou. Mouvman kokorat oubyen mouvman ki pa parèt bèl

nan je lòt moun.

29. Se yon bouyon: Yon bagay ki twò fasil oubyen difisil, sa pral depann kontèks la. Messie

pa ka pase nan mitan tout nèg sa yo. Sa sa ta ye la. Se yon bouyon.

30. Ale manje sòs pwa si ak fouchèt lakay yon moun: Yon fason pou di yon moun se

sousou li ye oubyen pran pati pou yon moun nan yon pwoblèm. M pa konn ale manje sòs

pwa si ak fouchèt lakay Jan. M pap janm pè di sa m gen pou di a devan li.

31. Zen pete sou ou: Yon fason pou di moun li pap ka jwenn sa li bezwen a. Ou vin twò ta.

M te fèt gen kòb la. A! zen pete sou ou.

32. Mwen nan bren an la: bren vle di nan zòn. M ap nan bren ou an jodia.

33. Bagay yo fèt an ti zanmi: Sa vle di se zanmi ak zanmi ki jwenn tout avantaj yon

pozisyon oubyen bagay. Li se yon fason pou di ou pa jwenn nan sa ki ap bay la. Paske m

bay patnè nan yon byè. Lòt nèy yo di m bagay yo fè an ti zanmi.

34. Moute moto: Twalèt. Lave men ou, ou konnen ou sòt moute moto.

35. Nèg se byè cho: idyo oubyen sòt. Konsa menm ou frape pòt machin la, kèt mesye, nèg se

byè cho.

36. M lase: ale. Li ap fè ta. M tou lase l tou.

37. Moute vit sou yon moun: Pa okipe yon moun oubyen fè enteresant. Li pa pran apèl. Li

moute vit ou mwen kounye a.

38. Fè depo: twalèt. Li ale fè depo.

39. Se yon papa: Polisye. Si m di w se yon papa. Ou pa ka kouri sou mwen. Se menm nou

menm nan.

40. Manje yèstèdey: Manje dòmi. Manje yèstèdey pa domi nan je.

41. Boukan: Pa konn jwe yon jwèt oubyen egare. Gade figi boukan an.

42. Ansyen blak: Bobistò. Gade yon ansyen blak k ap pase.

43. Fè fatra: Renmen oubyen koze ak fi lèd. Pa vin fè fatra la non, deplase ak moun ou an.

44. Koupe yon bagay: Achte yon bagay. Konbyen kòb ou koupe machine sa?

38

45. Men nan singa w: Yon jan pou moun nan di w men nan dèyè kidonk li tou akonpanye li

ak yon jès fè dwèt.

46. Orijinal: Moun rele moun konsa pou montre yon gwo respè. Orijinal pa m, jere m non.

47. Chèk: Gwo biyè lajan. Yon fason pou moun nan di w li pap gen mounen. Pa ban mwen

chèk paske m pap gen mounen.

48. Pase spid sou yon moun: Blofe yon moun. Li pa konn leson li. Li tou pase spid sou

pwofesè a pou li pa pini li.

49. Ou pa gen limyè sa nan janm ou: Yon fason pou di yon moun sa li ap di yo se presyon

epi li pa ka fè yo, tou. Samantha di nèg li pa gen limyè sa nan janm li pou li ta ba li kalòt.

50. Ou pa gen mil goud sa non shalom ou: Yon fason pou di yon moun sa li ap di yo se

presyon epi li ka pa fè yo, tou. Samantha di nèg li pa gen mil goud sa nan shalòm li pou

li ta ba li kalòt.

51. Koki: Fanm. Gade yon bèl ti koki k ap pase la.

52. Kreson: Fanm. M pral frape yon ti kreson la.

53. Jere baz: Bay yon moun kòb. W ap travay kounye a, vin jere baz.

54. Monte vit: Pa okipe yon moun. Apa yo di ti fanm ou an monte vit sou ou kounye a.

55. Pa di way: Yon fason pou di yon moun li pa bezwen di plis oubyen genben yon bagay

kòm sekrè. Yo, misye wè ap mache ak ti fanm lan, li ale pou li al di yon bagay. M gentan

sou men m. m di li, “pa di way”.

56. Nan ki tou: Yon ekspresyon pou di sa pa ka fèt. Nadine di li Woudolf l ap pran kòb li wè

nan bous li a, Woudolf reponn, “nan ki tou”.

57. Bay yon moun mato: Blow yon moun oubyen vòlè yon bagay. Misye vini li lakay, li wè

tenis epi li ban m mato.

58. Sòt fimen: Pale tenten. Kisa li ap di konsa li menm. li dèlè sòt fimen.

59. M nèf wi la a: Sa vle di mwen gen yon boutèy alkòl ki pa ko debouche.

60. 7 koupe las nan men m: Bagay yo mare nan men mwen. Sa vle di m gen pwoblèm.

3.6 - Ago ki gen rapò ak konpòtman seksyèl

01. Ansyen moun: Fanm ki gen plizyè nèg. Ou wè li ap pran pòz li, yon ansyen moun li ye.

02. Swasant nèf: Pratik seksyèl kote fi ap souse pati prive gason an pandan gason ap souse

pati pa li a. Jèn yo komanse imite moun nan peyi etranje k ap fè swasant nèf.

39

03. Debouche/lave boutèy: Fè prostitisyon oubyen lage nan bouzen. Nadège ale debouche

boutèy sendomeng.

04. Dòmi bèl: Kouche ak yon moun dèyè do ou oubyen dòmi sou. Yè ou te domi bèl.

05. Fè l ak/avè yon moun. Fè bagay ak yon moun. Denis fè l ak li deja.

06. Bay yon fanm kout biren: Taye yon fi. Li plen malerèz la ak kout biren.

07. Ou an lè konsa: Cho anpil oubyen sou gason. Defwa li vle di yon ti moun ki bat kò li. Li

twò an lè pou Jhonny. Li pap ka jere dosye sa a.

08. Mwen nan pò a: Fason pou di yon moun renmen ak yon moun. Se mwen k ap jere pò a.

09. Gason makomè: Masisi. Se yon gason makomè.

10. Fè katòz oubyen douz: bagay nan dèyè. Ou fè m sezi. Ou di m ou fè douz ak manmzèl.

11. Fè klèsin pa taba: Niche devan moun apre tou dèyè li. Nan zafè klèsin pa taba ou ka

pran kolera.

12. Fè zonyon: Niche arebò tou dèyè yon moun. Mwen twouve zonyon se bagay malpwòp.

13. Chaje ak frinay: Yon fanm ki anfòm epi ki bay gason anvi fè bagay ak li. Ti fanm sa

chaje ak frinay sou li.

14. Dayiva: Fanm ki gen plizyè relasyon ak plizyè nèg an menm tan. Pa pale de fanm sa

monchè, mwen pa nan dayiva monchè.

15. Jilèt (pèsona): Yon gason ki jènjan anpil. Fanm nan pa fè m konfyans paske nèg yo ap

pede rele m jilèt.

16. Sede/blad: Kapòt. Ou genlè fè bagay ak li san blad.

17. Ba li de ne kann: Fè bagay ak yon fi. Patnè nou an sòt ba li de ne kann la.

18. Doub sim: Yon moun ki genyen relasyon seksyèl ak fi epi ak gason tou. Ti fanm sa

choute ak tou de pye li.

19. Choute ak tou 2 pye li: Yon moun ki genyen relasyon seksyèl ak fi epi ak gason tou. Ti

fanm sa choute ak tou de pye li.

20. Chichimann (chichi): Masisi. Fenomèn chichi a anvayi nou pa bò isit.

21. Jizèl: Masisi. Gade yon jizèl k ap vini la mesye.

22. Dach: Dèyè fanm ki byen won. Gason di ekspresyon pou li eksprime dezi seksyèl li.

Gade yon fanm k ap pase. Li gen yon bèl dash.

40

23. Antre nan chan kann pou sòti nan chan bannann: Fè bagay ak yon fi devan ak dèyè li.

Nèg kafou se yon sèl bagay yo fè jounen jodia, se antre nan chan kann pou sòti nan chan

bannann.

24. Tou doum: Yo di ekspresyon sa a pou fi pati prive yo pa sere di tou. Jan ou wè li ti moun

nan se konsa li gen yon tou doum.

25. Ale ak/ genyen yon ti zonbi ak ou: Fòk ou ale ak yon ti zonbi sou ou lè ou prale frape

moun sa yo.

26. Sikrelo: gason pederas.

27. Lage kòd batiman: se yon fason pou di fè bagay. M pral lage kòd batiman m.

28. Masèl (Marcel) manje deja: m fè bagay deja.

3.7 - Ago ki sòti nan teknoloji, mizik, ak medya

1. Doub sim: Yon moun ki gen relasyon seksyèl ak fi epi ak gason. Li se yon doub sim.

2. Dijisèl ak vwala: Yon moun ki gen relasyon seksyèl ak fi epi ak gason. Li se yon dijisèl

ak vwala. M pa nan moun sa yo.

3. Depi ou chita mal y ap gade anba w: fè atansyon pou ou pa fè erè.

4. Sa se zafè fanmi: Se yon fason pou di yon moun pa antre nan bagay zanmi. Pa okipe yo,

sa se zafè fanmi.

5. Ou pa wil: Ou pa gen kran/ou ap bay manti. M panse ou te wil. Ou pa wil monchè.

6. Fek: pa wil. Pa serye. Se yon fek ou ye. M pa ann afè ak ou.

7. Move kou kong: Move anpil. Depi li pa gen kòb li move koukong.

8. Gran manjè: Nou pa vle gran manjè nan tèt peyi a.

9. Bri sapat: Presyon. Tout pale li ap pale a, se bri sapat.

10. Zen pete/Zen pete sou ou: Apa ou pa pase egzamen. Zen pete sou ou. Ou cho ak

paran ou.

11. Nan TCM nan: Nan tou koko maman (w). Yon fason pou di yon moun alevouzan ak sa

li ap di ou an.

12. Sis ak nèf: Yon fason pou di yon moun se menm bagay la nou ye ou pa ka kritike mwen.

13. Pèdi ba: komanse grangou. M ap pèdi ba la a.

14. Dichaj: Grangou. Jackson di li komanse dichaj. Li pap ka rete ankò.

41

15. Zoblòd: Yon moun ki gengstè oubyen ki nan gang. Zoblòd yo pral debake nan pwogram.

Depi ou tande sa a, pral gen dezòd.

16. Zòboy: Dejwe oubyen moun ki toujou sou. Zoblòd yo pral debake nan pwogram. Depi ou

tande sa a, pral gen kouri. Ti wonm plat li toujou dèyè pòch li. Se bon zòboy la li ye.

17. Penp: Jènjan oubyen nèg k ap fè fanm depanse pou yo. Misye toujou fè konnen se penp li

ye. Li pa bezwen travay, fanm ap okipe li.

18. Tòg: Moun ki abiye tankou blak ameriken oubyen k ap pran pòz bandi. Fèt la chaje tòg.

19. Krakè: Moun ki pran kokayin epi ki vin dejwe. Se krakè li ye, li pa bezwen anpil kòb non

pou li fè zak.

20. Trak: Mizik rap sitou. Lage trak sa a bon anpil.

21. Babilòn: Lapolis oubyen polisye. Polisye pa dakò yo rele yo babilòn.

22. Tchwip/ trip: Pran plezi oubyen fawouche yon lòt moun. li ap tchwip sou mwen. Ou pral

chwip nan plaj.

23. Swag: abiyman ki fre pou ti jèn yo. Li konn gen rapò ak djin jèn yo mete kote anba pye

li sere li anpil.

24. Tazann: Gwo soulye. Li pa renmen lè yo rele li tazann.

25. Kirikou: Yon ti moun djanm. Yon ti kirikou li akouche a.

26. Kana (Yoyokana): Telefòn oubyen tout sa ki pa bon. Sa se yon kana ou gen nan men w

la.

27. Bif: Batay oubyen pwoblèm. Anndan Cite Soleil toujou gen bif gang ak gang.

28. Fè yit: Li mare piblik nan bat fawouch sou yon moun oubyen li vin popilè si se yon mizik

oubyen yon videyo mizik. Misye ap fè yit sou ou la.

29. Chata: Tiye yon moun ak bal. Se yon ti kadè nèg yo chata moun kounye a.

30. Metal: Zam. Nèg yo gen metal sou yo.

31. Lage pasi a (Posse/king posse): ale/ kite yon zòn. Jak te fenk la. Li lage pasi pa twò

lontan

42

Chapit IV- Analiz estatistik done

4.1 - Kad referans operatwa

Pou nou rive mete varyab yo nan yon kad konseptyèl, nou defini varyab yo epi detèmine

ak devlope paramèt ki makònen ak yo. Konsa, metòd nou itilize a kapab reflete yon valè “valid”,

sa vle di ki satisfè kondisyon ak nòm estatistik yo. Pwopoze endikatè ak tout mezi (dimansyon)

pou varyab yo se pi bon fason pou nou ateri demach la. Teste degre ak nivo ekspozisyon/kontak

dirèk moun ak ago epi gade ki lòt varyab ki makònen ak etid la ap pi klè ak gen plis sans apati

tretman ak analiz estatistik done yo.

Objektif pati sa a se prezante konsèp demach anpirik la (estatistik la) sou fòm ki te kapab

pi senp lan. Sa vle di, nou chwazi rezime li ak yon tablo ki ap chapante an twa pati. Premye pati

a gen rapò ak tip varyab yo, dezyèm nan se dimasyon varyab la, epi denyè a se endikatè yo.

4.2 - Tip varyab, dimansyon ak endikatè

Tip Varyab Dimansyon Endikatè

Varyab depandan: degre

kontak moun ak ago

(itilize, konprann, konn

tande men pa itilize, pa

janm tande ago)

Koyitif51

(co-

gnitive)

Sosyo-afektif

(Socio-

Afective)52

Beyavyoris

(behavioriste)

Chak grenn moun nan yon okazyon

oubyen yon lòt, ap rive an kontak ak

ago. Si li konn prezan nan pozisyon

jewografik kote yo ap itilize mo ak

espresyon sa yo, li ap penetre koyitif

li kanmenm ak tout kontèks. Si moun

nan renmen li, epitou li twouve ago a

koresponn ak chwa mo li oubyen ak

valè sosyal (signum social) li nan yon

sitiyasyon kèlkonk, li ap pran plezi di

li kanmenm pou li eksprime yon lide,

eta, oubyen/ak aksyon. Entèaksyon

51 Nou propoze koyitif nan plas konyitif paske nou panse ŋ konsòn nazal ak frikatif pa fasil konn plase nan mitan konsòn ak vwayèl. Li dèfwa

plase nan fen fraz akoz plis mo nou prete nan men nan lòt lang tankou gang. 52 Moreau, M. L. (1997). Sociolinguistique: les concepts de base. Madagascar, Sprimont.

43

moun pèmèt yo di tip ekspresyon sa

yo oubyen mo sa yo nan yon

sitiyasyon kominikasyon oubyen yon

kontèks sosyal espesifik.

Varyab endepandan:

Ansanm karateristik ak

kòz (rezon) ki kapab

rann moun yo plis

ekspoze ak ago kreyòl.

Ekspozisyon an parèt

sou plizyè fòm (itilize,

konprann, pa tande,

konn tande men pa

konprann).

Masmedya

Edikasyon

Pozisyon

jewografik

Estratifika-

syon sosyal

Rezososyal

Entènèt

Laj

Lari ak pozisyon jewografik pa sèl

kote moun ka tande ago kreyòl, gen

plizyè lòt kote tankou medya,

rezososyal ak entènèt. Jèn jounen

jodia tande mizik rap anpil epi yo

pase anpil tan ap tchat ak moun ki pa

sòti nan menm pozisyon jewografik

ak yo, epitou yo li pawòl

(Facebook/Tweeter) ki sou lòt paj

moun.

Nivo sosyal, yon faktè ki kapab

enfliyanse pale moun. Nivo sosyal

kapab marye ak nivo edikasyon,

pozisyon pwofesyonèl, estati marye

oubyen seliba, relasyon sosyal ak

andwa moun nan rete. Nivo sosyal

makònen ak jan moun pale.

Tout sosyete gen yon sistèm ki

genyen yon lòd ak ekstrikti ki chita

sou laj ak sèks oubyen jan. laj ak sèks

endike konpòtman ak fason oubyen

vokabilè moun yo itilize pou yo pale.

44

4.3 - Tablo ak graf

Analiz korelasyon yo fèt apati chak tablo nan seksyon sa a sou baz yon pi bon konpreyansyon

tablo absoli ak relatif done estatistik yo. Yo ap la pou sèvi nou kòm bousòl ak referans. Pou pi

dirèk, pou gide analiz sosyolengwistik nan senkyèm chapit la, nou ap prezante literati ak

“enferans53” yo. Nimewo figi yo ap pèmèt nou lokalize graf ak tablo estatik deskriptif yo trè

fasil. Men, yon kout je sou tablo ak graf yo san ou pa bezwen yon espesyalis nan zafè metòd

kantitatif e kalitatif nan domèn rechèch nan syans moun ak sosyal ap pèmèt nou konprann lyen

ak konbinezon varyab depandan ak endepandan yo, ki answit ap pèmèt nou rive di pi fò sa nou

ap di sou relasyon ago ak varyab sosyal yo.

Ago an jeneral

Kontak moun ak ago kreyòl

Pòtoprens, Oktòb 213

Sèks

Konprann

men

pa itilize Itilize

Pa

janm

tande

Konn

tande

men pa

konprann total

Gason 166 243 98 57 564

Fi 182 176 122 89 569

Total 348 419 220 146 1133

Sèks

Konprann

men

pa itilize Itilize

Pa

janm

tande

Konn

tande

men pa

konprann total

Gason 14.65% 21.45% 8.65% 5.03% 49.78%

Fi 16.06% 15.53% 10.77% 7.86% 50.22%

Total 30.71% 36.98% 19.42% 12.89% 100.00%

Figi 2.1

53 Nou prete konsèp enferans nan men lang fransè “Inférence” ki se yon metòd ak pwosesis estatistik pou rive ak yon lide apati yon chema sou baz chif ak anpirik .

45

Tablo sa a montre gason plis itilize (21.45%) ago pase fi. Kidonk, sa vle di ago se yon seri

ekspresyon ak mo ou plis tande nan bouch gason.

"Aksepte tip moun sa yo (Fanmi, Mennaj, Madanm,

Mari) itilize ago kreyòl"

Pòtoprens, Novanm 2013

Repons

Sèks Wi Non Total

Gason 6 22 28

Fi 1 21 22

Total 7 43 50

Sèks wi Non total

Gason 12.00% 44.00% 56.00%

Fi 2.00% 42.00% 44.00%

Total 14.00% 86.00% 100.00%

figi 2.2 86% moun pa aksepte oubyen pa t ap renmen fanmi, mennaj, madanm oubyen mari yo itilize

kategori mo ak ekspresyon sa yo lè moun sa yo ap pale ak yo paske petèt yo twouve mo ak

ekspresyon sa yo an ti jan deplase.

46

Pozisyon paran ak fiti paran sou piti yo

k ap itilize ago

Pòtoprens, Oktòb 2013

Sèks wi non total

Sèks wi non total

Gason 3 25 28

Gason 5.56% 46.30% 51.85%

Fi 26 26

Fi 0.00% 48.15% 48.15%

Total 3 51 54

total 5.56% 94.44% 100.00%

figi 2.3 94.44 % moun ki swete vin paran p ap akspete ti moun yo ap repete tip espresyon ak mo ago nou

te prezante yo nan ankèt la. Gen dwa se paske mo sa yo vilgè oubyen mo moun pa di nan la

sosyete. Keseswa fi (48.15 %) kou gason (46.30 %), tou de dakò kòm paran yo p ap dakò pitit yo

ap itilize ekspresyon ago sa yo te wè sou je lè yo ap pale.

"Kote moun fè kontak ak ago kreyòl

Pòtoprens, 20 Septanm 2013"

Sèks Lekòl Lari

fèt/

pwogram

Radyo/

tele travay entènet

bò

lakay total

Gason 5 22 1 1 1 1 11 42

Fi 3 21 1 2 2 1 11 41

Total 8 43 2 3 3 2 22 83

47

Sèks Lekòl Lari

fèt/

pwogram Radyo/tele travay entènet

bò

lakay total

Gason 6.02% 26.51% 1.20% 1.20% 1.20% 1.20% 13.25% 50.60%

Fi 3.61% 25.30% 1.20% 2.41% 2.41% 1.20% 13.25% 49.40%

Total 9.64% 51.81% 2.41% 3.61% 3.61% 2.41% 26.51% 100.00%

figi 2.4 Pi fò moun fè konprann kote prensipal yo abitye tande ago an jeneral se plis se nan lari (51.81%).

Yo konn tande li tou lòt kote men lari, zòn bò lakay (26.51%) ak lekòl (18.10 %) se twa kote yo

tande ago plis.

"Rejis ago selon opinyon moun

Pòtoprens, Oktòb 2013"

Sèks fanmi Vilgè fòmèl betiz Total

Gason 25 2 2 29

Fi 1 24 1 1 27

Total 1 49 3 3 56

Sèks fanmi Vilgè fòmèl betiz Total

Gason 44.64% 3.57% 3.57% 0.517857143

Fi 1.79% 42.86% 1.79% 1.79% 48.21%

Total 0.017857143 87.50% 5.36% 5.36% 100.00%

figi 2.5 Majorite moun, 87.50%, aksepte ekspresyon ak mo ago yo kòm mo ki gen yon konotasyon vilgè.

Sa vle di, moun pa di ekspresyon sa yo nan nenpòt sitiyasyon kominkasyon. Moun ka chwazi di

yo men se pou joure, denigre, eksprime fristrasyon, tabou, kòlè, ak bay replik (figi 2.5).

48

"Laj gason ki plis an kontak ak ago kreyòl

Pòtoprens, 8 Oktòb 2013"

Laj

Konpran

men

pa itilize Itilize

Pa janm

tande

Konn

tande

men pa

janm

konprann Total

17 – 23 40 71 31 20 162

23 – 29 63 87 29 19 198

29 – 35 26 56 15 15 112

35 – 41 12 22 15 11 60

41 – 47

47 – 53 22 10 6 2 40

Total 163 246 96 67 572

Laj

Konpran

men

pa itilize Itilize

Pa janm

tande

Konn tande

men pa

janm

konprann Total

17 – 23 6.99% 12.41% 5.42% 3.50% 28.32%

23 – 29 11.01% 15.21% 5.07% 3.32% 34.62%

29 – 35 4.55% 9.79% 2.62% 2.62% 19.58%

35 – 41 2.10% 3.85% 2.62% 1.92% 10.49%

41 – 47

47 – 53 3.85% 1.75% 1.05% 0.35% 6.99%

Total 28.50% 43.01% 16.78% 11.71% 100.00%

figi 2.7

49

Gwoup laj gason ki an kontak ak tout sòt ago

Laj pou gason ki plis an kontak ak ago an jeneral sòti nan kategori 23 – 29 epi lòt

kategori ki vini tou swit aprè li se 17-23 ak 23-29. Lè nou relye tou de tablo sa yo, nou konstate

tranch laj 17-23 ak 23-31 se laj kote gason yo vrèman an kontak ak ago. Ago ki makònen ak sèks

plis itilize nan mitan jèn 17 -24. Nou remake tou tanto gason an ap kite laj 30 ak 35,se plis li gen

mwen kontak ak (nouvo) ago yo. Gwoup sosyal li vin asosye li se plis granmoun. Kisa ki

eksplike tanto moun ap pran se konsa li ap elwanye ago.

Gwoup laj fi ki itilize ago kreyòl nan yon sans

jeneral

Pòtoprens, 8 Oktòb 2013

Laj

Konpran

men

pa itilize Itilize

Pa janm

tande

Konn

tande

men pa

janm

konprann Total

17 - 20 18 18 16 8 60

20 - 23 57 56 33 32 178

23 - 26 18 35 15 11 79

26 - 29 47 33 36 44 160

29 - 31 15 21 6 14 56

31 - 34 16 7 9 8 40

Total 171 170 115 117 573

Laj

Konpran

men

pa itilize Itilize

Pa janm

tande

Konn

tande

men pa

janm

konprann Total

17 - 20 3.14% 3.14% 2.79% 1.40% 10.47%

20 - 23 9.95% 9.77% 5.76% 5.58% 31.06%

23 - 26 3.14% 6.11% 2.62% 1.92% 13.79%

26 - 29 8.20% 5.76% 6.28% 7.68% 27.92%

29 - 31 2.62% 3.66% 1.05% 2.44% 9.77%

31 - 34 2.79% 1.22% 1.57% 1.40% 6.98%

Total 29.84% 29.67% 20.07% 20.42% 100.00%

50

figi 2.8 Gwoup laj gason ki an kontak ak tout sòt ago

Laj medam ki plis an kontak ak ago. An jeneral se 20 – 23, konprann 9.95%, itilize

9.77%, tande 5.58). Answit, gen madanm laj yo plase ant 26 – 29, (konprann 8.20%, itilize

5.76%, tande 7.68). an twazyèm pozisyon, nou jwenn lanj 23 – 26 (konprann: 3.14%, itilize

6.11%, tande 1.92%). Apre ou jwenn 17 – 20. Entèval la piti anpil men nou remake medam ki

nan tranch laj 20 – 29 plis an kontak ak ago. Tanto fi yo ap elwanye menm jan ak gason se konsa

y ap montre mwens kontak ak ago. Jèn ti fi ant 17 – 20 pa tèlman an kontak ak ago menm jan ak

jèn tigason. Figi 2.8

Estati sosyal gason ak itilizasyon ago ki lye ak konpòtman sèksyèl

Pòtoprens, 25 Septanm 2013

Estati Sosyal

Konprann

men

janm

itilize Itilize

Pa janm

tande

Tande pa

konprann Total

Selibatè 89 63 76 44 272

Fiyanse 2 8 6 4 20

Marye 43 22 58 16 139

Gen mennaj 97 97 90 31 315

Separe/Divòse

Vèf

Total 231 190 230 95 746

51

Estati Sosyal

Konprann

men

janm

itilize Itilize

Pa janm

tande

Tande pa

konprann Total

Selibatè 11.93% 8.45% 10.19% 5.90% 36.46%

fiyanse 0.27% 1.07% 0.80% 0.54% 2.68%

Marye 5.76% 2.95% 7.77% 2.14% 18.63%

Gen mennaj 13.00% 13.00% 12.06% 4.16% 42.23%

Separe/Divòse

Vèf

Total 30.97% 25.47% 30.83% 12.73% 100.00%

figi 1.1 Nou remake gen 2 kategori gason nan tablo ki plis an kontak ak ago ki makonnen ak sèks. Gason

sa yo se sa ki gen mennaj yo ak sa ki selibatè. Nan sosyete ayisyen an anpil gason marye nan laj

30 ak 35. Kidonk gen plis jèn ki pa gen 30 tan ki nan 2 kategori nou site an lè yo. Se laj ki plis

eksplike rezon ki fè gason marye e pa twò an kontak ak ago.

"Estati sosyal fi k ap itilize ago kreyòl ki gen rapò ak sèks


Estati Sosyal

konprann

men pa

janm

itilize Itilize

Pa janm

tande

Tande pa

konprann total

Selibatè 57 28 80 33 198

fiyanse 8 1 1 9 19

Marye 52 22 68 37 179

Gen mennaj 46 18 60 18 142

Separe/Divòse 5 2 8 5 20

Vèf

Total 168 71 217 102 558

52

Estati Sosyal

konprann

men pa

janm

itilize Itilize

Pa janm

tande

Tande pa

konprann Total

Selibatè 10.22% 5.02% 14.34% 5.91% 35.48%

Fiyanse 1.43% 0.18% 0.18% 1.61% 3.41%

Marye 9.32% 3.94% 12.19% 6.63% 32.08%

Gen mennaj 8.24% 3.23% 10.75% 3.23% 25.45%

Separe/Divòse 0.90% 0.36% 1.43% 0.90% 3.58%

Vèf

Total 30.11% 12.72% 38.89% 18.28% 100.00%

figi 1.2

Fanm selibatè montre plis kontak ak ago, aprè sa nou jwenn fi ki marye, tout swit nou wè fanm

ki gen mennaj. Rezon ki fè fi marye an kontak anpil ak ago paske yo marye pi jèn pase gason.

Laj kapab yo faktè enpòtan pou enfliyanse chif la bò kote fi ki marye yo.

Gwoup laj fi ak itilizasyon ago seksyèl


Laj

Konprann

Itilize

Pa janm Tande men

Total

Men pa

itilize tande pa itilize

17-22 44 20 74 22 160

22-27 53 24 42 31 150

27-32 25 11 25 20 81

32-37 32 7 47 14 100

37-42 7 7 11 15 40

42-47 10 1 8 1 20

Total 171 70 207 103 551

53

Laj

Konprann

Men pa

itilize Itilize

Pa janm

tande

Tande men

pa itilize Total

17-22 7.99% 3.63% 13.43% 3.99% 29.04%

22-27 9.62% 4.36% 7.62% 5.63% 27.22%

27-32 4.54% 2.00% 4.54% 3.63% 14.70%

32-37 5.81% 1.27% 8.53% 2.54% 18.15%

37-42 1.27% 1.27% 2.00% 2.72% 7.26%

42-47 1.81% 0.18% 1.45% 0.18% 3.63%

total 31.03% 12.70% 37.57% 18.69% 100.00%

figi 1.4 Gwoup laj fi ki fè izaj ago ki gen rapò ak sèks

Medam ki twouve yo ant 22 – 27 lane plis an kontak ak ago ki marye ak sèks oubyen

konpòtman seksyèl. Apre sa ou jwenn kategori pi jèn nan 17 – 22. Pou laj 22 – 27, konprann men

pa itilize, 9.62%, Itilize, 4.36%, tande men pa itilize: 5.63%. Figi 1.4

"Andwa/kote moun tande ago en rapò ak sèks


Sèks lekòl Lari

Nan fèt

(Pwogram)

Radyo/

Tele Travay Sou Nèt Total

Gason 15 46 9 6 3 79

Fi 6 25 2 1 2 1 37

Total 21 71 11 7 5 1 116

Sèks lekòl Lari

Nan fèt

(Pwogram)

Radyo/

Tele Travay Sou Nèt Total

Gason 12.93% 39.66% 7.76% 5.17% 2.59% 68.10%

Fi 5.17% 21.55% 1.72% 0.86% 1.72% 0.86% 31.90%

Total 18.10% 61.21% 9.48% 6.03% 4.31% 0.86% 100.00%

54

figi 1.5

Pi fò moun fè konprann kote prensipal yo abitye tande ago ki makònen ak plis se nan lari

(61.21%). Yo konn tande li tou lòt kote men lari ak lekòl (18.10) se de kote yo tande ago plis.

"Gwoup laj gason ki lye ak ago seksyèl


Laj

Konprann

Men pa

itilize Itilize

Pa

janm

tande

Tande

men

pa itilize Total

17-24 103 125 143 59 430

24-31 75 61 43 19 198

31-38 19 10 19 4 52

38-45 8 7 12 2 29

45-52 8 6 18 7 39

52-59 6 1 12 1 20

total 219 210 247 92 768

Laj

Konprann

Men pa

itilize Itilize

Pa

janm

tande

Tande

men

pa

konprann Total

17-24 13.41% 16.28% 18.62% 7.68% 55.99%

24-31 9.77% 7.94% 5.60% 2.47% 25.78%

31-38 2.47% 1.30% 2.47% 0.52% 6.77%

38-45 1.04% 0.91% 1.56% 0.26% 3.78%

45-52 1.04% 0.78% 2.34% 0.91% 5.08%

52-59 0.78% 0.13% 1.56% 0.13% 2.60%

total 28.52% 27.34% 32.16% 11.98% 100.00%

55

figi 1.6 Nou chita sou 4 varyab pou nou detèmine nivo kontak sijè ak ago (seksyèl oubyen an jeneral).

Gason ki twouve tèt yo nan entèval laj 17 - 24 epi 24 – 31 plis fè izaj ago ki temwanye yon

konpòtman seksyèl oubyen tandans seksyèl. Pou laj 17 – 24, konprann men pa itilize, 13.41%;

itilize, 16.28%, tande men pa konprann 7.68%. pou laj 24 – 31, konprann men pa itilize, 9.77%;

itilize, 7.94; epi konn tande men pa konprann, 2.47%. Yon senp konparezon ap montre nou jèn

gason ant 17 - 24 lane plis ankontak ak ago pase tout lòt kategori laj e plis entegre ago na pale

yo. Figi 1.6

Opinyon moun sou rejis sou ago kreyòl


Sèks Fòmèl

Langaj

fanmi Vilgè total

Gason 1 1 34 36

Fi 1 20 21

Total 2 1 54 57

Sèks Fòmèl

Langaj

fanmi Vilgè total

Gason 1.75% 1.75% 59.65% 63.16%

Fi 1.75% 35.09% 36.84%

Total 3.51% 1.75% 94.74% 100.00%

figi 1.7

56

Fi tankou gason (94.74 %) bay jijman yo sou ago pou di se yon langaj vilgè tankou yon rejis.

Kidonk yon bon majorite panse li pa fòmèl ni li pa langaj fanmi.

Opinyon moun sou gwoup moun ki chwazi itilize

tip ago ki gen rapò ak sèks


Sèks Edike

Moun ki

pa

ale lekòl

nenpòt

moun Total

Gason 14 27 42 83

Fi 4 22 25 51

Total 18 49 67 134

Sèks Edike

Moun ki

pa

ale lekòl Pa ale lekòl

nenpòt

moun Total

Gason 10.45% 20.15% 0.00% 31.34% 61.94%

Fi 2.99% 16.42% 18.66% 38.06%

Total 13.43% 36.57% 0.00% 50.00% 100.00%

figi 1.8 Majorite moun fè konprann nenpòt moun (50 %) itilize ago menm si majorite moun dakò se yon

langaj vilgè. Men gen yon minorite enpòtan ki asosye langaj ago ak moun ki pa gen yon bon

ediskasyon solid. 36.57 % moun sa yo panse langaj ago se moun ki pa rive lekòl ki plis itilize

(figi 1.8).

57

kontak kategori jan konsènan ago lye ak sèks


Sèks

Konprann

men

pa janm

itilize Itilize

Pa

janm

Tande

Konn

tande

men

pa

konprann Total

Gason 220 213 255 92 780

Fi 172 70 217 103 562

Total 392 283 472 195 1342

Sèks

Konprann

men pa

janm

itilize Itilize

Pa

janm

Tande

Konn

tande

men

pa

konprann Total

Gason 16.39% 15.87% 19.00% 6.86% 58.12%

Fi 12.82% 5.22% 16.17% 7.68% 41.88%

Total 29.21% 21.09% 35.17% 14.53% 100.00%

figi 1.9 Gason souvan montre plis posiblite pou itilize ago ki genyen yon chaj semantik seksyèl pase yon

fi. Pou gason izaj tip ago sa a se 15.87% poutan pou fi se sèlman 5.22%. Lè nou konsidere nivo

konpreyansyon bò kote gason, li koresponn ak 16.39% epi pou fi se 12.82%. kidonk, nou kapab

wè gason plis an kontak ak ago (konpreyansyon, itilize, konn tande – 39.12%) pase fi nan

sosyete ayisyèn (25.72%).

58

"Moun asosye ago ak tip moun sa yo


Sèks

Nèg

geto nèg lari Bandi Atis rap

Atis

konpa

moun

lavil Total

Gason 20 26 7 11 3 14 81

Fi 16 19 6 13 3 4 61

Total 36 45 13 24 6 18 142

Sèks

Nèg

geto nèg lari Bandi Atis rap

Atis

konpa

moun

lavil Total

Gason 14.08% 18.31% 4.93% 7.75% 2.11% 9.86% 57.04%

Fi 11.27% 13.38% 4.23% 9.15% 2.11% 2.82% 42.96%

Total 25.35% 31.69% 9.15% 16.90% 4.23% 12.68% 100.00%

figi 1.10 Majorite moun fè konprann langaj ago se zafè nèg lari (31.69 %) ak nèg geto 25.35 % oubyen

moun ki ap chante rap (16.90 %).

59

Chapit V - Analiz lengwistik e sosyolengwistik

5.1 - Analiz lengwistik

Pou demontre ak verifye kèk ipotèz ki te fè konprann ago swiv yon ansanm règ ki pa kite

limit règ estriktiral kreyòl la ba li e ki itilizasyon abreviyasyon tou pou kòde (kripte) mesaj yo, ak

verifye tou ipotèz ki fè konprann ekspresyon nou rele ago yo fèt ak mo ki pwòp ak lang kreyòl

la e tou ak mo prete…, nou ap kòmanse konsidere paramèt ak analiz leksiko-semantik. Daprè

Connie Eble (1996, p. 228), ago a trè leksikal lè nou konsidere apwòch li, « slang is an area of

lexis in a permanent state …. » . Nou ap kòmanse montre leksik ak semantik ago pa diferan nan

konstriksyon nòm kreyòl la.

5.1.1 - Pwosede estriktirasyon leksik ago ou Konpozisyon Leksik Ago

Konpozisyon se yon pwosede majorite agotològ yo pa janm bliye mete nan kòbèy zouti

yo pou dekri ago sitou lè yo ap konsidere kritè semantik ak leksikolojik li (Guiraud, 1985) ( in

Podhorná-Polická, 2006). Atire atansyon sou jan ago a konpoze ap pèmèt nou konprann pi byen

òganizasyon ak konstriksyon blòk sans (ekspresyon) li e fè nou konprann tou zouti leksiko-

semantik ago a itilize pou fè chanjman sans nan kreyasyon ago. Prezantasyon nosyon

konpozisyon nan fòmasyon ago ap mete sou je nou diferan apwòch ki fè pati kategorizasyon mo

konpoze li. Kidonk, separe yo pèmèt nou dekouvri kòman kreyasyon leksik ago a monte.

Avan nou antre nan analiz, li enpòtan pou nou pwopoze yon definisyon klè sou

konpozisyon. Selon Alena Podhorná-Polická (2006), konpozisyon chita sou kreyasyon yon

nouvo inite leksikal ki fèt ak youn oubyen plizyè baz/eleman. Definisyon konplè ki kapab

elimine tout konfizyon sou konsèp sa a se definisyon Alain Polguère54

(2003, p.65), -

konpozisyon se yon mekanis ki konstri nouvo radikal. Se plizyè radikal, ki swiv youn lòt oubyen

kole youn ak lòt, ki fòme konpozisyon an. Se demach Podhorná-Polická (2006) nan

konpozisyon ago daprè atik “La composition en argot: une vulgarité composée?” nou ap aplike

pou travay nou an.

54 La composition est, comme la dérivation, un mecanisme morphologique, qui “construit” de nouveaux radicaux: un mot-forme est formé par

composition lorsqu’il résulte de la concaténation – c’est à dire, de la juxtaposition linéaire – de plusieurs radicaux. Par exemple: Bon + homme = Bonhomme. Alain Polguère (2003). Lexicologie et sémantique lexicale. Quebec, les Presses de l’Université Montréal.

60

Konpozisyon ak baz non

Konpozisyon tip: Non + Non

Pyekochon (pye + kochon) Doub sim Dan bonbon

Bèf chenn Tou doum Dan kazèn

Ti twalèt chat Swasant nèf Je drandran

Zopope Bak chat pafen (de) ti zwazo

Bouda gridoup kout chany pèlen rat

Sinapsi: Yon fòm konpozisyon ak baz non. Men, konbinezon sa a mete an relasyon non ak

prepozisyon. Selon Gaston Gross (1996), li se yon inite kòm siyifikasyon ki reyini plizyè mòfèm

leksikal. Li pran pou egzanp: Machine à coudre.

Konpozisyon tip: Prep. + non

Sis ak nèf

Dijisèl ak vwala

Kè yon moun sou bouda li

Nan ki tou

An lè konsa

Nan bren an

Nan siga

Konpozisyon tip: Non + adj/Adj + non

Sentagm (syntagme figé)

Gwo grenn

Gwo souf

Gwo soulye

Pye lejè

Gwo imen

Gwo po

Tèt frèt

Gran blak

61

Konpozisyon ak mo prete

Mo prete nan men lòt lang

Pase spid (speed)

Chichimann/chichi(redoubleman) (chichiman/chichi)

Tchwip (trip)

Swag (swag)

Bif (beef)

Pa wil (not real)

Zòboy (Zoe boy)

Zoblòd (Zoe blood )

Penp (Pimp)

Krakè (Cracked)

Tòg (thug)

Trak (track)

Yit (hit)

Brendjen (brethen)

Metal (metal, sans lan nou prete nan anglè)

Konpozisyon ak disfemis e efemis

Disfemis (dysphémisme)

Efemis itilize yon seri tèm dou e ki mwens kapab blese moun pou ranplase yon ekspresyon ki

dekri oubyen pale de bagay ki vilgè e ki kapab fè moun mal, alòske disfemis se kontrè a. yo

itilize li yon seri tèm brital ak deskripsyon ki ka blese moun pou ranplase yon fraz oubyen yon

bagay ki pa la pou blese moun ak fè moun fache (Robert Lee, A. & Verhoeven, W. M., 1996, p.

314). Yon moun te ka di misye di, li pa sèvi men li pito di li se yon koko fè. Albert Carnoy dekri

fonksyon disfemism lan tankou yon konsyans lengwistik ki ap byen dekri yon bagay. pou pa

trayi ide otè, nou chwazi mete pati teks orijinal la:

62

“Where euphemism subsitutes an expression with more favorable terms of an offensive harsher

description, dysphemism substitutes a harsher phrase for an otherwise favorable or inoffensive

description”.

Nan menm liv sa a55

, yo fè konprann “la dysphemisme est impitoyable, brutal,

moqueur. Il est une rédaction contre le pédantisme, la raideur et la prétention, mais aussi contre

la noblesse et la dignité du language”. Sa ta vle, disfemis se yon bagay ki brital et ki san pitye.

Li kont sa moun konsidere kòm klasik ak respè nan lang lan.

Koko fè

Je langèt

Bouda dlo

Pa gen kaka/watè la non!

Manje grenn/nigrit

Koupe yon bagay

Krèk ti bèt

Konpozisyon ak efemis

Agrikòl: Mo ki sòti nan agrikilti ki se etid pwodiksyon fè nan latè. Moun ki travay la tè se abitan.

Se yon mo ki genyen yon konotasyon negatif. Kidonk agrikòl se yon fason pou diminye mak fòs

negatif mo a posede.

Graje kawòt: se yon fason pou di masisi nan yon fason makiye.

Konpozisyon ak baz Siglezon (Siglaison)/abreviyasyon sou baz siglezon

Nan T.C.M (tou coco manman)

K.P.S (kapab pa soufri)

C.D (Sede)

A.T.P (atè plat)

V.F.K (vrè fanm kreyòl)

F.K.D (fin konyen demake)

L.P (Laponyèt)

B.R.H (ba resto otèl)

55 Robert Lee, A., & Verhoeven, W. M. (1996). Making America, Making American Literature: Franklin to Cooper. Atlanta, Editions Rodopi B.V.

63

B.N.C (Baz niche chouchoun)

5.1.2 - Chanjman semantik nan ago

Vokabilè ago oubyen pale jèn nan site genyen de aspè semantik menm jan li ye pou

“francais branché”56

: kreyasyon leksik ak itilizasyon mo/tèm ki te egziste deja nan yon lòt sans.

Anpil fwa, chanjman semantik fèt apati pwosede tradisyonèl tankou metonimi, metafò….

5.1.2.1 - Chanjman sans nan langaj ago

Chanjman sans fèt nan lang an jeneral paske gen yon asosiyasyon (sans konteksyèl, valè

ekspresif, valè sosyal) ki glise de tanzantan sou sans baz la e ki ranplase li aprè: sans evolye

(Guiraud, 1966, p.37).

Nominasyon se youn nan pwosede chanjman sans. Li pèmèt lang nan asire yon doub

fonksyon: nominasyon koyitif ak nominasyon ekspresif. Nominasyon koyitif lè yon bagay vin

jwenn yon non ki idantifye li. Li dekri karaktè objektif bagay la (fòm li, fonksyon li, relasyon li).

Nominasyon ekspresif idantifye bagay la pa rapò ak ki moun k ap pale epi li eksprime yon valè

afektif, estetik, moral selon jan moun nan ap pale a (Guiraud, 1966, p. 37)

5.1.2.2 - Nominasyon koyitif

Se yon pwosede chanjman sans ki la jan nou te wè li an lè a pou bay bagay non ki te

gentan deziye yon lòt bagay. Swa asosiyasyon an chita sou resanblans 2 bagay yo genyen;

metafò oubyen asosiyasyon an chita sou mo ki fè pati yon menm bagay: metonimi ak sinèkdòk.

a) Metafò

Metafò se youn nan mòd ki toujou egziste nan nominasyon langaj popilè (Guiraud, 1966,

p. 57). Menm otè a fè konprann ago se yon fòm nan langaj popilè (Guiraud, 1985, pp. 77 - 83).

Nan lang kreyòl la, nou wè metafò prete non plant, animal ak enstriman tankou mekanik

ak teknolojik. Nou pap bliye kò moun ak non li ki se sous ki alimante tou metafò nan ago a.

konsilte lis ago ki marye kò ak metafò. Nou chwazi kanmenm pwopoze kèk;

Ago kreyòl ak bèt: fè ti twalèt chat pou yon fi; zoreken, pa nan benyen chen, pran nan zizirit.

56 Verderlhan-Bourgade, M. (1991). Procédés sémantiques et lexicaux en français branché. In: Langue Francaise. Nº90, 1991. Parlures argotiques. pp.65-79.

64

Ago kreyòl ak kò moun: bay kout fouk, koko fè, gen je langèt, gen dan di, tèt pete, tèt frèt.

Ago kreyòl ak non moun: baton moyiz, gwo Jera, kay ti Yanyan, Pitit Previlon.

Ago kreyòl ak plant: bwè pwa, pay pwa, bwè te koton, tèt kann, fè zonyon, graje kawòt.

Ago ak teknoloji: doub sim, dijisèl ak vwala, dichaj, pèdi ba, mete CD.

Metafò baze sou yon konparezon kache ant plizyè antite/eleman oubyen evènman ki

pataje kèk karakteristik. Konparezon plis montre yon resanblans pandan li baze sou diferans

(kontras) (Bonvillain, 2008, p.68). Menm jan George Lakoff e Mark Johnson (in Bonvillain,

2008)57

revele li, enpòtans metafò se konprann eksperyans yon bagay kèlkonk apati de yon lòt

bagay (1980, p.5). Se sa nou pral eseye eksplike ak demontre nan ago a.

Bay manch bourèt: Bourèt gen 2 manch pou nou kenbe. Pou moun kondwi li fòk li kenbe 2

manch sa yo, leve yo, epi pouse yo pou bourèt la ka ale. Kidonk, bay yon fi manch bourèt se pran

pozisyon kote ou kenbe 2 pye fi a anlè menm jan an pou ou fè bagay ak li.

Lage li nan bwatchèn nan: bwatchèn se yon ravin kote moun jete watè. Li se yon depotwa. Li

souvan santi. Kidonk yo konsidere tou dèyè la tankou bwatchèn paske li santi akòz kras watè li

konn gen ladan.

Pran nan zizirit: zizirit se yon pwason. Depi li pike ou, ou ap malad grav e ou ka menm mouri.

Kidonk se yon pwason ki bay pwoblèm lè li pike ou. Kidonk yo pran sans pwoblem ak traka

zizirit la ka mete ou e yo fòme yon ekspresyon ak li pou di ou nan traka oubyen nan pwoblèm.

Tou doum: Doum fèt an fòm bwat epi li gen yon twou ki fon. Li toujou fè nwa. Karakteristik

twou fon li fè moun konpare pati prive yon fi tankou tou doum si li lach ak fon anpil.

Choute ak tou 2 pye /vwala ak dijisèl: Choute ak tou 2 pye montre yon menm aksyon yon moun

ka fè ak tou 2 pye li byen. Yo asosye li ak yon fi/gason ki gen relasyon seksyèl ak gason e fi

paske li fè menm ak aksyon ak 2 moun sèks kontrè sa yo. Vwala ak dijisèl senbolize gason ak fi.

Yon fason pou di yon yon moun pran gason ak fi.

57Bonvillain, N. (2008). Language, Culture, And Communication; The Meaning of Messages. New Jersey, Pearson Education, Inc.

65

Ti Mamoun/ti ma moun: Timamoun sanble yon non ki degrade e ki moutre moun tankou yon

kokowat. Men ti ma moun plis sanble ak metafò lè ou konsidere sa ma vle di. Kidonk li vle di

yon bagay yo fin pije e ki pa rete ji ankò. Aprè yo ka jete li paske li pa gen enpòtans ankò.

Enbyen “ti ma moun” se yon moun ki san valè tout moun fin pase sou li e yo pa rete ak li paske y

ap gentan jete li nan yon ti kadè.

Jilèt/pèsona: Jilèt (pèsona se yon mak jilèt) se di yon materyèl ki file anpil. Yon ti kadè li kapab

koupe cheve, twal, po ak lòt bagay. Menm sans file ak koupe antre nan karateristik yon gason ki

pa pran tan pou li mete do fi a tè (fè bagay).

Chaje ak frinay: Yon telefòn ki chaje ak frinay vle di ou pale anpil san kat la pa fini. Si kat la fini

apèl la ap koupe. Yon fi ki chaje ak frinay se yon fi ki kapab fè bagay anpil daprè jan gason wè

kò fi a.

Baton moyiz: Pati prive gason gen menm fòm ak yon baton. Epi lè li rèd li di menm jan ak yon

bwa. Se menm karakteristik sa yo ki fè moun itilize baton moyiz nan plas li.

Bay yon fanm kout biren: Biren se yon bagay ki di anpil epi moun itilize li pou fè yon tou. Pati

prive gason an pase pou yon biren paske li kapab di lè li eksite.

Swasant nèf: 69, obsève jan nonb sa ye youn sou lòt. Se pozisyon sa gason pran ak fi a. Se di

youn tèt anba sou lòt menm jan ak nonb 69 la.

Sòt fimen/pawòl bòz: Yo gade lè moun fin fimen bòz, yo pa gen menm sans, menm lojik la. Yo

pran efè sa a pou di yon moun se pawòl bòz li ap pale oubyen pou di li sòt fimen. Yon fason tou

pou di se tenten li ap pale.

Chèk: Yon chèk labank se yon bagay yo difisil pou chanje an Ayiti paske fòk yon moun pran liy

epi pase mizè labank avan li chanje chèk sa. Peyè nan gwo biyè pandan setan vandè panse li pap

66

gen moun oubyen moun pap chanje li pou li. Li twouve se yon chèk ou ba li pou ou fè li pase

mizè.

Fè fatra: Fatra se tout sa yon moun pa bezwen. Lè moun konsidere yon moun tankou fatra se plis

pou di yo pa vle ann afè ak yon moun ki lèd oubyen ki gen estil kokowat.

Fè depo: Depo se yon milye kote moun toujou ap depoze materyel oubyen machandiz. Ale nan

twalèt se tankou yon depo paske moun se la yo ale lage oubyen depoze sa yo gen nan vant yo.

Moute moto: Moun kanpe sou latrin menm jan yo kanpe sou moto. Kidonk, pozisyon moun pran

sou latrin sanble anpil ak pozisyon moun pran sou moto. Metafò a chita sou karakteristik aksyon

an.

Bay yon moun pèp: Pèp gen rapò ak tout moun. kidonk se fè tout moun konn yon bagay sou yon

moun.

Bay yon moun bri: Rele yon moun se fè telefòn li sonne oubyen fè bri pou li ka konnen li gen

yon apèl. Apèl sinonim nan kontèks sa a bri. Se rezon sa a ki eksplike transfè sans bri nan

ekspresyon rele yon moun.

Tòde boutèy la : Tòde yon rad se dekrase tout dlo ki rete nan rad la. Kidonk, tòde boutèy se

dekrase ti rès alkòl ki genyen nan boutèy la. Se yon metonimi paske li chwazi di resipyan nan

plas alkòl la.

Gen ti pwoblèm kiyè: kiyè se enstriman moun itilize pou manje. Trè semantik manje ki genyen

nan kiyè fè moun itilize li pou di pwoblèm manje.

Ti poud: Kokayin se yon dwòg ki vini sou fòm poud. Yo pran youn nan kateristik dwòg pou

ranplase li.

67

Bagay yo dan sere/di: Moun gen tandans sere dan li lè l ap pran kè sitou lè li ap soufri ak yon

doulè oubyen yon zòk. Se imaj soufrans lan ki kache dèyè dan di a ki fè yo pran li pou eksprime

yon sitiyasyon difisil.

Dan sourit: Se yon konparezon ak dan sourit ki se dan ki piti anpil. Pou eksprime ti dan yo panse

ak ti gwòsè dan sourit la pou yo senbolize tout dan ki pi piti pase gwòsè nòmal yon dan.

Bèf chèn: bèf chèn se yon toro bèf abitan itilize pou trase ak raboure tè a ba li. Kidonk chofè a

itilize moun ki pou chaje machin nan pou li. Yo asosye li ak bèf chèn paske li travay nan

kondisyon bèt.

Fè ti twalèt chat pou yon fi: Lè yon chat ap fè twalèt li li jis niche kò li. Kidonk pou niche pati fi

a nèg yo rapwoche sans twalèt chat ak jan chat la itilize lang li pou li pwòpte tèt li.

Pyekochon: Yon zam kreyòl ki gen fòm pye kochon. Rezanblans zam nan fè moun asosye li ak

pyekochon.

Manje rat: Pwazon. Kidonk se yon fason pou di fanm se pwazon. Konsidere konsekans negatif fi

genyen nan lavi nèg, fè nèg pran fi pou pwazon ki detwi li menm jan ak pwazon rat ki tiye rat.

b) Metonimi ak sinèkdòk

Nan metonimi ak sinèkdòk, bagay yo pran non yon lòt bagay yo menm yo an kontak: tou ak pati,

pwodiktè ak pwodwi, enstriman ak aksyon, elatriye, daprè Guiraud Pierre (1985). Metonimi se

yon tip transfè semantik menm jan ak metafò. Li la pou li ranplase yon bagay pa yon lòt sou baz

yo (te) pataje yon menm evènman an kontèks. Menm si li pa gade resanblans bagay sa yo li an

kontak ak yo a. Li se yon pwosesis ki ranplase yon bagay pa yon lòt paske li kapab kanpe pou li

sou baz yon relasyon konteksyèl (Bonvillain, 2008, p. 70). Nou pral pwopoze kèk nou jwenn.

Blad pou kapòt: blad se karaterisk kapòt. yon plastik. Kidonk pwiske blad la se youn nan

karateristik kapòt. Yon asosye blad ak kapòt.

Metal pou zam: Se pwodwi ki fè zam nan.

Ti poud pou kakayin: youn nan karateristik kokayin.

68

Kout fouk pou bouboun: fouk se pati ou jwenn bouboun lan.

Ti wouj pou règ: Règ yon fi vini sou fòm koulè wouj. Moun di ti wouj nan plas règ paske yo

pran koulè pou senbolize règ.

Pwoblèm kiyè: se kiyè ki kenbe manje pou mete li nan bouch.

Se kann ki fè li; kann pou alkòl: kann se matyè ki fè alkòl.

Tòde boutèy la: boutèy pou alkòl.

5.1.2.4 - Sibstitisyon sou baz sinonim

Guiraud (1985, p. 56) site Marcel Shwob ki rele pwosede sa a derivasyon oubyen

“filyation sinonimik” ki se yon fòm oubyen tip chanjman sans nan pale popilè a. li antre tou nan

ago a. Fanm se chat, fanm se rat, pèlen rat; moun renmen ranplase fi ak yon seri bèt ki pa fasil

pou moun kenbe lè li ap fè yon bagay. Gwo imen, gwo souf, gwo po, gwo grenn; asosiyasyon

moun ak pati kò li pou eksprime yon ide sou li. Doub sim, dijisèl ak vwala (lezbyèn); doub sim

se toujou pale de dijisèl ak vwala nan reyalite ayisyen sa, kidonk se menm imaj la yo voye nan

sèvo a. Sa vle di yo egziste anvan aprè sinonim vin parèt. Bwè lwil, bwè pwa; . Fè katòz/douz;

moun konn pa vle di katòz yo chwazi di douz. Pèdi ba, dichaj; le yon telefòn ap dichaj se ba li ap

pèdi. Pay pwa, graje kawòt; moun toujou asosye masisi ak kèk plant oubyen legim.

5.1.3 -Varyasyon fonetiko-fonolojik (fonetiko ak fonolojik)

Daprè Govain (2014, p. 11-12), mo prete se yon mo, yon fonèm oubyen yon ekspresyon

yon moun oubyen yon kominote kapab prete nan men yon lòt lang san li pa tradwi. Li se yon

fenomèn natirel tout lang sibi, selon Claude Bruldan (1980, p. 59) (in Govain, 2014, p. 11). Mo

prete nou jwenn yo sòti nan ago sleng (sa nou rele “Slang” ann Anglè) nan lang Ameriken. Yo

antre nan lang kreyòl epi ale chita nan langaj ago kreyòl. Swa li pase pa mizik ameriken yo sitou

rap oubyen fenomèn depòtasyon sosyete ap fè fas depi yon bon bout tan. Menm mo prete sa yo

sibi yon modifikasyon fonetiko-fonolojik lè yo vin rive an kreyòl, men sa ki pa echape ak

fenomèn lengwistik sa a, yo pa anpil. Chanjman fonetiko-fonolojik ki fèt nan ago se chanjman

nòmal ki fè souvan lè nou prete yon mo nan men yon lòt lang. Anpil fwa mo kreyòl ki sòti nan

lòt lang toujou pran fòm sistèm son kreyòl la. Pati sa a ekri pou montre ak konkli jan ago kapab

pran mo nan men lòt e dèfwa chanje son mo sa yo. Men son mo ago sa yo pa chanje pi souvan si

yo pa egziste an kreyòl.

69

Pou montre varyasyon fonetiko-fonoloji nan ago sitou nan sa ki gen rapò ak mo prete,

nou ap itilize alfabè fonetik entènasyonal (A.P.I)58

lengwis ak fonetisyen itilize anpil. Se youn

nan mwayen pi efikas ak inivèsel pou reprezante tout son nan tout lang. Poukisa se li nou

adopte? Selon metòd ak règ metòd li, ekspè yo dakò:

Yon senbòl pou yon sèl son e yon sèl ak menm son pou yon sèl ak menm senbòl;

Chak lèt ki reprezante yon son dwe reprezante son sa nan anpil lang;

Alfabè Fonetik entènasyonal itilize karaktè laten anpil;

Siy yo dwe sanble ak karaktè son yo dekri a (Marchal, 1980, p.17).

5.1.3.1 - Definisyon kèk konsèp nan domèn fonetiko-fonolojik

Avan nou kòmanse moutre fenomèn varyasyon ki egziste nan mo prete, anndan ago a, lè

li ap sòti nan lang anglè pou li rive nan lang kreyòl, n ap prezante kèk konsèp ak metodoloji k ap

itil pou akonpanye demach sa. Pou met chanjman sa a sou tab pou je obsève li ak analize li, nou

ap chwazi fè deskripsyon an sou yon baz fonetik atikilatwa. Men anndan branch laj sa, nou ap

sèvi ak kèk konsèp pou dekri ak klase son yo daprè:

Zòn atikilatwa: Yon ansanm ògàn nan pati “traktis” vokal la (tractus vocal) ki fè

mouvman epi mouvman sa yo pral fòme son. N ap site kèk ladan yo: lèv – son an fèt ak 2 lèv yo,

yo di se yon son bilabyal; lèv anba ak dan devan – labyodantè; pwent lang ak dan devan –

apikodantè; pwent lang ak alvewolè (alvéolaire)- alvewolè; do lang ak mitan deyè alvewolè –

pos-alvewolè (post-alvéolaire); deyè lang lan ak palè dous la – velè; palè dous ak deyè lang –

velè (vélaire); devan lang ak palè dous – palatal (Ladeforged & Johnson, 2011, pp. 12 -13)59

.

Pozisyon lalwèt60

(pozisyon vwal palè), selon Allain Marchal, Lè lalwèt la bese, genyen

yon pati nan lè a ki pase nan nen pou li sòti. Kidonk yo rele son sa a, son nazal. Men si li leve, lè

a ap pase nan bouch pou li sòti, kidonk se yon son oral (Marchal, 1985, p. 53).

Apèti (Arpeture) se yon nosyon ki pa toujou twò klè paske ekspè bay plizyè definisyon ki

kontredi lòt ak plizyè degre apèti. Nou ap mache ak definsyon ki plis fè sans pou nou. Selon

Jean-Marie Pierre (1994, p. 25), Apèti61

se distans ant ògàn ki fè mouvman an ak andwa

58Marchal, A. (1980). Les sons et la parole. Montréal, Guérin. 59 Ladefoged, P & Johnson, K. (2011). A Course in Phonetics. Canada, Wadsworth. 60 Lalwèt kapab ranplase vwal palè. 61 Pierre, J. M. (1994, p.25). Phonétique Historique du Francais et Notion dePhonétique Générale. Belgium, PEETERS. l’aperture est la distance entre l’organe qui articule et le lieu d’articulation au point d’articulation (par exemple: entre la langue et le palais).

70

atikilasyon an fèt nan pwen atikilasyon an, egzanp: lang ak palè. E pwen atikilasyon se andwa

kote ògàn yo sere oubyen fenmen.

5.1.3.2 - Kèk Konsèp Enpòtan sou Vwayèl

Posisyon Lang62

enpòtan pou nou ka idantifye karakteristik son vwayèl. Li chita sou de

kritè: wotè (nan ki wotè lang nan rive nan pwodiksyon son) ak pati lang lan ki patisipe nan

pwodiksyon son an. Ann fransè ak kreyòl, genyen de wotè mitan ki vin fè kat antou nan wotè

lang nan ka rive: wo, mwatye wo, matye ba ak ba. Se menm konsèp sa yo sou yon lòt non

oubyen apelasyon ki gen rapò ak degre apèti. Pase nou itilize konsèp sa yo nou sòt site la yo, nou

ap prefere bay degre apèti yo.

5.1.3.3 - Prezantasyon ka sou varyasyon son mo ki chanje

Swèg /swɛɡ/ = Swag /swæɡ/; /æ/: vwayèl devan, degre apèti 3, chanje an /ɛ/: vwayèl devan,

degre apèti 3.

Zoblòd /zəublɔd/ = Zoe Blood /zəublʌd/ ; /ʌ/: vwayèl santral, degre apèti 3, kout (tense vowel)

chanje an /ɔ/: vwayèl dèyè, long (lax vowel), degre apèti 3.

Tchwip /tʃwip/, trip /trip/ = trip /trɪp /; /i/ ≠ /ɪ/. /ɪ/; vwayèl santral, degre apèti 2, vwayèl kout

(lax vowel ann Anglè) transfòme pou bay /i/: vwayèl devan, degre apèti 1, vwayèl long (tense

vowel). Epitou, genyen /r/: konsòn oral, dòsovelè, frikatif, woule vin bay /w/: semi-konsòn,

palatal.

Wil /wil/ = real /ril/. /r/: konsòn dòsovelè, frikatif, woule vin bay /w/: semi-konsòn, frikatif,

palatal.

Zòbòy /zɔbɔj/ = Zoe boy /zəubɔj/. /əu/ oubyen /o/: vwayèl dèyè, degre apèti 2 chanje an /ɔ/:

vwayèl dèyè, degre apèti 3.

62http://www.uni-oldenburg.de/fileadmin/user_upload/anglistik/personen/cornelia.hamann/Phonology.pdf http://aix1.uottawa.ca/~hknoerr/MunotNeve115119.pdf . konsilte 11 Me 2014.

http://www.uni-oldenburg.de/fileadmin/user_upload/anglistik/personen/cornelia.hamann/Phonology.pdf

71

Tòg /tɔɡ/ = thug /ðʌɡ/.- /ʌ/: vwayèl santral, degre apèti 2, kout (tense vowel) chanje an /ɔ/:

vwayèl owal, mwatye ouvè, won, dèyè, long, degre apèti 3.

/ð/ entèdantal (interdental), sonò, frikatif/konstriktif chanje an /t/: alvewolè, oklizif, sonò.

Trak /trɑk/ = track /tʃræk/.- /tʃ/: palato-alvewolè, afrike63

, chanje an /t/: alvewolè, oklizif, sonò.

/æ/: vwayèl devan, degre apèti 4, chanje an /ɑ/: vwayèl santral, degre apèti 4.

Yit /jit/ = hit /hɪt /: /h/: glotal, oklizif, sonò chanje an /j/: semikosòn, owal, konstriktif, palatal.

/ɪ/: vwayèl mwatye fenmen, lang ale devan, degre apèti 2, vwayèl kou (lax vowel) transfòme pou

bay /i/: vwayèl owal, fenmen, devan, degre apèti 1, vwayèl long (tense vowel).

Brendjenn /brɛ dʒɛ n/ = brethen /brɛθᵊn/. /ɛ/ vwayel oral rele schwa, se vwayel ki pi kout, degre

apèti 2, ki vini bay /ɛ /: vwayèl nazal, devan, degre apèti 3.

Metal /metɑl/ = metal. /mɛdᵊl/. /ɛ/ vwayèl owal, devan, degre apèti 3 vini bay /e/ vwayèl devan,

palatal, apèti 2.

/ᵊ/64

: vwayel rele schwa, se vwayel ki pi kout an angle vini chanje an /ɑ/: vwayèl santral, degre

apèti 4.

/d/: konsòn alvewolè, oklizif ak sonò chanje an /t/: konsòn alvewolè, oklizif ak nonsonò.

Fekès /fekɛs/ = fake ass /fekæs/; /æ/: vwayèl devan, degre apèti 4, chanje an /ɛ/: vwayèl devan,

degre apèti 3.

Ay /ɑɪj/ = high /hɑɪj/; /h/: konsòn glotal65

(son ki pase nan mitan kòd vokal) ki pa sonò, epi ki se

yon frikatif. Son sa simpleman pa parèt an kreyòl.

Babilòn /babilɔn / = babilon / babᵊlɑ n /; /ɑ /: vwayèl nazal, dèyè, degre apèti 4. Son sa a chanje

pou bay /ɔ/: vwayèl owal, dèyè, degre apèti 4. Epitou nou vin genyen /ᵊ/ vwayèl ki se yon chwa,

63 afriket se yon konbinezon yon oklizif ak konstriktif oubyen yon frikatif ak yon konsòn plosif. Ladefoged, P & Johnson, K. (2011). A Course in Phonetics. Canada, Wadsworth.

64 Introduction to Schwa. Pronunciation: American English Pronunciation. http://www.pronuncian.com/Lessons/default.aspx?Lesson=34 65 Dr. Wheeler. Carson-Newman University. https://web.cn.edu/kwheeler/documents/ME_Pronunciation.pdf. konsilte 11 Me 2014.

https://web.cn.edu/kwheeler/documents/ME_Pronunciation.pdf

72

nou te kapab di se vwayèl ki pi kout nan lang anglè ki chanje an /i/: vwayèl devan, degre apèti 1,

vwayèl long (tense vowel).

Son mo ki pa chanje

Bif /bif/ = beef /bif/

Spid /spid / = speed /spid/

Chichi /tʃitʃi/ = chichi /tʃitʃi /

Penp / pɛ p / = pimp /pɛ p/

Zoblòd /zəublɔd/ = zoe blood /zəublɔd /

5.2.4 - Analiz varyasyon son nan mo prete

Jeneralman, chak fwa yon moun ap pran yon mo nan yon lòt lang, li toujou adapte son mo sa a

ak sistèm son lang pa li. Se yon fenomèn ki nan tout lang. Apati egzanp ki layite anlè a e ak tout

eksplikasyon varyasyon yo, nou wè ago kreyòl sibi menm pwosesis varyasyon fonetiko-fonolojik

ki fèt pou tout mo prete kote son yo pa mache ak sistèm son kreyòl la. Bòte kote ago yo nan nivo

varyasyon fonetik, nou obsève mo prete a fèt sou 2 ang: swa li fè transfè mo ak tout son jan li ye

nan lang sous la oubyen li fè transfè a ak yon chanjman fonetiko-fonolojik pou reponn ak kritè

sistèm son lang kreyòl la. Nou fè konparezon ak analiz sou chanjman son mo prete yo nan nivo

vwayèl ak konsòn. Lè nou obsève chanjman ki fèt nan son mo prete yo, nou chita analiz nou an

sou twa paramèt:

Konsidere “wotè lang” vwayèl yo oubyen degre apèti yo

/æ/ - /ɛ/ ; 4 – 3 /e/ - /ɛ/; 4 – 3 / əu - o / - /ɔ/; 2 – 3 /ɪ/ - /i/; 2 – 1

/ʌ/ - /ɔ/; 2 – 3 /ᵊ/ - /ɑ/ ; 2 – 4

Chanjman son pou konsòn plis fèt nan nivo:

Zòn atikilasyon sa yo

/r/ - /w/; palatal-alvewolè ki chanje an bilabyal.

/ð/ - /t/; entèdantal bay alvewolè.

/tʃ/ - /t/; posalvèwolè/palatal-avewolè bay alvewolè.

/h/ - /j/; konsòn glotal bay yon semi konsòn e dòso-palatal.

/ɵ/=/dʒ/; entèdantal bay pòs-alvewolè oubyen palatal-alvewolè.

73

Fason atikilasyon yo fèt (ka ki souvan repete nan varyasyon yo)

/r/ - /w/; yon palatal-alvewolè (approximant) yo ki chanje an (glide), son nou rele semi-konsòn.

/ð/ - /t/; frikatif chanje pou bay yon ki gen fèt ak blokaj sa yo rele oklizif.

/tʃ/ - /t/; afrike chanje pou bay yon ki gen fèt ak blokaj sa yo rele oklizif.

/h/ - /j/; yon son glotal ki chanje an semi-konsòn. Glayd (glide).

/ɵ/=/dʒ/; frikatif chanje pou bay yon afrike.

5.1.4 - Aspè semantik mo prete nan ago

Mo prete nan milye ago antre nan lang kreyòl ayisyen, daprè etid teren ak analiz, ranpli

twa fonksyon semantik prensipal: fonksyon koyitif pou bay non ak yon bagay oubyen yon

fenomèn ak pratik sosyal ki egziste nan 2 sosyete yo (ayisyen ak ameriken), men mo a te gentan

egziste nan youn epi lòt lan prete li pou li eksprime nouvo pratik sosyal la. Li gen dwa prete mo

sa pou yon rezon estil oubyen estilistik oubyen makiye yon reyalite akòz li se yon tabou (kòm

egzanp, bak chat; an anglè se back shot). Rap66

la fè jèn ak yon gwoup sosyal prete nan lang

anglè yon bann tèm yo rele sleng ki twadwi yon lòt mantalite ak pratik (legal oubyen ilegal) epi

antre nan ago kreyòl pou eksprime menm pratik sa yo nan yon estil moun pa ka konprann si li pa

fè pati kategori sosyal sa a. Nou pran kòm egzanp, misye se yon zoblòd. Li pran “Zoe” ki se yon

non yon gwoup gang Ayisyen nan Mayami ki fè pale de li pou zak kriminèl epi blòd ki vle di san

mwen, zantray mwen, frè mwen nan “sleng” ameriken an. Kidonk, moun k ap kreye ago yo

konbine tou de pou ranfòse sans zanmitay ki egziste nan baz oubyen gang lan. Fekès sòti nan

“fake ass” ki se yon ekspresyon ago anglè. Ago sou baz mo prete pa ranpli wòl estanda nan tou

de lang pa li e nan lang kote li sòti tou a.

Pou nou rezime cheminman ak krèm chapit sa a, nou ap souliyen fòmasyon leksik ago

pou di konpozisyon leksik montre ago itilize metòd nòmal menm jan ak tout itèm leksikal ki pran

nesans nan lang kreyòl. Li pa gen anyen ki diferan nan pwosesis konpozisyon li. Konpozisyon li

reponn ak metòd ki se makònen plizyè inite gramatikal pou bay nesans ak nouvo blòk sans e

nouvo itèm leksikal. Nou idantifye inite gramatikal sou non ak adjektif, vèb ak non, non ak

66 Rap pran nesans o zetani nan yon zòn ki rele “Bronx” nan vil Nouyòk nan kòmansman lane 70 yo ak DJ Kool Herc e ak lòt DJ tankou Dj

Hollywood, Africa Bambaata, Eddie Cheeba, Pete Dj Jones. Dj cool se papa Yipap (Hip-hop is a culture, a way of life for a society of people

who identify, love, and cherish rap, break dancing, DJing, and graffiti.) ki se yon kilti, yon fason moun viv pou moun ki valorize lanmou, renmen rap ak dans yo rele brek la. Alòske Rap se yon pale an rim sou yon bit ki gen yon ritm espesyal (Rap is talking in rhyme to the rhythm of a beat).

Raph Heitbutzki. Hip Network: The History of Rap: Vol. 1: he Genesis. http://www.hiphop-

network.com/articles/general/kurtisblowversionofhiphop.asp. konsilte 18 Me 2014.



74

prepozisyon. Men akote nominasyon koyitif nou wè ki te la pou bay bagay ak evènman tabou

yon non, nou dwe pale de nominasyon ekspresif ki idantifye valè moun k ap pale a pa rapò ak sa

li ap di a. Valè sa yo kapab reflete valè afektif, mowal, estetik moun k ap itilize ago sa yo. Lè

yon moun itilize ago, li chwazi mete yon etikèt sou do li. Moun kapab gade moun sa mal si li

chwazi itilize yon mo konsa nan yon kontèks ki pa aksepte ago a tankou sal klas, legliz,

reyinyon, anpil lòt ankò. Nou konprann tou metafò yo fèt sou baz pou evite tabou lengwistik, i.e.

li pa sèlman yon asosiyasyon men se yon idantifikasyon non ak choz ki entèdi pawòl sakre

oubyen pawòl moun pa pale ak di sou moun. Kidonk, ago itilize efemis ki se meyè mwayen pou

eksprime tabou san choke moun. Pafwa li itilize perifraz tankou “moute moto” pou pale de

twalèt. Metafò yo degaje kòman sans yo kreye pou kache mesaj nan ago. Ou gen abreviyasyon

sou baz siglezon ki la pou kòde mesaj. Li angaje yon fonksyon kriptolojik pou anpeche lòt moun

konprann mesaj la. Di L.P devan yon gran moun li p ap konprann si ti jèn nan ap pale de

laponyèt. Nan domèn kreyasyon sans (semantik) nan fenomèn ago, nou rive konprann fonksyon

kriptolojik se yon fonsksyon esansyèl e li chita sou pwosede chanjman semantik tankou metafò,

metonimi ak abreviyasyon. Ekspresyon ki fèt ak pati moun, bèt, pyebwa trè prezan nan ago

kreyòl.

75

5.2 - Analiz sosyolengwistik

Pou demontre ak verifye ipotèz ki te fè konprann ago kòm yon idantite sosyal nan lang e

yon rezilta faktè sosyal tou (ago kòm langaj, sosyete kòm enfliyans ak deklannchè ), se reponn

kesyon korelasyon ago ak faktè sosyal yo (jan, laj, edikasyon, zòn, …) pandan nou ap konsidere

done estatistik yo tou ak defini kèk konsèp ki makònen ak analiz nou ap fè yo.

Nan tout lang, nou jwenn anpil egzanp kote moun ki pale yon lang gen plizyè jan li ka di

yon bagay. Sa vle di, oswa li konsyan oubyen li pa konsyan nan chwa mo oubyen ekspresyon li

ap fè yo lè li ap pale. Kèk mo oubyen ekspresyon moun konn itilize gen yon mak sosyal ki

atache ak mo sa ak jijman sosyal moun kapab fè sou yo. Nou fè apèl ak analiz sosyolengwistik

pou kadre plis analiz korelasyon ago ak faktè sosyal yo. Analiz sosyolengwistik nou ap chita plis

sou nosyon prensip varyab pou nou analize ago nou jwenn yo. Prensip varyab nou an chapante

sou de varyab: varyab dependan (karakteristik lengwistik, fenomèn ago ki se yon langaj) ki

makonnen kò li ak plizyè varyab endepandan (espas/kontèks, jan/seks, edikasyon, pèsepsyon,

estati sosyal, elatriye).

Idantifye anpèchman (kontrent) sosyal ak lengwistik ki anpeche oubyen neglije yon fòm

pale pa rapò ak yon lòt anndan yon varyete lang kelkonk epi aprè ki bay lòt la lisans pou yo

itilize li, se chwazi santre metòd anpirik la sou apwòch sosyolengwistik varyasyonis, daprè

Dominic Watt (in Llamas et al., 2007, p.5 ). Kounye a nou ap prezante modèl korelasyon ki

genyen nan varyasyon lang (ago) an fonksyon kèk karakterisik sosyal ak demografik tankou:

Jan/sèks

Estratifikasyon sosyal apati laj

Klas sosyal/rezo sosyal

Edikasyon

Espas jewografik

5.2.1 - Jan/sèks ak ago

Lakoff se youn nan premye moun ki pale de sèks nan travay rechèch li sou lang. Nan liv

“An introduction to Language and Society (Montgomery, 2008), Lakoff konsakre yon chapit sou

lang ak sèks, “Language and Gender” (in Montgomery, 2008, pp.173 – 177, ch. 8). Moun te

konn pale de rapò lang ak sèks, men jounen jodia se plis jan yo itilize. Muna Mohammed Abbas

76

site Eckery ak McConnell – Cinet (2003)67

pou avanse kèk agiman pou fè konprann sèks se yon

kategorizasyon biyolojik ki jwe yon wòl prensipal nan repwodiksyon alòske jan se yon

elaborasyon sosyal apati sèks sou plan biyolojik. Jennifer Coates dakò ak otè anlè yo lè li di: “

jan se kategori sosyal ki konstwi sou baz sèks”. Yon lòt fason pou konprann diferans ant sèks ak

jan. Kidonk, moun fèt mal (gason) oubyen femèl (fi) men se enfliyans sosyal ak kiltirèl yo ki ap

detèmine kòman moun nan pale (Jennifer Coates, in Llamas, et al., 2007).

5.2.1.1 - Rechèch sosyolengwistik sou diferans jan ak langaj ago

Antwopolengwistik ak Sosyolengwistik an jeneral jwe yon gwo tonton wòl nan lokalize

òganizasyon lang oubyen pratik lengwistik nan sitiyasyon sosyal moun ap kominike. Men

kreyasyon diskou fèt nan yon kominote ki gen yon ansanm prensip pou jan moun dwe konpòte

yo ak règ pou entèprete diskou epi règ pou entèprete varyete lengwistik tou (Dell Hymes, 1972:

54)68

. Ago gen dwa youn nan faktè ki kapab montre diferans jan nan lang lan. Li revele idantite

jan ki itilize tip langaj ago pi souvan. Yon analoji pou eksprime lide a, si yon moun kache dèyè

yon mi epi li ap itilize vokabilè ago, yon moun ki pa wè li kapab santi si se yon fi oubyen yon

gason. Rezon an se paske atikilasyon lengwistik yo tèlman fonksyonèl nan pratik sosyal yo li

asire yon lòd ak yon kategorizasyon jan (Shitemi, 2009)69

.

Rechèch sou kòman diferans jan lye ak izaj ago fè nou konprann wòl lang genyen nan

konstriksyon jan, pandansetan otè Gao70

(2008) panse sèks ak jan tou de alafwa kapab enfliyanse

pale oubyen diskou moun. Sa vle di youn jwe sou lòt. Pou nou detaye apwòch sosyolengwistik

sou jan ak ago, n ap konsidere apwòch sa yo:

Apwòch defisi (deficit approach)

Apwòch dominasyon (dominance approach)

Apwòch sou diferans (difference approach)

Apwòch sou konstriksyon sosyal (social constructionist approach)

67 Muna Mohammed Abbas (2010). Lexical Analysis of Gender and Language Theories. http://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=37196 68 Pou pa trayi ide Dell Hymes nou ap repete mo po mo agiman li a: Linguistic antropology and Sociolinguistics locates the organisation of

language or linguistic practice in social communicative units hence the creation of a speech community in which, the “community” shares rules

for the conduct and interpretation of speech and rules for the interpretation of at least one linguistic variety. 69Shitemi, L. N. (2009). Language Gender. Indiana University-Purdue University Indianapolis. Konsilte 30 Mas 2014.

http://international.iupui.edu/kenya/resources/Language-and-Gender.pdf 70 Gao, G. (2008). Taboo language in Sex and the City: An analysis of Gender Differences in Using Taboo Language in Conversation. Konsilte: 30 Mas 2014.

77

5.2.1.2 - Apwòch defisi ak dominans pou yon analiz ago nan milye ayisyen

Apwòch defisi se yon apwòch ki pote mak lengwis, Otto Jespersen. Nou vle sèvi ak

apwòch sa a pou nou montre teyori ki te ka eksplike pou ki rezon tèl jan plis itilize ak kreye ago

pase lòt jan an. Men avan nou rive pi lwen, ann eseye konprann kisa apwòch defisi a di. Lè

Jespersen (1922) pibliye liv li a ki pote tit: “Its Nature, devlopment and origin”, li fè yon ipotèz

sou langaj gason ki genyen plis fòs ak vi. Li wè tou gason se chèf renovatè (modifye ak

envante), epitou li genyen yon vokabilè ki pi laj. Li wè gason plis chanje ak kreye yon seri bagay

nan lang lan. Li plase langaj fi tankou yon defisi paske fi pa rive fè sa gason fè, selon Jespersen.

Selon Amari (2010), ago se tout sa ki negatif oubyen kontrè ak tout sa ki poli, sen ak respè. Li

kontinye pou di ago se tout mo ki eksprime sèks nan yon fason vilgè, ki pa rafine ak klasik. Li

gen pafwa yon konotasyon rasis ak prejije kont fi. An menm tan, sa ki karakterize li tou se koulè

ak efè kontantman li kapab bay. Nou eksprime lide Amari sou ago, men nan sousi pou nou di

tout sa li te vle di, nou mete vèsyon sous la: “Slang is considered an alternative register of

English which negates all that is polite, pious, noble,, that is bawdy, crass, cruel, racist, sexist

and yet brims with humour, color and vibrancy ”. Se ansanm karakteristik sa yo ago genyen ki

fè fi pa twò enterese itilize ago anpil paske li plis yon pale ki pa idantifye jan li. Selon

obsèvasyon Lakoff (1975, p.43)71

(in Abbas, 2010) si yon fi pa pale tankou fi enbyen moun ap

meprize li ak/oubyen kritike li pou sa. Se menm otè sa a ki agimante pou di estil langaj fi

“defisyan” epi manke otorite ak manke dirèk tou.

Daprè karakteristik Lakoff bay sou karakteristik langaj fi, nou kapab wè enkonpatibilite72

ki genyen ant atitid langaj fi ak sa ago reprezante. N ap site kèk karateristik enpòtan pale fi

travay Lakoff la mete devan je nou. Nou ap site:

Diskou fi pi saj pase gason.

Fi pa twò bay blag.

Respekte règ gramè se yon karakteristik diskou fi.

Fi itilize adjektif vid (ki pa twò ranfòse sa y ap di a).

Langaj fi korèk, san otorite. Li gen yon sans ki fè apèl ak yon vi ansanm (Gao, 2008)73

.

71 Abbas, M. M. (2010). Lexical Analysis of Gender theories. http://www.iasj.net/iasj?func=search&query=au:%22Muna%20Mohammed%20Abbas%20%22&uiLanguage=en. Konsilte 11 Mas 2014. 72 Enkonpatibilite, mo nou prete nan fransè, ki vle di yon asosiyasyon enposib ant 2 bagay oubyen plizyè bagay. Plizyè bagay ki pa ka akòde. 73 Gao, G. (2008). Taboo Language in Sex and the City: An Analysis of Gender Differences in Using Taboo Language in Conversation. Kristanstad University.

http://www.iasj.net/iasj?func=search&query=au:%22Muna%20Mohammed%20Abbas%20%22&uiLanguage=en

78

Abitid langaj fi pa gen twòp rapò ak ago se sa ki fè se gason ki plis an kontak ak ago. Nou sòt

wè anlè a karateristik ago, selon Amari (2010). Lòt rezon ki fè fi pa twò itilize ago se paske etid

montre fi itilize mo tabou mwens pase gason (Gao, 2008, p. 21). Pandan setan ago se yon

mwayen pou yon moun echape poul li anba kèk tabou ak kèk reprezantasyon ki pa twò pale nan

sosyete a. Pou moun rive fè sa, yo itilize kodaj ak makiyaj; Klèsin pa taba se yon kriptaj.

Kidonk, ou p ap konprann si yo pa di w sa li vle di. Se yon ekspresyon ago ki gen yon valè

tabou. Si tout lang gen tabou ladan enbyen se rezon ki fè ago gen gwo dimansyon sa a paske li fè

moun eksprime tabou yon jan moun p ap twò choke lè yo tande mo yo. Belinda Mellor74

(2011)

kwè gason se kreyatè efemis (devisor of euphemism). Nou pa vle di se gason ki kreye ago sa yo

paske nou pa kapab pwouve li, men nou kapab pwouve gen plis gason ki di yo epi ki konprann sa

yo vle di sitou lè nou konsidere jèn gason yo.

Choute ak tou de pye li = yo itilize li pou di yon moun fè bagay ni ak gason ni ak fi.

Klèsin pa taba = fè sèks devan ak dèyè.

Fè zonyon = niche tou dèyè moun nan

Si ou jete koudèy nan seksyon ago ki gen rapò ak sèks, pi fò se yon seri ago ki eksprime

tabou ki genyen nan sosyete a sou sèks. Moun pa vle moun wè yo mal, yo itilize yon seri

ekspresyon ki gen sans kache pou moun pa konprann. Men estatistik montre gen plis gason k ap

itilize epi konprann ago. Yon lòt nivo analiz se gade kisa estatik ba nou. Chif li ba nou mennen

nou di gason plis afiche ago nan pale li paske sa pèmèt li ekplike ki moun li ye epi ki sa li ye ak

kisa li vle di atravè ago ki eksprime ki makiye tabou sosyete a. Nou wè lojik la sou ang apwòch

sou diferans sosyal.

5.2.1.3 - Apwòch sou diferans pou yon analiz Ago

Se yon teyori ki konstwi apati diferans biyolojik ki lakay tout moun epi ki eksplike

diferans mal/femèl. Sou menm baz apwòch sa a, Muna M. Abbas soutni apwòch ki di diferans

biyolojik kondwi ak yon diferans nan degre akizisyon lang ki pral koze pi devan kèk diferans

sikolojik lakay de jan sa yo (Buffery & Gray, 1972;McGlone, 1980) (in Abbas, 2010) . Anndan

menm teyori sa a, Coate75

mete aksan sou lide ak konsepsyon fi ak gason ki fè pati yon soukilti

(subculture) diferan. Sa vle di jan fi ye, konprann, wè yon seri reyalite se pa konsa gason wè li.

Se pou tèt sa Deborah Tannen ekri yon liv ki gen pou tit: “You just don’t understand: women and

74 Belinda Mellor (2011). Deficit, Dominance, difference and discursive the changing approaches to language and gender. 75 Carmen Llamas et al. (2007). The Routledge Companion to Sociolinguisitics. New York, Routledge.

79

men in conversation” sou male-female miscommunication (Tannen, 1990). Kidonk jan gason

ekprime sèks atravè fenomèn ago se pa konsa fi eksprime sèks paske fi pa wè sèks menm jan ak

gason paske yo pa pataje menm soukilti. Entèpretasyon done estatistik sa yo ap kore plis 2

demach nou sòt prezante anlè a.

Gason souvan montre plis posiblite pou itilize ago ki genyen yon chaj semantik seksyèl

pase yon fi. Pou gason izaj tip ago sa a se 15.87% poutan pou fi se sèlman 5.22%. Lè nou

konsidere nivo konpreyansyon bò kote gason, li koresponn ak 16.39% epi pou fi se 12.82%.

kidonk, nou kapab wè gason plis an kontak ak ago (konpreyansyon, itilize, konn tande – 39.12%)

pase fi nan sosyete ayisyèn (25.72%). Figi 1.9. (cf. paj 57)

5.2.2 - Estratifikasyon sosyal apati laj

Depi lè Labov parèt ak rechèch li nan lane 1960 yo, sosyolengwistik bay tèt li kòm travay

pou dokimante sou efè faktè sosyal yo (klas sosyal, diferans jan, edikasyon, elatriye) genyen sou

lang diferan gwoup moun ki yo menm ap viv anndan yon menm kominote. Men nan faktè sosyal

yo, laj se youn ladan yo ki pa jwenn anpil valè ak etid li bezwen an, daprè yon sondaj nan lane

1987 Cheshire te reyalize (Gisle Andersen, 2001, p. 2). Poutan, ann Ayiti tankou nan tout lòt

peyi, laj detèmine kisa yon moun kapab fè ak sa li pa kapab fè. Li se yon dimansyon fondamantal

nan idantite sosyal ak pèsonèl nenpòt moun. Laj vle di plis pase yon nonb oubyen chif – li make

pozisyon nou ak mouvman nou nan direksyon lavi nou pran, e ki gen rapò ak nòm sosyal,

obligasyon ak responsabilite daprè menm otè a. li jwe sou jan nou wè ak trete lòt moun, tout

bagay sa yo pase atravè lang, selon Carmen Llamas (2007, p. 5). Syantifik avanse pou di laj

adolesan se yon peryòd enpòtan nan chanjman ak inovasyon lengwistik (chambers, 2003, p. 194)

(in Llamas, 2007, p. 71). Selon Llamas ki site Eckert (1998, p. 163), adolesan kapab pote

chanjman nan son ak chanjman nan varyab lang vènakilè. Tout chanjman sa a makònen ak

angajman adolesan pou konstwi idantite li ki pa twò depann de gran moun li.

Adolescents lead the entire age spectrum in sound change and in the general use of vernacular

variables, and this lead is attributed to adolescents’engagement in constructing identities in

opposition to – or at least independently of –their elders (Eckert 1998, p. 163).

Tout rechèch ak apwòch sa yo mennen nou ak agiman laj jwe yon wòl enpòtan nan ago.

Laj kapab fè diferans lan sou plizyè aspè. Si rechèch sou adolesan oubyen jèn moun montre wòl

yo nan chanjman lang oubyen varyasyon lang, enbyen li parèt vrè nan fenomèn ago sitou nan

80

kreyasyon leksik ago, nan sans, nan metafò ak nan prete mo andeyò kominote yo. Adolesan ak

jèn moun yo apati estatistik nou montre otonomi yo nan envante oubyen itilize ago yo anpil pou

konstwi yon idantite ki diferan sa paran yo genyen oubyen pou konfòme yo ak yon gwoup ki

swadizan reponn ak laj yo. Pou Kerwill (1995) and William (1997) (in Llamas, 2007), adolesan

se “promoter of dialect levelling”. Nou te kapab espesifye sou baz sa pou di jèn se pwometè ago

kòm kategori soyolèk. Yo akselere chanjman fonolojik yo ki te deja prezan nan kominote a selon

Eckert (1998) (in Llamas, 2007). Horvath (1985) (in Llamas, 2007) wè adolesan yo tankou

inisyatè devlopman varyant fonolojik yo. Nou toujou gade jan ago varye sou plan fonetiko-

fonolojik nan mo prete yo. Ann verifye itilizasyon ago ak kontak li nan mitan adolesan ak jèn

moun yo. Pou gason yo se kategori pi jèn nan ki devan. Pou fi, Laj adolesan fi a ki vini apre laj

22-27 lane. Li tout afè nòmal pou adolesan yo, se yon peryòd nan laj moun kote enfliyans ekstèn

yo genyen yon gwo enpak sou yo nan (Labov 1970; Romaine,1984) (In Llamas, 2007). Li

enpòtan pou nou ajoute jèn moun nan plas adolesan paske kreyòl pa fè diferans sa a.

Gwoup laj gason ak fi ki fè izaj ago ki gen rapò ak sèks oubyen konpòtman seksyèl

Nou chita sou 4 varyab pou nou detèmine nivo kontak sijè ak ago (seksyèl oubyen an

jeneral). Gason ki twouve tèt yo nan entèval laj 17 - 24 epi 24 – 31 plis fè izaj ago ki temwanye

yon konpòtman seksyèl oubyen tandans seksyèl. Pou laj 17 – 24, konprann men pa itilize,

13.41%; itilize, 16.28%, tande men pa konprann 7.68%. pou laj 24 – 31, konprann men pa itilize,

9.77%; itilize, 7.94; epi konn tande men pa konprann, 2.47%. Yon senp konparezon ap montre

nou jèn gason ant 17 - 24 lane plis ankontak ak ago pase tout lòt kategori laj e plis entegre ago na

pale yo. Figi 1.6. (cf. paj 55)

Gwoup laj gason ki an kontak ak tout sòt ago

Laj pou gason ki plis an kontak ak ago an jeneral sòti nan kategori 23 – 29 epi lòt

kategori ki vini tou swit aprè li se 17-23 ak 23-29. Lè nou relye tou de tablo sa yo, nou konstate

tranch laj 17-23 ak 23-31 se laj kote gason yo vrèman an kontak ak ago. Ago ki makònen ak sèks

plis itilize nan mitan jèn 17 -24. Nou remake tou tanto gason an ap kite laj 30 ak 35,se plis li gen

mwen kontak ak (nouvo) ago yo. Gwoup sosyal li vin asosye li se plis granmoun. Kisa ki

eksplike tanto moun ap pran se konsa li ap elwanye ago. Figi 2.7. (cf. paj 48)

81

Gwoup laj fi ki fè izaj ago ki gen rapò ak sèks

Medam ki twouve yo ant 22 – 27 lane plis an kontak ak ago ki marye ak sèks oubyen

konpòtman seksyèl. Apre sa ou jwenn kategori pi jèn nan 17 – 22. Pou laj 22 – 27, konprann men

pa itilize, 9.62%, Itilize, 4.36%, tande men oa itilize: 5.63%. Figi 1.4. (cf. paj 53)

Gwoup laj fi ki an kontak ak tout sòt ago

Laj medam ki plis an kontak ak ago. An jeneral se 20 – 23, konprann 9.95%, itilize

9.77%, tande 5.58). Answit, gen madanm laj yo plase ant 26 – 29, (konprann 8.20%, itilize

5.76%, tande 7.68). an twazyèm pozisyon, nou jwenn lanj 23 – 26 (konprann: 3.14%, itilize

6.11%, tande 1.92%). Apre ou jwenn 17 – 20. Entèval la piti anpil men nou remake medam ki

nan tranch laj 20 – 29 plis an kontak ak ago. Tanto fi yo ap kite laj 30 lane menm jan ak gason se

konsa y ap montre mwens kontak ak ago. Jèn ti fi ant 17 – 20 pa tèlman an kontak ak ago menm

jan ak jèn tigason. Figi 2.8. (cf. paj 50)

5.2.3 - Edikasyon ak langaj ago

Lang ak edikasyon gen rapò pil ak fas nan yon sans. Edikasyon anrichi langaj yon moun

atravè konesans ak matyè li ap aprann nan. Konsa tou edikasyon kapab pèmèt moun eksprime

langaj li nan yon estil sosyal moun aksepte. Pale genyen yon fonksyon miltip; an menm tan li ap

eksprime lide oubyen pozisyon sou yon sijè, li ap kominike tou yon bagay sou moun k ap pale a

nan yon sans pou di ki tip moun moun sa a ye, selon Janet Maybin76

. Plis yon moun ap grenpe

echèl edikasyon, sa vle di rive lwen lekòl, nan inivèsite, vini doktè, kontab, avoka, ect., se plis

gen tandans pou li gen yon langaj pwofesyonèl oubyen ki rapwoche li de varyete estanda a,

daprè etid teren sou sijè a. Men nou remake tout moun gen anvi dèfwa di yon bagay oubyen bay

yon opinyon sou yon sijè sosyete konsidere kòm tabou. Li souvan itilize ago pou diminye fòs

tabou oubyen di li nan yon fason moun ap aksepte li. Li konn itilize ago pou bay pawòl plis sans

blag oubyen nan yon estil rilaks. Anpil moun konn renmen konfòme yo ak gwoup. Jèn yo menm

76 Maybin. J. (2007). Language and Education. In: Llamas, C. et al. ed. The Routledge Companion to Sociolinguistics. New York, The Routledge. pp. 157 -163.

82

si li edike pafwa sibi sa yo rele presyon gwoup. Li vin konfòme77

li sitou nan pwogram oubyen

nan lòt aktivite an gwoup epi pran fòm pale gwoup la si sijè y ap trete a se yon sijè vilgè oubyen

sèks. Ago nan mitan jèn yo pa konn edikasyon paske li se yon idantite, yon sitiyasyon, yon

mouvman tou. Li gen yon kote sikolojik tou pou moun nan lè li konnen li kapab idantifye ak yon

gwoup si li montre li ka pale menm jan ak moun nan. Gen moun lè li nan milye channmas,

lamas, ak geto, li itilize ago menm jan ak yon bwòdè oubyen brendjenn78

pou yo ka aksepte li

oubyen lè li ap chache sekirite nan milye sa a. Pafwa se pou bay yon replik pou montre moun li

ka pale menm jan ak li oubyen pou di moun nan li ka pran fòm lari a tou.

Nivo edikasyon moun k ap itilize ago an kreyòl

66.07% moun (fi kou gason) di nenpòt moun kapab itilize ago nou te prezante yo. Se yon fòm

pale nenpòt nivo edikasyon ak klas sosyal kapab di yo aloske 33.93% moun deklare se moun ki

pa rive lwen lekòl oubyen ki pa gen edikasyon nan zafè lekòl ki repete ago yo. Tou de kategori

moun sa yo gen rezon. Eksplikasyon ak tou de jijman sa yo layite kò yo nan pati crossing ak klas

sosyal. figi 1.10. (cf. paj 58)

5.2.4 - Estratifikasyon sosyal

Varyasyon lengwistik ak sosyolengwistik kòm analiz sou ago a pèmèt nou konprann ago

kache kò li plis anndan you gwoup oubyen yon kominote. Moun nan diferan kominote itilize

yon estil langaj ki diferan, epi ki gen pwòp règ li. Diferans la ka sòti nan estil fòm diskou yo, ki

fèt sou baz chwa pwononsiyasyon, chwa mo oubyen gramè, parapò ak sa ki “estanda”a

(Bonvillain, 2008, p. 146). Nou ajoute chwa leksikal tou paske tout gwoup pa gen menm

vokabilè. Men sa ki bay diferans lan se paske tout moun pa sanble egzakt nan tout sans:

fizikman, ideyolojikman, sou baz kwayans ak espas fanmi. Nou diferan sou baz anpil faktè

sosyal: jan, laj, klas sosyal, travay, ak gwoup sosyal daprè men otè a (Bonvillain, 2008, p. 147).

Diferans sa yo vin gen efè sou pwodiksyon diskou, tou. Ago se yon langaj kòde. Sa sipoze vle di,

yon gwoup konprann, yon lòt ki pa nan menm rezo a pa ka konprann twò byen. Li se yon makè

sosyal ki revele idantite moun, yon “signum social” pou repete Pierre Guiraud. Pou konprann

77 La conformite est à la fois le moyen d’une bonne adaptation, d’une bonne intégration; elle rend les comprtements plus prévisibles, consolid la solidarité et la cohésion dans un groupe et fournit un cadre commun qui oriente et facilite l’atteinte des objectifs. Pétard, P. J. (2007). Psychologie

sociale. Paris, Bréal. p. 95. 78 Blòdè ak brendjenn se de tèm nouvo pou pale de yon ansanm jèn ki genyen yon konpòtman ak langaj moun ki pa nan kategori sa a oubyen gran moun twouve dwòl, vilgè e san koutwazi.

83

kisa ago di sou moun. Nou oblije fonn yon ansanm ki se sosyete ann eleman sou baz

estratifikasyon sosyal. Estratifikasyon sosyal79

se yon estrikti ak eskalye sou fòm echèl

(yerachik) ki reprezante plizyè gwoup anndan yon sosyete, e ki reflete inegalite nan mitan plizyè

sektè nan yon popilasyon. Baz inegalite sa a chita sou anpil faktè tankou salè, travay, edikasyon,

pouvwa sosyal, ekonomik ak politik. Faktè sa yo pa twò diferan youn ak lòt, yo makonen nan

fason konplèks pou pwodui ak repwodui segmantasyon sosyetal (Bonvillain, 2008, p. 149). Pou

asire nou lide a pase san fot, nou chwazi mete lide otè nan lang sous la:

Social Stratification is the hierarchical structuring of groups withing a society, reflecting

inequalities among sectors of a population. Inequality may be based on many factors, including

income, occupation, education, and access to social, economic, and/or political power. These

factors are in practice not distinct but, rather, interact in complex ways to produce and

reproduce societal segmentation (Bonvillain, 2008, p. 149).

5.2.4.1 - Klas sosyal

Avan nou antre brit sou kou nan analiz ago pa rapò ak klas sosyal. Nou vle pwopoze

kòman sosyolengwistik konprann fenomèn klas epi jan li makònen li ak dyalèk sosyal sitou avèk

travay/etid William Labov reyalize nan domèn sosyolengwistik varyasyonis.

Karl Max defini klas/estrikti sosyal tankou pozisyon moun okipe an fonksyon mwayen

pwodiksyon li daprè Paul Kerswil80

. Si yon moun posede mwayen pwodiksyon, li di moun sa a

fè pati klas kapitalis la. Men si yon moun vann fòs travay li ak kapitalis la, yo di li fè pati

pwoletarya (Giddens 2001, p. 284) (in Paul, 2007). Men pou Max Weber, divizyon klas sosyal

pa depann sèlman de mwayen pwodiksyon moun posede men li depann tou de diferans

ekonomik ki pa toujou depann de richès moun kapab posede. Weber wè moun kapab diferan

youn de lòt selon chans lavi a ba yo akòz edikasyon, talan, pwofesyon. Pi devan, li menm pale de

estil vi chak moun genyen pa rapò ak kay, abiyman, travay, ak jan moun nan pale (Giddens

2001, p. 285) (in Paul, 2007). Pierre Bourdieu81

agimante nan yon kontèks sou klas sosyal. Pou

li, se yon ansanm moun ki ap viv nan yon menm kondisyon e se kondisyon sa yo ki fòse/oblije

yo ap pratike menm bagay. Selon li menm, pou ou konn nan ki klas yon moun ye, twa aspè sa yo

ap ede ou detèmine li:

79 Bonvillain, N. (2008). Language, Culture, and Communication: The meaning of Messages. New Jersey, Pearson Prentice Hall. 80 Paul. K. (2007). Social Class. In: Llamas, C. et al. ed. The Routledge Companion to Sociolinguitics. New York, The Routledge. pp. 51 – 61. 81 Pierre Boudieu. Les classes sociales dans une société. Ecossimo. Konsilte 5 avril 2014. http://www.ecossimo.com/73-classes-sociales-societe.html

84

Kapital kiltirèl: Ansanm konesans ak konpòtman sougwoup oubyen/ak gwoup pase ak lòt

jenerasyon pi ba pase yo a.

Kapital ekonomik: Pati ki makònen ak sa moun nan posede kòm richès (kantite lajan ak

byen)

Kapital sosyal: tout resous klas la genyen nan men li pou li kapab reyisi fè yon bagay

(mobilite). Egzanp: relasyon, baz, klan, kontak ak antouraj.

Kapital senbolik: li pran plizyè fòm: aparans fizik, non, repitasyon, elatriye.

5.2.4.2 - Klas sosyal ak sosyolengwistik varyasyonis

Savan lengwis, William Labov, vini ak dyalektoloji sosyal oubyen sosyolengwistik varyasyonis

an 1966 pou pibliye etid sou varyabilite sou izaj karakteristik lengwistik (fonetik, gramè) nan vil

Nouyòk (Paul Kerswil, 2007, p. 51) (in Paul, 2007). N ap konsidere kèk menm eleman sa yo pou

fè analiz sou jan ago makònen ak kèk klas sosyal yon moun. N ap chita sou edikasyon,

okipasyon, ak kote moun yo abite.

5.2.4.3 - Klas ak rezo

Li enpòtan pou nou ta òganize lide nou sou 2 diferan tip òganization sosyetal (klas ak

rezo sosyal) sou yon baz teyorik avan nou kòmanse sène pwoblèm nan ka pa ka. Jan Lesley

Milroy ak James Milroy (in Paul, 2007) di li, “klas sosyal se konsèp ki la pou fè limyè sou

estrikti ak pwosesis sosyal, ekonomik ak politik nan nivo trè laj. Pandansetan, rezo sosyal la

marye ak kominote ak degre moun k ap fwote ak moun nan yon òganizasyon sosyal”. Tou 2

Milroy yo montre se pa menm relasyon ki egziste nan tou 2 nivo yo: klas ak rezo sosyal. Sistèm

klas chita sou divizyon, hinghang ak inegalite pandansetan rezo sosyal se kole zepòl, se viv

ansanm apati yon ansanm bagay nou dakò sou yo. Bonvillain (2008) fè remak sou jan 2 aspè

sosyal sa yo gen efè sou varyete lang moun ap itilize. Li kontinye pou di, “ varyasyon lengwistik,

pwononsiyasyon ak fòm gramatikal pran nesans nan nivo klas, alòske konfòmite lengwistik plis

devlope nan rezo sosyal. Selon menm otè sa a, rezo sosyal ki sere a pataje yon menm espas

jewografik, yon menm lyen fanmi ak menm milye travay. Nou panse paramèt sosyal sa yo fè yon

presyon sou moun nan pou li kenbe nòm gwoup li.

Nou remake gen 2 kategori gason nan tablo (figi 1.1, cf. paj 51) ki plis an kontak ak ago

ki makonnen ak sèks. Gason sa yo se sa ki gen mennaj yo ak sa ki selibatè. Nan sosyete ayisyen

85

an anpil gason marye nan laj 30 ak 35. Kidonk gen plis jèn ki pa gen 30 tan ki nan 2 kategori nou

site an lè yo. Se laj ki plis eksplike rezon ki fè gason marye e pa twò an kontak ak ago.

Pandansetan, fanm selibatè moutre plis kontak ak ago (figi 1.2, cf. paj 52), aprè sa nou jwenn fi

ki marye, touswit nou wè fanm ki gen mennaj. Rezon ki fè fi marye an kontak anpil ak ago paske

yo marye pi jèn pase gason. Laj kapab yon faktè enpòtan pou enfliyanse chif la bò kote fi ki

marye yo.

Nou ap pase kounye a ak lide ago a plis pale nan geto, plis langaj lari ak jèn, se paske ago

devlope nan mitan yon menm rezo soyal. Rezo a se li menm ki toujou kenbe kòd ak fason li pale.

Li gen vokabilè gwoup la ak lòt vokabilè jeneral la. Souvan nou remake vokabilè ago mache ak

yon pwozodi82

ki lan anpil . Obsèvasyon sa a fèt plis nan mitan nèg lari, jèn nan geto, jèn gason k

ap chaje machin. Yo konn asosye pwozodi lan ak brendjenn (blòdè, ti jèn) sitou lè se yon bagay

ki volontè. Nan ti katye yo, jèn p ap fè anyen. Yo sou bout mi tout lajounen, sa k ap fimen epi

jwe domino, genyen k ap rape. Pi gwo lwazi yo se ale nan pwogram DJ. Sou baz konsta sa a, jèn

nan gen anpil tan pou li kreye mo pou pale de li ak reyalite sosyal li. Pafwa li pa vle pale menm

jan ak lòt paske li pa nan menm sitiyasyon sosyal ak yo. Kidonk, li pa gen presyon travay ak

lekòl k ap peze sou li pou respekte nòm estanda lang lan. Rezo sa yo kreye imaj sosyal yo apati

estil pale sa a yo rele ago.

kontaminasyon langaj ago fèt lakay jèn ki pa leve nan geto tou paske li pi fasil pou li sibi

enfliyans (apwòch nou devlope nan estratifikasyon apati laj). Li mèt ale lekòl, li kapab toujou di

yo paske li vle yon otonòm kominikatè nan lang li. Li vle toujou itilize metafò/langaj kode pou

lòt moun pa konprann aktivite li ak tandans li. Kidonk, li makiye langaj li pou moun pa konprann

li. Menm si yon moun pa leve nan geto, yo gen lòt kote pou yo tande ago.

Kote moun di yo abitye tande ago

Selon repons fi ak gason bay sou kote yo abitye tande ago ki gen rapò ak ago sou sèks,

1.21% (fi ak gason) reponn yo konn tande yo nan lari, 18.10% (fi ak gason) di se nan lekòl yo

konn tande yo. 9.48% reponn yo konn tande yo sou radyo men se gason sèlman ki plis tande li

nan radyo. Figi 2.4. (cf. paj 47)

82 Pwozodi se yon aspè fonetik ki pa gen anyen pou li wè ak doub atikilasyon an. Li plis baze sou ton, entonasyon ak asan.

Essono, J. M. (2008). Précis de la Linguistique Générale. Paris, l’Harmattan. Chap. La Phonologie, p. 91

86

5.2.5 - Jijman sou langaj ago

Rejis lang, estil lang, varyete lang kapab di kiyès yon moun ye, daprè etid teren. Lòt

analiz nou fè konsènan jijman moun yo, moun pa twonpe sou asosiyasyon ekspresyon yo ak

moun ki di yo. Yo plis twouve ekspresyon yo pa estanda. Yo pa langaj familye. Menm si se yon

langaj popilè, men yo di li diferan pou yo ta mete li ladan paske yo pa konprann yo akòz

karakteristik kriptolojik ak sekrè ago a. Yo asosye li ak langaj lari, jèn, geto ak tout moun ki pa

fè pati klas mawyen an ak boujwa a. Alòske gen moun ki panse ago pa sèlman zafè moun lari,

geto, jèn ak brendjenn, men li kapab yon langaj kòde nenpòt moun ki konnen ekspresyon an

kapab itilize. Majorite moun fè konprann langaj ago se zafè nèg lari (31.69 %) ak nèg geto 25.35

% oubyen moun ki ap chante rap (16.90 %). Figi 1.10. (cf. paj 58). Se kontèks la dèfwa ki fè

moun ki pa lye ak ago di ago a. Yo fè sans vre. An nou gade jijman ak konpreyansyon moun sou

estati ago.

Majorite moun, 87.50%, aksepte ekspresyon ak mo ago yo kòm mo ak ekspresyon ki gen

yon konotasyon vilgè. Sa vle di moun pa di ekspresyon sa yo nan nenpòt sitiyasyon

kominkasyon. Moun ka chwazi di yo men se pou joure, denigre, eksprime fristasyon, tabou, kòlè,

ak bay replik. figi 2.5. (cf. paj 50)

Majorite moun fè konprann nenpòt moun (50%) itilize ago menm si majorite moun dakò

se yon langaj vilgè. Men gen yon minorite enpòtan ki asosye langaj ago ak moun ki pa gen yon

bon ediskasyon solid. 36.57 % moun sa yo panse langaj ago se moun ki pa rive lekòl ki plis

itilize. Figi 1.8. (cf. paj 56)

Pou nou eksplike rezon ki fè anpil moun ki nan nenpòt klas sosyal kapab itilize tip langaj

kòde yo rele ago nan yon sitiyasyon kèlkonk, nou ap konsidere aspè kwòsin/kwòsin nan langaj ki

se yon konsèp nou prete nan lang anglè “crossing/language crossing” pou nou eksplike pou kisa

ago se pa bagay ki konsène moun nan geto ak langaj kòde jèn sèlman li ye, men li kapab langaj

nenpòt moun. Men avan nou ale pi lwen, li enpòtan pou nou defini konsèp sa a.

Crossing/language crossing/ code-crossing83

, tèm Ben Rampton envante (1995, 1999)

nan peyi Langletè. Li defini li konsa: “ lè moun chwazi itilize yon varyete lang ki marye ak yon

gwoup sosyal kote li menm li pa fè pati gwoup sosyal sa a. Sa vle di, li chwazi itilize langaj yon

lòt gwoup sosyal ki pa gen anyen pou li wè ak li”. Pou bon jan konpreyansyon, nou pwopoze

83Fought, C. (2006). Language and Ethnicity. New York, Cambridge University Press. Chap. 10, p. 197. “Crossing: May I borrow your ethnicity?”

87

apwòch la nan lang otè a, “the use of language varieties associated with social or ethnic groups

that the speaker doesn’t normally belong to (Rampton, 1955, p. 14)” (in Fought, 2006, p. 197).

Li enpòtan pou di nenpòt moun kapab itilize yon mo ago oubyen ekspresyon ago yon lè

konsa menm si li pa sòti nan geto, li pa jèn, li pa moun lari, li pa dirèkteman lye ak rezo sosyal ki

kreye ago ak itilize li souvan nan konvèsasyon chak jou. Rezo ki fè yon moun ki gen yon estati

ak edikasyon e lòt aspè sosyal ki egzije li genyen yon lòt langaj (fòmèl, estanda) itilize ago se

paske li chwazi kreye yon lòt idantite ki pwòp ak moman an oubyen milye a, men se pou yon ti

tan. Yon moun ki abitye ale nan pwogram “Dj” konn chwazi konsyamman pale menm jan ak

brendjenn pou li ka atire atansyon sou li oubyen pou li sanble ak gwoup ki nan antouraj li nan

moman an. Kidonk, kwòsin nan fèt nan ago paske kontèks mande li ak moun nan tire yon avantaj

sosyal ladan l nan moman an. Nou remake konpetisyon ti jèn oubyen blòdè ak nèg serye ki gen

yon langaj estanda nan zafè fanm konn fè nèg serye sa itilize langaj ago pou li ka genyen avantaj

fanm blòdè a nan domèn sa a. pou li fè sa se atravè kwòsin li oblije pase pou li kreye idantite sa a

pou fanm ki renmen blòde ka apsepte yo (se yon ipotèz).

Selon analiz nou fè nou remake kwòsin se youn nan mwayen ki eksplike pasaj ago nan

lang popilè. Lè tout moun ap di li yo rele li jago84

. Mo ak ekspresyon plis vin yon langaj komen

oubyen popilè. Men se paske te gen tan gen moun ki te fè kwosin. Kidonk moun sa yo adopte li

epi moun nan menm klas sosyal oubyen kategori sosyal ak moun ki fè kwòsin kòmanse repete

mo sa yo aprè li e se konsa li vin pwopaje. Lè konsa li konn rele jago. Se pa sèl mwayen ki

egziste, radyo tou se youn nan yo ki ka pwopaje mo ak ekspresyon sa yo atravè mizik, sitou rap.

5.2.6 - Mo prete ak konotasyon sosyal

Anpil mo prete ki sòti nan lang anglè Ameriken pou antre nan ago nan lang kreyòl

mennen dèyè li yon mouvman sosyal oubyen enpòte yon tandans oubyen kilti ameriken. Kounye

a, genyen yon abiman ki rele “swag” ann anglè e “swèg” an kreyòl pou anpil jèn ki pa gen nivo

ann anglè. Tout pantalon ki sere oubyen ki alamòd se swag, men li gen yon sans ki pi laj, li vle di

tout abiman resan ki bèl epi ki briye ak yon gwo koulè. Kidonk, mo prete sa yo sòti nan yon klas

sosyal ak menm makè sosyal pou devwale yon idantite oubyen kominike yon minorite ki manke

gen anpil prestij sosyal nan sosyete ameriken an. Thug, beef, pimp, fake ass se sleng anglè ki

antre nan ago kreyòl pou montre yon idantite sosyal ki menm ak Ameriken an. Pafwa yo pase pa

84 lè li rive nan kafou li pèdi karaktè kode/kriptolojik li, tout moun vin ap itilize li. Denise Francois rele li jago ( Sourdot, 2001, p. 30).

88

mizik pou antre nan lang kreyòl, men se konn depòte ak dyaspora ki enstale yo nan kèk zòn

oubyen geto ki simaye yo ak tout tandans yo. Menm jan mo ak ekspresyon sa yo prezante yon

aspè negatif nan lang anglè se konsa mo prete prezante preske menm fenomèn nan nan kreyòl la.

Lè nou konsidere an total tout sòm analiz sòti nan estrafikasyon sosyal ak laj epi ak kote

moun abite, sòti nan jèn gason pou rive nan fi, nou debouche sou yon kategori sosyal ki itilize

ago a plis pase yon lòt kategori. Anndan kategori sosyal ki plis gen rapò ak ago, li genyen pou

karakteristik jèn, gason ak fi (gason > fi), anviwònman geto ak lari, ki mache ak tandans rap,

pwogram Dj ak baz bò lakay oubyen lekòl.

89

Konklizyon

Ago se yon fenomèn lengwistik anpil chèchè an lengwistik bay enpòtans pou yo kapab

konprann pale yon jenerasyon ak yon gwoup sosyal ki gen tandans kòde oubyen kripte mesaj yo

pou moun ki deyò gwoup la pa konprann. Ann Ayiti se yon fenomèn ki atire anpil je sou li. Se

konsa, travay la abòde fenomèn nan nan yon objektif pou byen konprann sa ago a ye e

prensipalman reponn ak ipotèz nou te fòmile sou fenomèn nan. Pandan tout rechèch la, nou

etidye fenomèn ago a apati yon lis ak rasanbleman ago ki pran fòm mo ak ekspresyon.

Pou monte kòpis ago a pou fè travay la, nou te kolekte ago nan zòn kafou ak zòn ki nan

kè vil la (Pòtoprens) tankou kafoufèy, blòk Rue capois, Rue Magloire, Ruelle Romain, zòn

Lafleur Duchène, elatriye. Se yon travay tou ki chache abòde plis ago sosyolojik la epi kite plis

akote ago kriptolojik la. Li sosyolojik paske anpil moun makònen li ak yon kategori sosyal ki se

jèn e se plis zafè gason e li makònen ak andwa tou paske moun di se langaj lari ak geto anpil yo

ye.

Enterè travay la kòmanse sitou ak pwoblèm deskripsyon ago ki pa fèt anpil nan lang

kreyòl la selon kèk etid trè limite nou fè. Nou te konstate lè liv ak deskripsyon li pa fèt, li kapab

poze kèk pwoblèm konpreyansyon nan mitan kèk moun nan yon menm kominote e nou konstate

tou yon mank valorizasyon pale sa a nan nivo deskripsyon. Mank enterè sa a fè nou chache

konprann pou kisa you gwoup sosyal chwazi itilize yon tip langaj, nou rele ago, anpil moun

kritike oubyen kèk moun pa konprann. Nou konstate tou youn nan pwoblèm majè li kapab bay se

lè liv sou ago kreyòl pa pibliye. Kidonk, yon etranje ki vle konprann tip pale sa a kapab gen

pwoblèm pou li konprann langaj jèn si yo pa mete tip langaj sa a sou papye oubyen pibliye yo

sou sit entènèt menm jan ameriken ak fransè fè li, yon fason pou ede plis aprantisaj lang anglè ak

fransè fèt pi byen e tou nan dimansyon enfòmèl sa a.

Enbyen, se nan optik sa nou parèt ak yon travay rechèch sou tèm sa a. Nou plase demach

teyorik anndan de gwo tip kad teyorik ki se estriktiral ak sosyolengwistik. Aprè sa a, nou swiv

yon metòd anpirik ki pèmèt nou fè ankèt sou varyab sosyal ki makònen ak ago pou nou kapab

konkli ki kategori sosyal ki itilize ago pi souvan nan pale ak konvèsasyon li e kisa ago a di sou

moun sa yo.

Nou verifye ak demontre ipotèz nou pou di ago an kreyòl pran fòm lang krèyòl la. Li se

yon estrikti ki konpoze ak tout nòm lang lan. Nan swit lojik sa a, nou demontre langaj ago pa gen

fòmasyon diferan de jan lang kreyòl konbine eleman estriktiral (leksiko-semantik) yo pou li

90

fòme sans. Ago gen fonksyon kriptolojik paske li itilize anpil metafò ak metonimi. Kèk egzanp

metafò tankou bay manch bourèt, swasant nèf, tou doum ka bay yon moun pwoblèm

konpreyansyon si li pa konn tande yo deja. Se konsa, ago nan lang kreyòl la itilize anpil metafò

ak non moun ak pati kò moun, ak pati bèt ak pati kò bèt ak sa moun kapab manje. Li itilize

metonimi tou kòm figi retorik tankou blad pou kapòt, metal pou zam, ti poud pou kokayin…,

men se toujou nan objektif pou makiye ak degize sa yo vle di pou moun pa konprann. Epi, li

itilize sibstitisyon sou baz sinonim tankou pèdi ba ak dichaj, bwè ak bwè pwa…. Plis figi estil sa

yo konbine pou bay ago yon mesaj ak yon fonksyon kòde pou moun ki pa nan rezo a oubyen ki

pa nan baz la pa konprann. Kidonk kreyasyon ago apati figi estil fèt sou baz chanjman semantik.

Konbinezon leksikal li answit bay sans ki chita sou konpozisyon leksikal ki pa ekate posibilite

lang kreyòl la ba li. Konpozisyon parèt sou plizyè fòm. Li gen konpozisyon ki fèt ak baz non, ak

prepozisyon e non, ak non e adjektif, ak mo prete, ak efemis, ak disfemis epi konpozisyon ak

siglezon (abreviyasyon). Konpozisyon sou baz abreviyasyon se youn nan mwayen pou kòde

mesaj la, tou. Anplis de figi estil li, kreyasyon ago chita sou kèk konpozisyon nou bay yo, men sa

pa ekate posibilite tou pou yon mo antre nan ago san li pa fè pati konpozisyon. Konpozisyon yo

montre nou tou ago a obeyi ak règ jeneral jan kreyòl fonksyone.

Aspè fonetiko-fonolojik mennen sou tab la yon lòt etid ki se gade kòman mo prete nan tip

langaj sa a afekte ago kreyòl ki fèt ak tip mo sa yo. An kèk mo, se gade kòman varyasyon an fèt

lè ago ap pran mo nan men lòt lang. Nou konkli varyasyon fonetik ak fonolojik ago yo fèt plis lè

mo ago yo travèse nan lang kreyòl. Ago a pran li epi adapte mo a apati sistèm fonetik-fonolojik

kreyòl la . Son tankou /ɵ/ ak /ð/ pa egziste nan lang kreyòl Ayisyen, kidonk lè ago nan lang

kreyòl ap pran mo ki gen son sa yo, li ranplase yo pa yon lòt ki te deja egziste nan lang kreyòl la,

egzanp, thug bay tòg e brethen bay brendjenn. Anplis de sa, menm mo prete sa yo te deja

genyen estati ak fonksyon sleng nan lang anglè a. Yo antre nan kreyòl ak menm estati sa a e ak

menm fonksyon sa a. Men, gen kèk mo ago ki pa rive chanje son lè l ap travèse nan kreyòl la si

son mo sa a ekziste an kreyòl.

Analiz sosyolenwistik sou ago bay yon vizyon ak entèpretasyon sou ki kategori sosyal ki

itilize oubyen ki an kontak ak ago plis. Travay la revele vrè ipotèz ki fè konprann ago se plis

bagay jèn gason ant 17 a 24 lane. E tou, gason plis an kontak ak li pase fi nan sans konprann ak

itilize ago. Analiz anpirik done montre plis yon moun, gason kou fi, ap kite 30 lane se mwens li

ap an kontak ak ago. Anpil moun pote jijman sou ago pou di se yon langaj lari oubyen geto

91

pandan analiz nou moutre se yon seri mo ak ekspresyon ki rive jwenn tout moun e nou te fè

atansyon nan ipotèz pou di nenpòt moun kapab di yo nan yon moman done pou plizyè rezon.

Nou kapab dakò ago a, daprè analiz nou, makònen ak yon kategori sosyal oubyen faktè sosyal

yo. Li montre tanto yon moun se nan lari oubyen/ak nan geto li ap evolye, l ap rive fòme nouvo

kòd ki makònen ak ago, tanto li ap tande rap ak frekante pwogram “Dj”, tanto li jèn, li genyen

yon tandans ki rapwoche li de ago.

Anfen, travay memwa sa a pa rive analize ak anbrase tout aspè ki makònen ak sijè a

menm jan anpil etid syantifik konn pa rive di sou sijè yo ap etidye tout bagay yo ta dwe di. Se

yon travay ki fè fas ak anpil difikilte. Pa te gen ase liv ki trete sijè a nan bibliyotèk Fakilte

lengwistik Aplike. Anpil liv nou te jwenn ki ekri an kreyòl te trete yon lòt sijè ki pa te sijè sa a

nou t ap trete a. Malgre kèk pwoblèm sa yo, nou kwè travay sa a kapab bay anpil enfòmasyon

solid ak tout moun ki entèrese konn plis sou sijè a e li ap kapab kontribiye tou nan lòt travay

rechèch sou menm sijè a sou analiz estriktiral ak sosyolengwistik ago pou apwofondi menm tèm

nan. Li kapab itil lòt domèn tou tankou sosyoloji, kominikasyon, sikolengwistik ak lòt ki vle fè

rechèch pa yo sou relasyon ago ak moun nan dimansyon pa yo.

92

Anèks

Anèks I. - Fich Ankèt

Fakilte Lengwistik Aplike (FLA)/ Faculté de Linguistique Appliqué

Fòmilè ankèt sa mache ak yon seri lis ekspresyon.

Dat ankèt: 2014

A. Izaj ekspresyon sa yo nan sosyete a

Konpran

n men pa

janm

itilize

Itilize

Pa

janm

tande

Konn

tande men

pa

konprann

1.

2.

3.

4.

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

93

19

20

B. Jijman ak pèsepsyon moun sou moun k ap itilize pale sa yo

1. Eske ou ap aksepte mennaj, mari, madanm, fanmi pwòch itilize ekspresyon sa yo ak ou?

1. Wi 2. Non

2. Eske ou ap dakò pitit ou itilize tip ekspresyon sa yo? 1.wi 2. Non

3. Eske ou ap jennen oubyen malalèz si zanmi, kamarad, kòlèg ap itilize ekspresyon sa yo

ak ou? 1. Wi 2. Non

4. Eske ou fache si mennaj ou ap itilize yo lè l ap fè ti koze ak ou? 1. wi 2. Non

5. ki ti moun ou panse itilize pale sa yo?1. moun geto 2. Moun lari 3. Machann 4. Atis

rap 5. Atis konpa ou/ak rasin

6. Moun ki kote ki itilize pale sa yo plis?1. Moun lavil 2. Moun nan pwovens

7. koman ou konsidere tip ekspresyon sa yo?1. Fòmèl 2. Langaj fanmi 3. Vilgè 4. Betiz

8. ki kategori moun pami kategori sa ki itilize mo ak ekpresyon sa yo?1. Moun ki edike 2.

Moun ki pa rive lwen lekòl 3. Pwofesyonèl 4. Nenpòt moun

9. Kibò ou konn tande ekspresyon ou tcheke konpran, itilize, tande men pa konprann?1.

lekòl 2. Nan lari 3. Nan fèt 4. Nan radyo/tele 5. Nan travay 6. Sou entènèt 7. Nan

katye bò lakay ou.

C. Idantite ak enfòmasyon demografik enfòmatè.

Adrès, komin: …………………………………………

Ki kote ou moun? Komin ak depatman: ……………..

Sèks: 1. Gason 2. Fi

Ki laj ou: ……………………………………………

Disiplin ou te edidye oubyen ap etidye: ……………….

Eske ou …….1. selibatè 2. Fiyanse 3. Marye 4. Gen mennaj 5. Separe/divòse 6. Vèf.

Eske ou genyen pitit 1. Wi 2. Non

Eske ou ap travay 1. Wi 2. Non

Eske ou lekòl segondè toujou. 1. Wi 2. Non

Si wi, nan ki klas ou ye…………………

Nou di w mesi anpil!

94

Anèks II- Lis Ekspresyon # 1

Fakilte Lengwistik Aplike / Faculté de Linguistique Appliquée (FLA)

Ankèt sou yon seri tip ekspresyon ki lye ak sèks

1. Yon ansyen moun: Mwen pa an afè ak ansyen moun.

2. Fè swasant nèf: Li renmen fè swasant nèf pou fi lè l ap fè bagay.

3. Debouche boutèy: Adline al debouche boutèy Sendomeng

4. Dòmi bèl: Yè li te dòmi bèl.

5. Fè l avè yon moun: M ta renmen fè l ak Stephanie

6. Boule/chofe bwa/ depi ou ap chofe bwa fòk ou fè chabon: Ti grimel sa a chofe bwa anpil.

7. Fè yon penso: Pa pran chans fè penso. Ou pa janm konnen, ou ka ansent fi a nan fè sa.

8. Ou an lè konsa: Ti fanm sa twò anlè pou mwen.

9. Pase/fè lagè katòz: Depi yo fè lagè katòz konsa yo toujou bezwen yon ti inosan.

10. Mwen nan pò a: M bay vag. Mwen wè se ti kouzen m nan ki nan pò a.

11. Choute ak tou de pye : Misye choute ak tou de pye l.

12. Tchitchimann/ tchitchi : Gen twòp tchitchi kote sa.

13. Ba yon fanm de ne kann: M anvi ba li de ne kann.

14. Fè twonpèt pou yon moun: Manmzèl fè twonpèt byen

15. Lage l nan vido/nan anba pon/nan dezyèm tiwa/ nan bwadchèn (bois de chaine)/ fè l nan

plafon/fè l nan 12/sòti nan bidonvil. Lage l nan vido vin trè alamòd.

16. Doub sim/ li dijisèl li vwala: M pa nan fanm sa a ankò. Yo di m li dijisèl li vwala.

17. Fè douz: Li renmen fè douz.

18. Fè klèsin pa taba: Ti jèn yo kòmanse ap imite blan k ap fè klèsin pa taba.

19. yon sede/blad: fòk ou gen yon sede avan w al jwe jwèt sa a.

20. Fè zonyon: Fanm ayisyen yo pap kite w fè zonyon pou yo.

95

Anèks III- Lis ekspresyon # 2

Fakilte Lengwistik Aplike / Faculté de Linguistique Appliquée (FLA)

Inivèsite Leta Dayiti/ Université d’Etat d’Haïti (U.E.H)

Ankèt sou yon seri lis ekspresyon kreyòl moun jwenn an jeneral nan ago.

1. Koko mòdang: Dominiken yo di medam ayisyen yo gen koko mòdang.

2. Gen yon bouda gridoup: Mwen renmen ti fanm sa pou tèt bouda gridoup li ya.

3. Yon moun gen tèt li byen plen: depi jan li mache a, ou gentan wè tèt li byen plen la.

4. (Kanpe/Fè) dan di ak yon moun: M bezwen kòb pou m ale nan match, men manman m

kanpe dan di avè m.

5. Kè w sou bouda w la: Se pa bri bal se bri yon kawotchou machin ki pete. Ale wè kè w sou

bouda w la.

6. Bouda w pa katolik ?: Ranje dèyè w. bouda w pa katolik ?

7. Bay kout fouk: 1) Misye panse l ap tiye fanm nan epoutan se fanm nan k ap ba l kout

fouk. 2) Janette gentan pran promosyon. Depi ou wè sa l ap bay kout fouk nan biro a.

8. Se yon tèt pete: Yon tèt pete ou ye ou konn sa.

9. Grenn yon moun plen men l: Depi ou santi grenn ou plen men w, vin kouri sou mwen.

10. Pran nan zizirit: M ap pran nan zizirit si m pa remèt kòb la. Bay yon moun zizirit pou yon

bagay: Manman m ap ban m zizirit pou kòb lekòl la m kraze a.

11. Pyekochon: Si lapolis bare w ak pyekochon sa a, y ap arete w.

12. Fè zèl: Li kòmanse ap ta. M fè zèl.

13. Fè ti twalèt chat pou yon fi: w ap pèdi fanm nan si ou pa fè yon ti twalèt chat pou li.

14. Fè yon ti bèf pou yon moun: Gran moun pa fin renmen fè ti bèf.

15. Nan benyen chen: M pèdi travay mwen. m nan benyen chen la.

16. Zoreken: Se yon zoreken pou m genyen pou m ka fè andeyò yo.

17. Nan T.C.M nan : Blòdè di a li ap sezi laptop Jean. Jean reponn li: nan T.C.M nan.

18. Agrikòl yo ye: A monchè, ou se yon agrikòl.

19. Se yon sis ak nèf: Gad yon nèg k ap di m twò gwo. Se yon sis ak nèf nou ye.

20. Blòdè: Blòdè yo pale yon jan ak medam yo. Epi mwen renmen wè yo paske yo tèt frèt.

96

Bibliyografi ak sitografi

Berrouet-Oriol, Robert, and al. (2011). L'aménagement Linguistique En Haiti: Enjeux, Défis et

Propositions. Edition de L'Universite d'Etat D'Haiti: Les Edition du CIDIHCA.

Abbas, M. M. (2010). Lexical Analysis of Gender and Language Theories. Récupéré sur Iraqi:

Academic Scientific Journal: http://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=37196

Amari, J. (2010). Slang Lexicography and The problem of defining Slang. Konsilte Mas 8, 2014,

sur http://ora.ouls.ox.ac.uk/objects/uuid:fd2d4042-0f65-4037-bfd3-

230c6193bc1d/datastreams/ATTACHMENT01

Androutsopoulos, J. K. (2000). Extending the concept of the (socio)linguistic variable to

slanghttp://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf. Konsilte Mas 7,

2013, sur http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf

Audet, Bouchet, Caumartin, & Skeene. (1993). Probabilités et Statistiques. Montréal: Gaëtan

Morin Éditeur ltée.

Baillargeon, G. (1981). Introduction à la Statistique Descriptive (éd. 2, Vol. 1). Québec: Les

Édition SMG.

Benveniste, E. (1993). Référence. Paris: Bertrand-Lacoste.

Boucher, M. (2008). Mille et un Bonheur d'Expression. Paris: Acte Sud.

Bronckart, J. P. (1977). Théorie du Language: Une Introduction Critique. Bruxelle: Editions

Pierre Magdala.

Caldwell, S. (2010). Statistics Unplugged. Belmont: Wadsworth.

Calvet, L.-J. (1993). La Sociolinguistique. Paris: PUF.

Chomsky, N., Emonds, J., & al., &. (1977). Langue. Paris: Hermann.

Dalbera, J. P. (2003, Desanm 15). Le corpus entre données, analyse et théorie. Konsilte Desanm

18, 2013, sur Corpus: http://corpus.revues.org/10

Darius, V. (s.d.). Konsilte Fevriye 2, 2015, sur KEPKAA:


Dickenson, M. (2013). Corpus Linguistics. Konsilte Jen 28, 2014, sur Indiana University:

http://cl.indiana.edu/~md7/13/615/apps/02-collocations/02-collocations-2x3.pdf

97

Ducrot, O. (1991). Dire et Ne Pas Dire: Principes de Sémantique Linguistique. Paris: Hermann

Editeurs des Sciences et des Arts.

Eco, U. (1979). Lector In Fabula. Editions Grasset & Faquelle.

Eco, U. (1988). Sémiotique et philosophie du langage . Paris: Presses Universitaires de France.

Encrevé, P. (1997). Linguistique et (Socio)linguistique . Konsilte Mas 2014, 24, sur Persee:


Enoncé et énonciation : Différence entre Situation d'énonciation déterminée et indéterminée.

(s.d.). Konsilte le Desanm 5, 2014, sur Omniglot:


Essono, J. M. (s.d.). Precis de la linguistique. Konsilte Jen 1, 2014, sur Worldcat:

http://www.worldcat.org/title/precis-de-linguistique-generale/oclc/299845149

Essono, J.-M. Précis de la Linguistique Générale. Paris: l'Harmattan.

Fought, C. (2006). Language and Ethnicity. New York: Cambridge University Press.

Furukawa, N. (2005). Pour Une Sémantique Des Constructions Grammaticales. Bruxelles:

Editions Duculot.

Gao, G. (2008). Taboo Language in Sex and The city: An Analysis of Gender Differences in

Using Taboo Language in Conversation. Konsilte Mas 30, 2014, sur Christianstad University

Sweden: http://hkr.diva-portal.org/smash/get/diva2:224602/FULLTEXT01.pdf

Gaudin, F. & Guespin, L. (2000). Initiation à la Lexicologie Francaise: De la Néologie aux

Dictionnaire. Bruxelles: Editions Duclots.

Gauvin, A. (1977). Du créole opprimé au créole libéré. Paris: L’Harmattan.

Gibaldi, J. (2003). MLA Handbook for Writers of Research Papers. New York: The Modern

Language Association Of America.

Govain, R. (s.d.). Entwodiksyon Akademi Kreyòl Ayisyen an : Pou kreyòl la jwenn plas li nan

peyi a. Konsilte Mas 18, 2014, sur Tanbou:

http://www.tanbou.com/2013/EntwodiksyonAkademiKreyolAyisyen.htm

Govain, R. (2014). Les Emprunts du Créole Haïtien à l'Anglais et à l'Espagnol . Paris:

L'harmattan.

Gravetter, F. J. (2013). Statistics fot the Behavioral Sciences. Belmont: Wadsworth.

98

Gross, G. (1996). Les Expressions Figées en Français: noms composés et Autres locutions.

Paris: Editions Ophys.

Guiraud, P. (1966). La Sémantique. Paris: Presses Universitaires de France.

Hagège, C. (1982). La Structure des Langues . Paris : Presse Universitaire De France.

Hayakawa, S. I. (1940). Language In Thought And Action. United States: Harcourt Brace

Jovanich. Inc.

Heibutzki, R. (s.d.). The History Of Rap: Vol. 1: The Genesis. Konsilte Mai 17, 2014, sur Hip

Hop Network: http://www.hiphop-network.com/articles/general/kurtisblowversionofhiphop.asp

Hip Hop is born at a birthday party in the Bronx. (s.d.). Konsilte Mai 17, 2014, sur This Day in

History: http://www.history.com/this-day-in-history/hip-hop-is-born-at-a-birthday-party-in-the-

bronx

Horn, L. R., & Ward, G. (2004). The Handbook of Pragmatics . USA: Blackwell Publishing.

Jaubert, A. (2003, Desanm 15). Corpus et champs disciplinaires. Le rôle du point de vue .

Consulté le Desanm 18, 2013, sur Coupus: http://corpus.revues.org/13

Jay, T. (2000). Why we Curse: A Neuro-Psycho-Social Theory of Speech. Philadelphia: John

Benjamins.

Jules, G. F. (1999). Gramè Pedagojik kreyòl Ayisyen.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1980). L'énonciation: De la subjectivité dans le langage. Paris: Armand

Colin.

Krabbe, M. (s.d.). Chapter 8: Sociolinguistics. Konsilte le Mas 16, 2014, sur ANGLISTIK III:

ENGLISH LANGUAGE AND LINGUISTICS: http://www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/ch-8-

sociolinguistics/

Ladefoged, P., & Johnson, K. (2011). A course in Phonetics. Canada: Wadsworth.

Larson, R., & Farber, B. (2012). Elementary Statistics (éd. 5). Boston: Prentice Hall.

Leech, G. (1974). Semantics. Pelican.

Les classes sociales dans une société. (s.d.). Konsilte Me14, 2014, sur Ecossimo:

http://www.ecossimo.com/73-classes-sociales-societe.html

Llamas, C., Mullany, L., & Stockwell, P. (2007). The Routledge Companion to Sociolinguistics.

New york: Routledge.

99

Lowe, R. (2000). Le Système des Parties du Discours: Semantique et Syntaxe. Québec: Les

Presses de L'Université Laval.

Lyons, J. (1968). Introduction to Theorectical Linguistics. Cambridge University Press.

Mann, P. S. (2010). Introductory Statistics (éd. 7). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.

Marchal, A. (1980). Les sons et la parole. Montréal: Guérin.

Martinet, A. (1970). Eléments De Linguistique Générale. Paris: Armand Colin.

Meillet, S. (2003, Desanm 15). Corpus et Recherches Linguistiques. Konsilte Desanm 18, 2013,

sur Corpus: http://corpus.revues.org/7

Messili, Z., & Aziza, H. B. (2006, Me 10). Langage et exclusion. La langue des cités en France.

Konsilte Mas 8, 2014, sur Cahier de la Méditarranée: http://cdlm.revues.org/729

Monard, J. (2014). Politik. Ramase. (L. Politik, Intervieweur)

Montgomery, M. (2008). An Introduction to Language and Society. New York: Routledge.

Mounin, G. (1972). Clefs pour la Sémantique. Paris : Editions Seghers.

Mounin, G. (1972). La Sémantique. Paris: Editions Seghers.

Nagy, G. T. (2006). A Cognitive Semantic Approach. Konsilte Fevriye 2, 2015, sur CIEF: Centre

Universitaire d'Etudes Françaises:


Polguère, A. (2003). Lexicologie et Sémantique. Quebec : Les Presses de l'Université Montréal.

Promotion de la Culture Créole et Afro-caribéenne en PACA. (s.d.). Konsilte Mas 18, 2014, sur

Association Mamanthé: http://www.caraibes-mamanthe.org/histoire/geo_politique.htm

Rey, A. (1970). La Lexicologie. Paris: Klincksieck.

Saint-Fort, H. (2011). Haiti: Questions de Langues, Langues en Question. Port-au-Prince:

Edition de l'Université d'État d'Haiti,.

Saussure, F. (1971). Cours De Linguistique Générale. Paris: Payot.

Schott-Bourget, V. (2009). Approches De La Linguistique . Paris: Armand Colin.

Shitemi, N. L. (2009). Language and Gender . Konsilte Mas 30, 2014, sur Indiana University -

Purdue University Indianapolis: http://international.iupui.edu/kenya/resources/Language-and-

Gender.pdf

100

Sinclair, J. (2005). L'avènement de la Linguistique de Corpus. Konsilte Novanm 14, 2014, sur

Semen: http://semen.revues.org/8914#tocfrom1n1

Spears, A. K. (2010). In The Introduction: The Haitian Creole Language. Konsilte Novanm 14,

2014, sur Language, Culture, and Society: http://www.arthurkspears.com/publications.shtml

Stenström, A.-B., & Jorgensen, A. M. (2009). Young Speak in a Multilingual Perspective.

Philadelphia: John Benjamins .

Taylor, C. (s.d.). what is corpus linguistics? what tge data says. Konsilte Mas 6, 2014, sur

http://icame.uib.no/ij32/ij32_179_200.pdf

Technique, L. d. (1986). Promotion et Intégration des Langues Nationales dans les Systèmes

Éducatifs. Paris : Édition Champion.

Teubert, W. (2001). Corpus Linguistics and Lexicography. Konsilte Mas 7, 2014, sur

http://www.corpus4u.org/forum/upload/forum/2005061705583095.pdf

The Sociolinguistic Variables. (s.d.). Konsilte Jiyè 7, 2014, sur Criticism.com:

http://www.criticism.com/linguistics/sociolinguistic-variable.php#section-Related-Pages

Trudgill, P. (1974, 1983). Sociolinguistics: An intrduction To Language And Society. England:

Penguin Books Ltd.

Valdman, A. (1978). Le Creole: Structure, Statut et Origine. Paris: Édition Klincksieck.

Wald, P. (1976). Plurilinguisme: Normes, Situation, Stratégies. Paris: L'Harmattan.

Wardhaugh, R. (2002). An Introduction to Sociolinguistics. United Kingdom: Blackwell

Publishing.

Zefi, L. (2008). Pwoblèm Pawol Klè nan Lang Kreyòl. Edition de L'université d'Etat D'Haiti.

101

Berrouet-Oriol, Robert, and al. (2011). L'aménagement Linguistique En Haiti: Enjeux, Défis et

Propositions. Edition de L'Universite d'Etat D'Haiti: Les Edition du CIDIHCA.

Abbas, M. M. (2010). Lexical Analysis of Gender and Language Theories. Récupéré sur Iraqi:

Academic Scientific Journal: http://www.iasj.net/iasj?func=fulltext&aId=37196

Amari, J. (2010). Slang Lexicography and The problem of defining Slang. Consulté le Mas 8,

2014, sur http://ora.ouls.ox.ac.uk/objects/uuid:fd2d4042-0f65-4037-bfd3-

230c6193bc1d/datastreams/ATTACHMENT01

Androutsopoulos, J. K. (2000). Extending the concept of the (socio)linguistic variable to

slanghttp://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf. Consulté le Mas 7,

2013, sur http://jannisandroutsopoulos.files.wordpress.com/2009/09/slangvar.pdf

Audet, Bouchet, Caumartin, & Skeene. (1993). Probabilités et Statistiques. Montréal: Gaëtan

Morin Éditeur ltée.

Baillargeon, G. (1981). Introduction à la Statistique Descriptive (éd. 2, Vol. 1). Québec: Les

Édition SMG.

Benveniste, E. (1993). Référence. Paris: Bertrand-Lacoste.

Boucher, M. (2008). Mille et un Bonheur d'Expression. Paris: Acte Sud.

Bronckart, J. P. (1977). Théorie du Language: Une Introduction Critique. Bruxelle: Editions

Pierre Magdala.

Caldwell, S. (2010). Statistics Unplugged. Belmont: Wadsworth.

Calvet, L.-J. (1993). La Sociolinguistique. Paris: PUF.

Chomsky, N., Emonds, J., & al., &. (1977). Langue. Paris: Hermann.

Dalbera, J. P. (2003, Desanm 15). Le corpus entre données, analyse et théorie. Consulté le

Desanm 18, 2013, sur Corpus: http://corpus.revues.org/10

Darius, V. (s.d.). Consulté le Fevriye 2, 2015, sur KEPKAA:


Dickenson, M. (2013). Corpus Linguistics. Consulté le Jen 28, 2014, sur Indiana University:

http://cl.indiana.edu/~md7/13/615/apps/02-collocations/02-collocations-2x3.pdf

Ducrot, O. (1991). Dire et Ne Pas Dire: Principes de Sémantique Linguistique. Paris: Hermann

Editeurs des Sciences et des Arts.

Eco, U. (1979). Lector In Fabula. Editions Grasset & Faquelle.

102

Eco, U. (1988). Sémiotique et philosophie du langage . Paris: Presses Universitaires de France.

Encrevé, P. (1997). Linguistique et (Socio)linguistique . Consulté le Mas 2014, 24, sur Persee:


Enoncé et énonciation : Différence entre Situation d'énonciation déterminée et indéterminée.

(s.d.). Consulté le Desanm 5, 2014, sur Omniglot:


Essono, J. M. (s.d.). Precis de la linguistique. Consulté le Jen 1, 2014, sur Worldcat:

http://www.worldcat.org/title/precis-de-linguistique-generale/oclc/299845149

Essono, J.-M. Précis de la Linguistique Générale. Paris: l'Harmattan.

Fought, C. (2006). Language and Ethnicity. New York: Cambridge University Press.

Furukawa, N. (2005). Pour Une Sémantique Des Constructions Grammaticales. Bruxelles:

Editions Duculot.

Gao, G. (2008). Taboo Language in Sex and The city: An Analysis of Gender Differences in

Using Taboo Language in Conversation. Consulté le Mas 30, 2014, sur Christianstad University

Sweden: http://hkr.diva-portal.org/smash/get/diva2:224602/FULLTEXT01.pdf

Gaudin, F. & Guespin, L. (2000). Initiation à la Lexicologie Francaise: De la Néologie aux

Dictionnaire. Bruxelles: Editions Duclots.

Gauvin, A. (1977). Du créole opprimé au créole libéré. Paris: L’Harmattan.

Gibaldi, J. (2003). MLA Handbook for Writers of Research Papers. New York: The Modern

Language Association Of America.

Govain, R. (s.d.). Entwodiksyon Akademi Kreyòl Ayisyen an : Pou kreyòl la jwenn plas li nan

peyi a. Consulté le Mas 18, 2014, sur Tanbou:

http://www.tanbou.com/2013/EntwodiksyonAkademiKreyolAyisyen.htm

Govain, R. (2014). Les Emprunts du Créole Haïtien à l'Anglais et à l'Espagnol . Paris:

L'harmattan.

Gravetter, F. J. (2013). Statistics fot the Behavioral Sciences. Belmont: Wadsworth.

Gross, G. (1996). Les Expressions Figées en Français: noms composés et Autres locutions.

Paris: Editions Ophys.

Guiraud, P. (1966). La Sémantique. Paris: Presses Universitaires de France.

Hagège, C. (1982). La Structure des Langues . Paris : Presse Universitaire De France.

103

Hayakawa, S. I. (1940). Language In Thought And Action. United States: Harcourt Brace

Jovanich. Inc.

Heibutzki, R. (s.d.). The History Of Rap: Vol. 1: The Genesis. Consulté le Mai 17, 2014, sur Hip

Hop Network: http://www.hiphop-network.com/articles/general/kurtisblowversionofhiphop.asp

Hip Hop is born at a birthday party in the Bronx. (s.d.). Consulté le Mai 17, 2014, sur This Day

in History: http://www.history.com/this-day-in-history/hip-hop-is-born-at-a-birthday-party-in-

the-bronx

Horn, L. R., & Ward, G. (2004). The Handbook of Pragmatics . USA: Blackwell Publishing.

Jaubert, A. (2003, Desanm 15). Corpus et champs disciplinaires. Le rôle du point de vue .

Consulté le Desanm 18, 2013, sur Coupus: http://corpus.revues.org/13

Jay, T. (2000). Why we Curse: A Neuro-Psycho-Social Theory of Speech. Philadelphia: John

Benjamins.

Jules, G. F. (1999). Gramè Pedagojik kreyòl Ayisyen.

Kerbrat-Orecchioni, C. (1980). L'énonciation: De la subjectivité dans le langage. Paris: Armand

Colin.

Krabbe, M. (s.d.). Chapter 8: Sociolinguistics. Consulté le Mas 16, 2014, sur ANGLISTIK III:

ENGLISH LANGUAGE AND LINGUISTICS: http://www.phil-fak.uni-duesseldorf.de/ch-8-

sociolinguistics/

Ladefoged, P., & Johnson, K. (2011). A course in Phonetics. Canada: Wadsworth.

Larson, R., & Farber, B. (2012). Elementary Statistics (éd. 5). Boston: Prentice Hall.

Leech, G. (1974). Semantics. Pelican.

Les classes sociales dans une société. (s.d.). Consulté le 4 14, 2014, sur Ecossimo:

http://www.ecossimo.com/73-classes-sociales-societe.html

Llamas, C., Mullany, L., & Stockwell, P. (2007). The Routledge Companion to Sociolinguistics.

New york: Routledge.

Lowe, R. (2000). Le Système des Parties du Discours: Semantique et Syntaxe. Québec: Les

Presses de L'Université Laval.

Lyons, J. (1968). Introduction to Theorectical Linguistics. Cambridge University Press.

Mann, P. S. (2010). Introductory Statistics (éd. 7). Hoboken: John Wiley & Sons, Inc.

Marchal, A. (1980). Les sons et la parole. Montréal: Guérin.

104

Martinet, A. (1970). Eléments De Linguistique Générale. Paris: Armand Colin.

Meillet, S. (2003, Desanm 15). Corpus et Recherches Linguistiques. Consulté le Desanm 18,

2013, sur Corpus: http://corpus.revues.org/7

Messili, Z., & Aziza, H. B. (2006, Me 10). Langage et exclusion. La langue des cités en France.

Consulté le Mas 8, 2014, sur Cahier de la Méditarranée: http://cdlm.revues.org/729

Monard, J. (2014). Politik. Ramase. (L. Politik, Intervieweur)

Montgomery, M. (2008). An Introduction to Language and Society. New York: Routledge.

Mounin, G. (1972). Clefs pour la Sémantique. Paris : Editions Seghers.

Mounin, G. (1972). La Sémantique. Paris: Editions Seghers.

Nagy, G. T. (2006). A Cognitive Semantic Approach. Consulté le Fevriye 2, 2015, sur CIEF:

Centre Universitaire d'Etudes Françaises:


Polguère, A. (2003). Lexicologie et Sémantique. Quebec : Les Presses de l'Université Montréal.

Promotion de la Culture Créole et Afro-caribéenne en PACA. (s.d.). Consulté le Mas 18, 2014,

sur Association Mamanthé: http://www.caraibes-mamanthe.org/histoire/geo_politique.htm

Rey, A. (1970). La Lexicologie. Paris: Klincksieck.

Saint-Fort, H. (2011). Haiti: Questions de Langues, Langues en Question. Port-au-Prince:

Edition de l'Université d'État d'Haiti,.

Saussure, F. (1971). Cours De Linguistique Générale. Paris: Payot.

Schott-Bourget, V. (2009). Approches De La Linguistique . Paris: Armand Colin.

Shitemi, N. L. (2009). Language and Gender . Consulté le Mas 30, 2014, sur Indiana University

- Purdue University Indianapolis: http://international.iupui.edu/kenya/resources/Language-and-

Gender.pdf

Sinclair, J. (2005). L'avènement de la Linguistique de Corpus. Consulté le Novanm 14, 2014, sur

Semen: http://semen.revues.org/8914#tocfrom1n1

Spears, A. K. (2010). In The Introduction: The Haitian Creole Language. Consulté le Novanm

14, 2014, sur Language, Culture, and Society: http://www.arthurkspears.com/publications.shtml

Stenström, A.-B., & Jorgensen, A. M. (2009). Young Speak in a Multilingual Perspective.

Philadelphia: John Benjamins .

105

Taylor, C. (s.d.). what is corpus linguistics? what tge data says. Consulté le Mas 6, 2014, sur

http://icame.uib.no/ij32/ij32_179_200.pdf

Technique, L. d. (1986). Promotion et Intégration des Langues Nationales dans les Systèmes

Éducatifs. Paris : Édition Champion.

Teubert, W. (2001). Corpus Linguistics and Lexicography. Consulté le Mas 7, 2014, sur

http://www.corpus4u.org/forum/upload/forum/2005061705583095.pdf

The Sociolinguistic Variables. (s.d.). Consulté le Jiyè 7, 2014, sur Criticism.com:

http://www.criticism.com/linguistics/sociolinguistic-variable.php#section-Related-Pages

Trudgill, P. (1974, 1983). Sociolinguistics: An intrduction To Language And Society. England:

Penguin Books Ltd.

Valdman, A. (1978). Le Creole: Structure, Statut et Origine. Paris: Édition Klincksieck.

Wald, P. (1976). Plurilinguisme: Normes, Situation, Stratégies. Paris: L'Harmattan.

Wardhaugh, R. (2002). An Introduction to Sociolinguistics. United Kingdom: Blackwell

Publishing.

Zefi, L. (2008). Pwoblèm Pawol Klè nan Lang Kreyòl. Edition de L'université d'Etat D'Haiti.

Analiz leksiko-semantik ak sosyolengwistik ago kreyòl nan kèk zòn nan kè kapital la ak zòn...

Documents

Transcript of Analiz leksiko-semantik ak sosyolengwistik ago kreyòl nan kèk zòn nan kè kapital la ak zòn...