074 097 spathoberges sms

074-097_spathoberges 26-11-09 07:34 ƒM “ Æ74

ΣΠΑΘΟΡΑΒΔΙ

Το σπαθί των φτωχώνΓράφει ο ΕΥΤΥΧΙΟΣ ΤΖΙΡΤΖΙΛΑΚΗΣΦωτογραφίες:ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑ


76 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ - ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2009

Πολύτιμο σύμβολο ενόςκόσμου που χάθηκε,το σπαθοράβδι κρύβει

μέσα του όλη τη δύναμη τηςαυθεντικής Κρήτης και όλη τηνάγνοια της εποχής μας. Το πιοδιαδεδομένο όπλο των φτωχώνεπαναστατών με τη μακραίωνηιστορία εξαφανίστηκε ακόμηκαι ως ανάμνηση μέσα σε λίγεςδεκαετίες!

Το σπαθοράβδι (ή σπαθό-βεργα) είναι αυτό που λέει ηλέξη, δηλαδή ένα ραβδί σεσχήμα σπαθιού, ένα ξύλινο

σπαθί. Δεν πρόκειται όμως γιααναιμικό ομοίωμα ή ξύλινο παι-χνίδι, αλλά για στιβαρή κατα-σκευή από χοντρό και σκληρόξύλο.

Το σπαθοράβδι είχε το σχήμακαι τις διαστάσεις που επέλεγεο κάτοχός του. Παρότι ξύλινη,η «κόψη» του ήταν ιδιαίτερααιχμηρή και μπορούσε να τραυ-ματίσει σοβαρά τον αντίπαλο,σπάζοντάς του τα κόκκαλα ήκαι το κεφάλι. Η λαβή είχεεγκοπές, ώστε να εφαρμόζειαπόλυτα στο χέρι του χρήστη.

Το ξεχασμένο σήμερα ξύλινοαυτό κρητικό όπλο, είχε μεγά-λη διάδοση σε όλο το νησί.Ήταν αντικείμενο συχνής χρή-σης και σε ορεινά σημεία τουνησιού οι κάτοικοι το κρατού-σαν μαζί τους στα καφενείαμέχρι και τη δεκαετία του 1960.

Το όπλο αυτό μαζί με τηναπλούστερη «χουρχούδα»,δηλαδή ένα μακρύ ραβδί μεεξόγκωμα στην μία του άκρη(κάτι σαν ρόπαλο- κεφαλο-θραύστης), αποτελούσαν τακύρια όπλα των Κρητικών κατά

Το σπαθοράβδι (ή σπαθόβεργα) είναι ένα ραβδί σε σχήμα σπαθιού,ένα ξύλινο σπαθί. Δεν πρόκειται όμως για αναιμικό ομοίωμα ή ξύλινοπαιχνίδι, αλλά για στιβαρή κατασκευή από χοντρό και σκληρό ξύλο.

Σπαθοράβδι που εκτίθεται στο Ιστορικό -Λαογραφικό μουσείο Ρεθύμνου.

Σπαθοράβδι από το Ατσιπόπουλο Ρεθύμνου.

Ο Μιχαήλ Ζαχαρίου Χαρωνίτης (μεσπαθοράβδι ανά χείρας) και η σύζυγός τουΘεονύμφη από τα Σίσαρχα Μυλοποτάμου.



τη διάρκεια της Τουρκοκρατίαςκαι ειδικά την περίοδο πρινξεκινήσουν οι πρώτες επανα-στάσεις.

Το γεγονός αυτό ακούγεταιπαράξενο, γιατί έχοντας συνη-θίσει να αντικρίζουμε στα μου-σεία τα περίτεχνα και στολι-σμένα όπλα των επιφανών

επαναστατών, θεωρούμε ότικάπως έτσι πρέπει να γίνοντανοι επαναστάσεις των Κρητικώνεναντίον των Τούρκων, δηλα-δή με πλήρες, αστραφτερό καιάψογα ασημοστολισμένο οπλο-στάσιο!

Η αλήθεια, όμως, είναι πολύδιαφορετική, καθώς η επιτυχία

μιας επανάστασης στηρίζεταιστο φρόνημα, στην ψυχή, καιόχι μόνο στον εξοπλισμό. Οιψυχωμένοι επαναστάτες, οιπροετοιμασμένοι να πεθάνουν,θα νικήσουν με αυτά πρωτόγο-να όπλα έκτακτης ανάγκης στιςπρώτες συγκρούσεις και θα εξο-πλιστούν καλύτερα με τα λαφυ-

Το σπαθοράβδι είχε κάποτε μεγάλη διάδοση σε όλο το νησί.Σε ορεινά σημεία του νησιού οι κάτοικοι το κρατούσαν μαζί τους στα καφενεία μέχρι και τη δεκαετία του 1960.


79

ραγωγημένα όπλα από τα πεδίατων μαχών.

Οι Κρητικοί χωρίς όπλαΚαθ’ όλη τη διάρκεια της

Τουρκοκρατίας, αλλά ιδιαίτεραπριν από την επανάσταση του1821, ο Κρητικός, φτωχός καικαταπιεσμένος δεν είχε την

οικονομική δυνατότητα να αγο-ράσει πολεμικό εξοπλισμό.Τόσο τα πυροβόλα όπλα όσο καιτα σπαθιά κόστιζαν ολόκληρηπεριουσία καθιστώντας τηναπόκτησή τους απαγορευτική.Ακόμη και οι οικονομικά εύρω-στοι δεν είχαν τη δυνατότητανα εξοπλίσουν όλους τους

άντρες του σογιού τους, καθώςεκείνα τα χρόνια οι οικογένειεςήταν ιδιαίτερα πολυπληθείς.

Και στις σπάνιες περιπτώσεις,όμως, που υπήρχαν τα χρήμα-τα, η απόκτηση οπλισμού ήτανεξαιρετικά δύσκολη υπόθεση.Οι Τούρκοι ήλεγχαν απόλυτα τοεμπόριο όπλων και πρώτων

Σπαθόβεργα που κατασκεύασε ο ΗρακλήςΠερισυνάκης από το Μάραθο Μαλεβιζίου.



Ο Γιάννης Πολυχρονάκης, πολυτεχνίτης από τοΜυξόρουμα, είχε φτιάξει μόνο λίγες σπαθόβεργες,αντιγράφοντας μια που είδε στην Ανώπολη Σφακίων.Το ξύλινο σπαθί του είχε έντονη διακόσμηση γιατίέτσι ακριβώς ήταν και το πρωτότυπο.


81

υλών. Επιπλέον ίσχυε απαγό-ρευση οπλοκατοχής και οπλο-φορίας για τους χριστιανούς.Όποιος ήθελε να αγοράσει όπλαή μπαρούτη έπρεπε να βρειτρόπο να τα προμηθευτεί εκτόςνησιού. Οι Τούρκοι, όμως,ήλεγχαν όλους θαλάσσιους δρό-μους και η διακίνηση όπλωνήταν εξαιρετικά επικίνδυνη.

Μόνο ελάχιστοι Κρητικοί καιοι Σφακιανοί, που διέθεταναρκετά καράβια, μπορούσαννα εισαγάγουν όπλα και πολε-μοφόδια στο νησί.

Οι χριστιανοί δεν είχαν πρό-σβαση ούτε στα κρητικά μαχαί-

ρια. Οι μαχαιροποιοί ήταν μου-σουλμάνοι και είχαν τα εργα-στήριά τους στις μεγάλεςπόλεις.

Αποτέλεσμα αυτής της κατά-στασης είναι ότι σπάνια συνα-ντάμε χριστιανικές χρονολογίεςστα παλιά μαχαίρια που έχουνδιασωθεί. Πολύ σπάνια βρί-σκουμε, επίσης, μαχαίρια μεελληνικά ονόματα, τουλάχι-στον μέχρι το 1870, οπότε επι-τράπηκε στους Χριστιανούς νακατέχουν όπλα… Ακόμη καιόταν επιτράπηκε η οπλοκατο-χή, η κατάσταση που περιγρά-ψαμε δεν άλλαξε… Ένας

περιηγητής του τέλους του19ου αιώνα που επισκέφτηκετην Αγία Ειρήνη Σελίνου, είδεέναν κάτοικο που δεν είχε άλλοόπλο, να τον προϋπαντά κρα-τώντας ένα ξύλινο ακόντιο!

Τα ξύλινα όπλα των επαναστατών

Για τους λόγους που προανα-φέραμε, πριν από την επανά-σταση του 1821, όσοι ήθελαν ναέχουν όπλο έπρεπε να το φτιά-ξουν μόνοι τους. Καθώς τοσίδερο ήταν σε ανεπάρκεια καιη τεχνολογία του απρόσιτη στοναπλό κρητικό, το έφτιαχναν

Το σπαθοράβδι είχε το σχήμα και τις διαστάσεις που επέλεγε ο κάτοχός του. Παρότι ξύλινη, η «κόψη» του ήταν ιδιαίτερα αιχμηρή και μπορούσε να τραυματίσει σοβαρά τον αντίπαλο...


83



από ξύλο! Ο καθένας έφτιαχνετο δικό του σπαθοράβδι ή σπα-θόβεργα, διακοσμώντας το μειδιαίτερη επιμέλεια και μεράκικαι σκαλίζοντας πάνω τουπαραδοσιακά καλλωπιστικάμοτίβα.

Κάποιοι προτιμούσαν το(απλούστερο) είδος ροπάλουπου λεγόταν χουρχούδα, μάλ-λον από τον ήχο «χουρ-χουρ»που έκανε σκίζοντας τον αέραόταν ανεβοκατέβαινε.

Η κατασκευή αυτών τωνόπλων εντάσσεται σε μια ολό-κληρη παράδοση χρησιμοποίη-σης του ξύλου σε κατασκευές

στην Κρήτη. Έκτος από τουςαργαλειούς και τους μηχανι-σμούς των μύλων βλέπουμε καιάλλες απίθανες ξύλινες κατα-σκευές, όπως τα αυτοσχέδιαμηχανήματα επεξεργασίας τουλιναριού με ξύλινα γρανάζια,ξύλινες μέγγενες που συγκρα-τούσαν το αντικείμενο μόνο μεσφήνες κ.ά.

Τα σπαθοράβδια του Διγενή

Πότε, όμως, άρχισαν νακατασκευάζονται και να χρησι-μοποιούνται τα σπαθοράβδια;

Σίγουρα πρόκειται για

παμπάλαια όπλα, καθώς όλαόσα έχουν διασωθεί έχουν πολ-λές ομοιότητες. Σαν να ακο-λουθούν ένα πολύ παλιό πρό-τυπο με κοινά μορφολογικάχαρακτηριστικά.

Δυστυχώς, απ’ όσο ξέρουμε,κανείς επιστήμονας δεν έχειασχοληθεί με την προέλευσηκαι τη χρήση των ξύλινωναυτών όπλων. Έτσι δεν γνωρί-ζουμε με ακρίβεια πότε άρχι-σαν να κατασκευάζονται και ναχρησιμοποιούνται. Η παλαιό-τερη αναφορά που διαθέτουμε,πάντως, μας μεταφέρει οκτώολόκληρους αιώνες πίσω…

Η παλαιότερες αναφορές που γνωρίζουμε προέρχονται από τη βυζαντινή εποχή. Στο έπος του Διγενή Ακρίτα του 1200 μ.Χ. συναντάμε αρκετές αναφορές σε σπαθοράβδια.


Ο Ηρακλής Περισυνάκης από τοΜάραθο Μαλεβιζίουήταν 97 χρονών το2005 όταν τονεπισκεφτήκαμε στο σπίτι του.



ΕΞΟΝΤΩΣΕ ΤΟΝ ΙΜΠΡΑΗΜ ΜΕ ΣΠΑΘΟΡΑΒΔΙ«Ο Ιμπραήμ αγάς (1805)

Μετά την επανάσταση του 1770,του Δασκαλογιάννη,μαύρα χρόνια πέσανε στους Χριστιανούς της Κρήτης:ξυλο-

δαρμοί,βασανισμοί,αγγαρείες,βιασμοί,- ακόμη και στο φόνο φτάνανε οι Τουρκοκρητικοί.Τότε πολλοί Χριστιανοί

τουρκέψανε,κινδύνεψε ο Χριστιανισμός στο νησί. Ένας από αυτούς που δεν άντεξαν (λένε ότι είχε πολλά κτήμα-

τα,λιόφυτα και αμπέλια) ήταν κι ο Ιμπραήμ αγάς πρώην Χριστιανός με το όνομα Νικόλαος Π.Είχε τουρκέψει ήδη

δυο χρόνια και είχε γίνει ο φόβος και ο τρόμος των Χριστιανών,θηρίο ανήμερο.Κείνη την πρωινή του Ιούλη του

1805,γράφει ο Στέφανος Νινολάκης στο σημειωματάριό του,ο Ιμπραήμ κυνήγησε και προσπάθησε να βιάσει μια

παντρεμένη Σπηλιανή,την Αικατερίνη Β.,την οποία μάλιστα,όταν ήταν Χριστιανός,την είχε βαπτίσει.Μόλις γλίτω-

σε η γυναίκα,διηγήθηκε τα διατρέξαντα στους συγγενείς της.Το βράδυ γίνεται σύσκεψη στο σπίτι του Γιάννη

Ψαρουδάκη, του δασκάλου,ενός ατρόμητου παληκαριού,όπου αποφασίζεται να σκοτώσουν τον Ιμπραήμ αγά.

Ρίχνουν κλήρο,και πέφτει του ίδιου.


87

Μετά από λίγες μέρες,ο Ψαρουδάκης,μια νύχτα με φεγγάρι, ετοιμάζει ένα λάκκο στο Σπηλιανό ποταμό και μια

πρωινή,γύρω στις 5-6 η ώρα,περιμένει τον Ιμπραήμ να περάσει για να πάει στο Δαρμαροχώρι.Ακούει το άλογο να

έρχεται με καβαλάρη τον Ιμπραήμ,κρύβεται γύρω από το πλάτανο με το σπαθοράβδι έτοιμο.Τον κτυπά στο κεφά-

λι,πέφτει κάτω ο Ιμπραήμ αναίσθητος,τον τραβά στο λάκκο βάθους 2 μέτρων και τον σκεπάζει με χώμα,πέτρες

και από πάνω βάζει στην επιφάνεια διάφορα ξύλα.Κανείς δεν έμαθε ποτέ τίποτε.Πεθαίνοντας ο Ψαρουδάκης λέει

το μυστικό του στον παπα Γιάννη το Ρημάκη και αυτός αργότερα στο παπα Μιχαήλ,για να φτάσει στο 1860 στον

ψάλτη Κων/νο Νινολάκη και αυτός να το πει στην κόρη του Ειρήνη Κανιτσάκη το 1892 με το θάνατό του.

Διήγηση Μαρίας Ιωαν.Τσιλιμιγκάκη,1973».».

ΙΩΑΝΝΗΣ ΝΙΚΟΛ.ΚΑΝΙΤΣΑΚΗΣ

Σπηλιά Χανίων

Οι Κρητικοί δεν μπορούσαν να κατέχουν κανονικά όπλα γιατί ίσχυεαπαγόρευση οπλοκατοχής και οπλοφορίας για τους χριστιανούς.Οποιος ήθελε να πολεμήσει, έπρεπε να φτιάξει όπλα μόνος του...



Στο βυζαντινό έπος του Διγε-νή Ακρίτα του 1200 μ.Χ. τοσπαθοράβδι αναφέρεται αρκε-τές φορές.Οι αναφορές αυτέςείναι οι παλαιότερες που διαθέ-τουμε για το ξύλινο σπαθί. Απο-δεικνύουν ότι βρίσκεται σεδιαρκή χρήση τα τελευταία 800χρόνια. Κανείς, όμως, δεν μπο-ρεί να ισχυριστεί με βεβαιότη-τα ότι αυτός ο ξύλινος τύποςσπαθιού δημιουργήθηκε τηβυζαντινή εποχή. Είναι πολύπιθανόν να υπήρχαν παρόμοιαόπλα και πολύ παλαιότεραακόμη, κατά την αρχαιότητα…

Ορισμένες εικονογραφήσεις

από το χειρόγραφο του Σκυλί-τζη δείχνουν βυζαντινά σπαθιάμε λαβές που θυμίζουν ή είναισπαθοράβδια. Δυστυχώς δενμπορούμε να ξέρουμε αν ήτανφτιαγμένα από ξύλο ή σίδερο.

Οι τελευταίοι κατασκευαστές

Τα τελευταία έξι χρόνια προ-σπαθούμε να συλλέξουμε πλη-ροφορίες για τις σπαθόβεργεςσε όλη την Κρήτη. Στο πλαίσιοαυτής της έρευνας ανακαλύ-ψαμε τους δυο τελευταίους,μακάρι να κάνουμε λάθος,κατασκευαστές σπαθόβεργας

στο νησί. Δυστυχώς και οι δυοδεν βρίσκονται πια στη ζωή.

Ο Ηρακλής Περισυνάκηςαπό το Μάραθο Μαλεβιζίουήταν 97 χρονών το 2005 όταντον επισκεφτήκαμε στο σπίτιτου. Έφτιαχνε σπαθόβεργεςαπό ξύλο πρίνου και τις που-λούσε στα γύρω χωριά και σεκαταστήματα στο Ηράκλειο.Λίγες μέρες μετά τη συνάντη-σή μας απεβίωσε.

Ο Γιάννης Πολυχρονάκης,πολυτεχνίτης από το Μυξόρου-μα, είχε φτιάξει μόνο λίγεςσπαθόβεργες, αντιγράφονταςμια που είδε στην Ανώπολη

Ο καθένας έφτιαχνε το δικό του σπαθοράβδι ή σπαθόβεργα,διακοσμώντας το με ιδιαίτερη επιμέλεια και μεράκι και σκαλίζοντας πάνω του παραδοσιακά καλλωπιστικά μοτίβα.

ΤΟ ΣΠΑΘΟΡΡΑΒΔΙΝ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ ΔΙΓΕΝΗ


ΣΩΜΑ ΡΟΠΑΛΟΦΟΡΩΝ ΜΕ ΞΥΛΙΝΑ ΡΑΒΔΙΑ«Μετά την εξόντωση των τριών ενοχλητικών γενίτσαρων τ' Ανώγεια άρχισαν

χωρίς εμπόδια να προπαρασκευάζονται για την εθνική εξέγερση.Η εξάσκηση

στα όπλα έγινε εντατικότερη και οργάνωσαν σώμα ροπαλοφόρων με ραβδιά

από ξύλο πρίνου,που είναι βαρύ και ανθεκτικό».

«Στις πρώτες μάχες που έλαβαν μέρος δεν είχαν όπλα και χρησιμοποιούσαν

ρόπαλα (δηλαδή χουρχουδόβεργες και σπαθόβεργες).Τα πρώτα όπλα τα

πήραν από τους Τούρκους που νίκησαν στις μάχες του Σκλαβόκαμπου και

της επισκοπής».

ΟΡΕΣΤΗΣ Ν.ΜΑΝΟΥΣΟΣ

Οι παλιοί Ανωγιανοί, τρόπος ζωής και αγώνες κατά της Τουρκοκρατίας

Κάτω: Σπαθόβεργα πουανήκει στον ΝικόλαοΠλουμιστάκη. Τηνκληρονόμησε από τονπαππού του (αριστερά).Δεξιά: Λεπτομέρειασπαθόβεργας που ανήκειστο Ιστορικό ΜουσείοΗρακλείου.


93

Το σπαθοράβδι ήταν το όπλο των φτωχών.Τόσο τα πυροβόλα όπλα όσο και τα σπαθιά κόστιζαν ολόκληρη περιουσία καθιστώντας την απόκτησή τους απαγορευτική

Λεπτομέρεια της σπαθόβεργαςτου Νικόλαου Πλουμιστάκη.



Σφακίων. Το ξύλινο σπαθί τουείχε έντονη διακόσμηση γιατίέτσι ακριβώς ήταν και το πρω-τότυπο. Ο Πολυχρονογιάννηςαπεβίωσε το περασμένο καλο-καίρι, πριν προλάβει να μαςφτιάξει μια ακόμη σπαθόβερ-γα, προκειμένου να φωτογρα-φήσουμε τη διαδικασία κατα-σκευής της, όπως μας είχευποσχεθεί…

Στις μέρες μας αυτό το τόσοιδιαίτερα κοινό έως πρόσφατααντικείμενο καθημερινής χρή-σης έχει σχεδόν εξαφανιστεί.Σπαθοράβδια συναντάμε μόνοσε ελάχιστες ιδιωτικές συλλογές

και σε κάποια μουσεία (Βώρων,Λαογραφικό Ιστορικό Ρεθύ-μνου και Ιστορικό Ηρακλείου).

Τα σπαθοράβδια της Αναγέννησης

Εκτός από τον ελλαδικόχώρο, ξύλινα σπαθιά συναντά-με και στη μεσαιωνική Ευρώπη.Ιδιαίτερα κατά τα χρόνια τηςΑναγέννησης είναι αρκετά δια-δεδομένη η χρήση βαριών ξύλι-νων σπαθιών για εκπαίδευση,αλλά και ως κανονικά όπλα απόόσους δεν είχαν τη δυνατότητανα αποκτήσουν σιδερένια.

Στην Ιταλία, τον Μεσαίωνα,

ομάδες νέων αντιμάχονταν σεανοιχτά πεδία με ασπίδες καιξύλινα σπαθιά, σε συγκρούσειςπου είχαν πολύ συχνά τραυμα-τίες και μερικές φορές καινεκρούς.

Στη Βενετία, από τον 14ο έωςκαι τις αρχές του 18ου αιώνα,χιλιάδες πολίτες έπαιρνανμέρος στις περίφημες «μάχεςστις γέφυρες», ένα βίαιο είδοςσπορ της εποχής, κατά τη διάρ-κεια του οποίου αντίπαλες ομά-δες με εκατοντάδες μέλη ηκαθεμιά μάχονταν με ξύλινασπαθιά για την κατάληψη μιαςγέφυρας.

Σπαθόβεργα που ανήκει στον Μιχάλη Τρούλη.

Ορισμένες εικονογραφήσεις από το χειρόγραφο του Σκυλίτζη δείχνουνβυζαντινά σπαθιά με λαβές που θυμίζουν ή είναι σπαθοράβδια. Δυστυχώς δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ήταν φτιαγμένα από ξύλο ή σίδερο.


95



ΚΑΤΑΔΙΩΚΑΝ ΚΑΙ ΑΦΟΠΛΙΖΑΝ ΤΟΥΣ ΕΧΘΡΟΥΣ«Επειδή στην αρχή οι Ανωγειανοί ήταν άοπλοι, όπως και οι άλλοι Χριστιανοί, καταδίωκαν και αφόπλιζαν τους

εχθρούς αφού τους εφόνευαν με τα τεράστια ρόπαλά τους. "Γιουργιάρετετσοι κι αφήστε μας τσοι", εφώναζαν

με την προφορά του γλωσσικού τους ιδιώματος και έπεφταν στους εχθρούς σαν αετοί. Ένας ταχύτατος νεα-

ρός Ανωγειανός καταδιώκοντας έναν εχθρό τού φώναζε με πολύ αστείο τρόπο, γιατί αυτοί οι βουνήσιοι είναι

γνωστοί για την πηγαία αστειότητα και τη θαυμαστή ετοιμότητά τους.Του έλεγε λοιπόν συνεχώς,ενώ τον κυνη-

γούσε από μεγάλη απόσταση:"επαδά θα σε κυνηγώ,αγά,ώσπου να μου πετάξεις τα άρματά σου".Και πραγμα-

τικώς,όταν ο Τούρκος τού έριξε πρώτα,όπως λέγουν,την πιστόλα, "πέταξε αγά και το τουφέκι", επρόσθεσε,κι

όταν ο αγάς το πέταξε κι αυτό,του επανέλαβε με δυνατή φωνή:"και τη μαχαίρα".Κι όταν κι αυτό έγινε τελικώς,

αφού ο νεαρός οπλίστηκε όπως ήθελε,σταμάτησε να τον κυνηγά και του είπε: "πήγαινε εδά αγά στο καλό!" κι

έτσι ο Τούρκος γύρισε στο Ηράκλειο άοπλος αλλά ζωντανός».

ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΨΙΛΛΑΚΗΣ

Η ιστορία της Κρήτης


97

Στις μέρες μας αυτό το τόσο ιδιαίτερα κοινό έως πρόσφατα αντικείμενο καθημερινής χρήσης έχει σχεδόν εξαφανιστεί.

Σπαθοράβδια συναντάμε μόνο σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία

Σπαθόβεργα που ανήκει στη συλλογή του ΙστορικούΜουσείου Ηρακλείου.


074 097 spathoberges sms

Documents

Transcript of 074 097 spathoberges sms