رسانه عرب - PersianGig

اهلل الرحمن الرحيمبسم

رسانه عرب

3

رسانه عرب

ةترجم

پاليزدار فرهاد

چمنيابوالقاسم راه

هاريزي رسانهدفتر مطالعات و برنامه

3131

زير است :اين اثر ترجمه فارسي كتاب Arab Media ; Noha Mellor , Muhammad Ayish , Nabil Dajani , KHalil Rinnawi.

Polity Press , UK . 2011 .

هاريزي رسانهدفتر مطالعات و برنامه

وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي

سانه عربر

چمنيترجمة فرهاد پاليزدار وابوالقاسم راه

www.rasaneh.org [email protected]: meil-e

11نشاني: خيابان شهيد بهشتي، خيابان پاكستان، كوچة دوم، شمارة

88373833دورنويس: 88373817، 88373788تلفن:

http://www.rasaneh.org/

mailto:[email protected]

5

مقدمه نوحا ملور

مرزهای منطقه موضوع اين کتاب صنعت رسانه در کشورهاي عرب زبان خاورميانه است. منطقه اي که معموال با عنوان ميهن عربی

عوامل پيوستگ و تنوع فرهنگی در جمعيیت عیرب (. 7337)هاپکينزوابراهيم يا جهان عرب به آن اشاره م شود اين منطقه کدام است؟

منطقه عرب بخش از يک موجوديت مستقل در جغرافياي سياس است کیه خاورميانیه ناميیده می شیود. ايین خواستند بیه ايیران و م نظاميان هنگام که (.1،88،8 اسميت)ها در جنگ جهان دوم ساختندياي اصطالح را بريتان

می ناميدنید. 3«خاور»هاي غرب خاورميانه را کردند، در حال که بخشاين نام استفاده م شرق عرب اشاره کنند ازکیه داراي همسسیتگ اي مسیتقل ومتمايز خاورميانه راهرگز به عنوان منطقه"نظاميان انگليس در آن زمان سان بدينکیه «خیاور ميانیه »نیام (. 1،88،8 )اسميت"اسالم م شناختند بخش ازجهان دانستند وفقط آن رانم اي باشد،ويژه

ن براي اين منطقیه جديید بیا ، همچنارد، پس از افزوده شدن عراق و مصرابتدا نيروي هواي سلطنت آنرا به کار بن مسهم بودن اين واژه هاي رسم گسترش يافت و شايد يک از داليل موفقيت آ. سپس اين اصطالح در اعالميهماند

ت همانندي ايین نسايد به پنداش "فقط اصطالح ساخته شده درجغرافياي سياس است اما « خاورميانه»است. عسارت (. 183، 8،،1سربرني و محمدي )"کشورها بيانجامد

و حتی اي جغرافياي بعدها توسعه يافت و کشورهاي چون ليسی ، سیودان ، میراکش خاورميانه به عنوان منطقهو متمیايز گی مفیاهيم جیدا افغانسیتان را دربرگرفیت. ايین گسیترش سیسا افیزايش سیردرگم حاصیل ازآميخت

.(8، 1،88)اسميت شد «خاورميانه»و «جهان اسالم»،«جهان عرب»، «آسياي عرب»مانندمعرفی « عیرب »گوينید، خیود را که به زبان عربی سیخن می "اعراب معموال به عنوان کسان تعريف شده اند

بیه نیژادي «عرب ». واژه (7337،1و ابراهيم)هاپکينز "هستنداتحاديه عرب کنند واتساع ياساکنان کشورهاي عضو م ناگون هسیتند. ايین واژه ا یوام مختلفی ماننید ها از پيروان اديان وريشه هاي نژادي گوخاص اشاره ندارد زيرا عرب

اگون کیه مسیيحيان)از گيرد و نيز پيروان اديان گوننوبيان) سايل در سودان(، باديه نشينان، کردها وبربرها را در برم

واژه به هويت عرب اشاره م کنیدععرب ، شود.چند يهوديان راشامل م )سن ،شيعه،دروز( ومختلف(،مسلمانان فرق شوند. واژگان مذکور به جاي يکديگر استفاده م عرب ،اعراب.

منطقه عرب که در اين کتاب به آن اشاره م شود شامل کشورهاي زيیر اسیتع الجزايیر، بحیرين، مصیر، عیراق، اردن، کويت ، لسنان، ليس ، مراکش، عمان، فلسطين، طر، عربستان سعودي، سیودان، سیوريه، تیونس امیارات متحیده

يمن.عرب و

3 Levant

رسانه عرب 6

و تنها بیه کشیورهاي کیه عربی زبیان رسیم ( 7331 مين)انظرديگر پژوهشگران همسوم باشداين محدوده باشود. کشورهاي ديگر مانند کومور، موريتان وسومال نيز عضو اتحاديه عرب هستند و بنابر ايین آنهاست محدود م

ها گروه يکدسیت و همگین نيسیتند. د. عربآينحدا ل به طور رسم به عنوان بخش از جهان عرب به شمار م دنياي آنان، يکپارچگ فرهنگ و تقسيم بندي سياس آنها در طول تاريخ تحول يافتیه اسیت. مرزهیاي سياسی و "

. براي مثال ايین تغييیرات (7337،8 )هاپکينز و ابراهيم"حت مرزهاي فرهنگ هم همواره در حال تغيير بوده است 3331وبه دنسال آن جزايیر کومیور در دهیه 3391سومال و جيسوت به اتحاديه عرب در دهه در پيوستن موريتان ،

شود. ديده م باشند کیه آنهیا را از ديگیر اي م هاي تاريخ ويژهپردازد زيرا داراي زمينهاين کتاب به کشورهاي تازه وارد نم

ان رسم )به ويژه فرانسوي و سیومالياي ( بازتیاب ها در داشتن چند زبسازد. اين ويژگ کشورهاي عرب متمايز م دهد. کشور کومور به عنوان مثال داراي سه زبیان رسیم کومیوري، داردکه بخش از هويت خاص آنها را شکل م

باشد که هر يک بخش از هويت و تاريخ کومیور را عرب و فرانسه است. اين کشور عضو چهار سازمان مختلف م ه آفريقا، سازمان کشورهاي فرانسه زبان، سازمان کنفرانس اسالم و اتحاديه عیرب. ايین وضیعيت نماياندع اتحاديم

گيري کومور اسیت. نفیوف فرهنیگ عربی بیا هاي اسالم ، آفريقاي ، عرب و فرانسوي در شکلبازتاب تاثير فرهنگد از روشنفکران عمیان آثیار هاي شانزدهم و هفدهم ميالدي آشکار شد و تن چنهاي زنگساردر رنحکومت عمان

روابیط کومیور، سیومال و (.7331 )الکنددي الفلی عرب خود را در زنگسارتوزيع م کردند مانند روزنامه عمیان هاي فرهنگ آنان، هنوز مورد بحث و تحليل است.ها و تفاوتموريتان با ديگر اعضاي اتحاديه عرب، شساهت

دهید آنیان در شساهت هاي است که کشورهاي عرب را به هم پيوند م زبان، فرهنگ و آداب و رسوم از جمله هیاي اسیتعماري اروپیا داراي تاريخ مشترک هستند. یدرت ي اروپا گراناستعمار يت از دولت عثمان و سپستابع

خت سیوي درياهیا و ر ابیت سی استعمار هر سیرزمين درآن "امپراتوري عثمان را به چالش کشاندند. آنها به دنسال جهان عرب بودند و اين امرنه تنها براي يافتن بازارها و مواد خام کیه بیراي دسیتياب بیه بسیياري از درمستعمرات اين منطقه بود.راهسردي امتيازات

)هداپکينز و ابدراهيم "جیاي دارد "آسيا، آفريقیا و اروپیا کهندنياي "منطقه عرب به لحاظ جغرافياي در مرکز نشان داده شده است. 3ه بيشتر تحت سلطه فرانسه و انگليس بود که در جدول شماره . اين منطق(7337،7

منطقه عربي در دوره استعمار: 1جدول تاريخ استعمارگر كشور 3311-3391 فرانسه الجزاير 3333-3399 فرانسه تونس 3391-3391 تانيابري سودان 3311-3319 فرانسه سوريه 3339-3311 بريتانيا عراق 3313-3313 ايتاليا ليس 3331-3391 بريتانيا مصر 3313-3399 بريتانيا يمن

78، 7338منبع : عبدالعلي تحیت الحمايیه مانند بحرين، اردن، کويت، عمان، طر و امارات عرب متحیده ديگر، چند کشور عرب عالوه بر اين

هاي عرب پیس از اسیتقالل، . دولت(7338)عبدالعليندفرانسه بودالحمايه تحت مراکش نيزلسنان و . انگلستان بودندپايتخییت تشییوي را بییه مهییاجرت بییه مییردماي بنيییان گذاشییتند کییه نظییام اداري و ديوانسییاالري گسییترده

7مقدمه

7

در مطالعیات سیال لرندر دهد و اين امر ارتساط گسترش شهرنشين را با مدرنيزاسيون نشان م (.1،31)ابراهيمکردم صيف کرده است. خود اين روند را تو 3393

ث توسیعه شیهرهاي کشورهاي عرب از رن نوزدهم صادرات خود را به اروپا افزايش دادنید. ايین افیزايش باعی ي نخست یرن بيسیتم در مقايسیه بیا . ميزان رشد ساکنان شهرهاي عرب در نيمه(1،31)ابراهيمساحل و بنادر شد. بیا (1،31)ابدراهيم به رشد مشابه، دو رن زمان برده اسیت العاده بوده است زيرا در غرب دستياب جهان غرب فوق

افزايش جمعيت، مهاجرت از روستاها به شهرها و شهرنشين توسعه يافت. گسترش شهرنشين در کشورهاي عربی در نيمه نخست رن بيستم، بسيار متفاوت بود. رشد شهرنشين در مصر، لسنان، سوريه، اردن، تونس،کويیت و عیراق

(.1،31)ابراهيمتر از يمن، سودان و عربستان سعودي بوده است بسيار بيشاي کیه درصید شهرنشیين از اين دوره روند شهرنشين درعربستان سعودي بسيارچشمگير است بیه گونیه پس از .(7333اسد )جهش داشته است 3333درصد در سال 31به 3311درصد در سال31کمتر از

عوامل همبستگی فرهنگیل همسستگ فرهنگ در ميان کشورهاي عرب ، زبان )عرب نوين معيار( دين )اسیالم بیه عنیوان ديین مهمترين عوام

. ايین (7، 7337)هداپکينزوابراهيم درصد جمعيت مسلمان ( و تاريخ مشترک اسیت 31مسلط در منطقه با بيش از و سیوريه جمهیوري متحید امر کشورها را به جستجوي هويت عرب متحد به ويژه پس از استقالل، واداشت. مصیر

منحیل گرديید. در اواخیر یرن نیوزده و اوايیل یرن بيسیتم، 3393تشکيل دادند که در سال 3393عرب را در سال . بیراي (8،713،،1)حدادعرب پاسخ سياس به ناسيوناليسم ترک و استعمار غرب در نظر گرفته شد ناسيوناليسم

سیازي عربی ،ود مانند الجزاير ، تونس و میراکش نيیز پیس از اسیتقالل کشورهاي که عرب تنها زبان رسم آنان نسکیرد سیازي را تعيیين می تصميم سياس اولويت داري بود. اين رژيم سياس بود که موفقيت يا شکست روند عرب

براي مثال در الجزاير عرب سازي از طري ايجاد هويت عرب و با هدف کم رنگ نمودن هويیت (. 3،،1الثوادي ) (.3،،1الثوادي )شد شد زيرا در دوره استعمار بر اين هويت تاکيد م فرانسوي انجام

هاي متفاوت در هر يک ازکشورهاي عرب ، فراگيیر شیدن يیک زبیان نوشیتاري ها و لهجهبه رغم وجود گويش گسترش اسالم بیه مشترک يا عرب معيار ،به گسترش همگان شدن انتشارات و رسانه هاي عرب کمک کرده است.

رواج عرب نوشتاري در سراسر منطقه انجاميده است . زبان رآن به هر حال از زبان نوين معيار متفاوت است. زبیان اي مناسا باشد. افزون بر اين، گسترش اسالم از جزيره العیرب بیه معيار ساده شده تا براي اهداف آموزش و رسانه

، در ترويج زبان عرب نقش اساس داشت که اين امر بیه بهیاي محیدود کشور چندديگر کشورهاي عرب و تسخير ملی نخسیتين هیاي . در وا ع جنیسش (7331)ملور هاي بوم مانند سط ، آرام و يونان صورت گرفت شدن زبان

پنداشیتند می "در سیوريه کیه رن نوزدهم الهام بخش مسلمانان تجددگرا بودنید ماننید کسیان گراي پان عرب دربه خصیوص هنگیام کیه بیا ترکی "الحات آموزش بايداز طري زبان عرب ی زبان سرزمين اسالم ی دنسال شود اص

. بدين گونه در پايان رن نوزدهم در ميیان مسیيحيان (8،737،،1)حداد رو بودند سازي در آموزش و پرورش روبهعرب به جاي فردي يونیان بیه رياسیت سوري، عرب به جاي يونان زبان کليسا شد به ويژه زمان که يک اسقف

(.8،،1)حداد کليسا منصوب گرديدهيچ حکومت عرب جرأت نداشت تا با هويت مل اعالم "رهسران عرب، گفتمان پان عرب را رواج دادند و السته

ه همیراه . هر چند که بايد گفت اين رهسران خواستار ترويج عربيسیم بی (7337،8)هاپکينزو ابراهيم "شده مقابله کندداد. ريیيس جمهیور هاي عرب را با کشورهاي اسالم غير عرب زبیان پيونید می هاي ديگري بودندکه ملتگفتمان

آفريقیا عربيسم،اسیالم و "ري را به (، پدر پان عربيسم بود که هويت مص3391-3391پيشين مصر، جمال عسدالناصر ) راتحیت الشیعاع اختالفات وم و مذهس اعراب. بدون شک گفتمان پان عرب (1،88،8 )اسميتمرتسط ساخت. "

رسانه عرب 8

هیا و اديیان در ها و گسیترش فرهنیگ گيري و افول امپراتوريشکل ازبازتاب تنوع و گوناگون ..."، اين رارم دهدو ديگیران در 9، فورهیا 1هیا ، آزانیده 1، دينکاهیا 1هاها در مراکش، و اجتماع نوئرمانند تمرکز بربر زبان ، گذشته است

.(7337،7وابراهيم )هاپکينزدروز در لسنان و مسيحيان سودان، وترکيابرخ از پژوهشگران، منطقه عرب را به عنوان يک جامعه عرب متحد و يکپارچه سیول ندارنید. بیه طیور مثیال

فا ید اعتسیار هیاي تیازه تاسیيس شیده ملیت -بجز چند استثنا مانند مصر و مراکش بيشتر دولیت "معتقد است طيس ي هیا ملیت –دولتپسااسیتعماري، رونید... کشیورهاي تاريخ هستند بنابراين از نظر تاريخ ابل ترديد به شمار م

در نظیر گرفتیه 9"ايخرده نظام منطقیه "رو کشورهاي عرب به عنوان يک. از اين(3،77،،1)"هستند واسم صوريپديد آمد ) جنگ که بين اسرائيل و مصر، اردن و سیوريه ر داد و 3399شوند. شکست که به دنسال جنگ سال م

هاي جوالن را تصرف کرد ( به عنوان اولين ضربه جدي بیه اسرائيل نوارغزه، شسه جزيره سينا، کرانه باختري و بلندي)هداپکينز آيید و حمله عراق به کويت دومين ضربه به حساب م ( 7333)ملورشود اتحاد اعراب در نظر گرفته م

به دنسال آن راه حل . (7337وابراهيم . (78، 3،،1)طيبدي مطرح شد "اي بر اساس حاکميت مل کشورهاي عضو ايجاد يک سيستم همکاري منطقه "

مستقل صورت گرفت، مانند شوراي هاي ا تصادي و سياس کوشش هاي ميان چند کشور عرب براي ايجاد اتحاديهشکل گرفت و شامل کشیورهاي عربسیتان سیعودي،کويت، بحیرين، طیر، 3333فارس که در سال همکاري خليج

( که شامل کشیورهاي مصیر، اردن، عیراق و يمین ACCعمان و امارات متحده عرب است. شوراي همکاري عرب )شکل گرفت. شیوراي همکیاري عیرب بیه 3333در سال شود به عنوان پاسخ به شوراي همکاري خليج فارس م

اتحاديیه ،دنسال تجاوز عراق به کويت و بروز اختالفات سياس و تنش ميان مصر و عیراق دوام نيافیت. مثیال ديگیر تاسيس شد و کشورهاي موريتان ، مراکش، الجزاير، تونس و ليسی را 3333سال ( است که درAMUمغرب عرب )

گرفت. اين اتحاديه بیا هیدف تقويیت همکیاري ا تصیادي ميیان کشیورهاي عضیو تشیکيل شید. در وا یع دربر م )پژوهشدرراني مثد پژوهشگران تمايل دارند جهان عرب را به مناط مشرق، مغرب و خلیيج فیارس تقسیيم کننید

و بعض از اطالعات که در اين فصل ارائه شده است ايین تقسیيم ( 7338؛ پاژه 7338فرگيوس ؛ 7338نمي :بوقا دهد .بندي را بازتاب م

تنوع اقتصادی اجتماعیهاي سياس ، ا تصادي و جمعيت ميان کشورهاي عرب نيز ابل توجه است. بطور مثال در حال کیه در سیال تفاوتايین 1برآورد شده بود، ساکنان بحرين کمتر از يک ميليون نفر بودند. جیدول نفر ميليون 11جمعيت الجزاير 1119 دهد. هاي ا تصادي و جمعيت را در منطقه نشان م تفاوت

، %11درصد جمعيت زير خط فقیر مصیر 1119ميزان فقر نيز در اين کشورها متفاوت است آن چنانکه در سال . (World Factbook CIA)بوده است %19و يمن %33ريه ، سو %9، ليس %19الجزاير خيز خليج فارس وابسته بیه صینعت هسیتند ) امیارات ، طیر و بعض از کشورهاي عرب بويژه در منطقه نفت

ليس (. ا تصاد در کشورهاي ديگر همچون اردن ، لسنان ، سوريه و مناط فلسطين بيشتر به خدمات وابسته است . بیه کشورها با فقر دست و پنجه نرم می کننید نشان داده شده است در حال که بعض 1عالوه آن چنان که در جدول

در کشیورهاي يسیواد بابرند. ميزان کشورهاي ديگر ) مانند کشورهاي سرشار از نفت خليج فارس( در رفاه بسر م

Nuer 1 Dinka 1

Azande 1

Fur 9

Regional subsystem 9

9مقدمه

9

ناخالص هاي توليدحوزه خليج فارس باالتر از ساير کشورهاي عرب است و ا تصاد آنها بيشتر جهان شده، شاخص اند. تر از ديگر کشورهاي عرب پذيرفتههاي نو را سريعگ آنان باالتر است. آنها فناوريمل و شاخص هاي زند

،733 در هاي جمعيتيتوليد ناخالص ملي و شاخص: 7جدول جمعيت توليد ناخالص ملي به ميليارد )دالرآمريکا( كشور 111/393/11 319 الجزاير 111/333/9 11 اردن

111/319/1 113 امارات متحده عرب 111/939 33 بحرين 111/113/31 11 تونس 111/339/13 18 سودان 111/193/11 18 سوريه 111/319/13 **91 عراق

19933111 783 عربستان سعودي 1939111 17 عمان 1113111 8 فلسطين 3133111 7، طر 1919111 339 کويت 1399111 11 لسنان *9111111 *91 ليس 13393111 33 مراکش 99911111 333 مصر 11939111 19 يمن

( استWorld Factbook CIAو برگرفته از) 1119سال برآورد*اين ار ام

( World Factbook CIAازسوي ) 1113** برآورد سال

، امیا (7333وهمکداران، )دوطاد تعیداد کیاربران اينترنیت را دارد اگر چه اين منطقیه در حیال حاضیر بیاالترين رشی شود. بعض از اين کشورها پيش افتاده و بعضی هاي چشمگيري ميان کشورهاي عرب در اين زمينه ديده م تفاوت

به اينترنت دسترس دارد ايین ر یم 11نفر 311اند. در حال که در امارات عرب متحده از هرديگر هنوز عقا ماندهنفر رايانه شخص دارند و درسوريه ايین 339نفر، 3111هررسد. از سوي ديگر در امارات از کاربر م 1در سوريه به

(. 7333)دوطا و همکاران،نفراست39ر م تنها اين شرايط به کشورهاي خليج فارس کمک م کند تا داوطلس مناسا براي رهسري منطقه در رن بيست و يکم

بر عوامل متکی طر اينکه اين کشورهادانند بيشتر به خابرخ از مفسران احتمال چنين نقش را نسستا کم م باشند.و فراوان منیابع دهد، مانند وابستگ امنيت به امريکاهاي عرب کاهش م هستند که محسوبيت آنان را در ميان توده

.(7338)اسپيرينربورگ که در ديگر کشورها وجود ندارد. افیزايش 1ده اسیت.جدول شیماره اصالحات ا تصادي اخير در چند کشور عرب ، صیادرات آنهیا را افیزايش دا مصیر و دهد. اين کشیورها شیامل صادرات را به عنوان درصدي ازتوليد ناخالص مل در چند کشور عرب نشان م

طسيع فقير هستند. شود که از نظر داشتن منابعاردن نيز م

رسانه عرب 01

سهم صادرات از توليد ناخالص ملي به صورت درصد: 7جدول 7338 ،،،1تا8،،1 كشور 1131 1139 الجزاير 91 1339 اردن 1331 1933 سوريه 3333 3139 لسنان 1939 13 مراکش 1331 3333 مصر 1131 1933 يمن

7331منبع: يونسکو، آينید بلکیه تفاوتهیاي فرهنگی نيیز هاي کشورهاي عرب به شمار نمی هاي جمعيت و ا تصادي تنها تفاوتشاخص

هاي محل و تمیايزات میذهس کیه در کنیار دهدع لهجههويت مل متمايز هر کشوري را تشکيل م وجود دارند که شماري از زبان پژوهان بر اين باورند که اختالفات لهجه هیا (.7337)هاپکينزو ابراهيمعوامل وحدت زا وجود دارند

. ايین امیر حتی در (7331)ملور هاان هاو عمباشد مانند مراکش گاه آنچنان زياد است که براي يکديگر نامفهوم م ها در امال، کیاربرد و ا تسیاس وجیود دارد کیه خورد. اين تفاوتهاي نوشتاري زبان عرب معيار نيز به چشم م گونه

. رهسران عرب بر اساس منیافع سياسی خیود بیه (7338)عبدالعليشودها ديده م نمود خارج آن در زبان روزنامهدوره عظمیت و شیکوه اعیراب زمیان اسیت کیه در آن از "کنند. بنابرايناختالف انگيز تأکيد م زا يا عوامل وحدت

زاي داخل و خیارج باعیث شود. دوره ضعف و زوال زمان است که عوامل تفر هعوامل همسستگ بهره گرفته م يابید ماننید جنیگ داخلی اين عوامل در زمان بحران شيوع می .(8، 7337ابراهيمو )هاپکينزشوندجداي اعراب م

(. ايیین موضییوع همچنییين شییامل بحییران اخيییر 3331-3339و3399-3391وسییودان )) 3399-3339لسنییان ). (7337ابدراهيم )هاپکينز وو نيز تنش هاي اخيراين کشورم باشد 91و 3391هاي عراق در دهه هاي دارفور،نآرام

شود. احتمال همگراي و يا جداي اعراب در بحران ها تشديد م هاي توسعه در منطقه و تشديد يا کم اهميت جلوه دادن گفتمان ملی گرايی عربی ، وضعيت سياس روي برنامه

انتخابات پارلمان 11بيش از ،برگزاري 3339تا 3339هاي منطقه عرب بين سال ديگر،مثالدر تأثير گذاشته است. ساله پس از استقالل اين کشیورها 11انتخابات بوده که در دوره در وا ع دو برابر تعداد ،اين امراست راتجربه کرده

، 3333جنگ دوم خليج فیارس در سیال مانند بحران هاي سياس ديگري نيز (.7333)صديقيبرگزار گرديده است ها همچنين تاثير زيیادي . اين بحرانوجود داشته است 1119 سال و ناآرام اخير لسنان در 1111 سال جنگ عراق در

ه پخیش خسیر )بی 1119 سیال بر الگوي مصرف رسانه ها داشته است. براي مثال در زمان حمله اسراييل به لسنیان در پیان (. Arab media outlook 2003)سراسیر منطقیه افیزايش يافیت (درديیداري وشنيداري نوشیتاري، صورت

اهميت زيادي يافته اسیت. پیان 3393اسالميسم گفتمان ديگراست که به ويژه پس از انقالب اسالم ايران در سال پیردازد هاي ديگیر بیه ر ابیت می اسالميسم به عنوان پارادايم جايگزين پديدار شدکه در فضاي عموم با پارادايم

.(3،ص7337و ابراهيم )هاپکينز

های عرب در عصر جهانی شدنرسانهاي از تغييرات یرار عرض مجموعههاي عرب در دو دهه گذشته در ممهمترين بحث کتاب حاضراين است که رسانه

اند که نتيجه مستقيم روند شتابان جهان شدن است. بدينسان اين کتاب در حال که جهان شدن را بیه عنیوان گرفته. پديیده جهیان (7331؛واترز7،،1)رابرتسونيک فرآيند م بيند به تاثير متقابل فرهنگ بوم و جهان افعیان دارد

00مقدمه

11

وگوهاي دانشمندان عرب در دو دهیه گذشیته بیوده اسیت. نشريات عرب و کانون گفتشدن به عنوان محور اصلداري و تهديدي براي هويت فرهنگ بوم هاي سرمايهبرخ از انديشمندان عرب، جهان شدن را بزرگداشت ارزش

نیان عیرب اشیاره گراي وتقليد از سسک زندگ غربی در بیين جوا دانند. اين دانشمندان به افزايش رواج مصرفم کنند و بنابراين در موضوع جهان شدن به جاي تغييرات ا تصادي يا سياسی بیر تغييیرات فرهنگی تمرکیز می م

نمايند.معتقد است جهان شدن سسا افزايش شکاف بين شمال يا جهان توسعه يافتیه و (7337)براي نمونه عسدالرحمن

جنوب يا جهان در حال توسعه شده است.در اثر چنين روندي جنوب بيش از پيش به شمال وابسته شیده اسیت کیه ترش غرب به ويیژه آمريکیا را بیه گسی ،دهد. چنين ديدگاه جنوب را بازاري براي کاالهاي فرهنگ شمال رار م

هاي فرهنگ خود به بهاي از بين رفتن ميراث فرهنگ بوم میتهم می سیازد. افیزايش مصیرف محصیوالت ارزشهاي عموم ترغيا نمايد، موجیا رسانه اي آمريکا در بين جوانان عرب به جاي اينکه آنان را به مشارکت در بحث

(.7333الکهتاني گريزآنها ازوا عيات م شود. )براي مثال بسينيد

که افزايش مصیرف محصیوالت فرهنگی غیرب است ( نگران7331،81هيندكار همچنين، الياسين ) به نقل از باشد. از اين رو بعض از دانشمندان جهیان شیدن را)دسیت کیم در داشته هاي بوم براي فرهنگ رابيشترين تهديد

اي نوپديید برابیر دانسیته انید.چنين هیا وهنجارهی سطح فرهنگ ( با وابستگ به غرب و سلطه آن براي ايجاد ارزشکند. اين آمارهیا بیراي مثیال نشیان ديدگاه معموال به آمارهاي جهان در باره جريان محصوالت فرهنگ استناد م

دهند که چگونه واردات کاالهاي فرهنگ کشورهاي عرب )به ويژه ازآمريکا وانگلیيس(از صیادرات آنهیا پيشی م بزرگتیرين -ورها مصیر اسیت کیه صیادرات فرهنگی آن بیه ديگیر کشیورهاي عربی گرفته است. يک از اين کشی

به يک سوم کاهش يافته است. کاالهیاي اصیل 1111تا 3331از سال -واردکنندگان محصوالت فرهنگ اين کشورسط ها و نشريات ادواري، اوراق چاپ ، محصیوالت ضی اند ازعکاالهاي ميراث فرهنگ ، کتاب، روزنامهفرهنگ عسارت

هاي صوت تصويري.، هنرهاي تجسم و رسانه صوت تصويري شده

هاي تلويزيون ماهواره اي عرب در دهه گذشته سسا شید برخی از دانشیمندان از سوي ديگر، گسترش شسکهاز منطقه عرب بیه سیاير نقیاط جهیان اسیت. بیراي مثیال، وسیلر و « جريان متقابل فرهنگ »ادعا کنند اين امر نشانه

هاي مشهور غرب مانند ب ب س ، س ان ان و دويچه وله در جنگ سیال دهند که کانالنشان م (7338)لفسنآدوعراق برکانالهاي ماهواره اي عرب مانند الجزيره تکيه کردندکه اين امر به برجسته شدن ديدگاه اعیراب دربیاره 1111

جنگ مذکور کمک کرد. ،733، فرهنري در كشورهاي عربيصادرات و واردات كاالهاي : 8جدول

آمريکادالر ات به هزاررداو آمريکادالر صادرات به هزار كشور 11919 1139 اردن 39399 11939 بحرين 11111 9113 تونس 3311 111 سودان 3911 1119 سوريه 39191 ،17 طر

31119 8137 عربستان سعودي 33393 3313 عمان 91331 11817 لسنان 11111 133313 مصر


کنند. الملل براي گسترش فرهنگ عرب در جهان حمايت م عالوه بر اين ، اکنون رهسران عرب از ابتکارات بيندر امیارات متحیده عربی 3333اشاره نمود که به سیال "جايزه شارجه براي فرهنگ اعراب"توان به ازآن جمله م

شود که با آثار هنیري و فکیري خیود بیه گسیترش ايجاد شد. اين جايزه به کسان از اتساع کشورهاي عرب اهدا م فرهنگ عرب در جهان خدمت کرده باشند. به عالوه، آنچنان که در فصل يک خیواهيم ديید کشیورهاي عربی هیم

کردن شهرهاي خود به عنوان شهرهاي جهان ر ابت دارند.اکنون براي مطرح

ها مانند توسعه و رون ا تصادي در تواند به عنوان نيروي مثست در برخ از جنسهاز نظر اعراب، جهان شدن م تواند براي فرهنگ بوم مفيد وا ع شیود نظر گرفته شود. اما در سطح فرهنگ در باره اينکه چگونه جهان شدن م

اي وجود دارد. براي نمونه ، در حال که آمريکاي شدن در برخ طسقات )فکور( به معناي توجه هاي دوگانهديدگاهشیود، اي از پيشرفت و تحوالت دموکراتيک بیه آن بهیا داده می هاي خسري و گفتگو است و به عنوان نشانهبه برنامه

هاي آبکی تلويزيیون نمیود تصويري )نماهنگ( و سريال هاياين امر در طسقات مردم ، به صورت پيگيري موسيق . بنیابراين جهیان (7331،1)ملدور آيید کند که در وا ع به عنوان پسرفت از ميراث اصيل بوم به شمار می پيدا م هیا در نظیر گرفتیه شیود. يعنی آداب و رسیوم و سینت ،اي براي تهديد ميراث اصيلتواند به عنوان وسيلهشدن م از سیوي نخسگیان بيشتر گيرد که در سطح سياس و ا تصادي معموال داوطلسانه و از باال به پايين صورت م تغييرات

رسد تغييرات فرهنگ از پايين بیه بیاال روي يابد. از سوي ديگر، به نظر م ممتاز اجرا و در بين مردم عادي رواج م هیاي فنی را ارج گيیرد کیه پيشیرفت دم عادي شکل می ها به وسيله آن دسته از مردهد، بدين معنا که دگرگون م هاي فرا مل ، اينترنت، کتاب و غيیره را در دسیترس یرار هاي جهان ، همانند رسانههاي که رسانهنهند. پيشرفتم تواند از يک کشور عرب به کشیوري ديگیر متفیاوت دهد. عالوه بر اين، تاثير جهان شدن بر ميراث فرهنگ ، م م معتقد است مردم لسنان تمايل دارند خود را به عنوان رابط شرق و غرب به شیمار (7337). براي نمونه سليمان باشد

ها و آداب و رسوم هويت ملی آنهیا هاي مقدس، سنتآورند، در حال که در عربستان سعودي به علت وجود مکان است فن و ا تصادي غرب با اشتياق گشوده عربستان سعودي درها را براي تخصص ،افزون بر اين دهد.م را شکلبر خالف پيشينه مذکور، (. 7333)يماني کندکه براي حفظ ارزشهاي بنيادين سنت نيز تالش م است در حال واين

ي تاثير جهان شیدن وجیود داشیته باشید. بیه هیر حیال هاي ديگري در بارهممکن است گفتمان در مساحثات عرب کنید شود که به نظر برسد اين روند، ارزشهاي اصيل را مخدوش می جهان شدن زمان پديدار م مقاومت در برابر

گردد.يا تغييرات به جاي درخواست يا حت پذيرش آن، از سوي غرب تحميل م هاي پان عرب م پردازد. از ¬رسانههاي داخل و هاي بعد به اين جنسه از جهان شدن و تاثير آن بر رسانهفصل

هیاي اسیت.ازاين رو دگرگیون شدن هاي عرب پيامد روند جهان ديدگاه نويسندگان اين کتاب تغييرات اخير رسانهاي عرب را موجا شده است. ايین هاي جهان ،سامانده عرصه رسانهدر عرصه رسانهفرهنگ ، فناوري و سياس

بوده و بیراي نسیل جديید مخاطسیان انجیام اي ها، فناوري، ساختار و محتواي رسانهسامانده در خصوص سياست شده است.

ساختار كتابشود و پیس از آن تغييیر نقیش اي جهان عرب آغاز م هرسانهنوين اين کتاب با ارائه نماي کل از چشم انداز

گردد. در فصیل نخسیت برخی بررس م نمادين، م به ابزار تجارت و منفعت مال مردرسانه از ابزاري براي بسيج تغييرات مهم در منطقه که بر عرصه رسانه تاثير گذاشته است، ماننید مهیاجرت در داخیل و يیا بیه بيیرون از منطقیه

ها بيان شده است. شود. در فصل هاي بعدي اثرات اين تغييرات بر رسانهبررس م ين فصل به منظور فهم تغييرات امیروزي، به بررس صنعت چاپ و نشر م پردازد . بخش زيادي از ا 1فصل

کند . بحث اصل اين اسیت کیه صینعت چیاپ کشیورهاي عربی در سير تاريخ اين صنعت در منطقه را مرور م

01مقدمه

13

توسعه بخش انسان است آيد اين تحوالت سسا شده اي رار گرفته است و به نظر م معرض تحوالت فن گسترده .شودآن بر تقليد از فناوري غرب تمرکز به جاي ا گيرد و اين صنعت به بتدريج مورد غفلت ر

شیود. اندازي به تاريخ توسعه مطسوعات در منطقه عرب آغیاز می پردازد و آن نيز با چشمبه مطسوعات م 1فصلکند و اينکه چگونه در ايفیاي ايین نقیش بان جامعه بحث م اين فصل همچنين درباره نقش مطسوعات به عنوان ديده

واساس شکست خورده زيرا به جاي منافع عموم ، خود را با منافع نخسگان سياسی و ا تصیادي انطسیاق داده مهم است.

آغیاز 3331اي به تحوالت اخير که از دهه کند و توجه ويژهرا بررس م عرب وضعيت راديو در جهان 1فصل کنید. اي بيان می هاي چند رسانهاي و نيز محيطدر عصر ادغام و همگراي رسانه را شده، دارد. اين فصل نقش راديو

آورد.هاي براي راديو بوجود م ها و نيز تهديداين تغييرات فرصتپردازد که از آغاز در انحصار دولت بوده است. اين فصل تحوالت اخير و به بررس صنعت تلويزيون م 9فصل

کند. بحث اصل در اينجا اين اسیت کیه تحیوالت عمیده اي خصوص را نيز مرور م هاي ماهوارهراه اندازي شسکهرو پايیدار هاي جهان بوده و از اينفرهنگ منطقه در دو دهه گذشته به جاي توسعه بوم بيشتر تحت تاثير پيشرفت

عمیوم جامعیه فضیاي نسوده است. بنابراين ،تحوالت مذکورتاثير اندک بر صنعت تلويزيیون داشیته و نتوانسیته در هاي مختلف شود.باعث طرح ديدگاه

هاي مصري که در منطقه پيشرو هستند توجه بيشتري کیرده اسیت. ايین بر سينما متمرکز است و به فيلم 9فصل خواه دولتهیاي عیرب بیه کند که بخش از تصوير تر فصل درباره تغيير نقش سينما به عنوان يک صنعت بحث م

کنید. رو اسیت میرور می هاي کنون را که سينما بیا آن روبیه يج فارس است . فصل مزبور چالشويژه در حوزه خلهیاي اجتمیاع بررسی همچنين کارکرد آن را به عنوان محل براي به نمايش گذاشتن و بحث کردن درباره آسیيا

واهد شدو بیه احتمیال زيیاد اروپاي رايج تر خ –کند که توليدات مشترک عرب نمايد و اين موضوع را مطرح م م يابد .اين نقش در آينده نيزادامه م

کند و درباره نقش اينترنت در حوزه عمیوم بررس م را گسترش و استفاده از اينترنت در منطقه عرب 7فصل نگیام کننید ه ها هنوز تیالش می نمايد. به رغم سانسور دولت و فيلترکردن سايتهاي اينترنت ، دولتاعراب بحث م

هاي توسعه ا تصادي، گسترش و به روز رسان اينترنت و مخابرات را بیه عنیوان عنصیري تیأثير گیذار تدوين طرحها را در مورد کاربرد اينترنت نشان م دهید کیه در مقايسیه بیا دهند. اين امر رويکرد دوگانه دولتمورد توجه رار

قه،به سرعت درحال افزايش است .ديگر مناط ،به ويژه با تغييرات جمعيت شناخت منطکند. بیه طیور مثیال بیه نقیش مهیاجرت هاي جهان عرب را بررس م روندهاي موجود در عرصه رسانه 3فصل

پردازد و همچنين نقش رسانه هاي فرامل عرب زبان را در بیرانگيختن احسیاس اعراب به عنوان مخاطسان رسانه م کند.ن و بيرون جهان عرب بيان م هويت مل پان عرب در ميان مخاطسان درو

ويژه چاپ و نشر، مطسوعیات، راديیو، ه ) بجهان عرب هاي اي کوتاه به دورنماي رسانه ما اين کتاب را با اشاره رسانيم .به پايان م 13تلويزيون، سينما و اينترنت( و نقش مورد انتظار ازآنها در رن

01

1

ها و روندهای اخيرگيریهای جهان عرب: مروری بر جهترسانه ملور نوحا

هاي جديد( تحیت و نشر، راديو و تلويزيون، سينما و رسانهاي در جهان عرب )به ويژه چاپ هاي رسانهبيشتر عرصهکنند. ايین وضیعيت کیامالر بیر خیالف هاي استسدادي و تماميت خواه هستند که بر آنها اعمال نفوف م کنترل رژيم

کنند ديیدگاههاي مختلیف را ها تا حدود زيادي مستقل هستند و تالش م جوامع دموکراتيک است که در آنها رسانهجوامع خود واتاب دهند. اگرچه تصور جوامع استسداد زده عرب به عنوان محيط مناسس بیراي رشید و گسیترش در

ها، که از لحاظ ا تصادي نيز وضعيت ناپايداري دارند، دشوار اسیت ولی بايید گفیت منطقیه عربی وضیعيت رسانهاي، همپیاي مداخلیه مسیتمر و هاي رسانهاي داردع آزاد سازي و تجاري سازي برخ از عرصهمنحصر به فرد و ويژه

به پيش رفته است.« خود سانسوري»پايدار دولت و افزايش روز افزون کند. ايین فصیل ابتیدا ايین هاي جهان عرب را بررس م اين فصل عوامل موثر بر تغييرات اخير درعرصه رسانه

ها بیراي بسیيج میردم و بعیدها اسیتفاده از تغييرات را به صورت کل مرور کرده و سپس چگونگ استفاده از رسانهکند. در ايین فصیل اعتقیاد کلی بیر ايین اسیت کیه رسانه براي مقاصد تجاري و درآمدزاي را بررس و تحليل م

تیر جهیان مثیل تغييرات اخير ی سياس ، جمعيت ، فرهنگ يا ا تصادي ی تا حد زيادي تحت تأثير تغييیرات گسیترده شیود کیه اند. همچنين در اين فصل اين گونه استدالل م نطقه عرب و خارج از آن بودهافزايش مهاجرت در داخل م

کنند و خودسانسوري اند که تحت کنترل دولت فعاليت م اي بزرگ تسديل شدههاي پان عرب به صنايع رسانهرسانه ها همچنان حفظ کنند.آگه ها رواج دارد تا بتوانند در آمدهاي خود را از اي در اين رسانهبه صورت گسترده

هاپيدايش صنعت رسانههیاي خیود اسیتفاده کننید. ها براي بسيج افکار عمیوم ملیت کشورهاي عرب پس از استقالل تالش کردند از رسانه

هیاي سياسی در ها و نیاآرام هاي عرب تلق شدند. آشوبنگاران به عنوان بلندگوهاي تسليغات جديد رژيمروزنامهبراي بيرون رانیدن 3333و بعدها جنگ خليج فارس در سال 3399منطقه عرب ، ابتدا شکست اعراب در جنگ سال


تیوان گفیت تر شود. در وا یع می ها براي بسيج افکار عموم پررنگرسانه نيروهاي عراق از کويت، سسا شد نقشهاي جهان عرب بود. بیه کننده اصالحات در عرصه رسانه خليج فارس به نوع کاتاليزور و تسهيل 3333جنگ سال

هیاي اي تأسيس کردند و امکیان فعاليیت رسیانه هاي تلويزيون ماهوارهاي که بسياري از کشورهاي عرب شسکهگونه خصوص را فراهم نمودند.

ور نسیل هاي خصوص در جهان عرب نقش داشتند. يکی از ايین عوامیل هی عوامل متعددي در پيدايش رسانهجديدي از سياستمداران و سران کشورهاي عرب بود کیه در پی ارائیه تصیويري میدرن از کشیور خیود از طريی

یدرت 3333اي بودند. به عنوان مثال ملک عسدا... دوم، پادشاه اردن از زمان که درسیال مدنيزاسيون نهادهاي رسانهاصالح کرد. بشار اسد، رئیيس جمهیور سیوريه نيیز از را در اين کشور به دست گرفت، انون مطسوعات را چند بار

(. 3، 1119به درت رسيد تاکنون چند بار انون مطسوعیات را اصیالح کیرده اسیت )ملیور 1111زمان که در سال هاي خصوص در ليس سيف االسالم ذاف ، پسر سرهنگ ذاف ، عال ه خود را به صدور اجازه جهت فعاليت رسانه

-(. جمال مسارک، پسر رئيس جمهور مصر نيز وعده اصالحات در عرصه رسیانه IREX ،1119 ،13)اعالم کرده است

نگاران عرب همراه شیده هاي اين کشور را داده است. اين تغيير در عرصه درت با پيدايش نسل جديدي از روزنامههیاي درس در دانشیگاه انید يیا در کشیورهاي خیود اي کشورهاي غرب آموزش ديیده هاي رسانهاست که در بنگاه

ها معرفی کیرده اسیت شوند. اين نسل جديد ژانرهاي جديدي به عرصه رسانهاند که به سسک غرب اداره م خواندهکند که بیراي تر مصاحسه استفاده م هاي جديدتر و پيچيدهها و ميزگردهاي سياس )تاک شوها( و از روشمثل بحث

(.a 1113هاي عرب جديد است )عيش رسانههاي متعیددي گرديیدع اصالحات ا تصادي که در کشورهاي مختلف عرب انجام شد سسا خصوص شدن عرصه

هیاي چیاپ رسد خصوص سازي ا تصاد در جهان عرب به بخش ارتساطیات نيیز سیرايت کیرد... رسیانه به نظر م »صی تجیاري در هیاي خصو خصوص و چاپ و نشر کتاب در بخش خصوص گسترش يافت و راديو و تلويزيیون

(.311، 1113)عيش « کشورهاي عرب و خارج از آنها تأسيس شدندهاي خارج بود. س ان ان سايت اينترنت خود به زبیان عربی هاي عرب با رسانهعامل مهم ديگر ر ابت رسانه

بی بی تأسيس شد و شیسکه تلويزيیون 1111جوالي 19عرب در CNBCاندازي کرد، شسکه راه 1111را در سال اندازي شید. دو دهیه گذشیته شیاهد افیزايش دسترسی مخاطسیان عیرب بیه راه 1113مارس سال 33س عرب در

اي از هاي میاهواره هاي موبايل و تلويزيونايمع دسترس به اينترنت، تلفنهاي جديد ارتساط و اطالعات بودهفناوري-کنند ول مردم عیرب هنیوز هیم می نترنت را فيلتر م هاي اياند. اگر چه کشورهاي مختلف عرب سايتاين جمله

هاي تفريح و سرگرم زيادي در شسکه جهان اينترنت دسترس داشته باشیند. بنیابراين توانند به اطالعات و برنامه ها را متنوع نمايند.اند براي حفظ مخاطسان خود برنامههاي راديوي و تلويزيون عرب مجسور شدهصاحسان شسکه

هاي عرب شیده اسیت. مطسوعیات عربی شیاهد ها سسا ايجاد ر ابت شديدي بين رسانهخصوص سازي رسانهاي تخصص در حیوزه اندع موسسه انتشارات اخسار اليوم در مصر روزنامهها و مجالت تخصص بودهتأسيس روزنامه

کند. تعداد صیفحات رباره ادبيات منتشر م اي دهاي معروف و روزنامهاي درباره چهرهاخسار جرم و جنايت، روزنامهصیفحه در 9تا 1اي افزايش پيدا کرده استع متوسط تعداد صفحات يک روزنامه از ها نيز به صورت گستردهروزنامهتیا 11به دو برابر يعن 3331( و در دهه 39، 3339افزايش يافت )راف 3331صفحه در دهه 31تا 3به 3311دهه شود. روزنامه لسنان در مطسوعات مطالا جديدي درباره موضوعات مورد عال ه مخاطسان منتشر م صفحه رسيد. 11

هاي هفتگ براي مخاطسان خاص است ی جوانان، تجار و بازرگانان، مسیائل مربیوط ی سعودي الحيات داراي ضميمه به سفر ی اين گونه اخسار در روزنامه نيز وجود دارد.

-اي بوده است. تلويزيون که زمان فقط شامل پخیش شیسکه رب شاهد تغييرات گستردهتلويزيون نيز در جهان ع

الملل است. در حال حاضیر اي و بيناي منطقههاي ماهوارههاي زمين بود، امروزه شامل شسکههاي دولت از ايستگاه

07 هاي جهان عربرسانه

17

متعل به بخیش خصوصی شسکه تلويزيون در دسترس مخاطسان عرب در منطقه راردارد که بيشتر آنها 911حدود هیاي سیرگرم و تفريحی فعاليیت شسکه خسري است و بقيیه در عرصیه موسیيق و برنامیه 11است. از اين تعداد،

-(. بزرگwww.asbu.netهاي تلويزيون عرب مراجعه کنيد به کنند )براي کسا اطالعات بيشتر درباره شسکهم

و روتانیا ی MBCاي هاي تلويزيون در عرصه تفريحات و سرگرم متعل به گروه رسیانه ترين شسکهموف و ترينLBC .استMBC منتقیل گرديید. « اي دبی شیهر رسیانه »بیه 1113در لندن تأسيس شید و درسیال 3333در سال

MBC( مالک Arab Group International Holding company« )الملل گروه عرب شرکت هولدينگ بين»است. مالک اين شرکت نيز وليد االبراهيم يک از ا وام و بستگان ملک فهد پادشیاه فقيید عربسیتان سیعودي اسیت.

MBC داراي نُه شسکه تلويزيون مجان است که شاملMBC1 ، ) شسکه خانوادگ(MBC2 هیاي سیينماي (، )فيلمMBC3 هاي کودک(، )برنامهMBC4 ين الملل مثل اوپرا و دکتر فيل هاي تاک شو ببرنامهMBC Action ،MBC

Max وMBC + Drama شسکه خسري العربيه، و ،MBC Persia اي همچنیين داراي سیه است. اين گروه رسیانهو دو سیايت اينترنتی MBC، هال اف م و پانوراما اف ام( يک مجله به نیام حيیا MBC FMشسکه راديوي اف ام )

Arabia.net وmbc.net .است هاي سعودي به نام الوليید بین طیالل بین عسیدالعزيز متعل به يک از شاهزاده Rotana – LBCاي گروه رسانه

اي مثیل هیاي رسیانه اش و بیه ويیژه خريید سیهام شیرکت هاي ا تصیادي ها به دليل فعاليتاست. او در جهان رسانه(. حضیور او 1119عرب ، شناخته شیده اسیت )خیان هاي مختلف نيوزکورپريشن، تايم وارنر، يورو ديزن و روزنامه

« شسکه راديو و تلويزيون عرب»درصد سهام 11آغاز شد يعن زمان که او 3331هاي عرب در سال درعرصه رسانه(ART) را خريید کیه « شرکت صوت تصويري روتانا»خريداري کرد. وي سپس « دالح السرکه»را از مالکت آن گروهبیا شیيخ صیالح کامیل، 1111ط آثار صوت و تصويري در عربستان سعودي بود. او در سیال ترين شرکت ضسبزرگاي جديید در خصیوص موسیيق عربی و را بیه شیسکه ART Musicشیسکه »اي امضا کرد تا توافقنامه ARTمالک

انیدک تسیديل شید. (Rotana Music channel)تسديل کند. اين شسکه بعدها به شسکه موسيق روتانا « سرگرم انیدازي )پيامیک( راه SMSافتتاح شد که براي بينندگان خود سیرويس (Rtana clip)بعد از آن شسکه روتانا کليپ

کیه در آن 9تأسيس شد )مراجعیه کنيید بیه فصیل (Rotana classic)کرده بود. پس از آن شسکه روتانا کالسيک تري بررسی صنعت فيلم و سينما به صورت د ي داران کشورهاي حوزه خليج فارس به چگونگ وارد شدن سرمايه

شده است(.

ایگسترش بازارهای رسانهاي و ايین وا عيیت کیه اعیراب بیراي برطیرف کیردن هاي تلويزيون میاهواره رشد و گسترش انفجاري تعداد شسکه

بیازار تسليغیات و هیاي تلويزيیون پیان عربی بیر اند، بدان معناست شسکهاي خود به تلويزيون وابستهنيازهاي رسانهميليیارد دالر از محیل 9/3اي بیيش از هاي تلويزيیون میاهواره شسکه 1113هاي تجاري سيطره دارند. در سال آگه

Arab Media)داده اسیت درصید درآمیدهاي ايین بخیش را تشیکيل می 33ها درآمد داشته که تسليغات و آگه

Outlook 2007,55)« .مرکز تحقيقات پان عرب »(PARC) هاي پان عرب و بیه ويیژه اعالم کرد درآمدهاي رسانهدر مقايسه بیا میدت مشیابه سیال 1113هاي تسليغات در شش ماهه نخست سال هاي تلويزيون از محل آگه شسکه

ترين بازارهاي تسليغات شامل امارات متحده عرب ، عربسیتان سیعودي درصد افزايش داشته است. مهم 11 سل از آن، هاي خیرده فروشی يیا دهند و شرکترا ترجيح م Fox Moviesو MBCشود. آگه دهندگان شسکه و مصر م 1113دهنیدگان عمیده هسیتند. در سیال هاي مخابرات از آگه هاي دولت و شرکتهاي ساختمان ، سازمانشرکت

دالر رسيد کیه در مقايسیه بیا ميليارد 1/3هاي تجاري در امارات متحده عرب به درآمدهاي ناش از تسليغات و آگه هیا و هیاي تلويزيیون از محیل آگهی درآمدهاي شیسکه 1113درصد کاهش داشت. در سال 11ميالدي 1113سال

ميليیون دالر 19ميليیون دالر و راديوهیا 391ها ميليون دالر، مجله 339ها ميليون دالر، روزنامه 399تسليغات تجاري

http://www.asbu.netww/


هاي تلويزيون درآمد شسکه 1113يغات تجاري در جهان عرب مصر است. در سال بوده است. دومين بازار بزرگ تسلميليیون دالر، راديوهیا 91هیا ميليون دالر، مجله 913ها ميليون دالر، روزنامه 113ها و تسليغات تجاري از محل آگه

هیاي تلويزيیون آمد شسکهدر اردن در 1113ميليون دالر بوده است. در سال 113ميليون دالر و تسليغات محيط 91ميليون دالر بوده است 3ها ميليون دالر و مجله 339ها ميليون دالر، روزنامه 39هاي تجاري از محل تسليغات و آگه

(PARC ،1113 نر آگه . ) يابید زيیرا ميیزان بيننیدگان هاي تسليغات در ماه مسارک رمضان بیه شیدت افیزايش میدر موا یع معمیول Dubai TVاي در شسکه تلويزيون ثانيه 11. براي مثال يک آگه کندتلويزيون افزايش پيدا م

کیه MBC1يابد به همين صورت در شسکه تلويزيون دالر افزايش م 9933دالر است ول در ماه رمضان به 3913 31311رمضان بیه دالر است ول در ماه 1191متعل به عربستان سعودي است، هزينه يک آگه در موا ع معمول

-اند براي آنکه بتوانند بخش از درآمدهاي آگهی هاي عرب تالش کرده(. رسانه1113کند )دين دالر افزايش پيدا م

هاي تسليغات و تجاري را به خود اختصاص دهند بر تعدادمخاطسان خود در سطح منطقه و جهان بيفزايند.هاي تلويزيون نيیز از ايین پديیده رسد شسکهعرب ، به نظر م با گسترش بحران ا تصادي جهان در سطح منطقه

هیاي هاي تسليغات کاهش پيدا کیرده اسیت. فقیط آن دسیته از شیسکه متأثر شوند زيرا در آمدهاي آنها از محل آگه ان توانند دوام آورده و بیه فعاليیت خیود ادامیه دهنید و ايین بید تلويزيون که داراي توان مال درتمندي باشند م

انید ممکین هاي نخستين رن بيست و يکم تأسيس شدههاي تلويزيون که در سالمعناست که تعداد زيادي از شسکه . (Arab Media Outlook 2007, 55)اي محو شوند است در آينده از عرصه رسانه

ج فیارس و بیه هاي ا تصادي و تجاري کشیورهاي حیوزه خلیي هاي پان عرب در اختيار غولبه دليل اينکه رسانههیاي گذاري و کاهش يمتاز رکود ا تصاد جهان به دليل کاهش سرمايه هاويژه عربستان سعودي هستند، اين رسانه

(.1113بينند )بوز و کمپان نفت، آسيا م MBC کنید و شیاخص هاي خود را بیه صیورت مجیان پخیش می ترين شسکه تلويزيون است که برنامهبزرگ

رود. سام بارنت مدير ارشد اجراي ايین شیسکه تلويزيیون معتقید اسیت، اي به شمار م اهوارههاي موضعيت شسکهMBC از رکود جهان ا تصاد متأثر نشده استع

بين هستيم و معتقديم درآمد ندارند. السته ما وا ع MBCهاي خود به آگه دهندگان هيچ دليل براي کاهش آگه هیاي پیر مخیاطس اي کاهش خواهد يافت ول به دليل اينکیه شیسکه هاي ماهوارهکل ناش از تسليغات در تلويزيون

هیا را بیراي کیاهش هاي خود هستند، احتمال کمتري دارد اين شیسکه داريم، آگه دهندگان که در پ کاهش هزينهعت بيشیتري بیه ايیم و بیا سیر هاي بيشتري براي تحقيقات صرف کردهها انتخاب کنند... امسال ما هزينهدادن آگه

-کنند. اگیر برنامیه هاي ما موف نساشند، تغيير م هاي پخش شده از شسکهدهيم. اگر برنامهتحوالت واکنش نشان م

بیه « کمیدي خلیيج » رويم... برنامیه هاي جديد نيز م شوند. ما همچنين به طرف تجربههاي موف باشند، تقويت م (.b 1113خواهيم داد )پارنل رسد موف بوده و ما آنرا گسترشنظر م

هیاي اي از بیازار تسليغیات تلويزيیون پيشی گرفتیه اسیت. شیسکه هاي تلويزيون میاهواره گسترش تعداد شسکهدر شیسکه « يک میرد و شیش زن » هاي خود را تغيير دهند )مثل برنامهاند ساختار برنامهتلويزيون امروزه مجسور شده

هاي تلويزيون بروند زيرا منسع خوب براي درآمیدهاي تسليغیات ه سوي توليد سريالاي مصر( و بتلويزيون ماهوارههاي تلويزيون سوريه و ديگر کشورهاي حاشیيه خلیيج و نيیز تلويزيون هستند. بنابراين نيازهاي جديدي به سريال

سیريال تلويزيیون (. پخیش 1113اي با حال و هواي عرب ، بوجود آمیده اسیت. )بیوز و کمپیان ترکيه هايسريالاي در زمیان تحیت دربیاره خیانواده فدیودال سیوريه سیريال سه فصل ادامه داشته است. ايین « باب الحرا»اي سوريه

بیازيگر میرد زيسیاروي زمان کیه (. 1113الحمايگ اين کشور در دوره بين دو جنگ جهان اول و دوم است )بلک ايفاي نقیش کیرده بیود، بیه « نور»در سريال پرطرفدار عامه پسند که (kivac Tatiltug)« اي، کيواچ تاتيلتوگترکيه

کردنید. اردن و دب سفر کرد با جمع زيادي از زنان جوان اين کشورها مواجه شد کیه بیرايش ابیراز احساسیات می


19

هیاي عیرب نیام ميليیون بيننیده داشیت و تعیداد زيیادي از خیانواده 1تیا 1فقط در عربستان سعودي « نور»سريال (.1113گذاشتند )بلک هاي اين سريال را روي فرزندان خود م تشخصي

هاي مختلف در ژانرهاي گوناگون براي جمعيیت بیزرگ مخاطسیان عیرب اي برنامههاي تلويزيون ماهوارهشسکهش هاي تلويزيون در منطقه عربی را پخی ترين برنامهيک از جسورانه« روتانا سينما»کنند. شسکه تلويزيون پخش م

گري و استمناء را مورد بحیث و به دليل اينکه موضوعات حساس مثل فاحشه« هال سرحان»کرد. اين برنامه با عنوان هاي موسوم بیه رئیاليت شیو يیا رئیاليت داد موجا طرح نظرهاي مواف و مخالف زيادي شد. برنامهبررس رار م

-هاي عرب جاي خود را پيدا کیرده در رسانه« هوي سوي»هاي مثل با پخش برنامه (Reality television)تلويژن

هیاي آنیان در کردنید و مهیارت اند. اين برنامه درباره گروه از زنان عرب بود که بیه صیورت مجیرد زنیدگ می کردنید شدند. مردان جوان که اين برنامه را مشاهده می داد که در آينده به همسران تسديل م م داري را نشان خانهاي که به تازگ درباره اثیرات ايین برنامیه بیر توانستند با اين دختران تماس بگيرند و آنها را مال ات کنند. مطالعهم

هاي جوانان انجام شد، نشان داد که جوانان مصري اين برنامه را به عنوان راهی بیراي يیافتن همسیر پذيرفتیه ارزشتیرين موف »از برنامه آمريکاي درباره کم کردن وزن با عنوان اي عرب شدهنيز نسخه MBCبودند. شسکه تلويزيون

(. 1119گذاشیت )وايیز ) (Biggest Winner«تیرين برنیده بیزرگ »را توليد کرد و نیام آنیرا « فرد در کاهش وزن« آلسیوم »و برنامیه « دره»شوند که از برنامه اسیتار آکیادم ، برنامیه هاي رئاليت تله ويژن شامل طيف وسيع م برنامه

سیوپر » «مُد مأموريت»هاي و نيز برنامه« عروس کامل»بر اساس الگوي برنامه « سرنوشت»شود و تا برنامه شروع م -فرد برنده يک آلسوم موسيق توليید می « آلسوم»يابد. در برنامه امتداد م « شيک پوشان خيابان»و «پروژه مُد»، «استار

ميليیون تمیاس 39ميليون تماس تلفن از لسنان و 33يليون تماس تلفن از مصر، م 11« استار آکادم »کند. در برنامه هیاي هاي شده است کیه برنامیه (. اين تحوالت سسا بروز نگران 1119از سوريه ثست شده است. )الشرق األوسط،

الم و از بیين هاي فرهنگ و اجتماع اسی کنند و به اين ترتيا سسا تضعيف ارزشجديد فرهنگ غرب را تسليغ م براي جوانان جذابيت زيادي داشیته اسیت. « استار آکادم »اي مثل هاي عرب شدهشود. اما برنامهرفتن هويت مل م

ها از فِیرقق و میذاها بود که توانست عرا « شدا حسون»يک از شرکت کنندگان در اين برنامه جوان عرا به نام اند آنرا محق کنند.نفع او رأي دهند، امري که سياستمداران هنوز نتوانسته گوناگون را با يکديگر متحد کند تا به

اين برنامه مخالفت اعراب محافظه کار مثل مفت عربستان سعودي، شيخ عسدالعزيز الشیيخ، را برانگيخیت . مفتی وم نمیود. وي را محکی « هاي غيراخال ی تلويزيیون سريال»فتواي صادر کرد و در آن پخش 1113عربستان در سال

هاي پخش کند مخالف خیدا و رسیول گرامی )ص( اوسیت. ايین هر شسکه تلويزيون که چنين سريال»معتقد بود اند که متخصص جرم و جنايت هستند، کسان که مردان ها غيراخال هستند. اين برنامه را کسان توليد کردهسريال

هاي تلويزيون مذهس براي مقابله (. برخ از شسکه1113ز بلک )به نقل ا« کنند.و زنان را به سوي شيطان دعوت م « الرسیاله »اي تلويزيون اسالم به نام اند. شاهزاده الوليد به تازگ شسکههاي جسارت آميز تأسيس شدهبا موج برنامه

Rotana)هیاي تلويزيیون او کیه بیه پخیش موسیيق اختصیاص دارد تأسيس کرده است که در کنار ديگر شسکه

Music chanels) راديو و تلويزيون عیرب »وابسته به « ا راء»کند. ر يا او يعن شسکه فعاليت م »(ART) اسیتکانیال 19بیيش از 1113باشد. در سال هاي تجاري عربستان سعودي، شيخ صالح کامل م که مالک آن يک از غول

، « ا یرأ »هاي اسیالم رب وجود داشته است. شسکهاي عرب اسالم براي مخاطسان داخل و خارج از جهان عماهوارهنيیز بیا « الرسیاله »هاي تلويزيیون میذهس مثیل (. حت شسکه1113ترين آنها هستند )جالل مهم« المجد»و « الرساله»

هاي رئیاليت تلیويژن بیا کنند در عرصه برنامهپخش شوهاي که محتواي آنها بر اساس اصول اخال است سع م هاي رئیاليت در اهره عال ه اين شسکه به پخش برنامه« الرساله»اي شسکه تلويزيون بت کنند. مدير منطقهيکديگر ر ا

هاي مذهس کسالت آور خسته کننده، براي میردم عیادي ها به جاي برنامهدهدع اين برنامهشو را اين گونه توضيح م ابقه انتخاب ملکه زيساي نيز برگیزار کیرده اسیت. در مس« ا رأ»(. شسکه تلويزيون 1119هستند )وايز « جذاب»عرب


اين مسابقه زنان جوان مسلمان بر اساس ادب و نزاکت آنهیا و ميیزان پايسنیدي بیه اصیول و یوانين اسیالم میورد (.1113شوند و زيساي اهري در آن نقش ندارد )جالل ضاوت رار گرفته و انتخاب م هاي تلويزيون زمين هنوز مخاطسیان زيیادي دارنید. اي، شسکهويزيون ماهوارههاي تلبه رغم افزايش تعداد شسکه

هیاي تلويزيیون زمينی را انید شیسکه اند، اعالم کیرده درصد کسان که مورد مصاحسه رار گرفته 31در لسنان بيش از ان عرب وجود دارد که شسکه تلويزيون زمين در جه 313(. هنوز 1113، ژوئن PARCکنند )بيانيه خسري تماشا م

هاي آزادسازي در اين منطقه سسا افیزايش کنند. عالوه بر آن، اجراي سياستبيشترين تعداد آنها در مصر فعاليت م هیاي هاي اف ام راديوي خصوص شده است. الجزاير و امارات متحیده عربی داراي بيشیترين تعیداد شیسکه شسکه

هیاي راديیوي خصوصی هسیتند ن و لسنان داراي بيشیترين تعیداد شیسکه راديوي دولت و در مقابل، عراق، فلسطي درباره وضعيت راديو و تلويزيون در جهان عرب(. 9و 1)مراجعه کنيد به فصل

كنترل دولتی يا خودسانسوری؟ي بیر توان از رسانه براي تیأثير گیذار کنندع از يک سو م ها به چشم سالح دولسه نگاه م هاي عرب به رسانهدولت

هیاي تواند سالح درتمندي باشد که بنيیان ايیدئولوژيک رژيیم افکار عموم بهره جست و از سوي ديگر رسانه م اي تأکيید هاي عرب معموالر به مسدوليت اخال و اجتماع فعاالن رسیانه عرب را با خطر و تهديد مواجه کند. رژيم

هاي سياسی (. تحوالت و ناآرام 3333ک و تهييج کنند )عسدالنس خواهند افکار عموم را تحريکنند و از آنها م م سپتامسر اين دوگانگ را مشهودتر کرده استع اين وضیعيت 33در جهان عرب و به ويژه رخدادهاي پس از حوادث

هیا هاي عرب داليل بيشتري داده تا به بهانه حفا ت از ملت در مقابل تروريسم، کنترل بيشیتري روي رسیانه به رژيمهاي عرب را مجسور کرده براي کیاهش دادن فشیارهاي کیه متحیدان إعمال کنند. از سوي ديگر اين تحوالت، رژيم کنند، اصالحات سياس هر چند اندک انجام دهند.غرب به آنها براي استقرار مردمساالري وارد م

ها جیاي نیدارد و ه، سانسور رسانهدر وا ع در انون اساس کشورهاي عرب که پس از استقالل آنها تصويا شدبه آزادي بيان اهميت زيادي داده شده است. ول با اين حال کشورهاي خاورميانیه یوانين مختلیف و متعارضی در

و به دنسال ترور انور سیادات رئیيس 3333ها و آزادي بيان دارند. به عنوان مثال مصر از سال خصوص فعاليت رسانهدهد برخالف اصیل العاده را اجرا کرده است. اردن به مقامات دولت اجازه م وضعيت فوقجمهور اين کشور، انون

دارد شیهروندان انون اساس اردن مقیرر می 39 انون اساس اين کشور، روزنامه نگاران را مجازات کنند. اصل 39کال بيان به صورت آزادانیه ابیراز آزاداند عقايد خود را از طري بيان شفاه ، کتس )نوشتاري(، تصويري يا ديگر أش

شیود حی آزادي کنند که سسا می العاده را در کشور اجرا م نمايند. ديگر کشورها مثل سوريه انون وضعيت فوقهمه پرس برگزار کیرد کیه در 1111بيان که در انون اساس به آن تصريح شده ناديده گرفته شود. بحرين در سال

نيز هنوز به اعتسار خود با اسیت. بیر اسیاس ايین یانون 19شده بود، ول انون شماره آن از آزادي بيان حمايت شود. در الجزايیر و نگاران را تعقيا و مجازات کند و به اين ترتيا سسا خود سانسوري م تواند روزنامهدولت م ، IREXطرح شیده اسیت ) پرونده در محاکم اين کشور فقط در خصوص تهمت و افترا م 311بيش از 1119در سال 1119.)

ها سسا شده به جاي اينکه آنها واسطه و رابط بين سياسیتمداران و غلسه مالحظات تجاري و بازرگان بر رسانهشهروندان باشند، به ابرازي براي بر راري ارتساط بين آگهی دهنیدگان و مصیرف کننیدگان تسیديل شیوند. محتیواي

افزايش يافتیه و مخیابره اخسیار (soft news)تکلف کرده استع اخسارنرم و ب ها نيز در وضعيت جديد تغيير رسانهاي هیاي منطقیه هاي مطسوعات احزاب سياس در مصر، بيشتر شده است. برخ از رسیانه احزاب ر يا مثل کنفرانس

خال ، میذها، ها در اصول ااي به رغم تفاوتهاي خسري ماهوارهاند و شسکهکه به مطسوعات پان عرب مشهور شدهکنند نيازهاي تعداد هر چه بيشتري از مخاطسان را مورد توجه راردهند. بنیابراين طسقه اجتماع و جنسيت، تالش م


11

سهم بيشیتري از بیازار اسیت )کرايیدي گرفتن پان عربيسم به دکان يا شگردي تسديل شده که هدف آن سود بردن و 1119.)

-کنند با وجیود محیدوديت ها تالش م نحصر به فرد استع صاحسان رسانهاي در جهان عرب يکتا و منظام رسانه

هاي که براي آزادي بيان وجود دارد، سهم خود را از درآمدهاي آگه و تسليغات افزايش دهنید. بنیابراين، اگیر چیه چنید کشیور هاي کشورهاي حاشيه خليج فارس( افزايش يافته و گذاريهاي اعراب )و به ويژه سرمايهگذاريسرمايه

اند، ول هنوز هم یوانين اي به صورت منطقه آزاد تأسيس کردهگذاري شهرهاي رسانهعرب نيز براي تشوي سرمايهاي جهیان عیرب معمیوالر بیه ايین ناپذير دراين منطقه امري معمول و متداول اسیت. عرصیه رسیانه سخت و انعطاف

IREXلیيج فیارس و زبیان وحیدت بخیش عربی ) شودع ترکيس از ثروت کشورهاي حاشیيه خ صورت توصيف م 2005 ،XL یX.)

هیاي عربی بیا شیک و ترديیدهاي روند روبه فزون تزري سرمايه از کشورهاي حاشيه خليج فارس بیه رسیانه هیا گذاري در عرصه رسانهسرمايه»نگاران و مفسران عرب مثل حازم سقيه مواجه شده است. وي معتقد است روزنامه

ها و کسان که به آنها نزديک هستند گذاشته شده است و آنان نيز حفیظ وضیعيت ه برعهده دولتموضوع است ک(. به عنوان مثیال، شیيخ خليفیه 999، 1119دانند )سقيه، موجود را بهترين وسيله براي ادامه امتيازات و منافع خود م

را بیه دليیل « سعدون العیواج »پخش سريال بن زايد آل نهيان، حاکم ابو س ، به تلويزيون ابو س دستور داده است ور کنید. تواند اختالفات بين سايل را شعلهدرخواست شخص پادشاه عربستان، متو ف کند. گفته شده اين سريال م

اتفاق افتاد زيرا گفته شیده بیود ايین سیريال در شیسه جزيیره MBCدر شسکه « فنجان الدم»همين ضيه براي سريال (.1113مردم شده است )جعفر عربستان باعث خشم ها و به ويژه راديو و تلويزيون، نوع نگیاه انحصیار هاي عرب به رسانهتوان گفت نگاه دولتبه طور خالصه م

طلسانه است. اين وضعيت سه دليل عمده داردع نخست اينکه مخاطا راديو و تلويزيون تمام شیهروندان، صیرفنظر ها نقش مهم در حفظ وحدت مل و گسیترش احسیاس دوم اينکه اين رسانه از ميزان سواد و تحصيالت آنهاست.

توانند به ابزار مهم براي تسليغیات سياسی هاي الکترونيک م همسستگ در ميان شهروندان دارند. سوم اينکه، رسانههاي عرب (. رسانه13، 1113تواند خطرناک باشد )امين تسديل شوند و به همين دليل افتادن آنها به دست دشمنان م

اند درآمد آموزش و اطالع رسان به مردم و نيز تقويت هويت پیان عربی و اتحیاد و همسسیتگ کشیورهاي توانسته کند.ها را بررس م ها يعن بسيج تودهعرب موف باشند. بخش بعدي اين فصل يک ديگر از کارکردهاي رسانه

های عربها در بسيج ملتنقش رسانه« امیت واحیده »هاي عرب با دعوت مردم به هويت عرب خود و تعلی داشیتن بیه رسانه 3391و 3391هاي در دهه

هاي سينماي به کار گرفتیه شیدند تیا هويیت سع کردند براي تحق وحدت عرب تالش کنند. به عنوان مثال، فيلمساخته شد داسیتان جميلیه 3393که در سال بود. اين فيلم « جميله الجزايري»مل را تقويت کنند. مثال بارز آن فيلم

بوپاشا زن الجزايري بود که در جنسش مقاومت بر ضد اشغالگران فرانسوي نقیش میوثري داشیت. سیه سیال بعید از را کارگردان کند. اين فیيلم ديیدگاه اعیراب « الناصر صالح الدين»يوسف شاهين کارگردان مصري خواسته شد فيلم

هیاي انجیام شیده در کشیورهاي عربی بیا يکیديگر کشيد. السته همه تالشبه تصوير م هاي صليس را درباره جنگهماهنگ و همخوان نسود. ايدئولوژي سوسياليست در مصر، عراق و الجزاير با ترس و نگرانی ديگیر کشیورها مثیل

صیر بیود، راديیو که متعلی بیه م « راديو صداي اعراب»عربستان سعودي مواجه شد. عربستان سعودي براي مقابله با (.1113اندازي کرد )ملور را راه« صداي اسالم»

هیا ها مسارزه با نفوف و سلطه بيگانگان بوده است. دولتها به دليل سالرواج گفتمان ناسيوناليست عرب در رسانه« صیوت العیرب »آوردند. دولت مصر از راديو ها رويگيري از رسانههاي خود به بهرهبراي ترويج و پيشسرد سياست

3391بهره گرفت. دولت مصر پس از انقالب سیال 3391و 3391براي تأثير گذاري بر افکار عموم اعراب در دهه


انجام شد براي توليد سرودهاي ميهن کیه در آنهیا بیه مضیامين عربيیت، سوسياليسیم و « افسران آزاد»که به رهسري کمیک میال اهیدا « رسانه جديد تلويزيون دولت »شد با استفاده از ( اشاره م 3393تا 3393وحدت سوريه و مصر )

پيیرو »)ميهن عزيزم( درباره تولد کشوري بود کیه « وطن حسيس »(. ابيات سرودي همچون 11، 1111کرد )مسعد م حتی يیک سیاز عربی يیا هر چند که بايد گفت در توليد اين اثر موسيقاي از«. شرق يا غرب نيست و عرب است

شر استفاده نشده بود. اگر چه شعرهاي اين سرودها درباره احساسات ميهن پرستانه و يک کشیور و يیک هويیت (.11، 1111بود ول اين آثار در مجموع در پ تسليغ يک فرهنگ عرب جهان شده بودند )مسعد

اري شد و به جاي آنها آثیاري کیه بيیانگر باعث تو ف مو ت توليد چنين آث 3399شکست اعراب در جنگ سال خليج فارس که در پ حمله عراق به کويت آغیاز شید، ضیربه 3333حرمان و اندوه بود، عرضه گرديد. جنگ سال

هیاي پیان ی عربی مثیل هیاي رسیانه (. ديگیر پیروژه 1111مهلک ديگري به رؤياي وحدت عرب وارد کرد )مسعد هاي غرب طراح شده بود، نتوانسیتند در تحقی وحیدت له با سلطه خسرگزاريکه براي مقاب« خسرگزاري پان عرب »

هاي عربی ها به دليل وجود اختالفات بين دولتاي و جهان موفقيت داشته باشند. اين تالشعرب در عرصه منطقه و اينکه اين خسرگزاري بايد چگونه فعاليت کند، با شکست مواجه شد.

تواننید موجیا توليید میوج جديیدي از نتفاضه فلسطين يا جنگ عراق هنوز هم م منازعات عمده سياس مثل اسرودهاي مل يا مذهس شوند. در وا ع در يک دهه اخير شاهد توليد موج جديدي از سرودهاي مربوط به وحیدت

سیاخت. آنیرا 3333ايم که وليد بن طالل شیاهزاده سیعودي در سیال )روياي عرب ( بوده« الحلم العرب »عرب مثل عالوه بر آن، وضعيت ناپايدار لسنان نيز سسا توليد سرودها و آوازهاي مل گرايانه مثیل آثیار جوليیا بطیروس شیده است. او در تظاهرات که در بيروت در اعتراض به حمله اسرائيل به لسنان برگزار شده بود، شرکت کرد. اين موضیوع

1در پيشسرد سياست در کشورهاي عرب توليد و پخش کند. اي درباره نقش هنرسسا شد شسکه الجزيره برنامههاي نيز درباره موضوعات مشترک مثل ضيه فلسطين و جنگ عراق توليد شده است. به عنوان مثیال فیيلم فيلم )سفارت در ساختمان( درباره داستان مردي مصري است کیه آپارتمیان او در نزديکی سیفارت « السفاره ف العماره»

-اي که در اطراف آپارتمانش وا ع شده عصسان می ا ع شده است. اين مرد از ترتيسات امنيت سخت گيرانهاسرائيل و

شود ناگهان و به صورت يک شسه گيرد عليه اين سفارتخانه ا امه دعوي کند. اين ا دام او سسا م شود و تصميم م شود. اسماعيل کوتکوت، تهيه کننیده تلويزيیون ، به هرمان مل تسديل شده و به عنوان سمسل مسارزه اعراب شناخته

هیاي هاي که درباره موضوعات پان عرب است و در آنها بازيگران از کشورهاي متفاوت با لهجهمعتقد است سريال (.1113گيرد )دين اي مورد استقسال عموم رار م مختلف عرب حضور دارند، به صورت گسترده

نامد. ايین م (Mc Arabism)« مک عربيسم( »1119را ريناوي در کتاب خود )تحريک احساسات مل گرايانه اي دربیاره موضیوعات هیاي تلويزيیون میاهواره هاي اجتماع ی فرهنگی در شیسکه اصطالح به معناي پخش برنامه

پیان ی اي هسياس مشترک است. مک عربيسم در آثار توليد شده براي کودکان نيز مشهود است. به عنوان مثال مجلهپردازنید کودک مثل مجيد، عالء الدين و العرب الصغير به موضوعات مربوط به کودکیان در جهیان عیرب می عرب

اي فرضی از کودکیان فرامليتی هسیتند کیه از طريی در پ ايجیاد جامعیه »ها (، صاحسان اين مجله1119)پترسون العربی »(. مجلیه 339، 1119)پترسیون « ته باشیند صفحات اين مجالت با يکديگر آشنا شده و بیا هیم ارتسیاط داشی

هیاي تلويزيیون پیان ی عربی داراي يک بخش خسري است که به انتفاضه فلسطين اختصاص دارد. شیسکه « الصغيررسد مثل الجزيیره شسکه تلويزيون م 39مخصوص کودکان نيز وجود دارد و بر اساس برخ برآورها تعداد آنها به

رسد مخاطسان عرب به صورت روز افزونی بیه هويیت ملی خیود د یت و توجیه ال به نظر م . با اين ح1کودکان عرب از مخاطسان درباره ديیدگاه BBCهاي شسکه دهند. به عنوان مثال هنگام که در يک از برنامهبيشتري نشان م

هاي موجیود در و تفاوت آنها در خصوص احتمال تحق وحدت سياس اعراب سؤال شد، آنها با اشاره به اختالفات-. اما اينکه چرا به صورت روز افزون رسیانه 1عرصه سياس در کشورهاي مختلف، چنين امري را نامحتمل دانستند


13

دهنید، شوند که مخاطسان عرب در داخل و خارج از جهان عرب را مورد توجه رار می هاي پان ی عرب تأسيس م هیاي هیا خواهید بیود و ربطی بیه ايیدئولوژي تجاري صاحسان رسیانه بايد گفت توسعه مخاطسان در خدمت اهداف

ناصريست يا بعث ندارد.اي هیاي رسیانه دهند به همين دليل غیول ها در جهان عرب را جوانان تشکيل م بخش اعظم از مخاطسان رسانه

شصیت »ند. الوليد معتقد است امثل شاهزاده الوليد، تاجر عربستان ، بازار جذاب و سودآوري را مورد توجه رار داده(. عیالوه بیر آن، 1119)خیالف « دهند و اين حوزه تخصص مین اسیت درصد جمعيت منطقه را جوانان تشکيل م

هاي تجاري شده است زيیرا انتشیار ايین هاي مجان در منطقه سسا توجه بيشتر به درآمدهاي آگه پيدايش روزنامهها معموالر جمعيت جوان را هدف خود رار ها وابسته است. اين روزنامهآگه ها به طور کامل به درآمد گونه روزنامه

االمیارات »هیاي مجیان اند زيرا تعداد آنها در تمام کشورهاي عرب روبه افزايش است. يکی از ايین روزنامیه دادهو الا اين روزنامه بیه است. شکلسال را مخاطا خود رار داده 11تا 31)امارات امروز( است که افراد بين « اليومهاي پيچيیده خسیري، اي است که براي اين گروه سن جذابيت داشته باشد. در اين روزنامه به جاي ارائه تحليلگونه

.(Arab Median Outlook 2007)شود اخسار به صورت ساده و ابل فهم عرضه م هیا را بيیان به ويژه جوانیان و خیارج هاي عرب و ها و مختصات مخاطسان رسانهبخش بعدي اين فصل ويژگ

کند.م

ها در جهان عربمخاطبان رسانهانیدع هاي خيابیان یرار گرفتیه ها، جوانان تحت تأثير جافبهبا افول و نزول نقش سنت خانواده و کاهش ا تدار دولت

هیاي (. دولیت 3، 1111يجر )م« هاي اسالم گرا باشد يا ديگر مظاهر فرهنگ تواند به صورت جنسشم هاجافبهاين »در حوزه فرهنگ، سياست »ها را برعهده گرفتند هاي سنت خانوادهعرب در دوره پس از استعمار بخش از مسدوليت

اي شد و دولت در عرصیه ا تصیاد حضیور گسیترده هاي بلند پروازانه آموزش انجام م و اشتغال که از طري برنامه-ن جوانان عرب خود را در مو عيت يافتند که در مرز جهان و داخل یرار گرفتیه ( . بنابراي3، 1111)ميجر « داشت

شیود، معمیوالر جوانیان در مرکیز توجیه هسیتند صحست م « ندوليسراليسم»هاي اند هنگام درباره مضرات و آسيات جمعيیت را دهد که در بسياري از کشورهاي عربی جوانیان اکثريی (. آمارهاي جديد نشان م 331، 1119)وينگر

درصید جوانیان در جمعيیت 9سیاله هسیتند. جیدول 39درصد جمعيت کمتر از 11اي که دهند به گونهتشکيل م دهد.را نشان م 1119و برآورد آن در سال 1119کشورهاي عرب در سال

اي هیاي عربی بیر در چند دهه گذشته جمعيت کشورهاي عرب رشد زيادي داشته است و به همين دليل دولیت سیاله يیک نفیر بيکیار اسیت و ميیزان 11تا 11اند. از هر پنج جوان ايجاد شغل جهت جوانان با مشکل مواجه بوده

هاي ا تصادي براي جهان عیرب حیاک از (. پيش بين 11، 1111بيکاري در کشورهاي مغرب عرب باالست )مونس تا نيازهاي تازه واردان به بیازار کیار را بیرآورده ميليون شغل ايجاد شود 311ميالدي 1111آن است که بايد تا سال

(.13، 1119کند )داير و يوسف


در کشورهاي عرب جوان ع درصد جمعيت9جدول

1119سال در سال 11تا 31جمعيت جوان بين 1119سال در سال 11تا 31جمعيت جوان بين کشور

ميليون نفر درصد از کل جمعيت ميليون نفر درصد از کل جمعيت

11 11 19 11 19 13 11 19 19 19 11 11 19 11 13 11 33 11

3/31 1/1 1/19 1/31 1/1 3/1 3 1 3/31 3 1/3 1/1 3/3 1/39 3/9 1/1 1/3 1/31

11 11 13 11 13 11 13 13 11 11 11 11 11 11 11 11 11 19

3/31 1/1 1/11 9/3 3/3 9/1 3 3/3 9/3 3/1 1/3 1/1 9/9 3/33 9/9 3/1 3/3 9/9

الجزاير بحرين مصر عراق اردن کويت لسنان

ليس مراکش عمان فلسطين دولت

طر سعودي عربستان

سودان سوريه تونس

عرب متحده امارات يمن

http://www.unfpa.org/arabstates/overview.cfm ع منسع هیاي همیراه در کشیورهاي عربی و بیه ويیژه کشیورهاي هاي جديد هستند. تلفین ترين مخاطسان رسانهجوانان مهم

درصید مالکيیت تلفین همیراه در کشیورهاي 1111ثروتمند حاشيه خليج فارس به خوب نفوف کرده است، در سال Arab Media)درصید بیوده اسیت 33و 99، 331امارات متحده عرب ، عربستان سیعودي و کويیت بیه ترتيیا

Outlook 2007) هیاي تلويزيیون هاي همراه، به ويژه در ميان جوانان، سسا شده شیسکه از تلفن. استفاده گستردهبه آنها ارائه کننید. شیسکه روتانیا کليیپ (SMS)اي به اين گروه سن بيشتر توجه کرده و خدمات پيام کوتاه ماهواره

(Rotana clip) هیاي ي جديید و پيشیرفت هیا گيري از رسانههاست. عالوه بر آن، جوانان با بهرهيک از اين نمونههاي جديدي براي خود تعريف کنند، حت اگر با آداب و رسوم سنت در تعیارض باشید. اند نقشفناوري سع کرده

ها ها و گردهماي اي براي تعيين رار مال اتآنان از فناوري جديد پيامک به عنوان يک وسيله ارتساط و حت وسيلهها شسکه موسيق به همراه پيامک تأسیيس شیود کیه موسیيق تصیويري شده دهکنند. اين وضعيت سسا استفاده م مخاطسان به يکیديگر را هاي¬پيامکنند و در عين حال يک نوار متن روي صفحه تلويزيون وجود دارد که پخش م ازدواج شیده ها داراي عسارات جنس هستند و حت در آنها به طرف مقابل پيشنهاد کند. برخ از اين پياممنعکس م (. استفاده از تلفن همراه و عادات ناش از آن در مراکش سسا تغيير آداب معاشرت سنت شده 1119،13است )ملور

ها يا ارسال پيامک به افراد ناشناس و ايجیاد ارتسیاط بیين است و اين کار مثالر از طري تماس تلفن تصادف با غريسه (.1113شود )کريم آنها، انجام م

کنند و به اين ترتيیا اي براي تعيين رار مال ات استفاده م نان و به ويژه دختران از اينترنت به عنوان وسيلهجواکننید انید را خنثی می هاي که والدين و اجتماع براي مديريت بر روابط دو جنس مخالف در نظر گرفتهمحدوديتکه به معن آن است آنان سردرگم و پريشان خیاطر ناميده شده (rewish)« روش»(. نسل جديد، نسل 1111)جالل


12

شناسیند و بیه دهد که جوانان به ندرت نهادهاي سياس کشیور را می (. تحقيقات نشان م 191، 1113هستند )ملور اي ( . تحقيقات که در ميان جمع گسترده1111اند )مونس کنند در حاشيه رار گرفتهصورت روز افزون احساس م

تکرار گرديد، نشان داد کشیورهاي غربی مثیل فرانسیه، 3331انجام شد و در سال 3333ونس در سال از جوانان تاياالت متحده آمريکا و اسپانيا مورد عال ه دختران جوان است که شايد علت آن اين باشد در ايین کشیورها تسیاوي

(.3339جنسيت وجود دارد )سليمان ها عامیل اصیل هاي تسليغات در رسانهاي و افزايش آگه يزيون ماهوارههاي تلوها، به ويژه شسکهگسترش رسانه

شود. جوانان عرب، بیه ويیژه در کشیورهاي حاشیيه خلیيج توسعه فرهنگ مصرف گراي در جهان عرب دانسته م گيرند.فارس، به خاطر پذيرش فرهنگ مصرف گراي غرب ، مورد نکوهش رار م

مخاطبان عرب در جهانهاي متعددي ر داده است. کشیورهاي مشیرق عربی )مصیر، عیراق، دهه گذشته در جهان عرب مهاجرتدر چند

اردن، لسنان، سوريه و فلسطين( مسدأ کارگران مهاجر به کشورهاي ثروتمند حاشيه خليج فیارس )عربسیتان سیعودي، -مهیم (. »1119ل در جهان عیرب الملهاي بيناند )مهاجرتکويت، عمان، امارات متحده عرب ، بحرين و طر( بوده

تعیداد 1119تا 3331اي که در دوره زمان بين سال رار دارند به گونه در جهان عرب «ترين کشورهاي مهاجر پذيرميليون نفر افزايش يافتیه اسیت. اکثريیت ايین مهیاجران در کشیورهاي عضیو شیوراي 11ميليون به 31مهاجران از

ميليون مهاجر دارد و تعیداد مهیاجران در امیارات 1/9عربستان سعودي حدود همکاري خليج فارس سکونت دارند.هیاي کشیورهاي عضیو شیوراي هاي گسترده، دولترسد. به دليل همين مهاجرتميليون نفر م 1/1متحده عرب به

هیاي اند که بيشتر به نفیع عیرب هاي جديدي در خصوص اعطاي تابعيت تدوين کردههمکاري خليج فارس سياستاي ها شیامل طيیف گسیترده اي است. اين سياستبوم اين کشورهاست و تنها استثنا در اين خصوص فعاالن رسانه

ها براي کارگران خارج مثالر از طري اخذ ماليات يا مقیررات سیخت گيرانیه بیراي شوند که از ايجاد محدوديتم کند. در اين کشورها یوانين کشورها ادامه پيدا م هاي شغل براي بوميان اينشود و تا ايجاد فرصتويزا شروع م

الملل در جهان هاي بينکند )مهاجرتها، به ويژه در بخش دولت را ممنوع م تصويا شده که به کارگيري خارج دهند و به همين دليل در اين منطقه زنیان کمتیرين (. بيشتر مهاجران در جهان عرب را مردان تشکيل م 1119عرب مهاجرت را دارند. ميزان

مهاجران عرب با اشتغال به کار در خارج از کشور و ارسال حقیوق و درآمیدهاي خیود، سیسا بهسیود وضیعيت شوند. به عنوان مثیال کیارگران مصیري ا تصادي خانواده و در نتيجه افزايش توليد ناخالص داخل کشورهايشان م

انید و ايین ميليارد دالر به ميهن خود ارسیال کیرده 9/1 از محل حقوق خود 1119شاغل در خارج از کشور در سال (.1119ميليارد دالر بوده است )بانک جهان 1/9ر م براي کارگران مراکش در همين دوره زمان

در کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج فارس کارگران آسياي نيز حضور دارند. در حال که تعداد مهیاجران ل کاهش يافتن است، تعداد مهیاجران آسیياي )بیه ويیژه از سیريالنکا و بینگالدش( در عرب به اين کشورها در حا

هیزار کیارگر 33میيالدي 1111اي که در سال کشورهاي فقير عرب مثل اردن و لسنان در حال افزايش است. به گونهو تلويزيون به زبیان اند. در کشورهاي حاشيه خليج فارس تعدادي شسکه راديوي سريالنکاي در لسنان حضور داشته

هیاي ها براي خارجيان مقيم اين کشورها وجود دارد. در کويت چند شیسکه راديیوي بیه زبیان انگليس و ساير زبان (.3339عرب ، انگليس ، اردو و فارس وجود دارد )المنايس

-خوب براي شیسکه تعداد مهاجران عرب در کشورهاي غرب در رن بيستم افزايش يافت. اين مهاجران مخاطسان

حدا ل يک شسکه تلويزيون از هیر کشیور »روند. براي اين گروه از مخاطسان اي به شمار م هاي تلويزيون ماهوارهبیه TV2 moro(. به عنوان مثال شرکت خصوص 13، 1119)استنتون « عرب و از هر ژانر چند شسکه وجود دارد

هاي مقيم اياالت متحده و کانادا برنامه پخیش هزار نفري عرب زبان 911شسکه تلويزيون عرب که براي جمعيت 11


ميليیون نفیر اسیت و 11(. تعداد مهاجران عرب در اروپا حیدود a 1113کند )پارنل کنند، خدمات فن ارائه م م اي ترين مقصد مهاجران عرب است که بيشتر آنها از منطقه مغرب عرب هسیتند. ديگیر کشیورهاي اروپی فرانسه مهم

ميليیون نفیر 1/3اي که تعداد آنها در اين کشور حدود مثل هلند نيز شاهد افزايش تعداد مهاجران عرب است به گونه (.1119شود )دومونت برآورد م

« هیاي ا تصیادي سیازمان توسیعه و همکیاري »تعداد مهاجران عرب از کشورهاي مختلیف در کشیورهاي عضیو (OECD) هاي مهاجر در کشورهاي اتیريش، يونیان و ژاپین را ها، اکثريت عربمصريمتفاوت است. به عنوان مثالها در کشورهاي بلژيک، ايتاليا، هلند، لوکزامسورگ، پرتقیال و ها در استراليا و مکزيک، مراکش دهند. لسنان تشکيل م

د و سیوئد اکثريیت را در اختيیار ها در دانمارک، فنالند، نروژ، نيوزلنی ها در فرانسه و باالخره عرا اسپانيا الجزايريدارند. اياالت متحده در مقايسه با مهاجران کمتر ماهري کیه در اروپیا و بیه ويیژه فرانسیه سیکونت دارنید، معمیوالر

هیاي عیرب تسیار از نظیر تحصیيل و شود آمريکاي (. گفته م 1119کند )دومونت مهاجران عرب ماهر را جذب م (. از کشیورهاي عضیو شیوراي همکیاري 1119ها عملکرد بهتري دارند )نعيم کاي ثروت اندوزي در مقايسه با آمري

هاي ا تصادي سکونت دارند که السته بيشیتر خليج فارس نيز مهاجران در کشورهاي عضو سازمان توسعه و همکاريدغام و جیذب (. ا1119کنند )دومونت دهند و مدت کوتاه در اين کشورها ا امت م آنها را دانشجويان تشکيل م

هیاي مهیاجر از مهاجران عرب در کشورهاي ميزبان از يک کشور به کشور ديگر متفاوت است. به عنوان مثال لسنیان در کشورهاي ميزبیان از جیذب و هماننیدي کامیل تیا حفیظ هويیت مسیتقل، « مشارکت سياس و اجتماع »لحاظ (.19، 1111متفاوت دارند )هامفري هايوضعيت

هیاي مهیاجران شیده گيري رسانهرهاي غرب براي جذب و همانند سازي مهاجران سسا شکلهاي کشوسياستهیاي دهند. به عنوان مثال در فرانسیه کیه سياسیت هاي مقيم کشورهاي غرب تشکيل م است که مخاطسان آنرا عرب

درصید تمیام 11ود شود، مهاجران شمال آفريقا که حید اي در آن اجرا م سازي مهاجران به صورت گستردههمانندنگیار هنیوز هیا بیه عنیوان توليید کننیده يیا روزنامیه دهند، در دسترس به رسانهمهاجران مقيم فرانسه را تشکيل م

اند نيازهاي اين گروه از مخاطسان رسیانه را بیرآورده کننید )الشیعيس هاي فرانسه نتوانستههاي دارند. رسانهدشواريها و راديوهاي محل براي ايین هزار عرا حضور دارند، از انتشار گاهنامه 31ش از (. سوئد که در آن بي111، 1113

(.93، 1111کند )کامائوئر گروه حمايت م

های جديدهای جديد، چالشرسانهشود که در آن مظاهر فرهنگ غرب جیايگزين مظیاهر جهان شدن از ديدگاه فرهنگ نوع استعمار نوين دانسته م

هیا و هیا، برنامیه هیاي غربی اسیتع خسرگیزاري شود. يک از جوانا اين ضيه وابستگ به رسانهم فرهنگ عرب هاي نيز براي کشورهاي کوچک مثیل امیارات هاي مصرف گرا. اما جهان شدن فرصتهاي واردات و ارزشسريال

ند. ساير شهرهاي عربی نيیز دامتحده عرب فراهم کرده است. اين کشور خود را ترکيس از فرهنگ شرق و غرب م کنند. شهر دب در پرتو توجهات و منیابع میال براي تسديل شدن به پيوند فرهنگ غرب و شرق با يکديگر ر ابت م

اند به يک شهر جهان تسديل شده است. چهار دهه سل، دب به روسیتاي یرون که خاندان حاکم به آن مسذول کردهتیرين و جهیان بردند. اين شهر امروزه به يک از ثروتمنددر فقر شديدي به سر م وسطاي شسيه بود که ساکنان آن

است و از اين نظیر « جريان ساز»شهري دب شود (. امروزه گفته م 1119ترين شهرها تسديل شده است )عسداهلل شدهاي شهر رسانه»گذاري ان(. دب به بني19، 1119جايگزين شهرهاي سنت همچون اهره و بيروت شده است )عسداهلل،

گراهيیل رسانه مثل سی ان ان، رويتیرز، سیون و شیرکت انتشیارات میک 991کند. اين شهر به نيز افتخار م « دب انداز آينده آن چنیين گفتیه اسیتع اي دب درباره چشمنمايد. سعيد المنتف ، مدير اجراي شهر رسانهخدمات ارائه م

خواهد در چند سال آينده بیه يکی اي باشد، بلکه م هاي رسانهاي شرکترکز منطقهاي دب صد ندارد مشهر رسانه (.19، 1119)به نقل از ملور « اي تسديل شود.از چهار يا پنج مرکز جهان رسانه


17

به همين ترتيا طر نيز صد دارد خود را به مهد آزادي تسديل کند. اين موضوع در طرح امير طر براي تأسیيس هاي مواف و مخالف در آن تجل يافته است. يک از داليل موفقيیت الجزيیره ايین اي الجزيره و بحثوارهشسکه ماه

هاي مواف و مخالف در آنها هاي مختلف درباره آن انجام شود و بحثهاي غرب بحثاست که سسا شده در رسانهاي را تأسيس ت. دولت اردن نيز منطقه آزاد رسانهدر بگيرد و همين امر تعداد مخاطسان و بينندگان آن افزايش داده اس

-سیرمايه « ايشهر محصوالت رسانه»خدمات ارائه کند. مصر نيز براي تأسيس « اي اردنشرکت شهر رسانه»کرد تا به

نيز ايجیاد کیرده اسیت « ايمنطقه آزاد رسانه»تسديل شود. اين کشور همچنين « هاليود شرق»گذاري کرده است تا به (.19، 1119)ملور

المللی اسیتفاده هاي جديد براي بهسود تصوير خود در عرصه بیين کنند از درت رسانههاي عرب سع م دولتدولت در منطقه خاورميانه که به زبان انگليس بودند هايسايت اينترنت رؤساي جمهوري و سايت 31کنند. بررس

ها در داخل و خارج از منطقه خاورميانه نگاران و صاحسان رسانهروزنامهها ارتساط با نشان داد هدف اصل اين سايت (.1111بوده است )کِرتين و گيتر

-هاي ديجيتال يا آنالين خود را منتشر کننید. رسیانه ها در جهان عرب امروزه آمادگ آن را دارند که نسخهرسانه

و سیايت « الدسیتور »و « الغید »هاي اردنی ، روزنامه«سفيرال»و « السالد»هاي لسنان هاي مثل خسرگزاري طر، روزنامهبا يک شرکت چينی MBCها در اين عرصه هستند. شسکه برخ از نمونه ،عربستان سعودي« اخسار العرب»اينترنت

اي بیه هیاي رايانیه اي امضا کرده تا براي آن بیازي توافقنامه (CDC Corporation)اي يعن هاي رايانهسازنده بازيهیاي . عالوه بر آن، بيشتر شسکه(Arab Media Outlook 2009, 74, 93)هاي انگليس و عرب توليد کند زبان

هیاي تعیامل مثیل داراي ويژگی هاسايتاينترنت دارند و برخ از اين سايت راديوي و تلويزيون در جهان عرب است که سیايت اينترنتی آن « هاي بيروتاديو شار»ها هاي بحث و گفت و گو هستند. يک نمونه از اين رسانهاتاق

(.1119اي است )زموم هاي منطقهها، چت روم و سايتشامل پخش زنده برنامهکننید. اي( فعاليیت می عرب به صورت مالت مديا )چنید رسیانه BBCهاي فرامليت عرب زبان مثل ديگر رسانه

BBC اطسیان جیوان را هیدف خیود یرار داد. سیايت اينترنتی تأسيس شید و مخ 3333عرب آنالين در نوامسر سالArabianbusiness.com 1111در سال BBC عرب آنالين را بهترين سايت خسیري معرفی کیرد )عسیداللطيف

عرب اين است که مستن بر سه رسیانه اسیت يعنی اينکیه راديیو، تلويزيیون و BBC(. ويژگ اصل سايت 1113ها نيیز از آن پيیروي عرب ، ساير رسانه BBCا جمع کرده است. پس از تأسيس سايت محتواي اينترنت را در يک ج

سییايت خییود بییه آدرس 1113کردنیید و سییايت اينترنتیی خییود را تأسییيس نمودنیید. شییسکه الجزيییره در سییال Aljazeera.net از اخسار اندازي کرد که داراي بانک اطالعات غن اي الجزيره راهرا به عنوان بخش از گروه رسانه

مسیابقات »جیايزه 1113هاي پخش شده در شسکه الجزيره عربی بیود. سیايت الجزيیره دات نیت در سیال و برنامهانیدازي شید. شیسکه العربيیه کیه ر يیا در دبی راه 1111را دريافت کرد. اين مسابقات در سال « اينترنت پان عرب

هیاي ديگیر و مشیخص رنت خود را پس از بررس سايترود و در دب مستقر است، سايت اينتالجزيره به شمار م هاي تلويزيون براي تأسیيس سیايت اندازي کرد. ديگر شسکهراه 1111کردن موضوعات مورد عال ه جوانان، در سال

در اين خصوص معتقد اسیتع MBCاي اينترنت بايد با احتياط بيشتري حرکت کنند. سام بارنت، رئيس گروه رسانهاز رسانه تلويزيون به سوي رسانه جديد اهميت زيادي دارد که بايید میورد توجیه و کنکیاش یرار دستاورد حرکت

رود و تا آينده ابل پيش بينی چنیين بیا گيرد ول بايد گفت تسليغات تلويزيون نيروي محرکه رسانه به شمار م (.b 1113)به نقل از پارنل « خواهد ماندهیاي دولتی یرار داده اسیت. بیه ي پيش روي وانين و مقررات و سياسیت هاي جديدهاي جديد، چالشرسانه

کنید کیه منجیر بیه پذيرفتیه عنوان مثال مجوز تأسيس شسکه راديوي را دولت و گاه خود رئيس جمهور صادر م هاي متعددي شده است. هنگام که در مصر حزب الغد به رهسري ايمین نیور، کانديیداي رياسیت نشدن درخواست

نمود و دولت بیا آن مخالفیت کیرد، ايین حیزب در سیال FMي، درخواست مجوز تأسيس شسکه راديوي جمهور


راديو اينترنت خود را تأسيس نمود. بعدها هنگام که ايمن نور به اتهام دريافت رشوه دستگير شید، دو گیروه 1119تأسيس کردند. ديگر احزاب سياسی از ايین « بُکرا»و « محروسه»هاي از حزب الغد، دو شسکه راديوي اينترنت به نام

هیاي جديید از تأسيس کیرد. طیرح 1119روش پيروي کردندع اخوان المسلمين راديو اينترنت خود را در اکتسر سال (.IREX 1119 ،13اند )سکوت وانين نسست به محتواي اينترنت استفاده کرده

هیاي کند و اينکه چگیونگ رسیانه بيشتري بررس م هاي جديد بر جهان عرب را با تفصيلتأثير رسانه 9فصل اند که مجازي است.گيري سپهر عموم جديدي شدهجديد سسا شکل

جمع بندی-ها در دوره پس از استقالل در کشورهاي عربی نقیش مهمی در شیکل کند که رسانهاين فصل اينگونه استدالل م

گيري نیوع هويیت جديید عربی کمیک اي به شکلرسانه اند. نهادهايگيري و تقويت هويت مشترک عرب داشته کند.هاي مادي غرب را با ميراث فرهنگ عرب تلفي م اند که پيشرفتکرده

هیاي مختلیف و از جملیه هاي خصوص سازي در بخشاصالحات ا تصادي در جهان عرب سسا اجراي برنامههاي سوسياليست در پیيش پس از استقالل سياستصنعت رسانه شده است. کشورهاي مختلف عرب )مثل مصر( که

هاي بازار آزاد روي آوردند و با ديگر کشورها در آزادسازي ا تصادي و خصوص سازي بیه گرفته بودند، به سياستاي در کشیورهاي مصیر، امیارات متحیده هاي جديد تأسيس شهرهاي رسانههاي اين سياستر ابت برخاستند. نمونه-هاي عرب از تأسيس مراکز بزرگ خريد و آسمان خیراش روند. دولته منطقه آزاد به شمار م عرب و اردن است ک

(. برخ از پژوهشگران و مفسران اين رويه را تقليد صرف 19، 1119آبادها حمايت کردند )ملور ها و تخريا حلس شود.کشورها م ها به ويژه در ميان جمعيت جوان اين از غرب دانستند که سسا از بين رفتن ارزش

هاي جديد از طري اينترنت همراه شید و باعیث هاي فناوري و گسترش رسانهاين تحوالت ا تصادي با پيشرفتهاي انگليس ی آمريکیاي هشیدار گرديد پژوهشگران و انديشمندان درباره از بين رفتن هويت عرب و سلطه ارزش

هیاي اند که به برنامهاي پان عرب متهم شدهتلويزيون ماهوارههاي جديد (. براي مثال شسکه1111دهند )عسدالرحمن هیاي آمريکیاي هاي آنها تقليد برنامیه هاي اصيل عرب توليد کنند برنامهواردات وابسته هستند و به جاي اينکه برنامه

هاي عرب لتها و نقش آنها در متحد ساختن )يا تفر ه( مهاي بعدي اين کتاب چگونگ گسترش رسانهاست. فصلگيیري هیاي فنیاوري و شیکل کند هر چند که با پيشرفتکند. هر فصل يک رسانه خاص را بررس م را بررس م

هاي دارند.ها با يکديگر همپوشان هاي جديد، برخ از رسانهرسانه

19

2

كتاب در جهان عرب نبي دجاني-اين فصل چگونگ شکل گيري صنعت چاپ در جهان عرب را بررس کرده و وانين و مقررات و نيز محیدوديت

کند. کتاب و ساير محصوالت چیاپ در ايین منطقیه از جهیان همیواره بیه عنیوان هاي آن در طول تاريخ را بيان م -توانستند بر آنها نظارت کنند. بررس چگونگ شیکل شدند که فقط سران کشورها م خطرناک دانسته م ابزارهاي

اي جهیان هاي باشید کیه نهادهیاي رسیانه اي براي فهم بهتر بنيانتواند مقدمهگيري صنعت چاپ در جهان عرب م اند.عرب روي آنها استوار شده

پيشينه تاريخیها پيش از آنکه گیوتنسرگ ماشیين چیاپ را روي کاغذ و حکاک روي چوب را مدت جهان عرب اگر چه هنر چاپ

شود که اعراب بسيار دير هنگام به چیاپ الفسیاي عربی ا یدام دانست، ول معموالر به اشتساه گفته م اختراع کند، م « مطالعات تمیدن اسیالم موسسه »کردند زيرا اسالم تصويرسازي را ممنوع اعالم کرده بود. به عقيده جفري روپر از

کردنید. هاي از رآن کريم را چاپ و تکثير م ]هجري[ متون مختلف و از جمله بخشلندن، مسلمانان از رن پنجم ها و موزهاي اروپیاي و آمريکیاي وجیود دارد و نمونه ... از متون چاپ عرب در کتابخانه 91حدود » گويدعوي م

از دانشگاه کلمسيا معتقد است اعراب در (. ريچارد بوليت1113)روپر « مانده است. تعداد نامشخص نيز در مصر با (.3339دادند )بوليت هاي چوب چاپ کليشه انجام م رن نهم يا دهم ميالدي با استفاده از الا

مصر کشف شد کیه بيشیتر آنهیا 3پنجاه سند که روي پوست، کاغذ و پارچه نرم چاپ شده بود در فيوم اواسيس(. برخ از اين اسناد به صورت دو رنگ چاپ شیده 19ص 3339شود )السامريّه در کتابخانه مل وين نگهداري م

از خطّ کوف کهن و ديم گرفتیه تیا خیط زيسیاي »هاي مختلف خوشنويس و خطاط بودندع بود و داراي طرحدر مصر محصول نوع تکامیل طیوالن بیوده اسیت و بايید اسیتادان نسخ ... که نشان دهنده آن است چاپ عرب

آيیه نخسیت 9هنرمند آنرا انجام داده باشند... يک از متون روي پاکت نرم و نازک چاپ شده و میتن ديگیر شیامل (.3333)مانرو « سوره الشعراء رآن کريم است

( در اندلس )اسپانيا( نوع سيسیتم ابتیداي 31، 1113معتقد است )مذکور در کتاب داباس و ريشو 1حت فيليپ چاپ عرب وجود داشته است که از چگونگ عملکرد آن اطالع در دست نيست. ايین عقيیده مستنی بیر دو منسیع

گيري صینعت چیاپ در اعراب به شکل 3131دهند پيش از سقوط گرانادا در سال ديم اندلس است که نشان م با عنوان اخسار گرانیادا )اححاطیه فی أخسیار غرناطیه( 3199هاي خط سال از نسخهاند. در يک اندلس کمک کرده

3 Fayyum Oasis

1 Philip Hitti


نويسد ابابکر الکلوس االندولس به حاکم و ت کتاب درباره چگونگ توليد مرکّیا و نويسنده آن، ابن الخطيا، م کیه ابین 3111طی سیال نظير بود. عالوه بر آن در نسیخه خ تجهيزات چاپ اهدا کرد که مطالا آن در نوع خود ب

)الحله السرّيه( نگاشته آمده اسیتع يکی از رعايیاي شیاهزاده عسیداهلل عیادت داشیت « گروه مخف »الطّاهر با عنوان ( .31، 1113)داباس و ريشو « کرد.ها را در منزل خود بنويسد و سپس آنها را براي چاپ شدن ارسال م گزارش

تا رن چهاردهم ميالدي ادامه داشت ول احتماالر از آن بیه بعید »ب بوليت معتقد است چاپ کليشه در جهان عرادامه نيافت. ترديدي نيست که در آغاز رن هجدهم اين نوع چاپ بدون اينکه آثاري از آن با مانده باشد، از ميیان

ر اسیالم و هاي جديد فکیري د (. فقط در اواخر حکومت اعراب مسلمان بود که با پيدايش نحله3339)بوليت « رفتهاي خود را درباره احتمال بروز تحريف در متیون دينی رنگ شدن اعتقادات دين مسلمانان، حاکمان نگران نيز کم

(. حاکمان مسلمان که با امواج نوگراي )مدرنيزاسيون( اروپا و مسلغان مسيح )ميسیونرها( 3331ابراز داشتند )آيالون -هاي عرب به اين دليل خودداري می حروفچين متحرک براي چاپ کتاب مواجه شده بودند از به کارگيري تايپ و

کردند که نگران بودند در متون دين تحريف ايجاد شود و کنترل آنها بر اين متون کاهش يابد.ها براي چیاپ هاي عرب در اروپا وجود دارد. نخستين تالش اروپاي اي درباره چاپ کتابا وال متعدد و پراکنده

بود يعن هنگام که مارتين راشیا، روحیان مسیيح اهیل دومينیيکن، در سیفر بیه 3139اي عرب در سال هکتاب]مقر کليساي کاتوليک[ کتاب را که برنارد فون براندنسورگ به زبان التين نگاشته بود، چیاپ کیرد. اروپیا تیا واتيکان

هیاي عربی را درک نکیرده بیود. در ايین ه چاپ کتابها بازپس نگرفت، نياز بزمان که گرانادا )اسپانيا( را از عرباي را از دانشیگاه شیهر سیاالمانکا گیرد زمان اسقف گرانادا به دستور شاه فردنياند و ملکه ايزابال افراد تحصيل کیرده

دانستند، دو کتاب تأليف نمايند. ايین دو کتیاب آورد و از آنها خواست براي ميسونرها )مسلغان مذهس ( که عرب نم منتشر شدند. 3919و 3919در سال « فرهنگ لغت عرب »و « هاي تدريس و رائت عرب و دانش آنروش»با عنوان

(.1113هر دو کتاب داراي صفحات مصور بودند)نهمه هاي خط عربی کیه گيري چاپ در جهان عرب کمک کردند. آنان تالش کردند نسخهشرق شناسان نيز به شکل

گوئيلیوم 3313(. در سال 3333را در خود جاي داده بودند به صورت چاپ منتشر کنند )لوند فلسفه و علوم يونان استفاده کیرد. در « هاي شر زبان»پوستل، شرق شناس فرانسوي از حروفچين چوب براي انتشار کتاب دستور زبان

کیرد و بعیدها بیه رُم خدمت م فرانسوا ساواري دوبريوز ديپلمات فرانسوي که به عنوان سفير سطنطنيه 3931سال (.11ی 13، 3399به پاريس بازگشت )سابات 3939اعزام شد، يک چاپخانه عرب در رُم تأسيس کرد. او در سال

السته وضعيت در اندلس با بقيه نقاط جهان عرب تفاوت داشت. اندلس در آن زمان بخش از امپراتیوري عثمیان ترين کشیور اسیالم وفچين متحرک در صنعت چاپ، امپراتوري عثمان بزرگبود. در زمان گسترش استفاده از حر

گفتنید. اگیر چیه سیطنطنيه، پايتخیت می « مرد بيمار اروپیا »رفت، اما کشور پيري بود که معموالر به آن به شمار م اين امپراتوري هاي تابع هاي شر در صنعت چاپ جلوتر بود ول سلطان نشينامپراتوري عثمان ، از ديگر پايتخت

در استفاده از خط و الفساي عرب در صنعت چاپ بيمناک و نگران بودند. الفسیاي عربی در آن زمیان میورد اسیتفاده بيشتر گروههاي وم در امپراتوري عثمان و حت خود ترکان بود. ترس و نگران آنها ريشیه در دو عامیل داشیت.

رفتنید. آنیان هاي دينی بیه شیمار می ن[ بود که نگاهسانان ارزشنخست مقاومت بخش از علماي مسلمان ]روحانياافتد و عالوه بر آن احتماالر موجا شود کنترل ب چون و چراي آنها به خطر دادند صنعت چاپ سسا م احتمال م

ران حرمت شکن و توهين به نام خداوند متعال خواهد شد. اين علماي مسلمان همانند همتايان کاتوليک خود در دوتواند انحصار آنها در نگارش ]متون دين [ را از بين بسیرد تاريکِ رون وسط در اروپا، معتقد بودند صنعت چاپ م

و به همه اين امکان را بدهد که به راحت به متون مقدس دسترس داشته باشند و به اين ترتيا بیه جايگیاه آنهیا در هیاي سینت نظیم اين بودند که صنعت چاپ سسا از بين بردن بنيیان مقام رهسران دين آسيا وارد شود. آنان نگران

بسیياري از علمیا نیه تنهیا »آنها بر اساس آن استوار شده بود. السته با گذشیت زمیان شود. نظم که مو عيتکهن م

10 كتاب در جهان عرب

31

، 3331صنعت چاپ را تحمل کردند يا حت از آن استقسال نمودند، بلکه در اسیتقرار آن نيیز نقیش داشیتند )آيیالون توان به محمد عسده،سيد جمال الدين اسیدآبادي و رشیيد رضیا (. از ميان اين رهسران مذهس سرشناس عرب م 391

شد. عامیل ديگیري کیه بیه دانسته م « ادامه سنّت مشروع»اشاره کرد. در اواخر رن نوزدهم صنعت چاپ به عنوان گيیري جنیسش مسیارزه بیا سیلطه رد، شیکل پذيرش صنعت چاپ در مناط عرب نشين امپراتوري عثمان کمیک کی

هاي چاپ با يکديگر متحد شیوند و بيگانگان بود. اين جنسش و نيز وضعيت سياس آن زمان سسا شد علما و رسانه در نتيجه مقاومت مذهس در مقابل صنعت چاپ کاهش يافت.

هیاي شیر رد، از زبیان ها و مدارس مذهس که پاپ در رن شانزدهم و هفیدهم تأسیيس کی بسياري از چاپخانه)کتاب او ات نماز( نیام « کتاب صاله الساعه»کردند. نخستين کتاب که با حروف متحرک عرب چاپ شد استفاده م

اي بیه چیاپ دارد. هدف از چاپ و انتشار اين کتاب توزيع آن در ميان مسيحيان شرق بود. ايین کتیاب در چاپخانیه شیهر کیوچک در « فیانو »در 3931کرد. کتاب مزبیور در سیال نرا تأمين م رسيد که پاپ ژوليوس دوم منابع مال آ

( حدا ل هشت نسخه از اين کتاب هنوز وجود دارد. يک نسیخه 3393جنوب و نيز ايتاليا چاپ شد. به عقيده کِرکِ )سه نسخه ديگیر از آن در کتابخانه مل فرانسه در پاريس، نسخه ديگر در خزانه نفائس کتابخانه دانشگاه پرينستون و

در ايتاليا رار داردع در کتابخانه شر در شهر مودِنا، در کتابخانه مديس در فلیورانس و در کتابخانیه آمسروسیيانا در هاي از اين کتاب نيز در موزه بريتانيا، کتابخانه مل اهره )دارالکتا( و کتابخانیه بیايريش اسیتات شهر ميالن. نسخه

شود.ري م بيسليوتک در مونيخ نگهداکليساي کاتوليک رُم برخ از روحانيان مسيح شر را در مدارس مذهس خود به کار گرفت تا به کمیک آنهیا متون عرب و سريان را چاپ و منتشر کند و بدين وسيله اطمينان حاصل کند متون چاپ شیده مطیاب بیا تعیاليم و

تأسيس کرد. پاپ ايین 3931را در سال « سسه مارون مو»دستورات کليساي کاتوليک است. پاپ گريگوري سيزدهم ا دام را با هدف تأمين نيازهاي کليساي مارون براي آموزش روحانيان و نيز تقويت رابطیه بیين کليسیاي میارون و

هاي مهم در جامعیه لسنیان تشکيالت پاپ، انجام داد. اين موسسه روحانيان مسيح متعددي را تربيت کرد که نقشاي از مدارس مذهس مسيح در لسنان شدند. روحانيیان میارون ند. اين روحانيان پيشگامان تأسيس مجموعهايفا کردها و دانش خود در عرصه چاپ و نشر که در رُم آموخته بودند به خوب استفاده کردنید. سیرکيس الیرازي، از تجربه

ه سنت آنتون در لسنیان آورد. ايین ماشیين از رُم يک دستگاه چاپ به صومع 3931روحان مسيح مارون ، در سال اين دستگاه پيش از آنکه کنار گذاشیته شیود فقیط (sabat)کرد. به عقيده سابات چاپ از الفساي آسوري استفاده م

هاي ( دليل کنار گذاشته شدن اين ماشين چاپ آن بود که سيل کتاب11، 1113يک کتاب چاپ کرد )داباس و ريشو م به سوي کليساهاي مارون سرازير شد که از کيفيت باالتري برخوردار بودند. عالوه بر آنکیه در مجان از کليساي رُ

(.19ی 13، 33، 3399آن زمان در لسنان تعداد افراد باسواد اندک بودند )سابات روسيه و ديگر کشورهاي اروپاي مسیيح ارتیدوکس بیه دليیل ارتسیاط مسیتقيم بیا اسیالم و مسیلمانان کیه در

هاي عرب عال ه مند شدند. پس از آنکه روسيه کردند، به چاپ کتابسايگ آنها در امپراتوري عثمان زندگ م همچاپخانیه »ها را تصرف کرد، کليساي کاتوليک روسيه بزرگ ها در رن هجدهم بخش از لمرو ترکدر جنگ با ترکهیاي آموزشی را بیراي اتسیاع هیا و نيیز کتیاب رمانرا در سنت پترزبورگ تأسيس کرد تا احکام و ف« عرب و تاتاري

(.1111مسلمان روسيه چاپ و منتشر کند )ابويس

قوانين و مقررات چاپ و نشر در طول تاريخاي مواجیه شیدند کیه مشیابه دوران هیاي گسیترده در اواخر رن پانزدهم ميالدي اتساع امپراتوري عثمان با سیرکوب

در اين دوران مقامات امپراتوري عثمان از اين تیرس داشیتند کیه توليید و انتشیار تاريک رون وسطا در اروپا بود. بیا 3139شود. بنابراين سلطان بايزيد دوم در سال گسترده کتاب و متون چاپ سسا تضعيف درت و ا تدار آنها م

هیاي اروپیاي کیه از درتصدور فرمان استفاده از حروف الفساي عرب در چاپ را ممنوع اعالم کرد. السته با فشار


بیه يهوديیان کیه پیس از اخیراج از 3131کردند، سلطان در سیال ها در امپراتوري عثمان حمايت م حقوق ا ليتاي بیا حیروف عسیري تأسیيس کننید. يهوديیان اسپانيا در امپراتوري عثمان ساکن شیده بودنید، اجیازه داد چاپخانیه

ی 19، 3399ها را چیاپ کردنید )سیابات ، تاريخ ، پزشک و ديگر کتابهاي مذهس ، ادب امپراتوري عثمان کتابهاي خود ادامه دادند و عالوه بر متون عسري، متیون عربی را بیا الفسیاي هاي يهودي سه رن به فعاليت(. چاپخانه11

د )سیابات فرمیان پیدر خیود را تکیرار کیر 3939کردند. سلطان سليم اول، فرزند بايزيد در سیال عسري نيز چاپ م ها امتيازات در حوزه چیاپ و نشیر هماننید ها شد و به ارمن ( ول اين بار هم او تسليم فشارهاي اروپاي 33، 3399

به يونان تسارها نيز امتيازات مشابه داده شد. اعطاي امتياز چیاپ و 3919اعطا کرد. در سال 3399يهوديان در سال (.31ی 39، 1113که از الفساي عرب استفاده نکنند )داباس و ريشو ها مشروط بر آن بودنشر به اين ا ليت

( وضعيت سياس ی اجتمیاع در امپراتیوري عثمیان بیه 3919تا 3991در دوران حکومت سلطان احمد سوم )تیر شید. سوي اصالحات و تمايل به اروپا گرايش پيدا کرد و در نتيجه وانين و مقررات چاپ و نشیر سیهل گيرانیه

توان با افول و هاي علم و فن م ن به اين نتيجه رسيده بود که از طري چاپ و توزيع گسترده و سريع کتابسلطا(. علما شروع به بيان نقش دستگاه چاپ کردند 3333نزول که امپراتوري عثمان با آن مواجه بود، مقابله نمود )لوند

(.393، 3331)آيالون « شدعنوان ا دام مشروع شمرده م شد، بلکه بهکه نه تنها اختراع زيانسار دانسته نم محمد چلس يرم سکيز، سفير و ت امپراتوري عثمان در فرانسه نقش مهم در ايجاد ايین تغييیرات ايفیا کیرد.

ها در عرصه چاپ و نشر اروپا شیده بودنید و عیزم خیود را چلس و پسرش، سعيد افندي، مسحور و شيفته پيشرفتتا به ممنوعيت چاپ و نشر در کشور خود پايان دهند. هنگام که بیه اسیتانسول بازگشیتند بیا همکیاري جزم کردند

اي با حروف عرب ابراهيم متفر ه که ديپلمات حکومت عثمان بود و اصليت مجارستان داشت در استانسول چاپخانهپاشیا، صیدر اعظیم عثمیان ، میرتسط بیود. تأسيس کردند. متفر ه درعرصه چاپ و نشر تجربيات داشت و با ابراهيم

کاربردهاي »بنابراين ابراهيم متفر ه درخواست مفصل که به شکل يک مقاله بود به مقامات عثمان نوشت. اين مقاله هاي مذهس که درباره تفسير نام داشت. در اين مقاله منافع چاپ فکر شده بود و در انتها متعهد شده بود کتاب« چاپ

است را چاپ نکند. سلطان نامه را به عسدا... افندي، شيخ االسالم عثمان ، که باالترين مقام میذهس بیود متون مذهس هیاي ارجاع داد و اين سؤال را مطرح کرده بودع يک شخص مطمدن حروف الفساي فلیزي تهيیه کیرده اسیت تاکتیاب

اين سيل را به کمک آنها چاپ کند. آيا بیر شناس و از هاي فلسف ، منط ، ستارههاي لغت، کتابادب ،علم ، فرهنگ (.3333تواند اين طرح خود را اجرا کند؟ )لوند اساس وانين عدالت م

به اين سؤال پاسخ داد. او در اين فتوا چاپ میتن عربی را مشیروط 3919شيخ االسالم با صدور فتواي در سال (. متن فتوا به اين شرح استع91، 3399بر آنکه شامل متون مذهس نشود، مجاز دانسته بود )سابات

انید روي الیا نقیش بسنیدد و بیدون اگر کس بتواند حروف و کلمات يک کتاب را که به درست تصحيح شدههیا اند توليد کند، بنیابراين افیزايش تعیداد کتیاب هاي زيادي از کتاب را که روي کاغذ چاپ شدهزحمت زياد نسخه

شود. از آنجا که منافع زيادي در اين کار وجود دارد به چنين دسترس به کتاب م سسا کاهش يمت آنها و افزايش شیوند را هاي که چاپ م فردي بايد براي فعاليت اجازه داده شود ول الزم است محققان تعيين شوند تا متن کتاب

تصحيح کنند.و متفر یه ايون ( کیه بیر اسیاس آن بیه سلطان احمد با استناد به فتواي شيخ االسالم، فرمان صادر کرد )خط هم

آغیاز کیرد 3913اي با الفساي عرب تأسيس کنند. اين چاپخانه، چاپ کتیاب را در سیال شرکايش اجازه داد چاپخانه(. اين تصميم سلطان در تغيير مقررات چاپ و نشر در امپراتیوري عثمیان نقطیه 313ی 331، 1113)داباس و ريشو

در جهان عرب مشروعيت انون بخشيد.عطف بود و به صنعت چاپ چاپ کتاب به زبان عرب توسط ميسونرها و شرق شناسان در رن هفدهم در رومان ، ايتاليا، فرانسه، هلند، آلمان

ها به مقامات مذهس يا نهادهاي آموزش و دانشگاهها وابسته بودند. بيشتر و انگليس رواج داشت. بيشتر اين چاپخانه


33

هیاي بیه زبیان هاي به زبان التين بودند و برخ نيز بخشکه در اين دوره چاپ شدند داراي بخش هاي عرب کتابهیاي ميسیونرها و (. مقامات بلنید پايیه میذهس معمیوالر از فعاليیت 39ی 11عسري و سريان داشتند )داباس و ريشو

-هیاي میذهس و کتیاب ميسونري کتاب هايکردند. بنابراين چاپخانهمسلغان مذهس در مناط عرب نشين حمايت م

نمودند.هاي تسليغ مسيحيت چاپ و منتشر م هاي آموزش براي فعاليتهاي خارج که در منطقیه اگر چه حاکمان اوليه امپراتوري عثمان با چاپ متون عرب مخالفت کردند ول طرف

هاي براي پيشسرد اهیداف خیود دند چاپخانهعرب بودند مشکل با اين امر نداشتند و ميسيونرهاي خود را ترغيا کرهیا( از صینعت چیاپ تأسيس نمايند. بنابراين کليساي کاتوليک رُم )بعدها کليساي ارتدوکس و پس از آن پروتسیتان

هاي ميسونري اوليه نه تنهیا هاي تسليغ مذهس )ميسونري( در جهان عرب استفاده کردند. چاپخانهبراي پيشسرد برنامههاي ناش از وانين و مقررات مواجه بودند، بلکه مشکالت فن نيز داشتند. حروف الفسیاي عربی ، بیر با محدوديت

شیوند. بیه ايین چسسند و به صورت جدا جیدا نوشیته نمی خالف الفساي التين، پشت سر هم آمده و به يکديگر م شیود. چهیار صیورت نوشیته می شود و آن اين است که هر حرف الفسا بیه مالحظات، مشکل ديگري نيز اضافه م

هاي مختلف براي فائ آمدن بر اين مشیکالت انجیام دادنید ولی تیا زمیان پيیدايش کیامپيوتر چاپخانه داران تالش نتوانستند به راه حل اطع دست يابند.

ي استفاده از چاپخانه در شرق عرب ، به ويژه در مناط مسيح نشين، به دليل ر ابت ميسیيونرهاي مسیيح بیرا در 3911جذب پيرو رواج پيدا کرد. فاکر پس از مرگ سراسقف داباس به منطقه جسل لسنان رفت و در آنجا در سیال

اي تأسيس کرد. ر ابت بين ميسونرهاي مختلف چاپخانه سنت جاندر صومعه کاتوليک 1نزديک شهر کوچک شوير لسنان منتقل شد.براي انتشار کتاب و توليد محصوالت چاپ از حلا به منطقه جسل

کشيشان ارتدوکس يونان به چالش که چاپخانه فاکر ايجاد کرده بیود بیا تأسیيس نخسیتين چاپخانیه عربی در چاپخانیه عربی در صیومعه سینت عيسی 3313ها نيز پس از آن در سال پاسخ دادند. مارون 3993بيروت به سال

چاپخانه عرب خود را از مالت به بيروت انتقال دادنید. 3311تأسيس کردند. ميسونرهاي پروتستان آمريکاي در سال وارد اين مسابقه شیدند. 3313ميسيونرهاي يسوع کاتوليک نيز با تأسيس سومين چاپخانه عرب در بيروت در سال

هاي آمريکاي نقش مهم در پيشسرد صنعت چیاپ در لسنیان و منطقیه ايفیا ها و چاپخانه پروتستانچاپخانه کاتوليک ميالدي اين دو چاپخانه نقش پيشرو در منطقه را داشتند. 3391ردند. تا دهه ک

هاي دين ارتساط نداشت، با تأسيس چهارمين چاپخانیه سیوري چاپ مطالا عموم عرب که با مذاها و فر هعثمیان ، آغاز شد. اين چاپخانه را خليل الخوري مدير ساب چاپ و انتشیارات در دولیت 3399در بيروت در سال

منتشر نمود.« حديقه األخسار»تأسيس کرد. الخوري اولين روزنامه پرطرفدار عرب را در لسنان به نام اگر چه سوريه و منطقه جسل لسنان پيشرو در استفاده از چاپ متحرک بودند، ول ايین روش بيشیتر بیراي توليید

شد. السته با استفاده از اين روش برخی فاده م هاي ادب استهاي مذهس ، فرهنگ لغت و تعداد محدودي کتابکتاب هاي خط عرب نيز به صورت چاپ منتشر شد.نسخه

، ايین 3933صنعت چاپ به مصر با هدف ديگري وارد شد. تا پيش از سفر هيدیت فرانسیوي بیه مصیر در سیال ذهس کیه کليسیاي هیاي می هاي مصیر کتیاب ( معتقد است سط 3333کشور با چاپ متحرک آشناي نداشت. لوند )

وابسیته « مرکز مطالعات يهیودي »هاي کردند. در يک از گزارشکاتوليک به زبان عرب چاپ کرده بود را دريافت م منتشیر شید، « 1از متون دست نويس تا چاپع تغيير سینت يهیودي »با عنوان 3339به دانشگاه پنسيلوانيا که در سال

گذار صنعت چاپ به زبان عسري در امپراتوري عثمیان بیود، در که پايه ،«9آمده است نوه گريشام بن موزز سونيسون

1 Shweir

From Written to Printed Text: The Transmission of Jewish Tradition 1. 2.Greshom Ben Moses Soncions


کند ول معتقد اسیت ( اين نظريه را تأييد م 91، 3339چاپخانه عسري در اهره تأسيس کرد. استاينسرگ) 3999سال کنند.يد نم اتفاق افتاده است. منابع ديگر اين ديدگاه را تأي 3999تا 3991هاي هاي عسري بين سالچاپ کتاب

ناپلدون در سفر به مصر سه دستگاه چاپ به همراه خود آورد تا پيام خود را به نظاميیان فرانسیوي و میردم مصیر منتقل کند. اين سه دستگاه ادر به چاپ متون عربی ، التیين و فرانسیه بودنید. الستیه در پايیان سیفر هيدیت اعزامی

پ به فرانسه بازگردانده شدند. بعدها هنگام که محمدعل پاشیا اين سه دستگاه چا 3313فرانسوي به مصر در سال هاي چاپ را به عنوان بخشی از برنامیه خیود بیراي بهسیود نظیام به عنوان چهره درتمند مصر هور کرد او ماشين

آموزش مدارس و در نهايت نوسازي )مدرنيزاسيون( کشور معرف نمود.ه صنعت چاپ و نشر در منطقه عرب سانسیور بیوده اسیت. سانسیور گيري و توسعترين موانع شکليک از مهم

باشد. معيار سانسور از يک زمان به زمان ديگر و از يک کشیور عربی امروز هم يک از موانع توسعه اين صنعت م گيري در خصوص متون میذهس در تیونس و الجزايیر به کشور ديگر متفاوت است. اين سانسور از مطالعه و سخت

گران مسلمان و نويسندگان سکوالر در کشورهاي عرب حاشيه خليج شود و به ممنوعيت چاپ آثار اصالح شروع م (.39، 1119کند )مرمير فارس ادامه پيدا م

صنعت مدرن چاپ و نشر در جهان عربن به درت رسيدن محمدعل پاشا در مصر نويد دهنده آغاز دوران جديیدي در جهیان عیرب بیودع خیروج از دورا

در اهره و در همان مکیان چاپخانیه فرانسیوي، چاپخانیه جديیدي 3313تاريک و سياه . محمدعل پاشا در سال معروف گرديد. ايین چاپخانیه در منطقیه عربی بوالق، مَطْسَعهمنتقل شد و به بوالقبنيان نهاد. اين چاپخانه بعدها به

رسم دولت مصر است. اين چاپخانه در وا ع در منطقیه عربی شد. امروزه نيز چاپخانه اي پيشرو دانسته م چاپخانه را به ارمغان آورد و در شش سال نخست فعاليتش بيش از نيم ميليون اثر چاپ کرد.« انقالب اطالعات»

در دوران حکومت محمدعل پاشا بر مصر چاپ و نشر در انحصار دولت بود و هدف او اين بیود کیه کشیور را -هاي پزشک ، علم ، موسيق ، هنر و کتیاب هاي دولت ، متون و کتابخانه عمدتار دستور العملمدرنيزه کند. اين چاپ

ها تغييرات مورد نظر را ايجاد نکرد. به دليل اينکه تعیداد انیدک از کرد. السته انتشار اين کتابهاي آموزش چاپ م حت در ميان همیان تعیداد انیدک باسیوادان، افیراد ها در انسارها با ماندند. ها باسواد بودند، بيشتر اين کتابمصري

(. 391، 3399هاي چاپ شده داشیته باشیند )سیابات اي به کتابمعدودي بودند که پذيراي اصالحات باشند يا عال هتوانست اصالحات در نظام آموزش را پس از سقوط حکومت محمدعل پاشا، دولت ضعيف بر سر کار آمد که نم

انجام دهد.نشر در فلسطين که مهد اديان توحيدي بود، همانند سوريه و جسل لسنان، به وسيله گروههاي میذهس بیه چاپ و

اي به زبیان فعاليت خود را آغاز کرد. در اين سال چاپخانه 3311ارمغان آورده شد. صنعت چاپ در فلسطين در سال اي عرب در بيت المقدس تأسيس کردند و راهسان فرانسيسکن چاپخانه 3319عرب در فلسطين تأسيس شد. در سال

دو چاپخانه ديگر نيز تأسيس شد که يک را گروه از مسلغان انگليسی و ديگیري 3313دو سال بعد يعن در سال اي کیه امیروزه کشیور اردن یرار دارد، بیين سیوريه، را مسلغان ارمن بنيان نهادند. پيش از جنگ جهیان اول منطقیه

شده بود و صنعت چاپ در آنجا پس از اين تاريخ مستقر شد. خليل ناصر اولين چاپخانیه را فلسطين و حجاز تقسيماز حيفا به امان منتقل کرد. يک چاپخانه دولتی نيیز 3311در اردن تأسيس کرد. در وا ع او چاپخانه خود را در سال

در اردن تأسيس شد. 3319در سال ود و فقط در نتيجیه عال یه و تمايیل مقامیات محلی امپراتیوري تأسيس چاپخانه در ساير کشورهاي عرب کند ب

هیا تأسیيس شیدند. اطالعیات عثمان براي رواج ديدگاههاي خود و تصميمات اداري و حکومت ، برخ از چاپخانههیا در ايین اي در خصوص چگونگ استقرار صنعت چاپ در اين کشورها وجود دارد. اطالعات و گیزارش پراکنده

است. به عنوان مثال در يک منسع آمده است اولين چاپخانه در عراق را راهسان اهیل دومينیيکن در خصوص متفاوت


32

اي بیود را اولیين بنيانگیذار در شهر موصل تأسيس کردند. منسع ديگر يک ايران که داراي اصليت ترکيیه 3399سال (. 139، 33، 3399داند )سابات م 3311يا 3313چاپخانه در عراق در سال

اولين چاپخانه در يمن به دستور سلطان عسدالحميد دوم تأسيس شد تیا در خیدمت مقامیات امپراتیوري عثمیان هاي مختلف درباره تیاريخ تأسیيس نام داشت. گزارش« چاپخانه واليه اليمن»يا « چاپخانه الواليه»باشد. اين چاپخانه

هیا متفاوت است ول تمام اين گیزارش 3393تا 3391هاي هاي فکر شده بين سالاين چاپخانه وجود دارد. تاريخ، 3399توانست متون ترک را چیاپ کنید )سیابات اي ابتداي بود و فقط م بر اين نکته اتفاق نظر دارند که چاپخانه

119.) اولين چاپخانه را در سرزمين حجاز تأسيس کیرد. حجیاز بعیدها بیه بخشی از 3331امپراتوري عثمان در سال

چاپخانیه »يیا « المطسعه الميريیه »(. اين چاپخانه را که 33، 3339دشاه عربستان سعودي تسديل شد )سابات، کشور پاهیاي چیاپ ايین نام داشت، حاکم ترک تسار حجاز، عثمان نوري پاشا، در شهر مکه بنیا نهیاد. ماشیين « واليت حجاز

کند. بنیابراين انديشیمندان و مقامیات حجیاز هاي پيشرفته مصر ر ابتتوانست با چاپخانهچاپخانه دست بود و نم ها در دوران حکومت آل سعود گسترش يافیت و بیه آمیوزش دادند آثار آنها در مصر چاپ شود. چاپخانهترجيح م

دست اندرکاران صنعت چاپ اين کشور در مصر توجه خاص مسذول شد.هیا ابتیدا از طريی تأسيس ايین چاپخانیه ديگر کشورهاي عرب به عرصه تأسيس چاپخانه بسيار دير وارد شدند.

، در 3313ها از آنها حمايیت کردنید. نخسیتين چاپخانیه در بحیرين درسیال ا دامات فردي انجام شد و سپس دولتتأسيس شد. در کشورهاي مغیرب عربی اسیتقرار صینعت چیاپ بیه 3399و در طر در سال 3319کويت در سال

کشيد تا در کشورهاي مغرب عرب تغييرات ايجاد شود. در اين کشیورها سرعت شرق عرب نسود. زمان زيادي طول چاپخانه را يا بخش خصوص تأسيس کرد يا اينکه طرح آن متعل به بخش خصوص بود و اشیغالگران خیارج از

کردند.آن حمايت م تأسیيس اولیين تأسیيس کردنید. در تیونس تیاريخ 3311نظاميان فرانسوي نخستين چاپخانه الجزاير را در سیال

گردد. در اين سال يک کشيش فرانسوي کتاب مذهس به زبان فرانسه منتشر کیرد. پیس باز م 3313چاپخانه به سال ، 1119از آن چند چاپخانه ديگر نيز تأسيس شد که عمدتار افراد و بخش خصوص آنها را بنيان نهیاده بودنید )مرميیر

-گردد. در اين سال يک از مقامات دولت در شهر مکنز چاپخانیه باز م 3399(. صنعت چاپ در مراکش به سال 33

بنیا 3399اي تأسيس کرد که بعدها به شهر فاس منتقل شد. اولين چاپخانه در ليس را حاکم استان تريپیول در سیال نهاد.

هیاي نخسیتين وضعيت کنون چاپ و نشر متون عرب در جهان عرب به کل متفیاوت از وضیعيت آن در سیده ها در غیرب بیه حید ابیل سیول هور اسالم است. حدود يک هزار سال پيش از آنکه کيفيت و کميت چاپ کتاب

هنگیام کیه اروپیا اشیغال »برسد، در نيمه رن هشتم ميالدي تمدن اسالم صینعت چیاپ ابیل تیوجه داشیت. بیه همیراه نظیام آموزشی ، هاي استعماري صنعت چیاپ جهیان اسیالم را هاي اسالم را آغاز کرد، درتسرزمين

تا(.)سردار وديويس، ب « درمان و ديگر نهادهاي فرهنگ آن نابود کردند

های صنعت چاپ جهان عربچالشهاي جدي براي صینعت چیاپ کشیورهاي توسعه و پيشرفت سريع فناوري صنعت چاپ در نيم رن گذشته، چالش

هاي اروپاي و الفساي التين را میورد توجیه الت چاپ زبانهاي جديد فقط مشکعرب ايجاد کرده است زيرا فناوريشیود نوع مختلف را شامل م 191حرف مختلف است. چاپ الفساي عرب تا 91داده است. الفساي التين فقط شامل

(.3333برابر حروف التين است )مانرو 9که هیاي ن دست ديم با ماشينترين چالش مدرن براي صنعت چاپ عرب از طري جايگزين کردن حروفچيمهم

-ها مشابه دستگاههاي تايپ معمول بودند ول صفحه کليید آنهیا می الينوتايپ و مونو تايپ ايجاد شد. اين ماشين


در ايیاالت متحیده « الهیدي »از روزنامیه 9توانست ترکيسات زيادي از حروف را در خود جاي دهد. سیلوم مارکیازل ترکيا در ماشين الينو تايیپ 311داد ترکيسات حروف عرب براي چاپ را به توانست به کمک وه خال يت خود تعبيروت توانست تعداد ترکيسات حروف عرب را در ماشين چاپ خود به « الحيات»کاهش دهد. کامل مُروا از روزنامه

(.3333ترکيا کاهش دهد )مانرو 33اي اين امکان را بیراي چیاپ بود و تايپ رايانه تغييرات و تحوالت در فناوري چاپ در رن بيستم بسيار گسترده

عرب فراهم ساخت تا از پيروي محض از فناوري غرب و مجسور بودن براي تطسي دادنِ خیود بیا آن، رهیاي يابید. هیاي حیل چاپ عرب امروزه چشم اندازهاي بسيار بهتري براي کنار آمدن با ترکيسیات مختلیف حیروف و ارائیه راه

از سل حروفچينی و تايیپ تر و د يقترحروف، در پيش رو دارد. متون عرب امروزه بسيار سريع جديد براي طراح شوند.م

حل شدن مشکالت فن چاپ الفساي عرب پيشرفت مهم بود ول اين مسدله فقط بخش از مشیکالت صینعت الت ديگیري بیراي آثیار رود. ماهيت زبان عرب کالسيک و چگونگ نگیارش آن مشیک چاپ در جهان به شمار م

هیاي مختلیف و متعیدد محلی خیود علم و ژورناليست ايجاد کرده است. نويسندگان عیرب در نگیارش از روش کند و اين مسدله به کنند و لهجه واحدي ندارند. اين تشتت در متون ژورناليست يا علم مشکل ايجاد م استفاده م

مناسا بودن الا و افیزايش بالغیت لغیوي را بیه بهیاي از »کند م خوب در يک از آثار ادب کالسيک که تالش(. آثار ادبی کالسیيک بیه الیا، افيیه، 391، 3331شود )آيالون ايجاد کند، به خوب ديده م « دست رفتن شفافيت

-می داد که در نتيجه آن شفافيت و وضوح در بيشتر موارد از بیين سجع، صور خيال و منابع ادب اهميت زيادي م

(.3391رفت )حمزه مشکل ديگري که متون علم و ژورناليست عرب با آن مواجه بودند، سازگار کردن واژگان عرب براي مقابله بیا

نگیاران و ها و اصطالحات خارج ايجاد کرده بودند. نويسندگان عرب و بیه ويیژه روزنامیه هاي بود که واژهچالشهیاي با کاربردهاي بيگانه و جديد سازگار کنند. برخی تیالش کردنید معیادل دانشمندان مجسور بودند زبان عرب را

هاي متفیاوت بیراي يیک واژه عرب بسازند ول در بيشتر موارد سسا سردرگم شد زيرا نويسندگان مختلف معادلي آوردنید ولی آنهیا رو « عرب کردن»هاي بيگانه يا بيگانه معرف کرده بودند. ديگر نويسندگان به رض گرفتن واژه

تواند به فقر ادب و واژگان کمک کند. گاه او ات يک واژه مناسا عرب کنار گذاشته شده و يک واژه اين کار م تواند داشته باشید. ايین رويکیرد بیه صیورت شود که نامناسا است و حت معناي نا ص م بيگانه به کار گرفته م سل جوانان تلويزيون به جامعه وارد شده که دانش و آگاه آنها از متیون يابد به دليل اينکه نروزافزون گسترش م

هیا و کننید، از واژه کالسيک عرب ضعيف است. آنان در مواردي که واژه يیا عسیارت مناسیا عربی را يافیت نمی کنند.اصطالحات بيگانه استفاده م

-آن مواجه هستند، جهان عرب با چالش عالوه بر مشکالت فن و ادب که دست اندرکاران چاپ و نشر عرب با

ها، مشکالت مربوط به پیايين هاي ديگر نيز روبه روست که بايد مورد توجه و اهتمام رار گيرد. از جمله اين چالش باشد.بودن سرانه مطالعه آثار مکتوب و موضوع سانسور م

هاي چیاپ شیده در جهیان عیرب کتاب درباره ميزان»به عقيده ابراهيم المعلم، رئيس انجمن ناشران جهان عرب ( عالوه بر 1111)دل کاستيلو « توان گفت در مقايسه با جمعيت آن بسيار اندک استآمار د يق وجود ندارد ول م

-آن به گفته ناصر جاروس، رئيس انجمن ناشران لسنان، صنعت چاپ در جهان عرب با مشکل توزيع نامناسا کتیاب

هاي منتشر شده مواجه است.تيساب به اطالعات د ي و صحيح در خصوص وضعيت چاپ و نشر در جهیان عیرب دشیوار اسیت و از آن دس

دشوارتر ارزشياب اين اطالعات است. نگارنده تجربيات دست اول در خصوص مشکالت بدست آوردن اطالعیات

Sallum Markazel 3.


37

کیه « 9ارتساطیات جهیان گیزارش »د ي از منابع رسم دارد و آن هنگام بود که بخش مربوط به جهان عیرب را در آنرا تهيه کرده بود، ويرايش نمود. بر اساس هر ديدگاه که به وضعيت کنون چیاپ و نشیر 3333يونسکو در سال

هاي مکتوب بیه دليیل پیايين بیودن توان گفت ا سال اندک مردم به رسانهدر جهان عرب نگريسته شود، به درست م ريد، توسعه نيافتگ صنعت چاپ و نشر و سانسور اسیت. سانسیور ميزان باسوادي در جهان عرب، کاهش درت خ

ها و صنعت چاپ و نشر نتوانند توسعه پيدا کنند و سرکوب شوند.شود رسانهسسا م سیوادان در جهیان )آلکسو( در گزارش اعالم کرد تعیداد بی « سازمان علم ، فرهنگ و آموزش اتحاديه عرب»

افزايش پيدا کرده است. بر اساس اين گیزارش 1119ميليون نفر در سال 91به 3391ميليون نفردر سال 91عرب از سیوادي در منیاط توسیعه درصد است که باالتر از ميیزان بی 19سال در جهان عرب 39سواد باالي ميزان افراد ب

(.1119درصد )اخسار اسالم ، 1/11نيافته جهان استع کودکان عرب در حال انجام شدن است. کشورهاي مغیرب عربی در هاي براي آموزش اجساري و رايگان تالش

درصید رسیيده و در الجزايیر و 31اي که ميزان کودکان ابتیداي بیه اند به گونهاين مسير ا دامات مناسس انجام داده دهند. آمارهاي سیازمان علمی ، فرهنگی و آموزشی اتحاديیه تونس زنان نيم از جمعيت دانشجويان را تشکيل م

9/19سیوادي در ميیان زنیان درصد است )ميزان بی 9/13سال 39سواد باالي دهد که ميزان افراد ب عرب نشان م (.1113درصد است کميسيون مل کودکان،

-هاي کنون براي مسارزه بیا بی السته سازمان علم ، فرهنگ و آموزش اتحاديه عرب هشدار داده است که برنامه

هیا توجیه انیدک بیه مشیارکت اندن و نوشتن و رياضيات ابتیداي تأکيید دارد. ايین برنامیه سوادي عمدتار روي خواي شهروندان داشته يیا اصیوالر تیوجه هاي حرفههاي فرهنگ و کارآمدي سواد يا ارتقاء مهارتشهروندان در برنامه (.1119به آنها ندارد )وطن

تري در خصوص وضیعيت آمیوزش و پیرورش در ايین هروزنامه الوطن از عربستان سعودي اطالعات خوشسينانکشور ارائه کرده است. بر اساس آمارهاي اين روزنامه بيشتر کودکان و نوجوانان زير پانزده سال ايین کشیور باسیواد

سوادي در ميیان نويسد ميزان ب هاي که دولت عربستان منتشر کرده م هستند. اين روزنامه به استناد يک از گزارشرسید درصید می 3/91سیال بیه 99هاي بیاالي درصد است. اين نسست براي عربستان 1/3سال 31تا 31ن کودکا

(.1113)الوطن در بيشتر کشورهاي عرب چند نهاد و ارگان مسؤول سانسور محصوالت چاپ هستند. به عنوان مثال در مصر در

ه ]کشور[ کسان براي سانسیور وجیود دارنید. مرکیز هاي دفاع و امور داخلوزارت اطالع رسان و نيز در وزارتخانهتحقيقات دانشگاه األزهر نيز در خصوص محصوالت چاپ داراي اختيارات براي سانسیور اطالعیات اسیت )مرميیر

هیا را زيیر رسیانه »بيشیتر کشیورهاي عیرب 3توسعه انسان جهان عرب 1111(. بر اساس گزارش سال 311، 1119هیا بیراي تسليغیات سياسی و سیرگرم دهند و از رسیانه ياس و نهادهاي مختلف رار م کنترل مقامات بلند پايه س

نويسیدع ايین گیزارش سیپس می « شیود. ها خنث می اي که ساير کارکردها و خدمات رسانهکنند به گونهاستفاده م شیده و سانسیور بیه کنند که آزادي مطسوعات، آزادي بيان به شیدت محیدود هاي عرب در محيط فعاليت م رسانه

«اي در آن وجود دارد.صورت گستردهشود از آنها چه ها گفته م شود که به دبيران و سردبيران رسانهسانسور مطسوعات معموالر به اين صورت انجام م

هيچگیاه بیه مین »نويسیدع رود. يک از سردبيران ارشد روزنامه مهم الحيات متعل به عربستان سعودي م انتظار م فته نشده است چه چيزي را منتشر کنم. اما بسيار بيشتر از آنچه که بتیوانم بیه يیاد آورم، بیه مین گفتیه شیده چیه گ

ترين نوع سانسور، خیود سانسیوري اسیت ... و ايین مسیدله داليیل متداول»چيزهاي را منتشر نکنم. او معتقد است

4.UNESCO “World Communication Report” 1989 5.Arab Human Development Report 2003


هاي مال ]سوبسیيدها[، چیه از طیرف که انواع کمکا تصادي و حت جنسه حفظ حيات نشريه را دارد... اين يعن اينهیاي عربی الزم و هاي که براي حفظ حيات بيشیتر رسیانه دولت و چه از طرف اشخاص ادامه خواهد يافت. يارانه

(.3333)خازن « ضروري است.-ينشود، بلکه در نمايشیگاههاي داخلی و بی ها إعمال م سانسور نه تنها در خصوص محصوالت چاپ و رسانه

هیا در نمايشیگاههاي الملل کتاب نيز وجود دارد. در بيشتر کشورهاي عرب ناشران ملزم هستند براي عرضیه کتیاب شیود. در هاي که رار است عرضه شود، انجام می کتاب مجوز دريافت کنند و اين کار از طري ارائه فهرست کتاب

ب در نمايشگاه عرضه شود. مقامیات دولیت عربسیتان عنوان کتا 111مقامات دولت کويت اجازه ندادند 1111سال اي در خصوص اصالحات که بايد ناشر فرهنیگ لغیت معیروف و شیناخته شیده عربی يعنی صفحه 111فهرست

انجام دهد به وي اعالم کردند تا اجازه پيدا کند اين فرهنگ لغت را در عربستان براي فروش عرضیه نمايید « المنجد» (.33، 1119)مرمير

ازار كتاببدر اواخر رن نوزدهم مصر و لسنان به مراکز اصل چاپ و نشر تسديل شده بودند. اهره در نيمه نخست رن بيسیتم

ترين مرکز روشنفکري در جهان عرب تسديل شد. السته به دليل تغييرات ژئوپوليتيک در منطقیه عربی و تغييیر به مهم (.19، 1119ر در عرصه چاپ و نشر به لسنان واگذار شد )مرمير جايگاه نخست مص 3391نظام سياس مصر در دهه

صنعت چاپ و نشر مدرن در مصر و لسنان عمدتار به وسيله بخش خصوص توسعه يافت. چیاپ و نشیر در ايین هاي اصالح در جهان عیرب تسیديل هاي مدرن و نيروي برانگيزاننده جنسشدو کشور به عامل اصل معرف انديشه

کشور حوزه چاپ و نشر عرب را در طول رن بيستم در سلطه خود داشیتند. عیراق بیه انیدازه ايین دو شد. اين دو هیاي چیاپ ترين مصرف کننیده رسیانه بزرگ 3331کشور در عرصه چاپ و نشر پيشرفت نداشت ول تا اوايل دهه

(. 11، 1119)مرميیر « خواندآنرا م کند و عراقنويسد، بيروت منتشر م اهره م »شد که عرب بود. معموالر گفته م کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس تا به امروز مصرف کنندگان اصل محصوالت چاپ عرب هستند.

هاي خود در جهان عرب با مشیکالت کنند و براي توزيع کتابناشران عرب معموالر با بودجه اندک فعاليت م هیاي خیانوادگ هسیتند. فروشی عرب معموالر شکل توسعه يافته کتابمواجه هستند. موسسات انتشارات در منطقه

اند که بيشیتر در بيیروت، هاي اخير تعدادي از ناشران مستقل و متوسط به عرصه چاپ و نشر وارد شدهالسته در سالشیر تمام مقدمات براي يک پيشرفت بزرگ در عرصه چاپ و ن» اهره و کشورهاي حاشيه خليج فارس رار دارند.

[.1119]ترسيليان « عرب مهيا استآنیرا تهيیه کیرده (UNDP)که برنامه توسعه سازمان ملل متحید « توسعه انسان جهان عرب» 1111گزارش سال هاي چاپ در کشیورهاي عربی انیدک اسیت. سازد ميزان مطالعه رسانهآن خاطر نشان م 99تا 93است در صفحه

-نسخه م 9111يون نفر است در حال که تيراژ يک کتاب پرفروش فقط ميل 131مجموع جمعيت کشورهاي عرب »

باشد. ترجمه آثار خارج به زبان عرب در مقايسه با ساير نقاط جهان بسيار اندک است. در اين منطقیه بیه ازاي هیر نسیخه 139شود در صورت کیه ايین ر یم در کشیورهاي توسیعه يافتیه نسخه روزنامه چاپ م 91نفر فقط 3111

(.1111نفر است )شامونک و اورم 3111روزنامه به ازاي هر آنرا تهيه کیرده 1113هاي عرب در سال که موسسه انديشه« اولين گزارش توسعه فرهنگ جهان عرب»بر اساس

313/19هیاي درسی ( منتشر شده )به استثناي کتیاب 1119کشور عرب در سال 39هاي که در است مجموع کتاب 399/9عنوان، دين 193/9عنوان، علوم اجتماع 9191شودع ادبيات است که به گروههاي زير تقسيم م عنوان بوده

391عنوان، دانش عمیوم 313/3عنوان، علوم محض 113/1عنوان، علوم کاربردي 993/1عنوان، تاريخ و جغراف هاي عربی معمیوالر بیين . چاپ اول کتابعنوان 991عنوان و هنر 931عنوان، فلسفه و روانشناس 313عنوان، زبان

شوند(. الستیه اسیتثنائات نيیز وجیود نسخه چاپ م 911نسخه است ) و حت برخ از عناوين فقط 1111تا 3111


39

هاي شوراي مل فرهنگ، هنیر و ادبيیات کويیت در مصر و مجموعه کتاب« هاي براي همهخواندن »داردع مجموعه اند.دههزار نسخه نيز چاپ ش 91تا

هیاي خیارج هاي عرب است که به زبیان يک از مشکالت ابل توجه حوزه نشر عرب اندک بودن تعداد کتاب( 311ی 11، 1119شیود. مرميیر ) هاي خارج به زبان عرب ترجمه م هاي اندک نيز از زبانشود. کتابترجمه م

هیاي انسیان در جهیان عیرب، تعیداد کتیاب سازمان ملل متحد در خصوص توسعه 1111معتقد است گزارش سال ( معتقد است اين تعیداد 3333کند در حال که جالل )عنوان فکر م 111خارج که به عرب ترجمه شده است را

عنوان است. 191هیا از هاي ترجمه شده از انگليس ، فرانسه، روس ، اسپانيول و آلمان است. برخی از ايین ترجمیه بيشتر کتاب

زبیان فکیر 9عرب از زبان انجام شده کیه جیزو جمه شده دست دوم انجام شده است يعن ترجمه به زبانمتون تر (.131ی 31، 1113باشد )موسسه انديشه عرب ، شده در باال نم

هاي تحقيقات و دانشیگاه اسیت. در يک از نقايص عمده چاپ و نشر در جهان عرب اندک بودن چاپ کتابدهنید و نيیز بیه يل اينکه نهادهاي دانشگاه بودجه اندک به تحقيقات و انتشارات اختصیاص می جهان عرب به دلهیاي هیاي علمی و دانشیگاه ، تعیداد کتیاب هاي حاکم براي آزاديهاي ايجاد شده از سوي رژيمسسا محدوديت

ست و بسیياري از آنهیا ها و نشريات دانشگاه در جهان عرب اندک امنتشر شده دانشگاه کم شمار است. ژورنالشیود و دسترسی بیه آثیار عمر کوتاه دارند. به همين دليل بسياري از آثار تحقيق و علم به خوب توزيیع نمی

هاي دکتري در دانشیگاههاي عربی مسیتلزم کیاري سیخت و دشیوار اسیت )ناصیر و هاي دورهاستادان و پايان نامه (.1113ابوچديد

خصوص عملکرد مال و ا تصادي چهار حوزه اصیل داراي حقیوق مؤلیف ]کپی اي که به تازگ دردر مطالعهرايت[ و از جمله آنها انتشار کتاب در کشورهاي مراکش، تونس، مصر، اردن و لسنان انجیام شیده، مشیخص گرديید

اسیا باشد که دليل آن وجیود عوامیل من عملکرد مال و ا تصادي انتشار کتاب در لسنان و اردن خوب و سودآور م توليد مثل نيروي انسان ماهر در اردن و سرمايه کاف در لسنان، وجیود تقاضیاي کیاف )تقاضیاي داخلی در اردن و

(. از سیوي ديگیر 1111تقاضاي خارج در لسنان( و تعامل مناسا با صنايع باالدست و پايين دست اسیت )حرابی ار نيست که شايد علت آن نامناسا بیودن عوامیل صنعت چاپ و نشر در مراکش و تونس از شرايط مناسس برخورد

باشید. هیاي دولیت می توليد )عمدتار فقدان سرمايه(، پشتيسان ضعيف از سوي ساير صنايع و ناکاف بیودن حمايیت صنعت چاپ و نشر کتاب در مصر از عوامل مناسا توليد برخوردار است و تقاضاي خیوب در ايین کشیور وجیود

سالم بين ناشران و فعاالن صنعت چاپ و نشر وجود دارد ول به دليیل عیدم حمايیت و دارد. عالوه بر آن ر ابتروسیت. در هاي چاپ، هنوز بیا میوانع روبیه پشتيسان صنايع باالدست مثل صنايع توليد کاغذ يا تجهيزات و ماشين

ي( و وانين ضدتراست راهاي عرب بايد وانين مربوط به اموال غير مادي )حقوق معنوتوان گفت دولتمجموع م

گذاري در اين بخش را تشوي کنند.مند نمايند و سرمايهاجرا کنند تا ر ابت را اعدهسوادي، دسترس اندک میردم بیه رايانیه و بیاالبودن اگر چه اينترنت در جهان عرب هنوز به دليل ميزان باالي ب

يد گفت اين رسانه در ميان طسقه شهرنشين تحصيل کیرده هزينه اتصال به اينترنت، در مراحل اوليه خود است ول باتوانند با استفاده از اينترنت دنياي مجازي ايجیاد کننید کیه در آن و ثروتمند عرب تأثير گذار است. نخسگان عرب م

هیا و مقیاالت موضوعات ممنوعه مثل استقرار ساختارهاي دموکراتيک و حکمرانی خیوب را تسليیغ نماينید. کتیاب تواند به صورت آنالين عرضه شود.شده امروزه م سانسور

در مصیر اسیت. ايین « کتیا عربيیه »هاي الکترونيک با عنوان يک از ا دامات موفقت آميز عرضه مجموعه کتابحدود www.kotobarabia.comهاي عرب اختصاص دارد. اين پروژه به آدرس اينترنت مجموعه فقط به کتاب

شود )روزت هاي ممنوعه را شامل م موضوع از ادبيات گرفته تا مديريت تجاري و کتاب 13عنوان کتاب در 911/3

http://www.kotobarabia.com/


(. سرورهاي سايت کتا عربيه براي در امان ماندن از سانسور به جاي جهیان عیرب، در ايیاالت متحیده یرار 1113درصید از 31گذار سیايت کتیا عربيیه مشیخص کیرد ن مجموعه توسط بنيانعنوان کتاب از اي 391دارند. بررس

درصید 31شود. ها يافت م هاي پر مخاطا از طري سيستم توزيع ابل دسترس است و در بيشتر کتابفروش کتابدر شیعاع درصد ميیان 31شد. ها در هيچ جا ابل تهيه نسود و فقط در دفتر ناشر يا منزل نويسنده پيدا م آخر کتاب

(.1113کيلومتري اطراف ناشر ابل تهيه بود )روزت 9هیاي مشیترک ناشیران عربی اسیت تیا محققیان، هاي منفردي کاف نيست. آنچه الزم است فعاليیت چنين طرح

ها و آراء ترغيا و تشیوي کنید. چیالش پژوهشگران و فعاالن عرب را براي استفاده از اينترنت جهت مسادله انديشههاي تلويزيون که توجیه میردم را از گري که پيش روي صنعت چاپ و نشر رار دارد رشد ارچ گونه کانالمهم دي

هاي پرزرق و برق و کم محتوا معتاد کیرده اسیت. افیزايش کند و بينندگان عرب را به ديدن برنامهآثار چاپ دور م دگان را به جست و جیوي اطالعیات بيشیتر در آثیار هاي تلويزيون شايد بتواند عال ه و کنجکاوي بيننکيفيت برنامه

چاپ جلا کند.

سخن پايانیهاي ارتساطات شاهد تحوالت تکنولوژيک گسترده بوده اسیت. ايین چاپ و نشر در جهان عرب همانند بيشتر عرصه

چیاپ و ها بيشتر در حوزه فيزيک بوده و به عامل انسان توجه چندان نشده است. در صینعت تحوالت و پيشرفتنشر در کشورهاي عرب به عامل توسعه انسان در اين عرصه توجه نشده و براي مشارکت بيشتر آن ا دام صیورت

هاي کپ نشده نيست. توسعه نيروي انسان بر نگرفته زيرا اين صنعت فقط تکنولوژي تقليدي و واردات و نيز برنامههیاي بیراي حیل هیاي فرهنگی جهیان عیرب، راه و ارزش شود از طري فهم بهتر هنجارهیا پايه مشارکت سسا م

مشکالت صنعت چاپ و نشر ارائه شود و فقط به مطالعه تحوالت جهان غرب در اين عرصه اکتفا نگردد. آنچیه کیه هاي نياز است که از داخل ارائه شود. جهان عیرب حلبه آن نياز داريم چيزي بيش از کپ کردن محض است. به راه

ترين نياز امروز پايسندي به سیاختارهاي سوادي فرهنگ رهاي يابد. مهمهاي دارد تا از ب فوري به برنامه امروزه نيازهاي حکومت مردمساالر است. تحوالت در عرصه چاپ و نشر در جهان عرب بايد اين هیدف را دموکراتيک و نظام

مورد توجه رار دهد.هاي مختلف و پراکنده کشورهاي عرب درعرصه چاپ و نشر باشید. شتواند تجميع تاليک از ا دامات اوليه م

آنچه که به آن نياز داريم همکاري ناشران و چاپخانه داران براي حل مشکالت اسیت تیا بیه کمیک بيرونی وابسیته تعیاون هیاي ها و شیرکت هاي که با مشکالت آنها بيگانه است را کپ کنند. به پروژهحلنساشند يا مجسور نساشند راه

هاي موثر عربی پيیدا حلعرب نياز داريم. روشنفکران و کارشناسان عرب بايد تالش کنند براي مشکالت عرب ، راههاي مهم و میوثر اي از کتابتواند انتشار ماهانه و مشترک مجموعهکنند. يک نمونه پروژه ساده ول موفقيت آميز م

هاي مهم در کشورهاي عرب توزيع شیود. در مصیر روزنامیه ط روزنامهاي توساز پيشينيان باشد که بدون هيچ هزينهالقاهره، در عراق روزنامه المدي و االتحاد، در امارات متحده عرب روزنامه السيیان، در کويیت روزنامیه القیسس و در

لسنان روزنامه السفير.

20

3

مطبوعات جهان عرب نبي دجاني

هاي چاپ جهان عرب ابتدا الزم است به نحوه پيدايش تقاضیاي مردمی بیراي گيري رسانهبراي فهم چگونگ شکل-گيري آنها در جامعه، نمی کلها و مطسوعات جهان عرب بدون وجود شرايط الزم براي شاخسار توجه شود. روزنامه

تضیاد و »تیر از همیه توانستند موجوديت پيدا کنند. اين عوامل شامل وجود صینعت چیاپ، باسیوادي میردم و مهیم است. صنعت چاپ و باسوادي مردم جزو شرايط الزم هستند ول براي پيدايش مطسوعیات کیاف نيسیتند. « تعارض

شیود آيد. تعارض و اختالف نظر سیسا می و اختالف نظر بوجود م نياز مردم به اطالعات در زمان تضاد، تعارضمردم در پ اطالعات باشند که به آنها کمک کند و ايع و تحوالت را درک کنند و ناهماهنگ و ناسازگاري عمیوم

را کاهش دهند.پيدايش تضاد اي بود که منجر بهپيدايش مطسوعات در جهان عرب تحت تأثير تحوالت سياس و اجتماع عمده

هیاي ا ليیت و ترين تحول در اين زمينه افیزايش تعارضیات در ميیان فر یه و اختالف نظر در ميان مردم گرديد. مهمنوبه خود منجر شد مردم در پ کسا استقالل از سیلطه گسترش خواست عموم براي ناسيوناليسم عرب بود که به

هاي پیس گيري رژيم صهيونيست و جنگتوان به شکلز ديگر عوامل م امپراتوري عثمان ، فرانسه و بريتانيا برآيند. اهیاي گيري اسالم سياسی ... و افیزايش يمیت هاي داخل ، جنگ خليج فارس، شکلاز آن، کودتاهاي نظام ، جنگ

(.1113)اسوالم « نفت اشاره کرد.هیاي چیاپ را از یرن نقش رسانهکند و تغيير اين فصل عوامل فکر شده در کشورهاي مختلف عرب را بيان م

نمايد.نوزدهم تا رن بيست و يکم بررس م

پيشينه تاريخی-هاي چاپ معموالر به سراغ اين می گيري رسانههاي جهان عرب براي فهم چگونگ شکلپژوهشگران حوزه رسانه

يل اينکیه اسیناد و سیواب د يقی در هاي عرب چه زمان و در کجا منتشر شد. اما به دلروند که بسينند اولين روزنامه شود.هاي متعارض و متنا ض ارائه م اين خصوص وجود ندارد، معموالر گزارش

اولين روزنامه « التنسيه»، مور مشهور و صاحسنام مطسوعات عرب نوشته است که 3به عنوان مثال، فيليپ دوتارازيش به مصر در اين کشور منتشیر شید. ايین میور معتقید بنا به دستور ناپلدون در سفر 3311عرب است که در سال

را صیادر کیرد. ايین ژنیرال فرانسیوي « التنسيه»دستور تأسيس روزنامه 3311در ماه دسامسر سال 1است که ژنرال مِنواسماعيل الخشا را به عنوان سردبير اين روزنامه منصوب کرد کیه تحیت اشیراف هيدیت فرانسیوي در مصیر بايید

3 Philip de Tarrazi

2.Menou


3311 عسیده 3333داد )تیارازي اين روزنامه بايد اخسار و تحوالت حکومت فرانسه را نيز پوشش م کرد.فعاليت م (.9ی 9،

تحقيقات بعدي نشان داد که اگر چه ناپلدون صد انتشار اين روزنامه را داشیت ولی انتشیار آن هيچگیاه محقی (. رزاق عيسی ، 13، 3393اجرا نشود )عسده نشد. تحوالت سياس و نامساعد شدن اوضاع امنيت سسا شد اين طرح

3339بود که در سال « مجله العراق»نوشت اولين نشريه عرب 3311اي در سال در مقاله« المؤر »ناشر مجله عرا (. الستیه 1113در بغداد منتشر شد. اين نشريه را حاکم عثمان يعن وال داوود پاشا الکرخی منتشیر کیرد )الونیدي

اين اطالعات فا د سند و مدرک است زيرا نويسنده آن هيچ منسع »هاي عرا معتقد است مور رسانه ،1رافائل بت کیه در سیال « المساشیر »(. در منطقه مغرب عرب برخ از محققان نشیريه 31، 3399)بَت « براي آن فکر نکرده است

تیوان گفیت ايین توافی (. در مجموع م 3333دانند )عزي در الجزاير منتشر شد را نخستين روزنامه عرب م 3319بود که محمیدعل پاشیا « الو ائع المصريه»کل وجود دارد که نخستين روزنامه عرب که به صورت منظم منتشر شد

آنرا منتشر کرد. 3313در سال داليیل هاي عرب ، توجه پژوهشگران را از تحقي درباره اين سردرگم در خصوص تاريخ پيدايش اولين روزنامه

هاي عرب کجا و در چه زمان منتشیر شیدند و عوامل پيدايش اين نشريات منحرف کرده است. اينکه اولين روزنامهاهميت ندارد، اين نشريات را مقامات حکومت براي هدايت رعاياي خود و ايجاد ارتساط با آنهیا بنيیان نهادنید. ايین

هاي حاکم صد داشتند به کمک آنها دسیتورات سود، بلکه درتنشريات براي پاسخگوي به نياز مردم به اطالعات ن( 13، 3391خود را به رعايا ابالغ کنند. بنابراين تأثيرگذاري چنين نشريات محدود به تعداد اندک نخسه بود. حمزه )

بیا هیدف ( معتقدند محمدعل پاشا ايین روزنامیه ]الو یائع المصیريه[ را 31، 3393( و عزيز )3ی 31، 3393عسده ) مطالعه آن توسط دولتمردان و کارگزاران حکومت منتشر کرد.

اصالحگران اجتماع و نويسندگان جهان عرب نياز به مطسوعات مردم عربی را درک کردنید. اولیين روزنامیه حلسی فکیر ا... حسین ال 3399]آئينه رويدادها[ است که در سیال « مرآه االحوال»عامه پسند و همگان عرب احتماالر

در لسنان منتشر کرد و 3393را خليل خوري در سال « حديقه األخسار»آنرا در استانسول منتشر کرد. پس از آن روزنامه چند روزنامه ديگر نيز به تدريج منتشر شد.

نگاران سوري ی لسنان به مصیر مهیاجرت کننید کنترل شديد حکومت عثمان روي مطسوعات سسا شد روزنامهمجید و »تري داشت. اين روزنامه نگاران سوري ی لسنان تیالش کردنید بیا شیعار و وانين سهل گيرانهزيرا مقررات هیاي جديیدي ادبيات عرب را احيا کنند. آنان پيشگامان روزنامه نگاري مدرن عرب بودند و روزنامیه « عظمت عرب

.(1119)اسوالم « تأسيس کردند که بعدها به الگوي مطسوعات عرب تسديل شدآوردنید، در مصیر کیه هاي مردم و پرطرفدار در لسنان همچون ارچ به تعداد زياد سر برم در زمان که روزنامه

اي بود، نیوع کشیمکش در ميیان صنعت چاپ سالر به آن وارد شده بود و داراي نظام آموزش مدرن و توسعه يافتهبیود. در دوره حکومیت اسیماعيل پاشیا، ارتیش در ثسات سياسی نخسگان حاکم جريان داشت و اين کشورشاهد ب

خصوص نفوف روزافزون بريتانيا در امور داخل مصر ناراض بود زيرا اسماعيل پاشا نوع مدرنيزاسيون غربی را در ها افزايش يافت و سرانجام منجر به شورش ارتش گرديد. بیا وجیود صینعت چیاپ، میردم پيش گرفته بود. تحريک

ات عموم ، مصر آماده داشتن مطسوعات پرطرفدار و مردم گرديدوروزنامه اي پرطرفدار با نیام ثستحصيل کرده و ب منتشر شد. 3399در سال « وادي النيل»

منطق است که انتظار داشته باشيم مطسوعات مردم و پرطرفدار در مناطق شیکل بگيرنید کیه شیاهد منازعیات هیاي بودنید. اي باشند. لسنان و مصر داراي چنیين ويژگی توسعه يافتهداخل بوده و داراي چاپخانه و نظام آموزش

ثسات سياسی و نيیز مشیکالت ناشی از فرآينید مدرنيزاسیيون و اي بود و مصر شاهد ب لسنان شاهد اختالفات فر ه

3.Raphael Batti

21 مطبوعات جهان عرب

33

الستیه بیا افیزايش هاي لسنان در مراحل اوليه خود ادب و اجتماع بودند.مداخالت بيگانه بود، بنابراين اولين روزنامهگيیري هاي امپراتوري عثمان در دوران حکومت سلطان عسدالحميد دوم، مطسوعات لسنان شیروع بیه موضیع سرکوب

سياس کردند و ناسيوناليسم عرب طرفداران پيدا نمود. در مصر مطسوعات از همان ابتداي تأسيس سياس بودند. دن به نيازهاي مردم داشتند بیا مطالعیه و بررسی یوانين و وضعيت مطسوعات نوين عرب که ريشه در پاسخ دا

ها در چارچوب تحوالت سياس ی اجتماع و ژئوپولتيک ابل فهم اسیت. تحیوالت کیه بیر مقررات حاکم بر رسانهگذاشت. جهان عرب اگیر چیه بخشی از امپراتیوري نيروهاي سياس ، ا تصادي و اجتماع در جهان عرب تأثير م

ول جمعيت آن از لحاظ مذهس و وم پيشينه متفاوت داشیت. مقامیات حکومیت مرکیزي امپراتیوري عثمان بودعثمان به صورت يکسان روي اين مناط و گروههاي اجتماع و وم موجود در آنهیا کنتیرل نداشیتند. بنیابراين

تفاوت برخوردار بودند.هاي مهاي عرب در مناط مختلف امپراتوري عثمان از آزادينشريات و روزنامه

قوانين و مقررات مطبوعات عربی( با پيیروي از 3393شود، مقررات آن تحت تأثير چند عامل رار دارد. ويليام راف )هنگام که يک نشريه تأسيس م

تیرين هاي عرب معتقد است در نقاط مختلف جهیان عیرب، دولیت مهیم ( در تقسيم بندي رسانه3391الگوي شرام)( معتقید بیه اثیرات 3339باشد. از سوي ديگر عواطف عسیدالرحمن ) تعيين وانين و مقررات يک نشريه م عامل در

هاي عرب است.هاي پادشاه بر وانين و مقررات رسانهمتفاوت استعمار و نظامهیا، ها و حکومیت سازد عالوه بر نقش دولتگيري مطسوعات در جهان عرب مشخص م بررس چگونگ شکل

ها تحت تأثير عوامل سياس ی اجتماع و ژئوپولتيک نيز بوده اسیت، عیوامل کیه در تحقی ين و مقررات رسانه وان رارداشیتند ولی « لمیرو سياسی »اند. به عنوان مثال اگر چه لسنان و سوريه در يک هاي عرب نيز نقش داشتهدولت

قه جسل لسنان و آرامش و ثسیات در سیوريه بیه دليیل اي در منطعوامل سياس ی اجتماع )اختالفات و منازعات فر ه هاي پرطرفدار و مردم در لسنان سیل از سیوريه تأسیيس شیوند. عوامیل بافت همگن مذهس آن( سسا شد روزنامه

هاي حکومت سلطان ها و سرکوبگريگيرينگاران لسنان و سوريه در دوره سختژئوپولتيک نيز باعث گرديد روزنامههیا ( به مصر مهاجرت کنند. در اين دوره مطسوعات عرب شاهد شديدترين کنتیرل 3333تا 3399)از عسدالحميد دوم

پيدا کنند و ناسيوناليسم عرب را تسليغ نمايند و در اين راه برخی از بودند که سسا شد مطسوعات به سياست گرايش 3391پس از کودتاي افسران آزاد در سیال نگاران مجسور شدند از وطن خود مهاجرت نمايند. از سوي ديگر روزنامه

نگیاران لسنیان از ايین کشیور بیه اروپیا و نگاران بوديم. مهاجرت روزنامهدر مصر شاهد مهاجرت معکوس روزنامه اتفاق افتاد. 3331تا 3399هاي هاي داخل لسنان بين سالکشورهاي حاشيه خليج فارس در دوران جنگ

روزنامه نگاران لسنان براي پیرداختن بیه منازعیات میذهس نقیش مهمی در در حال که خواست روشنفکران و پيدايش مطسوعات در لسنان داشت،

گيري و رشد مطسوعات در سوريه به دليل گرايش عموم موجود در امپراتوري عثمان براي اصالح نظیام شکل هاي لسنان و سیوري بیه رن بيستم روزنامههاي آغازين حکومت بود که روشنفکران جامعه در پ آن بودند. در سال

هیا ترکیان جیوان در هاي سياس تسديل شدند که داراي گرايشیات ناسيوناليسیت عربی بودنید. در ايین سیال رسانهامپراتوري عثمان به درت رسيده بودند و حکومت آنان به نفع اتساع ترک در لمرو امپراتوري بود )دجیان و نجیار

( .33ی 99، 1111هاي مخالف به حالت تعليی درآمدنید. در دوران يمومت فرانسه سانسور مطسوعات به شدت اعمال شد و رسانه

(. پیس از 3399، 3391، رياشی 3393برآمدند )القريیا « مهار»مقامات فرانسوي از طري مجازات يا تشوي در پ اي بنيیان فت. لسنان نظام حکومت آزاد منشانهاستقالل لسنان و سوريه، مقررات مطسوعات دو مسير متفاوت در پيش گر

گذاشت و به دليل منازعات مذهس حکومت مرکزي ضعيف را بنيان نهاد که در آن سران میذاها نقیش درتمنیدي توانستند بیه داشتند. بنابراين مطسوعات لسنان از آزادي نسس براي انتقاد از مقامات حکومت برخوردار شدند ول نم


هیاي براي حراست از منافع عموم عمل کنند زيرا به شدت تحت کنترل و نظیارت سیران فر یه « نا ر چشم»عنوان ها داشت.مذهس بودند. از سوي ديگر سوريه نظام حکومت سوسياليست را برگزيد که کنترل شديدي روي رسانه

لبنان-ررات چهار مرحله را پشت سرگذاشیته از زمان استقالل لسنان تاکنون، مطسوعات اين کشور در خصوص وانين و مق

کند. در مرحلیه اول، ها در لسنان خصوص هستند و انون مطسوعات برچگونگ فعاليت آنها حکومت م اند. روزنامههیا حکومت که پس از استقالل لسنان بر سر کار آمد از همان انون مطسوعات فرانسه اسیتفاده کیرد و از همیان روش

( مطسوعیات 3391تا 3319سوعات بهره گرفت. در سوريه نيز چنين وضع بود. در اين دوره )براي تنظيم فعاليت مطلسنان تحت تأثير تغييرات ژئوپوليتيک در منطقه رار گرفتند. نظام ا تصاد آزاد در لسنان و ثسات نسس سياسی آن پیس

عرب سسا شید نقیش ا تصیادي و و کودتاهاي نظام پ در پ در جهان 3313از جنگ اعراب و اسرائيل در سال هیاي میال سياس لسنان در منطقه ارتقا پيدا کند. لسنان به مرکز ديپلماتيک جهان عرب و مرکز مهم تجاري و فعاليیت

تسديل شد. در نتيجه اين تحوالت مؤسسات مطسوعات لسنان امکانات مادي خیود را افیزايش دادنید و بیه تیدريج بیه . نقش که پيش از آن مطسوعات مصري برعهده داشتند.مطسوعات پان عرب تسديل شدند

ترين و بهترين دوره مطسوعات لسنان باشد. اين دوره با تصیويا ترين، غن ( شايد مهم3399تا 3391مرحله دوم )نگیاري سروسیامان داد و آنیرا از شود. اين انون آزاد منشانه به حرفه روزنامهآغاز م 3391 انون مطسوعات در سال

-ها و تیوده هاي مقامات حکومت محافظت کرد. گروههاي فينفع داخل و خارج براي کسا حمايت لسنان خالتد

هاي عرب در کشورهاي مختلف، در پ جلا نظر مواف مطسوعیات لسنیان برآمدنید. موسسیات مطسوعیات لسنیان و هیاي عربی بیه لسنیان بسياري از دولتها به محل طرح اختالفات سياس اعراب تسديل شدند. به همين دليل روزنامه

اخسار کشورشان در مطسوعات لسنیان جلیوگيري کننید. در عرصیه داخلی نيیز ايین « سياه نماي »فشار آوردند تا از دهند.خود را به صورت روزافزون از دست م « ويژگ لسنان بودن»اعتراضات مطرح شد مطسوعات رحله سوم را آغاز کرد. ويژگ اين دوره کاهش توان مال مطسوعات در لسنان، م 3399آغاز جنگ داخل در سال

اي بیراي هاي سیخت گيرانیه و نيز نفوف و اعتسار آنها بود. اين دوره شاهد تصويا وانين در مجلس بود که مجازات کرد.جرايم مطسوعات تعيين م

دن در محیدود یوانين بیا کیاهش هاي خیود و حرکیت کیر فشار بر مطسوعات لسنان براي نظام بخش به فعاليتپان عرب خیود ها همراه شد. مطسوعات لسنان ويژگ درآمدها به دليل از بين رفتن نظام توزيع و از دست رفتن آگه

نگاران برجسته نشريه خیود را بیه کشیورهاي ها تعطيل شدند. برخ از روزنامهرا از دست دادند و برخ از روزنامه وپا منتقل کردند و بسياري از آنها در اين کشورها به خوب جا افتادند.حاشيه خليج فارس يا ار

مطسوعات لسنان به دوره چهیارم خیود وارد شیدند کیه تیاکنون 3331با پايان جنگ داخل لسنان و در ابتداي دهه هاي داخلی از هاي طوالن جنگاي و مادي خود را در سالادامه دارد. در اين دوره مطسوعات آنچه که از توان حرفه

اند.دست داده بودند، شروع به بازسازي آنها کرده

سوريه( تغيير چندان در مسائل مربوط بیه مطسوعیات ايین کشیور 3313تا 3319سه سال نخست پس از استقالل سوريه )

ايجاد نشد. حکومت مشغول حل و فصل مشکالت سياس و اداري بیود و توجیه چنیدان بیه مطسوعیات نداشیت. مجوز نشريات به صورت انحصاري در حوزه اختيیارات وزارت داخلیه ]وزارت کشیور[ یرار گرفیت. ايین صدور

هزار نفر جمعيت هر شهر، نسايید بیيش از يیک روزنامیه 91وزارتخانه حکم صادر کرد که بر اساس آن به ازاء هر ، سیوريه گرفتیار مجموعیه اعیراب و اسیرائيل 3313(. پس از جنگ سال 3، 1113سياس وجود داشته باشد )عساس

طول کشیيد 3391تا 3313کودتاهاي نظام و منازعات سياس بين گروههاي مختلف سياس شد. اين دوره از سال


32

هاي مختلف سياس بود و در يک زمان وحدت دو کشور سوريه و مصر اعیالم شید کیه و در آن سوريه شاهد رژيمصوص مطسوعات به تصويا رسيد و مالکيت احزاب بر مطسوعات سه سال طول کشيد. بنابراين وانين مختلف در خ

رواج پيدا کرد.حزب بعث درت را در دست گرفت و دوره طوالن از ثسات را براي سوريه به ارمغان آورد 3391در ماه مارس

رت بیر رژيم جديد سوريه نهاد جديدي تأسيس کرد کیه و يفیه آن نظیا 3391که هنوز هم ادامه دارد. در ماه آوريل انون مطسوعات را تصويا کرد کیه 3399(. شوراي مل سوريه در سال 139ی 39، 3339امور مطسوعات بود )آتمن

کردند.بر اساس آن مطسوعات بايد در چارچوب ديدگاههاي ناسيونال ی سوسياليسم فعاليت م اجازه داد بدون دريافیت مجیوز سوريه به نهادها و دستگاههاي دولت ی به جز حزب حاکم 1111در نوامسر سال

هاي بيشتري براي مطسوعیات در نظیر آزادي 1113از دولت روزنامه منتشر کنند. انون جديد مطسوعات مصوب سال نگیاري اسیت. بیر اسیاس یانون جديید مجیوز گرفته و داراي موادي در خصوص چگونگ فعاليت حرفه روزنامه

تواند با استناد بیه رفیاه عمیوم از صیدور مجیوز روزنامیه ين مرجع م کند و اها را هيدت وزيران صادر م روزنامهاي فقط کیاف اسیت ها و سنديکاهاي حرفههاي دولت ، احزاب سياس ، اتحاديهخودداري کند. السته نهادها و سازمان

ان نيیازي صد خود را براي انتشار روزنامه به آگاه وزارت اطالع رسان برسانند و به کسا موافقت هيدیت وزيیر ندارند.

فلسطين و اردنشدند و مقامات دولت عثمان ها عمدتار در مالکيت اشخاص بود و به صورت خصوص اداره م در فلسطين روزنامههیا هیا و توطدیه صهيونيسیت کردند. پس از آنکه بريتانيا فلسطين را اشغال کرد، ترس از بريتانياي آنها را سرکوب م

گرديید. ايین 3333هاي مردم و پرطرفدار در سیال گيري و تأسيس روزنامهدي سسا شکلبراي ايجاد کشوري يهوها بیه نیدرت از طريی وضیع بسيار مورد توجه و ا سال مردم رار گرفتند. بريتانياي « 1ثوره السراق»ها پس از روزنامه

کردنید. را عليیه يکیديگر تحريیک می هاها و يهودينمودند ول فلسطين ها م مقررات ا دام به کنترل اين روزنامهتسیديل ها و مجالت فلسطين به عامل مهم براي فراخواندن مردم جهت کسا استقالل فلسطين از بريتانيیا، روزنامه

کردند و خواستار اصیالح و تغييیر در ها مقاالت و مطالا سياس ، فکري ، ادب و شعر منتشر م شدند. اين روزنامه (.1113سليمان جامعه خويش بودند )

آوارگان فلسطين به کرانه شر اردن سرازير شیدند و 3313پس از تأسيس رژيم ]غاصا[ صهيونيست در سال به صورت رسم به اردن ملح شید. اردن تیا آن زمیان روزنامیه و مطسوعیات پرتيیراژ 3391کرانه باختري در سال

3311بود که در سال « الشرق العرب »ک هفته نامه به نام داراي ي 3319نداشت. اردن پيش از کسا استقالل در سال هیاي رسیم ، یوانين و مقیررات حکیومت را منتشیر کیرد. اردن داراي روزنامیه ها و اعالميهتأسيس شد و اطالعيه

-امهکردند. روزنشد را مطالعه م هاي که از فلسطين، سوريه، لسنان و مصر وارد م پرتيراژي نسود و مردم آن روزنامه

کردند و همين امر سسا شید حکومیت اردن در هاي فلسطين در کشور پادشاه اردن دستور کار سياس تعيين م هاي کرانه باختري را در يکديگر ادغام کند و با هدف کنترل محتواي آنها، مالکيیت دولیت تمام روزنامه 3399سال

ها را اعالم نمايد.بر بخش از اين روزنامه

گروه از جوانان صهيونيست روي ديوار السراق )ديوارندبه( يا ديوار غرب بيت المقیدس رفتیه و پیرچم صهيونيسیت را 3313آگوست سال 39. در 1

هاي مسلمانان عیرب شید کیه منجیر بیه راهپيماي ها را خواندند. اين وا عه سسا مجموعه اعتراضات و روي آن نصا کردند و سرود صهيونيستکميسيون تحقي به سرپرست سِر والترشیاو از طیرف دولیت 3311اي از آنان گرديد. در سال حمله صهيونيست به آنها و کشته و زخم شدن عده

وط بر آنکه اعضاي اين کميسیيون انگليسی بريتانيا مأمور شد در خصوص ادعاهاي مسلمانان و يهوديان تحقي کند. جامعه ملل نيز اعالم کرد مشرسیت نساشند با آن مواف است. اين کميسيون پس از چند هفته بررس شواهد و مدارک اعالم کرد ديوار السراق بر اساس و ف متعل به مسیلمانان ا

ی م.


گيرانه سسا تصويا انون سخت 3391آزاديسخش فلسطين در سال گيري بين دولت اردن و سازمانمنازعه و دربر یرار 3391ها را تشديد کرد و سانسیور سیل از چیاپ را تیا جیوالي گرديد که مجازات 3391مطسوعات در سال ا ترک کنند و بعدها برخی نگاران کشور رهاي ايجاد شده براي مطسوعات سسا شد برخ از روزنامهنمود. محدويت

سیسا 3331هاي جديد دموکراتيک و فضیاي بیاز در سیال از آنها روزنامه خود را در اينترنت منتشر نمودند. آزاديها با ماند. اگر چیه دولیت گیاه و بيگیاه هاي جديدي شد. مشارکت دولت در مالکيت اين روزنامهانتشار روزنامه

کند ول اين امر تاکنون محق نشده است.سوعات اعالم م صد خود را براي تعديل انون مط

عراقعراق نيز همانند اردن، صنعت چاپ و نظام آموزش جديد را دير هنگیام در کشیور خیود مسیتقر کیرد و در نتيجیه

ايین کشیور فقیط يیک روزنامیه 3313تیا 3393هاي پرتيراژ بسيار دير در اين کشور تأسيس شدند. از سال روزنامهامپراتیوري عثمیان یانون اساسی جديیدي تصیويا کیرد و 3313داشت. تا اينکه در سال « الزوراء»به نام رسم هاي رسم بيشتري در مناط مختلف عراق تأسيس نمود. تا زمان اشیغال عیراق توسیط بريتانيیا و تأسیيس روزنامه

هیاي ا وجیود نداشیت. روزنامیه حکومت پادشاه هاشم در اين کشور، هيچ روزنامه با مالکيت خصوص در آنجی هیاي همیان کنتیرل 3313کردند. تیا سیال اثر بودند زيرا مقامات دولت در آنها إعمال نفوف م حاصل و ب پرتيراژ ب

(.1113دولت عثمان ادامه يافت )الوندي جیوالي 31ها از درجات مختلف آزادي برخیوردار بودنید. در هاي مختلف خاندان هاشم ، روزنامهدر حکومت

-انقالب در عراق به و وع پيوست که حکومت جمهوري را در آن کشور مستقر کرد. حکومیت جديید آزادي 3393

هاي سياس پس از انقیالب ثسات نگاران انگيزه فعاليت داد. السته ب هاي نسس براي مطسوعات فراهم کرد و به روزنامهاي نسود. پیس از آنکیه صیدام حسیين نگاري حرفهعه روزنامهدر پ ، عرصه مناسس براي توس و کودتاهاي نظام پ

درت را در دست گرفت فقط چند روزنامه اجازه انتشار پيدا کردند و همين تعداد محدود نيیز همیواره در معیرض اي را به دنسال داشت. با کمیک منیابع میال (. سقوط صدام، هرج و مرج رسانه1113فشار و سرکوب بودند )الوندي

روزنامه و مجله به صورت ارچ گونه در نقاط مختلیف کشیور سیربرآوردند )فينیر 111ها، بيش از به رسانه آمريکاکردند ول فا ید فهیم درسیت از هاي جديد اگر چه ديدگاههاي مختلف را منعکس م (. روزنامه1111 راف 1119

هاي جديید سیسا گسیترش منازعیات همسدوليت خود در دوره تغييرات سياس ، اجتماع و فرهنگ بودند. روزنامکردنید و هیا را عمیدتار احیزاب سياسی و دينی تیأمين می اي و تفر ه در جامعه شدند. منابع مال اين روزنامهفر هطرفانیه پايه و اساس و جانسدارانه که بیا روزنامیه نگیاري بی هاي غير موث ، ب بسياري از آنها به دليل درج گزارش»

(.1119ب س ، )اخسار ب « در ميان مخاطسان عرا از اعتسار چندان برخوردار نسودند.فاصله بسيار داشت،

مصرهاي پايان رن نیوزدهم در مصیر از آزادي برخیوردار بودنید و میديريت پيشیرو و ها در دههبه دليل اينکه روزنامه

کردنید، از بیالد هاي دولت عثمان فرار م ها و سرکوبگيرينگاران که از سختپوياي داشتند، بسياري از روزنامههیا نگاران نقش مهم در معرف کردن اين روزنامیه ها جذب شدند. اين روزنامهشام )لسنان و سوريه( به اين روزنامه

نويسید در سیال ( می 91ی 91، 3399هاي عرب داشتند. شاهين )ترين روزنامهترين و شناخته شدهبه عنوان معروفايم. ما فقیط مناسیا نقیش ها ناشر و سردبير روزنامه نسودهما مصري»اندع نگار برجسته مصري گفتهزنامهدو رو 3311هیاي پرتيیراژ در مصیر هیدايت و بنیابراين روزنامیه « نگار هستيم. ناشر بودن هنر اهال بالد شام است نه ما.روزنامه

هاي پان عرب تسديل شدند. مقامیات بريتانيیاي زنامهنگاري در جهان عرب را برعهده گرفتند و به رورهسري روزنامهکردند و در وا ع دخالت آنها غير مستقيم بود. آنیان میديران شیرکت گيري نم در خصوص مطسوعات چندان سخت


37

هیاي طرفیدار خیود اطالعیات هاي مخالف را با تأخير توزيع کنند يیا بیه روزنامیه کردند روزنامهپست را مجسور م کردند.را منتقل م حساس و درون

رژيم را بر سر کار آورد کیه یوانين « افسران آزاد»ادامه يافت يعن زمان که انقالب 3391اين وضعيت تا دهه هیاي خیود شیاهد اي را تصويا کرد. )عراق و سوريه نيز تغييیرات مشیابه را در حکومیت گيرانهو مقررات سخت

اي را در حوزه مطسوعات عرب ايجاد کرد.( رژيم انقالبی جديید گسترده ثسات سياس در منطقه تغييراتبودند و ب مقامیات مصیري بیا صیدور 3391ها را تحت کنترل يک حزب یرار داد. در سیال ها را مل کرد و روزنامهروزنامه

صیدور مجیوز منتقل کردند. اين اتحاديه از ح انحصاري براي « اتحاديه مل »هاي مهم را به فرمان مالکيت روزنامهها و سیاير مطسوعیات در دوره رياسیت ها و تعيين سردبيران آنها برخوردار بود. به دليل اين تغييرات روزنامهروزنامه

جمهوري عسدالناصر و سادات مطيع و سربه زير بودند.و تصیويا یانون جديید مطسوعیات در سیال « دموکراس تکثرگرا»با اعالم دولت مسارک براي حرکت به سوي

-کرد، فضا اندک بهسود يافت ول انتظارات مطسوعات و رسانههاي بيشتري براي مطسوعات ايجاد م که آزادي 1119

مطسوعات برخ از انیواع سانسیور 1119ها بيشتر از آن چيزي بود که دولت توانسته بود آنرا محق کند. انون سال کرد. انون جديد هنوز برخ از میوارد را دولت تعيين م هاي سراسري دانست و سردبيران روزنامهرا هنوز مجاز م تیوهين »يا « تسليغ منف »، «آسيا رساندن به منافع مل »نگاران را حفظ کرده بود که شامل مواردي مثل حسس روزنامه 1119شد. بنابراين رابطیه بیين مطسوعیات و دولیت روبیه وخامیت رفیت و سیرانجام در پیاييز م « به رئيس کشور

(.1113دي بين آنها ايجاد شد )بلک برخورانتشار روزنامه در مصر مستلزم دريافت مجوز يا تأسيس يک حزب سياسی اسیت. هیر دو راه بیه طی نمیودن

« مطسوعیات سرسی »نگاران مصري به آنچه کیه بیه آن مسيري طوالن و پرهزينه نياز دارد. بنابراين برخ از روزنامههیاي مصیري را بیر اسیاس شد کیه روزنامیه نگاران گفته م عنوان سالر به روزنامه آورند. اينشود روي م گفته م

-نمودند. در حال حاضر چنیين روزنامیه کردند و سپس آنها را به مصر ارسال م مجوزهاي سرس چاپ و منتشر م

تشیر شیود کیه توانند مجوز خود را از هر کشوري خارج از مصر دريافت کنند و سپس در خارج چاپ و منهاي م هیا و هیاي سرسی نيیز هماننید تمیام روزنامیه عمدتار در لسنان يا منطقه آزاد مصر ی در اهره ی خواهد بود. روزنامه

مطسوعات خارج بايد به تأييد اداره سانسور برسد.توان توصيف کردع فعاليیت در محيطی کیه مسیائل سياسی و وضعيت کنون مطسوعات در مصر را اين گونه م

خال تحت کنترل شديد رار دارند... الگوي است که در آن کنترل دولت وجود دارد و در چارچوب مرزهاي که ا (.39، 1119)حموند « هاي را ائل شد.شود آزاديبه شدت از آن نگهسان م

كشورهای عرب منطقه خليج فارسمتحیده عربی و کويیت اسیت. کشیف نفیت اين منطقه شامل عربستان سعودي، يمن، عمان، طر، بحرين، امیارات نگیاري را بیه هاي مختلف و از جمله روزنامهاهميت اين منطقه را افزايش داد و ثروت جديد آن، افراد ماهر در رشته

هاي تازه تأسیيس خصوصی مناصیا مهیم و کليیدي را در دسیت نگاران عرب در روزنامهخود جلا کرد. روزنامهنگاران گرفتار نظام سنت حاکم بر اين کشیورها شیدند. آنیان مجسیور بودنید در مقابیل هگرفتند. متأسفانه اين روزنام

(.1119کردند در شرايط سانسور شديد فعاليت نمايند )اسوالم هاي بسيار باالي که دريافت م حقوقهاي مشترک جمعيتی و اکولوژيیک )زيسیت بیوم( متعیددي کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس داراي ويژگ

هیاي چیاپ گيري مطسوعات پرتيراژ و عامه پسند در اين کشورها شده است. رسانهستند که موجا تأخير در شکلهسوادي در ميیان میردم بسيار دير در اين منطقه رواج پيدا کردند که علت آن وجود نداشتن چاپخانه و ميزان باالي ب

شید. کشیف نفیت، ورود کارشناسیان و متخصصیان بیه بود. از نيمه دوم رن بيستم روزنامه به ايین کشیورها وارد نگیاران ثسات سياس در ساير کشورهاي مشرق عربی ، سیسا مهیاجرت روزنامیه کشورهاي حاشيه خليج فارس، ب


هیاي اي در اين کشورها شکل گرفت. السته حکومتعرب به اين منطقه گرديد و به تدريج ساختارهاي پيشرفته رسانههیاي اي نگران دو خطر هسیتند. آنهیا معتقدنید ارزش هاي رسانهرس در خصوص فعاليتکشورهاي حاشيه خليج فاخواهنید هاي آنهیا را تضیعيف کنید. دوم اينکیه آنهیا می ها و ريشهتواند سنّتهاي غرب م بيگانه و به ويژه ارزش

اي رفتیار میذهس و سيلیه شهروندان آنها نسست به رهسران خود ديدگاه احترام آميزي داشته باشند و بر اساس اصیول هاي دولت هاي حاشيه خليج شود... مالحظات و دغدغهنمايند. بنابراين آزادي مطسوعات در اين کشورها محدود م

فارس را شايد به بهترين شکل عسدالعزيز بن محمد الرواس، وزير اطالع رسان عمیان بيیان کیرده باشید. وي گفتیه کنند، ما نيز و يفه داريم خیود را واکسیينه ر مقابل عوامل بيماري زا واکسينه م همان گونه که افراد خود را د»استع

« دهیيم کنيم و بر اساس نيازهاي خود نسست به آنهیا واکینش نشیان می هاي خارج را نظارت م نمائيم ... ما رسانه (.1111)سينگ

نگیاران را از سراسیر ترين روزنامهتهثروت کشورهاي حاشيه خليج فارس به آنها اين امکان را داده است تا برجساي بسیيار جهان عرب جذب کنند ول حاکمان اين کشورها براي فراهم کیردن محيطی آزاد جهیت فعاليیت رسیانه

ها و ميراث فرهنگ تاريخ خود را در جهان کیه بیه سیرعت در بايد سنّت»اند اند. اين حاکمان دريافتهمحتاط بوده. با داشتن ثروت نفت که براي آنها راحت و امکانات دنيیاي میدرن را بیه ارمغیان آورده حال تغيير است، حفظ کنند

خواهند اين تغييرات خیرد کننیده و بنيیان کین اند که جوامع آنها تغيير خواهد کرد ول آنها نم است... آنان دريافتهشورهاي عرب منطقه خليج فارس از (. به دليل اينکه کويت و عربستان سعودي زودتر از ساير ک1111)سينگ « باشداند. ديگر کشیورهاي اي برداشتهتري به سوي استقرار نظام رسانههاي بزرگهاي نفت برخوردار شدند، آنان گامثروت

کننید ولی خیط هاي داخل حمايت م اند، از رسانههاي که ايجاد کردهحاشيه خليج فارس براي جسران محدوديت-نمايند. يا اينکه همانند طر که شسکه تلويزيون ماهوارههاي خسري و اطالع رسان تعيين م رمزهاي براي فعاليت

کنند. يمن پس از آنکه دو بخش شمال و جنوب هاي حمايت م اي الجزيره را تأسيس کرد، از تأسيس چنين شسکهپی و یوع جنیگ داخلی در سیال متحد شد از آزادي نسس مطسوعات برخوردار گرديد. الستیه در 3331آن در سال

(.319، 1111آزادي مطسوعات به شدت سرکوب شد)راف 3331روسیت، برخی از اعضیاي در عربستان سعودي که دولت با گروههاي فشار درتمند محافظه کار میذهس روبیه

شیود سسا می کنند. اين وضعيت هاي خود را منتشر م هاي کشورهاي اروپاي روزنامهخاندان سلطنت در پايتخت ها معاف بداند و بتواند مقداري آزادي به آنها بدهد.دولت عربستان خود را از کنترل محتواي اين روزنامه

هاي عربستان سعودي خصوص است وبيشتر آنها به صورت علن يا غير مسیتقيم تحیت کنتیرل مالکيت روزنامهها براي انتشار به حکم سلطنت نياز دارند و زيیر زنامهاعضاي خاندان حاکم يا اشخاص نزديک به آنها رار دارند. رو

کنند. هيچ گونه انتقادي نسست به حکومت، خاندان سلطنت سعودي يا دين اسیالم تحمیل سانسور شديد فعاليت م (.1119س ب شود )اخسار ب نم

انید. در منطقیه داشیته اينگاران در کشورهاي حاشيه خليج فارس نقش مهم در ايجاد تحیوالت رسیانه روزنامه-ترين مطسوعات در جهان عرب به شمار می امروزه مطسوعات در کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس جزو پيشرفته

شود. رهسران کشورهاي حاشيه خليج فارس بیه صیورت روند. السته آزادي مطسوعات در اين منطقه همچنان نقض م بن زايد آل نهيان، وزير اطالع رسیان امیارات متحیده عربی گفتیه کنند. شيخ عسدا...علن به اين موضوع افعان م

کننید، سیخن گفیتن از آزادي مطسوعیات در نگاران داخل اداره نم ها را روزنامهاستع زمان که مطسوعات و رسانه (.1111)سينگ « کشور دشوار است

يشیتري برخیوردار هسیتند. مطسوعات داخل کويت در ميان سیاير کشیورهاي حاشیيه خلیيج فیارس از آزادي ب روند ول آنان ح ندارنید از اميیر اي پيشرفته هستند و مستقل و آزاد به شمار م هاي کويت به لحاظ حرفهروزنامه

(press Reference: Kuwait)کويت انتقاد کنند و درباره اصول اسالم و دين مطالا تحليل بنويسند


39

منطقه مغرب عربیمحصول حدا ل دو وا عه تاريخ هستندع استعمار و شرايط پس »اي عرب شمال آفريقا هاي چاپ در کشورهرسانه

هیاي ها تأسيس کردند و مالک آنها نيز خارجيان بودنید. روزنامیه (. نشريات اوليه را خارج 3333)عزي « از استقاللاستعمارگر )ايتاليیا و بريتانيیا( پرتيراژ دير هنگام در اين کشورها تأسيس شدند. به دليل اينکه ليس در خصوص واي

وضعيت متفاوت با ساير کشورهاي مغرب عرب داشت ی ساير کشورها تحیت اسیتعمار فرانسیه بودنید ی دو نظیام هاي پرتيراژ در اين منطقه وجود داشت.اي مختلف در خصوص روزنامهرسانه

استعمارگري ادامه يافت. در ايین سیال اين 3311ليس را مستعمره خويش ساخت و تا سال 3333ايتاليا در سال ادامه پيدا کرد و سیرانجام ليسی در ايین سیال بیه اسیتقالل 3393نيروهاي بريتانياي ليس را اشغال کردند که تا سال ها را در ليس هاي پرتيراژ نداشت. استعمارگران ايتالياي چاپخانهرسيد. ليس تا ابتداي رن بيستم مطسوعات و روزنامه

هیا بیر آنهیا کنترلی نداشیتند ها در مناطق که ايتاليیاي هاي عرب را تعطيل نمودند. ليسياي ف کردند و روزنامهتو يهاي زيرزمين جنسش مقاومت را منتشر کردند. پس از آنکه نيروهاي بريتانياي در جنگ جهان دوم نيروهاي روزنامه

-شور شدند، با ايجاد احزاب سياس و انتشار مطسوعات و روزنامیه ايتالياي را از ليس عقا راندند و خود وارد اين ک

به استقالل رسيد، دولت ملک ادريس سنوس احزاب سياس را 3393ها مخالفت نکردند. پس از آنکه ليس در سال منحل کرد ول آزادي انتشار مطسوعات را حفظ کرد.

موجود را منحل کیرد و اعیالم نمیود بیه مطسوعیات هاي معمر ذاف مطسوعات و روزنامه 3393انقالب سپتامسر در »جديدي نياز است. مقامات دولت نه تنها اين مطسوعات انقالبی را داخیل کشیور ايجیاد کردنید، بلکیه « انقالب »

گذاري کردند تا براي مانیدن خیود در یدرت حمايیت و پشیتيسان بدسیت آورنید و مطسوعات خارج نيز سرمايه لم و انديشه در جهان عرب را با خود همراه سازند... روزنامه نگاران عرب خیدمات خیود را ترين صاحسان برجسته

توانسیتند هاي انتقادي فقیط می مند شدند... مطسوعات و روزنامهدر اختيار ثروتمندان رار دادند و از مزاياي آن بهرهاي بودنید د و بزرگ داراي مخاطسان منطقههاي درتمندرباره جامعه عرب در خارج از کشور مطلا بنويسد. روزنامه

انتشار روزنامه براي 3391(. در عرصه داخل در ليس ، انون مصوب سال 1119)اسوالم « که اهميت زيادي داشتکرد. در همان سال بیا تصیويا یانون ديگیري را ممنوع اعالم م « هر کس که به انقالب و اهداف آن اعتقاد ندارد»

ايجیاد « موسسه مطسوعیات دولتی »مستقل و خصوص به پايان رسيد و نهادي تخصص با عنوان هاي دوره روزنامه Human)را دارا بود « به روش که در خدمت انقالب باشد»هاي چاپ شد که ح انحصاري چاپ و انتشار رسانه

Rights Solidarity) يک از پسیران یذاف 1119جام داد. در سال ها اندولت ليس ا دامات مختلف را براي آزادي مطسوعات و رسانه

کنید. ها را صادر م هاي راديوي و تلويزيون خصوص و روزنامهاندازي شسکهاعالم کرد دولت اجازه تأسيس و راه هاي چاپ محق نشد و مطسوعات ليس هنوز تحت کنترل شديد دولت رار دارند.اين وعده در خصوص رسانهشیود، تیا زمیان کسیا اسیتقالل از لحیاظ شامل کشورهاي الجزاير، مراکش و تونس می منطقه مغرب عرب که

آغیاز یرن بيسیتم ايین منطقیه تحیت اي داراي پيشينه مشترک بودند. از نيمه نخست رن نوزدهم تاوضعيت رسانههیم ريختگی ، اي سرشار از آشوب و درگيرانه فرانسه رار داشت. حاکمان استعمارگر دورهحاکميت شديد و سخت

شیدند کیه آنهیا را هاي استعماري منتشر م ها و افيت و آزار به ارمغان آوردند. در اين دوره فقط روزنامهادغام زمينزبان عرب را زبیان بيگانیه » 3333کردند. انون مطسوعات مصوب سال مقامات فرانسوي يا مهاجران اروپاي اداره م

شید... ايین ها و اسناد عرب نقض شديد انون تلق می عرب يا واردات روزنامه دانست و انتشار روزنامه به زبانم هیا بايید داشت فقط کسان که داراي حقوق مدن بودند اجازه داشیتند چيیزي منتشیر کننید... عیرب انون مقرر م

نين حقیو را بدسیت گرفتند تا شايد بتوانند چکردند و زبان و فرهنگ فرانسوي را ياد م تابعيت فرانسوي اخذ م


ايین صیفحات بیه ايین »هاي وجود داشت که چند صفحه آنها به زبان عرب بود ول (. روزنامه3333)عزي « آورند (.3333)عزي « هاي نقض وانين و دستورات مقامات استعماري را اطالع دهددليل ايجاد شدند تا به مردم مجازات

هیا تحیت استعمارگران فرانسوي اجازه دادنید عیرب 3311تا دهه 3331پس از اين دوره و در سالهاي بين دهه تا زمان اسیتقالل ايین کشیورها از زيیر يیوغ 3311منتشر کنند. از اواخر دهه کنترل شديد دولت استعماري، روزنامه

ا استعمار، منطقه شاهد انتشار مطسوعات ناسيوناليست بود که اصالحات در نظام حکومت و حی تعيیين سرنوشیت ر شدند. پس از کسا استقالل، هر يک از اين سیه ها به صورت مخف منتشر م کردند. بسياري از اين روزنامهتسلغ م

کشور مغرب عرب در پ تحق اهداف مل برآمدند که معموالر شامل رشد ا تصادي و اجتماع بود.بايید نگاران به کارمندان تسديل شیدند کیه نظام تک حزب را بنيان نهاد و روزنامه « جسهه نجات مل »در الجزاير

در مقابل انقالب سوسياليست پاسخگو باشند. در تونس رژيم حسيا بور يسه به مطسوعات مخیالف اجیازه انتشیار داد نگیاران زيیر تيیغ سانسیور ول مطسوعات در اين کشور همانند مراکش به رضايت حکومت وابسته بودنید، روزنامیه

هیاي مسیتقل نون به تصويا رسيد که تحت لواي حفظ نظم عمیوم بیا انتقادهیاي روزنامیه فعاليت م کردند و ا (.1119کرد )اسوالم برخورد م

ابزاري براي مشروعيت بخشيدن به نظام سياسی »در اين دوره مطسوعات در کشورهاي الجزاير، مراکش و تونس طسوعات با فاصله گرفتن از مردم، مو عيیت نخسگیان به تدريج اين م« و القائات سياس يا شستشوي مغزي ملت بود.

کردند. عالوه بر آن، هنوز نفیوف فرانسیه در کشیورهاي مغیرب عربی ادامیه داشیت. بسیياري از حاکم را تقويت م (.3333شدند )عزي هاي مهم به زبان فرانسه منتشر م روزنامه

-ميالدي اداره رسانه 3391استقالل اين کشور در سال انديشمندان و روشنفکران جسهه آزاديسخش الجزاير پس از

هاي چاپ را برعهده گرفتند و بنابراين مطسوعات از آزادي زيیادي برخیوردار شیدند. الستیه بیا گذشیت چنید سیال هیا بیه ابیزار هاي الجزاير را بر عهده گرفتند و به ايین ترتيیا رسیانه کارمندان منفعل و خموده هدايت و اداره رسانه

هاي سياس شد و بیه ايین ترتيیا بیه فشارهاي مردم سسا اعطاي آزادي 3331تسديل شدند. در اواخر دهه دولت زمیام امیور را در 3331هاي جديدي تأسيس شیدند. ارتیش در سیال هاي بيشتري داده شد و روزنهمطسوعات آزادي

ادامیه يافیت. 1111ه تا سال هاي براي مطسوعات گرديد ککشور بدست گرفت و اين وضعيت سسا ايجاد محدويتها در الجزايیر هنیوز تحیت کنتیرل در اين سال مطسوعات بخش از آزادي خود را دوباره بدست آوردند. السته رسانه

کند ول سانسور پيش از چاپ را در خصیوص شديد دولت هستند. دولت به نشريات کوچک سوبسيد پرداخت م سوعات خارج بايد سل از انتشار از دولت مجوز دريافیت کننید. الجزايیر نمايد. مطمطالا و محتواي آنها إعمال م

کشوري است که منازعات داخل آنرا فرا گرفته و به همين دليل نتوانسته است بين گروههاي مختلیف اجتمیاع ی .(Press Reference: Algeria 2008)ا تصادي گفت و گوي بر رار کند

هیاي هیا داراي سیرمقاله کننید کیه در آن روزنامیه سوعات فرانسوي پيروي م مطسوعات تونس از الگوي سنّت مطشیوند و بيشیتر آنهیا خصوصی مفصل هستند. مطسوعات تونس در پايتخت اين کشور يعن شهر تونس منتشر می

د شیو هاي عرب که در تونس منتشر می باشند. بيشتر روزنامههستند. مخاطا عمده اين نشريات نخسگان فرهنگ م Press)باشند هاي فرانسوي مالک آنها م هاي فرانسه زبان هستند و روزنامههاي ترجمه شده روزنامهدر وا ع نسخه

Reference: Tunisia 2008) مطسوعات در تونس معموالر بيان کننده مواضع دولت هسیتند و انتقیاد از مقامیات .هیاي مطسوعیات حرکیت کیرد. به سوي کاهش محدوديتدولت مجاز نيست. با پايان يافتن حکومت بور يسه، تونس

هاي زيادي روبه روست و همين موضوع دليل مشیابهت و يکسیان بیودن محتیواي السته محيط سياس با محدوديت» (.3333)عزي « مطسوعات در تونس امروز است

-وع است و روزنامهها ممنافتد ول طرح ديدگاههاي ا ليتاگر چه سانسور مستقيم مطسوعات به ندرت اتفاق م

کنند در چارچوب خطوط که دولیت تیونس نگاران سع م گيرند. بيشتر روزنامهنگاران مورد افيت و آزار رار م


21

هاي احزاب مخالف نيز يارانه هاي طرفدار دولت، به روزنامهترسيم کرده فعاليت کنند. دولت تونس عالوه بر روزنامه دهد.م

هاي زيادي منتشر شدند که ديیدگاههاي استقالل خود را بدست آورد، روزنامه 3399پس از آنکه مراکش در سال کردند. تأثير نفوف طوالن فرهنگ فرانسوي بر مطسوعات مراکش در الگوي خسرنويسی احزاب مختلف را منعکس م

هیاي سیت. تیا سیال شود که واتاب دهنده ديدگاههاي سياس و اجتماع صاحسان آنان اهاي آنان ديده م و سرمقاله هاي فرانسه زبان باالترين تيراژ را در مراکش داشتند.اخير روزنامه

ها در مراکش معموالر واتاب دهنده ديدگاههاي احزاب مختلف هستند ول بيشیتر آنهیا مسیتقل و اگر چه روزنامه دانند، دولتی کیه بیه خوب م ها مقتضيات تعامل با نظام پادشاه کشورشان را بهباشند. اين روزنامهآزاد انديش م

دهد. در مقابل نيزآنها يارانه ساالنه م کند. السته دولت هيچ انتقادي به نظام پادشاه يا دين اسالم دولت مراکش انتقادهاي خفيف سياس را تحمل م "ن داري و تا حدودي اي بخواهد در مراکش به حيات و فعاليت خود ادامه دهد بايد خويشتپذيرد. اگر روزنامهرا نم

مانید، هاي مجاز می هاي رسم در محدودهخودسانسوري را بپذيرد. دولت براي اينکه مطمدن شود انتقاد از سياست (Press Reference: Morocco 2008) "کند.اي پرداخت م به هر نشريه...يارانه ساالنه

بیه پادشیاه و خیانواده سیلطنت در نظیر مجازات زندان براي توهين 1111 انون مطسوعات مراکش مصوب سال به اسالم، نظم پادشاه ، تماميیت ارضی يیا نظیم عمیوم »اي که گرفته است و به دولت اجازه داده است هر نشريه

را تعطيل کند.« آسيا برساند

مهاجران عرب و مطبوعات فرامليتیعرب سیسا هاي هاي اين کشورهاي استعماري و حکومتسرکوب آزادي مطسوعات در جهان عرب از سوي درت

گوينید. می « مطسوعیات مهیاجران »يیا « مطسوعات در تسعيد»گيري نوع خاص از مطسوعات عرب شد که به آن شکلشود که روزنامه نگاران که از جهان عرب به دليل برخیوردار مطسوعات عرب در تسعيد )معموالر( به مجالت گفته م

کننید. در بيشیتر میوارد ايین نشیريات اند، آنها رامنتشر م ان به خارج مهاجرت کردهنسودن از آزادي بيان در کشورش نمايند.مورد حمايت مال مراکزي رار دارند که از ديدگاههاي آنها حمايت م

روند يا در کشوري کنند که جزو افراد باسواد و فرهيخته به شمار م مطسوعات مهاجر را معموالر کسان منتشر م اي هستند. اين نشرياتاند در جامعه مهاجران اشخاص مهم و شناخته شدهآن مستقر شدهکه درهیا يیا هیا، ماهنامیه گون هستند مثیل هفتیه نامیه کنند متفاوت و گونهبه تعداد گروههاي که آنها را نمايندگ م

هیاي میيهن هیاي کیه اتحاديیه نمذهس و يا عامه پسند و حتی بیولت هاي ادب ، سياس ، اجتماع ، ا تصادي،فصلنامههیاي ابوسیفره، ابونظیاره و توان به روزنامیه هاي مهاجران م ترين روزنامهکنندع از ميان اولين و مهمپرستان منتشر م

عیروه »تیوان بیه روزنامیه ابونظاره زر اء اشاره کرد که يعقوب بن سنون، مل گراي مصري سردبير آنها بود و يا می (.1119کردند )هيرش د که محمد عسده و جمال الدين افغان آنرا منتشر م اشاره کر« الوثق

-مطسوعات فرامليت عرب پديده جديدي در جهان عرب نيست. بررس تاريخ مطسوعات جهان عرب نشیان می

هیاي شد. در دههدر تمام کشورهاي عرب توزيع م 3391و اوايل دهه 3311هاي دهد که مطسوعات مصر در دهههاي پان عرب بودند. الستیه هاي مهم و برجسته لسنان مثل الحيات و األنوار نمونه کامل روزنامهروزنامه 3391و 3391هاي سل تفاوت ابل توجه با مطسوعات فرامليت کشورهاي حیوزه خلیيج فیارس دارد. هاي پان عرب دههروزنامهشدند، بلکیه محتیوا و سیسک ايین دو رهاي خودشان منتشر م هاي پان عرب مصري و لسنان نه تنها در کشوروزنامه

هیاي پیان عربی نوع روزنامه نيز با يکديگر تفاوت دارد. حت تأثير آنها بر مخاطا عرب نيز متفاوت است. روزنامههیا در يیک کردند. عالوه بیر آن ايین روزنامیه اي خود به کشورهاي عرب نفوف پيدا م مصري به دليل ساختار حرفه

شد که در آن زمان از نظر سياس و فرهنگ در جهان عرب تأثيرگذارترين کشور بیود. امیا از کشور عرب منتشر م


هیاي کشیورهاي عربی هاي پان عرب لسنان در زمان به اوج شکوفاي خود رسیيدند کیه رژيیم سوي ديگر روزنامههیاي میردم در ايین کشیورها مشیتاق تیوده هاي زيادي براي مطسوعات داخل خود ايجاد کیرده بودنید و محدوديت

هاي پان عرب مصر و لسنان تا حدودي آزاد انیديش و طرفیدار تغييیر اي بودند. بنابراين روزنامهنشريات آزاد و حرفههیاي محافظیه بودند، در حال که همتايان مدرن آنها در کشورهاي حاشيه خليج فارس محافظه کار و طرفیدار رژيیم

کار عرب هستند.هاي پان عرب در گذشته مجسور بودند به وسايل سنّت حمل و نقل متکی باشیند، بنیابراين الوه بر آن، روزنامهع

هیا معمیوالر مخاطسیان کردند. مطالا اين روزنامیه ها را بعداز هر يا روز بعد دريافت م مخاطسان فرامل آنها روزنامه داد.داخل را مورد توجه رار م

توان فکر کرد. دليل نخست فقیدان نظیام هاي لسنان و مصري در فراتر از مرزها م قيت روزنامهدو دليل براي موفاي روزنامه نگاري در ديگر کشورهاي عرب است. دليل دوم اهميت فرهنگ و سياس مصر و لسنان عیالوه بیر حرفه

وجود آزادي مطسوعات در آن کشورهاست.اي هسیتند ولی معمیوالر فقیط بیه داراي روزنامیه نگیاران حرفیه در حال حاضر اگر چه بيشتر کشورهاي عربی

آن، ايین پردازند. بنابراين تأکيد و تمرکز اين مطسوعیات روي اخسیار داخلی اسیت. عیالوه بیر موضوعات داخل م کننید زيیرا منسیع اصیل اخسیار ها به مخاطسان خود معرف م مطسوعات تحوالت جهان عرب را از دريچه نگاه غرب

تواند توضیيح دهنیده (. اين موضوع م 1111هاي بزرگ غرب هستند )الدجان الملل آنها خسرگزارياي و بينطقهمناي را هیاي محلی و منطقیه هاي عرب باشد. شور و حرارت که هويتگيري شور و حرارت در ميان تودهدليل شکل

شود.اي م کند و سسا بروز اختالفات منطقهتقويت و تشديد م هاي پان عرب تفاوت دارند زيرا به مسائل جهان عیرب بیه صیورت هاي فرامليت عرب کنون با روزنامهروزنامهشیود بتواننید تيیراژ کنند. اين موضوع سسا م پردازند و به يک منطقه خاص يا يک کشور معين تمرکز نم کل م

سرند. عالوه بر آن، براي روزنامیه نگیاران عیرب انتقیاد خود را افزايش دهند و در نتيجه درآمد خود از آگه را باال بتر است. اين موضوع که آنها روزنامه خود را در خارج از کشورهاي عرب منتشر کردن در خارج از کشور خود آسان

شند. شود از نفوف و تأثير گذاري سياس رها شوند و عالوه بر آن ديگر نگران لغو امتياز روزنامه نساسسا م کنند،م کنند از مقامات دولت مجوز دريافت کنند.هاي چاپ را مکلف م تمام کشورهاي عرب رسانه

-هیاي بیين شاهد انتشار گسترده نشريات پان عرب در اروپا بوديم. در اين دوره یدرت 3331و 3391هاي دهه

ه سیازند کیه منجیر بیه افیزايش هاي عرب را با خود همراالملل براي تحق اهداف سياس خود تالش کردند تودهنگاران و ناشران لسنان و فلسیطين در ها بود و بسياري از روزنامهها در جهان عرب گرديد. لسنان مرکز اين تنشتنش

هیا نداشیتند، اروپا و به ويژه پاريس و لندن مستقر شدند. اين نشريات به دليل اينکه درآمدي از محیل چیاپ آگهی اران کمک بگيرند.مجسور شدند از سياستمد

هاي مختلیف عربی ها به ويترين رژيمتمام اين نشريات مشکل مشابه داشتندع درآمدزا نسودند .... اين روزنامهکردند از تيراژ نشريه اطالع نداشتند و چگیونگ ها کار م تسديل شدند... بيشتر روزنامه نگاران که در اين روزنامه

نستند. تمام اين نشريات درآمدهاي آگه خود را از کشیورهاي حاشیيه خلیيج فیارس، داتأمين منابع مال آنرا نم ها منسع اصل درآمد آنها نسود... برخ از آنها بيشتر پول خود را از توافی کردند ول اين پولليس و الجزاير تأمين م

.(3339کردند )مجله خاورميانه ها براي تسليغ به نفع آنها تأمين م با رژيم

تغيير نقش مطبوعات عربیگيري خود، متأثر از عوامل سياس ی اجتماع و ژئوپوليتيک منطقیه، بیه هاي چاپ عرب در مراحل اوليه شکلرسانهها و منازعات داخل لسنان در رن نیوزدهم میيالدي سیسا هاي مختلف منتشر شدند. به عنوان مثال درگيريصورت

اي بیود. بعیدها هنگیام کیه هیاي فر یه هیاي شید کیه در بیاره درگيیري جزوه انتشار نشريات اجتماع به صورت


23

ها به نشريات سياس تسديل شدند. در مصر و منطقیه مغیرب هاي دولت عثمان افزايش يافت، اين جزوهسرکوبگرين نشیريات هاي ايجاد شد، اوليهاي استعماري منازعات و درگيريعرب که در آنها به دليل عملکرد نامناسا درت

هاي سياس منتشر شدند.به صورت جزوههاي که استعمارگران در کشورهاي عرب ايجاد کردند، سياس بودن نشريات عربی را افیزايش داد و محدوديت

هیاي داد. تمرکز روي مسائل سياس امروزه هم هنیوز در رسیانه اخسار سياس بخش عمده مطالا آنها را تشکيل م هیا کیه میورد هاي عرب اخسار و تحوالت اجتماع و ديگر عرصیه اين رويکرد سسا شده رسانه شود.عرب ديده م

عال ه مردم عادي هستند، را کمتر پوشش دهند.هیاي اسیتعماري از کشیورهاي عربی ، شیدن دولیت پس از عقا نشين نظاميان کشورهاي استعمارگر و برچيده

نگ استعماري و نفوف سياس آنها رها کنند. در دوره پس از استقالل هاي مستقل جديد نتوانستند خود را از فرهرژيمشد و حکومت جديید نيیز همیان اي پوشش داده م هاي استعماري به صورت گستردههم خسرهاي مربوط به درت

هاي که استعمارگران بیراي مطسوعیات ايجیاد کیرده بودنید را ادامیه دادنید. در بيشیتر میوارد حتی ايین محدوديت ها بيشتر شد.ديتمحدو

هاي چاپ در کشورهاي حاشيه خليج فارس متفاوت است. شرايط سخت آب و هواي و محيط وضعيت رسانههاي پرتيراژ و مردم را با تأخير مواجیه سیاخت. سوادي، شکل گيري روزنامهمنطقه و در کنار آن باال بودن ميزان ب

افزايش درآمد و ثروت کشورهاي عرب منطقه، حاکمان آنیان را بیه و 3391السته باال رفتن شديد يمت نفت در دهه نگاران عرب از کشورهاي ديگیر نوسازي و مدرنيزاسيون ترغيا کرد. اين وضعيت سسا شد تعداد زيادي از روزنامه

ن اي کشورهاي حوزه خليج فارس را بنيان نهند. ترس و نگران رهسیرا به اين منطقه مهاجرت کنند و موسسات رسانهگيري مطسوعات فرامليت عربی کشورهاي عرب حوزه خليج فارس از پيامدهاي اعطاي آزادي مطسوعات سسا شکل

هاي اروپاي شد. مطسوعات داخل کشورهاي عرب حوزه خليج فارس تحت کنتیرل شیديد دولیت یرار در پايتختابع وانين مطسوعات کشورهاي اروپاي دارند، ول مطسوعات فرامليت عرب که مخاطسان آنها نخسگان عرب هستند، ت

باشند. با پيشرفت فناوري اطالعات، اين مطسوعیات فرامليتی عربی بیه صیورت همزمیان در کشیورهاي ميزبان م شیود نشیريات بیه سیرعت در نقیاط شوند )کشورهاي عرب و غيرعرب (. اين وضعيت سسا می مختلف چاپ م

خود برسد.مختلف جهان توزيع شده و به دست مخاطسان هاي آنها حی صیدور ها در بسياري از کشورهاي عرب مجاز است ول دولتاگرچه مالکيت خصوص روزنامه

اند. وانين صدور مجوز از يک کشور به کشور ديگر متفیاوت اسیت. را براي خود محفوظ نگاه داشته امتياز روزنامهنید، در عربسیتان سیعودي و بحیرين بیا صیالحديد و کرا صیادر می در کويت وزارت اطالع رسان مجوز روزنامه

شود. در امارات متحده عرب هيدت وزيیران مجیوز روزنامیه را تشخيص وزير اطالع رسان چنين مجوزي صادر م شیوراي ملی »کند. در لسنان اگر چه وزير اطالع رسان مسدول صدور مجوز اسیت ولی پیيش از آن بايید صادر م ، نقیض آزادي بيیان و ارتساطیات در موافقت کند. اين ترتيسات براي کسا مجوز روزنامیه با صدور مجوز « مطسوعات

(.113، 1113جهان عرب دانسته شده است )الجمال گوي اين ترتيسات کاف نسوده و حت اشتغال به حرفه خسرنگاري در کشورهاي مختلف تابع مقررات و شیرايط

بسياري از کشورهاي عرب اين موضوع مطرح نشیده اسیت. مقامیات است، هر چند که بايد گفت در وانين اساس آورند. ايین مقیررات بیه صیورت حکومت براي اين گونه مداخالت خود حفظ ثسات سياس و اجتماع را بهانه م

هاي تسليغیات شود ول به عنوان مثال صنعت آگه هاي چاپ و راديو و تلويزيون م مستقيم شامل خسرنگاران رسانهبه صورت مستقيم درگير آن نيست. در مصر، سودان، عربستان سعودي، لسنان، تونس و مراکش هيچ گونه محدوديت براي ورود به حرفه خسرنگاري وجود ندارد ول در کشورهاي کويت، بحرين، طیر، عمیان، سیوريه، يمین، ليسی و

(.93، 1113الجزاير خسرنگاران بايد از دولت مجوز دريافت کنند )الجمال


گيیري اي، زمينیه را بیراي شیکل هیاي میاهواره هاي ارتساط و به ويیژه اينترنیت و شیسکه گسترش سريع فناوري-ها در جهان عرب را متحول ساخت. به دليل باالبودن ميیزان بی ابزارهاي ارتساط جديد فراهم کرد که حوزه رسانه

ن و سرگرم تسیديل شید. پیيش از ايین شیهروندان ترين رسانه اطالع رساسوادي در جهان عرب، تلويزيون به مهمکشورهاي عرب فقط به تعداد محدودي کانال تلويزيیون دسترسی داشیتند کیه معمیوالر دولتی بودنید و نهادهیاي

بیرد و هاي چاپ راه به جیاي نمی کردند. در دوره سل، ر ابت تلويزيون با رسانهحکومت محتواي آنها را کنترل م شد ناشران و صاحسان روزنامه تغييرات در نشريه خود ايجاد کنند.فقط باعث م

هاي چیاپ اي تغييرات زيادي را به همراه آورد که بيش از همه بر رسانههاي تلويزيون ماهوارهاما پيدايش شسکهروي مطالیا اي کنترل شديد یوانين و مقیررات دولتی هاي تلويزيون ماهوارهاثر گذاشت. از جنسه مثست آن، شسکه

هاي چاپ جرأت پيدا کردند به موضوعات وارد شیوند هاي چاپ را کاهش داد. سانسور دشوارتر شد و رسانهرسانهکه پيش از آن جزو موضوعات ممنوع بودند و به اين ترتيا توانستند موضوعات داخل را بهتر پوشش دهند. برخ

اي، امکیان تأسیيس مطسوعیات هیاي تلويزيیون میاهواره يس شسکهاز ناشران با استفاده از فرصت بوجود آمده از تأسدولت هاي عرب در امیان بماننید، هاي عرب براي اينکه از کنترلفرامليت عرب را بررس نمودند. برخ از روزنامه

ر در کشورهاي اروپاي روزنامه خود را به ثست رساندند و در آنجیا آنیرا منتشیر کردنید کیه بیه صیورت همزمیان د تیوان بیه الحيیات، الشیرق هاي م هاي موف چنين روزنامهشد. از نمونههاي چند کشور عرب نيز چاپ م پايتخت

شوند.األوسط و القدس العرب اشاره کرد که تمام آنها در لندن منتشر م ا در شیکل و الیا اي، تغييرات رهاي تلويزيون ماهوارههاي شسکههاي چاپ عرب در واکنش به موفقيترسانه

تیر شید. امیروزه در هاي تخصص جديدي به اين نشريات اضافه شد و يا اگر وجود داشت غن ايجاد کردند. بخش-توان يافیت. در سیال تواند ارائه کند را م تري که تلويزيون نم تر و مفصلهاي عمي هاي چاپ عرب تحليلرسانه

انید. تعیدادي دادهرا سیرلوحه کیارخويش یرار « وزنامه نگاري تحقيق ر»هاي چاپ عرب هاي اخير برخ از رسانهدر جهیان « نگیاري تحقيقی روزنامیه »سازمان غير دولت نيز تأسيس شده که هدف انحصاري آنها پيشسرد و تشیوي

اسیت. ايین « نگیاري تحقيقی انجمن خسرنگاران عرب براي روزنامه»هاي غيردولت عرب است. يک از اين سازمانانید. ايین انجمین نگاران و استادان اين رشته با کمک مال اتحاديه اروپیا تأسیيس کیرده نجمن را گروه از روزنامها

نگیاري تحقيقی و کمیک میال بیه هاي آموزشی دربیاره روزنامیه با برگزاري کارگاه 1111فعاليت خود را در سال حقيق در کشورهاي لسنان، اردن و سیوريه، آغیاز کیرد. نگاري تهاي روزنامهنگاران محل براي اجراي پروژهروزنامه

اعضاي اين انجمن امروزه در تمام کشورهاي جهان عرب حضور دارند.هاي چاپ براي اينکه از تيغ سانسیور اي نيز به اين صورت بوده که رسانههاي تلويزيون ماهوارهتأثير منف شسکه

هاي چاپ براي اينکه بتوانند در گردونه ر ابیت وي آورده اند. رسانهمقامات دولت درامان بمانند،به خودسانسوري ر اند و بنابراين مطالا جانسدارانه در آنها رو به افزايش است.هاي مال وابستهبا بمانند به شدت به کمکدر اند يک گفت و گوي وا ع بين شهروندان و مقامات حکومت ايجاد کننید. حتی یا مطسوعات عرب نتوانسته

هاي مختلف جامعه ارتساط و گفت و گو بر رار نمايند. ايجیاد تغييیرات سیاختاري مطسوعیات بیر اند بين بخشنسودهاي اولويت پيدا کرده است و اين وضعيت به دليل تسلط فرهنگ بیازار و فقیدان اي و اخالق حرفههاي حرفهتواناي

نگاران عرب بين آزادي مطسوعات بیراي اطیالع روزنامهباشد. در نتيجه چنين وضع ، احساس مسدوليت اجتماع م اند.رسان به شهروندان و آزاد بودن براي کسا منافع مال يا جلا رضايت دولت سردرگم و حيران با مانده

هیاي سياسی بیود، ترين و يفه نهادها در جامعه ايجیاد آگیاه هاي خارج مهماگر در دوران اشغالگري نيرويترين و يفه نهادهیا ايجیاد آگیاه اجتمیاع باشید. اشیتغال بیيش از حید در دوره پس از استقالل مهم بنابراين بايد

انید بیه آگیاه مطسوعات عرب به سياست، سسا شده از موضوعات اجتماع غفلت شود. مطسوعات عرب نتوانسیته هیاي ت کاف بدهند. رسیانه هاي مردم و روشنگري، توسعه حوزه عموم و خدمت به شهروندان اهميبخش به توده


22

هیاي ايین رسیانه اي مواجه شده بودند سع کردنید بیا تقليید روش هاي تلويزيون ماهوارهچاپ که با تهديد شسکهگري در عرصه سياس و خسري بپردازند. در نتيجیه، سیپهر عمیوم بیه موضیوع جديد، به جنجال سازي و هوچ

تیر از جايگیاه ارزشاهميیت و کیم اي مطرح شدند که کممهم به گونهحقير و مستذل تسديل شد که در آن موضوعات رسيدند.وا ع آنها به نظر م

تواننید دسیتور کیار نگاران نقش مهم در انتخاب و چگونگ پردازش و ارائه پيام خود دارند. آنیان می روزنامهنگاران عرب بیراي حمايیت روزنامهجامعه را تعيين کنند و مشخص نمايند چه موضوعات به بحث روز تسديل شود.

از آزادي بيان بايد جايگاه خود را نزد مردم تثسيت کنند و فقط در پ جلیا رضیايت مقامیات حیاکم نساشیند. حی نگاران به تعهیدات خیود در برابیر برخورداري از آزادي بيان با پذيرش پاسخگو بودن ارتساط دارد و مادام که روزنامه

شود.ادي بيان آنها بهتر تأمين م جامعه پايسند باشند، آز

بازار مطبوعات: مطبوعات آنالين و چاپیاي کیه از ها در جهان عرب نشان دهنده روند افزايش آنهاست به گونیه آمارهاي موجود در خصوص انتشار روزنامه

روزنامیه 333بیه 1113رسیيده و ايین تعیداد در سیال 1119روزنامه در سیال 399به 1111روزنامه در سال 311ها در کشورهاي حاشيه خليج فارس متعل به بحرين، طیر و کويیت افزايش پيدا کرده است. بيشترين تعداد روزنامه

Arab Media)شیود هیا تیأمين می هیا از آگهی درصد درآمیدهاي روزنامیه 91شود که فقط هستند. برآورد م

Qutlook 2010, 29 – 31) . تیر بیراي ر ايین بخیش، ايجیاد مکانيسیم د يی هاي افزايش رشد ديک از روشروزنامیه از طريی 19شود تيراژ فقیط اي که در جهان عرب منتشر م روزنامه 333شمارش تيراژ است زيرا از ميان

عمیان و امیارات متحیده عربی کشیورهاي شود. مراکش، عربستان سعودي،يک نهاد رسم مميزي و رسيدگ م دهند، هر چند که اين مميزي هنوز به صورت محیدود ها را مورد مميزي و رسيدگ رار م هستند که تيراژ روزنامه

شود.انجام م هاي الکترونيک سسا پيدايش نشريات چاپ جديیدي شید ولی در عیين حیال تحوالت جديد در عرصه رسانه

هیاي نتوانسیته بودنید جیذابيت هاي گرديد که هاي الکترونيک موجا کاهش تيراژ روزنامهعال ه و اشتياق به رسانهها در سطح کشوري افزايش پيیدا کیرده اسیت اگر چه تيراژ کل روزنامه»خود را براي مخاطسان حفظ کنند. بنابراين

Arab Media)« هیا در يیک کشیور افیزايش يافتیه باشید. ول اين هميشه بدان معنا نيست تيیراژ همیه روزنامیه

Outlook 2007 – 2011) ها در جهان عرب متفاوت ]از غرب[ است. و وضعيت روزنامه»افزايد . اين گزارش مشود اين رشد ادامه داشته باشد. افزايش تيراژ به دليل ها در منطقه در حال افزايش است و پيش بين م تيراژ روزنامه

افیزايش کيفيیت عوامل ا تصادي و اجتماع است که شامل افزايش توليد ناخالص داخل ، افزايش ميزان باسوادي و هیا در آينیده ... افیزايش تعیداد آنهیا خواهید بیود زيیرا شود... يک ديگر از داليل رشد تيراژ روزنامیه مطسوعات م

«بازيگران جديدي وارد عرصه خواهند شد.تعیداد مخاطسیان و »منتشر شد، آمیده اسیتع (Middle East Journal)در مجله 1119اي که در سال در مقاله]در جهان عرب[ در حال افزايش است. تقاضاي مصرف در عرصه اطالعات در کويت و عربستان همانند خوانندگان

روزنامیه 133روزنامه و در عربستان سیعودي 191نفر 3111اروپاي غرب است. به عنوان مثال در کويت به ازاء هر The 2006 Middle East Media)نويسد يکی از نشیريات تخصصی يعنی اين مقاله سپس م « وجود دارد.

Guide) شیسکه راديیوي 319شیسکه تلويزيیون و 311مجله، 911روزنامه، 391کشور عرب 31معتقد است در (.1119)مارتين « وجود دارد.

مجالت عرب نياز به تغيير را به سرعت دريافتند. اين مجالت که کاهش عال ه مخاطسان عرب به اخسار سياس را هیاي میال بیه هاي مال از سوي مقامات سياس مواجه شده بودند ی زيرا اين کمیک و با کاهش کمک دريافته بودنديافت ی به سوي انتشار مطالا مصیرف گیرا روي آوردنید. میوج جديیدي از هاي جديد اختصاص م تأسيس رسانه


يغیات را بیه خیود گيري است و بخیش مهمی از درآمیدهاي تسل انتشار چنين مجالت در جهان عرب در حال شکل اختصاص داده است.

هاي عرب در نشان دادن واکنش به تحوالت جديد چندان سريع نسودند که شايد علیت آن ايین بیود کیه روزنامههاي مال مقامات سياس )يارانه ها( رها کنند يا اينکه ايجیاد جايگیاه جديید در عرصیه توانستند خود رااز کمکنم

هاي عرب به جاي کاهش دادن اخسیار سياسی و پیرداختن بیه و یايع و شوار بود. روزنامهنگاري براي آنها دروزنامهرويدادهاي که مورد عال ه افراد عادي و متوسط جامعه بود، تالش کردند الگوهاي چاپ خود را تغيير دهند. برخی

ي تخصصی مثیل صیفحه هیا تر منتشر شدند و برخ نيز فونت خود را تغيير دادنید. صیفحه از آنها در طع کوچک-ها ضميمه هفتگ منتشر کردنید. فقیدان گیزارش ها اضافه شد و برخ از روزنامهورزش و صفحه کتاب به روزنامه

هیاي عربی هنیوز مشیتاق آيد. مخاطسان روزنامیه هاي عرب به شمار م هاي تحقيق هنوز نقص بزرگ در روزنامههاي عرب براي به کارگيري د هستند. عالوه بر آن، اگر چه روزنامهاطالعات درباره و ايع و تحوالت مورد عال ه خو

-کنند ول براي نيروي انسان که در اين موسسات رسیانه گذاري م اي سرمايههاي جديد به صورت گستردهفناوري

دهند.گذاري اندک انجام م کنند، سرمايهاي فعاليت م ها هيچ سودي نداشیته داراي سايت اينترنت هستند ول اين سايتهاي بزرگ و عمده عربتقريسار تمام روزنامه

ها براي حضور در فضاي مجازي ر ابت با ساير نشريات بوده کیه داراي وب سیايت است. هدف اصل اين روزنامهي کرد. اندازوب سايت خود را راه 3339بود که در دسامسر سال « الشرق األوسط»هستند. اولين روزنامه عرب آنالين

آرشيو اين روزنامه به صورت مجان ابليت جستجو داشت. در ابتدا محتواي روزنامه چاپ شده فقط براي مشترکان هیا (. ديگیر روزنامیه 1111آن به صورت مجان ارائه شد )فیايز (interactive) ابل دسترس بود و نسخه تعامل

کنید. و مجان در سايت خود عرضیه می PDFا به صورت )مستقر در لندن( مطالا روزنامه ر« القدس العرب »مثل کند و آرشيو آن فقط براي مشترکان روزنامه نيز مطالا خود را در سايت روزنامه منتشر م « األهرام»روزنامه مصري

ابل دسترس است. عالوه بر آن دراين سايت اطالعات جديد درباره آب و هوا، او ات شرع نماز و لينک به سیاير (.1111ها ارائه شده است )فايز ها و رسانهنامهروز

توان به سه دسته تقسيم کردعهاي الکترونيک را م روزنامهکننید و داراي برخی هاي با سابقه چاپ که تمام مطالا روزنامه چاپ را ارائه م هاي روزنامهوب سايت .3

از امکانات تعامل هستند.

راي امکانات تعامل پيشرفته هستند.هاي چاپ که داهاي روزنامهوب سايت .1

(.1111هاي الکترونيک که فقط در اينترنت وجود دارند )فايز هاي روزنامهوب سايت .1

در امیارات « الجريده»عرب بود. اين روزنامه با نام « فقط آنالين»ميالدي شاهد تأسيس اولين روزنامه 1111سال متعل به عربستان سعودي منتشر گرديد که « الف»روزنامه آنالين 1113متحده عرب منتشر شد و پس از آن در سال

نگار عربسیتان (. عثمان العمير روزنامه11، 1119روزنامه نگاران آن در کشورهاي مختلف منطقه مستقر بودند )عل هیا تیأمين هاي همچون الشرق االوسیط و خسرگیزاري سردبير اين روزنامه است. اين روزنامه اخسار خود را از رونامه

اي از مطالیا چیاپ ، صیوت و تصیويري اسیت )الفيصیل کند. سردبير آن گفته هدف روزنامه الف ارائه مجموعهم 1119 ،139.)

بیه 1113اند. ايین نشیريه در سیال هاي آنالين روي آوردهبه سوي انتشار نسخه« المجله»برخ از نشريات مثل هاي اجتمیاع اسیتفاده کنید. هاي تعامل شده و از امکانات شسکهويژگ نسخه الکترونيک تسديل شد تا بتواند داراي

هیاي مختلیف را در يیک مجموعیه در اي براي افزايش مخاطسان خود راهسرد ادغام رسانههاي رسانهبرخ از شرکتيیون راديیو دبی ، تلويز 1113است که در سال (.Dubai Media Inc)ها شرکت اند. يک از اين نمونهپيش گرفته Arab)را در يک مجموعه ادغام کرده تا مخاطسان خیود را افیزايش دهنید « شرکت چاپ و انتشار مسار»دب و نيز

Media Outlook 2009 – 2013, 28).


27

نگاران عرب کشورهاي منطقه خليج فیارس دربیاره پیيش بينی آنهیا در خصیوص آينیده هنگام که از روزنامههاي ، برخ از آنها مانند احمد عسدالهادي معتقد بودند در چند سال آينده روزنامههاي الکترونيک پرسيده شدروزنامه

هاي چاپ هنیوز بیراي مخاطسیان جیذابيت چاپ از بين خواهند رفت ول ديگران مثل هدايه درويش گفتند روزنامه (.11ی 19، 1119دارد )به نقل از عل کندعبندي م هاي الکترونيک را اين گونه دستهوزنامهموانع گسترش ر (19ی 93، 1119در مجموع، عل )

فقدان آموزش .3

کمسود نرم افزارهاي عرب .1

محدود بودن گسترش اينترنت در منطقه و گران بودن دسترس به اينترنت در برخ از کشورها آن را بیه امکیان .1اين کشور بايد براي يک سیاعت باشد، تسديل نموده است. به عنوان مثال در عراق مردم که مختص ثروتمندان م کردند و در الجزاير در سیال دينار عرا )يک دالر( پرداختن م 1111ميالدي 1111استفاده از اينترنت در سال

شد.براي استفاده از همان سرويس بايد يک و نيم دالر پرداخت م 1119

فقدان وانين و مقررات حاکم بر اينترنت .1

(19ی 93، 1119)عل

هیا بیه حال حاضر حرکت به سوي انتشار مطالا عرب در اينترنت و وبالگ نويسی آغیاز شیده اسیت. وبیالگ در

دهد که عقايد و ديدگاههاي خود را مطرح کنند، به بحث و گفت و گیو و نيیز تعامیل بیا شهروندان اين امکان را م هیاي . هنوز زود است که براي رسیانه ها به سرعت در جهان عرب در حال گسترش استديگران وارد شوند. وبالگ

-اند. جهان عرب گرفتار باالبودن ميزان ب الکترونيک عرب نقش زيادي ائل شويم زيرا هنوز گسترش چندان نيافته

سوادي است و حت در مناط شهري يمت رايانه در اين کشورها گیران اسیت و چنیدان فراگيیر نيسیت. بنیابراين ثروتمندان شهرنشين و تحصيل کردگان دانشگاه رار دارد. افراد کم درآمد و روسیتائيان اينترنت عمدتار در دسترس هاي الکترونيک باشند.تري در انتظار رسانهاحتماالر بايد مدت طوالن

سخن پايانیدر سراسر جهان عرب مطسوعات مورد توجه نخسگان سياس و ا تصادي است و توده مردم، بیه ويیژه روستانشیينان،

انید اي شدهکند. اگر چه مطسوعات چاپ عرب تا حدود زيادي حرفهها را به خود جذب نم راد کم درآمد و ا ليتافرا در جامعیه ايفیا کننید « نگهسیان »اند نقش روند و نتوانستههاي فرمانسردار و مطيع به شمار م ول هنوز جزو رسانه

پس از استقالل، سرکوب شیده و تحیت تعقيیا ضیاي از (. اين نشريات در دوره استعمار و حت3333)الدجان اند. اين نشريات براي به خدمت گرفتن فنیاوري پيشیرفته اولويیت داده و از توسیعه سوي مقامات دولت رار گرفته

اند. اين کوتاه سسا کاهش مخاطا در بيشیتر نيروي انسان خود يعن خسرنگاران، عکاسان و سردبيران غافل ماندههیاي چیاپ را کیاهش داده اسیت. بیاالبودن تعیداد نشیريات، کیاهش ميیزان هاي عرب شده و اعتسار رسانهمهروزنا

ها و نامساعد بودن وضعيت ا تصادي در بيشتر کشورهاي عرب سسا شده مطسوعات بیراي بقیا بیه درآمدهاي آگه الملل در خدمت اهداف حاميان و بين اينگاران در موضوعات داخل ، منطقههاي مال وابسته شوند و روزنامهکمک

(.3331مال خود باشند )الدجان هاي چاپ عرب با آن مواجه هستند در درک نادرست آنها از معناي آزادي ريشه دارد. سانسیور چالش که رسانه

تیالش يا فقدان محيط آزاد براي فعاليت مطسوعات علت اين چالش نيسیت. درک نادرسیت از مفهیوم آزادي سیسا گیردد. معنیاي شود که در نهايت موجا ناديده گرفتیه شیدن مسیدوليت اجتمیاع می براي تأمين منافع شخص م

صحيح و درست آزادي بيان در موضوع حقوق بشر نهفته است، به ويژه ح افیراد بیراي ايجیاد ارتسیاط و بر یراري م و نقیش داشیتن در تصیميمات کیه بیه مردمساالري حقيق که مستلزم مشارکت فعال شهروندان در مساحث عمو

(.3331باشد )الدجان سرنوشت عموم تعل دارد، م


هاي خود را در جامعه مورد بازنگري رار داده، سلطه مقامات حکومت مطسوعات عرب فقط در صورت که نقشند به حيات خود ادامه دهند. توانهاي سياس را کنار بگذارند، م هاي ا تصادي بر رسانه را نپذيرند و جنجالو بخش

موفقيت رسانه فقط از طري خدمت وا ع به مردم و جامعه و نه فقط سياستمداران، امکان پذير است.

توضيحاتبرنامه توسعه سیازمان ملیل متحید در خصیوص توسیعه انسیان در 1111هاي سال اين آمار با آمارهاي گزارش .3

نسیخه روزنامیه 91نفیر 3111آمده که در جهان عرب به ازاء هیر همخوان ندارد. در اين گزارش جهان عرب،وجود دارد. السته برخ از پژوهشگران عرب اين گزارش را به دليل ارائه تصويري نا اميید کننیده و يیأس آور از

نیه)و جنگ روان عصهيونيسم در خا»اند. به عنوان مثال نگاه کنيد به اسد ابوخليل جهان عرب مورد انتقاد رار داده توانند بگويند آمار ديگران غيروا ع و متورم است.السته ديگران نيز م «. فهن( ما

19

4

راديو در جهان عرب محمدعيش

هاي راديوي بوده است. در ايین دوره در بعضی از کشیورهاي عربی شاهد پخش برنامه 3311جهان عرب از دهه انیدازي کیرده بودنید )بويید سیيم راديیوي راه هاي بی هاي اروپاي ، برخ از افراد آماتور فرستندهمستعمره درت

ي ترين ويژگ پخش راديیو (. اما صرفنظر از سرآغاز و چگونگ پيدايش راديو در جهان عرب بايد گفت مهم3333در کشورهاي عرب تسلط سنگين دولت بر اين رسانه و پر مخاطا بودن آن به لحیاظ شینونده اسیت زيیرا در ايین

گيري راديو در جهان عیرب حاصیل متغيرهیاي مختلیف سياسی و منطقه سنت شفاه تاريخ طوالن دارد. شکلشید ياس و توسعه فرهنگ نگريسیته می فرهنگ بوده که به اين رسانه به عنوان ابزاري براي ترجمان مل ، بسيج س

ها بر راديو به تدريج تضعيف شید و ايین امیر بیا تأسیيس تیدريج سلطه دولت 3331(. از ابتداي دهه 3393)راف هیاي آنهیا هاي راديوي غيردولت که با اهداف سياس و تجاري جديدي کار خود را آغاز کرده بودند و برنامیه شسکه

هاي راديوي جديد به لحیاظ محتیوا بیا راديوهیاي تماع و سرگرم بود محق شد. شسکهبيشتر در حوزه مسائل اجالمللی در ايین هاي بينرسم دولت که تابع تشريفات و مقررات خاص خود بودند، تفاوت داشتند. يک از گزارش

یرار گرفیتع نويسد، در آستانه آغاز رن بيست و يکم راديو در جهان عرب تحت حمايت سیه رونید خصوص م و تغييیر در یوانين 1111در میاه میارس « سیوا »هاي مستقل اف. ام، تأسيس شسکه راديوي آمريکاي پيدايش شسکه .هاي راديوي و تلويزيون حاکم بر شسکه

(PANOS Institute 2006, 17). بیه ايین سیو 3331دهه آنها از هاي راديوي در جهان عرب را، که وضعيت جديددر اين فصل چشم انداز شسکه-هاي راديوي در منطقهدهيم. در اين فصل تالش خواهيم کرد وضعيت پخش برنامهآغاز شده، مورد بررس رار م

اي که سنت ارتساطات شفاه و پدرساالرانه بر آن حاکم است را تسيين کنيم. همچنين تغيير نقش و کارکرد راديیو از هیا و در نهايیت نقیش آن بیراي تیا نقیش آن در بسیيج سياسی تیوده سیيک، ابزاري براي توسعه ملی در دوره کال

نيیز « ايهمگرايی رسیانه »محور بررس خواهد شد. در اين فصل کیارکرد راديیو در عصیر -دموکراتيزاسيون جامعهاي هی هیا و چیالش اي )مالت مديا( بودن ارتساطات است و فرصیت آن چند رسانه شود. عصري که ويژگ بررس م هاي راديوي به همراه دارد. استدالل اصل در اين فصل اين است که با از بين رفیتن انحصیار دولیت در براي شسکه

هاي راديوي خصوص که درآمدهاي آنهیا از گيري شسکههاي بيشتري براي شکلهاي راديوي ، فرصتتأسيس شسکههاي آنها بيشتر جامعه محور خواهد بیود و هاي که برنامهشود. شسکههاي بازرگان تأمين خواهد شد، ايجاد م آگه

اي بیراي پخیش گروههاي مختلف اجتماع را دربرخواهد گرفت. عالوه بر آن راديو از اينترنت و امکانات میاهواره ها استفاده خواهد کرد. السته بايد گفت اگر چه اين تحوالت و رونیدها تیأثيرات زيیادي بیر چگیونگ فعاليیت برنامهاي که بتواند در سپهر عمیوم هاي راديوي خواهد گذاشت، ول راديو در جهان عرب تا تسديل شدن به رسانهسکهش


جامعه در مساحث مربوط به اصالحات دموکراتيک و تحوالت سياس تیأثير گیذار باشید، هنیوز راه درازي در پیيش ه سياس و اجتمیاع جهیان عیرب اسیت کیه دارد. اين نقش رسانه مستلزم ايجاد تحوالت عمي و گسترده در حوز

(.1119شود )مرکز اهره شامل عرصه رسانه به طور کل و راديو به صورت خاص نيز م هاي سياس ، اجتماع و ا تصادي کشورهاي اين منطقیه مجیال بیراي گسترش جغرافياي جهان عرب و تفاوت

هاي مشیترک تواند ويژگ گذارد. نويسنده فقط م ارائه تصويري جامع و کامل در خصوص وضعيت راديو با نم هیاي راديیوي کیه در هاي راديوي دولت را فکر کند و السته در کنار آن مختصات اختصاص برخی از شیسکه شسکه

-اي در خصوص شسکهکنند را از لم نيندازد. اندک بودن تحقيقات تجرب و مشاهدهمناط مختلف عرب فعاليت م

ک از موانع اصل در خصوص ارائه تصويري کامل درباره راديو بوده است. اگرچیه موضیوع اصیل هاي راديوي ياي دربیاره راديیو و پس از آن بوده است ول فکر تاريخچه 3331هاي راديوي در دهه مطالا اين فصل درباره شسکه

هاي هستند که از شش دهه از سنتهاي کنون راديوي متأثر در جهان عرب مفيد خواهد بود. زيرا بسياري از شسکه اند.فعاليت راديوي به جاي مانده

پيشينه تاريخیفکیر 3311اگر چه تعيين تاريخ د ي پيدايش راديو در جهان عرب دشواراست ول بيشیتر پژوهشیگران آن را دهیه

ر حال کسا تجربه و آزمايش سيم در مصر، الجزاير و تونس دهاي ب کنند يعن زمان که افراد آماتور با فرستندهم (. استعمارگران بريتانياي ، فرانسوي و ايتالياي راديو را براي کشیورهاي وا یع 3333کردن اين تجهيزات بودند )بويد

در شمال آفريقا و خاورميانه به ارمغان آوردند تا منافع خود را در اين مناط بهتیر تیأمين کننید و مسیتعمره نشیينان هیاي هیاي راديیوي را یدرت هاي کشورهاي مسدأ آگاه سازند. اگر چه ايسیتگاه والت و پيشرفت]مهاجران[ را از تحکردند ول مردم نيز از اين فناوري جديد چه به عنیوان دريافیت کننیده اطالعیات و چیه بیراي استعماري کنترل م

ارسال اطالعات بهره بردند. 311اي که بيش از نظم مشخص وارد مصر شد به گونهبدون 3311( معتقد است راديو در دهه 11، 3333بويد )

سيم در اين کشور فعاليت خود را آغاز کردند و ايستگاه آماتور ب

تأسيس کیرد 3319بيشتر آنها اطراف اهره مستقر بودند. نخستين ايستگاه راديوي لسنان را دولت فرانسه در سال شد مقابله کند. در سوريه پخیش راديیوي بیا ا که به زبان عرب انجام م هها و آلمان تا با تسليغات راديوي ايتالياي

آغیاز 3319مارس 11آغاز شد. پخش راديوي در اردن و فلسطين در 3319در سال «سازمان راديو سوريه»تأسيس ي نمیود شد. در اين سال بريتانيا که يمومت فلسطين و اردن را برعهیده داشیت ا یدام بیه تأسیيس ايسیتگاه راديیو

آغاز شد تا بتواند به جامعه يک ميليون نفیري فرانسیويان 3319(. پخش راديوي در الجزاير در سال 1119)استانتون معیروف بیود. ايین راديیو بيشیتر [French Cinq]« فرانسه پنج»ساکن در اين کشور اطالع رسان کنداين راديوبه

-ساعته برنامیه 11زيرا تجهيزات استوديوي و راديوي براي پخش کرد هاي راديو پاريس را رله ]بازپخش[ م برنامه

بیا يیک فرسیتنده دو 3313( . در میراکش پخیش راديیوي در فوريیه 119 ،3333ها در الجزاير ناکاف بیود )بويید هیاي راديیوي در کشیور تیونس در کيلووات موج متوسط از رباط پايتخت اين کشور آغاز شد. پخش آماتور برنامه

آغاز شد تا بتواند به مستعمره نشينان فرانسوي و مناط اطراف شهر تیونس پايتخیت ايین کشیور اطیالع 3311 سالهاي خیود را از اسیتوديوهاي لنیدن در ژانويیه پخش برنامه BBC(. بخش عرب راديو 191، 3333رسان کند )بويد

(.3333هان عرب مقابله کند )عيش ها در جها و ايتالياي آغاز کرد تا با تسليغات سياس آلمان 3313هاي راديوي در دوره استعمار در کشیورهاي عربی هماننید سیاختارهاي موجیود در نظام عملکرد پخش برنامه

فرانسه و انگليس بود که در آنها دولت بر فعاليت راديو کنترل و نظیارت کامیل داشیت و چگیونگ عملکیرد آن را رار داشیتند بيشیتر مشیهود بیود. در ي که تحت حاکميت استعماري فرانسه کرد. اين موضوع در کشورهاتعيين م

ها و ساختارهاي که دولت مرکزي در وزارت اطالع رسان تهيه کرده بیود، اين کشورها راديو بر اساس دستورالعمل

60 براديو در جهان عر

11

ن اجیرا نشید زيیرا هاي راديوي مصر، اردن، عراق و يمی کرد. نظام حاکم بر راديو دولت بريتانيا در شسکهفعاليت م رسید هاي محل در اين کشورها خواستار کنترل مستقيم مقامات سياس بر راديوها بودند. به نظیر می مقامات دولت

هاي راديوي که در دوره استعمار در کشورهاي عرب تأسيس شدند از الگوي راديوهاي خصوصی و تجیاري شسکههاي شیسکه توانست هزينههاي راديوي بود که نم تسليغات و آگه ترين دليل آن کمسود درآمدازپيروي نکردند. مهم

هاي ا تدار گرايانه در جوامع عرب ريشه دوانده بود. هر چند که بايد گفیت راديوي را تأمين کند. عالوه بر آن سنتنهیا تعیداد چند ايستگاه راديوي خصوص در مصر، مراکش و تونس تأسيس شده بود. در آن زمان مخاطسان راديیو ت

هاي راديو را خريداري نمايند. در بسياري از کشیورهاي عربی توانستند گيرندهمحدودي از افراد جامعه بودند که م شد تا مشیتريان بتواننید بیه اندازي م ها راهخانهها و هوههاي عموم مثل رستورانهاي بزرگ راديو در مکانگيرنده

هاي سنت ارتساطات بين فیردي روستاي راديو تقريسار حضور نداشت و شسکهاخسار و موسيق گوش کنند. در مناط منسع تسادل اخسار روزانه بودند.

هاي راديوي در کشورهاي عرب ع برخ از شسکه9جدول وابستري راديويي نام شبکه كشور

امارات متحده عرب

اف ام 3/33العربيه اف ام 3/311الخليج اف ام 9/319سيت HIT 9/39 اف ام

تجاري تجاري تجاري تجاري

لسنان

NBNراديو راديو اورينت صوت الشعا صوت لسنان لسنان الحور راديو لسنان راديو النور

راديو مونت لسنان راديو الفجر

حزب امل خانواده حريري

حزب کمونيست لسنان ارتش لسنان فاالنژها دولت حزب ا...

حزب جنسالط هاسن

فلسطين

راديو امواج راديو اجيال 1111راديو بيت لحم راديو ايزيس راديو الخليل راديو مرح الخليل –راديو الحريه

راديو النورس راديو تابلس اف ام

13راديو المنار راديو الشهاب راديو مود اف ام راديو پل اف ام راديو مجاز اف ام راديو بيت

راديو صوت الغد راديو روتانا

تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري

اردن امان نت

الحيات اف ام 11صوت الکراک

اينترنت مستقل تجاري

تجاري نجوم اف ام مصر


تجاري 3راديو نيل

سوريه

راديو المدينه راديو العربيه

راديو سوريه الغد راديو استايل اف ام راديو ملودي اف ام راديو فرح اف ام

تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري تجاري

راديو يا بالدي مراکش اينترنت راديو کازابالنکا

راديو الجزاير الجزاير

دوره پس از استعمارهاي عرب در دوره پس از استقالل نقش مهم براي راديو جهت توسعه اجتماع ی ا تصادي ائیل شیدند. در دولت

هاي حکیومت تسیديل شید. بيشیتر کنترل دولت با ماند و به تريسون رسم سياستاکثر کشورهاي عرب راديو در راديوها پيرو وزارت اطالع رسیان شیدند و از لحیاظ اداري و میال نيیز تیا حیدودي بیه آن وابسیته گرديدنید. در

-مناطق که ميزان ب کشورهاي عرب راديو نقش تأثير گذاري در توسعه ملّ ، به ويژه در مناط دور افتاده ايفا کرد.

سوادي در آنها باال بود و سنّت ارتساطات شفاه وي و ديرپا بود. از اين ديدگاه، راديو در وا ع زمينه سیاز پیارادايم اي را در هیاي توسیعه توانسیتند برنامیه ها می هاي راديوي دولتبود. به کمک پخش برنامه« توسعه يا مدرنيزاسيون»

اي که در خصوص رسانه راديو در کشورهاي جهان (. در مطالعه3393ه پيش بسرند )برنر حوزه اجتماع و فرهنگ بهیاي راديیوي نقیش بسیيار مهمی در سوم )و از جمله برخ از کشورهاي عرب ( انجام شد مشخص گرديد برنامه

ساطات شیفاه تسليغ و ترويج ديدگاههاي سياس حاکميت، تقويت غرور مل و فرهنگ و ايفاي نقش مکمل در ارتهیاي راديیوي اند که ايستگاهها در پ اين بوده(. به همين دليل دولت3399توده مردم ايفاد کرده است )کانز و وِدل

ها به مخاطسان دوردست نيز برسد. کشورهاي همچون سودان، مصر، موج متوسط و موج کوتاه تأسيس کنند تا برنامههیاي هاي تقويت کننیده میايکروويو اسیتفاده کردنید تیا بتواننید سیيگنال ستمالجزاير، ليس و عربستان سعودي از سي راديوي را به مخاطسان خود برسانند.

هاي سياس کشورهاي عرب در دوره پسا استعمار )به جز لسنان، کويیت و ماهيت استسدادي و سلطه جويانه نظامباشد و تنوع سياس و یوم « صيت ی محورشخ»و « يک سويه»مراکش( سسا شد نظام پخش راديوي اين کشورها

« مسارزه بیا اسیتعمار غیرب »و « ناسيوناليسم پان عرب »را ناديده گيرد. محتواي بيشتر راديوهاي عرب حول دو مفهوم از 3391کیه در چهیارم جیوالي « صداي اعراب»نويسدع اولين سمت برنامه ( م 1119(. جيمز )a 1113بود )عيش

بیود. در ايین سیخنران بیه « مصیر 3391انقیالب جیوالي »شیامل سیخنران کوتیاه رهسیران راديو مصر پخش شد،سیواد و کیم درآمید در شیهرها و استعمارگران حمله شد. راديوهاي ترانزيستوري ارزان يمت و جديد را میردم بی

کتیاب خیود بيیان (در 1119گوش کنند.جيمز)« صداي اعراب»کردند تا بتوانند به روستاهاي خاورميانه خريداري م 33به ايستگاه راديوي مهم تسديل شد که عقايید و ديیدگاههاي انقالبی رژيیم مصیر را « صداي اعراب»کند کهم

(نيز معتقداست جمال عسدالناصر در مصر از راديو به عنیوان 3333کرد. بويد)ساعت در روز در جهان عرب پخش م هاي جمهوري در عیراق، ليسی ، سیوريه و لسنیان نيیز ران حکومتابزاري براي بسيج سياس ملت استفاده کرد و رهس

هیاي هاي میذهس ، برنامیه هاي راديو در اين دوره شامل اخسار، ميزگردهاي سياس تسليغات ،برنامهچنين کردند. برنامهزنیده هیاي هاي ورزش بود.اگر چه در برخ از برنامیه هاي آموزش اجتماع و کشاورزي و برنامهسرگرم ، برنامه

شید راديوي مخاطسان و شنوندگان نيز شرکت داشتندول بيشتر موضوعات که در ميزگردهیاي راديیوي مطیرح می شید)عيش دولت ی محور بود و به موضوعات مربوط به مردمساالري و مشارکت سياسی شیهروندان تیوجه نمی

3331.)


13

اي بيفتند الملل و منطقهام القائات راديوهاي بينهاي عرب همواره نگران اين بودند که شهروندان آنها در ددولت( معتقد است شنوندگان راديو در جهان عرب به راديوهاي 3333در دوره جنگ سرد بيشتر بود. عيش ) و اين نگران

توانسیتند کردند دسترس داشتند و به اين ترتيا م الملل که از اروپاي غرب و آمريکاي شمال برنامه پخش م بينس ب ميزان صحت اخسار پخش شده از راديوي دولت کشور خود را مورد سنجش رار دهند. بخش عرب راديو ب

اندازي شد، منسع مهم اطالعات و اخسار مخاطسان عرب به مدت تقريسار شش دهیه بیود. بخیش راه 3313که در ژانويه هیا و عقايید طرفانیه بیود، ديیدگاه ازن، منصفانه و ب هاي سياس آن تا حد زيادي متوس که برنامهب عرب راديو ب

در جهان عرب موف نسود، علیت « صداي آمريکا»مختلف را براي مخاطسان عرب زبان خود به ارمغان آورد. اما راديو هاي خصمانه اياالت متحده در منطقه مرتسط گيرانه آن را با سياستهاي جهتاصل اين بود که مخاطسان راديو برنامه

« راديیو مسیکو »و « الملل فرانسهراديو بين»الملل در دوره جنگ سرد (. ديگر راديوهاي بين3339دانستند )عيش م (.3333بودند )عيش و حجاب

عصر جهانی شدندر منطقه عرب با تغييرات گسترده سياس ،ا تصادي و تکنولوژيیک آغازشید.پخش 3331عصر جهان شدن در دهه

نيز از چند جنسه تحت تأثير اين تغييرات رار گرفت. از ديدگاه سازمان ، راديو ديگر تحت سلطه هاي راديويبرنامهگسترش را بدسیت بهاي از اين رسانه روو سيطره دولت رار نداشت. راديوهاي خصوص تالش کردند بخش عمده

و مصیر راديوهیاي خصوصی بیه لسنان،عربستان سعودي،امارات متحده عرب ،میراکش آورند. در کشورهاي فلسطين،هیاي بیزرگ هاي شرکتهاي خصوص راديوي به عنوان بخش از فعاليتهاي مردم راه يافتند.راه اندازي شسکهخانهترين پيامد ايین رونید فقیط در تغييیر اي، درآمدهاي خوب را نصيا آنان کرد. مهمهاي غير رسانهاي و شرکترسانه

هیاي غيير چندان در محتواي آنها ايجاد نشد. اين تغييیر الیا منجیر بیه ارائیه برنامیه ها بود و تشکل و الا برنامههاي تلفن همراه و توسعه مخابرات تفريح و سرگرم و نيز شوهاي راديوي به سسک غرب شد. با گسترش سيستم

هیا در به وجه غالا برنامیه محور زنده درباره موضوعات عموم هاي گفتگویو ارتساطات و نيز پخش اينترنت ، برنامه راديوهاي عرب و به ويژه راديوهاي اف.ام تسديل شد.

شید )اينکلیز و هیاي موجیود محاسیسه می ضريا گسترش راديو بر اساس تعداد گيرنیده 3391و 3391در دهه هیاي نهاي، رسیا هاي راديوي از طري پخیش میاهواره هاي نخستين رن بيست و يکم برنامه(. در دهه3391اسميت

هیاي اطالعیات و هاي موبايل ابل دسترس است. اين گفته بدان معناست که اگر چیه فنیاوري مستن بر وب و تلفناند ول در عين حال امکانات جديدي فراتر از گيرنیده هیاي سینّت ارتساط تهديدهاي جدي براي راديو ايجاد کرده

.اندهاي راديو فراهم نمودهبراي دسترس به برنامه

چشم انداز راديواي در کشورهاي عرب در حیال و یوع هاي رسانهدر بيشتر عرصه« ايهمگراي رسانه»هاي پايان رن بيستم در سال

ها و از جمله راديیو داشیت. راديوهیاي عربی در کنیار پخیش اي و رسانهبود که تأثيرات متفاوت بر نهادهاي رسانهها نيز تغييرات ايجاد کننید نيز روي آوردند. عالوه بر آن تالش کردند در برنامهالملل محل و کشوري، به پخش بين

هاي گفتگو ی محور صیريح و آزاد روي آوردنید. در هاي تفريح و سرگرم کننده و نيز برنامهاي که به برنامهبه گونهخصوصی افیزايش پيیدا عين حال ساختار سازمان راديو نيز در خصوص مالکيت تغيير زيیادي کیرد و راديوهیاي

، هنیوز 1119در سیال (ASBU)« هیاي کشیورهاي عربی اتحاديه راديو و تلويزيیون »کردند. السته بر اساس گزارش راديوهاي دولت در اين عرصه در اکثريت هستند. در کشیورهاي لسنیان، فلسیطين، اردن، مصیر، عربسیتان سیعودي،

باشند. بخش بعدي اين فصل وضعيت راديیو در ال پيدايش م امارات متحده عرب و مراکش راديوهاي تجاري در ح کند.بخش دولت و خصوص را بررس م


شیسکه 191دهد که بيش از هاي کشورهاي عرب نشان م اتحاديه راديو و تلويزيون 1119آمارهاي گزارش سال در سطح محل و مل برنامه پخیش کنند. بيشتر اين راديوها روي موج متوسط راديو دولت در اين منطقه فعاليت م

هاي خسر، فرهنگ، دين، توسعه اجتماع و ا تصاد است. راديو در کشیورهاي هاي آنها شامل حوزهکنند که برنامهم کنند کیه از لحیاظ هاي رسم دولت ، نيمه رسم ]نيمه دولت [ يا سازمان مستقل فعاليت م عرب به صورت سازمانهاي راديوي اگر چه از لحاظ مال به تسليغیات و ختلف از استقالل برخوردارند. اين شسکهمال و اداري از درجات م

هاي عمليات خود وابستگ دارند ول بيشتر منابع مال آنها براي پرداخت حقیوق پرسینل ها براي تأمين هزينهآگه شیود. بیر اسیاس جديیدترين تأمين می هاي دولت ها و نيز خريد تجهيزات از محل بودجههاي توليد برنامهو هزينه

ها و نامساعد شدن وضعيت مال آنها، درآمدهاي ناش از تسليغات به صورت هاي دولتآمارها به دليل افزايش هزينههیاي (. بسیياري از شیسکه PARC 1119دهید ) هاي راديیوي را تشیکيل می اي بخش مهم از بودجه شسکهفزاينده

اند تا بتوانند از طري جیذب آگهی يیا اسپانسیر تجیاري هاي تسليغات تأسيس کردههاي آگه راديوي دولت بخشهیاي راديیوي دولتی )حام مال ( براي شسکه درآمدزاي کنند. ساختارهاي خشک و مستن بیر مقیررات در شیسکه

راديیو در سیطوح رود زيرا مخاطسان و شینوندگان اي براي توسعه و رشد آن به شمار م همواره عامل محدود کنندهشوند. مطالعات مختلف نشان داده است مخاطسیان ها سرخورده و نااميد م هاي دولتالملل از سياستداخل و بين

هیاي فرهنگی و روند و بيشتر متمايل به برنامیه هاي راديوي دولت م به صورت انتخاب و گزينش به طرف برنامه-باشند. اخسار و تفاسیير خسیري مهیم هاي سياس آنها رويگردان م برنامهسرگرم اين راديوها هستند و به شدت از

روند.هاي سياس به شمار م هاي برنامهترين نمونهنیو و جديید بشیمار اي کیامالر به جز لسنان،راديوهاي خصوص در جهان عرب در عصر پيشا جهان شدن پديده

اي ايفیا کیرد. ايین اديوهیاي خصوصی نقیش پيشیگامانه رفت. لسنان براي ساير کشورهاي عربی در تأسیيس ر م کردند و مخاطسیان اصیل آنهیا بيشیتر جوانیان بودنید. هاي تفريح و سرگرم پخش م راديوهاي خصوص برنامه

هاي سياس بودند و بیه ايین ترتيیا بیه راديوهاي غيردولت در لسنان در برخ موارد متعل به سياستمداران و گروهشدند. در اينجا فکر اين نکته ضیروري ها در عرصه سياس لسنان تسديل م اين سياستمداران و گروهبلندگوي رسم

اي ارتسیاط سياسی گوئيم اين بیدان معنیا نيسیت کیه از رسیانه است که زمان که از راديوهاي خصوص سخن م موارد متعددي مشخص شیده کنيم که به صورت کامل خود را از منافع سياس حاکم جدا کرده است. درصحست م

هاي راديوي خصوص يا سياستمداران حاضر در هيدیت حاکمیه هسیتند و يیا بازرگانیان و فعیاالن که مالکان شسکه-(. اما در خصوص منابع مال اين شسکه3333ا تصادي که براي حمايت از نظام سياس موجود منافع دارند )ساکر

ولت وابسته نيستند.هاي مال دهاي خصوص بايد گفت به کمکهاي راديوي خصوص را بیر اسیاس مصر و تونس اولين کشورهاي بودند که در خاورميانه اجازه تأسيس شسکه

در مصیر تأسیيس 1111در جیوالي « نجیوم »و شسکه راديوي اف ام « نيل» انون صادر کردند. شسکه راديوي اف ام انیدازي گرديید. در همیان سیال نوامسر همان سیال در تیونس راه در « موزائيک»شد. پس از آن شسکه راديوي اف ام

هاي راديوي و تلويزيون خصوص را آغاز کرد. کشور عمیان وزارت اطالع رسان کويت صدور مجوز براي شسکههاي راديوي و تلويزيون خصوص مجوز فعاليت اعطا کرد. سیوريه هاي آزاد سازي خود، به شسکهنيز پيرو سياست

هاي خصوص راديوي و تلويزيون را آغاز کرد. عربستان سیعودي کشوري بود که آزاد سازي تأسيس شسکهآخرين هیاي راديیوي دولتی اسیت. در امیارات ريزي براي خصوص سازي برخ از شیسکه در حال حاضر در حال برنامه

اديوهیاي خصوصی در عرصیه ر MBCدر دُبی و شیسکه راديیوي (ARN)« شسکه راديیوي عیرب »متحده عرب مگیاهرتز فعاليیت خیود را در سیال 3/33روي میوج اف ام رديیف ARNاند. شسکه راديوي بازيگران موثري بوده

کند. پس از آن نيز بخیش انگليسی ايین ساعته آغاز کرد. اين شسکه موسيق و اخسار پخش م 11به صورت 1113راديیو » 1111انیدازي شید. ايین شیسکه در ژانويیه ( راه9/313)( و اف ام شهر 9/39شسکه به نام اف. ام آزاد )اف ام


12

اي بیراي را تأسيس کرد که به پخش موسيق عرب حیوزه خلیيج فیارس اختصیاص داشیت و بیه رسیانه « الخليجيه-( بیه بیزرگ 9/39)اف ام HITهاي امارات متحده عرب تسديل شد. شسکه راديیوي انعکاس ميراث فرهنگ و سنّت

هاي ايالت کراال از هند اختصاص داشت.اجران حوزه خليج فارس يعن ماالياي ترين جامعه مهاي است که در آن فناوري به صیورت مسیتمر در حیال پيشیرفت و تغييیر اسیت. حوزه راديو و تلويزيون عرصه

بیا هاي راديیوي امیارات متحیده عربی بتواننید همگیام شود شسکهانعقاد راردادهاي استراتژيک همکاري سسا م در سالهاي اخيیر يیک یرارداد اسیتراتژيک بیا ARNهاي تکنولوژيک حرکت کنند. شسکه راديو تحوالت و پيشرفت

KLOTZ افیزار ايین ترين توليد کنندگان تجهيزات راديوي است منعقد کرده تیا تجهيیزات و سیخت که يک از مهم .(UAE Interact 2007)شسکه را نوسازي و بهينه سازي نمايد.

کشور عربی 33انجام داد مشخص شد در 1113مستقر در اردن در سال « گروه مشاوران عرب»اي که طالعهدر مشسکه راديوي بود. فلسطين، عیراق و لسنیان 133شسکه راديوي اف ام وجود دارد. اين تعداد در سال سل از آن 139

هاي حرين، کويت و عمان به ترتيا در سالهاي راديوي خصوص هستند در حال که بداراي بيشترين تعداد شسکه .(AME Information 2008a)اجازه تأسيس راديوهاي خصوص را صادر کردند. 1119و 1111، 1111

هاي راديوي اف ام در جهان عرب از نظر تعداد و مالکيت آنها متفاوت اسیتع الجزايیر و امیارات وضعيت شسکهديوي اف ام دولت را دارا هستند و در مقابل فلسطين، عراق و لسنیان داراي هاي رامتحده عرب بيشترين تعداد شسکه

اي وجیود شسکه راديوي منطقه 3باشند. در اين تحقي مشخص شد هاي راديوي خصوص م بيشترين تعداد شسکه-عداد کیل شیسکه اي، تهاي راديوي منطقهکنند. اين شسکهدارد که روي موج اف ام براي چند کشور برنامه پخش م

اند.راديو افزايش داده 139کشور عرب به 33هاي راديوي را در هاي راديوي اف ام در کشورهاي عربی ترين عوامل در گسترش شسکههاي آزادسازي يک از مهماتخاف سياست

خصوصی شیدند. براي اولين بار داراي شسکه راديیوي اف ام 1119بوده است. به عنوان مثال ليس و عمان در سال هیاي ديگیر جهیت مهیاجران، حتی در هاي راديوي بیه زبیان هاي آزاد سازي، نياز به پخش برنامهعالوه بر سياست

هاي راديیوي اف ام را افیزايش داد. امیارات هاي راديوي خصوص وجود نداشت، تعداد شسکهکشورهاي که شسکههیاي عربی ، انگليسی ، هاي راديوي اف ام به زبیان شور شسکهمتحده عرب مثال خوب در اين زمينه است. در اين ک

.(AME Information 2008a)کنند. ماالياالم، هندي، اردو و فيليپين برنامه پخش م هاي راديوي در عصر جهان شدن چند دليیل دارد. ها بر شسکه( ادامه تسلط و سيطره دولت1119به عقيده راف )

نگرنید کیه به راديو و تلويزيون به عنوان ابزار درتمند سياس در عرصه داخل م هاي عرب نخست آنکه حکومتکنند. عالوه بیر آن بايید پيام خود را به تمام جمعيت کشور، صرفنظر از ميزان سواد و سطح درآمدي آنها، منتقل م

اتفیاق افتیاد يعنی هاي راديوي در جهان عرب پس از پايان جنیگ جهیان دوم گفت نخستين موج گسترش شسکهها صد داشتند از اين احساسات براي ملیت زمان که احساسات ناسيوناليست و ضد استعماري وي بود و حکومت

ها را بر اساس نياز کشور به دفیاع در مقابیل دشیمنان ها سيطره خود بر رسانهسازي و دفاع مل استفاده کنند. دولتهیاي تسیديل ترين هیدف انقیالب جيهات و داليل، راديو و تلويزيون به مهم ديم و جديد، توجيه کردند. با همين تو

اي بیراي هیا ا یدامات ويیژه شد که صد داشتند درت را در کشورها بدست گيرند و به همیين سیسا حکومیت م گیذاران خصوصی هیاي راديیوي و تلويزيیون بیراي سیرمايه حفا ت از آنها انجام دادند. سوم اينکه تأسيس شسکه

هیاي الکترونيیک محیدود اسیت و جذابيت ندارد زيرا تسليغ و آگه تجاري در جهیان عیرب و بیه ويیژه در رسیانه هیا در خصیوص کند. چهارم اينکیه حکومیت هاي راديوي و تلويزيون را تأمين نم هاي شسکهدرآمدهاي آن هزينه

باشیند. الستیه ها می ين در پ کنترل محتواي برنامهشود نگران هستند و بنابراها ارائه م تصويري که از آنها در رسانهاي، ول اعده کل اين اسیت کیه هاي تلويزيون ماهوارههاي شسکهاستثنائات وجود دارد به ويژه در لسنان و شرکت

ها کنترل و تسلط دارند.ها بر رسانهدولت


های راديويیمقررات حاكم بر شبكههیاي صیوت و هاي مربوط بیه یوانين و مقیررات رسیانه و تلويزيون ، بحثيک از تحوالت عرصه پخش راديوي ها و نيز تحوالت سياس ی هاي سريع تکنولوژيک در عرصه ارتساطات و رسانهتصويري بوده است. به دليل پيشرفت

هیاي صیوت و تصیويري در ايین اجتماع در جهان عرب، مساحث و موضوعات مربوط به وانين و مقررات رسانهها و نسود هاي سنت در خصوص انحصار دولت در عرصه رسانهاي مطرح شده است. بحثمنطقه به صورت گسترده

هاي جديد توليد محتوا کیه موجیا متنیوع شیدن هاي خصوص ، با پيدايش پخش راديوي ديجيتال و تکنيکرسانهنيز به انقالب در عرصیه راديیو ايهاي پخش راديوي گرديد، ديگر موضوعيت نداشت. سيستم پخش ماهوارهروش

هیاي هاي راديوي از طري ماهواره، مخاطسان راديو توانستند به برنامیه کمک کرد. به اين صورت که با پخش سيگنال اين رسانه در سراسر جهان دسترس پيدا کنند.

کردنید را پخیش می هیاي خیود ايستگاه راديوي عرب از طري ماهواره برنامه 111بيش از 1113تا اوايل سال (ASBU 2008) اي تسديل شد که هزاران راديوي اينترنت از آن براي پخش برنامه و ارتساط با . اينترنت نيز به عرصه

راديیو اينترنتی را شناسیاي 311نويسنده بيش از 1113کردند. در مارس مخاطسان در کشورهاي مختلف استفاده م هاي همراه نيز به رسانه مناسیس بیراي اندازي کرده بودند. تلفنامکانات معمول راهکرد که برخ از آنها را افرادي با

هیاي هاي راديوي تسديل شدند که هم به عنوان گيرنده ديجيتال کاراي داشتند و هم به عنیوان سيسیتم انتقال سيگنالانید کیه موجیا پيیدايش ودهاي بفرستنده مستن بر وب. کشورهاي عرب شاهد تحوالت سياس و اجتماع گسترده

(.1113 عيش 1119نهادهاي درتمند جامعه مدن و مشارکت سياس شهروندان شده است )لينچ هاي راديوي در جهان عرب تسديل شد ول در عرصیه اگر چه وانين و مقررات به يک اولويت در فعاليت شسکه

راديوي )رگوالتوري( با مشکالت متعیددي مواجیه هاي تنظيم کننده وانين و مقررات بخشداخل کشورها سازمانهاي راديیوي در چهیار کشیور عربی انجیام شید اي که در خصوص وانين و مقررات حاکم بر شسکهبودند. مطالعه

هیاي راديیوي وجیود مشخص ساخت در مصر و سوريه هيچ سازمان دولت تنظيم کننده مقررات و نا ر بیر شیسکه تصويري تیدوين شیده اسیت ) موسسیه یهاي صوت ان وانين و مقررات کامل براي رسانهندارد ول در اردن و لسن

PANOS ،1119 ،33گیذاري خصوصی و ها و مجاز دانستن سرمايه(. هدف اصل وانين در اردن سامانده رسانهين در صیورت کیه هاي راديوي و تلويزيون است. بر اساس اين وانگذاري خارج در عرصه شسکهبه ويژه سرمايه

تیوان شیسکه دريافت شید می « هاي صوت ی تصويري کميسيون رسانه»مجوز تأسيس شسکه راديوي يا تلويزيون از هیاي ايجاد شده است. در لسنان، فعاليیت شیسکه 93اندازي کرد. اين کميسيون بر اساس انون شماره مورد نظر را راه

تنظيم فعاليیت راديیوي و تلويزيیون و نيیز »است که هدف آن 3331راديوي و تلويزيون بر اساس انون مصوب پيش از آنکه شسکه راديوي يا تلويزيون بتوانید در خیاک « هاست.سامانده تمام امور مربوط به اين گونه فعاليت

هيدیت وزيیران پیيش از موافقیت بیا « بر اساس مصوبه هيدت وزيیران اخیذ شیود »لسنان تأسيس شود بايد مجوز آن مشورت خواهید کیرد. « هاي صوت ی تصويريشوراي مل رسانه»درخواست تأسيس شسکه راديوي يا تلويزيون با

سال خواهد بود و با ارائیه درخواسیت 39اعتسار مجوز تأسيس شسکه راديوي يا تلويزيون »دارد اين انون مقرر م سيس شسکه راديوي يیا تلويزيیون بیر اسیاس تیوان سه سال پيش از پايان اعتسار مجوز، تمديد خواهد شد. مجوز تأ

، PANOSتخصص و امکانات فن و تجهيزات پخش راديوي و تلويزيیون بیه آنهیا اعطیا خواهید شید )موسسیه از پارلمان اين کشور خواستار تصويا وانين جديدي شد « شوراي صوت ی تصويري لسنان » 1113(. در ژوئن 1119

هاي راديوي و تلويزيون گیروه يیک و دو شیرايط میذکور در ن ساخت بيشتر شسکهو در اين درخواست خاطر نشاهیا توجه شیسکه اين شورا بيشتر موارد نقض انون، ب 1113اند. السته بر اساس گزارش سال انون را رعايت نکرده

از روز اسیت. ها و پخش برخ از موضوعات در ساعات معينی به ترتيسات انون در خصوص جدول پخش برنامههیا منتشر شد کیه بيشیتر بیه محتیواي برنامیه 1119در سپتامسر « شوراي صوت ی تصويري لسنان »جديدترين گزارش

توجه کرده است . بر اساس اين گزارش موارد متعددي از نقض ترتيسات انون مشاهده شده است.


17

اي تنظیيم شید و پخش میاهواره در خصوص مقررات حاکم بر 1113در سطح کشورهاي عرب ، سندي، در سال هاي گسترده و داغی دربیاره در اجالس وزراي اطالع رسان کشورهاي عرب مورد تأييد رار گرفت.اين سند بحث

. طرفداران اين سند معتقدنید تعیداد روز (Arab Media & Society 2008)محدود کردن آزادي بيان ايجاد کرد اي در منطقه به مقررات نياز دارد تیا اسیتانداردهاي يکسیان در هاي ماهوارهههاي پخش برنامسابقه کانالافزون و ب کنند اين سند بايید هاي راديوي و تلويزيون وجود داشته باشد. آنان اعالم م الملل براي نظارت بر شسکهسطح بين

هاي تلويزيون کیه هاي شسکهرنامهبه وانين و مقررات نظارت کشورها تسديل شود تا بتواند با اثرات منف برخ از ب(. از طرف ديگر ايین سیند میورد انتقیاد برخی از گروهیاي 1113گذارند مقابله کند )امين بر فرد و جامعه تأثير م

الملل رار گرفته اسیت. آنیان معتقدنید ايین سیند نقیض آزادي بيیان و تقويیت حقوق بشري در سطح عرب و بيناي الجزيره تعداد زيادي از ميزگردهاي خیود را تلويزيون ماهواره (. شسکه1113ب هاست. )کُتاهاي حکومتسياست

هاي خصوص است، اختصاص داد.به بررس جوانس از اين سند که معتقد بود نقض حقوق شسکه

های راديويیمنابع مالی شبكهکنند. هاي تسليغات تأمين م را از آگه هاي دولت و بخش از آنراديوهاي دولت بيشتر منابع مال خود را از بودجههیاي تجیاري ]اسپانسیر[ و هاي مال شرکتهاي تجاري، حمايتراديوهاي غيردولت نيز منابع مال خود را از آگه

هیاي نمايند. بر اساس اطالعات موجود سهم راديو از درآمیدهاي آگهی هاي مال احزاب سياس تأمين م نيز کمکاي و ارتساطات مستن بر وب )اينترنت( در حیال هاي تلويزيون ماهوارهورميانه با گسترش شسکهتجاري در منطقه خا

139در سیطح جهیان 1113هاي انجام شده در خصوص تسليغات تجاري در سیال کاهش يافتن است. مجموع هزينهميليیارد 339از اين ميزان کلی درصد افزايش داشته است. 9/9ميالدي 1119ميليارد دالر بوده که در مقايسه با سال Zenith)دهید درصد نسیست بیه سیال سیل از آن افیزايش نشیان می 3/1دالر در آمريکاي شمال هزينه شده که

Dptimedia 2008) شود در سه سال آينده سهم اينترنت در عرصه تسليغات تجاري بیه سیه رسیانه . پيش بين مميليارد دالر برسید کیه رشید 9/19دالر ميليارد کنون به 19ات اينترنت از هاي تسليغرود هزينهمهم برسد. انتظار م

بیه 1119ميليیارد دالر سیال 199/19هیاي تسليغیات از درصدي خواهد داشت. سهم راديو از درآمدهاي آگه 3/13ميليیارد 111/13بیه 1131شود در سال افزايش پيدا خواهد کرد و پيش بين م 1113ميليارد دالر در سال 931/19

ميليیارد دالر 1/3به 1119ميليون دالر در سال 393هاي تسليغات تجاري در امارات متحده عرب از دالر برسد. هزينهنمايشیگاه رسیانه، »رسيد که باالترين ميزان در خاورميانه است. اين آمارها را اسپنسر فلیيکس میدير 1119در سال

شیود، هاي مل ابو س برگزار می نوامسر در محل نمايشگاه 19تا 19ر ساله از که ه« تصويربرداري و سيگنال رسان 91هیاي تجیاري ی حیدود . بخش عمده اين درآمیدهاي آگهی (AME Informatio, 2008b)اعالم کرده است درصید از ايین 31هیا درصید و مجلیه 39هاي عرب و انگليس اختصاص يافته است. تلويزيون درصد ی به روزنامه

هیاي تجیاري در هیاي آگهی هزينیه 1131کند تیا سیال اند. فليکس پيش بين م درآمدها را به خود اختصاص داده .ميليارد دالر فراتر خواهد رفت 1امارات متحده عرب از

(Gulf News 2008). هیا در منتشیر شید متوسیط نیر آگهی 1119که در سال Arab Advisor Groupبر اساس آمارهاي گزارش

اي در سیال ثانيیه 11دالر بیراي يیک آگهی 313به 1119دالر در سال 33در کشورهاي عرب از .اديوهاي اف.امرهاي پان عرب از متوسط نیر آن در سیطح کشیوري و ها در شسکهافزايش پيدا کرده است. متوسط نر آگه 1119تواننید اي هسیتند کیه می هاي پان عرب تنها رسانههتوان اين باشد که اين شسکاي باالتر است. دليل اين امر م منطقه

اي عسیارت اسیت از ميیانگين هیا در سیطح منطقیه بازارهاي عربستان سعودي را هدف رار دهند. متوسط نر آگه هیا اي در کشورهاي مورد نظر. سه محدوده زمان وجود دارد که يمت آگاه ثانيه 11 يمت براي يک آگه تجاري

بعداز هر. عالوه بر 9تا 9صسح، يک تا دو بعداز هر و 3تا 9رب در باالترين مقدار خود رار داردع در کشورهاي عهاي پان ی عرب )به ويژه در زمان پخش شوهاي ها در رسانههاي آگه دهد که نر آن، بررس اين گزارش نشان م

يابید. ا و باال بودن مخاطسان، معموالر افزايش می هاي اين رسانهموسيق و تفريح و سرگرم ( به دليل پوشش منطقه


توانند مخاطسان سیاکن در هاي هستند که م تنها شسکه MBCاي هاي راديوي اف ام گروه رسانهبه عنوان مثال شسکه-ترين بازار مصرف در جهان عرب( را هدف رار دهند و همين عامل علت باال بیودن نیر عربستان سعودي )بزرگ

هاي آنهاست.هاي آگه

مخاطبان راديوهاي ارتساط و اطالعات سسا تسهيل دسترس مردم به منابع اي وجود دارد که فناورياين اعتقاد به صورت گسترده

اي و شسکه جهیان اينترنیت موجیا کیاهش مخاطسیان راديیو از هاي ماهوارهمختلف اطالعات شده است. تلويزيوناند. اي و اينترنت روي آوردههاي تلويزيون ماهوارهاي که مردم بيشتر به شسکهگونهاند، به لحاظ تعداد و کيفيت شده

دهد راديو هنوز هم منسع ابل اعتماد دريافت اطالعات در منطقه عرب با مانده، اما تجربه دو دهه گذشته نشان م واج پيدا نکرده است. حت در شهرهاي کیه اي هنوز رهاي ماهوارهبه ويژه در مناطق که استفاده اينترنت و تلويزيون

اي مناسیا بیه ها حضور پررنگ دارند مثل دُب ، اهره، رياض، امان، بيروت و بغداد، راديو هنیوز هیم رسیانه رسانهاند. از سوي ديگیر بايید گفیت بیه دليیل ها در ترافيک گرفتار شدهويژه براي سرنشينان خودروهاي است که ساعت

هیاي مستنی بیر وب اختصیاص يافتیه بنیابراين کمسیود اي و رسیانه زار بيشتر به تلويزيون میاهواره اينکه تحقيقات با اطالعات به روز و د ي درباره مخاطسان راديو به خوب مشهود است.

هیاي سینت دربیاره ايین رسد کمسود اطالعات درباره مخاطسان راديو بيشتر به دليل تسلط پيش فیرض به نظر م شیود. اطالعیات چنیدان دربیاره هاي راديوي محاسیسه می با توجه به تعداد گيرنده ضريا نفوف آن رسانه باشد که

هاي مستقل نظرسینج و مراکیز تخصصی تحقيقیات شناس آنها وجود ندارد زيرا سازمانشنوندگان راديو و جامعهر اسیاس تحقيقیات اسیت کیه (. اطالعات موجود بPANOS ،1119 ،33اي به اين موضوعات ندارند )موسسه عال ههاي تجاري آگه دهنده را متقاعد کنند انعقاد رارداد اند تا حاميان مال خود يا شرکتهاي راديوي انجام دادهشسکه

باشد. اما به رغیم کمسیود اطالعیات با آنها به لحاظ ا تصادي مقرون به صرفه است و اين مسدله در لسنان مشهودتر م رسد نوع اتفاق نظر گسترده و کل وجود دارد که اين رسانه جايگاه خیود اديو، به نظر م در خصوص شنوندگان ر

هیاي راديیوي کند. روش سنت سنجش شنوندگان راديو بر اساس محاسسه تعداد گيرنیده اي پيدا م را در بازار رسانهاي، هیاي میاهواره ز طري گيرندهنسست به کل جمعيت است )سرانه راديو( ول تجهيزات جديد ارتساط که ادرند ا

هاي راديوي را دريافت کنند، اين عرصه را متحول کرده است. در شهرهاي شیلوغ هاي همراه، برنامهاينترنت و تلفنو پرجمعيت منطقه، سرنشينان خودروها براي گذراندن او ات طوالن سیفرهاي درون شیهري بیه شینوندگان پروپیا

هاي جديیدي بیراي محاسیسه و سینجش ن تحوالت تکنولوژيک بايد سسا شود روشاند. اي رص راديو تسديل شدههاي تکنولوژيک کیه شنوندگان راديوي تدوين گردد. از سوي ديگر بايد افعان کرد که راديو از ناحيه همان پيشرفت

هاي جديدي نيز مواجه گرديده است.ها و چالشسسا تقويت و گسترش آن شده، با تهديدهیاي سینت هاي مستن بر وب جوانان را به خود جذب کرده و آنها را از رسیانه اي و رسانهي ماهوارههاتلويزيون

کنند.مثل روزنامه و راديو دور م کند در کشور اردن يعنی اعالم م (UNDP)برنامه توسعه سازمان ملل متحد »توسعه انسان 1111گزارش سال

درصید خانوارهیا بیه اينترنیت دسترسی 1/9سواد هستند، فقط سم ب درصد مردم طس آمارهاي ر 1/31جاي که درصید داراي ديیش میاهواره 3/19درصد داراي تلويزيون و 1/39درصد خانوارها داراي راديو هستند، 9/93دارند، کننید کیه بيشیتر بیه اخسیار و . در مصر تقريسار دو سوم جمعيت هر روز راديو گیوش می (UNDP 2004)باشند م فلسیطين کیه در کرانیه 3331نمايند. دانشگاه بيرزيت در فلسطين نظر سنج با شیرکت هاي مذهس توجه م نامهبر

هیاي راديیوي خصوصی و کنند در خصوص چگونگ انعکاس اخسار انتفاضیه در شیسکه باختري و غزه زندگ م مصاحسه شوندگان اعیالم کیرده بودنید درصد 19منتشر شد، 1113مستقل انجام داد. بر اساس نتايج آن که در ژوئن

کننید يیا اينکیه بیه هیا گیوش نمی هاي راديوي ا هارنظري بکنند زيرا يا به برنامیه توانند درباره محتواي برنامهنم کنند اعتمیاد داشیتند و هاي راديوي ارائه م درصد به اطالعات که شسکه 19چگونگ پوشش اخسار توجه ندارند.

-درصد به آنها اعتماد نداشیتند )مرکیز بیين 9حدودي به اين اطالعات اعتماد داشتند، در حال که درصد فقط تا 39


19

در لسنیان بیا 1113(. در نظر سنج ديگري که يک شیرکت خصوصی در آگوسیت سیال 1113الملل اوالف پالمه دهید ت آمد که نشان م هاي راديوي انجام داد نتايج زير بدسنمونه در خصوص ميزان شنوندگان شسکه 911شرکت

درصد(، راديو دلتا 1/11شنوندگان راديوي در جهان عرب تا چه حد متفاوت از يکديگر هستند. راديو صوت الغد )هیاي درصد(. اما راديوهاي کیه بیه زبیان 9/31درصد(، راديو صوت الموسيق ) 11درصد(، راديو استرايک ) 9/11)

ي مختلفیییی در خصییییوص ميییییزان شیییینوندگان کردنیییید از درصییییدهاخییییارج برنامییییه پخییییش میییی ، PANOSدرصد( )موسسه 3درصد( و راديو ميکس ) 9/3درصد(، راديو وان ) 9/33برخورداربودندعراديونوستالژي)

1119.)

های راديويیبرنامهشود دشوار اسیت، هاي راديوي پخش م هاي مختلف در جهان عرب از شسکههاي که در الابررس تمام برنامه

هاي تفريحی دهد. برنامهشسکه راديوي پخش شده نتايج زير را نشان م 91هاي که از ا با اين حال بررس برنامهامدرصید(، 9درصید(، خیانواده و کودکیان ) 3درصد(، دين و فرهنگ ) 11درصد(، اخسار و سياست ) 13و سرگرم )

. در خصیوص (ASBU 2007)درصید( 1درصید( و سیاير موضیوعات ) 33درصد(، توسعه اجتماع ) 1ورزش )-هاي تفريح و سرگرم بيشیترين ميیزان از برنامیه هاي ضسط شده و برنامهتوان گفت موسيق ها نيز م الا برنامه

انید. هاي گفتگو ی محور )تاک شوها( بيشترين اهميت را داشیته اند و پس از آن برنامههدادهاي راديوي را تشکيل م شود بيشتر مربوط به جوانان اسیت ولی موضیوعات م ه با مشارکت تلفن شنوندگان برگزارموضوعات ميزگردها ک

ميزگردهاي گفتگو ی محور درباره روش زندگ از ديدگاه اسالم، مشکالت اجتماع ، مشیکالت زنیدگ روزمیره و هاي که مشیکالت مههنوز هم در برنا (Service Oriented)محور یهاي راديوي خدماتساير موارد است. برنامه(. آمارهاي رسیم PANOS ،1119دهند، وجه غالا را دارد )موسسه هاي آن را تشکيل م زندگ روزمره و دغدغه

1113ژوئین سیال 11تیا 1111دهد که بين اول جیوالي سیال در خصوص نُه شسکه راديوي دولت مصر نشان م 39هیاي میذهس درصید، برنامیه 3/3هاي سياس داده، برنامه هاي اين شسکه را تشکيل مدرصد از برنامه 9/1اخسار

هیاي میذهس در درصید. برنامیه 1/3هیاي آموزشی درصید و برنامیه 1/11هاي تفريح و سیرگرم درصد، برنامه 1113هیاي نخسیتين سیال اي که يک از پژوهشیگران در میاه کنند به گونههاي محل اهميت بيشتري پيدا م شسکه

برنامه راديوي که به رآن اختصاص داشت را شناساي کرد. 31ميالدي رسد همیين وضیعيت نيیز ادامیه هاست و به نظر م هاي اجتماع و سنّتدر جهان عرب دين جزء اصل ارزش-هاي دين و مذهس بوده که به صیورت برنامیه هاي اصل در پخش برنامهخواهد يافت. راديو همواره يک از رسانه

هیاي ها، رائت رآن کريم بوده است. در بسياري از برنامهها، پخش خطسهها، سخنران ی محور، مصاحسههاي گفتگو هاي خود را درباره ديدگاه اسالم در خصوص موضوعات معاصر در زندگ روزمره مذهس معموالر شنوندگان پرسش

هاي راديوي دولت بيشیتر مذهس در شسکه هايکنند. برنامهو نيز موضوعات کل ، دستورات و تعاليم دين مطرح م اي کیه ويژگی آن افیراط کنند. در زمانیه ها افان را پخش م شود ول تمام شسکهاز راديوهاي خصوص پخش م هیاي هاي راديوي مفيد بوده زيرا سسا شده است برنامهها بر برنامهرسد کنترل دولتگراي مذهس است، به نظر م

هاي تفريح و سیرگرم در جهیان عیرب هنیوز بخیش عمیده عقالن و متوازن داشته باشند. برنامهاي مذهس رويههاي آشینا در هاي راديوي برنامهدهد. موسيق و آوازهاي عرب و برخ نمايشنامههاي راديوي را تشکيل م برنامه

ر بين شنوندگان جافبه زيادي دارد، هاي راديوي خصوص به موسيق غرب که دراديوهاي دولت هستند ول شسکههیا نيیز هاي راديوي به پخش موسيق کالسيک اختصاص دارند و بعض از شیسکه دهند. برخ از شسکهاولويت م

اند.شوهاي موسيق غرب را انتخاب کرده

ها و كاركردهای راديونقششغول کرده اين است که راديو تا چه حد هاي که همواره فهن پژوهشگران عرصه رسانه را به خود ميک از پرسش

سسا استقرار و استحکام نظام حکومت در منطقه عرب شده است. محققان براي يافتن پاسخ به اين پرسش متوجه


توانید نقیش شدند راديو مادام که تحت کنترل سياس دولت و مالحظات تجاري بخیش خصوصی یراردارد، نمی انید سیاختارهاي هیاي راديیوي توانسیته اد کند. السته اين درست است کیه شیسکه فعال در اصالحات دموکراتيک ايف

ها رار ندارد، ول به نظر ها تحت کنترل دولتسازمان غيردولت ايجاد کنند که ديگر از نظر اداري و محتواي برنامهنهنید کیه آنهیا را یادر سیازد در اي براي خود بنانگاري مستقل و هماورد طلسانهاند ساختار روزنامهرسد نتوانستهم

هاي ناموجه دولت در زندگ بايستند. تأسيس راديو فقط به مقدار زيیادي منیابع میال و مقابل زياده طلس و دخالتمهيا بودن شرايط انون احتياج دارد ول براي اينکه به عامل موثري در تحوالت سياس تسديل شیود بايید فرهنیگ

رسید در بيشیتر اي ايجاد گردد دو شرط که به نظیر می بنيان نهاده شود و استقالل رسانهتنوع سياس در آن کشور کشورهاي عرب وجود ندارد.

هاي جديد بیراي هاي ملتهمان گونه که پيشتر گفته شد در دوره پسا استعمار، راديو مأموريت يافت تا به تالشن نقش سنت هنوز هیم در تمیام کشیورهاي عربی ادامیه بنا نهادن فرهنگ، جامعه و ا تصاد جديد ياري رساند. اي

دانند. به صورت سنت ايین هاي دولت م ها و طرحدارد، به ويژه در راديوهاي دولت که خود را حام و مسلغ برنامهسوادي در کردند و ميزان ب هاي دولت براي ارتساط با مردم که در نقاط مختلف کشور زندگ م رويکرد در تالش

قاط دور دست زياد بود، موثر و مفيد وا ع شد. السته با انتقال توليدِ ا تصیاد ملی از روسیتاها بیه منیاط شیهري در نهاي صنعت و خدمات ، جمعيت روستاي جذابيت خود را به عنوان اولويت نخست براي راديوهاي دولتی از بخش

کاري، تورم، خیدمات اجتمیاع و آلیودگ محیيط دست دادند. مسائل مربوط به جرم و جنايت در مناط شهري، بياي مناسیا بیراي تسیادل ديیدگاهها بیود زيست به موضوعات مهم و مل در جهان عرب تسديل شد و راديو عرصیه

( .3393)جيمز نقش و کارکرد راديو به عنوان ابزاري براي ارتساط سياس در کشورهاي عرب متفاوت از يکديگر است. بسیياري

هاي راديیوي در فلسیطين، اند. از سوي ديگر برخ شسکهها تسديل شدهراديوي به ابزار تسليغات دولت هاياز شسکههاي در انتقاد اند و برنامههاي جديدي برعهده گرفتهاردن و لسنان به عنوان صداي جامعه مدن ِ در حال پيدايش نقش

ور و از جمله الجزاير، سودان، تونس و مصر را در کش 91( 3393کنند. مديسون و جان )مديسون از دولت پخش م گيیري کیرد، در هاي آن بررس کردند. اين مطالعه چنين نتيجیه در خصوص وضعيت راديو و نقش 3391اوايل دهه

گيیري از راديیو و هیاي بهیره سوادي به صورت عمده مواجه هستند، تمیام روش تمام کشورهاي که با مشکل ب ورت کامل مورد استفاده رار گيرد. اين کار بايد بیه عنیوان بخشی از برنامیه کلی بیراي ايجیاد تلويزيون بايد به ص

هاي ا تصادي، اجتماع )به ويژه آموزش ( باشد.هاي ارتساط جهت دستياب به پيشرفتتکنيکبه کمیک هاي تحقيقات در کشورهاي مورد نظر شده است، تحقيقات کهاين پژوهش خواستار انجام شدن پروژه

هیاي باشد. ايجاد مرکز آمیوزش و برنامیه « محتوا»و « هاروش»آيند. سپس تحقيقات بايد در خصوص ريزي م برنامه آموزش براي کارکنان و پرسنل راديو و تلويزيون نيز ضروري است.

اصیل هیاي راديیوي در جهان عرب راديو همواره به عنوان ابزاري براي ارتقاي فرهنگی بیوده اسیت و شیسکه هاي راديوي در پ تقويت هويت فرهنگی و ملی در کنند. برنامههاي درباره فرهنگ و ميراث مل پخش م برنامه

ها انجام شیده اند و در تمام کشورهاي عرب اين کار از طري بيان تاريخ باستان و معاصر اين ملتميان مردم بودههیا، صینايع دسیت ، هاي اجتماع و سنّتضوعات فرهنگ مثل ارزشها شامل گستره وسيع از مواست. اين برنامه

هاي سنت ، آثار ادب )و به ويژه شعر(، هنرهاي فولکلوريک و مواردي از اين سيیل بیوده اسیت. در سیالهاي ورزشديیو گيري کرد که رامطالعه ديگري درباره وضعيت راديو و تلويزيون در جهان سوم اين گونه نتيجه 3391ميان دهه

به عنیوان وسیيله ارتسیاط بیا تیوده (capacity – building)در حوزه آموزش، توسعه فرهنگ و رفيت سازي هیاي راديیوي حتی و یايع و رخیدادهاي فرهنگی مثیل (. شیسکه 3399مردم،نقش اساس داشته اسیت)کاتزو ودل

کننید. صیورت زنیده پخیش می هاي هنري و مسابقات شعري را بیه مسابقات اسا سواري و شترسواري، جشنواره کنند.هاي گفتگو ی محور )تاک شو( استفاده م هاي ضسط شده و برنامهبيشتر راديوها براي انتقال پيام خود از برنامه

هاي راديوي در جهان عرب که مظاهر آن در توليد و پخش ديجيتیال به رغم توسعه تکنولوژيک در عرصه شسکهشود، نقش راديو در جامعه هنوز هم میسهم ينترنت و ماهواره براي سيگنال رسان ، ديده م ها و نيز استفاده از ابرنامه


71

بیه دليیل گسیترش 3391و 3391هیاي و نامعلوم با مانده است. اطالعات تحقيقات بسيار اندک است. اگیر دهیه راديیو بیود عصیر جهیان هاي راديوي و استفاده از اين رسانه براي تحق اهداف توسعه مل ، سالهاي طاليشسکه

هاي تکنولوژيک و استقرار مردم ساالري در جهان عرب است. اما پرسش کیه در شدن زمان همگام شدن با پيشرفتتواند نقش فعال در پيشسرد حکومت مستن بیر مشیارکت توان مطرح کرد اين است که راديو تا چه ميزان م اينجا م

کند. السته اين نکته درست است که راديو هنیوز تیا حید زيیادي تحیت کنتیرل و مردم، آزادي بيان و حقوق بشر ايفاهاي دولت را مینعکس کنید و مجیال انیدک بیراي ابیراز سیاير ها با مانده و مجسور است ديدگاهسيطره حکومت

بیه فیرد خیود کند. اما همانطور که تجربه دهه گذشته نشان داده است، راديو با توانیاي منحصیر ها فراهم م ديدگاهبراي دسترس به مناط دور افتاده و پراکنده، هنوز هم نيروي مهم در عرصه سياس در کشورهاي عرب بیه شیمار

هیا و منیا رات جیدي، هیاي راديیوي سرشیار از بحیث رود. در کشورهاي لسنان، اردن، عراق و فلسیطين برنامیه م ست. در خصوص نقش راديو در عرصه سياس و اجتماع جسورانه و انتقادي درباره موضوعات عموم و سياس ا

بايد گفت راديو به ابزاري موثر در عرصه ارتساطات سياس تسديل نخواهد شید مگیر اينکیه محيطی دموکراتيیک در جوامع عرب مستقر شود.

جديید هیاي در اردن به نمونه کامل در خصوص اينکه چگونه استفاده از فناوري Amman Netراديو اينترنت تواند موجا تغيير نقش و کارکرد رسانه در جامعه شود، تسديل شده اسیت. داوود کُتّیاب در و فضاي باز سياس م

هاي که اينترنت فراهم کرده بیود و بیا همکیاري گروهی از فعیاالن گيري از فرصتميالدي با بهره 1111پاييز سال تأسيس کیرد. او بیا « امان نت»اينترنت را در جهان عرب با نام اي در امان پايتخت اردن، نخستين راديومستقل رسانه

، شهرداري امان و يونسکو راديیو اينترنتی (Open Society Institute)دريافت کمک مال از موسسه جامعه باز و اندازي کرد. اين راديو نخستين سال فعاليت خود را تحیت حمايیت و پشیتيسان يونسیکو نوامسر راه 39خود را در

هاي خود را از طري ايسیتگاه زمينی روي میوج اف ام رديیف شهرداري امان آغاز کرد. راديو امان نت پخش برنامه .(Amman Net 2008)آغازکرد 1119مگاهرتز در منطقه امان پايتخت اردن در تابستان سال 1/31

شیود. اخسار و مسائل سياس م هاي آن شامل تمام موضوعات به جزطس مجوز صادره براي اين راديو، برنامهکرد. به گفته يک از اما در سپتامسر همان سال، اين راديو نخستين ايستگاه راديوي مستقل شد که اخسار نيز پخش م

مؤسسان اين راديو، امان نت توانسته اسیت در پیرداختن بیه موضیوعات عمیوم و دولتی در اردن مثیل ا یدامات (. 1113هاي خوب کسیا کنید )ام دنیات ها در منطقه فقيرنشين اين شهر، موفقيتازهشهرداري امان براي بستن مغ

-هاي اسرائيل به سیر می هاي شسکه راديوي امان نت براي آزاد کردن زندانيان اردن که در زندانا دامات و فعاليت

موضیوع را جیزو بردند، سسا مشارکت گسترده مردم در اين خصوص شید و بیه دولیت اردن فشیار آورد تیا ايین -هاي خود رار دهد. بيشتر زندانيان آزاد شدند و به اردن فرستاده شدند تا بقيه مدت زندان خود را در زنداناولويت

اي و اطالع رسیان جديیدي هاي رسانهها کشور خود سپري کنند. راديو امان نت در حال تدارک ا دامات و فعاليتسال است که در حسس بیه 11ها هاي سوريه است. برخ از اين زندان دانزندان اردن در زن 139براي آزادسازي

برند. نمونه ديگر وضعيت اسفسار پناهندگان در مرز اردن و عراق است. اين موضیوع در ميیان مسیائل ملی و سر م ر میدير فوري در حاشيه رار گرفت. گزارش که اين راديو در خصوص اردوگاه آوارگان تهيه کرده بیود سیسا تغييی

اردوگاه شد و جامعه مدن بيشتر به اين اردوگاه توجه نشان داد.

المللی در جهان عربراديوهای بينهیاي خیود را از انید. ايین راديوهیا برنامیه کردهالملل در هفت دهه گذشته در جهان عرب فعاليت م راديوهاي بين

اند. پيشتر گفته شد که راديوهیاي براي منطقه عرب پخش کردهاياالت متحده، بريتانيا، فرانسه، کانادا، روسيه و آلمان هاي استعمارگران آغاز کردند و بعیدها بیه ابیزاري به عنوان بخش از ر ابت 3319الملل فعاليت خود را از سال بين

-بی ادامه يافت. بخش عرب راديو ب 3331تسديل شدند که تا اواسط دهه 3391هاي جنگ سرد در دهه در سياست

هاي موج متوسیط و میوج س مشهورترين راديو در اين عرصه است و هنوز هم شنوندگان زيادي از طري فرستندهس در مدت بيش از هفتاد سال فعاليت خیود توانسیته اسیت ب (. بخش عرب راديو ب 3339کوتاه خود دارد )بويد


رهنگ عرب ی اسالم و نيز زبان عربی ، ارتسیاط بسیيار سازي و احترام به فاي برنامهبا پيروي از استانداردهاي حرفهس در دوره پسا استعمار، خود را به عنوان جايگزين مناسیس بیراي ب خوب با مخاطسان خود بر رار سازد. راديو ب

س بیه همیراه راديیو صیداي ب اي معرف کرد. راديو ب و ساير راديوهاي منطقه« صداي اعراب»راديوهاي مل مثل مريکا، راديو مسکو، راديو مونت کارلو و راديو فرانس اينترناسیيونال مجیال را فیراهم کیرد کیه شینوندگان عربی آ

هاي مل کشورهايشان براي آنها مهيا نسود هاي خود پيدا کنند، فرصت که در رسانهفرصت براي ابراز عقايد و ديدگاه (.3333)عيش

المللی جهان اينترنت، مفهوم پخش بیين اي و شسکهتلويزيون ماهوارههاي در طول دهه گذشته با پيدايش شسکه-هاي راديوي میوج کوتیاه گیوش می هاي راديوي شروع به تغيير کرده است. تعداد کمتري از مردم به برنامهبرنامه

ها و وبايل به برنامههاي ماي تلويزيون ، اينترنت و تلفنهاي ماهوارهسپارند و به صورت روز افزون از طري گيرندههیاي هیاي راديیوي نيیز بیراي همگیام شیدن بیا پيشیرفت کنند. شیسکه اطالعات مورد عال ه خود دسترس پيدا م

کننید. ايین راديوهیا همچنیين پخیش اي )مالت مديا( پخش م هاي خود را به صورت چندرسانهتکنولوژيک، برنامهاند تا کيفيت دريافت امواج براي شنوندگان بهتیر شیود. راديوهیاي دههاي خود را روي موج اف ام نيز آغاز کربرنامههیاي کشیورهاي عربی بیه انید. دولیت س عرب ، راديو سوا و راديو مونت کارلو چنين ا یدام را انجیام داده ب ب

. در حیال انید هاي راديیوي را داده الملل در مقابل دريافت ح اشتراک، اجازه دسترس به طول موجراديوهاي بيناي در خصوص تفريحیات و رسانهسوا س عرب عمدتار اخسار و ميزگردهاي سياس است، راديو ب هاي ب که برنامه

د يقیه يیک 11شیود و هیر هاي گفتگو ی محور به سسک غرب و موسيق پخش می سرگرم است که در آن برنامهبا همان مشیکالت بخیش عربی صیداي سوا راديو بخش خسري دارد. يک از پژوهشگران عرصه رسانه گفته است

ارگیان وزارت امیور خارجیه سوا(. از ديدگاه مخاطسان عرب راديو 1119آمريکا مواجه استع بحران اعتسار )النواوي -اياالت متحده را در جهیان عیرب پی « ناعادالنه و جانسدارانه»هاي اي که سياسترود. وزارتخانهآمريکا به شمار م

د.کنگيري م

سخن پايانیهاي راديوي شیده اسیت. ايین سابقه تعداد شسکههاي جديد اطالعات و ارتساط موجا گسترش سريع و ب فناوري

اي برسر درت هسیتند و هاي سياس خودکامهاي از جهان که در آن نظامکند در منطقهفصل اين پرسش را مطرح م شیود؟ اگرچیه سترده موجا افزايش نقش اجتمیاع راديیو می تجارت در آن جهان شده است، آيا اين تغييرات گ

فقدان تحقيقات ميدان درباره اين موضوع ا هار نظیر دربیاره مشیارکت و نقیش راديیو در اسیتقرار مردمسیاالري و اي بیراي مساحیث توان گفت راديو در جهان عیرب بیه عرصیه کند، اما م عدالت اجتماع را دشوار و غيرممکن م

متعارف، به ابزاري براي ديپلماس عموم در سطح کشیورهاي منطقیه و در راديوهیاي خصوصی بیه غيرسياس و « مرکز مطالعات حقوق بشر یاهره » 1119گونه که در گزارش سال اي براي درآمدزاي تسديل شده است. همانوسيله

حضور فعیال خواهید داشیت گيري جامعه همچنان رسد راديو در سپهر عموم ِ در حال شکلآمده است، به نظر م ول مشارکت آن در استقرار مردمساالري در کشورهاي منطقه به ماهيیت تحیوالت اجتمیاع و سياسی در جوامیع -عرب بستگ خواهد داشت. در کشورهاي معدودي مثل لسنان، مراکش و عراق پس از صدام، پيشی گیرفتن برنامیه

هیاي تفريحی و سیرگرم و نيیز در مقايسه با برنامههاي گفتگو ی محور در خصوص موضوعات سياس و عموم تر راديو در جامعه باشد. اما مشیاهدات عينی و تجربيیات عملی تواند نويددهنده نقش فعالهاي فرهنگ ، م برنامه

اي و سياسی عمیل نشان داده راديو به جاي اينکه تقويت کننده وحدت مل باشد، بيشتر در جهت اختالفیات فر یه هاي سياس درکشورهاي عرب است تا صِرف عملکرد راديوهیا. بايید ت. السته اين مشکل بيشتر معلول نظامکرده اس

دوره جديدي در فعاليت راديو آغاز شود که به جامعه مدن اهتمام بيشتري داشته باشد، از دولت بيشتر فاصله بگيرد هاي تجاري خود را برهاند.و از منافع شرکت

71

5

تلويزيون در جهان عرب

ساالری و احيای فرهنگی استقرار مردم محمد عيش

هیاي ايسیتگاه هاي تلويزيون در جهان عرب در انحصار دولیت بیود و از طريی شسکه 3331هاي پايان دهه تا سالها در موضوعات داخلی و ها تريسون دولتکردند. اين شسکههاي خود را پخش م زمين براي مخاطسان اندک برنامه

هیاي خیود يعن زمان که نخستين شسکه تلويزيون خصوص جهان عرب برنامه 3333الملل بودند. اما از سال بينتلويزيون با انقالب مواجه شده استع اين انقالب نیه تنهیا در به امروز،را از استوديوي مستقر در لندن پخش کرد، تا

ها بوده، بلکه شیامل افیزايش ها، افزايش کيفيت برنامهعرصه داشتن مخاطسان در گستره جهان ، تنوع در تعداد شسکهديیه راديیو و اتحا»هاي تلويزيون نيیز شیده اسیت. آمارهیاي اندازي شسکهحضور بخش خصوص در مالکيت و راه

شسکه تلويزيیون فعیال وجیود دارد 911دهد که در جهان عرب نشان م (ASBU)« هاي کشورهاي عرب تلويزيون. آمارهیاي (ASBU 2007)کننید اي و کابل نيیز فعاليیت می هاي تلويزيون ماهوارهعالوه برآن تعداد زيادي شسکه

ASBU انید هاي تلويزيون خصوص بیوده درصد شسکه 99بيش از ميالدي 1113دهد که در سال همچنين نشان ماي که در موريتیان هاي تلويزيون در کشورهاي مختلف متفاوت بوده است، به گونهو ميزان مالکيت دولت بر شسکه

شسکه دولتی وجیود داشیته اسیت. بیه 11شسکه دولت و در مصر 3فقط يک شسکه دولت ، در امارات متحده عرب هاي نخسیتين یرن بيسیت و يکیم در ري از پژوهشگران، انقالب که در عرصه راديو و تلويزيون در سالعقيده بسيا

جهان عرب اتفاق افتاد در وا ع انعکاس از تحوالت و تغييرات عمي و گسترده سياس ، اجتماع و فرهنگ بود که (. اما بايد گفت تجربه دهیه گذشیته 1113ش عي1119ر داده بود )لينچ 3331هاي ميان دهه در اين منطقه از سال

هاي تلويزيون در منطقه عرب نتوانسته است سسا پيشیسرد رونید اسیتقرار دهد گسترش سريع تعداد شسکهنشان م کنید کیه تحیوالت و تغييراتی کیه دموکراتيیک و مردمساالري يا ارتقاي فرهنگ شود. اين فصل چنين استدالل می

انید. پيیدايش متأثر از تحوالت جهان بوده و عوامل داخل در آنهیا نقیش چنیدان نداشیته فرهنگ نام گرفته بيشتربخش خصوص در عرصیه راديیو و تلويزيیون ناشی از مقتضیيات تجیاري و ا تصیادي بیوده زيیرا بیه همیراه آن

ساختارهاي سياس مستقل و کارآمدي ايجاد نشده که بتواند با حکومت و دولت چالش کند.کند و تمرکیز اصیل را بررس م 3391هاي تلويزيون در جهان عرب از دهه چگونگ تأسيس شسکهاين فصل

بیه ايین 3331آن روي کارکرد اين رسانه در خصوص استقرار مردمساالري و ارتقاي فرهنگ از سالهاي ميان دهیه هیا شیکل درسیاالرانه حکومیت هاي ا تدارطلسانیه و پ سو است. تلويزيون در جهان عرب به صورت تاريخ با سنّت

هیاي تلويزيیون اي خیود را بدسیت آورد. شیسکه گرفت. اين مالحظات موجا شد تلويزيون نتواند استقالل حرفیه دولت و خصوص براي اينکه بتوانند نقش خود در توسعه سياس و فرهنگ را ايفا کنند بايد در جامعه ساختارها و

شود تا اين رسانه بتواند از لحاظ سياس و اجتماع ا تدار و اعتسار پيدا کند.فرآيندهاي درتمند دموکراتيک ايجاد


تحوالت تاريخیتلويزيون از حدود شش دهه پيش وارد جهان عرب شد. اين رسانه بالفاصله پیس از پايیان دوره اسیتعمار در بيشیتر

تیرين تغييیر در عرصیه شیود. مهیم کشورهاي عرب تأسيس شد تا به عنوان ابزاري براي توسعه ملی از آن اسیتفاده اي به جهان معرف شد. عيش ر داد يعن زمان که فناوري پخش ماهواره 3331هاي آغازين دهه تلويزيون در سال

-گيري، مرحله توسعه ملی شیسکه ( معتقد است در حوزه رسانه تلويزيون سه مرحله وجود داردع مرحله شکل1111)

دنهاي تلويزيون ، مرحله جهان ش

(1591تا 1554گيری )حل شكلامرهیاي شود. در آن زمان بيشتر کشورهاي عرب تحت حاکميت درتآغاز م 3391هاي ميان دهه اين مرحله از سال

(. اگیر چیه 3333گذاشتند )بويد هاي اوليه استقالل خود را پشت سر م استعمارگر اروپاي رار داشتند يا اينکه سالهاي اوليه براي دانستند ول بايد گفت تالشاره تلويزيون را ابزاري موثر براي آشت مل م هاي عرب هموحکومت

هاي تلويزيون در برخ از کشورهاي عرب ی کويت، مراکش، لسنیان، عیراق و اردن ی از سیوي برخی ايجاد شسکههیاي (. تأسیيس شیسکه 3333گذاران بخش خصوص و با اهداف درآمدزاي و سودآوري انجیام شید )بويید سرمايه

تیوان بیه تلويزيون بر اساس مالحظات تجاري در جهان عرب با مشکالت متعددي مواجه شد که از جمله آنها می هاي تلويزيون ، نسود استقالل مل و توجه کامل جامعیه بیه راديیو بیه اين موارد اشاره کردع پايين بودن تعداد گيرنده

عنوان درتمندترين رسانه ارتساط . به تدريج مشخص شد که تلويزيون رسانه درتمندي براي ارتساط با مخاطا است 3391در اواخر دهه

هاي عرب وارد اين عرصه شوند و آن را تحت کنترل و تسلط دولت درآورنید. و همين عامل سسا شد حکومتايدئولوژي پان عربيسم سیسا شید رسد استفاده مؤثر جمال عسدالناصر از رسانه راديو براي پيشسرد و تسليغ به نظر م

(. موضوع کنترل و تسلط دولت بیر 3399ها استفاده شود. )هيل از تلويزيون به عنوان ابزاري براي بسيج سياس ملتتلويزيون در مصر هيچگاه مورد بحث و منا شه رارنگرفت زيرا بخش خصوص در اين کشور، که نظام ا تصیادي و

د، نقش اندک داشت. هنگام که موضیوع تیأمين منیابع میال الزم بیراي تأسیيس اجتماع آن شسه سوسياليست بو Radio)« شیرکت راديیو آمريکیا »هاي تلويزيون مطرح شد، دولت مصر هيچ راه نداشت به جز اينکیه بیه شسکه

Corporation of America) (.3333براي اجراي پروژه متوسل شود )بويد ها و محتوااي عرب بر اساس نوع برنامهوارههاي تلويزيون ماهع شسکه9جدول

مجموع بخش دولت بخش خصوص نوع شسکه 313 13 31 هاي مختلف(عموم )برنامه

333 1 339 موسيق )انواع آن( 93 1 99 سينماي ، سريال و داستان

93 33 11 ورزش 19 3 11 تجاري / ا تصادي / خريد

19 1 11 خسري 13 3 11 کودکان

11 31 31 فرهنگ / آموزش 31 1 31 مستند 33 1 33 تعامل

31 1 31 دين و مذهس 1 3 1 گردشگري

Arab states Broadcating Union (ASBU 2007)عمنسع

71 تلويزيون در جهان عرب

72

دولت کويت تلويزيون اين کشور را در اختيار گرفیت و آن را تیابع وزارت اطیالع رسیان یرار داد. 3393در سال دوره پس از استعمار در مراکش وابسته به وزارت پُست بود و دفتر نخست وزير بر آن کنترل و نظارت تلويزيون در به بخشی از وزارت اطیالع رسیان تسیديل « سازمان راديو و تلويزيون مراکش» 3391(. در سال 3333داشت )بويد

ع کرد. تلويزيون اردن نيیز بیه عنیوان ها شروهاي آلمان فعاليت خود را با کمک 3393شد. تلويزيون سودان در سال آغاز نمود. 3393اي دولت فعاليت خود را در آوريل رسانه

3391گيري و تأسيس تلويزيون در پ تأسيس ايین کشیورها در دهیه در برخ از کشورهاي عرب مرحله شکلو در شیارجه در 3391دب سیال در ابو س ، در 3393ميالدي اتفاق افتاد. در امارات متحده عرب تلويزيون در سال

بنيان نهاده شید. تلويزيیون 3399تأسيس شد. در کشورهاي بحرين، طر، عمان و يمن تلويزيون در سال 3333سال در منطقه خليج فارس با پيروي از الگوي تلويزيون دولت بريتانيا به صورت دولت تأسیيس شید و در بيشیتر میوارد

ود. مأموريت إعالم تلويزيون در اين کشورها کمک به تحق اهداف توسعه مل و وابسته به وزارت اطالع رسان بهیاي هاي تلويزيون با احکام سياس تأسيس شدند، بیا چیالش تقويت هويت فرهنگ بود. اما هنگام که اين شسکه

ت توليید و پخیش هاي تلويزيون و ناکاف بودن تجهيزامختلف مواجه گرديدند که کمسود نيروي متخصص و برنامههیاي ترين سيسیتم (. کشورهاي حاشيه خليج فارس به کمک درآمدهاي نفت ، پيشرفته3333بخش از آنها بود )بويد

تلويزيون از لحاظ تکنولوژيک را تأسيس کردند. هیاي عیرب، افزايش محسوبيت تلويزيون به عنوان رسانه ارتساط و به ويژه تواناي آن براي بسيج و آموزش توده

توان بدون داشتن منابع انسیان و با اين تنگنا مواجه کرد که چگونه م 3391و 3391هاي عرب را در دهه حکومتتوانسیت بخشی از فن کاف ، يک رسانه درتمند و موثر را اداره کرد. سپردن تلويزيیون بیه بخیش خصوصی می

آورد که يک از آنها انتقال اطالعیات ي پديد م مشکالت مربوط به ناکاف بودن منابع را حل کند ول مسائل جديدحساس سياس و فرهنگ از طري تلويزيون به جوامع بود که عمومیار محافظیه کیار بودنید. برخی معتقید بودنید

اي سرگرم کننده و تفريح ساز است و بنابراين مناسیا نيسیت دولیت هیدايت آن را برعهیده تلويزيون اصوالر رسانهکردند و معتقید بودنید ايین جوانیا وابسیته بیودن نقش سياس و اجتماع ی فرهنگ آن تأکيد م گيرد. ديگران بر

و 3391هیاي (. استدالل دوم در دهه3333، جارار 1113، دجان 3333سازد )بويد تلويزيون به دولت را ضروري م هیاي پیس از ينکیه دولیت در جهان عرب بيشتر مورد پذيرش رار گرفت که سه دليل عمده داشت. نخسیت ا 3391

هاي دولت بريتانيا و فرانسه استعمار در کشورهاي عرب خاورميانه و شمال آفريقا، نظام موجود در راديو و تلويزيونهیاي پیس از جنیگ جهیان دوم را الگوي مناسا براي پيروي دانستند. منطقه عرب به دليل اينکه آمريکیا در سیال

هیاي الگوي تجاري راديو و تلويزيون آمريکاي آشناي نداشت. دوم اينکه دولیت حضور حدا ل در آنجا داشت، با هاي تلويزيون دولت تنها بازيگران عرصه توسعه مل بودند. بنابراين تأسيس شسکه 3391و 3391هاي عرب در دهه

هاي سياسی در ت و ناآرام گرفت. سوم اينکه، هيجانابه عنوان ا دام براي توسعه مل بسيار مورد استقسال رار م هیاي هاي گرديد و اين امیر موجیا شید دولیت کنتیرل کیامل بیر شیسکه سسا بروز تنش 3391و 3391هاي دهه

هاي اين شسکه با مالحظات مل همخوان داشته باشد.تلويزيون اعمال کند تا برنامه

(1551تا 1591های تلويزيونی )مرحله توسعه ملی شبكههاي عرب تالش کردند از طري آموزش نيروي انسان بوم و مل ، توان داخل و ملی بیراي دولت در اين مرحله

هاي بوم را افزايش دادند، منابع مال کشیورهاي هاي تلويزيون را تقويت کنند. آنان توليد برنامهمديريت بر شسکههیاي تلويزيیون را افیزايش دادنید تیا وشش برنامههاي تلويزيون را تجميع کردند و لمرو پعرب براي توليد برنامه

وابسته به اتحاديیه عیرب کیه در « هاي کشورهاي عرب اتحاديه راديو و تلويزيون»تمام مناط کشور را در برگيرد. که در عربستان سیعودي (Gulf vision)هاي کشورهاي حاشيه خليج فارس تونس مستقر است و اتحاديه تلويزيون

اي بين کشورهاي عرب نقش مهم داشتند. در کشورهاي بزرگ مثل عربستان ايجاد همکاري رسانهمستقر است در


هیاي تلويزيیون بیه منیاط هیاي میايکروويو بیراي انتقیال سیيگنال سعودي، الجزاير و سودان از ماهواره و فرستندهه يک تا سه کانال تلويزيون دسترسی اي ساکن باشند بدوردست استفاده کردند. مردم با توجه به اينکه در چه منطقه

هاي دولت به سیتوه آمیده بودنید بیه دسیتگاههاي هاي بد تلويزيونداشتند. در بسياري از کشورها مردم که از برنامه (3333پخش ويدئو روي آوردند )بويد و ديگران

هاي تلويزيون در ل پخش شسکههاي تلويزيون وارد شده از اياالت متحده، بريتانيا، فرانسه و مصر بر جدوبرنامهکشورهاي عرب تسلط داشتند. مصر که داراي سنت طوالن توليد آثار سينماي است و بیه آن هیاليود جهیان عیرب

هاي تلويزيون است که در کشورهاي عرب خاورميانه و شمال آفريقیا پخیش شود، منسع اصل توليد سريالگفته م شوند.لهجه مصري را متوجه م شود زيرا در اين کشورها مردم م

هاي مل ( تلويزيون تحت الشعاع راديو رار داشت زيرا اين رسانه در جوامیع عربی در اين مرحله )توسعه شسکه که داراي فرهنگ شفاه بودند، محسوبيت بيشتري بدست آورده بود.

هاي عمليات ثیابت و رويه گيري ساختارهاي دائم هاي تلويزيون در منطقه سسا شکلچگونگ پيدايش شسکهها از نظر اداري و مال هیيچ اسیتقالل نداشیتند شد که ريشه در مراحل اوليه و تأسيس اين رسانه داشت. اين شسکه

شید. میديران هاي تسليغات تأمين م هاي ساليانه دولت و درآمدهاي محدود آگه زير منابع مال آنها از طري بودجهکردند و اين مديران در برابر وزير اطالع رسان پاسخگو بودند. ا رؤساي کشورها منصوب م هاي تلويزيون رشسکه

هاي رسیانه و خیود سانسیوري کیه اين وضعيت سسا بروز مشکالت متعددي شد. تعيين خطوط رمز براي فعاليتهیا و ر توليید برنامیه هیاي تلويزيیون نتواننید د شد سسا شد شسکهاي مل انجام م هاي رسانهبراي رعايت سياست

هاي خسري عملکرد مناسس داشته باشند. مديران تلويزيون براي مشخص کردن مواضیع دولیت در خصیوص بخشتحوالت و رخدادهاي حساس همواره مجسور بودند به مقامات عال رتسه سياس يیا مقامیات وزارت اطیالع رسیان

الع رسان آنهیا را از هماهنیگ شیدن بیا تغييیرات سیريع در هاي تلويزيون از وزارت اطمراجعه کنند. پيروي شسکههاي تلويزيون در جهیان صنعت پخش راديو تلويزيون در عرصه فن و نيروي انسان محروم کرد. بسياري از شسکه

-هاي تجاري محروم بودند يا درآمد اندک از اين محل داشتند تیا مکمیل بودجیه عرب که از درآمدهاي پخش آگه

هیا اي در خصوص نيیروي انسیان از ديگیر شیسکه فت از دولت باشد، از لحاظ فن و استانداردهاي حرفههاي دريارفتند به جاي اينکه بیه نيازهیا و هاي تلويزيون که بخش از بوروکراس دولت به شمار م عقا مانده بودند. شسکه

کردنید. ايین رونید نیه تنهیا بیر فرآينید هاي دولت عمل می سالي مخاطسان توجه کنند بر اساس سالي و خواستههاي تلويزيون اثر منف گذاشت، بلکه بر اعتسار اين رسیانه نیزد مخاطسیان نيیز ضیربه زد. آنیان سازي در شسکهبرنامه

دانستند.تلويزيون را ماشين تسليغات هيدت حاکمه م رود. يون در جهان عرب به شمار می هاي تلويزها بر شسکهلسنان تنها استثناي موجود در خصوص انحصار دولت

اي ايجاد شد. در دوره پیيش از هاي تلويزيون مل ، نظام چندگانهگيري و توسعه شسکهدر اين کشور در مرحله شکلکه به اختصیار « شرکت تلويزيون لسنان»هاي داخل دو شسکه تلويزيون خصوص در اين کشور وجود داشت جنگCTL اي که آنیرا گروهی از بازرگانیان لسنیان بیا حمايیت گیروه رسیانه « تله اورينت»زيون نام داشت و شسکه تلوي

اي را تصیويا اليحه 3391(. هيدت دولت لسنان در سال 1113تأسيس کردند )دجان 3393در سال ABCآمريکاي بیر اسیاس ايین هیاي تلويزيیون بیود. نمود که هدف آن نهادينه کردن و رسميت بخشيدن به کنترل دولت بر شسکه

به صورت اجیاره CTLمصوبه به دولت اجازه داده شد تجهيزات پخش تلويزيون خريداري کرده و آنها را به شسکه به شرط تمليک واگذار کند، دو مأمور سانسور در شسکه مستقر نمايد، دولت روزانه يک ساعت برنامه در اين شیسکه

تسليغات به عنوان عوارض به دولت اختصاص يابد. هیر دو شیسکه هاي درصد از درآمدهاي آگه 9/9داشته باشد و ( متحمل خسارات سنگين شدند و مجسیور شیدند بیر اسیاس 3399تا 3399هاي داخل )تلويزيون در دوره جنگ

درصد سیهام آن متعلی بیه دولیت 91مصوبه هيدت دولت منحل شوند. اين مصوبه شرکت جديدي تأسيس کرد که


77

انیواع تجهيیزات »تأسیيس شید تیا « تله لسنان» انون تصويا شد که بر اساس آن شرکت 3399ل بود. در اواخر ساهاي تلويزيیون را توليید کیرده و امیور تجیاري برداري کند و تمام برنامهتلويزيون را سامانده ، مديريت و بهرهرهاي عربی پيوسیت کیه بخشی از (. به اين ترتيا لسنان بیه سیاير کشیو 1113مربوط به آنها را انجام دهد )دجان

دادند.هاي تلويزيون را تحت کنترل دولت رار م شسکه

مرحله جهانی شدنو ايع اولين جنگ خليج فارس ]حمله عیراق بیه کويیت و اشیغال آن[ را بیه CNNشسکه تلويزيون 3333در سال

دولتمردان کشورهاي عرب را به ايین خوب منعکس کرد و مورد تحسين نا ران و سياستمداران رار گرفت. اين امرهاي تلويزيون مالکيت در ايین عرصیه را نتيجه رساند که بايد با اجازه دادن به بخش خصوص جهت تأسيس شسکه

آغاز شد. اين شسکه که مقر آن در لندن بیود، 3333در سال MBCمتنوع کرد. اين مرحله با تأسيس شسکه تلويزيون رفیت. بیر اسیاس آمارهیاي اتحاديیه راديیو و خصوص عرب با پخش جهان به شمار م نخستين شسکه تلويزيون

انید کیه شسکه تلويزيون در جهان عرب فعال بوده 111بيش از 1113هاي کشورهاي عرب ، تا اواسط سال تلويزيوند، برخی ديگیر هیا هسیتن ها وضعيت متفاوت دارند، برخ متعل به خارج بيشتر آنها خصوص هستند. اين شسکه

ها براي مخاطسیان عیرب زبیان برنامیه پخیش باشند و بخش از آنها نيز خصوص هستند. تمام اين شسکهدولت م اندازد.هاي تلويزيون جهان عرب نگاه م ترين شسکهکنند. بخش بعدي اين فصل به مهمم

ای الجزيرهكانال تلويزيونی ماهواره BBCعرب ، در طر تأسيس شید. BBCاي هاي شسکه ماهوارهبه دنسال تو ف فعاليت و 3339کانال الجزيره در سال

عرب به BBCمتعل به عربستان سعودي بود. « شسکه راديو و تلويزيون اوربيت»و BBCعرب پروژه مشترک بين اي يزيیون میاهواره اي با يک از مخالفان حکومت سعودي ساکن در لندن، منحل شد. شسکه تلودنسال پخش مصاحسههیاي تسديل شده اسیت. شیسکه الجزيیره شیامل کانیال « شسکه الجزيره»هاي گذشته به بخش از الجزيره در طول سال

شیود. الجزيره عرب ، الجزيره اينترنشنال، الجزيره مستند، الجزيره کودکان، الجزيیره مسیتقيم و الجزيیره ورزشی می -زبانه عرب و انگليس در شسکه اينترنت است که شامل پخش مستقيم برنامیه عالوه بر آن اين شسکه داراي پُرتال دو

ها، اخسار، اطالعات علم و ديگر اطالعات است.« ابراز عقيده و طرح عقايد ديگیران »الجزيره عرب از زمان تأسيس آن توانسته است خود را به عنوان محل براي

اي که دولت طر بیه آن پرداخیت هاي تسليغات و بودجهمدهاي آگه معرف نمايد. منابع مال اين شسکه از محل درآآيید و ميزگردهیاي اي جهان عرب بیه شیمار می شود. شسکه الجزيره تحول مهم در عرصه رسانهتأمين م کند،م

هاي ايین شیسکه بیه ترين ويژگ انتقادي آن و نيز پخش زنده تحوالت و رخدادهاي کشورهاي عرب و جهان از مهمهاي انتقادي در خصوص مسائل سياسی و میذهس کشیورهاي عربی سیسا ها و برنامهآيد. پخش گزارششمار م

بروز برخ از مسائل ديپلماتيک و بسته شدن تعدادي از دفاتر اين شیسکه در کشیورهاي ديگیر شیده اسیت )داليیک اعتمیادي و سیسا بیروز بی (. رويکرد جسورانه اين شسکه در خصوص موضوعات و تحیوالت سياسی ، 99، 1119

اي آن شده است. اين وضعيت حت در دولت جورج بیوش نيیز ايجیاد شید و در ترديد در خصوص عملکرد رسانههاي ضید آمريکیاي ايین شیسکه در خصیوص موارد متعددي از اعضاي هيدت دولت خود خواست به دليل گزارش

(.1111هاي آن خودداري کنند )هادسون جنگ عراق از مشاهده برنامههیاي مستنی صرفنظر از مساحث مطرح شده در خصوص شرايط که موجا تأسيس کانال الجزيره شد يا ديیدگاه

اي و برخ گروهها ارتساط دارد، ترديیدي نيسیت هاي جهان و منطقهبر نظريه توطده که معتقدند اين شسکه با درتهاي طیوالن اي که مدتجهان عرب ايجاد کرد، عرصه اياي الجزيره تحول بزرگ در عرصه رسانهکه کانال ماهواره

( معتقد است کانال الجزيره خود را بیه عنیوان بیديل بیراي 1119، 1111تحرک شده بود. لينچ )گرفتار سکون و ب


هاي تلويزيون دولت معرف کرد و اين کار از طري ايجاد تريسون براي بيان ديدگاههاي سياسی انجیام شید. شسکهدادند. اين نويسنده بیه ضیيه هاي دولت در جهان عرب روي خوش به آنها نشان نم ههاي سياس که رسانهديدگا

کند. وي پیس از آنکیه در تلويزيیون مصیر بیه موضیوع محمد حسنين هيکل اشاره م روزنامه نگار برجسته مصري،س جمهیور، اشیاره کیرد، از بهیار سیال هاي جمال مسارک براي جانشين پدر خود به عنوان رئيبسيار حساس برنامه

هاي تلويزيون منع شد. حسنين هيکل در واکنش به اين ممنوعيیت اي از حضور در برنامهبه صورت شتابزده 1111همراه بیا هيکیلع تجربیه يیک عمیر »اي هفتگ با عنوان رارداد پر سر و صداي با کانال الجزيره منعقد کرد تا برنامه

هاي دولت مصر براي خاموش کردن مخالفان خیود نال اجرا کند. سمت اول اين برنامه به برنامهبراي اين کا« زندگ اي عربی بیا از هاي تلويزيیون میاهواره اختصاص داشت. به عقيده لينچ، ضيه حسنين هيکل نشان داد چگونه کانال

هنیگ سياسی دموکراتيیک در جهیان در حال بنيان نهادن مسیان فر »هاي سياس هاي دولت بر بحثبين بردن کنترل (.1111)لينچ « عرب هستند

اي شده است که چگونه يک کانال تلويزيون فراملی توانسیته اي الجزيره موجا تحقيقات گستردهکانال ماهوارهانید. هاي که به صورت سنت تحت تسلط و کنتیرل دولیت یرار داشیته هاي عرب شود، رسانهسسا تغيير در رسانه

هاي عربی ، برخی از نیا ران بیه آن ( معتقد است در نتيجه انتقادات شسکه الجزيره از بسياري از دولت1111مايلز )تواند جیاي خیال جامعیه میدن و اند. اما او معتقد است رسانه به هيچ وجه نم اطالق کرده« حزب مجازي»عنوان

( رويکیردي 1119دبيیر مجموعیه آن بیوده ) ضعف نيروهاي اپوزيسيون کنون را جسران کند. کتاب ديگري که زين گيیري سیپهر عمیوم در گيرد و السته به نقش مهم اين شسکه در شیکل تر نسست به کانال الجزيره در پيش م انتقادي

کند. زين معتقد است کانال الجزيره به رغم مدت کوتاه فعاليت خود توانسته اسیت اثیرات جهان عرب نيز افعان م هیاي عربی را تغييیر اي که چهره محدود و کوته بينانه رسانهيري روي جهان عرب بگذارد به گونهپايدار و محوناپذ

داده است. اگرچه در غرب اين تلق وجود دارد که اين شسکه براي مسارزه با ايدئولوژي غرب تأسیيس شیده اسیت. شسکه جهت بر راري دموکراسی ( به صورت احساس درباره تمايالت اين1111النواوي و اسکندر در کتاب خود )

انید. آنیان معتقدنید ايین ها سخن گفتیه هاي عرب بر رسانهدر جهان عرب و نقش آن در پيشگيري از سانسور دولتشسکه توانسته با ارائه ديدگاههاي جديد در خصوص سياست، ديین و ديگیر موضیوعات حسیاس فرهنگی جوامیع

( معتقد است شسکه الجزيره بیه 1113ها را کاهش دهد. فيليپ صيا )هاي عرب بر رسانهعرب ، سانسور سنت دولتاي براي بر راري دموکراس در خاورميانه شکل گرفت ول نقش مدن آن پس از پيچيده شیدن شیرايط عنوان رسانه

سپتامسر با مانع روبه رو شد. 33اي و جهان به دنسال حوادث منطقه

شبكه العربيهدر دبی 1111لويزيون است که درست پيش از حمله آمريکا وانگليس به عراق در ژانويیه ساعته ت 11العربيه شسکه

گیذاران از عربسیتان اي حريیري در لسنیان و ديگیر سیرمايه گروه رسانه MBCتأسيس شد. اين شسکه مورد حمايت امپراتیوري » آنیرا سعودي، کويت و ساير کشورهاي حاشيه خليج فارس رار دارد. العربيه به عنوان آنچه کیه برخی

(، توانسته است در سه سال گذشته با انعکاس تحوالت جنگ عراق 1119نامند )سکر م « اي عربستان سعوديرسانهاي استحکام بخشد. پيش از تأسیيس ايین و حمايت از تحوالت جديد در اين کشور، جايگاه خود را در عرصه رسانه

اي کیه اي الجزيیره اسیت، رسیانه له با افزايش محسوبيت شسکه ماهوارهشد هدف از بنيانگذاري آن مقابشسکه گفته م در حال پخش مستقيم مراسم حج بود که در آن دولیت 1119منتقد عربستان سعودي شده بود. شسکه العربيه در سال

ست و پیا زائر زير د 111عربستان سعودي در تالش براي کنترل و مهار هجوم زائران بودند. درهجوم زائران، بيش از جان دادند. شسکه الجزيره بر اساس وانين عربستان سعودي براي سومين سال پياپ از پوشش تلويزيون مراسم حج منع شده بود. شسکه الجزيره که هيچ خسرنگاري در مکه براي انعکاس اين وا عه مصيست بار نداشت از تصاويري کیه

شد، استفاده کرد و بیه همیراه ايین تصیاوير از مشیاهدات و به صورت زنده از تلويزيون عربستان سعودي پخش م


79

اي و تلفن سسا شید اگیر هاي ماهوارهديدگاههاي زائران که شاهد اين وا عه بودند استفاده کرد. استفاده از فناوري هاي تلويزيون در خاک اين کشور جلوگيري کننید ولی نتواننید میانع چه مقامات عربستان سعودي از فعاليت شسکهمجیال 1111( معتقد است العربيه از آغاز فعاليیت خیود در سیال 1111انعکاس اين وا عه مصيست بار شوند. لينچ )

هیاي کشیورهاي هیا و حساسیيت براي ارائه ديدگاههاي اصالح طلسان ليسرال فراهم کرده است. اصالحات که دغدغه دهد.بزرگ عرب را مورد توجه رار م

MBCشبكه به عنوان اولين شسکه تلويزيون ، که به سسک غرب براي مخاطسیان عربی برنامیه پخیش 3333در سال MBCشسکه هیاي آن کند، در لندن تأسيس شد. تأسيس شسکه در منطقه عرب با استقسال زيادي مواجه شد. پژوهشگران برنامیه م

-فعاليیت MBC( . شسکه 3339دانستند )عيش تر م اين دولت ، حرفههاي تلويزيوهاي شسکهرا در مقايسه با برنامه

منتقیل کیرد. ايین شیسکه سیپس بیه شیرکت داراي چنید شیسکه « اي دُب شهر رسانه»به 1111هاي خود را در سال اين هاي کودکان اختصاص داشتند. هاي سينماي عرب و غرب و برنامهتلويزيون تسديل شد که به پخش اخسار، فيلم

MBC2کنید داراي هاي تفريح و سرگرم بیه زبیان عربی پخیش می که اخسار و برنامه MBC1شسکه عالوه بر MBC Actionهیاي گفتگیو ی محیور غربی (، )برنامه MBC4هاي کودکان(، )برنامه MBC3هاي غرب (، )سريالهاي گفتگو محور بیه زبیان فارسی ( امههاي غرب و برن)فيلم MBC Persiaاي هاليود( و هاي اکشن و حادثه)فيلم است.

NEW TVشبكه -در لسنان تأسيس شد. ايین شیسکه برنامیه 1113اکتسر 1شود در گفته م NTVکه به اختصار به آن New TVشسکه

باشد. شیعار شیسکه ايین اسیتع کند ول تکيه اصل آن روي پخش اخسار و مسائل جاري م هاي مختلف پخش م از زمان تأسيس با مجادالت و منا شیات متعیددي روبیه رو NTV« . احترام به مردم و مورد احترام مردم رارگرفتن»

به اتهام ارتساط داشتن با اسرائيل دستگير شد. چنیدي پیيش 1111بوده است. تحسين خياط، مالک شسکه، در دسامسر -ز عربستان سعودي انتقاد شده بود، چند روز از پخش میاهواره هاي اين شسکه ااز آن، به دليل اينکه در يک از برنامه

هاي آن جلوگيري شد. پس از خروج نيروهاي سوريه از لسنان متعا ا ترور رفيی حريیري، نخسیت وزيیر اي برنامه نسست به سوريه روبه افزايش بوده است. NTV، لحن انتقادي شسکه 1119ساب لسنان، در فوريه

شبكه المنارحفیظ »اي حزب ا... لسنان تأسيس شد. هدف اعالم شده ايین شیسکه به عنوان ارگان رسانه 3333نار در سال شسکه المباشد. اين شسکه نقش مهم در مسارزه حیزب م « هاي اسالم و ارتقاء نقش جوامع عرب و اسالم در تمدنارزش

محیور )ميزگیرد(، یهاي گفتگووعات جاري، برنامههاي اين شسکه شامل اخسار و موضکند. برنامها... با اسرائيل ايفا م هاي کابل در اروپا و آمريکیاي هاي تاريخ است. شسکه المنار از طري شسکههاي فرهنگ و مذهس و سريالبرنامه

شسکه المنار بیه اتهیام تحريیک احساسیت ضید اسیرائيل از 1119شود. در ماه مارس شمال به مخاطسان عرضه م اسرائيل عليه لسنان، استوديوهاي شسکه المنار بمساران 1119بل اياالت متحده محروم شد. در جنگ سال هاي کاشسکه

ها از تجهيزات و استوديوهاي زيرزمين ادامه يافت.شدند ول پخش برنامه

شبكه تلويزيونی فيوچر هیاي نامتعیارف و پیر زرق و با پخش برنامیه 3331فوريه 39در (Future Television)شسکه تلويزيون فيوچر

بیراي همخیوان بیا یانون جديید ،3339برق خانوادگ به سسک غرب فعاليت خود را آغاز کرد. اين شسکه در سال دهد. جاي سهامدار را در مالکيت شسکه 31صوت ی تصويري لسنان، ساختارمالکيت خود را تغيير داد تا بتواند حدود


السته خانواده رفي حريري، نخست وزير ساب لسنان، هنوز مالک اکثريت سهام اين شسکه هستند. از زمان ترور رفيی ، اين شسکه تالش کرده است عامالن اين ترور را افشا کند و بخش مهم از حمالت آتشیين 1119حريري در فوريه

آن متوجه دخالت سوريه دراين حادثه بوده است.

لحرّهشبكه ااي براي خاورميانه است که آگه تجیاري پخیش شسکه الحرّه )در زبان عرب به معن آزاد( شسکه عرب زبان ماهواره

هیا در خصیوص کند و به پخش اخسار و اطالعات اختصاص دارد. اين شسکه عالوه بر پخیش اخسیار و گیزارش نم -هاي خسري در خصوص مسائل روز، برنامهمجلهبررس ،هاي بحث و الملل ، برنامهاي و بينو ايع و تحوالت منطقه

هاي تفريحی و سیرگرم ، ورزشی ، مید، هاي در خصوص موضوعات مختلف مثل سالمت و تناسا اندام، برنامهکند اخسیار را بیه صیورت د يی ، متیوازن و فراگيیر کند. اين شسکه سع م هاي علم و فناوري نيز پخش م برنامه

کند ديدگاههاي مخاطسان خود را توسعه و گسترش دهد تا بتوانند تصميمات خیود ه تالش م پخش کند. شسکه الحرّهیاي خاورميانیه کنیدع شیرکت شیسکه را مستن بر اطالعات اخذ کنند. يک شرکت غيرانتفاع اين شیسکه را اداره می

(MBN) منابع مال اين شرکت .(MBN) کنند. شرکت را مردم آمريکا از طري کنگره آمريکا تأمين م MBN ايینکند که سازمان مسیتقل در دولیت دريافت م Broadcasting Board of Governor (BBG)منابع مال را از ها حفظ شود.اي و اصالت رسانهکند تا استقالل حرفهبه عنوان نهادي واسطه عمل م BBGفدرال است.

عربی BBCشبكه هاي خسیري و مسیتند در خصیوص ساعته برنامه 11تأسيس شد. اين شسکه خسري 1113عرب در سال BBCشسکه

کند با مخاطسان ، سع م BBCکند. اين شسکه با استفاده از تجربيات تلويزيون جهان منطقه عرب و جهان پخش م طسقه متوسط در جهان عرب ارتساط بر رار کند.

های تلويزيونی دولتیای بر شبكههوارههای تلويزيونی مااثرات شبكهدر پ تحوالت داخل و جهان مثل افزايش باسوادي، افزايش شهرنشين و خصوص سیازي، 3331در اواسط دهه

کیه بیا سیرعت يیافتن ايین 3333نسيم تغيير در جهان عرب شروع به وزيدن کرده بود. جنگ خليج فارس در سال ن کاتاليزور اصالحات سياس ، خصوص سازي و گسترش فناوري ارتساطیات عمیل تغييرات همراه شده بود، به عنوا

(. اين عوامل سه گانه که با درجات مختلف در سراسر جهان در حیال رشید و گسیترش بودنید، 3339کرد )العمران هیا بیر ولتهاي ديداري در جهان عرب داشتند. اين عوامل سسا شد از کنترل داي بر رسانهتأثيرات پايدار و گسترده

راديو و تلويزيون کاسته شود برخ از نهادهاي نظارت در عرصه اطالع رسان منحل شیوند، ديیدگاههاي مختلیف ها اين امکان را داد تا فراتر از مرزهاي ملی ، ها پيدا کنند، به رسانهسياس زمان بيشتري براي حضور در عرصه رسانه

هاي دولتی نيیز امکیان بيشیتري بیراي جیذب د و سرانجام اينکه تلويزيونالملل نيز پيدا کننمخاطسان درعرصه بينهاي عرب و نيز بخش خصوص فراهم کرد هاي تسليغات پيدا نمودند. اين تحوالت شرايط مناسس براي دولتآگه

(.1111هاي تلويزيون تجاري نيز تأسيس کنند )عيش شسکههاي تلويزيون دولت ،تا در کنار شسکه 3331هاي اصل منطقه عربی در دهیه اي و جهان يک از ويژگ هاي تلويزيون در سطح منطقهش شسکهگستر

هیاي داخلی در کشیورهاي عربی امکیان حضیور ( معتقد است، به دليل اينکیه رسیانه 1113بوده است. بوخنوفاه )ب در خیارج از مرزهیاي ملی هیاي جهیان عیر کردند، رسیانه نيروهاي داخل و طرح ديدگاههاي آنها را فراهم نم

ها خسري نسود و نهادهاي نظارت محیدود اي دولتهاي رسانهالملل ديگر ازسياستتأسيس شدند زيرا در عرصه بينو با تحوالت سياس و تکنولوژيک در عرصیه 3331هاي نخستين دهه ها وجود نداشتند. در سالکننده فعاليت رسانه

ها برعهده دولت بود و فعاليت آنها نيز دولت بیود، اي دولت که نظارت بر اين شسکههجهان ، الگوي سنّت تلويزيون


11

نام داشیت « هاي تلويزيون نظام مختلط شسکه»هاي خود را نشان داد. اين تحول با معرف الگوي جديدي که نارساي و اداري استقالل بيشیتري پيیدا هاي تلويزيون از لحاظ مال ، مديريت تحق يافت. بر اساس اين الگوي جديد شسکه

تیر جهیان تري را بازتاب دهند. اين تغييرات ريشیه در تحیوالت گسیترده کردند و مجال يافتند ديدگاههاي گسترده( معتقدند از 3331هاي دولت در نقاط مختلف در حال تغيير بود. آشيل و ميگ )داشت که در آنها وضعيت تلويزيون

هیاي هاي تجاري ر ابت کنند. ايین شیسکه در اروپاي غرب مجسور شدند با تلويزيونهاي دولتتلويزيون 3331دهه شیود. هیاي بيشیتر، شیديدتر می هیا در اختصیاص بودجیه دولت دريافتند بحران مال آنها به دليیل نیاتوان دولیت

ه تغييیر سیاختار هاي تلويزيون شد و آنیان مجسیور بی هاي مال سسا ايجاد تغييرات استراتژيک در شسکهمحدوديتهاي تلويزيون در آسيا به دليیل ( معتقد است تغيير در عرصه شسکه11، 3331منابع سازمان خود شدند. کارتيگسو)

اي، هیاي جديید رسیانه هاي تلويزيون دولت بوده است. اين بحران هويت با پيدايش فناوريبحران هويت در شسکهشدن اصول ليسراليسم ا تصیادي و سياسی در عرصیه رسیانه و افیزايش پيروي تلويزيون از مالحظات صنعت ، اجرا

هاي تلويزيون دولت بود، تشديد گرديد.اي که خارج از توان مال شسکهها به گونههزينهسسا استقالل بيشتر آنهیا شید و 3331هاي تلويزيون در بسياري از کشورهاي عرب در دهه تغيير ساختار شسکه

راديیو اردن و 3339کويت و لسنان مشهود بیود. در سیال بحرين، امارات متحده عرب ، سوريه، طر، اين امر در اردن،سه کانال تلويزيیون متعلی 1113تلويزيون اردن در يکديگر ادغام شده و شرکت واحدي را تشکيل دادند. در سال

ان میازاد داشیتند، در يکیديگر ادغیام که داراي بده مال بودند و نيیروي انسی « شرکت راديو و تلويزيون اردن»به . (Digital Studio 2001a,6)هیا صیرفه جیوب شیود شدند و يک شسکه تلويزيون را تشکيل دادند تا در هزينیه

هاي تلويزيون در سطح منطقه به موفقيیت شش ماهه بعد اردن اعالم کرد اين شسکه جديد در عرصه ر ابت با شسکه 3333در سیال « اي امیارات شرکت رسانه». در امارات متحده عرب ، (Digital Studio 2001a,8)دست پيدا کند

هاي ديداري و شنيداري و نيز چاپ را تحیت تأسيس شد تا به عنوان يک شرکت مادر تخصص بتواند تمام رسانهمیارات اشیاره کیرد. اي ااي ابیو س و کانیال میاهواره توان به کانیال میاهواره ها م پوشش بگيرد. از جمله اين رسانه

هاي داخل را سامانده کند. هیدف ايین ا یدامات تأسيس شد تا بتواند رسانه 1119در سال « اي دب شرکت رسانه» هاي توليد تلويزيون بوده است.بهسود عملکرد و مقابله با افزايش هزينه

هاي تلويزيون جديدي آشنا برنامه، مخاطسان را با 3331هاي تلويزيون در خاورميانه در اوايل دهه تأسيس شسکههاي تلويزيون کیه فقیط داخیل کشیور و منیاط میرزي را ، پخش زمين برنامه3331ساخت. در دوره پيش از دهه

اي و هیاي میاهواره هیاي تلويزيیون هاي تلويزيون بود. گسترش استفاده از گيرندهغالا شسکه داد، ويژگ پوشش م اروپیاي غربی هاي تلويزيون از آمريکا،هاي مخاطسان را براي مشاهده برنامهبل ، انتخابهاي کاهاي تلويزيونگيرنده

کانیال تلويزيیون از 111توانسیتند بينندگان عرب در اين سال م 1111و ژاپن افزايش داد. بر اساس آمارهاي سال ل عرب سَت، نايل سَیت، هايیت بِیرد و اي مثهاي منطقه( استقرار ماهواره1111سراسر جهان را مشاهده کنند. )لسيا

هاي تلويزيون دولت و خصوص امکانات جديدي براي ارتساط با مخاطسان خود در جهان عرب فیراهم ثريا به شسکههیاي تلويزيیون جهیان الملل مثل يوتل سَت، پَنقم ست و آسياسَیت بیه شیسکه هاي بينکرد. از سوي ديگر ماهواره (ART)« شسکه راديیو و تلويزيیون عربی »کردند. ورميانه و شمال آفريقا برنامه پخش م اختصاص يافت که براي خا

هاي تلويزيون ديجيتال هستند که براي جهیان عیرب و سیاير دو نمونه از شسکه« شسکه راديو و تلويزيون اوربيت»و هاي آنها رمز گذاري شده است.کنند و برنامهنقاط جهان برنامه پخش م

ای در استقرار مردمساالری و احيای فرهنگیهای تلويزيونی ماهوارهنقش شبكهاي هیاي تلويزيیون میاهواره منشیوري در خصیوص شیسکه 1113وزراي اطالع رسان کشورهاي عربی در فوريیه

هیا و ها از طري هماهنگ کیردن آنهیا بیا سياسیت تصويا کردند که هدف آن سامانده و کنترل فعاليت اين شسکه-هاي خصوص و سیازمان هاي کشورهاي عضو بود. اين منشور که با واکنش خشمگينانه برخ از شسکهيگيرجهت


هیاي تیوهين آميیز هاي کیه برنامیه گرفته است بر ضد شسکههاي حقوق بشري مواجه شد، ا دامات انون در نظر کنند. منشیور ها پخش م يا فرهنگهاي مل هاي مخرب سنتهاي مذهس و رهسران سياس يا برنامهنسست به چهره

هیا بیر جوامیع عربی در اي و تأثيرات اين شسکههاي ماهوارههاي منطقه از تلويزيونبه ناراحت روز افزون حکومتکند. کشورهاي عرب از پخش موضوعات حساس سياس و فرهنگ احسیاس نیاراحت عصر جهان شدن اشاره م

ت براي انسجام جامعه و امنيت مل اهميت زيادي دارند.کنند زيرا معتقدند اين موضوعام گيري تدريج سپهر عمیوم به دليل ماهيت غير الزام آور اين منشور، هنوز اجراي نشده است. با توجه به شکل

هاي عموم و مردمی در خصیوص اي خود را به عنوان تريسون موعود براي بحثدر جهان عرب، تلويزيون ماهوارهبیيش از »، «جهت مخالف»هاي گفتگو ی محور مثل برنامه ن و ديگر موضوعات معرف کرده است. برنامهسياست، دياند ديیدگاههاي جديید و نامیألوف در خصیوص موضیوعات و در شسکه الجزيره توانسته« بدون مرز»و « يک عقيده

ابو س ، دب و نيیو تی وي بيه، المستقله،هاي العرگذارند، ارائه نمايند. شسکهتحوالت که بر زندگ مخاطسان تأثير م (New TV) هیا دهند. پيدايش برخ از اين شسکههاي سياس انجام م هاي با افراد جنجال برانگيز و چهرهمصاحسههاي واگراي سياس بعض از بازيگران اين عرصه بوده است. اين عقيیده وجیود دارد کیه اختالفیات به دليل ديدگاه« هاي وابسته به عربسیتان رسانه»شد تا اين شسکه بتواند با 3339سسا تأسيس شسکه الجزيره در سال طر و عربستان تأسیيس شید تیا بتوانید « اي دبی شهر رسیانه »در 1111اي العربيه در ژانويه (. شسکه ماهواره1119مقابله کند )سَکر

بیا تروريسیم و اصیالحات سياسی در مخاطسان عرب را ديدگاههاي جديد در خصوص جنگ عراق، مسارزه آمريکا هیاي تلويزيیون هاي سياس در منطقیه، شیسکه هاي غير عرب نيز به عنوان بخش از ر ابتمنطقه آشنا سازد. دولت، روسیيا اليیوم ]راشیاتودي[ و بخیش عربی 11ها شامل شیسکه آمريکیاي الحیره، فیرانس تأسيس کردند. اين شسکه

تأسيس گرديد. 1119ال تلويزيون ب ب س هستند که در ساي در جهان عرب سسا شده است اين رسانه بيشیترين سیهم را در سیپهر هاي تلويزيون ماهوارهگسترش شسکه

دهید نشیان می (ASBU)هاي کشورهاي عربی عموم به خود اختصاص دهد. آمارهاي اتحاديه راديو و تلويزيونسیازمان 19سیازمان دولتی و 11ون وجیود داشیته کیه سیازمان تلويزيی 19( در اين سال در منطقه عربی 1119)

شیسکه تخصصی هسیتند کیه 99شسکه تلويزيون عموم و 99ها در مجموعه داراي اند. اين سازمانخصوص بوده 9 شیسکه موسیيق ، 33هیاي تلويزيیون ، شسکه سريال 31شسکه خسري، 31شسکه ورزش ، 9شسکه کودکان، 9شامل

شسکه مستلزم داشتن اشتراک اسیت 93شسکه مجان است و 93شود. استفاده از ه فرهنگ م شسک 31شسکه مستند و (ASBU 2007) .33 ، شسکه به زبان فرانسه برنامیه پخیش می 33شسکه به زبان انگيس و 11شسکه به زبان عرب-

-درصد برنامه 91در مجموع هاي خارج شود و برنامههاي واردات م درصد برنامه 91هاي عرب شاملکنند. برنامه

میيالدي 1119درصد اسیت. در سیال 311تا 11ها بين دهد. توليد داخل اين شسکهها را تشکيل م هاي اين شسکهکردنید و هاي تفريحی و سیرگرم پخیش می اي در جهان عرب وجود داشت که اخسار و برنامهشسکه ماهواره 111

ميلیوين نفیر جمعيیت 191اي کیه بیيش از د. اگر چه اين اعداد براي منطقهبراي مردم اين منطقه ابل دسترس بودنهیاي چیاپ سینت امکیان بهتیري بیراي انعکیاس اخسیار و دارد شايد زياد نساشد ول بايد گفت در مقايسه با رسانه

تیأثيرات هاي تلويزيون غرب است،هاي خسري آن به سسک شسکهآورند. شسکه الجزيره که بخشديدگاهها فراهم م ، المستقسل لسنیان، شیسکه ابیو س و شیسکه دبی )امیارات LBCاي اين منطقه مثل هاي ماهوارهاي روي شسکهگسترده

هیا گذاشیته اسیت )عیيش مصر و ديگیر شیسکه ESCعربستان سعودي و شسکه نيل و شسکه MBCمتحده عرب (، شیوند و بیارزترين نمونیه آن ب وارد تعامیل می اي جديد با مخاطسان خود در جهان عیر هاي ماهواره(. شسکه1111

هاي گفتگو ی محور است.مشارکت مخاطسان در برنامه


13

تلويزيون و اصالحات سياسی هاي تلويزيون به سسک غرب در جهان عرب سیسا ( در کتاب خود اشاره کرده است که پيدايش شسکه1111عيش )نگاري در پی تحقيقیات شد. اين نوع جديد از روزنامه گيري ديدگاههاي جديدي در خصوص روزنامه نگاريشکل

اي هاي افکار عموم بود. همان گونه که پيشتر گفته شید شیسکه میاهواره جسورانه و موشکافانه براي افزايش آگاه هیاي زنیده هاي انتقادي در خصوص موضوعات منطقه و تحوالت آن از طري برنامیه الجزيره پيشرو در عرصه بحث

هیا تجیاه المعیاکس )جهیت ها شد. يک از ايین برنامیه حور )ميزگرد( بود و از اين نظر الگوي ساير شسکهگفتگو ی م شیود و باعیث و یايع ديپلماتيیک زيیادي بیين دولیت طیر و سیاير مخالف( است که به صورت هفتگ پخش م

هیاي تلويزيیون ياسی کیه شیسکه هیاي س اند. برنامهها هدف انتقاد رار گرفتهکشورهاي شده است که در اين برنامهانید، سیسا ايجیاد هاي خصوص در منطقه عرب پخش کیرده الحره، العربيه و ب ب س عرب به همراه ساير شسکه

هیاي سياسی هیا موضیوعات حقیوق بشیر، نظیام هاي عرب شده است. در اين برنامههاي مدن در ميان ملتآگاه فت و گو با ديگران، همزيست مسالمت آميز، آزادي و منزلت انسان میورد دموکراتيک، ميانه روي در مسائل دين ، گ

هیا ديیدگاههاي ها اگر چه مجال فراهم کرد تا شهروندان عادي و مخالفان دولتبررس رار گرفته است. اين برنامهدم فراتر رفیت. خود را براي عموم بيان کنند، ول بايد گفت نقش تلويزيون در سياست به ندرت از آموزش مدن مر

اي و جهان بر زندگ آنها تیأثير مردم به صورت روز افزون در خصوص تحوالت سياس که در عرصه مل ، منطقه رسد، تنها هستند.ول هنگام که زمان ا دام براي اصالحات فرا م کنند،گذارد، آگاه پيدا م م

وي ره، العربيه، الحوار، ب ب سی عربی و نيیو تی هاي مهم و بزرگ تلويزيون مثل الجزيکارکرد سياس شسکهها از عوامل استقرار دموکراس درمنطقه بیه شیمار برخ از پژوهشگران را به اين نتيجه رهنمون ساخته که اين شسکه

سپتامسر، جنگ افغانسیتان، 33روند. شسکه الجزيره به دليل انعکاس مناسا تحوالت نظام و سياس مثل حمالت م اسرائيل به نوار غزه میورد 1113اسرائيل به لسنان، جنگ سومال ، حمله سال 1119حمله سال آمريکا به عراق، حمله

توجه پژوهشگران رار گرفته است. تحقيقات در خصوص عملکرد شسکه الجزيره سسا طیرح ديیدگاههاي مختلفی تحیوالت شیده اسیت. برخی از درباره نقش اين شسکه در شکل ده افکار عموم جهان عیرب درخصیوص ايین

پژوهشگران معتقدند عملکرد شسکه الجزيره در خصوص چگونگ انعکاس اين تحوالت نشان دهنده پايسندي آن بیه اصول پلوراليست روزنامه نگاري است و توانسته در ايجاد آگاه عموم در جهان عرب نقش داشته باشید )صیيا

(. برخ ديگر نيز معتقدند اين شیسکه فقیط بلنیدگوي تسليغیات افیراط 1111 النواوي و اسکندر 1119( لينچ 1113گراي عرب و اسالم بوده است. به عقيده پژوهشگران شسکه العربيه در خصوص تحوالت سياس رويکردي کمتیر

اي، تطاب دارد. هنگیام کیه صیحست از تر اتخاف کرده است که با روش ميانه آن در عرصه رسانهاحساس و خفيفشود، پژوهشگران ايین دو شیسکه را عامیل ديپلماسی ب س عرب م هاي تلويزيون خارج مثل الحره و ب شسکه

هاي متسوع خود است.دانند که و يفه آنها تالش براي تحق اهداف سياست خارج دولتعموم م انیدک دربیاره نقیش هیاي هاي تلويزيون انجام شیده، پیژوهش به جز تحقيقات که در خصوص عملکرد شسکه

تلويزيون در چگونگ تأثير گذاري و شکل ده افکار عموم منطقه طراح و اجرا شده است. الستیه علیت اصیل هیاي اين مسدله مشکالت متدولوژيک چنين تحقيقات است. يعن اينکه ايجیاد رابطیه علیت و معلیول بیين برنامیه

هاي مختلف در منطقیه عربی از سیوي موسسیات ملی و نج باشد. نظر ستلويزيون و تحوالت سياس دشوار م الملل انجام شده است تا ديدگاههاي مردم را درباره موضوعات مهم سياس و اجتماع مورد سنجش رار دهد. بين

ها چگونه ديدگاهاي مردم را شیکل ها در پ مشخص کردن اين نکته نسوده که رسانهول هيچ يک از اين نظر سنج هیا و هاي اجتماع و وانين و مقررات ی بر ارزش ها، سنتد. اين وا عيت که متغيرهاي مختلف ی انواع رسانه دهنم

هیاي هیاي مربیوط بیه عملکیرد سياسی شیسکه سسا پيچيیدگ بيشیتر بحیث گذارند ديدگاههاي مخاطسان تأثير م يزيون همانند الجزيره در منطقه، به ويیژه دهد شسکه تلوها نشان م تلويزيون در جهان عرب شده است. نظر سنج


توان چگونگ تأثيرگیذاري ايین محسوبيیت و اسیتقسال را در شیکل ها، مخاطا زيادي دارد، ول نم در زمان بحرانها در شکل دهی ده ديدگاهها و رفتارهاي توده مردم مشخص کرد. اين مسدله سسا شده درباره تواناي اين شسکه

هاي مطرح شود. يک از نکات مطرح شده اين است که چگونه شسکه الجزيره سسا رويگردانی افکار عموم ترديدشود زيرا اين رهسران در شسکه الجزيیره بیه عنیوان رهسرانی خودکامیه و غيیر مردم عرب از رهسران سياس خود م

ي برجسته کردن حمايیت شوند. نکته ديگري که مطرح شده اين است که شسکه الجزيره از طردموکراتيک معرف م هاي خیارج آمريکیا در هاي ميانه رو عرب سسا دلسردي و رويگردان مردم از سياستآمريکا از اسرائيل و دولت

شود.خاورميانه م

تلويزيون و فرهنگسياس بسيار پرزرق و برق و بیا ابهیت یاهر شیدند الملل جهان عرب اگر چه در عرصههاي تلويزيون بينشسکهتر در اين فصیل گفتیه شید، تلويزيیون در حوزه فرهنگ نتوانستند دستاوردي داشته باشند. همان گونه که پيشول

بیه ايین سیو، 3331آن دارد. با گسترش صیدها شیسکه تلويزيیون از دهیه نقش اساس در انسجام فرهنگ و احياءعه فرهنگ به يأس گرائيد و اين رسانه به عامل افزايش اميدها و انتظارات براي ايفاي نقش سازنده تلويزيون در توس

هیاي هاي تجاري سسا بروز بحثهاي شسکههاي تلويزيون و به ويژه برنامههژمون فرهنگ جهان تسديل شد. برنامهگسترده در منطقه عرب در خصوص نقش آنها در پيشسرد سلطه فرهنیگ جهیان گرديید. بیه صیورت روز افزونی

هیاي تلويزيیون ها به اين سو رفتند که اعیالم نماينید شیسکه گذاريهاي عموم و سياستحثاي، بتحقيقات رسانهکنند و اثرات مخرب آن بر کودکان و نوجوانان مشهودتر است )عیيش اي در توسعه جامعه نقش منف ايفا م ماهواره

b 1113 3اند. توجه کردهها در اين خصوص جلا بيشتر از ساير برنامه« رئاليت شو»هاي (. سريال توليد شیود. (Big Brother)« برادر بزرگ»اي به سسک برنامه آمريکاي رار بود در بحرين برنامه 1111در سال

اي سیسا تیرويج نکیات منفی اخال ی در ميیان جوانیان عیرب به دليل اينکه اين اعتقاد وجود داشت چنين برنامهها آمدنید و تظیاهرات ، به خيابانMBCاي از سوي شسکه چنين برنامهشود، صدها بحرين براي اعتراض به توليد م

تسليم شد و توليد ايین برنامیه را لغیو کیرد ديگیر رئیاليت شیوهاي تلويزيیون مثیل MBCکردند. سرانجام شسکه ات منف توليد کرده بودند به خاطر تأثير LBCکه شسکه تلويزيون فيوچر لسنان و شسکه « استارآکادم »و « سوپراستار»

(.1113آنها بر جوانان مورد اعتراض رار گرفتند )کاک هیاي عمیوم اي و بحیث اي عرب در تحقيقات رسانههاي تلويزيون ماهوارههاي خارج در شسکهپخش برنامه

هیاي گیردد کیه در آن زمیان شیسکه بر م 3331و 3391اند. اگر چه سابقه اين امر به دهه نيز مورد انتقاد رار گرفتههاي تلويزيون خارج روي آوردند ول پخیش گسیترده تلويزيون دولت براي پرکردن برنامه پخش خود به برنامه

برخی از 1119و پس از آن موجیا بیروز نارضیايت شید. از سیال 3331هاي خارج عمدتار غرب در دهه برنامهانید، اي که به زبیان عربی دوبلیه شیده طح ترکيههاي کم مايه و سهاي تلويزيون عرب به دليل پخش سريالشسکه

کنید و يد و بند را ترويج می ها سسک زندگ آزاد و ب اند. منتقدان معتقدند اين سريالمورد انتقاد شديد رار گرفته-اي که جوامع آن هنوز محافظه کار هستند نامناسا اسیت. برخی از شیسکه کند براي منطقههاي که تسليغ م ديدگاه

هیاي کمیدي، هاي غرب مخصوص تفريح و سرگرم را که شیامل برنامیه هاي کانالهاي تلويزيون عرب نيز برنامهساعته بازپخش کردنید. برخی از 11هاي سينماي هاليوودي بودند را به صورت هاي کم مايه و سطح ، فيلمسريال

شیود. يکی از ايین پرشیيا می MBCال اکشین و ، کان MBCشسکه 1و 1ها شامل کانال يک دُب ، کانال اين شسکه

شیوند از مردم عادي و غير بازيگر در يک مکان جمع م آن معموالر تعدادي هاي تلويزيون است که دراي از برنامهگونه Reality showرئاليت شو 3

شیود. میثالر گروهی از کنند و اين و ايع به صورت زنده براي مخاطسیان پخیش می و بدون داشتن متن و فيلمنامه زندگ طسيع خود را بازي م کننید و بیه مدت چند ماه در يک مکان معين سکونت می کنند يا گروه از جوانان به متقاضيان براي انتخاب بهترين خواننده با يکديگر ر ابت م

م.-شوندتدريج بر اساس معيارهاي مشخص يک يک از گردونه ر ابت خارج م


12

هیاي تفريحی و کنید. برنامیه را پخیش می « پزشکان»و (phil)ها شوهاي معروف جهان مثل اوپرا، دکتر فيل کانال هاي داراي ح اشتراک مثل اوربيت و شوتايم نيز ابل دسترس است.سرگرم کننده از طري تلويزيون

هیاي جديید آوريانید. نیوع يون عرب در عرصه فرهنگ دستاورد مثست هم داشتههاي تلويزاما بايد گفت شسکههیاي داسیتان اي در خصوص ميراث فرهنگ ، علوم و فناوري، آموزش و برنامهها، اطالعات گستردهدرعرصه برنامه

کیه هیدف آن اي تلويزيون تأسيس شید در ابو س شسکه 1113براي مخاطسان عرب به ارمغان آورده است. در سال گسترش شعر به عنوان بخش بنيادين فرهنگ عرب بود. اين شسکه صد دارد بهترين استعدادها در خصوص سیرودن

در عربستان سعودي تأسيس شید کیه هیدف 1113شعر کالسيک و شعر محل را معرف کند. کانال ديگري در سال نیام دارد، «الخيیل » هنگ عربی اسیت.اين کانیال کیه آن تسليغ و ترويج اسا عرب به عنوان نماد ارزشمند ميراث فر

کند و در کنار آنهیا ميزگردهیاي در خصیوص هاي ورزش سوارکاري در منطقه عرب و جهان را پخش م فعاليتهاي تلويزيون عرب براي ترويج علوم، فناوري و نمايد. شسکههاي اجتماع و فرهنگ اسا عرب برگزار م ارزش

شود. يیک ها در استوديو با حضور مخاطسان انجام م اند. اين برنامه الا پرسش و پاسخ را برگزيدهمسائل آموزش ، اسیت کیه جیورج رداحی از « شودچه کس برنده يک ميليون م »به نام MBCها، برنامه شسکه نمونه از اين برنامهتسليغ و ترويج نوآوري در ميان جوانان عرب بیا يک برنامه رئاليت شو با هدف 1113کند. در سال لسنان آنرا اجرا م

-شوند که روي پروژه خود در حیوزه پخش شد. در اين برنامه جوانان دانشمندي نشان داده م « هاي علومستاره»نام

هیاي اخيیر کننید. در سیال اي از داوران متخصص، فعاليت م هاي مختلف علوم کاربردي و فناوري زيرنظر مجموعههاي مختلف و به هاي سوري در شسکههاي تلويزيون در منطقه تسديل شده است. سريالتوليد سريال سوريه به مرکز

بوده است کیه زنیدگ سینت « باب الحرا»شوند. مشهورترين سريال تلويزيون سوريه ويژه در ماه رمضان پخش م کند.را روايت م 3311و 3311هاي سوريه در دهه

توسعه فرهنگ ، همانند نقش آن در سياست، بيشتر در حد ا هارنظرهاي پراکنده بیوده بررس نقش تلويزيون در اي در اين خصوص انجام نشده اسیت. الستیه مطالعیات خیوب در بیاره شناسیاي و تحقيقات سازمان يافته و عالمانه(، ولی دربیاره 1111هاي آنها انجام شیده اسیت )عیيش هاي تلويزيون و برنامهديدگاه مخاطسان در خصوص شسکهاي صیورت ها و عقايد بيننیدگان در موضیوعات خیاص هنیوز مطالعیه ها بر ديدگاهچگونگ تأثير گذاري اين برنامه

هیاي هاي تلويزيون و برنامههاي تجاري، سريالاند که چگونه آگه نگرفته است. بيشتر پژوهشگران در پ اين بودههاي دينی وط به جنسيت، نيازهاي کودکان، روابط اجتماع و ارزشگفتگو ی محور دين و فرهنگ موضوعات مرب

-هاي تلويزيون چگونه بیر ارزش رسد که برنامهاند. اما زمان که نوبت به بررس اين نکته م را مورد توجه رار داده

کل در اينجیا کننید. الستیه مشی گذارنید، ايین تحقيقیات نتیايج چنیدان ارائیه نمی هاي بينندگان تأثير م ها و نگرشگذارنید. هیاي مخاطسیان اثیر می هیا ونگیرش متدولوژيک است زير عالوه بر تلويزيون، متغيرهاي مختلف بر ارزش

-هاي عرب چگونه موضوعات مربوط بیه زنیان، کودکیان، ارزش موسسات آموزش و اجتماع در تعيين اينکه ملت

رسید ش مهم دارند. در بسياري از موارد به نظر می کند، نقهاي مذهس و روابط اجتماع را براي خود تعريف م هاي مذهس نتوانسیته تغييیري گفتمان فرهنگ تر خواهانه تلويزيون در موضوعات مربوط به حقوق زنان و ارزش

هاي محافظه کارانه اين جوامع ايجاد کند، جوامع که هنوز درگير فرآيندهاي پيچيده سازگار کردن ديین و در انديشه هستند. سياست

سخن پايانیتلويزيون در جهان عرب در پرتو انقالب جهان اطالعات و ارتساطات، شاهد تغييرات عميق بوده اسیت. تلويزيیون

کرد، امروزه به کمیک میاهواره که زمان از طري ايستگاههاي زمين و براي مخاطسان محدود داخل برنامه پخش م به نيروي ارتساط درتمندي در عرصه جوامع عرب تسديل شده اسیت. بیا مخاطسان در سطح منطقه و جهان دارد و

شود شسکه تلويزيون در سطح منطقه، پرسش که در هر تحقي در خصوص تلويزيون مطرح م 911وجود بيش از


ت کیه اي بهیره گرفی توان براي استقرار مردمساالري و پيشسرد فرهنگ درمنطقهاين است که از اين رسانه چگونه م انید. در حیال کیه برخی معتقدنید هاي سياس و فرهنگ ا تدارگرا بیر آنهیا سیيطره داشیته هاي طوالن نظاممدت

رود، ول تعداد بيشتري بر اين اعتقاد هستند کیه تلويزيیون تلويزيون نيروي درتمندي براي توسعه مل به شمار م هاي فرهنگ اسالم ی عربی را ها و سنتاصول، ارزش در وا ع اسا ترواي سلطه فرهنگ غرب است و اين رسانه

ها و اغتشاشیات جهیان در پی کند. حت برخ معتقدند در حال که کشورهاي عرب در بحسوحه ناآرام تهديد م رود. بیر انسجام مل و ثسات سياس هستند، رسانه تلويزيون عامل انقطاع سياس و امنيت در اين جوامع به شمار م

ها و ا یدامات دموکراتيیک را افیزايش داده هاي تحقيقات ، اگر چه تلويزيون آگاه عموم درباره ارزشيافته اساساست ول نتوانسته تغييرات موثري در جامعه ايجاد کند. السته بايید گفیت هنگیام کیه بحیث از ايجیاد تغييیرات در

وان دارد زيرا ارتساطیات در فرآينید تغييیرات فقیط بايد گفت اين مسدله با ماهيت رسانه همخشود،زندگ وا ع م کننید کیه بیه ابیزاري بیراي امپرياليسیم توانند نقش حمايت و پشتيسان داشته باشند. برخ تلويزيون را میتهم می م

هاي غرب به خوب مشهود است. اين نگران وجیود دارد کیه فرهنگ غرب تسديل شده و اين مسدله از پخش برنامههاي بيگانه از طري تلويزيون، هويت مل در معرض خطر نیابودي یرار دارد. ا هیارات ايین عرضه فرهنگبه دليل

-اي وجیود دارد کیه نمونیه هاي تلويزيون مفيد و سازندهچنين شايد چندان درست نساشد، زيرا در اين منطقه شسکه

اساس اصول فرهنگ و اجتماع بیوم تیالش ها بر هاي خانوادگ و کودکان است. اين برنامههاي آن شامل برنامهتر شدن رکود ا تصیادي در کنند به مخاطسان خود اطالعات ضروري را ارائه کرده و آنها را آموزش دهند. با عمي م

هیاي تجیاري هاي تلويزيون نيز از اين روند متاثر شوند زيرا در آمیدهاي آنهیا از آگهی رود شسکهمنطقه احتمال م توانند دوام بياورنید و ايین هاي تلويزيون که داراي توان مال وي و منابع کاف باشند م د. فقط شسکهيابکاهش م

هاي که در ابتداي رن بيست و يکم تأسيس شدند، ممکن است در آينده منحیل شیوند. بدان معناست که انسوه شسکههاي تلويزيیون جهیان عیرب در یرن سکههاي پژوهشگران در خصوص ارزياب عملکرد شترين چالشيک از مهم

چه تأثيري بر تحوالت سياس و فرهنگ گذاشته است. وضعيت کنون ممکن بيست و يکم اين است که اين رسانهاست اين تصور را ايجاد کند که تلويزيون در اين دو عرصه ]سياس و فرهنگ [ تنها عامل تأثير گذار است. اگر چیه

ها هستند ول بايد گفت اين رسانه توانسته در کشیورهاي منطقیه بیراي ن و بلندگوي دولتتلويزيون هنوز هم تريسوهاي بردارد. به همين ترتيا اگر چه تلويزيون به عنیوان عیامل هاي مدن گامآموزش مردمساالري و افزايش آگاه

هاي اجتمیاع و اخال ی ارزشهاي مختلف براي تقويت براي سلطه فرهنگ جهان دانسته شده ول توانسته برنامههاي متعیارض عرضه کند که براي توسعه مل ضروري است. اين نقش دوگانه تلويزيون هنگام که مردم عادي پيام

هیا و نيیز توانید موجیا سیردرگم شیود. بیه عقيیده دولیت کنند م سياس و فرهنگ را از اين رسانه دريافت م اي روي توسیعه منطقیه تواند اثر مختل کننیده تلويزيون در جهان عرب م هاي متعارضنيروهاي پيشرو جامعه، پيام

داشته باشد.تواند تغييرات عين و ملموس سياسی و فرهنگی ايجیاد کنید، در مجموع بايد گفت اين تصور که تلويزيون م کنيم. تحقيقات گسترده ايم ماهيت ارتساط رسانه با جامعه را درک نوع کوته نگري است. زيرا در اين صورت نتوانسته

گويد رسانه، و از جمله تلويزيون، در تغييرات اجتماع نقیش پشیتيسان را و متعددي در خصوص ارتساطات به ما م تواند نقش خود را ايفا کند. در غير اين برعهده دارند. فقط در صورت که شرايط تغيير به خوب مهيا باشند رسانه م

فايده خواهند بود، هر چند که پيام درتمند باشد. اين گفته ضرورت مهيا بیودن غيير ب هاي رسانه براي تصورت پيامکند تا تلويزيون بتوان به صیورت میوثرتري در فرآينید شرايط براي ايجاد تغييرات سياس و فرهنگ را يادآوري م

هاي ا تیدارگرا و خودکامیه ظامتوان گفت تلويزيون در جهان عرب در چنسره نتغيير نقش آفرين کند. در مجموع م کنند مردم با دولت و جامعه چگونه رابطه داشته باشند.هاي که تعيين م سياس با خواهد ماند. نظام

87

1

سينما در جهان عرب مِلور نوحا

هيچ مکتا، گونیه، »هيچ ويژگ مشترک که اختصاص به صنعت سينماي عرب داشته باشد وجود ندارد. يعن اينکه « سينماي عیرب »(. با اين حال، و ت منتقدان به 333، 3339)غريا « ساختار يا سسک در سينماي عرب وجود ندارد.

(. صینعت سیينماي مصیر ريشیه در صینعت 1، 1119ست )مورگان منظور آنها سينماي مصر ا کنند، معموالراشاره م (. 933، 1113موسيق و تداتر اين کشور دارد و از اواخر رن نیوزدهم شیروع بیه رشید و شیکوفاي نمیود )شیفي

هاي استعمارگر اروپاي نمايش فيلم را به مستعمرات خود و به ويیژه کشیورهاي شیمال آفريقیا يعنی مصیر، درتهیاي بیرادران لیومير در مصیر، الجزايیر و تیونس فيلم 3339س و مراکش آوردند. به عنوان مثال درسال تون الجزاير،

(.31، 1119سالن نمايش فيلم بود )شفي 9در ابتداي رن بيستم داراي مصر نمايش داده شدند وعربی و بیه ويیژه را با سينماي ساير کشورهاي کند و آناين فصل از کتاب صنعت سينما در مصر را بررس م

نمايد.الملل فيلم هستند، مقايسه م کشورهاي تازه وارد حوزه خليج فارس که داراي چند جشنواره بينفرضيه اصل اين فصل اين است که وضعيت سينما از صنعت )در کشورهاي مثل مصر و لسنان( به نماد مدرنيتیه

امارات متحده عرب و عربستان سعودي( تغيير کیرده و پيشرفت )وضعيت آن در کشورهاي حاشيه خليج فارس مثل اي مواجه شد و به اي، صنعت سينما با مشکالت مال گستردههاي تلويزيون ماهوارهاست. با پيدايش ويدئو و شسکه

همين دليل امروزه براي بقاي خود به توليد مشترک محصوالت روي آورده است. سينما نقش مهم در نشان دادن و -سازان در تسعيد يا مقيم خارج از کشیور در سیال به ويژه در مصر، داشته است. فيلم ردن تابوهاي اجتماع ،آشکار ک

-اند. به نظیر می کنند را شکستههاي اخير تابوهاي کشور اصل خود و جوامع که در حال حاضر درآنها زندگ م

ادامه يابد.ها، اين نقش رسد در آينده با گسترش توليدات مشترک با اروپاي گيري صینعت سیينما ارائیه شیده و سیپس ا تصیاد در ابتداي اين فصل ابتدا تاريخچه کوتاه از چگونگ شکل

هیاي تلويزيیون هاي اخير در شسکههاي مستند که در سالشود. فيلمصنعت سينما و وانين و مقررات آن بررس م ضوع بخش سوم اين فصل است. بخش پايیان بیه بررسی تیأثير مو اند،اي مورد توجه و استقسال رار گرفتهماهواره

ها را میورد کنکیاش یرار هاي جديد اين گونه فيلمشدن تابوهاي اجتماع اختصاص دارد و نمونه سينما در شکسته دهد.م

پيشينه تاريخی-شورهاي که اروپیاي هاي استعمارگر اروپاي سينما را به کشورهاي شمال آفريقا و عرب معرف کردند. در ک درت

سیالن 391ميالدي 3311هاي نمايش فيلم افزايش يافت. به عنوان مثال در الجزاير در سال کردند سالنها زندگ م (. سیينماها و 311، 3339رسیيد )غريیا 111هیا بیه تعداد اين سالن 3319نمايش وجود داشت و در مصر در سال


(. نخستين فیيلم مصیر )بیا حضیور عوامیل 33 ،1119 و مهاجران بود )شفي هاي اروپايدر اختيار ا ليت توليد فيلمسیوريه اولیين فیيلم 3313توليد شد و يک سال پس از آن يعن در سال 3319نام داشت که در سال « ليال»داخل (

حضیور بیا 3313و لسنان درسال 3311(. تونس نخستين فيلم خود را در سال 311، 3339خود را توليد کرد )غريا (.31، 1119عوامل داخل وعرب توليد کردند)شفي

کشورهاي عرب توليد فيلم سينماي را پس از کسا استقالل سياس آغاز کردند و تنها استثنا در ايین خصیوص فيلم سازي را آغاز کرده بود. يک از داليیل شیکوفاي 3391کشور مصر بود که سالها پيش از استقالل خود در سال

گیذارن مثیل طلعیت سازي در مصر در آن زمان، عال ه مردم مصر به فيلم بود که با منافع میال سیرمايه صنعت فيلمو 31، 1119رود )شیفي گیذاري بیه شیمار می حرب توأم شده بود. او معتقد بود سينما مجال مناسس براي سرمايه

هاي صنعت سينماي مصیر را بنیا بنيان ،3311در سال « استوديو مصر»(. طلعت حرب، بانکدار مصري، با تأسيس 31فيلم بلند ساخت و صینعت سیينما 119شش استوديوي ديگر نيز ساخته شد. در آن دوره مصر 3313نهاد و تا سال

کرد و در سال فيلم توليد م 13مصر هر ساله 3391تا 3313هاي (. بين سال31ها بود )يک از سودآورترين فعاليتزاد به نظام پادشاه در اين کشور پايان داد. وضعيت مصر به کل متفاوت از وضیعيت سیاير انقالب افسران آ 3391

داد فرهنگ بوم کشورهاي عرب شمال آفريقا مثل الجزاير و مراکش بود. استعمار فرانسه در اين کشورها اجازه نم آغیاز 3391و 3391هیاي نها در دههسازي توسط عوامل داخل پس از استقالل آتسليغ و ترويج شود و بنابراين فيلم

(.39تا 31، 1119شد )شفي فیيلم 91سیاالنه 3391هیاي دهیه فيلم در سال رسيد و بقيه سیال 31به 3391ی 91توليد فيلم در مصر در سال

( . پس از استقالل، دولت مصر عال یه خیود را بیه هنرهیاي مردمی )فولکلوريیک( و 311، 3339توليد شد )غريا مرکز هنرهاي فولکلوريک وابسته به وزارت فرهنگ و ارشیاد ملی 3399مدرن مثل باله اعالم کرد. در سال هنرهاي

هیاي را تأسیيس کیرد. ايین موسسیه توانسیت نسیل « موسسه عال فيلم» 3393تأسيس شد. وزارت فرهنگ در سال ن را تربيت و بیه صینعت سیينما معرفی ها )عوامل فن (، کارگردانان و بازيگرامختلف از فيلم نامه نويسان، تکنسين

کند.در حال که ساير کشورهاي عرب پس از استقالل توانستند حدود يکصد فيلم توليد کنند، مصر به تنهیاي بیيش

(. برخ از جوامع محافظه کار )عربستان سعودي و يمن شیمال ( تیا 3، 1119فيلم توليد کرده است )شفي 1911از (. کشورهاي عرب پس از اسیتقالل 31، 1119ي ا دام به ساخت سالن سينما نکردند)شفي ميالد 3391و 3391دهه

درصید 11هاي توليد داخیل فقیط هاي آمريکاي و اروپاي را کاهش دهند. فيلمتالش کردند وابستگ خود به فيلمهیاي سينما و توزيع فیيلم (. بنابراين کشورهاي عرب صنعت11، 1119داد )شفي هاي اکران شده را تشکيل م فيلم

هیاي سیينماي پاسیخ سينماي را مل اعالم کردند. ول اين ا دام نيز نتوانست به نيازهاي روز افزون داخل به فيلم (.13، 1119دهد )شفي

هاي سينماي از سیاير عراق اگر چه اولين کشور عرب بود که تلويزيون به آن راه يافت ول در عرصه توليد فيلمبود که به صورت مشترک با مصیر توليید شید و 3319تر بود. اولين توليد سينماي اين کشور در سال رها عقاکشو

عراق به کمک کارگردانان مصیري سیاالنه فقیط 3391(. در دهه 1119،339کارگردان اين فيلم مصري بود )هيالئوئر کومت سرکوبگر صدام میانع رشید و شیکوفاي (. ح313، 3339کرد )غريا يک فيلم بلند با بودجه دولت توليد م

صنعت فيلم اين کشور شد زيرا پيش شرط ورود به عرصه فيلم سازي عضويت در حزب بعیث بیود. ايین وضیعيت سسا شد بسياري از کارگردانان از کشور مهاجرت کنند و در غياب افراد توانمند، دولت فقیط تعیدادي فیيلم کوتیاه

(.333، 1119د )هيالئوئر تسليغات و پروپاگاند توليد کرمل شدن صنعت فيلم سازي در مصر سسا مهاجرت فيلم سازان مصري و عرب به لسنان شید زيیرا ايین کشیور

در لسنیان و 3391(. اما و وع جنگ داخل در دهیه 13، 1119گذاشت )شفي دوران رون ا تصادي را پشت سر م

89 سنما در جهان عرب

19

(. انیور 13د فيلم سیازان دوبیاره بیه مصیر بازگردنید ) خصوص سازي صنعت سينماي مصر در همين دهه، سسا شسادات رئيس جمهور ساب مصر تالش کرد اهره را همانند شیهرهاي اروپیاي کنید و خواسیتار خصوصی سیازي

)درهاي باز( مشهور شد. پيامدهاي ا تصادي و « انفتاح»هاي ا تصادي تر امور دولت شد. او به اجراي سياستگسترده، زمينیه را بیراي 3391به همراه سوء مديريت دولت بر صینعت سیينما در دهیه 3391و 3399سال هايمال جنگ

هاي درهاي باز در صنعت سينما فراهم ساخت. به اين ترتيا دولت بیراي صیرفه جیوي در بودجیه اجراي سياست(. 11، 1119رد )شیفي رسيد، آن را بار ديگر خصوص اعیالم کی ميليون ليره مصري م 9صنعت سينما که به حدود

(.311، 3339اين ا دام، نخستين گام براي رسيدن به سينماي تجاري در مصر بود )آرمسرست پرداختند. به عنیوان مثیال هاي تازه استقالل يافته م هاي که در اين دوره توليد شدند بيشتر به تمجيد دولتفيلم

« سیينماي هيجیان »ايین کشیور را تمجيید کیرد کیه بیه 3393سينماي الجزاير از طري توليد چند فيلم انقالب سال سازان به جوانا هنري سينما کمتر اهتمام داشتند و هدف اصیل آنهیا آگیاه دادن بیه معروف شد. در اين ژانر فيلم

بیا اسیرائيل، تعريیف و 3399(. السته با شکست مصیر در جنیگ 3، 3399توده مردم درباره اثرات انقالب بود )هنِسِل هاي سوسياليست جمال عسدالناصر از بين رفت. پیس از آن دوره هاي سينماي از وحدت اعراب و آرماند فيلمتمجي

تأسيس کردنید. از جملیه اهیداف 3393را در سال « انجمن سينماي نوين»سازان خودباوري رسيد و گروه از فيلمروي و ناپسیند دانسیتن پنهیان کیردن شخصیيت تقسيح کردن تزوير و دو»که اين گروه براي خود اعالم کرده بودند

)هنِسِیل « وا ع در سينماي مصر بود... ]و جايگزين کردن آن با[ سينماي نوين که ريشه در فرهنگ معاصر مصر داردپیس از «. هیاي خیارج تقليید نشیده باشید از نمونه»(. اين هنرمندان در پ گونه جديدي از هنر بودند که 9، 3399

اي براي ابراز خشم و نیاراحت خیود سازان از فيلم به عنوان رسانه، برخ از فيلم3399گ سال شکست مصر در جنهیا هاي دولت مصر، استفاده کردند. يک از اين فیيلم هاي سوسياليست عرب و به ويژه آرماندر سال شکست آرمان

(. سیينماي 331، 1119کیرد )شیفي ( نام داشت که دولت عسدالناصر را متهم به شکنجه و تجاوز می 3399« )کرنک»جديد مصر همچنين فاصله بين طسقات اجتماع و زوال طسقه متوسط جامعه را مورد انتقاد رار داد. اين مضیامين در

3391(. جنسش رئاليسم ريشیه در دهیه 319، 3339شد )آرمسرست نيز به وفور يافت م 3391هاي پيش از دهه فيلم( 3391« )آغیاز و پايیان »( و 3399« )مسیلمان »(، 3391« )استاد حسین »ح ابوسيف، مثل و آثار کارگردان مصري صال

(.1، 3399هاي طسقه پايين جامعه در اهره اختصاص داشت )هِنسِل ها به تالشداشت. تمام اين فيلمشیيه هاي فيلم سازي مصر را مجسور کرد توليدات خود را در کشیورهاي حا شرکت 3391گسترش ويدئو در دهه

خليج فارس و به ويژه عربستان سعودي به فروش برسانند. زيرا در عربستان تقاضیاي روز افزونی وجیود داشیت و هیاي گذاران عربستان براي ورود به صنعت سينما عال ه داشتند. بنابراين صنعت سیينماي مصیر بیه شیرکت سرمايه

دوره تجیاري شیدن 3331(. دهیه 19، 1119شیفي هاي سينماي در عربستان سعودي وابسته شد )توزيع کننده فيلمشید. ايین هاي خارج )از کشورهاي حاشيه خليج فارس( توليید می ها با سرمايهسينما بود. در اين دوره بيشتر فيلم

-هاي فيلمدادند و مسلغ آن تا حدود زيادي به وضعيت و معروفيت ستارهگذاران به توليد کنندگان فيلم وام م سرمايه

سازي در عرصه سينما شید و بیه بیازيگران مشیهور آن گ داشت. اين وضعيت سسا گسترش فرهنگ ستارهها بستهاي براي نسیل جديید بیازيگران زمان جايگاه ثابت و مطمدن در صنعت سينما اعطا کرد و در عين حال محدوديت

شناخته شده اسیت « اخالق» به عنوان دوره 3331و 3331(. دهه 931، 1113جهت معروف شدن ايجاد نمود )شفي و « کوچیه عشی »هاي مثیل که در آن مسائل خصوص ستارگان سينما مورد توجه و کنکاش مردم رار گرفت. فيلم

هاي خیالف اخیالق و جنسی موجیا بیروز ساخته شدند به دليل داشتن صحنه 3331که در سال « درِ شماره پنج» ن موضوع در صفحات بعدي بيشتر سخن خواهيم گفت.( . درباره اي933، 1113خشم عموم شدند )شفي


سينما به عنوان يك صنعتيیا شوند و شیا و/ در جهان عرب او ات فراغت يعن زمان همراه بودن با خانواده. اعضاي خانواده گردهم جمع م

بعیدها ويیدئو و گذراننید. بنیابراين تلويزيیون و تعطيل آخر هفته را با صحست و گفتگو و نيز تماشاي تلويزيون م DVD بخش جداي ناپذير زندگ خانوادگ بوده است. يک دليل براي چنين وضعيت اين است که گذراندن او ات

تر از بيرون رفتن است. اين مسیدله در کشیورهاي فقيیري همچیون فراغت با تماشاي تلويزيون يا ويدئو بسيار ارزانهاي اخير به شدت افزايش پيدا کرده و بیه روري زندگ در سالمصر بيشتر مصداق دارد که در آن يمت کاالهاي ض

اين ترتيا موجا کاهش بودجه خانوارها در بخش او یات فراغیت شیده اسیت. در دسیترس بیودن صیدها کانیال هیاي تفريحی و سیرگرم واردات سسا تقويت ايین سینت شیده و برنامیه DVDهاي اي و فيلمتلويزيون ماهواره ها رار داده است.خانوادهبسياري در اختيار اي هستيم. به عنیوان هاي اخير در جهان عرب شاهد ايجاد مراکز بزرگ خريد به صورت گستردههمچنين در سال

مثال در عربستان سعودي مراکز بزرگ خريد به مظهر زندگ غرب تسديل شده است. در مصیر نيیز در دهیه گذشیته رونید. ايین که مردم از طسقات مختلف اجتماع و ا تصادي به آنجا م ها و مراکز بزرگ خريد تأسيس شدهفروشگاه

مراکز خريد به مکان مناسس براي جوانان و حت جوانان فقير، تسديل شده تیا دوسیتان خیود را مال یات کیرده و بیا افیزايش درصید 31ميزان فروش ايین مراکیز 1119(. در سال 1113يکديگر او ات خود را در آنجا بگذرانند )ابا ه

انید کیه . اين مراکز خريد در ساختمان بزرگ بنا شیده (Global Information Database online)يافته است کنند.هاي مجلل سينما و مراکز تفريح هستند که تجربه جديدي براي جوانان فراهم م معموالر داراي سالن

هیاي گذشیته کیاهش فيلم، حت در مصر، در سالتأثير اين روند بر صنعت سينما دو وجه داردع از يک سو توليد کنند و عال ه منیدان سیينما هاي ديگر گذراندن او ات فراغت را انتخاب م است. مردم به جاي رفتن به سينما، روش يافته

فیيلم 11دسترس دارند. در مصر به طور متوسیط DVDهاي ضسط شده روي اي و فيلمبه صدها شسکه تلويزيون ماهوارهبه طور متوسیط 3331تا 3319هاي فيلم، بين سال 11به طور متوسط 3319تا 3319هاي شودع بين سالسينماي توليد م

شیود. بیه ها شیروع می فيلم، پس از آن دوره کاهش توليد فيلم 11به طور متوسط 1111تا 3331هاي فيلم و بين سال 91اي و ايجیاد هیاي تلويزيیون میاهواره (. پيیدايش شیسکه 31، 1111فيلم توليد شد )غُنيم 39فقط 3333اي که در سال گونه

هیاي هاي بلند سينماي شده است زيرا استوديوها معموالر براي توليد برنامیه اي نيز موجا کاهش توليد فيلمشهرهاي رسانههیاي سیينماي در (. درآمیدهاي ناشی از اکیران فیيلم 13، 1119اند )هيالئیوئر هاي تسليغات رزرو شدهتلويزيون و آگه

هاي توليد کننیده فیيلم بیه توزيیع آن در سیاير دهد و به همين دليل شرکتهاي توليد را نم بازارهاي داخل کفاف هزينه (.39، 1111کشورهاي عرب وابسته هستند تا درآمد خود را افزايش دهند )غنيم

يگر به رغم اينکه تعداد سينماهاي فعال در حال کاهش است، عال ه و تمايیل جديیدي بیراي سیاخت از سوي دسیالن 331بیه 3339سالن در سیال 331شود. به عنوان مثال تعداد سينماها در مصر از سينماهاي جديد مشاهده م

(. 39، 1111سالن است )غنیيم 399افزايش يافته است. تعداد سينماهاي فعال در اين کشور در حدود 1113در سال Global Information)رسیيد سیالن می 191نيز افزايش يافته و بیه ر یم 1119هاي سينما در سال تعداد سالن

Database online) ميالدي شیش 1119سالن سينما بود ول اين ر م در سال 19داراي 3339. لسنان نيز در سال-هاي سينما احداث کیرده اي حاشيه خليج فارس در مراکز بزرگ خريد سالنسالن رسيد. کشوره 391برابر شد و به

داراي فقیط 3339سالن سينما داشت و کشور عمان که در سال 111بيش از 1119اند. امارات متحده عرب در سال سينما افزايش داد. 33به 1119دو سالن سينما بود، تعداد آنها را در سال

دهند به جیاي اند. در اين کشورها مردم ترجيح م اکش، شاهد روند معکوس بودهديگر کشورهاي عرب مثل مرسالن سينما داشت ول اين تعیداد 331ميالدي 3339رفتن به سينما، تلويزيون و ويدئو تماشا کنند. مراکش در سال

در میراکش . در حال که(Global Information Database online)سالن کاهش يافت 39به 1119در سال


91

واحد افزايش پيیدا 1911ها به هاي سينما به کمتر از يکصد سالن کاهش پيدا کرده است، ويدئو کلوپاز تعداد سالنانید و توليید فیيلم در هاي سينما در اردن تعطيل شدههاي اخير بسياري از سالن(. در سال111، 1119اند )صسرا کرده

کنید )هيالئیوئر با اين حال، اردن هنوز هم چند جشنواره فيلم برگزار م اين کشور سالهاست متو ف شده است. اما 1119 ،139.)

دهدعهاي سينما در برخ از کشورهاي عرب را نشان م جدول زير ميزان فروش بليت سينماها و تعداد سالن هاي سينما در چند کشور عرب ع ميزان فروش سينماها و تعداد سالن3جدول

تونس مراکش الجزاير متحده عرب راتاما لسنان مصر 1/31 9/11 11 9/1 3/1 9/91 جمعيت )به ميليون نفر(

1/1 3/1 9/1 1/9 3/1 3/19 ميزان فروش سينماها )به ميليارد دالر( 11/1 31/1 11/1 13/3 99/1 19/1 1119سرانه فروش در سال

13 339 93 111 39 191 1119ها در سال تعداد سالن

منسعع آمارهاي يونسکو و تلويزيون بیا سیينما، سیسا کیاهش DVDهاي سينماي ، به همراه ر ابت سخت هاي توليد فيلمباال بودن هزينه

اند منابع مال مورد نياز خود را از خارج از کشیور تهيیه کننید. فرانسیه توليد فيلم شده و فيلم سازان مجسور گرديدههاي زيادي با فيلم سیازان عیرب توليید وده و تاکنون به صورت مشترک فيلمترين حام صنعت سينماي عرب بمهم

گیذاران (. در وا ع بيشتر توليدات سينماي مصر در حال حاضیر وابسیته بیه سیرمايه 313، 3339کرده است )غريا هیا، فیيلم (. يیک نمونیه از ايین فیيلم 311، 3339خارج و به ويژه کشورهاي حاشيه خليج فارس اسیت )غريیا

باشید. است که محصول مشترک مصر، فرانسه و لسنان است و کارگردان آن ژوسلين ساب لسنیان می « دنيا»سينماي اي شیود. آن هیم در کشیوري کیه ر صیندگان فاحشیه خواهد ر صنده حرفهاين فيلم داستان زن جوان است که م

گردد که بیه موضیوع ن مسدله زمان تشديد م شوند. اين داستان به خودي خود منا شه برانگيز است و ايدانسته م هاي مال وابسیته اسیت زيیرا هاي سينماي در تونس نيز به کمکشود. توليد فيلمختنه دختران نيز در فيلم اشاره م

کند. وزارت فرهنگ تونس و يفه کمک مال به صینعت هاي توليد را جسران نم ها در بازار داخل هزينهنمايش فيلم(. 191، 1119کنید )هيالئیوئر درصد بودجیه توليید فیيلم را تیأمين می 11برعهده دارد و اين وزارتخانه تا سينما را

3333مراکش با تأسيس صندوق مال سينما اميدوار است توليد فيلم در اين کشور را در آينده افزايش دهد. از سیال ز سوي ديگر همکاري بين تلويزيون و فیيلم سیازان توليد محصوالت مشترک، به ويژه بافرانسه، افزايش يافته است. ا

(.111، 1111ها رشد خوب داشته است )صسرا براي توليد و بازارياب فيلمگیذاري کشیورهاي حاشیيه خلیيج فیارس در هاي سينما در مصر، سرمايهيک ديگر از داليل کاهش تعداد سالن

اند. اين سرمايه گیذاران بیه دليیل اطالق کرده« عه کارانسينماي مقاط»سينماي مصر است که کارشناسان به آن عنوان هاي سينماي را بیه صیورت ويیدئوي بیه هاي سينماي اندک دارند، فيلماينکه کشورهاي حاشيه خليج فارس سالن

ساخته شید فقیط بیه صیورت ويیدئوي عرضیه 3331هاي که در دهه کنند. تعداد زيادي از فيلممخاطا عرضه م فيلم سينماي به اين روش به بیازار ارائیه شید. ايین وضیعيت 39ميالدي 3339اي که فقط در سال نهگرديد، به گو

(. عالوه بر اينکیه تقاضیا بیراي تماشیاي فیيلم در 11، 1119سسا تعطيل تعداد زيادي از سينماها گرديد )هيالئوئر هاي سينماي مسیالغ ي خريد رايت فيلمهاي توزيع فيلم در عربستان سعودي براهاي سينما کاهش يافت، شرکتسالن

هاي سينماي مصري در بازار سسا شد بهاي توليدات سينماي مصر سیقوط فراوان فيلم»کردند. اندک پرداخت م توانست از بازار کشورهاي حاشيه (. بنابراين، بودجه توليد فيلم بر اساس درآمدهاي که م 13، 1119)هيالئوئر « کند

گويیدع بیراي تهيیه شد. يک از تهيه کنندگان مصري در ايین خصیوص می رمغان آورد، محاسسه م خليج فارس به اهیزار دالر در 91بودجه توليد فيلم بايد ابتدا اين گونه محاسسه کنيم که مثالر به خاطر حضور ايین بیازيگر زن، فیيلم

هید داشیت... و فیروش حی پخیش هزار دالر در لسنیان فیروش خوا 31هزار دالر در کويت، 11عربستان سعودي،


هاي توليید فیيلم را هزار دالر خواهد بود. بنابراين فيلم بايد بر اين اساس باشد. شما هزينه 191ويدئوي آن در مصر گيريید )بیه تواند برگرداند، در نظر می کنيد، بلکه بر اساس آنچه که فيلم م بر اساس فيلمنامه يا داستان محاسسه نم

(.11، 1119ر نقل از هيالئوئآورند. گیاب بسياري از توزيع کنندگان براي افزايش درآمدهاي خود به واردات فيلم، به ويژه از آمريکا، روي م

هیاي آمريکیاي در ميیان مخاطسیان مصیري را توزيع کننده فيلم در مصر، محسوبيت فيلم (Gabi Khoroi)خوروي هیزار ليیره مصیري )در 311گويد واردات يیک فیيلم داند. وي م ها در بازار مصر م عامل سود آور بودن اين فيلم

هزار ليره 111شود و بايد هزار و هفتصد و پنجاه دالر( هزينه دارد که شامل خريد رايت و تسليغات آن م 39حدود فیر هیزار ن 31دالر( درآمد داشته باشد تا حاشيه سود آن حفظ شود. اين بدان معناست کیه حیدا ل 911/19مصري )

ها ی هندي يا اروپاي ی ا دام ريسیک پیذير اسیت افزايد واردات ديگر فيلمبايد به تماشاي اين فيلم بروند. وي م زيرا هيچ تضمين وجود ندارد هزاران مصري به ديدن آن بروند. ممدوح الليث ، رئيس اتحاديه سينماي مصیر، علیت

هیا در مصیر زنیدگ ها و اروپیاي که تعداد زيادي از آمريکاي داندهاي سينماي آمريکاي را اين م محسوبيت فيلم(. از سوي ديگر الليث دربیاره آينیده 1119آيند )الليث هاي واردات به شمار م کنند و بازار جذاب براي اين فيلمم

به دليل تعطيل دهد کههاي سينماي در مصر به دليل بحران ا تصادي جهان ، بدبين است. وي هشدار م توليد فيلمهاي مصیر کیاهش يافتیه و اي، درآمدهاي بدست آمده از توزيع خارج فيلمهاي تلويزيون ماهوارهبسياري از شسکه

هیاي درصید هزينیه 91ها فقط اين روند ادامه نيز خواهد يافت. او معتقد است درآمدهاي ناش از توزيع داخل فيلمهاي سينما به شدت افزايش يافتیه اسیت يد نيز به دليل دستمزدهاي باالي ستارههاي تولکند. هزينهتوليد را جسران م (.1113ها داراي دستيار و آرايشگرهاي شخص هستند )ابراهيم زيرا اين فوق ستاره

هیاي بسياري از کشورهاي عرب مثل مصر، مراکش و سوريه به منظور حمايت از صنعت سیينماي ملی ، از فیيلم 31کنند. تصميم اخير فرماندار اهره براي اخذ هاي داخل ماليات بر فروش اخذ م يشتر از فيلمخارج و واردات ب

شد و اعضیاي آن خواسیتار بسیته شیدن تمیام « اتاق صنعت فيلم»درصد ماليات از بليت سينماها موجا اعتراض درست بودن تصیميم دولیت انجیام (. اين اعتراض براي نشان دادن نا1119هاي سينما گرديدند )األهرام ويکل سالن

شد و از سوي ديگر موانیع ا تصیادي پیيش روي شد زيرا از يک سو باعث وارد شدن آسيا به توليد داخل مل م شوند و باعث کاهش درآمده سیينما هاي سينما به صورت سنت در ماه رمضان بسته م داد. سالنسينماداران رار م

افتید. آورند و تلويزيون در ر ابت با سينما پيش م ماه به تماشاي تلويزيون روي م شوند. مخاطسان در اينداران م هاي سينما است که اين امر نيیز بیه نوبیو خیود باعیث کیاهش درآمیدهاي ماه رمضان همچنين زمان بازسازي سالن

شود.سينماداران م

قوانين و مقررات صنعت سينمااي بیر هیاي آزاد انديشیانه سياسیت 3311و 3311شودع در دهه تقسيم م هاي سينماي در مصر به سه دوره سياست

هاي حمايت گرايانه حیاکم گرديید و سیرانجام از سياست 3391و 3391سينماي مصر حاکم بود. پس از آن در دهه 3393(. دولت مصیر در سیال 11، 1113هاي ا تصاد آزاد بر سينما حاکم شد )فيلسرت به اين سو سياست 3331دهه

هاي اخيیر هاي بلند سينماي را کنار گذاشت ول مالکيت استوديوها همچنان در اختيار دولت بود. در سالتوليد فيلم(. بیه جیز 1، 1111هاي سينماي تأسيس کرده است )غنيم ( دولت نهاد جديدي براي مشارکت در توليد فيلم1113)دارد. اين مرکیز نيیز داراي بودجیه محیدودي اسیت و فقیط در شهر گيزه، اين کشور آرشيو فيلم ن« مرکز فيلم مصر»

هیاي فیيلم هیاي زيیادي بیراي شیرکت (. دولت مصر محدوديت13، 1119هاي ديم را دارد )هيالئوئر آرشيو فيلمکند که اخذ ماليات و دريافت اجاره بها بیراي تجهيیزات از برداري در اين کشور ايجاد م سازي خارج جهت فيلم

برداري که ديگر نياز به توضیيح (. سانسور محتوا و اخذ اجازه از مقامات دولت براي فيلم9، 1111)غنيم اندآن جمله ندارد.


93

هاي توليد شده در سیال اي که حدود نيم از فيلمدهند به گونهتوليد فيلم در مصر را عمدتار پنج شرکت انجام م ها را ساخته اسیت. در خصیوص توزيیع درصد فيلم 19 برعهده اين پنج شرکت بوده و يک شرکت به تنهاي 3331-(. مهم1، 1111باشد )غنيم ها برعهده پنج شرکت م درصد فيلم 99ها نيز وضعيت به همين گونه است. توزيع فيلم

ترين چالش که در حال حاضر پيش روي سينماي مصر رار دارد سر ت آثار )کپ غيرمجاز( اسیت، هیر چنید کیه (.3، 1111ت در اين کشور وجود دارد )غنيم وانين کپ راي

باشد و حمايت غير مسیتقيم نيیز ثمیري نداشیته حمايت مستقيم دولت از صنعت سينما در حال کاهش يافتن م هاي داخلی اسیت )بیه هاي خارج باالتر از فيلم(. به عنوان مثال، ماليات دريافت شده از فيلم3، 1111است )غنيم

اي سیهميه 3391هاي واردات روند روبه رشدي دارند. دولت مصیر از سیال رصد( ول فيلمد 9درصد و 31ترتيا فيلم در سال بيشتر شود، ول اين مصوبه الزام آور تلقی 111هاي خارج تعيين کرده که نسايد از براي واردات فيلم-گیذاري و مشیوق ن سیرمايه انون تضمي»(. دولت مصر براي حمايت از صنعت سينما 31، 1111نشده است )غنيم

هاي با کيفيیت ترغيیا کنید. ولی سازي را به توليد فيلمهاي فيلمتصويا کرد تا شرکت 3333را در سال « هاي آنهاي آمريکاي هاي واردات و به ويژه فيلمگذاري در توليد فيلم، به توزيع فيلمسازي به جاي سرمايههاي فيلمشرکت

فيلم را در هر سال تعيين کرد ول اين ر م، با وجود مخالفیت 111اردات حداکثر روي آوردند. دولت مصر سقف ودرصید 11هیاي خیارج (. در حیال حاضیر فیيلم 1111فيلم سازان و بازيگران، بعدها افزايش يافت )عصام الدين،

درصد است. 39هاي مصري کنند ول عوارض فيلمعوارض پرداخت م 31تیا 31میيالدي بیين 3393تیا 3399هیاي اند که مصر بين سیال خود آورده( در کتاب 3339رَچت و سَسات )

کرد. واردات اين کاالهاي فرهنگ بیا پيیدايش تلويزيیون )در ها را از خارج و به ويژه از آمريکا وارد م درصد فيلمهیاي خیود ل برنامیه هاي خیال را در جیدو ( ادامه يافت و حت افزايش پيدا کرد تا تلويزيون بتواند و ت3391دهه پرکند.

شوند مثل هاي کمدي مصري حت تا چند ماه نيز در سينماها نمايش داده م هاي آمريکاي و نيز فيلمامروزه فيلمشیوند. سیمير هاي ديگر ژانرها مدت کوتاه اکران م هاي از کارگردان جوان مصري، محمد هنيدي، ول فيلمفيلم

خیاص تعلی شود به يک ژانر يا گونیه هاي که امروزه در مصر توليد م د است فيلمفريد، منتقد سينماي مصر معتقهاي رئاليست تسلط داشتند، نيست که فيلم 3391ندارند بلکه ترکيس از ژانرهاي مختلف هستند و وضعيت مثل دهه

(.1119)عمر سينماها را ممنیوع کیرده اسیت. در در سوريه، دولت انحصار واردات فيلم را در دست دارد و افزايش نر بليت

سیالن 11سالن سينما در اين کشور وجود داشت ول در حال حاضیر تعیداد آنهیا فقیط بیه 311حدود 3391سال هزار صندل است. دولت در سیال 39رسيده است که بيشتر آنها در دمش و حلا رار دارند و مجموع رفيت آنها

هاي توزيع شد. السته اين انون لغو شده و شرکتن واردات فيلم محدود م انون تصويا کرد که بر اساس آ 3393هاي خارج جنسه بازدارنیدگ هاي خارج وارد کنند. ماليات و عوارض وضع شده بر فيلمتوانند فيلمکننده فيلم م

119هیاي هنیدي يلمدالر( و فی 111/1هزار ليره سیوري )حیدود 39هاي عرب بايد دارد. دولت ابتدا مقرر کرد فيلمدالر( بیه عنیوان ماليیات بپردازنید. پیس از اعتیراض 931/1هزار ليیره ) 319ها دالر( و ديگر فيلم 311/1هزار ليره )هاي خارج صرفنظر از مسدأ آنها، هاي توزيع فيلم، اين مسالغ به نصف کاهش يافت. بعدها ماليات تمام فيلمشرکت(. اين سياست محدود کننده و بازدارنده صنعت فيلم سیوريه را 1119گرديد )عزام دالر تعيين 3131هزار ليره يا 91

سازان جديد را مجسور کرد براي بازارهیاي جیذاب کشیورهاي حاشیيه خلیيج با و فه و سکون مواجه ساخت و فيلم-سوريه نيیز سیريال هاي سينماي ويدئوي ارزان بسازند تا بتوانند درآمدزاي کنند. حت تلويزيون دولت فارس فيلم

ها از محصوالت توليید کرد. کيفيت برخ از اين سريالهاي تلويزيون براي کشورهاي حاشيه خليج فارس توليد م هیاي بلنید شده در مصر باالتر بود و توانست محسوبيت زيادي بين مخاطسان عرب پيدا کند. اما پيشیرفت توليید فیيلم


هاي دولت در سال فرهنگ و هنر بستگ نعت سينماي سوريه به سياستسينماي اندک بوده است. وضعيت آينده صاي در سوريه، مجال خوب براي بازيگران سیينما هاي عامه پسند ترکيه(. استقسال از سريال113، 1119دارد )هيالئوئر

ها به زبان عرب مشارکت داشته باشند.فراهم کرده تا در دوبله اين سريالزير نظر وزارت فرهنگ رار دارد و وزارت اطالع رسان بر فعاليیت مطسوعیات و راديیو در تونس صنعت سينما

هیاي کند. به اعتقاد برخ از فيلم سازان تونس اين وضعيت سسا شده تا آنهیا بتواننید در فیيلم تلويزيون نظارت م و 3339« میرد خاکسیترها »م گرايی در فیيل روندع همجنستر به موضوعات بپردازند که تابو به شمار م خود راحت

(.193، 1119)هيالئوئر 3331« بزنس»توريسم جنس در فيلم سیازي در ايین کشیور نتوانسیته در عربستان سعودي به دليل حاکميت رائت محافظه کارانه از اسالم، مراکز فيلم

بازار جذاب عربسیتان هاي عرب براي پاسخگوي به نيازهاي روز افزونتأسيس شود و فا د صنعت سينماست. فيلمهیاي متیري و فیيلم ميلی 19هیاي بلنید سیينماي هاي مردم اين کشور راه يافته است که شامل فيلمسعودي به خانههیاي فیيلم »شیود. هاي پورنوگرافيک در بازار سياه اين کشیور پيیدا می ها و حت فيلمشود. تمام فيلمويدئوي م

گیردد، از شود و سسا تضعيف اخالق عموم نم در منازل خريد و فروش م پورنوگرافيک مادام که براي مشاهده (. به دليل حضور گسترده مهاجران آسياي در کشیورهاي حاشیيه 133، 1119)هيالئوئر « شود.سوي دولت تحمل م

شیمار هاي باليود و محصوالت فرهنگ جنوب آسيا بیه خليج فارس، اين کشورهاي ثروتمند بازار مناسس براي فيلمگيیرد و درآمید هاي بوم اين کشورها نيیز یرار می ها عالوه بر مهاجران مورد توجه عربروند. اکران اين فيلمم

کند.خوب نصيا واردکنندگان آنها م

هیاي عربی اسیت و شیامل ها آنست که موضوعات آنها مشابه موضوعات فيلميک از داليل استقسال از اين فيلمبیه جشینواره فیيلم یاهره 1113هاي باليود، در سیال شود. آميتاب باچان، يک از ستارهانواده م رفتار مناسا در خ

اي که حت برخ از آنان آرزوي ازدواج بیا او دعوت شده بود و بسيار مورد توجه زنان مصري رار گرفت. به گونه (.1119را داشتند )روزنامه تايمز آواينديا

جديدهای بازارهای جديد، ورودیاي کیه اي براي فعاليت ا تصادي و ايجاد سرگرم ، بیه گونیه وسيله»رفت. سينما در مصر و لسنان صنعت به شمار م

(. صیدور 31، 3331)دجیان ، « سينماها به عنوان مرکزي براي اطالع رسان و ارتساط فرهنگ با بقيیه جهیان بودنید کمک کرد. موفقيت سينماي مصر بيشتر بیه ايین دليیل هاي مصري به کشورهاي عرب به گسترش لهجه مصري فيلم

توانستند بیا گسیتره وسیيع از مخاطسیان عربی در کشیورهاي شدند و م ها به زبان عرب توليد م بود که اين فيلم(. بیه دليیل اينکیه 31، 3331سواد بودند )دجان ، ک مختلف ارتساط بر رار کنند، مخاطسان که بخش مهم از آنها ب

هیاي توزيیع هاي متفاوت دارند و مخاطسان سينما در فهم آنها مشکل داشتند، شیرکت اي مختلف عرب لهجهکشورهکردند و بیه ايین ترتيیا لهجیه مصیري بیه آداب و هاي مصري براي اکران در ساير کشورها استفاده م فيلم از فيلم

(. الستیه برخی از کشیورها 3333ود )فريید رسوم فرهنگ تمام کشورهاي عرب تسديل شد که براي آنها ابل فهم بهاي مصري که داراي مضامين سياس بود جلوگيري کردنید بیه همیين دليیل )سوريه، عراق و ليس ( از واردات فيلم

(. توليیدات 31، 3331غيیر سياسی بودنید )دجیان ک. 3391هاي توليد شده دردهیه است که بخش مهم از فيلمدر برخ از کشیورهاي عربی 3393رداد صلح دولت اين کشور با اسرائيل در سال سينماي مصر پس از امضاي را

هیا بیا هاي سينماي تقريسار همانند سل با ماند ولی فقیط سیفارش تحريم شد. السته بايد گفت وضعيت توزيع فيلم (.31،؟ 3331شد )دجان ک. تأخير انجام م

هیاي مصیري تعداد فيلم 3393ل سالها افزايش يافت. در سال صدور فيلم به عربستان سعودي به تدريج و در طو، 3331فیيلم رسیيد )دجیان ک. 399اين تعداد به 3399فيلم بود، در حال که در سال 11صادر شده به اين کشور

ت (. السته مصر به ساير کشورها مثل فرانسه، روسيه، کانادا، يونان، استراليا و انیدونزي هیم فیيلم صیادر کیرده اسی 31


92

-هیا وارد می ها و کلوپها را براي نمايش خصوص مثل مدرسه(. عربستان سعودي اين فيلم39، 3331)دجان ک.

کرد زيرا در اين کشور سالن سينما وجود نداشت.اي به معناي کندشدن روند توليد فيلم به ويژه در مصر بود. بیه هاي تلويزيون ماهوارهو پيدايش شسکه 3331دهه فیيلم 11بیه 3331شید در دهیه فيلم بلند سينماي توليید می 91ساالنه 3331که در اين کشور که در دهه اي گونه

(. سمير فريد، منتقد سينماي مصیر، نيیز معتقید اسیت بیه دليیل مالحظیات 11، 1119سينماي کاهش يافت )شفي ب کاسیته شیده و بیه اعتقیاد او همیين ها در جهان عرهاي هنري فيلمهاي توليد کننده فيلم، از ارزشتجاري شرکت

هاي عرب معتقد است آنها به جاي عامل سسا تضعيف صنعت فيلم در اين منطقه گرديده است. او با انتقاد از دولتسیازي و تأسيس آرشيو مل فيلم براي حفظ و نگهداري نگاتيوهاي اصل ، فقط به فکر اخذ ماليات از صینعت فیيلم

(.3333)فريد سانسور محتواي آنها هستند.شیوند، بلکیه بیا عرضیه هیاي سیينما می اي باعث رويگردان مردم از سالنهاي تلويزيون ماهوارهنه تنها شسکه

سازي نيز آغاز کرده اسیت )شیفي هاي سينما، اين رسانه ر ابت سخت با صنعت فيلممحصوالت تلويزيون در سالنهاي ا تصیادي عربسیتان سیعودي هسیتند کیه اي متعل به غولوارههاي تلويزيون ماه(. بيشتر اين شسکه11، 1119

(. 1113انید )ملیور گذاري و در وا ع محل براي کسا اعتسیار و پرسیتيژ يافتیه رسانه را مجال جديدي براي سرمايهMBC شیسکه راديیو و »تأسیيس کیرد. سیپس 3333را يک ثروتمند سعودي میرتسط بیا خانیدان سیلطنت در سیال

در ايتاليیا تأسیيس گرديید. در سیال MBCبا کمک منابع میال مؤسسیان 3331در سال (ART)« ربتلويزيون عبیود و بیه (orbit)اُربيت »شسکه تلويزيون ديگري متعل به عربستان سعودي در ايتاليا تأسيس شد که به نام 3331

شاهزاده الوليد بن طیالل، مالیک هاي معروف در اين عرصه، هاي داستان اختصاص داشت. يک از چهرهپخش فيلمهیاي هاي روتانا موزيک، روتانا کليپ، روتانا سينما و روتانیا زمیان(. شیسکه هاي تلويزيون روتانا است )شسکهشسکه

هاي سينماي ديم و جديد اختصاص دارد که عمدتار مصیري هسیتند. ايین روتانا فيلم و روتانا زمان به پخش فيلمهاي مصري هستند و مسدوليت حفظ ميراث فرهنگی ارزشیمندي را اي از فيلمن و گستردهدو شسکه داراي آرشيو غ

برعهده دارند، امري که در وا ع و يفه دولت است. هنگام که هاله سرحان، مجري معروف تلويزيیون مصیر، میدير هیاي بیراي حفیظ فیيلم اي ملی شد، گفت شغل او در وا ع بیرايش و يفیه « روتانا سينما»اي شسکه تلويزيون منطقه

www. Arabtube.tvبا هاله سرحان در آدرس اينترنتی 1119مصري در آرشيو روتانا است )مصاحسه ماه فوريه گیذاران عربسیتان بیا سانسیور مضیامين يیا ابل مشاهده است(. السته اين نگران وجود دارد که ممکن است سرمايه

ا همخوان ندارد، صنعت فيلم مصر را تغيير دهند.هاي که با مقتضيات بازار يا فرهنگ آنهصحنههاي اخير به سوي توليد آثیار در سال ARTو (Rotana)هاي تلويزيون عربستان سعودي مثل روتانا امپراتوري(. به عقيده خالد ربيع السيد، مور عربستان ، توليد فيلم در اين کشور در سیال 391، 1119اند )هاموند سينماي رفته

به کارگردان عسدا... المحاسن آغاز شید. داسیتان ايین فیيلم « کشتن يک شهر»يا « اغتيال مدينه»با ساخت فيلم 3399الملل فيلم اهره برنده هاي داخل لسنان بود. اين فيلم در جشنواره بيندرباره تخريا و انهدام شهر بيروت در جنگ

سازي در عربسیتان هسیتيم شاهد دوره سکوت در عرصه فيلم 3331جايزه بهترين فيلم کوتاه شد. پس از آن در دهه زيرا گروههاي محافظه کار اسالم توانستند جنسش فيلم سازي را در مراحل طفوليت خود سرکوب کنند، سينماها را

ه هاي خارج را از نمايش دادن فيلم براي شهروندان عربستان منع کنند تا به اين وسيلتعطيل نمايند و سفارت خانه . (Arabian Business)اصول اخال جامعه را حفظ نمايند

هیاي خصوصی نمیايش هاي وارد شده از مصر و ساير کشورهاي عرب معموالر در منازل، مدارس و کلیوپ فيلمهاي اين کشیور در سیال صینعت سیينما شد. السته در چند سال گذشته تحوالت اساس و بنيادين در سياستداده م

در رياض افتتاح شد و پس از آن چند فيلم عربستان ساخته شد کیه 1119ت. اولين سالن سينما در سال ر داده اسشدند. اولين فیيلم توليید شیده در ها از مصر و لسنان تأمين م بازيگران آن از اين کشور بودند ول ساير عوامل فيلم


توليد شد. اولين جشینواره فیيلم در ايین « الحال کيف»( نام داشت و پس از آن فيلم 1119« ) الل الصمت»عربستان نیام داشیت تیا از واژه « محصیوالت تصیويري جیده »برگزار گرديد. اين جشنواره 1119کشور محافظه کار در سال

اي را طراحی کیرد تیا در آن در آن استفاده نشود. يک سال بعد وزارت فرهنگ عربسیتان سیعودي مسیابقه « سينما»اي هاي فيلم را تأسيس نمايند. گروه رسیانه ورود به عرصه فيلم سازي تشوي شوند و انجمن جوانان عربستان براي

هیاي فرهنگی آن را نمیايش داد. هاي سينما و کلوپدر سالن 1113را توليد کرد و در دسامسر « مِناح »فيلم « روتانا»باشد. اين مرد بیه دبی دوي اين کشور م اين فيلم درباره داستان مرد جوان عربستان است که اصليت او از اعراب ب

شیود. در کنفیرانس داري براي او ايجیاد می هاي خندهکند و به دليل سسک متفاوت زندگ در آنجا، مو عيتسفر م مطسوعات که سل از نمايش فيلم برگزار گرديد، يک از مديران روتانا گفت اين فيلم اولیين اثیر اسیت و توليید ايین

هاي اجتماع ايین ه خواهد يافت. وي ول داد آثار توليد شده در عربستان سعودي به هنجارها و سنتگونه آثار ادام(. به رغم اينکیه در عربسیتان سیعودي صینعت فیيلم وجیود نیدارد، حیزام 1113کشور توهين نخواهد کرد )الشرق

« الیديره »شده، فيلم مسیتندي بیه نیام دانش آموخته « موسسه عال فيلم اهره»ساز زن اين کشور که از اکليالن ، فيلمساز زن ديگر حيفا منصیور نیام دارد کیه تیاکنون سیه فیيلم ( براي تلويزيون اين کشور توليد کرده است. فيلم3333)

هاي او در جشنواره فيلم روتردام در سیال ساخته و بيشتر آنها درباره مشکالت اجتماع عربستان است. يک از فيلم (.311، 1119اي رار گرفت )هاموند همورد توجه ويژ 1111اند، هر چند کیه بايید گفیت فا ید ديگر کشورهاي عرب حاشيه خليج فارس نيز وارد عرصه صنعت سينما شده

Abu Dhabi Media)« اي ابیو س شیرکت رسیانه »نيروي انسان متخصص در اين زمينه هستند. به عنوان مثیال

Carporation) ايمجينيشن»زي سابا تأسيس شرکت فيلم »(Imagination) يک ميليون دالر براي توليید فیيلم-

الملل اختصاص داده است تا صنعت جديدي در اين کشور ايجاد شده و از اتکا بیه صینعت نفیت هاي عرب و بينفیيلم جشینواره »سازي تسديل شود. بر همين اساس الملل فيلماي و بينکاسته شود. ابو س صد دارد به مرکز منطقه

ها با هدف تشوي و ترغيا جوانان امیارات جهیت در اين شهر تأسيس گرديد. اين برنامه 1119در سال « خاورميانهطراحی « هیاي از امیارات فیيلم »اي با عنوان هاي اخير مسابقهشود. در سالسازي انجام م وارد شدن به عرصه فيلم

هیاي تحصیيل هاي بلند، مستند يا انيميشن توليد کنند. بورسيلمشده و در آن از جوانان اصيل امارات دعوت شده فهاي امارات موضوعات داخل ايین کشیور را میورد سازي وجود دارد. برخ از فيلمنيز براي تحصيل در رشته فيلم

يلم دربیاره دهند مانند فيلم که نويسنده فيلمنامه آن يک زن امارات به نام عاليه الشمس است. اين فی توجه رار م زن امارات است که صد دارد وارد بازار کار شده و به آرزوي خود براي مهندس شدن جامه عمیل بپوشیاند. بیراي

الملل فيلم در ارتساط باشند، يیک آکیادم فیيلم سازي شاغل به تحصيل در ابو س با بازار بيناينکه دانشجويان فيلمآکیادم فیيلم »و « سیازمان فرهنیگ و ميیراث فرهنگی ابیو س »ن در اين شهر تأسيس شده که پیروژه مشیترک بیي

(.1113نام دارد )الدوسري « آکادم نيويورک ی ابو س »است و « نيويورکانید. سازان را براي عرضه آثار خود در سطح منطقه جیذب کیرده هاي فيلم در جهان عرب فيلمبرخ از جشنواره

شیود. جشینواره به صورت ساالنه برگزار می 3399است که از سال « اهره الملل فيلمجشنواره بين»معتسرترين آنها گردد. بیه تیازگ امیارات به صورت ساالنه در تونس برگزار م 3399است که از سال « جشنواره فيلم کارتاژ»بعدي

زاري ايین تأسيس کرده اسیت. در پنجمیين دوره برگی 1111را در سال « الملل فيلم دب جشنواره بين»متحده عرب حضیور داشیتند. تشیوي (Goldi Hawn)( ستارگان عالم سينما مثل سلما هايک و گلیدي هیاون 1113جشنواره )

سیازي سیسا شیده اسیت جوانیان زيیادي از شهرهاي ثروتمندي مثل دب براي وارد شدن جوانان بیه عرصیه فیيلم و آنهیا را در مسیابقات جوانیان از دبی هاي آماتور روي آورنید کشورهاي مختلف حوزه خليج فارس به توليد فيلم

گرفته تا عربستان سعودي عرضه کنند.


97

تیرين در عمیان، بیزرگ « شرکت سينماي عرب»آغاز شد. 3391هاي سينما در کشور عمان در دهه ساخت سالنيیک مجتمیع سیينماي میدرن بیه 1111تأسيس کرد. اين شرکت در سال 3393سالن سينماي اين کشور را در سال

يس شیده مالیک تأس 3393. در بحرين، شرکت که در سال (Film City Oman)صندل را افتتاح کرد 911 رفيت هیاي وارداتی هنیدي سالن سينما در اين کشور است و انحصار واردات فيلم را دردست دارد. بيشیتر فیيلم 9تمام

. اين وضعيت بيشتر به اين دليل است که مهاجران هندي و آسياي جنیوب شیر بخیش 3هستند )سينماتک حداد( دهند.ا تشکيل م مهم از نيروي کار و جمعيت کشورهاي حاشيه خليج فارس ر

ای ديگرهای مستند: عرصهفيلمبیاز 3311ها در مصر به سال اي نيست. سابقه توليد اين گونه فيلمهاي مستند در جهان عرب موضوع تازهتوليد فيلم

هاي دولت در عرصه توسعه کشور و اطالع رسیان بیه میردم دربیاره ها براي مستند نگاري پروژهگردد. اين فيلمم اهميت زيادي داشیت. بنیابراين، 3391و 3399هاي هاي مستند در جريان جنگشد. اين کارکرد فيلم، ساخته م آنها

سازان مستقل، توليد کیرده اسیت )الحديیدي بيشتر مستندهاي اين دوره را بخش دولت و نه بخش خصوص و فيلمکنند مثل طرح حمیايت مستند حمايت م هاي هاي عرب به صورت پراکنده از ساخت فيلم(. دولت31ی 99، 3331

هیر سیاله يیک شیهر از 3331اعالم شد. از سیال « 1113دمش پايتخت فرهنگ جهان عرب در سال »که در مراسم هاي ادبی ايین سازان جوان سوريه و چهرهشود. فيلمسوي يونسکو به عنوان پايتخت فرهنگ جهان عرب اعالم م

هاي کوتاه هاي داستان و نمايشنامههاي مستند کوتاه، فيلمخود را براي توليد فيلم کشور دعوت شدند تا پيشنهادهاي ارائه کنند.

شیود. بیه اي براي بحث درباره مشکالت سياس ی اجتماع و انتقاد از آنها دانسته م فيلم مستند به عنوان وسيلههیا، بیه براي بيان مشکالت زندگ فلسیطين سازي خودعنوان مثال مستند سازان فلسطين از خال يت و دانش فيلم

-هاي غرب ارائه می اند تا بتوانند با تصوير مخدوش و نا ص که از آنها در رسانهويژه در مناط اشغال ، بهره گرفته

سیازي است که فيلم« ماي مصري»(. يک از مشهورترين مستند سازان اين عرصه 11، 1111شود مقابله کنند )باروِل هاي مستند متعددي درباره کودکان آواره فلسطين توليد کرده اسیت و رود و فيلمبه شمار م « ی آمريکاي فلسطين»

( نیام 1113« )احیالم المنافیه »سیاز زن اند. يک از آثار اين مسیتند الملل آثار او مورد تقدير رار گرفتهدر عرصه بيندو اردوگاه آوارگان ا امیت دارنید و بیه رغیم ُبعید مسیافت بیا دارد. اين فيلم درباره دو دختر فلسطين است که در

گيرد.يکديگر ارتساط بر رار کرده و دوست عميق بين آن دو شکل م اي و زمين بیراي مخاطسیان عیرب در ايین منطقیه و هاي تلويزيون ماهوارهعالوه بر آن، با گسترش تعداد شسکه

اي جهیان عیرب انیداز رسیانه چشم 1119زايش يافته است. گزارش سال هاي مستند افتقاضا براي فيلم خارج از آن،(Arab Media outlook 2007) اي عیرب زبیان وجیود شسکه تلويزيون میاهواره 911کند که حدود برآورد م

شسکه به پخیش اخسیار اختصیاص دارد و بيشیتر 11دارد که بيشتر آنها متعل به بخش خصوص است. از اين تعداد موسسیات جديیدي مثیل 1کننید. هاي تفريحی و سیرگرم کننیده پخیش می با مانده موسيق و برنامه هايشسکه

1اند.نيز به افزايش تقاضا براي مستندهاي سياس افزوده (Ramattan News Agency)« خسرگزاري راماتان»هاي شسکه» (Beirut DOC Day Festival)هاي مستند بيروت به عقيده محمد هاشم، بنيان گذار جشنواره فيلمکردنید... ولی هاي خود ا دام به خريد مسیتندهاي خیارج می تلويزيون عرب براي پر کردن جدول پخش برنامه

« 1کنند.هاي مورد نياز خود را توليد م هاي مثل الجزيره و العربيه برنامهامروزه وضعيت تغيير کرده است. شسکهرا تأسیيس کیرده تیا بیراي « O3شرکت توليد »که مالک شسکه العربيه است، MBCاي به عنوان مثال گروه رسانه

91هاي مستند توليد کند. اين شرکت اعالم نموده در نخستين سیال فعاليیت خیود فيلم MBCشسکه العربيه و شسکه محمید هاي مستند اين شرکت،ساعت فيلم مستند درباره موضوعات سياس توليد کرده است. مدير توليد بخش فيلم

سپتامسر به اين سو، به صورت روز افزون رابطه بیين جهیان عیرب و جهیان 33سؤيد، گفته استع از زمان حوادث


مسیابقه « O3شیرکت توليید » 1119از سیال « 9ايیم. غرب و نيز مساحث مربوط به تروريسم را مورد توجه یرار داده هاي مستند با منیابع میال ايین شیرکت و ند تا اين فيلمکاي براي ارائه پيشنهاد جهت ساخت مستند برگزار م ساالنه

شرکت تمايل خود را براي کمیک 1113تحت نظارت آن توليد شده و در شسکه العربيه پخش شوند. در مسابقه سال اعالم کرده تا آنهیا بتواننید اولیين « مستند سازان عرب و کسان که در خصوص مستند سازي تجربه سل ندارند»به

اي عیرب را نيیز اين مسابقه مستندسیازان حرفیه « 9تاه خود را توليد کرده و از طري اين شسکه نمايش دهند.فيلم کو-هیاي تلويزيیون بیين مورد توجه رار داده و از آنها دعوت کرده بود پيشنهادهاي خود براي توليد مشترک با شیسکه

سیازان عیرب و لل را ارائه کنند. در اين مسابقه فیيلم المهاي غير دولت بينهاي توليد فيلم و سازمانالملل ، شرکت reportage)« مسیتندهاي گیزارش گونیه »توانند شرکت کنند ول معموالر فقط بیه حضیور روزنامه نگاران نيز م

style documentary) تیا 39ها بايید بیين روز است و زمان فيلم 1شود. مدت برگزاري اين مسابقه محدود م .9د يقه باشد 11

به يک پيشیگام در ايین عرصیه تسیديل »تأسيس کرد تا 1119الجزيره نيز شسکه تخصص مستند خود را در سال . يکی از 3کنید اين شسکه روي مضامين و موضوعات سياس که براي مخاطسان عرب اهميت دارد، تمرکز می « شود.اسیت. « اسیرائيلع نگیاه از درون »عنوان هاي چنين مستندهاي فيلم درباره زندگ در يک کشور يهودي با نمونه

هیاي پخیش شیده را درصید برنامیه 31فيلم ديگر درباره دروزهاي لسنان است. اين شسکه اعالم کرده اسیت حیدود خودش توليد کرده و بقيه را خريداري کرده است.

خلیيج فیارس، روبیه هاي توليد فيلم در کشورهاي حاشیيه هاي مستند، به ويژه در ميان شرکتاگر چه بازار فيلمسیازان بلنید هاي آموزشی فیيلم ها عال ه اندک براي حمايت مال از فيلمگسترش است، ول بايد گفت اين شرکت

سازان مستقل عرب روند کنون براي ساخت مستندهاي سياسی را نیوع میانع بیراي پرواز دارند. عالوه بر آن فيلمسیاز کند ديدگاهها و عقايید سياسی خیود را بیه فیيلم ويزيون تالش م دانند زيرا هر شسکه تلفيلم سازي مستند م

سازان مسیتقل نيسیت. هاي مستند خوشايند فيلمهاي توليد کننده در محتواي فيلمتحميل کند. دخالت مستقيم شرکتدر « 3هیاي در خیارج از کشیور بیراي فیيلم سیازي اسیت. يافتن فرصیت »سازان در اين صورت تنها راه چنين فيلم

توان گفت صنعت فيلم الملل تقاضاي زيادي براي مستندهاي عرب وجود دارد. به طور خالصه م هاي بينجشنوارههاي بوده کیه بیه همیراه شامل مصاحسه»هاي مستند توليد شده مستند در جهان عرب هنوز نسستار نوپاست. بيشتر فيلمشود امروزه فيلم سیازي مسیتند در حیال شیکوفاي گفته م «31آنها تصاوير اتفا و بدون ترتيس پخش شده است.

گويدع است و سوزان دروازه، مستند ساز اردن در اين خصوص م هاي سياس ، است. دليل تر ثست و حفظ تاريخ جديد، به وسيله مردم و نه رژيمهاي مستند روش دموکراتيکفيلم

تیر بیراي تیر و در دسیترس تجهيزات مورد نياز آن ارزان هاي مستند اين است کهديگر رون و گسترش ساخت فيلمهیاي مسیتند بیه يیک اي و ساير مستندسازان است. شايد به همين دليل باشد کیه فیيلم کارگردانان جوان، افراد حرفه

.33جريان تسديل شده و در کنار آن مستندهاي کوتاه در اينترنت نيز در دسترس استدهند و اگر مستندسازان از خطیوط هاي مستند را موضوعات سياس تشکيل م مالسته هنوز هم بيشتر مضامين فيل

.31اندازند رمز مسائل دين ، سياس و جنس عسور کنند، خود را به دردسر م

نقش سينما در سپهر عمومی جهان عربسیاخت فیيلم کشورهاي عرب، به ويژه مصر که در آنجا صنعت فيلم رون گرفت، پس از استقالل تالش کردنید بیا

ها و آمال خود براي تحق وحدت عرب و پان عربيسم را تسليغ و ترويج نمايند. به عنوان مثال فیيلم تیاريخ انديشهسیاخته شید، در وا یع 3391)صالح الدين پيروز (که به کارگردان يوسف شیاهين در سیال « الناصر صالح الدين »

در اين فيلم عسدالناصر به صالح الدين تشسيه شیده بیود زيیرا صیالح فيلم تسليغ براي رژيم جمال عسدالناصر بود. الدين از ديدگاه مردم عرب هرمان مسارزه با جنگجويان صليس اروپاي بود. جمیال عسدالناصیر نيیز هماننید صیالح


99

توانید اعیراب را در مقابیل دانسیت کیه می خواست به عنوان رهسر اعراب مطرح شود و خود را کس می الدين م هاي استعماري غرب متحد کند و آنها را شکست دهد. اين موضوع از شعارهاي کیه صیالح الیدين بارهیا در درت

بدون وحیدت »يا « دين متعل به خداست و کشور متعل به همه»داد مشخص بود. شعارهاي مثل طول فيلم سر م (.93، 3331)حليم « هيچ پيروزي وجود نخواهد داشت

که داراي مضامين سياس بودند در بعض از کشورهاي عرب ممنوع يا محدود شدند. توفيی هايبرخ از فيلم)فريا خوردگان( را کیارگردان کیرد. ايین فیيلم « المخدّون»فيلم با عنوان 3393ساز مصري، در سال صالح، فيلم

يه يعن محلی کیه در آنجیا توليید بود. اين فيلم در سور« مردي در خورشيد»به نام « غسان کنفان »ا تساس از رمان (. اين فيلم داستان سه فلسیطين از سیه نسیل 19، 3333شد، محدود گرديد ول در مصر و عراق ممنوع شد )روزن

هیا، مضیمون رونید. موضیوع فلسیطين کند که براي رهاي از فقر و پيدا کردن شغل به کويت م مختلف را بيان م هیاي آغیازين هاي روشنفکر در سالدهد. گروه از فلسطين لسنان را تشکيل م هاي مصري وتعداد زيادي از فيلم

سیازان گیروه فیيلم »هیاي خیالق و حمايیت از ضیيه فلسیطين، با هدف توليد فيلم به وسیيله فلسیطين 3391دهه کردنید و بیه سازان فلسطين در تسعيد و در کشورهاي خارج زنیدگ می را بنيان نهادند. بسياري از فيلم« فلسطين

توانسیت عوامیل فیيلم را از توانستند به اسرائيل سفر کنند. بنابراين مرکز تازه تأسیيس می همين دليل بيشتر آنها نم (. 1119،119بیرداري را انجیام دهنید )نيیدهارت هاي فلسطين فيلمداخل اسرائيل تهيه کند تا در اسرائيل و سرزمين

بنيیاد »يیک 1111ها پس از انتفاضیه سیال سازي نداشتند ول فلسطين ش فيلممناط فلسطين هيچ گونه مرکز آموزهاي مستند درباره وضعيت هاي کوتاه و فيلمتأسيس کردند تا با نهادهاي خارج به صورت مشترک فيلم« توليد فيلم

(.339، ، 1119ها توليد کنند )هيالئوئر زندگ فلسطين ، 1119عه در سينماي عرب دين و مسائل جنسی بیوده اسیت )شیفي توان گفت موضوعات ممنودر مجموع م

هاي اخير، به ويژه با حضور کارگردانان و بازيگران جسیور زن، میورد (. ول اين موضوعات به تدريج و در سال11هاي نخسیتين یرن بيسیتم در مصیر، يهیودي يیا از مسیيحيان چالش رار گرفته است. در وا ع هنرمندان زن در دهه

يه بودند و اشتغال در صنعت سرگرم وجهه بدي داشت. السته صنعت سينما تصوير عموم زنان هنرمنیدي کیه سوردر عرصه صنعت سرگرم اشتغال داشتند را بهسود بخشيد و به اين ترتيا راه را براي ورود ساير زنان به اين حرفیه

هاي سينما، تصوير مثست از زنان ها به سالندهبراي جذب خانوا 3391و 3391هاي (. در دهه1113هموار کرد )فهيم بازيگر سينماي مصر بيشتر مشیهود بیود. « فاتن حمامه»هاي ها ارائه شد. اين موضوع در فيلممصري و عرب در فيلم

هاي که ايفاي نقش کرده بسيار مورد توجیه و احتیرام مشهور است و در مجموعه فيلم« بانوي سينماي عرب»وي به هیاي زنیان را بند و باريب 3331و اوايل دهه 3331(. سينماي تجاري دهه 1، 1119شده است )مورگان مردم وا ع

به تصوير کشيد و سسا شد موج از محجسه شدن بازيگران برجسته سينماي مصر به راه افتد. اين بازيگران فعاليیت (.1، 1119گيري کردند )مورگان هدانستند و با انتخاب حجاب از سينماي مصر کناردر سينما را حرام م

شیود. ايین يا سينماي پاک ياد می « سينماي نظيف»در دهه گذشته روند جديدي شکل گرفت که از آن به عنوان (. اگر چه 1، 1119هاي مذهس و فرهنگ خودداري نمايد )مورگان کند از توهين به حساسيتگونه جديد تالش م

اند که در طرح داستان خیود هاي نيز بودهاند ول فيلماستفاده کرده« پاک»از واژه هاي اخير هاي زيادي در سالفيلماند. يک نمونه جديد اين گونه آثار، فيلم يا در شخصيت پردازي تابوهاي مذهس يا اجتماع را مورد چالش رار داده

ت داغ در مصر شد. ايین فیيلم ها و مجادال( است که سسا بحث1111خواب )ب هاييا شا« سحر الليله»مصري اي کند که با مشکالت کهنسال و نارضايت جنس روبه رو هستند. اين فيلم در جامعیه داستان چهار زوج را بيان م

هاي جنس باشند، در مقیام میادر و همسیر داراي مقیام ساخته و اکران شد که در آن زنان به جاي اينکه در پ لذتبحیا »( نمونیه ديگیر فیيلم 9، 1119انید )مورگیان را و ف خانواده و همسیر کیرده شريف و رفيع هستند و خود

کنید کیه ( است. اين فيلم داستان يک میرد سطی محافظیه کیار را بيیان می 1111يا عاش /به عش سينما )« السينمانمايش فيلم سسا کند.همسرش به دليل سادگ و پاکدامن او، وي را دوست ندارد و با مرد ديگري رابطه بر رار م

ها در مصر گرديد و از نويسنده فيلمنامه و کارگردان که هر دو سط هستند، در دادگیاه تظاهرات جامعه ا ليت سط هیاي جسیورانه . ايناس الدغيدي، کارگردان زن مصري، عامل پشت پرده ساخته شدن بسیياري از فیيلم 9شکايت شد


يیا « مذاکرات مراحقه»گراي و بکارت است. فيلم او با عنوان جنسدرباره موضوعات حساس اجتماع مثل ايدز، همهاي زيادي شد زيرا اين فيلم نوجوانیان مصیري را بیه ( باعث بروز بحث و جدل1113خاطرات يک دختر نوجوان )

خواند.فرا م « بکارت پيش شرط ازدواج است»شورش و مخالفت در سال اين اصل که دهد. اين دو فیيلم هاي اجتماع نشان م ن اين کشور را در حال شکستن محدوديتدو فيلم جديد الجزايري زنا

( را ندير موکناش کیارگردان کیرده اسیت. فیيلم 1111« )زنده باد الجزاير»( و 1111« )همسر خانم عثمان»هاي با نامکارگردان لسنان ، با عنیوان (. فيلم نادين لسک ،1119،113دهد )آبرزاک دوم يک زن الجزايري را کامال لخت نشان م

( توليد مشترک با فرانسه بود. اين فيلم داستان پنج زن است که در يک آرايشگاه به صیورت مرتیا 1113« )کارامل»کننید. لسکی هاي خصوص و خودمان رد و بیدل می کنند و درباره مردان و سکس صحستهمديگر را مال ات م

کند و با هیدف توجيیه اي که در جوامع عرب وجود دارد اشاره م هاي دوگانهدرباره مضمون جسورانه فيلم به معيار گويدعگويد فيلم صد داشته اين دوگانگ را نقد کند. وي م عملکرد خود م

کنم که بسيار مدرن است و با فرهنگ غرب سروکار دارد. ول در عين حیال مین بیين من درکشوري زندگ م شوم. همواره خودسانسوري و خود کنترل در اين ها، دين و آموزش سردر گم م سنت اين فرهنگ و نفوف درتمند

بينم کیه تمیام کنم و م دانم چه هستم. به اطرافم نگاه م شود و نم جامعه وجود دارد. من بين اين دو گروه گم م تا درباره وضعيت کنون زنیان در زنان همين احساس را دارند و به همين دليل تصميم گرفتم اين فيلمنامه را بنويسم

لسنان صحست کنم و بگويم با چه مسائل روبه رو هستند. اين تنا ض بين شرق و غرب را بيان کنم و بگويم چگونیه 31ما در حال يافتن هويت خودمان هستيم.

گيیري کردنید کنارهبازيگر زن سينماي مصر محجسه شدند و از سينما 11بيش از 3331هاي نخستين دهه در سالو بیه ويیژه پیس از آنکیه دولیت اسیالم 3331تا خود را و ف امور دين و مذهس کنند. ول اين روند پس از سال

(. در میراکش، اسیالم گرايیان معتیرض در مقابیل دفتیر 939، 1113فروکش نمیود )شیفي گرايان را سرکوب کرد،يیا عشی در کازبالنکیا « الحیا فی دارلسيضیاء »هاي همچیون لمعسدالقادر لقطه کارگردان مراکش به دليل توليد في

هاي معاشقه وجود داشت، تجمع کردند. برخی ( که در آنها صحنه3339يا خون ديگر )« الدم اآلخر»( و فيلم 3333)( اثر يوسف شاهين به دليل اينکه تصوير حضیرت يوسیف پيیامسر )ص( را 3339« )المهاجر»هاي مصري مثل از فيلم-مجموعیه فیيلم 3331( . از سوي ديگر در دهه 311، 1119داده بود، اکران آن در مراکش ممنوع شد )حموند نشان

« احرهیاب »ها مثل هاي با حمايت دولت مصر توليد شد تا تصويري منف از بنيادگرايان ارائه کنند. برخ از اين فيلمشیود. در هیر دو فیيلم عیادل ايمیان، بیازيگر ( می 3331يا تروريست و کساب )« احهارب و الکساب»يا تروريست و

مشهور و محسوب سينماي مصر حضور داشت.هاي اخير که با حمله عیراق بیه کويیت آغیاز هاي سياس جهان عرب در سالعالوه بر آن، اغتشاشات و ناآرام

هاي توليید شیود کیه سسا شد مجموعه فيلم 1111هاي ا تصادي عراق و حمله آمريکا به عراق در سال شد، تحريمدهند. يک از ايین هاي عرب در سال اسرائيل و آمريکا را مورد انتقاد رار م وضعيت سياس کنون و مواضع دولت

( 3333« )سیاعت در اسیرائيل 13»ها، ساخته ناديا الجنيدي بازيگر زن مشهور مصري است. اين فیيلم بیا عنیوان فيلمليلیه »زنید. فیيلم ديگیر د که به يک از مأموران مخف اسرائيل رودست می کنداستان يک زن مصري را روايت م

( نام دارد که ملهم از جنگ عراق است. اين فيلم داستان يک معلم مصیري 1119يا شا سقوط بغداد )« سقوط بغداداي فیيلم يیادآور هکند که از اين ترس دارد پس از سقوط بغداد، آمريکا به مصر حمله کند. برخ از صحنهرا بيان م

کنید وضیعيت مردمیان دربنید را در مواجهیه بیا يیک یدرت زندان ابوغريا هستند و به صورت تمثيل سع م (. عادل ايمان، بازيگر مشهور مصري، در فيلم پرطرفیدار و موفی 39، 1119امپرياليست پيروز را نشان دهد )شفي

( ايفاي نقش کرد. اين فيلم داستان يیک میرد زنسیاره 1119ن است )يا سفارت در ساختما« السفاره ف العماره»به نام کند که پس از سالهاي طوالن کارکردن در يکی از کشیورهاي ثروتمنید عربی حاشیيه خلیيج مصري را روايت م کند سیفارت اسیرائيل در همیان سیاختمان کیه آپارتمیان او یرار دارد و در گردد و مشاهده م فارس به خانه برم

دانید و هیاي هميشیگ را ابیل تحمیل نمی ک آن افتتاح شده است. او بازرس بدن مداوم و سؤال و جوابنزديشود. فيلم به صورت هجوآميز عادي سازي روابط مصیر گذارد و به هرمان مل تسديل م سرانجام سربه شورش م


101

ت اول فيلم در حال رهسري گروه عظيمی از رسد که شخصيدهد و اين گونه به پايان م و اسرائيل را مورد انتقاد م باشند.ها م هاي اسرائيل در سال فلسطين تظاهر کنندگان است که در حال شعار دادن عليه سياست

دهند که تحت تأثير رار گرفتن آنها از فرهنگ غرب دشیوار اسیت. بیه ها اعراب را در حال نشان م ديگر فيلم( ايفاي نقیش کیرده اسیت. فیيلم 1111« )تجربه دانمارک »م موف و پرطرفدار به نام عنوان مثال عادل ايمان در فيل

آيد تا آموزش مسائل جنسی را درايین کشیور درباره زن دانمارک )شايد به عنوان نماد غرب( است که به مصر م شوند و اين امر باعیث هیرج شود و وزير و چهار پسر او فريفته زيساي او م ارتقا بخشد. او در خانه وزير ساکن م هیاي ديگیري ايفیاي گردد. محمد هنيدي، کمدين جوان سينماي مصر در فیيلم و مرج و بهم ريختگ خانه وزير م

السیيدي فی الجامعیه »تیوان بیه فیيلم ها م هاي اخال مشابه هستند. از جمله اين فيلمنقش کرده که داراي پيام( اشاره کرد که در گيشه فروش زيیادي 3333ي اجتماع در دانشگاه آمريکاي )يا يک مصري از طسقه باال« األمريکيه

انید هاي متعل به طسقات باالي اجتمیاع عِیرق ملی خیود را حفیظ کیرده دهد که مصريداشت. اين فيلم نشان م د. فیيلم داسیتان ( نام دارد که اين فيلم نيز پرفروش بیو 3333« )حمام در آمستردام»(. فيلم ديگر 311، 1119)حموند

يک جوان مصري است که مثل بسياري از همساالن خود در آرزوي مهاجرت به اروپاسیت. کیارگردان فیيلم تیالش هاي جامعه مصر را تصوير کند و اعالم نمايد بیا وجیود تیالش بیراي آمريکیاي کیردن مصیر، يیا کرده است ارزش

ها هنوز بیدون تغييیر بیا شروع شد، اين ارزش 3391مدرنيزاسيون و خصوص کردن ا تصاد اين کشور که از دهه (.393، 1119اند )حموند مانده

کنند. براي آنان چیالش سازان عرب در اروپا ا امت دارند و در آنجا فعاليت م از سوي ديگر تعداد زيادي از فيلمهیاي بیوم ان بايد بين ريشهاصل لزومار اين نيست که فرهنگ بوم بدون تغيير و دست نخورده با بماند، بلکه آن

سازان مهاجر الجزايري در فرانسه از فيلم بیه عنیوان هاي جامعه ميزبان نوع سازگاري ايجاد کنند. فيلمخود و ارزشکننید. از جملیه مجال براي طرح مسائل در کشور اصل خود الجزاير و نيز جامعه ميزبان يعن فرانسه، اسیتفاده می

ن به مرزق الوش، عسدالکريم بهلول، عکاشیه تويتیه و محمیود زمیوري اشیاره کیرد. آثیار ايین تواسازان م اين فيلمتعيیين سازان مهاجر چگونه رابطه خود را با موطن اصل و هويتِ جديید در تسعيید، دهد که فيلمسازان نشان م فيلمرود رانسويان عرب تسار به شمار می (. کارگردان زن الجزاير، يمينه بنگويگ ، که از نسل دوم ف1119کنند )هيگس م

ساخت. او در اين فيلم به نسل اول مهیاجران میرد و « خاطرات مهاجران»با عنوان 3339فيلم مستند خود را در سال انشیاءا... »زن از کشورهاي شمال آفريقا امکان داد مسائل و مشکالت خود را مطرح کنند. وي فيلم بلندي بیا عنیوان

گردان کرد. اين فيلم در خصوص مشکالت بود که زنان نسل اول مهاجران بیراي تطسيی دادن ( کار1113« )يکشنسهسازان مهاجر، مثل برهان إلوب کیه (. برخ از فيلم31، 1119خود با زندگ در فرانسه با آنها مواجه بودند )سادرلند

انید. برهیان ألیوي گفتیه خود چسیسيده کنند همچنان به مسائل موطن اصل مليت فرانسوي ی لسنان دارد، تصور م شود که بايد بیه مشیکالت لسنیان کنم، اين احساس بيشتر در من تقويت م هر چه بيشتر در فرانسه ا امت م »استع

(.19، 3333)به نقل از روزن،« بيشتر توجه کنم

سخن پايانیيعن زمیان کیه صینعت سیينما 3391سينما به عنوان کسا و کاري سودآور به ويژه درمصر شکل گرفت. در دهه

صنعت سينما مجسور بیود 3331خصوص شده و با موانع ا تصادي روبه رو گرديد، اين وضعيت تغيير کرد. در دهه هاي سينماي ويدئوي در بازارهاي کشیورهاي حاشیيه خلیيج فیارس و بیه ويیژه عربسیتان در ر ابت با توزيع فيلم

توانید در اي که توليدات آنهیا امیروزه می هاي تلويزيون ماهوارهپيدايش شسکهبا 3331سعودي، دوام آورد. از دهه عرصه ر ابت براي صنعت سينما شديدتر شد. السته بايد گفیت بیازنگري جديیدي هاي سينما نمايش داده شود،سالن

ان سیعودي و شود. به عنیوان مثیال عربسیت در خصوص سينما انجام شده و به آن به چشم هنر ی صنعت نگريسته م ها براي ارائه تصوير کشوري مدرن از خود، فيلم توليد کرده و جوانان امارات متحده عرب ، به عنوان بخش از تالش

اند به اين صنعت وارد شوند. در مجموع سينما در شکستن تابوها اجتماع بیيش از هیر رسیانه خود را تشوي کرده


خصوصی د که سينما، حدا ل در مصر و لسنان، برخالف تلويزيیون، ديگري نقش داشته است. علت آن شايد اين باش هاي عرب رار دارد.است و تلويزيون تحت کنترل شديد دولت

دهد ول ساختار جديدي خواهد داشیت. کمسیود منیابع انداز آينده صنعت سينما، رشد پايداري را نشان م چشم. اين توليدات مشترک نه تنها بين تهيه کنندگان جهان عیرب، مال شايد رفتن به سوي توليدات مشترک را الزام کند

توانید بیر مضیامين و الملل و به ويژه اروپاي خواهد بیود. ايین موضیوع می کنندگان بينبلکه همکاري آنها با تهيهاگیر چیه تري مورد توجه رار گيرد. شود تأثير گذارد و موضوعات جسورانههاي که در آينده توليد م محتواي فيلم

سیازان تري تصويا کنند و به اين ترتيا آزادي فیيلم گيرانهتوانند وانين سختهاي عرب از ديدگاه نظري م دولتها مورد چالش رار گرفتیه ها با جهان شدن رسانهرا محدود نمايند و سانسور را تشديد کنند ول اين درت دولت

منف بر سينماي عرب داشته باشد. تواند اثرات مثست واست. جهان شدن رسانه م شیود. هاي مستند اکران می هاي سينماي و فيلمالملل فيلمهاي بينها امروزه در جشنوارهدر وجه مثست آن، فيلم

ها مورد سازان و به ويژه نسل جديد آنها موضوعات جديد و جسورانه اي را در توليد فيلمشود فيلماين امر سسا م آيد. از ميیان ايین مهیاجران د. اعراب مهاجر نيز بازار جديدي براي صنعت سينماي عرب به شمار م توجه رار دهن

شوند. سازان در کشورهاي ميزبان تربيت م نسل جديدي از فيلمماند که داراي توان ها اين است که صنعت سينما در دستان عده محدودي با م جنسه منف جهان شدن رسانه

شیوند کند. بنابراين مجسیور می هاي جديد به اين صنعت را دشوار م هستند و اين امر وارد شدن چهرهمال زيادي براي توليد فيلم بلند يا فيلم مستند به تأمين منابع مال از خارج از کشور روي آورند. سرانجام اينکیه ر ابیت شیديد

هیاي بلنید سیينماي وارد ار بيشتري بر توليد فيلمشود فشاي با صنعت سينما، سسا م هاي تلويزيون ماهوارهشسکهشود توليد مشیترک بیراي شود و توليد فيلم از لحاظ مال به فعاليت ريسک پذير تسديل گردد. اين وضعيت سسا م

ها اجتناب ناپذير گردد.توليد اين گونه فيلم

هانوشتپی1. http://www.yabeyrouth.corn/pages/index3401. htm 2 For an overview of these channels, see ASBU tables, ttpp://www.asbu.net/www/

r/directdoc.asp?docid.117 3. Source: http://english.ramarran.net/Profile.aspx 4. www.qantara.de/webcorn/how_article.pbp/c_ 310/_nr-153/ihtml 5 www.qan cara.de/webcorn/ how article.php/c_310/_nr-153/ ihtml 6 www.o3productions.com/arabiya08.htm 7 www.o3productions.com/arabiya08.htm 8 hap://english.aljazeera.ner/documenrary/2007/02/200852519224757854.html 9 wvvw.qantara.de/webcom/1iovv_arricle.php/c_310/_nr-153/ ihtml 10 www.gantara.(1c/webcom/how_article.php/c_310/_nr-151/ihtml 11 www.onculrure.eu/story.aspx?s_id=193 12 www.omuliure.cu/srory.aspx?s_id=193 13 Source: Filmmaker Magazine, 1 February 2008, hrtp://wwvv.filmmakermaga-

zine.com/directorinrervicws/2008/02/nadine-labaki-cararnel.pbp (accessed on 23 April 2009).

011

9

گسيختهگانگی رواندواينترنت در جهان عرب؛ خلي ريناوي

ا تصاد اردن ضروري از ديدگاه حکومت ، اجتماع و ا تصادي براي رشد و ثسات جامعه و ما بر اين باور راسخ هستيم که ا تساس فناوري کردن اردن به يک مرکز فناوري دانش بنياد است. است. امضاي اين توافقنامه با مايکروسافت گام به سوي تحق روياي ما براي تسديل

«ي باشدخواهد قبله گاه فناوراردن مي»عبداهلل پادشاه اردن در كتاب 7333مارس 8وايرد نيوز،

شهر در حال حاضر در معرض سانسور اينترنت است. اين کار را بايد ستود، رار نيست ما اينترنت را براي همه آزاد بگذاريم زيیرا کنند. شان نقض م هاي غيراخال وجوددارند که حقوق مسلمانان را در اجراي وانين مذهس سايت

العزيز، مدير شهر علم و فناوري شاه عبدالعزيز صالح بن عبداهلل

هاي اينترنت در جهان عرب است. از يک سو، دولت گسيختهدو نقل ول آغازين اين فصل، بازتاب از مو عيت رواني اينترنت را در کشورهايشیان روز باشند از سوي ديگر، توسعهي مخابرات و اينترنت بهعرب تالش دارند در حوزه

ها در عين حال کیه از اهميیت دارند. اين دولت ايکنند بدين گونه آنها با اينترنت برخورد دوگانهد کرده و م محدوبيننید کیه اند آن را عامل م هاي خارج آگاهشان و اهميت حيات آن در جذب سرمايها تصادي اينترنت در توسعه

هاي که از امپرياليسم فرهنگی غیرب بیه عنیوان دليلی دولت گذارد.بر ثسات سياس و اجتماع کشورشان تاثير م کننیدع از طريی کنتیرل برند زحمت کنترل اين شاهراه اطالعات را بر خود هموار می بهره م براي ايجاد محدوديت

فاده هیا و اسیت حکومت تامين کنندگان اينترنت، محدودکردن تعداد ارائه کنندگان خدمات اينترنت، فيلتر کردن سايتاز نرم افزارهاي کنترل کننده، ايجاد نهادهاي نظارت در حوزه استفاده از اينترنت و همچنين بازنگري مقیررات بیراي

اي سینت ، ها، که در کشورهاي مختلف متفاوت است، اينترنت را، همانند رسانهکنترل دسترس به اينترنت. اين شيوه هاست. ر معرض انواع سانسور و تحريمسازد که ددرحوزه عموم به موضوع تسديل م

ميليیارد 3/3گذشته آغاز شده، کاربران اين رسانه بالغ بر درباره اينترنت که از دو دهه 1113برپايه تحقيقات سال درصد جمعيت جهان کاربران اينترنت هستند. اين ميیزان در مقايسیه بیا سیال 9/13نفر تخمين زده م شوند، يعن

سییايت برابییر شییده اسییت )طسیی آخییرين آمییار موجییود در وب 33ميليییون نفییر بییوده، 91کییه حییدود 3339internetworldstats.com.)

3/99عربی ) درصد( و امارات متحده 33در ميان کشورهاي خاورميانه بيشترين دسترس به اينترنت در بحرين )کیییاربر( وجیییود دارد 1131113111درصییید( اسیییت و بيشیییترين تعیییداد کیییاربران اينترنتییی در ايیییران )بیییا

(internetworldstats.comديگر کشورهاي عرب فاصله .) زيادي با کشورهاي غيرعرب منطقه ماننید ترکيیه و ايران دارند.


درصید از جمعيیت کیل جهیان را در ژوئین 39/1شود، کشورهاي عربی مشاهده م 3طور که در جدول همان درصد از کاربران اينترنت را دارد. 11/1ه جهان عرب تنها دادند. اين در حال است کتشکيل م 1131

ها يیا نتها، کاف از آنجا که بسياري از کاربران اينترنت در جهان عرب از طري کامپيوترهاي عموم در دانشگاههیاي شخصی ممکین اسیت تعیداد وا عی هاي جمع به شسکه دسترس دارند و نه از طري حسابديگر کاربري

اينترنت در اين منطقه باالتر از ميزان فکر شده باشد. به رغم نفوف سريع و گسترده اينترنت در جوامع عربی ، کاربرانها را در جهیان دارد ترين رتسهکه همچنان رو به افزايش است، درصد کاربران اينترنت در اين کشورها، يک از پايين

درصد و بيشتر( دارند. در هیر حیال، 11ر نسستار باالي )حدود ي خليج فارس که آماالسته به استثناي کشورهاي حوزه رود. درصد کل جمعيت فراتر نم 31در بقيه کشورهاي عرب اين ميزان از

رود؟ عوامیل مختلفی انقالب ديجيتال کنید پیيش می چرا جهان عرب، با چنين جمعيت جوان ، هنوز در حوزهي بیاالي تجهيیزات فنیاوري ارتساطیات، انش محدود زبیان انگليسی ، هزينیه توان به دوجود دارند که از آن ميان م

ساز و دسترس محدود به اينترنت در مناط روستاي اشاره کرد. تمام ايین عوامیل اي مشکلهاي رسانهزيرساختهیا و طسقیات وهسازند که در اختيار گیر افت سرعت اينترنت را به دنسال دارند و اينترنت را به ابزاري تجمل بدل م

ي اجتماع متوسط و باال.هاهاي مختلف از طسقهخاص در اجتماع است، يعن گروه از متخصصان با مهارتتوان اهميت اينترنت را به عنوان يک منسع اطالعات و ابزار تحقيقات در جهان عرب ناديیده به رغم اين آمار نم

دهید و نيیز است که هويت جمع و اتحاد اجتماع را شکل می گرفت. اين ويژگ حاصل ماهيت تعامل اينترنت هاي طرفدار گرايان مذهس و هم گروهآن به عنوان يک درت اجتماع و سياس هم براي اصول حاصل توان بالقوه

شیود، ديده می 3گونه که در جدول اند. همانشک عامل ايجاد تغييرات در جهان عرب بودهحقوق بشر است که ب آن بیا رشید هیاي اخيیر و مقايسیه توان در رشد سريع اين رسانه در ميان جوامع عیرب در سیال نتايج اين امر را م

دهد کیه رشید هاي جهان و همچنين ميانگين رشد اينترنت در جهان ديد. اين مقايسه نشان م اينترنت در بقيه بخشدرصید بیوده اسیت، در حیال کیه در 1391برابر بیا 1131تا 1111هاي استفاده از اينترنت در جهان عرب در سال

اند. استفاده از اينترنت رشد داشته درصد در زمينه 199هاي جهان تنها همين دوره ديگر بخش

ع کاربران اينترنت در جهان عرب و در کل دنيا3جدول

مناط جمعيت (1113)برآورد سال

درصد از

جمعيت جهان کاربران اينترنت

1131ژوئن درصد جمعيت

ضريا نفوف اينترنت رشد کاربران

(1111ی 1131) درصد از

اربران جهان ٪11/1 ٪1391 ٪9/33 9933113111 ٪39/1 11133933911 جهان عرب

٪93/39 ٪199 ٪1/13 3331331313939 ٪31/39 9393131133139 بقيه مناط جهان ٪1/311 ٪199 ٪9/13 3339939313339 ٪1/311 9331939133391 کل جهان

( آمیار مربیوط بیه 1اسیت. 1131ژوئین 11( ميزان کاربران اينترنت و آمار جمعيت خاورميانیه مربیوط بیه 3نکتهع توان از اطالعیات ارايیه شیده در ( م 1جمعيت بر مسناي اطالعات موجود در اداره آمار امريکا ارايه شده است.

رايیت استفاده کرد. ح کپ InternetWorldstats.com اين سايت با فکر ماخذ و ارائه يک لينک به صفحه است. کليه حقوق محفوظ است. 1131سوتا مارکتينگ گروپ، متعل به مينه

پردازد. اين فصل همچنیين موانیع از آن در جوامع عرب م فصل حاضر به هور اينترنت و ميزان نفوف و استفادهعموم مجازي ان و استفاده از آن به عنوان يک حوزهاصل موجود در برابر گسترش اين رسانه در اين بخش از جه

هیاي کنید. در ايین فصیل واکینش و فرهنگ آن را در اين منطقه بررس می نترنتيارا تحليل و الگوهاي استفاده از ها نيز تشريح خواهد شد. نتهاي عرب به اين رسانه و توزيع آن از طري کاف ها و رژيمدولت

011 اينترنت در جهان عرب

102

رباينترنت در جهان عگیردد. زمیان کیه اينترنیت تنهیا در ادارات دولتی ، برمی 3331 اولين ارتساطات اينترنت در اين منطقه به اوايل دهه

ها و موسسات تحقيقات ابل دسترس بود. با گذشیت زمیان، کیاربرد آن گسیترش يافیت و امیروزه امکیان دانشگاه ي کشورهاي عرب وجود دارد. در همهکنندگان محل دسترس عموم به اينترنت از طري تامين

ي گسترده از اينترنت در اين کشیور از (. اما استفاده3333اولين کشور عرب بود که به اينترنت متصل شد ) تونستاسيس شد تا بازاريیاب –سازمان اينترنت تونس –ي اصل اينترنت کنندهآغاز شد، يعن زمان که تامين 3339سال

(. تیونس 2006و فروش خدمات و فناوري اينترنت را انجام دهد و بر تسادل اطالعات نظارت داشیته باشید )عيید، گذاران خارج منجر شیود. خیدمات اينترنتی را اي گسترش دهد که به جذب سرمايهتالش کرد فناوري را به گونه

9دادنید و هیاي دولتی خیدمات ارائیه می کننده به نهادها و آژانستامين 9 کردند کهکننده ارائه م شرکت تامين 31خدمات اينترنتی بیا اسیتفاده از سیرويس 3کردند.تر فراهم م شرکت خصوص اين خدمات را براي بازاري گسترده

کیه بیه اينترنیت تعداد کاربران 1131شد. طس آمار مربوط به ژوئن تامين م DSL( و خطوط Dial upگير )شمارهدهد و ميزان رشید اسیتفاده از درصد از کل جمعيت تونس را تشکيل م 11ميليون نفر است که 9/1دسترس دارند درصد بوده است. در مجموع تفاوت عظيم ميان تعداد کیاربران 1911برابر با 1131تا 1111هاي اينترنت بين سالدهنید کیه شود، وجود دارد زيرا کاربران تونسی تیرجيح می ديده م هاي که ]توسط کاربران[ سايتاينترنت و وب

براي جلوگيري از سانسور دولت از پست الکترونيک خارج استفاده کنند. مرکیز پشیتيسان اطالعیات و "اندازي کرد. اين کیار را اينترنت را راه 3331، پس از تونس، و در اواخر سال مصر، ايین مرکیز بیا ارائیه مجیوز بیه 3339مصیر اسیت انجیام داد. در ابتیداي سیال نیه که وابسته به کابي "گيريتصميمکننیدگان سیازي اينترنیت را آغیاز کیرد و بیه دنسیال آن تیامين هیا( خصوصی ISPکنندگان خصوص اينترنت )تامين

صی کننیده خصو تیامين 39بازار مصر 3339خصوص فروش اين خدمات به مشتريان ديگر را آغاز کردند. در سال دولیت 1111سیال مخابرات مصر به هیم میرتسط بودنید. در میاه می هاي شسکهاينترنت داشت که از طري پورتال

هیاي عظیيم، ي اين تالشدر نتيجه 1را از طري طرح که هفت شرکت آنرا اجرا کردند، ارائه نمود. ADSLسرويس ميليون نفر اسیت 39 کاربران اينترنت در مصر بيشتر از گيري يافت. تعداد کنونتعداد کاربران اينترنت افزايش چشم

1933برابر با 1131تا 1111هاي دهد و رشد کاربران بين سالدرصد از کل جمعيت اين کشور را تشکيل م 13که آنها کنند که از ميان خصوص دريافت م کنندهتامين 133اين کاربران سرويس اينترنت را از درصد بوده است. همه

1ي مخابرات مصر هستند.ها در حوزهترين شرکت( بزرگ TEData( و تدآتا )Linkهاي لينک )شرکت ( کیه نهیادي دولتی اسیت، CERISTاز طري مرکز تحقيقیات کريسیت ) 3331خدمات اينترنت را در سال الجزاير

هیاي ايین خیدمات بیه شیرکت ي ارائیه اندازي کرد. پنج سال بعد، اين سرويس از انحصار دولت درآمد و اجیازه راهاينترنت در ايین کشیور وجیود داشیتند خدمات خصوص کنندهتامين 33ميالدي 1111خصوص داده شد. در سال

اسیت کیه شیرکت میادر "شیرکت مخیابرات الجزايیر "ن در دست (. بازار مخابرات اين کشور همچنا2006)عيد، ترين موانع موجود در برابر رود. يک از بزرگکننده خدمات مخابرات در کشور به شمار م تخصص دولت و تامين

دو شیرکت 1119استفاده گسترده از اينترنت در الجزاير انحصیار شیرکت مخیابرات الجزايیر اسیت. الستیه در سیال ارائه کنند و اين وضیعيت ADSLاندازي و همچنين خدمات خطوط زمين تلفن را راه ازه يافتند شسکهخصوص اج

9/31ميليون کاربر اينترنیت در الجزيیره وجیود داشیت کیه 9/1، تعداد 1131انحصاري تقريسار پايان يافت. در ژوئن

http://www.infocom.tn/index.php?id=5وزارت فناوري ارتساطات -3 http://www.mict.gov.eg/ar/app.asp?article _no=631اجرا شد. وزارت مخابرات، که توسط دولت مصر، ADSLهاي پروژه - 1در مصر بود. در حال که شرکت دوم ISPراه اندازي شد. اين شرکت اولين In Touchبا نام 3331تداتا يک شرکت خصوص است که در سال - 1

يک شرکت سهام دولت است.


درصید 3111برابر با 1113تا 1111هاي لدهند. رشد کاربران بين سادرصد از کل جمعيت اين کشور را تشکيل م تیر از بوده است. به رغم آزادسازي بخش مخابرات، هنوز استفاده از اينترنیت و خیدمات اينترنتی در الجزيیر پیايين

کشورهاي همسايه است. 1119کشور بعدي بود که از طري شرکت اتصاالت به اينترنت متصل شد. اين شرکت تا سیال امارات متحده عربي

يیک 1119در سیال 1عربی در دسیت داشیت. بازار خدمات مخابرات را به صورت انحصیاري در امیارات متحیده اندازي شد تا تنیوع بیازار مخیابرات ملی را ( که آن هم يک شرکت داخل بود، راهDUخصوص ديگر ) کنندهتامين

هاي سطح کاربران اينترنت و همچنين زيرساختافزايش عرب اولين کشور عرب در زمينه بيشتر کند. امارات متحده هاي شرکت و تجاري که تعداد آنها بسيار زياد و کيفيتشان بسیيار بیاال اسیت، همیه سايتاينترنت است. در کنار وب

عربی بیه هاي بسيار کامل به زبآنهاي انگليس و عرب دارند. امارات متحیده سايتادارات دولت در اين کشور وب(، يک شهر اينترنت نيز تاسيس کیرده ITي فناوري اطالعات )گذاران داخل و خارج به حوزهجذب سرمايهمنظور

در گیزارش UNDPاست که يک از دو شهر اينترنت در جهان عرب است. دفتر طرح توسعه سیازمان ملیل متحید نفر جمعيت، برترين کشور عربی از 3111کاربر از ميان هر 113خود امارات را با 1119-1113توسعه انسان سال

، تعیداد کیاربران اينترنیت در امیارات 1131طس آمار ژوئن (.1113لحاظ دسترس به اينترنت معرف کرد )هانکوک دهد. ايین آمیار دومیين درصد جمعيت کشور را تشکيل م 99ميليون نفر است که بيش از 3/1عرب حدود متحده

تیا 1111هیاي کشورهاي جهان عرب است. افزايش رشد استفاده از اينترنت بين سیال ضريا نفوف باالي اينترنت در درصد بوده است. 131برابر با 1131

به اينترنت متصل شدند. از زمان که اينترنت در اردن به صورت همگیان عرضیه 3331در سال اردن و سودانموسسیه »کشیور برخیوردار بیود. اينترنیت از طريی از پشتيسان وي مقامات دولت پادشاه اين شد، اين سرويسشیرکت ارتساطیات »به شرکت دولت تغيير شکل يافت و با نیام 3339که در سال ارائه شد، « سيمدولت ارتساطات ب

هیاي مخیابرات اين شرکت تنها شرکت بیود کیه سیرويس ،1111اش را آغاز کرد. تا سال هاي تجاريفعاليت« اردنفروخت (France Telecom)کام کرد. پس از آن دولت سهام اين شرکت را به فرانس تلها ارائه م محل و مل ر

ايین (.1119اليین، ايسیت آن ميیدل و به اين ترتيا اين شرکت فعال اصل بخیش ارتساطیات در اردن تسیديل شید ) يعنی شید، 1111نفیر در سیال 911111به 1111نفر در سال 319111ا دامات موجا افزايش کاربران اينترنت از

هیاي در حیال حاضیر شیرکت 9شهروند که باالترين ميزان در ميان کشورهاي عربی اسیت. 3111کاربر از هر 339کنند. اين رشد سیريع باعیث شید اردن در ايین حیوزه بیه بهتیرين کشیور در ميیان زيادي خدمات اينترنت ارائه م

درصد از کل جمعيت 19ميليون کاربر اينترنت، يعن 9/3، بيش از 1131کشورهاي عرب بدل شود. طس آمار ژوئن 3193برابیر بیا 1131تیا 1111هاي کشور اردن به اينترنت دسترس دارند و ميزان رشد استفاده از اينترنت بين سال

درصد بوده است.مخابرات تسلط داشت. السته سال ورود اينترنت به سودان نيز بود و پيش از آن دولت سودان بر بخش 3331سال

صید خیود بیراي بیاز کیردن درهیاي « شرکت مل مخیابرات "اين سلطه زمان به پايان رسيد که دولت با تأسيس کیه در "سیيم شرکت ملی مخیابرات سیيم و بی "در کنار اين تدابير 9مخابرات به روي بخش خصوص خسر داد.

تسديل شد. اين شرکت شسکه ارتسیاط (Suda Tel)م سوداتل تملک دولت بود نيز به شرکت سهام خصوص به ناشیرکت دولتی بیه نیام سیودانت . پس از ساخت اين شیسکه، (1119سايت باب، جديدي در سودان ايجاد کرد )وب

(SudaNet،) ( 1119 سیايت سیودانت، وببراي ارائه سرويس اينترنت به بخش خصوص در سودان تأسيس شد) .

Rehareal.tripod.com/isp.htmي عرب . ي سرويس در امارات متحدهتأمين کننده - 1 COA, CS .http://www.trc.jo/static_Arabic/mindicators.shtm(23/7/2006)نکات مهم - 9 www.ntc.org.sd/ntc/ntc_func.htmشرکت مخابرات مل ، - 9


107

افیزايش هیاي مخیابرات ، کننده اينترنت بود و در آن زمان بود که براي کاهش هزينهتنها تامين 1119 سودانت تا سالمو عيیت ديجيتیال بیين منیاط شیهري و روسیتاي ، ي فناوري اطالعات و کیاهش فاصیله ضريا توسعه در حوزه

رکت در سیودان . در حیال حاضیر شیش شی (1119 انحصاري اين شیرکت از ميیان رفیت )شیسکه مکتیوب محیيط ميليون کاربر در سودان وجود داشیت کیه ايین ميیزان 1/1حدود 1131کنند. در ژوئن هاي اينترت ارائه م سرويس 31311میيالدي 1131تیا 1111هیاي درصد کل جمعيت اين کشور است. ضريا رشد استفاده بين سال 31برابر با

اي يا جهان پايين است. ده از اينترنت در سطوح منطقهدرصد بوده است. اين آمار در مقايسه با ضريا استفاشیرکت بحیرين تلیه کیام ي اينترنیت در سیودان، کننیده به اينترنیت متصیل شید. تنهیا تیامين 3339در سال بحرين

(Bahrain Telecom) کو يا بتل(BatelCo) است که مالکيت و امور اجراي آن به طور کامیل در اختيیار دولیتکننیده کیو هنیوز تنهیا تیامين تصميم مسن بر باز کردن بازار اتخاف شید، بتیل ،1111ينکه که در سال است. به رغم ا

به ويژه با توجه بیه بیاال بیودن نیر خیدمات اينترنت در بحرين است. انحصاري بودن اينترنت انتقادهاي زيادي را،اندازي يک سیايت ويیژه بیراي هاي راهه که هزينهبرانگيخته است تا جاي که برخ از افراد را ترغيا کرد اينترنت،

تیرين میانع در برابیر . اين وضعيت انحصاري بزرگ(1119کو، بتلهاي شرکت را پرداخت کنند )اعتراض به سياستايین سیرويس دهد،نيز ارائه م ADSLکو سرويس رود. گرچه بتلافزايش استفاده از اينترنت در بحرين به شمار م

هاي خسري عنوان شده که دليل اين سياست محدود کردن استفاده از اينترنت بیه خیاطر ران است. در گزارشبسيار گکیاربران اينترنیت در بحیرين 1131. تیا ژوئین 2005)مخاالفان[ اسیت )الشیهاب ، از ترس افزايش درت سياس ]

ادند. اين ميزان، باالترين نسست در ميیان ددرصد از کل جمعيت اين کشور را تشکيل م 33اند که نفر بوده 111/913 3911برابیر بیا 1131تا 1111هاي کشورهاي عرب و در حوزه خليج فارس است. رشد استفاده از اينترنت بين سال

درصد بوده است. 3333اما اين وضیعيت از سیال به اينترنت متصل شد. در ابتدا تعداد کاربران محدود بود، 3339نيز در سال مراكش

اسیت 1113آموزش تیا سیال که ملک محمد ششم به درت رسيد، تغيير کرد. او اعالم کرد در پ اجراي يک دهه. دليل اصیل اهميیت بخشیيدن بیه ايین امیر (1119 ي مدارس به اينترنت متصل خواهند شد )بروانا،که ط آن همهبازار اينترنت اين کشیور را کننده خدمات اينترنت ،تامين گذاران خارج بود. شرکت مخابرات مراکش،جذب سرمايه

سازي آن صیادر شید. ر در مالکيت دولت بود تا اينکه دستور خصوص کامال 1111در دست دارد. اين شرکت تا سال بیه هاي ثابت را دريافیت کیرد، مجوز خدمات تلفن (Mid Tel)يعن زمان که شرکت ميد تل ، 1119بازار در سال

کل تغيير نمود. اين مجوز به معن امکان تأمين خدمات بود که شرکت مخیابرات موراکیو در اختيیار خیود داشیت درصد از 11ميليون يا 9/31اينترنت برآورد شده است که تعداد کاربران 1131. در آمار رسم ژوئن (1119 )بزبن ،

درصد بوده است. 31111برابر با 1131تا 1111هاي کل جمعيت کشور است و ضريا رشد بين سال يعنی زمیان کیه بیه رغیم اندازي کیرد، راه 3339که وضعيت ا تصادي نامساعدي دارد، اينترنت را در سپتامسر يمن

مورد استقسال یرار -ها بود ها و ح اشتراکمودم ها،يل باالبودن يمت رايانهکه به دل -دسترس محدود به اينترنت يمین و يمین نیت. تعیداد کیاربران و ضیريا رشید تلیه گرفت. يمن دو شرکت ارائه کننده خدمات اينترنت داشت، اين کشیور اجیازه تر است. شرايط اجتماع و ا تصادياينترنت در يمن به نسست ديگر کشورهاي منطقه بسيار پايين

يمین بیه دليیل فقیدان ،1119در ابتیداي سیال 9نداد که تعداد کاربران اينترنیت افیزايش چشیمگيري داشیته باشید. يعنی زمیان کیه (. تیا همیين اواخیر، a1119السحیري، مشترک اينترنت داشت ) 3313111هاي الزم تنها زيرساخت

در اين کشور موجود بود. بیه رغیم ISDNگير و هاي شمارهويستنها سر اندازي کرد،را راه ADSLيمن سرويس تلهاي اسیت کیه تنهیا تعیداد شرايط ا تصادي به گونه دهد،در اختيار شهروندان يمن رار م ADSLمزاياي فراوان که

خدمات - 9 ISP شرکت Ynet. ،www.y.net.ye/arabicynet/ynet/background


السحیري، نفر است ) 1111کمتر از ADSLاندک از مردم ادر به استفاده از اين سرويس هستند و در نتيجه مشترکان درصد از جمعيت ايین کشیور 3/3نفر است که تنها 111111. از اين رو تعداد فعل کاربران اينترنت در يمن (1119

درصد بیوده اسیت. 1911برابر با 1131تا 1111هاي دهد. ضريا رشد استفاده از اينترنت نيز در سالرا تشکيل م ها کننید و دهد که زمآنهاي طوالن را صرف مشاهده وب سايتبه عالوه، شرايط ا تصادي به مردم يمن فرصت نم

کند. اين امر نيز تا حد زيادي تأثير اينترنت بر زندگ اجتماع و سياس آنها را محدود م انید. بیه اينترنیت متصیل شیده 3339کشورهاي هستند که در سال عربستان سعودي و سوريه كويت، قطر، عمان،

داي اين سال به اينترنت دسترس پيدا کردند و اين بخش در اختيار شرکت تل عمیان یرار داشیت مردم عمان در ابت دولت الکترونيیک، تشینه بلندپروازانه کشور پادشاه عمان براي اجراي پروژه که کليه سهامش متعل به دولت بود.

را به دنسال داشت. به رغم رشید سیريع کیاربران و اين امر افزايش استفاده از اينترنت دستياب به ارتساطات مدرن بودهیاي منطقیه کیاربران انیدک دارد. انحصیاري بیودن هنوز اين کشور در مقايسه بیا ديگیر کشیور اينترنت در عمان،

زيادي بیر گسیترش ايین سیرويس و افیزايش تعیداد هاي باال و مشکالت فن تأثير منف نر هاي اينترنت،سرويسميليون نفر بود 1/3تعداد کاربران اينترنت در عمان تنها کم بيش از ،1131در ژوئن در نتيجه، کاربران داشته است.

درصید 3119برابر بیا 1131تا 1111هاي داد و نر رشد بين سالدرصد از جمعيت اين کشور را تشکيل م 19که بوده است. هاي مخیابرات کشور اکنون يک از بهترين زيرساختارائه شدند. اين 3339نيز از سال قطراينترنت در خدمات

گزارشیگران بیدون میرز، بازار مخابرات طر را در دسیت دارد ) Q-Telدر سراسر جهان را دارد. شرکت خصوص دهد و سرويس اينترنیت را هیم از طريی شیرکت وابسیته (. اين شرکت خدمات تلفن ثابت و همراه ارائه م 1119اين بخش را به صیورت انحصیاري در اختيیار خواهید 1131که تا سال Tel-Q 3کند.تأمين م « طر اينترنت»خود،

دهید. ايین شیرکت همچنیين از ارائیه می Wi-Fiو ADSLشیامل وسيع از خدمات، دامنه (1119داشت )الوطن، کند. اگرچه شرکت فت م هاي باالي براي خدمات خود دريابرد و هزينهي فراوان م مو عيت تجاري خود استفاده

Q-Tel، رئيس آن يک از اعضاي خاندان پادشاه اسیت. شود ول به لحاظ صوري شرکت خصوص محسوب ممورد 91111تعداد کاربران اينترنت تنها 1111اين بدان معناست که حکومت تواناي کنترل اينترنت را دارد. در سال

اما پس از آن زمان اين ميزان دو برابر شد و به جاي رسیيد کیه در سیال ،(1119گزارشگران بدون مرز، بوده است ) 91نفر بوده است کیه حیدود 119111کاربران اينترنت ،1131طس آمار سال 3نفر رسيد. 399111اين عدد به 1119

درصد 3191ابر با بر 1113تا 1111هاي دهد و رشد استفاده از اينترنت بين سالدرصد از کل جمعيت را تشکيل م بوده است.

هاي اصیل در ايین بخش مخابرات را خصوص کرد. شرکت به منظور ارائه خدمات اينترنت، 3339در سال كويتهسیتند. ايین (Fast Telecommunication)کاميونيکيشین و فسیت تلیه (Quality Net)نیت عرصه کیواليت

و ADSL اي،خطیوط اجیاره گيیر، ز جمله سیرويس شیماره اي از خدمات و محصوالت اها مجموعه گستردهشرکتميزان باالي باسوادي و رفاه ا تصیادي در به دليل ساختار پيشرفته مخابرات ، 31کنند.هاي پيش پرداخت ارائه م کارتدهنید. هاي اينترنت را چند شرکت خصوص ارائه م دسترس به اينترنت در اين کشور آسان است. سرويس کويت،

کاربر در دسامسر 391111به همين دليل تعداد کاربران اينترنت در کويت به سرعت رشد داشته است. اين ميزان از و. بر اساس آمار ژوئین سايت آمار جهان اينترنت(رسيده است )وب 1119کاربر در مارس 911111به حدود 1111

www.qatar.net.qa/sercices/services.htm وب سايت اينترنت طر، - 3 دفتر منطقه عرب الملل ،واحد مخابرات بين -3

www.ituarabic.org/arab_country_report.asp?arab_country_code=15 31 - www.qualitynet.net


109

درصد جمعيت کشور است و رشید تعیداد 13وده که بيش از ميليون نفر ب 3/3تعداد کاربران اينترنت برابر با ،1131سیال دربیاره UNDPدرصد بوده است. در گزارش توسعه انسان 911برابر با 1131تا 1111هاي کاربران بين سال

دومين کشور عرب از لحیاظ اسیتفاده از اينترنیت نفر جمعيت، 3111کاربر از هر 199با کشور کويت 1113-1119 (. 1113ت )هانکوک، بوده اس

اما به دليل وجود ديدگاه شکاکانه نسست به هیر چيیز به اينترنت دسترس يافت، 3339از سال عربستان سعوديچنیدان در کشیور عربسیتان 3333زمان زيادي طول کشيد تا اين رسانه پذيرفتیه شیود. اينترنیت تیا دسیامسر غرب ،

کشور امکان دسترس به اينترنت به صورت شخص را پيیدا کردنید. گسترش نيافت و در اين زمان بود که مردم اينجزو آخیرين کشیورهاي باشید کیه بیه اين امر باعث شد عربستان سعودي به رغم ثروت چشمگير و فراوان خود،

، با کمیک شیرکت مخیابرات سیعودي، «شهر شاه عسدا... عزيز» اينترنت دسترس پيداکرد. به مدت بيش از پنج سال، 1111کرد. اين شیرايط تیا سیال مسدول اينترنت بود. اين بخش خطوط اينترنت خارج را در کل شهر ارائه م مقام

بر فيلتیر کیردن ها را بر عهده گرفت،ISPادامه يافت و در اين زمان بود که شرکت مخابرات مسدوليت ارائه مجوز به عربستان را به ثست رساند. به رغم (Domain)هاي امنههاي امنيت را اعمال کرد و دها نظارت يافت، کنترلسرويس

پادشاه عربستان به دليل نگران درباره تجاري، الکترونيک و دستياب به اطالعات در جامعهاهميت روزافزون پست اين امیر، همیه کرد. در نتيجهدر گشودن درهاي اينترنت تعلل م امکان دسترس شهروندان به موضوعات نامناسا،

شوند. بیه رغیم افیزايش دي از مسير يک سرور که تحت کنترل دولت است تامين و همه آنها فيلتر م ارتساطات سعوسرويس نامناسیا و هاي اشتراک،شکايت شهروندان تمام ندارد و دليل اين امر افزايش هزينه مداوم تعداد کاربران،

ربستان سعودي با آن مواجه هستند میانع پشتيسان فن ضعيف است. مشکالت فن و سدهاي اجتماع که کاربران ع 1131گيري از آن شده است. تعداد کیاربران اينترنیت در عربسیتان سیعودي در ژوئین آنها از اينترنت و بهره استفادهنيز برابیر 1113تا 1111 درصد از کل جمعيت آن بوده است. رشد استفاده در دوره 13ميليون نفر يعن 3/3برابر با بوده است. درصد 1311

بیه طیور اندک پس از درگذشت حافظ اسد و به درت رسیيدن پسیرش بشیار اسید، ،1111در جوالي سوريهسیوريه « انجمین کیامپيوتر »رسم به شسکه اينترنت وصل شد. بشار اسد پس از رسيدن به رياست جمهوري رئیيس

به رغم اينکه امکان دسترس بیه اينترنیت از سیال کرد. پيش از آن،شد و از دستياب عموم مردم به اينترنت حمايت حی انحصیاري تیأمين ،« بنيیاد دولتی مخیابرات »شد. ول اتصال به اين شسکه جرم محسوب م مقدور بود 3339

اصل نيز همچنان بازار را در دست دارند. ISPو دو 33سيم را در کل سوريه در اختيار داردهاي سيم و ب سرويسط دو سال اولی «.انجمن فناوري اطالعات سوريه»و « بنياد دولت مخابرات»اند از کننده دولت عسارتناين دو تامي

کیاربر در 11111تعداد کاربران اينترنت به طیرز چشیمگيري افیزايش يافیت و از که استفاده از اينترنت انون شد،تعیداد کیاربران بیه 1111(. در انتهیاي سیال UNDP ،1111 – 1111رسيد ) 1111کاربر در سال 119111به 1111

ضعف توزيع اينترنت در اين کشور در مقايسه بیا ديگیر اين آمار همچنان پايين و نشان دهنده 31نفر رسيد. 311111شد و اين مانع نيز رشد اينترنت را کنید کشورهاي منطقه است. از همان ابتدا تدابير امنيت در مورد اينترنت اعمال م

هاي اخير از ميان برداشیته شیدند. در (. برخ از اين موانع در طول سال(Marmarita Forum 2006است کرده وارد بیازار شید و بیه دنسیال آن شیرکت مهندسی (Aya)ي خصوص به نام شرکت آيا کنندهيک تامين ،1119سال

مخابرات را توسعه داده و ميزان دسترس را خواهد بخش (. دولت م 1119بافل، کامپيوتر نيز به اين بازار راه يافت )تعیداد کیاربران اينترنیت در ،1131دهد. طس آمار ژوئن ول اين کار را بدون آزادسازي بازار انجام م افزايش دهد،

www.ste.gov.sy/?act=aboutي تأسيس، اي دربارهنکتهمخابرات سوريه، - 33 سوريه جهان عرب، دفتر منطقه، مخابرات ملل الاتحاديه بين- 31

www.ituarabic.org/arab_country_report.asp?arab-_country_code=10


1111هیاي دهد. ضريا رشد کاربران در سالدرصد از کل جمعيت را تشکيل م 33ميليون نفر بوده که 3/1سوريه درصد بوده است. 31139برابر با 1113تا

3333کیه در سیال « کیام و تکنولیوژي تلیه »به اينترنت دسترس داشته است. شیرکت دولتی 3333از سال ليبي

هاي مخابرات و اينترنت را در اختيار داشت. گرچه اين وضعيت به تازگ کمی ح انحصاري سرويس تأسيس شد،در مورد اينترنت همچنان وجود دارد. دولت همچنان به طور کامل هیدايت وضعيت انحصاري تغيير کرده است ول

پسیر رئیيس جمهیور ليسی و کنترل اين بخش را در دست دارد. اين امر تا حد زيادي به دليل نقش محمید یذاف ، حیدود ،1119در ابتداي سال HRinfoکه تواناي کنترل بسيار گسترده بر بخش مخابرات را دارد. طس آمار 31است،

تعیداد 1131(. آمیار ژوئین 1111عرب اطالعات حقیوق بشیر، شسکهيک ميليون کاربر در ليس وجود داشته است )میيالدي 1111دهد. تعداد کیاربران از سیال درصد جمعيت کشور را تشکيل م 9اند که کاربر را ثست کرده 191311 درصد رشد داشته است. 1113

توان جزو موارد خاص به شمار آورد. هر کدام از آنها شیرايط خاصی دارنید را م لبنان، عراق ،سه كشور فلسطيني که بر وضعيت اينترنت در کشورهايشان تأثير گذاشته است. دولت خودگردان فلسطين اينترنیت را در اواخیر دهیه

کردنید. اينترنیت ارائیه می شرکت خیدمات 31ميالدي 1113اندازي کرد. در سال راه -پس از پيمان اسلو - 3331خیدمات انیدازي شید. اينترنیت راه خدمات براي انجام امور مربوط به 1119در سال « سازمان مل اينترنت فلسطين»

تیر اسیت. دليیل اصیل آن چگیونگ ارتسیاط بیين شیرکت مخابرات فلسطين در مقايسه با کشورهاي همسايه گرانبه اين صورت که شرکت فلسطين بايد مخابرات اسرائيل است، شسکه و (Pal Tel)تل -مخابرات فلسطين يعن پال

عالوه بیر ايین مشیکالت سياسی نيیز بیر بخیش 31ها بفروشد.را از اسرائيل بخرد و آن را به فلسطين خدمات اين شیته و بیازار اينترنیت فلسیطين رشید زيیادي دا ي اين موانیع، گذارند. به رغم وجود همهمخابرات فلسطين تأثير م

اين احیوال اتحاديیه . با همه(1119 ي الکترونيک االيام،رسان کل اين بازار را در دست دارد )روزنامهوزارت اطالعنفیر 111/391بیالغ بیر 1111الملل مخابرات گزارش کرده است که تعداد کاربران اينترنت در فلسطين در سیال بين

درصید کیل 31نفیر بیوده کیه 199111داد کاربران اينترنت در فلسطين تع ،1131بر اساس آمار ژوئن 39بوده است.افیزايش داشیته 1131تیا 1111هیاي درصد بين سال 339دهد و استفاده از اينترنت نيز جمعيت کشور را تشکيل م

است. شید. بیه رغیم و تحت کنترل شديد صدام حسين به اين کشور وارد 3331 اينترنت در سالهاي پايان دهه ،عراقدر

توزيع اينترنت بیه تیدريج و بیه صدام حسين وجود داشت، گيروجود موانع و مشکالت فراوان که در رژيم سختويژه در سطح دولت سرعت يافت. در آن زمان اشخاص امکان دسترس به اينترنیت از طريی کیامپيوتر شخصی را

از اينترنت استفاده کننید. ايین شیرايط نترل شديد بودند،توانستند در موسسات عموم که تحت کنداشتند و تنها م هیا چنیان ول نیر توان در عراق از خانه هم به اينترنت متصل شد،گرچه اکنون م پس از سقوط صدام تغيير کرد،

ار باالست که شهروندان عادي ادر به پرداخت آن نيستند. به عالوه، هرج و مرج سياس عراق تا حد زيیادي بیر بیاز هیاي کیه سیرويس اينترنیت خصوصی ارائیه شرکت اينترنت تأثير گذاشته است. هيچ گونه اطالعات رسم درباره

www.lttnet.comوب سايت شرکت تله کام و تکنولوژي ليس ، - 31وزارت مخیابرات و فنیاوري اطالعیات، دهیيم، اي از انون جديد مخابرات را ارائیه می ما به زودي نسخه وزارت مخابرات و فناوري اطالعاتع - 31

http.www.mtit.gov.ps/detalse.asp?id=57&tbl=all_news&dep=reports دفتییییییییییییر منطقییییییییییییه عییییییییییییرب، فلسییییییییییییطين، المللیییییییییییی ،واحیییییییییییید مخییییییییییییابرات بییییییییییییين -39

www.ituarabic.org/arab_country_report.asp?arab_country_code=14


111

هیاي ارتساط آنها با وزارت مخابرات يا وانين و مقررات حاکم بر فعاليت آنها وجود ندارد. برخی شیرکت دهند،م خیدمات ها کنند. اين شرکتاي فعاليت م ترنت ماهوارهگذاري کرده و در بازار اينخارج در چنين شرايط سرمايه

هیا بسیيار بیاالتر از ي اشتراک اين شرکتکنند. هزينهها عرضه م نتدسترس به اينترنت را به بازار رو به رشد کاف شیده باعیث خیدمات کيفيت باالي تجهيزات و پشتيسان منظم اين کند. السته،رسم است که دولت ارائه م خدمات

بیه 1113نفیر در سیال 13911(. تعداد کاربران اينترنیت در عیراق از 1113که ميزان استفاده از آنها باال باشد )الوان،مخیابرات ي ضعف جدي شسکهاين ار ام نشان دهنده رسيده است. در مجموع، 1131کاربر در سال 119111حدود

ش بين بود. عراق است که با توجه به شرايط موجود امري ابل پيو در جريان بازسازي اين کشور پیس از 3331ي تا حد زيادي در اوايل دهه لبنانزيرساخت اينترنت و مخابرات

جنگ داخل دوباره ايجاد شد. وزارت ارتساطات لسنان بر بخش مخابرات نظارت دارد و امکان ر ابت آزاد را فیراهم هیاي الملل را دارد. ديگر خدمات را شرکتت تلفن داخل و بينکرده است. اين بخش دولت تنها ح تأمين خدما

کننید. ارائیه می به وزارت مخابرات است، )رگوالتوري( که وابسته« سازمان تنظيم مقررات»خصوص تحت نظارت ايین استفاده نکرده بود. در حیال حاضیر در ADSLاز اينترنت 1119لسنان تنها کشور عرب است که تا پيش از سال

مشکالت که کاربران اينترنت در لسنان بیا آن مواجیه هسیتند عمومیار 39کنند.داراي مجوز فعاليت م ISPکشور يازده هیاي (. برخی از شیرکت 1119هاي دسترس اسیت )عيید، مربوط به هزينه –و به ويژه در مناط فقير نشين -فن

هاي باالي دسترس رسیم خیالص کنند تا بتوانند از هزينهها اينترنت ارائه م کوچک به صورت غير انون به خانهبرنامه توسعه سازمان 1119-1113ي انسان سال در گزارش توسعه . به رغم اين مشکالت،(1119 شوند )المستقسل،

. طسی آمیار (1113ي پنجم رار گرفت )هانکوک، نفر جمعيت، در رده 3111کاربر از هر 339، لسنان با UNDPملل دهد و رشد تعداد کیاربران درصد از کل جمعيت آن را تشکيل م 1/11لسنان يک ميليون کاربر دارد که ،1131ژوئن

درصد بوده است. 1/111برابر با 1131تا 1111هاي در طول سال دهد. ي از اينترنت در جهان عرب را به طور خالصه نشان م ميزان استفاده 31جدول شماره

لسنان و فلسطين که با توجیه بیه شیرايط توان به اين نتايج رسيدع اول اينکه به جز عراق،به جدول ده م با توجه شوند رونید گسیترش اينترنیت در اغلیا کشیورهاي عربی موارد خاص محسوب م سياس يا بحرآنهاي نظام ،

اصل دسترس به اينترنت بوده و از همیان کنندهمشابه بوده است. دوم اينکه در اغلا کشورهاي عرب ، دولت تامينهیا در را بیه روي بیازار هیاي اخيیر اسیت کیه رژيیم ابتدا انحصار اين حوزه را در دست داشته است. تنهیا در سیال

هیاي سیايت گيري بين تعداد کاربران اينترنت و وبتفاوت چشم اند. سوم اينکه،خصوص باز کردهخصوص يا نيمهسوريه و عربستان سعودي وجود دارد. اين بدان دليل است که کاربران هاي مثل تونس،در کشور شوندکه بازديد م

هاي پسیت الکترونيیک خیارج دهند براي اجتناب از سانسور دولت ، از حسابها ترجيح م اينترنت در اين کشورهیاي کنند، الستیه در برخی از کشیور م سه نفر استفاده ADSLبه طور ميانگين از هر خط استفاده کنند. چهارم اينکه،

کنند. مصر، فلسطين و لسنان نيز شیاهد پديیده نفر از يک خط استفاده م 31تا 31 مراکش و لسنان، عرب مانند مصر،شیوند و بعید آن را در بودند. برخ افراد مشترک ايین سیرويس می ADSLهاي ي شسکهمنحصر به فردي در زمينه

يک خط را پرداخیت کیرده و بعید آن را بیه صیورت خطیوط همسايگان با هم هزينهگذارند )ديگر م اختيار افراد 39 سازد.تر م را مشکل ADSLکنند(. اين امر برآورد تعداد وا ع کاربران سرويس انشعاب بين خود تقسيم م

www.mpt.gov.lb/isplist.htmي کامل در اين آدرس موجود استع آئين نامه - 39

پذيري ديجيتال ، سمينار دسترس پورتال اطالع رسان مصر، - 39 -39 www.idsc.gov.eg/Docs/DocsDetails.asp?rIssueCategory=2&MainIssu=107&DocID=281


رسد که تعداد وا ع کاربران اينترنت در جهان عرب بسيار بيشتر از ميیزان فکیر شیده اسیت، همچنين به نظر م ها يا کاربران جمعی از اينترنیت اسیتفاده نتکاف ها،زيرا اغلا افراد از طري کامپيوترهاي فضاهاي عموم دانشگاه

هاي خصوص . کنند و نه از طري حسابم مار ميزان استفاده از اينترنت و جمعيت در جهان عربع آ31جدول

جهان عرب جمعيت )برآورد

(1131سال ميزان استفاده،

1131دسامسر ميزان استفاده،

1111دسامسر

درصد از کل

جمعيت )نر نفوف(

درصد رشد استفاده از

(1111-1131اينترنت ) درصد از جدول

33/1 1/3911 1/33 913111 11111 913111 بحرين 133/1 1/1911 3/3 119111 31911 13993919 عراق 99/1 1/3193 1/19 3913311 319111 9119139 اردن 93/3 1/911 1/13 3311111 391111 1933311 کويت 9/3 1/111 1/11 3111111 111111 1319119 لسنان 3/3 3/3119 9/13 3119911 31111 1399939 عمان

فلسطين )کرانه باختري(

1931319 19111 199111 1/31 3/339 91/1

99/1 1/3191 3/93 119111 11111 311319 طر 1/39 1/1311 3/13 3311111 111111 19913999 عربستان سعودي

1/9 9/31139 9/39 1319111 11111 11333331 سوريهي امارات متحده عرب

1399931 919111 1999311 3/99 1/131 3/9

91/1 1/1911 3/3 111111 39111 11139193 يمن 1/13 1/31311 99/39 11999311 3991311 319199113 کل خاورميانه 1/9 1/3111 9/31 1911111 91111 11939331 الجزيره 33/19 3/1933 1/13 39191111 191111 31193393 مصر 91/1 1/1113 9/9 191311 31111 9193191 ليس 1/39 9/31111 1/11 31111911 311111 13919113 موراکو 13/9 1/31311 1/31 1111111 11111 13331331 سودان 9/9 1/1911 1/11 1911111 311111 31933119 تونس 39/93 1/9911 39/39 11199111 911111 119939311 کل افريقا

1/311 1/1199 19/39 99311111 1911311 111393911 کل جهان عرب

در سیايت 1131ژوئین 11( برآوردهاي محققان بر مسناي آمار خاورميانیه و افريقیاي شیمال کیه در تیاريخ 3نکتهع internetworldstats.com رايت بیراي شیرکت مينی وات بروز رسان شد، صورت گرفته است. ح کپ

ه دسیت آمیده از مرکیز آمیار هیاي بی مارکتينگ گروپ محفوظ است. آمار جمعيت ار ام دموگراف بر مسناي دادهدر ITUي ميزان استفاده از سیوي هاي منتشر شده دربارهي ميزان رشد، داده( براي مقايسه1امريکا ارايه شده اند.

ي ي يیک لينیک بیه صیفحه شده با فکر ماخیذ و ارايیه هاي ارايهتوان از داده( م 1به کار رفته است. 1111سال InternetWorldstats.com اسیت. 1131رايت متعل به مين وات مارکتينگ گروپ، اده کرد. ح کپ استف

کليه حقوق محفوظ است.سرانجام اينکه، اگر چه ارزياب تعداد کاربران اينترنت در منابع مختلف متفاوت است، ول شک وجود ندارد کیه

کردنید ز خطوط اينترنت استفاده می ، تعداد شهروندان و تجار عرب که ا1119در چند سال گذشته، به ويژه در سال چندين برابر شده است. برخ از کشورها تعداد مشترکان خود را در يیک سیال دو برابیر کردنید. امیا در هیر حیال، اينترنت همچنان حوزه نخسگان با مانده است ی فالحين مصري و ساکنان منیاط کوهسیتان يمین بیه زودي وب

تیر ند کرد وانگليس و فرانسه هنوز به عنوان زبان ارتساط از زبان عربی متیداول اندازي خواههاي خود را راهسايت است.


113

موانع گسترش اينترنت در جهان عرب ورود بیه بنا به داليل زير، به رغم نفوف و گسترش سريع اينترنت در جهان عرب، به ويژه در خالل چند سال گذشته،

تع هاي اطالعات بسيار کند بوده اسشاهراه ترين مانع کیه بیر سیر راه اسیتفاده طور که در صفحات پيشين فکر شد، بزرگهمان سانسور سياس و فرهنگ ع

میذهس -وجود دارد، از جانا نخسگان سياس و اجتماع گسترده از ارتساتات به طور عام و اينترنت به طور خاص،. دولیت از سانسیور (1119عسدا... ،1111)ريناوي است. واعد رسم و غيررسم آزادي بيان را محدود کرده است

ي جهیان و تأثيرگیذار را کیه یوانين سياسی موجیود را بیه کند تا تأثيرات اين رسانهسياس و فرهنگ استفاده م مانند. هاي مذهس و سنت محفوظ م شود و ارزشگيرد، به حدا ل برساند. فضاي سياس کنترل م چالش م استفاده از اينترنت نسست به درآمدهاي مردم در بيشیتر کشیورهاي عربی اسیت. دليل دوم باالبودن هزينه هزينهع

هاي کنتیرل اسیتفاده از اينترنیت ي باالي خدمات اينترنت در جهان عرب يک از راهبرخ از محققان معتقدند هزينهايین کند،ارائه م ADSLکو در بحرين کت بتل(. براي مثال با وجود اينکه شر1119هاي عرب است )عيد، در کشور

ي بسيار باالي ابل دريافت است. گزارشات نشريات مسن بر اين است که دليل ايین سياسیت سرويس تنها با هزينهبیه رغیم (.1119الشیهيس ، محدود کردن استفاده از اينترنت به دليل وحشت از درت سياسی ايین رسیانه اسیت )

ماليات جديیدي -که وزارت ارتساطات نماينده آن است –مخابرات در سوريه، دولت خدمات باالي هاي نسستارهزينهناميیده « تفیريح »هاي همراه وضع کیرده و آن را ماليیات درصد براي تلفن 1هاي ثابت و درصد براي تلفن 1برابر با تمیايل بیه افیزايش تسیهيالت کنید کیه دولیت وا عیار . چنين شرايط اين شسهه را ايجاد می (1119سلطان، است ) ات نوين ندارد. مخابر اغلا کشورهاي عربی خاورميانیه ي خليج فارس که از لحاظ نفت غن هستند،هاي حوزهبه استثناي کشور عفقرجزو کشورهاي در حال توسعه بیا ميیزان توليید خیالص داخلی بسیيار پیايين و درآمیدهاي انیدک قايآفرو شمال

طسيعی مراکش و مصر. با وجود جمعيیت فقيیر، اند از يمن، سوريه، سودان،شوند. اين کشورها عسارتمحسوب م هاي ديگیر مثیل تحصیيالت، بهداشت و سالمت و مسکن پيش از پرداختن به نياز است که تأمين نيازهاي مثل غذا،

اينترنیت بیه نسیست ميیانگين گيرند. در اغلا کشیورهاي عربی ، هاي جديد از جمله اينترنت رار م علم و فناوري دهد. درآمد داخل بسيار گران است. اين مسدله گسترش استفاده از اينترنت را در جهان عرب تحت تأثير رار م

هاي عرب باالسیت. باسیوادي در گسیترش سوادي در کشورع ميزان ب جيتال ب سوادي و به ويژه ب سوادي ديسوادي ديجيتال را نيز از بلکه بايد ب سوادي را کاهش دهد،اينترنت اهميت حيات دارد. جهان عرب نه تنها بايد ب

هیاي هیاي رسیانه تیال و فنیاوري هاي ديجيسواد ديجيتال تواناي مردم براي استفاده از فناوريميان بردارد. منظور از جديد است. در -انید هاي که بیراي توزيیع اينترنیت الزم فيسرهاي نوري و ديگر شسکه -هاي فيزيک ع زيرساختهازيرساخت

جهان عرب بسيار نا ص است. اين وضعيت مانع توزيع اينترنیت، بیه ويیژه در منیاط روسیتاي و دور از پايتخیت تیر از آن کيفيیت نیامطمدن خطیوط تلفنی هاي جديد باالست، بلکه مهمنها يمت رايانهشود. در جهان عرب نه تم

(.The Estimate ،3333شود )کشورها است که سدي در راه اينترنت محسوب م که در آنها براي تطسي دادن زبیان محلی برخالف کشورهاي آسياي جنوب شر و امريکاي التين، عموانع زبان زبان انگليس همچنان زبیان غالیا اينترنیت در جهیان عیرب رواج آن از اين طري تالش شده است، با اينترنت و

ي کننید. شیسکه زبآنها اين است که آنها از الفساي التين بیراي نگیارش اسیتفاده نمی تر براي عرباست. چالش بزرگا فضاهاي مستن بر میتن، مثیل پسیت ام اند،گسترده جهان و مرورگرهاي عرب تا حدي اين مشکل را برطرف کرده

ساز هستند.همچنان مشکل الکترونيک،


بازيگران اصلیدر جهیت منیافع به ويیژه اينترنیت، اي جديد،هاي هستند که از فناوري رسانهها اولين بخشدولت در جهان عرب،ار بهترند، از دسترس میوثر و بیدون شان بسيهاي سنت هاي آنها، که به نسست رسانهسايتکنند. وبخود استفاده م

ها و اخساري اسیت کیه سخنران برند. اين امر شامل متون رسم اسناد،هزينه به منابع دست اول بسيار معتسر بهره م رسیم رياسیت سیايت وب 3333دولت خواهان اطالع رسان درباره آنها و تأکيد بر آنهاست. بیراي مثیال از سیال

هیاي شده کنفرانس متون منتشره ها،از جمله سخنران ين آرشيو تمام اسناد مربوط به رژيم،ترجمهوري مصر بزرگهیاي رسیم کشیورهاي مختلیف عربی و سیايت خسري و ديگر اسناد مهیم اسیت. همیين امیر دربیاره ديگیر وب

نهاي پان عرب نيیز حت اتحاديه عرب و ديگر سازمآ هاي دولت اين کشورها نيز صادق است.هاي سازمانسايتوب ي اينترنت بسيار فعال هستند. در حوزه

جايگزين هاي عرب براي کنترل فضاي عموم جامعه، اينترنت به يک فضاي عموم مجازي به رغم تالش رژيمهاي مختلیف سياسی ، اند از درتتسديل شده است. در اين فضاي عموم ، بازيگران اصل عسارت فضاي سايسري()

هیا در گذشیته توسیط گفتمیان هاي ا ليت. اين گیروه فرهنگ و مذهس و گروه يک، ا تصادي، وم ، مل ،ايدئولوژانید. رو بیوده هاي سنت که تحت کنترل شديد دولت هستند، بیا میوانع روبیه غالا به حاشيه رانده شده و در رسانه

اي جايگزين، ابزاري براي کسیا وحیدت به صورت يک کانال رسانه اينترنت، به عنوان يک فضاي عموم مجازي،هیاي هاي جديدي کیه در رسیانه و خل گفتمان و گفتگوهاي آزادتر و سکوي براي عرضه عقايد مختلف و فعاليت

تر اينترنت به عنیوان ابیزاري بیراي مشیارکت فرهنگی و کند. به عالوه و از همه مهمشدند عمل م سنت انکار م (. 1111کند )ريناوي، مع عرب عمل م مدن در زندگ عموم جوا

اليین بیراي محققیان بیدل شیده اند به يک آرشيو آن ها و سازمآنهاي ايجاد کردههاي که چنين درتسايتوبهیا هاي رژيمکنند، مأموريتها طس آن عمل م توانيم چارچوب مفهوم که رژيمها م سايتاست. با نگاه به وب

کننید تیا تغييیرات سیاختاري، نها را بشناسيم و عالوه بر آن بسينيم که آنها چطور از وب استفاده م هاي آو استراتژي هنجاري و ارزش مورد نظرشان را بوجود آورند.

اينترنیت هسیتند. آنهیا از طريی حضورشیان در شیسکه، هاي بنيادگراي اسالم ، موثرترين بازيگران عرصهگروه-هايشان گیروه سايتکنند و وبدي مورد نياز براي ايجاد همسستگ و بسيج را فراهم م ي اجتماع و ا تصاسرمايه

هیاي اخیوان سیايت گيرد. بهترين نمونه در اين ميیان وب هاي کامالر مشخص که به پيام آنها توجه دارد را هدف م انیدازي در مصیر راه 3339در سیال سايتاست. اين وب ikhwanonline.comترين آنها المسلمين است که مهم

هاي اين گروه را عرضه کند. شد تا تريسون گروه بنيادگراي اسالم اخوان المسلمين باشد و عقايد و فعاليتهاي خود را سايتنيز وب -شودهاي عرب ارائه شده و م هاي رژيمکه در رسانه -روتري از اسالم صورت ميانه

کننید. ک رائت از اسالم است که رژيیم و نخسگیان میذهس آن را ارائیه می ها تقويت درسايتدارد. هدف اين وبها رضاوي است که بیه القرضیاوي، يکی از رهسیران میذهس میورد سايتترين نمونه از اين گونه وبشناخته شدهثيرگذار، سايت او بسيار تأمذهس شسکه الجزيره است. وب« متخصص»هاي عرب تعل دارد. او همچنين احترام رژيم

شود. ها و فتواهاي او را شامل م آثار، موعظه جامع و به روز است و همهرو دولتی هاي متعل به جريآنهاي تندرو اسالم از يک سو، و جريان اسالم ميانهدر کنار تعداد فراوان اين سايترو هسیتند. ايین ميانیه هیاي اسیالم سايت هم وجیود دارد کیه متعلی بیه جنیسش از سوي ديگر، تعداد زيادي وب

ي انحصاري سيستم دولتی در تعريیف ها از اينترنت براي نشان دادن ديدگاه جديد، که متفاوت از شيوهسايتوبي ديگري، متفاوت از تفسیير کنند. آنها همچنين گزينههاي عموم سياس و اجتماع است، استفاده م دستور العمل

-Islamرو هاي اسیالم ميانیه سايتي مهم از اين وب(. يک نمونه1111د )بانت، کننبنيادگراي اسالم ، عرضه م

online شیود آن از طر تأمين م )اسالم آن الين( است، که محتواي اسالم به زبان عرب و انگليس دارد. بودجه


112

داده و منسع ابل اطمينان براي سايت مردم عادي را مخاطا رار شود. اين وبو امور اجراي آن در مصر انجام م شود سايت به صورت آن الين به مردم مشاوره ارايه م درک اسالم و اجراي آن در زندگ روزمره است. در اين وب

شود، مساحث کیه بيشیتر ناميده م )ميانه(« االوسط»هاي آزاد نيز وجود دارد. دراين وب سايت در بخش که و بحث شود. د، مطرح م نسل جوان هستن ويژه

سیايت، لسنان است. در اين وب سايت حزب ا...، حزب مسارز شيعههاي اسالم مهم، وبسايتيک ديگر از وبشود، اما در عين حال نگرش اين گروه با نگرش ارائه شده تري از اسالم به نسست اسالم بنيادگرا ارائه م رونوع ميانهسايت نمايشگر نوع خاص از اسالم سياس است و به وت دارد. همچنين اين وبهاي اسالم ليسرال تفاسايتدر وب

براي عرضه يک ايدئولوژي خاص نه تنها در سطح طرفداران اعراب، -تر اي گستردهعنوان بخش از يک نظام رسانه د. کنعمل م -نشين الملل ، به ويژه در ميان مسلمانان ساکن در مناط يهوديبلکه در سطح بينکننید، جوامیع عیرب و مسیلمان مهیاجر بیه ويیژه اجتماعیات فراوان م هاي که از اينترنت استفادهديگر گروه

مهاجران در غرب است که از اين رسانه حت پيش از زمان که در جوامع عرب خاورميانه رواج پيیدا کنید، اسیتفاده زادي درباره آنچیه کیه در کشیورهاي میادري ايین میردم ر ها مساحث بسيار پويا و آسايتاند. در اين وبکردهم است کیه فضیاي بسیيار آزاد بیراي Alhewar.orgها سايتشوند. يک از مشهورترين اين وبدهد، مطرح م م

هاي مادري و جوامع مهاجر ايجاد کرده است. مطرح شدن مسائل سرزمينموضیوعات و برنید و از آن بیراي ارائیه خیوب بهیره می میذهس و ملی نيیز از اينترنیت بیه هاي وم ،ا ليت

يیا Copts.netهاي سط مانند سايتند از وباهاي در اين زمينه عسارتکنند. مثالمشکالتشان استفاده فراوان م com.Coptsunited ها و همچنين حفظ ميراث و هويیت جمعی که تالش دارند براي ايجاد ارتساط با ديگر سطها براي بر یراري تمیاس، ارتسیاط و سايتتر اينکه، آنها از اين وب، يک اجتماع مجازي ايجاد کنند. از همه مهم سط ها در مصر بیا مشکالت که سط به ويژه درباره -افتدشان اتفاق م آنچه که در سرزمين مادري روز بودن در زمينهبه

ها )بربرها( هم صادق است کیه بیا هاي کردها و أمازيغ سايتمورد وب کنند. همين امر دراستفاده م -اندآن مواجه هاي عرب در مصر، سوريه، عراق و مراکش مشکالت دارند. بسياري از رژيم

هاي حقوق بشر هستند. اين گروه بيشیترين نفیع را از ايین رسیانه جديید گروه ديگري از بازيگران مهم، سازمانشیان از ها و سانسوري غلسه کنند کیه دولیت در میورد مطالیا آنهیا و اسیتفاده ر محدوديتاند باند زيرا توانستهبردهبیه ويیژه نسیل جديید آنهیا، ي حقوق بشري در جهان عرب،هاتمام سازمان کرد. تقريسارهاي سنت اعمال م رسانهشان در زمينه نقض حقوق بشر در ها، نظرات و اسناداند که ارائه گزارشاي طراح کردههايشان را به گونهسايتوب

سیازد. بیا ايین شیرايط، اسیتفاده از جهان عرب را به صورت سريع و ارزان با عسور از موانع رژيم امکان پیذير می تواننید توجیه اينترنت به معناي تسديل کردن اين مسائل حقوق بشري به مسائل جهان است. به اين ترتيا آنها می

هیا را بیه عنیوان الملل باشند. اين امر همچنين نقش اين سیازمان ش از يک فعاليت بينجهانيان را جلا کنند و بخهیا دو زبانیه سیايت هاي سياس ، فرهنگ و اجتماع تقويت کرده است. در نتيجه، بيشتر ايین وب ابزاري در گفتمان

المللی . در ايین حیوزه بیين هاي اروپاي بیراي مخاطسیان هستندع عرب براي جمعيت محل و انگليس يا ديگر زبانشیود، در سیايت در جهیان عیرب محسیوب می ترين وب، که مهمeohr.orgسايت سازمان حقوق بشر مصر وب

اش در کشیورهاي عربی بیه نقیض حقیوق بشیر در جهیان عیرب هاي ساالنه خود و ديگر مطالا منتشیره گزارشترين آرشیيو نقیض حقیوق ترين و جامع، مهمcihrs.org سايت مرکز مطالعات حقوق بشر در اهره،پردازد. وبم

بشر در جهان عرب و تحقيقات مرتسط با حقوق بشر و دموکراس را در اختيار دارد. هاي زنان نيز جزو اين رسانه جديد هستند و از اينترنیت بیراي بيیان و تسليیغ موضیوعات خیود اسیتفاده سازمان

به ويژه براي توانمند سازي زنان و تالش براي کسیا حقیوق اي عموم،کنند زيرا اينترنت در ارائه مسائل آنان برم ها و رفتارهاي زنیان بیه شیدت از کار که در آن فعاليتکند. در يک اجتماع مرد ساالر محافظهآنان به خوب عمل م


غلسیه بیر امنيیت و یدرت و اسیتفاده از اينترنیت بیه صیورت گمنیام، شود،سوي خانواده، گروه و جامعه کنترل م هیاي هاي زنان از اتیاق کند، استفاده از اين رسانه ضروري است. بسياري از سازمانهاي سنت را فراهم م محدوديت

هاي دو جانسه، اسیتفاده ها و همچنين تسادل اطالعات و کمکگفت و گو در اينترنت به منظور تغيير نظرات و مهارتمثل خشیونت شوند،عرب تابو محسوب م شوند که در جامعهمطرح م ها مساحث سايتکنند. در بيشتر اين وبم

سیايت رسیم که در اردن به عنیوان وب amanjordan.orgسايت وب هاي ناموس . براي مثال،عليه زنان و تلعليیه ي خشونتکند ، مرکز اصل اطالعات و منابع در زمينهفعاليت م « الملل وحدت زنانبين موسسه»اردن شعسه

، بیر توانمنید سیازي ecwregypt.orgسايت مرکز حقوق زنان در مصر، شود. وبزنان در اين منطقه محسوب م ها و دستاوردهاي آنها در زنیدگ سياسی جهیان عیرب را زنان از نظر سياس تمرکز دارد و مطالا مربوط به نقش

دهد.انتشار م هاي مرتسط با احزاب سياسی ، در اسیتفاده از رسیانه جديید ههاي سنت ، بخش خصوص يا دولت يا رسانرسانه

کنند تا نقش خود را به عنوان ابزارهاي ارتساط جمع گسترده تقويت کنند. ايین امیر ]اينترنت[ بسيار فعاالنه عمل م کیه بل هاي شهرهاي بزرگ )مانند االهرام در مصیر( صیادق اسیت، هاي چاپ مثل روزنامهنه تنها در خصوص رسانه

هاسیت ها میدت کند. برخ از اين رسانهاي الجزيره هم صدق م هاي الکترونيک مثل تلويزيون ماهوارهرسانه دربارهاند. به طوري که ميیزان مراجعیه که در شسکه اينترنت حضور دارند و در ميان کاربران اينترنت به اعتساري دست يافته

رود. از ايین ميیان هیاي يیک کشیور بیاالتر می ي بهترين روزنامهههاي خسري از ميزان مطالعسايتبه بعض از وباشاره کرد. AlBawabaو Naseej ،Elaph ،Muheet ،Islamonline،Masrawyهايع سايتتوان به وبم

اي اصل براي پوشش دادن به موضوعات حساس استفاده اينترنت در جهان عرب تا حد زيادي به عنوان ابزار رسانهگيرنید. ايین کننید و يیا بیه طیور کیل آنهیا را ناديیده می هاي سنت يا به سخت آنها را مطرح م ه رسانهشود کم

نقض حقوق کودکان، سوء استفاده جنس از کودکان و همچنين موضیوعات مربیوط آزاري،موضوعات شامل کودکترش اينترنیت در جهیان عیرب شود. شايان فکر است کیه گسی محيط زيست و حفظ منابع طسيع و آثار باستان م

هیاي سايت به اين رسانه روي بياورند. بسیياري از سیازمان ها را تشوي کرد با ايجاد وبها و روزنامهبسياري رسانه اند. هاي خود را راه اندازي کردهمنطقه عرب نيز وب سايت وبیالگ 111/11اينترنیت وجیود دارد، ميليون وبالگی کیه در 19از ميان رسيمعها م نويسدر نهايت به وبالگانید، تأثيرگیذاري و ايجاد شده 1119 -1119ها در سال ( گرچه بخش اعظم اين وبالگ1119عرب هستند )کسترز ،

عرب، اين شيوه به ابزاري میوثر محسوبيت آنها فراتر از انتظار بوده است. به رغم جديد بودن وبالگ نويس در جهانهاي جمع و شخص بدل شده است. کاربران اينترنت بیه ها و شکايتبيان نظرات و نارضايت در ميان اعراب براي

اند. يکی طور کل و جوانان به طور خاص تا حد زيادي به إعمال ح آزادي بيان از طري اينترنت عال ه نشان دادهبه جاي زبان عرب رسم اي است )هها در جهان عرب استفاده از زبان عرب محاوراز داليل محسوبيت فراوان وبالگ

اي است که میردم در خانیه و خيابیان بیراي رود و متفاوت از زبان روزمرهها به کار م که در حالت عادي در رسانهرونید را در ها همچنين اصطالحات که در خيابان و کافه بیه کیار می نويسبرند(. وبالگارتساط با يکديگر به کار م

کیاري کیه در کنند. اين امر جوانان را تشوي کرد از زبان گفتگوي خودشان استفاده کنند، استفاده م خود هاينوشتهگسیترده مسیائل را کیه در آن تیوان دامنیه هاي عرب ، م شود. با بررس وبالگهاي عادي از آن استقسال نم حالت

ا نکات فن . بسياري از موضیوعات سياسی هیم هاي اديسانه، مسائل شخص يشوند را مشاهده کردع نوشتهمطرح م هیاي سياسی طرفیدار ها با جنسشها است.ارتساط اين نوشتهشوند و اين امر يک از داليل محسوبيت وبالگمطرح م

دهد. ها را افزايش م دموکراس در جهان عرب محسوبيت وبالگ


117

اينترنت به عنوان يك فضای عمومی مجازیاينترنت در جهان عرب بیه عنیوان يیک فضیاي عمیوم آزاد در اين بخش خواهيم ديد، طور که به تفصيلهماناي، از آزادي زيادي برخیوردار اسیت و ايین هاي ماهوارههاي سنت و حت تلوزيونکند که بر خالف رسانهعمل م

هیاي معتقد است اتیاق (. اين تحقي 1111ها در کتاب ريناوي نشان داده شده است )مسدله در تحليل محتواي رسانهشیوند. سیپس ايین فضیا اي جیايگزين اسیتفاده می هاي عرب اغلا به صورت رسیانه سايتبحث و گفتگو در وب

طور عموم مطرح کنند و ترويج هاي جديد را بههاي مختلف اجازه داد که ايدهبه گروه جايگزين رسانه سنت شد وهاي جمع يیا میوارد نقیص حقیوق بشیري کیه از تظاهرات، درخواستتواند مردم را دهند. براي مثال اين فضا م

دهند، مطلع کند. هاي عرب انجام م رژيمي جمع تحت کنترل رژيم مرکزي اسیت و هاو در حال که رسانه اي و در حال توسعه،ي سيلهادر فضاي رسانه

دهید. در کیه فضیاي عمیوم را گسیترش می (،اينترنت رسانه مهم است 3331تنها جريان يک سويه دارد )بويد هیاي به رغم اينکه اينترنت ابزاري براي گروه مخاطسان خاص است که به فناوري و همچنين مهیارت چنين شرايط ،

گوي بين اعراب با اوضاع و تعابير جديیدي تغييیر کیرده وزبان و ابزار کاربردي استفاده از آن دسترس دارند گفتغم گستره نامحدود اينترنت به عنوان يک فضاي عموم براي بسياري از افراد در جهیان عیرب، است. به عالوه به ر

هیاي خیاص ها و دغدغهنگران مرزهاي اينترنت همان مرزهاي زبان عرب است. کاربرن عرب زبان شسکه اينترنت، اجتماع و فرهنگ دارند. هاي سياس ،خود را در حوزه

رنت نوع تصوير سياس ی اجتماع از جهان عرب ايجاد کرده است که در ميان اشیخاص بنابراين، امکانات اينتشیامل روشینفکران منیاط -مختلف مشترک است. اينترنت فرصت براي تسادل آزاد عقايد و آرزوها در ميان اعراب

شیده نسیل مختلف جهان عرب و همچنين اعراب مهاجر در کشورهاي مختلف بوجود آورده است. اين امیر سیسا جديدي از طرفداران پان عربيسم در اينترنت ايجاد شود. پان عربيسیم جديید نیه تنهیا تعیاريف جديید بلکیه تنیوع

گذارند. ها و بيانات را به نمايش م شرايط، برنامه ها،ديدگاهراس و باز شیدن تقاضا براي استقرار دموک هاي بيشتري را ايجاد کرده و احتماالراين تحوالت خواسته در مجموع،

هاي عرب افزايش داده است. در عين حال بايد گفت در نظر داشتن دو نکتیه اهميیت ی ملت فضا را در سطح دولتدارد. دموکراتيزه کردن ارتساطات در جوامع عرب در رن بيست و يیک تیا حید زيیادي حاصیل گفیت و گیو ميیان

هیاي گیذارد تیا یانون گیذاري نگ بيشتر بر افراد تأثير می مردمان با فرهنگ مشترک است. اين نوع از گفتمان فره شود. دولت و از طري استفاده موثر از اينترنت حاصل م

الگوهای كاربران و فرهنگ اينترنت انید. در هاي مختلف فرهنگ اينترنت در جهان عرب را بررس کردهتعداد اندک از تحقيقات کاربران اينترنت و جنسه

اين نکته بررس شده که استفاده کاربران از اينترنت چه تأثيري بر آنها داشته است. ايین تحقيقیات بیه اين تحقيقات هاي ارزش سینت اند. اولين نتيجه بدست آمده اين است که اگر چه اينترنت چالش براي نظامسه نتيجه کل رسيده

گيري مخالفیت شیديد ز کرده است. دومين نتيجهاي جديد به جهان باول پنجره و اصول فرهنگ عرب ايجاد نکرده،دهید و نظیام هاي عرب را تغيير م با اين باور و ادعا بوده که اينترنت در نهايت به دليل تأثيرات غرب خود، فرهنگ

کنید کیه تر است، عنوان می هاي سنت جوامع عرب را به خطر خواهد افکند. سومين نتيجه، که از همه پيچيدهارزش ت اينترنت بر کاربران عرب در هر کشوري متفاوت است. تأثيرا

مشهود بیود. همیه گيري اول کامالرها سل در ميان دانش آموزان کشور کويت انجام شد، نتيجهدر تحقيق که سال ،جهیت باشید بدون اينکه کامالر با اعتقادات سنت فرهنگشان هم شرکت کنندگان در تحقي افعان داشتند که اينترنت،

هیاي ويلیر . يافتیه (1113 عسیاس، 3333جديدي به جهان براي آنها باز کیرده اسیت )المزيیدي و اسیماعيل، پنجرههیا دهد. زنان در ايین مصیاحسه گيري فکري را نشان م هاي که با زنان کويت داشته همين جهت( و مصاحسه1111)


آنهیا عمومیار »انید زيیرا کنند و اين امر را آموزنده دانستهفاده م اند که از اينترنت براي ارتساط با مردان استعنوان کردهبه نظر آنها اين تجربه ارزشمند است زيیرا در محیيط «. اطالعات اوليه درباره چگونگ تفکر جنس مخالف را ندارند

جوانیان در بيشیتر آموزند. ويلر با توجه به اين امر کیه در کويیت کامپيوتر مطالس درباره مردان م نسستار امن صفحهتیرين جیذاب »کند که گيري م اين گونه نتيجه کنند،دخترانه و پسرانه تحصيل م طول عمرشان در مدارس جداگانه

سازد از فراهم کردن راه است که آنها را ادر م کشاند،جنسه اينترنت که جوانان کويت را به سمت اين فناوري م «. شیوند ي کويت حفیظ می گيري تمام در جامعهه در غير اين صورت با سختخطوط ک خطوط جنسيت بگذرند

هیا و روابیط تواند در حالت کل درک بهتر میردان و در نتيجیه ازدواج کند که چنين ارتساط م خانم ويلر عنوان م نت کیه دانیش کند که هنجارهیاي فرهنیگ اسیالم سی خانوداگ بهتر را به دنسال داشته باشد. او همچنين عنوان م

دهد. به اين صورت که آنها از اينترنت را شکل م اند، در نهايت نوع استفادهآموزان کويت بر اساس آنها تربيت شدههاي پورنیوگراف مثل دسترس به سايت ها تضاد دارد،هاي کاربردي که به شدت با اين ارزشآنها از الگوها و روش

اشخاص اين حالت را هم تجربه کنند، در نهايت الگوهاي استفاده از اينترنت کنند. حت در صورت کهخودداري م نمايند. هاي اجتماع مورد سولشان هماهنگ م ي پرورش خود و هنجارها و ارزشرا با شيوهي عرب انجام داد به نتايج مشیابه در تحقيق که در ميان دانش آموزان دختر در امارات متحده (2003)پيکوي

هاي او با اين تفکر که اينترنت ممکن است از طري تأثيرات ناخوشايند غرب خود، فرهنگ عربی ت يافت. يافتهدسآموزان که با آنها مصاحسه کیرده اسیت از کیاربران فعیال کند که دانشرا تغيير بدهد، تعارض داشت. محق بيان م

هاي از فرهنگ جهان رار دهنید و از د را در معرض چه جنسهخواهند خوم دانستند کهم اند و د يقاراينترنت بودهعربی گيري اصل محقی ايین بیود کیه گرچیه امیارات متحیده هاي از اين فرهنگ روي برگردانند. نتيجهچه جنسه

دفیاع ربانيیان بی اي ناديده بگيرد، ول دانش آموزان مونث امارات،تواند اينترنت را به عنوان يک انقالب رسانهنم هاي از فرهنگ محلی توانند تصميم بگيرند چه جنسهجهان شدن نيستند. آنها مشتريان آگاه اين رسانه هستند که م

گيري کرده اسیت کیه اينترنیت بيشیتر از و جهان را بپذيرند، حفظ کنند، به اشتراک بگذارند يا رد کنند. محق نتيجهآن را تقويت کرده است و درعين حال فرصت براي اينکه اين فرهنیگ اينکه فرهنگ عرب را با چالش مواجه سازد،

هاي جهان به اشتراک گذاشته شود، فراهم کرده است. با ديگر بخشگسترش نوع فرهنگ اينترنت در کويت ارائیه کیرده اسیت. ويلیر هاي درباره(، نکته3333تحقي ديگر ويلر )

ها و هنجارهاي تأثيرات ارزش اند، ول دربارهده از اينترنت را گسترش دادهها استفاادعا کرده است که اگر چه کويت هیا و اند. او با بررس چگونگ عملکرد دولت کويت و همچنين شیرکت خارج بر جامعه اسالم سنت شان نگران

اسیت. بسیياري از کند که اينترنت و موارد استفاده از آن بر اساس فرهنیگ محلی تغييیر يافتیه شهروندان، عنوان م اند که در برخی از جوامیع عربی اطالعیات بيشیتر نیوع تهديید تحقيقات ديگر در اين زمينه به اين نتيجه رسيده

شود تا فرصت و حس در ميان مردم عادي و همچنين نخسگان وجود دارد که داشتن و/يیا بيیان کیردن محسوب م است شرايط اجتماع را به صیورت ناخوشیايندي بیا چیالش يک عقيده، به ويژه عقيده سياس يا اجتماع ، ممکن

کند که هويت محل و مسان فرهنگ در شيوه و ميزانی کیه گيري م (. ويلر نهايتار نتيجه1119مواجه سازد )دلوان ، کند. پذيرد، نقش حيات ايفا م يک جامعه ا تصاد جهان يا فرهنگ جهان را م

اسیتفاده از اينترنیت در ( الگوهاي زنان عرب در زمينیه 1111لر انجام داده است )در تحقي ديگري که باز هم ويي جديد چه معنیاي اند تا مشخص شود که اين رسانهمصر، مراکش، عربستان سعودي، کويت و بحرين بررس شده

ه زنیان عیرب در ايین اي که خانم ويلر به آن دست يافت اين بودع به رغم اينکترين نتيجهبراي زنان عرب دارد. مهماي هسیتند، ها و به عنوان ابیزاري آموزشی و حرفیه افزايش تواناي ها به دنسال کسا بهره از اينترنت در زمينهکشوراستفاده آنها از اينترنت در کشورهاي مختلف متفاوت است. براي مثال، در حال که اغلا زنان کويت که ويلیر نحوه

کردند، در مصر وضیعيت بیه ز اينترنت براي ايجاد روابط اجتماع و سرگرم استفاده م با آنها مصاحسه کرده بود، ا


119

بردنید. ايین محقی يیک علیت اين صورت نسوده است و زنان مصري از اينترنت براي مسائل مرتسط با کار بهره می اسازي جنسیيت وجیود کند که در کويت نوع جددهد و به اين حقيقت اشاره م فرهنگ براي اين تفاوت ارائه م

کند. دارد در نتيجه اينترنت فضاي مجازي براي ديدن جنس مقابل فراهم م ( در تحقي جديدش بر مسناي رويکرد بررس ميزان استفاده و رضايت کار کیرده اسیت. در 1119خانم عسدا ... )

ي اسیتفاده از ا هستند کیه نحیوه اين ديدگاه فرض بر اين است که مخاطسان عامل و هدفمند هستند و در حقيقت آنهکنند. او در اين تحقي جامع و جالا که در ميان دانشجويان مصري انجام شده بیه شان تعيين م رسانه را در زندگ

کند کیه دانیش آمیوزان مصیري از اينترنیت بیر اسیاس گيري م الگوهاي استفاده آنها از اينترنت اشاره کرده و نتيجهند. در نتيجه، از آنجا که آنان مشتريان فاعل هستند، اين رسانه بر آنها به عنوان مشتريان منفعیل کننيازشان استفاده م

ترين کاربرد اينترنت براي اين دانشیجويان جسیتجوي هاي او اين بود که مهمگذارد. براي مثال يک از يافتهتأثير نم گیذرد، گاه يافتن از آنچه که در جهیان اطیراف می اطالعات )براي مقاصد تحقيقات ( است. به دنسال اين کاربرد، آ

کند که دانش آموزان اين منطقیه مخاطسیان رار دارد. اين امر نشان دهنده استفاده ابزاري است و بر اين امر تأکيد م خواهند. دانند از اينترنت چه م فعال هستند که م

تنها بخش کیوچک از جهیان عیرب، بیراي مثیال آنهادر هر حال يک از مشکالت اين تحقيقات اين است که ها بیراي اند و اين جمعيت نماينده کل مردم در جهان عرب نيستند. به هر حال، اين يافتهدانشجويان، را بررس کرده

هیاي ايجاد درک از تصوير وا ع استفاده از اينترنت و محيط آن در جوامع مختلف عرب و روشن سیاختن تفیاوت هاي عرب خاورميانه، مثل لسنان، سیوريه مع عرب ، مانند تفاوت کشورهاي عرب خليج فارس و کشورعظيم ميان جوا

ها و جوامع شمال افريقیا مثیل میراکش، ليسی و سیودان، اهميیت هاي ميان همه اين کشورو مصر و همچنين تفاوت دارند.

نگیاري اينترنتی در جهیان ننید روزنامیه کاربرد و فرهنگ اينترنت به موضوعات ديگري ما تحقيقات ديگر دربارهاي رسیانه، بیه تیري از افیراد حرفیه ( در تحليلی از جامعیه آمیاري د يقی 3339اند. تحقيی حسین ) عرب پرداخته

هاي ناش از اين شاهراه اطالعات در مصر پرداخته اسیت. او بیه عنیوان نتيجیه اصیل عنیوان اندازها و دغدغهچشمکنید. ايین امیر اي در جهان عیرب را تسیريع می هاي رسانهسازي سيستماطالعات و مدرنکند که اينترنت تسادل م

هیاي جهیان یرار گیرفتن و ممکن است تأثيرات اجتمیاع را نيیز شیامل شیود ماننید بيشیتر در معیرض فرهنیگ توانیاي پرداخیت نید از اهاي مطرح شده در ايین تحقيی عسیارت اي عرب . نگران هاي رسانهتر شدن نظامدموکرات هاي مال ، آموزش اشخاص و در دسترس بودن تسهيالت فن مورد نياز. ها، جنسههزينه

ها و مجیالت مصیري و عربی فقیط کند که روزنامهعسدالسالم، محق به اين امر اشاره م 3333در تحقي سال برنید. ايین اي نمی عامل اينترنت بهرهکنند و از امکانات ماهيت تمطالا نسخه چاپ را به صورت آنالين منتشر م

مشکل از زمان که اينترنت وارد جهان عرب شد تا امروز به همين صورت بیا مانیده اسیت. تحقيی ديگیري کیه نگیاران مصیري دنسیال ( انجام داده است همين روند را با بررس استفاده از اينترنت در ميیان روزنامیه 3333ابراهيم )

صل او اين بودع عالوه بر اينکه همچنان دسترس به اينترنت محدود اسیت، مشیکل موجیود در گيري اکند. نتيجهم اي کیه بیه امیور خیارج ، ترجمیه و کردند فقط بیه عیده نگاران که از اينترنت استفاده م آن زمان اين بود روزنامه

به ابزاري براي جمع آوري اطالعیات کند که اينترنت بيشترگيري م شد. او نتيجهفناوري اشتغال داشتند، محدود م تسديل شده و کاربردهاي ديگر آن مورد توجه رار نگرفته است.

( به پايان بسريم. او در اين تحقي معتقد است از 1111توانيم اين بخش را بدون اشاره به تحقي خانم نقيا )نم هیاي عربی عرب زبان که بسیياري از پرتیال مانند پست الکترونيک -ي جديدي هاآنجا که کاربران عرب از ويژگ

تواند به از ميان بردن مرزهاي زبان ميان اعراب و مناط ديگر کمک کند. در برند، اين امر م بهره م -اندارائه کرده


سازي اينترنت نقش مهم در گفتمان ميان اعراب داشته و در عين حال تمايل اعراب بیه خسیر يیافتن از نتيجه، عرب ي اينترنت در جهان عرب کمک کرده است. يگر به زبان مادري نيز به توسعهيکد

رويكردهای رسمی به اينترنتآفرين در جهان عرب بوده است. برخ معتقدند راه اندازي نسستار ديرهنگام و کند آزادي بيان همواره موضوع مشکل

ها به کنترل اطالعات بیوده اسیت. هاي اين کشوراينترنت در برخ از کشورهاي عرب در اصل به دليل تمايل دولتدسترس شهروندان داخل کشور به اينترنت را ممنوع اعالم کیرده 1111تا 3339هاي براي مثال عراق در خالل سالهاي محلی دسترسی داشیته باشیند. ISPدانند که به به شهروندان خود اجازه نم 33بود. سوريه و عربستان سعودي

در يکی از ISPالمللی بیه يیک بايست با تلفین بیين خواستند به اينترنت دسترس پيدا کننند، م شهروندان که مهیاي جیدي بیراي کنتیرل ايین (. تقريسار همه کشورهاي عربی گیام 1111شدند )فراندا، هاي مجاور وصل م کشورنتيجه گرفت کیه ايین امیر در اصیل توانهاي چنين مقررات ، م ي جديد برداشتند. با در نظر گرفتن پيچيدگ رسانه

سیو ها و افرادي بوده است که با رژيم يا نظم سینت جامعیه هیم براي محدود کردن استفاده از اينترنت از سوي گروهي نشر الکترونيک و جرائم اينترنت وجیود انون آشکار در زمينه توان گفت که يک حفرهاند. در عين حال م نسوده دارد. انید کیه میانع دسترسی آزاد رب اينترنت با مثلث از سانسور اجتماع ، مذهس و سياس محاصره شدهکاربران ع

(. اين سه نیوع سانسیور در کشیورهاي مختلیف متفیاوت اسیت. در برخی 1119شود )الثمري، آنان به اينترنت م (. در 1119شیده اسیت )هیاردي، هیا و تنیدروها بیدل ليسرال هاي حوزه خليج فارس، اينترنت به ميدان مسارزهکشورهیاي ديگیر هاي مخیالف اسیت. در بخیش هاي ديگر مانند مصر، سوريه و تونس اين مسارزه بين رژيم و گروهکشور

هاي وم و مذهس است، مثل تضادهاي سن و شيعه در عراق، بحیرين و لسنیان. جهان عرب، اينترنت عرصه جنگهاي بنيادگرا نيز بدل شیده اسیت. امیري کیه در هاي عرب و گروهجنگ رژيمبعد از يازده سپتامسر اين فضا به ميدان

مورد مصر، الجزيره و اردن شاهد آن هستيم. چارچوب انون کنترل دولت بر اينترنت در اغلا کشورهاي عرب مسهم است. مواد انون مربیوط بیه اينترنیت

، «هیاي خیانوادگ ارزش»، «اصیول اجتمیاع »، « ياتنقض اخال»در امارات متحده عرب شامل عسارات مسهم مانند در سوريه هستند. اين عسیارت بیه « معاند»هاي سايتترين موارد وبشدهشود. يک از شناختهم « جرائم عليه اسالم»

اي هیاي اسیرائيل ، اسیالم ، خسیري و حتی سیوريه سايتاي ابل تعسير و تفسير است و براي وبصورت گسترده(. اين عسارت، و ديگر عسارات که در اغلا کشیورهاي عربی وجیود دارد، بیراي 1119شود )األوسطين ، استفاده م

هاي که به نمايندگ از حکومت براي جلیوگيري روند و در نتيجه از سوي دادستانوسيع از تعابير به کار م دامنه کند.ند و ح آزادي بيان کاربران را سلا م شوکنند، استفاده م فعاليت م از انتشار عقايد مخالف در جامعه

سیاز اسیت. اي مشیکل ها نيز مسیدله عالوه بر مسهم بودن عسارات، داليل استسدادي و خودسرانه براي بستن سايتتوانید در بیا در نظیر گیرفتن تعیداد عیوامل کیه می -ي عرب ، تونس، سوريه و ليس براي مثال، در امارات متحده

هیا بیه نظیر دلسخیواه سیايت سانسور و بسیتن وب -بستن يا باز گذاشتن يک سايت موثر باشد گيري برايتصميمگيرد تیا سانسیور ا تصیادي هاي سياس ، فرهنگ که از سوي دولت نشأت م اي از سانسورآيد. اين عوامل دامنهم

کشوري مثل امارات متحده عرب ، گردد. براي مثال درشود را شامل م کنندگان اينترنت تحميل م که از سوي تأمين -با توجه به وجود شیهر اينترنیت دوبی -پيچيدگ اين وضعيت بيشتر حاصل مسائل فن و اين حقيقت است که

تیا امیا، به اينترنت دسترس داشته است، 3331سازمان نظارت بر حقوق بشر همچنين گزارش کرده است که پادشاه عربستان سعودي از سال - 33

جلیو ت نيیاورده اسیت به دسی شد،ناميده م « نکات بد در اينترنت»زمان که اطمينان حاصل نکرده که دولت سيستم مناسس براي کنترل آنچه که دسترس عموم مردم به اينترنت را گرفته بود.


111

شیود. در نتيجیه زمیان کیه هرگونیه سانسیور يیا استانداردي دوگانه براي کاربران اينترنت در کل کشور اعمال می مشخص نيست. محدوديت اعمال شود، دليل د ي آن

نيیز اعمیال « ضد اسالم »هايسايتدر بسياري از کشورهاي عرب مثل کويت و عربستان، سانسور در مورد وبي حضرت محمد)ص( به چاپ رسیيد. اي که کاريکاتورهاي بحث برانگيز دانمارک دربارهشود، به ويژه در دورهم

ي میرتسط بیا هیا ي وبیالگ ترنت در کويت اسیت، همیه ي خدمات اين( که تأمين کنندهFastشرکت مخابرات فست )هاي اسالم افراط هم در بسياري از سايتوب 33هاي کويت ، را بست.، ميزبان بيشتر وبالگBlogspotسايت وب

جنیگ عليیه »سیپتامسر و در چیارچوب 33ها بسته شده است. اين امر به ويژه بعید از کشورهاي عرب توسط دولتهاي گروه اخوان المسلمين را بسیت، سايتمصر، در زمان که دولت وب شود. همين امر دربارهانجام م « تروريسم ترين گروه مخالف در مصر است. کرد. اين گروه بزرگصدق م

بندنید هاي داخل کشور را م هاي وم ، مذهس يا مل يا گروههاي ا ليتسايتبسياري از کشورهاي عرب وبمتعل به يک از روحانيون تيساوبتوسط دولت بحرين يک از اين موارد است. اين 11«ناتبي»سايت و بستن وب

کنید. انید را منتشیر می هاي که پيروان وي مطرح کیرده مشهور شيعه است که در آن وي مساحثات و پرسش و پاسخيیت در تضیاد اسیت را غالا در اين کشیور يعنی وهاب هاي که با فر هسايتهمچنين دولت عربستان سعودي وب

گيرند. از سیوي ديگیر، دولیت سیعودي بیه ها نيز در اين دسته بندي رار م هاي شيعيان و بهاي سايتبندد. وبم (.1111دهد)عيد، کنند اجازه فعاليت م هاي متعل به تندروها که افراد را تشوي به دشمن م شسکه

هیاي کیردي سايتپس از رويدادهاي خونين ميشل ، همه وبرسيم که به ويژه در نهايت به مقامات سوري م هیاي اشیاره کیرد کیه شیرکت توان بیه محیدوديت (. از ميان سانسورهاي ا تصادي م 1119را مسدود کردند )بافل،

تلفنی هیاي مکالمیه افیزار هاي اعمال کرده است که نرمسايتعرب بر وب در امارات متحده (Etilsalat) اتصاالتهاي تلفنی نيیز هسیت، نگیران کنند. اين شرکت از آنجا که مجري شسکهارائه م (Skype)ن به ويژه اسکايپ آنالي

در سطح ديگر، براي مثال دولت يمن، تیأمين سیرويس 13اش شوندها باعث خسارات مال سايتاست که اين وباينترنت را به صورت انحصاري در دست دارد و نر دستياب به اينترنت را چنان باال نگه داشته است که بسیياري از

(. 1111توانند از اين رسانه استفاده کنند )سازمان نظارت بر حقوق بشر، شهروندان نم کنند. مقامات سوريه، لسنیان و امیارات متحیده هاي اسرائيل را سانسور م سايتببسياري از کشورهاي عرب و

ي جالیا در اما نکتیه .11. دارند را مسدود کرده اندilاند و پسوند هاي که در اسرائيل ثست شدهسايتوب عرب همهماننید انید، را مسیدود کیرده هاي که مخالف اسرائيل هستند سايتهاي عرب وباين ميان اين است که برخ دولت

و لياسیرائ سايت خواسیتار مقاومیت در برابیر زيرا اين وب اند،را بسته Qawem.netسايت مقامات اردن که وبهاي که تالش داشتند از سدهاي مقامیات مسیدول سايت. در نهايت وب(1119تحريم کاالهاي امريکاي بود )مراع ،

هاي عرب ، مانند ديگر دولتي عرب ، اندع مقامات امارات متحدهمسدود شده نيز ها در جهان عرب بگذرندسايتوبکرد به نکات فن براي فرار از بالگ در کنار موضوعات که مطرح م را بسته اند. اين و boing boing.netوبالگ

(.1119نمود)بوئينگ بوئينگ، سانسور اعمال شده بر صفحات وب نيز اشاره م هیا تیدابيري بیراي محیدود کیردن آزادي انديشیيدند، آزادي در ، يعن زمان که دولیت 1113سپتامسر 33پس از

ي تیر در زمينیه ها حاصل فشار امريکا براي اتخیاف تیدابير سیخت گيرانیه تر شد. بسياري از اين تالشاينترنت نيز کميازده سیپتامسر هاي که حملهبود تروريستيا ارتساطات تروريست ( در جهان عرب بود، زيرا گزارش شده تروريسم )هاي پیان . تالش(1111فراندا، کردند )از پست الکترونيک به عنوان وسيله اصل ارتساطاتشان استفاده م را ر م زدند،

33 - Kuwaitjunior.blogspot.com/2006/01/blog-post_21html 11 - www.bayynat.org.ib http://secretdubai.blogspot.com/2005/12/threat-of-skype.html دوب ، روزانه محرمانههاي يادداشت ،Skypeخطر -13 www.ifla.org/faife/report/lebanon.htm ها و آزادي فکري،کتابخانه - 11

http://secretdubai.blogspot.com/2005/12/threat-of-skype.html

http://www.ifla.org/faife/report/lebanon.htm


ي اعمال کنترل بر اينترنت را نيز نسايد ناديده گرفت. بر اين اسیاس بیود کیه مصیر بیا عربسیتان ها در زمينهعربيستهاي الکترونيک، عمل شود. ايین کميتیه یرار عودي همکاري کرد تا طرح پيشنهادي براي ايجاد کميته عال رسانهس

(. 1119الهارث ، هاي عرب فعاليت کند. )است در سطح دولت

بندیجمعشان ميزان تسامح و آزادي سياس و فرهنگ محدود اسیت. بنیابراين اينترنیت در جوامع عرب به دليل ماهيت سنت

طور که در ايین فصیل هاي سنت ابل بيان نيستند. همانکند که از طري رسانههاي فراهم م فرصت براي بيان ايدهانید امیا در ي مخابرات و اينترنت نهايت تالش خود را داشیته روز بودن در زمينههاي عرب براي بهدولتعنوان شد،

هیاي مخیالف خیود محیدود از اينترنت را براي دشمنان سياس و جنسش کنند استفادهعين حال همچنان کوشش م اول اينترنت در جهان عرب بايد دو نکته میورد توجیه یرار گيیردع کنند. در نتيجه هنگام بحث در باره ميزان توسعه

تیر ها بسیيار سیريع اينکه ]ميزان[ نفوف اينترنت در جهان عرب به نسست ديگر کشورهاي دنيا و نسست به ديگر رسانه فیارغ از طسقیه بیه همیين صیورت ادامیه خواهید داشیت. دوم اينکیه نسیل جیوان، افزايش يافت و اين امر احتماالر

مشتري اصل اين رسانه در جهان عرب هستند. شان،اجتماع

011

8

تالقی محلی با جهانی خلي ريناوي

بازار جهانی جديدشوند. هاي گذشته بررس شدند، ارزياب م هاي عرب، که در فصلدر اين فصل روندهاي اصل جهان شدن رسانه

کنند، تشريح خواهید شید. ايفا م (Pan-Arab)ها در تقويت يک هويت جديد پان عرب چنين نقش که رسانههمشیود ها، هنرها و ميراث فرهنگ محل ابیراز می صورت تأکيد بر گويشگراي در منطقه، که بهبه رغم افزايش مل

صیورت پوشیش خسیري انید کیه بیه اي يا نوع جديدي از پان عربيسم ايجاد کردههاي عرب يک هويت منطقهرسانه کند.م مسائل سياس مشترک نمود پيدا

اند ازعپردازيم که عسارتاي عرب م هاي رسانهبراي آغاز اين بررس ، به چهار تأثير مهم جهان شدن بر شرکت هاي جمع سازي رسانه. خصوص 3 3. مالکيت متقاطع1 1. مالکيت فرامرزي1 اي شدن بازارياب و تسليغات. منطقه1

هاسازی رسانهخصوصیاي مثسیت تلقی کننید، هاي الکترونيیک را نشیانه در حال که برخ ممکن است ادامه يافتن مالکيت دولت بر رسانه

اي از يک نظام ا تصیادي منسیو مايیه تأسیف عنوان نشانهگذاران تجاري بزرگ، آن را به برخ ديگر، مانند سرمايهآغاز شد. در اين دوره جهان عرب بیه 3331اواخر دهه ها و مخابرات عرب در سازي رسانهدانند. روند خصوص م

هاي مخیابرات چنين بخشهاي الکترونيک )راديو و تلويزيون( و همسازي و آزادسازي رسانهروند جهان خصوص (ITC) گرفت که بسیياري هاي عرب تا حدودي از فشارهاي ا تصادي سرچشمه م سازي رسانهپيوست. خصوصويیژه اي عیرب ی بیه گذاران خارج را براي تأمين سرمايه صنعت رسانها وادار ساخت سرمايههاي عرب راز دولت

(. میوج a1113اي مصر ی دعوت کننید. )سیوليوان ها بود، مثل شهر رسانههاي که فراتر از توان دولتبراي آن پروژهکیرد کیه بیه دنسیال کسیا و باز م گذاران چنين درها را به سوي نسل جديدي از سرمايهآزادي ا تصادي جديد هم

ويیژه خواسیتند بیا در اختيیار داشیتن رسیانه، بیه هاي ا تصادي خود بودنید و می حفظ پشتيسان سياس براي پروژه (.1119هاي تلويزيون ، از اين پشتيسان برخوردار باشند )گاالل و الرنس کانال

3 Cross ownership 1 Trans-border ownership


شیود تیا خطیوط تلفین ثابیت. بسیياري از هاي همیراه ديیده می بيشتر در بخش تلفنمخابرات سازي خصوص سیازي خصوصی کشورهاي عرب ، ماننید امیارات متحیده عربی ، بحیرين، مصیر، اردن، میراکش و طیر در زمينیه

درصید از سیهام شیرکت مخیابرات امیارات 11انید. بیراي مثیال هاي مخابرات پيشگام بودهها و سرويسزيرساختميليیون نفیر 1تر از ي عرب که کماين شرکت به کل جمعيت امارات متحدهداران است و )اتصاالت( در اختيار سهامد يقیار هماننید وضیعيت اتصیاالت در امیارات (JTC)دهد. وضعيت شرکت مخیابرات اردن است خدمات ارائه م

کننده اصل خدمات تلفن همراه و تلفن ثابیت در بحیرين متحده عرب است و بتلکو )شرکت مخابرات بحرين( ارائه (.1119است )عسدا...

انید، امیا گروه ديگري از کشورهاي عرب )الجزاير، کويت، لسنان و سوريه( بخش تلفن همراه را خصوص کیرده (. در زمينه اينترنت نيز بسياري 1119کنند )عسدا... هاي دولت ارائه م چنان سازمانهاي ثابت آنها را همخدمات تلفن

اند، ول ميزان آن متفیاوت بیوده اسیت. در سازي اين رسانه برداشتهجهت خصوص هاي در از کشورهاي عرب گامکیه در حیال سازي اينترنت تا حد زيادي پيشرفت کرده است، درعرب ، طر، کويت و لسنان خصوص امارات متحده

سازي بسيار کند و محدود است.سوريه، عربستان سعودي، يمن و ليس روند خصوص بدست آورد، تحوالت را به دنسال داشیت 3333فارس در سال در طول جنگ خليج CNNي سکهمحسوبيت که ش

تلويزيون خصوص عرب منجر شد. اين شسکه خصوص تلويزيیون عیرب را شیرکت اندازي اولين شسکهکه به راهآن را تیأمين ايهگیذار سیعودي سیرم در لندن تأسيس کرد و يک سرمايه 3333در سال (MBC)اي خاورميانه رسانهفیارس و انیدازي شیدند. کشیورهاي حیوزه خلیيج راه 3331نيز پس از اين شیسکه در سیال Orbitو ARTنمود. که بقيه کشورهاي عرب مانند مصر بسیيار اي بودند، درحال سازي تلويزيون ماهوارهچنين لسنان پيشگام خصوص هم

Dream Tvاي خصوصی را بیا نیام تلويزيون میاهواره ين شسکهاول 1113ديرتر ا دام کردند. مصر در انتهاي سال هیاي تلويزيیون و هیاي عیرب در افیزايش تعیداد کانیال سیازي رسیانه اندازي کیرد. خصوصی )تلويزيون رؤيا( راه

هیاي ها متعل به اعراب بانفوفي مانند الوليدبن طالل، مالک کانیال هاي راديوي عرب نمود يافت. اين بخشايستگاهو افیرادي از ايین دسیت MBCو شيخ وليدبن ابراهيم االبراهيم، مالک گروه ARTروتانا، شيخ صالح کامل، مالک

بودند.اي در دبی ، سازي بود. تیاکنون سیه شیهر رسیانه اي يک ديگر از نتايج روند خصوص تأسيس مناط آزاد رسانه

هیاي معیاف از اي از فروشیگاه اين شیهرهاي رسیانه (. الگوي 2001aاردن و مصر بنيان نهاده شده است )سوليوان، ا تساس شده است و داراي « بندي مجدد معاف از حقوق گمرک مراکز توزيع و بسته»ها و حقوق گمرگ در فرودگاه

هیا، کیاهش جیوي در هزينیه کنند. صرفهها ارائه م هاي براي رسانه وانين و مقررات خاص خود هستند که مشوقافزايی و دسترسی آسیان بیه هاي نيروي انسیان ، هیم تر بودن هزينههاي مدرن، پايينود زيرساختبوروکراس ، وج

کیرد. الستیه يیک موضیوع اساسی در ايین ميیان ها در اين مناط جذابيت ايجاد م ها و خدمات براي رسانهمهارتتیوان کند و تأثير اين امیر را می ها در جهان عرب مانع ايجاد م سازي رسانهاي است که براي خصوص بوروکراس

اي مصیر بیه اي در مصر و دب مشاهده کیرد. شیهر رسیانه اي باال يعن شهرهاي رسانهدر دو مورد از سه شهر رسانهاي دبی پیس از تأسیيس بیه سیرعت کیه شیهر رسیانه کنید. درحیال دليل موانع مرتسط با بوروکراس ، کُند عمل م

کرد. اين شهر از وجود حاکمان دب ، خاندان المکتوم و متحدان تجیاري آنهیا بهیره اي را جذبگذاران رسانهسرمايهتواند انون را تغيير دهد يا کامالر عیوض عيار دارد که در آن حاکم م فراوان برده است. دب يک رژيم سلطنت تمام

شیوند. الستیه ايین الي اجرا م ها با سرعت بارسد و طرحکند. مزيت اين امر اين است که بوروکراس به حدا ل م (.1111تواند نتايج منف به دنسال داشته باشد )والترز و کويين جانسه م خطر هم وجود دارد که ا دامات يکهاي عرب مشکل سياس است و اين مانع بايد از ميیان برداشیته شیود. سازي رسانههنوز مشکل اصل خصوص

اي مهم در ساختار و فرم رسانه در جهان عرب است. همانند ديگر نقاط جهان، چنان مسدلهبراي مثال، آزادي بيان هم

011 تالقي محلي با جهاني

112

است. وانين اساس همه کشورهاي عرب حی هاي سياس ، اجتماع ، فرهنگ و ا تصاديآزادي بيان محصول نظاموسیيله یوانين عیادي و اند. اما وا عيت اين است که بيانات و ا هارنظرهیا بیه آزادي مطسوعات را به رسميت شناخته

دولت است يیا در وضیعيت محتاج شوند. در نتيجه، رسانه در جهان عرب همواره يا ها محدود م عملکرد حکومتکیه « ايمنطقیه آزاد رسیانه »(. براي مثال، یانون 1111هاي استسدادي وابسته است )توال، به دولتمعل تا حد زيادي

هاي کیه داراي کانیال و ت تصويا نشد. شرکتها در مجلس اردن مورد بحث و بررس رار گرفته بود، هيچمدت، 1111سانه پايسند باشند. در ابتداي سیال نامه اخال رهستند بايد به نظام "اي مصرمنطقه آزاد رسانه"تلويزيون در نامه آمیاده شیود، هیم که اين نظامنامه اخال بود و زمان سازي نظامچنان درحال آمادهرسان مصر هموزارت اطالع

رسید نظیر می هاي خارج ، مو ف به رعايت آن خواهند بود. در نگاه سطح بههاي مصري و هم شرکتشرکتکنید. اي دبی نيیز نظیارت می تر باشد اما بايد گفت انون مطسوعات بر عملکرد شیهر رسیانه که وضعيت در دب به

شیان نیه بیراي سياسی کیردن رود کیه از آزادي نگاران انتظار می از روزنامه»اي که مديرعامل آن گفته استع گونهبه(. بنیابراين هريیک از 1113)السکیري «جامعه، بلکه براي تأکيد بر مسائل مانند آموزش، سالمت و ا تصاد بهره بسرند

گذاري شده است که به بهترين وجه در فضیاي اجتمیاع و فرهنگی آن کشیور اي سرمايهگونهاي بهشهرهاي رسانه عمل کند.

در جهیان عیرب، ارتسیاط (ITC)هاي الکترونيک و فناوري اطالعات و ارتساطات سازي رسانهبه رغم خصوص سياس و آزادسازي فرهنگ به ارزياب مجدد نياز دارد. بسياري از کشورها در جهان ميان مالکيت خصوص ، آزادي

انید. در جهیان عیرب، اند و در عين حال آزادي سياس را محیدود کیرده تدابيري براي آزادسازي ا تصادي انديشيدهرمسیتقيم توسیط صیورت غي هاي الکترونيک که متعل به بخش خصوص هستند، هنوز بهو رسانه ITCهاي شرکت

( و MBC شود )مانند مورد شیسکه شوند و اين کنترل يا از طري ارتساطات خانوادگ اعمال م طسقه حاکم کنترل م سیازي رسیانه، بیه خیودي خیود (. در نتيجه، خصوصی LBCIاي لسنان يا از طري سهامداران )مانند کانال ماهواره

صورت مستقيم يیا (. حاکمان به1111شود )کريدي، گ را موجا نم تکثرگراي )پلوراليسم( سياس يا آزادي فرهنکننید و در شود ی پشیتيسان میال می ها تأمين نم هايش از محل درآمد آگه غيرمستقيم رسانه را ی که تمام هزينه

(.1119هاي ايدئولوژيک و دين خود استفاده کنند )خليل، توانند از آن براي ارسال پيامنتيجه م

مالكيت متقاطعاند. در بيشتر کشورهاي عرب ، بیه غيیر از لسنیان، دولیت مالیک ها بودههاي عرب تنها مالکان رسانهپيش از اين رژيم

ي آنهیا را دولیت اداره و کنتیرل هاي اصل بود و همهترين شسکه راديوي و روزنامهترين شسکه تلويزيون ، مهممهمهاي مخلتف را در اختيار دارند. براي مثیال، هاي بزرگ مالکيت متقاطع رسانهکرد. درحال حاضر برخ از شرکتم

را نيز (Dallah)اي داله چنين شرکت توليد رسانهاست و هم ARTهاي عرب، شيخ صالح کامل، مالک غول رسانه، بخشی از 1111 اندازي کرد. در سیال اي اردن را ايجاد و راهدر اختيار دارد که خود اين شرکت، شرکت شهر رسانه

گذار سعودي بود که با خاندان پادشاه نسست داشیت بخشی از سیهام ي الحياه متعل به يک سرمايهسهام روزنامهاست، او اين گروه را به يکی (Pierre Daher)لسنان، پير اهر نيز متعل به غول صنعت رسانه LBC1تلويزيون ، MBCعرب بدل ساخت. شيخ وليد بن ابراهيم االبراهيم، مالک شیسکه اي در جهان هاي رسانهترين شرکتاز بزرگ

هیاي راديیو و تلويزيیون ، ي پنج اره نفیوف کیرده اسیت و سیهام شیسکه ساختاري شرکت را ايجاد کرده که در همهرا نيز کنتیرل هاي کابل هاي چاپ و توليد فيلم را در اختيار دارد و تجهيزات توزيع پيام مانند ماهواره و شسکهرسانهصیورت اي پیان عربی کیه بیه (. جاي بررس دارد که چطور اين روند تجميع چند غول رسانه1111کند )غريا م

اي تیأثير بگیذارد. الوليید بین طیالل، مالیک توانند بر توليد و توزيع محتواي رسیانه اند، م عمودي با هم تلفي شدهاي را هاي تلويزيون ماهوارهترين کانالستع گروه روتانا يک از بزرگشرکت روتانا، مثال بسيار خوب در اين زمينه ا


تیرين شیرکت تر بزرگاي متفاوت، چندين ايستگاه راديوي ، چندين مجله و از آن مهمکانال ماهواره 39ی با بيش از ي موسيق ی در اختيار دارد.توليدات سرگرم در جهان عرب با دويست هنرمند مشهور در زمينه

الكيت فرامرزیمهیاي فرامیرزي و فرامليتی در سیازگار مالکيت شامل پيدايش بازارهاي جهان و نقش شیرکت تغيير اصل در زمينه

گيري از اين تحیوالت اسیت )بقیديکيان، کردن خود با اين تغييرات، توليد محصوالت متناسا با اين تغييرات و بهرههاي خود بیود و کیامالر آنهیا را کنتیرل هاي عرب مالک رسانهدولت (. برخالف دوره پس از استقالل که در آن1111اي و جهان گسترش پيدا کردند. صورت منطقهسوم به اي خصوص عرب از ابتداي هزارههاي رسانهکرد، شرکتم

زمينیه گیذاري در فارس شروع بیه سیرمايه خليج تصوير کل اين فضا از زمان تغيير کرد که کشورهاي عرب حوزهچنیين هیاي جديید را وارد نمودنید. هیم مخابرات و ارتساطات کردنید و مصیر و برخی از ديگیر کشیورها فنیاوري

هیاي راديیوي ، اي، ايسیتگاه هیاي تلويزيیون میاهواره هیاي )شیسکه فیارس، رسیانه گذاران بزرگ منطقه خليجسرمايهکننده تلفن و اينترنیت را در هاي تأميند و شرکتها و مجالت( ديگر کشورهاي عرب را در تملک خود دارنروزنامه

اختيار دارند.اي در خارج از مناط عرب رار داشتند هاي ماهوارهتغيير ديگري که ر داد اين بود در گذشته بسياري از رسانه

مکیان انید. دليیل حضیور آنهیا در لنیدن و رم، ا اي به فضاي جهان عرب بازگشیته هاي رسانهو امروزه اغلا شرکتدسترس به فناوري نوين، اطالعات و وجود آزادي بيشتر در اين شهرها بود. امروزه ديگر محل فيزيک در دسترس به چنين امکانات تأثيرگذار نيست و فناوري جديد امکان دريافت و انتشار يا توزيع اطالعات را از هر مکیان آسیان

(.1111کرده است )ريناوي،

بی و تبليغاتای شدن بازاريامنطقههیاي اي عیرب فرصیت هیاي میاهواره توان دريافت کیه تلويزيیون از محتواي نشريات تخصص و عموم عرب م

ميليیون نفیر تخمیين زده 191آورند. تعداد مخاطسان عیرب حیدود ها فراهم م کنندهها و تسليغنظيري براي رسانهب اند و در نتيجیه اهیداف مطلیوب اي از تلويزيون تجاري نداشتهتجربه 3331ي شوند که اغلا آنها تا پيش از دههم

TVو Arab Adباشیند. در نشیريات ايین صینعت ماننید هاي هستند که در پ جذب مشیتري می براي شرکت

Worldگرا شود. ديدگاه منطقهسازي بازارياب و تسليغات دانسته م اياي، موتور اصل منطقههاي ماهواره، تلويزيونسناي اين حقيقت شکل گرفته است که مخاطسان عرب به لحاظ زبان و تا حید زيیادي براسیاس میذها مشیترک برم

اي شیدن، انسیجام سازد. به عقيیده برخی نیا ران، فراينید منطقیه پذير م هستند و اين امر تسليغات يکسان را امکان سازد.رب ممکن م ي کشورها در بازار پان عا تصادي اعراب را از طري يکپارچه شدن همه

ي سود مناسا، نيازمند تأسیيس چنیين ويژه تلويزيون، براي تضمين حاشيههاي عرب، بهالسته تجاري شدن رسانهانید، بیا مشیکل میال چنیدان هاي که در مصر، اردن و سوريه دولت با مانیده هاي است. بسياري از شسکهشسکه

(. اول اينکیه در 1111شیوند )کريیدي، رو م ت مال متعددي روبههاي خصوص با مشکالمواجه نيستند ول شسکههاي تلويزيون وجیود دارد و ايین امیر فیروش ي پرداخت پول براي مشاهده برنامهجهان عرب نوع اکراه در زمينه

، کیه ARTو (Orbit)سیازد. اربيیت ي تلويزيیون پیول بسیيار مشیکل می خدمات به مخاطسان عرب را در زمينهو فيیوچر بیا مشیکالت MBC ،LBCهیاي مجیان ماننید امان تلويزيون پول بودند به دليل وجود سرويسپيشگ

هیاي (. دوم اينکه، ر ابت براي تخصص شدن و متفاوت بودن باعیث شیده کیه رسیانه 1111اند )شليفر، مواجه شدهازار بیه سیراغ يیک بخیش از خصوص بخواهند بخش کوچک از مخاطسان را هدف رار دهند و آنها به جاي کل ب

هاي مانند الجزيره ديد کیه انحصیارار و الستیه بیه توان براي مثال در کانالگونه تخصص شدن را م اند. اينبازار رفتهبیر ميزگردهیا Future TVو LBC ،MBCهیاي کیه شیسکه پیردازد درحیال اي مهيج، به پخش اخسار می شيوه


117

لختی بیه تین دارنید. سیوم هاي نيمیه متنوع تمرکز دارند که مجريان زن آنها لساس هايها و برنامهشوها(، جُنگ)تاکهیاي ديجيتیال اي براي درک مخاطسانشان به دليل وجود اينترنت و ديگر فنیاوري هاي ماهوارههاي شسکهاينکه، تالش

نجام اينکه، بیه دليیل (. سرا1111تر شده است )کريدي، تري تقسيم کرده، مشکلهاي کوچککه مخاطسان را به بخشهیاي مناسا نسودن وضعيت اجتماع و ا تصادي در بخش بزرگ از اين منطقه، صنعت تسليغات نتوانسته از ابليیت

ی نسستار پايين است. سود حاصل 1111درصدي در سال 91خود استفاده کند و نر تسليغات ی به رغم افزايش بالقوهشود که جمعيت آنها درصد کوچک از کل جمعيت فارس کسا م ند حوزه خليجاز تسليغ، غالسار از کشورهاي ثروتم

(.1111دهد )فخرالدين، منطقه را تشکيل م نتيجه نهاي اينکه، برخالف مناطق مانند آسيا و آمريکاي التين و به رغیم ماسیا بیودن وضیعيت اجتمیاع ی

هیاي جیذاب درآمد چندان ندارند تا آنها را بیه هیدف فارس، اکثر مخاطسان عرب ا تصادي مخاطسان در منطقه خليجاي چنیدان تمیايل بیه هاي مختلط رسیانه هاي جهان تسديل کند. بنابراين ابل درک است که شرکتکنندهبراي تسليغاي پان عرب در ا تصیاد هاي ماهوارهشود که صنعت شسکهاي عرب ندارند. اين امر باعث م هاي ماهوارهخريد شسکه

اي جهان ادغام نشود.سانهر

های رسانهتغيير نقشاي جهان عرب، تغيير عملکرد رسانه است. اين تغيير را نه هاي جهان شدن در عرصه رسانهترين ويژگ يک از مهم

توان ديد.تنها در محتواي رسانه، بلکه در پذيرش اين محتوا نيز م هاي طیوالن فقیط نقیش هاي الکترونيک تا مدتو ديگر رسانه ويژه راديو و تلويزيونهاي جهان عرب، بهرسانه

کردنید. ها فعاليیت می اي رژيمهاي توسعهرا برعهده داشتند و براي بسيج ملت جهت اجراي برنامه« بلندگوي رژيم»هیا رسانه هاي عرب کند. اين بدان معنا نيست که رژيمرسان و سرگرم فعاليت م عنوان ابزار اطالعامروزه رسانه به

دست آوردن مخاطا ی کیه بیيش از ها اکنون بايد براي بهکنند، بلکه منظور آن است که اين رسانهرا ديگر کنترل نم شوند ی بجنگند. به استثناي شسکه الجزيره، حت يیک نمونیه از خصوص م هاي خصوص و نيمهپيش جذب رسانه

عنوان يک ابزار دولت ، را تغييیر داده جود ندارد که نقش خود، بهي دولت در جهان عرب وهاي فعال با بودجهرسانههیاي خسیري اند براي جذب مخاطسان بيشتر و به اين دليل که توليد برنامیه هاي دولت تنها وادار شدهباشد. بقيه کانال

هاي تفريح خود را افزايش دهند.بر است، برنامههزينههاي وابسته و منفعل تلق کنندهصورت دريافتيگزين، مخاطسان خود را بههاي جاهاي سنت در نسود رسانهرسانه

بیا يیک صورت مشتريان فعال و غير وابسته بدانند کهبايد مخاطسانشان را بههاي عرب م کردند، اما اکنون رسانهم هیاي شیود کیه شیرکت درت رفتن از يک کانال به کانال ديگیر را دارنید. نتيجیه ايین می دستگاه کنترل از راه دور

هیاي هیا بهسیود يافتیه و کانیال کنند. کيفيت برنامیه محتواي جذاب و معتسر با يکديگر ر ابت م اي براي ارائهرسانههیاي کیه در گذشیته کانیال کننید ی درحیال روز هفته برنامه پخش می 9ساعته در 11طور اند که بهاندازي شدهراه

ي برنامه داشتند.تلويزيون فقط در ساعات محدودداننید کیه بايید بیه سیهامداران خیود هاي عرب خود را بيشتر نهادهاي تجاري می چنين امروزه برخ رسانههم

پاسخگو باشند، تا ابزاري که و يفه انتقال پيام به عموم مردم را برعهده دارد. اين نقش جديد به معناي آن اسیت کیه اي از مواد موردنياز مثل محصوالت غذاي و بهداشیت کیه متعلی بیه رسانه عالوه بر محصوالت فرهنگ ، مجموعه

کننید. ايین رونید ي ايین منطقیه تسليیغ می هاي( جهیان هسیتند را بیراي ورود بیه بازارهیاي بیالقوه برندها )مارکت بیه (. زمان تسليغیا 1111 فخرالدين، 1111شود )کريدي، ناميده م « هاي عرب و مخاطسانشانگراي رسانهمصرف»

هاي تلويزيون افزايش يافت و اين امر بيشتر ابزاري براي تسليغ کاالها محسوب شید تیا ميزان ابل توجه در برنامه ابزاري براي تسليغ يک ايدئولوژي خاص.


فیارس بیه دليیل وجیود ( معتقد است اخسارتلويزيون در کشورهاي عضو شوراي همکیاري خلیيج 1119خليل )عنیوان هیا اکنیون بايید خیود را بیه ته مثل الجزيره و العربيه ی درحال تغيير است. اين کانیال ساع 11هاي خسري کانالهاي دولت مانند آنهاي که گذاران جهان جذابيت دارند، مطرح کنند. کانالهاي تجاري جهان که براي سرمايهبخش

هاي خصوص تصوير کل خود را تا حید المنظور ر ابت با کانکنند، بهدر دب ، بحرين، عمان و عربستان فعاليت م ويژه در کويت و امارات متحیده عربی ی اجیازه عالوه، وانين مربوط به راديو و تلويزيون ی بهزيادي تغيير دادند. به

(. در هرحال نقش سنت رسیانه مسیلمار 1119دهند )خليل، هاي جديد مختص اخسار و تجارت را م اندازي کانالراهعنوان بلندگوي دولت که به دنسال شستشوي مغزي مخاطسان و کنترل سياس د آن شساهت داردع رسانه بهبا نقش جدي

دهنید و بیه دنسیال کنتیرل همیان هاي خصوص جديد ارائیه می و ايدولوژيک آنها است، احتماالر با آنچه که شرکت ندارد. مخاطسان براي خدمت به منافع ا تصادي سهامدارانشان هستند، چندان تفاوت

ها هنوز محدود است که اين امر دو دليیل داردع اول اينکیه توان گفت ميزان اعتماد مخاطسان به اين رسانهالسته م هیاي رژيیم حیاکم را دنسیال هاي عرب هنوز همیان سياسیت هاي مختلف، بيشتر رسانهبه رغم تفاوت عملکرد رسانه

هیاي صاحسانشیان ی کیه عمومیار توان جدا از تمايالت و انگيیزه م هاي تجاري را به ندرت کنند. دوم اينکه کانالم (. براي مثال تلويزيون العربيه، که يیک کانیال 1111تاجران هستند که روابط خوب با حکام دارند ی دانست )فاندي،

از است که شيخ وليد االبراهيم سعودي مالکيت آن را در اختيار دارد و يک ARAخصوص است، بخش از گروه کنید و ارتسیاط بیا بستگان پادشاه عربستان است. نتيجه اينکه کانال العربيه از سياست خیارج عربسیتان پيیروي می

هیاي (. مادام که محتواي برنامه1113کننده دارد )ريناوي، هاي حاکم بر کانال نقش تعيينخاندان سعودي در سياستابوهاي جامعه اين کشور را رعايت کند، از حمايت فعیاالن هاي عربستان سعودي و تاين شسکه خطوط رمز سياست

مثیال ديگیري در ايین خصیوص LBC TV(. کانال لسنیان 1119ا تصادي عربستان برخوردار خواهد بود )خليل، کند، امیا زمیان کیه نوبیت بیه رژيیم طیر هاي عرب انتقاد م ي رژيمکند که از همهاست. شسکه الجزيره عنوان م

سیال گذشیته بیه حمايیت 31شود. اين امر ی با توجه به وابستگ اين رسانه در طیول تقادي مشاهده نم رسد، انم شود که الجزيره ابزاري در دستان حاکمان طر به نظر برسد. اين کانال براي تأمين بودجه مال دولت طر ی باعث م

(.1119خود، تسليغات تجاري بسيار کم دارد )خليل،

ای جهانیانههای رسجرياني عرب عسارت بوده است از ورود حجم عظيمی از محصیوالت اي منطقههاي رسانهروند غالا تغييرات در جريانهیاي تلويزيیون و هیا، سیريال هیاي تلويزيیون ماننید فیيلم ويیژه برنامیه اي غرب و بیه فرهنگ و محتواهاي رسانه

هاي تلويزيون تحیت از زمان پخش برنامه را در تمام کانال ها به جهان عرب. اين مضامين بخش عظيم نمايشنامهپنجیاه، درصید توليیدات (. از زمان تأسيس تلويزيون عرب در اواخیر دهیه 3333دهند )کرم، کنترل دولت تشکيل م

هیاي فرانسیوي و هاي امريکاي و کمديهاي تحت کنترل دولت کمتر از توليدات واردات مانند فيلممحل تلويزيونهیاي تلويزيیون ملی )میثالر در تلويزيون امريکاي التين بوده است. تنها تعداد اندک از شیسکه هاي داستان سريال

هیاي خیود داشیته باشیند. هاي در زمينه افزايش توليد برنامهاند موفقيتمصر، لسنان و تا حدودي در سوريه( توانسته اند.تلويزيون واردات وابسته هايبقيه کشورهاي عرب تا حد زيادي به برنامه

اي از اوايیل هیاي تلويزيیون میاهواره اين روند در طول دو دهه گذشته تشديد شده است. افزايش تعیداد شیسکه هیاي وارداتی هاي جديد را وادار کیرد سیهم برنامیه هاي عرب ، کانالو نياز متعا ا آن ]براي تأمين[ برناه 31ي دهه

هیاي سیاليانه را ساعت از مجمیوع برنامیه 1111امروزه تنها هاي عرب کانال کا، افزايش دهند.ويژه از امريخود را، بهکیه اغلیا (. بیه دليیل آن 1111هیا اسیت )غريیا، کنند که بخش کوچک از کل زمان پخیش برنامیه خود توليد م

امريکاي شدن جوامیع عربی آيد، بسياري از مفسران اين روند را اي و فرهنگ جهان از امريکا م محصوالت رسانهگونیه مساحیث در ديگیر (. ايین 3399اند )تانسیتال، ناميده و در نتيجه جهان شدن را با امريکاي شدن مرتسط دانسته


119

هاي جهان نيز متداول است. براي مثال در امريکاي التين به رغم موفقيیت ايین بخیش از جهیان در بازارهیاي بخش(. بخیش اعظیم 3331شیود )اوسیاوا، هیاي امريکیاي پیر می ها با برنامهرنامهجهان ، بخش عظيم از زمان پخش ب

چنين تمايل دارنید شوند. آنها هماي عرب بيشتر و بيشتر به محتواي امريکاي وابسته م هاي تلويزيون ماهوارهکانالهیاي تلويزيیون را در شیسکه هاي موف تلويزيیون امريکیاي که سسک تلويزيون امريکا را تقليد کنند و الگوي برنامه

ها(ي امريکاي ماننید کوکیاکوال، میک دونالید و پروکتیور و گمسیل عرب بگنجانند. ازدياد و گسترش برندها )مارک(Proctor & Gamble) هیاي هیاي محسیوب مصیري و سیريال شود. در کنار فيلمنيز به اين موضوعات اضافه م

شوند نيز محسوبيت خاص دارند. ايین توليیدات هیم ماننید وبله م هاي ترک که در سوريه دمحسوب سوري سريالهیاي تسليغیات محصیوالت و انید و هنگیام پخیش آنهیا آگهی هاي تجاري تسديل شدههاي امريکاي به برنامهبرنامه

ند.کنگر را تشوي م شود که به پيروي از الگوهاي امريکاي ، زندگ مصرفکاالهاي مختلف از تلويزيون پخش م اي و فرهنگی کیه در بیاال فکیر شید، تمهيیدات هاي عرب در تالش براي ايجاد تعادل در محتواي رسیانه دولت

اند و براي حفیظ اسیتقالل فرهنگی و ميیراث عنوان تمهيدات فرهنگ يافته»اند که برخ از آنها متفاوت اتخاف کردهاي تحميل موانع تجاري براي محتواي فرهنگی و رسیانه (. اولين ا دام 1111)غريا، « باشدهنري کشور موردنظر م

هیاي وارداتی اسیت. ايین کیار در هاي برنامیه هاي واردات و افزايش عوارض و هزينهواردات ، محدود کردن برنامهچنیين در ديگیر کشیورهاي عربی عربستان سعودي، ليس ، سوريه، مصر و عراق در زمان رژيم صدام حسیين و هیم

س صورت گرفته است. مصر مانند برزيل، کره و ديگر کشورهاي جهیان سیوم، کشیوري اسیت کیه فارحاشيه خليجهیاي ماننید تیايم وارنیر ي شیرکت هاي را براي تشوي توليدات فرهنگ داخل تدوين کرده که در تجربیه سياست

(Time Warner) شیده اسیت کیه کند که با موانع تجیاري وحشیتناک مواجیه مشهود است. تايم وارنر عنوان مشود و براي حفظ استقالل فرهنگ و ميراث هنري کشیور انجام م « فرهنگ »برخ از آنها که تحت لواي تمهيدات

هاي را براي کمک به توليدات فرهنگ داخل تیدوين نمیود. موردنظر است. مصر تنها کشور عرب نسود که سياستانید. از رو بیوده بودن استانداردهاي زندگ ، در اين زمينه پیيش فارس نيز با وجود باالي خليجکشورهاي عرب حوزه

هاي خود به هرگونه محصوالت خیارج شیوند سوي ديگر سوريه، عراق و ليس تالش کردند تا مانع دسترس ملتداد، محافظیت هاي سياس آنها را مورد تهديید یرار می و با اين کار از آنها در مقابل محصوالت خارج که ارزش

نند.کهاي عرب براي متو ف ساختن روند مسیتمر ورود محصیوالت فرهنگی غربی ، تیالش کردنید مسیادالت دولت 3331ي اي را تقويت کنند. از زمان تأسيس تلويزيون در کشیورهاي عربی تیا پايیان دهیه هاي رسانهاي برنامهمنطقه

ويزيیون عربی ، در مصیر، لسنیان و تیا حیدي هاي تلاي پخش شده در تمام کانالهاي منطقهبخش مهم از برنامههیا و ديگیر چنیين نماآهنیگ ها و همها و فيلمهاي تلويزيون مثل سريالبود. درحال حاضر برنامه سوريه توليد شده

کننده از ديگر کشورهاي عرب ، که توليداتشان تیا حید زيیادي افیزايش يافتیه اسیت، تیأمين هاي سرگرمانواع برنامههیاي شیان را شیرکت مانده است کیه بودجیه ها عرب با ها و نماآهنگي اصل فيلمچنان کارخانهمشود. مصر هم

هیا و ي نماآهنیگ کنند. عالوه بر آن، لسنان هم به صادرکننده اصل در زمينهفارس تأمين م خليج توليدي عرب حوزههاي تلويزيون تسديل شده که يک نمونیه يالرئاليت شوهاي تلويزيون بدل شده است. سوريه هم به صادرکننده سر

پخیش MBCي از شسکه 1113و 1119هاي است که در ماه رمضان سال« الحارهباب»آن سريال تلويزيون محسوب کننده عرب ، باالترين رتسه را تا کنون داشته است.هاي سرگرمي برنامهشد و از لحاظ ميزان بيننده در زمينهم

هیاي تلويزيیون اسیالم است. دهه اخير شاهد تأسيس کانیال « اسالم شدن»جديد در منطقه يک از روندهاي توليید 3391و 3391هیاي اي هسیتند. از زمیان تأسیيس تلويزيیون در دهیه بوده است که بازتاب از تغييرات منطقیه

صاصی موضیوعات اسیالم ی هاي اختهاي کل تلويزيون بوده ول اکنون کانالهاي اسالم بخش از برنامهبرنامهکانال ی تأسيس شده است. اين روند، براي پاسخگوي به نيازهاي بخش خاص از مخاطسیان ايجیاد شیده 11حدود


هیاي جیايگزين بودنید کیه برمسنیاي را سول نداشتند و خواسیتار رسیانه « بندوبارهاي ب رسانه»است. مخاطسان که تقويت بنيادگراي اسالم در منطقه عرب از زمیان انقیالب اسیالم ايیران، هاي اجتماع ی مذهس آنها باشد. ارزش

يک از عوامل بود که اين روند جديد را به راه انداخت، روندي که از مرزهاي منطقه هم گذشت و همیه اعیراب و م شیده مسلمانان مهاجر جهان را ی که با وجود زندگ در محيط غيرمسلمان، جذب احساس تعل به هويت اسال

اي عرب ، تصوير جديیدي از کانیال تلويزيیون عربی بیا (. تلويزيون ماهواره1113بودند ی هدف رار داد )ريناوي، تر به نمايش گذاشت. احمد ابوحسيا، مدير تلويزيون رسیاله )تلويزيیون پيیام( در مضامين اسالم جديدتر و جذاب

تأسيس شید ی پخیش شید، هیدف کیه از 1119که در سال اي تصويري که از کانال تلويزيون جديدش ی مصاحسه]را بیه نمیايش « اخال ی »هیاي تفريحی اين شیسکه[ برنامیه »]کندع دارد اين گونه تشريح م اي تأسيس چنين شسکه

هیا پسند، نماآهنیگ هاي عامهگذارد[،... مانند کمدي، تاک شوهاي آخر شا، مسابقات تلويزيون ، مستندها، سريالم هاي میذهس اي طراح شده که با کانالگونهها و بازيگران زن باحجاب و بههاي خاص زنان با حضور ستارههو برنام

مستقر در بيروت، ر ابت LBCکه متعل به عربستان است و کانال MBCهاي آزادتر مانند کانال مانند ا رأ و کانالهیاي عربی تنهیا هاي رسیانه مدار در دنياي تلويزيونهاي تفريح ارزشگونه برنامه(. ساخت اين1119)وايز، « کند.

1119، شیسکه او از سیال MBCسازي شیسکه ي رساله نيست. به گفته عسدالفتاح المصري، مدير برنامهمختص شسکهتر ها حساسهاي مذهس و فرهنگ عربا آغاز کرده است که نسست به ارزشروند جديدي از پخش رئاليت شوها ر

هیاي بودنید کیه حیس خیوب اين شوها خوب عمل کردند و از آن برنامیه »کندع (. او اضافه م 1119اند )وايز، بودههیاي از شیسکه کردند و در نتيجه تأثير بهتري بر بينندگان داشتند. ايین رونیدي اسیت کیه امیروزه بسیياري ايجاد م

کنند. اين کار بايد حس خوب در مردم ايجاد کند و آنها را به انجیام کیاري بیراي تلويزيون به سمت آن حرکت م (. در پايیان 1119)وايیز، « ها[ در اختيار داريید. عالوه شما عامل وا عيت را هم ]در اين برنامهخودشان سوق دهد. بهي نیوع تعامیل فرهنگی و سياسی اسیت کیه بیين دهنیده نشان« اخال » هاي تلويزيونبايد گفت پيدايش برنامه

گيرد.هاي ليسرال سکوالر در جهان عرب صورت م کار اجتماع و بخشگراهاي محافظهاسالمانید. بنیابراين شايان فکر است که محصوالت فرهنگ خارج نيز در جوامع اسالم گسترش يافته و پذيرفتیه شیده

هیاي سینت و اسیالم را بیه چیالش ي واردات افزايش يافته و به دليیل ارائیه مضیامين کیه ارزش امحصوالت رسانهفیارس، ويژه کشورهاي حوزه خلیيج عالوه، بيشتر کشورهاي عرب و بهگيرند، مورد عال ه مخاطسان عرب هستند. بهنم

کیار را نيیز انید تیا مخاطسیان محافظیه ش دادههاي تلويزيون مل افیزاي هاي تلويزيون را در شسکهتوليدات داخل برنامههیاي وارداتی هاي تلويزيون است که به برنامیه يد و بندتر مختص کانالهاي تلويزيون واردات ب جذب کنند. برنامه

هیاي خیاص نیه تهديیدي کند. در نتيجه اين ايسیتگاه ها را راض م وابسته هستند و مخاطسان ليسرال خواهان اين برنامه، يیک MBC4کنند. شسکه تلويزيون آيند و نه آسيس به جوامع عرب وارد م شمار م انداز تلويزيون بهاي کل چشمبر

هیاي شوهاي مثل اوپرا و دکتیر فيیل دارد. شیسکه هاي براي جوانان و تاکتلويزيون صددرصد امريکاي است که برنامهصیورت بيسیت و چهیار سیاعته به FOX Movieو MBC2 ،MBC MAX ،Melody ،ONE TVتلويزيون

هیاي تلويزيیون هاي اکشین و سیريال فيلم MBC Actionکنند. شسکه هاي غرب )و عمدتار امريکاي ( پخش م فيلمسیاعته نماآهنیگ و موزيیک غربی پخیش 11صیورت به Melody Hitsو TUNS Rotanaکند. شسکه پخش م

کنند.م اي بیه محصیوالت وارداتی تیرجيح داده محصیوالت داخلی و منطقیه دهنید شواهدي وجود دارد که نشان می

پسیند هیاي عامیه هاي تلويزيون ترک و سوري در تمام کشیورهاي عربی در مقايسیه بیا برنامیه شوند. سريالم پخیش شیدند و 1113و 1113هیاي هاي ترک نیور و اسیمار کیه در سیال امريکاي مخاطسان بيشتري دارند. سريال

هاي از اين امرند. از سوي ديگر، اگرچه مخاطسان در برخی از کشیورهاي عربی الحاره مثالي سوري بابهاسريالدهید کیه مخاطسیان در ديگیر هاي داخل عال ه بيشتري دارند، شواهد نشان می مانند، مصر، لسنان و سوريه به برنامه


131

دهنید. احتمیاالر وارداتی را تیرجيح می هیاي فیارس، برنامیه کشورهاي عرب مثل کشورهاي شمال افريقیا و خلیيج هیاي خیارج ، اي از متغيرهاي جمعيت مانند جنسيت، تحصيالت، سکونت شهري، ميزان آشیناي بیا زبیان مجموعه

ويژه ها از سوي بينندگان ی به ها، همگ در انتخاب برنامههمراه با الگوهاي مختلف کار، تفريح و چينش پخش برنامهشوند ی نقش دارند. اين وضعيت، ارائه حکم کل درباره هاي خارج و داخل ارائه م از برنامه ايکه مجموعهزمان

دهد که براي پيدا کیردن تمیايالت مخاطسیان عیرب بايید کیار بيشیتري سازد و نشان م رفتار مخاطسان را مشکل م صورت گيرد.

هیاي تلويزيیون از غیرب بیا هیم ردن برنامیه اي عرب بر سر وارد کهاي تلويزيون ماهوارهدرحال حاضر، شسکهدر MBCي خواهید ميليیونر باشید از شیسکه (. اين روند با پخش سريال چه کس م 1111کنند )خليل، ر ابت م

ها در ميان مخاطسیان عیرب بیود. کمی بعید ترين برنامهآغاز شد. سريال که در آن زمان يک از پربيننده 3333سال ي تلويزيیون در تیرين برنامیه محسوب 1119تا 1111برنامه سوپراستار را وارد کرد که در سال Futureکانال لسنان

ها بیود کیه سیسا سازي اين برنامهاي، عرب (. راز موفقيت اين توليدات رسانه1111ميان مخاطسان عرب بود )خليل، نت اعراب تخط نکنند.هاي سها از خطوط رمز مذهس و اسالم موجود يا ارزششد اين برنامهم

اي که براي مخاطا عرب مناسا باشید. ايین مضیمون گونهسازي د ي برنامه بهراهسرد موجود عسارت بود از آمادهگرفت و به اين ترتيیا بیه اي، که از کشورهاي عرب مختلف بودند بهره م پان عرب از وجود بازيگران محل و منطقه

کشیور خیود عمیل عنوان نمايندهکنندگان بهداد. به اين ترتيا هريک از شرکتا م برنامه حس ر ابت بين اين کشورهداد کیه بیه آوردند. اين امر بیه برنامیه جنسیه پیان عربی می ميهن خود رأي م کردند و اغلا از سوي مخاطسان همم

هیاي تلويزيیون ، بخیش سیازي ايین شیوهاي هاي تلويزيون در ضمن عربی افزود. عالوه بر آن، شسکهجذابيت آن م هیاي کردنید و درصیورت امکیان بخیش هاي غير ابل سول را از محتواي آنها حذف م بندوبار غرب و ديگر ويژگ ب

هاي مذهس و فرهنگ موجود در جوامع عرب تخطی نکیرده باشیند. برنامیه افزودند تا از ارزشعرب محل به آن م اي از ايین تطسيی اسیت. تلويزيیون آن را خريیداري کیرد، نمونیه 1111سیال در MBC، که «برادر بزرگ»تلويزيون

MBC هاي مذهس و نخسگان بحرين، که اين برنامه را تحريم کردنید، ي عرب اين برنامه را پخش کرد. فشار گرهنسخهبیا MBCانیال آغاز شد و اين امر منجر به يک اعتراض عموم از سوي اعراب کشورهاي مختلف به اين برنامه شد. ک

ي نهاي اين بود که پخیش برنامیه دار کرده است. نتيجههاي اسالم را خدشهرو شد که اين برنامه ارزشاين انتقاد روبهتا حیدودي بیه « برادر بزرگ»( معتقد است شکست برنامه 1119(. خليل )1119کم پس از آغاز آن متو ف شد )وايز،

نتوانست مالحظات را در نظر بگيرد.سازي آن بود و دليل عدم عرب در مصر به راه افتاد و خواستار تحريم نیوع خاصی از 1119گونه شرايط کمپين بود که در سال مثال ديگري از اين

هاي عرب و اسالم دانسیته شید. کمپیين مخالفیت بیا اسیتارآکادم ميوه بود، زيرا تسليغ اين محصول مغاير با سنتآب(Star Academy) اي کیه شیسکه تلويزيیون مثال ديگري از اين جريان است. در مخالفیت بیا برنامیه 1119ر سال د

هاي سنت منعکس شید، بلکیه ، پخش کرده بود، تظاهرات برگزار شد که نه تنها در رسانهLBCIاي لسنان، يعن ماهوارهديد شد و اعتراضات فراوان را برضید ايین سايت به نام مخالفت با استارآکادم در اينترنت اين حرکت تشبا ايجاد وب

هاي سنت سانسور کیه از سیوي (. شايان فکر است که چنين اعتراضات با سياست1119برنامه به راه انداخت )الدخيل، شد، تفیاوت دارد. اعتراضیات عمیوم اخيیر، در حیذف مضیامين میوردنظر از هاي تلويزيون اصل اعمال م ايستگاهها نتيجه معکوسی بیه دنسیال راب بسيار مؤثر بوده است. السته در برخ موارد مخالفت عموم و کمپينهاي اعتلويزيوناند. کمپين مخالفت با برنامه استارآکادم تسليغ خوب براي اين شوي تلويزيون شد و مخاطسان جديدي براي ايین داشته

برنامه فراهم کرد.


کننیده و مشیاور بیوده اي عرب کارگردان، تهيههاي تلويزيون ماهوارهکه( که در گذشته در بسياري از شس1119خليل )المللی میورد توجیه یرار هاي تلويزيون عرب هنگام ا تساس از يک برنامه بيناست، مالحظات را که توليدکنندگان برنامه

کندعدهند به اين صورت بيان م م فیارس حساسیيت زيیادي نسیست بیه ر کشورهاي حاشيه خليجکادهندگان و مخاطسان محافظهبه دليل اينکه آگه

صورت جیدي در نظیر گرفتیه هاي عربستان سعودي دارند، اين مالحظات بايد بهويژه ارزشهاي اسالم و بهارزشصورت مستمر و با احتياط واعد ها در جهان عرب بههاي رئاليت شو و کارمندان بخش آگه شود. سازندگان برنامه

دهند. اين نکتیه ت مربوط به آنچه که ابل پخش است و آنچه ابل پخش نيست را مورد بازنگري رار م و مالحظاهاي تلويزيون تا چه اندازه بايد بیه الیا و فیرم برنامیه اصیل پايسنید بماننید، بیدان که توليدکنندگان خالق برنامه

اسالم و جامعه لسنیان، موضیوع اصیل ا تسیاس از ويژه مسائل مربوط به معناست که مسائل اجتماع و فرهنگ و بهالمللی بیه ايین عسارت ديگر عرب کردن آنهاست. عرب کردن يک برنامیه بیين هاي غرب در جهان عرب و بهبرنامه

گيرد بايد به مالحظات جامعه لسنان نيیز توجیه در که اصول و مالحظات اسالم مورد توجه رار م معناستع همانهاي غربی بیه شیکل مناسیا بیراي مخاطسیان ها اين است که برنامهجا منظور من از عرب کردن برنامهکرد. در اين

عرب بازتوليد کنيم. به معن اين است کیه عوامیل توليید آن لسنیان باشید و در توليید آن (Lebanonization)لسنان کردن برنامه

به معناي آن (Islamization)ود ول اسالم کردن برنامه شناس و مالحظات لسنان در نظر گرفته شمسائل زيساي عسیارت ديگیر لسنیان است که توليدکنندگان هنگام ساخت برنامه اصول و واعد اسالم را مورد توجه رار دهند. به

ه کنید. میثالر در برنامی هاي برنامیه کمیک می گرا نيست بلکه به روشن شدن معناي واژهکردن برنامه رويکردي تقليلشیود يیا در برنامیه به داوطلا يا نامزد ترجمیه می (nominee)واژه فرانسوي (Star Academy)استارآکادم

شود. اسالم کردن برنامه نيز وجیود نمازخانیه سسک زبان و تصويري غرب توضيح داده م (Al Wadi)« الوادي»س )تیابو( در برنامیه اسیتارآکادم را توجيیه و موضوعات ممنوعه مذه (Big Brother)« تربرادر بزرگ»در برنامه

هیاي غربی بیين کنند هنگام بازتوليد برنامیه هاي تسليغات هردو تالش م کند. توليدکنندگان و نيز بازاريابان آگه م «حاشیيه امین »توانند با ايجیاد نیوع لسنان کردن و اسالم کردن آن نوع موازنه ايجاد کنند. به اين ترتيا آنها م

کنید )خليیل، ها را تضمين م اي در جهان عرب دست پيدا کنند که جذب مستمر آگه اسالم به مخاطساان گسترده1119.)

هیاي در مجموع، جهان عرب، مانند بسياري ديگر از مناط و کشورهاي جهان سوم، شاهد سرازير شیدن برنامیه امیا جهیان عیرب نتوانسیت هماننید آنچیه کیه در میورد ويژه امريکا به اين منطقه بوده است.اي از غرب و بهرسانههاي هندي باليود اتفاق افتاد عمل کرده و به بازارهاي جهان نفیوف کنید و هاي داستان امريکاي التين يا فيلمسريال

هاي عرب در واکنش به ايین جريیان مجموعیه یوانين هاي مصري را به اين بازار عرضه کند. دولتبراي مثال فيلمشد، ايجاد کردند. السته، برخالف اغلا کشیورهاي هاي سنت مضر شمرده م راي مهار کردن روندي که براي ارزشب

انید اخسیار و هاي عرب مثل الجزيره توانسیته اند، کانالي ارسال خسر به جهان موفقيت نداشتهجهان سوم که در زمينه تصاوير را به با دنيا صادر کنند.

تأثيرات رسانههاي اطالعات جديد بر جوانان عرب ي رسانه و فناوريي تأثير جهان شدن در حوزهبه رغم مساحثات داغ در زمينه

هیاي جهیان ي تأثير رسیانه اينترنت صورت گرفته است، تحقيقات اندک در زمينه به جز برخ تحقيقات که دربارهاي هاي چند مليت دنيا را به دهکیده که رسانهه است. درحال اي بر مخاطسان عرب انجام شدويژه تلويزيون ماهوارهبه

پردازنید زيیرا تیالش دارنید چنان با احتياط به اين موضوع م سازند، برخ از پژوهشگران عرب همجهان بدل م و دريابند که آيا اين جريان نوع امپرياليسم فرهنگ را به دنسال خواهد داشت يا يک جهیان چنیدفرهنگ کیه درک


133

شود که غیرب هاي آن است. در ديدگاه امپرياليسم فرهنگ ، انقالب اطالعات فرآيندي محسوب م تسامح از ويژگ هیا، هیا، فرهنیگ در آن غالا است و در نتيجه برتري محصوالت فرهنگ غربی در آن وجیود دارد. بنیابراين زبیان

هاي جهیان نيیز انحصیاري شوند و رسانهواجه م اي با تهديد انحصاري شدن مهاي منطقهباورهاي مذهس و ارزشتیوان اي را نمی هیاي میاهواره هاي عرب معتقدند رسیانه شود. بسياري از نا ران رسانهشده و ماهيت آنها يکسان م

( معتقید 1111شیود. بیراي مثیال امیين ) که اينترنت تهديد محسوب م تهديدي براي فرهنگ عرب دانست، درحال هیاي هیا و سینت شک تهديدي بیراي فرهنیگ، ارزش هاي چندمليت ب د به اينترنت و ديگر رسانهاست دسترس آزا

عرب است.دست هاي جديد چيرهي فناوريکننده صرف با بمانند، در زمينهبرخ ديگر باور دارند مادام که اعراب مصرف

(. بیراي 1111فله عقیا خواهنید مانید )غريیا، نشوند و به فعاالن کامل اين عرصه تسديل نگردند احتماالر از اين اتسليغ فرهنگ و ميراث فرهنگ اعیراب »هاي چندمليت و ماهواره فرصت براي ( معتقد است رسانه1111مثال نقيا )

هیاي تجیاري و توانیاي ر ابتشیان در بازارهیاي هاي جديد براي بخیش فناوري«. به سراسر جهان، فراهم کرده استهاي سياس و اجتماع حيات هستند. بنابراين، فنیاوري ممکین اسیت بیا تضیعيف تسليغ ديدگاهچنين جهان و هم

گيیري در هاي پايين روند تصميممراتس ، کاهش درت دولت و توزيع مجدد درت به سوي ردههاي سلسلهسيستم (.1111منطقه را تغيير دهد )غريا،

انید و جهان عرب، روي جهیان شیدن فنیاوري تمرکیز کیرده ها در بيشتر محققان در بررس جهان شدن رسانهي شیيوه انید. مسیائل بسیياري در زمينیه هاي تاريخ ، فرهنگ و اجتماع کشورهاي عرب را ناديیده گرفتیه ويژگ

هاي محلی از گذشیته نقیش مهمی در بکیارگيري هاي جديد وجود دارد. براي مثال کافهمواجهه اشخاص با رسانهآغیاز شید و بعید بیه 3391و بعد تلويزيون در دهیه 3311اند که با استفاده از راديو در دهه داشته هاي جديدرسانه

جا وجود دارند. تحقيقات آينیده بايید نیه تنهیا ها در همهنترسيد. امروزه کاف 3331ي اي در دههتلويزيون ماهوارههیا را بیه مکیان بیراي ري اجتماع بروند که کافیه ها را بررس کنند، بلکه بايد به سراغ ساختانتدسترس به کاف

کنند.بينند و همه با هم از يک رسانه استفاده م ارتساطات جمع بدل ساخته است. محل که اعراب همديگر را م هیاي جهیان تقويیت شیده و ( معتقد است ساختارهاي جديد، ابزارها و روند مدرنيته که با رسیانه 1111فقندي )ها ممکن است به خیوب بیه جامعیه پيونید شوند. برخ از فناورياند، معموالر در بافت محل جذب م توسعه يافته

( بر اين باور اسیت کیه 1111گيرند. فندي )هاي خاص از جامعه، ريشه نم بخورند و برخ ديگر حدا ل در بخشل فرهنگ ديگر همچون اعتمیاد هاي جديد اطالعات نيست، بلکه مسائمسدله اصل در جهان عرب گسترش فناوري

انید اعتمیاد میردم را جلیا کننید. هاي عرب تحت کنترل دولیت موفی نشیده رو، رسانهموضوع اصل است. از اينخاطر پوشیش خسیري عمليیات چون شسکه تلويزيون الجزيره موف شده است بههاي چندمليت همکه رسانهدرحال

عنیوان بیازاري بیراي کند. مثال ديگر نحوه استفاده کاربران از اينترنیت بیه روباه صحرا در عراق اين اعتماد را کساخريد يا فروش کاالها است. اين امر هنوز در جهان عرب با مشکالت مواجه است، السته اين امیر نیه بیه دليیل عیدم

اي اطالعیات حسیاس عنوان يک بازار تجاري است. افشی اعتمادي به اينترنت بهدسترس به اينترنت، بلکه به دليل ب ي تلويزيون نيازمنید نظر بسيار پرمخاطره است. توجه به اخسار تجاري در شسکههاي کارت اعتساري بهچون شمارههم

که خريد و فروش در اينترنت نيازمنید اعتمیاد بیه کیل سيسیتم اسیت. اعتماد به يک کانال تلويزيون است، درحال ام تسليغات کاف نيست و بايد اعتماد به کل سيستم اجتماع ، ا تصیادي و سياسی بنابراين، تنها اعتماد به رسانه يا پي

(/1111وجود داشته باشد )فندي، رويکیرد تدوريیک »کنندگان عرب را برمسنیاي نظريیه پیذيرش يیا توان تأثير رسانه بر تصوير مصرفعالوه، م به( معتقدنید معنیا از 3331) (Libes and Katz)تز تجزيه و تحليل کرد. براي مثال، ليیسس و کیا « کننده فعالمصرف

هاي فرهنگ از کنندگان هستند که طس ديدگاهشود، بلکه اين خود مصرفهاي رسانه جهان ارسال نم طري برنامه


( اسیت کیه 3331نگاري ابولُغُید ) کنند. مثال ديگر مطالعه ومپيش شکل گرفته و ادراک سياس خود آن را ايجاد م کنید. هاي صحراي غرب مصیر بررسی می نشيننامد، بر باديهم « هاي فرهنگ عموم فناوري»چه را که او نتأثير آ

اند، باز هم تحیت تیأثير فرهنیگ جهیان و ها کامالر در حاشيه جريان فرهنگ اصل مصر بودهنشيناگرچه اين باديهو تلويزيون را بر زندگ اين عشیاير بررسی کیرده و اند. ابولغد تأثير ضسط صوت، راديوتغييرات فناوري رار گرفته

تیري دور معتقد است استفاده از اين ابزارها معاشرت بودن آنها را از بين نسرده و در مقابل افراد را براي مدت طوالن د دهی کند، دو جنس مختلف را کنار هم رار م هم جمع کرده است. چنين کاربردي ارتساطات اجتماع را تقويت م

هیاي محلی میردان جیوان را از هاي ويديوي در کافیه که برنامهکند، درحال و اختالفات سن را در خانه تعديل م هاي ها تفاوتدهد. ابولغد بر اين باور است که اين فناوريکند و آنها را بيشتر در معرض رسانه رار م خانه دور م

شیان اسیتفاده طور فعال از آنها براي اهدافاند و بهها را پذيرفتهنها فناوريمردم نه ت»برد، زيرا فرهنگ را از ميان نم «دهند.پذيرند و تغيير کاربرد م کنند، م گيرد را انتخاب م چه را که سر راهشان رار م کنند، بلکه آنها آنم

دسترس بيننیدگان عیرب اسیت، (، معتقد است با وجود منابع اطالعات متعدد که در 3333عالوه بر آن، آلترمان )( نيیز بیر ايین بیاور اسیت کیه 1119شیان را ارزيیاب کننید. رينیاوي ) کننده باشند و اعتسار منابعاعراب بايد انتخاب

اي عرب منجر به ايجاد نوع جديدي از پان عربيسیم هاي تلويزيون ماهوارهچون شسکهاي جديد همهاي رسانهفناوريي مسیتقيم ايین گراي ِ محض نتيجهنامد. اين نوع از مل م (McArabism)« ربيسممک ع»شده است که او آن را

طیور کنند، بیه چنين خارج از جهان عرب زندگ م امر است که بينندگان عرب که در مناط مختلف در داخل و هممعتقید اسیت يکی از ( 1119گيرنید. سیرانجام اينکیه عسیدا... ) هاي چندمليت رار م زمان در معرض اين شسکههم

عملکردهاي مهم اينترنت اين اسیت کیه امکیان ارتسیاط مسیلمانان جهیان بیا يکیديگر را فیراهم کیرده و ارتسیاط و کند و اين کار را با غلسه بر تمام موانع زمان و مرزهاي جغرافيیاي اي تسهيل م سابقهگوي آنها را به ميزان ب وگفت

دهد.صورت م رامل امکان تقويیت پيونیدهاي فرهنگی ميیان کشیورهاي عربی را دارنید. ايین کشیورها هاي فچنين رسانههم(. 1119گیذاري کننید )رينیاوي، شان سیرمايه شان بر اشتراکات فرهنگ منظور نزديک کردن تمايزات مل توانند بهم

صیه مسیادالت فرهنگی هاي توليدي جزو نتیايج مطلیوب عر اي و همکاريها، مسابقات منطقهها، نمايشگاهجشنوارهاي نوع آگاه پان عرب ايجاد کرده است. عم و اهميیت ايین شوند. در اين زمينه، تلويزيون ماهوارهمحسوب م اي از لحاظ تجرب بررس نشده ول شواهد اهري حیاک از آن اسیت کیه حیدا ل از نظیر سیطح ، هويت منطقه

را متحد کند.اي موف شده تا بينندگان عرب تلويزيون ماهوارهصیورت تخصصی در هیا بیه ها به بهترين نحو در تخصص شدنشان ابل مشاهده است. شسکهتنوع کنون رسانه

کننید. مسیابقه تخصصی ها، مسائل مذهس و موضوعات ديگر فعاليت م زمينه اخسار، موسيق ، فيلم، ورزش، سريالثال، الجزيره و العربيیه صیرفار بیر اخسیار متمرکیز هسیتند، شدن و متمايز شدن، بينندگان را تقسيم کرده است. براي م

بیر موسیيق ، Melodyو Rotanaهیاي هیاي متنیوع و شیسکه شوها و برنامیه بر تاک MBCو LBCکه درحال هیاي ورزشی و اسیالم اي فراوان اسیت کیه برنامیه هاي ماهوارهنماآهنگ و فيلم تمرکز دارند. اين عالوه بر شسکه

هیاي راديیو و تلويزيیون دشیوار کیرده تقسيم شدن مخاطسان درک کامل بازار هدف را براي شرکتکنند. پخش م کند، دشوارتر هم بندي م هاي ديجيتال که بينندگان را بيشتر تقسيماست و چنين درک با گسترش اينترنت و فناوري

ي بيننیدگان بیا رده اسیت کیه همیه چنين ايین اطمينیان را ايجیاد کی بندي هم(. اين تقسيم1111شده است )کريدي، ويژه در بازاري مثل بیازار جهیان شوند. اين امر بهها جذاب است، راض م هاي گوناگون که براي تمام سليقهبرنامه

عرب مفيد است که جمعيیت آن براسیاس میذها، سین، اسیتانداردهاي ا تصیادي اجتمیاع زنیدگ ، تحصیيالت، اي تفاوت دارند. وم و سيلههاي هاي جغرافياي و تفاوتمو عيت


132

عربی هایدولت ـ ملتاي و دسترسی محیدود بیه هاي وم و سيلیه در وضعيت سياس که عدم استقرار دموکراس ، ديکتاتوري، وابستگ

پیذير اسیت. هاي جهیان آسیيا هاي بارز آن است، جهان عرب از نظر سياس در برابر رسانهمنابع اطالعات ويژگ چنیين هاي فرامل عرب و هیم ترين ويژگ رسانهبه تضعيف دولت ی ملت عرب کمک کرده است. مهم جهان شدن

هیاي عربی و که بين دولتتوانند از مرزهاي جغرافياي و موانع زمان ها م اينترنت اين وا عيت است که اين رسانه براي مثال، به اعراب در کیل دنيیاي عیرب و اي عربهاي تلويزيون ماهوارهجهان خارج ايجاد شده، بگذرند. برنامه

تیر در هاي تحليلی اعراب ساکن در نقاط مختلف جهان اين فرصت را داده است که نه تنها اخساري معتسرتر و برنامهتر از آن مسائل جاري را از ديدگاه انتقیادي بسيننید. ايین امیر بیه کیاهش مقايسه با گذشته دريافت کنند، بلکه مهم

دهد.ها را کاهش م کند و تأثيرگذاري سانسور دولت بر رسانهسانه مل تحت کنترل دولت کمک م مرکزيت ري ويیژه در عرصیه ( معتقد است اينترنت تأثيرات مثست زيادي بیر دنيیاي عیرب، بیه 3339که مصمودي )درحال

ها و دسیتورکارهاي تعيين سياستاي در ( بر اين باور است که تلويزيون ماهواره1113سياس ی داشته است، حماده ) گويد به همين دليیل اسیت کیه کند. او م عموم نقش مهم دارند و اين فرآيند به تدريج نفوف دولت را محدود م

هیاي کند. کنترل نداشتن دولت مصر بیر شیسکه دولت مصر ارتساطات ماهواره محل را هدايت، تحريف و محدود م گيري فضاي عموم متفیاوت را کنند، امکان شکلهاي سياس را ارائه م ت از برنامهاي عرب که انواع متفاوماهواره

اي، نشريات پیان عربی و اينترنیت، همیه در هاي ماهواره(، معتقد است گسترش شسکه1111آورد. ريا )فراهم م هاي را بیه د چنين آزاديدر مور هاهاي سنت دولتکنار هم فضاي براي آزادي بيان ايجاد کرده است که محدوديت

هیاي پیان عربی روي آورده و هاي چندمليت و رسیانه کشد. در برخ از کشورهاي عرب ، مردم به رسانهچالش م اند که اين امر رسانه دولت را مجسور کرده براي تغييیر تصیوير خیود، نیه تنهیا در بیين هاي دولت را رها کردهرسانه

هاي جديدي متوسل شوند.اجران عرب مقيم ساير نقاط جهان، به راهمخاطسان داخل بلکه در بين مهرنگ کردن تابوهاي اجتماع و در نتيجه تقويت گفتمیان عقالنی ، الگیوي بیراي اي جديد با کمفرهنگ ماهواره

هاي دولتی ارائیه کیرده اسیت. بیراي مثیال، تحقيقی دربیاره صیاحسان هاي تلويزيون و از جمله رسانهساير شسکهاند که به جهان خارج دسترس هاي گيرنده خود را با اين هدف خريدهاي نشان داد که آنها دستگاههاي ماهوارهيشد

ي فرهنگ آنها بياموزند و به اخسار و اطالعات منابع خارج دسترس پيدا کنند. از لحاظ خسیري داشته باشند، دربارهو CNNچیون هیاي خیارج هیم جزيره و همچنين شسکهو ال MBCهاي عرب مستقل همچون ترجيح آنها، شسکه

BBC ،ويیژه اطالعیات سانسیور نشیده ( معتقد است انقالب اطالعیات و بیه 1111(. ايکلمان )1113است )يوسفدهید و افکار عموم جهان عرب را شکل م CNNوسيله الملل بهچون الجزيره و پوشش اخسار بينهاي همشسکههیاي ي الجزيره برخالف شسکه( بر اين باور است شسکه1111کند. لينچ )ر به پاسخگوي م هاي عرب را مجسودولت

منید اسیت و در ميزگردهیايش نماينیدگان از هاي آبک تمرکز داشتند، به سياست عال یه سل که بر ر ص و سرياليننیدگان را کیه بیه چنیين هیا ب کننید. ايین برنامیه هاي تند و تيزي را مطرح می سراسر منطقه حضور دارند و بحث

آميزش تقريسیار هاي به دليل انتقادها و لحن کنايهکند. چنين برنامهآميزي آشناي ندارند، مسهوت م موضوعات منا شه( نيز معتقد اسیت افیزايش منیابع اطالعیات مخاطسیان 3333هاي عرب را عصسان کرده است. آلترمان )تمام دولت

ها کرده است.ادر به ارزياب اعتسار رسانهگر و عرب آنها را گزينشکنند، اما و ت اين اي خود اعمال م هاي تلويزيون ماهوارههاي عرب سطوح متفاوت از کنترل را بر شسکهدولت

شیوند. در وا یع، گيیر می طور چشمگيري در برابر آنها سیهل هاي عرب )دشمن( باشند، بهها منتقد ساير رژيمشسکهعنیوان تريسیون بیراي اي بیراي اهیداف تسليغیات يیا بیه هیاي میاهواره عرب مخالف يکديگر از تلويزيونهاي رژيم

المللی شیکاف بیين هیاي بیين کنند. در نتيجیه، شیسکه هاي دشمن استفاده م دگرانديشان، منتقدان و مخالفان دولتچنان منسع دائم براي اعتراض و يره همهاي عرب را تشديد نموده يا علن کرده است. شسکه تلويزيون الجزدولت


هیاي شیسکه تلويزيیون ، به دليل برنامیه 1111هاي عرب و حاکمان طر است. در سپتامسر تنش بين تعدادي از دولترو جاي تعجا نيست کیه چون مصر، عربستان سعودي و اردن با طر تيره شد. از اينالجزيره ارتساط کشورهاي هم

سندي را به تصويا رساندند کیه 1113کشورهاي عرب ی به جز لسنان و طر ی در سال رسان عاطالشوراي وزيران تمايل بیه دهندهاي راديوي و تلويزيون است. اين سند نشانهاي ماهوارهشامل اصول براي چگونگ فعاليت شسکه

هیاي عربی دشیمن ميان رژيیم هاي آنها هاي راديوي و تلويزيون آزاد است که برنامهايجاد محدوديت براي شسکهاند به وانين حاکميت مل احترام بگذارنید و هاي تلويزيون عرب متعهد شدهکند. براساس اين سند، شسکهايجاد م

هیا وضیع کنید. کنید، درخصیوص فعاليیت ايین شیسکه هر دولت ح دارد وانين و مقررات را که مناسا تلق م هاي تلويزيون الجزيره و العربيه تنها ر ابت بين دو شسکه خسیري نيسیت، ن شسکهسرانجام اينکه بايد گفت ر ابت بي

رسید کیه حاکمیان جديید، سینت نظر می بلکه ر ابت بين دو نگرش و دو ملت ) طر و عربستان سعودي( است. بههیاي ند. امیروزه، شیسکه کگويد و ر يا را بدنام م اند که در آن شاعر سيله مدح رئيس را م اي را به ارث برده سيله

کننید و فارس يا بازرگانان صاحا آن هستند، در نقش شاعران مدرن خدمت می که حاکمان کشورهاي حاشيه خليج (.1119تلويزيون نيز صحنه ]نقال [ آنهاست )خليل،

رب هسیتند عالملل مسدول ايجاد افکار عموم پانهاي راديوي و تلويزيون بين( معتقد است شسکه1111امين )هاي شهرهاي عربی در حمايیت از انتفاضیه فلسیطين ها نفر در خيابانويژه زمان مشهود بود که ميليونو اين امر به

هاي را بیراي تواند برنامهالملل فضاي براي گفتمان عموم آزاد است و م هاي بينتظاهرات کردند. بنابراين رسانهالملل فراهم کند که از دموکراس سياس تیا آزادي انديشیه و صیلح در بيناي و بحث عموم در سطح مل ، منطقه

جديید کیه بیا هیور *«فضیاي شیسه ی عمیوم »( بر اين باور است کیه 1113گيرند. حمدا )جهان عرب را دربرم ه هیاي سياسی ی کی هاي جهان عرب ايجاد شده، اين امکان را براي مخاطسان عرب فراهم کرده تا در بحیث رسانه

بينی ( پیيش 3339کامالر متفاوت با مفاهيم ارائه شده در تلويزيون دولت است ی شرکت کنند. در نتيجیه، مسیمودي ) کرد که جريان آزاد اطالعات که با دسترس به اينترنت افزايش يافته است، به طرز غير ابل اجتناب رهسیران عیرب را

ائل شوند. او معتقد اسیت جريیان آزاد اطالعیات ناچیار بیر وادار خواهد کرد آزادي بيان بيشتري در کشورهايشان( نيیز 1111گيري سياس نيز میؤثر خواهید بیود. غريیا ) افکار عموم تأثير خواهد گذاشت و در نهايت، بر تصميم

گيري اتحاد فرهنگ در جهان عرب، دسترس به منابع خسري معتسرتیر و یرار گیرفتن در معیرض معتقد است شکلتیر گيري هدف مشترک عرب کمک کند و در نهايت به فعیال گر کشورهاي عرب ، ممکن است به شکلهاي ديسنت

کننید. گيیري بيشیتر مشیارکت می انید و در رونید تصیميم تر شیده کردن و مشارکت شهروندان ، منجر شود که آگاهکنید تر اشیاره می دموکراتيک( نيز به تواناي اينترنت در بسيج جامعه مدن عرب و ايجاد فضاي 3333عسدالرئوف )

اي جديد اطالعات درباره منطقیه و منازعیات هکه در آن مردم عادي در بحث سياس نقش بيشتري دارند. اين رسانهنمايند. اين امر در تظاهرات اخير همچیون گيري افکار عموم عرب کمک م رو به شکلکنند و از ايناخير ارائه م

االت متحده به عراق و افغانستان يا حمله اسرائيل به لسنان و غیزه برگیزار شید، نشیان داده تظاهرات که عليه حمله اي شد.

تیوان اي، در ترويج دموکراس و گشايش فضاي عموم ، جهان نيسیت. گرچیه می هاي رسانهالسته تأثير فناوري ولی هنگیام «بدل شده اسیت رسانه به فضاي اصل سياست»گويد ( را پذيرفت که م 1111فرضيه مانوئل کاستلز )

هیا تیوان ايجیاد چنیين تحليل بايد به اين نکته نيز توجه داشت که آيا تمام انواع رسانه در همه شیرايط و مو عيیت فضاي پرشوري را دارند يا خير. دور از وا ع نيست که بگوييم ويژگ فضاي عموم تا حد زيادي بیه ماهيیت نظیام

(. هنگام تجزيه و تحليل فضاي سياس معاصر بايد تعامیل 3339ارد داهلگرن )سياس همان فضاي عموم بستگ د

* quasi – public sphere


137

بين رسانه و نامزدهاي سياس ، موضوعات و شهروندان در نظر گرفته شود. مشارکت سياسی ، مسیائل شیهروندي و (.1119رسانه از هم ابل تفکيک نيستند )فرانکو،

هاي تحت کنترل دولت بیه تجاري و تجديد ساختار رسانههاي ( معتقد است هور رسانه1111براي مثال، عيش )هیاي سياسی تواند منشاء تکثر ]پلوراليسم[ سياس و تنوع در جوامع عرب باشد که تحت تسلط نظیام وجه نم هيچ

سیواد کند که در مورد مصر، کشوري که بيشتر مردمش فقير، ب چنين عنوان م ( هم1113ديکتاتوري هستند. حمدا )اي بیراي انید، شیهروندانش انگيیزه هیاي عمیوم در عیذاب ر هستند و بيشتر آنها از کمسود منابع و محدوديتو بيکا

خصوص اينترنت، در رونی فضیاي عمیوم هاي جديد ارتساط ، بهمشارکت در فضاي عموم ندارند. نقش فناوريچنیين ( هیم 1113اسیت. حمیدا ) نيز محدود شده است. اين شرايط در بسياري ديگر از کشورهاي عرب نيز حیاکم

جديدي در مصیر ايجیاد کیرده « آزادفضاي عموم نيمه»اي کند به رغم اين وا عيت که تلويزيون ماهوارهاستدالل م اي در ميزان دموکراتيک بودن نهادهاي سياسی و زنیدگ سياسی در است، ول در وا ع هيچ پيشرفت ابل مالحظه

اصل به دليل اين وا عيت است کیه تحیول دموکراتيیک بیه اصیالحات سياسی مصر حاصل نشده است. اين امر درويیژه هاي مستقل، تفکيک وا ع بين مقامات دولت بهفراگيري وابسته است که حاکميت انون، انتخابات آزاد، رسانه

شیتن یوانين ي مدن درتمنید و افکیار عمیوم ، وجیود ندا مقامات مجريه و مقننه، استقالل دستگاه ضاي ، جامعهپیذيري و شیود. شیفافيت، پاسیخگوي ، مسیدله العاده و حاکميت اصول کشورداري صحيح را شیامل می حالت فوق

(، فضاهاي عموم کشیورهاي 1119هاي الزم براي ايجاد تغييرات وا ع هستند. به عقيده لينچ )تمرکززداي ويژگ ر چنگال سياست تهديید و تطميعی هسیتند کیه نخسگیان توانند ايجاد شوند چرا که دطور وا ع نم عرب هرگز بهتیوان هیاي اسیتسدادي را نمی کنند. هور تدريج فضاي عمیوم در نظیام هاي استسدادي اعمال م حاکم در دولت

ي مذاکره بين دولت و جامعه مدن دانست ی حدا ل بیه ايین دليیل کیه در نمونیه آل هابرماس در زمينهي ايدهنمونهشان را آزادانه در جامعیه بيیان کننید تیا انحصیار سياسی و اسیتدالل هاين غيردولت بايد بتوانند بحثآل فعاالايدهدست آوردن تصويري وا عی از پتانسیيل سياسی کند که بايد براي بههاي حاکم را از بين بسرند. لينچ تأييد م دولت

را بررس کرد. تأثيرات اين فضاي سياس )کیه هاي عموم وا ع جامعه مدن جهان عرب و سپهر عموم ، گفتماني ابتداي خود است( از لحاظ سياس ممکن است خيل محدود باشد. در نتيجیه، بايید بیين فضیاي هنوز در مرحلههیاي هاي ليسرال دموکراس تفاوت ائیل شیويم. در رژيیم هاي استسدادي و فضاي عموم در دولتعموم در رژيم

مکان آزاد براي اعتراض و چالش نيست، امري که در کشورهاي ليسرال وجیود دارد. يیک استسدادي، فضاي عموم تواند فضاي عموم را سازمانده کرده و وانين بازي را تغيير دهد.دولت متجاوز در هر زمان م

دانید. بعدي م کبين تاي را نوع جهان هاي ماهوارهبين ارائه شده از سوي رسانه( جهان 1119چنين کقرقم )همالملل تمرکز دارند و مسائل داخل و مل مانند بيکاري، فقر و بهداشیت چون الجزيره بر سياست بينهاي همشسکه

نیدرت رفتیار دموکراتيیک را ترغيیا هیا بیه گيرند. اين برنامیه را که بر زندگ مخاطسان تأثير مستقيم دارد، ناديده م کنند تا فهنشان از مشکالت خودشیان دور شیود. ا با بالياي مهيج و احساس پر م کنند و بيشتر فهن بينندگان رم

دهد که جوانان عرب نه براي آموزش و هدايت سياس ، بلکه بیراي فیرار از مشیکالت پژوهش ميدان کقرقم نشان م اي عرب در مالکيیت ههاي ماهواراند. در نهايت، برخ معتقدند بيشتر شسکهزندگ خودشان به تلويزيون روي آورده

هیاي خصوصی در ها فاصیله دارد. در عیين حیال، شیسکه دولت است و از تقويت و پيشسرد فضاي عموم فرسنگتملک بازرگانان ثروتمندي است که هدف اصل آنها به حداکثر رساندن سود ناش از تسليغات تجاري اسیت. تمايیل

هاي خصوصی اسیت، کیه غيرآموزنیده، هاي شسکهحتواي برنامهچنين مو هم هاکننده سياست تعيينبه افزايش سود (.1111ارزش هستند )فخرالدين، خنث و عمدتار نوع سرگرم ب دهد تا در هاي پان عرب اين است که به اعراب اين فرصت را م ترين تأثيرات رسانهسرانجام اينکه، يک از مهم

هیاي يکیديگر مطالیا بيشیتري بياموزنید، قي ، هنر و حت لهجیه ها، موسمعرض ديد يکديگر رار گيرند و از سنت


رو طیور مشیترک بیا آن روبیه گيرند که اعراب بههاي رار م زمان در معرض مشکالت و چالشطور همچنين بههمهاي جديد احساس اتحاد فرهنگ ميان اعراب را تقويت کرده است. در نتيجه، ضیمن هستند. شک نيست که رسانه

شده درباره يک نگران مشترک انعکیاس يابید و کند تا افکار عموم بسيجسازي آنها درباره تنوعشان، کمک م آگاه( 1119(. رينیاوي ) 3333گرايانه غلسه کرده و هويت پان عرب را تقويیت کنید )آلترمیان هاي مل بر برخ از گفتمان

عربی بیر جمعيیت انسیوه مخاطسیانش داشیته، هیور هاي فرامل معتقد است يک از تأثيرات غيرمستقيم که رسانهها در اي است. به عقيده ريناوي، توسعه رسانهسو و احساس تعل منطقههاي همبا دغدغه 1«عرب فرض جامعه پان»

هیاي سياسی ، الملل در بخیش يک از کارکردهاي تأثير متقابل بين نيروهاي داخل و بين 3331دنياي عرب از دهه شیده اسیت و در « گراي فوريمل »يا (McArabism)عربيسم ا تصادي و فناوري بوده که منجر به مکفرهنگ ،

باشد.چنين اعراب مهاجر در نقاط مختلف جهان مشترک م ميان اعراب ساکن در جهان عرب و هم

نقش جوامع مهاجرهیاي فراملی عربی در ابتیدا از سو رسیانه هاي جهان ابل بحث است از يکارتساط بين اجتماعات مهاجر و رسانه

انیدازي شیدند و اي راههیاي میاهواره بطن جوامع مهاجر عرب در اروپا اهر شد، يعنی جیاي کیه اولیين ايسیتگاه مهاجرنشیين عیرب نيیز توسیط خیود اعیراب صیورت هاي پان عرب منتشر گرديدند و اداره آنها در جوامع روزنامه

هیاي فراملی بهیره بردنید گرفت. در عين حال، خود اين جوامع مهاجر عرب اولين گروه بودنید کیه از رسیانه م اي عرب ، با استفاده از دنسیال کیردن الگوهیاي هاي ماهواره(. تلويزيون1119 ميالدي، 1119 عسدا...، 1131)ريناوي،

هیا اتحیاد شهرهاي غیرب بیود. ايین رسیانه جهان نائل شدند که مرکز اصل آن کالنامکانات ، به مهاجرت اعراب(. رينیاوي 1119مجدد مهاجران عرب در جامعه، مذها و ساير مسائل جهیان عیرب را ممکین سیاختند )میيالدي،

کند، زيرا تماشیاي ب تأکيد م اي تلويزيون عرب در ميان مهاجران عرهاي ماهواره( بر نقش بسيار مهم شسکه1131)تواند حس تعل به ميهن را تقويیت کنید. هاي مادري را دارد، م هاي ، که حال و هواي سرزمينروزانه چنين رسانه

کنند، اولين افرادي بودند که عالي و مضامين پناهندگان سياس عرب، که بيشتر در اياالت متحده و اروپا زندگ م شان را به فضاي سايسري وارد کرده و به تعريف آنها کمک کردند. آنها رسانه جديیدي را الم فرهنگ ، سياس ، و اس

اند و از آن براي نشان دادن پيوندهاي خود با فرهنگ و جامعیه عربی کار گرفتههاي فرهنگ خود بهبراي بيان سنت پست الکترونيک، صیفحات بحیث و تسیادل (. ارتساطات آنالين به زبان عرب از طري1119کنند )عسدا...، استفاده م فیراهم « سیرزمين میادري »ي پيونید باارزشی بیا وگو )هم متن و هم صوت (، حلقههاي کاربردي گفتنظر و برنامه

هاي را براي موضوعات مختلف از موسیيق سايتهاي خسري و وبهاي پست ، گروهکند. اعراب مهاجر فهرستم يمت به خاورميانه، از همسرياب گرفته تا جستجوي مواد غذاي حیالل هاي ارزانبليتعرب گرفته تا جستجو براي

(. همچنين اينترنت امکانات مذهس براي مسلمانان که در 1111اند )غريا، ترين مسجد يا کليسا تهيه کردهو نزديکدر مناط مهاجرنشين که ا ليیت (. مسلمانان عرب 1119کنند، فراهم کرده است )عسدا...، کشورهاي غرب زندگ م

ي طور آنالين با کسان ارتساط بر رار کنند که زبان و پيشينهکنند تا بهدهند، تالش م کوچک را در غرب تشکيل م رود، شیمار می وگو بیه فرهنگ مشابه دارند. رسانه فرامل براي مسلمانان عرب مهاجر ابزاري ارزشمند براي گفت

تیر به علماي اسالم ، شيخ يا امام، در کشورهاي مسلمان در مقايسه با کشورهاي غرب آسانزيرا دسترس حضوري کند تا افراد سؤاالت خود دهد و اين امکان را فراهم م العاده ارائه م اي جايگزين فوقاست. بنابراين رسانه ماهواره

هیاي هاي اسیالم و شیسکه سايتتلف در وبرا نه ضرورتار از امام که در مسجد است، بلکه از علماي مسلمان مخ تلويزيون بپرسند.متعدد

1 .pan-Arab imagined community


139

هاي عرب کیه در هاي فرامل هستند. براي مثال، روزنامهچنين توليدکنندگان محتواي رسانهاين جوامع مهاجر همنگیاري م روزنامیه اند کیه در سيسیت اندازي و اداره کردهنگاران مهاجر عرب راهشوند را عمدتار روزنامهلندن منتشر م

هیاي نگیاران بیه انتقیال ايین تجربیه انید. ايین روزنامیه س آموزش ديیده ب چون ب هاي غرب همغرب و در رسانهبیارز يیک ي تلويزيون الجزيیره نمونیه کنند. شسکه( کمک م 1113بسينيد ملور، )هاي عرب نگاري به رسانهروزنامه

نگاران که در پ بسیته س آن را تأسيس کردند. روزنامهب گاران ساب ب نشسکه خسري است که گروه از روزنامهفعال بیود و بیه 3331س عرب مدت کوتاه در سال ب س بيکار شده بودند. شسکه ب ب شدن تلويزيون عرب ب

ن مخاطسان فعیال چنيدليل عدم تواف با شريک سعودي در آن زمان ی تلويزيون اوربيت ی بسته شد. جوامع مهاجر همهیاي کیه بیه نیويس عنیوان وبیالگ کنند و يا بههاي تلفن زنده شرکت م تلويزيون عرب هستند و فعاالنه در برنامه

اند، در اينترنت حضور دارند.شان عادت کردهآزادي بيشتر در جوامع ميزبان

گيرینتيجهاند و ابعاد مختلف آن براي مثیال در ابیل رار گرفتههاي عرب به شدت تحت تأثير فرآيند جهان شدن رسانه رسانه

دالرهیاي نفتی بیراي سیازي ا تصیاد، اسیتفاده از سیرمايه هیاي ارتسیاط جديید، خصوصی دسترس بودن فناوريهاي عربی هاي کنون در صنعت رسانهشود. پيشرفتاي و آزادسازي نسس سياس ديده م هاي رسانهگذاريسرمايه

هاي عرب و و ميزان پذيرش آنها در ميان مخاطسیان تیأثير گذاشیته و حیس پیان عربيسیم را واي رسانهبر توليد محت گسترش داده است.هیاي فراملی در زيست رسیانه تر از هر زمان ديگري است. با همعرب پيچيده سوم، تصوير رسانه در آغاز هزاره

کنند توليید محلی آوردن[ مخاطسان عرب زبان ر ابت م هاي داخل که در سراسر جهان براي ]به چنگکنار رسانهسیازي محصیوالت هیا، بیوم جديد برنامه هايطور روزافزون تجاري، پرزرق و برق و صريح شده است و الابه

کننده درحال گسترش هستند. همراه با افزايش فشیار بیراي هاي سرگرمها و اخسار جايگزين و برنامهاي، رسانهرسانهشیوند و فضیاي وارد نيیز بيشیتر می گیراي تیازه هاي اسالمطاي آزادي جهت مشارکت در مساحث جامعه، جرياناع

کنند که در آن فناوري براي آزادسازي و حسس، اتحاد و تجزيه، نیوآوري و حفیظ کیردن ميیراث پيچيده را ايجاد م رود.کار م فرهنگ به

هاي متنا ض اسیتع يیک جامعیه دهنده ديدگاههاي عرب نيز نشانانداز کنون رسانهتجزيه و تحليل علم چشمطور کامل در يیک فرهنیگ جهیان ادغیام تواند بهچندفرهنگ عرب که )سرانجام( تنوع خود را پذيرفته است و م

اي بوجیود آمیده اسیت کیه در معیرض تهديید اسیتيال و هژمیون فرهنیگ شود فرهنگ که شانه به شیانه جامعیه (. 1119نیاير، ريکاي رار دارد و هويت وا ع آن ممکن است در اين آشوب فرهنگی از بیين بیرود )میک غرب /ام

چنين در اين جامعه هويت پان عربيست نيز احيا شده و سسا اتحاد آن گرديده اسیت و در عیين حیال براسیاس همويیژه اين است که اين تنا ضات، به اي دچار تفر ه شده است. السته آنچه که مشخص استگراي منطقهجريانات مل

هاي آت خواهد بود.ي هويت و فرهنگ، مساحث اصل دههدر زمينه

گيرینتيجهرا بیا هیدف ايجیاد (ALESCO)«سازمان علم ، فرهنگ و آموزش اتحاديه عیرب » 3391کشورهاي عرب در سال

رار بیود سازمان ، تأسيس کردند. اين اعرابرک مشتهاي از طري برگزاري نمايشگاه بازار مشترک کاالهاي فرهنگ . دو (AlESCO 2008)ها براي حفظ ميراث فرهنگ اعراب و اتحاد ميیان آنهیا تیالش کنید رسانه با تأکيد بر نقش

هیا را اجرا کرد. اين طرح مستن بر نقش فرهنیگ و رسیانه (Plan Arabia)« طرح اعراب»دهه بعد سازمان يونسکو عرب بود و صد داشت با تقويت و پيشسرد فرهنگ عرب ، از وابستگ آن به محصیوالت فرهنگی در توسعه جهان

. السته بايد گفت اين طرح هنوز نتوانسته است هدف اصیل خیود کیه (UNESCO 1990)کشورهاي صنعت بکاهد


کشیورهاي داخلی اي جهان عرب بود را محق کند و نقش صنعت رسانه در توليید ناخیالص تقويت صنعت رسانهسیازي( فقیط عرب هنوز کمرنگ است. به عنوان مثال در مصر، صنعت رسانه )از جمله موسيق ، انتشار کتاب و فيلم

ها از حمايت کیاف دولیت برخیوردار دهد و اين رسانهدهم درصد توليد ناخالص داخل اين کشور را تشکيل م 9ها مشکالت مشابه دارند. اين مشیکالت در ايین زمانیه کیه نه(. در ديگر کشورهاي عرب نيز رسا1119نيستند )غنيم

]سوبسیيد[ الگوي ا تصاد بازار بر جوامع سيطره دارد، شديدتر است زيرا اين الگو مخالف پرداخیت هرگونیه يارانیه شیود اي به صورت آنالين و آفالين است که سسا می سابقه محتواي رسانهاست. ويژگ ديگر اين دوران عرضه ب

هاي دولت رار دهد. افیزايش تقاضیا بیراي محصیوالت فرهنگی ، کیه هاي جدي فرا روي سانسور و دخالتلشچابخش از آن به دليل رشد روز افزون جمعيت جوان است، به همراه کمسود نيروي متخصص، چیالش ديگیري اسیت

هاي عرب رار دارد.که پيش روي رسانهها بر عرصه عموم در جهان عرب را بيان بررس کردند و تأثير رسانهها را هاي پيشين برخ از اين چالشفصل

باشد.ها و نقش که ايفا خواهند کرد، م نمودند. هدف اين فصل پايان ارائه ديدگاه درباره وضعيت آينده رسانهبیرداري هرو شودع کپ رايت و بهیر در ابتدا بايد گفت صنعت چاپ و نشر بايد با يک موضوع فوري و مهم روبه

المللی شود ناشران بينغيرمجاز. اين موضوع چالش مهم است که پيش روي ناشران رار دارد. اين مسدله سسا م در بازارهاي کشورهاي عرب حضیور پيیدا آثارشان، از غيرمجاز برداري¬نگران از نقض حقوق خود و بهرهبه دليل

هیا را منتشیر کننید حقیوق ناشیر خیارج را بپردازنید کتیاب نکنند زيرا ممکن است برخ از ناشران بیدون اينکیه (Arabian Business 2009) شود که صینعت چیاپ و نشیر بیازاري بکیر و دسیت . نتيجه اين وضعيت اين م

ميليیون مخاطیا دارد کیه در کشیورهاي 111ها و امکانات بالقوه زيادي دارد. ايین بیازار نخورده است که پتانسيلکنند. عالوه بر آن جمعيت روز افزون به صورت مهاجر در ايیاالت متحیده و اروپیا گ م مختلف جهان عرب زند

رسد. چالش ديگري که در آينده پيش روي صینعت چیاپ ميليون عرب زبان م 31کنند که تعداد آنها به زندگ م جهان عرب وجیود هاي توزيع کتاب اندک در سطح و نشر خواهد بود، موضوع توزيع است. در حال حاضر شرکت

هاي کتاب اتکا دارنید. مشیکالت کیه در یرن گذشیته هاي خود به نمايشگاهدارد و بيشتر ناشران براي فروش کتاباند که از مشیکالت پيش روي توسعه و گسترش صنعت چاپ و نشر در جهان عرب رار داشته متنوع و پيچيده بوده

يابد. پيشرفت سريع فناوري ارتساطیات و بیه ويیژه توسیعه م فن و فرهنگ شروع شده و تا مشکالت سياس امتداهیاي پيشیين رايانه سسا شده مشکالت مربوط به چاپ متون عرب برطرف شیود. موانیع و مشیکالت کیه در سیده

هیاي اخيیر بیه شیکل بنيادگرايان مذهس براي چاپ متون عرب ايجاد کرده بودند، برطرف شده است ولی در سیال انید، سانسیور هاي مذهس منحیرف شیده شود از ارزشاست. به اين صورت که متون که ادعا م ديگري ر نموده

رسد حل ناشیدن باشید، سانسیور سياسی اسیت. ايین مشیکل در نتيجیه ترين مشکل که به نظر م شوند. مهمم اي فنیاوري بیه هی توان گفیت پيشیرفت شود. به طور خالصه م ناکارآمدي نظام حکمران در جهان عرب حاصل م

هاي جديیدي پیيش روي ناشیران عیرب یرار داده همراه گسترش استفاده از اينترنت در ميان جوانان عرب، فرصتگيیري از ايین فنیاوري، ها هنوز وجود دارندع فقدان استراتژي مناسا بیراي بهیره است. هر چند که بايد گفت چالش

العه اين بازار بکر و تدوين استراتژي مناسا براي آن.ضعيف بودن بازار، کمسود نيروي انسان ماهر براي مطهیاي سراسیر تواند عرباينترنت نقش حيات در شکل ده به سپهر عموم در جهان عرب خواهد داشت و م

هیا را بیه چیالش بکشید. بیه جهان در يک جامعه گردهم آورد و به اين ترتيا وانين و مقررات و مداخالت دولتطرح اينترنیت آزاد »اي با عنوان پروژه (ANHRI)« شسکه عرب براي اطالعات حقوق بشر»به نام عنوان مثال گروه

اند. اين طیرح خواسیتار اسیتفاده آزادانیه و را تدوين کرده (Initiative for an open Arab Internet)« اعرابخیل و خیارج از جهیان عیرب بدون سانسور اينترنت است. نمونه ديگري افزايش روز افزون وبیالگ نويسیان در دا

(.1113است. فعاالن وبالگ نويس اهره نمونه بديع و نوآورانه اعالم مخالفت با دولت و بسيج مردم هستند )فهم


131

هیاي بيشیتري هاي آينده پيشرفتترديدي نيست که تلويزيون در مسير توسعه خود راه طوالن پيموده و در سالهاي تلويزيون که به دليل فراهم شیدن امکانیات پخیش ها و شسکهاد کانالخواهد داشت. از سوي ديگر افزايش تعد

اي و پخش اينترنت حاصل شده، به احتمال زياد سسا ر ابت تلويزيون در سطح جهان خواهد شد و ممکن ماهواره Arab Media)« هاي عربی گزارش چشم انداز رسانه»ها در يکديگر ادغام شوند. جديدترين است برخ از شسکه

Outlook Report) هیاي الملل ، تصويري نااميد کننده و تيره از حیوزه فعاليیت شیسکه با توجه به بحران مال بينهاي تلويزيون بيشتري به تعطيل کشيده خواهند شد و ديگیر کند. اين گزارش معتقد است شسکهتلويزيون ارائه م

هاي تلويزيون فقط نتيجه عوامیل د گفت توسعه و گسترش شسکهدهند. اما بايها نيز فعاليت خود را کاهش م شسکههیاي دولتی همچنیان بیه عنیوان تريسیون و مالحظات ا تصادي نيست، بلکه سياست نيز در آن نقش دارد. تلويزيون

اي کشیورهاي عربی هاي دولت فعاليت خواهند کرد مگر اينکه اصالحات مردمساالرانه مهم در نظام رسانهسياستاي باشیند کیه هاي خصوص به جیاي اينکیه عرصیه پلوراليسیم سياسی در منطقیه شسکه د شود. از سوي ديگر،ايجا

اصالحات سياس در آنجا با سکون وايستاي مواجه شده، به ابزاري براي درآمدزاي تسديل خواهند شید. ايین گفتیه اسير يیود و مالحظیات سياسی و حقیو هاي تلويزيون ، صرفنظر از وابستگ نهادي آنها،بدان معناست که شسکه

کننید کیه ارتسیاط هاي به سسک غربی پخیش می هاي تلويزيون برنامهبا خواهند ماند. به دليل اينکه بيشتر شسکههیاي جديیدي در عرصیه عمیوم در خصیوص هويیت ها محل و نظام اجتماع آنها دارد، بحیث اندک با فرهنگ

فرهنگ درخواهد گرفت.رسد راديو نيز بتواند به حضور اي جهان عرب، به نظر م اي بر عرصه رسانههاي ماهوارهسيطره تلويزيونبه رغم

هاي ملی و سسا افزايش تأثير گذاري اين رسانه در حوزه سياست FMهاي راديوي خود ادامه دهد. گسترش شسکهنترنت نيز اهميت زيادي دارد زيرا در عرصه هاي راديوي مستن بر شسکه ايتوسعه اجتماع شده است. تأسيس شسکه

دهد. السته در بلند مدت آينیده راديیو بیه سياسیت و ا تصیاد بسیتگ اي شنوندگان راديو را افزايش م مل و منطقههاي راديوي به صورت آزادانه و مستن بر مشارکت شینوندگان فعاليیت کننید، خواهنید خواهد داشت. هر چه شسکه

هاي راديوي از طري پرداختن به مسائل خود را و به ويژه جوانان جذب کرده و نگاه دارند. شسکهتوانست مخاطسان هیاي راديیوي و بیه توانند به حيات خود ادامه دهند. شیسکه عموم جامعه و برگزاري ميزگردهاي انتقادي و آزاد م

ايیداري بیراي خیود ايجیاد کننید یادر ويژه راديوهاي خصوص از لحاظ ا تصادي فقط در صورت که منابع مال پهیاي خواهند بود در آينده به فعاليت ادامه دهند. آگه دهندگان به داليل مختلف تمايل چندان به حمايت از شیسکه

راديوي ندارند زيرا معتقدند مشکل که در اينجا وجود دارد اين است که آگه دهندگان با اين پيش داوري دربیاره شیود کیه بیدانيم هیيچ تیر می رسد. اين موضوع زمیان پيچيیده د که عصر راديو به پايان خود م راديو مواجه هستن

هاي که در اين خصوص هاي راديوي و ميزان مخاطسان آن وجود ندارد. بنابراين بحثتحقيق درباره محتواي برنامههیاي فهنی و تجريیدي بیوده انديشیه مند باشد، بر اسیاس انجام شده به جاي اينکه مستن بر تحقيقات علم و نظام

است.اي چیالش جديیدي پیيش روي سیينماي جهیان عیرب یرار داده و روي هاي تلويزيون ماهوارهگسترش شسکه

ها )به ويژه با شیرکاي غربی ( راه سودآوري اين صنعت اثر منف گذاشته است. در صنعت سينما، توليد مشترک فيلم-عرب است که اين امر به نوبه خود احتماالر مقررات، سانسور و محتواي فيلم هاي جديد فيلم سازانحل براي نسل

ها از کشورهاي حاشيه خليج فیارس عامیل مهمی در شیکل دهی آينیده ها را تغيير خواهد داد. افزايش تعداد فيلم 99ضیور با ح 1113در سال (GFF)« جشنواره فيلم خليج ]فارس[»صنعت فيلم جهان عرب خواهد بود. جديدترين

فيلم از کشورهاي عضو شوراي همکاري خليج فارس برگزار شد که بيشتر آنها محصول کشیورهاي امیارات متحیده هاي کوتاه داسیتان هاي مستند و فيلمهاي اين جشنواره را فيلمعرب و عربستان سعودي بودند. بخش مهم از فيلم

دادند.تشکيل م


تدوين شده هنیوز 3331( که درسال Plan Arabia« )طرح اعراب»نوان اهداف فکر شده در برنامه يونسکو با عهاي جهان عرب کاربرد دارد. موضوعات مثل وابستگ به محصوالت فرهنگ غرب )و هم در وضعيت کنون رسانه

جام اي متناسیا و سیران هیاي رسیانه ها، فقیدان اسیتراتژي کمسود نيروي انسان ماهر در عرصه رسانهبه ويژه آمريکا(،اي بیه اي در جهان عرب، اين مسائل جزو موضوعات اساس و فیوري عرصیه رسیانه فقدان وانين و مقررات رسانه

اي و مل براي ارتساطات خواهد بود. ايین هاي جهان ، منطقهترين چالش آينده تدوين استراتژيرود. فوريشمار م ب زبانان در جهان عرب و خارج از آن را میورد توجیه یرار ها بايد بتوانند مخاطسان ميليون و گسترده عراستراتژي دهند.

021

Refrences

Abaza, M (2001). "Shopping malls, consumer culture and reshaping of public space Egypt." Theory, Culture & Society 18 (5): 97-122 Abbas, H (2001). "The gloomy picture of the Syrian press: Ink, paper and eternal slogans." An-Nabar Cutural Supplement, June 25 Abdel-Latif, O. (2001). "The medium is the message." Al-Abram Weekly 526, March: 22-28 Abdel Nabi, A. F. (1989). Sociology of News (in Arabic). Cairo: Al Arabi Books. Abdel Rahman, A. (2002). Issues of the Arab region in the press in the 20th century (in Arabic). Cairo: Al Arabi Press. Abdel Salam, N (1998), "The Egyptian and Arab electronic journalism experienne: Reality and future perspective." The Egyptian Journal of media Research 4 (in Arabic). Abdelali, A. (2004). "Localization in Modern standard Arabic." Journal of the American Society of Information Science and Technology 55 (1): 23-28. Abdel rahman, A (1996). Al-Sihafan al-<‘>Arabbiyyah fi muwajahat al-taba’iyyah waal-ikhtiraq al-Sihyuni, Cairo, Al-Arabi. Abdel-raouf, M. (1998). Egypt and the information society. Cairo: Del el-thaqafa (in Arabic). Abderrezak, H. (2007). “The modern harem in Monknèch’s Le Harem de Mme Osmane and Viva Laldjérie.” The Journal of North African Studies 12 (13): 347-68.

رسانه عرب - PersianGig

Documents

Transcript of رسانه عرب - PersianGig