१ मार्गदर्शन, संकल्पना (अ) मार्गदर्शन :...

1

1

IeìkeÀ - 1

ceeie&oMe&ve, mebkeÀuHevee (Concept of Guidance)

(De) ceeie&oMe&ve : DeLe&, leÊJes, iejpe DeeefCe J³eeHleer(Guidance: Meaning, Principles, Need and Scope)

IeìkeÀ j®evee

1.1 ÒemleeJevee

1.2 ceeie&oMe&ve - mebkeÀuHevee, DeLe&

1.3 ceeie&oMe&vee®eer leÊJes

1.4 ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee (iejpe)

1.5 ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

1.6 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1.7 meejebMe

1.8 mJeeO³ee³e ÒeMve

1 De) GefÎäs

1) ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀjCes.

2) ceeie&oMe&vee®eer leÊJes efJeMeo keÀjCes.

3) ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee mHeä keÀjCes.

4) ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHeä keÀjCes.

1.1 ÒemleeJevee

ceeveJe ne Flej ÒeeC³eebHes#ee efYeVe Deens. l³ee®es ns JesieUsHeCe Demeu³ee®es cegK³e keÀejCe cnCepes l³eeueeDemeuesueer yeg×er DeeefCe efJeJeskeÀ. DeeHeu³ee yeg×er®³ee peesjeJej lees J³eeqkeÌleiele Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOele DeeueeDeens. Depetvener lees efJekeÀemee®³ee yeeyeleerle Òe³elveMeerue Deens. ³ee Òe³elveele l³eeuee DeveskeÀ mecem³eebMeer mebIe<e&keÀjeJee ueeielees. l³eeuee Demeuesu³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer lees meceepeeleerue DevegYeJe mebHeVe DeMeeJ³ekeÌleerJej, mebmLeeJej DeJeuebyetve jenle Deeuee Deens. ³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjleebvee l³eeuee p³esÿ J³ekeÌleeR®eermebmLeeb®eer ceeie&oMe&veemeeþer iejpe Yeemet ueeieueer. ceeie&oMe&vee®eer ner Òeef¬eÀ³ee Òee®eerve keÀeUeHeemetve DeveewHe®eeefjkeÀefjl³ee®eeuele Deeueer Deens.

2

ceeveJeer peerJeve DeefleMe³e iegbleeiegbleer®es nesle Deens. J³ekeÌleermeceesj Jew³eeqkeÌlekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ, meeceeefpekeÀ,Mew#eefCekeÀ, DeeefLe&keÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mecem³ee GY³ee Deensle. DeMeeJesUermecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme J³ekeÌleer®ee kesÀJeU mJele:®ee HetJee&vegYeJe DeLeJee DevegYeJe mebHeVe J³ekeÌleer®ee HetJee&vegYeJeHegjsmee veener. l³eeuee l³eemeeþer ÒeefMeef#ele ceeie&oMe&keÀ DeLeJee Meeðeer³e He×leerves ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLee®eeriejpe Demeles.

1.2 ceeie&oMe&ve mebkeÀuHevee Je DeLe&

DeeOegefvekeÀ iegbleeiegleer®³ee peerJeveele J³eeqkeÌleiele meJe& mecem³ee SkeÀe®e mJe©Hee®³ee Demeleerue Demes veener.³ee mecem³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ meeceeefpekeÀ keÀewìgbefyekeÀ, YeeJeefvekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ, jepekeÀer³e, DeeefLe&keÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ,DeewÐeesefiekeÀ, Mew#eefCekeÀ DeMee efJeefJeOe #es$eeMeer efveieef[le Demeleele.

³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe JesUer®e keÀjCes iejpes®es Demeles. lemes Peeues veener lej ³ee mecem³ee iebYeerjmJe©He OeejCe keÀjleele. ceie J³ekeÌleer®ee keÀue DeMee mecem³ee mees[efJeC³eekeÀ[s JeUlees. l³eemeeþer mJele: J³ekeÌleerÒe³elveMeerue nesles. ³ee mecem³eeb®es DeekeÀueve nesles ns J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleefYeVelesJej DeJeuebyetve Demeles. keÀejCeÒel³eskeÀ J³ekeÌleer®eer yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee, keÀue, DeefYe©®eer , YeeweflekeÀ JeeleeJejCe, meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer,mecee³eespeve #ecelee, iegCekeÀewMeu³es, MeejerefjkeÀ #ecelee, J³ekeÌleer®es Jele&ve Fl³eeoer #eceleebceO³es efYeVelee peeCeJeles.

efJeefJeOe mecem³ee J³ekeÌleer mees[efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle Demeueer lejer yengleskeÀ JesUe J³eeqkeÌleuee DeeHeu³eeHes#eepesÿ DeMee DevegYeJeer J³ekeÌleeR®³ee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles DeLeJee meceepeeleerue efJeefJeOe #es$eeleerue mebmLee®eermecem³ee mees[efJeC³eemeboYee&le iejpe Yeemeles. DeMee HeefjefmLeleerle mecem³ee peeCetve IesTve J³eeqkeÌleuee mecem³eemees[efJeC³ee®³ee GÎsMeeves kesÀuesues menkeÀe³e& cnCepes ceeie&oMe&ve.

J³eeqkeÌle®eer pe[Ce-Ie[Ce meceepeele nesle Demeles. kegÀìgbye, MeeUe meceepe, meceJe³emkeÀ ieì ³eele JeeJejleebveeJ³eeqkeÌle®³ee meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee Ie[le Demeleele. J³eeqkeÌle®³ee meYeesJeleeue®es JeeleeJejCe ns DevegketÀue Demesuelej J³ekeÌleer Òeieleer keÀjles. Hejbleg ÒeefleketÀue JeeleeJejCeele J³eeqkeÌleuee mecee³eespeve keÀjCes keÀþerCe peeles. J³ekeÌleerieeWOeUtve peeles. DeMee HeefjefmLeleerle J³eeqkeÌleuee DeLeJee mecegneuee pes mene³³e kesÀues peeles les ceeie&oMe&ve.

yengleskeÀ JesUe J³eeqkeÌleuee DeeHeu³eeceO³es DemeCeeN³ee #eceleeb®eer peeefCeJe®e vemeles, DeesUKener vemeles keÀerp³ee mecem³ee J³eeqkeÌleuee mJele:®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer mene³³eYetle nesT MekeÀleele. J³eeqkeÌlekeÀ[erue#eceleeb®eer peeefCeJe SKeeÐee ÒeefMeef#ele J³eeqkeÌleves keÀ©ve l³ee®ee DeelceefJeéeeme Jee{efJeCes ns osKeerue ceeie&oMe&venes³e.

J³ekeÌleer jespeieeje®³ee DeveskeÀ mebOeer MeesOele Demeles Hejblet ³eesi³e J³ekeÌleer DeeefCe ³eesi³e J³eJemee³e DeLeJeeveeskeÀjer ³eeb®ee mecevJe³e keÀmee meeOeeJee, veeskeÀjer-J³eJemee³eeceO³es meceeOeeve keÀmes efceUJeeJes ³ee meboYee&ves kesÀuesuesmene³³e cnCepes ceeie&oMe&ve nes³e.

yeoueleer kegÀìgbye He×leer, MenjerkeÀjCe, ke=À<eer DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue ¬eÀebleer, yeoueles efMe#eCeÒeJeen,leeCe-leCeeJe F. DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe J³eeqkeÌle®³ee peerJeveeJej neslees. ³eele GÓJeCeeN³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCekeÀjC³ee®³ee nsletves pes mene³³e kesÀues peeles l³eeuee ceeie&oMe&ve Demes cnCeleele.

ceeie&oMe&ve - J³eeK³ee:

``J³ekeÌleerme peeCeCes Je mecepeCes. J³ekeÌleer mJele:®³ee MekeÌleeR®ee efJekeÀeme keÀ© MekesÀue DeMeer HeefjefmLeleer

3

efvecee&Ce keÀjCes DeeefCe DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ #es$eele mJele:®es ceeie&oMe&ve keÀjC³eeme efleuee meceLe& yeveefJeCes ³eeleerve yeeyeeR®ee ceeie&oMe&ve ³ee mebkeÀuHevesle meceeJesMe neslees.''

Traxler (ì@keÌmeuej)

``efJeÐeeLeea jespeieej keÀe³e&, Mew#eefCekeÀ DevegYeJe, l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpee DeeefCe l³ee®³ee DebieYetleMekeÌleer ³eele HeefjCeecekeÀejkeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es ceeie&oMe&ve ns SkeÀ meeOeve Deens.''

- ¬eÀe@HeÀes[& (Crawford)

``Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee mJele:®³ee Òe³elveebveer DeeHeu³ee DebieYetle #ecelee MeesOetve keÀe{Ces Je l³ee®ee efJekeÀemekeÀjCes ³eemeeþer ceole keÀjCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes ceeie&oMe&ve, ceeie&oMe&veele Keeueerue yeeyeer meeO³e nesleele. 1)J³eeqkeÌleves mJele:uee DeesUKeCes 2. Flej J³ekeÌleeryejesyej®ee mebyebOe peeCetve IesCes, 3. Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³ee mees[efJeCes4. efveCe&³e IesCes. 5. efJekeÀeme meeOeCes''

- ©Le mìBie (Ruth Strange)

``SKeeoer cenÊJeHetCe& ke=Àleer efMekeÀJee³e®eer Demesue DeeefCe leer ke=Àleer efMekeÀleebvee ne mecee³eespeve meeOeleebveemenkeÀe³ee&®eer iejpe Demesue DeMee JesUer l³eeme ceeie&oMe&ve mebyeesOeeJes, ceie leer ke=Àleer HegÀjmeleer®³ee JesUsleueer DemesueeEkeÀJee KeeC³ee®³ee meJe³eeryeeyele DeLeJee efYeVeeEueieer J³eeqkeÌleyejesyej Demeuesu³ee Jele&CegkeÀeryeeyele Demesue DeMeeJesUerkesÀuesues menkeÀe³e& ceeie&oMe&ve nes³e.''

- yesJej (Brewer)

``J³ekeÌleeruee l³ee®³ee ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ #eceleeb FlekesÀ®e efoMeeoMe&ve ceeie&oMe&veeletveefceUt MekeÀles. Je³eeves ceesþîee Je HeefjHekeÌJe J³eeqkeÌleHes#ee ueneve DeHeefjHekeÌJe J³ekeÌleermeeþer®es ceeie&oMe&ve ns DeefOekeÀefoMeeoMe&keÀ Demeles. J³ekeÌleerJej ueneveHeCeeHeemetve les Òeew{lJeeHe³e¥le kesÀuesues keÀece cnCepes ceeie&oMe&ve nes³e.''

- nbÒes Je ì^keÌmeuej (Humphery and Traxler)

``SkeÀe J³ekeÌleerves ogmeN³ee J³ekeÌleeruee mene³³e keÀjCes ner ieesä meJe& ÒekeÀej®³ee ceeie&oMe&veele cetueYetleDemeles. l³eecegUs GÊejesuuesefKele J³ekeÌleer mJele:®ee ¢efäkeÀesCe efJekeÀefmele keÀjles. mJele: efveCe&³e IesCes les efveCe&³ekeÀe³ee&eqvJe³ele keÀjCes DeeefCe l³ee efveCe&³eeb®³ee HeefjCeeceeb®eer peyeeyeoejer mJeerkeÀejCes ³ee ¢äerves mJele:®³ee peerJevee®esefveoxMeve keÀ© ueeieles.''

¬eÀes Je ¬eÀes (Crow and Crow)

``ceeie&oMe&ve cnCepes J³ekeÌleeruee efJeMes<e ÒeefMe#eCe DeeefCe l³eeme DeeJeM³ekeÀ Je DebleYe&tle Demeuesu³ee ceeiee&®es%eeve ÒeeHle keÀ©ve osC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e. ³ee ÒeefMe#eCeecegUs mJele:®ee ®eefjleeLe& ®eeueefJeCes Je meceepee®es efnlemeeOeCes ³ee GÎsMeeves efleuee ueeYeuesu³ee vewmeefie&keÀ osCei³eeb®ee DeefOekeÀlece GHe³eesie keÀmee keÀjeJee ³eeyeÎue efleueeyeesOe neslees.''

- ³egvee³eìs[ mìsìdme Dee@efHeÀme Dee@HeÀ Sp³egkesÀMeve

`` ceeie&oMe&ve ns kesÀJeU J³eJemee³e #es$eebHegjles ce³ee&efole veener lej l³eeceO³es Meeues³e Heewieb[eJemLesleerueefJeÐeeL³ee¥®³ee meJe& mecem³eeb®ee meceeJesMe neslees. efMe#eCee®³ee Òel³eskeÀ ìHH³eeJej meJee¥®³ee menkeÀe³ee&ves HeeuekeÀ,efMe#eCe, cegK³eeO³eeHekeÀ, Òee®ee³e& DeeefCe ceeie&oMe&keÀ DeefOekeÀeje®³ee efJe®eej efJeefvece³eeletve DeekeÀueveeletve ³eesi³e

4

ÒekeÀejs ceeie&Me&ve efoues Heeefnpes.''- ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Dee³eesie (cegoefue³eej Dee³eesie 1952)

``ceeie&oMe&ve mesJeeb®eer J³eeHleer Je keÀe³e& efJeÐeeL³ee¥vee kesÀJeU Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efveJe[ keÀjC³eelemene³³e keÀjC³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens. ceeie&oMe&vee®eer O³es³es oesve ÒekeÀej®eer Deensle. SkeÀ mecee³eespeveelcekeÀ Jeogmejs efJekeÀmeveelcekeÀ ceeie&oMe&ve, efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ mebmLeeleerue Je Iejeleerue HeefjefmLeleerMeer MekeÌ³elees DeefOekeÀpegUJetve IesC³eeme mene³³e keÀjles DeeefCe l³ee®e yejesyej l³eeuee mJele:®³ee J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemee®eer mees³e HegjefJelescnCetve ceeie&oMe&ve ne efMe#eCee®ee DebieYetle Yeeie nes³e Demes mecepeC³eele Deeues Heeefnpes ceeie&oMe&ve meJee¥keÀjerleenJes. ner SkeÀ meelel³eeHetCe& ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer J³ekeÌleerme efveCe&³e IesC³eeme Je mecee³eespeve meeOeC³eelemene³³eYetle nesles.''

Yeejleer³e efMe#eCe Dee³eesie ([e@. keÀesþejer Dee³eesie 1964-66)

1.3 ceeie&oMe&vee®eer leÊJes (Principles of Guidance)

ceeie&oMe&ve ns keÀener cetueYetle leÊJeebJej DeeOeejerle Demeles. ³ee leÊJeebvee Devegme©ve ceeie&oMe&keÀeves ceeie&oMe&vekesÀues lej les DeefOekeÀ ÒeYeeJeer nesF&ue. ner leÊJes ceeie&oMe&keÀ, HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ, meuueeieej, mecegHeosMekeÀ ³eebveeceeefnle DemeeefJele. ³ee leÊJeebyeeyele lep%eebceO³es SkeÀcele veener peesvme ³eebveer Hee®e leÊJes, ¬eÀes DeeefCe ¬eÀes ³eebveer ®eewoelej n@cÖeÀerpe Je ì@keÌmeuej ³eebveer meele leÊJeeb®ee GuuesKe kesÀuee Deens. leÊJeeb®ee meekeÀu³eeves efJe®eej keÀjlee keÀenerleÊJes Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

1.3.1ceeie&oMe&ve ner Dee-peerJeve (Life Long) ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Demeles:

ceeie&oMe&ve ³ee Òeef¬eÀ³es®ee ÒeJeeme yeeueHeCeeHeemegve lej ce=l³etHe³e¥le Demee Demelees. cnCetve ceeie&oMe&ve nermeelel³eeves, DeKeb[ ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. ceeie&oMe&ve mesJes®ee ÒeJeeme SkeÀe efJeefMeä Òemebieer DeLeJee SkeÀeefJeefMeä efþkeÀeCeer ÒeejbYe neslees DeeefCe efJeefMeÿ efþkeÀeCeer efle®ee MesJeì neslees Demes veener.

1.3.2ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens:

ceeie&oMe&ve ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mJele:uee DeesUKeC³eele DeeefCe Deeleerue MekeÌleeR®ee, #eceleeb®ee, ñeeslee®eeGHe³eesie keÀjC³eele, O³es³e efveef½ele keÀjC³eele, efve³eespeve keÀjC³eele, mJele:®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeleDeeefCe J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeele mene³³eYetle nesles. ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens.

1.3.3ceeie&oMe&ve J³ekeÌleer efJekeÀemeeJej Yej osles:

Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeues J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer mJeeleb$³e efoues Heeefnpes. pesJne DeeJeM³ekeÀleeDemesue lesJne l³eeuee l³eeb®³ee mecem³eeb yeÎue ceeie&oMe&ve kesÀues Heeefnpes. ³eeyeeyele ìce&ve Sue kesÀueer®es cele ue#eeleIesC³eemeejKes Deens. lees cnCelees keÀer, efJeÐeeL³eebvee ceeie&oMe&ve keÀjleebvee l³eeb®³ee DeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer ue#eeleIesTve efJeÐeeLeea mJele:®e mJele:®ee efJekeÀeme keÀ© MekesÀue Demes ceeie&oMe&ve l³eeuee ueeYeues Heeefnpes. ceeie&oMe&veJ³eeqkeÌleefJekeÀemeeJej Yej osles.

1.3.4 ceeie&oMe&ve ns menkeÀej leÊJeebJej DeJeuebyetve Demeles:

ceeie&oMe&ve p³eeuee nJes Deens lees pees ceeie&oMe&keÀ Deens DeMee J³ekeÌleeR®³ee HejmHej menkeÀe³ee&Jej ceeie&oMe&ve

5

DeJeuebyetve Demeles. keÀesCel³eener J³eeqkeÌle®³ee DevegceleerefMeJee³e ceeie&oMe&ve IesC³ee®eer mekeÌleer keÀjlee ³esle veener ³eemeeþer HejmHej menkeÀe³ee&®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

1.3.5 ceeie&oMe&ve ner meeJekeÀeMe ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens:

keÀesCeleerner J³ekeÌleer De®eevekeÀ De®etkeÀ efveCe&³e IesT MekeÀle veener. J³ekeÌleeruee veJeerve HeefjefmLeleerMeer mecee³eespevemeeOeC³eele keÀener keÀeU peeJee ueeielees. J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌleceÊJe iegbleeiegbleer®es Demeles efleuee DeveskeÀ iebYeerj DeeefCeiegbleeiegleer®³ee mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles. ceeie&oMe&keÀeuee ceeie&oMe&vee®eer ef¬eÀ³ee meeJekeÀeMe Je mepeielesves ®eeuetþsJeeJeer ueeieles, keÀejCe J³ekeÌleer®³ee Jele&veeJej DeHesef#ele Demee ³eesi³e yeoue lesJne®e Ie[t MekeÀlees keÀer, pesJneefle®³ee ceveeJej ³eesi³e HeefjCeece nesF&ue. l³eemeeþer keÀeueeJeOeer®eer iejpe Demeles cnCetve ceeie&oMe&ve ner meeJekeÀeMe®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.

1.3.6 ceeie&oMe&ve ns J³eeqkeÌleYesoe®ee Deeoj keÀjles:

Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeefÜleer³e Demeles. oesve J³ekeÌleerceO³es MeejerefjkeÀ ceeveefmekeÀ, yeewef×keÀ lemes®e FlejkeÀewMeu³eeyeeyele, #eceleebyeeyele HeÀjkeÀ Dee{Ulees. ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleeruee efle®³eeleerue mecem³es®eer GkeÀue keÀ©veJ³ekeÌleer JewefMeäîeeb®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjeJee ns meebieles. J³ekeÌleer efYeVeles®es leÊJe ue#eele IesTve ceeie&oMe&ve kesÀuesHeeefnpes.

1.3.7 ceeie&oMe&ve ns meJee&meeþer (for all) Demeles:

ceeie&oMe&ve Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee #ecelee -efJekeÀemeeJej Yej osles eEkeÀyengvee efJe<ece mecee³eesefpele J³ekeÌleerueeceeie&oMe&keÀekeÀ[tve ceeie&oMe&veemeeþer YejHetj JesU ÐeeJee ueeielees. lejerner ceespekeÌ³ee J³ekeÌleerHes#ee yengmebK³e JekeÌleeRveeceeie&oMe&ve keÀjCes ns ceeie&oMe&vee®es cetueleÊJe Demeles. meeceev³e Je yegef×ceeve Demee HeÀjkeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleeveekesÀuee peele veener. oesIeeb®eener yeewef×keÀ efJekeÀeme JneJee Demee Òe³elve ceeie&oMe&veele kesÀuee peelees.

1.3.8 ceeie&oMe&ve, J³ekeÌleerceO³es meebcecepem³e Je meg%eHeCee efvecee&Ce keÀjles:

J³ekeÌleer meceepeele jenles. efleuee DeveskeÀ Òemebieevee Oew³eeves leeW[ ÐeeJes ueeieles. mecem³eeb®es DeekeÀuevePeeu³eeefMeJee³e J³ekeÌleeruee l³ee ³eesi³e ÒekeÀejs mees[efJelee ³esle veenerle. l³eekeÀjerlee J³ekeÌleerkeÀ[s meecebpem³ee®eeriejpe Demeles. J³ekeÌleer pemepeMeer DevegYeJe mece=× nesle peeles pemeleMeer leer DeefOekeÀ meg%e nesle peeles. J³ekeÌleerlemeecebpem³e Je meg%eHeCee efvecee&Ce keÀjCes ns ceeie&oMe&vee®es GefÎä Demee³euee nJes.

1.3.9 ceeie&oMe&veele ueJeef®ekeÀHeCee (flexibility) Demeles:

mebIeefìle ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀce ne ueJeef®ekeÀ Demee³euee nJee. ner ueJeef®ekeÀlee J³ekeÌleer®³ee DeeefCe mecegoe³ee®³eeiejpeebvegmeej DeeefCe HeefjefmLeleervegmeej Demee³euee nJeer. ceeie&oMe&veele keÀesCeleener efveef½ele Demee mee®esyeboHeCeeDeHesef#ele vemelees.

1.3.10 ceeie&oMe&ve ne SkeÀ megmebIeefìle (organized) GHe¬eÀce Demelees:

ceeie&oMe&ve ne keÀener ÒeemebefiekeÀ GHe¬eÀce vemelees. ne SkeÀe J³eeHekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®³ee efveef½ele Demee nsletDemelees. l³eecegUs ne SkeÀ J³eJeefmLele Je megmebIeefìle Demee GHe¬eÀce Demelees.

6

1.3.11 ceeie&oMe&ve ne DeeblejmebyebOeelcekeÀ (Interrelated) GHe¬eÀce Demelees:

ÒeYeeJeer ceeie&oMe&veemeeþer J³ekeÌleeryeÎue mebHetCe& efJemle=le ceeefnleer®eer iejpe Demeles. J³ekeÌleer®³ee keÀesCel³eenermecem³es®³ee efJeMues<eCee®ee mebyebOe ceeie&oMe&vee®³ee mebHetCe& keÀe³e&¬eÀceeMeer Demeles. Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ Jew³eeqkeÌlekeÀ,meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve ³eele Deeblej mebyebOe Demelees ne mebyebOe ue#eele IesTve ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles.

1.3.12 ceeie&oMe&veecegUs J³ekeÌleerle Jemlegefveÿlee efvecee&Ce Jne³euee nJeer:

J³ekeÌleerves YeeJeves®³ee Deenejer ve peelee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Jemlegefveÿ (Objetive) ¢efäkeÀesveeqmJekeÀe©ve ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ HeÀkeÌle ceeie&oMe&veecegUs MekeÌ³e nesT MekeÀles.

1.3.13 ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esle ceeie&oMe&keÀeuee efJeMes<e ÒeefMe#eCee®eer iejpe:

ceeie&oMe&keÀeuee ÒeefMe#eCe efoues iesues lej keÀesCeleer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjeJeer, efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle mecem³eeûemleJ³ekeÌleeruee keÀmes meeceeJetve I³eeJes, mebJeeo keÀmee meeOeeJee F. yeeyeer ceeie&oMe&keÀeuee keÀUleele lemes®e ceeie&oMe&vee®³eemebmLee ceeefnleer ñeesle ceeie&oMe&vee®eer #es$es F. yeeyeer mecepeC³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer leesceole keÀ© MekeÀlees.

1.3.14 DeeCeKeer keÀener leÊJes Heg{erue ÒeceeCes.

- ceeie&oMe&veele cece&¢efä®ee (Insite) efJekeÀeme meeOeeJe³ee®ee Demelees

- ceeie&oMe&veele leL³eeb®³ee (Facts) þUkeÀ veeWefokeÀ[s ue#e efoues peeles.

- ceeie&oMe&veele SkeÀ veweflekeÀ Dee®eejmebefnlee (Ethics) Demeles.

- meJe& meboYee&men ceeie&oMe&ve Òemebieesef®ele nJes.

- ceeie&oMe&vee®ee keÀe³e&¬eÀce ne MeeUe Je meceepeeleerue ceeveJeer IeìkeÀebMeer efveieef[le Demelees.

- ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleeruee ³eesi³e meJe³eer efJekeÀefmele keÀjC³eele mene³³e keÀjles.

- ceeie&oMe&ve ns mJe efoioMe&ve (Self direction) DeeefCe DeelceMeesOeve (Self relization) ³eebveecenÊJe osles.

1.4 ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Guidance)

yeouel³ee meceepee®³ee mJe©HeecegUs Je Jee{l³ee DeewÐeesefiekeÀ leb$e%eeveecegUs ceeveJeemeceesj DeveskeÀ mecem³eeGY³ee þekeÀu³ee Deensle ³ee mecem³eeb®es ³eesi³eJesUer Je ³eesi³e Je³eele efvejekeÀjCe kesÀues veener lej iebYeerj mecem³eeOeejCe keÀjleele. cnCetve J³ekeÌleeruee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles. ceeie&oMe&vee®eer iejpe Keeueerue cegÎîeeb®³eeDeeOeejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.

1.4.1J³eeqkeÌleefYeVelee (Individual differences):

oesve J³ekeÌleer yeewef×keÀ, MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ #eceleebyeeyele meejK³ee Demet MekeÀle veener. l³eeb®³ee iejpeeJe mecem³ee efYeVe efYeVe Demeleele l³eemeeþer l³eebvee ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

7

1.4.2meceeOeevekeÀejkeÀ mecee³eespeve (Satisfactory Adjustment)

ceeie&oMe&vee®ee nslet J³ekeÌleer®³ee mecee³eespeve #eceles®ee efJekeÀeme keÀjCes ne Deens. efJe<e³e mecee³eesefpeleJ³ekeÌleer meceeOeeveeHeemetve Jebef®ele jenleele. l³eeb®eer meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee Ie[leebvee mebIe<e& efvecee&Ce neslees.

l³eemeeþer mJe' ne meceepe' ³eeb®esMeer mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.4.3 Heewieb[eJemLesleerue JeeoUer keÀeU:

ceeveJee®³ee Jee{eryejesyej®e Je³eele ³esleebvee keÀener MeejerefjkeÀ yeoue nesleele. efYeVeeEueieer DeekeÀ<e&Ce ³eeHeewieb[eJemLesle leerJelesves efvecee&Ce nesles. cegues keÀOeer Dee¬eÀcekeÀ nesleele lej cegueer keÀOeer keÀOeer DeeHeu³ee meewo³ee&efJe<e³eerpeemle eE®elee keÀjleele. efJeÐeeL³ee&vee ³ee DeJemLesle efJeefJeOe MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesleele. ³eemecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjCes iejpes®es Demeles.

1.4.4YeeJeefvekeÀ ogye&ueles®ee l³eeie Je efJe®eejeb®es Òeeyeu³e:

keÀener J³ekeÌleer DeefleMe³e YeeJeveeÒeOeeve Demeleele. Demes DemeCes mJeeYeeefJekeÀ®e Demeles Hejblet SKeeÐeemebkeÀìeves J³ekeÌleer Ke®eles Je leer YeeJeefvekeÀ ogye&ueles®ee l³eeie keÀ©ve l³ee®eer peeiee efJeJeskeÀer DeMee efJe®eejebveer IesC³eemeeþerceeie&oMe&ve ueeieles.

1.4.5 HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie:

efJe%eeve leb$e%eevee®³ee ÒeieleercegUs ceeveJee®eer DeveskeÀ keÀeces ³eb$es keÀ© ueeieleerue l³eeuee efjkeÀeceHeCee®ee JesUefceUt ueeieuee ne efjkeÀeceHeCee®ee JesU keÀmee IeeueJeeJee, keÀesCeles ÒeefMe#eCe I³eeJes íbo peesHeemevee keÀMeer keÀjeJeer,keÀuesle keÀmes iegbletve peeJes. ³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

1.4.6 J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme:

J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme ner J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens. ³eele pemes ceeveJeeuee ueeYeuesu³ee Debleie&le #eceleeb®eemeceeJesMe neslees. lemes®e l³eeves mebHeeefole kesÀuesu³ee iegCeJewefMe<ìîeeb®ee meceeJesMe neslees. J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme pejerefMe#eCee®es O³es³e Demelees lejer ceeie&oMe&ve mesJee ³ee efJekeÀemeeuee mene³³eYetle nesles.

1.4.7 ³eesi³e JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³e Je DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[:

ueeskeÀMeenerle Òel³eskeÀeuee efMe#eCee®eer mebOeer GHeueyOe Peeueer Deens. efJeefJeOe DeY³eemeebleie&le efJeefJeOe JewkeÀefuHekeÀefJe<e³e GHeueyOe Deensle. ³ee efJeefJeOe DeY³eeme ¬eÀceeletve ³eesi³e efJe<e³e efveJe[er®ee ÒeMve ÒeecegK³eeves G®®e ceeO³eefcekeÀmlejeJej ³eslees. l³ee®eÒeceeCes DeeHeu³ee #ecelee DeeefCe DeefYe©®eer ³eevegmeej DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

1.4.8Jeiee&leerue Jee{leer efJeÐeeLeea mebK³ee:

MeeUe- ceneefJeÐeeue³eebceO³es SkeÀe Jeiee&le megceejs SsMeer®³ee Jej efJeÐeeLeea efMe#eCe Iesle Demeleele. efJeÐeeL³ee&ceO³esDemeuesueer efJeefJeOelee efMe#ekeÀ, Òee®ee³e& ³eeb®esmeeþer ceesþs DeeJneve Demeles. efJeÐeeL³ee¥®eer ³eesi³elee, yegef×ceÊee, Flej#ecelee ³ee DeeOeejeJej efMe#eCe DeeefCe J³eJemee³eemeeþer ÒeefMeef#ele keÀ©ve l³eeuee SkeÀ kegÀMeue Je GlHeeokeÀ veeiejerkeÀyeveefJeC³ee®eer iejpe Demeles Hejbleg Jee{leer efJeÐeeLeer& mebK³ee ns DeeJneve HesueC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

8

1.4.9efJeÐeeL³ee¥ceOeerue iewjefMemle:

efJeÐeeL³ee¥ceO³es Jee{Ceeje Demeblees<e, lemes®e iewjefMemle ner Deelee jeäJ³eeHeer mecem³ee yeveueer Deens. mebHe,meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊes®es vegkeÀmeeve, mebHe ner meeceev³e yeeye Peeueer Deens, l³eeb®es keÀejCe Jele&ceeve efMe#eCe efJeÐeeL³ee&®³eeiejpee YeeieefJeC³eele keÀener DebMee DeHe³eMeer þjues Deens. l³ee meeþer efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjCes iejpes®esDeens.

1.4.10 ieUleer®eer mecem³ee Je ceeie&oMe&ve:

SkeÀerkeÀ[s Jee{l³ee efJeÐeeLeea mebK³es®eer mecem³ee MenjerYeeieele Yes[meeJele Demeleebvee ogmejerkeÀ[s ûeeceerCeYeeieele efJeÐeeL³ee¥®es efJeMes<ele: cegueeR®es MeeUe mees[tve peeC³ee®es ÒeceeCe Jee{les Deens. ner ieUleer jesKeC³eemeeþerceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

1.4.11 efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eve keÀjerle Demeleebvee ³esCeeN³ee efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ mecem³ee Je ceeie&oMe&ve:

Dee@ue Fbef[³ee Sp³egkesÀMeveue DeeefCe JneskesÀMeveue iee³e[vme ³ee mebmLesves ceneefJeÐeeue³eeleerue efJeÐeeL³ee¥®esmeJex#eCe kesÀues Demelee l³eebveer efJeÐeeL³ee¥vee Demeuesu³ee mecem³eeb®eer veeWo kesÀueer. Goe. Flej ueeskeÀ ceeP³eekeÀ[tvepesJe{îee DeHes#ee þsJeleele lesJe{e DeY³eeme ceer keÀ© MekeÀle veener, efJeefJeOe J³eJemee³e DeeefCe veeskeÀjermeeþer keÀesCeleerMew#eefCekeÀ Hee$elee ueeieles, ceePes efMe#eCe HegCe& Peeu³eeJej ceuee keÀe³e YeefJeleJ³e Deens ³ee®eer ceuee eE®elee Deens, ceePesueQefiekeÀ %eeve Hegjsmes veener, ceuee DeY³eemee®³ee ³eesi³eHe×leer ceeefnleer veenerle. Fl³eeoer DeMee DeveskeÀ mecem³eeb®esefvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.4.12 J³eJemee³e efveJe[:

J³ekeÌleer®³ee #ecelee Je Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elesuee Devegmeªve efle®³ee DeeJe[er®³ee #es$eeleJ³eJemee³ee®³ee keÀesCekeÀesCel³ee efJeefJeOe mebOeer GHeueyOe Deensle. De®egkeÀ J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀMeer keÀjeJeer ³eemeeþerceeie&oMe&ve ueeieles.

1.4.13 efMe#eCe Je jespeieej ³eeleerue Deblej:

megefMeef#eleebceOeerue yeskeÀejer Jee{ueer Deens. ÒeeHle kesÀuesueer HeoJeer, HeoefJekeÀe DeeefCe l³eeme GHeueyOe JeDevegketÀue Demeuesuee jespeieej ³eeme cenoblej Deens ner ojer keÀceer keÀjC³eemeeþer, keÀesCel³ee ÒekeÀej®es ÒeefMe#eCeIesleues cnCepes jespeieejer GHeueyOe nesF&ue ns keÀUC³eemeeþer ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

1.4.14 J³eJemee³eeleerue leeCe-leCeeJe:

J³eJemee³e keÀjerle Demeleebvee p³ee ceeveJeer Deeblejef¬eÀ³ee Ie[leele l³eeb®eer Òeefleef¬eÀ³ee J³eJemee³e keÀjCeeN³eeJ³ekeÌleerJej He[le Demeles. ³ee Òeefleef¬eÀ³ee DevegketÀue vemeleerue lej J³ekeÌleerle leeCe-leCeeJe efvecee&Ce neslees J³eJemee³eeleeruepeesKeerce, ceesyeouee, HeefjÞece ³eecegUs ner leeCe efvecee&Ce neslees. ³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

1.4.15 J³eeJemeeef³ekeÀ mHeOee&, veJeerve DeeJneves:

SkeÀe®e #es$eeleerue meceeblej J³eJemee³e, veJeerve ³eb$eeb®eer GHeueyOelee, ceeHeÀkeÀ veHeÌ³eele GlHeeovee®ee opee&,mHeOee& ³eecegUs J³eJemee³e #es$eele DeeJneves GYeer Deensle ³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

9

1.4.16 yeoueleer kegÀìgbye J³eJemLee:

Yeejleeb®³ee meboYee&le kegÀìgbyee®es mJe©He yeouele Deens. SkeÀef$ele kegÀìgbyeeSsJepeer efJeYekeÌle kegÀìgbyeHe×leer®eeeqmJekeÀej nesle Deens. ðeer osKeerue DeLee&peveemeeþer veeskeÀjer, J³eJemee³e keÀjerle Deens DeMee yeouel³ee kegÀìgbyeJ³eJemLesleDeveskeÀ mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes.

1.4.17 Keeueerue keÀener mecem³eecegUs ceeie&oMe&ve nJes:

- Jee{leer ueeskeÀmebK³ee.

- DeeefLe&keÀ cenemeÊeskeÀ[s Jeeì®eeue keÀjC³eemeeþer.

- oj[esF& GlHelJe GlHeeove efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer.

1.5 ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

1.5.1DeY³eeme¬eÀce efveJe[:

efJeÐeeL³ee¥®³ee YeeJeer iejpee ue#eele IesTve l³eeb®eer #ecelee Je DeefYe©®eervegmeej ³eesi³e DeY³eeme¬eÀceefveJe[C³eeme mene³³e keÀjCes.

1.5.2 efJeÐeeLeea J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemeemeeþer mebOeeR®eer GHeueyOelee:

Meeues³e JeeleeJejCeele efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve kesÀues peeles. DeY³eemeHetjkeÀ DeMeekeÀe³e&¬eÀceeletve efJeÐeeL³ee¥®³ee metHle iegCeebvee, keÀewMeu³eebvee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJeer cnCepes l³eeb®³ee J³eeqkeÌleceÊJeefJekeÀemeeme mebOeer ÒeeHle nesF&ue.

1.5.3efJeefJeOe DeY³eeme ¬eÀceeb®eer ceeefnleer:

ceeO³eefcekeÀ Je G®®eceeO³eefcekeÀ mlejeJej keÀesCekeÀesCeles DeY³eeme¬eÀce Deensle. efJeefMeä ÒekeÀej®ee DeY³eeme¬eÀceIesleu³eeveblej YeefJe<³eele keÀesCel³ee mebOeer GHeueyOe nesCeej Deensle ³ee yeeyele ceeefnleer HegjefJeCes.

1.5.4J³eJemee³e efveJe[:

efJeefMeä Mew#eefCekeÀ Hee$elesveblej keÀesCelee J³eJemee³e efveJe[eJee, l³eemeeþer ÒeefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee keÀesCel³eeJ³ekeÌleer®³ee Debieer DemeCeeN³ee #ecelee, DeefYe©®eer DeeefCe J³eJemee³e ³eeleerue mebyebOe ue#eele IesTve J³eJemee³eefveJe[ermeeþer mene³³e keÀjCes. lemes®e efveJe[uesu³ee J³eJemee³eevegmeej DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ keÀjC³eele mene³³ekeÀjCes.

1.5.5J³eJemee³ee®eer J³eeHleer, mJe©He DeeefCe les HesueC³ee®eer #ecelee:

SKeeoe J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer ceeie&oMe&ve kesÀu³eeveblej lees J³eJemee³e MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je yeewef×keÀ¢äîee J³ekeÌleeruee HesueJesue keÀe? ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes l³eemeeþer l³eeuee J³eJemee³ee®es mJe©He Je J³eeHleerue#eele DeeCetve osCes.

1.5.6Meeues³e Òeieleer Je mebHeeove #ecelee:

Meeues³e Òeieleer keÀMeer meeOeeJeer, efJeefJeOe efJe<e³eeb®es %eeve keÀmes mebHeeove keÀjeJes. Goe. SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®ee

10

yeg×ebkeÀ G®®e Demetvener l³ee®eer Òeieleer DeeefCe DeHesef#ele O³es³e ³ee®e YejHetj Deblej Demeles DeMee JesU DeHesef#eleO³es³e ieeþC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles.

1.5.7 MeeUe - ceneefJeÐeeue³eeleerue J³ekeÌleer meceepe mebyebOe:

efJeÐeeL³ee¥vee mJele:uee mecepetve IesC³eeme Je l³eeyejesyej®e FlejebMeer mebyebOe þsJeleebvee Jele&veeefJe<keÀej keÀmeeþsJeeJee ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes Flejebvee mecepetve IesTve l³eeb®³eeMeer DemeCeejs mebyebOe keÀmes Je=×eRiele keÀjeJesle.l³eemeeþer mJele:ceO³es keÀesCelee Jele&veyeoue keÀjeJee, l³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes, MeeUe ceneefJeÐeeue³eele JeeJejleDemeleebvee DeveskeÀ ceeveJeer IeìkeÀebMeer mebyebOe ³eslees. J³ekeÌleerves YeesJeleeue®³ee meceepeeMeer keÀmes mecee³eespeve meeOeeJes³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles.

1.5.8efJeÐeeL³ee¥®eer efveCe&³e#ecelee Je ceeie&oMe&ve:

ceeie&oMe&ve keÀjleeveeb ceeie&oMe&keÀeves DeeHeu³ee efveCe&³e ueeoe³e®ee vemelees. efJeÐeeL³ee&uee DeeHeuee efMe#eCeGHe¬eÀce, DeY³eeme¬eÀce DeLeJee J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjleebvee lees ³eesi³e efveCe&³e IesC³eeme keÀmee me#ece þjsue.l³ee®³ee Debieer efveCe&³e #ecelee keÀMeer efJekeÀefmele IesF&ue. ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve.

1.5.9cetu³eceeHeve Je ceeie&oMe&ve:

efJeÐeeL³ee&uee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer l³ee®eer DeesUKe Je ³eesi³elee mJele: efJeÐeeL³ee&uee Je ceeie&oMe&keÀeueekeÀUeJe³eeme nJeer. l³eemeeþer efJeefJeOe meeOeves JeeHejueer peeleele. ³ee meeOeveebÜejs cetu³eceeHeve keÀjeJe³ee®es Demeles.

Goe. ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee, efYeVe HeefjefmLeleerle efJeÐeeL³ee&®es kesÀuesues efvejer#eCe, J³ekeÌleerceÊJe keÀmeesìîee,DeefYe©®eer Je DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee F.

1.5.10DeO³e³eve DeO³eeHeve mecem³ee:

efJeÐeeL³ee¥®eer DeO³e³eve keÀjC³ee®eer He×le ®egkeÀer®eer Deens keÀe³e ? DeO³e³eveele l³eeuee keÀesCel³ee mecem³eepeeCeJeleele. efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³ee (DeO³e³eveeleerue) ue#eele IesTve efMe#ekeÀeuee keÀesCekeÀesCeleer DeO³eeHevee®eerleb$es, He×leer JeeHejlee ³esF&ue ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve.

1.5.11 efJeÐeeL³ee¥ceOeerue GefCeJee Je ceeie&oMe&ve:

efJeÐeeL³ee&ceO³es DemeCeeN³ee GefCeJeeb®ee MeesOe IesC³eeme l³eebvee Òesefjle keÀjCes. ¿ee GCeerJee MeejerefjkeÀ,ceeveefmekeÀ, YeeJeefvekeÀ mJe©Hee®³ee Demeg MekeÀleele. ³ee GefCeJee efJeÐeeL³ee¥®³ee ue#eele DeeCetve efou³eecegUs l³eeueemJele:®³ee ce³ee&oe lej keÀUleele®e Hejbleg l³eeb®eyejesyej efJeÐeeLeea l³eeuee nJ³ee DemeCeeN³ee efMe#eCe GHe¬eÀce DeLeJeeJ³eJemee³e efveJe[ermebyebOeele ³eesi³e efoMesves efJe®eej keÀ© ueeielees.

1.5.12 efJeefMeä J³eJemee³e ÒeefMe#eCe / efMe#eCe GHe¬eÀce ÒeJesMee®³ee DeLe& Je ceeie&oMe&ve:

p³ee J³eJemee³e ÒeefMe#eCe DeLeJee efMe#eCe GHe¬eÀceeme efJeÐeeL³ee&uee ÒeJesMe I³eeJe³ee®ee lesLes ÒeJesMee®³eekeÀesCel³ee Deìer Deensle. l³ee DeìeR®eer Hetle&lee keÀMeer keÀjeJeer l³eemeeþer efJeMes<e MeejerefjkeÀ ³eesi³eles®eer (Gb®eer, Jepeve)iejpe Deens keÀe³e, keÀener efJeMes<e keÀeieoHe$es, omleSsJepe ³eeb®eer iejpe Deens keÀe³e, ÒeJesMee®eer HeÀer efkeÀleer?ÒeJesMeeveblej mkeÀe@uejMeerHe meejK³ee keÀener ³eespevee Deensle keÀe³e ³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes.

11

1.5.13 HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie ne ceeie&oMe&ve :

efJeÐeeL³ee¥uee DeY³eemeeJ³eefleefjkeÌle efjkeÀecee JesU efceUlees ³ee JesUs®es efve³eespeve keÀmes keÀjeJes. ³ee JesUelekeÀener íboesHeemevee peesHeemelee ³esF&ue keÀe³e. Empty mind is devil’s workshop DeMeer cnCe Deens.l³eecegUs ne JesU keÀmee melkeÀejCeer ueeJelee ³esF&ue. ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes cnCepes ceeveJeer Gpex®ee ³eesi³eJeeHej nesF&ue.

1.5.14 keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee DeeefCe ceeie&oMe&ve:

Meeues³e JeeleeJejCeele JeeJejleebvee efJeÐeeL³ee&uee keÀener keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee Demet MekeÀleele Goe. DeveeLeDemeCes, meeJe$e DeeF&®ee $eeme, YeeJeefvekeÀ Demegjef#elelee, DeeefLe&keÀ efJeJeb®evee, Iejeleerue keÀecee®ee leeCe, DeeF&-Je[erue ³eeleerue meejKeer nesCeejer Yeeb[Ces ³ee yeeyele ³eesi³e les ceeie&oMe&ve keÀjCes.


1. ceeie&oMe&ve ner SkeÀ....... Deens.

De) ef¬eÀ³ee

ye) Òeef¬eÀ³ee

keÀ) Dee-peerJeve ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee

2. ceeie&oMe&veele ....... efJekeÀeme meeOeeJe³ee®ee Demelees.

De) cece&¢äer®³ee

ye) efvejer#eCee®ee

keÀ) DeefYe©®eer®ee

3. [e@. cegoefue³eej ³ee®³ee celes ceeie&oMe&vee®ee DeLe& efuene.

4. SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue oesve meceJe³emkeÀ YeeJeb[evee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles l³ee®es ÒecegKe keÀejCe -

De) les meceJe³emkeÀ Deensle cnCetve

ye) l³eeb®³eele J³eeqkeÌleefYeVelee Deens cnCetve

keÀ) oesIeebveener HegÀmemeleer®ee JesU efceUle veener cnCetve

5. Keeueerue SkeÀ yeeye ceeie&oMe&vee®³ee J³eeHleerle ³esle veener.

De) efJeÐeeL³ee&uee DeO³eeHeve keÀjCes.

ye) efJeÐeeL³ee¥uee J³eJemee³e efveJe[erme mene³³e keÀjCes.

keÀ) efJeefMeä DeY³eeme¬eÀceele keÀesCel³ee efJe<e³ee®eer efveJe[ keÀjeJeer.

12

1.7 meejebMe

ceeie&oMe&ve cnCepes kesÀJeU GHeosMe veJns efJeefMeä HeefjefmLeleerle efJeefMeä mecem³ee mees[efJeC³eemeeþerkesÀuesues les menkeÀe³e& Demeles. keÀer p³eecegUs J³ekeÌleeruee mecem³ee efvejekeÀjCeeyejesyej®e meceeOeeve Je ³eMe ÒeeHlenesC³eeme ceole nesles. ceeie&oMe&ve keÀjleevee keÀesCeleer leÊJes Deensle ns ceeie&oMe&keÀeuee ceeefnle nJes. DeeOegefvekeÀiegbleeiegleer®³ee meceepeele ceeie&oMe&vee®eer iejpe meJee&veeb®e Yeemeles. ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer, efJe<e³e efveJe[, J³eJemee³eefveJe[ mecee³eespeve DeMee efJeefJeOe mecem³eebMeer #es$eebMeer mebyebefOele Demeles.


1. ceeie&oMe&vee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee HejeceMe& IesTve ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee Je DeLe& mHeä keÀje.

2. ceeie&oMe&ve keÀjleevee ceeie&oMe&keÀeves keÀesCeleer leÊJes ue#eele I³eeJeerle.

3. `DeeOegefvekeÀ meceepeele ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens ' ®e®ee& keÀje.

4. ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHeä keÀje.

‡‡‡

13

IeìkeÀ 1 ye) Yeeie 1

ceeie&oMe&vee®eer #es$es DeLe& Je GHe³eespeve(Meaning and Implication of Areas of Guidance: Personal, Educa-

tional, Vocational, a - Vocational, Social, Moral, Health, and LeisureTime)

J³eeqkeÌleiele, Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve -meeceeefpekeÀ veweflekeÀ Deejesi³e DeeefCe HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve.

IeìkeÀ j®evee

1ye.0 GefÎäs

1ye.1 ÒemleeJevee

1ye.2 ceeie&oMe&ve #es$es - DeLe&

1ye.3 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve - DeLe&, mebkeÀuHevee

1ye.4 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.5 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

De) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee

ye) HetJe&ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

keÀ) ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

[) ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

F) G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

HeÀ) ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

1ye.6 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1ye.7 meejebMe

1ye.8 mJeeO³ee³e ÒeMve

1ye.0 GefÎäs

1. `ceeie&oMe&ve #es$e' - DeLe& mHeä keÀjCes.

2. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀjCes.

3. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe efJeMeo keÀjCes.

4. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve (Implication) keÀmes keÀjeJes les mHeä keÀjCes.

14

1ye.1 ÒemleeJevee

ceeie&oMe&vee®eer efJeefJeOe #es$es Deensle l³eebvee Debiesner cnCeleele. ³eeHewkeÀer keÀener #es$es J³ekeÌleer®³ee J³eeJemeeef³ekeÀDebieeMeer mebyebefOele Demeleele lej keÀener #es$es ner De- J³eJemeeef³ekeÀ Demeleele.

ceeie&oMe&vee®³ee #es$eebyeeyele [yuet Sce. Òee@keÌìj, pes Sce yesJej, He@ìjmeve ³eebveer efJeefJeOe celes ceeb[tveceeie&oMe&ve #es$eeb®es JeieeakeÀjCe kesÀues Deens. JeieeakeÀjCeeceO³es ceeveJeer peerJeveeMeer J³eJemee³eeMeer mebyebefOele GHeIeìkeÀDeensle.

1ye.2 ceeie&oMe&ve #es$es (Areas of Guidance) DeLe&

J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve De- J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve - meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve,veweflekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe Deejesi³e Je HegÀjmeleer®³ee JesUsleerue ceeie&oMe&ve ner ceeie&oMe&vee®eer #es$es Deensle.

* [yuet Sce, Òee@keÌìj ³eeb®³ee celes Keeueerue #es$es ner ceeie&oMe&vee®eer Deensle.

- Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve

- J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

- meeceeefpekeÀ ke=Àleer mebyebOeer ceeie&oMe&ve

- Deejesi³e Je MeejerefjkeÀ yeeyeeRmebyebOeer ceeie&oMe&ve

- HegÀjmeleer®ee JesU keÀmee IeeueJeeJee ³eeyeeyele®es ceeie&oMe&ve J³eeqkeÌleiele efJekeÀemeemebyebOeer ceeie&oMe&ve.

- J³eeqkeÌleiele efJekeÀemeemebyebOeer ceeie&oMe&ve

* pes. Sce. yesJej ³eebveer ceeie&oMe&ve #es$ee®es Keeueerue ÒekeÀejs JeieeakeÀjCe kesÀues Deens.

- Oeeefce&keÀ yeeyeeR mebyebOeer ceeie&oMe&ve

- Iejeleerue HejmHej mebyeOeeefJe<e³eer ceeie&oMe&ve

- melke=Àl³eemebyebOeer ceeie&oMe&ve

- Jew®eeefjkeÀ keÀe³e& Je menkeÀe³ee&mebyeOeer ceeie&oMe&ve

- meebmke=ÀeflekeÀ yeeyeer mebyebOeer®es ceeie&oMe&ve

* He@ìjmeve ³eebveer ceeie&oMe&vee®³ee #es$ee®es JeieeakeÀjCe Keeueerue ÒeceeCes -

- Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve

- J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

- J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve

- Deejesi³e mJeemLe mebyebOeer ceeie&oMe&ve

- DeeefLe&keÀ yeeyeer mebyebOeer ceeie&oMe&ve

- DeJ³eJemeeef³ekeÀ meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ ceeie&oMe&ve

15

1ye.3 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Personal Guidance) DeLe&

* ÒeemleeefJekeÀ:

J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleeriele mecem³es®ee ÒeYeeJe l³eeb®³ee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ³eMeeJej He[le Demelees.lemes®e ¿ee J³ekeÌleeriele mecem³ee keÀener JesUe Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ Òeieleerle DeHe³eMe efvecee&Ce keÀjleele.l³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Demeles.

SKeeoer G®®e efJeÐeeefJeYetef<ele J³ekeÌleer J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eele meHeÀue nesle veener lej keÀOeer keÀOeer MespeejerjenCeeN³ee J³ekeÌleerMeer meeOee mebHeke&À ner vemelees. l³eecegUs peerJeve megjUerle vemeles. DeMeeJesUer J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®eeriejpe Yeemeles.

* J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mebkeÀuHevee (Meaning & concept of personal guid-

ance):

MeejerefjkeÀ efJekeÀeme, YeeJeefvekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee, keÀewìgbefyekeÀ peerJeve, ueQefiekeÀ peerJeve, Òesce, efJeJeenHetJe&peerJeve,efJeJeenesÊej peerJeve, Oece&, DeeoMe&, cetu³es, DeeefLe&keÀ mecem³ee, meeceeefpekeÀ mebyebOe ³eeyeeyele J³ekeÌleeruee kesÀuesuesceeie&oMe&ve ns J³eeqkeÌleiele (Personal) ceeie&oMe&ve nes³e.

Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee J³eefleefjkeÌle keÀener mecem³ee ¿ee ceeveJeer peerJeveeMeer mebyebefOele Demeleele.l³ee mecem³ee ¿ee J³eeqkeÌleiele mJe©Hee®³ee Demeleele. DeMee J³eeqkeÌleiele mecem³eebefJe<e³eer kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepesJ³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve nes³e.

J³ekeÌleeruee J³eeqkeÌleiele mecem³ee Keeueerue ÒekeÀejs Demet MekeÀleele. Goe.

1. MeejerefjkeÀ Deejesi³e Je efJekeÀemee mebyebOeer mecem³ee.

2. meeceeefpekeÀ mebyebOeeefJe<e³eer mecem³ee.

3. Mew#eefCekeÀ Jele&veeefJe<keÀej mebyebOeer mecem³ee.

4. keÀewìgbefyekeÀ mecem³ee.

5. efJeJeen HetJe& DeLeJee He½eele mecem³ee.

6. DeeefLe&keÀ mecem³ee.

7. DeeoMe&, veweflekeÀlee, Oece& ³ee yeeyele®³ee mecem³ee.

Lees[keÌ³eele, J³ekeÌleer eflelekeÌ³ee Òeke=Àleer Demes cnCeleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee keÀener mecem³ee Demeleele. ¿eemecem³ee ogmeN³ee J³ekeÌleerHes#ee efYeVe Demet MekeÀleele. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeefÜleer³e (Unique) Demeu³eecegUs l³ee®esSkeÀ mJeleb$e Demes peerJeve Demeles. l³eecegUs l³eeuee Demeuesu³ee mecem³es®es mJe©He ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee mecem³ee -mJe©HeeHes#ee JesieUs Demeles DeMee efJeefJeOe J³eeqkeÌleiele mecem³eebmeeþer pes ceeie&oMe&ve kesÀues peeles les J³eeqkeÌleieleceeie&oMe&ve nes³e.

16

1ye.4 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of personal Guidance)

1.4.1 mJe' ®eer DeesUKe:

J³ekeÌleer efJeefJeOe #es$eele keÀe³e& keÀjerle Demeles. keÀecee®³ee mJe©Heevegmeej l³ee l³ee efþkeÀeCeer efJeMes<e %eeve JekeÀewMeu³ee®eer iejpe Demeles Demes pejer Demeues lejer DeeMe³e%eeve DeeefCe keÀewMeu³eeyeeyele J³ekeÌleer®³ee mJele:®³eeDeMee keÀener ce³ee&oe Demeleele. DeMeeJesUer mJele:®eer kegÀJele, #ecelee, mJele:uee DeesUKeCes cenÊJee®es DemelescnCetve mJe DeesUKe nesC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.4.2 J³eeqkeÌleefYeVelee DeeefCe mecem³eeleerue HeÀjkeÀ:

keÀesCel³eener oesve J³ekeÌleer SkeÀmeejK³ee vemeleele. l³eeb®³eele megHle #ecelee keÀewMeu³es, efvemeie&oÊe osCeieer,mecem³ee ³ee yeeyele HeÀjkeÀ Demelees. SkeÀe®e kegÀìgbyeeleerue keÀener J³ekeÌleeRvee YeeJeefvekeÀ mecem³ee Demesue lej ogmeN³eeJ³ekeÌleervee mecee³eespeveeyeeyele mecem³ee Demeles l³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles.

1.4.3 keÀewìgbefyekeÀ J³eJemLesleerue HeefjJele&ve:

Yeejleer³e kegÀìgbye J³eJemLee Deelee yeouele ®eeueueer Deens. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs, MenjerkeÀjCeecetUsPeHeeìîeeves Jee{ nesle Deens, l³ee®eyejesyej SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer Jeeì®eeue ner efJeYekeÌle kegÀìgbye He×leerkeÀ[s nesleDeens. DeMee efmLeleerle cegueeb®eer YeeJeefvekeÀ megjef#elelee Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ³ee yeeyele®³ee mecem³ee efvecee&Cenesleele. cnCetve J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ.

1.4.4 cegueeR®³ee DeekeÀeb#ee Je mecem³ee:

efMe#eCee®eer mebOeer meJee¥Jej GHeueyOe Peeueer Demeueer lej ûeeceerCe Yeeieeletve efMe#eCe IesCeeN³ee cegueeRmeceesjceeieeme Jeieea³e cegueeRmeceesj efMe#eCe, J³eJemee³e J³eeqkeÌleiele mecem³ee, mLeeefvekeÀ mecem³ee, Deensle. l³eebvee ceeie&oMe&vee®eeriejpe Yeemeles. efMe#eCeHetCe& kesÀu³eeveblej l³ee J³eJemee³e meg© keÀ© Feq®íleele l³eebvee efJeefJeOe MeemekeÀer³e ³eespeveeyeeyele J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

1.4.5 meeceeefpekeÀ mecee³eespeve:

J³ekeÌleer meceepeele jenles, meceepeele jentve J³ekeÌleer SkeÀceskeÀeb®³ee megKeog:Keele menYeeieer nesC³ee®eeÒe³elve keÀjerle Demeleevee J³ekeÌleeruee meceepeele jentve®e mJele:Meer, FlejebMeer DeeefCe HeefjefmLeleerMeer mecee³eespevekeÀjeJes ueeieles. l³eecegUs J³ekeÌleeruee meceepeJ³eJenej %eeve ÒeeHle nesles. Je meceepeeMeer ³eesi³e mebyebOe ÒemLeeefHelekeÀ© MekeÀles. l³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes.

1.4.6 ³eesi³e JesUer ³eesi³e mJe-efveCe&³e:

Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee DeeHeCe megKeer JneJes Demes Jeeìles DeeefCe lemes peerJeve peieC³ee®eer Oe[He[ leer keÀjles.J³ekeÌleer DeeHeu³ee keÀe³ee&vegmeej DeeefCe HeefjefmLeleervegmeej efveCe&³e Iesle Demeles. ³eesi³e JesUer ³eesi³e efveCe&³e Iesleueeveener lej peerJevee®eer efoMee®e yeouetve peeles. ®egkeÀer®es efveCe&³e Iesleues lej l³ee®ee peerJeveeJej efJeHeefjle HeefjCeecenesTve JewHeÀu³e efvecee&Ce nesles. cnCetve ³eesie JesUer ³eesi³e efveCe&³e keÀmee I³eeJee ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve nJes. efveCe&³ekegÀCeer ueeouee cnCetve veJns lej DeelceefJeéeemeeves Iesleuesuee efveCe&³e cenÊJee®ee Demelees. ³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eeriejpe Demeles.

17

1.4.7 %eeve ner meÊee (Knowledge is power):

Jele&ceeve ³egieele %eeve ner cenemeÊee nesT Heenle Deens. efJeefJeOe #es$eeleerue %eevee®eer keÀJee[s DeveskeÀceeO³eceeletve Kegueer Peeueer Deensle. %eevee®eer Jee{ PeHeeìîeeves nesle Deens. DeO³e³eve DeO³eeHevee®³ee DeY³eeme¬eÀcee®³eeefJe<e³eele ner Jee{ nesle Deens. DeMeeJesUer DeefYe©®eer®ee efJe<e³e, DeY³eeme¬eÀce efveJe[Ces Je l³eele vewHegC³e efceUefJeCes³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes.

1.4.8 J³ekeÌleer®³ee efJeefJeOe mecem³eeb®es efvejekeÀjCe:

J³ekeÌleeruee efle®³ee mecem³eeb®es GÊej kegÀìgbyeele efceUles®e Demes veener. keÀejCe kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer efvej#ejDeLeJee ceeefnleer®³ee #es$eeyeeyele DeveefYe%e Demeleele, eEkeÀJee kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer®es keÀe³e&#es$e J³ekeÌleer®³ee DeeJe[er®³ee,#eceles®³ee keÀe³ee&Hes#ee efYeVe Demeles. DeMee JesUer ceeie&oMe&vee®eer iejpe J³ekeÌleeruee Yeemeles.

1.4.9 íboesHeemevee, DeefYe©®eer peesHeemevee:

keÀener J³ekeÌleervee DeeHeues owvebefove keÀece, keÀle&J³e DeeìesHeues keÀer efjkeÀeceHeCee®ee JesU efceUlees. DeMeeJesUermJele:®eer DeefYe©®eer peesHeemevee keÀjC³eemeeþer, íbo peesHeemeC³eemeeþer J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeeuee mebOeer osC³eemeeþerceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.4.10 kegÀmecee³eespevee®es efvejekeÀjCe:

keÀener JesUe efJeÐeeLeea HetJee&Þecee®eer MeeUe mees[tve veJeerve MeeUe ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe Ieslees. veJeerveJ³eJemee³eele J³ekeÌleer ÒeJesMe keÀjles. lesLeerue meJe&®e J³ekeÌleer Je meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe J³ekeÌleermeeþer veJeerve Demeles.veJeerve J³eJemee³eele HeoeHe&Ce eEkeÀJee J³eJemee³eeleerue yeoue / veJeJeOet®es meemejer Peeuesues Deeieceve DeMeeJesUerkegÀmecee³eespeve Ie[C³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. DeMee Òemebieer J³ekeÌleeriele mecem³ee efvecee&Ce nesleele l³ee kegÀmecee³eespeveeMeermebyebefOele Demeleele. l³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Demeles.

1ye.5 J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&ve ns J³ekeÌleer®³ee HetJe& ÒeeLeefcekeÀ mlejeHeemetve lej ceneefJeÐeeue³eerve mlejeHe³e¥le oslee³esles. ns ceeie&oMe&ve keÀjleebvee, J³ekeÌleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjleebvee ceeie&oMe&keÀ Keeueerue Hee³eN³eeb®ee JeeHejkeÀjlees.

De) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee:

1. leL³e mebkeÀueve (Gathering facts):

J³ekeÌleer®³ee mecem³eebyeeyele Je J³ekeÌleermebyebOeer mecegHeosMekeÀ mJele: ceeefnleer ieesUe keÀjlees. ner ceeefnleermecegHeosMekeÀeuee Je=ÊeeY³eemeeÜejs (case study) efceUt MekeÀles. lemes®e cegueeKele (Interview) efvejer#eCe(Observation) DeeefCe ÒeemebefiekeÀ veeWoer (Anecdetol Record) ³ee Üejs keÀener leL³es (facts)

mecegHeosMekeÀeuee efceUt MekeÀleele.

2. efveoeve (Diagnosis):

J³ekeÌleer®³ee mecem³es®eer keÀejCes peeCetve IesC³eemeeþer ÒeeHle leL³eeb®es meeJeOeevelee HetJe&keÀ efJeMues<eCe keÀ©veJ³ekeÌleer®es efveoeve nesT MekeÀles.

18

3. HegJee&vegceeve (Prognosis):

J³ekeÌleer®³ee mecem³es®³ee meceeOeeveemeeþer HetJee&vegceeve keÀe{C³ee®ee ceeie& efveef½ele keÀjeJee.

4. GHe®eej (Theorapy):

J³ekeÌleer®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCes iejpes®es Demeles.Demes GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve ³ee Hee³ejerJej keÀjleele.

5. DevegOeeJeve / ceeieesJee (Follow-up):

³ee Hee³ejerJej J³ekeÌleer®³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eele ³eMe efceUeues keÀer DeHe³eMe ³ee yeeyeleerle DeY³eemekesÀuee peelees.

ye) HetJe&ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Je³e 2 les 5 Je<ex):

`De@ve Fì^e@[keÌMeve ìt iee³e[vme' ³ee HegmlekeÀele ¬eÀes DeeefCe ¬eÀes (Crow & Crow) ³eebveer HetJe&ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀmes keÀjeJes ³eeyeeyele keÀener ke=Àleer meebieerleu³ee Deensle.

1. efJeÐeeL³ee&veer mJele:®³ee neleeves DeeHeueer keÀeces keÀjeJeerle.

2. efJeÐeeL³ee¥vee keÀLee, ieesäer keÀefJelee meebieeJ³eele Je l³eebvee mJele:uee keÀLee, keÀefJelee DeefYeJ³ekeÌle keÀjeJe³eememeebieeJes.

3. efMe#ekeÀebveer HeeuekeÀebveer DeLeJee Flejebveer meebefieleuesu³ee met®evee keÀLee Òemebie ue#eHetJe&keÀ SskeÀC³eeme meebieeJes.

4. HeeUerJe ÒeeC³ee®eer keÀeUpeer IesCes, l³eebvee menevegYetleer oMe&efJeCes lemes®e l³eeb®³ee Deepeeje®³ee mebmeiee&HeemetvemeeJeOe þsJeCes.

5. KesUe®es, DeY³eemee®es meeefnl³e pesLes nesles lesLes þsJeCes.

6. keÀHe[îeeb®eer ³eesi³e keÀeUpeer IesCes. Goe. Deesues nesCes [eie He[Ces, OegUerves ceeKeCes F.

7. Je[erueOeeN³ee ceeCemeeb®ee Deeoj cnCetve DeefYeJeeove keÀjC³eeme efMekeÀefJeCes.

³ee mlejeJej efMe#ekeÀebHes#ee HeeuekeÀ peemle ÒeYeeJeer ceeie&oMe&ve keÀ© MekeÀleele. lejerner efMe#ekeÀeefJe<e³eerDeeojYeeJe Je DevegkeÀjCe keÀjC³ee®eer meJe³e efJeÐeeL³ee¥vee Demeu³eecegUs efMe#ekeÀe®eer peyeeyeoejer lesJe{er®e cenÊJee®eerDemeles.

keÀ) ÒeeLeefcekeÀ (Primary) mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Je³e 6 les 12 Je<ex)

1. yeeuekeÀeuee Hee³eeYetle (Basic) keÀewMeu³ee®es %eeve l³ee®³ee mecepeC³ee®³ee (Understanding)#ecelesvegmeej osCes.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³ee®es %eeve ÒeeHle keÀ©ve osCes.

3. mJe®íles®³ee meJe³eer ueeJeCes. ³ee meJe³eer efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer ÒesjCee osCes. mJe³ebefMemle ueeJeC³ee®eeÒe³elve keÀjCes.

4. meblegefuele Deenej ne Deejesi³e keÀmes þsJeeJes ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes.

19

5. iejpesSJe{er PeesHe Je efJeÞeebleer IesC³ee®ee meuuee osCes.

6. DeY³eemee J³eefleefjkeÌle l³eeb®³ee DeeJe[ervegmeej, l³eeb®³ee keÀjceCegkeÀermeeþer efjkeÀeceHeCee®ee JeeHej keÀjCes.

7. yeeuekeÀe®es Iej, MeeUe, DeeefCe MeeUs®³ee GHe¬eÀceele megjef#elelee jeKeueer peeF&ue ³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.

8. yeeuekeÀebceO³es mepe&veMeerue yeeyeerefJe<e³eer DeefYe©®eer efvecee&Ce keÀjCes. l³ee efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer mebOeer ÒeeHlekeÀ©ve osCes.

[) ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Je³e 13 les 16 Je<ex)

1. J³eeqkeÌleiele efJekeÀemeele ³esCeeN³ee mecee³eespevee®³ee mecem³eeb®ee efJeÐeeL³ee¥vee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.

2. efJeÐeeL³ee¥vee Heg{erue efMe#eCeemeeþer Òesjerle keÀjCes.

3. efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es %eeve efJeÐeeL³ee&vee keÀ©ve osCes.

4. peerJeve megjUerle ®eeueeJes ³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeeJeM³ekeÀ iegCeeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer l³eebveeÒesjerle keÀjCes.

5. efJeÐeeL³ee¥vee Þecee®es cenÊJe HeìJetve osCes.

6. efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpesvegmeej J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer mJele: Heg{ekeÀej IesCes.

7. Jele&ceeve Je YeeJeer ³eespeveeb®eer ceeefnleer osCes.

8. yeeuekeÀ, efMe#ekeÀ, HeeuekeÀ DeeefCe mecegHeosMekeÀ ³eeb®³eele ceeie&oMe&vee®³ee ¢äerves mecevJe³e meeOeCes.

9. efJeÐeeL³ee¥vee mJeefnle keÀMeele Deens DeeefCe les meeOeC³eemeeþer peyeeyeoejer®eer peeCeerJe keÀ©ve osCes.

F) G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Je³e 17 les 19 Je<ex):

1. ³ee keÀeUele efJeÐeeL³ee¥®³ee YeeJeer peerJevee®ee Hee³ee Ieeleuee peelees. cnCetve J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eerleerJe´lee ³ee Je³eele peemle Demeles.

2. efJeÐeeL³ee&ceO³es ceeveefmekeÀ DemJemLelee efvecee&Ce nesles. l³eeceeieerue keÀejCes MeesOetve ceeie&oMe&ve keÀjCes.

3. efJeÐeeL³ee&®es efMe#eCe, Deejesi³e ³ee yeeyele DeÐe³eeJele ceeefnleer osJetve les ®eebieues þsJeC³eemeeþer ceeie&oMe&vekeÀjCes, ÒesjCee osCes.

4. efJeÐeeL³ee&vee l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ yeebefOeuekeÀervegmeej l³eeb®³ee ueQefiekeÀ mecem³eebefJe<e³eer efce$elJee®³eeveel³eeves ceeie&oMe&ve keÀjCes.

5. efJeÐeeLeea ®eebieuee veeieefjkeÀ keÀmee le³eej nesF&ue ³eemeeþer Òe³elve keÀjCes.

6. efJeÐeeL³ee&uee meeceeefpekeÀ peerJeveeuee meHeÀue nesC³eemeeþer meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceele meef¬eÀ³e Yeeie IesC³eemeGÊespeve osCes.

7. efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeelceefJeéeeme keÀmee Je=eq×biele nesF&ue ³eemeeþer ÒesjCee osCes.

HeÀ) ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJejerue J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Je³e 20 les 24 Je<ex):

1. DeeefLe&keÀ mecem³eebvee keÀmes leeW[ ÐeeJes ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve.

2. veweflekeÀ efJekeÀemeemebyeOeer p³ee mecem³ee efvecee&Ce nesleele l³eeyeÎue ceeie&oMe&ve.

20

3. efJeJeen HetJe& Demeuesu³ee mecem³eebyeeyele ceeie&oMe&ve

4. efJeÐeeL³ee&®³ee jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ Je Oeeefce&keÀ efJekeÀemeemebyebOeer ceeie&oMe&ve.

5. mebmke=Àleer peleve, mebmke=Àleer mebJeOe&ve, mebmke=Àleer meb¬eÀceCe lemes®e Heeef½eceel³e osMeeleu³ee meY³elee, mebmke=Àleer,l³eeb®ee eqmJekeÀej DeLeJee DeJnsj ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve


1) He@ìmeve ³eebveer kesÀuesu³ee ceeie&oMe&ve #es$eeb®es JeieeakeÀjCe efuene.

2) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee efuene.

1ye.7 meejebMe

efJeÐeeL³ee&uee / J³eeqkeÌleuee Mew#eefCekeÀ DeLeJee J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³es J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ mecem³ee Demeleele.³ee mecem³ee peerJevee®³ee efJeefJeOe DeJemLee lemes®e efJeefJeOe #es$eebMeer mebyebefOele Demeleele. DeMee mecem³eeb®es efvejekeÀjCekeÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns ceeie&oMe&ve keÀjleebvee efJeefJeOe Hee³eN³eeb®ee DeJeuebyekesÀuee peelees. HetJe&ÒeeLeefcekeÀ mlejeHeemetve les ceneefJeÐeeue³eerve mlejeHe³e¥le J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjleebvee efJeefJeOeGHe¬eÀceeb®eer DeeKeCeer kesÀueer peeles.


1. ceeie&oMe&vee®³ee #es$ee®ee DeLe& mHeä keÀje.

2. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e? J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

3. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve legcner keÀmes keÀjeue ?

4. J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjleebvee legcner keÀesCekeÀesCel³ee Hee³eN³ee ¬eÀceeves JeeHejeue les mHeä keÀje.

5. ceeO³eefcekeÀ G®®eceeO³eefcekeÀ DeeefCe ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJej J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀmes keÀjeue ?

6 ¬eÀes DeeefCe ¬eÀes ³eebveer HetJe&ÒeeLeefcekeÀ mlejeJej J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&veemeeþer keÀesCeles GHe¬eÀce meg®eefJeuesDeensle.

‡‡‡

21

IeìkeÀ 1 ye) Yeeie - 2

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve - DeLe& iejpe, GHe³eespeve(Educational Guidance - Meaning, Need, Implication)

IeìkeÀ j®evee

1ye.0 GefÎäs

1ye.1 ÒemleeJevee

1ye.2 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mebkeÀuHevee

1ye.3 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.4 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

De) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee

ye) ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue ceeie&oMe&ve

keÀ) ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve


1ye.6 meejebMe


1ye.1 GefÎäs

1. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee DeLe& mHeä keÀjCes.

2. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀjCes.

3. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer GHe³eespeve keÀmes keÀjeJes les mHeä keÀjCes.

1ye.1 ÒeemleeefJekeÀ

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve (Educational Guidance):

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ner mebkeÀuHevee mHeä keÀjleebvee legcner efMe#eCe keÀMeeme cnCeleele DeeefCe ceie l³eemeDevegme©ve ceeie&oMe&ve osCes ne Yeeie veblej®ee Deens.

`efJekeÀmeveMeerue Demee Jele&ve yeoue' DeMeer ceevemeMeeðeer³e J³eeK³ee efMe#eCee®eer kesÀueer peeles. cegueeb®³eeJele&veele efMe#eCeeves þjJeuesu³ee GefÎäebvegmeej DeHesef#ele Je efJekeÀefmele keÀmee yeoue nesle Demesue lej cetue efMekeÀlesDeens Demes DeeHeCeeme cnCelee ³esF&ue. Hejbleg ne Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme keÀener Mew#eefCekeÀ mecem³eeb®³ee De[LeÈ³eecegUsnesT MekeÀle veener. Mew#eefCekeÀ efJekeÀemeeuee keÀejCeerYetle p³ee mecem³ee Demeleele l³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCekeÀjCeejer ef¬eÀ³ee cnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.

22

1ye.2 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mebkeÀuHevee

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHeä keÀjleebvee DeveskeÀebveer l³ee®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee ceeb[u³ee Deensle.l³eeleerue keÀener J³eeK³ee Keeueerue ÒeceeCes.

1. `MeeUe DeY³eeme¬eÀce, Heeþîe¬eÀce DeeefCe Meeues³e peerJeveeMeer efveie[erle efveJe[ Je mecee³eespeve ³eemeboYee&le keÀjeJe³ee®³ee ceoleerMeer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve mebyebefOele Demeles.''

- Dee@Le&j pes peesvme (Arther J. Jones)

2. ``Òel³eskeÀ cetue keÀMeemeeþer ³eesi³e Deens, keÀesCel³ee ÒekeÀej®es efMe#eCe Je ³eesi³elee l³eeuee ÒeeHle nesTMekeÀleele DeeefCe l³ee efJekeÀefmele nesC³eeme p³ee p³ee J³eeqkeÌle®ee meceeJesMe p³ee GHe¬eÀceele neslees les Mew#eefCekeÀceeie&oMe&ve nes³e.

- ©Le mì^e@ie (Ruth Strong)

3. J³ekeÌleer®³ee DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®³ee ÒeejbYeeHeemetve les efMe#eCe mebHegäele ³esF&He³e¥le efle®³ee iejpee,DeefYe©®eer ³eesi³eleevegmeej YeeJeer peerJevee®³ee efoMesves HetJe& le³eejer keÀjJetve IesC³eemeeþer Jemletefve<þHeCess kesÀuesues mene³³ecnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.

Lees[keÌ³eele,

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meceepee®eer SkeÀ GHe³egkeÌle IeìkeÀ yevet MekesÀue DeeefCemJele:®³ee peerJeveele Deevebo Je meceeOeeve ÒeeHle keÀ© MekesÀue ³ee efoMesves ceeefce&keÀHeCes efveCe&³e IesCes, ³eesi³e keÀe³e&¬eÀceeb®eerefveJe[ keÀjCes, MeeUsleerue meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjCes l³eeefJe<e³eer kesÀuesues mene³³e DeeefCe yeewef×keÀ ¢äîee meppenesC³eeme efleuee ÒeJe=Êe keÀjC³ee®eer SkeÀ oerIe&keÀeueerve Òeef¬eÀ³ee nes³e.

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veeÜejs efJeÐeeL³ee&me efMekeÀC³ee®eer meeOeves Meeues³e peerJeveeleerue mecee³eespeve, MeeUsleerueefve³eefceleHeCee Meeues³e keÀe³e& ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

MeeUsleerue GHeueyOe meeOeveeb®ee peemleerle peemle GHe³eesie keÀjCes, Jee®eve, uesKeve, cegueeKele Fl³eeefokeÀewMeu³eeb®es mebHeeove keÀjCes, Jee®eveeue³e, ¬eÀer[ebieCe, Òe³eesieMeeUe ³eeb®ee ueeYe IesCes, veJeerve efMe#eCe¬eÀce efveJe[leebveeJemlegefve<þ Je yegef×³egkeÌle efveCe&³e IesCes ³ee mebyeOeeb®es He³ee&Hle %eeve Je ¢efäkeÀesve ÒeeHle keÀjC³ee®es Òe³elve Mew#eefCekeÀceeie&oMe&veele keÀjC³eele ³esleele. ³esLes J³ekeÌleerJej keÀesCeleerner ieesä ueeoC³eele ³esle veener.

1ye.3 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe - DeeJeM³ekeÀlee (Need of Educational

Guidance )

1.3.1 hee"îe efJe<e³eeb®eer efveJe[ (Selection of course):

J³eeqkeÌleefYeVeles cegUs Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&le DemeCeejer yeg×erceÊee, DeefYe©®eer, ³eesi³elee, mepe&veMeeruelee ³ee#eceleebceO³es HeÀjkeÀ Dee{Utve ³eslees DeeHeu³ee #ecelesvegmeej DeY³eeme ¬eÀcee®eer, Heeþîe¬eÀcee®eer DeLeJee JewkeÀefuHekeÀefJe<e³ee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee&uee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

23

1.3.2efJeÐeeLeea ieUleer Je mLeefieleer jesKeC³eemeeþer (To check Wastage & stagnation):

pesJne efJeÐeeLeea SkeÀe®e Jeiee&le DeveskeÀ Je<ex jenleele lesJne l³eeme mLeefieleer Demes cnCeleele. lej Meeues³epeerJeveele efJeÐeeLeea Meeues³e DeefYe³eesi³elee, eEkeÀJee mee#ejlee ÒeeHle keÀjC³eeHetJeea®e MeeUe mees[tve osleele l³eemeieUleer Demes cnCeleele. ûeeceerCe Yeeieele cegueeRceO³es ieUleer®es ÒeceeCe peemle Dee{Ules. mLeefieleer Je ieUleer keÀMeerjesKelee ³esF&ue ³ee meeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.3iewjefMeefmleuee DeeUe IeeueC³eemeeþer (To remove Indiscipline):

befJeÐeeLeea Mew#eefCekeÀ JeeleeJejCeele mebmLeele JeeJejle Demeleebvee efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀener iejpee mebmLesves HetCe&kesÀu³ee veenerle lej lees[HeÀes[ keÀjCes, mebHe keÀjCes, efve<esOe keÀjCes Fl³eeoer ÒekeÀej®es Jele&ve efJeÐeeL³ee¥keÀ[tveIe[les. l³eecegUs mebmLes®es DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve lej nesles®e Hejbleg efJeÐeeL³ee&ceO³es yeb[Keesjer, iegvnsieejer®eer yeerpesHesjueer peeleele. DeMee JesUer MeeUs®eer ceneefJeÐeeue³ee®eer efMemle mJele:ntve efJeÐeeLeea keÀmes HeeUleerue, l³eele keÀenerDe[®eCeer Deensle keÀe ? ³eeyeeyele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.3.4³eesi³e JewkeÀefuHekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®eer efveJe[ (Proper choice of Studies):

G®®e ceeO³eefcekeÀ Meeueevle Hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeveblej keÀesCel³ee DeY³eemeMeeKes®eer efveJe[ keÀjeJeer.(Goe. JewÐekeÀer³e DeefYe³eebef$ekeÀer HeMetJewÐekeÀer³e F, MeeKee) DeMeer mecem³ee efJeÐeeL³ee&me Yes[meeJeles. lemes®e MeeueevleHejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeJej JeeefCep³e, keÀuee, Meeðe, DeefYe³eebef$ekeÀer HeoefJekeÀe, Dee³e.ìer.Dee³e F MeeKeeb®eer efveJe[keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.3.5veJeerve MeeUe / ceneefJeÐeeue³eele mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer (To adjust New schoolor college):

keÀener JesUe efJeÐeeLeea SkeÀ MeeUe mees[tve ogmeN³ee MeeUsle (ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe Ieslees. lesJne lesLeerueJeeleeJejCe J³ekeÌleer, efve³ece efYeVe Demeg MekeÀleele DeMee JesUer l³eeuee mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer keÀener keÀeueeJeOeerueeielees. lemes®e ûeeceerCe Yeeieeletve MenjerYeeieeleerue mebmLesle ÒeJesMe Iesleu³eeme ³esLesner l³eeuee mecee³eespevee®³eemecem³ee Yes[meeJeleele. cnCetve Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.6DeY³eeme¬eÀce, cetu³eceeHeve Je DeO³eeHeve He×leer ³eeleerue yeoue (change in curriculam,Evaluation & method of Teaching in school.)

DeeOegefvekeÀ ³egieele efJeefJeOe iejpee ue#eele IesTve melele DeY³eeme¬eÀce DeeefCe DeO³eeHeve He×leerle yeouenesleele. l³eeb®³ee j®evee He×leerle yeoue neslees. Goe. jeä^er³e DeY³eeme¬eÀce DeejeKe[e. HetJeea efMe#eCekeWÀêer,efJe<e³ekeWÀêer DeO³eeHeve He×leer nesl³ee Deelee yeeuekeÀ keWÀêer (child centre) DeeefCe Deevebooe³eer DeO³eeHevee®eeefJe®eej nesT ueeieuee. jeä^er³e Mew#eefCekeÀ OeesjCeeves ``meJe&keÀ<e Je meelel³eeHetJe&keÀ cetu³eceeHevee®eer mebkeÀuHeveeefoueer. efle®eerner DebceueyepeeJeCeer Deelee MeeUeMeeUebceOetve nesle Deens. DeY³eeme¬eÀceele keÀener veJeerve efJe<e³e (Go.He³ee&JejCeefMe#eCe, cegu³eefMe#eCe, efkeÀMeesjeJemLes®es efMe#eCe) meceeefJeä nesleele. lej ÒekeÀuHe (Project) nerle³eej keÀjeJes ueeieleele ³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.7 efMe#eCeeleerue efJeefJeOe mebOeeR®eer DeesUKe nesC³eemeeþer (To know variousopportunities in education):

Meeues³e peerJeveele®e efJeÐeeL³ee&vee l³eeb®³ee iejpeebvee Devegme©ve efMe#eCe #es$eele keÀesCekeÀesCel³ee veJeerve

24

mebOeer Deensle. ³ee®eer DeesUKe keÀ©ve osCes iejpes®es Demeles. Jele&ceeve Ie[ecees[er, yesjespeieejer®eer HeeUer ³esT ve³escnCetve meeJeOevelee yeeUieCes iejpes®es Demeles. l³eemeeþer keÀesCekeÀesCel³ee efMe#eCeGHe¬eÀceeble ÒeJesMe Iesleuee lejYeefJe<³eelener l³ee efMe#eCeGHe¬eÀcee®es cetu³e efìketÀve Demesue. ³eemeeþer efJeefJeOe mebOeer keÀesþs GHeueyOe Deensle ³ee®eerDeesUKe keÀ©ve osC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.

³ee J³eefleefjkeÌle Keeueerue keÀener keÀejCeemleJe Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

- mJele:®³ee ³eesi³eleeb®es (efJeÐeeL³ee¥®³ee) JemletefveÿHeCes cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer.

- efvejefvejeÈ³ee efMe<³eJe=Ê³ee, keÀCe& Je meJeueleer ³ee mebyebOeer ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer mene³³e.

- efJeÐeeL³ee&uee mJele: ceOeerue MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ oes<e peeCetve IesC³eeme DeeefCe l³eeJej ³eesi³e GHe®eejkeÀ©ve IesC³eeme ÒeJe=Êe keÀjC³eemeeþer iejpe.

- efJeÐeeL³ee&le ³eesi³elee Demegvener SKeeÐee efMe#eCe¬eÀceeefJe<e³eer JeeìCeejer Yeerleer otj keÀjC³eemeeþer iejpe.

- Meeues³e Òeieleer, iegCeJeÊeeJee{ efJekeÀemeemeeþer mene³³e.

- Òe%eeJeble DeeefCe cebo DeO³e³eslee ³eebvee ceeie&oMe&ve.

- GHejeskeÌle keÀejCeemleJe efJeÐeeL³ee&uee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles.

1ye.4 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve (Implication of Educational

guidance)

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee Keeueerue Hee³eN³eeb®ee (Steps) JeeHej keÀjlee ³esF&ue. Mew#eefCekeÀceeie&oMe&vee®eer DebceueyepeeJeCeer, GHe³eespeve keÀjleebvee ³ee Hee³eN³eebvee cenÊJe Deens.

De) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee:

1.4.1efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefJeOe #ecelee DeesUKeCes:

efJeÐeeL³ee¥®³ee Debieer DeveskeÀ ÒekeÀej®es iegCe Demeleele. l³ee iegCeebvee mebOeer GHeueyOe Peeueer lej®e, l³ee®eeefJekeÀeme nesT MekeÀlees l³eemeeþer ceeie&oMe&keÀeuee efJeÐeeL³ee¥®³ee Debieer Demeuesu³ee #eceleeb®es %eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀDeens. DeMee efJeefJeOe #ecelee DeLeJee SkeÀ®e #ecelee ÒekeÀ<ee&ves peeCeJele Demesue lej Demes efJeÐeeLeea l³eeuee DeesUKeleeDeeues Heeefnpes. l³ee®e ÒeceeCes keÀener efJeÐeeL³ee¥®eer Mew#eefCekeÀ Òeieleer keÀener keÀejCeemleJe Kegbìles. ner Òeieleer jesKeC³eemekeÀesCeles IeìkeÀ keÀejCeerYetle Peeues ³ee®eer peeCeerJener ceeie&oMe&keÀeuee Demeueer Heenerpes. l³eemeeþer cnCepes efJeÐeeL³ee&®³eeefJeefJeOe #ecelee DeesUKeC³eemeeþer l³eeuee keÀener ÒeceeefCele DeLeJee DeveewHe®eeefjkeÀ meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee ueeiesue.

efJeÐeeL³ee&®³ee efJeefJeOe #ecelee, DeefYe©®eer, DeefYe³eesi³elee, yeg×erceÊee, keÀue, mebHeeove #ecelee, efKeuee[tJe=Êeer,JekeÌle=lJeHeCee, DeefYeve³e, mebieerle Fl³eeoer nesle. ³ee #ecelee DeesUKeC³eemeeþer ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee Je efvejer#eCeleb$ee®ee DeJeuebye keÀjeJee.

1.4.2efJeÐeeL³ee¥me l³ee®³ee efJeefJeOe #eceleeb®eer peeCeerJe keÀ©ve ÐeeJeer:

ceeie&oMe&keÀeves efJeÐeeL³ee¥®³ee Debieer Demeuesu³ee efJeefJeOe #ecelee DeesUKeu³ee Hejbleg efJeÐeeL³ee¥vee DeeHeu³ee

25

Debieer keÀesCel³ee #ecelee Deensle ³ee®eer peeCeerJe Òel³eskeÀ JesUer DeLeJee Òel³eskeÀeuee Demesue®e Demes veener. l³eemeeþerceeie&oMe&keÀeves l³ee #eceleeb®eer peeCeerJe efJeÐeeL³ee¥vee keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. cnCepes®e efJeÐeeL³ee¥ceO³esDeelceefJeéeeme efvecee&Ce nesT MekesÀue Je l³eebvee DeeHeu³eeleerue keÀceer DeefOekeÀHeCee®eer peeCeerJe Peeueer cnCepes ceeie&oMe&vekeÀjCes meesHes peeF&ue.

efJeÐeeL³ee&vee l³eeb®³ee #eceleebyeeyele, ³eesi³elesyeeyele peeCeerJe Peeu³eeveblej efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ mebOeer GHeueyOekeÀ©ve osC³eeme mene³³e keÀjCes.

keÀener efJeÐeeL³ee¥vee Meeðeer³e Òe³eesie, ÒekeÀuHe keÀjC³ee®eer DeefYe©®eer Demesue lej keÀenerbvee KesUeceO³esDeefYe©®eer Demesue. lej keÀener efJeÐeeLeea Jee®eveele ie{tve peele Demeleerue DeLeJee keÀener SkeÀuekeÀeW[s Demeleerue.kegÀMeeûeyeg×er, ceboyeg×er meeOeejCe yeg×erceÊee Demeuesues efJeÐeeLeeaner Jeiee&le Demeleele. keÀener efJeÐeeL³ee¥veemecee³eespeveeyeeyele mecem³ee Demeleele. lej keÀener efJeÐeeL³ee¥ceO³es yeb[Keesjer ÒeJe=Êeer Demeles. Lees[keÌ³eele efJeÐeeL³ee&keÀ[sDemeCeeN³ee #ecelee, ³eesi³eleeb®es DeekeÀueve Peeu³eeJej l³eebvee efMe#eCee®³ee DeewHe®eeefjkeÀ Je DeveewHe®eeefjkeÀ ceeO³eceeÜejsmebOeer GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJeer.

1.4.3³eesi³e mebOeer efceUC³eemeeþer ceeefnleer mebkeÀueve:

efJeÐeeL³ee¥vee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osC³eemeeþer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjeJeer ueeieles. Goe. 1) SKeeÐee®³eeDebieer ¬eÀer[e vewHegC³e Demesue lej l³eemeeþer jep³emlejeJej DeLeJee efJeefJeOe mlejeJej keÀesþs mHeOee& Iesleu³ee peeleele.l³eeb®es efve³ece Fl³eeoer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjeJeer ueeieles. Goe. 2) SKeeÐee efJeÐeeL³ee&®es efJe<ece mecee³eespevenesle Demesue lej l³ee®ee mebyebOe p³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀebMeer (MeeUe, kegÀìgbye, Mespeejer, efce$e, DeeHle F.) ³esleesl³ee®³ee cegueeKeleerletve ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjlee ³esF&ue. DeLeJee kegÀMeeûe yeg×erceÊes®es efJeÐeeLeea meJe&meeOeejCeyegef×ceÊes®³ee efJeÐeeL³ee¥Hes#ee Meeues³e Mew#eefCekeÀ Òeieleeryeeyele efYeVe Demeleele. l³eeb®ee yeewef×keÀ keÀme ueeiesue DeMeerGoenjCes, DeO³e³eve DevegYeJe, meeefnl³e l³eebvee GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJes.

1.4.4 ceeefnleer efceUefJeC³eeleerue De[mejeb®es efvece&tueve keÀjC³eeme mene³³e:

efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³esefJe<e³eer DeLeJee l³eeuee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve osC³eele peer ceeefnleer mebkeÀefuelekeÀjeJeer ueeieles leer ceeefnleer efceUefJeC³eele De[mej efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. ne De[mej ceeie&oMe&keÀevesotj keÀjC³eeme efJeÐeeL³ee&uee mene³³e kesÀues Heeefnpes. Goe. efJeÐeeL³ee¥®eer Mew#eefCekeÀ meeefnl³e efJekeÀle IesC³ee®eerSsHele vemesue, DeeefLe&keÀ mecem³ee Demesue Je l³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®es Meeuesle efJe<e³e mecee³eespeve Ie[le Demesue lejDeieesoj DeeefLe&keÀ De[mej otj keÀjC³eele ceeie&oMe&keÀeves ³eesi³e les mene³³e kesÀues Heeefnpes.

1.4.5 ³eesi³e lees efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee efJeÐeeL³ee&le efvecee&Ce keÀjCes DeLeJee l³ee mebyebOeer mene³³ekeÀjCes:

efJeÐeeL³ee&uee l³ee®³ee ³eesi³eleeb®es DeekeÀueve Peeues Je Mew#eefCekeÀ mebOeerner GHeueyOe keÀ©ve efoueer. DeeJeM³ekeÀDemeCeejer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve l³eeleerue De[mejner otj kesÀues Deelee cenÊJee®es keÀece cnCepes efveCe&³e IesCesnes³e. efveCe&³e IesCes ns pejer efJeÐeeL³ee¥®es keÀece Demeues lejer efveCe&³e IesC³eemeeþer ³eesi³e leer #ecelee efvecee&Ce keÀjC³eememene³³e keÀjCes ns ceeie&oMe&keÀe®es keÀe³e& Deens. l³eemeeþer ceeie&oMe&keÀeves mebYeeJ³e HeÀe³eos-leesìs DeLeJee De[®eCeer,Òeieleer®eer efoMee efJeÐeeL³ee¥vee ue#eele DeeCetve Ðee³euee nJeer.

26

1.4.6 efveCe&³eeÒeceeCes efveJe[uesu³ee YeeJeer Mew#eefCekeÀ mebmLee, efMe#eCe¬eÀce Je efJe<e³eeyeeyele ceeie&oMe&ve:

mecem³esJej GHee³e³eb$eCee Peeu³eeveblej efJeÐeeLeea efveCe&³e IesC³eeme me#ece þjlees. l³eeJesUer lees ÒeJesMe IesJetFeq®íCeeN³ee efMe#eCemebmLesyeeyele DeLeJee l³eeves efveJe[uesu³ee efMe#eCe ¬eÀceeyeeyele l³eeuee ³eesi³e les ceeie&oMe&ve efouesiesues Heeefnpes ne MesJeì®ee ìHHee nes³e. efJeÐeeL³ee&ves efveJe[uesu³ee efMe#eCemebmLeebMeer DeLeJee GHe¬eÀceebMeer megmebJeeomeeOeCes megueYe nesles. l³ee®eÒeceeCes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee keÀener uesKekeÀebveer Keeueerue Hee³eN³eener meg®eefJeu³eeDeensle.

1. ÒeeLeefcekeÀ mebYee<eCe GodyeesOeve (Orientation talk):

mJele: DeLeJee Flej menkeÀejer Jeiee&®³ee meene³³eeves ceeie&oMe&keÀeves meecegefnkeÀefjl³ee efJeÐeeL³ee¥Meer megmebJeeomeeOeeJee ³eele Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe Je DeeJeM³ekeÀlee efJeMeo keÀjeJeer.

2. ÒeeLeefcekeÀ cegueeKele (Initial Interview):

meecegefnkeÀefjl³ee mebHeke&À Jeelee&ueeHe kesÀu³eecegUs J³eeqkeÌleiele mJe©Heele keÀener mebHeke&À nesle veener cnCetveJ³ekeÌleer®ee J³ekeÌleeriele DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ÒeeLeefcekeÀ cegueeKele IesCes iejpes®es Demeles. ³eecegUs ceeie&oMe&vemeefceleer Je efJeÐeeLeea ³eele meewoen&HetJe&keÀ mebyebOe le³eej nesleele.

3. meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee&mebyebOeer DeY³eeme (Social & Economic Status Study)

efJeÐeeLeea p³ee meceepeele JeeJejlees lees meceepe, Iej, DeeF&-Je[erue efce$e HeefjJeej, Mespeejer ³eeb®eer ceeefnleerefJeÐeeL³ee¥®ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ opee& oMe&efJeles.

4.ceeveme Meeðeer³e Hejer#eCe (Psychological Testing):

yegef×ceÊee, DeefYe©®eer, J³eeqkeÌleceÊJe, Yee<ee, efJe%eeve F. %eeveeyeeyele efJeÐeeL³ee¥®es Hejer#eCe Jne³euee nJes.

5. Meeues³epeerJevee®ee DeY³eeme (Study of School life)

efJeÐeeL³eea keÀesCekeÀesCel³ee MeeUsle efMekeÀuee l³ee®es DeY³eemee®es efJe<e³e keÀesCeles nesles. l³eeuee iegCeeb®eer ÒeeHleerefJeefJeOe efJe<e³eele efkeÀleer Peeueer. Meeuesle l³eeb®es mLeeve keÀmes nesles. l³ee®³ee meJe³eer, l³ee®³eeefJe<e³eer efMe#ekeÀeb®³ee¢efäkeÀesCe l³eeb®es mebkeÀefuele veesbo He$ekeÀ ³eeb®ee DeY³eeme keÀje³euee nJee.

6. MeejerefjkeÀ Deejesi³e Hejer#eCe (Medical Examination):

JewÐekeÀer³e leHeemeCeer cegUs yee¿e DeeefCe Debleie&le Deepeej, J³eeOeer Fl³eeleer yeeyeer keÀUleele.

7. Debeflece cegueeKele (Final Inerview):

³ee cegueeKeleerÜejs ceeie&oMe&keÀeves DeeHeu³eeuee DemeCeeN³ee MebkeÀe®es efvejmeve keÀje³euee nJes.

8. J³eeqkeÌleef®e$ee®eer j®evee - yeebOeCeer (Construction of profile):

efJeÐeeL³ee&efJe<e³eer efceUeuesu³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs l³ee®es J³eeqkeÌleef®e$e le³eej keÀje³euee nJes. ns J³eeqkeÌleef®e$ecnCepes keÀer pes DeeuesKe keÀeieoeJej le³eej kesÀues peeles DeeefCe p³eele efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefJeOe #ecelee, ³eesi³elee,efJeefJeOe Hejer#eCes ³eeb®eer veeWo l³eele Demeles. J³eeqkeÌleef®e$e Heefnu³ee yejesyej DeeHeu³eeuee efJeÐeeL³ee¥efJe<e³eer, mebyebOeerceeefnleer SkeÀe JesUer efceUt MekeÀles.

27

9. ceeie&oMe&ve -Heefj<eo (conference):

efJeÐeeL³ee¥efJe<e³eer ÒeeHle Peeuesu³ee ceeefnleer®³ee DeeOeejs efve<keÀ<e& keÀe{u³eeveblej l³ee efve<keÀ<ee&®es meeojerkeÀjCeceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee Flej mene³³ekeÀ J³ekeÌleer®³ee Heefj<eosle kesÀues Heeefnpes. Heefj<eosleerue Òel³eskeÀ meom³e DeeHeeHeueerceles ceeb[leerue DeeefCe ceie SkeÀe efveCe&³eeHe³e¥le Heesn®elee ³esF&ue. ne efveCe&³e IesCes cenÊJeHetCe& peyeeyeoejer DemelescnCetve meeJeOeevelee yeeUieeJeer.

10. DenJeeue uesKeve (Report writting):

ceeie&oMe&ve Heefj<eosJej efveCe&³eeJej DeeOeejerle DenJeeue uesKeve keÀjeJes DeeefCe ne DenJeeueDebceueyepeeJeCeermeeþer efMe#ekeÀ, cegK³eeO³eeHekeÀ, HeeuekeÀ mebyebefOele mesJeeLeea ³eebvee HeeþJeeJee. ³ee DeeOeejs efJeÐeeLeeaYeefJe<³eeleerue ³eespevee efveef½ele keÀ© MekesÀue.

11. DevegOeeJeve keÀe³e& (Follow-up work):

efJeÐeeLeea mebyeOeele DenJeeue uesKeve Je l³ee®eer megHegle&lee kesÀueer cnCepes ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³ee mebHeÊeer Demesveener lej ceeie&oMe&keÀeves DeeHeCe Iesleuesu³ee efveCe&³ee®es cetu³eceeHeve keÀje³euee nJes. meceer#eCe keÀje³euee nJes.DeeHeues ceeie&oMe&ve efkeÀleer ÒeYeeJeer þjues ³ee®ee ceeieesJee I³eeJee cnCepes Heg{erue ceeie&oMe&veemeeþer ¿ee yeeyeer ceeie&oMe&keÀeueemene³³eYetle nesleele.

ye) ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue ceeie&oMe&ve:

- Meeues³e peerJevee®eer ³eesi³e meg©Jeele keÀjC³eeme ceole keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee&vee ®eebieues efMe#eCe osC³eeme mene³³e keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee&vee ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeemeeþer le³eej keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee¥vee YeefJe<³ekeÀeuee®es efve³eespeve keÀjC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee¥®es iejpee vegmeej JeieeakeÀjCe keÀjCes.

- Demeeceev³e, ceeieeme lemes®e Òe%eeJeeve cegueebvee efMe#eCee®³ee ³eesi³e mebOeer HegjefJeCes.

- efJe<e³e mecee³eesefpele yeeuekeÀebvee menkeÀe³e& keÀjCes.

- yeeuekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀeme Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOeC³eeme ceole.

- cetueYetle keÀewMeu³ee®ee efJekeÀeme meeOeC³eeme menkeÀe³e&.

keÀ) ceeO³eefcekeÀ Je G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve:

- efJe<e³e efveJe[erme menkeÀe³e&

- efJeÐeeL³ee¥vee ceeO³eefcekeÀ Je G®®eceeO³eefcekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®eer GefÎäs mHeä keÀjCes.

- Meeues³e DeY³eeme¬eÀceeveblej®³ee efJeÐeeHeerþer³e Je Flej DeY³eeme¬eÀceeb®eer ceeefnleer osCes.

- efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee mJele:®³ee #ecelee, ³eesi³elee keÀewMeu³es Je DeefYe©®eer DeesUKeC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee&vee DeeHeu³ee YeefJe<³ee®es efve³eespeve keÀjC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes.

- ³eesi³e DeY³eemee®³ee meJe³eer efJekeÀefmele keÀjCes.

28

- efJeÐeeL³ee&vee DeO³e³eveemeeþer, DeY³eemeemeeþer ³eesi³e ÒesjCee efvecee&Ce keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee&®es mebkeÀefuele ceeefnleer He$ekeÀ DeÐe³eeJele þsJeCes.


1. Dee@Le&j pes peesvme ³eeves Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eer kesÀuesueer J³eeK³ee efuene

2. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele DevegOeeJeve keÀe³e& (follow up) keÀe DeeJeM³ekeÀ Deens ?

1ye.6 meejebMe

Mew#eefCekeÀ JeeleeJejCeele JeeJejle Demeleevee J³ekeÌleeruee DeY³eeme¬eÀce efveJe[, Meeues³e mecee³eespeve, DeO³e³eveeyeeyele®³ee mecem³ee ³ee yeeyele kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®eerDecebueyepeeJeCeer keÀjleebvee efJeÐeeL³ee&®³ee #ecelee DeesUKetve l³eeuee l³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve osleele. ³eesi³e mebOeerefceUC³eemeeþer ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjleele. efJeÐeeL³ee&le efveCe&³e#ecelee efJekeÀefmele keÀjleele. ÒeeLeefcekeÀ ceeO³eefcekeÀJe G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJej ceeie&oMe&ve keÀjleevee efJeefJeOe GHe¬eÀce þjJeeJes ueeieleele.


1. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& meebietve l³ee®eer iejpe mHeä keÀje.

2. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeue ?

3. `Jele&ceeve ³egieele ÒeeLeefcekeÀ, ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJej Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ

Deens' ³ee efJeOeevee®eer ®e®ee& keÀje.

4 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee ue#eele I³eeJe³ee®³ee Hee³eN³eeb®es mHeäerkeÀjCe keÀje.

‡‡‡

29

IeìkeÀ 1 ye)- Yeeie - 3

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve DeLe&, iejpe, GHe³eespeve(Vocational Guidance: Meaning, Need, Implication)

IeìkeÀ j®evee

1ye.0 GefÎ<ìs

1ye.1 ÒemleeJevee

1ye.2 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& - mebkeÀuHevee

1ye.3 J³eeJemeeef³ekeÀ ceece&oMe&vee®eer iejpe

1ye.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

De) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee

ye) ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

keÀ) ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

[) ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

1ye.5 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

1ye.6 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ


1ye.8 meejebMe


1ye.0 GefÎäs

1 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀjCes.

2 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe efJeMeo keÀjCes.

3 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeJes les mHeä keÀjCes.

4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHeä keÀjCes.

5 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀjCes.

1ye.1 ÒemleeJevee

HeÀej Je<ee&HetJeea ceelee efHelee ³eeb®³ee neleeKeeueer keÀece keÀ©ve JebMe HejbHejeiele J³eJemee³ee®es %eeve, keÀewMeu³e

30

Je leb$e efJeÐeeLee aIejele®e Deelcemeele keÀjerle Demes. DeLeJee SKeeÐee lep%e keÀejeieerjekeÀ[s keÀece keÀ©ve DeeJeM³ekeÀDemeuesueer J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e, %eeve mebHeeove keÀjC³ee®eer He×leer nesleer. Hejbleg DeeOegefvekeÀ ³egieele ner J³eJemee³eefMe#eCee®eer He×leer efve©He³eesieer ne keÀeueyee¿e Demeu³ee®es Dee{Utve Deeues Deens.

³egjesHeele Ie[tve Deeuesu³ee DeewÐeesefiekeÀ ¬eÀebleercegUs meceepee®ee SkebÀoj ®esnje ceesnje®e yeoueuee.GÐeesieOebÐeeb®³ee efvejefvejeÈ³ee #es$eele ³eb$ee®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej GHe³eesie nesT ueeieu³eecegUs GlHeeove He×leerle¬eÀebleerkeÀejkeÀ HeefjJele&ve Ie[tve Deeues.

SkeÀerkeÀ[s efJeefMeä, %eeve, keÀewMeu³e Je ³eesi³elee ÒeeHle Demeuesu³ee J³ekeÌleeR®eer iejpe Yeemet ueeieueer lejogmejerkeÀ[s HejbHejeiele J³eJemee³e keÀjCeeN³ee DemebK³e J³ekeÌleerceO³es yeskeÀejer Jee{ueer. HeefjCeecele: SkeÀerkeÀ[s GlHeeovekeWÀês DeeefCe ogmejerkeÀ[s keÀeceOeboe (eEkeÀJee J³eJemee³e) MeesOeCeeN³ee le©Ceeb®ee ceesþe Jeie& DeMeer HeefjefmLeleer GlHeVePeeu³eecegUs l³eebvee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemet ueeieueer.

ÒeejbYeer meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue yeemìve ³ee Menjele jenCeeN³ee Öe@ÀkeÀ Heejmevme (Frank Parsons)³ee ie=nmLeeme le©Ceebvee ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer keÀuHevee met®eueer. l³eeves 1908 ceO³es meJe&ÒeLece VocatonalGuidance Centre (J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê) yeemìve ³ee Menjele GYeejues. l³eecegUs leesJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeeÐe ÒeJele&keÀ cnCetve DeesUKeuee peelees.

Yeejleele 1915 ceO³es keÀuekeÀÊee efJeÐeeefHeþele ceevemeMeeðee®eer Heefnueer Òe³eesieMeeUe mLeeHeve keÀ©veceeie&oMe&ve ®eUJeU meg© keÀjC³ee®es Þes³e meesnveueeue Je me³eowve ³eeb®es keÀ[s peeles. 1941 uee yeeìueeryee@³e ³eeefveJe=Êe meer. S. DeefOekeÀeN³eeves Keepeieer ceeie&oMe&ve keWÀê cegbyeF& ³esLes keÀe{ues 1950 ceO³es cegbyeF& jep³eevesJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀêe®eer mLeeHevee kesÀueer.

1ye.2 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& - (Vocational Guidance Meaning)

``peer Òeef¬eÀ³ee J³ekeÌleerme J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjCes, l³ee J³eJemee³eele mecejme nesCes Je Òeieleer keÀjCes ³eeyeeyeeRmeeþer ceole keÀjles l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele.''

öÖe@ÀkeÀueerve pes kesÀuej (Franklin J. Keelar)

``peer Òeef¬eÀ³ee J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme, SkeÀelcelee DeeefCe l³ee®es HeefjHetCe& ef®e$eCe mJeerkeÀejC³eeme l³ee®eer keÀe³e&peieleeleerue (World of work) YetefcekeÀe Je mebkeÀuHevee JeemleJee®³ee Heeée&YetceerJej meceeOeeveeves mJele: keÀjC³eemeDeeefCe meceepeeme HeÀe³eoe keÀjC³eeme Je®eveye× Demeles. l³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Demes cnCeleele.

- [e@. [esveeu[ megHej (Dr. Donald Super)

``J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes efJeÐeeL³ee¥®es mecegef®ele Mew#eefCekeÀ DevegYeJe, l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ iejpeeDeeefCe l³eeb®³ee DebieYetle MekeÌleer ³eele HeefjCeecekeÀejkeÀ mebyeOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es SkeÀ meeOeve nes³e.

- ¬eÀeHeÀes[&

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner le©Ceeb®es YeeJeer Dee³eg<³e meceeOeeveeves peeC³eemeeþer efouesueer SkeÀ ceesþerosCeieer®e nes³e. (Vocational Guidance is the boon given to the youth to leadthe future life very satifactory)

-[e@. metHej

31

J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes p³ee yeeyeerbcegUs, GHe¬eÀceecegUs J³ekeÌleeruee mJele:®ee ®eefjleeLe& ®eeueefJeCes,meceepee®es efnle meeOeCes ³ee GÎsMeeves J³ekeÌleeruee ueeYeuesu³ee vewmeefie&keÀ osCei³eeb®ee DeefOekeÀlece GHe³eesie keÀmeekeÀjeJee ³ee®ee yeesOe neslees. l³ee GHe¬eÀceeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele.

DeO³e³eve keÀl³ee&uee SKeeoe J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer, le³eejer keÀjC³eemeeþer Je Òeieleer keÀjC³eemeeþerkesÀuesues menkeÀe³e& Demes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es meJe&meeOeejCe mHeäerkeÀjCe kesÀues peeles.

¬eÀes DeeefCe ¬eÀes (Crow & crow)

``J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner J³ekeÌleerves l³ee®³ee J³eJemee³eeleerue DeeJeM³ekeÀ DeMee keÀener efJeefMeä ieesäermJele:®e keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.''

- cee³eme& (Myers)

Lees[keÌ³eele, J³eJemee³e ceeie&oMe&veele J³ekeÌleeruee J³eJemee³ee®³ee efveJe[ermebyebOeer mene³³e, l³ee®³ee ceeveefmekeÀ,MeeefjefjkeÀ, yeewef×keÀ ³eesi³eleeb®es cetu³eceeHeve Je l³ee mebyebOeer peeCeerJe keÀ©ve osC³eele ³esles.

J³eJemee³e ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve leer le©Ceebvee meceeOeeveeeves YeeJeer peerJeve peieC³eeme ceeie&oMe&vekeÀjC³eeme Je®eveye× Demeles.

1ye.3 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Voccational Guidance.)

efJeefJeOe J³eJemee³e, l³eeb®es yeoueCeejs mJe©He, Jee{les leb$e%eeve, peeieeflekeÀerkeÀjCe DeMee yeoueC³ee®eeJele&ceeve peieele J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.

1.3.1J³eeqkeÌleYeso (Individual Differences):

SkeÀ J³ekeÌleer ogmeN³ee J³ekeÌleerHes#ee JesieUer Demeles. J³ekeÌleer eflelekeÌ³ee Òeke=Àleer' Demes cnìues peeles. J³ekeÌleer®eer#ecelee, DeefYe³eesi³elee, DeefYe©®eer, keÀewMeu³es ner ogmeN³ee J³ekeÌleerHes#ee efYeVe Demeleele. l³eeb®³ee ³eesi³elesÒeceeCesl³eebvee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

1.3.2 yeoueleer HeefjefmLeleer, DeJemLee (Changing Condition):

yeouel³ee HeefjefmLeleerle keÀener J³eJemee³eebvee cenÊJe ³esles lej keÀeneR®es cenÊJe keÀceer nesles. J³ekeÌleer®³eemeeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleercegUs J³eJemee³ee®eer ie=efnlekesÀ Je iejpee ³eeceO³esner yeoue neslees. veJesefJe®eej, leb$e%eeve ³eecegUs J³eJemee³e #es$eele PeHeeìîeeves yeoue neslees. keÀener J³eJemee³e yebo He[leele. lej keÀeneR®esmJe©He yeoueles. ³ee yeoueecegUs iejpe.

1.3.3 J³eJemee³e Deejesi³e mebyebOe (Point of view helath):

J³ekeÌleeruee efleuee DeeJe[Ceejs keÀece efoues veener lej Demes keÀece keÀjleebvee efle®³ee Deejesi³eeJej HeefjCeeceneslees. lemes®e keÀener J³eJemee³e DeeefCe Deejesi³e ³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyebOe Demelees. keÀener efþkeÀeCeer MeejerefjkeÀ FpeenesC³ee®ee OeeskeÀe Demelees. peesKeerce G®eueeJeer ueeieles Goe. kebÀHeveer ceO³es efkeÀjCeeslmeejer cetueêJ³eecegUs keÀenerOeeskeÀe Deens keÀe ? Deleer Gb®eeJej GYes jentve Jesequ[bie keÀjCes, SkeÌme js, meesveesûeeHeÀer, efJeÐegle #es$eeleues J³eJemee³e,DeMee J³eJemee³eele HeeTue þsJeleevee Deejesi³e ne efJe®eej Deeuee®e DeMeeJesUer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

32

1.3.4 ceeveJeer DeJ³ekeÌle meeceL³ee&®ee JeeHej keÀjC³eemeeþer (To Utilize Human

potentialities):

keÀener J³ekeÌleeR®³ee Debieer DeJ³ekeÌle meeceL³e& Demeles. DeMee J³ekeÌleeRvee ³eesi³e mebOeer, ³eesi³e J³eJemee³e efceUeueelej les DeeHeueer keÀle&yeieejer efme× keÀjleele DeeefCe l³ee J³ekeÌleer®³ee DebieYetle #ecelee Je megHle Gpex®eener JeeHej neslees.cnCetve ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.5De³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ercegUs nesCeeje leesìe LeebyeefJeC³eemeeþer - (To stop theindividual loss by unsuitable occupation):

SKeeÐee J³ekeÌleerves l³ee®³ee #eceleebvee ue#eele ve Ieslee De³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[ kesÀueer Demesue l³eeueeJ³ekeÌleeriele vegkeÀmeeve, DeeefLe&keÀ leesìe menve keÀjC³ee®eer HeeUer ³esles. l³eecegUs J³ekeÌleeruee vewjeM³e ³esles. l³ee®³eeDeelceefJeéeeme peelees DeeefCe l³ee®eer keÀle&yeieejer ketÀ®ekeÀeceer þ© MekeÀles. ne leesìe LeebyeefJeC³eemeeþer J³eJemee³eceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.6J³eJemee³eeleerue efJeefJeOelee (Variety in occupation):

Deepe®³ee Jew%eeefvekeÀ ³egieele Òe®eeefuele J³eJemee³ee J³eefleefjkeÌle DeveskeÀ efJeefJeOe J³eJemee³eeb®eer Yej He[ueerDeens. efJeÐeeLeea DeO³e³eve keÀjerle Demeleebvee®e l³eeuee DeMee efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es %eeve Jne³euee nJes, DeesUKeJne³euee nJeer lej®e les YeeJeer J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀ© MekesÀue. cnCetve iejpe.

1.3.7 DeeefLe&keÀ ¢efäkeÀesveeletve iejpe (Need of Economic point of view):

keÀesCel³eener J³eJemee³eele DeeefLe&keÀ GlHeVe peemle efceUt MekesÀue GlHeeove Ke®ee&Hes#ee peemle veHeÀe keÀesCel³eeJ³eJemee³eele efceUC³ee®eer MekeÌ³elee peemle Deens. lees J³eJemee³e DeeCeKeer ogmeN³ee keÀesCel³ee J³eJemee³eeJej DeJeuebyetveDeens keÀe? ³ee yeeyeer ue#eele I³eeJ³ee ueeieleele. cnCetve iejpe

1.3.8J³eeJemeeef³ekeÀ Òeieleer (Occupational progress):

SKeeÐee J³eJemee³eele HeoeHe&Ce keÀjCes meesHes vemeles. Hejbleg l³eele ³eMemJeerefjl³ee meceeOeevekeÀejkeÀefjl³eeefìketÀve jenCes cenÊJee®es Demeles. efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele Òeieleer keÀMeer keÀjeJeer ³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eeriejpe.

1.3.9efJeÐeeL³ee¥®³ee YeeJeer peerJeveele efmLejlee DeeCeC³eemeeþer (To stabilize future lifeof the students):

efJeÐeeL³ee¥®es efMe#eCe HetCe& Peeu³eeveblej l³ee®e keÀesCel³eener J³eJemee³ee®es meKeesue %eeve vemeles. efveJe[uesu³eeJ³eJemee³eele lees ueJekeÀj mecee³eespeve keÀ© MekeÀle veener. l³eecegUs l³eeuee efmLejlee efceUCes ner keÀefþCe Demeles.YeeJeer J³eJemee³ee®³ee %eeveeyejesyej®e, l³ee J³eJemee³eeleerue efmLejlesJej efJeÐeeL³ee&®³ee peerJevee®eer efmLejlee DeJeuebyetveDemeles cnCetve ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

1.3.10 keÀewìgbefyekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeveeleerue meceleesue (To balance family andoccupational life)

J³eJemee³ee®³ee ³eMeeJej keÀewìgbefyekeÀ megKe, meceeOeeve DeJeuebyetve Demeles lej J³eJemee³eele leeCe-leCeeJe

33

Demesue lej l³ee®ee HeefjCeece keÀewìgbefyekeÀ peerJeveeJej neslees. melele®eer J³eeJemeeef³ekeÀ keÀeces, ÒeJeeme keÀewìgbefyekeÀmegKee®³ee Dee[ ³esleele cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ peerJeve ne keÀewìgbefyekeÀ peerJeve ³eeleerue meceleesue meeOeC³eemeeþerJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.11 ³eesi³e J³eJemee³ee®eer efveJe[ (Selection of proper occupation):

efJeÐeeL³ee&uee J³eJemee³e mebyebOeer ceeefnleer HegjJegve ®eeuele veener lej l³eeuee ³eesi³e Demee J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþerke=Àleer ³eespevee DeeKeeJeer ueeieles. DeMeer ke=Àleer ³eespevee le³eej keÀjC³eeme mene³³e nJes Demeles. Demes mene³³ekeÀjC³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

1.3.12 J³eJemee³e F®ígkeÀ le©Ce DeeefCe J³eJemee³e ³eeb®³eele mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer:

J³ekeÌleeRvee jespeieeje®eer, J³eJemee³ee®eer iejpe Demeles lej GÐeesieOebÐeekeÀjerlee neslekeÀ©, ÒeefMeef#ele, ³eesi³eJe kegÀMeue le©Ceeb®eer iejpe Demeles. oesIeebvee SkeÀceskeÀeb®es cenÊJe Demeles. efJeefMeä J³eJemee³e Je J³ekeÌleer ³eeb®eemebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles.

Lees[keÌ³eele, J³eJemee³e efveJe[, efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele efmLejlee, J³eJemee³eeb®es yeoueles mJe©He, efJeefJeOeJ³eJem³ee F. keÀejCeemleJe J³ekeÌleeruee J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

1ye.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve : Implication of Vocational

Guidance

J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleevee DeLeJee l³ee®es GHe³eespeve keÀjerle Demeleebvee KeeueerueHee³eN³ee mene³³e Yetle nesleele.

De) J³eeJemeeef³ekeÀjCe ceeie&oMe&vee®³ee Hee³eN³ee:

1. ÒeeLeefcekeÀ cegueeKele / ÒeejbefYekeÀ cegueeKele (Initial interview):

ceeie&oMe&keÀeves ÒeejbefYekeÀ cegueeKeleerle efJeÐeeL³ee&®³ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®ee DeY³eeme keÀjeJeel³ee®e yejesyej efJeÐeeL³ee¥®es Deejesi³e, [esUs, ÞeJeCeMekeÌleer, l³ee®es efomeCes (Apperance) l³eeb®es yee¿emebyebOe(Dispositions) F. ceeefnleer ÒeeHle keÀjeJeer ³eele menpelee DemeeJeer. ³ee cegueeKeleerle Keeueerue veeWoer keÀjC³ee®eeÒe³elve keÀjeJee. veeJe, pevceleejerKe, Je[erueeb®es DeeF&®es veeJe, Oece&, DeeF& Jeef[ue ³eeb®ee J³eJemee³e, SketÀCe YeeJeb[s,YeeJeb[eleerue l³ee®ee ¬eÀce, YeeT yeefnCe ³eeb®eer SketÀCe mebK³ee, kegÀìgbyee®es SketÀCe DeeefLe&keÀ GlHeVe, GlHeVee®esDeeefLe&keÀ ñeesle (Source) DeevegJebefMekeÀ Deepeej, MeeefjjerkeÀ DemJemLelee, p³ee MeeUsle efMe#eCe Peeues l³eeMeeUs®es veeJe, efce$eHeefjJeej, DeeJe[er, meJe³eer Je Flej leL³es peeCetve I³eeJeerle.

2. ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee (Psychological Testing): DeLeJee mJe DeesUKe

efJeÐeeL³ee&ceO³es DeveskeÀ #ecelee, ³eesi³elee Demeleele l³eeb®es ceevemeMeeðeer³e Hejer#eCe kesÀues lej ceeie&oMe&keÀeyejesyej efJeÐeeL³ee&ueener l³ee®eer mJele:®eer DeesUKe nesC³eeme l³eeuee ³ee Hejer#eCee®eer ceole nesles.

De) yeewef×keÀ ceeHeve:

yeg×erceeHeve ®ee®eC³eeb®³ee DeeOeejs DeeHeCeeme efJeÐeeL³ee¥®ee yegOoîeebkeÀ keÀUt MekeÀlees. (Intelligence

34

Quotient) yeì& ³eeb®³ee ÞesCeer efJeYeepeveevegmeej l³eeb®ee yegO³eebkeÀ 150 Deens ns ®eebieues ÒeMeemekeÀ nesTMekeÀleele. lej 130-150 ojc³eeve yegO³eebkeÀ Demeuesues ®eebieues ìskeÀefveefMe³eve nesT MekeÀleele lej 115-130 yegO³eebkeÀ Demeuesues o#e keÀce&®eejer nesT MekeÀleele. yeg×erceÊes®³ee JeieeakeÀjCeevegmeej l³eeb®³ee DeveskeÀ®ee®eC³ee I³eeJ³eele. Goe. MeeeqyokeÀ yeg×erceÊee ®ee®eCeer, Yeeìer³ee ye@ìjer Dee@HeÀ HejHeÀe@ce&vme DeMeeeqyokeÀ ®ee®eC³ee,meesnveueeue ³eeb®es meecegefnkeÀ yeg×er ÒeefMe#eCe, keÀener efJeefMeä ³eesi³eleeb®es ceeHeve DeeHeCeeme mJeleb$e ®ee®eCeer osTvekeÀjlee ³esles.

Goe. keÀuee DeefYe³eesi³elee The Mc Adory Art Test

mebefiele DeefYe³eesi³elee Sea shore Musical Test

³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee Detroit Mechanical aptitude

Minnesota Mechanical assembly test

efueefHekeÀ DeefYe³eesi³elee Thurston test in clerical work

Minnesota Mechanical assembly testfor clerical work

DeefYe©®eer ceeHeve ®ee®eCeer (Goe. Hepners V. I. Quotient)

Strong's Vocatonal Interest Blank

keÌueerìve ³eeb®eer ®ee®eCeer (cleeton’s V I quotient)

Kuder’s preforemance record etc.

J³eeqkeÌleceÊJe MeesOe ®ee®eC³ee (Personality Inventory)

³eele Keeueerue ®ee®eC³ee Demeleele:

DeefYe©®eer MeesOe metef®e (Interest Inventory)

DeefYeJe=Êeer ceeHeve met®eer (Atitude Inventroy)

mecee³eespeve cetu³eceeHeve met®eer (Adjustment Inventory)

J³eeqkeÌlecelJe JeieeakeÀjCe met®eer (Personality Inventory)

Meerue iegCe ceeHeve met®eer (Amicable Inventroy)

cetu³e met®eer (Value Inventory)

Òes#esHeer leb$es (Projective Technigue)

Goe jesMee&keÀ ³eeb®eer ®ee®eCee (Rorshach test)

TAT ®ee®eCeer (Thematic Apperception Test)

CAT ®ee®eCeer (Children Apperception Test)

Meyo meen®e³e& ®ee®eCeer (word Associations)

3. MeeUskeÀ[tve ceeefnleer mebkeÀueve:

efJeÐeeL³ee¥®es mebkeÀefuele veesbo He$ekeÀ (Comulative record)

efMe#ekeÀeb®ee mebyebefOele efJeÐeeL³ee¥yeÎue ¢efäkeÀesve, DeefYeÒee³e F. Meeues³e Òeieleer F. ceenerleer MeeUskeÀ[tveI³eeJeer.

35

4. kegÀìgbyeekeÀ[tve ceeefnleer mebkeÀueve - Je=ÊeeY³eeme:-

kegÀìgbyeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es efJeÐeeL³ee&Òeleer Demeuesues efvejer#eCe, DeJeueeskeÀve, DeefYeÒee³e keÀener DeepeejJe Flej ceenerleer mebkeÀefuele keÀjeJeer. SketÀCe peerJeve Je=Êeebleemeeþer ner ceenerleer GHe³eesieer þjles.

5. J³eeqkeÌleef®e$e jsKeeìve (Job profile):

SketÀCe J³ekeÌleer yeÎue keÀe³e ceeHeve kesÀues, l³eele leer J³ekeÌleer keÀMeer Jeeìueer ³ee meboYee&le ÒeLeceoMe&veerSkeÀe®e JesUer ceeefnleer efceUt MekesÀue Demee DeejeKe[e DenJeeue efueneJee.

6. efJeefJeOe J³eJemee³ee®eer DeesUKe - efveJe[:

efveJe[ efJeÐeeL³ee¥vee efJeefJeOe J³eJemee³eeb®eer DeesUKe keÀ©ve osCes l³eeHewkeÀer ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[ermeeþermene³³e keÀjCes l³ee J³eJemee³eele ÒeJesMeemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes. lemes®e efJeÐeeL³ee&uee J³eJemee³e efveJe[er yeeyele³eesi³e lees efveCe&³e ³esC³eeme mene³³e keÀjeJes.

7. Debeflece cegueeKele:

efJeÐeeL³ee&uee Je ceeie&oMe&keÀeuee keÀener MebkeÀe Demeleerue l³ee®es efvejmeve keÀjeJes ueeieles. cnCepes J³eJemee³eÒeJesMe keÀjC³eeme efJeÐeeLeea efme× neslees.

8. DevegOeeJeve (Follow up):

ceeie&oMe&keÀeves efJeÐeeLeea meboYee&le Iesleuesu³ee efveCe&³ee®es cetu³eceeHeve keÀje³euee nJes. Demes cetu³eceeHevekesÀues cnCepes ceeie&oMe&keÀe®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees Je Heg{erue efJeÐeeL³ee&uee ceeie&oMe&vee®eer efoMee efceUles.

* Fbiue[®³ee jeäer³e DeewÐeesefiekeÀ ceevemeMeeðeer³e mebmLee (National Institue of Industrialpsychology)

³ee mebmLesves DeveskeÀ Je<ee¥®³ee DeY³eemeeveblej SkeÀ meHle met®eer ³eespevee (Seven point plan)le³eej kesÀueer Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee l³eele Keeueerue cegÎ³eeb®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. 1)Mejerj Òeke=Àleer 2) yeg×erceÊee, 3) DeefYe³eesi³elee, 4) mJeYeeJe efJeMes<e 5) HeefjefmLeleer 6) DeefYe©®eer 7) efMe#eCeJe ÒeefMe#eCe.

ye) ÒeeLeefcekeÀ mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve (vocational Guidance atElementry Stage):

- efJeÐeeL³ee&ceO³es ÞeceÒeefleÿs®es cetu³e ©peefJeCes.

- MeejerefjkeÀ ef¬eÀ³ee, efJeMes<ele: neleeb®ee GHe³eesie Je l³eemeeþer ÒeefMe#eCe osCes.

- [esUs, nele ³eele mecevJe³e ÒemLeeefHele keÀjCes.

- Jemlet ³eesi³e ¬eÀceeves ueeJeCes.

- keÀece J³eJemLeerle Je He×leMeerjHeCes keÀjCes.

- menkeÀe³ee&®³ee YeeJevesyejesyej®e HejmHej mebyebOe efJekeÀefmele keÀjCes.

36

- efJeefJeOe keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀjCes.

- ³eesi³e JeeleeJejCe efveefce&leer (MeeUsle) DemeeJeer.

- DeY³eemeHetjkeÀ GHe¬eÀceeb®es ³eesi³e ÒekeÀejs efve³eespeve

- efJeÐeeL³ee&®³ee #ecelee DeefYe³eesi³elee, DeefYe©®eer efJekeÀmeve.

keÀ) ceeO³eefcekeÀ DeeefCe G®®e ceeO³eefcekeÀ mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve (VocationalGuidance at secondary & higher secondary stage):

- efJeÐeeL³ee&uee mJele:®eer DeesUKe keÀ©ve IesC³eeme, peeCetve IesC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes.

- efJeÐeeL³ee&uee efJeefJeOe J³eJemee³eeb®eer ceeefnleer osCes.

- ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[erme menkeÀe³e& keÀjCes.

- l³eeb®³ee DeeJe[er®³ee J³eJemee³eele ÒeJesMe keÀjC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes.

- ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMe IesCeej keÀer mJeleb$e J³eJemee³e meg© keÀjCeej ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes.

[) ceneefJeÐeeue³eerve mlejeJejerue J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve (vocational guidance atcollege level):

- DeeHeuee DeY³eeme efJe<e³e Je l³ee®³eeMeer mebyebOeerle J³eJemee³eeb®eer ceenerleer ³ee yeÎue efJeÐeeL³ee¥uee menkeÀe³e&keÀjCes.

- keÀesCelee J³eJemee³e efveJe[eJee ³ee®ee meJe&keÀ<e DeY³eeme keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjCes.

- efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee J³eJemee³eebMeer efJeÐeeL³ee¥®ee Heefj®e³e keÀ©ve osCes.

- efJeÐeeL³ee&uee DeeefLe&keÀ mecem³eeb®eer mees[JeCetkeÀ, efMe<³eJe=Êeer, efJeÐeeJesleve ³eeyeÎue ceeefnleer osCes.

1ye.5 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

- J³eeqkeÌle efJeMues<eCe (analysis of Individual): ³eele efJeÐeeL³ee&efJe<e³eer Hejer#eCe keÀ©ve ceeefnleerGHeueyOe kesÀueer peeles.

- J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer (occupational Information): ³eele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®esñeesle mebkeÀueve -efJelejCe ³ee®eer ceeefnleer efoueer peeles.

- mecegoe³ee®es J³eeJemeeef³ekeÀ meJex#eCe Je DevegOeeve mesJee (community occupationlsurveys and followup Service) ³eele mLeeefvekeÀ jespeieej, J³eJemee³e ³eeb®ee DeY³eemelemes®e efJeÐeeLeea efMe#eCe mees[tve iesuee keÀe³e (ieUleer) Je ceeieesJee Iesleuee peelees.

- meecegefnkeÀ ke=Àleer (Group Activities) - ³eele J³eJemee³e ³ee$ee, mebcesueves, J³eeK³eeves, cesUeJes³eeb®es Dee³eespeve kesÀues peeles.

- mecegHeosMeve (Counselling)

³eele efJeÐeeL³ee¥®³ee J³ekeÌleeriele mecem³eeb®es efvejekeÀjCe kesÀues peeles.

- efve³egkeÌleer (Placement): ³eele MeeUe ceneefJeÐeeue³eeÜejs Heefjmej cegueeKeleer®es campus

37

Interview) Dee³eespeve keÀ©ve efJeÐeeL³ee&vee jespeieej/ J³eJemee³e GHeueyOe keÀ©ve osC³eeme mene³³ekesÀues peeles.

1ye.6 Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ

1ye.7DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1.peieele meJe&ÒeLece ..... ³eebveer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê GYeejues.

1) ¬eÀes DeeefCe ¬eÀes

2) [e@. [esveeu[ megHej

3) Öe@ÀvkeÀ Heejmevme

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve

efJeefJeOe efJe<e³e, menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce ³eelegve ³eesi³eDemee efJe<e³e, keÀe³e&¬eÀce efveJe[C³eeme mene³³e keÀjCescnCepes Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.

Me w#ee fCekeÀ ceeie &oMe &ve n s J³eeJemeee f³ekeÀceeie&oMe&veeefMeJee³e DeHegCe& Deens.

leguevesves J³eeHleer keÀceer

Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme nesle Demeleevee ³esCeeN³ee mecem³eeb®esefvejekeÀjCe Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele keÀjleele.

Meeues³e mecee³eespeve keÀmes meeOeeJes ns meebieles.

efvejefvejeÈ³ee efMe#eCe mebmLee, efMe#eCe ¬eÀcee®eerceeefnleer efceUC³eeme efJeÐeeL³ee&me mene³³e kesÀues peeles.

Meeues³e, G®®eceeO³eefcekeÀ mlejeJej kesÀues peeles.

efJeefMeä efMe#eCe mebmLesle ÒeJesMe efceUeu³eeveblejMew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Hegjsmes þjles.

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

J³eeqkeÌle®³ee ³eesi³elesvegmeej l³eeme J³eJemee³eefveJe[ermeeþer mene³³e keÀjCes cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀceeie&oMe&ve nes³e.

J³eJemee³e ceeie&oMe&veele Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve HetjkeÀþjles.

leguevesves J³eeHleer peemle

J³eJemee³e peieleele efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eeb®esefvejekeÀjCe ³ee ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esle keÀjleele.

J³eJemee³e keÀjerle Demeleebvee lesLeerue J³eeqkeÌleMeermecee³eespeve keÀmes meeOeeJes ns meebieles.

mebkeÀefuele kesÀuesu³ee ceefnleervegmeej Je DeeHeu³ee³eesi³elesvegmeej J³eJemee³ee®eer efveJe[ kesÀueer peeles.

peerJevee®³ee efJeefJeOe mlejeJej J³eJemee³e ceeie&oMe&vekesÀues peeles.

J³eJemee³ee®eer efveJe[ kesÀu³eeveblej J³eJemee³e peieleelekeÀmes jneJes lesLeerue Òeieleer keÀMeer meeOeeJeer ³ee efJe<e³eerceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

38

2. ¬eÀeHeÀes[& ³eebveer kesÀuesueer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee efuene.

3. efueefHekeÀ DeefYe³eesi³elesmeeþer Keeueerue HewkeÀer .... ³eeb®eer keÀmeesìer JeeHejleele.

1) Lej&mìve

2) mì^e@ie

3) kegÀ[j

1ye.8 meejebMe

J³ekeÌleer®³ee ³eesi³elesvegmeej l³eeme J³eJemee³e efveJe[ermeeþer mene³³e keÀjCes, J³eJemee³e keÀjerle DemeleebveelesLeerue ceeveJeer IeìkeÀebMeer mecee³eespeve meeOeC³eeme mene³³e keÀjCes ³eeme J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele.Deepe®³ee yeouel³ee HeefjefmLeleerle DeeefCe J³eJemee³eeleerue efJeefJeOelee F. keÀejCeemleJe J³eJemee³eceeie&oMe&vee®eeriejpe Yeemeles. J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀjleebvee keÀener Hee³eN³eeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. ÒeeLeefcekeÀmlejeHeemetve les ceneefJeÐeeue³eerve mlejeHe³e¥le J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®³ee ³eespeves®es GHe³eespeve keÀjlee ³esles. J³eJemee³eceeie&oMe&veele Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve ns HegjkeÀ þjles.


1. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee efJeefJeOe J³eeK³eeb®ee meboYe& IesJetve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHeveemHeä keÀje.

2. Jele&ceeve meceepeele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

3. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeue mHeä keÀje.

4. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer efuene.

5. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

‡‡‡

39


De-J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve - meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, Deejesi³e DeeefCeHegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve

(a-Vocational Guidance - Social, Moral, Health, and Leisure Time)

IeìkeÀ j®evee

1ye.0 GefÎäs

1ye.1 ÒemleeJevee

1ye.2 De - J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&

1ye.3 `meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®ee '- DeLe&

1ye.4 meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.5 Meeues³e mlejeJej meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

1ye.6 veweflekeÀ ceeie&oMe&ve - DeLe&

1.7 veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.8 veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer GHe³eespeve (Meeues³emlej)

1ye.9 veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

1ye.10 Deejesi³e ceeie&oMe&ve - DeLe&

1ye.11 Deejesi³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.12 Meeues³e mlejeJej Deejesi³e ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

1ye.13 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve DeLe&

1ye.14 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe

1ye.15 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve


1ye.17 meejebMe


40

1 ye.0 GefÎäs

1) De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHeä keÀjCes.

2) meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& Je iejpe mHeä keÀjCes.

3) Meeues³e mlejeJej meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀjeJes les mHeä keÀjCes.

4) veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& Je iejpe mHeä keÀjCes.

5) Meeues³e mlejeJej veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeJes les mHeä keÀjCes.

6) veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHeä keÀjCes.

7) Deejesi³e ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, iejpe Je GHe³eespeve mHeä keÀjCes.

8) HegÀjmeleer®³eeJesUsmeeþer ceeie&oMe&ve - DeLe&, iejpe DeeefCe GHe³eespeve mHeä keÀje.

1ye.1 ÒemleeJevee

Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee J³eefleefjkeÌle J³ekeÌleer®³ee meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, Deejesi³e efJe<e³ekeÀmecem³ee DeeefCe J³ekeÌleerves HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie keÀmee keÀjeJee ³ee meeþer ceeie&oMe&ve keÀjC³eele ³eslesl³eeuee De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele.

meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, Deejesi³e DeeefCe HegÀjmeleer®³ee JesUsleerue ceeie&oMe&vee®ee mJeleb$e efJe®eej ³ee ÒekeÀjCeelekesÀuee Deens.

1ye.2 De - J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee (a- vocational Guidance) DeLe&

De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele, HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve (Guidance for Leisure)meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve, Oeeefce&keÀ ceeie&oMe&ve, veweflekeÀ ceeie&oMe&ve, Deejesi³e ceeie&oMe&ve Fl³eeoer ceeie&oMe&ve ÒekeÀejeb®eemeceeJesMe neslees. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee ³eele meceeJesMe nesle veener.

De-J³eeJemeeef³ekeÀCo-vocational Guidance

meeceeefpekeÀ veweflekeÀ Deejesi³e HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþerceeie&oMe&ve ceeie&oMe&ve ceeie&oMe&ve ceeie&oMe&ve

1ye.3 meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve (Social guidance) DeLe&

ceeveJeslej ÒeeC³eeb®ee mecetn ne keÀUHe cnCetve DeesUKeuee peelees. lej ceeveJeeb®ee mecetn ne meceepe cnCetveDeesUKeuee peelees keÀejCe ceeveJeekeÀ[s Demeuesueer yegef×ceÊee DeeefCe meceepeMeeruelee, l³eeuee (ceeveJeeuee) DeeHeu³eeYeesJeleer Demeuesu³ee ieìeMeer, mecegneMeer, meceepeeMeer mecee³eespeve meeOeeJes ueeieles. mecee³eespevee cegUs l³ee®es meeceeefpekeÀpeerJeve DeefmlelJeele ³esles. Hejblet mecee³eespevee yeeyele J³ekeÌleerme DeveskeÀ mecem³ee Demeleele. meeceeefpekeÀ mecee³eespeveeyeeyelemeeceeefpekeÀ peeCeerJeeyeeyele, meeceeefpekeÀ cetu³eebyeeyele J³ekeÌleeruee kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&venes³e.

41

1ye.4 meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Social Guidance)

1) meeceeefpekeÀ peeCeerJee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer:

yeskeÀejer, Ye´äe®eej, ngb[eyeUer, iegvnsieejer peeleerYeso F. meeceeefpekeÀ peeefCeJee efJekeÀefmele keÀjC³ee®eeriejpe Demeles.

2) meeceeefpekeÀ mecee³eespeve keÀmes meeOeeJes ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve:

Iej, MeeUe ns meceepee®es íesìs ©He®e nes³e. ³eele efvejefvejeÈ³ee Je³ee®³ee, efYeVe DeefYe©®eer®³ee J³ekeÌleerjenleele l³eeb®³eeMeer J³ekeÌleer®³ee Deeblejef¬eÀ³ee nesleele. l³eeb®³eeMeer pegUJetve IesC³eemeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

3) meeceeefpekeÀ cetu³eeb®eer peHeCetkeÀ:

mecelee, menkeÀe³e&, yebOeglJe DeMee cetu³eeb®eer peHeCetkeÀ JneJeer. ogmejer J³ekeÌleer osKeerue DeeHeu³ee meejKeerDemetve DeeHeu³ee meejKes®e efleueener mJeeleb$³e nJes Demeles. ³eemeeþer ceeie&oMe&ve nJes Demeles.

4) vesle=lJee®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer:

vesle=lJe meceepeeletve le³eej nesles, vesle=lJee®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjeJee, ®eebieues vesle=lJe cnCepes keÀe³e. ³eeyeeyele ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

5) ³eesi³e meceepeerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee Ie[C³eemeeþer:

kegÀìgbyeele cegue pesJe{s mJeeLeea Demeles les Meeues³e mecegnele vemeles. MeeUsle l³ee®eer SkeÀìîee®eer®e oKeueIesleueer peeles Demes veener. MeeUe meceepeerkeÀjCee®eer ³eesi³e meceepeerkeÀjCe keÀmes Ie[sue ³ee yeeyele ceeie&oMe&vee®eeriejpe.

6) peyeeyeoej veeieefjkeÀ cnCetve iejpe:

osMee®ee SkeÀ DeeoMe& veeieefjkeÀ keÀmee DemeeJee, l³ee®eer keÀle&J³es keÀesCeleer, peyeeyeoeN³ee keÀesCel³ee, Glke=ÀäveeieefjkeÀlJee®eer JewefMe<ìîes DeeHeu³ee mJeYeeJeele keÀMeer DeeCelee ³esleerue. ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve SkeÀ iejpe yeveueerDeens.

8) mLeueeblejerle mecegnemeeþer:

DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUs SkeÀ mecetn ne Kes[îeeletve Menjele mLeueeblejerle neslees. lemes®e keÀener efJeÐeeLeeaveJ³ee MeeUsle ÒeJesMe Ieslees lesLeerue yee¿e HeefjefmLeleer HetJeeaHes#ee efYeVe DemeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles ¿eemeeþer ceeie&oMe&ve.

1ye.5 Meeues³e mlejeJej meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

- efJeÐeeLeea efJeefJeOe meeceeefpekeÀ mlejeletve MeeUsle ³esleele. keÀener G®®eYeg meceepeeletve ³esleele lej keÀenerPeesHe[HeÆerletve l³eebvee mebYee<eCeMewueer, ³eesi³e Jele&ve ³ee yeeyele meebieeJes.

- DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer GÊece Demeuesu³ee kegÀìgbyeeleerue cegueeb®es uee[ ns kegÀìgbyeele nessleerue Hejblet MeeUslenesleerue®e Demes veener.l³eeuee JemlegefmLeleer®eer peeCeerJe keÀ©ve osC³eele ³eeJeer. ³eeGueì ieefjye efJeÐeeL³ee¥veeDeeefLe&keÀ ceole keÀMeer efceUsue les HeneJes.

42

- Meeues³e efMemleer®es efve³eceeb®eer menpelesves DeesUKe keÀ©ve ÐeeJeer ns efve³ece DeeflekeÀ[keÀ vemeeJesle. mJe³ebefMemleHeeUC³eemeeþer ÒesjCee ÐeeJeer.

- efJeefJeOe mHeOee&, KesU, mebcesueves ³eeletve efJeÐeeLeea vesle=ÊJeeuee mebOeer ÐeeJeer. vesle=lJee®ee efJekeÀeme Ie[JetveDeeCeeJee.

- efce$e keÀmes yeveJeeJesle, l³eeeb®³eele keÀmes JeeJejCeejs ns meebieeJes.

- mebIe<e&euee keÀmes meeceesjs peeJes ³eesi³e Je=Êeer®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjeJee, DeeHeu³ee YeeJevee ³eesi³e leNnsveskeÀMee ÒeoefMe&le keÀjeJ³eele, meceepe efnleemeeþer Òemebieer mJele:®³ee mJeYeeJeeuee cegj[ keÀMeer IeeueeJeer ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

- Jeiee&le keÀener efJeÐeeLeea ueepeeUt lej keÀener SkeÀuekeÀeW[s Demeleele. l³eeceeieerue keÀejCes peeCetve IesTvel³eebvee ³eesi³e les ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

- SKeeÐee mecegnele megjef#elelee keÀMeer efceUJeeJeer l³eele ³esCeejs De[mej keÀesCeles ns efveoMe&veeme DeeCetveÐeeJes.

- Flejebveer efouesu³ee Òeefleef¬eÀ³ee keÀMee neleeUeJ³eele, menveMeeruelee keÀMeer oeKeJeeJeer, menevegYetleer kesÀJneoMe&JeeJeer ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

- mebYee<eCe Mewueer keÀMeer megOeejeJeer, iewjmecepe Peeues Demeleerue lej, l³ee®es efvejekeÀjCe keÀmes keÀjeJes³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjeJes. efJeÐeeL³ee&vee meceeveles®eer JeeieCetkeÀ ÐeeJeer. He#eHeeleerHeCee ìeUeJee.

- efJeefJeOe menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce yengmebK³e efJeÐeeL³ee&vee menYeeiee®eer mebOeer ÒeeHle keÀ©ve ÐeeJeer.

- Meeues³e keÀecekeÀepeele efJeÐeeL³ee&vee menYeeieer keÀ©ve I³eeJes.

- efJeÐeeL³ee&le keÀener keÀcelejlee Demesue lej peerJeveeefJe<e³eer mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve keÀmee þsJeeJee ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

Lees[keÌ³eele:

J³ekeÌleer meceepeele jneles, l³ee meceepeeMeer efle®³ee Deeblej ef¬eÀ³ee Ie[leele. ³eeletve DeveskeÀ mecee³eespeveelcekeÀmecem³ee efvecee&Ce nesleesle. ³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Demeles.MeeUe J³ekeÌleer®³ee meceepeerkeÀjCe Òeef¬eÀ³esmeeþer ³eesi³e mebOeer nes³e. Meeues³e mlejeJej®e ³eesi³e meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&veefceUeu³eeme J³ekeÌleer SkeÀ peyeeyeoej veeieefjkeÀ nesC³eeme neleYeej ueeiesue.

1ye.6 veweflekeÀ ceeie&oMe&ve (Moral Guidance) DeLe&

Iej, MeeUe meceJe³emkeÀ mecegnele JeeJejleebvee efJeÐeeL³ee&uee meceepeceev³e veweflekeÀ Jele&veeyeÎue DeveskeÀmecem³ee Demeleele. ³ee mecem³eeb®³ee ieeWOeUeletve l³eeuee meeJejC³eemeeþer p³ee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Demeles l³eemeveweflekeÀ ceeie&oMe&ve Demes cnCeleele.

veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee DeYeeJeer J³ekeÌleer DeeHeu³ee keÀoeef®ele F®ísefJe©× Demeuesu³ee meceepeceev³e vemeuesu³eeJele&veeuee yeUer He[les. l³eeletve DeveskeÀ mecem³ee GÓJet MekeÀleele.

43

1ye.7veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe - (Need of Moral Guidance)

1. efJeÐeeL³ee¥®es mJeleb$e peie:-

DeepekeÀeue Òel³eskeÀ cetue mJeleb$e peieleele JeeJejles, l³ee®³eeJej efMe#ekeÀ, HeeuekeÀeb®es efve³eb$eCe jenleveener. DeeHeu³ee mJeYeeJeevegmeej mJewj JeeieCes ns ³eesi³e efkeÀ De³eesi³e ³ee®ee efveCe&³e lees meceLe&HeCes Iesle vemeleesl³eemeeþer veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Yeemeles.

2. ®egkeÀer®³ee meJe³eer:-

meceJe³emkeÀ ieìele JeeJejleebvee keÀener JesUe Keesìs yeesueCes, íesìîee mJe©Heele ®eesjer keÀjCes, efYeVeeEueieerJ³ekeÌleer®³ee mebyebOeele DeekeÀ<e&CeeHeesìer DeveweflekeÀ ke=Àl³eele menYeeieer nesCes DeMee ®egkeÀer®³ee meJe³eer ueeiet MekeÀleele.³ee meJe³eer ueeietve ve³esle cnCetve ceeie&oMe&ve.

3. DeeoMee&®ee MeesOe:-

p³eebveer DeeHeu³ee peerJeveele veweflekeÀlee yeeUieueer Je l³ee®eer megKeo HeÀUs p³eebvee DevegYeJeeuee Deeueer DeMeevesl³eeb®³ee J³ekeÌleer®³ee MeesOeele le©Ce cegues Demeleele. l³eebvee veJes DeeoMe& l³eeb®³eemeceesj nJes Demeleele. Goe.efJeJeskeÀevebo, ce. ieebOeer, Deyogue keÀueece, DeCCee npeejs, efkeÀjCe yesoer, í$eHeleer efMeJeepeer Fl³eeoer ³ee DeeoMe&J³ekeÌleer®eer cetu³es DevegkeÀjCe, Dee®ejCe keÀmes Deceueele DeeCeeJes ³eemeeþer ceeie&oMe&ve.

4. J³ekeÌleeriele cetu³es, ceeveJeer cetu³es ©peefJeC³eemeeþer:-

®eeefj$³e, meoe®eej, keÀle&J³eHeeuevelee, ÒeeceeefCekeÀHeCee, HeejoMeeaHeCee F. cegu³es ©peefuele lej efJeÐeeL³ee&ceO³esveweflekeÀlee efvecee&Ce nesT MekeÀles.

5. Oeeefce&keÀ Þe×e efvecee&Ce:-

Þe×eJeeve, ceeCemeeuee®e %eeve ueeYeles Demes cnCeleele. Þe×e, DebOeÞe×e ³ee yeeyele efJeJeskeÀ Je ©{er,HejbHeje, ÒeLee ³eeb®ee Jele&ceevekeÀeueerve DeLe& mecepeC³eemeeþer, YekeÌleer Je meoe®eeje®es cenÊJe peeCetve IesC³eemeeþerveweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe.

yengleskeÀ meeceeefpekeÀ mecem³es®es cetU J³eeqkeÌleiele veweflekeÀlesle Dee{Ules. Ye´äe®eej, uee®e osCes-IesCes,ceefnueebJejerue Dev³ee³e, ngb[eyeUer F. meeceeefpekeÀ mecem³es®es cetU DeeHeCeeme J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleiele ®eeefj$³eeleDee{Ules. veweflekeÀlesle Dee{Ules cnCetve keÀe³e ³eesi³e keÀe³e De³eesi³e ³ee yeeyele veweflekeÀ ceeie&oMe&ve nJes.

1ye.8 Meeues³e mlejeJej veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve

veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee DeYeeJeer ceeveJe ÒeeCeer ne kesÀJeU ÒeeCeer®e jenerue ceeveJe nesCeej veener cnCetveveweflekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer MeeUe ceneefJeÐeeue³e mlejeJej Òe³elve nJesle. l³eemeeþer Keeueerue GHe¬eÀceeb®es Dee³eespevekeÀjlee ³esF&ue.

- cetu³e efMe#eCe osCes

- efMe#ekeÀ ne mJele:®³ee J³eeqkeÌlecelJeeletve DeeoMe& efJeÐeeL³ee&meceesj þsJet MekeÀlees.

44

- DeeflekeÀ[keÀ efMemle, Yeerleer efvecee&Ce nesF&ue, meceJe³emkeÀebMeer JeeieC³eele mebkeÀes®e efvecee&Ce nesFue DemesJeeleeJejCe vemeeJes.

- keÀe@Heer keÀjCes, meeJe&peefvekeÀ ceeueceÊesle vegkeÀmeeve Heesn®eJeCes ³eeyeeyele peeCeerJe efveefce&leer keÀjeJeer.

- menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce, Jee®eve, uesKeve, SkeÀebkeÀerkeÀe ³eeletve veweflekeÀlee ©peJeeJeer.

- JeeF&ì mebieleer Heemetve efJeÐeeL³ee&vee HejeJe=Êe keÀjeJes.

1ye.9 veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

Moral ne Meyo Moralus ¿ee ue@efìve MeyoeHeemetve le³eej Peeuee Deens. l³ee®ee DeLe& ce@vej, ©{er,meceepeceev³e Jele&ve Demee neslees.

DeeF& - Jeef[ueebÜejs meb¬eÀefcele nesCeeN³ee veweflekeÀ Dee®ejCee®³ee efJekeÀemeemeeþer mì@ie ³eebveer veweflekeÀ efJekeÀemee®esmeele ìHHes meebieerleues Deensle.

1. Egolentrism DeelcekeWÀefêlelee:-

mJele:®eer YetkeÀ leneve iejpe ³eeyeÎue yeeuekeÀe®eer peeCeerJe mJekeWÀefêle Demeles.

2. Sociocentism (meeceeefpekeÀ peeieªkeÀlee):-

vesnceer®³ee mebHekeÀeleerue J³ekeÌleer Je Jemlegb®eer peeCeerJe

3. Social Awarness (meeceeefpekeÀ peeieªkeÀlee):-

vesnceer®³ee mebHekeÀeleerue J³ekeÌleer Je Jemlegb®eer peeCeerJe

4. Superficial Reciprocity (JejJej®eer Dev³eesv³elee):-

®eebieues JeeieeJes ns keÀUles HeCe JeUle veener.

5. Suitable Receprocity (Keesue Je J³eeHekeÀ Dev³eesv³elee):-

HejmHej YeeJeveeb®eer oKeue.

6. Altrusim (HejmegKeJeeo)ë-

mJele:Hes#ee Flejeb®ee efJe®eej, mJele:®³ee megKee®³ee l³eeiee®eer le³eejer nesles.

7. Justice (v³ee³eYeeJevee):-

®eebieues JeeF&ì, ³eesi³e-De³eesi³e, v³ee³e-Dev³ee³e ³eevegmeej Dee®ejCe.

ns meele ìHHes Heeoe¬eÀeble kesÀues peele Demeleerue lej veweflekeÀ efJekeÀeme nesle Deens Demes mecepeeJes.

45

1ye.10 Deejesi³e ceeie&oMe&ve - DeLe&

efvejesieer Mejerjele®e efvejesieer ceve Jeeme keÀjles, ®eebieues Deejesi³e DemeCeejs efJeÐeeLeea DeO³e³eveeme me#eceDemeleele. efJeÐeeL³ee¥®ee Deenej Je meJe³eer De³eesi³e Demeleerue lej l³eeb®es MeeefjefjkeÀ Deejesi³e OeeskeÌ³eele ³esles.

efJeÐeeL³ee¥®³ee Deejesi³eeefJe<e³eer mecem³ee Demeleele. l³ee peMee MeejerefjkeÀ Demeleele leMee ceeveefmekeÀnerDemeleele. l³eeb®³ee ³ee mecem³eebceeies efJeefJeOe keÀejCes Demet MekeÀleele. ³ee keÀejCeeb®eer oKeue IesTve efJeÐeeL³ee¥®esMeejerefjkeÀ ceeveefmekeÀ Deejesi³e meg¢{ þsJeC³eemeeþer kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes Deejesi³e ceeie&oMe&ve nes³e.

1ye.11 Deejesi³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need of Health Guidance)

- efJeÐeeL³ee¥®³ee Deejesi³e efJe<e³ekeÀ mecem³ee peeCetve IesC³eemeeþer.

- DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀebvee ³eesi³e les ceeie&oMe&ve osC³eemeeþer.

- Deejesi³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjleebvee ³esCeejs De[mej otj keÀjC³eemeeþer.

- meg¢{, meMekeÌle ³egJekeÀ Ie[efJeC³eemeeþer.

- efJeefJeOe jesieeHeemetve ye®eeJe keÀmee keÀjeJee. l³eeJej ÒeefleyebOekeÀ GHee³e keÀesCeles ³ee yeeyele®eer ceeefnleer osC³eemeeþer.

1ye.12 Meeues³e mlejeJej Deejesi³e ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve (Health Guidanceat School level)

- efJeÐeeL³ee&vee meblegefuele Je ³eesi³e Deeneje®es cenÊJe mecepetve meebieeJes.

- Je<ee&letve SkeÀoe lejer efJeÐeeL³ee&®³ee Deejesi³ee®eer leHeemeCeer keÀjeJeer.

- efJeÐeeL³ee¥ceO³es MeejerefjkeÀ Deejesi³eeme Hees<ekeÀ DeMee ³eesi³e meJe³eer®ee efJekeÀeme Ie[Jetve DeeCeeJee.

- J³ee³eece ³eesieeY³eeme ³eeb®es cenÊJe lej meebieeJes®e Hejblet ³eemeeþer megefJeOee HegjJeeJeer.

- Meeues³e GHenejie=n Je Jemeleerie=n ³eeb®eer mJe®ílee jeKeC³eeJej Yej ÐeeJee.

- efJe<ecepJej, keÀe@ueje F. jesiee®ee ÒeefleyebOe keÀmee keÀjeJee ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve nJes.

- DeewHe®eeefjkeÀ Jeie& DeO³eeHeveeletve Meeues³e efJe<e³eeletve Deejesi³eefJe<e³ekeÀ ³eesi³e peeCeerJe efJekeÀefmele keÀjeJeerlemes®e DeveewHe®eeefjkeÀefjl³ee DeY³eemeHegjkeÀ keÀe³e&¬eÀceeletve Deejesi³e efJe<e³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

- efJeÐeeL³ee¥vee JewÐekeÀer³e ceole GHeueyOe keÀ©ve osC³eeme mene³³e keÀjeJes.

- mebkeÀefuele veeWo He$ekeÀele (Commulative Record Card) efJeÐeeL³ee¥®³ee Deejesi³ee®eer JesUesJesUerveeWo keÀjeJeer ³eele nueiepeeaHeCee keÀ© ve³es.

- DeO³e³eve De#ece yeeuekeÀeb®es HegveJe&meve keÀjC³ee®ee Òe³elve ceevemeesHe®eej leb$e efMe#ekeÀ meceepemesJekeÀ³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves JneJee.

- uewbefiekeÀ efMe#eCe, efkeÀMeesjeJemLes®es efMe#eCe ÐeeJes.

- Heeve iegìkeÀe F. J³emeveeHeemegve efJeÐeeL³ee¥vee HejeJe=Êe keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

46

1ye.13 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve DeLe& (Meaning - Guidance forLeisure)

efJe%eeveeves ceeveJeer peerJeveele ¬eÀebleerkeÀejkeÀ HejerJele&ve DeeCeues Deens. Deepe ceeveJe Lees[îee MeejerefjkeÀÞeceele DeefOekeÀ keÀe³e& keÀ© ueeieuee, MeejerefjkeÀ Þeceemeeþer ueeieCeeN³ee Gpex®eer peeiee ³eb$eeves Iesleueer l³eecegUsceeveJeeuee HegÀjmeleer®ee JesUner efceUt ueeieuee. ³ee HegÀjmeleer®³ee JesUele keÀe³e keÀjeJes DeMeer mecem³ee J³ekeÌleeruee

Yes[meeT ueeieueer. keÀejCe HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie Jne³euee nJee. veener lej `efjkeÀeces ceeveJeer ceve

cnCepes mewleevee®es Iej' DeMee DeeMe³ee®eer Fbûepeer cnCe Òeefme× Deens. HegÀjmeleer®ee JesU keÀmee IeeueJeeJee ³ee

mecem³esletve HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve' ³ee mebkeÀuHevesves pevce Iesleuee.

HegÀjmeleer JesU cnCepes keÀe³e ? (Meaning of Leisure):

p³ee JesUsme J³ekeÌleer DeeHeu³ee F®ísvegmeej mJeleb$eHeCes mJe®íboHeCes DeeHeuee JesU IeeueefJeles l³ee JesUsueeHegÀjmeleer®ee JesU cnCeleele. ³ee keÀeueeJeOeerle Ieeleuesu³ee keÀeUele J³ekeÌleer®es ceveesjbpeve nesles, J³ekeÌleeruee DeeveboÒeeHle neslees. ³ee keÀeueeJeOeerle keÀener JesU mepe&veMeerue yeeyeer Ie[leele. cee$e ³ee keÀeUele Peeuesues keÀe³e& Flejebvee$eemeoe³ekeÀ þjle veener. ³ee JesUs®ee meodGHe³eesie kesÀuee peelees.

peesvme S. pes. (Jones A. J.) ³eeb®³ee celes, HegÀjmeleer®ee JesU cnCepes Demee JesU keÀer J³ekeÌleerJ³eJemee³e, peerJeve peieCes eEkeÀJee MeejerefjkeÀ #eceleeb®es J³eJemLeeHeve DeMee GHe¬eÀceele ne JesU Ke®e& keÀjerle veener.

(Leisure is time not spent on the activities of making a living one'soccupation or on activities concerned with keeping alive or mentaining one'sphysical efficency)

- Principle of Guidance - Jones A.J.

HegÀjmeleer®ee JesU keÀmee IeeueJeeJee ³eeyeeyele keÀesCelesner yebOeve vemeles. Hejbleg ne JesU mJewjHeCes IeeueefJeCesDemee l³ee®ee DeLe& nesle veener. lej ne JesU J³ekeÌleer, me=peveelcekeÀ keÀe³ee&meeþer DeLeJee mebmke=Àleer mebJeOe&veemeeþerGHe³eesie keÀ© MekeÀles. DeMee HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie keÀmee keÀjeJee ³eemeeþer kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes(Guidance for leisure) nes³e.

1ye.14 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®eer iejpe (Need, Guidance for

Leisure)

efJeÐeeL³ee¥vee MeeUe ceneefJeÐeeue³eele efnJeeUer, GvneUer megìîee efceUleele. meJe&®e efJeÐeeL³ee¥vee MeeUe,ceneefJeÐeeue³ee®³ee menMeeues³e keÀe³e&¬eÀce mvesnmebcesueveele menYeeie efceUlees Demes veener. kesÀJeU one ìkeÌkesÀefJeÐeeLeea menYeeieer nesleele. pesJne pesJne DeMee megìîee DeLeJee efjkeÀecee JesU efceUlees pesJne keÀe³ee&vegYeJe, KesU,ve=l³e, mebieerle Flej íbo DeMee GHe¬eÀceele mJele: efJeÐeeL³ee¥uee DeeHeuee efjkeÀeceHeCee®ee JesU IeeueJelee ³eslees.³eemeeþer MeeUe ceneefJeÐeeue³es ³eebveer pejer mebOeer efoueer veener lejer ne JesU DeeHeCe mJele: melekeÀejCeer ueeJetMekeÀlees. Hejblet ne JesU J³eLe& iesuee lej DeveskeÀ mecem³ee efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. l³eemeeþer HegÀjmeleer®³eeJesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeles. Keeueerue keÀejCeemleJe HegÀjmeleer®³ee JesUsleerue ceeie&oMe&vee®eeriejpe Demeles.

1) efjkeÀeceHeCee®ee JesU melkeÀejCeer ueeJeC³eemeeþer.

47

2) DeeHeu³ee meJe[erÒeceeCes íbo peesHeemeC³eemeeþer.

3) me=peveelcekeÀ / mepe&veMeerue keÀe³e& keÀjC³eemeeþer.

4) J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJe efJekeÀemeemeeþer.

5) veerjmelee, Goeefmevelee, LekeÀJee IeeueefJeC³eemeeþer.

6) ceveesjbpeve ner SkeÀ ceeveJeer iejpe Demetve efle®³ee Hetle&lesmeeþer.

7) efJeÞeebleer (Relaxation) IesC³eemeeþer. kegÀCeeuee PeesHe IesTve efJeÞeebleer Jeeìles, lej kegÀCeeueeHegmlekeÀ Jee®eCes keÀeceele yeoue keÀjCes ¿eeves efJeÞeebleer Jeeìles.

8) meceepemesJee- meceepe keÀu³eeCe meeOeC³eemeeþer.

1ye.15 HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve (HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþerceeie&oMe&ve keÀmes keÀjeue?)

peesvme ³eebveer HegÀjmeleer®³ee JesUsleerue keÀener GHe¬eÀce meg®eefJeues Deensle. ³ee GHe¬eÀceebvee Devegme©veceeie&oMe&keÀ, ceeie&oMe&ve keÀ© MekeÀlees. ³ee GHe¬eÀceeb®eer peeCeerJe Je ceeie&oMe&ve efJeÐeeL³ee&vee keÀjlee ³esF&ue.

HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer GHe¬eÀce

meebmke=ÀeflekeÀ owvebefove mesJeekeÀe³e& me=peveelcekeÀGHe¬eÀce keÀeceeJ³eefleefjkeÌle Service (Creative activities)

(Cultural ceveesjbpeveelcekeÀ activities -J³ee³eeceactivities) GHe¬eÀce -uesKeve

(Escape activites) mee#ejlee efMe#eCe -DeO³e³eveDeeefLe&keÀ meene³³e -keÀueeJe=×mesJee -keÀewMeu³eGHe¬eÀce -ef®e$e

-efMeuHe

otjef®e$eJeeCeer

1) meebmke=ÀeflekeÀ GHe¬eÀce (Cultural activities):

veeìkeÀ /ef®e$eHeì HeenC³eemeeþer peeCes, otjef®e$eJeeCeer Jejerue keÀe³e&¬eÀce HeenCes, SKeeoer ®e®ee& Ie[Jetve

veeìkeÀ ®e®ee& ÒeoMe&ve js[erDees

J³eeK³eeve osCes ceb[Uele menYeeie /SskeÀCes

menue ef®e$eHeì KesU YeìkebÀleer

48

DeeCeCes, ®e®exle menYeeieer nesCes, J³eeK³eeve SskeÀCes ³ee Heemetve ceveesjbpeve lej nesles®e Hejbleg ÒeyeesOevener nesles.ceveeuee meceeOeeve ueeYeles.

2) owvebefove keÀeceeJ³eefleefjkeÌle ceveesjbpeveelcekeÀ GHe¬eÀce (Escape activities):

owvebefove keÀeces keÀ©ve keÀener JesUe Gyeie ³eslees. Hegvne les®e keÀece keÀjeJesmes Jeeìle veener cnCetve HegÀjmeleer®³eeJesUsle ke@Àjce, yegef×yeU Demes Fve [esDej KesU eEkeÀJee ceb[Uele ne@efueyee@ue, ìsyeueìsefveme, HegÀìyee@ue, ye@[efcebìveFl³eeoer KesUele menYeeieer JneJes. íesìer menuener keÀe{t MekeÀlees, peJeU®eer YeìkebÀleer ³eeletvener Deevebo efceUlees.

3) mesJeekeÀe³e& meceepe keÀu³eeCe (Service Activities):

SKeeÐee JemleerceO³es peeTve mee#ejlee Òemeej keÀjCes GoyeesOeve keÀjCes, HeLeveeìîe keÀjCes eEkeÀJee Je=×eb®eermesJee keÀjCes, jesi³eeb®eer mesJee keÀjCes DeLee&le ner meJe& mesJee mJes®ísves keÀjCes ns DeesIeeves Deeues®e. ³eeletve ³eesi³eJe=Êeer®ee efJekeÀeme Ie[lees Je meceepekeÀu³eeCener meeOeues peeles. JesU melkeÀejCeer ueeielees.

4) me=peveelcekeÀ GHe¬eÀce (Creative activities):

J³ee³eece, ³eesiee, meeefnl³e uesKeve, keÀuee keÀewMeu³ee®es efMe#eCe ³eele menYeeie oMe&Jetve keÀener me=peveelcekeÀkeÀe³ee&le menYeeieer neslee ³esles. ef®e$e, efMeuHe, jbiekeÀece, nmlekeÀuee F. keÀues®ee DeemJeeo ne efveefce&leer ceO³es JesUIeeueefJeC³eeme veeefJev³elee efvecee&Ce nesles Deevebo meceeOeeve ueeYeles.

5) ³eesi³e meJe³eer, DeefYe©®eer, íbo ³eeb®ee efJekeÀemener keÀ© MekeÀlees.

6) DeY³eemeslej keÀe³e&¬eÀceele menYeeieer nesC³ee®eer mebOeer I³eeJeer.

7) ÒeoMe&ves (efJe%eeve, nmlekeÀuee, SsefleneefmekeÀ Jemlet) Yesìer oslee ³esleerue.

1.16DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele Keeueerue HewkeÀer SkeÀe®ee meceeJesMe nesle veener.

De) veweflekeÀ ceeie&oMe&ve

ye) meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve

keÀ) Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve

[) HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer®es ceeie&oMe&ve

2. Iej, MeeUe, J³eJemee³e ³eeleerue ceeveJeer IeìkeÀebMeer keÀmes pegUJetve I³eeJes ³ee yeeyele Keeueerue ceeie&oMe&veDeeJeM³ekeÀ Deens.

De) veweflekeÀ ceeie&oMe&ve

ye) meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve

keÀ) Deejesi³e ceeie&oMe&ve

3. DeeHeues JeeieCes mJewj keÀer meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®es ³eeb®ee efJe®eej ÒeecegK³eeves .... ceeie&oMe&veele kesÀueepeelees.

49

De) meeceeefpekeÀ

ye) veweflekeÀ

keÀ) Deejesi³e

1ye.17 meejebMe

De- J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ Deejesi³e ceeie&oMe&ve DeeefCe HegÀjmeleer®ee meodGHe³eesiekeÀmee keÀ©ve I³eeJee ³eemeeþer®³ee ceeie&oMe&vee®³ee meceeJesMe neslees. J³ekeÌleeruee ³ee meJe& ÒekeÀej®³ee ceeie&oMe&vee®eeriejpe Demeles. Meeues³e mlejeJej efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀjlee ³esles. ceeie&oMe&ve #es$ee®eerceeefnleer ceeie&oMe&keÀeuee ceeefnle Demeu³eeme l³eeuee J³ekeÌleer®³ee mecem³es®es JeieeakeÀjCe keÀjCes, efveoeve keÀjCes meesHespeeles Je l³eevegmeej ceeie&oMe&vee®eer efoMee þjefJelee ³esles.


1. De-J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHeä keÀje.

2. meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e? meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

3. Meeues³e mlejeJej meeceeefpekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeue?

4. veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& meebietve veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

5. Meeues³e mlejeJej veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeue?

6. veweflekeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHeä keÀje.

7. Deejesi³e ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve Deejesi³e ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

8. Meeues³e mlejeJej Deejesi³e ceeie&oMe&vee®es GHe³eespeve keÀmes keÀjeue?

9. HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve ner mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve HeÀgjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&vee®eerDeeJeM³ekeÀlee Deens ns mHe<ì keÀje.

10. legcner HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer legce®³ee efJeÐeeL³ee¥vee keÀmes ceeie&oMe&ve keÀjeue?

11. mì@ie ³eebveer meg®eefJeuesues veweflekeÀ efJekeÀemee®es ìHHes efJeMeo keÀje.

‡‡‡

50

IeìkeÀ 1 keÀ

ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀej, ceeie& DeLeJee leb$es He×leer(Types of Guidance, modes or Techniques/Methods)

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve (Individual and Group Guidance)

IeìkeÀ j®evee

1keÀ.0 GefÎäs

1keÀ.1 ÒemleeJevee

1keÀ.2 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve (Indiviual Guidance) DeLe&

1keÀ.3 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Je cenÊJe

1keÀ.4 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®es HeÀe³eos (iegCeJewefMeäîes)

1keÀ.5 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&

1keÀ.6 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es nslet (GÎsMe /GefÎäs)

1keÀ.7 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee - cenÊJe (HeÀe³eos)

1keÀ.8 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®³ee ce³ee&oe (leesìs)

1keÀ.9 meecegefnkeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veeleerue meec³e

1keÀ.10 meecegefnkeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veeleerue HeÀjkeÀ

1keÀ.11 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer leb$es GHe¬eÀce

1keÀ.12 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1keÀ.13 meejebMe

1keÀ.14 mJeeO³ee³e ÒeMve

1keÀ.0 GefÎäs

1. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& Je iejpe mHeä keÀjCes.

2. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe iegCeJewefMeäîes

3. mecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& Je GÎsMe (nslet) mHeä keÀjCes.

4. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe, DeeJeM³ekeÀlee Je HeÀe³eos mHeä keÀjCes.

5. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®³ee ce³ee&oe Je leesìs mHeä keÀjCes.

51

6. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue meec³e Je Yeso mHeä keÀjCes.

7. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer leb$e (GHe¬eÀce) ceeefnle keÀjCes.


ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®eer ÒeecegK³eeves oesve leb$es ceeie& DeLeJee He×leer Deensle l³eeHewkeÀer SkeÀ cnCepes Jew³eeqkeÌlekeÀceeie&oMe&ve Je ogmejs meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe&, iejpe, cenÊJe Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®eeGÎsMe ³ee IeìkeÀeb®ee DeY³eeme Keeueerue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.

1keÀ.2 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve (Indiviual Guidance) DeLe&

p³ee He×leerle SkeÀeJesUer SkeÀe®e efJeÐeeL³ee&uee, J³ekeÌleeruee l³ee®ee meJee¥ieerCe DeY³eeme keÀ©ve, J³eeqkeÌle®eermecem³ee mees[efJeC³eemeeþer DevegYeJeer, lep%e, ÒeefMeef#ele ceeie&oMe&keÀekeÀ[tve ceeie&oMe&ve kesÀues peeles DeMee He×leerueeJew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve cnCeleele. l³eele J³ekeÌleer Je ceeie&oMe&keÀ ³eele Lesì (Direct) mebyebOe Demelees.

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele J³ekeÌleer®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer meuuee, J³etnj®evee eEkeÀJee efve³eespeveDeejeKe[e ceeie&oMe&keÀ DeeKele Demelees. J³eeqkeÌleuee efvecee&Ce Peeuesu³ee DeefÜleer³e (unique) HeefjefmLeleeruel³eeuee ceeie&oMe&ve keÀjC³eele ³esles.

Individual guidance is advice, strategy or planning designed for asingular person or thing and their unique situation. This is in contrast togeneral guidance which is frequently based on demographic informa-tion such as age or income or meant for the general population.

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee J³ekeÌleer®eer Keeueerue yeeyeer mebyebOeer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjleele.

1. yegef×ceÊee, ceeveefmekeÀ#ecelee, DeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer (attitudes) DeeefCe J³eeqkeÌleceÊJe.

2. efJeÐeeLeer&/ J³ekeÌleer®eer keÀewìgbefyekeÀ efmLeleer (Family condition)

3. J³ekeÌleer®eer meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ Heeée&Yetceer (Background)

4. mecem³esmeboYee&le Flej ceeefnleer

5. J³ekeÌleer®ee Je=ÊeeY³eeme

1keÀ.3 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe Je cenÊJe

- J³ekeÌleer®es / efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e megOeejC³eemeeþer

- efJeÐeeL³ee&uee mJele:®ee efJekeÀeme meeOeC³eemeeþer.

- HeeQie[eJemLesle Mejerjele nesCeejs yeoue, l³eeyeeyele DemeCeejer efpe%eemee, kegÀletnue, mecem³ee Je FlejuewefiekeÀ %eeve peeCetve IesC³eemeeþer.

- v³egveieb[, SkeÀìsHeCee IeeueefJeC³eemeeþer

52

- YeeJeefvekeÀ mebIe<ee&letve GÓJeCeeN³ee vewjeM³eeHeemetve otj þsJeC³eemeeþer

- meceJe³emkeÀeleerue YeeJeefvekeÀ $eeme (mHeOee&, Üs<e, Je®e&mJe F) keÀceer keÀjC³eemeeþer

- Òemebieeveg©He keÀmes JeeieeJes ³eemeeþer

- keÀewìgbefyekeÀ, JewJeeefnkeÀ eE®elee, mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer

- J³eJemee³e MeesOeC³eemeeþer

- efJeÐeeL³ee&uee Heg{erue DeYee³emee®eer efoMee, efceUC³eemeeþer

- cegueeKeleer®es leb$e peeCetve IesC³eemeeþer

- efve³egkeÌleer efceUefJeC³eemeeþer

- SKeeÐee J³eeJemeeef³ekeÀ / veeskeÀjerefJe<e³ekeÀ keÀecee®ee DevegYeJe IesC³eemeeþer

1keÀ.4 Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®es HeÀe³eos, iegCeJewefMeäîes

1. ³ee He×leerle efJeÐeeL³ee&®eer / J³ekeÌleer®eer peJeU peJeU mebHetCe& ceeefnleer efceUefJeueer peeles. mecem³eemees[efJeC³eemeeþer ner ceeefnleer HeÀej®e GHe³egkeÌle þju³eecegUs mecem³es®es efvejmeve ueJekeÀj nesles.

2. ³ee He×leerves efJeÐeeL³ee&uee mecem³eecegkeÌle keÀjCes meesHes Je HeefjCeecekeÀejkeÀ þjles.

3. J³ekeÌleeruee YeeJeefvekeÀ mebIe<ee&®eer meecevee keÀjC³ee®es Oew³e& ÒeeHle nesles.

4. J³ekeÌleeruee mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve ceole keÀjles.

5. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele oesvner He#e cnCepes J³ekeÌleer Je ceeie&oMe&keÀ DeeHeDeeHeu³ee YetefcekeÀsletve ef¬eÀ³ee,Òeefleef¬eÀ³ee keÀjerle Demeleele.

6. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele ceeie&oMe&keÀ Je J³ekeÌleer ³eele Lesì mebHeke&À Demelees.

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee ce³ee&oe leesìs:

1. ner He×le JesUKeeT Deens.

2. ceevemeesHe®eej lep%e ³eeb®es keÀ[s yejs®eMes HesMebì Demeu³eeme efve<keÀ<e& neleer ³ee³euee JesU ueeielees.

3. ner He×le Keef®e&keÀner Deens.

4. ³ee He×leerle G®®e efMeef#ele Je ÒeefMeef#ele ceevemeesHe®eej lep%ee®eer iejpe Yeemeles.

5. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele meeceeefpekeÀ YeeJeves®ee eEkeÀJee meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®ee DeYeeJe Demelees.

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve (Group Guidance):

ceeie&oMe&vee®eer ÒeecegK³eeves oesve leb$es Deensle. Jew³eeqkeÌlekeÀ (Individual) DeeefCe meecegefnkeÀ (Group)

leLeeHeer ceeie&oMe&vee®³ee meecegefnkeÀ leb$eele SkeÀ ceeie&oMe&keÀ DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee meJe&meeOeejCe mecem³ee mees[efJeC³eemeceole keÀjleele. Òel³eskeÀeuee Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer osCes JesUs®³ee ¢äerves DeMekeÌ³eÒee³e þjles. mecegneuee ceeefnleerefou³eeves JesU lej Jee®elees®e HeCe SkeÀe®eJesUer DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥Meer Heefj®e³e neslees. ³ee®ee HeÀe³eoe Jew³eeqkeÌlekeÀceeie&oMe&veemeeþer neslees. meecegefnkeÀ leb$ee®³ee GHe³eesie keÀ©ve efve<HeVe Peeuesuee efveCe&³e efJeÐeeL³ee&uee menpeHeCesûenCe keÀjlee ³eslees. DeeHeu³ee yejesyejer®³ee J³ekeÌleer®³ee menkeÀe³ee&ves Iesleuesuee efveCe&³e DeefOekeÀ ûee¿e Jeeìlees.

53

keÀejCe l³eele efMe#ekeÀeb®³ee HeeuekeÀeb®³ee DeefOekeÀejJe=Êeer®ee HetJe&ûen vemelees. lesJne DeeHeCe meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eermebkeÀuHevee mecepeeJetve IesT³ee.

1keÀ.5 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e? DeLe&

``ieìeleerue Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleme mJele:®³ee mecem³ee mees[JeCes DeeefCe mecee³eespeve meeOeCes ³ee cetU GÎsMeevesmene³³e keÀjC³eele Deeuesues Demeles. DeMee ieìele mecegneme kesÀuesues ceeie&oMe&ve cnCepes meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve

nes³e. ''peesvme (Jones):

``pej DeveskeÀ cegueebvee l³eeb®³ee DeLe&HetCe& Jee{er®³ee ¢äerves DevegYeJe ÐeeJe³ee®es Demeleerue lej l³ee®eerkeÀesCel³ee vee keÀesCel³ee ÒekeÀejs ieìJeejer keÀjeJeer ueeieles. ³ee®ee DeLe& ne keÀer, efJeefMeä mecegneleerue J³ekeÌleer®³eeefJe®eejeuee Je Jele&veeuee efJeefMeä efoMee Je JeUCe ueeJeC³ee®³ee GÎsMeeves pes DevegYeJe efoues peeleele. les meecegefnkeÀceeie&oMe&ve nes³e, les efpelekesÀ meecegefnkeÀ Demeles eflelekesÀ®e Jew³eeqkeÌlekeÀ ner HeCe Demeles keÀejCe l³ee ieìeleerue Òel³eskeÀJ³ekeÌleer mJele:®³ee meboYee&le ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³ee DeeefCe mJeerkeÀej Je DeJnsj keÀjerle Demeles.

je@yeì& S®e. ve@He (Reobert H. Knapp)

mecegn cnCepes peceeJe veJns, yeepeejeleerue ieoea veJns eEkeÀJee Menjeleerue Heeo®eeN³eeb®eer leer jnoejernerveJns, efJeefMeä nsletbveer Òesefjle nesTve keÀener J³ekeÌleer SkeÀef$ele Deeu³ee Demeleele DeeefCe l³ee J³ekeÌleer®ee lees mecegnneslee. lees keÀUHe vemelees. DeMee mecegneuee veJeerve GÎsMe ÒeeHle keÀ©ve oslee ³eslees. mecetneleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerDeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer, O³es³e Je DeeoMe& ³ee ¢äerves efYeVe Demeueer lejer l³ee meJe& J³ekeÌleerle menYeeJe meneveYegleerJe menpeeCeerJe Demeles. efkeÀceeve ÒeYeeJeer meeOeveeb®³ee mene³³eeves l³eeb®eer efveefce&leer keÀ©ve SkeÀ efJeefMeä He³ee&JejCeefvecee&Ce keÀjCes MekeÌ³e Demeles. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&keÀ ®eeuet Demeleebvee l³ee mecetneleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele:®³eeefJeéeele ie{tve peeles. DeveskeÀeble SkeÀeble DeveYeJeg ueeieles DeeefCe ÒeeHle nesCeeN³ee keÀuHevee, DevegYeJe Je ceeefnleer ûenCekeÀjerle keÀjerle mJele:®³ee mebûener Demeuesu³ee mepeeleer³e keÀuHevee DevegYeJe, ceenerleer ³eeb®³eeMeer l³eebvee pegUJeC³ee®eeÒe³elve keÀjles. l³eeHewkeÀer De®etkeÀ IeìkeÀeb®es DeelcemeeleerkeÀjCe nesles. l³eeb®ee mebkeÀj neslees. ÒeefleketÀue IeìkeÀDeJnsjues peeleele DeeefCe DeMeeÒekeÀejs mJeerkeÀej, efveJe[ Je Hegvejj®evee ns ®e¬eÀ melele ®eeuet Demeles. ³ee He×leervesJ³ekeÌleer mJele:®³ee keÀuHevee DevegYeJe Je %eeve ³eele Yej Ieeueleele eEkeÀJee l³eeb®eer Hegvejj®evee keÀjleele. l³eelemegOeejCee Ie[Jetve DeeCeleele. l³ee ieesäeR®ee DeefOekeÀlece GHe³eesie keÀmee keÀ©ve Ieslee ³esF&ue ³ee efoMesves l³eeÒe³elveMeerue Demeleele. cnCepes SkeÀe efJeefMeä mecegnele SkeÀe®e mece³eer DeveskeÀ J³eeqkeÌlekeWÀês SkeÀe efJeefMeä efoMesveskeÀe³e&ÒeCeJe Peeuesueer Demeleele. l³ee J³ekeÌleer mJele: efJe®eej keÀjleele. efveJe[ keÀjleevee efveCe&³e Iesleele. mecetneleDemetveosKeerue mJes®íeHetJe&keÀ mJeefveoxMeve keÀjC³eeme l³ee mJeleb$e Demeleele.

Lees[keÌ³eele mecetneleerue DeveskeÀ J³ekeÌleerle yeJnbMeer menYeeie, menevegYeeJe, menpeeCeerJe Je meceeve GÎsMeefvecee&Ce keÀ©ve l³eebvee veJeerve keÀuHevee, veJeerve DevegYeJe DeeefCe ceeefnleer ö keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes DeeefCe l³eebveemJele:®es ceeie&oMe&ve Je efveoxMeve keÀjC³eeme meceLe& yeveJegve Jele&veele DeHesef#ele HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeC³eememene³³eYetle nesCeejer Òeef¬eÀ³ee cnCepes meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve nes³e.''

1keÀ.6 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es nslet (GÎsMe /GefÎäs)

1) efJeÐeeL³ee¥vee veJeerve efMe#eCe mebmLesyeÎue ceeefnleer osCes -

efJeÐeeL³ee¥veer keÀesCel³eener veJeerve efMe#eCemebmLesceO³es ÒeJesMe kesÀuee keÀer, l³ee®³eeHeg{s keÀener íesìs ceesþs ÒeMve

54

GHeefmLele nesleele. DeveskeÀ ÒekeÀej®eer ceeefnleer nJeer Demeles. jerleerYeeleeryeÎue MebkeÀe kegÀMebkeÀe Demeleele. ³eeJesUerkeÀesCel³ee vee keÀesCel³ee ceeiee&veer efJeÐeeLeer& DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer efceUefJeleele. DeeHeu³eeuee kegÀJeleervegmeej GHeueyOemees³eer®ee GHe³eesie keÀ©ve Iesleele. keÀener efJeÐeeL³ee¥vee DeKesjHe³e¥le keÀener GHe¬eÀceeb®eer ceeefnleer efceUle veener. ceie³ee GHe¬eÀceele Yeeie IesCes otj®e jeefnues. veJeerve efMe#eCe mebmLeeb®ee Heefj®e³e Ie[Jetve DeeCeC³ee®eer DeeJeM³ekeÀleeF³eÊee DeeþJeerceO³es veJeerve Deeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥vee Demeles. meJee&le DeefOekeÀ DeeJeM³ekeÀlee ceneefJeÐeeue³eele ÒeJesMekeÀjC³ee®³ee Meeueevle Hejer#ee GÊeerCe& nesCeeN³ee efJeÐeeL³ee&vee Demeles. ÒeieleMeerue efMe#eCe mebmLee DeeHeeHeu³eeveJeerve efJeÐeeL³ee¥vee meene³³e keÀjC³eekeÀjerlee ³eeyeeyele keÀe³e&¬eÀce Ie[Jetve DeeCeleele. ³eele mebmLes®ee Fefleneme,HejbHeje, Fceejleer®eer Je ef¬eÀ[ebieCee®eer ceeefnleer, Mew#eefCekeÀ Je meeceeefpekeÀ peerJevee®es efve³ece, Mew#eefCekeÀ Je DeY³eemeslejGHe¬eÀce Jewiejs cenÊJee®³ee ieesäeR®ee Heefj®e³e osleele. l³eeletve efJeÐeeL³ee¥vee DeelceefJeéeeme efvecee&Ce neslees.

2) Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCes:

DeY³eemee®³ee He×leeryeÎue ³eesi³e ceeefnleer osC³eekeÀjerlee lemes®e Hejer#es®eer le³eejer keÀMeer keÀjeJeer ?Jee®eveeue³ee®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀmee keÀjeJee ? DeY³eemeemeeþer ³eesi³e JeeleeJejCe keÀmes efvecee&Ce keÀjeJes ³ee meboYee&le³eesi³e ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele oneJeer®³ee efJeÐeeL³ee¥vee oneJeerveblej Heg{s keÀe³e ? J³eJemee³ee®eer efveJe[keÀMeer keÀjeJeer. YeeJeer J³eJemee³eeme Devegme©ve keÀesCel³ee efMe#eCe mebmLesle ÒeJesMe I³eeue ? l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀDeìer keÀesCel³ee DeMee DeveskeÀ ÒeMveebyeeyele ®e®ee&, J³eeK³eeves Dee³eesefpele kesÀueer peeleele.

3) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&veemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceveesYetefcekeÀe efJeÐeeL³ee&le efvecee&Ce keÀjCes:

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®³ee efMe#ekeÀ - efJeÐeeLeea ³eeb®esMeer DeesUKe nesJegve mvesnmebyebOe Jee{lees. efJeÐeeL³eeaDeeHeu³ee J³ekeÌleeriele mecem³ee o[Jetve þsJeleele. Hejbleg ³ee mvesnmebyebOeecegUs l³eebvee DeeOeej efceUlees Je DeeHeu³eemecem³eeb®eer oKeue Iesleueer peeF&ue. Demee DeelceefJeéeeme Jee{tve lees DeeHeu³ee mecem³ee ceeie&oMe&keÀ efMe#ekeÀepeJeUkeÀLeve keÀjlees. cnCepes®e mecegnceeie&oMe&ve l³ee®³ee J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&veemeeþer Hee³ee þjlees.

1keÀ.7 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee - cenÊJe (HeÀe³eos)

1) keÀceer JesUsle ÒeYeeJeer keÀe³e&:-

MeeUsle efJeÐeeL³ee&®eer mebK³ee HeÀej ceesþer Demeles. l³eecegUs Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&Meer Jew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHelekeÀjCes, l³eeb®³ee De[®eCeer mecepetve IesCes, l³eeb®³ee cegueeKeleer IesCes, l³eebvee meuuee osCes ³ee keÀjerlee ÒeoerIe& keÀeUueeiet MekeÀlees. veJns ns DeMekeÌ³e DemeCes cnCetve keÀceer JesUsle HeÀejceesþîee mebK³esle DeeefCe ce³ee&efole peeieslemeecegefnkeÀ ceeie& oMe&vee®es keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes nesT MekeÀles.

2) efJeÐeeL³ee&le DevegketÀue HeefjJele&ve :-

ceeie&oMe&keÀeuee efJeÐeeL³ee&®eer Heeée&Yetefce, ceveesJe=Êeer, DeefYeJe=Êeer DeeefCe l³eeb®³ee mecem³ee mecepet MekeÀleeleDeeefCe l³eevegmeej l³eeb®³ee DeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer ¢efäkeÀesve Je Jele&ve ³eele DevegkegÀue HeefjJele&ve Ie[Jetve DeeCeCesMekeÌ³e nesles.

55

3) ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®ee Heefj®e³e:-

ceeie&oMe&vee®eer mebkeÀuHevee nslet Je Heefj®e³e, meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veeletve efJeÐeeL³ee&vee nesle Demelees.

4) meJe&meeOeejCe mecem³ee Je GHe³egkeÌle ceenerleer:-

efJeÐeeL³ee&®³ee meJe&meeOeejCe mecem³ee Je GHe³egkeÌle ceenerleer ³eeyeeyele ³ee ®e®ee& nesles l³eecegUs meJe&meeOeejCemecem³eeb®es efvejekeÀjCe nesles.

5) J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&veemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer ceveesYetefcekeÀe:-

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veele DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee meJe&meeOeejCe mecem³eeb®eer ®e®ee& Peeu³eeveblej efJeÐeeL³ee&ueel³eeb®³ee J³ekeÌleeriele mecem³ee keÀMee mJe©Hee®³ee Deensle ³ee®eer peeCeerJe nesles Je l³eemeeþer ceeie&oMe&veeme lees Òesjerleneslees.

6) ®eebieu³ee meJe³eer :-

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veecegUs efJeÐeeL³ee&vee menpeerJeve, menkeÀe³e&, DeefYe¬eÀceMeeruelee mJeeJeuebyeve, DevegMeemeveJewiejs ®eebieu³ee meJe³eer ueeieleele. les FlejebyeÎue meefo®íe, Deeoj, meefn<Ceglee Je yebOegYeeJe yeeUiet ueeieleele.

7) mecegneleu³ee JeCe&vee®eer keÀuHevee :-

ceeie&oMe&keÀ Je ceeie&oMe&veeLeea ceeskeÀÈ³ee JeeleeJejCeele keÀe³e& keÀjerle Demeleele. ceeie&oMe&keÀeme J³ekeÌleer®esefveefj#eCe keÀjC³ee®eer mebOeer GHeueyOe nesles. efJeMes<ele: J³ekeÌleer mecetnele keÀmes Jele&ve keÀjleele ns l³eeme Òel³e#eyeIelee ³esles. l³ee®eer keÀejCes MeesOelee ³esleele. mecepetve Ieslee ³esleele.

8) efJe®eejebvee mJeeleb$³e :-

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& ®eeuet Demeleebvee ceeie&oMe&keÀ Je ceeie&oMe&veeLeea ³eeb®³ee ceveeJej keÀesCel³eenerÒekeÀej®ee oeye vemelees, leCeeJe vemelees ceeie&oMe&veeLeea neue®eeueer®es Je efJe®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. DeeHeCeemekeÀesCeeuee lejer GÊej ÐeeJe³ee®eer Deensle DeeefCe DeeHeues Jele&ve melele efvejef#eues peele Deens ner peeCeerJe vemeles.l³eeb®³ee neue®eeueervee Je efJe®eejebvee ceesþîee ÒeceeCeele mJeeleb$³e Demeles.

9) meeceeefpekeÀ mecee³eespevee®eer mebOeer:-

meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& meecegefnkeÀHeCes ®eeuele Demeu³eecegUs J³ekeÌleerme meeceeefpekeÀ mecee³eespevemeeOeC³ee®eer mebOeer GHeueyOe nesles. keÀener efJeÐeeLeea efYe$es, yegpejs, ueepeeUt eEkeÀJee Deefle vece´ Demeleele ns efJeÐeeLeeaOeerì nesT MekeÀleele. Flej efJeÐeeLeea DeeHeu³eeyeÎue keÀMee ÒekeÀejs efJe®eej keÀjleele DeeefCe keÀesCel³ee ÒekeÀejs Jele&vekeÀjleele ³eeyeÎue mecegneleerue Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&me %eeve nesles. DeeHeCeemener keÀener efce$e Deensle, keÀener efJeÐeeLeeaDeeHeues ®eenles Deensle DeeefCe keÀener efJeÐeeLeea meceefJe®eejer Deensle ner megKeo YeeJevee efJeÐeeL³ee&vee Deevebefole keÀjlesJe mJele: yeÎue DeefOekeÀ JemlegefveÿHeCes les efJe®eej keÀjleele.

10) meecegefnkeÀ YeeJevee:-

mecegneleerue meJe& IeìkeÀ SkeÀef$ele efJe®eej Je ke=Àleer keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele les mecem³es®eer J³eeK³eekeÀjleele. efle®es mHeäerkeÀjCe keÀjleele DeeefCe meJe& efceUtve leer mecem³ee mees[efJeC³ee®es ceeie& MeesOet ueeieleele.meecegefnkeÀ YeeJevee efn®e cegUer SkeÀ Del³eble cenÊJee®es cetu³e Demeles.

56

1keÀ.8 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®³ee ce³ee&oe (leesìs)

1. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®eer keÀoeHeer peeiee IesT MekeÀle veener keÀejCe meecegefnkeÀceeie&oMe&veele J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleiele mecem³es®es efvejekeÀjCe nesF&ue®e Demes veener. l³eemeeþer J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&vee®eeDeeOeej ÐeeJee ueeielees.

2. ceeie&oMe&veemeeþer Deeuesuee mecegn meceeve Je³eesieìe®ee vemelees. l³eecegUs efJeefMeä Je³eesieìeuee ner®e®ee& DeeHeu³eemeeþer vemetve l³eebvee Deens Demee mecepe neslees. lemes®e Je³eesieìeÒeceeCes DeefYe©®eerner efvejefvejeÈ³eeDemeleele.

3. mecegn ceeie&oMe&veeletve J³ekeÌleer®ee meKeesue DeY³eeme nesle veener l³eecegUs J³ekeÌleeriele mecem³ee leMee®ejeneru³eeme He³ee&³eeves l³ee mecem³ee meecegefnkeÀ yeveleele cnCepes Hegvne lees®e KesU !

4. yengmebK³e (iepeyepeuesu³ee Menjele) MeeUeceO³es ÒeMemle ne@ue eEkeÀJee peeiee vemeleele DeMee JesUerHeÀej®e Lees[îee efJeÐeeL³ee&®³ee ieìeuee ³ee®ee HeÀe³eoe Ieslees. peemle ieì efvecee&Ce kesÀu³eeme Dee³eespeve keÀjCeskeÀþerCe peeles.

5. DeHemeeceev³e efJeÐeeLeea celeercebo cegueebvee meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veeletve Heenerpes lesJe{e ueeYe nesle veener.l³ee®e ÒeceeCes keÀener efJeMes<e mecem³ee ÒeOeeve yeeuekesÀ Demeleerue l³eebveener ³ee®ee HeÀejmee HejerCeece nesle veener.

6. efJeÐeeL³ee&®³ee mJeleb$e J³eeqkeÌleceÊJee®es meJe&®e Hewuet meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veeves ceeie&oMe&vee®³ee ue#eele³esle veener.

1keÀ.9 meecegefnkeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veeleerue meec³e

1. ceeie&oMe&ve keÀjCes ne oesIesner ÒekeÀejeb®ee cegK³e nslet Demelees.

2. J³eJemee³e peielee®ee Heefj®e³e oesvner leb$eecegUs neslees.

3. J³ekeÌleerle DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀ©ve J³eJemee³e efveJe[ermeeþer Òesjerle keÀjlees.

4. J³ekeÌleercelJe ceeHevee®ee Òe³elve keÀjCes.

5. mecee³eespeve, mJeeJeuebye ns iegCe ©peJeCes.

6. efJeÐeeL³ee¥vee oesvner leb$eecegUs mJele:®eer DeesUKe nesC³eeme ceole nesles.

1keÀ.10 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve - Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve HeÀjkeÀ

1) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve ÒeecegK³eeves JewÐe-©iCe eEkeÀJee JekeÀerue DeMeerue ³ee mJe©Hee®es Demeles, lejmeecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve meYee, ÒeJe®eve, keÀerle&ve, Jeie& DeO³eeHeve Jeiewjs mJe©Hee®es Demeles.

2) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele meeceeefpekeÀ mebHekeÀe&®ee eEkeÀJee meeceeefpekeÀ YeeJeves®ee DeYeeJe Demelees. nel³eeleerue ÒecegKe oes<e nes³e. menkeÀe³ee&®eer Je=Êeer Je meeceeefpekeÀ YeeJevee ³ee ieesäer vescekeÌ³ee ³esLes vemeleele lej ¿eeyeeyeer®³ee DebleYee&Je meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veele Demelees.

57

3) meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veecegUs DeuHe keÀeUele DeveskeÀ J³eeqkeÌlevee ceeie&oMe&ve keÀjCes MekeÌ³e nesles JesUs®eer JeÞecee®eer ye®ele nesles lej Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veeme JesU ueeielees Je Þecener ueeieleele.

4) Jeww³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele ceeie&oMe&keÀ DeeefCe ceeie&oMe&veeLeea ³eele Lesì mebyebOe Demelees, lej meecegefnkeÀceeie&oMe&veele ceeie&oMe&keÀ DeeefCe ceeie&oMe&veeLeea ns oesIesner meecegefnkeÀ GHe¬eÀceele menYeeieer nesleele.

5) meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®eer peeiee keÀoeHeer IesT MekeÀle veener. Hejblet J³eeqkeÌleieleceeie&oMe&vee®³ee ¢äerves ceeie&oMe&vee®eer DevegketÀue YetefcekeÀe meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve efvecee&Ce keÀjles.

6) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele oesvner He#e DeeHeu³ee YegefcekesÀletve ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³ee keÀjerle Demeleele. HejblegmeecetefnkeÀ ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& ®eeuet Demeleebvee ceeie&oMe&keÀ Je ceeie&oMe&veeLeea ³eeb®³ee ceveeJej keÀesCel³eener ÒekeÀej®eeoeye vemelees leCeeJe vemelees. ceeie&oMe&veeLeeavee neue®eeueer®es Je efJe®eej keÀjC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. DeeHeCeemekeÀesCeeuee lejer GÊejs ÐeeJe³ee®eer Deensle DeeefCe DeeHeues Jele&ve melele efvejeref#eues peele Deens. ner peeCeerJe vemeles.l³eeb®³ee ceveele ef¬eÀ³ee-Òeefleef¬eÀ³ee Je Òeeflemeeo efoues peeleele GÊejs efoueer peeleele, HeCe leer mJeiele Demeleele.ceeie&oMe&keÀ Je ceeie&oMe&veeLeea®³ee neue®eeueeRvee Je efJe®eejebvee ceesþîee ÒeceeCeele mJeeleb$³e Demeles.

7) meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veele `... DeMee ÒekeÀej®³ee mecem³ee kesÀJeU ceeP³ee®e Deensle'' eEkeÀJee ceuee®eleer De[®eCe Deens.'' DeMee ÒekeÀej®es v³etveieb[ jnele veenerle keÀejCe ®e®exletve DeeHeu³ee mecem³ee®es yengleskeÀeb®³eemecem³ee Deensle. Demes Jeeìt ueeieles leLeeHeer J³ekeÌleeriele ceeie&oMe&ve DeMee ÒekeÀej®es v³etveieb[ DemeC³ee®eer MekeÌ³eleeìeUlee ³esle veener.

1keÀ.11 meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer leb$es GHe¬eÀce

1) J³eJemee³e Heefj<eo

2) Yesìer menueer

3) ¢keÀÞeeJ³e meeOeves

4) ÒeoMe&ves

5) J³eJemee³e (Yee<eCes)

6) HeefjmebJeeo

7) efMe#eCe ceeie&oMe&ve

8) efMe#eCe mebmLes®eer ceenerleer.

9) J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeMve cebpet<ee me$e (Career quiz session)


1. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee efuene.

58

2. meecegefnkeÀ Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue meec³e oMe&efJeCeejs leerve cegÎs efuene.

3. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&veemeeþer keÀesCelesner leerve GHe¬eÀce met®eJee

4. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& efuene.

5. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®eer oesve iegCeJewefMeäîes efuene.

1keÀ.13 meejebMe

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veele SkeÀe®e JesUer SkeÀe J³ekeÌleeruee, l³ee®ee meJee¥ieerCe DeY³eeme keÀ©ve l³ee®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀmecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. efJeÐeeL³ee¥®eer ceeefnleer ieesUe keÀ©ve mecem³eemees[efJeC³eemeeþer l³ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. J³ekeÌleer®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³ee DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee Demet MekeÀleele.l³eeb®es efvejekeÀjCe Peeues veener lej J³ekeÌleeruee vewjeM³e ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. cnCetve Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vekeÀjCes iejpes®es Demeles. keÀejCe keÀenerJesUe mecem³ee J³ekeÌleer mecegnele ÒeoefMe&le keÀjerle veenerle.

mecegnele DeveskeÀ J³ekeÌleer Demeleele. l³eebvee yengleskeÀ JesUe meceeve mecem³ee Demeleele. SkeÀ efJeefMeäGÎsMe þsJetve mecegneuee veJeerve keÀuHevee ceeefnleer, ûenCe keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes Je efJeÐeeL³ee&uee mJele:®³eemecem³esyeÎue meceLe&HeCes efveCe&³e IesC³eeme mene³³e keÀjCes cnCepes meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve nes³e. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®espemes HeÀe³eos Deensle leMee ce³ee&oener Deensle. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve pemes Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veeme HegjkeÀ þjleslemes ³ee oesvner He×leerle HeÀjkeÀner Deens.

59


1. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHeä keÀje.

2. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e ? Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe mHeä keÀje.

3. `Jew³eeqkeÌlekeÀ mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve DeeJeM³ekeÀ Deens.' ¿ee efJeOeevee®es Jew³eeqkeÌlekeÀceeie&oMe&vee®eer DeeJeM³ekeÀlee ue#eele IesTve meceLe&ve keÀje.

4. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®es cenÊJe efJeMeo keÀje.

5. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleebvee J³ekeÌleer®eer ceeefnleer keÀMeer mebkeÀefuele keÀjleele.

6. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e ? ³ee He×leer®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe mHeä keÀje.

7. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer GefÎäs mHeä keÀje.

8. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve ³eeleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

9. meecegefnkeÀ ceeie&oMe&vee®eer iejpe mHeä keÀje.

10. ìerHee Ðee

De) J³eJemee³e Heefj<eo

ye) J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeMve cebpeg<ee me$e.

‡‡‡

60

IeìkeÀ 1 ([)

ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³e&Jeeefnveer (Deeblejjeäer³e, jeäer³e, jep³e JemLeeefvekeÀ HeeleUer Jejerue mebmLee)

(Agencies of Guidance International, National, State & Local level)

IeìkeÀ j®evee

1[.0 GefÎäs

1[.1 ÒemleeJevee

1[.2 Deeblejjeäêr³e HeeleUerJejerue ceeie&oMe&ve mebmLee

1[.3 jeäêr³e HeeleUerJej ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLee

1[.4 mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLee

1[.5 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1[.6 meejebMe

1[.7 mJeeO³ee³e ÒeMve

1.[.0 GefÎäs

1. Deeblejjeäêr³e mlejeJej ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®³ee mebmLeeb®ee Heefj®e³e Je keÀe³ex mHeä keÀjCes.

2. jeäêr³e mlejeJej ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLeeb®eer DeesUKe Je keÀe³e& mHeä keÀjCes.

3. jep³e Je mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ceeie&oMe&ve mebmLeeb®ee Heefj®e³e Je l³eeb®es keÀe³e& mHeä keÀjCes.

1[.1 ÒemleeJevee

J³ekeÌleeruee ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLee Deeblejjeäêr³e, jeäêr³e, jep³e DeeefCe mLeeefvekeÀ HeeleUerJejGHeueyOe Deensle. ³ee HewkeÀer keÀener mebmLee ¿ee MeemekeÀer³e lej keÀener DeMeemekeÀer³e Keepeieer DeLeJee mesJeeYeeJeermebmLee Deensle. ³ee meJe& mebmLeeb®ee ÒecegKe GÎsMe cnCepes peveceevemeele ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³ee Heesn®eJeCes DeeefCe³eeyeeyele mepeielee efvecee&Ce keÀjCes ne nes³e.

61

ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³e&Jeeefnveer (mebmLee):

(Deeblej jeäêr³e , jeäêr³e , jep³e Je mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue)

ceeie&oMe&veele, GHe³egkeÌle mebmLee

Deeblejjeäer³e HeeleUer jeäer³e HeeleUer jep³e HeeleUer efpeune Je mLeeefvekeÀ HeeleUer

ceeie&oMe&ve mebmLee

MeemekeÀer³e DeMeemekeÀer³e MeeUe ceneefJeÐeeue³es mesJeeYeeJeermebK³ee

DeeweÐeesefiekeÀ mebK³ee kegÀìgbye mebHeke&À ceeO³eces

1[.2 Deeblejjeäêr³e HeeleUerJejerue ceeie&oMe&ve mebmLee

Òel³eskeÀ jeäêr³e Mew#eefCekeÀ Je DeewÐeesefiekeÀ Òeieleervegmeej ceeie&oMe&vee®eer He×leer DeekeÀejles. meb³egkeÌlejep³es(united kingdom) cnCepes®e Fiueb[, Jesume, Dee³eue¥[ DeeefCe mkeÀe@ìueb[ ceOeerue ceeie&oMe&ve mebmLeelemes®e GÊej DecesefjkesÀleerue meb³egkeÌle mebmLeeveeleerue ceeie&oMe&ve mebmLee, mJeer[ve ceOeerue mebmLee ¿ee ceeie&oMe&vee®eekeÀe³e&¬eÀce jeyeefJele Deens.

1. (IAEVG Fbìjve@Meveue DemeesefmeSMeve HeÀe@j Sp³egkesÀMeveue De@v[ JneskesÀMeveue (Interna-tional Association for Educational and Vocational Guidance):

- ³ee mebmLes®eer mLeeHevee mJeer[ve ceO³es 1995 meeueer Peeueer.

³ee mebmLes®eer GefÎäs O³es³es:

1. efJeÐeeLeea DeeefCe Òeew{ebvee l³eeb®³ee ³eesi³eles®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.

2. efJeÐeeLeea DeeefCe Òeew{ebvee FlejebMeer HeefjCeecekeÀejkeÀ mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eeme mene³³e keÀjCes.

3. efJeÐeeLeea DeeefCe Òeew{ebceO³es ³eesi³e Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe- efve³eespevee®ee efJekeÀeme meeOeC³eememene³³e keÀjCes.

4. J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe He³ee&³eeb®ee MeesOe IesCes DeY³eeme keÀjCes.

5. meJe& Je³eesieìe®³ee ueeskeÀebmeeþer meceepeele, J³eJemee³e peieleele mLeeve efceUefJeC³eemeeþer ³eMemJeer nesC³eememene³³e keÀjCes.

³ee mebmLesceeHe&Àle p³ee veeieefjkeÀebvee Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&Me&vee®eer DeeefCe mecegHeosMevee®eer iejpeDeens. DeMeebvee ceev³elee ÒeeHle Je megÒeefme× mebmLee, J³eeJemeeef³ekeÀekeÀ[tve ceeie&oMe&ve GHeueyOe keÀ©ve efoues peeles.

veeieefjkeÀebvee efJeÐeeL³ee¥veer ³eesi³e Je iegCeJeÊeeOeejkeÀ mJe©Hee®eer mesJee efceUC³eemeeþer efMeHeÀejme kesÀueer

62

peeles, lemes®e Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve keÀ©ve ³eesi³e Je DeeJeM³ekeÀ DeMee ÒeefMe#eCee®eerefMeHeÀejme kesÀueer peeles. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer®eer OeesjCes megefJeOee peeCetve IesC³eemeeþerGÐegkeÌle kesÀues peeles. ceeie&oMe&vee mebyebOeer efJeefJeOe mebmLee, keÀe³e&Jeenerveer mLeeHeves meboYee&le ceenerleer efoueer peeles.mecegHeosMeve DeeefCe ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleermeeþer ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer ³eesi³e meeefnl³e efveefce&leer, ceeie&oMe&veosC³ee®³ee He×leer Je l³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee l³eeb®ee efJekeÀeme ³eeyeeyele Òe³elve kesÀues peeleele.

ceeie&oMe&ve keÀjC³ee®es efJeefJeOe ceeie&, veJeerve DeeefCe meJe&keÀ<e, mepe&veMeerue ceeie&oMe&ve nesC³eemeeþer mebMeesOeveneleer Iesleues peeles. ns mebMeesOeve ÒeecegK³eeves Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve #es$eeMeer mebyebefOele Demeles.

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®es cetu³eceeHeve keÀmes keÀjeJes, ³ee cetu³eceeHevee®³ee He×leer keÀesCel³ee ?l³eeb®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjlee ³esF&ue, l³eemeeþer keÀesCel³ee ³eesi³e He×leer efJekeÀefmele keÀjlee ³esleerue. pesCeskeÀ©veceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve keÀjCes meceHe&keÀ nesF&ue.

efJeÐeeLeea, Òeew{ebceO³es ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeveeyeeyele ³eesi³e peeefCeJeeb®ee efJekeÀeme keÀmee keÀjlee ³esF&ue.ceeie&oMe&ve, mecegHeosMekeÀebvee veweflekeÀ Dee®eejmebefnles®es Heeueve keÀmes keÀjeJes ueeskeÀeb®³ee le¬eÀejer®es efveJeejCe MebkeÀeefvejmeve keÀmes keÀjeJes ³ee yeeyelener GHe¬eÀce neleer Iesleues peeleele.

2.NIIP ve@Meveue FvmìerìîetMeve Dee@HeÀ F[mì^er³eue mee³ekeÀe@uee@peer: (National Instituteof Industrial psychology)

- ueb[ve ceOeerue ceeie&oMe&ve keÀjCeejer SkeÀ mebmLee

- ner mebmLee efMe#ekeÀebvee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®eer efMe#eCe osles.

- ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®es efMe#eCe¬eÀce ®eeueefJeues peeleele.

- efJeefJeOe keÀeueeJeOeer®es efMe#eCe¬eÀce mee³ebkeÀeUer nesCeejer J³eeK³eeves efvejefvejeU³ee ÒekeÀej®eer DeefOeJesMeves F.ceeiee¥veer ÒeefMe#eCe osC³eele ³esles.

- ³ee mebmLes®ee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ne SkeÀ efJeYeeie Demetve l³eeÜeje efJeÐeeL³ee¥vee ³egJekeÀebvee ceeie&oMe&vekeÀjleele.

- ner Keepeieer mebmLee Demetve ÒeJesMee®eer HeÀer Demeles. ÒeJesMeemeeþer Depe& YejC³eemeeþer Depe& YejC³eele ³eslees.l³ee Depee&letve efJeÐeeL³ee&yeÎue meefJemlej ceeefnleer efceUles. Je veblej cegueeKeleerme yeesueeJeues peeles.

- 10-12 efJeÐeeL³ee¥®³ee ieìeuee yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee DeeefCe ÒeeefJeC³e keÀmeesìîee efou³ee peeleele.one efoJemeebveer l³eeb®eer cegueeKele IesC³eele ³esles Je DeeJeM³ekeÀlesvegmeej ceveewJew%eeefvekeÀ keÀmeesìîee osC³eeme³esleele. Devegceleer Demeu³eeme MeeUslegve iegHle DenJeeue (efJeÐeeL³ee¥yeÎue)ë ceeieefJeC³eele ³eslees. ogmeN³eecegueeKeleerHetJeea efMe#ekeÀ eEkeÀJee HeeuekeÀebMeer ®e®ee& keÀjC³eele ³esles. ³ee meJe& ceeefnleer®³ee DeeOeejs DenJeeuele³eej keÀjC³eele ³esTve efve<keÀ<e& keÀe{C³eele ³esleele. DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme mecegHeosMeve keÀjC³eele³esles. ner mebmLee Depe&oejeuee veeskeÀjer osle veener.

- ³ee mebmLesves ceeie&oMe&veeyeeyele SkeÀ meHlemet$eer ³eespevee (The Seven print plan) le³eej kesÀueerDeens. efle®ee JeeHej meJe&$e nesle Deens.

63

1[.3 jeäêr³e HeeleUerJej ceeie&oMe&ve mebmLee

1. NCERT (jeäêr³e Mew#eefCekeÀ mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe Heefj<eo (National council forEducational Research & Training):-

³ee mebmLesleHexÀ jeäêr³e HeeleUerJej ceeie&oMe&ve mesJeeb®eer GHeueyOelee keÀ©ve efoueer peeles.

ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Dee³eesiee®³ee (1952-1953) efMeHeÀejMeer vegmeej 1954 ceO³es CentralBureau of Educational and vocational guidance ³ee mebmLes®eer efveefce&leer Peeueer. megjJeeleerueener mebmLee CIT (Central Institute of Education) ³ee mebmLesMeer pees[ueer iesueer veblej efle®eemeceeJesMe NCERT ³ee jeäêr³e mebmLesle keÀjC³eele Deeuee.

ceeie&oMe&vee mebyebOeer ³ee mebmLes®eer GefÎäs:-

1) efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&veeyeeyele, leÊJeebyeeyele ³eesi³e peeCeerJe peeie=leer efvecee&Ce keÀªve ceeie&oMe&vee®eeefJekeÀeme keÀmee nesF&ue les HeeneCes.

2) Yeejleele ceeie&oMe&ve ®eUJeueer®³ee efJekeÀemeemeeþer Òeeslmeenve osCes.

3) Yeejleele ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀceeuee ÒeeOeev³e osCes, l³eemeeþer Heg{ekeÀej (vesle=lJe) IesCes. ³eeyeeyeleFlejebvee vesle=lJe Òeoeve keÀjCes.

4) ceeie&oMe&ve ®eUJeU meg¢{ keÀjCes.

³ee keWÀefê³e mebmLesleHexÀ 1 Je<e& keÀeueeJeOeer®ee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve HeoefJekeÀe (ef[Hueescee)DeY³eeme¬eÀce ®eeueefJeuee peelees.

ceeie&oMe&veeyeeyele mebMeesOeve ner ³ee mebmLesle kesÀues peeles. efJeefJeOe ÒekeÀuHe neleer Iesleues peeleele. DeÐe³eeJeleceeefnleer mebkeÀefuele kesÀueer peeles. jep³emlejer³e ceeie&oMe&ve mebmLeebvee ³ee mebmLesceeHe&Àle ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.efJeefJeOe keÀmeesìîee Je meeOeveeb®eer efveefce&®eer kesÀueer peeles ns meJe& keÀe³e& ³ee mebmLes®³ee (Department ofPsychologay Counselling and Guidance) ³ee efJeYeeieeÜejs kesÀues peeles.

2. Heb. meg. Me. keWÀefê³e J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe mebmLee YeesHeeU : PSS Central Institute ofVocational Education Bhopal)

jep³e mejkeÀej Je DeMeemekeÀer³e (NGO) mebmLee ³eeb®³ee mecevJe³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe Je ÒeefMe#eCee®eskeÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eele ³esleele.

Keepeieer #es$eeleerue mebmLee DeeefCe DeMeemekeÀer³e mebmLeevee Keeueerue yeeyele Òeeslmeeefnle kesÀues peeles.

1. DeveewHe®eeefjkeÀefjl³ee J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®es keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes.

2. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve J³eJemLes®es GHe³eespeve DeLeJee DebceueyepeeJeCeer.

3. GlHeeove, ÒeefMe#eCe keWÀêe®eer mLeeHevee keÀjCes.

4. efJeMes<e mecegnemeeþer DeHebieemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce IesCes.

64

5. #esef$e³e ÒekeÀuHeeb®eer DebceueyepeeJeCeer

6. J³eJemee³e efMe#eCeeyeeyele otjmLe efMe#eCee®eer megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes.

* mebMeesOeve, meJex#eCe:

- J³eJemee³e efMe#eCe mebyebOeer l³eeb®³ee OeesjCeebvee Devegme©ve meJex#eCe Je mebMeesOeve efJekeÀeme Keeueerue IeìkeÀebveeue#eele IesTve kesÀuee peelees.

- efJeMes<e mecegnemeeþer (Special group) Mew#eefCekeÀ meeefnl³e efveefce&leer.

- DeY³eeme¬eÀce DeeefCe efMekeÀeT ÒeefMe#eCe (Apprenticeship)

- ve - DeewHe®eejerkeÀ (Nonformal) J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe¬eÀceemeeþer efMe#ekeÀceeie&oMe&ve HegefmlekeÀe,ÒeefMe#eCe HegefmlekeÀe.

- efMekeÀeT ÒeefMe#eCeemeeþer®ee DeY³eeme¬eÀce

- J³eJemee³e efMe#eCe keÀe³e&¬eÀceemeeþer ©Hejs<ee

* cetu³eceeHeve:

- jep³eeleerue J³eJemee³e efMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®es cetu³eceeHeve

- DeMeemekeÀer³e, Keepeieer DeeefCe mesJeeYeeJeer mebmLeeceeHe&Àle ®eeueefJeC³eele ³esCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCekeÀe³e&¬eÀceeb®es cetu³eceeHeve

- ³ee mebmLesceeHe&Àle Keeueerue yeeyele ceenerleer, DeesUKe keÀ©ve osC³eele ³esles.

- ceO³eJeleea MeeUe DeeefCe HeyueerkeÀ mketÀue ³ee ceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCee®³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer DeesUKekeÀ©ve osCes. (keWÀefê³e efJeÐeeue³e, veJeeso³e efJeÐeeue³e F.)

- B.V.Ed (Bachelor of Vocational Education)

- M.V. Ed (Master of Vocational Education)

- efjpeveue Fvmìerìîetì Dee@HeÀ Sp³egkesÀMeve ceOeerue ÒeefMe#eCe, Flej ceneefJeÐeeue³es DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀmebmLee ceOeerue keÀe³e&¬eÀceeb®eer DeesUKe

- mebIeìerle #es$eeleerue (Organized Sector) J³eeJemee³eebuee ueeieCeeN³ee keÀewMeu³eeb®eer ÒeceeCekesÀ.

- mesJeeleie&le efMe#eCe ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce.

- ÒeefMe#eCeeLeea ÒeefMe#eCe

- J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee mebyebOeer HeoefJekeÀe, meefì&efHeÀkesÀì keÀesme& +2 efkeÀceeve keÀewMeu³eeJejDeeOeejerle efMe#eCe.

3.ceeefnleer DeeefCe ÒemeejCe ceb$eeue³e - (veJeer efouueer):(Ministery of Information andBroad casting):

³ee ceb$eeue³eeleHexÀ efJeefJeOe efJeYeeieeb®es keÀe³e& kesÀues peeles. ceeefnleer efJeYeeieeleHexÀ ÒekeÀeMeve ner kesÀues peeles.

65

³eele mJeleb$e ÒekeÀeMeve efJeYeeie (Pubication division) Deens. Fbûepeer, eEnoer Je Go&g ceOetve meJee&efOekeÀKeHee®es meeHleeefnkeÀ jespeieej mecee®eej DeeefCe Employment News oj DeeþJe[îeeuee ÒekeÀeefMele kesÀuespeeles.

³eele efJeefJeOe keWÀefê³e mlejeJejerue MeemekeÀer³e efveceMeemekeÀer³e Mew#eefCekeÀ mHeOee&Hejer#ee, jsuJes, mewefvekeÀoue,nJeeF&oue, yeBkeÀe F. #es$eeleerue peeefnjeleer efou³ee peeleele. Yeejle mejkeÀej®eer efJeefJeOe Keeleer l³eevee DeeJeM³ekeÀDemeCeeN³ee veeskeÀjeb®eer GHeueyOe peeiee ³ee yeeyele ceeefnleer ÒekeÀeefMele kesÀueer peeles.

4.cepegj ceb$eeue³eeleie&le mebmLee (DGET):

keWÀê mejkeÀej®³ee cepetj ceb$eeue³ee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Directorate General of Em-ployment & Training ner mebmLee keÀe³e& keÀjles. ner keÀe³ex Keeueerue ÒeceeCes.

1. mesJee³eespeve keÀe³ee&ue³eeletve (Empolyment Exchange) efou³ee peeCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀceeefnleer mebyebOeer OeesjCes.

2. mesJee ³eespeve keÀe³ee&ue³eeletve efou³ee peeCeeN³ee ceeie&oMe&veele megmet$elee DeeCeCes.

3. DeefYe³eesi³elee (Aptitude Test) keÀmeesìîeeb®eer efveefce&leer Je efJekeÀeme keÀjCes.

4. efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es jeäêr³e mlejeJej JeieeakeÀjCe

5. Dee@ue Fbef[³ee Sp³egkesÀMeveue De@v[ JneskesÀMeveue DemeesefmeSMeve:(All India Educational& Vocational Guidance)

je<ìêr³e mlejeJej keÀe³e&keÀjCeejer ner SkeÀ mJee³eÊe mebmLee Demetve ner mebmLee Keeueerue keÀe³e& keÀjles.

1. jeäêr³e mlejeJej ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀce DeeefCe ³eeyeeyele®eer efJe®eejmejCeer ³ee®ee Òemeej keÀjCes.

2. efJeefJeOe ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀcee®ee mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeCes

3. ceeie&oMe&ve meeefnl³ee®eer efveefce&leer, ÒekeÀeMeve ne efJelejCe keÀjCes.

4. pevelesle ceeie&oMe&ve mesJeebefJe<e³eer peeie©keÀlee efvecee&Ce keÀjCes.

5. ceeie&oMe&ve #es$eeleerue efJeefJeOe ceeefnleer®eer osJeeCe IesJeeCe keÀjC³eemeeþer JesUesJesUer ceeie&oMe&keÀebvee SkeÀ$eDeeCeC³ee®es keÀe³e&¬eÀce þjefJeCes.

ner mebmLee ceeie&oMe&vee mebyebOeer Journal of Vocational and Educationh Guid-ance ³ee ceeefmekeÀe®es ÒekeÀeMeve keÀjerle Demeles.

1[.4 jep³e mlejer³e ceeie&oMe&ve mecem³ee (keÀe³e&Jeener)

jep³e mlejeJejerue Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve:

jep³emlejeJej Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve mebmLee GIe[C³eele Deeu³ee Deensle. megceejs19 jep³emlejer³e mebK³ee Deensle. l³ee HewkeÀer leerve jep³e mlejer³e mebmLeeb®es mJeleb$e DeefmlelJe Deens.

66

1. ceveesJew%eeefvekeÀ y³egjes Deueeneyeeo, GÊejÒeosMe (Bureu of Psychology, Alhabad U.P)

2. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe efveJe[ mebK³ee, cebgyeF& (ce.jep³e) (Institute of VocationalGuidance and Selection Mumbai)

3. J³eeJemeeef³ekeÀ efveo&sMeve keÀe mebmLeeve, Denceoeyeeo (iegpejele Institute of vocational Guid-ance Gov. of Gujrath.)

GHejeskeÌle leerve mebK³eeHewkeÀer Deeueeneyeeo, GÊej ÒeosMe ³esLeerue ceveesJew%eeefvekeÀ y³egjes®es veT GHekeWÀêsDeensle. lej cegbyeF& DeeefCe Denceoeyeeo ³esLeerue ceeie&oMe&ve mebmLee®ee Òel³eskeÀer SkeÀ GHeefJeYeeie (Sub-bu-reau) Deens.

megceejs one jep³e Je keWÀêMeemeerle ÒeosMeeleerue J³eJemee³e ceeie&oMe&ve mebmLee ¿ee Mew#eefCekeÀ mebMeesOeveDeeefCe ÒeefMe#eCe Heefj<eo (SCERT) eEkeÀJee jep³e efMe#eCe mebmLee State Institute of Education³ee mebmLeeb®ee SkeÀ Yeeie cnCetve keÀe³e& keÀjleele. lemes®e College of Educational psychologyand Guidance (peyeueHetj) ³ee mebmLesÜeje ner ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& kesÀues peeles. jep³e mlejeJejerueceeie&oMe&ve mebmLeeb®eer Keeueerue ÒecegKe keÀe³ex Deensle.

- efJeÐeeL³ee&uee DevegkegÀue Demee DeY³eeme¬eÀce DeeefCe J³eJemee³e efveJe[ermeeþer mene³³e keÀjCes. MeeUsle Meeues³ekeÀce&®eeN³eemeeþer (efMe#ekeÀ, cegK³eeO³eeHekeÀ)

- ceeie&oMe&ve ceeveefmekeÀlee efvecee&Ce keÀjCes Guidance Mind

- ceeie&oMe&ve ns efMe#eCee®es DeefYeVe Debie Deens. ns ue#eele DeeCetve osCes DeeefCe efJeÐeeLeea, l³ee®es DeeF&Je[erue cegK³eeO³eeHekeÀ, efMe#ekeÀ ³eebvee mecepetve IesCes, l³eeb®eer DeeJe[ mecepetve IesCes DeeefCe l³eeb®³ee yeeyeleHetCe& menkeÀe³e& keÀjCes.

- efMe#eCeeefOekeÀejer DeeefCe meJe& pevelesme ceeie&oMe&ve mesJeeb®³ee DeeJeM³ekeÀlesefJe<e³eer peeie=le keÀjCes.

- ceeie&oMe&vee®eer leÊJes, mJe©He, GefÎäs ³ee yeeyele ³eesi³e mecepe le³eej keÀjCes keÀer l³ee ³eesies ceeie&oMe&vekeÀe³e&¬eÀce ueeskeÀefÒe³e nesF&ue.

- ceeie&oMe&ve ns kesÀJeU J³eJemee³ee®eer efveJe[, MeeUe J³eJemee³e meceeHleer ³esLes He³e¥le®e ce³ee&efole vemetve ³eeJ³eefleefjkeÌlener l³ee®eer J³eeHleer ceesþer Deens. ns ue#eele DeeCetve osCes.

1. J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Je efveJe[ mebmLee, cenejeä^Meemeve cegbyeF&:

cegbyeF&le 1957 meeþer ÒeLece J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keWÀê meg© Peeueer. ³ee keWÀêe®es SkeÀ GHekeWÀê HegCes³esLesner Deens. ³ee keWÀêe®es veblej veeJe yeouetve J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Je efveJe[ mebmLee Demes þsJeC³eele Deeues. keÀejCeMew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer®eer iejpe Demeles. lemes®e J³eJemee³ee®eer efveJe[keÀjC³eekeÀjerlee Jemlegefveÿ meeOeveeb®eer iejpe Demeles. ³ee mebmLes®³ee ÒecegKeebvee Òee®ee³e& Demes mebyeesOeC³eele ³esles. ³eemebK³esle Keeueerue efJeYeeie Deensle.

ceeefnleer efJeYeeie - Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³ee&le efMe#eCe¬eÀcee®³ee lemes®e J³eJemee³eeb®³eeDeÐe³eeJele ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®es DeeefCe leer ceeefnleer meJee¥vee HegjefJeC³ee®es keÀe³e& ne efJeYeeie keÀjlees.

67

ner ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer DeveskeÀ Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeeMeer He$e J³eJenej kesÀuee peelees.Jele&ceeve He$es Je Flej ÒekeÀeMeveele ³esCeeN³ee ceeefnleer Je©ve DeefOekeÀejer J³ekeÌleerMeer Òel³e#e Yesì Iesleueer peeles. nerceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve ÒekeÀeefMele kesÀueer peeles. ner ceeefnleer HegjefJeC³eekeÀefjlee keWÀêeves leerve ÒekeÀej®eer ÒekeÀeMevesÒeefme× kesÀueer Deensle. SkeÀ ÒekeÀej ne HegefmlekeÀeb®³ee ©Heele, ogmeje Heef$ekeÀeb®³ee mJe©Heele, lej eflemeje ceeie&oMe&vemesJee³ee mJe©Heele Deens ner ÒekeÀeMeves Fbûepeer Je cejeþerletve Deensle JesUesJesUer l³ee®³ee veJeerve Je DeÐe³eeJele DeeJe=l³eekeÀe{C³eele ³esleele. keÀener ÒekeÀeMevee®eer Goe. Forest Ranger, Nursing as carrer Sme Sme meerveblej Heg{s keÀe³e ? legcneuee leebef$ekeÀ efMe#eCe Heeefnpes ? Fl³eeefo.

ceevemeMeeðeer³e efJeYeeie:

³ee efJeYeeieeÜejs J³eeqkeÌleiele ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee IesCes Je mecegHeosMeve keÀjCes ner keÀeces kesÀueer peeleele.ns keÀece ÒeecegK³eeves GvneUer megìerle meg© nesles Je efvekeÀeue ueeieeJe³ee®³ee SkeÀ DeeþJe[e DeeOeer LeebyeefJeues peeles.lemes®e efvejefvejeÈ³ee mebmLeebvee yengGÎsMeer³e MeeUe, DeewÐeesefiekeÀ keÀe³ee&ue³es F. efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjC³eeleceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³eeÜejs ceole keÀjC³eele ³esles Demeuesu³ee ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³eebJej mebMeesOeve Je Yeejleer³eHeefjefmLeleeruee DevegketÀue DeMee veJeerve ®ee®eC³ee keÀjC³ee®es keÀece ³ee efJeYeeieele nesles.

ÒeefMe#eCe efJeYeeie:

³ee efJeYeeieeleHexÀ oesve ÒekeÀej®es DeY³eeme¬eÀce ®eeueefJeues peeleele.

1) leerve DeeþJe[îee®ee HetCe&keÀeueerve J³eJemee³e efJeÐee DeY³eeme¬eÀce (keÀefjDej ceemìj keÀesme&) ³eeleJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerJej Yej osC³eele ³esles. ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ J³eJemee³eefJe%e cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerHemejefJeC³ee®es keÀece keÀjleele. oneJeer®³ee JesUeHe$ekeÀele l³eebveer DeeþJe[îeeuee SkeÀ leeme I³eeJee DeMeer DeHes#eeDemeles. ne DeY³eeme¬eÀce meJe& efJeYeeieer³e mebmLeeceO³es ®eeueefJeuee peelees.

2) HeoefJekeÀe DeY³eeme¬eÀce (ef[Hueescee): ne G®®e opee&®ee ef[Hueescee Demetve yeeje ceefnves keÀeueeJeOeer®eeDeens. ³eele ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ HetCe& keÀeueerve MeeUe mecegHeosMekeÀ eEkeÀJee DeOe&keÀeueerkeÀ efMe#ekeÀ, mecegHeosMekeÀcnCetve keÀece keÀjleele. ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³eeÜejs efvejefvejeÈ³ee DeY³eeme¬eÀceele efJeÐeeL³ee&®eer efJeYeeieCeer keÀjC³eele³esles. cegK³eeO³eeHekeÀebvee ceole keÀjCes F. keÀeces mecegHeosMekeÀ keÀjleele. l³eebveener Jej meebieerleu³eeÒeceeCes Jeelee&He$eHeeþefJeC³eele ³esles. kesÀJne kesÀJne l³eeb®³ee meYee IesTve mebHeke&À þsJeC³eele ³eslees. efvejefvejeÈ³ee yeer.S[. keÀe@uepeceO³esueneve Heefj®e³eelcekeÀ DeY³eeme¬eÀce ®eeueefJeC³eele ³eslees.

³ee mebmLesceeHe&Àle J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Heefj<eos®es Dee³eespeve kesÀues peeles. ns Dee³eespeve MeeUeceneefJeÐeeue³eele kesÀues peeles. J³eeJemeeef³ekeÀ ef®e$eHeì ner oeKeefJeues peeleele. J³eeK³eeves ner 10 Jeer, 12 Jeer ®³eeefJeÐeeLeea HeeuekeÀebmeeþer Dee³eesefpele kesÀueer peeleele. keÀesuneHegj, veeefMekeÀ, DecejeJeleer ³ee efþkeÀeCeer ner ³ee mebmLes®eerefJeYeeieer³e keÀe³ee&ue³es Deensle.

2. State Educational and Vocational Guidance Bureau:

ieJnve&ceWì keÀe@uespe Dee@HeÀ Sp³egkesÀMeve, mee³ekeÀe@uee@peer De@v[ iee³e[vme, peyeueHegj:-

ner jep³emlejer³e mebmLee Demegve Keeueerue efJeYeeie ÒecegKe Deensle.

- keÀmeesìer mesJee (Testing Service)

³eele I Q, D.Q, SQ DeeefCe EQ ³ee®es ceeHeve kesÀues peeles. yegOeerceÊee, DeefYe³eesi³elee, J³eeqkeÌleceÊJeceeHeve kesÀues peeles veblej ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve kesÀues peeles.

68

- Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve - (Educational Guidance)

³eele DeY³eemee®³ee meJe³eeR®ee efJekeÀeme,efJeefJeOe efJe<e³eebceOeerue DeO³e³eve mecem³ee, DeO³e³eve De#eceefJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³ee DeO³e³eveele ceeies He[uesues efJeÐeeLeea F³eÊee 12 Jeer veblej ®³ee mecem³ee ³eeyeeyeleceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

- J³eJemee³eceeie&oMe&ve - (Vocational Guidance)

³ee efJeYeeieele J³ekeÌleer®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ DeefYe©®eer DeeefCe DeefYe³eesi³elee ³eeb®es ceeHeve kesÀues peeles. J³eeJemeeef³ekeÀmecee³eespeve keÀmes keÀjeJes ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. efJeefJeOe mHeOee&lcekeÀ Hejer#eemeeþer DemeCeeN³eeceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³eebmeboYee&le ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. Goe. NTS jsuJes, ye@keÀ, Heesefueme meyeFvmeHeskeÌìj F. Hejer#eeb®es ceeie&oMe&ve.

- J³eeqkeÌleiele ceeie&oMe&ve (Personal Guidance)

efJeÐeeL³ee¥vee Yeerleer, ueepeeUtHeCee, ceeveefmekeÀ Deejesi³e, Oew³e& ³eeyeeyele mecem³ee Demeleele. l³eeb®³ee J³eeqkeÌleielemecem³esyeeyele ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve kesÀues peeles.

- mesJee³eespeve keÀe³ee&ue³es (eEkeÀJee GÐeesie efJeefvece³e keWÀê)

Òel³eskeÀ jep³eele ner kesÀês Deensle. l³eeb®es efpeune ieefCekeÀ efJeYeeiener Deensle. 1956 uee keWÀê mejkeÀejvesÞece ceb$eeue³ee®³ee Debleie&le [e³ejskeÌìj pevejue Dee@HeÀ jermesìueceWì De@v[ ScHuee@³eceWìme ³ee efJeYeeieeleJ³eJemee³e ceeie&oMe&ve ne efJeYeeie meg© kesÀuee. ³ee efJeYeeieeuee Deelee [e³ejskeÌìesjsì Dee@HeÀ ScHuee@³eceWìDe@v[ ìseEveie (SDET) Demes cnCeleele.

- veeskeÀjer (mejkeÀejer efvecemejkeÀejer Keepeieer #es$e) efceUefJeC³eemeeþer GcesoJeejeves ³ee keÀe³ee&ue³eele veeWoCeerkeÀjeJeer. veeWoCeer keÀjleebvee ceeefnleer efJe®eeje®eer Demeles. Òel³eskeÀe®es mJeleb$e keÀe[& yeveefJeues peeles. Jel³eeJej veesboCeer¬eÀceekeÀ efueneruee peelees.

- veeskeÀjermeeþer cegueeKeleeruee yeesueeJeues peeles. cegueeKele ³esLeerue DeefOekeÀejer Iesleele Je p³ee DeemLeeHeveebkeÀ[speeiee Deensle lesLes cegueeKeleermeeþer HeeþefJeleele.

- ³ee keWÀêe®es keÀe³e& GcesoJeejebvee cegueeKeleermeeþer HeeþefJeC³ee®es Demeles. veeskeÀjer osC³ee®es veJns. veeWoCeerkesÀuesu³ee GcesoJeejeuee®e cegueeKeleer®es He$e HeeþefJeues peeles Je l³eeletve veeskeÀjermeeþer efveJe[ keÀjleele.

- meneJesUer cegueeKeleer®eer mebOeer osTvener GcesoJeeje®eer efveJe[ ve Peeu³eeme l³eeb®ee DeûenkeÌkeÀ veä neslees.

- veeJe veeWoCeer veblej efJeefMeä keÀeueeJeOeer ceO³es veeWoCeer Hegve©ppeerJeve keÀjeJes ueeieles.

- ³ee keÀe³ee&ue³eele MPSC ®³ee peeieeb®es Depe& efceUt MekeÀleele.

- veeWoCeermeeþer Je ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer ner keWÀês efþkeÀefþkeÀeCeer efMeyeerjs YejefJeleele.

1[.4 mLeeefvekeÀ HeeleUerJej ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee mebmLee (Agencies for guid-

ance at local level)

1. University employment Information Guidance bureau (befJeÐeeHeerþmesJee³eespeve keÀe³ee&ue³e)

keÀe³ex:-

- efJeÐeeHeerþe®³ee ceepeer efJeÐeeL³ee&vee jespeieejmebOeer ceeefnleer HegjefJeCes.

- efJeÐeeL³ee&vee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCes.

69

- efJeÐeeL³ee&meeþer Heefjmej cegueeKeleer (Campus Interview) Dee³eesefpele keÀjCes.

- efJeefJeOe J³eJemee³e l³eeb®es Deeke=ÀleeryebOe ³eeJejerue mebMeesOeve, DeY³eemeeuee ®eeuevee osCes.

- veeskeÀjermeeþer efJeÐeeLeea veeWoCeer keÀjCes

- J³eJemee³e Je J³ekeÌleer®eer Mew#eefCekeÀ Hee$elee ue#eele IesTve efJeefJeOe keÀe³ee&ue³eebvee cegueeKeleermeeþer HeeþJeCes.

2.DEE (District Employment Exchanges) efpeune mesJee³eespeve keÀe³ee&ue³es

keÀe³es&:

1) veeJe veeWoCeer meeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes.

2) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer IesCes Je ceeie&oMe&ve keÀjCes.

3) mJe³ebjespeieejemeeþer keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele keÀjCes.

4) ieì ®e®ee& Dee³eesefpele keÀjCes.

5) Devegmetef®ele peeleer-peceeleer®³ee efJeÐeeL³ee&vee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve osCes.

6) ceeie&oMe&ve DeLeJee veeJeveeWoCeermeeþer efpeu¿ee®³ee Flej Yeeieele efMeyeerje®es Dee³eespeve (Camp)keÀjCes.

3.Keepeieer, DeMeemekeÀer³e, mesJeeYeeJeer meeceeefpekeÀ mebmLeeb®es ceeie&oMe&ve:

MeemeveeJ³eefleefjkeÌle keÀener Keepeieer mesJeeYeeJeer, meeceeefpekeÀ mebmLeebosKeerue efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjleele Goe.:-

- jesìjer keÌueye

- uee³evme keÌueye

- js[ ¬eÀesme meesmee³eìer

- Keepeieer mesJee ³eespeve keÀe³ee&ue³es

- efJeefJeOe jepekeÀer³e He#e mebIeìvee

- %eeleer ceb[Us

- Oeeefce&keÀ mebmLee - (efJeefJeOe Oecee&leerue)

- efMe#eCe HeeuekeÀ mebIe

- efJeefJeOe ì^mì keÀeceieej ceb[Us, mebIeìvee

- mLeeefvekeÀ ceb[Us (Goe ieCesMeceb[Us, ¬eÀebleer ceb[U F.)

³ee mebmLeeb®eer keÀe³ex:

1) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veele ceeO³eefcekeÀ Meeueevle Hejer#esyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes, oneJeer veblej efMe#eCee®³eekeÀesCel³ee mebOeer GHeueyOe Deensle. 12 Jeer veblej Heg{s keÀe³e ? ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes. J³eeKeeves Dee³eesefpelekeÀjCes.

70

2) efJeefJeOe #es$eeleerue veeceebefkeÀle J³eeJemeeef³ekeÀeb®³ee cegueeKeleer Dee³eesefpele keÀ©ve l³eeÜejs J³eJemee³eceeie&oMe&ve keÀjCes.

3) mHeOee&lcekeÀ Hejer#ee, jsuJesyees[&, yeBkeÀ F. Hejer#eeyeeyele ÒeJesMe Depe&, Hejer#ee Depe& keÀmee YejeJee ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve.

4) J³eJemee³e ®e®ee&, Heefj<eo ³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes.

5) meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer Demeuesu³ee yees[&Jej peeefnjeleer DeLeJee Flej Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀceeefnleer®eer Jele&ceeve He$eeleerue keÀe$eCes ueeJeCes. F.

6) Jele&ceeve He$eeleerue peeefnjeleer, ÒeJesMe Depe& ³eeb®³ee cegefêle Òeleer®eer efJe¬eÀer keÀjCes.

7) efJeefJeOe ueIegGÐeesie, kegÀìerjGÐeesie, ye®eleieì, mLeeefvekeÀ J³eJemee³ee®³ee mebOeer, nmlekeÀuee,nmleJ³eJemee³e ³ee yeeyele cesUeJes YejefJeCes.

8) J³eJemee³eemeeþer ueeieCeeN³ee keÀpe& megefJeOee keÀesþs GHeueyOe IesT MekesÀue ³ee yeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes.


1) Keeueerue HewkeÀer keÀesCeleer mebmLee jeä^er³e mlejeJej ceeie&oMe&vee®es keÀe³e& keÀjles.

1) efJeÐeeHeerþ mesJee ³eespeve keÀe³ee&ue³e

2) jesìjer keÌueye

3) js[¬eÀe@me meesmee³eìer

4) N.C.E.R.T.

2) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Je efveJe[ mebmLee, cegbyeF& ³ee mebmLes®es keÀe³e& keÀesCel³ee ÒecegKe leerve efJeYeeieele ®eeueles.

1[.6 meejebMe

Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ peieleeleerue DeveskeÀ Ie[ecees[er mecem³ee, DeÐe³eeJele ceenerleer, jespeieeje®³eemebOeer DeO³e³eveeleerue mecem³ee J³ekeÌleeriele mecem³ee ³ee yeeyele Meemevee®³ee keWÀefê³e, jep³e, efpeune Je mLeeefvekeÀHeeleUerJejerue mebmLee efJeÐeeL³ee¥vee, ³egJekeÀebvee ceeie&oMe&ve keÀjerle Demeleele ³ee GHe¬eÀceebceO³es Keepeieer Je mesJeeYeeJeermebmLee®eener ceesþe Jeeìe Deens. peeie=leer Je Òemeej keÀjC³eeyeeyele ³ee mebmLee keÀe³e&jle Demeleele. l³ee®es keÀe³e&#es$eJe GÎsMe efveef½ele Demeleele. DeepekeÀeue DeeblejpeeUs (internet) Je©ve ner ceeie&oMe&vee®eer megefJeOee GHeueyOekeÀ©ve osC³eele efJeefJeOe mebmLee Heg{ekeÀej Iesleele.

71


1. Deeblejjeäêr³e HeeleUerJej ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee keÀesCel³eener oesve mebmLeeb®eer ceeefnleer Ðee. l³eeb®eer keÀe³exmHeä keÀje.

2. `èfJeÐeeL³ee&vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eele Keepeieer mLeeefvekeÀ mesJeeYeeJeer mebmLee ceesuee®es keÀe³e& keÀjleele.'' ³eeefJeOeevee®es meceLe&ve l³eeb®³ee keÀe³ee&meboYee&le keÀje.

3. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee jep³eHeeleUerJej keÀesCel³ee mebmLee cenejeä^jep³e(cegbyeF&) ³ee mebmLes®eer meefJemlej ceeefnleer Ðee. ³ee mebmLes®eer keÀe³ex mHeä keÀje.

4. Keeueerue ceeie&oMe&ve mebmLeeb®eer JewefMeäîes Je keÀe³ex mHeä keÀje.

De) IAEVG (Fbìjve@Meveue DemeesefMeSMeve HeÀe@j Sp³egkesÀMeveue De@v[ JneskesÀMeveue iee³e[vme

ye) NIIP, (ve@Meveue Fvmeerìîetì Dee@HeÀ Fb[mìêr³eue mee³ekeÀe@uee@peer)

keÀ)NCERT

[) Heer.Sme.Sme. keWÀefê³e J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe mebmLee YeesHeeU

(Pss central Institue of Vocation Education, Bhopal).

‡‡‡

72

IeìkeÀ 2 (De) Je (ye)

efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee pevemebK³esme ceeie&oMe&veDe) ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀlex, cebo DeO³e³eÊes

ceeflecebo DeeefCe Òe%eeJeble yeeuekesÀ

ye) DeO³e³eve De#ecelee:Jee®eve De#ecelee, uesKeve De#ecelee, ieCeve De#ecelee(Guidance for population with special Needs.)

a)Mentally challenged Learners, slow learners, mentally retardedand Gifted.

b)Learning Disabilities - Dyslexia, Dysgraphia and Dyscalculia

IeìkeÀ j®evee

2De.0 GefÎäs

2De.1 ÒemleeJevee

2De.2 ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ cebo DeO³e³evekeÀlexs/cebo DeO³e³eÊes/cebo DeO³eveeLeea

2De.3 ceeflecebolJe DeeefCe ceeflecebo yeeuekesÀ

2De.4 Òe%eeJeble yeeuekesÀ

2ye DeO³e³eve De#ecelee

2ye.1 De) Jee®eve De#ecelee

2ye.2 ye) uesKeve De#ecelee

2ye.3 keÀ) ieCeve De#ecelee ieCeveoes<e (Dyscalculia) ieefCeleer³e De#ecelee/ieCeve De#ecelee

2(De) Je (ye) DeeHeueer Òeieleer leHeemee

2(De) Je (ye) meejebMe

2(De) Je (ye) mJeeO³ee³e ÒeMve

2(De).0 GefÎäs

1. ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀle&s mHeä keÀjCes. cebo DeO³e³eÊes, ceeflecebo yeeuekesÀ JeÒe%eeJeble yeeuekeÀeb®³ee J³eeK³ee, JewefMeäîes, ue#eCes, l³eeb®eer efveJe[, keÀejCes Je Mew#eefCekeÀ GHee³e³eespeveemHeä keÀjCes.

2. DeO³e³eve De#ecelee mebkeÀuHevee mHeä keÀjCes.

3. Jee®eve De#ecelee, uesKeve De#ecelee Je ieCeve De#ece efJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes mHeä keÀªve l³eeJej GHee³e³eespeveemeg®eJeCes.

73

efJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea:

2(De).1 ÒemleeJevee

meJe& yeeuekeÀebvee meeceev³e ceeveCes Demes ³eesi³e veener. ceevemeMeeðevegmeej J³ekeÌleerYeso ner mebkeÀuHevee Heg{sDeeueer. 19 J³ee MelekeÀeHe³e¥le efMe#eCeeceO³es meJe&meeceev³e DeO³e³eveeLeea ie=efnle Oe©ve efMe#eCee®eer J³eJemLeekesÀueer peele Demes. l³ee JesUsHe³e¥le efJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea efJe®eejele Iesleues peele vemele. efJeMes<eiejpee Demeuesu³ee DeO³e³eveeL³ee¥veener meJe&meeceev³eeb®³ee efMe#eCeeyejesyej DeO³e³eve keÀjeJes ueeies. Deelee cee$e21 J³ee MelekeÀeceO³es efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee DeO³e³eveeL³ee¥®ee efJe®eej ÒekeÀ<ee&ves kesÀuee peele Deens. ÒeLecemecepetve IesT efJeMes<e iejpee cnCepes keÀe³e, efJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea Je l³eeceO³es keÀesCel³eeefJeÐeeL³ee¥®ee meceeJesMe neslees.

efJeMes<e iejpee : DeO³e³eveele cegues ceeies He[leele. l³eeb®³ee DeO³e³eveefJe<e³ekeÀ keÀener iejpee Demeleele.l³eebvee®e efJeMes<e iejpee cnCeleele.

efJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea :-

1. pes DeO³e³eveeLeea meJe&meeceev³e DeO³e³eveeL³ee¥Hes#ee Þesÿ Demeleerue eEkeÀJee keÀefveÿ Demeleerue. l³eemeJee¥®ee efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee DeO³e³eveeL³ee¥le meceeJesMe neslees.

2. p³ee DeO³e³eveeL³ee¥®es Jele&ve eEkeÀJee #ecelee meeceev³e DeO³e³eveeL³ee¥Hes#ee JesieÈ³ee Demeleerue lej lesefJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea nes³e.

3. meJe&meeceev³e DeO³e³eveeL³ee¥meeþer Demeuesuee Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce Deelcemeele keÀjC³eele p³ee efJeÐeeL³ee¥veeDe[®eCeer ³esleele. l³ee meJee¥®eer ieCevee efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee DeO³e³eeL³ee¥le nesles.

efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee DeO³e³eveeL³ee¥®³ee MeeefjjerkeÀ, ceeveefmekeÀ, yeewef×keÀ, meeceeefpekeÀ #ecelee ³eeFlej DeO³e³eveeL³ee&Hes#ee JesieÈ³ee Demeleele. ³ee ¢ef<ìkeÀesveeletve efMe#eCele%eebveer DeO³e³eveeL³ee¥®³ee efJeMes<e iejpeeue#eele IesTve efMe#eCeele ³eesi³e les yeoue kesÀues. efMe#eCele%eeb®es ns meJe& Òe³elve efJeMes<e iejpee Demeuesu³eeDeO³e³eveeL³ee¥meboYee&le nesle Deensle. lej Heent³ee, efJeMes<e iejpee Demeuesues DeO³e³eveeLeea

1. ceboyeg×er DeO³e³eveeLeea

2. kegÀMeeûeyeg×er (Òe%eeJeble) efJeÐeeLeea

3. yeeueiegvnsieej efJeÐeeLeea

4. meceepeefJejesOeer Jele&ve keÀjCeejs DeO³e³eveeLeea

5. ceeieeme efJeÐeeLeea

6. Jebef®ele IeìkeÀ

7. DeO³e³eve De#ece yeeuekesÀ

8. mecem³ee ÒeOeeve yeeuekesÀ

9. DeHebie DeO³e³eveeLeea

74

10. keÀCe&yeefOej efJeÐeeLeea

11. cegkeÀ DeO³e³eveeLeea

12. efJekeÀueebie DeO³e³eveeLeea

13. J³eeefOeûemle DeO³e³eveeLeea

14. YeeJeefvekeÀ¢äîee DeefmLej Demeuesueer yeeuekesÀ.

15. meebmke=ÀeflekeÀ mJe©Heele DeuHemebK³eebkeÀ

16. Yee<ee efJekeÀueebie

ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀl³ee¥ceO³es Heg{erue leerve DeO³e³evekeÀl³ee¥®ee ÒeecegK³eevesmeceeJesMe neslees.

1. cebo DeO³e³esÊes (Slow learner)

2. ceeflecebo yeeuekesÀ (Mentally retareded)

3. Òe%eeJeble yeeuekesÀ (Gifted)

J³ekeÌleerYeso ne ceeveJee®ee iegCeefJeMes<e Deens. J³eeqkeÌleYeso ue#eele Ieslee DeeHeu³eeuee Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleleJesieUsHeCe peeCeJeleb. l³ee®eÒeceeCes Meeues³e HeefjefmLeleerle osKeerue DeeHeu³eeuee Jeiee&ceO³es efJeÐeeLeea efJeefYeVeleepeeCeJeles. Kejb lej MeeUe Je ceneefJeÐeeue³eeb®ee DeY³eeme¬eÀce ne meJe&meeceev³e efJeÐeeLeea ue#eele þsJetve le³eejkesÀuee peelees. Hejbleg efJeÐeeLeea efJeefYeVelesvegmeej, efJeÐeeL³ee¥®³ee yegO³eebkeÀevegmeejosKeerue Jeiee&ceO³es leerve ÒekeÀej®eercegues DeeHeCeeme Dee{Uleele. 1. Òe%eeJeeve, 2. meJe&meeceev³e, 3. DeÒeiele l³eecegUs meJe&meeceev³eeb®eer Òeef¬eÀ³eeÒe%eeJeeve, cegbo DeO³e³eÊes eEkeÀJee ceeflecebo yeeuekeÀebme GHe³eesieer He[Ceej veener. Mew#eefCekeÀ Òeef¬eÀ³ee l³eeb®³eeiejpee YeeieJet MekeÀle vemeu³eecegUs ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀlex mecem³eeÒeOeeve yevet MekeÀleele.ceeie&oMe&veeletve DeMee efJeÐeeL³ee¥vee MeesOetve keÀe{tve l³eebvee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je GHe®eejelcekeÀ menkeÀe³e& oslee³esles. cnCetve cebo DeO³e³esÊes ner mebkeÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2De.2 ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀlexs - cebo DeO³e³evekeÀlexs/ceboDeO³e³eÊes/cebo DeO³eveeLeea

DevegJebMe DeeefCe HeefjefmLeleer ÒeefleketÀue Demeu³eecegUs p³ee DeO³e³eveeL³ee¥®³ee yegef×®eer Jee{ ³eesi³e ÒeceeCeelenesle veener. DeMee DeO³eveeL³ee¥vee ceboyeg×er®es DeO³e³eveeLeea Demes cnCeleele.

³ee DeO³e³eveeL³ee¥®ee yeg×îeebkeÀ meeOeejCeHeCes 70 Hes#ee keÀceer Demelees. HeefjHekeÌJelee ÒeeHle ve PeeuesuesDeO³e³eveeLeea ceboyeg×er®es nesleele.

cebo yegef×®³ee DeO³e³eveeL³ee¥vee yeewef×keÀ keÀece HeÀejmes pecele veener. Jeiee&le l³eeb®es efJeMes<e ue#e vemeles.DeO³e³evee®³ee yeeyeleerle efve<keÀeUpeer Demeleele. cebo DeO³e³eveeL³ee¥®eer iele cebo Demeu³eecegUs Jeiee&le keÀe³e ®eeuetDeens ns l³eebvee mecepele veener. cebo DeO³e³evekeÀl³ee¥®³ee DeekeÀueve keÀ#es®³ee YejHetj Heì Jeie& Heg{s Demelees. ceboDeO³e³evekeÀl³ee¥®ee efJekeÀeme cebo ieleerves neslees. DeO³e³eve DeO³eeHeve Òeef¬eÀ³esle ³ee efJeÐeeL³ee¥vee ª®eer vemeles.ie=nHeeþ keÀ©ve DeeCele veener. leemeebvee DevegHeefmLele Demeleele ner meJe&meeceev³e ue#eCes Dee{Uleele.

75

cebo DeO³e³eveeLeea (J³eeK³ee):

efì.Sve. yejkesÀì,

``ceboieleer DeO³e³evekeÀlee& cnCepes Demes yeeuekeÀ efkeÀ pes yeewef×keÀ #ecelesleerue keÀcelejlescegUs, ce³ee&efoleyegef×ceÊescegUs meJe&meeceev³e MeeUebceO³es efMekeÀJeues peeCeejs DeO³e³eve meeefnl³e efMekeÀC³ee®eer #ecelee ce³ee&efoleDemeles Je les®e ceboieleer DeO³e³evekeÀl³ee¥®es iegCeJewefMeäîes nes³e.''

Burt (1937):

"Slow learner is reserved for those children who are unable to copewith the work normally expected of their age work.

Jejerue J³eeK³eebJe©ve ceboDeO³e³esll³ee®eer ue#eCes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1.MeeefjjerkeÀ¢äîee DeMekeÌle Je yegìkesÀ

2. keÀceer DeekeÀueve #ecelee

3. meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Deeuesuee vemelees.

4. DeJeOeeve mLej vemeles.

5. mebYee<eCe keÀues®ee DeYeeJe

6. v³etveieb[ DeefOekeÀ Demelees.

7. SkeÀe peeieer yeIetve Demeleele.

8. Jeiee&le ogue&#e DemeCeejs.

9. ie=nHeeþe®eer ìeUeìeU keÀjCeejs.

10. Kees[îee keÀjCeejs

11. efMe#ekeÀeb®³ee vepejsuee vepej osT ve MekeÀCeejs.

12. GÊejs ve osT MekeÀCeejs.

13. efveCe&³e#eceles®ee DeYeeJe Demelees.

14. Flej efJeÐeeL³ee¥ceO³es efcemeUle veenerle. l³eeb®³eeHeemetve otj jenleele.

15. yeewef×keÀ keÀece meeceev³e DeO³e³eveeL³ee¥Hes#ee keÀceer Òeleer®es Demeles.

16. DeJeOeeve keÀceer Demeles. DeJeOeeve keWÀêerkeÀjCee®eer ce³ee&oe keÀceer Demeles.

17. Òeefleef¬eÀ³es®ee Jesie keÀceer Demelees.

18. ce³ee&efole ¢efäkeÀesve

19. ceewefuekeÀlee Je mepe&veMeerueles®ee DeYeeJe peeCeJelees.

20. G®®e ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee JeeHejC³ee®eer MeeqkeÌle keÀceer peeCeJeles.

21. mJe³eb efoioMe&vee®eer #ecelee ce³ee&efole Demeles.

22. Decetle& keÀe³e& keÀjC³ee®eer Je meeceev³eerkeÀjCee®eer #ecelee ce³ee&efole Demeles.

76

23. Meyo Je JeekeÌÒe®eejebceO³es mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®eer ieleer DeefleMe³e cebo Demeles.

24. DeO³e³eve meJe³eeRyeeyeleerleerue ieleer Del³eble mebLe Demeles.

25. keÀe³e&kegÀMeuelesle DekeÀe³e&#ece Demeleele.

26. efJeMues<eCe keÀjCes, mecem³ee mees[JeCes Je ef®eefkeÀlmekeÀ efJe®eej keÀjC³eeme ns efJeÐeeLeea DekeÀe³e&#eceDemeleele.

27. Òeieleer Del³eble cebo ieleerves.

28. Jeie& Heeþ ie=nHeeþ Flej cegueebÒeceeCes mebHele veener. cebo cegues (70 Hes#ee keÀceer yegO³eebkeÀ Demeuesueercegues.)

29. mcejCeMeeqkeÌle keÀceer Demeles.

cebocegues (70 Hes#ee keÀceer yegO³eebkeÀ Demeuesueer cegues)

3 ÒekeÀej

50 les 69 26 les 49 25 ntve keÀceer.

cebo DeO³e³esl³ee®eer efveJe[:

DeeHeu³ee Jeiee&leerue SKeeoe efJeÐeeLeea cebo DeO³e³esÊee Deens ns DeeHeCeeme DeesUKeC³eemeeþer Heg{erueleb$eeb®ee GHe³eesie neslees.

1. nsletHetCe& efveefj#eCe leb$e

2. J³eeqkeÌleDeY³eeme He×leer

3. JewÐeefkeÀ³e ®ee®eCeer

4. mebHeeove keÀmeesìîee

5. J³eeqkeÌlecelJe ®ee®eC³ee

6. yeewef×keÀ keÀmeesìîeeb®es ceeHeve

ceboieleerves DeO³e³evee®eer keÀejCes:

1. Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ:

DeelceefJeéeemee®eer keÀcelejlee, MeeUsle yeje®e keÀeU®eer iewjnpesjer, ÒeefoIe& Deepeej ns Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀceboieleerves DeO³e³eveeme keÀejCeerYetle þjleele.

2. YeeJeefvekeÀ IeìkeÀ:

Iejeleerue leeCe-leCeeJe yeeuekeÀe®³ee DeO³e³eveeme vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Ie[tve DeeCeleele. ngkegÀceMeenerIejeleerue cegues MekeÌ³elees cebo DeO³e³esÊeer Demeleele.

1. 2. 3.

77

3. oeefjêîe:

DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer meg³eesi³e vemeu³eecegUs Mew#eefCekeÀ megefJeOee GHeueyOe nesle veenerle. DeMee efJeÐeeL³ee¥veeÞecee®eer keÀeces keÀjeJeer ueeiele Demeu³eecegUs MeeefjjerkeÀ LekeÀJee peeCeJelees Je l³ee®es He³e&Jemeve cnCepes les efJeÐeeLeeaDeO³e³eveeme le³eej vemeleele.

4. DeevegJebefMekeÀlee:

pej HeeuekeÀebvee®e ce³ee&efole yeewef×keÀ DevegYeJe Demeleerue Je HeeuekeÀeb®ee yegef×iegCeebkeÀ 70 Hes#ee keÀceerDemesue lej DevegJebMeeves les Heg{®³ee efHeef{ceO³es meb¬eÀefcele nesleele Je l³eecegUs cebo DeO³e³eve keÀjleele.

*cebo DeO³e³eve keÀl³ee&uee DeO³e³eve ÒeJeenele DeeCeC³ee®es GHee³e:-

1. Jeiee&le meesHes ÒeMve efJe®ee©ve efJeÐeeL³ee¥vee GÊejs osC³eeme Òeeslmeeefnle keÀjeJes.

2. efMe#ekeÀebveer DeO³eeHeveeleerue cegÎs Hegve: Hegve: G®®eejeJesle.

3. ceboieleerves DeO³e³eve keÀjCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee Jeiee&le keÀceer uesKet ve³es.

4. efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀjeJee.

5. yejesyej GÊejs efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve JeoJetve I³eeJeerle.

6. ceboieleerves DeO³e³eve keÀjCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®eer MekeÌ³e eflelekeÀer DeefOekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuHele keÀjCesJe l³eeb®eer DeefYe©®eer MeesOeCes.

7. efJeMes<e Jeie& - ceboieleer DeO³e³eveeL³ee¥meeþer efJeMes<e Jeiee&®es Dee³eespeve keÀjCes.

8. ueneve mJeeO³ee³e - mJeeO³ee³ee®es ueneve ueneve Yeeie keÀ©ve osCes.

9. efJeÐeeL³ee¥veer mJeeO³ee³e ®eebieuee kesÀu³eeJej mlegleer keÀjeJeer.

10. YeeieMe: JesieUs keÀjCes : KesU GHe¬eÀce, HeefjHeeþ Je Flej keÀe³e&¬eÀceele Flej efJeÐeeL³ee¥yejesyejmenYeeieer nesT osCes.

11. efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³ee peeCeerJeHetJe&keÀ efJe®eejele IesCes.

12. DeefYe©®eervegmeej DeY³eeme¬eÀce - efJeÐeeL³ee¥®eer DeefYe³eesi³elee DeefYe©®eer Je iejpesvegmeejmecegHeosMekeÀe®³ee ceoleerves DeY³eeme¬eÀce le³eej keÀjCes.

13. GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve - DeeþJe[îeeletve oesve JesUe GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve keÀjCeejs efMe#ekeÀvesceeJesle.

14. meJe& Jeeefnv³eeb®es menkeÀe³e& - yeeuekeÀe®³ee keÀu³eeCeemeeþer keÀe³e& keÀjC³eeN³ee meJe& Jeeefnv³eebveerSkeÀceskeÀebvee menkeÀe³e& keÀ©ve ceboieleer DeO³e³evekeÀl³ee¥uee ceeie&oMe&ve kesÀues Heeefnpes.

15. keÀjceCetkeÀer®³ee keÀe³e&¬eÀceebceO³es ³ee efJeÐeeL³ee¥vee meceeve mebOeer ÐeeJ³eele. Goe. veeìîe, keÀuee,mebefiele, ef¬eÀ[e F.

16. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e&¬eÀce - J³eeJemeeef³ekeÀ DeY³eeme¬eÀcee®eer peyejomleer keÀ© ve³es. keÀejCeJ³eeJemeeef³ekeÀ DeY³eeme¬eÀceemeeþer DeeJeM³ekeÀ DeefYe³eesi³elee DeMee efJeÐeeL³ee¥le meJe&meeceev³e vemeles.

17. Deevebo osCeeje, meesHee, megìmegìerle, mejU, iegbleeiegble vemeuesuee Jeie&Heeþ Je ie=nHeeþ ÐeeJee.

78

18. ³eMee®³ee, Òeieleer®³ee peeCeerJesves DeMee efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeelceefJeéeeme efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³eleeJee{les.

19. HeeuekeÀebMeer mebHeke&À meeOetve l³eebvee l³eeb®³ee Heeu³ee®eer meJee¥efieCe ceeefnleer efoueer peeJeer. ÒeieleerleerueDe[mej otj keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e efoMesves, kegÀJeleervegmeej efJekeÀemeekeÀ[s v³eeJes.

20. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve keÀ©ve DeelceefJeéeeme, efpeÎ efvecee&Ce keÀjeJeer.

21. MeejerefjkeÀ MeeqkeÌleuee ³eesi³e efoMee osC³eele ³eeJeer. efJeefJeOe íbo ³eespeveeye× efjleerves ©peJeeJesle.

22. keÀLeekeÀLeve, ef¬eÀ[e, menueer, meesHes Òe³eesie, HegmlekeÀ yeeF&eE[ie, yeeiekeÀece, mHeOee&, ef®e$e keÀe{CesDeMee ieesäeRÜejs efJeÐeeL³ee¥®ee efJekeÀeme keÀjlee ³esF&ue.

23. mJele:®³ee neleebveer me=peveMeeruelee J³ekeÌle keÀjC³ee®eer mebOeer osCes

24. ³eesi³e meeOeves JeeHe©ve efJeÐeeL³ee¥®es cetu³eceeHeve keÀjCes.

25. vewoeefvekeÀ ®ee®eC³eeb®ee JeeHej keÀjCes.

26. megleejkeÀece, ieJeb[erkeÀece, ueesnejkeÀece, jbiekeÀece ³ee ÒekeÀej®eer keÀeces efJeÐeeL³ee¥vee efMekeÀJeeJeerlekeÀesCeerlejer peyeeyeoej J³eeqkeÌlekeÀ[tve l³eeb®³ee osKejsKeerKeeueer keÀeces keÀ©ve I³eeJeer.

27. efJeÐeeL³ee¥veer mJeeO³ee³e ®eebieuee kesÀu³eeJej mlegleer keÀjeJeer.

28. efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe

1. cebo DeO³e³evekeÀl³ee¥®ee met#ce efvejer#eCeeÜejs MeesOe IesCes.

2. DeO³e³eve DeO³eeHeveele meeceeJetve IesCes.

3. meJe& keÀe³e&¬eÀceele menYeieer keÀ©ve IesCes.

4. efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve mejeJe keÀ©ve I³eeJee.

5. ef®e$es Demeuesu³ee HegmlekeÀeb®³ee ceoleerves Jee®evee®eer DeeJe[ Jee{JeeJeer.

6. cetle& mJe©Hee®es DevegYeJe DeefOekeÀ ÐeeJes.

7. cebo DeO³e³evekeÀl³ee¥®es JesieUsHeCe peeCetve I³eeJes.

8. DeO³eeHevee®³eeJesUer Mew#eefCekeÀ meeefnl³ee®ee JeeHej keÀjeJee.

9. ÒekeÀuHe, menueer, ÒeoMe&ves ³eebmeejK³ee GHe¬eÀceele cebo DeO³e³eveeL³ee¥vee menYeeieer keÀ©veÐeeJes Je ³ee ceeO³eceeletve DeO³eeHeve keÀjeJes.

29. ceboieleerves efMekeÀCeeN³ee DeO³e³evekeÀl³ee¥meeþer efJeMes<e DeY³eeme Je ®e®ex®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eecegUsMeeUsle l³ee®es efve³eespeve keÀjeJes.

30. MeejerefjkeÀ oes<e Je ceeveefmekeÀ oewye&u³e otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee.

31. efJeÐeeL³ee¥®eer yeewef×keÀ ®ee®eCeer I³eeJeer.

2De.3 ceeflecebolJe DeeefCe ceeflecebo yeeuekesÀ

yegef×ceÊee ner vesmeefie&keÀ osCeieer Deens. DeeefCe efvemeie&l®e p³eeb®eer yegef×ceÊee mejemejerHes#ee keÀceer Deens

79

p³eecegUs DeekeÀueve DeeefCe mecee³eespeve ³eeyeeyeleerle peer yeeuekesÀ ceeies He[leele leer ceeflecebo cnCetve DeesUKeueerpeeleele. DeevegJeebefMekeÀ Je JeeleeJejCeeleerue ÒeefleketÀue IeìkeÀebcegUs p³ee cegueeb®³ee yeg×er®eer Jee{ Peeuesueer vemelesDeMee yeeuekeÀebvee ceeflecebo Demes mebyeesOeues peeles. ceeflecebo cegueeb®³ee efMe#eCee®ee ÒeMve JesieUe Deens. cegueeb®esceeveefmekeÀ Je³e DeeefCe MeejerefjkeÀ Je³e meceeblej vemeles.

ceeflecebolJe ne Deepeej, jesie veener lej MeejerefjkeÀ $egìer Deens. keÀcelejlee Deens. ner SkeÀ ceeveefmekeÀDeJemLee Deens ceeflecebolJe ner MeejerefjkeÀ keÀcelejlee JewÐeefkeÀ³e GHe®eejeyejesyej JewefMeäîeHetCe& efMe#eCee®es Lees[îeeHeÀejÒeceeCeele keÀceer nesT MekeÀles. ceeflecebolJe HetCe&HeCes veä nesle veener. cevee®³ee DeHemeeceev³e efJekeÀemeeMeer nerDeJemLee mebyebefOele Deens. ceeflecebolee keÀesCel³ee ÒekeÀej®eer Deens ns mecepeC³eemeeþer yegef×ceeHeve keÀjeJes ueeieles.

[e@. Jee@ve&j®³ee celes, ceeflecebolJe cegueebHewkeÀer keÀener cegueeb®³ee MeejerefjkeÀ Jee{erle lej keÀeneRvee ceppeelebletb®esefvejefvejeUs efJekeÀej Demeleele. yengmebK³e HeeuekeÀeb®ee DeeHeues Heeu³e ceeflecebo Deens ³eeJej efJeéeeme vemelees.owvebefove keÀeceebmeeþer DeMee yeeuekeÀebvee ogmeN³eeb®eer ceole I³eeJeer ueeieles. DeMee yeeuekeÀeb®eer mecee³eespevee®eer mecem³eeJe meeceeefpekeÀ mecem³ee meeceev³e Je yegef×ceeve cegueebHes#ee JesieUer Demeles.

ceeflecebolJe J³eeK³ee:

``JewkeÀeefmekeÀ DeJemLeebceO³es meJe&meeceev³e yeewef×keÀ keÀe³ee&®eer Jee{ mejemejer keÀeceeHes#ee keÀceer nesCes DeeefCemecee³eespeve #ecelesle v³etvelee Dee{Ules cnCepes®e ceeflecebolJe nes³e.''

ceeflecebolee cnCepes meJe&meeOeejCe yegef×ceÊee yeN³ee®e ÒeceeCeele mejemejerHes#ee keÀceer DemeCes. DeMeer keÀceeryegef×ceÊee pegUJetve I³eeJe³ee®³ee Jele&veeyeeyele keÀceer He[les. DeMeer yegef×ceÊee efJekeÀemeeJemLesle ¢M³e mJe©HeeleHeg{s ³esles. DeMeer yegef×ceÊee DeO³e³eve DeeefCe meeceeefpekeÀ mecee³eespeve Je HekeÀJelee eEkeÀJee oesvner yeeyeleerle ogye&ueHe[les.

ceeflecebolJee®eer ue#eCes:-

1. mcejCee®ee DeYeeJe

2. HeeuekeÀebJej DeJeuebyetve

3. owvebefove J³eJenej keÀjlee ³esle veenerle.

4. mJeeJeuebyeve, mJe®ílee, veerìvesìkesÀHeCee®ee DeYeeJe

5. ®eb®eue DeeefCe DeefmLej

6. met#ceYeso DeesUKeC³ee®eer #ecelee l³eeb®³eele vemeles.

7. ÞeJeCe keÀewMeu³e veerì efJekeÀefmele vemeles.

8. Meefjje®eer Jee{ keÀceer Peeu³eecegUs leer DeMekeÌle Je ®egìkeÀer

9. v³egveieb[ecegUs DeMeer cegues meceepeeleerue Flej cegueebceO³es efcemeUle veenerle

10. meeceeefpekeÀ Je=Êeer efJekeÀefmele ve Peeu³eecegUs l³eeb®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme nesle veener.

11. vewjeM³e ueJekeÀj ³esles.

12. efveCe&³e#ecelee vemeles.

80

13. DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe.

14. DeekeÀueve nesle veener.

15. ueJekeÀj ue#eele ³esle veener.

16. ³eesi³e - De³eesi³e efJe®eeje®ee DeYeeJe.

17. ceewefuekeÀles®ee DeYeeJe.

18. ce³ee&efole DeefYe©®eer.

19. Decetle& eE®elevee®ee DeYeeJe.

20. efMekeÀC³ee®eer ieleer keÀceer.

celeercebolJe MeesOeC³ee®es ceeie&:-

1. efMe#ekeÀeves kesÀuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&vee®eer veeWo - ueneveHeCeeHeemetve l³eeb®³ee efJekeÀemekeÀeUele l³eeb®³eeJele&veeletve DeJemeeceev³elee [eskeÀeJeles. l³eeb®eer yegef×ceÊee DeJe©× Peeuesueer ue#eele ³esles.

2. ÒeceeefCele yegef×ceÊee keÀmeesìîee osCes - yegef×®ee®eC³eeb®³ee yeeyeleerle l³eeb®es iegCe HeÀej®e keÀceer Dee{Uleele.

3. MeeUsleerue Heefj#eebvee DeHesef#ele Òeeflemeeo ve efceUCes - efkeÀceeve iegCe osKeerue ÒeeHle keÀjC³eeme DemeceLe&.

4. Dev³e J³eeqkeÌleves kesÀuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&vee®es efvejer#eCe Je l³ee efvejer#eCeele GHejefveefo&äHeCes meebefieleuesueerue#eCes Dee{Uu³eeme lep%eebkeÀ[s HeeþJetve Kee$eer keÀ©ve IesCes.

5. He³ee&JejCeer³e DeeefCe mecee³eespeveelcekeÀ Jele&vee®³ee yeeyeleerle l³eeb®³ee GCeerJee ueJekeÀj®e efometve ³esleele Jel³eeb®³ee JeeieCetkeÀerle keÀcelejlee GIe[ nesles.

6. ceWot®ee DeekeÀej JeepeJeerHes#ee peemle eEkeÀJee keÀceer DemeCes Demes oes<e pevceeveblej ueies®e efometve ³esleele.

ceeflecebo cegueeb®³ee mecem³ee:

1. mecee³eespeve

De. kegÀìgbye.

ye. MeeUe.

keÀ. meceepe.

2. MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ efJekeÀemee®eer mecem³ee.

3. mebJesieelcekeÀ DeefmLejlee.

ceeflecebolJe efvecee&Ce nesC³ee®eer keÀejCes:-

ÒeecegK³eeves ceeflecebolJe efvecee&Ce keÀjCeejs leerve ìHHes DeeHeCeeme Heenlee ³esleerue.

1) pevceeHetJeea ieYee&JemLesle ³esCeejs ceeflecebolJe

2) pevceleevee ceeflecebolJe.

81

3) pevceeveblej ceeflecebolJe.

F) pevceeHetJeea ieYee&JemLesle ³esCeeN³ee ceeflecebolJee®eer keÀejCes.

1. ceelesceO³es Demeuesu³ee Deeneje®eer keÀcelejlee.

2. ceeles®es Je³e Je³ee®³ee Deieoer ueneveHeCeele ceele=lJe lemes®e Òeew{HeCeer Deeuesues ceele=lJe.

3. ceeles®³ee ceveeJejerue leeCe -leCeeJe, o[HeCe.

4. lebyeeKet, leHekeÀerj, DeukeÀesnesue ³eeb®es DeeflemesJeve.

5. #e - efkeÀjCeeb®ee ceWotJej nesCeeje efJeHeefjle HeefjCeece.

6. ceeles®ee jkeÌleoeye.

7. ieYe& He[eJee ³eemeeþer Iesleuesueer Deew<eOes.

8. ceeles®es Hee³e Ieme©ve He[Ces eEkeÀJee DeHeIeele eEkeÀJee Deepeej.

9. iejesojHeCeer pece&ve efcePesumemeejKee Deepeej.

10. iejesojHeCee®eer Kee$eer keÀ©ve IesC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeejer Deew<eOes.

11.JebMeHejbHeje - HetJe&pe eEkeÀJee DeeF& - Jeef[ue ³eebHewkeÀer keÀesCeer ceeflecebo Demeleerue lej cegueebceO³esosKeerue ceeflecebolJe nmleeblejerle nesles.

12. Heleer Helveer®es efJeJeeneHetJeea®es peJeU®es jkeÌlee®es veeles ³eecegUs iegCemet$eeb®ee ®egkeÀer®ee HeefjCeece neslees.SKeeos iegCemet$e SKeeÐee HesMeerle peemle ³esles.

pevceleevee ³esCeeN³ee ceeflecebolJee®eer keÀejCes:-

1. DeHeefjHekeÌJe pevce - ieYee&®eer HetCe& Jee{ ve neslee ueJekeÀj pevce Peeu³eecegUs ceeflecebolJe ³esles. ceguee®esDeHegjs Jepeve ceWot®eer DeHetCe& Jee{ l³eecegUs ceeveefmekeÀ efJekeÀeme Kegbìlees.

2. jkeÌleðeeJe ceWotleerue jkeÌleJeeefnveer legìCes.

3. Òemetleeruee HeÀej GMeerj - ³eesi³e keÀeU Peeu³eeveblejner (44 DeeþJe[îeebHes#ee DeefOekeÀ ) pej ieYee&ceO³esDeeCeKeer peemle keÀeU pej iesuee lej l³eecegUsner ieYee&uee ÒeeCeJee³et efceUC³eeceO³es De[LeUe GlHeVenesT MekeÀlees. l³eecegUs yeeU Iegmeceìles Je HeefjCeeceer ceWotuee Fpee Heesnes®et MekeÀles.

4. pevcee®³ee JesUer nesCeejs DeeIeele- Yeejleeleerue 70 ìkeÌkesÀ pevelee ûeeceerCe Yeeieele jenles. lesLes oeF&eEkeÀJee megF&Ce ³eebvee Jew%eeefvekeÀ %eeve vemeles. l³eecegUs ceguee®³ee pevcee®³ee JesUer keÀener keÀefþCelee efvecee&CePeeu³eeme ceeflecebolJe ÒeeHle nesles.

5. ceeles®ee jkeÌleieì DeeefCe ieYee&®ee jkeÌleieì ³eeb®ee cesU ve yemeCes.

pevceeveblej ³esCeeN³ee ceeflecebolJee®eer keÀejCes: -

1. ceeveefmekeÀ DeeIeele, DeHeIeele, pe[Jemlet [eskeÌ³eeJej He[Ces - pevceeHeemetve cegueeb®ee efJekeÀeme ®eebieueeneslees. Hejbleg ceeveefmekeÀ DeeIeeleebveer efJekeÀeme Leebyelees. (Goe. 7 Je<ee&®ee jesnve KetHe Gb®eerJej Demeuesu³ee yeeukeÀveerletveHe[uee Je [eskeÌ³eeuee ceej ueeieuee. l³eecegUs l³ee®ee efJekeÀeme Kegbìuee Je ceeveefmekeÀ ©Heeves lees ceeies He[uee.)

82

2. ceguee®es SKeeos Dee@HejsMeve keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee He[ueer lej l³eeletvener efJe<eejer Jee³et®ee HeefjCeecel³eeb®³ee ceWotJej neslees.

3. jkeÌleÒeef¬eÀ³ee yejesyej ve yeveCes. p³ee cegueebceO³es pesJeCeeveblej jkeÌle yeveC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee yejesyej yeveleveener l³eeb®ee efJekeÀeme Kegbìlees, pees DeÒel³e#eHeCes yegef×®³ee efJekeÀemeeme ceejkeÀ þjlees.

4. ûebLeeR®ee efJekeÀej - p³ee cegueeb®³ee keÀener ûebLeer®ee efJekeÀeme yejesyej nesle vemeu³eecegUs ûebLeer keÀe³e& keÀjleveenerle l³eecegUs ceeflecebolJe ³esT MekeÀles.

5. ceWotuee metpe ³esCes : ceWotleerue ieeþercegUs ceWot®ee DeekeÀej ueneve nesCes eEkeÀJee JeepeJeerHes#ee ceesþe nesCesDeMee ÒekeÀej®eer efJeke=Àleer efvecee&Ce nesT MekeÀles Je l³eeletve ceeflecebolJe efvecee&Ce nesles.

6. pevceeveblej MJee®íesMJeemeeuee peemle JesU ueeieCes.

7. pevceeveblej nesCeejs Deepeej - Goe. mebmeie&pev³e leeHee®ee ceWotJej JeeF&ì HeefjCeece neslees. keÀeJeerU,efJe<eyeeOee F.

ceeflecebo cegueeb®³ee efJekeÀemeemeeþer keÀjeJe³ee®es GHee³e:

1. efJeMes<e MeeUebceOetve efMe#eCe :

ceeflecebo cegues Meeues³e efMe#eCeele KetHe®e ceeies He[leele. keÀeeEnvee efuenerlee, Jee®elee osKeerue ³esle veener.cnCetve efJeMes<e MeeUebceOetve cegueeb®³ee yeewef×keÀ HeeleUervegmeej DeeJeM³ekeÀ les efMe#eCe efoues peeJes. Goe. De#ejDeesUKe Heefjef®ele ÒeeCeer, He#eer, Heefjef®ele Jemletb®eer DeesUKe, ieCeve keÀjCes, jbie Je DeekeÀej %eeve mJe®ílee JemJeeJeuebyevee®es efMe#eCe, efJeMes<e #eceleebvegmeej iee³eve, Jeeove, ef®e$ekeÀuee, ve=l³ekeÀuee, KesU, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeF.

2. HeeuekeÀebvee ceeie&oMe&ve ceeflecebolJee®³ee oes<ee®es mJe©He, ³ee cegueeb®³ee mecem³ee ³eeyeeyele HeeuekeÀebveeMeeðeer³e ceeefnleer osTve ³ee cegueebMeer keÀmes JeeieeJes ³ee®es ceeie&oMe&ve HeeuekeÀebvee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

3. MeejerefjkeÀ oes<e otj keÀjCes - ceeflecebo cegueebceO³es yeewef×keÀ ce³ee&osyejesyej cegueebvee ¢efäoes<e, ÞeJeCeoes<eJe Flej MeejerefjkeÀ oes<e Demeleele. JewÐeefkeÀ³e leHeemeCeer Je Deew<eOeesHe®eejeÜejs les otj keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee.

4. DeY³eeme¬eÀcee®eer j®evee - efJeÐeeLeea mJele:®eer keÀeUpeer IesT MekeÀleerue, meceepeele veerì JeeietMekeÀleerue, mJele:®eer ÞeceMeeqkeÌle keÀejCeer ueeJeleerue Demes efMe#eCe l³eebvee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eevegmeej meesH³eeDeY³eeme¬eÀceeb®eer j®evee keÀjeJeer. efJeÐeeL³ee&vee vescekesÀ keÀe³e keÀjlee ³esles, keÀesCeles keÀewMeu³es, J³eJemee³e ke=Àleer keÀjlee³esCes MekeÌ³e Deens ³eeb®ee Deboepe leer cegues efMekeÀe³euee ³esleele lesJne l³eebvee lep%eeb®³ee ceoleerves I³eeJee.

6. HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe HeeuekeÀebveer meb³ece þsJeCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. cegueeb®ee jeie keÀ© ve³es. Òesce ÐeeJes.l³eeb®³ee oes<ee®eer leerJe´lee ue#eele IesJetve l³eebvee pecesue, PesHesue FlekesÀ mJeeJeuebyeer Je Deevebefo yeveJeeJes. ³eesi³emekeÀejelcekeÀ JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjeJeer.

7. efMe#eCe Òeef¬eÀ³ee - DeMee cegueemeeþer ÒekeÀuHe He×leer®ee JeeHej keÀjeJee. Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥®eer mebK³eekeÀceer DemeeJeer. cegueeb®³ee efMe#eCeeceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ mebyebOeevee cenÊJe Deens. efJeefJeOe KesU, J³eJemee³e, Mew#eefCekeÀmeeefnl³e ³eeletve efJeÐeeL³ee¥vee ³eLee³eesi³e ef¬eÀ³ee keÀjC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer.

83

8. cegueeb®es efveef½ele efJeMues<eCe keÀ©ve l³eeb®³ee efMe#eCee®es efve³eespeve keÀjeJes.

ceefleceboemeeþer Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce

I. efMe#eCe#ece ceeflecebo:

1. yeeuekeÀe®³ee #ecelesuee Devegme©ve DeO³eeHeve keÀjCes:

meJe&meeceev³e efJeÐeeLeea ,ceeflecebolJe Demeuesuee efJeÐeeLeea ³ee oesvnerceO³es HeÀjkeÀ Demeu³eecegUs meenefpekeÀ®eDeO³eeHeve He×leer osKeerue yeouee³euee nJeer. yeeuekeÀe®eer #ecelee He[leeUtve l³eevegmeej efMe#ekeÀeuee DeO³eeHeveHe×leer þjJeeJeer ueeiesue. ÒekeÀuHe He×leer, ÒeoMe&ves DeMee efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceele mebOeer ÐeeJeer.

2. ¢keÀ-ÞeeJ³e meeOeveeb®ee JeeHej:

Decetle& eE®elevee®ee DeYeeJe, mcejCee®ee DeYeeJe, lemes®e DeekeÀuevee®ee DeYeeJe Demeu³eecegUs SKeeoer ieesäeEyeyeJeC³eemeeþer ¢keÀ ÞeeJ³e meeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee. yengFbefê³e DeO³eeHeve JeeHeju³eeme efJeÐeeL³ee¥vee meene³³ekeÀejerþjles.

3. efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpeeb®eer peeCeerJe:

ceeflecebolJee®eer leerJe´lee ue#eele IesTve efJeÐeeL³ee¥®³ee keÀesCel³ee iejpee Deensle ns HeeuekeÀ Je efMe#ekeÀebveerHe[leeUues Heeefnpes.

4. menevegYegleerHetJe&keÀ efMe#ekeÀeb®es Jele&ve:

³ee efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀoe meebietve DeekeÀueve nesle vemeu³eecegUs efMe#ekeÀeves ve ef®e[lee, meb³eceeves efJeÐeeL³ee¥veemecepesue DeMee ÒesceU Yee<esle meebieeJes. l³eeb®³eeMeer DeeHeuesHeCeeves Je menkeÀe³ee&ves JeeieeJes.

5. Jej®³ee Jeiee&le ve ®e{JeCes :

efJeÐeeL³ee¥®ee mlej ve Heenlee Jej®³ee Jeiee&le ®e{Jeues lej les Jej®³ee Jeiee¥®ee DeY³eeme keÀ© MekeÀleveenerle. l³eeb®³ee ceveele Dev³e ÒekeÀej®es mebIe<e& meg© jenleele. l³ee®es He³e&Jemeve iewjefMemleerle osKeerue nesTMekeÀles.

6. JewÐeefkeÀ³e mesJee :

MeeUsves ceeflecebo cegueebmeeþer ³eesi³e GHe®eej ³eespevee, JewÐeefkeÀ³e mesJee GHeueyOe keÀjCes.

7. Mew#eefCekeÀ meeefnl³e:

efJeÐeeL³ee¥meeþer meeOes meesHes MeyokeÀesMe, Meyomebûen le³eej keÀjeJesle. l³eeb®³ee DeO³eeHevee®³eeJesUer Mew#eefCekeÀmeeOeveeb®ee JeeHej keÀjeJee. ³ee efJeÐeeL³ee¥vee Jee®eveemeeþer ceesþ ìeF&He Demeuesues Meyo, ceesþer ef®e$es, DeefYe©®eerJee{JeCeejer HegmlekesÀ GHeueyOe keÀjeJeer. l³eeb®³eele Jee®evee®eer DeeJe[ efvecee&Ce keÀjeJeer.

8. mecegHeosMeve :

ceefleceboemeeþer ceveesef®eefkeÀlmeeue³es Deensle. lesLes l³eebvee mecegHeosMevee®eer megefJeOee osC³eele ³eeJeer pesCeskeÀ©vemeg¢{ veeieefjkeÀ cnCetve les yeveleerue.

84

9. J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe:

ceeflecebolJee®es ÒeceeCe efkeÀleer Deens ns Heengve efJeÐeeL³ee¥vee mJele:®³ee Hee³eeJej GYes jenC³eemeeþer efJeefJeOeJ³eJemee³eeb®es l³eeb®³ee #ecelesvegmeej ÒeefMe#eCe ÐeeJes. pesCeskeÀ©ve les DeelceefveYe&j nesleerue. Goe. efceþeF&®es yee@keÌmele³eej keÀjCes, keÀeHe[er efHeMeJ³ee efMeJeCes, cesCeyel³ee, Ke[t le³eej keÀjCes. (Goe [eWefyeJeueer ³esLeerue DeefmlelJeMeeUe).

10. ef¬eÀ³eeefMeuelesJej Yej ÐeeJee:

l³eeb®³ee DeY³eeme¬eÀceeceO³es ÒeeLeefcekeÀ Mew#eefCekeÀ keÀewMeu³eebMeer efveieef[le efJe<e³e þsJeCes DeeefCe JeeleeJejCeeMeerpegUJetve IesC³ee®³ee ¢efäves cetU keÀewMeu³es efMekeÀJeCes.

II ÒeefMe#eCe#ece ceeflecebo :-

ceeflecebolee DeefOekeÀ Demeu³eecegUs efMe#eCe#ece ÒeceeCes Meeues³e efMe#eCe oslee ³esCeej veener. Hejbleg keÀenercetueYetle keÀewMeu³es efMekeÀJelee ³esleerue.

1. mJele:®eer keÀeUpeer Ieslee ³esC³ee®³ee ¢efäves keÀewMeu³es efMekeÀJeCes.

Goe. Mejerj mJe®ílee ÒeefMe#eCe, ÒemeeOeve ÒeefMe#eCe, mJenmles KeeCes meeOeer meesHeer keÀeces keÀjlee ³esleerueFleHele efMe#eCe osCes.

2. meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es efMekeÀJeCes:

Goe. HeengC³eeb®es mJeiele keÀjCes, jnoejer®es efve³ece HeeUCes, efce$eeyejesyejerves KesUCes F.

3. keÀejkeÀ keÀewMeu³es :

4. Iejiegleer keÀewMeu³es :

HeÀjMeer HegmeCes, Fðeer keÀjCes, keÀHe[îeeb®³ee Ie[îeeb keÀjCes, Iejiegleer JeeHeje®³ee Jemleg neleeUCes.

5. Meeues³e efMe#eCeefJe<e³ekeÀ keÀewMeu³es :

Ie[îeeUe®es Jee®eve keÀjCes, meeceev³e efnMeesye keÀjCes, megìer veeCeer neleeUlee ³esCes.

6. Òel³e#e Jemletb®ee JeeHej keÀjeJe³eeme osCes.

7. ÒeyeueerkeÀjCe leÊJee®ee JeeHej keÀjeJee.

III osKejsKe DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee leerJe´ ceefleceboebyeeyele®ee ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce:

DeefleleerJe´ ÒeceeCeeceO³es peer cegues ceeieemeuesueer Deensle DeMee cegueebvee efMe#eCe oslee ³esle veener. DeeefCeDekegÀMeue mJe©Hee®es ÒeefMe#eCener oslee ³esle veener. ³ee cegueebmeeþer efMe#eCemebmLee DeeHeu³ee Yeejleele Dee{Uleveener. MeemekeÀer³e efveceMeemekeÀer³e eEkeÀJee mebmLeeceO³es®e l³eebvee þsJeC³eele ³esles l³eeb®³eeJej lesLes 24 leeme osKejsKeþsJeeJeer ueeieles. lesLes Heg{erue ieesäerJej Yej ÐeeJee.

85

1. mJeeJeuebyevee®eer keÀewMeu³es - mJenmles pesJeCe, DeeHeuee HeesMeeKe keÀjCes, efkeÀìkeÀ, ÒeeCeer Fl³eeoeRHeemetvemJele:®ee ye®eeJe keÀjCes.

2. DeeHeues peerJeve keÀesCel³eener ÒekeÀejs mebkeÀìele meeHe[Ceej veener DeeefCe l³ee®eyejesyej Flejebveener mebkeÀìeleHee[erue Demes Demet ve³es.

2De4 Òe%eeJeeve yeeuekesÀ

G®®e yeewef×keÀ #ecelee, efJeMes<e #ecelee DeeefCe iegCeOece& DemeCeeN³ee yeeuekeÀebvee Òe%eeJeeve yeeuekesÀ cnCeleele.p³ee yeeuekeÀeb®ee yegef×iegCeebkeÀ 140 Hes#ee DeefOekeÀ Demelees. DeMee yeeuekeÀebvee Òe%eeJeeve yeeuekesÀ cnCeleele. SKeeÐeeefJeefMeä #es$eeleerue KetHe ceesþîee ÒeceeCeeJej #ecelee Demeles. keÀener J³eeqkeÌle DeueewefkeÀkeÀ yegef×ceÊes®³ee ÒeefleYeemebHeVeDemeleele.

Òe%eeJeeve yeeuekesÀ : J³eeK³ee]

efHeÀjeves Je keÀyeea,

``meceepee®³ee ¢efäves cetu³eJeeve DeMee keÀesCel³eener #es$eele Þesÿ Òeleer®eer Hee$elee OeejCe keÀjCeeN³eekeÀesCel³eener Je³eesieìeleerue J³eeÅkeÌlevee Òe%eeJeeve cnCelee ³esF&ue.''

eqHeÌueieuej Je efyeMe,

``efJe%eeve, ieefCele, keÀuee, mepe&veMeerue uesKeve, mebefiele meeceeefpekeÀ vesle=lJe DeMee efJeMes<e #es$eeleerueG®®e Òeleer®eer Òe%ee, lemes®e meYeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer neleeUC³eemeeþer ueeieCeejer G®®e Òeleer®eer mepe&veMeerueleeDemeuesueer yeeuekesÀ cnCepes Òe%eeJeeve yeeuekesÀ nes³e.''

jsvPetueer,

``yeewef×keÀ Hee$elee, neleeleerue keÀe³ee&efJe<e³eer Þesÿ Òeleer®eer efveÿe DeeefCe G®®e mepe&veMeeruelee ³ee leerveIeìkeÀeleerue Deeblejef¬eÀ³es®ee HeefjHeekeÀ cnCepes ÒeefleYee nes³e. p³ee yeeuekeÀebceO³es ner meJe& iegCeJewefMeäîes DeensleeEkeÀJee peer cegues ³ee iegCeeb®ee efJekeÀeme meeOet MekeÀleerue Je meceepeesHe³eesieer #es$eele l³eeb®ee JeeHej keÀ© MekeÀleerue DeMeeryeeuekesÀ cnCepes Òe%eeJeeve yeeuekesÀ nes³e.''

[ve. Sue. Sce,

``Òe%eeJeeve efJeÐeeL³ee¥®³ee DeJ³ekeÌle yeewef×keÀ #ecelee ceeveefmekeÀefjl³ee ef®e$e jsKeeìC³ee®³ee yeeyeleerle G®®emlejeJej Demeleele. l³eecegUs les efve<HeÊeer³egkeÌle Je cetu³eceeHeveelcekeÀ efJe®eej keÀª MekeÀleele. l³eebvee pej HegjsmeeMew#eefCekeÀ DevegYeJe efouee lej les YeeJeer mecem³ee mees[efJeCeejs, mebmke=Àleerle Yej IeeueCeejs Je mebmke=Àleer®es cetu³eceeHevekeÀjCeejs nesleerue Demes leeefke&ÀkeÀ¢äîee ie=efnle Oejlee ³esCes MekeÌ³e Deens. ''

Òe%eeJeeve yeeuekeÀe®eer JewefMeäîes:

De. MeejerefjkeÀ JewefMeäîes:

1. Flej meeOeejCe cegueebHes#ee pevcele: 1.7 Fb®eeveer DeefOekeÀ ueebye (Gb®e) pevceeuee ³eslees.

86

2. Jepeveeves Flej meeOeejCe cegueebHes#ee peemle Demes ner cegues Deejesi³emebHeVe Je meg¢{ Demeleele.

3. ®eeueCes, efHeÀjCes Je yeesueCes ogmeN³ee cegueebHes#ee ueJekeÀj efMekeÀleele.

ye. yeewef×keÀ JewefMeäîes :

1. G®®e yegef×iegCeebkeÀ.

2. efJeefYeVe #es$eele DeefYe©®eer.

3. G®®e Meeues³e mebHeeove.

4. DeekeÀueve MeeqkeÌle DeefOekeÀ.

5. Decetle& eE®elevee®eer DeefYe©®eer.

6. ceesþe Meyomebûen Je l³ee®ee De®etkeÀ JeeHej.

7. Jee®eveele ueneve Je³eele JeekedÀÒe®eej Je JeekeÌ³es JeeHejleele. ueneve Je³eele ieesä meebieCes.

8. HegmlekeÀele DeefYe©®eer, vekeÀeMes, MeyokeÀesMe Je efJeéekeÀesMe ³eele DeeJe[ Demeles. Òeew{ebmeeþer®es Jee®eve,meeefnl³e ³eebceO³es ©®eer.

9. efoveoefMe&keÀe Je Ie[îeeUs ³eebyeÎue GlmegkeÀlee Demeles.

10. DeJeOeeve kesWÀêerkeÀjCe DeefOekeÀ Demeles.

11. keÀe³e&keÀejCeYeeJe ueies®e mecepelees. keÀesCel³eener Ieìvesceeieerue keÀejCe, HeefjCeece mebyebOeeb®eer peeCeerJeDemeles.

12. ef®e$ekeÀuee, mebefiele Je Flej keÀueele ÒeeefJeC³e Demeles.

13. ceeveefmekeÀ #eceleeb®ee l³eeb®³ee Je³eesieìeleerue cegueebHes#ee DeefOekeÀ ueJekeÀj efJekeÀeme nesCes. (Goe.ueJekeÀj Jee®et MekeÀCes) keÀefþCe ceeveefmekeÀ keÀe³ex keÀjlee ³esleele.

14. Yee<eeÒeYeglJe.

15. ef®ebleve ceveve Je keÀuHeveeMeeqkeÌle®ee efJekeÀeme neslees.

16. mebMeesOeveJe=Êeer.

17. mJe³ebÒe%ee G®®eÒekeÀej®eer Demeles.

18. cece&¢efä Demeles.

19. ¢M³eelcekeÀ Je ke=Àleer³egkeÌle keÀuee.

20. vesnceer®ee DeY³eeme HeÀej®e keÀceer keÀeueeJeOeerle HetCe& keÀjleele.

keÀ) J³eeqkeÌlecelJe JewefMeäîes:

1. DeelceefJeéeemet.

2. YeeJeefvekeÀ ÒeieuYelee.

3. vesle=lJe iegCe.

4. mepe&veMeeruelee.

87

5. meelel³eMeeruelee.

6. ceewefKekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌleJej ÒeYeglJe.

7. ®eewkeÀmeHeCee.

8. efveCe&³eMeeqkeÌle.

9. met#ce DeeefCe De®etkeÀ efveefj#eCe MeeqkeÌle.

10. megmecee³eesefpele.

11. yeefnce&gKeer.

12. efpe%eemet.

13. Òe³elveJeeoer.

14. efve½e³eer.

15. O³es³eefve<þe.

16. ef®ekeÀeìer.

17. DeefYeJ³eeqkeÌle keÀewMeu³e.

18. ÒeYeglJee®eer YeeJevee.

Òe%eeJeeve cegueeb®eer efveJe[:

Òe%eeJeeve yeeuekeÀe®³ee yegef×®eer ®ecekeÀ l³eeb®³ee Jele&veeletve ÒekeÀì nesle Demeles. Òe%eeJeeve efJeÐeeL³ee¥®eerefveJe[ Keeueerue efJeOeerÜejs keÀjC³eele ³esles.

1. SKeeÐee ÒeMvee®³ee GÊeje®³ee ceeO³eceeves.

2. cele ÒeoefMe&le keÀjC³ee®eer mebOeer efou³eeves.

3. MebkeÀe-kegÀMebkeÀe efJe®eejCeeÜejs.

4. yeg×erHeefj#eCeeÜejs efJeÐeeL³ee¥®ee yegO³eebkeÀ keÀe{tve DeeefCe efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ÒeceeefCele keÀmeesìîee osTveÒe%eeJeeve yeeuekeÀeb®ee MeesOe Ieslee ³eslees. (me=peveMeerueles®³ee ÒeceeefCele keÀmeesìîee)

5. Meeues³e ®ee®eC³ee Je Heefj#ee, Dev³e keÀe³e&¬eÀceeleerue menYeeie Je ÒeeefJeC³eecegUs DeesUKelee ³esleele.

6. efMe#ekeÀeb®es cele - Òe%eeJeeve yeg×er®eer efveJe[ keÀjC³eele efMe#ekeÀe®es cele cenÊJee®es Deens. pees efJeÐeeLeeamebHekeÀe&le jenlees l³ee®eer ³eesi³elee efMe#ekeÀ ®eebieu³ee leNnsves mecepet MekeÀlees.

Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®eer mecem³ee:

1. ÒeYeglJee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesC³ee®ee mebYeJe Demelees.

2. Òe%eeJeeve yeeuekeÀemeesyele DemeCeejer yeeuekesÀ meeceev³e yegef×®ee Demeu³eecegUs mecee³eespeve keÀjCes keÀþerCepeeles.

3. Òe%eeJeeve yeeuekeÀebvee pej ³eesi³e ceeie&oMe&ve efceUeues veener lej yesefMemle Je iegvnsieejerkeÀ[s JeUC³ee®eemebYeJe Demelees.

88

4. ÒeMebmee, mlegleer Je melele efceUCeeN³ee ³eMeecegUs ÒepeeJeeve cegues MesHeÀejC³ee®ee mebYeJe Demelees.

5. Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®³ee ieleervegmeej efJe<e³eele Òeieleer keÀjC³eeme ÒeefleyebOe Peeuee lej l³ee®eer DeY³eemeeleerueDeefYe©®eer keÀceer nesC³ee®ee mebYeJe Demelees.

Òe%eeJeeve yeeuekeÀebmeeþer Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce :

efMe#eCe Dee³eesieeves (1964-1966) meeueer ÒepeeJeeve yeeuekeÀeb®eer oKeue IesTve l³eeb®³eemeeþer efJeMes<eefMeHeÀejMeer kesÀu³ee.

1. Keeme keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀjCes.

2. meceJe³emkeÀebHes#ee Jej®³ee Jeiee&le ìekeÀCes.

3. Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®es JesieUs ieì keÀ©ve mJeleb$e ÒeefMe#eCe osCes.

4. mJeleb$e, mece=× DeY³eeme¬eÀce le³eej keÀjeJee.

5. Òe%eeJeeve yeeuekeÀebme F³eÊee ieeUtve Jej®³ee Jeiee&le ÒeJesMe ÐeeJee.

6. Òe%eeJeeve efJeÐeeL³ee¥meeþer ûebLeeue³ee®eer efJeMes<e J³eJemLee DemeeJeer. nJeer leer HegmlekesÀ neleeUt ÐeeJeer. G®®eÒeleer®es DeO³e³eve meeefnl³e, meboYe& DeO³e³eveemeeþer p³eeoe Mew#eefCekeÀ megefJeOee HegjJeCes.

7. Òe%eeJeeve efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeefJeOe Del³eeOegefvekeÀ DeO³eeHeve He×leeR®ee JeeHej keÀjeJee. Goe.

- mJe³eb DeO³e³eve - menkeÀe³e& DeO³e³eve

- ¬eÀceeqvJele DeO³e³eve - mecem³ee efvejekeÀjCe

- ÒekeÀuHe He×leer - DeeOeej He×leer

- meebefIekeÀ DeO³eeHeve - yegef×cebLeve

8. JesieUs Jeie& le³eej keÀjeJesle.

9. menMeeues³e keÀe³e&¬eÀceele efJeefJeOelee DeeCeeJeer. Goe.

- GlmeHetÀle& Yee<eCe - Jeeo efJeJeeo

- efveyebOe uesKeve - ef®e$ekeÀuee mHeOee&

- JekeÌle=lJe mHeOee& - yeeroJeekeÌ³e mHeOee&

- ®e®ee&

10. Òe³eesieMeeUsle efJeefJeOe Òe³eesie keÀjC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer.

11. Mew#eefCekeÀ meeefnl³e efveefce&leer keÀ©Jetve I³eeJeer.

12. efJeefJeOe ÒekeÀej®es, DeeJneveelcekeÀ mJeeO³ee³e ÐeeJesle.

13. efJeefJeOe mecem³ee Je ketÀì ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee Òeeslmeenve ÐeeJes.

14. efvejefvejeUs íbo peesHeemeC³eeme ÒeJe=Êe keÀjeJes.

15. MeeUsceO³es keÀceer Je³eele ÒeJesMe ÐeeJee.

16. Òe%eeJeeve efJeÐeeL³ee¥vee Jew³eeqkeÌlekeÀ efMe#eCe / ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

89

17. efJeMes<e MeeUe DeeefCe Jeiee&®eer efveefce&leer iejpes®eer Deens.

18. meecetefnkeÀ keÀe³ee&uee Òeeslmeenve osCes

19. meKeesue %eeve osCes.

20. mJeleb$ekeÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes

21. menueer®es efve³eespeve keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer meesHeJeCes

22. megÆerleerue MeeUe ner ³eespevee jeyeJeCes - DecesefjkesÀceO³es ner ³eespevee jeyeJeueer peeles. DeeJneveelcekeÀDeY³eeme¬eÀce efMekeÀJeuee peelees. lesLes efJeÐeeL³ee¥vee meJeexÊece HegmlekesÀ GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeleele.Jeiee&le ®e®ee& Ie[Jetve DeeCeleele. efJeefJeOe Òemebie efJeÐeeL³ee¥meceesj GYes kesÀues peeleele. ÒekeÀuHe le³eejkeÀjJetve Iesleele.

23. Keeme le%eeb®eer J³eeK³eeves Dee³eesefpele kesÀueer peeleele.

24. Òe%eeJeeve yeeuekeÀebme jeä^er³e Òe%eeMeesOe Heefj#eDee, efMe<³eJe=Êeer Heefj#ee ³eebve yemeC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes.

25. melele DeeJneveelcekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes. efJe®eejemeebþer KeeÐe HegjJeCeS.

26. efJeMues<eCe, mebMues<eCe, mebyeesOeelcekeÀ efJe®eej Òeef¬eÀ³ee, mepe&veMeeruelee ³eeme JeeJe osCes.

27. DeY³eemeefJe<e³ekeÀ mJe³eb meJe³eer He[eJ³eele ³eemeeþer efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee ÒeJe=Êe keÀjCes.

28. Òe%eeeve yeeuekeÀebmeeþer Heg{erue DeY³eeme¬eÀce eEkeÀJee J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer meeceev³eebHes#ee ceeie&oMe&vee®eerDeefOekeÀ iejpe Yeemeles l³eemeeþer l³eeb®³ee kegÀMeeûe yegef×®eer JesUer®e peeCeerJe nesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.cnCetve MeeUsle ÒeefMeef#ele mecegHeosMekeÀekeÀ[tve l³ee efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve mesJee HegjJeeJ³eele.

29. Jeiee&le DeO³eeHeve keÀjC³ee®eer mebOeer efJeÐeeL³ee¥vee DeOegveceOegve HegjJeeJeer.

30. ®eebieues DeeoMe& efJeÐeeL³ee¥meceesj þsJeeJes.

31. He³e&Jesef#ele DeY³eeme He×leer meg© keÀ©ve yegef×ceeve DeO³e³eveeL³ee¥vee ieìÒecegKe cnCetve vesceeJes. FlejefJeÐeeL³ee&vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjeJes.

32. mJeleb$e mebMeesOeve keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjeJes.

33. efJeefMeä ÒeMveebvee Devegme©ve ®e®ee& me$e meg© keÀjCes Je l³eele Òe%eeJeeve yeeuekeÀebvee menYeeieer keÀjCes.

34. efJeÐeeefvekesÀleve, veJeeso³e efJeÐeeue³es ³eeceOetve Òe%eeJeeve yeeuekesÀ efMe#eCeeHeetmeve Jebef®ele jent ve³es cnCetveefMe#eCe efoues peeles.

Òe%eeJeeve yeeuekeÀebvee ceeie&oMe&ve : Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®eer efveJe[

Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®es Jeie&

mece=× DeY³eeme¬eÀceDeO³eeHeve He×leer, DeO³eeHeve Mewueer

Òel³eskeÀ He×leer®ee GHe³eesie, ce³ee&oe De[®eCeer

³eesi³e He×leer®es GHe³eespeve

90

2(ye) DeO³e³eve De#ecelee (Learning Disabilities)

Mew#eefCekeÀ meb¬eÀceCee®³ee keÀeueeJeOeerle yengleskeÀ cegueebvee keÀener De[®eCeer ÒeMve efvecee&Ce nesleele. l³eeb®³eeiejpee mJeleb$e ceeiee&ves mees[JeeJ³ee ueeieleele. l³eeceOetve®e DeO³e³eve DekeÀe³e&#ecelee ner mebkeÀuHevee Heg{s Deeueer.1954 ceO³es DecesefjkesÀleerue G®®e v³ee³eeue³eeves efouesu³ee efvekeÀeueevegmeej, Òel³eskeÀ cegueeme l³ee®³ee iejpeebvegmeejmeJe& ÒekeÀej®³ee Mew#eefCekeÀ megefJeOee GHeueyOe keÀ©ve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eecegUs DeO³e³eveele ceeies He[CeeN³eecegueeb®ee MeesOe IesCes l³eeb®eer keÀejCes mecepetve IesCes ³eeJej meceHe&keÀ GHee³e³eespevee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. DeO³e³eveDekeÀe³e&#ece cegueeb®ee yeg×ebkeÀ ne meJe&meeOeejCe cegueeFlekeÀe®e Demelees HeCe lejerner DeO³e³eve Òeef¬eÀ³esle mecem³ee /De[®eCeer peeCeJeleele lemes®e l³ee efJeÐeeL³ee¥ceO³es Jele&veoes<e osKeerue Dee{Uleele. DeO³e³evekeÀewMeu³es DeelcemeelekeÀjC³eeme DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee #eceles®³ee DeYeeJeecegUs efJeÐeeL³ee&vee ³ee De[®eCeeRvee meeceesjs peeJes ueeieles.

DeO³e³eve De#ecelee : J³eeK³ee:

1962:

ceWotleerue ef¬eÀ³ee veerì Ie[le vemeu³eeves meJe&meeOeejCe keÀe³ee&leerue meewc³e $egìer cnCepes DeO³e³eve #eceleenes³e.

Bayer:

A learning disability is a neurobiological condition that affects theway kids of average to above information. Learning disability negativetyinputs the ability to acquire basic skills of listening, speaking, reading,writing and Mathemating

keÀeme DeeefCe cee³ekesÀue yemì:

p³ee cegueebceO³es DeO³e³eve De#ecelee Demeles DeMee cegueebceO³es yengleskeÀ JesUe l³eebveer efouesu³ee Òemebieer keÀe³emeeOeues DeeefCe l³eeb®³eekeÀ[tve l³ee Òemebieer keÀe³e DeHesef#ele Deens, ³eele leHeÀeJele Dee{Ules. efJeMes<ele: ner leHeÀeJeleSkeÀ eEkeÀJee DeveskeÀ efþkeÀeCeer efometve ³esles Goe. yeesueCes, Jee®eCes, efueefnCes, ieefCele Je mLeU, keÀeU, efJe<e³ee®eermecepe F.

1969 DecesefjkesÀleerue DeHebie efMe#eCe efJeYeeiee®³ee jeäer³e meuueeieej meefceleer, DeO³e³eve De#ece cegueebceO³es,cetueYetle Òeef¬eÀ³esceO³es keÀener $egìer Demeleele. DeekeÀueve, yeesueerYee<ee, efueefKele Yee<ee, ue#eHetJe&keÀ SskeÀCes, efJe®eejkeÀjCes, Jee®eve, uesKeve, yeesueCes, Meyoe®es JeCe&ve efueefnCes, ieefCeleeleerue keÀewMeu³eeceO³es efometve ³esleele. ³ee $egìerkeÀesCel³eener MeejerefjkeÀ efJekeÀejeves efvecee&Ce Peeuesu³ee vemeleele.

1. SskeÀuesues Meyo mecepetve IesTve l³eevegmeej ke=Àleer keÀjCes keÀefþCe peeles.

2. yeesueCes, efMekeÀCes, ue#eele þsJeCes DeJeIe[ peeles.

3. vescekeÌ³ee Meyoeb®ee JeeHej keÀjlee ³esle vemeu³eecegUs efJe®eej ³eesi³e Meyoele ceeb[lee ³esle veenerle.

4. DeLee&efJe<e³eer DeekeÀueve keÀjleevee ceveele ieuuele nesles. Goe Jej-Keeueer GpeJee - [eJee F.

5. Meyoeb®es G®®eej ³eesi³e vemeleele.

6. nelee®³ee yeesìeb®³ee neue®eeueer me#ecelesves keÀjC³eeme JesU ueeielees.

91

7. mee³ekeÀue ®eeueJeCes, oesjer G[îee F. ieesäer DeJeIe[ keÀjleele.

8. DeY³eemee®³ee meJe³eer ³eesi³e vemeleele.

9. ogmeN³ee efJeÐeeL³ee¥®es neJeYeeJe mecepele veenerle.

10. ieeCeer iegCeiegCeleele.

11. HeeuekeÀeb®es ÒeYeglJe ceev³e keÀjle veenerle.

12. efce$eebJej oeoeefiejer.

13. DeefOekeÀ le¬eÀejKeesj.

14. keÀesCel³eener keÀeceele vekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe.

15. mebJeeo meeOeCes pecele veener.

16. Flejeb®eer keÀoj keÀ© MekeÀle veener.

17. J³eJenej®eeleg³ee&®ee DeYeeJe.

18. DeveeJeM³ekeÀ ieesäerle jceceeCe.

19. ogjeûener.

20. Jeiee&le efJeveekeÀejCe FkeÀ[tve eflekeÀ[s efHeÀjCes.

21. efKe[efkeÀletve yeensj yeIele jenCes.

22. HegmlekeÀe®eer Heeves ve Jee®elee Gueìle jenCes.

23. keÀeU, JesU Je DeJekeÀeMe ³eeb®³ee mebkeÀuHevee mHeä vemeCes.

24. SkeÀeûe nesTve keÀece HetCe& keÀjC³ee®eer #ecelee vemeCes.

25. JesUsle keÀece HetCe& keÀ© ve MekeÀCes.

26. DeefmLej Je Jele&veele Dee{Utve ³esCeejer ®eb®eue ceveesJe=Êeer

27. nÆer, efMemleer®ee DeYeeJe.

28. SskeÀC³ee®eer meJe³e keÀceer.

29. melele ye[ye[ keÀjCes, leeW[eves DeeJeepe keÀe{Ces.

30. ef®e[Keesj Je=Êeer.

31. veefJeve HeefjefmLeleeruee leeW[ osC³eeme me#ece vemeleele.

32. SKeeÐee ieesäerle peemle JesU jcet MekeÀle veener.

33. ce³ee&efole DeJeOeevekeÀ#ee.

34. mJele:®³ee Jemleg njJeleele, DeJ³eJeefmLele Demeleele. Jemlet J³eJeefmLele þsJeCes pecele veener.

35. Jele&veele Dee{Utve ³esCeejer ®eb®euelee.

92

DeO³e³eve DekeÀe³e&#ece yeeuekeÀeb®eer ue#eCes:

1. ce³ee&efole DeJeOeevekeÀ#ee.

2. ÞeJeCeeleerue DekeÀe³e&#ecelee.

3. DeefmLej Je ®eb®eue.

4. o=äer De#ecelee.

5. keÀceer mcejCe.

6. J³eJenej%eevee®ee DeYeeJe.

7. mebyeesOeve DeekeÀueveeceOeerue mecem³ee.

8. ef¬eÀ³eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe.

9. ¬eÀcemebyebOe peeCeerJes®ee DeYeeJe.

10. ue³e Je leeue.

11. ¢äer Je neue®eeue ³eebceO³es cesU Ieeuelee ³esle veener.

12. ce³ee&efole DeJeOeevekeÀuee.

13. SskeÀC³eeleerue DekeÀe³e&#ecelee.

14. J³eJenej%eevee®ee DeYeeJe.

DeO³e³eve De#eceles®eer keÀejCes:

I pewJe keÀejCes:

Mew#eefCekeÀ¢äîee De#ece Demeuesu³ee cegueebceO³es peer DeveskeÀ JewefMeä~s efometve ³esleele leer SkeÀe efHe{erHeemetveogmeN³ee efHe{erkeÀ[s meb¬eÀefcele Peeuesueer Dee{Uleele. DevegJebMe DeeefCe Mew#eefCekeÀ De#ecelee ³eeb®³eeceOeerue HejmHejmebyebOeHeg{erue efvejer#eCeeJe©ve peeCeJelees.

Mew#eefCekeÀ¢äîee De#ece Demeuesu³ee cegueebceO³es peer DeveskeÀ JewefMeäîes efometve ³esleele leer SkeÀe efHe{erHeemetveogmeN³ee Heer{erkeÀ[s meb¬eÀefcele Oeeuesueer Dee{Uleele. DevegJebMe DeeefCe Mew#eefCekeÀ De#ecelee ³eeb®³eeceOeerue HejmHejmebyebOeHegPeerue efvejer#eCeeJe©ve peeCeJelees.

1. meeOeejCeHeCes 25 ìkeÌkesÀ cegues Deefleef¬eÀ³eeMeerue DeeefCe yejer®e YeeJeveeMeerue Demeleele DeeefCe ns iegCeSkeÀe HeeuekeÀeceO³es GHeefmLele Demeu³eeves les meb¬eÀefcele nesleele.

2. Jee®eeoes<e, DeY³eemeeleerue GCeerJee ³ee JebMeHejbHejeiele keÀener kegÀìgbyeeceO³es Dee{Uleele.

3. ³eg.Sme.S. ceOeerue Meeðe%eeveer DeeefCe ceevemeMeeðe%eebveer DeMee keÀener pevegkeÀeb®ee MeesOe ueeJeuesueeDeens efkeÀ p³ee pevegkeÀebcegUs Jee®eve DeeefCe Flej Mew#eefCekeÀ yeeyeleerceO³es efJeefMeä mecem³ee GÓJeleele.

93

II Mejerj Meeðeer³e keÀejCes:

ceO³eJeleea ®esleemebmLes®³ee meg³eesi³e keÀe³e&#ecelesJej®e ceguee®³ee Mew#eefCekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme DeJeuebyetveDemelees. DeeHeu³ee ceO³eJeleea ®esleemebmLes®³ee keÀe³ee&le GCeerJe efvecee&Ce Peeu³eeme ®eslee ogKeeJeleele Je l³eeletveMew#eefCekeÀ De[®eCeer GÓJele Demeleele. ³ee oesIeeb®ee mebyebOe ceWot, ces©jppet DeeefCe mebosMeJenve keÀjCeeN³ee®esleebceO³es oes<e GlHeVe nesCes F. Demelees. l³ee®eer keÀejCes Heg{erue ÒeceeCes.

1. ces©jppetuee keÀener keÀejCeeves ogKeeHele Peeueer cnCepes mebosMeJenve keÀjC³eeN³ee ®eslee DeeHeues keÀe³e&veerì keÀ© MekeÀle veenerle Je l³eeletve efMe#eCeefJe<e³ekeÀ De[®eCeer GlHeVe nesleele.

2. DeHeIeeleecegUs eEkeÀJee pevceHetJe&keÀeUele pevcee®³ee JesUer eEkeÀJee pevceeveblej ueies®e ®esleeefJe<e³ekeÀ keÀenerDe[®eCeeRcegUsW ceWotuee ogKeeHele Heesnesle®es Je Mew#eefCekeÀ #eceles®ee Nneme nesT MekeÀlees.

3. cegueeb®³ee Mejerjele peerJevemelJeeb®eer GCeerJe efvecee&Ce nesles lesJne cegueeb®³ee jkeÌle meb®eejeceO³es SkeÀÒekeÀej®eer De#ecelee efvecee&Ce nesles DeeefCe l³eecegUs ceO³eJeleea ®esleemebmLes®es keÀe³e& megjefUle ®eeueC³eemeeþer p³eepeerJevemelJee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles l³ee peerJevemeÊJeeb®es ³eesi³e ÒeceeCeele mebMues<eCe nesle veener.

4. DeVe HeoeLee¥ceO³es jbieeb®ee DeeefCe KecebieHeCee DeeCeC³eemeeþer Dev³e keÀener HeoeLee&®ee JeeHej kesÀueepeelees DeeefCe cegueebkeÀ[tve pesJne ns HeoeLe& yeN³ee®e ÒeceeCeele KeeC³eele ³esleele lesJne l³eeletve Deefleef¬eÀ³eeMeeruelee,DeeJesieMeeruelee DeeefCe YeeJeveelcekeÀ Demeceleesue F. ieesäer efvecee&Ce nesleele DeeefCe l³eeletve®e ceO³eJeleea ®esleemebmLes®³eeDeHekeÀe³ee&uee ÒeejbYe neslees.

III JeeleeJejCeer³e keÀejCes :

1. ceeles®³ee ieYee&Me³eele Demeleevee ieYee&uee ³eesi³e ÒekeÀej®es Hees<ekeÀ DeVe ve efceUt MekeÀCes DeeefCe ieYee&®³eeefJekeÀemee®³ee ¢äerve meoes<e JeeleeJejCe Demeles.

2. DeHegN³ee efoJemeeb®eer Òemegleer DeeefCe ³eesi³e l³ee YeeweflekeÀ JeeleeJejCee®ee DeYeeJe pevcemece³eer cegueeuee³eesi³e les JeeleeJejCe ÒeeHle ve nesCes eEkeÀJee ®esleemebmLesle keÀener ÒekeÀej®eer $egìer efvecee&Ce nesCes.

3. HeeuekeÀeb®es ogue&#e - ceguee®³ee Iej®es keÀewìgbefyekeÀ JeeleeJejCe®e efMe#ekeÀeuee DevegkegÀue vemesue DeeefCeefMe#eCeefJe<e³ekeÀ ÒesjCee osKeerue vemesue DeMee HeefjefmLeleerle cegueeueeue Mew#eefCekeÀ GÊespeve osCeeN³ee ieesäer DevegHeefmLeleDemeleele. l³eecegUs DeO³e³eveele ceeies He[leele.

4. MeeUsle yeeuekeÀeb®eer nesCeejer GHes#ee - Meeues³e mebmLesleerue efMe#eCe pej cegueebvee efMekeÀJeC³ee®³ee¢efäves efJeMes<e o#elee yeeUiele vemeleerue eEkeÀJee ogue&#e keÀjle Demeleerue lej les efJeÐeeLeea Mew#eefCekeÀ¢äîee ceeiesjenleele.

5. Deieoer meg©Jeeleer®³ee Je³eeceO³es Hees<ekeÀ DeVe ve efceUCes, jesieeb®ee ÒeeotYee&Je, cegueeuee ogKeeHele Heesnes®eCeseEkeÀJee SKeeoe DeHeIeele pees ceO³eJeleea ®esleemebmLes®es keÀe³e& veerì Ie[t osle veener.

6. Mew#eefCekeÀ mebmLesleerue JeeleeJejCe pej yeewef×keÀ efJekeÀemee®³ee ¢efäves DevegketÀue vemesue DeeefCe cegueeueeGÊesefpele keÀjCeejs DevegYeJe ÒeeHle nesle vemeleerue lej l³eeletve efMe#eCeefJe<e³ekeÀ De#ecelee efvecee&Ce nesT MekeÀles.

94

7. ceguee®eer Yee<eeefJe<e³ekeÀ keÀewMeu³es efJekeÀefmele nesC³ee®³ee ¢efäves ÒeefleketÀue JeeleeJejCe Demesue DeeefCeefMe#eCee®³ee yeeyeleerle Je[erue ceb[Uer ue#e osle vemeleerue lej Mew#eefCekeÀ De#ecelee GÓJeles.

8. yeeuekeÀe®³ee Jele&veeleerue ®eb®euelee Je DeefmLejlee ner keÀejCes nes³e.

DeO³e³eve De#eceles®es JeieeakeÀjCe:

DeO³e³eve De#ecelee DemeCeeN³ee cegueeb®ee yegO³eebkeÀ mejemejer efkebÀJee l³eeHes#ee peemlener Demelees. HeCe lejermeceJe³emkeÀ cegueebÒeceeCes Mew#eefCekeÀ Òeieleer keÀªve IesC³eele les ceeies He[leele. yeesOeelcekeÀ efJekeÀemeele De[LeUeDeeu³eeves DeO³e³eve De#ecelee efvecee&Ce nesles.

DeO³e³eve De#eceles®es JeieeakeÀjCe:

1) Jee®eve De#ecelee.

2) uesKeve De#ecelee.

3) ieefCele De#ecelee.

2ye.1 Jee®eve De#ecelee: (Dyslexia)

DeesJesve ³eeb®³ee HeenCeervegmeej, SskeÀuesues Meyo, JeekeÌ³e Hegvne pemes®³ee lemes cnCeC³eelener ³ee cegueebvee KetHeDe[®eCeer ³esleele.

De[KeUle Jee®eCes, Meyo - De#ej ieeUCes Je Meyoe®ee JesieUe G®®eej keÀjCes ner ÒeLeceoMe&veer ue#eCesnes³e. .

Jee®eve De#eceefJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes : (Dyslexia)

1. cegUe#ejeleerue ¬eÀce ueeJeCes keÀefþCe peeles.

2. leeueye× keÀefJelee cnCelee ³esle veener.

3. Yee<es®eer cegUe#ejs efMekeÀC³eeme keÀefþCe peeles cnCetve Jee®eve De[KeUle Je meeJekeÀeMe Demeles.

4. JeekeÌ³eeleerue Meyoeb®ee ¬eÀce ue#eele jenle veener. (Goe. keÀlee&, keÀce&, ef¬eÀ³eeHeo) l³eecegUs DeLe&HetCe&JeekeÌ³ej®evee nesle veener.

5. ue#e keWÀêerle keÀ©ve keÀece HetCe& keÀjC³ee®eer kegÀJele vemeles. l³eecegUs Jee®eleele De[LeUe DeeCeu³eemeHegvne meg© keÀjleevee De[®eCe ³esles.

6. De#ejmecetne®ee DeLe&yeesOe nesle veener.

7. [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s, Je©ve Keeueer DeMee efoMesves Jee®eleevee De[®eCeer ³esleele.

8. Hegvne Hegvne lees®e Meyo Jee®eCes.

9. ÒeLece Òel³eskeÀ De#ej DeesUKetve Hegvne SkeÀef$eleHeCes Jee®eCes.

10. kesÀJeU Meyo DeesUKetve Jee®et MekeÀle veener.

11. ¢M³e mebHeÊeer ce³ee&efole

95

12. meoes<e G®®eejCe

13. DeHeefjef®ele Meyo efomeu³eeme l³ee®ee G®®eej keÀmee keÀjeJee Demee mebbYe´ce He[lees.

14. veJeerve MeyoÒe³eesie keÀjleele.

15. SkeÀ-SkeÀ Meyo veJeerve Jee®eleele.

16. DeOe&efJejece, HetCe&efJejece ³esLes ue#e osle veenerle.

17. Gueìs Jee®eleele.

18. Deboepeeves Jee®eleele.

19. Jee®evee®ee kebÀìeUe keÀjleele.

20. peemle JesU Jee®et ve MekeÀCes.

21. Jee®eleevee yeje®e $eeme peeCeJelees.

22. meboYee&ves Jee®eve ner ke=Àleer l³eeceeveeves meesHeer Jeeìles Hejbleg kesÀJeU Meyo DeesUKetve Jee®et MekeÀleveenerle.

Jee®eveoes<e De[®eCeer:

1. SskeÀuesues Meyo, JeekeÌ³e, Hegvne pemes®³ee lemes cnCeC³eele De[®eCeer ³esleele.

2. Jee®eve keÀjleevee keÀesCel³ee efþkeÀeCeer Meyo lees[eJesle eEkeÀJee JeekeÌ³ee®ee efkeÀleer Yeeie SkeÀeJesUer Jee®eueepeeJee ³eemebyebOeer Jee®eveoes<e Demelees.

3. keÀener cegueebvee De#ejeb®ee veerì G®®eej keÀjlee ³esle veener. eEkeÀJee SKeeoe OJeveer G®®eejC³eeleDe[®eCe ³esles.

4. Meyoes®®eej veerì ³esle veener.

5. DeeHeCe keÀe³e Jee®eues ³ee®es veerì DeLee&keÀueve nesle veener.

Jee®eveoes<eeJejerue GHee³e³eespevee:

1. p³ee cegueebvee De#ejeb®ee veerì G®®eej keÀjlee ³esle veener eEkeÀJee OJeveer G®®eejC³eele De[®eCe DemelesDeMee cegueebvee OJeveerefJe<e³ekeÀ ³eb$eeb®³ee meene³³eeves G®®eej efMekeÀJeeJesle Je leMeer meJe³e keÀjJetve I³eeJeer.

2. DeeoMe& Jee®evee®ee cepeketÀj Hegvne Hegvne SskeÀJeeJee. ³eemeeþer Jee®evee®es OJeveercegêCe kesÀuesues Demesuelej les meesHes peeles. DeMee Jee®evee®es DevegkeÀjCe keÀjC³eeme cegueeuee Òeeslmeenve ÐeeJes.

3. ceevemeMeeðeer³e eEkeÀJee JewÐeefkeÀ³e mJe©Hee®³ee mecem³escegUs l³eeb®es Meyoes®®eej veerì nesle veenerle.DeMee HeefjefmLeleerle l³eeb®es mecem³es®es efveoeve keÀ©ve l³eeb®³ee mecem³es®eer efveef½ele ceeefnleer keÀ©ve ÐeeJeer Je l³eeJejGHe®eej keÀjeJesle. (Goe. Jee®eeoes<e).

4. veerì DeLee&keÀueveemeeþer SkeÀeHes#ee peemle JesoveWefê³eeb®es leb$e JeeHejeJes. JesieJesieÈ³ee ieesäer l³eebveeSskeÀefJeC³eele ³eeJ³ee. l³ee®eyejesyej Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJeeb®es keÀLeve keÀjC³eeuee Òeeslmeeefnle keÀjeJes. l³eeb®³eeyejesyejSKeeÐee efJe<e³ee®eer ®e®ee& keÀjeJeer. pesCeskeÀ©ve HeeneCes, G®®eejCe F. Jesoveeb®ee SkeÀe®eJesUer JeeHej keÀmee keÀjeJeene DevegYeJe osCes. Demes DevegYeJe efou³eeveblej l³eebvee Jee®etve DeLe& ueeJeC³ee®eer meJe³e ueeJeeJeer. Jee®eve efJe<e³ee®eerHeeleUer l³eeb®³ee DeekeÀueve MeeqkeÌleleerue Demesue DeMee®e HeeþîeJemletb®ee meceeJesMe DemeeJee. pes Meyo l³eeb®³ee

96

ceeefnleerleues vemeleerue l³eeb®es DeLe& efJeÐeeL³ee&vee meebieC³eele ³eeJes. DeeefCe DeeJeM³ekeÀlee He[u³eeme Meyo eEkeÀJeeJeekeÌ³eeleerue DeeMe³ee®es mHeäerkeÀjCe ÐeeJes.

5. íesìs íesìs ÒeMve efJe®ee©ve HetCe& JeekeÌ³eele GÊejs osC³eeme meebieeJes.

6. ef®e$eHeÆîee, veeìîeerkeÀjCe, yeentueerveeìîe, ¢keÀ-ÞeeJ³emeeOeves, HeÌue@Me keÀe[& lemes®e mebieCekeÀe®eeGHe³eesie keÀjeJee.

2ye.2 uesKeve De#ecelee (Dysgraphia)

DeHetCe& uesKeve, De#ej ueneve ceesþs, Meyo Jee De#ej ieeUCes Meyo Gueìmegue³e efuenerCes ner ÒeeLeefcekeÀue#eCes uesKeve De#ece efJeÐeeL³ee¥®eer nes³e. efueKeeCeeceO³es ner cegues De#ece Demeleele.

uesKeve De#ece efJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes:-

1. efueefnleevee Meyo ieeUCes eEkeÀJee Jee{JeCes.

2. Meyoeb®eer Deoueeyeoue keÀjCes.

3. Hesve eEkeÀJee Hesvmeerue neleele veerì Oe© ve MekeÀCes.

4. efuenerC³ee®ee kebÀìeUe Demelees. l³eecegUs efuenerC³ee®eer ef¬eÀ³ee ìeUleele.

5. efueKeeCee®ee Jesie DeefleMe³e meeJekeÀeMe Demelees.

6. mJe³ebmHetÀle&HeCes efuent MekeÀle veenerle.

7. De#ej megJee®®e vemeles. Jee®eCesosKeerue keÀefþCe nesles.

8. Meg×uesKeveeleerue ®egkeÀeb®es ÒeceeCe YejHetj Demeles.

9. efJejeceef®evns meceHe&keÀ efþkeÀeCeer JeeHejle veenerle.

10. ojJesUer JesieJesieÈ³ee Meyoeb®³ee mHeseEueieceO³es ®egkeÀe nesleele.

11. De#ejs eEkeÀJee Meyo Gueìmegueì efuenerleele. (Goe. ye, [, eEkeÀJee jme, mej F.).

12. Kee[eKees[ peemle keÀjleele.

13. meejK³ee efomeCeeN³ee De#ejele ieeWOeU keÀjleele. (Goe. ce, Le/Ie, Oe, F.).

14. SkeÀe Meyoele DeefOekeÀ DeveeJeM³ekeÀ cegUe#ejs IegmeJeleele.

15. NnmJe, efoIe&, keÀevee, cee$ee, Jesueebìer, pees[e#ejs ³eeyeeyeleerle ®egkeÀe keÀjleele.

16. G®®eejele ³eemeejKesHeCee Demeuesu³ee De#ejele ieuuele keÀjleele (Goe. ì, þ /[,{,ve, CeF.).

17. Meyo DeeefCe mebK³ee ³eeleerue keÀener Yeeie ieeUtve ìekeÀleele.

18. ie=nHeeþ SkeÀìs HetCe& keÀ© MekeÀle veenerle.

19. leeW[er SkeÀ cnCeleele Hejbleg Òel³e#eele Jenerle JesieUs®e efuenerleele.

20. KetHe oeyetve efuenerleele. MeyoebceOeerue Deblej De³eesi³e Demeles. SkeÀe mejU js<esle efuenerle veenerle.

97

21. De#ejeb®³ee DeekeÀejeceO³es keÀceer peemleHeCee peeCeJelees.

22. oesve MeyoebceO³es Hegjsmes Deblej vemeles.

23. DeesUer ve DeeKeuesu³ee keÀeieoeJej efuent MekeÀle veenerle.

uesKeveoes<e otj keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ GHe¬eÀce:

1. DeMee efJeÐeeL³ee¥®es uesKeer keÀece keÀceer keÀjeJes.

2. efveyebOee®es efJe<e³e osleevee efJeÐeeL³ee¥vee DeeJe[er®es efJe<e³e efveJe[C³ee®eer mebOeer ÐeeJeer pesCeskeÀ©ve efJeÐeeL³ee¥veeefuenerC³eeme Òeeslmeenve efceUsue.

3. nmlee#ejeme HeÀej cenÊJe osT ve³es.

4. v³etveieb[ efvecee&Ce nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer.

5. efJeÐeeL³ee¥®³ee uesKeer keÀecee®es Heefj#eCe keÀjleevee efueKeeCeeleerue mHeseEueieHes#ee DeeMe³eeuee cenÊJeÐeeJes.

6. efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀ DeesU mees[tve efuenerC³eeme meebieeJes l³eecegUs De#ej SkeÀele SkeÀ nesCeej veener.

7. ieefCeleemeeþer GY³ee js<ee keÀ©ve Jener JeeHejC³eeme ÐeeJeer.

8. ieefCeleeleerue ef®evnebmeeþer JesieJesieUs jbie þjJeeJesle Je les®e JeeHejeJesle.

9. Jee®eleevee DeeHeCe [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s peelees. cee$e ieefCele mees[Jeleevee GpeJeerkeÀ[tve [eJeerkeÀ[smees[Jelees. l³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveele ieeWOeU neslees. l³eecegUs yeeCee®³ee ceoleerves ieefCele mees[C³ee®eer efoMeeoMe&Jelee ³esF&ue.

10. pees[erves keÀece keÀjC³eeme ÐeeJes (Goe. SkeÀ ngMeej Je SkeÀ DeO³e³eve De#ecelee Demeuesuee).DeO³e³eveDe#ecelee Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥me HeÀÈ³eeJej®eer ceeefnleer GlejJetve IesC³ee®eer ceole keÀjC³eeme ngMeej efJeL³ee¥memeebieeJes.

11. efJeÐeeL³ee&®es nmlee#ej KetHe®e JeeF&ì Deens Demes Dee{Uu³eeme meene³³ekeÀ uewKeefvekeÀ ÐeeJee.

12. Meg×uesKeveemeeþer DeJeIe[ peeCeejs Meyo ÒeLece HeÀÈ³eeJej efuenerC³eele ³eeJes. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeMeyoeb®es efveefj#eCe keÀjeJe³eeme meebieeJes DeeefCe l³eebveer lees Meyo keÀmee efueneruee neslee les lee[tve HeenC³eeme meebieeJes.

13. efJeÐeeL³ee¥ves efueneruesuee Meyo DeeefCe De®etkeÀ Meyo ³ee oesvner G®®eej cegueekeÀ[tve keÀ©ve I³eeJesleDeeefCe keÀesCelee G®®eej yejesyej Deens ns l³eeuee efMekeÀJeC³eele ³eeJes. lees Meyo JeemleJeele keÀmee efueefnuee peelees lesl³ee®³ee ceveeJej þmesue Demee Òe³elve keÀjeJee. ÒeLece lees Meyo l³eeuee Heentve efuentve ÐeeJee DeeefCe veblej lees Meyove Heenlee DeeHeu³ee ceveeves efuenerC³eeme meebieeJee.

14. Meyoe®ee G®®eej vekeÌkeÀer keÀmee Deens l³eeÒeceeCes l³eeb®³eekeÀ[tve Meyoeb®ee G®®eej keÀjJegve I³eeJee.

15. cepeketÀj Hegvne Hegvne Jee®etve efueneJe³eeme ÐeeJee cnCepes l³ee®ee mejeJe nesF&ue.

16. efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve De#ejeb®eer HegjsMeer meJe³e keÀ©ve ÐeeJeer DeeefCe De#ejs mejU js<esle efuenerC³eemeeþerDeeuesKeHe$ee®ee JeeHej keÀjeJee.

17. SkeÀ Meyo ogmeN³ee MeyoeHeemetve mHeä JesieUe efomesue DeMee ÒekeÀej®eer meJe³e efJeÐeeL³ee¥vee ueeJeeJeer.

18. De#ejs SkeÀceskeÀebJej Dee¬eÀceCe keÀjleerue FlekeÀer ueeietve efuent ve³esle Òel³eskeÀ De#ej JesieUs efomeeJes.

98

19. DeeJeM³ekeÀlee Jeeìu³eeme ÒeLece efJeÐeeL³ee¥vee Òel³e#e l³eeb®ee nele Oe©ve JeUCe ueeJeeJes cnCepesDe#eje®eer veerì ceeveefmekeÀ Òeeflecee le³eej nesF&ue.

20. De#ejeb®es DeekeÀej vekeÌkeÀer keÀmes Deensle ns efJeÐeeL³ee¥®³ee veerì ue#eele ³eeJes ³eemeeþer ³eesi³e l³eemeen®e³ee&®eer meJe³e keÀjeJeer. cnCepes Òel³eskeÀ De#eje®es JeUCe keÀmes Deens ns l³eeb®³ee veerì ue#eele ³esF&ue JeefuenerC³eeleerue ®egkeÀe keÀceer nesleerue.

21. uesKeveemeeþer ³eesi³e efjleerves keÀmes yemeeJes DeeefCe De#ejs keÀMeer efueneJeer ³eemebyebOeer®es ceeie&oMe&vekeÀjeJes.

22. efJeÐeeL³ee¥®³ee mvee³etbceO³es yeUkeÀìer ³esC³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee neue®eeueeR®ee J³ee³eece l³eeb®³eeneleebvee ÐeeJee. ÒeejbYeer JeeUtJej De#ejs efiejJeC³ee®eer meJe³e ueeJeeJeer.

23. 1ueer les 12 Jeer®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer Meeues³e efMe#eCe efJeYeeieeves uesKeer Heefj#esmeeþer 25 ìkeÌkesÀpeeoe JesU efouee Deens.

2ye.3 ieCeveoes<e (Dyscalculia) ieefCeleer³e De#ecelee/ieCeve De#ecelee

ieefCeleer³e ef¬eÀ³ee keÀjC³eeme De#ece DemeCes cnCepes ieCeveoes<e nes³e.

ÒeeLeefcekeÀ ue#eCes:-

1. ef®evnebceOeerU ieeWOeU (- + x ÷ ) F.

2. DebkeÀ Gueì megueì IesCes.

3. MeeeqyokeÀ ieefCelee®es DeekeÀueve ve nesCes.

4. leeW[er efnMeesyeeme De[®eCe.

ieefCeleer³e De#ecelee DemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee&®eer ue#eCes:

1. yeesìeb®ee GHe³eesie ceespeC³eemeeþer Jej®³ee F³elleeHe³e¥le keÀjleele.

2. DeLe&HetCe& ceespeceeHe keÀjlee ³esle veener.

3. met$e, Heeþs, lekeÌles, otjOJeveer ¬eÀceebkeÀ mcejCeele þsJeCes keÀefþCe peeles.

4. mebK³es®ee, DebkeÀeb®ee Je l³eeb®³ee eEkeÀceleer®ee cesU Ieeuelee ³esle veener.

5. ieefCeleele nele®ee OejCes efJemejleele.

6. yesjpesHes#ee JepeeyeekeÀer keÀjCes keÀefþCe peeles.

7. Decetle& keÀuHeveebJej DeeOeeefjle Yetefceleer, ef$ekeÀesCeefceleer F. ieefCele DeJeIe[ peeles.

8. ieefCeleer Yee<ee mecepeCes keÀefþCe Jeeìles.

9. GÊej Heef$ekesÀle ieefCele GlejJeleevee ®egkeÀer®es GlejJeleele.

10. Hee{s Heeþ keÀ© MekeÀle veener.

99

10. 1 les 10 DebkeÀeleerue ¬eÀce ueeJeCes keÀefþCe peeles.

11. Meyo DeeefCe mebK³ee ³eebleerue keÀener Yeeie ieeUtve ìekeÀleele.

ieefCeleer³e De#ece efJeÐeeL³ee¥vee ³esCeeN³ee De[®eCeer:

1. ieefCeleeleerue Òel³e#e ke=ÀleeRceOeerue De[®eCeer.

2. ketÀì ÒeMveeleerue leÊJeeb®ee MeesOe IesCes.

3. DeLe&HetCe& ceespeCes.

4.¢keÀ-ÞeeJ³e ef®evneb®ee cesU IeeueC³ee®es keÀewMeu³e.

5. efoMeeJee®ekeÀ mebK³eeb®eer j®evee keÀjCes.

6. ¬eÀceJee®ekeÀ.

7.ieefCeleeleerue ef¬eÀ³eeb®ee ¬eÀce.

8. leeW[er GoenjCes mees[efJeleevee ³esCeeN³ee De[®eCeer.

9.mebK³ee Je ef®evns Jee®elee ve ³esCes.

10. ieefCeleeleerue meebkesÀeflekeÀ ef®evneb®ee GHe³eesie keÀjlee ve ³esCes.

11. ieefCeleeleerue ef®evns efueefnC³eeceO³es ³esCeeN³ee De[®eCeer.

12. ieefCeleeleerue ceO³eJeleea keÀuHevee, lelJe mecepeC³eeceOeerue De[®eCeer.

GHee³e³eespevee:

1 cetlee&keÀ[tve Decetlee&keÀ[s peeJes.

2 ceeO³eefcekeÀ Je G®®eceeO³eefcekeÀ Meeueeble Heefj#ee efJeYeeieeves ieCeveoes<e Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer yeerpeieefCeleJe Yetefceleer ne efJe<e³e JeieUuee Deens.

3 peemle JesU osCes.

meJe&meeceev³e GHee³e³eespevee:

1. Jee®eve, uesKeve, ieCeve ³eele melele ³esCeeN³e DeHe³eMeecegUs ³eeeflevner ieesäeR®ee kebÀìeUe ³eslees. efkeÀleernerÒe³elve kesÀues lejer Heefj#esle ³eMe efceUle veener. l³eecegUs DeY³eeme MeeUe ³ee yeÎue efleìkeÀeje efvecee&CenesCeej veener ³ee®eer o#elee I³eeJeer.

2. DeMee efJeÐeeL³ee¥®ee DeelceefJeéeeme Je mJeÒeeflecee meg©JeeleerHeemetve®e keÀceer Demeles l³eeJej HeefjCeece nesCeejveener ³ee ieesäerkeÀ[s ue#e ÐeeJes.

3. DeMee efJeÐeeL³ee¥vee DeeHeu³ee keÀcelejlee peeCeJele Demeleele HeCe lemes keÀe nesles les mecepele vemeu³eecegUsl³eebvee leeW[er mecepetve ÐeeJes.

4. ieìele keÀece keÀjC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer. meceJe³emkeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee menkeÀe³ee&ves efMekeÀC³eeme ÒeeslmeenveÐeeJes.

100

5. efJeÐeeL³ee¥ceO³es v³etveieb[ efvecee&Ce nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer.

6. efJeÐeeL³ee¥®eer DeeJe[ DeesUKetve l³eemeeþer JesU ÐeeJee.

7. efJeÐeeL³ee¥®es ceveesyeue Jee{C³eemeeþer l³eeb®³ee #ecelesvegmeej peyeeyeoejer®es keÀe³e&¬eÀce ÐeeJes.

8. DeMee efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeuekeÀebMeer melele mebHeke&À þsJeeJee pesCeskeÀ©ve kegÀìgbyeeÜejs HeeeEþyee efceUtve efJeÐeeL³ee¥®eerÒeieleer Je mecem³ee peeCetve Ieslee ³esF&ue.

9. ceesþ Heeþ íesìîee IeìkeÀeceO³es efJeYeeieeJes pesCes keÀ©ve DeekeÀueve menpe nesF&ue.

10. Heefj#ee He×leer®es mJe©He yeoueeJes. leeW[er Heefj#ee, ®e®ee& I³eeJeer.

11. Heefj#es®ee keÀeueeJeOeer peemle Demet ve³es.

12. ÒeMve Heef$ekeÀe Jee®etve oeKeJeeJeer.

13. Òel³eskeÀ Òe³elveemeeþer ÒeMebmee keÀjeJeer.

14. efJeÐeeLeea pes keÀece KetHe ®eebieues keÀ© MekeÀlees les HeeuekeÀeb®³ee ceoleerves MeesOeeJes Je Òesefjle keÀjeJes.

15. DeefleMe³e peemle DeO³e³eve De#ecelee Dee{Uu³eeme ³eesi³e GHe®eejemeeþer ceeie&oMe&ve keWÀêekeÀ[s HeeþJeeJes.

16. efJeÐeeL³ee¥®eer HeeuekeÀ Je cegK³eeO³eeHekeÀ ³eebyejesyej ®e®ee& keÀjeJeer.

17. efJeÐeeL³ee¥®eer JewÐeefkeÀ³e HetJe&efHeefþkeÀe peeCetve I³eeJeer.

18. Deepetyeepet®³ee Heefjmejele ³eeyeeyele®es le%e GHeueyOe Demeu³eeme l³eeb®es menkeÀe³e& I³eeJes.

2(De) Je (ye) DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®ee yeg×îeebkeÀ õõö Hes#ee DeefOekeÀ Demelees.

2. ceeflecebo yeeuekeÀeb®ee yegO³eebkeÀ õõ Hes#ee keÀceer Demelees.

3. cebo DeO³e³eveeL³ee¥®³ee yeg×îeebkeÀe®es 3 ÒekeÀejele JeieeakeÀjCe keÀje.

4. Òe%eeJeeve yeeuekesÀ J³eeK³ee efuene.

5. ceeflecebo yeeuekesÀ J³eeK³ee efuene .

6. ceeflecebolJee®eer oesve keÀejCes efuene.

7. DeO³e³eve De#eceles®es JeieeakeÀjCe keÀje.

8. DeO³e³eve De#ecelee cnCepes keÀe³e ?

101

2(De) Je (ye) meejebMe

DeY³eeme¬eÀceeJ³eefleefjkeÌle®eer yejer®e ceeefnleer DeJeeblej ceeefnleer %eeve ns Òe%eeJeble yeeuekeÀebme efJeefJeOe GHe¬eÀceebÜejsoslee ³esT MekeÀles. Òe%eeJebleeb®³ee yegef×uee DeeJneve HegjJeCeeN³ee GHe¬eÀceeb®eer ³eeoer efJeÐeeL³ee¥vee oslee Deeueer Heeefnpes.jespe®ee efoJeme veJeerve Je DeeJneve³egkeÌle Demesue Demes Meeues³e JeeleeJejCe HegjJeCes Del³eble iejpes®es þjles. efJeefJeOeyeewef×keÀ GHe¬eÀceeb®ee JeeHej ne kesÀJeU Òe%eeJebleemeeþer®e veener lej Flejner efJeÐeeL³ee¥meeþer GHe³egkeÌle þ© MekeÀleele.cebo DeO³e³eveeLeea lemes®e ceeflecebolJe ÒeeHle Demeuesu³ee DeO³e³eveeL³ee&me HeeuekeÀ, MeeUe Je Meemeveeves kesÀuesu³eeceoleerves l³eeb®³ee mecem³ee ogj nesT MekeÀleele.

DeO³e³eve De#ecelee cnCepes DeO³e³eveeleerue keÀcelejlee eEkeÀJee keÀcekegÀJeleHeCee nes³e. ³eeceO³es Jee®eve,efuenerCes Je efJeefJeOe ieCeerleer³e #ecelee mebHeeoveele oes<e Dee{Uleele. Hejbll³eesi³e JesUer l³eeb®eer ue#eCes DeesUKeu³eemel³eeJej þesme GHee³e³eespevee keÀjlee ³esles. l³eemeboYee&le HeeuekeÀebveer DeeHeues Heeu³e DeO³e³eve De#ece Deens ns ceev³ekeÀ©ve MeeUe Je mejkeÀej®es menkeÀe³e& IesTve ner De#ecelee yeN³ee®e ÒeceeCeele keÀceer keÀjlee ³esT MekeÀles.

2(De) Je (ye) mJeeO³ee³e ÒeMve

1. Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®³ee efMe#eCeemeeþer efMe#ekeÀebveer keÀesCeles Òe³elve kesÀues Heeefnpesle?

2. efJeMes<e iejpee Demeuesueer yeeuekesÀ ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

3. efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee yeeuekeÀeb®es JeieeakeÀjCe keÀje.

4. ceboyeg×er DemeCeeN³ee yeeuekeÀeb®³ee efMe#eCeemeeþer efMe#ekeÀebveer keÀesCeles Òe³elve keÀjCes iejpes®es Deens?

5. Òe%eeJeeve yeeuekeÀeb®eer ue#eCes efuene.

6. ceeflecebolJee®eer keÀejCes efuene.

7. cebo DeO³e³evekeÀl³ee¥®eer ue#eCes efuene.

8. ceeflecebolJee®eer ue#eCes veceto keÀje

9. Òe%eeJeeve yeeuekeÀebvee keÀmes MeesOetve keÀe{eue ?

10. Òe%eeJeeve yeeuekeÀebvee keÀmes ceeie&oMe&ve keÀjeue ?

11. DeO³e³eve De#ecelee cnCepes keÀe³e? DeO³e³eve DekeÀe³e&#eceles®es JeieeakeÀjCe keÀje.

12. efJeÐeeL³ee¥ceOeerue uesKeveoes<e otj keÀjC³eemeeþer legcner keÀesCel³ee GHee³e ³eespevee keÀjeue?

13. uesKeve De#ecelee Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes veceto keÀje.

14. ieefCeleer³e De#ecelee (ieCeve De#ecelee) Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes veceto keÀje.

15. Jee®eve De#ecelee Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer ue#eCes veceto keÀje.

16. efJeÐeeL³ee¥ceOeerue Jee®eve De#ecelee legcner keÀMeer otj keÀjeue?

17. ieefCeleer³e De#ecelesJej GHee³e meg®eJee.

‡‡‡

102

IeìkeÀ 2 (keÀ) ([) DeeefCe (F)

(keÀ) Jebef®ele IeìkeÀ: meeceeefpekeÀ,DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ([) eqm$e³eeb®es Iejeleerue DeeefCe keÀe³ee&ue³eeleerue Mees<eCe

(F) pesÿ veeieefjkeÀlJe: YeeJeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe MeeefjjerkeÀmecem³ee

Disadvantages Groups: Social, Economical and Educational(over Achievers and under Achievers)(d) Women: Explanation at Home and Work(e) Senior Citizens: Emotional, social, and physical problems.

IeìkeÀ j®evee

2.0 GefÎäs

2.1 ÒemleeJevee

2keÀ.1 Jebef®ele IeìkeÀ - Jebef®eleeb®es meeceeefpekeÀ mLeeve Je mecem³ee.

2keÀ.2 Jebef®ele IeìkeÀ - Jebef®eleeb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee.

2keÀ.3 Jebef®ele IeìkeÀ - Jebef®eleeb®³ee Mew#eefCekeÀ mecem³ee.

2[.1 IejeceO³es nesCeejs eqðe³eeb®es Mees<eCe

2[.2 keÀe³ee&ue³eerve efþkeÀeCeer nesCeejs eqðe³eeb®es Mees<eCe

2F pesÿ veeieefjkeÀlJe

2F.1 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee YeeJeefvekeÀ mecem³ee

2F.2 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee

2F.3 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee MeeefjjerkeÀ mecem³ee

2keÀ/[/F DeeHeueer He´ieleer leHeemee

2keÀ/[/F meejebMe

2keÀ/[/F mJeeO³ee³e ÒeMve

2.0 GefÎäs

1. Jebef®ele IeìkeÀ mebkeÀuHevee mHeä keÀjCes. meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ GHee³e³eespevee meg®eJeCes.

2. IejeceO³es Je keÀe³ee&ue³eerve efþkeÀeCeer eqðe³eeb®es Mees<eCe keÀMeeÒekeÀejs nesles les mHeä keÀjCes Je l³eeJejGHee³e³eespevee meg®eefJeCes.

3. pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee YeeJeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe MeejerefjkeÀ mecem³ee MeesOeCes Je l³eeJej GHee³e³eespeveemeg®eJeCes.

103

2.1 ÒemleeJevee

Yeejle ne efJeefJeOelesves veìuesuee osMe Deens. efJeefYeVe mebmke=Àleer, jenCeerceeve, ³ee meJee¥®ee ÒeYeeJe osMee®³eeDeeefLe&keÀ megyeÊesJej osKeerue nesle Demelees. osMee®eer DeeefLe&keÀ mece=×lee ner meeceeefpekeÀ efJekeÀemeeMeer efveie[erleDemeles. osMee®ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme meeOeeJe³ee®ee Demesue lej osMee®eer efMe#eCeHe×leer ne cenÊJeHetCe&IeìkeÀ Deens. meJe& ueeskeÀebvee efMe#eCee®³ee megefJeOee GHeueyOe keÀjCes iejpes®es Deens. l³eemeeþer Yeejleer³e jep³eIeìvesle45 J³ee keÀueceeceO³es efMe#eCee®es meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe efoues Demetve 6 les 14 He³e¥le®³ee Je³eesieìeleerue meJe& efJeÐeeL³ee¥®eeefMe#eCe ceesHeÀle Je mekeÌleer®es kesÀues Deens. Demes pejer Demeues lejer Yeejleer³e meceepeeceO³es Demee SkeÀ meceepeDepetve Dee{Ulees efkeÀ pees meJe&meeceev³e meceepeeHeemetve JesieUe He[uee Deens.

l³ee meceepeeleerue

1) ueeskeÀeb®es meeceeefpekeÀ mLeeve keÀceer Òeleer®es Deens.

2) DeeefLe&keÀ efmLeleer KeeueeJeuesueer Deens.

3) ceeieemeuesuee efomelees.

4) peerJeve peieC³eemeeþer melele mebIe<e& keÀjeJee ueeielees.

5) oeefjêîe js<es®³eeKeeueer peerJeve peieleele.

6) meceepeeleerue G®®e mlejeleerue ueeskeÀebkeÀ[tve melele efHeUJeCetkeÀ nesle Demeles.

meceepee®³ee cegK³e ueeskeÀÒeJeeneHeemetve otj HesÀkeÀu³ee iesuesu³ee DeMee meceepeeuee Jebef®ele IeìkeÀ DemescnCeleele.

J³eeK³ee:

mej efkeÀLe peesmesHeÀ,

``p³ee HeefjefmLeleercegUs J³eeqkeÌleleerue megHle meeceL³ee&®ee efJekeÀeme nesC³eeme De[LeUe efvecee&Ce neslees leerDeJemLee Jebef®eleeJemLee nes³e.''

Hee½eel³e eEkeÀJee Òeiele osMeelener Jebef®ele IeìkeÀ Dee{Ulees. Hejbleg meceepeeleerue DeeefLe&keÀ o=efäkeÀesveeletvelesLes l³ee ceeCemee®es meceepeeleerue mLeeve þjles. Hejbleg Yeejleele cee$e Jebef®ele efn meb%ee J³eeqkeÌle®³ee meeceeefpekeÀmLeeveeMeer mebyebefOele Deens.

Jebef®ele IeìkeÀ ner meb%ee,

1. meceepeeleerue Keeue®³ee peeleer®es ueeskeÀ / Devegmetef®ele peeleer peceeleer.

2. Jev³e ìesÈ³eeletve jenCeejs ueeskeÀ / YeìkeÌ³ee peceeleer DeeefoJeemeer

3. eqðe³ee

4. DeuHemebK³eebkeÀ Yeeef<ekeÀ ueeskeÀ ³eebvee GÎsMetve JeeHejueer peeles.

104

Þeer. [seqJn[ nsìj ³ee efJe®eejJebleeves Jebef®eleeb®eer Heg{erue JewefMeäîes veceto kesÀueer Deensle.

1. oeefjêîe

2. efveke=Àÿ opee&®eer ie=nj®evee

3. ieoea

4. keÀefveÿ opee&®³ee ueeskeÀeb®es keWÀêerkeÀjCe

5. efJeefMeÿ JebMee®³ee ueeskeÀeb®es keWÀêerkeÀjCe

6. Deveejesi³e

7. iegvnsieejer ÒeJe=Êeer

8. Yeeef<ekeÀ mecem³ee F.

2keÀ.1 De Jebef®ele IeìkeÀeb®es meeceeefpekeÀ mLeeve Je mecem³ee

efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jenC³ee®es SkeÀ keÀejCe cnCepes meeceeefpekeÀ ©{er, ®eeefueefjleer Je DebOeefJeéeemenes³e. YeejleeceO³es meeceeefpekeÀ Jebef®eleles®es cetU Yeejleer³e mebmke=Àleerle meeHe[les. Yeejleer³e meceepeele JeCe&J³eJemLeenesleer.

ye´eïeCe #eef$e³e JewM³e Megê ns ®eej JeCe& ceeveues peele nesles.

l³eeceOeerue keÀefveÿ peeleeRvee DemHe=M³e þjJetve Jej®³ee peeleeRvee iesueer DeveskeÀ MelekesÀ Oecee&®³ee veeJeeKeeueerefnve JeeieCetkeÀ efoueer. Jeefjÿ mecepeu³ee peeCeeN³ee peeleerleerue ueeskeÀebveer l³eeb®³ee efve³eceeb®³ee efvekeÀ<eebJej keÀefveÿpeeleerleerue ueeskeÀebvee meeceeefpekeÀ Je jepeefkeÀ³e #es$eele yeefn<ke=Àle kesÀues nesles. keÀefveÿ peeleerleerue ueeskeÀebvee DemHe=M³emebyeesOeues l³ee®es ceeveJeer nkeÌkeÀer [eJeueues. peeleerJ³eJemLesletve G®®e efve®elee Deeueer. veer®eJeCeea³e ueeskeÀ meceepee®³eecegK³e ÒeJeenele jentvener ceeies He[ues.

Òee®eerve keÀeUer meceepee®eer efJeYeeieCeer J³ekeÌleer®³ee iegCeeÒeceeCes Je keÀeceeÒeceeCes kesÀuesueer nesleer. Hejblet keÀeueeblejevesner®e efJeYeeieCeer pevceeves þ© ueeieueer Je peeleermebK³ee DeefmlelJeele Deeu³ee. ³eeleerue meJee&le Keeue®eer peeleMetêJeCe& ne meeceeefpekeÀ¢äîee Jebef®ele ueeskeÀeb®ee ieì yeveuee MelekeÀevegMelekesÀ ne ieì GHesef#ele jeefnuee. ¿eeieìeJej meJe&®e #es$eele meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ Je Mew#eefCekeÀ Dev³ee³e nesle jeneruee.meceepeeleerue DemebK³e megefJeOee l³ee ieìeuee veekeÀeju³ee iesu³ee. Del³eble legìHegbpeer cepetjer, efveke=Àä peerJeve JekeÀe³ece®es oeefjêîe Demes peerJeve ns peiele jeefnues. G®®eJeCeea³eeb®³ee megefJeOee meesF& l³eebvee HeenC³eeme meg×e veHejJe[Ceejs nesles DeeefCe cnCetve®e l³eeb®³eele SkeÀ ÒekeÀej®ee v³etveieb[, Yeerleer, efvejeMee, efJeHeÀuelee Dee{Utve ³esles.DeMeeÒekeÀejs ³ee meJe& ieesäerves $emle Jebef®ele meceepepeerJeve ÒeJeeneletve yeepetuee HesÀkeÀues iesues. l³eeb®eer meceepeeleerueDeHee$elee ner®e ceesþer mecem³ee þjueer. Yeejleer³e meceepeeleerue ne Jeie& megOeejCee, efJekeÀeme, efMe#eCe, Òeieleer ³eemeJee¥Heemetve MelekeÀevegMelekesÀ Jebef®ele þsJeuee iesuee.

1. mJeeleb$³eHetJe& keÀeUele oefueleebvee nerve uesKeues peele Demes.

2. cebefojs, HeeCeJeþs , leUer F efþkeÀeCeer l³eebvee ÒeJesMe veJnlee

3. meceepeele l³eebvee DeHeceeveemHeo JeeieCetkeÀ efoueer peeF&.

yeeïeCe#e$eer³eJewM³eMetê

105

4. l³eebvee ieeJeeyeensj PeesHe[îeele jneJes ueeies.

Deepener Yeejleer³e meceepeele peeefleYeso cetUeHeemetve veä Peeuee veener. 21 J³ee MelekeÀelener jep³eeleoefueleebvee efveke=Àä opee&®eer JeeieCetkeÀ efoueer peeles. l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ opee&le megOeejCee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.Deepe oefueleebvee Ieìvesves meceeve meeceeefpekeÀ opee& efouee Deens.

Jebef®ele cegueeb®³ee meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce:-

1. meebmke=ÀeflekeÀ¢äîee ceeies Demeuesu³ee kegÀceejebvee MeeUsle Yee<ee Jee®eveeleer cetU keÀewMeu³es efMekeÀJeCes Jel³eebvee p³eele DeeJe[ Demesue l³eele l³eeb®eer efJeMes<e Òeieleer meeOeCes efJeefMeÿ Jele&ve yeoueeJej ue#e keWÀêerle keÀjCes.Jee®eve keÀewMeu³e efJekeÀeme efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce, Meyoes®®eej megOeejCee keÀe³e&¬eÀce Meebs®es Dee³eespeve keÀjeJes. pesCeskeÀ©vemeceepeÒeJeenele JeeJejleevee l³eeb®ee DeelceefJeéeeme [ieceieCeej veener.

2. keÀece Je DeY³eeme ³eespevee :

MeeUe Je meceepe ³eeb®³ee menkeÀe³ee&ves keÀece Je DeY³eeme GlHeeoveesHe³eesieer keÀece Je DeY³eeme cnCepesefMekeÀlee efMekeÀlee veeskeÀjer keÀjleevee ³ee le©Ceebvee DeY³eeme keÀmee keÀjlee ³esF&ue ³eeyeeyele ³eespevee le³eej keÀjCes.

3. meceJe³emkeÀ le©Ceeb®eer ceb[Us, mebIeìvee mLeeHeve keÀjCes:

³eeceO³es ns le©Ce DeeHeDeeHemeele SkeÀceskeÀebHeemetve ®eebieu³ee ieesäer efMekeÀleerue. ns keÀe³e& MeeUe Je meceepe³eeb®³ee meb³egkeÌle efJeÐeceeves Peeues Heeefnpes. DeMeeÒekeÀejs keÀece Je DeY³eeme ³eespevee ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer ÒeLeceÒel³eskeÀ le©Cee®eer F®íe, keÀue, DeeJe[ #ecelee ue#eele IesTve keÀece Je DeY³eeme ³eespevee jeyeJeCes.

4. mecetn keWÀefêle keÀe³e&¬eÀce ³eespevee ¿ee cegueeb®³eee HeeuekeÀeb®eer Je Flej Òeew{Pe ðeer Heg©<eeb®eer megOeejCeekeÀjCes. jeä^er³e mesJee ³eespeveeceeHe&Àle efJeefJeOe HegjkeÀ keÀe³e&¬eÀcee®eer ³eespevee DeeKeCes Deejesi³e efMe#eCe, mJeeJeuebyeveefMe#eCe F. GHe¬eÀce ³eespeCes.

5. mebueive efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce:

JebMeecegUs Je Oecee&cegUs /peeleercegUs Deeuesueer Jebef®elelee Je l³eecegUs Deeuesueer SkeÀekeÀerHeCe veenermes keÀjC³eemeeþermebueive keÀe³e&¬eÀce Heg{s Deeuee. Goe. DecesefjkesÀceO³es efveûees cegueeb®³ee efMe#eCee®eer mecem³ee Gûe Deens. nsmeeceeefpekeÀ¢<ìîee ceeieemeuesues Deens. Mew#eefCekeÀ¢äîee Jebef®ele Deensle l³eeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer DecesefjkesÀleerueMeeUe efveûees cegues Je DecesefjkeÀve ieesjer cegues ¿eeb®es efMe#eCe SkeÀ$e SkeÀe®e MeeUsle JneJes cnCetve ne keÀe³e&¬eÀceDee³eesefpele kesÀuee Je lesLes SkeÀelceles®ee HegjmkeÀej kesÀuee.

YeejleeceO³es efpeune Heefj<eo, mejkeÀejer MeeUe, ceneveiejHeeefuekeÀe Je Keepeieer MeeUebceOetve mebueiveceeie& eqmJekeÀejuesuee Deens. ³ee MeeUebceOetve ceeieemepeeleer³e Yeeieeme Jev³e peceeleer, ceeieeme mecetn Devegmetef®elepeeleer peceeleer, YeìkeÌ³ee peceeleer DeeefCe DeeefLe&keÀ¢äîee ceeieeme #es$eeleerue Keeue®ee Jeie& lemes®e ceO³eceJeie&³eemeJe& mlejeleerue ueeskeÀeb®eer cegues ³ee MeeUeletve SkeÀef$eleHeCes efMekeÀleele. ³eecegUs Jebef®ele Je DeJebef®ele cegueebceO³es®eebieuee mebJeeo nesTve efJe®eejeb®eer osJeeCeIesJeeCe /Deeblejef¬eÀ³ee Ie[tve ³esles. Jebef®ele cegueebceOeerue meeceeefpekeÀDeefueHlelee otj nesles.

6. ueeskeÀmecetoe³ekeWÀêerle keÀe³e&¬eÀce:

cegK³elJeskeÀ©ve meceepee®³ee iejpee ue#eele IesTve le³eej kesÀuesues Demeleele. Jebef®ele meceepee®³ee iejpesvegmeej

106

DeY³eeme ¬eÀcee®ee DeejeKe[e efJekeÀefmele kesÀu³eeves meeceeefpekeÀ mecetne®eer peeCeerJe ieefle#ece yeveles Je keÀu³eeCeoe³eerþjles. meceepeefMe#eCee®es keÀe³e&¬eÀce ¿ee nsletves®e jeyeJeues peeleele. meceepeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®ee GHe³eesiekeÀjceCegkeÀeryejesyej®e Jebef®ele cegueeb®³ee HeeuekeÀeb®eer Je=Êeer megOeejC³eemeeþer nesles. lemes®e keÀewìgbefyekeÀ Jee mecetne®³eepeerJevemleje®ee opee& megOeeju³eecegUs Jebef®ele cegueebceOeerue keÀcelejlee keÀceer nesC³eeme ceole nesles. Yeejleer³e meceepeelepeeleerYeso cegUeHeemetve veä Peeuee Heeefnpes. meeceeefpekeÀ opee&le megOeejCee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. J³eJemee³e,efMe#eCe, keÀjceCetkeÀ F. efþCeeCeer meceeveles®ee efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

2keÀ.2 Jebef®eleeb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee

meceepeele G®®eJeCeea³e Demetvener p³eeb®eer DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer ®eebieueer veener DeMee ueeskeÀeb®ee SkeÀ Jeie&l³eeJesUer meceepeele neslee l³eeb®³ee ceeieemeuesHeCee®es keÀejCe DeeefLe&keÀ nesles. Yeejleeves keÀu³eeCekeÀejer jep³ee®eerkeÀuHevee eqmJekeÀeju³eecegUs meceepeeleerue pes IeìkeÀ keÀesCel³eener keÀejCeemleJe ceeieemeuesues Deensle. l³eeb®³ee efJekeÀemee®eerpeyeeyeoejer mejkeÀejves eqmJekeÀejuesueer Deens. Devegmetef®ele peeleer ³ee Depetvener oeefjêîeeletve HeÀejMee Jej Deeuesu³eeveenerle.

®eelegJe&C³e meceepej®evescegUs oefueleebvee nerve opee&®es keÀece keÀjeJes ueeies. l³eebvee DeeefLe&keÀ Òeieleer meeOelee³esle vemes. l³eebvee peefceveer®eer ceeuekeÀer efceUle vemes. ceesuecepetjer Je keÀeyee[keÀä keÀjeJes ueeiele. Jebef®eleeb®es peerJeveHejeJeuebyeer nesles. Deepe l³eebvee efceUle Demeuesu³ee efMe#eCeeves Jebef®eleeb®eer HeÀej megOeejCee Peeueer veener. efkeÀceevejespeboej keÀe³eÐee®es Heeueve veerì nesle veener.

Jebef®eleeb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer Meemeveeves kesÀuesues GHee³e:

1. meJe& ÒekeÀej®³ee efMe#eCeele efHeÀ ceeHeÀer®eer meJeuele efoueer peeles.

2. Meeues³e Je G®®e efMe#eCeemeeþer efJeÐeeL³ee¥vee efJeÐeeJesleve efoues peeles.

3. efJeÐeeL³ee&vee ieCeJesMe, HegmlekesÀ, Mew#eefCekeÀ Ke®e&, Jemeleerie=n Ke®e& ³eeyeeyeleerle ceesþîee ÒeceeCeele metìefoueer peeles eEkeÀJee DeeefLe&keÀ Yeej mejkeÀej menve keÀjles.

4. Dee³e.S.Sme. meejK³ee G®®e mHeOee& Heefj#eskeÀefjlee ceesHeÀle ceeie&oMe&vee®eer mees³e MeemeveeleHexÀ kesÀueerpeeles.

5. Ieìves®³ee 45 J³ee keÀueceeÒeceeCes 6 les 14 Je³eesieìeleerue meJe& cegueeb®eer eEkeÀceeve ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCeceesHeÀle efoues peeles.

2keÀ.3 Jebef®eleeb®³ee Mew#eefCekeÀ mecem³ee

efMe#eCee®es cenÊJeHetCe& meeceeefpekeÀ GefÎä cnCepes meceeve mebOeer nes³e. efMe#eCee®³ee meceeve mebOeercegUsSkeÀ meceleecetuekeÀ ceeveJeleeJeeoer meceepe efvecee&Ce nesF&ue Je l³eecegUs ceeieeme Je oefuele Jeie& efMe#eCe ÒeeHle keÀ©veefmLeleer megOee© MekeÀleerue.

efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jenC³ee®eer keÀejCes.

1. ceelee-efHel³eeb®eer efvej#ejlee

2. IejepeJeU MeeUe vemeCes.

107

3. meeceeefpekeÀ ©{er, ®eeueerefjleer Je DebOeefJeéeeme

4. ceelee efHel³eeb®eer neueeKeer®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer

5. MeeUs®es Dejes®ekeÀ JeeleeJejCe

6. cegues kegÀìgbyeeuee DeeefLe&keÀ neleYeej ueeJeC³eemeeþer keÀece keÀjleele.

Jebef®ele cegueeb®eer JewefMeäîes:

Meeues³e peieleele ¿ee Jebef®ele cegueebceO³es meeOeejCeHeCes yeewef×keÀ ceeieemeuesHeCee DeY³eeme¬eÀceeleerue ceboÒeieleer Je DeJesUer MeeUe mees[tve osCes Jee yeN³ee®e JesUe iewjnpej jenC³ee®eer ÒeJe=Êeer ³ee cegueebceO³es ceeieemeuesHeCee,vewjeM³e, yescegJe&leKeesjHeCee, iegvnsieejer ÒeJe=Êeer, v³etveieb[, HejkesÀHeCee®eer YeeJevee, ³eesi³e ÒesjCeeb®ee DeYeeJe F.JewefMeäîes Dee{Uleele.

l³ee cegueeb®ee yeewef×keÀ meebmke=ÀeflekeÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Je He³ee&³eeves peerJeveceeve ³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCesoMeefnlee®³ee ¢äerves ueeskeÀMeenerme DeeJeM³ekeÀ Deens. meO³ee®es ³egie ueeskeÀMeener®es Deens, J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®esDeens, J³eeqkeÌleefJekeÀemee®es Deens.

meO³ee®³ee ³egiee®eer JewefMeäîes :

1. ceeveJelee

2. Oece&efvejHes#elee

3. yeewef×keÀ Òeieleer

4. cevee®eer efJeMeeuelee

meceepeeleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®eer ÒeCeleer Je GVeleer Peeueer Heeefnpes. l³eemeeþer efMe#eCe ner SkeÀcesJe ieg©efkeÀuueerDeens DeeefCe cnCetve®e meeceeefpekeÀ¢äîee Jebef®ele Demeuesu³eebvee meceepeeleerue Flej mlejeleerue ueeskeÀebyejesyejDeeCeC³ee®³ee ¢efäves Je l³eeb®³ee HeefjefmLeleerle meJee&Lee&ves iegCeelcekeÀ Òeieleer meeOeC³eemeeþer efJeefJeOe Mew#eefCekeÀGHe¬eÀce Meemeveeves Iesleues Deensle.

I. mekeÌleer®es meeJe&ef$ekeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe.

I.. Òeew{ efMe#eCe Je meceepeefMe#eCe GHe¬eÀce

III.. DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCe GHe¬eÀce

IV.. efvejblej efMe#eCe GHe¬eÀce

V. mecetn Òe#esHeCe ceeO³eceeletve efMe#eCe

VI. Jebef®ele cegueeb®³ee efMe#eCeemeeþer efJeefJeOe megefJeOee

I. mekeÌleer®es Je meeJe&ef$ekeÀ ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe:-

Yeejleeves Ieìves®³ee 49 J³ee keÀueceeves efMe#eCee®eer peyeeyeoejer Iesleuesueer Deens. ¿ee efMe#eCeeves 6 les 14Je³eesieìeleerue cegueebvee efkeÀceeve ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe efceUCeej Deens. ner YeeJeer efHe{er efMe#eCee®es keÀe³e& meeOeCeejsDeens. meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebvee efMe#eCe efceUCeej Demeu³eeves Je mekeÌleer®es Demeu³eeves Jebef®ele ieìner ¿eeefMe#eCeeuee Jebef®ele nesCeejer veenerle.

108

II. Òeew{ efMe#eCe Je meceepeefMe#eCe GHe¬eÀce:-

Jebef®ele IeìkeÀeleerue yejs®e ueeskeÀ efvej#ej De[eCeer mebkegÀef®ele Je=Êeer®es, HejbHejebvee peHeCeejs DeOeÞe×eDemeuesu³ee Deensle. l³eeb®³eeleerue oeefjêîeeble l³eeb®³ee ceeieemeuesHeCee®es cegU Deens. les veä keÀjC³eemeeþer Òeew{efMe#eCee®ee GHe¬eÀce Iesleuee Deens. ¿ee efMe#eCeeves HeeuekeÀeb®es GÂesOeve nesTve l³eeb®³eele peeie=leer nesCeej Deens.pesCeskeÀ©ve les DeeHeueer Òeieleer meeOet MekeÀleerue.

III DeveewHe®eejerkeÀ efMe#eCe GHe¬eÀce:-

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe HetCe& kesÀuesuee Jee HeefjefmLeleerves les HetCe& keÀ© ve MekeÀuesu³ee yengmebK³e efJeÐeeL³ee¥vee %eeveÒeJeenemeesyele Je keÀeUemeesyele jenC³eemeeþer efMe#eCe IesCes ¬eÀceÒeeHle Deens. DeMee J³eeqkeÌlevee l³eeb®³ee meesF&vesefMe#eCe osC³eemeeþer DeveewHe®eeefjkeÀ efMe#eCee®ee GHe¬eÀce Dee³eesefpeuee Deens.

IV. efvejblej efMe#eCe GHe¬eÀce:-

J³eJemee³e Jee veeskeÀjer keÀjCeeN³ee ueeskeÀebvee l³eeb®³ee®e #es$eele Òeieleer keÀjC³eemeeþer eEkeÀJee Dev³e keÀenerefMe#eCe IesTve Òeieleer meeOeC³ee®eer F®íe DemeCeeN³eebmeeþer ne GHe¬eÀce Deens. ³eeceO³es DeeHeu³ee meesF&ÒeceeCesJesUsÒeceeCes efMe#eCe Ieslee ³esles. Goe. DAECC, IDOL, IGNOU F.

V.mecetn Òe#esHeCe ceeO³eceeletve efMe#eCe:-

jsef[Dees, otjoMe&ve, Jele&ceeveHe$es, ef®e$eHeì ³ee Üejs pevepeeie=leer keÀjC³ee®es Òe³elve ®eeuet Deensle.meeceeefpekeÀ¢äîee ceeieemeuesu³ee Je ûeeceerCe YeeieeHe³e¥le ner ceeO³eces Heesnes®eueer Deensle. peerJeveeleerue efJeefJeOeieesäeR®eer ceeefnleer l³eebvee efceUtve l³eeb®es efMe#eCe nesle Deens. ¿ee ceeO³eceebcegUs DeeHeueer efJeefJeOe #es$eeleerue ÒeieleermeJe&meeceev³eeHe³e¥le Heesnes®etve ÒeyeesOeve Je meceepepeeie=leer Ie[tve ³esle Deens.

VI. Jebef®ele cegueeb®³ee efMe#eCeemeeþer Keeueerue megefJeOee Meemeveeves OeesjCeelcekeÀ Yeeie GHeueyOe keÀ©ve efou³eeDeensle.

1. efMe<³eJe=l³ee.

2. ceesHeÀle efMe#eCe.

3. Heefj#eeb®eer efHeÀ ceeHeÀer.

4. ceesHeÀle otOe Je mekeÀme v³eenjer.

5. ceesHeÀle Meeues³e ieCeJesMe.

6. ceesHeÀle Jemeleerie=ns jenC³ee®ee Je pesJeCee®ee Ke®e& ceeHeÀ.

7. keÀeceieejeb®³ee cegueebmeeþer ogjoMe&ve Jee DeekeÀeMeJeeCeer ³eespevee.

8. HegmlekesÀ Je¿ee Je Flej Mew#eefCekeÀ meeefnl³eemeeþer DeLe&meene³³e.

9. MeeUe ceneefJeÐeeue³es, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe osCeeN³ee mebK³ee ¿eebceO³es jeKeerJe peeiee.

109

Jebef®ele ueeskeÀeb®³ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀemee®es GHe¬eÀce :

1. mekeÀme v³eenejer Je ogHeej®es pesJeCe :

MeeUebceO³es efJeÐeeL³ee¥vee DeO³e³eve meesHes Je megkeÀj JneJes ³eemeeþer ÒeejbYeer®e efJeÐeeL³ee¥vee mekeÀeUer ³eesi³emekeÀme v³eenejer Je ogHeej®es pesJeCe ³eeb®eer J³eJemLee nesF&ue ³ee®eer nceer osCes.

2. Deejesi³ee®eer keÀeUpeer :

³ee efJeÐeeL³ee¥®eer [e@keÌìj, obleJewÐe Je veme&®³ee mene³³eeves ceOetveceOetve MeejerefjkeÀ leHeemeCeer keÀ©ve l³eeb®³eeDeejesi³ee®eer osKeYeeue keÀjCes. keÀejCe ¿ee efJeÐeeL³ee¥®³ee Deejesi³ee®eer keÀeUpeer Iejer Iesleueer peele veener. MeeUsveseEkeÀJee meeceepeeves ner peyeeyeoejer G®eueCes.

3. keÀHe[îeeb®eer J³eJemLee:

efJeÐeeL³ee¥vee ³eesi³e Je DeeJeM³ekeÀ les keÀHe[s Jee ieCeJesMe GHeueyOe keÀ©ve osCes.

4. ÒesjCee:

¿ee cegueebvee efMekeÀC³eeme, DeO³e³eve keÀjC³eemeeþer ³eesi³e ÒesjCee osCes, mekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesve osCes.l³ee®eÒeceeCes ®eslekesÀ osCes.

5. ÒeeLeefcekeÀ veme&jer:

¿ee cegueeb®eer yeewef×keÀ Òeieleer meeOeC³eemeeþer HetJe& ÒeeLeefcekeÀ veme&jer MeeUe Iejiegleer JeeleeJejCe keÀe{Ces.

6. ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ:

l³ee MeeUebmeeþer ÒeefMeef#ele efMe#ekeÀ GHeueyOe keÀ©ve osCes Je DeeJeM³ekeÀ l³ee efþkeÀeCeer megefMeef#ele HeeuekeÀeb®esmene³³e IesCes. l³ee®eÒeceeCes efMe#ekeÀebveer ³ee cegueebceOeerue #eceleeb®ee Je DeefYeJe=Êeer®ee MeesOe IesTve l³eebvee ceeie&oMe&vekeÀjCes. ³ee cegueeb®es efMe#eCe ³eMemJeer keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀebvee ÒeefMe#eCee®³ee DeY³eeme¬eÀceelener megOeejCee keÀjCes.peeoe leeme cesnvele IesTve l³eebvee efMekeÀJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeMee cegueebmeeþer He³e&Jesef#ele DeY³eemee®eer ³eespeveekeÀjCes, GHe®eejelcekeÀ megOeej keÀe³e&¬eÀce ³eespeCes.

7. HeeuekeÀebmeeþer efMe#eCee®eer mees³e :

Jebef®ele cegueeb®³ee HeeuekeÀebmeeþer efMe#eCee®eer mees³e keÀjCes iejpes®es Deens. Òeew{ efMe#eCee®es Jeie& MeeUeletvemebO³eekeÀeU®es YejefJeu³eeves HeeuekeÀ mee#ej nesleerue Je les cegueeb®³ee ÒeieleerceO³es De[®eCe DeeCeCeej veenerle. l³eebveeyeeuemebieesHevee®es efMe#eCe osCes, Deejesi³e Je mJe®ílee keÀMeer jeKelee ³esF&ue ®eebieuee Deenej keÀesCelee Deens. F.ceeefnleer osCes. l³eevee ÒesjCee osCes. cegueeb®³ee efMe#eCeele HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe efkeÀleer cenÊJee®eer Deens ns mecepeeJeCes.HeeuekeÀebvee efMe#eCe efJe<e³ekeÀ ¢äer osC³eemeeþer GÂesOekeÀ Je ceeie&oMe&ve keÀjCes.

8.J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeJej Yej:

Jebef®ele le©Ceeb®³ee efMe#eCee®es J³eeJemeeef³ekeÀerkeÀjCe keÀjC³ee®eer iejpe Deens. l³ee¢äerves J³eeJemeeef³ekeÀefMe#eCeeJej Yej osTve Je l³eeb®es Deepe®³ee DeeOegefvekeÀ keÀeUeleerue cenÊJe DeesUKetve Jebef®ele cegueeb®³ee efMe#eCeeleJ³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e Je DeeOegefvekeÀerkeÀjCeeme DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³es ³eeJej Yej osCes.

110

meejebMe:

Jebef®ele IeìkeÀ ne Jebef®ele IeìkeÀ ve jenlee meceLe& nesTve Òeiele meceepee®ee SkeÀ DeefJeYeep³e IeìkeÀkeÀmee nesF&ue ³eemeeþer Mew#eefCekeÀ mebmLee Meemeve, efJeefJeOe messJeeYeeJeer mebmLee efJeefJeOe ³eespevee ns meJe&®e Òe³elveMeerueDeensle. l³eecegU meceLe& Yeejlee®es mJeHve ueJekeÀj®e meekeÀej nesF&ue.

Yeejlee®es DeLe&Meeðee®es veesyesue Heeefjleesef<ekeÀ efJepesles Decel³e& mesve ³eebveer cnìu³eeÒeceeCes ³ee meJe& Jebef®eleIeìkeÀeme efMe#eCe megefJeOee oUCeJeUCee®eer meeOeves GÊeceesÊece efMe#eCe leb$e%eeve HegjJeues lej, ns ueeskeÀ SkeÀmebIemeceepe peerJeveele SkeÀpeerJe nesleerue Je Yeejlee®es 2020 ®es mJeHve HetCe& nesF&ue.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee :

1. Jebef®ele IeìkeÀeb®es meeceeefpekeÀ mLeeve mHeä keÀje.

2. Jebef®ele IeìkeÀeb®eer oesve meeceeefpekeÀ keÀejCes veceto keÀje.

mJeeO³ee³e:

1. efMe#eCeeleerue Jebef®ele IeìkeÀeb®es mJe©He mHeä keÀje.

2. Jebef®ele ueeskeÀeb®³ee Mew#eefCekeÀ efJekeÀemee®es GHe¬eÀce efuene.

3. efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele jenC³ee®eer keÀejCes veceto keÀje.

4. Jebef®eleeb®³ee DeeefLe&keÀ mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer Meemeveeves kesÀuesu³ee GHee³e³eespevee meg®eJee.

5. Jebef®ele cegueeb®³ee meeceeefpekeÀ efJekeÀemeemeeþer efJeMes<e keÀe³e&¬eÀce meg®eJee.

2[.1 IejeceO³es nesCeejs eqðe³eeb®es Mees<eCe

ÒemleeJevee:

21 J³ee MelekeÀeleerue ÒeLece oMekeÀ Deesueeb[tve osKeerue Yeejleer³e meceepeeleerue ðeer®es ef®e$e HeÀej keÀenerJesieUs veener. peeieefleefkeÀkeÀjCe Hee½eeeflekeÀjCe ³ee efJeefJeOe ieeW[me yeeyeer Keeueer osKeerue Yeejleeleerue eqðe³eeb®eskeÀefveÿ mLeeve lemes®e Deens. meJe&®e #es$eebceO³es ðeerJej Dev³ee³e kesÀuee peele Deens. J³ekeÌleer cnCetve JeeieJeCesFlekeÀe cetueYetle IeìkeÀ osKeerue Deepe eqðe³eebÒeleer Heefnu³ee®es peeCeJele veener. HeÀej DeHeJeeoelcekeÀ GoenjCeseqðe³eebveer kesÀuesu³ee keÀle&yeieejer®eer DeeHeCeele HeeneJe³eeme efceUleele. meeefJe$eeryeeF& HegÀueWHeemetve DeeHeCeeme efMe#eCee®eerÒesjCee pejer efceUeueer lejer Deepe DeveskeÀ DeMee meeefJe$eer Deensle keÀer p³ee efMe#eCeeHeemetve Jebef®ele Deensle. ðeer ®esMees<eCe meJe&®e mlejeJej nesle Deens. leer®eer Heefnueer Mees<eCee®eer meg©Jeele leer®³ee ³eMeeHeemetve®e nesles. IejeceO³eseqðe³eeb®es Mees<eCe Keeueerue ÒekeÀejs nesles.

1. meceepee®ee ðeerkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesve ne®e cegUer eqðe³eeb®³ee Mees<eCee®ee keÀejCeerYetle IeìkeÀDeens. cnCepes ðeerves kesÀJeU ®etue Je cetue meebYeeUeJes, efMe#eCe IesT ve³es, Iejeleerue keÀesCe®eener efveCe&³eele leer®eemenYeeie vemeeJee. leeruee Demeuesues kegÀìgbyeeleerue og³³ece mLeeve DeMee efJeefJeOe ÒekeÀejs ðeer ner Iejer efHe[erle Demeles.

111

2. eqðeuee Iejeyeensj He[C³ee®eer mebOeer efoueer peele veener. leer®es íbo leer®³ee DeeMee, DeekeÀeb#ee ³eeceO³esleeruee keÀesþs®e mJeeleb$³e vemeles kesÀJeU Iejeleerue J³eeÅkeÌle®³ee met®evee SskeÀCes Je mJele:®es cele ÒeoefMe&le ve keÀjCes nerSJe{er®e YetefcekeÀe ðeer®eer Demeles.

3. mee#ejles®ee DeYeeJe ne leer®³ee Mees<eCee®es keÀejCe Deens. keÀejCe Depetvener cegueiee ne JebMee®ee efoJeeJe cegueieer cnCepes peerJeeuee Ieesj ns meceerkeÀjCe meceepeele ©peuesues Deens. cegueieer efMeketÀvekeÀe³e keÀjCeej ?cnCetve leeruee efMekeÀJeues®e peele veener. ®eej J³eeqkeÌlebmeceesj yeesueC³ee®es Oee[me efle®³eeceO³es efvecee&Ce kesÀues peeleveener.

4. yeeueefJeJeen - Depetvener Yeejleer³e meceepeele yeeueefJeJeen nesleele Je DeHeefjHekeÌJe Je³eecegUs l³eecegueeR®es Iejele Mees<eCe kesÀues peeles.

5. ceeuekeÀer nkeÌkeÀeHeemetve leeruee otj þsJeues peeles. mebHeÊeer®³ee Jeeìîeele ðeer uee menYeeieer kesÀues peeleveener. DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e vemeles.

6. Heg©<ee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer peerJeve peieCes ns®e ceveeJej eEyeyeJeues peeles. efHele=ÒeOeeve mebmke=ÀleercegUsHeg©<eeb®es Je®e&mJe KetHe®e ceesþîee ÒeceeCeele Deens. Heg©<e meebiesue les®e Debeflece mel³e ceevetve eqðeuee Jeeì®eeuekeÀjeJeer ueeieles.

7. keÀewìgbefyekeÀ DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleerme ðeer neleYeej ueeJele vemeu³eecegUs leer®³eekeÀ[tve MeeefjjerkeÀ#ecelesHeueerkeÀ[erue keÀeces keÀjJetve Iesleele.

8. Heg©<eeb®eer J³emeveb Je l³eecegUs nesCeeje ðeeruee nesCeeje $eeme ne ce³ee&osHeefuekeÀ[®ee Demelees. l³eecegUsKetHe JesUe ðeer®eer MeeefjjerkeÀ efnbmee osKeerue kesÀueer peeles. ceejneCe efMeJeerieeU ³eecegUs ðeer efHeef[le Demeles.

9. efoJemee®es 18 -18 leeme Òe®eb[ keÀäe®eer MeeefjjerkeÀ keÀeces Demeleele. ðeer®es ceve keÀesCeer peeCetveIesle veeener. efleuee nesCeeN³ee Jesovee leeruee mecepetve IesCes ¿ee®ee Heesme osKeerue kegÀìgbefye³eebvee vemelees.

10. Hegg©<eeb®³ee ueQefiekeÀ ceeieC³ee ðeer®eer cevee®eer, Mejerje®eer le³eejer Deens efkeÀ veener ns ve HeneleeyeUpeyejerves leer®³eeJej Del³ee®eej keÀjleele. ðeer uee keÀe³e nJes ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener.

11. ieYe&Heele keÀjC³eemeeþer Heg©<eeb®ee DeÆeneme ns osKeerue ðeer®³ee Mees<eCeeme keÀejCeerYetle Deens.

12. ceeveefmekeÀ leeHe, melele nesCeejs ceeveefmekeÀ leeCe, IejeceOeerue J³ekeÌleeR®es ìesceCes, Òel³eskeÀe®eer DemeCeejervekeÀejelcekeÀ YetefcekeÀe leer®es JeejbJeej kesÀues peeCeejs DeHeceeve efMeJeerieeU ³eecegUs m$eer®³ee cevee®eer IeeuecesueDeefOekeÀ®e Jee{les.

13. ðeerme efJe®eeje®es, yeesueC³ee®es, veJeerve efMekeÀC³ee®es, ®eej J³eeqkeÌleceO³es efcemeUC³ee®es, HejHegj<eebmeesyeleyeesueC³ee®es mJeeleb$³e efoues peele veener. meceepeeceO³es Deeblejef¬eÀ³ee keÀjC³eeme ceppeeJe Demelees.

14. leeruee leer®³ee ceveeÒeceeCes leer®es Dee³eg<³e peielee ³esle veener.

15. IejeceO³es ðeer®³ee DeefmlelJeele keÀesCeer®e eEkeÀcele osle veener. leer HetCe&le: SkeÀekeÀer Demeles. DeefueHle

112

Demeles. IejeceOeerue SkeÀ meom³e DeMeer ceev³elee osKeerue leeruee efceUle veener. leer®es Iejeleerue DemeCes eEkeÀJeeJeeJej ³ee®eer keÀesCeer®e o#elee Iesle veener.

16. Heg©<eeb®es DeveweflekeÀ mebyebOe, Heg©<eeb®es Flej ðeermeesyele Demeuesues DeveweflekeÀ mebyebOe ðeer®eer peieC³ee®eermeJe& Gceso Ke®etve ìekeÀleele Je l³eecegUs DeeHeCe keÀesCeemeeþer keÀe peieeJes Demes ÒeMve efvecee&Ce nesTve l³eeDeelcenl³es®³ee efveCee&He³e¥le Heesnes®eleele.

17. ðeer ®es kegÀìgbyeeleerue mLeeve ns kesÀJeU Flejeb®eer keÀeUpeer JeenCeejer Demes®e Demeles. keÀesþsnercee³es®ee DeesueeJee ÒesceU Meyo, leer®eer keÀeUpeerleerue keÀOeer®e peeCeJele veener.

18. DekeÀeueer ueJekeÀj JewO³elJe Deeues lej ðeer®es Iejeleerue mLeeve Gjle®e veener Je meieÈ³ee®e ieesäermeeþerðeeruee oes<eer þjJeues peeles.

19. GMeerje KeeCeb, MeerUb KeeCeb, Gjuesues lesJe{b®e KeeCes, Hegjsmes KeeC³eeme vemeCes, HeewäerkeÀ KeeCesvemeCes ³eecegUs leer®³ee Deejesi³ee®eer nsUmeeb[ nesles Je ueJekeÀj®e Òeew{ yeveles.

20. meeceeefpekeÀ ©{er, HejbHeje Je mebmke=Àleer ³eecegUseqðe³eeb®es og³³ece mLeeve Deens.

eqðe³eeb®es IejeceOeerue nesCeejs Mees<eCe LeebyeJeC³eemeeþer®³ee GHee³e³eespevee :

1. efJeefJeOe ðeer megOeej ³eespeveeb®eer ceeefnleer ÐeeJeer. Goe. ceele=ÒeyeesOeve ÒekeÀuHe, meeefJe$eeryeeF& HegÀuesoÊekeÀ HeeuekeÀ ³eespevee F.

2. ðeer³eebvee Jew³eeqkeÌlekeÀ, JewJeeefnkeÀ, Deejesi³eefJe<e³ekeÀ, mebleleerefJe<e³ekeÀ Mew#eefCekeÀ meeceeefpekeÀ Je veweflekeÀceeie&oMe&ve keÀjCes.

3. ðeer³eebvee Jew³eeqkeÌlekeÀ, JewJeeefnkeÀ, Deejesi³eefJe<e³ekeÀ, mebleleerefJe<e³ekeÀ, Mew#eefCekeÀ efMeefyejs Dee³eespeerlekeÀjeJeerle.

4. keÀewMeu³eebJej DeeOeeefjle efMe#eCee®es DeY³eeme¬eÀce meg© keÀjeJesle Goe. ceefMeve keÀe³e&.

5. meceepee®³ee ceeveefmekeÀlesle yeoue keÀjCes DeefveJee³e& Deens.

6. eqðe³eebmeeþer efJeefJeOe keÀe³eos kesÀuesues Demetve l³ee meboYee&le l³eeb®es nkeÌkeÀ Je keÀe³eos ³eebmeoYee&leceeie&oMe&ve keÀjeJes. l³ee mebyebOeer lep%eebvee Hee®eejCe keÀ©ve m$eer³eebceO³es peeie=leer keÀjeJeer.

7. otjoMe&ve jsef[DeesÜejs eqðe³eebvee efJeefJeOe DeefOekeÀej, nkeÌkeÀ, ³eespevee ³eebyeÎue®eer ceeefnleer keÀ©veosCes.

8. eqðe³eebmeeþer meYee ®e®ee& me$e, HeefjmebJeeo, keÀe³e&MeeUe ³eeb®es Dee³eespeve keÀ©ve l³eebvee DeLeexlHeeoveemeeþerme#ece Je DeelceefJeéeemet yeveJeeJes.

9. eqðe³eeb®³ee nkeÌkeÀe®es efJeOes³ekeÀ mebmeosle cebpetj keÀjCes.

10. m$eer meyeueerkeÀjCe cesUeJes YejJeCes.

113

11. Òeew{ efMe#eCe, J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Je meJee¥efieCe efJekeÀemeemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjeJes.

12. ðeer®³ee Deejesi³eefJe<e³ekeÀ leHeemeC³ee efJeefJeOe Deew<eOes HegjJeCeeejer efMeefyejs Dee³eesefpele keÀjeJeerle

13. m$eerkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢äerkeÀesve ne DeeojeLeea DemeeJee.

2.[.2 keÀe³ee&ue³eerve efþkeÀeCeer (mLeUer) nesCeejs eqðe³eeb®es Mees<eCe

ÒemleeJevee :

HetJeeaHeemetve Deieoer DeÊee®³ee 21 J³ee MelekeÀeHe³e¥le ðeer ®³ee YetefcekesÀceO³es DeveskeÀ yeoue nesle iesues.Òel³eskeÀ keÀefþCe ÒemebieeJej ceele keÀjle ðeer DeeHeuee Jeie& mJele: MeesOele jeefnueer. DeveskeÀ JeeF&ì ÒemebieeMeer leerueeleeW[ ÐeeJes ueeiesue. ¿ee Heg©<e ÒeOeeve mebmke=ÀleerceO³es DeveskeÀ JesUe leeruee leer®es keÀe³e& efme× keÀ©ve oeKeJeeJesueeieues. ðeer ÒeLece Iejeyeensj efMe#eCeemeeþer He[ueer Je veblej kegÀìgbyeeme neleYeej ueeJeC³eemeeþer leer yeensjHe[ueer. DeLee&peve keÀjC³eemeeþer yeensj He[u³eeJej leer®³ee mecem³ee DeefOekeÀ®e Jee{u³ee. Heg©<eebvee eqðe³eeb®esngMeejHeCe, l³eeb®eer keÀe³e&ÒeJeCelee ³eeyeÎue Demegjef#elelee Jeeìt ueeieu³eeves keÀe³ee&ue³eerve mLeUer eqðe³eeb®es Mees<eCenesT ueeieues.

ðeer³eeb®es keÀe³ee&ue³eerve mLeUer Mees<eCe DeMee ÒekeÀejs kesÀues peeles:

1. ðeer³eebvee Deeþ leemeebHes#ee DeefOekeÀ leeme keÀeceeJej pegbHeCes.

2. ðeer³ee DeefMeef#ele Demeu³eeme l³eebvee peemle HeieejeJej Debieþe IesTve l³eeb®es Hewmes uegyee[Ces.

3. ðeer-Heg©<e ³eeb®³eele Yeso keÀ©ve ðeeRme keÀceer ceesyeouee osCes.

4. ðeer³eeb®es DeHeceeve keÀjCes. l³eebvee JeeF&ì Meyo yeesueCes, DeeqMueue yeesueCes l³eeb®es keÀe³ee&ue³eele keÀecekeÀjCes keÀefþCe keÀjCes.

5. eqðe³eeb®es ueQefiekeÀ Mees<eCe keÀjCes.

6. eqðe³eeb®³ee jpee cebpetj ve keÀjCes.

7. eqðe³eebvee DeeTì mìsMeve 3 les 8 efoJemeebmeeþer HeeþJeCes.

8. nsletHegjmkeÀj ðeer³eeb®ee ceeveefmekeÀ íU keÀjCes - íesìîee íesìîee ieesäeRmeeþer melele eqðe³eebvee kesÀefyeveceO³esyeesueeJeCes.

9. [smekeÀes[®es yebOeve DeefveJee³e& keÀjCes.

10. menkeÀe³ee¥ceO³es SkeÀer vemegve ðeerme keÀesCelesner menkeÀe³e& ve keÀjCes.

11. nslegHegjmkeÀj eqðe³eebvee efMeHeÌì [îetìer ueeJeCes. oesve [îetìer meueie osCes.

12. eqðe³eebvee keÀe³ee&ue³eele efJeveekeÀejCe keÀece osTve LeebyeefJeCes Je l³eeb®³eepeJeU ³esCes.

13. DeeefLe&keÀ J³eJenejele DeHeÀjeleHeÀj keÀjC³eeme Yeeie Hee[Ces.

114

* keÀe³ee&ue³eerve efþkeÀeCeer nesCeejs m$eer³eebJejerue Mees<eCe LeebyeC³eemeeþer GHee³e³eespevee :

1. eqðe³eebceO³es Òe®eb[ DeelceefJeéeeme, keÀCeKejHeCee, efvecee&Ce keÀjCes eqðe³eebvee ceveeves cepeyetle yeveJeCes.

2. ceesHeÀle efMe#eCee®eer mees³e HegjJeeJeer. pesCeskeÀ©ve l³eeb®³ee efvej#ejles®ee keÀesCeerner iewjHeÀe³eoe IesT MekeÀCeejveener.

3. keÀewMeu³eeJej DeeOeeefjle efMe#eCe ÐeeJes. pesCeskeÀ©ve l³ee mJele: l³eeb®³ee J³eJemee³ee®eer efveefce&leer keÀ©MekeÀleerue. DeelceefveYe&jlesves Je mJeeJeuebyeeves mJele: DeeHeuee J³eJemee³e meg© keÀjleerue.

4. ³eesiee, eE®eleve, keÀjeìs DeMee Òel³eskeÀe®es %eeve keÀewMeu³e leer®³eeceO³es DemeeJes. mJele:®³ee Meerjerje®eerkeÀeUpeer, megjef#elelee leer®ee mJele:uee Ieslee Deeueer Heeefnpes

5. DeeHeu³ee keÀeceele lejyespe Demeues Heeefnpes Je ðeerkeÀ[s mHeälee Demeueer Heeefnpes. YeeJetkeÀ ve nesleeJ³eJenej%eeveeves efveCe&³e Ieslee Deeues Heeefnpesle.

DeMeeÒekeÀejs keÀe³ee&ue³eerve mLeUer ðeerves DeeHeues Mees<eCe nesT osT ve³es.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. efm$e³eeb®es IejeceOeerue Mees<eCe nesC³ee®eer oesve keÀejCes veceto keÀje.

2. efm$e³eeb®es keÀe³ee&ue³eerve Mees<eCe keÀmes LeebyeJeeue ?

meejebMe:

yeouel³ee keÀeUeveg©He ðeerves mJele:ceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeues. DeeJeM³ekeÀ Deens. p³ee ÒeceeCes ðeer vesmJele:ceO³es yeoue keÀjeJee. lemee®e meceepeeves DeeHeu³ee efJe®eejebceO³es Decetueeûe yeoue keÀjeJee. ðeer uee mevceevee®eeopee& osTve DeeHeu³ee osMeeuee peeieeflekeÀ mlejeJej SkeÀe efJeefMeä Gb®eerJej IesTve peeJes. ðeer®es Iejeleeruelemes®e keÀe³ee&ue³eerve Mees<eCe LeebyeJetve leeruee ³eesi³e opee& ÐeeJee.

mJeeO³ee³e ÒeMve:

1. eqðe³eeb®es keÀe³ee&ue³eerve mLeUer Mees<eCe keÀMeeÒekeÀejs nesles ns mHeä keÀje.

115

2. eqðe³eeb®es IejeceOeerue Mees<eCe keÀmes LeebyeJeeue ?

3. eqðe³eeb®es IejeceOeerue Mees<eCe keÀMeeÒekeÀejs nesle Demeles ?

2F pesÿ veeieefjkeÀlJe

ÒemleeJevee :

osJeeves ceeveJeeuee peerJeve ner megboj osCeieer efoueer Deens. ceeveJee®³ee Òel³eskeÀ DeJemLesle lees efMekeÀleDemelees. Òel³eskeÀ #eCe ne keÀenerlejer osTve peeCeeje Demelees. ceeveJee®³ee efJekeÀemeevegmeej efJeefJeOe ceevemeMeeðe%eebveerl³eeb®³ee DeJemLee efveef½ele kesÀu³ee Deensle. ceeveJee®es Je³e Je l³eevegmeej nesCeejs keÀe³e& ns yeN³ee®e JesUe l³eeDeJemLee efveef½ele keÀjleele.

©yeì& neEJeienmì&ves ceeveJeer peerJevee®eer mene DeJemLeeble efJeYeeieCeer kesÀueer Deens.

1. efMeMet DeJemLee.

2. ceO³e yeeu³eeJemLee.

3. kegÀceejeJemLee.

4. ÒeejbefYekeÀ Òeew{eJemLee.

5. ceO³eeJemLee.

6. MesJeì®eer HeefjHekeÌJelee DeJemLee.

³ee Òel³eskeÀ DeJemLes®eb SkeÀ meewo³e& Demeles. Demes efMeMet DeJemLesceOeerue efvejeiemelee, efve<HeeHeHeCee,DemmeueHeCee lemes®e ceO³e yeeu³eeJemLeeceOeerue MeesOekeÀJe=Êeer, veJeefveefce&leer®ee O³eeme êJee[HeCee ! kegÀceejeJemLesleerueLees[e DenceHeCee Hejbleg J³eJemee³eeyeÎue®ee meebieesHeebie efJe®eej keÀjCeeje lej keÀener keÀjC³ee®eer Oe[He[ mJele:mLeeveefvecee&Ce keÀjC³ee®es DeeJneve eqmJekeÀejCeeje Je mJele:®eb jep³e efvecee&Ce keÀjC³ee®eer mJeHves GjeMeer yeeUieCeejerÒeejbefYekeÀ Òeew{eJemLee ceO³eeJemLee ner efmLejmLeeJej DeJemLee lej MesJeì®eer HeefjHekeÌJe DeJemLee Je l³eeceOeerueDee³eg<³ee®³ee ceeies HeenCeeje p³esÿ veeieefjkeÀ megKeer, meceeOeeveer, nJeb les efceUJeuesuee, Meeble Je efveefj®í ! nerMesJeì®eer DeJemLee Òel³eskeÀ ceeveJeeuee KetHe keÀener osTve peeles. peerJevee®es meJe& cece& þeTkeÀ Demeuesues p³esÿveeiejerkeÀ DeeHeu³ee DevegYeJee®³ee yeUeJej peerJevee®eer ner MesJeì®eer FeEveie KesUle Demeleele.

³ee MesJeì®³ee keÀeUele cnCepes®e Je=×eHekeÀeUele l³eebvee iejpe Demeles leer Òescee®eer, DeesueeJ³ee®eer,DeeHeuesHeCee®eer Je DeeHeu³ee ceeCemeeb®eer lej Heent³ee Je=×eHekeÀeU cnCepes keÀe³e ? l³ee Je=×eHekeÀeUeleerue p³es<þveeieefjkeÀeb®³ee mecem³ee Je l³eeJejerue GHee³e³eespevee.

J³eeK³ee:

``ceeveJeer peerJeve®e¬eÀeleerue MesJeì®ee keÀeueKeb[ cnCepes®e Je=×eHekeÀeU nes³e.''

peerJeveeleerue cenÊJeHetCe& lemes®e HetCe&le³ee GHe³eesieer DeeefCe p³eeþerkeÀeCeer DeefYeuee<ee Demeles DeMee DeejbYeer®³eekeÀeUeHeemetve otj peeC³ee®³ee Òeef¬eÀ³ee Je=×eJemLee Demes cnCeleele.

116

Je=×eJemLee peerJeveeleerue MesJeì®ee ceeJeUCeeje keÀeueKeb[ nes³e.

p³esÿ veeieefjkeÀ mecem³ee

YeeJeefvekeÀ DeeefLe&keÀ MeejerefjkeÀ

2F.1 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee YeeJeefvekeÀ mecem³ee :

1. ceeveefmekeÀ leeCeleCeeJe.

2. DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe.

3. v³etveieb[e®eer YeeJevee.

4. DeeflemebJesove#ece.

5. ceeveefmekeÀ JewHeÀu³e.

6. YetefcekesÀleerue yeoue.

7. ce=l³et®es Ye³e.

8. Deepeeje®es Ye³e.

9. kebÀìeUe.

10. otue&ef#ele Demeu³ee®eer YeeJevee.

11. efve©He³eesieer.

12. efYeleer.

13. efMeJeerieU, ìesceCes Je De[ieUer®es mLeeve.

14. MeejerefjkeÀ De#ecelee.

15. efJemejeUtHeCee.

16. mecee³eespeveemebyebOeer®³ee mecem³ee.

17. peJeUerkeÀ les mebyebOeer efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee.

18. DeeHeCeekeÀ[s Flejeb®es ue#e melele JesOetve IesCes.

YeeJeefvekeÀ mecem³ee:-

1. ceeveefmekeÀ leeCeleCeeJe:

pesÿ veeieefjkeÀebvee ceeveefmekeÀ leeCeebvee yeN³ee®e JesUe meeceesjs peeJes ueeieles. yengleebMe JesUe ³ee®ee HeefjCeecekegÀìgbyeeleerue meom³eebMeer Demeuesu³ee mebyebOeele ogjeJee efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.

2. DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe:

efveCe&³e#ecelee keÀceer Peeu³eecegUs íesìîee ieesäer keÀjleevee osKeerue keÀceer DeelceefJeéeeme peeCeJelees.jmlee Deesueeb[Ces, SKeeoer Jemlet Kejsoer keÀjleevee jemle eEkeÀcele efoueer efkeÀ veener ³eeyeÎue DemJemLe DemeCes ³eemeJe& ieesäer DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe oMe&Jeleele.

117

3. v³etveieb[e®eer YeeJevee :

DeeHeCe keÀesCel³eener keÀeceeme GHe³egkeÌle veener, DeeHeCe efJeOee³ekeÀ keÀener®e keÀjle veener. efJe®eejMekeÌleer®eerkeÀceer kegÀJele, efveCe&³e#eceles®ee DeYeeJe, MeejerefjkeÀ #eerCelee, DeelceefJeéeemee®ee DeYeeJe, ogue&ef#ele kesÀu³ee®eerYeeJevee ³ee meJe& ieesäeR®ee mebkeÀefuele HeefjCeece pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee ceveesJe=ÊeerJej neslees Je l³eecegUs l³eeb®³eeceO³esv³etveieb[ efvecee&Ce neslees. meceepeemeeþer DeeHeCe GHe³egkeÌle veener ³ee®eer yees®e l³eebvee Demeu³eecegUs mJele:me pesÿveeiejerkeÀ keÀceer uesKeleele.

4. DeeflemebJesove#ece :

pesÿ veeieefjkeÀ Je³eesceeveeÒeceeCes Del³eble Deueiej Peeuesues Demeleele. keÀesCeleerner ieesä l³eebvee HeìkeÀveceveeme ueeieles. Òel³eskeÀ ieesäeR®ee efJe®eej les kesÀJeU mebJesove#ece nesTve®e keÀjleele. l³eeb®ee J³eJene³e& ¢efäkeÀesveue#eele ve Ieslee DeefleMe³e YeeefJekeÀ nesleele.

5. ceeveefmekeÀ JewHeÀu³e:

SkeÀekeÀerHeCee ns ceeveefmekeÀ JewHeÀu³ee®es SkeÀ keÀejCe Demeles. pesÿ veeieefjkeÀebvee l³eeb®³ee ³ee Je³eeceO³esmeJe& kegÀìgbyeemeceJesle jenC³eeme DeefOekeÀ megjef#ele Jeeìles. Hejbleg meÐeefmLeleer®³ee efJeYekeÌle kegÀìgbyeecegUs yeN³ee®epesÿ veeieefjkeÀebvee SkeÀ$e kegÀìgbye He×leer®es megKe efceUle veener. pesÿ veeieefjkeÀeb®es Kejs og:Ke cnCepes SkeÀekeÀerHeCeeDemelees. ne SkeÀekeÀerHeCee HeÀej peerJeIesCee Demelees.

6. YetefcekesÀleerue yeoue:

keggÀìgbyeeceO³es DeveskeÀ Je<e& meceLe&HeCes keÀece kesÀu³eeveblej De®eevekeÀ Deeuesu³ee efjkeÀecesHeCeecegUs pesÿveeieefjkeÀ DemJemLe nesleele. DeveskeÀ Je<e& kegÀìgbyeeleerue meJe& efveCe&³e SkeÀneleer Iesleues Demeleele. Je De®eevekeÀ lesDeeHeu³ee cegueebveer, megveebveer Iesleuesu³ee pesÿ veeieefjkeÀebvee l³eeb®³ee ¿ee YetefcekesÀleerue yeouee®ee YejHetj $eemeneslees. DeveskeÀ Je<ex l³eebveer Iesleuesues efveCe&³e, Iej ®eeueJeC³ee®es keÀmeye, DeeefLe&keÀ J³eJeneje®eer yeepet ³ee Òel³eskeÀieesäerleerue yeoue l³eebvee DemJemLe keÀjCeeje Demelees.

7. ce=l³et®es Ye³e :

Je³ee®eer efJeefMeä Je<e& HetCe& kesÀu³eeveblej DeeHeuee ce=l³et peJeU Deens, ce=l³et keÀmee ³eslees ³ee®es meowJe Ye³epesÿ veeiejerkeÀeb®³ee ceveele Lewceeve Ieeuele Demeles. pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee efce$e cewef$eCe eEkeÀJee meceJe³emkeÀeb®eece=l³et Peeu³eeme l³eebvee ce=l³et®es DeefOekeÀ Ye³e Jeeìles.

8. Deepeeje®es Ye³e :

pesÿ veeieefjkeÀebvee yeN³ee®e JesUe ceveeceO³es DeveeefcekeÀ efYeleer Demeles. DeeHeCeeme keÀener DemeeO³e jesienesF&ue keÀe? SKeeoe jesie /Deepeej DeeHeCeeme Peeuee lej keÀe³e nesF&ue? ceePeer keÀeUpeer IesC³eeme keÀesCeDeens? Deepeeje®ee DeeefLe&keÀ Yeej ceuee menve keÀjlee ³esF&ue keÀe? [e@keÌìjebkeÀ[s ceuee vesleerue keÀe?ne@efmHeìueceO³es þsJeleerue keÀe? pej ceer He[uees lej ne[ cees[ues lej keÀesCee®³ee YejJeMeeJej ceePeer keÀeUpeerIesleueer peeF&ue? ceer pej DebLe©CeeJej efKeUtve Demeuees lej ceePes keÀe³e nesF&ue? ceer keÀesCeeJej lejer DeesPesnesF&ve ³ee keÀuHevesves®e l³eebvee efYeleer Jeeìles. HewMee®³ee De[®eCeeRcegUs GHe®eej keÀjlee Deeues veenerle. lej DeeHeuesJeeOe&keÌ³e keÀmes peeCeej? Demes SkeÀ vee DeveskeÀ ÒeMve pesÿ veeieefjkeÀebvee Yes[meeJele Demeleele. l³eecegUs lesYeeJeefvekeÀ¢äîee DeefOekeÀ Ke®eleele.

118

9. kebÀìeUe:

keÀesCelesner efJeOee³ekeÀ eEkeÀJee GlHeeove#ece keÀe³e, efvel³e efve³ecee®es keÀece pesÿ veeieefjkeÀebkeÀ[s vemeu³eecegUsl³eebvee kebÀìeUe ³eslees. efoJeme keÀmee IeeueJee³e®ee ne ÒeMve l³eebvee meleeJelees. JesUs®ee DeHeJ³e³e nesle vemeu³eecegUsosKeerue pesÿ veeieefjkeÀebvee keÀìeUe ³eslees. meceJe³emkeÀeb®eer mebK³ee DeemeHeeme keÀceer Demeu³eecegUs ieHHee Deeblejef¬eÀ³ee³eeceO³es JesU ve iesu³eecegUs l³eebvee kebÀìeUe ³eslees. KetHe JesU Demeu³eecegUs yejs®e DeveeJeM³ekeÀ efJe®eej ³esleele JeYeeJeefvekeÀefjuee pesÿ veeieefjkeÀ lJejerle DemJemLe nesleele.

10. ogue&ef#ele Demeu³ee®eer YeeJevee:

pesÿ veeieefjkeÀebvee Del³eble Jesovee nesCeejer ieesä cnCepes l³eeb®³ee ceveele Deeuesueer ogue&ef#ele Demeu³ee®eerYeeJevee, DeeHeu³ee DeefmlelJeecegUs keÀesCeeme keÀener®e HeÀjkeÀ He[le veener ner YeeJevee KetHe ³eelevee osCeejer Demeles.Iejele pesÿ J³eeqkeÌle Demetve l³eebvee vemeC³eemeejKeer JeeieCetkeÀ osCes ns Del³eble keÌuesMeoe³ekeÀ Demeles. DeeHeuesDeefmlelJe keÀesCeemener GHe³egkeÌle veener. DeeHeuee efJe®eej, DeeHeuee meuuee, DeeHeu³ee efveCe&³ee®eer keÀesCeeuee®eb iejpeveener ner yees®e l³eeb®³ee ceveele Demeles. pesÿ veeieefjkeÀebvee kegÀìgbyeeleerue J³eeqkeÌleveer DeeHeu³eeMeer mebJeeo meeOeeJee,DeeHeu³eeuee owvebefove keÀeceebyeÎue yeesueeJes Demes JeejbJeej Jeeìle Demeles. Hejbleg l³eebvee ogue&ef#ele kesÀu³eecegUsl³eeb®³eeMeer ve yeesueC³eecegUs, pesÿ veeieefjkeÀ DeefOekeÀ®e J³eefLele nesleele.

11. efve©He³eesieer ner YeeJevee :

pesÿ veeieefjkeÀebvee DeeHeCe Iejemeeþer eEkeÀJee kegÀìgbyeemeeþer keÀesCeleener neleYeej ueeJele veener ner YeeJeveeKe®etve peeC³eeme HegjsMeer þjles. pesÿ veeieefjkeÀebvee ceekexÀeEìie, yeBeEkeÀie DeMeer meJe&®e keÀeces Jep³e& kesÀu³eeves DeeHeCekegÀìgbyeeme Lees[e osKeerue neleYeej ueeJet MekeÀle veener. ³ee peeCeerJesves pesÿ veeieefjkeÀ Del³eble YeeJegkeÀ nesleele Jel³eebvee De®eevekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe vemeu³ee®eer efve©He³eesieer Demeu³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles.

12. Yeerleer :

meeceeefpekeÀ¢äîee, DeeefLe&keÀ¢äîee MeejerefjkeÀ¢äîee meebmke=ÀeflekeÀ meJe&®e yeepetbveer pesÿ veeieefjkeÀebmeÒel³eskeÀ ieesäeR®eer SkeÀ DeveeefcekeÀ efYeleer Demeles. Iejele kesÀJeU pesÿ veeieefjkeÀ®e pej Demeleerue lej l³eebveel³eeb®³ee peerJee®³ee megjef#elelesefJe<e³eer efYeleer Jeeìles. Goe. DeeHeueer nl³ee lej nesCeej veener, Iejer keÀesCeer ®eesjerlej keÀjCeej veener, megjef#eleles meboYee&le pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee ceveele DeveskeÀ mecem³ee Demeleele. DeeHeu³eeueeì^sveceO³es ®e{lee ³esF&ue keÀe? jmlee Deesueeb[lee ³esF&ue keÀe? Hue@ìHeÀe@ce&®ee Hetue ®e{lee ³esF&ue keÀe?DeepeejemebyebOeer®es Ye³e, DeeefLe&keÀ ieesäeR®es Ye³e, DeeHeueer cegues DeeHeuee meebYeeU keÀjleerue keÀe³e, DeeHeueb DeepeejHeCekeÀe{leerue keÀe³e? DeeHeu³eeuee DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e osleerue keÀe ? DeMee DeveskeÀ efYeleer pesÿ veeieefjkeÀ DeeHeu³eeGjeMeer yeeUietve Demeleele.

13. efMeJeerieeU, ìesceCes Je De[ieU Demeu³ee®eer YeeJevee :

pesÿ veeieefjkeÀebvee peerJebleHeCeer®e cejCe³eelevee YeesieeJ³ee ueeieleele, les cnCepes pesJne l³eebvee DeeHeCekesÀJeU Yeej Deenesle De[ieU Deenesle DeMeer YeeJevee ÒeyeU þjles. Flej veelesJeeF&keÀebmeceesj, efce$e HeefjJeejemeceesjpes<þeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve ve osCes, pesÿeb®ee DeHeceeve keÀjCes, l³eebvee efMeJ³ee osCes, JeeF&ì Meyo yeesueCes, keÀenerÒemebieer pesÿebvee ìesceCes ceejCes ³ee meJe& ieesäeR®ee HeefjCeece pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee YeeJeefvekeÀ mecem³eebMeer efveie[erleDeens. ueneveebveer pesÿeb®ee DeHeceeve keÀjCes, l³eeb®ee ceeve ve þsJeCes, G®®e mJejele l³eeb®³eemeesyele yeesueCes, ÒemebieerFlej J³eeÅkeÌlemeceesj l³eebvee ieHHe yemeC³eeme meebieCes ³ee meJe& ieesäer YeeJeveebvee nele IeeueCeeN³ee Deensle. Iejeleerue

119

J³eeqkeÌleb®³ee DeMee JeeieC³eecegUs pesÿ veeiejerkeÀ ceveeleu³ee ceveele KetHe j[le Demeleele. l³eeb®³ee cevee®es nuekeÀeJeskeÀesCeerlejer mecepetve I³eeJes DeMeer l³eeb®eer ceeHeÀkeÀ DeHes#ee Demeles. cnCetve®e YeeJeefvekeÀ¢äîee pesÿ veeieefjkeÀogye&ue yeveleele.

14. MeejerefjkeÀ De#ecelee :

pe[ Jemlet DeesPes DeeCelee ve ³esCes, jmlee Deesueeb[lee ve ³esCes, jsuJes iee[er eEkeÀJee yemeves ÒeJeeme keÀjleeve ³esCes, peervee ®e{le ³esCeeN³ee De[®eCeer, Jee®eve keÀjleevee ³esCeejs ¢ef<ìoes<e, ÞeJeCeoes<e keÀe³e&MeeqkeÌle®ee NnemenesCes, LekeÀJee peeCeJeCes, ne[e®eer efþmetUlee, neleele MeeqkeÌle ve peeCeJeCes, SkeÀe efþkeÀeCeer yeje®e keÀeU yemeleeve ³esCes, oeleeb®³ee mecem³ee, HeÀej ueebyeJej ®eeuele peeCes cegeqMkeÀue nesCes DeMee efJeefJeOe ÒekeÀejs MeeefjjerkeÀDe#ecelee pesÿ veeiejerkeÀebvee peeCeJele Demeleele. l³ee®ee HeefjCeece l³eeb®³ee YeeJeefvekeÀlesJej neslees. l³eeb®³eeMeejerefjkeÀ De#ecelescegUs les Ke®etve peeleele.

15. efJemejeUtHeCee :

efJemejYeesUsHeCeecegUs pesÿ veeieefjkeÀeb®eer l³eeb®eer l³eeb®³eeJej®e ef®e[ef®e[ nesles.. meesyele®e MeejerefjkeÀDe#ecelee Demeu³eecegUs DeefOekeÀ®e Ke®eues peeleele. SkeÀe keÀeceemeeþer ®eej HesÀN³ee ceejeJ³ee ueeiele Demeu³eecegUsJewHeÀu³e ³esles. mJele: Jej®ee DeelceeefJeéeeme {Ulees. veJeerve keÀesCelesner keÀece mJele:®³ee peyeeyeoejerJej Ieslee ³esleveener. veJeerve ieesä efMekeÀC³ee®eer #ecelee keÀceer nesles. SKeeoer ieesä eEkeÀJee leHeMeerue JeejbJeej leHeemetve I³eeJeeueeielees. l³eecegUs efveCe&³e nesle veener. l³eeb®³ee efJemejYeesUsHeCeecegUs keÀeces Jee{leele Je les MekeÌ³e l³eebvee mmLe yemetosle veener. efJemejeUtHeCeecegUs l³eeb®ee Deelce$eeiee neslees mebleeHe neslees Je YeeJeefvekeÀ¢äîee les DemJemLe nesleele.

16. mecee³eespeveemebyebOeer mecem³ee :

pesÿ veeieefjkeÀebvee ÒeecegK³eeves mecee³eespevee meboYee&le DeveskeÀ mecem³ee Yes[meeJeleele. FlejebmeceJesle,meceJe³emkeÀebmeceJesle, kegÀìgbyeemeceJesle mecee³eespeve keÀmes keÀjeJes, Flejeb®es cnCepes SsketÀve IesCes, les HeìJetve IesCes,l³eeJej Jeeo ve IeeueCes, Òel³eskeÀ ieesä DeeHeu³eeuee meebefieleueer®e Heeefnpes Demee DeÆeneme ve keÀjCes ³ee meboYee&®esmecee³eespeve Del³eble DeeJeM³ekeÀ Deens. Je³eesHejlJes efJe®eejeb®eer ueJeef®ekeÀlee ner kesÀJeU ceeveJee®³ee ceveeJej DeJeuebyetveDemeles. pesÿ veeiejerkeÀebveer l³eeb®³ee ceveeme efve³ebef$ele kesÀu³eeme mecee³eespeve mecem³ee otj nesleerue. petveb les®emeesveb ³ee®e DeefJeYee&Jeele ve jenlee veeefJev³eles®eer meebie[ IeeueCes Del³eble iejpes®es Deens. DeenejeJej®es efve³eb$eCe,DeVe efMepeJeC³ee®³ee He×leer, ìerJner Jejerue keÀe³e&¬eÀce, DeeefLe&keÀ efve³eespevee®es leb$e DeMee efJeefJeOe IeìkeÀebJejmecee³eespeve meeOeCes ne cegK³e DeeMe³ekeÀ þjlees. pes<þ veeieefjkeÀeb®es mecee³eespeve ve Peeu³eecegUs l³eebvee kegÀìgbyeeceO³esefJeefJeOe mecem³eebvee leeW[ ÐeeJes ueeieles.

17. peJeUerkeÀlesmebyebOeer®³ee efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³ee:

pesÿ veeieefjkeÀebvee peJeUerkeÀlesmebyebOeer®³ee mecem³ee efJeMes<elJeeves peeCeJeleele. Goe. ueive Peeu³eeveblejosKeerue cegueiee DeeF&®³ee peJeU nJee Demee DeÆeneme keÀjCes, cegueeJej nkeÌkeÀ ieepeJeCes, cegueebvee keÀle&J³ee®eermeejKeer DeeþJeCe keÀ©ve osCes, cegueebÒeleer kesÀuesu³ee l³eeiee®eer cenleer ieeCes F. l³eecegUs l³eeb®ee cegueiee ne megves®eevemelees Je l³eecegUs kegÀìgbyeeceO³es mebIe<e& efvecee&Ce nesleele. l³ee®eÒeceeCes DeeHeueer mLeeJej ceeueceÊee, DeeefLe&keÀJ³eJenej ³ee meJe&®e ieesäerle ceePes ner YeeJevee ÒeyeU Demeu³eecegUs mecem³eeb®eer ³eeoer Jee{le®e peeles Je l³eecegUspes<þ veeieefjkeÀ J³eefLele nesleele.

120

18. DeeHeCeekeÀ[s Flejeb®es ue#e JesOetve IesCes :

melele MeejerefjkeÀ le¬eÀejer keÀjle, mJele:®es Dence mLeeve kegÀìgbyeeceO³es oMe&JeC³eekeÀefjlee yeN³ee®e JesUerOe[He[ Demeles.

pesÿ veeieefjkeÀe®³ee YeeJeefvekeÀ mecem³esJej GHee³e³eespevee:

1. v³etveieb[e®eer YeeJevee otj keÀjC³eemeeþer pesÿeb®eer DeeJe[ ue#eele IesTve efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespevekeÀjeJes. Goe. Digity mebmLesleHexÀ nesle DemeCeeje ®ee³ecemleerkeÌueye Je l³eeÜejs DeeKeuesues GHe¬eÀceGoe. Jee{efoJeme meepeje keÀjCes SkeÀ$e ef®e$eHeì HeenCes, SkeÀ$e KeeT KeeCes, DeeJe[er®es KesU KesUCesF.

2. peerJeveeyeÎue mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve þsJeC³eemeeþer nem³ekeÌueye pesÿ veeieefjkeÀ keÀÆe DeMee mebmLeeÜejspesÿebvee ÒeHegÀefuuele þsJeCes.

3. ceeie&oMe&vee®es keÀe³e&¬eÀce pesÿemeeþer Dee³eesefpele keÀjeJesle. DeefYeke=Àleer®es mJeele$³e.)

4. pesÿ veeieefjkeÀebvee keWÀêmLeeveer þsJetve IejeceOeerue keÀecee®eer efJeYeeieCeer keÀjCes.

5. pesÿ veeieefjkeÀebvee l³eeb®es kegÀìgbyeeleerue mLeeve cenÊJee®es Deens ner peeCeerJe keÀ©ve osCes.

6. veJeerve efHe{erves pesÿ veeieefjkeÀebMeer megmebJeeo meeOeCes pesÿ veeieefjkeÀeb®ee cenÊJee®ee meuuee, veJeerveefHe{erleerue DeeOegefvekeÀ efJe®eej ³eeb®ee megJeCe&ceO³e ieeþeJee. pesÿeb®³ee efJe®eejebvee eEkeÀcele osCes. pesÿebceO³esDemeuesueer efve©He³eesieer Demeu³ee®eer YeeJevee keÀe{tve ìekeÀCes.

7. pes<þ veeieefjkeÀebveer veJeerve efHe{er Je pegveer efHe{er ³eeceOeerue Deblej keÀceer keÀjC³eemeeþer Kegue ceveevesmecee³eespeve#ecelee Deelcemeele keÀjeJeer.

8. kegÀìgbyeeleerue JeeleeJejCe nmele KesUle þsJeeJes pesÿebÒeleer DeeHeuesHeCee®eer YeeJevee DemeeJeer. pesÿeb®es kegÀìgbyeeleeruemLeeve cenÊJee®es Deens ner peeCeerJe kegÀìgbefye³eebveer keÀ©ve ÐeeJes. pesÿeb®³ee kesÀJeU GHeefmLeleer®ee osKeerueDeeOeej Jeeìlees. ns kegÀìgbefye³eebveer l³eebvee meebieeJes.

9. pesÿ veeieefjkeÀebveer efJeefMeä #eCeer DeeHeu³ee cegueebvee mJeeleb$³e osTve Deueieo yeepetuee JneJes. l³eeb®ee(cegueeb®³ee) HebKeele yeU efvecee&Ce keÀ©ve mJe®íboerHeCes cegueebvee G[eJe³eeme ÐeeJes.

10. efJe%eeveeves efme× kesÀu³eevegmeej Je³e Je mcejCee®ee mebyebOe vemeu³eecegUs l³eeb®es efJemcejCe keÀceer nesC³eemeeþerceveeJej efve³eb$eCe keÀjeJe³eeme meebietve ceveeuee melele yepeeJele jenCes.

11. ceveeves keÀCeKej jentve ceveeleerue meJe& efYeleer, eE®elee otj keÀjeJ³eele.

2F.2 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee

pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee yengleebMe YeeJeefvekeÀ mecem³ee ¿ee meeceeefpekeÀ mecem³ee osKeerue Deensle. lejerosKeerueÒekeÀ<ee&ves DeeCeCeeN³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee Heg{erueÒeceeCes :

1. meceepeele Demeuesues keÀefveÿ mLeeve - pessÿ veeieefjkeÀ ns GlHeeove#ece vemeu³eecegUs meceepee®eel³eeb®³eekeÀ[s HeenC³ee®ee ¢efäkeÀesve HeÀej®e JesieUe Demelees. les GHe³egkeÌle veenerle cnCetve l³eeb®³eekeÀ[s DeeojevesHeeefnues osKeerue peele veener. efveCe&³e#ecelesceO³es l³eeb®ee menYeeie Demelees.

121

2. meceepeeleerue J³eeqkeÌleyejesyej efJe<ecee³eespeve veefJeve efHe{er®³ee efJe®eejeMeer pegUle vemeu³eeves les FlejJe³eesieìeleerue J³eeqkeÌlemeesyele mecee³eespeve keÀ© MekeÀle veenerle.

3. megKemees³eeR®³ee GHeYeesieebHeemetve Jebef®ele Deelee legcneuee (pesÿebvee) ³ee®eer keÀe³e iejpe ? cnCetvemegKemees³eeRHeemetve Jebef®ele þsJeues peeleele. Goe. [esUs ogKeleele cnCeCetve efì.Jner. vekeÀes. ieej HeeCeer ueeieu³eevesmeoea nesles, efueHeÌì®ee JeeHej keÀjlee ³esle vemeu³eeves Keeueer GlejCes®e veener F.

4. meceepeeHeemetve DeefueHle - MeejerefjkeÀ leHeÀeJele, keÀe³e&#eceles®eer leHeÀeJele Òe®eb[ Demeu³eecegUs meeOesjsuJes mìsMeveJej peeCes, ÒeJeeme keÀjCes F. cetueYetle ieesäerHeemetve meceepeeves l³eebvee DeefueHle þsJeues Deens.

5. meceepeeme efve©He³eesieer Demeu³ee®eer YeeJevee : DeeHeu³ee DevegYeJee®ee HekeÌJeles®ee GHe³eesie meceepeemenesle veener. meceepeemeeþer DeeHeCe efve©He³eesieer Deenesle ner YeeJevee yeUeJeles Je HeefjCeeceer les DeeO³eelceekeÀ[sJeUleele.

6. DeeHeCe cegueebJej DeJeuebyetve Deenesle, DeeefLe&keÀ mJeeleb$³e veener ner YeeJevee yeUeJeCes.

pes<þ veeieefjkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer GHee³e³eespevee:

1. pesÿ veeieefjkeÀebmeeþer jeä^er³e OeesjCe peenerj keÀjCes.

2. pesÿ veeieefjkeÀebvee ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve keÀjCes.

3. pesÿ veeieefjkeÀebvee efJecee ³eespevee meg© keÀjCes.

4. pes<þ veeieefjkeÀebmeeþer keÀceerle keÀceer J³eepeoj DeekeÀejCes.

5. efvejeOeej, oeefjêjs<esKeeueerue Je=×ebvee 400 ©He³es ceeefmekeÀ Jesleve osCes.

6. pesÿ veeieefjkeÀebvee Dee³ekeÀj meJeuele osCes.

7. Sce.ìer.Sve.Sue. Yee[îee®³ee MegukeÀele 25 ìkeÌkesÀ meJeuele osCes.

8. MeemeefkeÀ³e oJeeKeeves, ©iCeeue³es, ³esLes ÒeeLeefcekeÀ Deejesi³e mesJee efJeveeMegukeÀ HegjJeCes.

9. ûeeceerCe efvejeOeej Je=×peve efveJe=ÊeerJesleve meg© keÀjeJes.

10. State policy for older persons meg© keÀjCes.

11. National Policy for older persons (1999) meg© keÀjCes HeeþHegjeJee keÀjCes. l³ee®eeHeÀe³eoe efceUCes.

12. pesÿ veeieefjkeÀebveer DeeHeu³ee meceJem³ekeÀebmeesyele peeJes. lesLes neTeEmeie meesmee³eìer Je yeQkeÀ ³eeb®³eemeb³egkeÌle efJeÐeceeves lemes®e cegbyeF& ceneveiejHeeefuekeÀe ³eebleHexÀ keÀeces neleer I³eeJeerle.

13. l³eebvee meceepeele mLeeve osCes. l³eeb®ee ieewjJe keÀjCes, l³eeb®³ee #eceleeb®ee meceepeeves HetCe& JeeHej keÀ©veIesCes.

14. pes<þeb®³ee owvebefove keÀeceemeeþer ceoleveerme ÐeeJee. l³eeb®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀeUpeer IesC³eemeeþer Caretaker vesceeJes.

122

15. keÀener Je=×eÞece Je=×eb®eer keÀeUpeer IesC³eemeeþer DeefJejle keÀe³e&jle Deensle. Goe. HegC³eeleerue eEnieCes³esLes, DeLeJe& HejebpeHes [sJnueHeme& ³eeb®es ûeBìjes[ ³esLeerue ef[eqiveìer ®ee³e cemleer keÌueye F.

2F.3 pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee MeejerefjkeÀ mecem³ee

pes<þ veeieefjkeÀ cnCepes Je³e Je<ex 60 ®³ee Heg{s ³ee pesÿ veeieefjkeÀebvee Je³eesceeveevegmeej efJeefJeOe MeeefjjerkeÀmecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. lees mecem³ee Heg{erue ÒeceeCes.

1. jkeÌleoeye keÀceer peemle nesCes.

2. keÀeuHeefvekeÀ Deepeej.

3. keÀe³e&MeeqkeÌle®ee Nneme nesCes.

4. DeefmLe efþmetU nesCes.

5. ceveesefve³eb$eCee®ee DeYeeJe peeCeJeCes.

6. jesieÒeefleyebOekeÀ #eceles®ee Nneme.

7. {emeUles Deejesi³e.

8. mcejCeMeeqkeÌle®ee DeYeeJe.

9. ¢efä keÀceer nesCes.

10. ÞeJeCe oes<e

11.peemle Leb[er Jee G<Celee menve keÀ© ve MekeÀCes.

12. HeewäerkeÀ KeeC³ee®eer keÀcelejlee.

13. oeleeb®³ee mecem³ee Je l³ee®ee HeefjCeece pesJeCeeJej nesCes Je Hegjsmes pesJeCe ve pesJeu³eecegUs ³esCeejeLekeÀJee.

14. kesÀme Heeb{js, Keebos PegkeÀCes, ®esnje Je lJe®esJej megjkegÀl³ee He[Ces.

15. ceCekeÌ³eeb®eer Peerpe nesCes.

16. ceOegcesne®ee $eeme mebYeJeCes.

17. Ëo³ejesieemebyebOeer®³ee le¬eÀejer peeCeJeCes.

18. efkeÀ[veer, He®evemebmLee ³eemeboYee&le Deepeej.

19. megjef#eleles®³ee mecem³ee.

pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee MeejerefjkeÀ mecem³ee otj keÀjC³eemeeþer®³ee GHee³e³eespevee.

1. pes<þ veeieefjkeÀ ceb[Uele peeTve l³eeb®³eemeeþer ceesHeÀle Deejesi³e leHeemeCeer, Deenejeyeeyele ceeefnleerÐeeJeer. ceesleereEyeot, nefve&³ee ³eemeejKeer Meðeef¬eÀ³ee mesJeeYeeJeer mebmLeeÜejs (jesì@keÌì keÌueye , uee³evme keÌueye, js[¬eÀe@me meesmee³eìer F.) efJeveeMegukeÀ keÀ©ve ÐeeJeerle.

123

2. pesÿ veeieefjkeÀebvee melele keÀe³e&ceive jenC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes. Goe. íbo peesHeemeeJe³eememeebieCes, efHeÀjCes, J³ee³eece, ³eesiee ûebLeeue³eele peeTve Jee®eve F.

3. pesÿ veeieefjkeÀebvee peerJevee®es cenÊJe HeìJetve ÐeeJes.

4. pesÿ veeieefjkeÀeb®ee DeelceefJeéeeme Jee{efJeC³eemeeþer l³eebvee Òeeslmeenve ÐeeJes. (Goe. meesmee³eìerceO³esueneve cegueeb®³ee mHeOee& Dee³eesefpele keÀjCes l³ee meboYee&leerue Heeefjleesef<ekesÀ osCes F.)

5. Je×lJeeyeeyele ceeefnleer osCes. MeejerefjkeÀ yeoue, efHe{erleerue Deblej yeoueleer peerJeve Mewueer, nesCeejsÒeot<eCe, MeejerefjkeÀ keÀeUpeer keÀMeer I³eeJeer. F. meboYee&le le%e [e@keÌìjeb®³ee J³eeK³eeveceeuee Dee³eesefpele keÀjeJ³eele.

6. pesÿ veeieefjkeÀebmeeþer HegÀjmeoer®³ee meogHe³eesieeyeeyele ceeie&oMe&ve keÀjCes. Goe. 2nd career placement

7. pesÿ veeieefjkeÀebveer mJele:®³ee efmLeleer®ee eqmJekeÀej keÀjCes.,

8. mesHeÌìer kesÀDej keÀMeer I³eeJeer ³ee®eer IejeceO³es peeTve efoioMe&ve keÀjCes.

9. oeleebvee Jeercee keÀ©ve osCes

10. efJeveeMegukeÀ nursing ®eer J³eJemLee keÀ©ve osCes

11. Medical aid HegjJeCes.

12. JewÐeefkeÀ³e efJecee meJeuele HegjJeCes.

2 keÀ/[/F DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. pesÿ veeieefjkeÀlJe mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje.

2. pesÿ veeieefjkeÀeb®eer keÀesCeleerner oesve YeeJeefvekeÀ keÀejCes veceto keÀje.

124

2 keÀ/[/F meejebMe

pesÿ veeieefjkeÀ ner keÀesCel³eener osMee®eer Decetu³e mebHeÊeer Deens. l³eeb®ee ceeve, Deeoj þsJeeJee. l³eeb®³eeYeeJeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ Je MeeefjjerkeÀ mecem³ee YejHetj Deensle. Hejbleg ³ee meJe& mecem³ee pes<þ veeieefjkeÀeves mJele:kegÀìgbyeeves Je Meemeveeves ³ee eflevneR®³ee ceoleerves mees[Jelee ³esleerue. ³eemeeþer mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve mJe-efve³eb$eCe ³ee ceoleerves DeeHeCe ³ee leervner mecem³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve mees[Jeuee Heeefnpes.

2 keÀ/[/F mJeeO³ee³e ÒeMve

1. pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee mHeä keÀje.

2. pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee meeceeefpekeÀ mecem³ee Jej meceHe&keÀ GHee³e³eespevee meg®eJee

3.pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee MeejerefjkeÀ mecem³ee mHeä keÀje.

4. pesÿ veeieefjkeÀeb®³ee MeejerefjkeÀ mecem³ee Jej GHee³e³eespevee meg®eJee.

5. pes<þ veeieefjkeÀeb®³ee YeeJeefvekeÀ mecem³eebJej GHee³e meg®eJee.

‡‡‡

125

IeìkeÀ ë 3(De)

keÀe³e&,DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³e(Work and Mental Health)

3De - keÀe³e&, vegkeÀmeeveYejYeeF& DeeefCe HeueesYeves(Work, Compensation and Incentive)

IeìkeÀ j®evee

3De.0 GefÎ<ìs

3De.1 HeemleeefJekeÀ

3De.2 keÀe³e& - DeLe&

3De.3 vegkeÀmeeveYejYeeF& - DeLe&

3De.4 HeúeesYeves - DeLe&

3De.5 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

3De.6 meejebMe

3De.7 mJeeO³ee³e ÒeMve

3De.0 GefÎ<ìs

1) keÀe³ee&®ee (Work) DeLe& mHeä keÀjCes.

2) vegkeÀmeeveYejHeeF&®ee (Compensation) DeLe& mHeä keÀjCes.

3) HeúeesYeveeb®ee (Incentives) DeLe& mHeä keÀjCes.

3De.1 HeémleeefJekeÀ

keÀe³e& vegkeÀmeeveYejHeeF& DeeefCe HeúeesYeves ³ee keÀefjDej ceeie&oMe&veeleerue cenlJee®³ee mebkeÀuHevee Deensle.keÀe³e& cnCepes efJeefMe<ì Gefo<ìHetle&lesmeeþer kesÀueer peeCeejer keÀesCeleerner MeejerefjkeÀ efkebÀJee ceeveefmekeÀ ke=Àleer nes³e.keÀe³e& keÀjleevee efoueer peeCeejer Jemlet cnCepes vegkeÀmeeveYejHeeF& efkebÀJee ceesyeouee DeeefCe keÀe³e& DeefOekeÀeefOekeÀHeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee JneJes cnCetve Hesjerle keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes HeúeesYeves nes³e.

3De.2 keÀe³e& - DeLe&

keÀe³e& : efveefM®ele GÎsMeevegmeej kesÀuesueer, Fef®íle HeefjCeeceekeÀ[s vesCeejer Je l³eecegUs efceUCeeN³eemegKeo DevegYeJeeb®ee efJe®eej ve keÀjlee kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes keÀe³e& nes³e.

¬eÀes Je ke´Àes

126

efceuej Je HeÀe@ce& ³eeb®³ee celes ®eefjleeLee&®³ee meeOevee®³ee YeesJeleer DemeCeejer meeceev³e ke=Àleer Je J³eJemee³ecnCetve De®etkeÀHeCes kesÀuesueer vesnceer®eer ke=Àleer cnCepes keÀe³e& nes³e.

keÀe³e& cnCepes keÀenerlejer meeO³e keÀjC³eemeeþer efkebÀJee keÀener efveefce&leer keÀjC³eemeeþer kesÀuesueer keÀesCeleernerMeejerefjkeÀ efkebÀJee ceeveefmekeÀ ke=Àleer nes³e.

keÀe³e& keÀjC³ee®es nslet Heg{erueHećeeCes meebielee ³esleerue.

1) DeLee&pe&ve

2) HeéHle efMe#eCee®ee GHe³eesie keÀjCes

3) meceepemesJee keÀjCes

4) YeefJe<³ekeÀeUemeeþer DeeefLe&keÀ lejleto keÀjCes

5) mJeë #ecelee Je keÀewMeu³e ³eeb®ee JeeHej keÀjCes

6) meeceeefpekeÀ ceev³elee efceUJeCes

7) Dee³eg<³e melkeÀejCeer ueeJeCes.

``keÀe³e& '' ner J³ekeÌleer®³ee peerJeveeleerue Del³eble cenlJee®eer mebkeÀuHevee Deens. keÀe³ee&®ee mebyebOe owvebefovepeerJeveeleerue DeveskeÀ iees<ìeRMeer Deens. Goe. J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ peerJeve, HegÀjmeoer®ee JesU, J³eefkeÌleer®eer Heefle<þeF.

3De.3 vegkeÀmeeveYejHeeF& - DeLe&

vegkeÀmeeveYejHeeF& efkebÀJee ceesyeouee ³eeb®ee DeLe& efJe<e³eevegjÀHe DeeefCe HeefjefmLeleervegjÀHe yeouelees.

DeLe&Meeðeer³e ¢ef<ìkeÀesve ë-

J³ekeÌleerves kesÀuesu³ee keÀe³ee&yeÎdue osC³eele ³esCeejer Jemlet (Hewmee) Goe. Jesleve

keÀe³eÐee®ee ¢ef<ìkeÀesve:

SkeÀe J³ekeÌleerves keÀle&J³eele keÀmetj kesÀu³eecegUs ogmeN³ee J³ekeÌleeruee Peeuesu³ee $eemeeyeÎue, neveeryeÎue,cevemleeHeeyeÎue osC³eele ³esCeejer Jemlet.

keÀeceieejeb®ee ¢ef<ìkeÀesve ë

- keÀle&J³e yepeeJeleevee efkebÀJee keÀe³e& keÀjleevee Peeuesu³ee DeHeIeeleeyeÎue osC³eele ³esCeejer Jemlet.

- DeMeer vegkeÀmeeveYejHeeF& jespeieejoel³eekeÀ[tve efkebÀJee J³eJemLeeHeveekeÀ[tve keÀeceieejebvee osC³eele ³esles.

ceevemeMeeðeer³e ¢ef<ìkeÀesve ë

³eeme HeéfleHetjCe Demes cnCeleele. HeéfleHetjCe cnCepes SkeÀe #es$eele Deeuesu³ee DeHe³eMee®eer YejHeeF&ogmeN³ee #es$eele ³eMe efceUJetve keÀjCes.

127

Goe. DeY³eemeele Deeuesu³ee DeHe³eMee®eer YejHeeF& efJeÐeeLeea KesUele HeéefJeC³e efceUJetve keÀjlees.

Lees[keÌ³eele:

mesJee, vegkeÀmeeve efkebÀJee neveermeeþer osC³eele ³esCeejer efkebÀJee mJeerkeÀejC³eele ³esCeejer keÀesCeleerner Jemlet(Hewmee) cnCepes vegkeÀmeeveYejHeeF& efkebÀJee ceesyeouee nes³e.

3De.4 HeúeesYeves - DeLe&

ceeveJe efkebÀJee HeéCeer ³eebvee Jele&ve keÀjC³eeme Hesjerle keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes HeúeesYeve nes³e. HeúeesYeve neHesjkeÀ IeìkeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjlees. HeúeesYeveebcegUs Jele&veeuee DeefOekeÀ®eer ®eeuevee efceUles.

Goe. ®ee@keÀuesì, KesUCeer ner ueneve cegueebmeeþer HeúeesYeveb Deensle. ner HeúeesYeveb oeKeJetve DeHesef#eleGefÎ<ì ieeþC³eeme efkebÀJee efJeefMe<ì Jele&ve keÀjC³eeme l³eebvee Hesjerle keÀjlee ³esF&ue.

HeúeesYeveeb®es He´keÀej:

Oeve HeueesYeve ë- p³ee yee¿e IeìkeÀekeÀ[s DeekeÀef<e&le nesTve J³ekeÌleer efJeefMe<ì Jele&ve keÀjeJe³eeme keÀe³e&HeJe=Êenesles l³ee HeúeesYeveeme Oeve HeúeesYeve Demes cnCeleele.

Goe. efMe#eCe, Hewmee efceUefJeCes, mHeOexle ³eMe efceUJeCes F.

$eÝCe HeúeesYevebë- peer HeúeesYeveb ìeUC³eemeeþer J³ekeÌleer Hesefjle Jele&ve keÀjles l³ee HeúeesYeveeme $eÝCeHeúeesYeve Demes cnCeleele.

Goe. Hejer#esleerue DeHe³eMe ìeUC³eemeeþer DeY³eeme keÀjCes.

YeeweflekeÀ HeúeesYeveb ë He´l³e#e DeeefCe JemlegjÀHe HeúeesYeveebvee YeeweflekeÀ HeúeesYeveb Demes cnCeleele.

Goe. JesleveJee{, oeieoeefieves, DeeJe[er®³ee Jemlet F.

DeYeeweflekeÀ HeueesYeveb ë- DeHel³e#e DeeefCe HeleerkeÀelcekeÀ HeueesYeveebvee DeYeeweflekeÀ HeueesYeveb Demes cnCeleele.

Goe. meeceeefpekeÀ Heéfle<þe, He´Mebmee F.

efye´keÀceve ³eeb®³ee Meyoele GojefveJee&n DeeefCe J³eJemee³e ³eeb®³eemeeþer efouesu³ee JesUsveblej Gjuesuee JesUcnCepes HegÀjmeoer®ee JesU nes³e.

HegÀjmeoer®³ee JesUs®eb keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveele Devev³emeeOeejCe cenlJe Deens. ³eemeboYee&leDe@efjmìe@ìue®³ee Meyoele meebieeJe³ee®es Peeues lej

“Wisdom come by opportunity of Leisure”.

melele®³ee ceeveefmekeÀ Je MeejerefjkeÀ keÀe³ee&cegUs J³eefkeÌle®es ceeveefmekeÀ mJeemL³e OeeskeÌ³eele ³esC³ee®eer MekeÌ³eleeDemeles. J³ekeÌleeruee MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ LekeÀJee peeCeJelees. DeMee JesUer HegÀjmeoer®ee JesU J³ekeÌleeruee leepesleJeeves,Guneefmele keÀjC³eeme cenlJee®ee þjlees.

128

Goe. HegÀjmeoer®³ee keÀeUele efì. Jner. HeenCes, yeeiekeÀece keÀjCes, DeeJe[les HegmlekeÀ Jee®eCes, KesUKesUCes F. iees<ìerletve ceveeJej®ee leeCe keÀceer nesC³eeme ceole nesles. ceeveefmekeÀ mJeemL³emegOoe megOeejles.

J³ekeÌleer p³ee #es$eele keÀe³e&jle Deens l³ee #es$eele DeeHeueer keÀe³e&#ecelee Je=efOoieble keÀjC³eemeeþer HegÀjmeoer®³eeJesUsFlekeÀs HeÝeeJeer meeOeve veener.

Goe. efMe#ekeÀer J³eJemee³eele keÀe³e&jle J³ekeÌleer HegÀjmeoer®³ee JesUsle mebieCekeÀe®es HeéfMe#eCe IesTve l³eeÜejsDeeHeu³ee DeO³eeHeveele mebieCekeÀe®ee HeÝeeJeerHeCes JeeHej keÀjÀ MekeÀleerue.

3De.5 DeeHeueerr Heíeleer leHeemee

1) efceuej DeeefCe HeÀe@ce& ³eebveer kesÀuesueer keÀe³ee&®eer (Work) J³eeK³ee efuene.

2) Oeve ÒeueesYeveeb®eer oesve GoenjCes Ðee.

2) $eÝCe ÒeueesYeveeb®eer oesve GoenjCes Ðee

3De.6 meejebMe

efveefM®ele GÎsMeevegmeej kesÀuesueer, Fef®íle HeefjCeeceekeÀ[s vesCeejer Je l³eecegUs efceUCeeN³ee megKeo DevegYeJeeb®eeefJe®eej ve keÀjlee kesÀuesueer ke=Àleer cnCepes keÀe³e& nes³e.

mesJee, vegkeÀmeeve efkebÀJee neveermeeþer osC³eele ³esCeejer efkebÀJee mJeerkeÀejC³eele ³esCeejer keÀesCeleerner Jemlet (Hewmee)cnCepes vegkeÀmeeveYejHeeF& efkebÀJee ceesyeouee nes³e.

p³ee IeìkeÀe®³ee efoMesves ceeveJe efkebÀJee HeeCeer Hesjerle Jele&ve keÀjlees l³ee IeìkeÀeuee HeueesYeveb Demes cnCeleele.

J³ekeÌleerves HegÀjmeoer®³ee keÀeUe®ee meogHe³eesie DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer HejerCeecekeÀejkeÀlee Jee{JeC³ee®³ee ¢ef<ìveskesÀuee Heeefnpes.

HeúeesYeveebcegUs J³eefkeÌle keÀe³e&Hesjerle nesTve peesceeves keÀe³e& HetCe& keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjles.

129


efveefM®ele GÎsMeevegmeej kesÀuesueer, Fef®íle HeefjCeeceekeÀ[s vesCeejer Je l³eecegUs efceUCeeN³ee megKeo DevegYeJeeb®eeefJe®eej ve keÀj

Òe. 1 Heg{erue mebkeÀuHeveeb®ee DeLe& mHe<ì keÀje.

De) keÀe³e&

ye) vegkeÀmeeveYejHeeF& efkebÀJee ceesyeouee

keÀ) HeueesYeveb

Òe.2 He´ueesYevee®es ÒekeÀej mHe<ì keÀje.

Òe.3 efJeefJeOe ¢äerkeÀesveeletve vegkeÀmeeve YejHeeF&®ee DeLe& mHeä keÀje.

Òe.3 keÀe³e& keÀjC³ee®es efJeefJeOe nslet mHeä keÀje.

‡‡‡

130

IeìkeÀ ë 3ye

keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeleer®ee JesU ³eeleerue mebyebOe

keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeves ³eeleerue mebyebOe(Relation between Work and Leisure)

(Relation between Work and Incentive)

IeìkeÀ j®evee

3ye.0 GefÎ<ìs

3ye.1 HeemleeefJekeÀ

3ye.2 keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee mebyebOe

3ye.3 keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeves ³eeleerue mebyebOe


3ye.5 meejebMe


3ye.0 GefÎ<ìs

2) keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee mebyebOe mHe<ì keÀjCes.

3) keÀe³e& DeeefCe He´ueesYeves ³eebleerue mebyebOe mHe<ì keÀjCes.

3ye.1 He´emleeefJekeÀ

keÀe³e& DeeefCe HegÀjleer®ee JesU lemes®e keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeves ³eeb®ee HejmHej mebyebOe Deens. ne mebyebOemekeÀejelcekeÀ nesC³eemeeþer keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee HegÀjmeleer®ee JesU efceUe³euee nJee lemes®e J³eJemLeeHeveekeÀ[tveJ³ekeÌleer p³ee DeemLeeHeveele keÀece keÀjles lesLes ÒeueesYeves pej Demeleerue lej J³ekeÌleer®es keÀe³e& ®eebieues nesTveJ³ekeÌleeruee meceeOeeve ÒeeHle nesles. keÀe³e& HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes nesles.

keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeleer®ee JesU, keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeves ³eeleerue mebyebOe Keeueerue ÒeceeCes-

3ye.2 keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeoer®³ee JesUs®ee mebyebOe

®eefjleeLee&®³ee meeOevee®³ee YeesJeleer DemeCeejer meeceev³eke=Àleer Je J³eJemee³e cnCetve De®etkeÀHeCes kesÀuesueervesnceer®eer ke=Àleer cnCepes keÀe³e& nes³e.

He´l³eskeÀ keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleerkeÀ[s ceie lees SKeeoe meeceev³e cepetj Demees Jee ceesþîee HeoeJejerueDeefOekeÀejer Demees, Hel³eskeÀe®³ee peerJeveele Demee keÀener efjkeÀecee JesU Demelees®e keÀer l³ee JesUsJej l³ee J³eefkeÌleefMeJee³e

131

Dev³e keÀesCee®eener DeefOekeÀej Demele veener. Goe. oj DeeþJe[îeeuee efceUCeejer megÆer efkebÀJee owvebefove keÀe³e&keÀjÀve Peeu³eeveblej GHeueyOe DemeCeeje JesU.

ne JesU l³ee J³ekeÌleeruee Heeefnpes lemee IeeueefJeC³ee®es mJeeleb$³e Demeles. DeMee JesUsme HegÀjmeleer®ee JesUDemes cnCeleele.

Lees[keÌ³eele ne mebyebOe ³ee ÒeceeCes:-

1) HegÀjmeleer®ee JesU DeeHeCeeme nJee lemee Ieeleu³eecegUs DeeHeCeeme Deevebo efceUlees. ceve ÒemeVe nesTveJ³ekeÌleer Hegvne keÀe³e& peesceeves keÀª ueeieles.

2) keÀe³e& melele kesÀu³eecegUs LekeÀJee ³eslees DeMeeJesUer HegÀjmeleer®ee JesU ne LekeÀJee IeeueefJeC³eemeeþer GHe³egkeÌleþjlees.

3) HegÀjmeleer®³ee JesUs®eer mebOeer ÒeeHle Peeu³eecegUs ³ee JesUsle keÀe³ee&®es DeelceHeefj#eCe keÀªve MeneCeHeCe ÒeeHlenesles.

4) J³ekeÌleer®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e HegÀjmeleer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie kesÀu³eeves J³eJeefmLele jeKeues peeles. l³eecegUsJ³ekeÌleer leepeerleJeeveer nesles.

5) HegÀjmeleer®³ee JesUsscegUs J³ekeÌleer®³ee keÀe³ee&le efle®eer keÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme ceole nesles.

3ye.3 keÀe³e& DeeefCe HeúeesYeves ³eeleerue mebyebOe

keÀenerlejer meeO³e keÀjC³eemeeþer efkebÀJee keÀener efveefce&leer keÀjC³eemeeþer kesÀuesueer keÀesCeleerner MeejerefjkeÀ efkebÀJeeceeveefmekeÀ ke=Àleer cnCepes keÀe³e& nes³e.

p³ee IeìkeÀe®³ee efoMesves ceeveJe efkebÀJee HeeCeer Hesefjle Jele&ve keÀjlees l³ee IeìkeÀeuee HeueesYeve Demes cnCeleele.HeúeesYeveb ns Oeve efkebÀJee $eÝCe Demet MekeÀles. HeúeesYeveb ns YeeweflekeÀ efkebÀJee DeYeeweflekeÀ Demet MekeÀles.

HeúeesYeveebcegUs J³ekeÌleeruee DeebleefjkeÀ HesjCee efceUles l³eecegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ peesceeves DeeefCe GlmeeneveskeÀe³e& keÀjles. DeeHeCe keÀjerle Demeuesu³ee keÀe³ee&letve DeefOekeÀ keÀenerlejer efceUefJeC³ee®ee He´³elve keÀjles.

Oeve HeúeesYeveeb®³ee efJeefMe<ì mJejÀHeecegUs J³ekeÌleer keÀe³e&He´Je=Êe nesles. pes keÀe³e& keÀjeJe³ee®es Deens les DeefOekeÀleerJe´ mJejÀHeele keÀjC³eeme Hesjerle nesles. Goe. DeefOekeÀeefOekeÀ ceesyeouee efceUeJee cnCetve keÀeceieej vesnceer®³eeJesUsJ³eefleefjkeÌle Leebyetve (overtime) keÀe³e& keÀjleele. Hejer#ee, mHeOee&, ye#eerme ³ee Oeve HeúeesYeveebcegUs efJeÐeeLeeaDeefOekeÀeefOekeÀ DeY³eeme keÀjlees.

lemes®e DeeHeueer veeskeÀjer Meeyegle jeneJeer efkebÀJee DeeHeueer ceeveneveer nesT ve³es, DeeHeueer HeoeveJeleer nesTve³es cnCetvener J³ekeÌleer keÀe³e& keÀjC³eeme Hesjerle nesleele.

YeeweflekeÀ HeúeesYeveeb®es HesjkeÀ cetu³e leelkeÀeefuekeÀ Demeues lejer DeYeeweflekeÀ HeúeesYeveeb®³ee leguevesle DeefleMe³e

leerJe´ mJejÀHee®es Demeles. Goe. vesnceerHes#ee DeefOekeÀ GlHeeove Iesleu³eeme `yeesveme '' osC³ee®es peenerj kesÀu³eemekeÀeceieej DeefOekeÀ Glmeeneves keÀe³e& keÀjleele. mlegleer, HeMebmescegUs J³ekeÌleeruee ceeveefmekeÀ meceeOeeve efceUles. Hel³e#eJemleg©Heele vemeuesueer, Hejbleg ceeveefmekeÀ meceeOeeve efceUJetve osC³eeN³ee HeúeesYeveebcegUsner J³ekeÌleer keÀe³e&Hesjerle nesles.

132

Goe. He´keÀuHe JesUsDeeOeer®e HetCe& kesÀu³eeme DeeHeu³ee keÀe³ee&®eer He´Mebmee nesF&ue cnCetve keÀce&®eejer JesUsHetJeea®e He´keÀuHeHetCe& keÀjC³ee®ee He´³elve keÀjleele.

Lees[keÌ³eele keÀe³e& Je He´ueesYevves ³eeleerue mebyebOe KeeueerueÒeceeCes:-

1) ÒeueesYeveebcegUs J³ekeÌleeruee DeebleefjkeÀ ÒesjCee efceUles. l³eecegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ Glmeeneves keÀe³e& keÀjles.

2) OeveÒeueesYeveebcegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ leerJe´ mJeªHeele keÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesles, Òesefjle nesles.

3) J³eJemLeeHeveeves J³ekeÌleeruee l³ee®³ee keÀe³ee&®eer ÒeMebmee kesÀu³eecegUs, ÒeueesYeves efou³eecegUs J³ekeÌleer menmeeveeskeÀjer mees[tve peele veener.

4) ÒeueesYeveebcegUs J³ekeÌleer®³ee keÀe³ee&®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{les.

5) ÒeueesYeveebcegUs J³ekeÌleer DeefOekeÀ keÀe³e&#ece yeveles.


Keeueerue efJeOeeve ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene

1) HegÀjmeleer®ee JesU cnCepes J³eJemLeeHeve J³ekeÌleeruee pes keÀece meebiesue les keÀjCes

2) Heefj#esle ®eebieues iegCe efceUeues cnCetve efMe#ekeÀebveer yeef#eme efoues ns OeveÒeueesYevee®es GoenjCe Deens.

3) ÒeueesYeveebcegUs J³ekeÌleer®es keÀe³e& meeJeekeÀeMe nesles.

3ye.5 meejebMe

HegÀjmeleer®ee JesU DeeefCe ÒeueesYeves ner J³ekeÌleer®es keÀe³e& DeefOekeÀ peesceeves keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjleele nsue#eele IesTve J³eJemLeeHeveeves DeeHeu³ee kebÀHeveerle/keÀe³ee&ue³eele keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee HegÀjmeleer®ee JesUkeÀmee efceUsue Demes JesUs®es efve³eespeve keÀjeJes. lemes®e ÒeMebmee, mlegleer, J³ekeÌleer®³ee keÀe³ee&®eer ceev³elee ,melkeÀej,yeesveme ³ee ÒeueesYeveeb®eerner J³ekeÌleer®eer keÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme GHe³eesie keÀjeJee.


Òe.1 keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeoer®³ee JesUs®ee mebyebOe mHe<ì keÀje.

Òe.3 keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeveb ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀje.

‡‡‡

133

IeìkeÀ 3 (keÀ)

ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe&, JewefMeäîes DeeefCe iejpe(Meaning Characterstics and need for Mental Health)

IeìkeÀ j®evee

3keÀ.0 GefÎ<ìs

3keÀ.1 HeemleeefJekeÀ

3keÀ.2 ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe&

3keÀ.3 ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleer®eer ue#eCes

3keÀ.4 ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer iejpe


3keÀ.6 meejebMe


3keÀ.0 GefÎ<ìs

1) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe& mHeä keÀjCes.

2) ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleer®eer ue#eCes meebieCes.

3) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer iejpe mHeä keÀjCes.

3keÀ.1 He´emleeefJekeÀ

GÊece MeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³ee J³ekeÌleeRvee peerJeveeleerue Deevebo J³eJeefmLeleGHeYeesielee ³eslees. MeejerefjkeÀ Deejesi³eeyeeyele DeeHeCe vesnceer®e peeiejÀkeÀ Demelees. MeejerefjkeÀ Deejesi³e efyeIe[u³ee®eerpeeCeerJener DeeHeCeeme ueies®e nesles. ceeveefmekeÀ Deejesi³eeyeeyelener eflelekesÀ®e peeiejÀkeÀ jenC³ee®eer iejpe Deens.DeveskeÀ J³ekeÌleeR®³ee Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjÀve ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe&, GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³eeJ³ekeÌleeR®eer ue#eCes efveefM®ele keÀjlee ³esleele.

3keÀ.2 ceeveefmekeÀ Deejesi³e ë DeLe&

GÊece J³eefkeÌleceÊJeemeeþer MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ceeveefmekeÀDeejesi³eeyeeyele DeveskeÀ lep%eebveer J³eeK³ee keÀjC³ee®ee He´³elve kesÀuee Deens.

n@[HeÀeru[ ³eeb®³ee Meyoele ceeveefmekeÀ Deejesi³e cnCepes J³eefkeÌleceÊJee®es megmebJeeoer keÀe³e& nes³e.

134

³ee J³eeK³esJejÀve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer p³ee®es J³eefkeÌleceÊJe ®eebieues l³ee®es ceeveefmekeÀ Deejesi³ener®eebieues Demeles.

JeeleeJejCeeleerue efJeefJeOe leCeeJeeb®ee meceeOeevekeÀejkeÀefjl³ee meecevee keÀjC³ee®eer J³eefkeÌle®eer #ecelee cnCepesceeveefmekeÀ Deejesi³e nes³e.

ceeveefmekeÀ Deejesi³e DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³eMeeðe ³ee mebkeÀuHevee JesieJesieU³ee Deensle.

ceeveJeer mebyebOee®³ee meJe&®e #es$eeuee HeYeeefJele keÀjCeejs DeeefCe ceeveJee®³ee keÀu³eeCeeMeer mebyebefOele DemeCeejsMeeðe cnCepes ceeveefmekeÀ Deejesi³eMeeðe nes³e.

Lees[keÌ³eele ceeveefmekeÀ Deejesi³eMeeðe ner ceeveefmekeÀ Deejesi³eeHes#ee DeefOekeÀ J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens.ceeveefmekeÀ Deejesi³eMeeðeele ceeveefmekeÀ DeepeejebHeemetve mebj#eCe, ceeveefmekeÀ Deepeejebvee HeefleyebOe lemes®e ceeveefmekeÀDeejesi³ee®³ee j#eCee®eeosKeerue meceeJesMe neslees.

3keÀ.3 ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleer®eer ue#eCes

MeejerefjkeÀ Deejesi³eeHe´ceeCes ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®esner j#eCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. DeeHeues ceeveefmekeÀDeejesi³e leHeemetve HeenC³eekeÀefjlee ceevemeMeeðe%eebveer Gllece ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³ee J³ekeÌleeR®eer Heg{erueue#eCes meebefieleueer Deensle.

1) mJele:®³ee #ecelee, GCeerJee ³eeb®eer peeCeerJe Demeles.

2) Gllece mecee³eespeve#ecelee Demeles.

3) YeeJeefvekeÀ¢<ìîee HeefjHekeÌJe Je efmLej Demeles.

4) meceepeefHe´³e Demeles.

5) JeemleJee®es Yeeve Demeles.

6) mJeleb$eHeCes efJe®eej keÀjÀve efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee Demeles.

7) peerJeveeleerue ogëKeo He´mebieebvee Je DeHe³eMeebvee leeW[ osC³ee®eer #ecelee Demeles.

8) J³eefkeÌle®eer efveefM®ele DeMeer peerJevecetu³es Demeleele.

9) HegjsHetj DeelceefJeMJeeme Demelees.

10) ueQefiekeÀ¢<ìîee meceeOeeveer Demeles.

11) keÀece, efJeÞeebleer Je ceveesjbpeve ³eeble meblegueve jeKeles.

12) DeveeJeM³ekeÀ ef®eblee, mebIe<e&, vewjeM³e ³eebHeemetve DeefueHle Demeles.

Jejerue JewefMe<ìîeeb®ee DeeOeejs SKeeoer J³ekeÌleer ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe Deens efkebÀJee veener nsmenpe®e þjefJelee ³esles.

135

3keÀ.4 ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer iejpe

ÒeemleeefJekeÀ :-

DeeOegefvekeÀ ceevemeMeeðeeves Hee®e %eeveWefê³eebyejesyej®e `ceve “ ³ee Fbefê³ee®eener efJe®eej keÀjÀve l³ee®³eeDeejesi³eemeeþer efJeMes<e He³elveeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens Demes HeefleHeeefoues Deens. peerJevee®³ee efJeefJeOe Debieebvee HeYeeefJelekeÀjCeejs cnCetve ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer iejpe Heg{erueHe´ceeCes meebielee ³esles.

1) peerJevee®ee Deevebo GHeYeesieC³eemeeþer ë- GÊece MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleer®epeerJevee®ee Keje Deevebo GHeYeesiet MekeÀleele. cnCetve MeejerefjkeÀ mJeemL³eeyejesyej®e GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³eDeeJeM³ekeÀ Deens.

2) yeewefOokeÀ efJekeÀeme ë- GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³ee J³ekeÌleer®e DeeHeu³eeleerue me=peveMeeruelee,keÀuHeveeMekeÌleer, efJe®eej#ecelee, mce=leer, mecem³ee efvejekeÀjCe #ecelee F. yeewefOokeÀ #eceleeb®ee HegjsHetj efJekeÀeme meeOetMekeÀleele. yeewefOokeÀ efJekeÀemeemeeþer ceeveefmekeÀ Deejesi³e DeeJeM³ekeÀ Deens.

3) YeeJeefvekeÀ efJekeÀemeë- ceeveefmekeÀ Deejesi³e DeeefCe YeeJeefvekeÀ efJekeÀeme ³eeb®ee KetHe efvekeÀì®ee mebyebOeDeens keÀejCe ®eebieues ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³ee J³ekeÌleer YeeJeefvekeÀ¢<ìîee efmLej DeeefCe HeefjHekeÌJe Demeleele.

4) meeceeefpekeÀ efJekeÀeme ë- Gllece ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesu³ee J³ekeÌleer meceepeefHe´³e Demeleele.DeMee J³ekeÌleervee mJelee®³ee meeceeefpekeÀ DeefmlelJee®eer peeCeerJe Demeles. DeMee J³eefkeÌle ³eesi³e He´keÀejs meeceeefpekeÀmebyebOe He´mLeeefHele keÀjÀ MekeÀleele.

5) veweflekeÀ efJekeÀemeë- ceeveefmekeÀ Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleeRvee ³eesi³e He´keÀejs YeeJeefvekeÀ efve³eb$eCe jeKelee³esles. DeeHeu³ee YeeJevee meceepeefHe´³e HeOoleerves J³ekeÌle keÀjlee ³esleele. ³eeÜejs J³ekeÌleeruee DeeHeuee veweflekeÀ efJekeÀememeeOelee ³eslees.

6) ceeveefmekeÀ efJekeÀejeb®es HeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþerë- Deepe®³ee OeeJeHeUer®³ee ³egieele leeCeleCeeJe,mHeOee&, Demegjef#eleles®eer YeeJevee, peerJevecetu³eeb®ee Nneme, F. efJeefJeOe keÀejCeecegUs ceeveefmekeÀ Deepeejeb®es He´ceeCeefoJemeWefoJeme Jee{le®e Deens. ³ee ceeveefmekeÀ Deepeejeb®es HeceeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer Hel³eskeÀ J³ekeÌleer ceeveefmekeÀ¢<ìîeeDeejesi³emebHeVe Demeueer Heeefnpes.

7) HeeuekeÀebmeeþer DeeJeM³ekeÀleeë- ®eebieues ceeveefmekeÀ Deejesi³e DemeCeeejs HeeuekeÀ®e DeeHeu³ee cegueeb®³eeMeejerefjkeÀ DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³eeyeeyele peeiejÀkeÀ Demeleele. cnCetve HeeuekeÀebveener GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³eDemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

8) efMe#ekeÀebmeeþer ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer DeeJeM³ekeÀleeë- GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³e ueeYeuesuesefMe#ekeÀ®e DeeHeues DeO³eeHeve HeYeeJeer keÀjC³eeyejesyej®e efJeÐeeL³ee¥®³eener ®eebieu³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³eeyeeyele ue#eosT MekeÀleerue. ³eemeeþer efMe#ekeÀebveener GÊece ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

9) Deeblejje<ìer³e iejpeë- peieeleerue mebIe<e&, ³egOo ³ee ¢<ì He´Je=Êeer efJekeÀejer ceveele®e pevce Iesleele.l³eeletve®e meJe& meceepee®es MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ Deejesi³e efyeIe[les. cnCetve®e Deeblejje<ìer³e mlejeJej ceeveefmekeÀDeejesi³e mebIeìvee, mesJee ³eeb®eer iejpe Deens.

136

3keÀ.5 legce®eer He´ieleer leHeemee

1) n@[efHeÀu[ves meebefieleuesueer ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer J³eeK³ee efuene.

2) KeeueerueHewkeÀer SkeÀ ue#eCe ceeveefmekeÀ Deejesi³e Demeuesu³ee J³ekeÌleer®es ue#eCe veener.

De) J³ekeÌleeruee mecee³eespeve#ecelee DemeCes.

De) J³ekeÌleeruee JeemleJee®es Yeeve vemeles.

De) J³ekeÌleeruee HegjsHegj DeelceefJeMJeeme Demelees.

3) ceeveefmekeÀ Deejesi³e cnCepes ......... ®es megmebJeeoer keÀe³e& nes³e.

De) J³ekeÌleer®es

De) J³ekeÌleerlJee®es

De) J³eeqkeÌleceÊJee®es

3keÀ.6 meejebMe

ceeveefmekeÀ Deejesi³e cnCepes J³eefkeÌleceÊJee®es megmebJeeoer keÀe³e& nes³e.

ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe Demeuesu³ee J³eefkeÌle GÊece mecee³eespeve#ece, YeeJeefvekeÀ¢<ìîee HekeÌJe,meceepeefHe´³e, JeemleJee®es Yeeve DemeCeeN³ee, mJeleb$e efveCe&³e#ecelee DemeCeeN³ee, DeelceefJeMJeemet, ueQefiekeÀ¢<ìîeemeceeOeeveer, F. iegCeJewefMe<ìîeebveer HeefjHetCe& Demeleele.

peerJevee®ee Deevebo GHeYeesieC³eemeeþer, meeceeefpekeÀ, yeewefOokeÀ, YeeJeefvekeÀ, veweflekeÀ efJekeÀemee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletveceeveefmekeÀ Deejesi³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.

ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebj#eCe DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eele mebHetCe& keÀce&®eejerJe=boe®eer menkeÀe³ee&lcekeÀ peyeeyeoejerDemeles.


1) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe& DeeefCe iejpe mHe<ì keÀje.

2) ceeveefmekeÀ¢<ìîee Deejesi³emebHeVe J³ekeÌleer®eer ue#eCes mHe<ì keÀje.

3) ``ceeveefmekeÀDeejesi³e GÊece Demeuesueer J³ekeÌleer ®eebieu³ee ÒekeÀejs keÀe³e& keÀª MekeÀles '' ³ee efJeOeevee®eer®e®ee& keÀje.

‡‡‡

137

IeìkeÀ 3 ([)

ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve Je mebj#eCe keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³eeJ³ekeÌleeR®eer YetefcekeÀe

(Role of Guidance Personnel in Promoting and Preserving Mental

Health)

IeìkeÀ j®evee

3[.0 GefÎ<ìs

3[.1 HeemleeefJekeÀ

3[.2 ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebj#eCe DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjC³eeN³ee ÒeMeemekeÀer³eDeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe.

3[.3 ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe

3[.4 ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀceele mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe

3[.5 HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe


3[.7 meejebMe

3[.8 mJeeO³ee³e

3[.0 GefÎäs

1) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCe keÀjC³eele ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe mHe<ìkeÀjCes.

2) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCe keÀjC³eele efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe efJeMeo keÀjCes.

3) ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCe keÀjC³eele HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjCes.

3[.1 ÒemleeJevee

ceeie&oMe&vee®ee cegK³e nslet efJeÐeeL³ee¥®ee / J³ekeÌleer®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme meeOeC³eeme meene³³e keÀjCesDeens. ceeie&oMe&ve keÀjCes ns mebHetCe& keÀce&®eejerJe=boe®eer menkeÀe³ee&lcekeÀ peyeeyeoejer Deens. ³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ¢<ìîeeJe leebef$ekeÀ¢<ìîee Hee$e DemeCeejs mecegHeosMekeÀ, HeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer (cegK³eeO³eeHekeÀ), efMe#ekeÀ ³eeb®³ee YetefcekeÀecenlJeHetCe& Demeleele.

138

ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve DeeefCe mebj#eCe keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®³ee YetefcekeÀe

3[.2 ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebj#eCe DeeefCe mebJeOe&ve keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjC³eeN³eeÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe.

1) ceeie&oMe&ve mesJesmeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee mees³eer megefJeOee Goe. DeeJeM³ekeÀ lesJe{s Jeie& HegjefJeCes.

2) ceeie&oMe&ve keÀe³e&ke´Àcee®es DeboepeHe$ekeÀ le³eej keÀjCes.

3) meJe& efJeÐeeLeea keWÀêmLeeveer þsJetve ceeie&oMe&ve keÀe³e&ke´Àcee®es JesUeHe$ekeÀ le³eej keÀjCes.

4) HetCe&JesU ceeie&oMe&ve DeefOekeÀeN³ee®eer efve³egkeÌleer keÀjCes.

5) mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe le³eej keÀjCes Je l³ee®eer veeWo þsJeCes.

6) ceeie&oMe&vee®ee efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e j#eCe keÀjC³eemeeþer KejesKejes®e HeÀe³eoe neslees keÀe³ee®ee Dee{eJee IesCes.

7) ceeveefmekeÀ mJeemL³e ®eebieues jenC³eemeeþer MeeUsletve ceeie&oMe&ve keÀe³e&ke´Àce jeyeefJeCes.

3[.3 ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe

1) efJeÐeeL³ee¥®³ee Jele&veemebyebOeer meJe³eeryeeyele peeiejÀkeÀ jenCes.

2) Jele&vemecem³eeb®es mJejÀHe ueneve Demeu³eeme DeM³ee efJeÐeeL³ee¥vee Jew³eefkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjCes.

3) SkeÀ®e Jele&vemecem³ee DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle efometve Deeu³eeme mecetn ceeie&oMe&ve keÀjCes.

4) efJeÐeeL³ee¥ceOeerue leerJe´ mJejÀHee®³ee mecem³esyeeyele J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMekeÀe®eer ceole IesCes.

5) efJeÐeeL³ee&®³ee ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es j#eCe Je mebJeOe&ve keÀjC³eemeeþer mecegHeosMekeÀeme DeeJeM³ekeÀ leerceole keÀjCes.

Lees[keÌ³eele efMe#ekeÀ DeeefCe efJeoîeeL³eea ³eeb®³eele efve³eefcele mebHeke&À ³esle Demeu³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀDeejesi³e GÊece jeKeC³eele efMe#ekeÀebJej meJee&le peemle peyeeyeoejer Deens.

3[.4 ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀceele mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe

1) efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e ®eebieues jenC³eemeeþer efJeefJeOe keÀe³e&ke´Àceeb®es Dee³eespeve keÀjCes.

2) efJeÐeeL³ee¥vee Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe J³eefkeÌleiele ceeie&oMe&ve keÀjCes. ³eecegUs efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀDeejesi³e ®eebieues jenC³eeme ceole nesles.

3) mecem³eeHe´Oeeve efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeuekeÀeb®es GodyeesOeve keÀjCes.

4) efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeefJeOe ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes.

5) leerJe´ ceeveefmekeÀ Deepeej efkebÀJee efJeke=Àleer DemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥vee ceevemeesHe®eej lep%eebkeÀ[s HeeþefJeCes.

139

3[.5 HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe

1) DeeHeu³ee yeeuekeÀeb®es ³eesi³e He´keÀejs mebieesHeve keÀjCes.

2) yeeuekeÀebceO³es ³eesi³e meJe³eeR®ee efJekeÀeme keÀjCes.

3) Heeu³ee®³ee ceveele SkeÀìsHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce ve nesT osC³eemeeþer l³eebvee Hegjsmee JesU osCes.

4) efJeefJeOe J³emeveebHeemetve yeeuekeÀebvee otj þsJeCes.

5) DeeHeu³ee Heeu³eeb®³ee DeeJe[er efveJe[er, l³eeb®³ee #ecelee, yegefOoceÊee, DeefYe³eesi³elee ³eeyeeyele peeiejÀkeÀjenCes.

6) yeeuekeÀebkeÀ[tve DeJeepeJeer DeHes#ee ve þsJeCes.

7) DeHe³eMe Deeu³eeme meeJejC³eemeeþer ceole keÀjCes.

8) yeeuekeÀebJej DeleerefMemle efkebÀJee HeÀepeerue uee[ ueeot ve³esle.

3[.6 DeeHeueer He´ieleer leHeemee

1) mecem³ee ÒeOeeve efJeÐeeL³ee¥®³ee HeeuekeÀeb®es ÒeyeesOeve keÀjCes ns cegK³e keÀe³e& .......... ³eebvee keÀjeJes ueeieles.

De) ÒeMeemekeÀer³e DeeefOekeÀejer

ye) ceeie&oMe&keÀ

keÀ) mecegHeosMekeÀ

2) ceeveefmekeÀ Deejesi³e mebJeefOe&le keÀjC³eemeeþer HeeuekeÀeb®eer oesve keÀe³ex efuene

3[.7 meejebMe

MeeUsle J³eJemee³ee®³ee efþkeÀeCeer DeLeJee J³eJemee³eele, GÐeesieOebÐeele JeeJejCeeN³ee ceeveJeer IeìkeÀeb®es ceeveefmekeÀDeejesi³e ®eebieues Demesue lej®e les DeeHeues keÀe³e& ÒeYeeJeerHeCes keÀª MekeÀleerue Hejbleg ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&veJe mebj#eCe keÀjCes ns keÀesCee SkeÀe J³ekeÌleer®es keÀece veener. ner peyeeyeoejer ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀejer, ceeie&oMe&keÀ,mecegHeosMekeÀ, J³eJemLeeHekeÀ, HeeuekeÀ ³ee meJee¥®eer Deens. ³ee meJee¥®eer YetefcekeÀe ceeie&oMe&veele cenÊJee®eer Jeeìles.ceeveefmekeÀ Deejesi³e mebJeefOe&le Je megjef#ele Peeues lej ceeveJeer IeìkeÀeb®es (J³ekeÌleeR®es) keÀe³e& DeefOekeÀ keÀe³e&#ece lejnesF&ue®e Hejbleg ceeie&oMe&vee®ee nslet l³eeletve meeO³e nesF&ue.

140


1) efJeÐeeL³ee&®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e mebJeefOe&le keÀjC³eemeeþer YetefcekesÀ®es JeCe&ve keÀje.

2) ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀceele ÒeMeemekeÀer³e DeefOekeÀeN³ee®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

3) ceeie&oMe&ve keÀe³e&¬eÀceele efJeÐeeL³ee&®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e mebJeOeeale keÀjC³eemeeþer mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀemHeä keÀje.

4) yeeuekeÀe®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e Je=ef×biele keÀjC³eele HeeuekeÀe®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

‡‡‡

141

IeìkeÀ 4 (De,ye,keÀ,[ DeeefCe F )

J³eJemee³e ceeie&oMe&ve(Vocational Guidance)

(De) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJeªHe Je J³eeHleer

(Nature and scope of Vocational Guidance)

(ye) J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

(Factors affecting Vocational choice)

(keÀ) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeeefYecetKe, jespeieejeleerue veJeefJe®eej ÒeJeen

(Approaches to career Guidance, Employment Trends)

([) ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJekeÀeme efJe<e³ekeÀ GHeHeÊeer(Holland’s Theory of Carrer Development)

(F) $emlelee DeeefCe J³eJemee³e ceeie&oMe&ve

(Burnout and Carrer Guidance)

IeìkeÀ j®evee

4.0 GefÎ<ìs

4.1 ÒemleeJevee

4.2 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe

4.3 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

4.4 J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

4.5 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeefYecegKe (Approach)

4.6 jespeieejeleerue veJeefJe®eej He´Jeen

4.7 ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJekeÀeme efJe<e³ekeÀ GHeHeÊeer

4.8 $emleles®ee DeLe&

4.9 J³eJemee³eeleerue $emleles®eer keÀejCes

4.10 J³eJemee³e $emleles®eer ue#eCes

4.11 J³eJemee³e $emlelee DeeefCe keÀefjDej (J³eJemee³e) ceeie&oMe&ve


4.13 meejebMe


142

4.0 GefÎ<ìs

1) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe mHe<ì keÀjCes.

2) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀjCes.

3) J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ mHe<ì keÀjCes.

4) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeefYecegKe mHe<ì keÀjCes.

5) jespeieejeleerue veJeefJe®eejHe´Jeen mHe<ì keÀjCes.

6) ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJekeÀemeefJe<e³ekeÀ GHeHelleerr mHeä keÀjCes.

7) ne@ueb[ves efouesues J³eefkeÌlecelJee®es mene He´keÀej mHeä keÀjCes.

8) $emleles®ee DeLe& meebieCes.

9) J³eJemee³eeleerue $emleles®eer keÀejCes mHeä keÀjCes.

10) J³eJemee³eeleerue $emleles®eer ue#eCes mHe<ì keÀjCes.

11) keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³eJemee³eeleerue $emlelee otj keÀjC³ee®es GHee³e meebieCes.

4.1 HeémleeefJekeÀ

J³eJe³eeme ceeie&oMe&vee®es mJeªHe ceeefnle Demesue lej ceeie&oMe&keÀeuee ³eesi³e J³ekeÌleer®eer ³eesi³e J³eJemee³eeMeermeebie[ Ieeuelee ³esles. l³eemeeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJeªHe mecepetve IesCes iejpes®es Deens.

J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer kesÀJeU J³eJemee³e efveJe[erMeer®e mebyebefOele vemetve ³ee J³eeHleer®ee mebyebOeJ³eJemee³ee®³ee ³eMe-DeHe³eMeeMeer mebyebefOele Deens. J³ekeÌleerves efveJe[uesu³ee J³eJemee³ee®ee DeeefCe J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌleieleIeìkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ ³eeb®ee efvekeÀì®ee mebyebOe Deens. ns IeìkeÀ J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece Ie[JetveDeeCeleele.

Jew³eeqkeÌlekeÀ J³eJemee³eele ceeie&oMe&ve, meecegefnkeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&vens J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es efJeefJeOe DeefYecetKe (ceeie&/¢äerkeÀesve) Deensle. jespeieejele DeveskeÀ veJeefJe®eej ÒeJeen(Trends) Deeues Deensle. ns ÒeJeen ue#eele IesTve ceeie&oMe&keÀeuee J³eJemee³e ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles. pes.Sue. ne@ueb[ ³eebveer J³eJemee³e efJekeÀeme efJe<e³ekeÀ GHeHeÊeer ceeb[ueer Deens. DeveskeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&keÀ J³eJemee³eceeie&oMe&ve keÀjleevee ³ee GHeHeÊeer®ee GHe³eesie keÀjleele. keÀener JesUe J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee J³eJemee³eele $emleleepeeCeJeles. l³eecegUs J³eeqkeÌleuee DeHesef#ele ³eMe efceUle veener. ³ee $emleles®eer keÀejCes, ue#eCes DeeefCe l³ee®ee keÀefjDej(J³eJemee³e) ceeie&oMe&veeMeer Demeuesuee mebbyebOe ³eeb®ee DeY³eeme ³ee ÒekeÀjCeele keÀjC³eele Deeuee Deens.

4.2 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe

Deeblejje<ìêr³e keÀeceieej mebIeìves®³ee meJe&meeOeejCe DeefOeJesMeveele J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³eeHeg{erue Meyoele kesÀueer Deens.

``J³eeJemeeef³ekeÀ mebOeerMeer mebyebefOele Demeuesueer J³ekeÌleer®eer iegCeJewefMe<ìîes ue#eele IesTve J³ekeÌleeRvee J³eeJemeeef³ekeÀ

efveJe[ Je HeíeleerceOeerue De[®eCeer mees[efJeC³eemeeþer kesÀuesues menkeÀe³e& cnCepes J³eJemee³e ceeie&oMe&ve nes³e.''

143

je<ìer³e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve mebIeìvee, DecesefjkeÀe ³eebveer J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee Heg{erueHeceeCeskesÀueer Deens.

``J³ekeÌleeruee J³eJemee³e efveJe[ keÀjC³eemeeþer, l³eemeeþer le³eejer keÀjC³eemeeþer, l³ee J³eJemee³eele HeJesMe

keÀjCes Je Heíeleer keÀjCes ³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Heéfke´À³ee Deens.''

je@yeìd&me ³eeb®³ee celes,

J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee mebyebOe J³eJemee³e efveJe[erleerue mecem³ee DeeefCe leb$e DeeefCe l³eeceO³es mecee³eespevemeeOeC³eeMeer Demelees.

ke´Àes DeeefCe ke´Àes J³eJemee³e ceeie&oMe&veemeboYee&le cnCeleele,

``DeO³e³evekeÀl³ee&uee SKeeoe J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer le³eejer keÀjC³eemeeþer Je Heíeleer keÀjC³eemeeþer

kesÀuesues menkeÀe³e& Demes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&vee®es meJe&meeOeejCe mHe<ìerkeÀjCe kesÀues peeles.''

cee³eme& ³eeb®³ee celes,

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve ner J³ekeÌleerves l³ee®³ee J³eJemee³eeleerue DeeJeM³ekeÀ DeMee keÀener efJeefMe<ì

iees<ìer mJeleë®e keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer Heéfke´À³ee Deens.''

Jejerue efJeefJeOe J³eeK³eeb®³ee DeY³eemeeÜejs J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe Heg{erueHećeeCes meebielee ³esles.

1) A ves kegÀMeue keÀeceieej cnCetve keÀe³e& keÀjeJes. B ves efMe#ekeÀer HesMee efveJe[eJee DeeefCe C ves JewÐekeÀer³e#es$eele DeeHeues keÀefjDej keÀjeJes.

DeM³eeHe´keÀejs Flejebmeeþer efveCe&³e IesC³ee®eer J³eJemee³e ceeie&oMe&ve ³eebef$ekeÀ Heéfke´À³ee veener.

J³ekeÌleeruee l³ee®eer J³eeJemeeef³ekeÀ efveJe[ mJeleë keÀjC³eeme meene³³e keÀjC³ee®eer ner SkeÀ Heéfke´À³ee Deens.

2) ³eesi³e J³ekeÌleer®eer ³eesi³e J³eJemee³eeMeer meebie[ IeeueCeejer ner SkeÀ Heéfke´À³ee Deens.

3) J³eJemee³ee®eer ®eeleg³e&HetJe&keÀ efveJe[ keÀjC³eemeeþer, DeeHeu³ee iegCeJewefMe<ìîeebJej DeeOeejerle l³ee J³eJemee³eelemJeleë®eer keÀejkeÀero& Ie[JeC³eeme ceole keÀjC³ee®eer J³eJemee³e ceeie&oMe&ve ner SkeÀ Heéfke´À³ee Deens.

4) J³eeJemeeef³ekeÀ HeíeleerÜejs mJelee®es O³es³e ieeþeJes Je l³eeÜejs Deevebo Je meceeOeeve HeéHle keÀjeJes ³eemeeþerJ³eJemee³e ceeie&oMe&veeÜejs ceole kesÀueer peeles.

5) He´l³eskeÀ J³ekeÌleerves DeeHeu³ee DebieYetle iegCeJewefMe<ìîeeb®ee DeefOekeÀlece efJekeÀeme keÀjeJee ³eemeeþer osC³eele³esCeejer ceoleer®eer Heéfke´À³ee cnCepes J³eJemee³e ceeie&oMe&ve nes³e.

6) J³ekeÌleeruee J³eJemee³e meceeOeeve efceUJetve osCes DeeefCe l³eeÜejs meceepee®ee HeÀe³eoe JneJee ³eemeeþer J³eJemee³eceeie&oMe&ve ceole keÀjles.

7) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe Heg{erue Meyoele DeefOekeÀ meceHe&keÀHeCes mHe<ì nesles.

144

“It is a process of fitting a round pegs in round holes & squarepegs in square holes.”

4.3 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer

1) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer J³eeHekeÀ Deens. J³eJemee³ee®eer ef®eefkeÀlmekeÀ efveJe[ keÀjCes, J³eJemee³eeleHe´JesMe keÀjCes, J³eJemee³eele Heíeleer meeOeCes, F. yeeyeeRMeer mebyebefOele J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Deens. cnCepes®eJ³eJemee³e efveJe[erHeemetve l³ee J³eJemee³eeletve DeepeerJeve Deevebo efceUJeCes DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve HeeHlekeÀjC³eeme meene³³e keÀjCeejer efvejblej ®eeueCeejer Heéfke´À³ee cnCepes®e J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Deens.

2) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe HejmHejebMeer mebyebefOele Deensle. keÀeneR®³ee celes ns oesvnermeceeveeLeea Meyo Deensle Hejbleg ns mel³e veener. JesieJesieU³ee J³eJemee³eele He´JesMe keÀjC³eemeeþer HetJe&le³eejerJ³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeÜejs nesles.

3) ³eesi³e J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer mJe #ecelee, GCeerJee, DeefYejÀ®eer, efMe#eCe, YeefJe<³eeleerue HeefMe#eCee®³eemebOeer, F. yeeyeer ue#eele IesTve J³ekeÌleeruee HegjJeuesueer ner SkeÀ mesJee Deens.

4) J³ekeÌleer®es MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Deejesi³e, mJeYeeJe, J³ekeÌleer®eer meeceeefpekeÀ keÀewìgbefyekeÀ HeeMJe&Yetceer F. ®eeHeÝeeJe J³eJemee³eeleerue ³eMeeHe³eMeeJej nesle Demelees. J³eJemee³e ceeie&oMe&veele ³ee meJe& Hewuegb®ee meceeJesMeneslees.

5) J³ekeÌleerceO³es ÞeceHeefle<þs®es cetu³e efyebyeJeCes, J³ekeÌleer keÀjle Demeuesu³ee J³eJemee³eeletve meceepemesJee Ie[JetveDeeCeCes, DeeJeM³ekeÀlesHeceeCes J³ekeÌleerceO³es #ecelee Je keÀewMeu³eeb®ee efJekeÀeme keÀjCes, J³eJemee³e mecee³eespeveemeJ³ekeÌleeruee ceole keÀjCes F. DeveskeÀ Hewuetb®ee DebleYee&Je J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®³ee J³eeHleerle neslees.

4.4 J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

J³ekeÌleerves DeeHeuee ®eefjleeLe& ®eeueefJeC³eemeeþer efveJe[uesuee J³eJemee³e cnCepes keÀener ³eesiee³eesieeves efkebÀJeeDeHeIeeleeves kesÀuesueer ke=Àleer veJns lej leer SkeÀ peeCeerJeHetJe&keÀ kesÀuesueer Heéfke´À³ee Deens.

J³eJemee³e efveJe[er®eer HeefkeÀ³ee ner J³ekeÌleer®³ee yeeu³eeJemLesHeemetve®e megjÀ nesles. yeeueHeCeeHeemetve pemes mebmkeÀejJ³ekeÌleeruee efceUeues, peMeer efce$eceb[Uer ueeYeueer, pemes Meeue³e JeeleeJejCe efceUeues ³ee meJee¥®ee HeÝeeJe J³ekeÌleer®³eeJ³eJemee³e efveJe[erJej nesle Demelees.

J³eJemee³e efveJe[erJej HejerCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

J³eefkeÌleiele IeìkeÀ meeceeefpekeÀ IeìkeÀ

J³eefkeÌleiele IeìkeÀ ë- J³eJemee³e efveJe[erJej HejerCeece keÀjCeejs J³eefkeÌleiele IeìkeÀ Heg{erueHećeeCes:

1) MeejerefjkeÀ IeìkeÀë He´l³eskeÀ J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e MeejerefjkeÀ efJekeÀeme DeeJeM³ekeÀ Deens®e. Hejbleg keÀenerefJeefMe<ì J³eJemee³e Demes Deensle pesLes Mejerj³e<ìer ®eebieueer Oe[OeekeÀì DeeJeM³ekeÀ Demeles.Goe. Heesefueme Keeles, mebj#eCe efJeYeeie, F.

145

2) yegefOoceÊee ë- yegefOoceÊee ner vewmeefie&keÀ osCeieer Deens. efJeefJeOe J³eJemee³eemeeþer JesieJesieUer yeewefOokeÀ #eceleeDeeJeM³ekeÀ Demeles. He´l³eskeÀ J³ekeÌleerves DeeHeu³ee yeewefOokeÀ kegÀJeleerHećeeCes J³eJemee³e efveJe[ keÀjeJeer.

3) DeefYejÀ®eer ë- keÀesCeleener J³eJemee³e efveJe[levee J³eefkeÌle®eer DeeJe[-efveJe[ cenlJee®eer Demeles. p³ee keÀecee®eer,J³eJemee³ee®eer eEkeÀJee íoeb®eer J³ekeÌleerme DeeJe[ Demeles les keÀece, íbo Jee J³eJemee³e J³ekeÌleer ceveeHeemetvekeÀjles Je l³eele mJeleëuee PeesketÀve osles.

DeefYejÀ®eer efMeJee³e J³eJemee³e efveJe[Ces cnCepes megkeÀeCetefMeJee³e veeJe HeeC³eele mees[Ces nes³e.

4) DeefYe³eesi³eleeë- DeeJeM³ekeÀ eflelekeÌ³ee HeefMe#eCeeves J³ekeÌleeruee efJeefMe<ì efJe<e³eele efkeÀleer keÀewMeu³es DeelcemeelekeÀjlee ³esF&ue les oeKeefJeCeeje iegCemeceg®®e³e cnCepes DeefYe³eesi³elee nes³e.

keÀener J³ekeÌleeR®es Yee<esJej HeÝeglJe Demeles, lej keÀeneR®ee keÀue nmlekeÀewMeu³eekeÀ[s Demelees. keÀenerJ³ekeÌleeRceO³es ³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee Demeles lej keÀener J³ekeÌleeRkeÀ[s mebieerle efJe<e³ekeÀ DeefYe³eesi³elee Demeles. DeefYe³eesi³eleekeÀmeesìîeebÜejs J³ekeÌleerceOeerue DeefYe³eesi³eles®ee MeesOe Ieslee ³eslees.

DeefYe³eesi³elesme DevegjÀHe J³eJemee³e efveJe[ercegUs J³eJemee³eeleerue ³eMemJeerles®eer MekeÌ³elee Jee{les.

5) Mew#eefCekeÀ HeéefJeC³eë- Deepe®es ³egie ns mHeOex®es ³egie Deens. J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejemHeOex®³ee ³egieeleerue cenlJee®ee IeìkeÀ cnCepes J³eefkeÌle®es Mew#eefCekeÀ HeéefJeC³e nes³e.

efJeefJeOe J³eJemee³eemeeþer JesieJesieU³ee He´keÀej®³ee efMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe. JewÐekeÀer³eJ³eJemee³e keÀjÀ Fef®íCeeN³ee J³ekeÌleeruee JewÐekeÀer³e efMe#eCe I³eeJes ueeieles lej efJeOeer #es$eele keÀefjDej keÀjÀ Fef®íCeeN³eeJ³ekeÌleeruee keÀe³eÐee®es efMe#eCe I³eeJes ueeieles.

keÀener J³eJemee³eemeeþer DeewHe®eeefjkeÀ efMe#eCeeyejesyej®e efJeMes<e HeefMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe.FueskeÌìêrefMe³eve, mìsveesieéHeÀj, kesÀefcemì F. ]

6) efuebie ë- Deepe meJe&®e #es$eele efðe³eebveer He´JesMe kesÀuesuee Demeuee lejer keÀener J³eJemee³e pemes efMe#ekeÀerHesMee, veme&, efjmesHMeveermì F. ceefnueeb®es nkeÌkeÀe®es J³eJemee³e mecepeues peeleele.

7) Flej YeeJeefvekeÀ JewefMe<ìîes ë- peyeeyeoejer®eer peeCeerJe, Heg{ekeÀej IesC³ee®eer Je=Êeer, vesle=&lJeiegCe, GHekeÀceMeeruelee,HeéceeefCekeÀHeCee, mJeeJeuebyeerJe=Êeer, DeelceefJeMJeeme F. YeeJeefvekeÀ JewefMe<ìîes J³eJemee³e efveJe[erJej HejerCeecekeÀjleele.

meeceeefpekeÀ IeìkeÀë- J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs meeceeefpekeÀ IeìkeÀ Heg{erueHećeeCes

1) kegÀìgbye ë- kegÀìgbyee®es YeewieesefuekeÀ mLeeve, kegÀìgbyee®ee meeceeefpekeÀ opee&, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer, kegÀìgbyeeleerueJ³ekeÌleeR®eer mebK³ee, kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer®es Deejesi³e, HeeuekeÀeb®ee J³eJemee³e, HeeuekeÀeb®es efMe#eCe, HeeuekeÀeb®eer cenlJekeÀeb#ee,F. IeìkeÀeb®ee HeÝeeJe J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e efveJe[erJej nesle Demelees.

Goe. DeeF&-Je[erue oesIesner [e@keÌìj DemeCeeN³ee yeeuekeÀeme ueneveHeCeeHeemetve®e JewÐekeÀer³e#es$ee®es DeekeÀ<e&CeDemeles.

146

³eeGueì J³eJemee³eecegUs kegÀìgbyeele leCeeJe efvecee&Ce nesle Demesue lej l³ee J³eJemee³eemebyebOeer yeeuekeÀe®³eeceveele vekeÀejelcekeÀ Je=Êeer efvecee&Ce nesles.

2) DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ë- DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe ner efvejblej Heéfke´À³ee Deens. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCeecegUsJ³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ mebOeer GHeueyOe nesleele. DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCee®³ee DeesIeele keÀener J³eJemee³e ceeies He[leeleDeeefCe l³ee®³ee peeieer veJeerve J³eJemee³e GYes jenleele.

3) meeJe&peefvekeÀ OeesjCe ë- meeJe&peveefvekeÀ OeesjCeeb®eener J³eJemee³e efveJe[erJej HeÝeeJe He[le Demelees.

Goe. efMe#eCeele He´JesMe DeeefCe J³eJemee³eeleerue jeKeerJe peeieeb®³ee OeesjCeecegUs efMe#eCeeHeemetve Jebef®elejeefnuesu³ee IeìkeÀebvee efJekeÀemee®³ee He´Jeenele ³esC³ee®eer mebOeer efceUles. He³ee&³eeves efJeefJeOe J³eJemee³e efveJe[eruee JeeJeefceUlees.

4) J³eJemee³ee®ee meeceeefpekeÀ opee& DeeefCe cenlJe ë- J³eJemee³eekeÀ[s yeIeC³ee®ee meceepee®ee ¢ef<ìkeÀesvekeÀmee Deens ? J³eJemee³eele efkeÀleer ueeskeÀ keÀe³e&jle Deensle ? J³eJemee³eele efvejblej Jee{ nesle Deens keÀe ? ³ee meJe&yeeyeer J³eJemee³e efveJe[ keÀjleevee efJe®eejele Iesleu³ee peeleele.

5) keÀecee®es mJejÀHe ë- keÀece efoJemeYej yemetve keÀjeJe³ee®es Deens keÀer GYes jentve, keÀe³ee&ue³eerve keÀeceDeens keÀer efHeÀjleer®es, MeejerefjkeÀ Deens keÀer ceeveefmekeÀ, keÀeceele lees®elees®eHeCee Deens keÀer keÀecee®es mJejÀHe yeouelesDeens F. iees<ìer J³eJemee³e efveJe[ keÀjleevee efJe®eejele Iesleu³ee peeleele.

6) YeefJe<³eeleerue Heíeleer®³ee mebOeer ë- J³eJemee³eele YeefJe<³eele Heíeleer®³ee keÀe³e mebOeer Deensle ?ye{leermeeþer efJeYeeieer³e Hejer#ee Deens keÀe ? l³eemeeþer®es efvekeÀ<e keÀe³e Deensle ? ³ee iees<ìerner J³eJemee³e efveJe[keÀjleevee cenlJee®³ee Deensle.

7) Jesleve DeeefCe Flej mees³eer ë- keÀesC³eel³eener J³eJemee³eele DeeefLe&keÀ yeeye cenlJee®eer Demeles. Jesleve,Jesleveslej mees³eer, efveJe=Êeer Jesleve, JewÐekeÀer³e megefJeOee, megÆ³ee, He´Jeeme meJeuele, efJec³ee®³ee mees³eer ³ee iees<ìeR®eenerJ³eJemee³e efveJe[ keÀjleevee efJe®eej kesÀuee peelees.

8) Meeues³e JeeleeJejCe ë- MeeUsle efMekeÀefJeu³ee peeCeeN³ee efJe<e³eeb®ee DeveskeÀ J³eJemee³eeMeer mebyebOeDemelees. G®®e efMe#eCeeble lej efJe<e³e efveJe[ Del³eble cenlJee®eer þjles. MeeUsleerue efMe#ekeÀebcegUsner efJeÐeeL³ee¥veeDeveskeÀ efJe<e³eele DeeJe[ efvecee&Ce nesles DeeefCe l³ee DeeJe[erHećeeCes YeefJe<³eele J³eJemee³e efveJe[ kesÀueer peeles.

4.5 J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeefYecegKe (Approaches)

J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³eeMeer mebyebefOele p³ee He´keÀej®³ee mecem³ee Demeleerue efkebÀJee p³eeHećeeCes J³eJemee³eeMeermebyebefOele ceeefnleer J³eefkeÌleuee nJeer Demesue l³eeHećeeCes ceeie&oMe&keÀ efJeefJeOe He´keÀej®es DeefYecegKe JeeHejÀve J³ekeÌleerueeceeie&oMe&ve keÀjlees.

J³eJemee³e ceeie&oMe&veeleerue cenlJee®es DeefYecegKe Heg{erueHećeeCes Deensle.

De) Jew³eefkeÌlekeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve.

ye) meecegefnkeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve.

147

keÀ) efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve.

De) Jew³eefkeÌlekeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve:

³ee DeefYecegKeele Jew³eefkeÌlekeÀ ceeie&oMe&vee®ee DeeOeej Iesleuee peelees. SkeÀe JesUer SkeÀ J³eefkeÌleuee®e ceeie&oMe&vekesÀues peeles. l³eemeeþer mebyebefOele J³eefkeÌle®ee meJee¥ieerCe DeY³eeme kesÀuee peelees. ceeie&oMe&ve keÀjCeejer J³eefkeÌle HeefMeef#ele,le%e, DevegYeJeer Demeueer Heeefnpes. Jew³eefkeÌlekeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Heg{erue HeefjefmLeleerle JeeHejlee ³eslees.

1) efJeefMe<ì J³eJemee³eemebyebOeer meKeesue ceeefnleer J³eefkeÌleuee nJeer Demesue lesJne Jew³eefkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve kesÀuespeeles.

Goe. J³eJemee³eeleerue HeJesMe, DeeJeM³ekeÀ efMe#eCe, DevegYeJe, Jesleve, Heieleer®³ee mebOeer, GodYeJeCeejs DeepeejF.

2) J³eJemee³eemeboYee&le GodYeJeCeeN³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer Jew³eefkeÌlekeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

Goe. J³eJemee³eeletve efvecee&Ce nesCeejs leeCe-leCeeJe otj keÀjC³eemeeþer, J³eJemee³eeMeer DeefOekeÀeefOekeÀ mecee³eespevemeeOeC³eemeeþer

3) J³eJemee³eeyeÎue DemeCeejs iewjmecepe otj keÀjC³eemeeþer J³eJemee³eeMeer efveie[erle mecem³eeb otj keÀjC³ee®esceeie& peeCetve IesC³eemeeþer Jew³eefkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve GHe³egkeÌle þjles.

ye) meecetefnkeÀ ceeie&oMe&ve:

ceeie&oMe&vee®³ee ³ee DeefYecegKeeceO³es SkeÀeJesUer DeveskeÀ efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles. pesJne yengmebK³eefJeÐeeL³ee&®³ee mecem³ee meejK³ee®e mJejÀHee®³ee Demeleele lesJne meecetefnkeÀ ceeie&oMe&ve GHe³egkeÌle þjles.

Goe. oneJeer Hejer#ee GÊeerCe& Peeu³eeveblej keÀefjDejmeeþer keÀesCekeÀesCeles He³ee&³e GHeueyOe Deens ne He´MveefJeÐeeL³ee¥meceesj Demelees DeMee JesUer efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀef$eleHeCes oneJeerveblej®³ee efJeefJeOe DeY³eemekeÀceeb®eer ceeefnleerefoueer peeles. l³ee®ee HeÀe³eoe meJe&®e efJeÐeeL³ee¥vee neslees.

keÀceer JesUsle, keÀceer Ke®ee&le, peemleerle peemle efJeÐeeL³ee¥vee J³eJemee³eeefJe<e³ekeÀ ceeefnleer osC³eemeeþer meecetefnkeÀceeie&oMe&ve GHe³egkeÌle þjles.

efMe#ekeÀ mJeleëner meecetefnkeÀ ceeie&oMe&veeÜejs efJeÐeeL³ee¥vee ceole keÀjÀ MekeÀleele. Goe. efJeefJeOe J³eJemee³ee®eeefJeÐeeL³ee¥vee Heefj®e³e keÀjÀve osCes, efJeÐeeL³ee¥®³ee MebkeÀe®es efvejmeve keÀjCes, efJeÐeeL³ee¥Meer J³eJemee³eeMeer mebyebefOeleefJe®eejefJeefvece³e keÀjCes F.

keÀ) efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve

J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³eeMeer mebyebefOele mecem³eeb®es ³eesi³e efveoeve keÀjÀve l³eeJej GHe®eej keÀjC³ee®eer nerMeeðeMegOo HeOoleer Deens. He´efMeef#ele, le%e efkebÀJee ceevemeesHe®eejle%e ³ee DeefYecegKee®ee JeeHej keÀjÀ MekeÀleele. ³eeDeefYecegKeeÜejs J³eefkeÌle®³ee efJeke=Àle Jele&veeyeÎue efkebÀJee DeepeejeyeÎue ceeie&oMe&ve keÀjÀve megOeejCee Ie[Jetve DeeCeueerpeeles.

Goe. J³eJemee³eeleerue melele®³ee DeHe³eMeecegUs DeelceefJeMJeeme ieceeJetve yemeuesu³ee J³eefkeÌleuee HegvneDeelceefJeMJeeme efceUJetve osC³eemeeþer efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve GHe³egkeÌle þjles.

148

4.6 jespeieejeleerue veJeefJe®eejHe´Jeen

Yeejleele efJekeÀemee®³ee OeesjCeele jespeieej ' ne efJe<e³e vesnceer®e DeiekeÀceer jeneruesuee Deens. keÀeUevegjÀHemeJe&®e iees<ìerle HeefjJele&ves Ie[tve ³esle Demeleele. jespeieej ³eeuee DeHeJeeo keÀmee yejs Demet MekesÀue ? Jele&ceeveHe$es,GÐeesiepeieleeleerue ceeefmekesÀ, Fbìjvesì ³eeÜejs jespeieejeleerue veJeefJe®eej He´Jeeneyeeyele vesnceer®e peeiejÀkeÀlesvesceeefnleer efoueer peeles.

jespeieejele efkebÀJee J³eJemee³eele veJeerve®e He´JesMe keÀjÀ Fef®íCeeN³ee J³ekeÌleeRvee lemes®e J³eJemee³eeleefmLejeJeuesu³ee J³ekeÌleeRveener jespeieejeleerue veJeefJe®eejHe´Jeen ceeefnle Demeues Heeefnpesle.

J³eJemee³e efveJe[er®³ee meboYee&le jespeieejeleerue DeveskeÀ veJeefJe®eejHe´Jeen Heg{erueHe´ceeCes

1) 21J³ee MelekeÀele DeeHeuee jespeieej efJeMes<elee Keepeieer #es$eele JeejbJeej yeoueC³eekeÀ[s J³ekeÌleer®ee keÀueefometve ³eslees.

2) mebieCekeÀ mee#ejlee, mebieCekeÀer³e keÀewMeu³e F. Deepe®³ee ³egieele jespeieej keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ yeeyeerDeensle. mebieCekeÀeleerue mee@HeÌìJesDejceO³esner ojjespe yeoue nesle Demeleele. jespeieej keÀjCeeN³ee efkebÀJeekeÀjÀ Fef®íCeeN³ee J³ekeÌleeruee ³eemebyebOeer DeÐe³eeJele %eeve Demeues Heeefnpes. J³eJemee³eeleerue mebHes<eCeemeeþerJeeHejC³eele ³esCeejs DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve J³ekeÌleeruee ceeefnle Demeues Heeefnpes.

3) jespeieejeleerue veJeefJe®eej He´Jeenevegmeej efMe#eCee®es cenlJe Jee{ues Deens. efJeÐeeue³eerve efMe#eCeeyejesyej®eJ³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe J³ekeÌleerpeJeU DemeCes ner keÀeUe®eer iejpe yeveueer Deens. J³ekeÌleer®³ee JesleveefveefM®eleerleJ³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCeeme cenlJe Deens.

4) GÐeesiepeieleeleerue ceefnueeb®eer Jee{leer mebK³ee ne jespeieejeleerue veJeefJe®eejHeJeen®e Deens. J³eJemee³eeleerue³eMemJeer ceefnuee YeefJe<³eele jespeieej efkebÀJee J³eJemee³eele He´JesMe keÀjÀ Fef®íCeeN³ee Flej ceefnueebmeeþerHesjCeeoe³eer þjleele.

5) He´®eb[ mHeOee& ns Deepe®³ee jespeieejpeieleeleerue cenlJee®es JewefMe<ì Deens. SkesÀkeÀe Heoemeeþer npeejesHee$e GcesoJeej Depe& keÀjleele.

6) jespeieejeleerue veJeefJe®eejHeJeenevegmeej Hel³eskeÀ #es$eele ceeefnleer leb$e%eeveeleerue le%eeb®eer ceeieCeer meelel³eevesJee{le®e Deens.

7) jespeieejele HeJesMe keÀjleevee, jespeieejele efmLejmLeeJej Peeu³eeveblej lemes®e DeeOegefvekeÀ ³egieeleerue mHeOexleefìketÀve jeneJe³ee®es Demeu³eeme DeeHeu³ee jespeieejeMeer mebyebefOele keÀewMeu³e melele DeÐeeJele þsJeueer®eHeeefnpesle.

Lees[keÌ³eele jespeieejeleerue veJeefJe®eejHeJeenevegmeej pees melele mJeëleeuee DeÐeeJele þsJeerue, keÀeUevegjÀHemJeleëceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeerue lees®e ³ee mHeOee&®³ee ³egieele efìketÀ MekesÀue.

4.7 ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJekeÀemeefJe<e³ekeÀ GHeHelleerr

pes. Sue. ne@ueb[ ³eebveer “The psychology of vocational choice” ³ee DeeHeu³ee HegmlekeÀeleJ³eJemee³e efJekeÀemeefJe<e³ekeÀ GHeHelleerr ceeb[ueer Deens. DeveskeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&keÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve keÀjleeveene@ueb[®³ee ³ee GHeHelleerr®ee DeeOeej Iesleele.

149

ne@ueb[®³ee ³ee GHeHelleerrme Jeie&lelJe (Typological) GHeHeÊeer Demesner cnCeleele.

ne@ueb[®³ee celes `J³eJemee³ee®eer efveJe[ cnCepes J³eefkeÌle®³ee J³eefkeÌlecelJee®ee Deejmee nes³e .'' He´l³eskeÀJ³eJemee³eele efJeefMe<ì DeMee He´keÀej®es JeeleeJejCe Demeles. He´l³eskeÀ J³eJemee³eeme lesLeerue JeeleeJejCeeMeer pegUJetveIesT MekeÀCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

DecesefjkesÀleerue J³eJemee³eeb®ee DeY³eeme keÀjÀve l³eeves JeeleeJejCee®³ee ¢ef<ìves l³ee®es mene HekeÀejele JeieeakeÀjCekesÀues Deens. ³eeuee®e J³eeJemeeef³ekeÀ He³ee&JejCe Demes cnCeleele.

J³eefkeÌleceÊJee®es mene He´keÀej Heg{erueHe´ceeCes Deensle:

1) JeemleJeJeeoer (Realistic):

JeemleJeJeeoer J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee MeejerefjkeÀ neue®eeueeRme He´eOeev³e Demeuesues J³eJemee³e DeefOekeÀGHe³egkeÌle þjleele. ³eb$emeecegieer®eer pegUJeepegUJe keÀjCes, l³eeb®eer osKeYeeue keÀjCes, Jew®eeefjkeÀ ke=ÀleerHes#ee MeejerefjkeÀke=ÀleerJej Yej DemeCeejs J³eJemee³e, mJelee®³ee neleebveer efveefce&leer keÀjlee ³esF&ue Demes J³eJemee³e DeeJe[leele.

Goe. MeslekeÀjer, JewceeefvekeÀ, megleej, cepetj F.

2) mebMeesOeveelcekeÀ (Investigative):

mebMeesOeveelcekeÀ J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee yeewefOokeÀ keÀe³e& DemeCeejs J³eJemee³e DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

MeesOekeÀ Je=Êeer, mebMeesOeveeme JeeJe DemeCeejs, Jew®eeefjkeÀ mJejÀHe DemeCeejs, He=LekeÌkeÀjCeelcekeÀ, lekeÀe&efOeef<þle,efveoeveelcekeÀ DeM³ee He´keÀej®es keÀe³e& DemeCeejs J³eJemee³e l³eebvee DeefOekeÀ DeeJe[leele.

Goe. ieefCele%e, peerJeMeeðe%e, kesÀefcemì, HeoeLe&efJe%eeve Meeðe%e, ceeveJeJebMeMeeðe%e F.

3) keÀueelcekeÀ (Artistic):

keÀueelcekeÀ J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee mJeleë®³ee celeeb®eer YeeJeveeb®eer DeefYeJ³ekeÌleer keÀjlee ³esF&ue DeMeeHe´keÀej®es J³eJemee³e DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

ve=l³e, Meyo, keÀuee, mebieerle, veeìîe, F. Üejs YeeJevee DeefYeJ³ekeÌle keÀjlee ³esleerue, pesLes meeQo³e&Jeeoer¢<ìerkeÀesve Demesue DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e l³eebvee DeefOekeÀ DeeJe[leele.

Goe. mebieerlekeÀej, keÀueekeÀej, keÀJeer, efMeuHekeÀej, uesKekeÀ, F.

4) meeceeefpekeÀ (Social):

meeceeefpekeÀ J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee Flejebyejesyej keÀece keÀjlee ³esF&ue Demes meceepeeefYecegKe J³eJemee³eDeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

p³ee J³eJemee³eele Flejeb®eer mesJee keÀjlee ³esF&ue, Flejebvee DeO³eeHeve keÀjlee ³esF&ue, HeefMe#eCe oslee ³esF&ue,Flejeb®es keÀu³eeCe meeOelee ³esF&ue, meene³³e keÀjlee ³esF&ue DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e l³eebvee DeefOekeÀ DeeJe[leele.

Goe. meceepemesJekeÀ, efMe#ekeÀ, mecegHeosMekeÀ F.

150

5) J³eeHeej-efveie[erle (Enterprising):

J³eeHeej-efveie[erle J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee ogmeN³eebJej DeefOekeÀej ieepeJelee ³esF&ue, Flejeb®es vesle=lJekeÀjlee ³esF&ue DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

vesle=lJe ieepeJelee ³esF&ue, FlejebJej HeÝeeJe ìekeÀlee ³esF&ue, Flejeb®es ceve JeUefJelee ³esF&ue, Deeke´ÀcekeÀHe´Je=Êeer Demesue, DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e l³eebvee DeefOekeÀ DeeJe[leele.

Goe. efJekesÀlee, J³eJemLeeHekeÀ, jepekeÀejCeer, F.

6) HeejbHeeefjkeÀ (Conventional):

HeejbHeeefjkeÀ J³eefkeÌlecelJee®³ee J³ekeÌleeRvee yewþer keÀeces, mebK³eelcekeÀ ke=Àleer, pesLes Hel³eskeÀe®eer YetefcekeÀe efveefM®eleDeens DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjleele.

Hewmes neleeUCeer, efnMeesye þsJeCes, veeWoer þsJeCes, keÀe³ee&ue³eerve keÀecekeÀepe DeMee He´keÀej®es J³eJemee³e l³eebveeDeefOekeÀ DeeJe[leele. Goe. yeBkeÀ ke@ÀefMeDej, efueefHekeÀ, iebLeHeeue, efjmesHMeveermì F.

ne@ueb[®³ee celes J³eefkeÌle®es J³eefkeÌlecelJe DeeefCe J³eJemee³eeleerue JeeleeJejCe efpelekesÀ peemle SkeÀjÀHe nesF&ueeflelekesÀ DeefOekeÀ J³eJemee³e meceeOeeve J³ekeÌleer HeéHle keÀjÀ MekesÀue.

ne@ueb[®³ee celes J³ekeÌleerme efJeefJeOe J³eJemee³eeleerue JeeleeJejCeemebyebOeer ceeefnleer Demeueer Heeefnpes. ³ee ceeefnleer®³eeDeeOeejs J³ekeÌleer mJeleëuee keÀesCel³ee JeeleeJejCeeleerue J³eJemee³e keÀjCes DeeJe[sue ³eeb®ee HeéOeev³eke´Àce þjefJeles Jel³eevegmeej J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjles. J³ekeÌleerme efpelekeÌ³ee HećeeCeele J³eJemee³e JeeleeJejCee®eer De®etkeÀ ceeefnleerDemesue eflelekeÌ³ee HećeeCeele J³ekeÌleer J³eJemee³e efveJe[ De®etkeÀHeCes keÀjles.

³eesi³e J³eJemee³e efveJe[erkeÀefjlee J³eJemee³e JeeleeJejCee®³ee De®etkeÀ ceeefnleeryejesyej®e J³eefkeÌleuee mJeleëyeÎue®esHetCe& %eeve DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. mJe peeCeerJe efpelekeÀer ®eebieueer eflelekeÀer J³eJemee³e efveJe[ De®etkeÀ þjC³ee®eerMekeÌ³elee Demeles.

efJeefYeVe J³eJemee³eeleerue peerJeve HeOoleer efYeVe HekeÀej®eer Demeles. J³ekeÌleer®eer DeefYejÀ®eer, cetu³es, J³ekeÌleercelJee®esHewuet ³eeb®ee efJeefMe<ì He´keÀej®³ee peerJeveHeOoleerMeer mebyebOe Demelees. efJeefYeVe JeeleeJejCeeleerue J³eJemee³eeb®eer ceeefnleerPeeu³eeveblej J³ekeÌleer mJe³eb cetu³eceeHevee®³ee DeeOeejs keÀesCel³ee JeeleeJejCeeleerue J³eJemee³e DeeHeCeeme DeefOekeÀ ³eesi³eDeens ³ee®ee HeeOeev³ekeÀce þjefJeles. Heefnu³ee keÀceebkeÀeleerue J³eJemee³e efveJe[Ces keÀener keÀejCeeves MekeÌ³e ve Peeu³eemeveblej®³ee keÀceebkeÀeleerue J³eJemee³ee®eer efveJe[ keÀjles. ³eeuee®e J³ekeÌleer®ee mecee³eespeveelcekeÀ oMe&keÀ Demes cnCeleele.

ne@ueb[®³ee GHeHelleervegmeej J³eefkeÌlecelJee®es efJeefJeOe He´keÀej DeeefCe l³eeuee Hees<ekeÀ Demes J³eJemee³e Heg{eruelekeÌl³eele oMe&efJeues Deensle.

151

4.8 $emleles®ee DeLe&

Burnout ³ee Meyoemeeþer $emlelee ne meceeveeLeea Meyo cnCetve JeeHejC³eele Deeuee Deens.

J³eJemee³eele oerIe&keÀeU megjÀ DemeCeejer oceíekeÀ DeeefCe J³eJemee³eeyeeyele keÀceer nesle peeCeejer DeefYejÀ®eer³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeeje ceevemeMeeðeer³e MeyoHe³eesie cnCepes $emlelee efkeÀbJee J³eJemee³eeleerue $emlelee (Burnout)

nes³e.

Herbert Freudenberger ³eebveer

Burnout : The high cost of high achievement (1974) ³ee DeeHeu³ee HegmlekeÀeÜejsBurnout ne MeyoHe´³eesie jÀ{ kesÀuee. “Burnout” ®eer J³eeK³ee l³eebveer Heg{erue Meyoele kesÀueer Deens.

``HesjCes®ee mlej keÀceer Peeu³eecegUs DeHesef#ele HeÀefueleeLe& HeéHle ve nesCes cnCepes®e $emlelee nes³e.''

J³eJemee³eeleerue $emlelee ne keÀesCeleener Deepeej veener efkebÀJee efJeke=Àleer veener.

Maslach, Michael Leiter ³eebveer J³eJemee³eeleerue $emleles®³ee efJejÀOo J³eJemee³eeleerue J³emlelee(Engagement) ne MeyoHe´³eesie JeeHejuee Deens.

J³eJemee³eeleerue $emlelee efJejÀOo J³eJemee³eeleerue J³emlelee

i) oceíekeÀ i) Glmeen

J³eefkeÌleceÊJee®ee HekeÀej

1) JeemleJeJeeoer

2) mebMeesOeveelcekeÀ

3) keÀueelcekeÀ

4) meeceefpekeÀ

5) J³eeHeej efveie[erle

6) HeejbHeeefjkeÀ

J³eJemee³eeleerue ke=Àleer

³eb$emeeceieér, DeJepeej, F. MeermebyebefOele ke=Àleervee HeeOeev³e

mebMeesOeveeme JeeJe DemeCeeN³eeJew®eeefjkeÀ mJe©Hee®³ee ke=ÀleeRveeHeeOeev³e.

me =peveMee ruelee, YeeJevee,DeefYeJ³ekeÌlelesme Hees<ekeÀ ke=ÀleeRveeHeeOeev³e.

meceepeefYecegKe ke=ÀleeRvee HeéOeev³e

ogmeN³eeb®es vesle=lJe keÀjlee ³esF&ueDeMee ke=ÀleeRvee HeeOeev³e

mebK³eelcekeÀ ke=Àleer, GHeueyOeceeefnleer®eer pegUJeepegUJe DeMeeke=ÀleeRvee HeeOeev³e

J³eJemee³e

MeslekeÀjer, megleej, JewceeefvekeÀ, cepetj F.

kesÀefcemì, ieefCele%e, ceeveJeJebMeMeeðe%e F.

uesKekeÀ, keÀJeer, ef®e$ekeÀej F.

meceepemesJekeÀ, mecegHeosMekeÀ F.

GÐeespekeÀ, J³eJemLeeHekeÀ, jepekeÀejCeer F.

yeBkeÀ ke@ÀefMeDej, efueefHekeÀ, iebLeHeeue F.

152

ii) DemenYeeie ii) menYeeie

iii) GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee veener iii) GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee

iv) J³eJemee³eele DejÀ®eer iv) J³eJemee³eele DeefYejÀ®eer

4.9 J³eJemee³eeleerue $emleles®eer keÀejCes

J³eJemee³eeleerue $emleles®eer keÀejCes J³ekeÌleer p³ee mebmLesle efkebÀJee mebIeìvesle keÀe³e&jle Demeles lesLeerue HeefjefmLeleerleDeeefCe mJeleë J³ekeÌleerceO³es®e o[uesueer Demeleele. J³eefkeÌle®es l³ee®³ee mebmLesleerue mLeeve, DevegYeJe, J³eefkeÌlecelJe,l³ee®eer YeeJeefvekeÀ mebj®evee, l³ee®³ee iejpee, mebmLesyeeyele DemeCeeje ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe He´l³e#e mebmLesleerue efkebÀJeemebIeìvesleerue JeeleeJejCe ³eeb®³eeleerue leHeÀeJele J³eJemee³eeleerue $emlelesme keÀejCeerYetle þjles.

J³eJemee³eeleerue $emleles®eer Heg{erue mebYeeJ³e keÀejCes meebielee ³esleerue

1) #ecelesHes#ee DeefOekeÀ keÀe³e&Yeej DemeCes.

2) ³eesi³e keÀeceeyeÎue ceesyeouee efkebÀJee He´Mebmee ve efceUCes.

3) mebmLesle yepeeJe³ee®³ee YetefcekesÀyeeyele mebefoiOelee.

4) mebmLesleerue keÀce&®eeN³eebceOeerue ieeWOeUele ìekeÀCeejs mebHes<eCe

5) mebmLes®es melele yeouele peeCeejs GÎsMe

6) DeeblejJ³ekeÌleer³e efkebÀJee ieìeieìeleerue mebIe<e&

7) efve³eespeve Je efve³eb$eCee®eer ®egkeÀer®eer leb$es

8) ceeveefmekeÀ Je YeeJeefvekeÀ leCeeJe

9) mJeleë De³eesi³e J³eJemee³eele efkebÀJee keÀefjDejceO³es Demeu³ee®eer YeeJevee

4.10 J³eJemee³e $emleles®eer ue#eCes

J³eJemee³e $emleles®eer ue#eCes J³eefkeÌleHejlJes JesieJesieUer Demeleele. J³eJemee³e $emleles®eer ue#eCes Heg{erueHeceeCesDeensle.

1) melele peeCeJeCeeje LekeÀJee

2) Glmeene®ee DeYeeJe

3) keÀeceeJejerue Jee{leer DevegHeefmLeleer

4) keÀeceeleerue DekeÀe³e&#ecelee

5) melele vekeÀejelcekeÀ efJe®eej

6) DeeblejJ³eefkeÌle mebyebOeele efyeIee[

7) keÀeceeJejerue Jee{lee SkeÀìsHeCee

153

8) melele Deepeejer jenCes efkebÀJee HeéflekeÀejMekeÌleer keÀceer nesCes

9) HeefjefmLeleerHeemetve ceeIeej IesCes.

4.11 J³eJemee³eeleerue $emlelee (Burnout) DeeefCe keÀefjDej ceeie&oMe&ve

J³eJemee³eeleerue $emlelesuee jesKeC³eemeeþer keÀefjDej ceeie&oMe&ve Del³eble cenlJee®es þjles. mecegHeosMekeÀkeÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs Heg{erueHe´keÀejs J³eJemee³eeleerue $emlesme HeéfleyebOe keÀjleele.

1) mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjCes ë

pesJne J³eJemee³ee®³ee efþkeÀeCeer J³ekeÌleeruee mecee³eespeve meeOelee ³esle veener DeMeeJesUer J³eJemee³eele $emleleeefvecee&Ce nesles. keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³eJemee³eeMeer mecee³eespeve meeOeC³ee®es GHee³e meg®eefJeues peeleele.

2) JesUs®³ee efve³eespeveeyeeyele ceeie&oMe&ve ë

J³eJemee³eele JesUs®es yebOeve HeeUeJes®e ueeieles. J³eJemee³eeleerue keÀeces þjeefJekeÀ cegoleerle Heej Hee[lee ³eslevemeu³eeme J³ekeÌleer leCeeJeie´mle nesles. ³eekeÀefjlee keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³ekeÌleerme JesUs®³ee efve³eespevee®eer leb$esmecepeeJetve meebefieleueer peeleele.

3) $emlelee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjCesë

p³ee vescekeÌ³ee keÀejCeebcegUs J³ekeÌleer J³eJemee³eele $emle Deens l³ee®ee MeesOe Iesleuee peelees DeeefCe leer keÀejCesotj keÀjC³eemeeþer GHee³e meg®eefJeues peeleele.

4) leeCeleCeeJeeb®³ee J³eJemLeeHevee®es HeéfMe#eCe osCes ë

owvebefove peerJeveeleerue lemes®e keÀecekeÀepeeleerue leeCeleCeeJe keÀmes keÀceer keÀjeJesle, l³eeb®es J³eJemLeeHeve keÀmeskeÀjeJes, leeCeleCeeJe ce³ee&efole keÀmes jeKeeJesle ³ee®es HeéfMe#eCe keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs osC³eele ³esles.

5) J³eJemee³e $emlelesme keÀejCeerYetle J³eefkeÌle DeeefCe JeeleeJejCe ³eeHeemetve otj jenC³ee®es ceeie&oMe&vekeÀjCesë

keÀeceeJejerue keÀener jepekeÀer³e J³ekeÌleer, DeveweflekeÀ ceeiee&®ee DeJeuebye keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer, ®ekeÀeìîee efHeìCeeN³eeJ³ekeÌleer ³eebHeemetve mJele:uee keÀmes otj þsJeeJes ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

6) ³eesiemeeOevee keÀjC³eeyeeyele ceeie&oMe&veë

efJeHeefjle HeefjefmLeleerlener mJeleë®es MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ meblegueve efìkeÀJeC³emeeþer ³eesie, J³ee³eece,HeéCee³ece, met³e&vecemkeÀej, ³eesi³e Deenej ³eeyeeyelener ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

7) keÀefjDej yeoueC³eeyeeyele ceeie&oMe&veë

DeveskeÀoe ®egkeÀer®ee J³eJemee³e efkebÀJee keÀefjDej efveJe[u³eecegUs J³ekeÌleer J³eJemee³eele $emle nesles. DeMeeJesUerkeÀefjDej®es Flej He³ee&³e efveJe[C³eeyeeyele ceeie&oMe&ve kesÀues peeles.

154

DeMee HekeÀejs keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³ekeÌleeruee J³eJemee³eeleerue $emlelesHeemetve mJeleëuee otj þsJeC³eemeeþerceole kesÀueer peeles.

4.12 DeeHeueer He´ieleer leHeemee

1) je@yeìd&me®³ee celes J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeK³ee efuene.

2) J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeeje meeceeefpekeÀ IeìkeÀ cnCepes ........

(De) yegef×ceÊee

(ye) DeefYe³eesi³elee

(keÀ) kegÀìgbye

([) DeefYeª®eer

3) Keeueerue HewkeÀer ........ ne IeìkeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee DeefYecegKe veener.

(De) Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve

(ye) Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve

(keÀ)efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&ve

([)meecegefnkeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve

4) ne@ueb[®³ee J³eJemee³eefJe<e³ekeÀ GHeHeÊeerle J³eeqkeÌlecelJee®es SketÀCe ....... ÒekeÀej Deensle.

(De) one

(ye) mene

(keÀ)®eej

5) J³eJemee³e $emleles®eer oesve ue#eCes efuene

6) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer keÀesCeleerner SkeÀ J³eeK³ee efuene.

155

4.13 meejebMe

efMe#eCee®³ee DeveskeÀ GefÎ<ìebHewkeÀer SkeÀ cenlJee®es GefÎ<ì cnCepes efJeÐeeL³ee¥ceO³es DeLee&pe&vee®eer kegÀJeleefvecee&Ce keÀjCes ns nes³e. DeLee&pe&veemeeþer J³ekeÌleeruee keÀesCelee vee keÀesCelee J³eJemee³e, jespeieej efkebÀJee veeskeÀjerOeboekeÀjeJee ueeielees. efJeefJeOe J³eJemee³eemeeþer JesieJesieU³ee He´keÀej®eer iegCeJewefMe<ìîes J³ekeÌleerkeÀ[s DemeeJeer ueeieleele.cnCetve SkeÀ J³ekeÌleer meJe&®e He´keÀej®es J³eJemee³e ³eMemJeerefjl³ee keÀjÀ MekeÀle veener.

DeeHeu³ee iegCeJewefMe<ìîeebJej DeeOeeefjle efJeefMe<ì J³eJemee³e efveJe[erme J³ekeÌleeruee ceole keÀjCes cnCepesJ³eJemee³e ceeie&oMe&ve (Vocational Guidance) nes³e.

J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes ³eesi³e J³ekeÌleer®eer ³eesi³e J³eJemee³eeMeer meebie[ IeeueC³ee®eer Heéfke´À³ee Deens.J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®³ee J³eeHleerle J³eJemee³ee®eer efveJe[, J³eJemee³e HeJesMe, J³eJemee³eele Heieleer F. DeveskeÀ yeeyeeR®eemeceeJesMe neslees.

J³eJemee³e efveJe[erle DeveskeÀ J³eefkeÌleiele IeìkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ IeìkeÀ peyeeyeoej Demeleele.

Jew³eefkeÌlekeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve, meecegefnkeÀ J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe efJeMes<e GHe®eejelcekeÀ ceeie&oMe&vens J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es leerve DeefYecegKe Deensle.

jespeieejeleerue veJeefJe®eejHe´JeeneHećeeCes jespeieejeleerue yeoueebMeer pees mecee³eespeve meeOet MekeÀsue lees®emHeOex®³ee ³egieele efìketÀ MekesÀue.

ne@ueb[®³ee GHeHeÊeervegmeej J³eefkeÌleves efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele l³ee®³ee J³eefkeÌlecelJee®es Heefleefyebye He[uesuesefomeles. ne@ueb[ves J³eefkeÌlecelJee®es JeemleJeeoer, mebMeesOeveelcekeÀ, keÀueelcekeÀ, meeceeefpekeÀ, J³eeHeej efveie[erle DeeefCeHeejbHeeefjkeÀ Demes mene He´keÀej mHe<ì kesÀues Deensle.

J³eJemee³eeleerue JeeleeJejCeeMeer J³eefkeÌlecelJe efpelekesÀ DeefOekeÀ SkeÀjÀHe nesF&ue eflelekesÀ J³ekeÌleeruee l³eeJ³eJemee³eeletve meceeOeeve HeéHle nesF&ue.

DeveskeÀoe J³eJemee³e keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee J³eJemee³eeleerue efkebÀJee jespeieejeleerue DeeHeueer jÀ®eer keÀceerPeeu³eemeejKeer Jeeìles. J³eJemee³eeletve JewHeÀu³e vewjeM³e Deeu³ee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles. keÀecee®ee opee& IemejCes,DeHes#esHes#ee keÀceer GlHeeove efceUCes, keÀe³e&#ecelee keÀceer nesCes, He´®eb[ MeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀ LekeÀJee ³esCes F.mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles.

J³ekeÌleer®³ee ³ee ceveefmLeleerme ceevemeMeeðeer³e Yee<else J³eJemee³eeleerue $emlelee Demes mebyeesOeues peeles.

Burnout ³ee Meyoemeeþer J³eJemee³eeleerue $emlelee' ne cejeþer MeyoHe³eesie JeeHejC³eele Deeuee Deens.

HesjCes®ee mlej keÀceer Peeu³eecegUs DeHesef#ele HeÀefueleeLe& HeéHle ve nesCes cnCepes®e $emlelee' nes³e.

oceíekeÀ, DemenYeeie, J³eJemee³eeleerue keÀceer nesle peeCeejer DeefYejÀ®eer ner J³eJemee³eeleerue $emleles®eerJewefMe<ìs Deensle. #ecelesHes#ee DeefOekeÀ keÀe³e&Yeej DemeCes, ³eesi³e ceesyeouee ve efceUCes, ieìeieìeleerue mebIe<e&,ceeveefmekeÀ Je YeeJeefvekeÀ leCeeJe DeMeer DeveskeÀ keÀejCes J³eJemee³eeleerue $emlelesme peyeeyeoej Demeleele.

156

³eesi³e keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³eJemee³eeleerue $emlelee keÀceer keÀjlee ³esles.


1) J³eJemee³e ceeie&oMe&ve cnCepes keÀe³e? J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJejÀHe mHe<ì keÀje.

2) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee DeLe& mHe<ì keÀªve J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.

3) J³eJemee³e efveJe[erJej J³ekeÌleer®es keÀesCeles J³eefkeÌleiele Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele? ³ee IeìkeÀeb®esmeefJemlej JeCe&ve keÀje.

4) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeefYecegKe (Approaches) mHe<ì keÀje.

5) J³eJemee³eeleerue $emlelee cnCepes keÀe³e? J³eJemee³eeleerue $emleles®eer keÀejCes mHe<ì keÀje.

6) J³eJemee³e efveJe[er®³ee meboYee&le jespeieejeleerue veJeefJe®eej ÒeJeen (Trends) mHeä keÀje.

7) J³eJemee³eeleerue $emleles®eer ue#eCes efuene.

8) ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJe<e³ekeÀ GHeHeÊeer mHeä keÀje.

9) ne@ueb[®³ee GHeHeÊeervegmeej J³eeqkeÌleceÊJee®es mene ÒekeÀej mHeä keÀje.

10) keÀefjDej ceeie&oMe&veeÜejs J³eJemee³eeleerue $emlelee keÀMee ÒekeÀejs otj keÀjlee ³esleerue.

11) J³eJemee³eeleerue $emlelesme ÒeefleyebOe keÀjC³eemeeþer keÀesCeleer GHee³e³eespevee keÀjlee ³esF&ue les mHeä keÀje.

‡‡‡

157

IeìkeÀ 5(De)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve(Occupational Information & Job Satisfication)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe DeeefCe ñeesle(Need and source or occupational Information)

IeìkeÀ j®evee

5 De. GefÎäs

5De.2 ÒemleeJevee

5De.3 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®ee DeLe&

5De.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe

5De.5 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es ñeesle DeLeJee ceeie&


5De.7 meejebMe


5 De. GefÎäs

1. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®ee DeLe& mHeä keÀjCes.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe efJeMeo keÀjCes.

3. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es ñeesle (Source) mHeä keÀjCes.

5De.2 ÒemleeJevee

J³eeJemee³e ceeie&oMe&veele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es Devev³e meeOeejCe cenÊJe Deens. eEkeÀyengvee J³eeJemeeef³ekeÀceeefnleer ner J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®ee Deelcee Deens. cnCetve®e efJeÐeeL³ee&vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ JeJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es mebkeÀueve Del³eble GHe³egkeÌle þjles. Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerle DeY³eeme¬eÀcekeÀesCel³ee efþkeÀeCeer, efkeÀleer keÀeueeJeOeer, HeÀer Flej megefJeOee, YeefJe<³e keÀeUeleerue veeskeÀjer®³ee mebOeer Fl³eeoer ceeefnleermelele yeouele Demeu³eecegUs DeÐe³eeJele ceeefnleer ceeie&oMe&keÀebvee ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. efJeefJeOeJ³eJemee³ee®es Hewuet, veeefJev³elee Je Flej IeìkeÀebcegUs J³eJemee³ee®³ee DeveskeÀ Debiee®es %eeve nesles. DeeefCe ³eeletve®eefMe#eCee®es Je J³eJemee³epeerJevee®es efve³eespeve keÀjlee ³esCes MekeÌ³e nesles. cnCetve®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer ne ceeie&oMe&veeleeruecetueYetle Yeeie mecepeuee peelees.

158

5De.3 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes keÀe³e ? DeLe&

"Occupational information is an accurate and usable informationabout jobs and occupations"

jespeieej Je J³eJemee³e ³eeb®³eeefJe<e³eer De®etkeÀ DeeefCe GHe³egkeÌle ceeefnleer cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleernes³e.

Mesì&ue (Shertle)

³ee ceeefnleerle Keeueerue yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees.

1. efJeefJeOe GÐeesieOebos Je keÀejKeeveoejer efJe<e³ekeÀ ceeefnleer

2. J³eJemee³e - peieleeleerue ÒeJeen

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes DeMeer ceeefnleer keÀer peer SKeeos Heo, keÀece Job DeLeJee J³eJemee³eeMeermebyebefOele Demeles DeeefCe efpe®ee GHe³eesie J³ekeÌleeruee J³eJemee³e efveJe[C³eemeeþer neslees.

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer Debleie&le GÐeesie, Òeef¬eÀ³ee, ÒeefMe#eCe, megefJeOee leL³es (Facts) ³eeb®ee meceeJesMeneslees. ÞeefcekeÀeb®³ee ceeieCeervegmeej ner ceeefnleer HegjefJeueer peeles.

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer J³ekeÌleer®³ee #eceleeb®ee DeY³eeme, DeefYe³eesi³elee J³ekeÌleer®³ee, keÀeceieejeb®³ee DeLeJeeJ³eJemee³e MeesOeCeeN³ee®³ee JewefMeäeb®ee (Characteristics) DeY³eeme ³eeb®ee meceeJesMe nesle veener.

``J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer Meyo J³eeJemeeef³ekeÀ meeefnl³eele J³eeHekeÀ DeLee&ves JeeHejC³eele ³eslees. ³ee ceeefnleer®eemebyebOe J³eJemee³e ÒeJesMeeme DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer, ye{leer, Deejesi³e, DeHeIeeleele osC³eele ³esCeejer vegkeÀmeeve YejHeeF&megefJeOee, J³eJemee³ee®³ee Deìer, J³eJemee³e DeLeJee J³eJemee³e mecetn ³eeb®³eeMeer Demelees.

- je³eesefueve S®e.Sce. Met[j S. (Riolin H. M. & Schuder) (Encyclopaedia of Modern Education)

5De.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe (need of occupational Information)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe Keeueerue cegÎ³eeb®³ee DeeOeejs mHeä keÀjlee ³esles.

Û ceeie&oMe&ve ns ceeefnleer HetCe& keÀjC³eemeeþer (Make Guidance Informative):

J³ekeÌleeruee l³ee®³ee keÀe³ee&efJe<e³eer (Jobs) pesLes ÒeefMe#eCe mebmLee Deens lesLeerue keÀecee®³ee Òeef¬eÀ³esefJe<e³eer(Work processes) ÒeefMe#eCee®³ee DeeMe³eeyeÎue (Content) ÒeefMe#eCeeveblej jespeieeje®es efþkeÀeCeceeefnleer nesC³eemeeþer mejemejer GlHeVe, J³eJemee³eeleerue jespeieejeleerue YeefJe<³eeyeeyele lejlegoer, J³eJemee³ee®eeopee& ³ee yeeyeer ceeefnleer Peeu³ee veenerle lej J³ekeÌleer efle®³ee #ecelee®es cetu³eceeHeve efleuee nJ³ee DemeCeeN³ee J³eJemee³eemeboYee&le, keÀe³e& meboYee&le keÀmes keÀ© MekesÀue? cnCetve ceeie&oMe&ve ner Òeef¬eÀ³ee ceeefnleerHetCe& keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀceeefnleer®eer iejpe Yeemeles.

Û J³eJemee³ee®eer Òeeflecee HetCe& keÀjC³eemeeþer (To know image of occupations):

efJeefMeä J³eJemee³eeb®eer Òeeflecee meceepe ceveele Je mJele:®³ee ceveele keÀe³e Deens ns peeCetve IesC³eemeeþer

159

DeeefCe efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer GHe³egkeÌle þjles. J³ekeÌleer J³eJemee³eeyeeyeleIesleuesu³ee Deboepes efveCe&³ee®eer He[leeUCeer keÀ©ve IesC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.

Û J³ekeÌleeruee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eespeveeme mene³³eYetle nesC³eemeeþer (Help in Edu-

cational & vocational planning):

ÒeefMe#eCe, J³eJemee³e ³eebleerue iewjJeepeJeer HegjJeþe ceeefnleer efceUeu³eecegUs JesUer®e ìeUlee ³eslees. cnCetvejespeieeje®³ee mebOeer DeeefCe J³ekeÌleer ³eeleerue yesyeveeJe (celeYeso) ìeUlee ³eslees. J³ekeÌleeruee Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀefve³eespeveeme mene³eYetle nesC³eemeeþer, megueYe nesC³eemeeþer ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

Û pegves ÒeefMe#eCe, Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce DeÐe³eeJele keÀjC³eemeeþer DeeefCe veJ³ee ÒeefMe#eCee®ee efJekeÀeme

meeOeC³eemeeþer (To help revise the old course & develop the new ones)

keÀener otjieeceer ®eeueCeejer J³eJemee³e ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce keÀeueeblejeves DeÐeeJele jenle veenerle l³eeb®eerveJ³eeves j®evee Je efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e ceeefnleer GHe³eesieer þjles. l³eemeeþer ¿ee ceeefnleer®es mebkeÀueve,JeieeakeÀjCe, ¬eÀceJeej mebûen F. yeeyeer keÀjeJ³ee ueeieleele.

Û jep³e Je keWÀêmejkeÀejuee jespeieej HegjefJeC³eemeeþer:

Yeejleele keWÀêer³e HeeleUerJej jespeieeje®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. keÀesCekeÀesCel³ee efJeYeeieele keÀesCeles jespeieejGHeueyOe Deensle. l³eeb®es ÒeefMe#eCe keÀesþs efoues peeles, efkeÀleer keÀeceieej veeskeÀj eEkeÀJee efMekeÀeT GcesoJeejeb®eerDeeJeM³ekeÀlee Deens. jep³e HeeleUerJejerue mebmLeebvee Keel³eebvee osKeerue jespeieej HegjJeeJee ueeielees. l³eemeeþerceeefnleer®eer iejpe Yeemeles. Goe. jespeieej Je mJe³eb jespeieej ceeie&oMe&ve keWÀêeÜejs ns keÀe³e& kesÀues peeles

Û J³eJemee³e Je lees J³eJemee³e ³eMemJeerHeCes keÀjCeejer J³ekeÌleer ³eeb®eer meebie[ ueeieC³eemeeþer ner ceeefnleer GHe³eesieer

He[les. Mew#eefCekeÀ mebmLeebvee J³eJemee³eeefYecetKe DeY³eeme¬eÀce DeeKeC³eemeeþer ner ceeefnleer GHe³eesieer He[les.

Û efJeÐeeL³ee&uee ³eesi³e DeMee J³eJemee³eele ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ ÒeefMe#ekeÀ keÀe³e&¬eÀceemeeþer

efJeÐeeL³ee&®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer ner ceeefnleer DeeJeM³ekeÀ Demeles.

Û ³ee ceeefnleercegUs GÐeesie peieleeleerue YeefJe<³e - keÀeueerve ÒeJeeneb®ee Deboepe yeeOeC³eemeeþer neslees.

Û DekegÀMeue J³eeÅkeÌlevee ÒeefMe#eCe osC³eemeeþer ner ceenerleer GHe³egkeÌle þjles. Goe. +2 mlejeJejerue efkeÀceeve

keÀewMeu³eeJej DeeOeejerle efMe#eCe¬eÀce Mcvc F.

5De.5 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es ñeesle DeLeJee ceeie& (Source of occupationalinformation)

J³eJemee³e efve³eespeveemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjleele ns JeieeakeÀjCemebK³eelcekeÀ Je iegCeelcekeÀ mJe©Hee®es Demeles.

mebK³eelcekeÀ ceeefnleerle J³eJemee³e efJelejCe ÒeJeen (Trends) DeeefCe jespeieeje®eer mebOeer (employ-ment opportunities) ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

160

iegCeelcekeÀ (Qualitative) ceeefnleerle keÀe³ee&®es (Work) mJe©He, DeHesef#ele Mew#eefCekeÀ Hee$elee,keÀecee®³ee Deìer, keÀce&®eeN³eeb®es Jesleve F. ®ee meceeJesMe neslees.

ñeesleeb®es oesve ÒekeÀej Deensle SkeÀ cnCepes ÒeeLeefcekeÀ (primary) ñeesle Je ogmeje ieewCe (Second-ary) eEkeÀJee og³³ece ñeesle.

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efceUefJeC³ee®es ñeesle Heg{erueÒeceeCes:

1) jespeieej mecee®eej (Employment News):

keWÀê mejkeÀej®³ee ceeefnleer DeeefCe ÒemeejCe Keel³ee®³ee Jeleerves SkeÀ meeHleeefnkeÀ ÒekeÀeefMele keÀjC³eele³esles. l³ee®es ceeO³ece efnvoer Je Fbûepeer Demes Deens. efnvoerle ³ee meeHleeefnkeÀeuee jespeieej mecee®eej lej FbûepeerleEmployment News Demes veeJe Deens. Go&g Yee<esle osKeerue ³ee meeHleeefnkeÀe®es ÒekeÀeMeve kesÀues peeles.³eele efJeefJeOe veeskeÀjer efJe<e³ekeÀ peeefnjeleer osC³eele ³esleele.

2) J³eJemee³e ceeefnleerHeì (occupational Documentary):

efouueer ³esLeerue kesÀbê Meemeveeves Mew#eefCekeÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve Keeles (Central Bureauof Educational and vocational Guidance) J³eJemee³e efJe<e³ekeÀ ceeefnleerHeì le³eej keÀjerleDemeles. l³eele J³eJemee³eefJe<e³ekeÀ ceeefnleer Demeles. Goe. keÀì^er JeeF&[ keÌueeme©ce keÀe³e&¬eÀce.

3) DecesefjkesÀleerue J³eJemee³e efJe<e³ekeÀ ceeefnleer Heì (Occupational Documentary inU.S):

DecesefjkesÀleerue ceeefnleer mesJeeb®es (United States information service) J³eJemee³eefJe<e³ekeÀceeefnleer Heì Deensle. l³eele J³eJemee³e efJe<e³ekeÀ ceeefnleer osC³eele Deeueer Deens.

4) ceeefmekesÀ (Magazines):

keÀener ceeefmekesÀ Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleeruee Jeeefnuesues Demeleele. Goe. keÀe@cHeerìsMeve mekeÌmesme,efMe#eCe meceer#ee (ÜwceeefmekeÀ), Yeejleer³e efMe#eCe, efMe#eCe DeeefCe meceepe ($ewceeefmekeÀ) The Council forteacher education (CTE) ns Je<ee&letve oesveoe ÒekeÀeefMele nesles.

5) otjoMe&ve keÀe³e&¬eÀce (Programme on Television):

DeekeÀeMeJeeCeer otjoMe&ve Je©ve DeveskeÀ peeefnjeleer Òemeeefjle keÀjC³eele ³esleele. nce neWies keÀece³eeye SkeÀefove Demes keÀe³e&¬eÀce J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerJej keÀOeer keÀOeer Dee³eesefpele kesÀues peeleele. ³eeletve J³eJemee³e efJe<e³ekeÀceeefnleer GHeueyOe nesles. DeeMeeJeeCeerJe©vener peeefnjeleer®es ÒemeejCe nesles.

6) peeefnjeleerÜejs J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer:(occupational Information ThroughAdvertisement):

Yeejleeletve DeveskeÀ Jele&ceeveHe$es, meeHleeefnkesÀ, ceeefmekesÀ ³eeceOetve J³eeJemeeef³ekeÀ peeefnjeleer Òeefme× keÀjC³eele³esleele. Goe. ueeskeÀmeÊee, cenejeä ìeF&cme, mekeÀeU Indian Express, Times of India, FreePress Gernal, DNA Fl³eeefo. Jele&ceeve He$es lej University new, Employment NewsFl³eeoer meeHleeefnkesÀ.

161

7) Òel³e#e keÀece keÀjCeejer J³ekeÌleer :

SKeeÐee mebmLesle J³eJemee³eele keÀe³ee&ue³eele J³ekeÌleer lesLes keÀece keÀjles efleuee Yesìtve ceeefnleer efceUefJeueerpeeles.

8) J³eeK³eeveceeuee (Lecture Seris):

keÀener Jele&ceeve He$eeb®es mecetn J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerJej DeeOeejerle J³eeK³eeveceeuee Dee³eesefpele keÀjleele.lemes®e keÀener jepekeÀer³e He#e mebIeìvee ve@Meveue mketÀue Dee@HeÀ yeBefkeÀie, jsuJesYejleer, LIC ceOeerue efveJe[ DeMeeefJe<e³eebJej J³eeK³eeve ceeuee Dee³eespeerle keÀjleele. mLeeefvekeÀ ceb[Us ner veeceJeble J³eeK³eeles efvecebef$ele keÀ©veJ³eeK³eeves Dee³eesefpele keÀjleele.

9) JesyemeeF&ì (Website):

DeepekeÀeue lej meJe&$e ceeefnleer®es peeUs Hemejues Deens DeeefCe leer ceeefnleer DeÐeeJele jeneJeer cnCetveJesyemeeF&ì, Fbìjvesì Jej oKeue Iesleueer peeles. DeefOeke=Àle ceeefnleer Je J³eJemee³ee®eer mebHetCe& ceeefnleer l³ee efJe<e³eer®³eeDemeCeeN³ee Òeef¬eÀ³eeb®eer ceeefnleer ³ee ceeO³eceeletve efceUefJelee ³esles.

ÒeefMe#eCe mebmLeeÜejs ÒekeÀeefMele ceeefnleer®es meeefnl³e (Information literature publishedby Training Institution) J³eJemee³eeefJe<e³eer efJeefJeOe ÒekeÀej®es ÒeefMe#eCe osCeeN³ee mebmLee DeeHeuee DeY³eeme¬eÀceDeeefCe l³ee®es GHe³eesie, DeY³eemee®ee keÀeueeJeOeer, Heeþîe Jemlet Fl³eeoer®es ÒekeÀeMeve DeMee ÒekeÀejeefJe<e³eer meefJemlejceeefnleer ÒekeÀeefMele keÀjleele. l³eeletve ceeefnleer efceUC³eeme ceole nesles.

10) DeewÐeesefiekeÀ Heefjmej Je keÀejKeev³eebvee Yesìer (Visits of Industrial Area and Fac-tories):

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeefOekeÀ efJeéemeveer³e Demeueer Heeefnpes. DeMeer ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer, DeewÐeesefiekeÀHeefjmejeleerue efJeefJeOe veeceebefkeÀle mebmLee, keÀejKeeves ³eebvee Yesìer efou³ee peeleele.

11) keÀener ñeesle Keeueerue mebmLeeÜejs GHeueyOe nesleele:

De) mesì^ue Fvmìerìîetì Dee@HeÀ efjme®e& De@v[ ìseEveie Fve FbiespeceWì meJexme (CIRTES) DGET,Þece ceb$eeue³e, efouueer,

ye) AIV DemeesefMeSMeve Dee@HeÀ Fbef[³eve ³egveerJemeeaìerpe efouueer.

keÀ)NCERT jeä^er³e Mew#eefCekeÀ mebMeesOeve Je ÒeefMe#eCe Heefj<eo, efouueer.

[) UPSC (ueeskeÀmesJee Dee³eesie efouueer) MPSC (cenejeä^ ueeskeÀmesJee Dee³eesie) cegbyeF&.

F) UGS (efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³eesie), efouueer.

F&) DAVP, efouueer (¢keÀ-ÞeeJ³e Òe®eej efveos&Meeue³e).

HeÀ) ³eespevee Dee³eesie (Planning Commison) efouueer.

ie) ceb$eeue³ee®ee Jeeef<e&keÀ DenJeeue.

Ie) keWÀefê³e meebeqK³ekeÀer mebIeìve (CSO) veJeer efouueer.

®e) IAMR, efouueer Je J³eJemee³e ceeie&oMe&ve Je efveJe[ mebK³ee, cegbyeF&.

162

í) mJe³ebjespeieej (Self Employment) DeeefCe ueIegGÐeesie (Small Scale Indus-tries) ³eeb®³ee ³eespevee Fl³eeoer

pe) ye@keÀ, peveieCevee (Census) ³eeb®es DenJeeue (Report )


1) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®ee ñeesle pesLetve efceUefJeuee peelees Hee®e keWÀêer³e mebmLeeb®eer veeJes efuene.

2) Mesì&ue®³ee celes J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer J³eeK³ee efuene.

5De.7 meejebMe

efMe#eCee®ee SkeÀ nslet J³ekeÌleerle DeLee&pe&vee®eer kegÀJele efvecee&Ce keÀjCes ne Demelees. ³ee ¢äerves Mew#eefCekeÀ JeJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Deensle. ceeie&oMe&keÀeuee ceeie&oMe&ve keÀjleebvee Mew#eefCekeÀceeie&oMe&veeyejesyej®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjeJes ueeieles. ³eemeeþer ceeie&oMe&keÀeuee J³eJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®esñeesle keÀesCeles efle®³ee mebkeÀuevee®eer DeeJeM³ekeÀlee ceeefnle DemeCes iejpes®es Demeles. J³ekeÌleeruee ner DeeHeu³ee J³eJemee³ee®esefve³eespeve keÀjC³eemeeþer ³ee yeeyeer ceeefnle DemeeJ³ee ueeieleele. cnCetve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efkeÀleer GHe³egkeÌle Deensnsner O³eeveele ³esles.


1. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes keÀe³e ? ³ee ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee mHeä keÀje.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es ñeesle mHeä keÀje

‡‡‡

163

IeìkeÀ 5(ye)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®³ee He×leer (Methods)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe (classification) veeefmlekeÀjCe(Filing) DeeefCe efJelejCe (Disseminations)

IeìkeÀ j®evee

5 ye. GefÎäs

5ye.2 ÒemleeJevee

5ye.3 ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®³ee He×leer

5ye.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe

5ye.5 jeäer³e JeieeakeÀjCeevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es veeefmlekeÀjCe (DeLeJee ³eeoer /omleSsJepeeb®es mebkeÀueve)(Filing occupational Information According to National Classification)

5ye.6 ®eebieu³ee veeefmlekeÀjCe ÒeCeeueer®eer JewefMeäîes (Characteristis of a Good filling system)

5ye.7 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es efJelejCe DeLeJee meeojerkeÀjCe (Dissemination)


5ye.9 meejebMe


5 ye.1 GefÎäs

1. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuHele keÀjC³ee®³ee He×leer (Methods) mHeä keÀjCes.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe mHeä keÀjCes.

3. jeäer³e JeieeakeÀjCevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es HeÀe³eeEueie (³eeoer/omleSsJepe mebkeÀueve) mHeä keÀjCes.

4. ®eebieu³ee HeÀe³eeEueie®eer JewefMeäîes vecego keÀjCes.

5. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efJelejCee®³ee (meeojerkeÀjC³ee®³ee) He×leer mHeä keÀjCes.

164

5ye.2 ÒeemleeefJekeÀ ceeefnleer mebkeÀuevee®³ee He×leer

J³eJemee³e efJeMues<eCe He×leer meJex#eCe He×leer(job analysis method) Survey Methods

ÒeMveeJeueer meJex#eCe J³ekeÌleeriele meJex#eCe He×leer(Questionnaire (Personalsurvey method) survey method)

mebkeÀefuele keÀjeJe³ee®eer ceeefnleer DeveskeÀ ÒekeÀej®eer Demet MekeÀles. Goe. Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ efJeefJeOeGÐeesie efveefce&leer, keÀefceMeveJej DeeOeejerle ner ceeefnleer ue#eele IesTve efle®eer mebkeÀuevee®eer He×leer þjefJeleele.J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer cegK³ele: oesve He×leer®ee JeeHej keÀjleele.

5ye.3 ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®³ee He×leer

De) J³eJemee³e efJeMues<eCe He×leer (Job Analysis Method)

ye) meJex#eCe He×leer (Survey Method)

De) J³eJemee³e efJeMues<eCe He×leer (J³eJemee³e He=Le:keÀjCe He×leer):

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es mebkeÀueve keÀjC³ee®eer ner SkeÀ He×leer nes³e. DecesefjkesÀleerue Jeej ce@ve HeeJejkeÀefceMeveves (U.S. Warmanpower Commision) J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCeskesÀueer Deens.

``keÀesCel³eener J³eJemee³ee®³ee mJe©HeemebyebOeer DeJeueeskeÀve Je DeO³e³eveeÜejs efJeMes<e J³eJemee³ee®³ee meceHe&keÀceeefnleerMeer efveie[erle DenJeeue meeoj keÀjCes ³eeme J³eJemee³e efJeMues<eCe Demes cnCeleele.

(Job Analysis is the process of determining by observation andstudy and reporting pertinent information relating to the nature of a spe-cific job.)

J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee efJeefJeOe ÒekeÀejs efJeefJeOe GÐeesie Je J³eeJeneefjkeÀ DeemLeeHeveele JeeHej keÀjC³eele³eslees. DeMee ÒekeÀej®³ee J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee JeeHej keÀce&®eeN³eeb®³ee vesceCegkeÀermeeþer keÀener efvekeÀ<e le³eej keÀjCes,HeoJeer HeoJ³egÊej, DeMee Mew#eefCekeÀ HeeleUervegmeej JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles. DeMee ÒekeÀej®³ee JeieeakeÀjCeeves ceeie&oMe&keÀJe mecegHeosMekeÀeme GHe³egkeÌle ceeefnleer efceUles.

1.YeewieesefuekeÀ efmLeleervegmeej JeieeakeÀjCe : (Classification According to Geographi-cal situation):

efJeefMeä J³eJemee³eemeeþer efJeefMeä YeewieesefuekeÀ efmLeleer DemeeJeer ueeieles. SKeeÐee efþkeÀeCeer J³eJemee³e

165

GHeueyOe Demeu³eeme lesLeerue YeewieesefuekeÀ efmLeleer®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. lesLeerue JeeleeJejCe keÀce&®eeN³eebveemecee³eespeveeme meepesmes DemeeJes ueeieles. l³ee ¢äerves J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjeJes ueeieles. DeMeeÒekeÀej®es JeieeakeÀjCe mLeeefvekeÀ JeeHejemeeþer mees³eer®es Demeles.

2. veeskeÀjer oel³eevegmeej JeieeakeÀjCe (Classification According to Employer):

J³ekeÌleer p³ee mebmLesle Jee DeewÐeesefiekeÀ #es$eele J³eJemee³e Jee veeskeÀjer keÀjerle Demesue lesLeerue Heefjmeje®eeefJe®eej keÀjC³eele ³eslees. l³eevegmeej veeskeÀjer osCeeN³ee mebmLeeHekeÀevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjlee³eslees. Goe. Mew#eefCekeÀ mebmLee Je l³ee®es ÒekeÀej, MeemekeÀer³e keÀe³ee&ue³es Je l³ee®es ÒekeÀej F.

3.DeefYe©®eer vegmeej JeieeakeÀjCe (Classification According to Interest):

Yeejleele DeveskeÀ J³eJemee³e Je veeskeÀN³ee efoJemeWefoJeme GHeueyOe nesle Demeleele. HeCe l³ee meJe& J³eJemee³eeleveeskeÀjer keÀjC³eele J³ekeÌleer®eer DeefYe©®eer Demesue®e Demes nceKeeme meebielee ³esCeej veener. ³eemeeþer J³ekeÌleer®eerSKeeÐee efJe<e³eeyeeyele, J³eJemee³eeyeeyele DeeefCe veeskeÀjer efJe<e³eer®eer Demeuesueer DeefYe©®eer efJe®eejele Iesleueer peeles.l³eevegmeej®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles.

4.J³eJemee³eeb®es jeä^er³e JeieeakeÀjCe (National Classification According to oc-cupation):

1958 ceO³es Yeejleer³e jespeieej Je cepetj Keel³eeves JeieeakeÀjCe kesÀues nesles. 1968 ceO³es ³ee JeieeakeÀjCee®eerogmejer DeeJe=Êeer Òeefme× keÀ©ve l³eele l³eeJesUer DeefmlelJeele Demeuesu³ee J³eJemee³eeb®es JeieeakeÀjCe 116 efJeYeeieelekesÀues. l³eele DeMee efJeYeeiee®es ieì Je GHeieì Deveg¬eÀces 75 Je 331 Hee[C³eele Deeues. SketÀCe 11 efJeYeeieHee[tve Òel³eskeÀ J³eJemee³eeme meebkesÀeflekeÀ Jeslevee®eer efveef½ele keÀejCes, ÒeefMe#ekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®eer efJe<e³emet®eer le³eejkeÀjCes ³eekeÀjerlee keÀjC³eele ³eslees. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®³ee DevegMebieeves J³eeJemee³eerkeÀ efJeMues<eCeeme DeefOekeÀcenÊJe ÒeeHle Peeuesues efometve ³esles.

ye) meJex#eCe He×leer (Survey Method):

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³eemeeþer pes meJex#eCe kesÀues peeles les meeOeejCele: oesve ÒekeÀej®esDemeles.

1. ÒeMveeJeueer meJex#eCe He×leer (questionnare survey method)

2. J³eeqkeÌleiele meJex#eCe He×leer (personal survey method)

ye. 1 ÒeMveeJeueer meJex#eCe He×leer:

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer keÀceer JesUele mebkeÀefuele keÀjC³eemeeþer ÒeMveeJeueer meJex#eCe He×leer®ee JeeHej keÀjC³eele³eslees. ³ee He×leerle meJex#ekeÀ p³ee J³eJemee³ee®eer ceeefnleer efceUJee³e®eer Deens l³ee J³eJemee³eeleerue keÀce&®eeN³eebveeÒeMveeJeueer efJeleefjle keÀ©ve l³eeb®³eekeÀ[tve Ye©ve Iesle Demelees. efJe<e³ee®eer ©Hejs<ee ue#eele IesTve ÒeMveeJeueer®eerj®evee keÀjC³eele ³esles. ÒeMveeJeueer efJe®eejuesueer ceeefnleer mebkeÀes®e ve keÀjlee YejC³eemeeþer meJex#ekeÀ GÊejoel³eemeÒesefjle Je GÊesefpele keÀjerle Demelees. ÒeMveeJeueer HeÀej ueebyeue®ekeÀ vemeeJeer. ÒeMvee®es GÊej Lees[keÌ³eele oslee ³esF&ueDeMeer ÒeMveeJeueer®eer j®evee DemeeJeer.

166

ye.2 J³ekeÌleeriele meJex#eCe He×leer:

J³eeqkeÌleiele meJex#eCe He×leerle DeefOekeÀ JesU ueeietve peemle $eeme menve keÀjeJee ueeielees. ³ee He×leervesJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeefOekeÀ ÒeceeCeele mebkeÀefuele keÀjlee ³esles. ³ee He×leerves meJex#ekeÀ, efJeefJeOe keÀce&®eejer, efvejer#ekeÀ,DeefOekeÀejer Fl³eeoerMeer JesieJesieÈ³ee Òemebieer SkeÀebleele Yesìtve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer ieesUe keÀjerle Demelees. meJex#ekeÀiejpesvegmeej keÀceer peemle ÒeMve efJe®ee© MekeÀleele. DeMeeJesUer ÒeMveeb®³ee GÊeje®eer ceeefnleer mJele: meJex#ekeÀefueefnle Demelees. efJeMes<e cnCepes ÒeMveeb®eer j®evee efJe®eejHetJe&keÀ keÀjeJeer ueeieles.

GHejeskeÌle He×leerJ³eefleefjkeÌle Keeueerue He×leerves osKeerue ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjlee ³esles:

1. ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe og³³ece m$eesleeb®ee GHe³eesie keÀ©ve SKeeÐee J³ekeÌleeruee yeesueeJetve DeLeJee ns mebkeÀuevekeÀe³e& keÀjC³ee®eer #ecelee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eer vesceCetkeÀ keÀ©ve l³eeb®³eekeÀ[tve ceeefnleer efceUefJelee ³esles.

2. ÒeeLeefcekeÀ DeeefCe og³³ece ceeefnleer®es ñeesle pes Demeleerue l³eebvee He$e efuentve J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerefceUefJeC³eemeeþer efJevebleer keÀjeJeer.

3. otjOJeveerÜejs ceeefnleer®³ee ñeesleebMeer mebHeke&À meeOetve ceeefnleer efceUJet MekeÀlees.

4. Email (F&-cesue) Üeje mebHeke&À meeOetve ceeefnleer efceUJet MekeÀlees.

5. Jele&ceeve He$es, ceeefmekesÀ, efve³elekeÀeueerkesÀ, pejveume ³eeletve keÀe$eCes IesTve ceeefnleer IesT MekeÀlees.

6. GHejeskeÌle oesve eEkeÀJee leerve ceeiee¥®ee SkeÀef$ele JeeHej keÀ©ve ceeefnleer efceUefJelee ³esles.

7. peer J³ekeÌleer Òel³e#e keÀece keÀjles l³ee®es efvejer#eCe Je mebHeke&À ³eeletve ceeefnleer DeJeiele keÀjlee ³esles.

8. ³eMemJeer GÐeespekeÀ, MeslekeÀjer ³eeb®esMeer mebHeke&À meeOetve ceeefnleer efceUt MekeÀles.

9. J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$eles®ee Meem$eMeg× DeY³eeme keÀ©ve ceeefnleer efceUt MekeÀles.

10. ef¬eÀ³eelcekeÀ He×leer - Òel³eskeÀ J³eJemee³e Hegvne íesìîee íesìîee Òeef¬eÀ³eebceO³es efJeYeeietve ìekeÀCes Je ³eeíesìîee Òeef¬eÀ³eeb®ee keÀeueye× DeY³eeme keÀjCes.

5ye.4 J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe (Classification of Occupatinal in-

formation)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe Keeueerue ÒekeÀejs keÀjlee ³esles:

1.keÀe³ee&vegmeej JeieeakeÀjCe (Classification according to work):

J³eJemee³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀej He[leele. J³ekeÌleer DeeHeuee J³eJemee³e Hemebleervegmeej efveJe[le Demeleele. DeMeeefveJe[uesu³ee efJe<e³eeb®eer þjeefJekeÀ keÀeces keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleerceO³es ³eesi³e #eceleeb®eer iejpe Demeles.

Goe.

De) kegÀMeue keÀeceieej nesC³ee®eer #ecelee.

ye) J³eJemeeef³ekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀer³e keÀeces keÀjC³ee®eer #ecelee.

keÀ) DeOe&kegÀMeue keÀeceieeje®eer #ecelee.

[) ueIeg GÐeesie, GHeJ³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe ieewCe HeeleUerJej Demeuesu³ee J³eJemLeeHevee®eer #ecelee.

167

2. Mew#eefCekeÀ HeeleUervegmeej JeieeakeÀjCe (Classification According to Educationallevel):

ÒeeLeefcekeÀ efMe#eCe, ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe, HeoJeerOej Deveg¬eÀce osTve Hee®e DebkeÀer keÀjC³eele Deeues. Goe.G®®e J³eJemee³e Je leebef$ekeÀ J³eeJemee³e keÀejkegÀveer HesMee®ee ¬eÀceebkeÀ 2, efnMesye efueneCeejs - 20 Demes ¬eÀceebkeÀosC³eele Deeues.

7. efJe<e³eeveg¬eÀce JeieeakeÀjCe (Classification According to subjects):

p³ee ÒeceeCes DeveskeÀ J³eJemee³e Demeleele leÜle®e DeveskeÀ efJe<e³eHeCe Demeleele. ns efJe<e³e keÀesCel³ee J³eJemee³eeme³eesi³e Deensle ns þjefJeCes iejpes®es Demeles. l³eevegmeej l³ee®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles. Goe. JewÐekeÀer³e J³eJemee³eoeKeue nesC³eeme peerJeMeeðe (Biology) Je jmee³eveMeeðe (Chemistry) ³eeb®eer iejpe Demeles. lemes®eDeefYe³eebef$ekeÀer J³eJemee³eemeeþer ieefCele efJe<e³e DeeJeM³ekeÀ Demelees.

8. J³eJemee³e Meer<e&keÀ keÀesMe: (Dictonary and occupation Titles DOT)

DecesefjkesÀceO³es ³egvee³eìs[mìsìdme ScHuee³eceWì meeqJn&me keWÀê cnCepes meb³egkeÌle mebmLeeve jespeieej mesJeekeWÀê mLeeHeve keÀjC³eele Deeues ³ee keWÀêeÜejs GHeueyOe efJeefJeOe J³eJemee³eeb®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues. DeMeeJ³eJemee³eeb®eer pevelesuee ceeefnleer GHeueyOe nesC³eemeeþer ceeefnleer osCeeje J³eJemee³e Meer<e&keÀe®ee keÀesMe Òe³elveHetJe&keÀle³eej keÀjC³eele Deeuee Deens. l³eevegmeej J³eJemee³eeb®es efJeYeeie l³eeb®³ee keÀe³ee&vegmeej keÀjC³eele Deeues. l³eebveemeebkesÀeflekeÀ Meyoeves J³ekeÌle keÀjC³eele Deeues. l³eele efMeef#ele, DevegYeJe Je Flej J³ekeÌleervee menpe GHeueyOe JneJes³eevegmeej J³eJemee³ee®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens.

9. DeeÐee#ejevegmeej (Classification According to Alphabetical letter):

DeveskeÀ J³eJemee³e Demeu³eeves l³eeb®eer veeJes ue#eele þsJeCes keÀþerCe peeles. Demes nesT ve³es cnCetve J³eJemee³ee®³eeDeeÐee#ejevegmeej l³ee®eer ceeb[Ceer keÀjC³eele ³esles. ³ee Devegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer GHeueyOe keÀjCes meesHespeeles.

5ye.5 jeäêr³e JeieeakeÀjCeevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es veeefmlekeÀjCe (DeLeJee³eeoer /omleSsJepeeb®es mebkeÀueve) (Filing occupational Information Accord-

ing to National Classification)

je<ìêr³e JeieeakeÀjCe ns J³eJemee³ee®³ee JeieeakeÀjCeemeeþer GHe³eesieer He[les. ns JeieeakeÀjCe J³eJemee³ee®³eeÒe®eefuele efme×eblee®³ee DeeOeejeJej keÀjC³eele ³esles. ³eemeeþer Òel³eskeÀ J³eJemee³eeme SkeÀ keÀes[ vebyej osC³eele ³eslees.l³eeme yejesyej l³ee®eer HeeleUer, Sseq®íkeÀ Meer<e&keÀ Je J³eJemee³ee®es efJelejCe osC³eele ³esles. ³ee efMeJee³e Flej mees³eeR®eerceeefnleer GHeueyOe keÀjC³eemeeþer JeCe&ceeuesvegmeej HeÀeF&ue®³ee MesJeìer efveoxMeve met®eer (Index number) osC³eele³esles.

keÀener efJeMes<e J³eJemee³e Demeleele. DeMee J³eJemee³eebvee DevegYeJe, J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe DeLeJee leebef$ekeÀÒeefMe#eCee®eer iejpe vemeles. DeMeeJesUer l³ee J³eJemee³eebvee SkeÌme (x) efJeYeeieeceO³es DebleYe&tle keÀjC³eele ³esles.J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerme DeMee efjleerves jeäêr³e JeieeakeÀjC³ee®³ee DeeOeejs þsJeu³eeme leer ceeefnleer iejpet J³ekeÌleermel³ee®³ee mees³eervegmeej GHeueyOe keÀjlee ³esles.

Deeblejjeäêr³e cepetj mebIeìvesve (International Labour organization IL0) 1968

168

ceO³es (International standard classification 1968) ³ee veeJeeves SkeÀ omleeSsJepe ÒekeÀeefMelekesÀues. ³ee®ee DeeOeej IesTve (Director General of Employment and Training) (DGET)cepetj ceb$eeue³e, (veJeer efouueer) ³eebveer (National classification of occupation 1968NCO) 1968 (J³eJemee³eeb®es jeä^er³e JeieeakeÀjce 1968) ner HegefmlekeÀe ÒekeÀeefMele kesÀueer ³eele efJeYeeie (Di-vision) mecetn (Group) kegÀìgbye (family) DeeefCe J³eJemee³e (occupation) ³ee ®eej ÒecegKe IeìkeÀebceO³esJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjC³eele Deeues Deens.

³eele 8 efJeYeeie, 95 mecegn 950 kegÀìgbyes DeeefCe peJeUpeJeU 2500 J³eJemee³eeb®ee meceeJesMe Deens.Òel³eskeÀ J³eJemee³ee®es efveo&sMeve keÀjC³eemeeþer Hee®e DebkeÀer keÀes[ JeeHejC³eele ³eslees Goe. 151.10 ne keÀes[ vebyejÒeeLeefcekeÀ efMe#ekeÀebmeeþer Deens. l³ee®ee DeLe& ³ee ÒeceeCes.

1 cnCepes efJeYeeie Division

15cnCepes mecetn Group

151 cnCepes kegÀìgbye Family

151.10 cnCepes J³eJemee³e (occupation)

³ee HegefmlekesÀ®es megOeejerle HegvejcegêCe 1992 ceO³es ISCO 1992 ³ee veeJeeves Yeejle mejkeÀejvesÒekeÀeefMele kesÀues. ³eele mene DebkeÀer keÀes[s ¬eÀceebkeÀ Deens. ³eele keÀewMeu³e Skill efJeYeeieeuee peemle cenÊJe osC³eeleDeeues Deens.

`J³eJemee³eeb®es jeäer³e JeieeakeÀjCe 1968' ®eer DecebueyepeeJeCeer Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej nesles. 888mesJee³eespeve keÀe³ee&ue³es ³eele pees[ueer iesueer Deensle. 357 HeW#ee peemle mesJee³eespeve keÀe³ee&ue³eele J³eJemee³eefJeYeeie keÀe³e&jle Deens.

pesJne ojJe<eea ³egJekeÀ jespeieej veesoermeeþer mesJee ³eespeve keÀe³ee&ue³eele (Employment Exchange)ceO³es Heesnes®eleele lesJne l³eeb®eer veesbo keÀjleevee Òel³eskeÀeuee J³eJemee³ee®³ee jeäer³e keÀes[ veb osC³eele ³eslees. keÀer peesMew#eefCekeÀ Hee$elee, DevegYeJe, ÒeefMe#eCe ³eeJej DeeOeejerle Demelees.

Goe. HeoJ³egÊej Hee$elee - 1, mveelekeÀ HeoJeer 2, Heer.³etmeer +2 meeþer 3, ceeO³eefcekeÀ 4, ÒeeLeefcekeÀ5, Flej - 6 Demes keÀes[ Demeleele.

Goe mecepee SKeeÐee J³ekeÌleer®eer DeefYe©®eer DeO³eeHeve keÀjC³ee®eer Deens DeeefCe lees HeoJeerOej Deens lejl³eeuee 4.2 ne keÀes[ osleele lej SKeeÐee ³egJekeÀ ce@ì^erkeÀ (SSC) He³e¥le efMekeÀuee Deens DeeefCe l³eeueeJ³eJemee³emebHekeÀe&®eer (Business contact) ®eer DeeJe[ Demesue lej l³eeuee 6.4 ne keÀes[ efouee peeF&ue.

keÀener DeefYeª®eer DeeefCe l³eeb®es keÀes[ Keeueerue ÒeceeCes:

1) leebef$ekeÀ DeefYe©®eer - keÀes[ - 0 (Metv³e )

2) Deejesi³e - keÀes[ - 1

3) Meem$eer³e (Scientific) DeefYe©®eer - keÀes[ - 2

4) keÀu³eeCe (Welfare) DeefYe©®eer - keÀes[ - 3

169

5) j#eelcekeÀ (Protective) DeefYe©®eer - keÀes[ - 10

6) Jee[dce³eerve (Literary) DeefYe©®eer - keÀes[ - 8

7) J³eJemee³e mebHeke&À (Business Contact) DeefYe©®eer - keÀes[ - 6

8) keÀueelcekeÀ (Artistic) DeefYe©®eer - keÀes[ - 9

9) DeO³eeHeve (Teaching) DeefYe©®eer - keÀes[ - 4

10) MeejerefjkeÀ Þece (Manual) DeefYe©®eer - keÀes[ - 7

5ye.6 ®eebieu³ee veeefmlekeÀjCe ÒeCeeueer®eer JewefMeäîes (Characteristics of a Good

filling system)

1. ³eele efueefKele Je cegefêle omleeSsJepe, Jele&ceeveHe$es, ceeefmekesÀ ³eeb®eer keÀe$eCes, Heesmìj, ef®e$e, efHeÀucemed,ìsHejskeÀe@ef[&ieb, He$ekesÀ, HegmlekesÀ lemes®e J³eJemee³eeme GHe³eesieer He[sue DeMee ceeefnleermeeþer Jemletmeeþer ³eesi³e mLeeveDemeues Heeefnpes.

2. Òel³eskeÀ Jemlet megjef#ele þsJeC³eemeeþer SkeÀ efveef½ele DeMeer peeiee nJeer. les ³eemeeþer keÀer, Jemlet þsJeueerkeÀesþs, DeeefCe MeesOelees keÀesþs DeMeer ieeWOeUe®eer efmLeleer efvecee&Ce nesT ve³es.

3.³ee ceeefnleer®ee JeeHej nesC³eemeeþer, GHe³eesieele DeeCeC³eemeeþer keÀceerle keÀceer JesU Je Òe³elve ueeieleerueDeMeer megueYelee Demeueer Heeefnpes.

4. SKeeÐee GÐeesie J³eJemee³e, jespeieejemebyebOeer peemleerle peemle ceeefnleer MekeÌ³elees SkeÀe efþkeÀeCeerþsJeueer Heeefnpes.

5. pes J³eJemee³e, GÐeesie eEkeÀJee jespeieej HejmHej mebyebefOele Demeleerue lej l³eeb®eer SkeÀef$ele ceeefnleerSkeÀe efþkeÀeCeer megjef#ele þsJeueer Heeefnpes.

6. efJeefJeOe HegmlekesÀ, ÒekeÀeMevemebmLeekeÀ[erue meeefnl³e lJejerle efceUC³eemeeþer keÀener lejer meeOeveefveefce&leernJeer. ns meeefnl³e Demes nJes keÀer p³eele efYeVe efYeVe efkeÀleerlejer J³eJemee³eeb®es JeCe&ve Demesue.

7.peMeer peMeer ceeefnleer DeefOekeÀ ³esF&ue l³eeyejesyej l³ee®ee efJemleej (Expandable) keÀjC³eemeJeeJe nJee.

8. mebyebefOele meeefnl³e efceUC³ee®eer veeefmlekeÀjCeele J³eJemLee nJeer. Goe. DevegOeeJeve keÀe³ee&®³ee(Followup) DeY³eemee®es efvekeÀ<e.

9. J³eJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀuHevee®³ee efJeefJeOe He×leer®ee efJemleej keÀjlee ³eeJee DeMee He×leerves mebkeÀueve,veeefmlekeÀjCe nJes.

5ye.7J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es efJelejCe (DeLeJee meeojerkeÀjCe) (Disseminationof occupational Information)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es efJelejCe keÀjleevee Heg{erue oesve He×leeR®ee JeeHej keÀjleele.

170

De) J³ekeÌleeriele mebHekeÀe&ves ceeefnleer efJelejCe (By personal Contact)

ye) meecegefnkeÀ mebHekeÀe&ves ceeefnleer efJelejCe (Group Method)

De) J³eeqkeÌleiele mebHekeÀe&ves ceeefnleer®es efJelejCe:

1) mecegHeosMeve cegueeKele (Counselling Interview):

mecegHeossMekeÀ mecegosMeve cegueeKeleerceO³es DeeHeu³ee #ecelesvegmeej ³eesi³e cegu³eebkeÀve keÀ©ve J³eJemee³eþjefJeC³eemeeþer J³ekeÌleeruee Òeeslmeenve osle Demelees. J³ekeÌleeruee J³eJemee³eele DeeJe[ efvecee&Ce JneJeer cnCetve ceeefnleerosle Demelees.

2) mecegHeosMekeÀe®ee menYeeie, menkeÀe³e& (Co-operation of counsellor):

keÀener J³ekeÌleeRvee mecegHeosMekeÀekeÀ[tve ceeefnleer efceUeu³eeJej les efveCe&³e IesC³eeme me#ece nesleele lej keÀeneRveemeu³ee®eer iejpe Yeemeles. lesJne mecegHeosMekeÀ menkeÀe³ee&®ee nele Heg{s keÀjlees.

3) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer DeeJeM³ekeÀlee (Need of occupational Information):

J³ekeÌleer®eer kegÀJele Je iejpe ue#eele IesTve J³eJemee³ee®eer ceeefnleer GHeueyOe Peeu³eeJej l³ee mebyebOeer keÀesCel³eemet®evee Je ceeefnleer osCes ³eesi³e nesF&ue ³ee efJe<e³eer ceveele þjefJele Demelees.

4) mecegHeosMeve cegueeKeleerle J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®ee JeeHej:

J³ekeÌleerves mecegHeosMeve cegueeKeleerle peer ceeefnleer efceUefJeueer Demeles l³ee ceeefnleer®³ee JeeHejeves J³eJemee³eelekeÀener ceole nesF&ue keÀe³e ? efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele SkeÀoe ceeefnleer efceUefJeu³eeveblej l³ee efJe<e³eer DeefOekeÀceeefnleer efceUefJeu³eeme mecegHeosMekeÀekeÀ[s peeC³ee®eer iejpe Demeles keÀe³e ? DeMee DeveskeÀ ÒeMveeb®³ee meene³³eevesJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®³ee JeeHeje®es cegu³eebkeÀve keÀjC³eele ³esles. l³eevegmeej cegueeKeleerle iejpesvegmeej yeoue keÀjC³eele³esleele.

ye) meecegefnkeÀ He×leer (Group Method).

1. J³eJemee³e Heefj<eo (career conference):

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es efJelejCe keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e - Heefj<eo cenÊJee®eer Demeles. DeMee Heefj<eos®esDee³eespeve Mew#eefCekeÀ me$ee®³ee megjJeeleerme, Jeeef<e&keÀ mvesnmebcesueveeyejesyej Hejer#eeb®³ee MesJeìer DeLeJee Flej DeeJeM³ekeÀJe ³eesi³e JesUer keÀjleele. efJeefJeOe GÐeesie, Heos Je J³eeJemee³e #es$eele keÀe³e& keÀjCeejs DevegYeJeer Je Òeefme× J³ekeÌleerveeDeMee meYesle Yee<eCe osC³eemeeþer efvecebef$ele keÀjlee ³esles. J³eJemee³e Heefj<eos®³ee Dee³eespeve efve³eespeveeyeeyele keÀeUpeerIesleueer peeles. SkeÀ keÀe³e&keÀejer meefceleer vesceueer peeles. lemes®e Heefj<eosceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es Yee<eCe mebHeu³eeJejefJeÐeeL³ee¥vee ÒeMve efJe®eejC³ee®eer mebOeer efoueer peeles.

2.peeefnjeleer®es keÀe$eCe (Cutting of Advertisement):

Je=ÊeHe$es, efve³elekeÀeueerkesÀ, meeHleeefnkesÀ ³eele ÒekeÀeefMele Peeuesu³ee peeefnjeleer®eer keÀe$eCes MeeUeceneefJeÐeeue³eeleerue ceeefnleer HeÀuekeÀeJej, Jeiee&yeensjerue HeÀuekeÀeJej ner keÀe$eCes ueeJeueer peeleele. pesCes keÀ©ve nerceeefnleer l³eebvee efceUt MekesÀue.

171

3. efJe<e³e efMe#ekeÀeb®eer ceole (Assistance of special subject Teachers):

Deejesi³e Meeðe, meceepeefJe%eeve, ieefCele, mebKÌ³eeMeeðe, MeslekeÀer ³ee efJe<e³eeleerue lep%e efMe#eCe DeefOekeÀceeefnleer efJeÐeeL³ee¥vee meebiet MekeÀleele. l³ee l³ee efJe<e³ee mebyebefOele J³eJemee³eeb®eer ceeefnleer efceUles.

4. ÒeoMe&vee®es Dee³eespeve (To arrange Exhibition):

ÒeoMe&vee®³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe efJe<e³eeb®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es Dee³eespeve keÀ©ve leer efJelejerlekeÀjlee ³esles. cee$e ÒeoMe&vee®³ee ceeO³eceeletve ceeefnleer ³eesi³e leNnsves efJelejerle nesle Deens keÀer veener ³eekeÀ[s efJeMes<eue#e ÐeeJes ueeieles. ÒeoMe&vee®³ee ceeO³eceeletve J³eeHekeÀHeCes ceeefnleer HegjefJeCes cee$e DeJeIe[ Demeles. DeveskeÀ meeOeveeb®eeGHe³eesie efJelejCeemeeþer keÀjeJee ueeielees.

5. veeìîeerkeÀjCe (Dramatization):

SKeeÐee J³eJemee³eemeeþer DeeJesove He$es keÀMeer YejeefJele, keÀesCel³ee ®egkeÀe ìeUeJ³eele, SKeeÐeeJ³eJemee³eeefJe<e³eer, keÀe³ee&efJe<e³eer ®egkeÀer®³ee OeejCee Demeleele, MebkeÀe Demeleele ³ee meeþer veeìîeerkeÀjCe leb$eeletve³eesi³e leNnsves ceeefnleer efJelejerle keÀjlee ³esles.

6. ceb[Us (clubs):

ceneefJeÐeeue³eele, MeeUsle efJeÐeeL³ee¥®eer efJeefJeOe ceb[Us Demeleele. l³ee ceb[UebceeHe&Àle ceeefnleer efJelejerlekeÀjleele

7. efve³eefcele efJe<e³e (Regular Subject):

pee@ve Sce yesJej ves J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerme efve³eefcele efJe<e³ee®³ee Deveg<ebieeves MeeUsle þsJeC³ee®eer efMeHeÀejmekesÀueer Deens. l³ee®es ns efJe®eej Del³eble GHe³eesieer Jeeìleele. MeeUsleerue efMe#eCeeyejesyej®e efJeÐeeL³ee¥®eer J³eeJemeeef³ekeÀceeie&oMe&vee®eer iejpe ue#eele IesTve®e l³eeb®³ee HeeleUervegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer osC³eele Deeueer Heeefnpes.l³eecegUs efJeÐeeLeea Flej efJe<e³eele ner DeefYe©®eer oMe&Jeleerue.

8. ûebLeeue³e (Library):

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleermeeþer ûebLeeue³ee®ee cenÊJeHetCe& DeeOeej Demelees. ³eeletve yejer®e J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleerefJeÐeeL³ee¥vee efceUt MekeÀles. l³eemeeþer SkeÀef$ele J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer peueo efJelejerle keÀjC³eemeeþer ûebLeeue³eefJeMes<e efJeYeeie GIe[C³eele ³eeJee. iebLeeue³ee®ee HeÀe³eoe DeefOekeÀeefOekeÀ efJeÐeeLeea Iesleerue DeMeer ³eespevee nJeer.

9. DeekeÀeMeJeeCeer Je otjoMe&ve (Radio and Television):

ceesþîee ÒeceeCeeJej DeeefCe meJe&otj SkeÀe®eJesUer ceeefnleer otjoMe&ve Je DeekeÀeMeJeeCeer®³ee ceeO³eceeletve efJelejerlekeÀjlee ³esles. efJeMes<ele: Deleer ogie&ce Yeeieele osKeerue jsef[Dees®ee JeeHej ueeskeÀ keÀjleele. Menjer efJeYeeieeÒeceeCes®eûeeceerCe Yeeieele ner oesvnerner ceeO³eces ueeskeÀefÒe³e Deensle. keÀjceCegkeÀeryejesyej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es efJelejCeDeveskeÀ keÀe³e&¬eÀceeletve keÀjleele.

10. ®eueef®e$eHeì (Motion pictures):

meecegefnkeÀ mJe©Heele ceeefnleer efJelejerle keÀjC³ee®es ns SkeÀ ceeO³ece Deens. ner ceeefnleer ceesþîee ÒeceeCeeJejmeJee&efOekeÀ pevelesHe³e¥le Heesn®eJelee ³esles.

172

11. DeewÐeesefiekeÀ Je J³eeHeej efJe<e³ekeÀ Òeefle<þeveevee Yesìer (Visit to Industrial and com-mercial Establishment)

DeewÐeesefiekeÀ mLeUebvee Yesìer efou³eecegUs efJeÐeeL³ee¥vee lesLeerue keÀe³ee&efJe<e³eer Je keÀecekeÀepee®³ee He×leerefJe<e³eerDeieoer peJeUtve ceeefnleer efceUefJelee ³esles. lesLeerue Òeefleÿeveele keÀece keÀjCeejs keÀce&®eejer, leb$e%e Je DeJeueeskeÀvekeÀjCeejs keÀce&®eejer ³eebvee efJeÐeeLeea ÒeMve efJe®ee©ve mecem³ee®es efvejekeÀjCe keÀ© MekeÀleele. Yesì osC³eeHetJeea efJeÐeeL³ee¥veeYesìer®ee GÎsMe mHeä keÀje³euee nJee.


1. ceeefnleer mebkeÀefuele (J³eJemeeef³ekeÀ) keÀjC³ee®³ee oesve He×leer®eer veeJes efuene.

2. efìHe efuene: J³eJemee³e Heefj<eo

5ye.9 meejebMe

ceeie&oMe&ve keÀjleebvee ceeie&oMe&keÀeuee J³ekeÌleer®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþerJ³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjeJeer ueeieles. ner ceenerleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®³ee efJeMes<e He×leer Demeleele.veblej ceeie&oMe&ve F. ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjlees. ns JeieeakeÀjCe keÀjC³ee®es efJeefJeOe efvekeÀ<e Demeleele. pesCeskeÀ©veceeefnleer®eer GHeueyOelee lJejerle JneJeer DeMeer J³eJemLee JeieeakeÀjCeele kesÀueer peeles. jeä^er³e JeieeakeÀjCeevegmeejosKeerue ceeefnleer®es veeefmlekeÀjCe kesÀues peeles. ®eebieu³ee veeefmlekeÀjCe ÒeCeeueer®eer JewefMeäîes ue#eele IesTve ceeefnleer®esJeieeakeÀjCe keÀjleele.

mebkeÀefuele ceeefnleer efJelejCe keÀjeJe³eeme nJeer lej®e leer GHe³egkeÌle þjsue. ceeefnleer efJelejerle keÀjC³ee®³eeJ³eeqkeÌleiele mebHeke&ÀefJelejCe Je meecegefnkeÀ mebHeke&À efJelejCe DeMee oesve He×leer Deensle. ¿ee He×leerveer ceeie&oMe&keÀeEkeÀJee mebmLee iejpet efJeÐeeL³ee¥He³e&le J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer Heesn®eJeleele.


1. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer cnCepes keÀe³e ? J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀuevee®³ee He×leer®es JeCe&ve keÀje.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe keÀjleebvee legcner keÀesCeles efvekeÀ<e ue#eele I³eeue.

3. jeä^er³e JeieeakeÀjCeevegmeej J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es veeefmlekeÀjCe keÀmes keÀjleele ®eebieu³ee veeefmlekeÀjCeÒeCeeueer®eer JewefMeäîes efuene.

4. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efJelejCe keÀjC³ee®³ee oesve He×leer®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.

‡‡‡

173

IeìkeÀ 5(keÀ)

J³eJemee³e meceeOeeve (keÀe³e& / jespeieej meceeOeeve)J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ(Meaning of Job satisfication and factors affecting job Satisfication)

IeìkeÀ j®evee

5keÀ.1 GefÎäs


5keÀ.3 J³eJemee³e meceeOeeve mebkeÀuHevee, DeLe& (Meaning & concept of Job Satisfication)

5keÀ.4 J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe / HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors affecing jobsatisfication)

5keÀ.5 J³eJemee³e meceeOeeve keÀmes Jee{efJelee ³esF&ue.

5keÀ.6 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eeleerue mebyebOe (Relation between Job analysisand job satisfication)


5keÀ.8 meejebMe


5 keÀ. 1 GefÎäs

1. J³eJemee³e meceeOeevee®ee DeLe& mHeä keÀjCes.

2. J³eJemee³e meceeOeeveeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®es mHeäerkeÀjCe keÀjCes

3. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀjCes.


J³eJemee³e efveJe[u³eeveblej l³ee J³eJemee³eele jentve Deeveboeves DeeHeueer keÀle&J³e Heej Hee[CeeN³ee J³ekeÌleerkeÌJeef®ele®e efomeleele. l³eeuee keÀejCe SkeÀ lej J³ekeÌleer®³ee veeJe[erMeer l³ee®ee mebyebOe Demesue eEkeÀJee J³eJemee³ee®³eeJ³eJemLeeHeve DeLeJee ÒeMeemeve Jee Flej IeìkeÀebceO³es GCeerJee Demeleerue. keÀejCe keÀesCelesner Demees l³ee®ee HeefjCeeceJ³eJemee³ee®³ee ÒeieleerJej efveef½ele neslees. J³ekeÌleeruee pej J³eJemee³e meceeOeeve ueeYeues lej leer J³ekeÌleer DeeHeueeJ³eJemee³e Glmeeneves keÀjles. lesJne J³eJemee³e meceeOeeve cnCepes keÀe³e ? J³eJemee³e meceeOeeveeJej keÀesCel³eeIeìkeÀeb®ee ÒeYeeJe He[lees. ³eeyeÎue Keeueerue ÒeceeCes efJeJes®eve keÀjlee ³esF&ue.

174

5keÀ.3 J³eJemee³e meceeOeeve mebkeÀuHevee, DeLe& (Meaning & concept of JobSatisfication)

Job satisfication is the whole matrix of job factors that make a

person `like' his work situation and be `willing' to head for it without

distaste at the beginning of his work day.

J³eJemee³e / jespeieej meceeOeeve cnCepes J³eJemee³eeleerue meJe& IeìkeÀeb®ee SkeÀ SkeÀef$ele Demee mee®ee keÀerp³eele J³ekeÌleeruee l³ee®es keÀe³e& (keÀece) DeeJe[les DeeefCe keÀesCeleerner veeHemebleer ve oMe&efJelee megjJeeleerHeemetve JeceveeHeemetve DeeHeu³ee keÀeceele Heg{ekeÀej Iesles.

cnCepes®e J³ekeÌleeruee DeeHeues keÀece DeeJe[Ces , l³eele ©®eer oMe&efJeCes (IesCes) DeeefCe keÀesCel³eener $eeieeJ³ekeÌle ve keÀjlee, JewHeÀu³e YeeJevesefMeJee³e mJeeYeerceeveeves DeeefCe nmelecegKeeves DeeHeues keÀle&J³e Heej Hee[Ces ³ee yeeyeerJ³eJemee³e meceeOeeve oMe&efJeleele.

Lees[keÌ³eele DeeHeu³ee J³eJemee³eele ©®eer IesTve Deeveboer jenCes DeeefCe J³eJemee³ee®³ee ceeO³eceeletve leesJ³eJemee³e Glmeeneves keÀjC³eeme Òesjerle nesCes cnCepes J³eJemee³e meceeOeeve nes³e.

Û J³eJemee³e meceeOeevee®eer JewefMeäîes:

1. J³ekeÌleer DeeefCe J³eJemee³e ³eele DeeveboerJe=Êeer ÒemLeeefHele nesles.

2. ³eMemJeer mecee³eespevee®eer Keeueerue leerve #es$es ner J³eJemee³e meceeOeeveeMeer efveie[erle Demeleele.

De)mJe-mecee³eespeve

ye) meeceeefpekeÀ mecee³eespeve

keÀ) keÀe³e& (Work) mecee³eespeve

Û J³eJemee³e meceeOeevee®es cenÊJe:

1. pej J³ekeÌleer DeeHeu³ee J³eJemee³eeyeeyele meceeOeeveer Demesue lej l³ee®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e megjef#ele Demeles.leer J³ekeÌleer DeefOekeÀeefOekeÀ ®eebieu³ee opee&®es GlHeeove keÀjles.l³eecegues J³eJemLeeHeveeuee, ceeuekeÀeuee DeefOekeÀGlHeVe efceUtve veHeÀe neslees.

2. keÀece ceO³es®e mees[tve peeCeeN³eeb®eer mebK³ee keÀceer nesles.

5keÀ.4 J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe / HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors affecing

job satisfication)

ceeie&oMe&keÀeuee ³eesi³e J³ekeÌleer Je ³eesi³e J³eJemee³e ³eeb®eer meebie[ IeeueeJeer ueeieles. l³eecegUs J³ekeÌleerueeJ³eJemee³e meceeOeeve efceUles. J³eJemee³e meceeOeevee mebyebefOele DeveskeÀ IeìkeÀ ceeie&oMe&keÀeuee Heefj®e³ee®es DemeeJesueeieleele.

175

J³eJemee³e meceeOeevee®³ee Ieìyeeyele n@jsue ³eeves leerve ÒecegKe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer efoueer Deens. l³ee®³eecnCeC³eevegmeej ns leerve ÒecegKe IeìkeÀ Keeueerue ÒeceeCes.

De) Jew³eeqkeÌlekeÀ IeìkeÀ

ye) J³eJemee³eebleie&le Demeuesues IeìkeÀ

keÀ) J³eJemLeeHevee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues IeìkeÀ

De) Jew³eeqkeÌlekeÀIeìkeÀ (Personal factors):

1. eEueie (Sex):

DeveskeÀ #es$eeleu³ee HeneCeerJe©ve Demes efomeles keÀer Heg©<eebHes#ee ceefnuee DeeHeu³ee J³eJemee³eele DeefOekeÀkeÀe³e&#ece Demeleele. keÀoeef®ele ceefnueeb®³ee DeeefLe&keÀ iejpee DeeefCe cenÊJeekeÀeb#ee HeÀejMee peemle vemeeJ³eele.

2.DeJeuebyetve Demeuesues ueeskeÀ (Number of Dependents):

SKeeÐee J³ekeÌleerJej DeJeuebyetve DemeCeejs ueeskeÀ pesJe{s peemle Demeleerue lesJe{s l³ee J³ekeÌleer®es J³eJemee³emeceeOeeve keÀceer Demeles.

3. Je³e Age:

Je³e DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve ³eeb®ee mebyebOe lemee keÀceer Deens. keÀener J³eJemee³eele Jee{l³ee Je³eeyejesyejJ³eJemee³e meceeOeeve Jee{les lej keÀener J³eJemee³eele Jee{l³ee Je³eeyejesyej J³eJemee³e meceeOeeve keÀceer nesles.

4. J³eJemee³e keÀejCeerYetle nesCeeje JesU (Time on job):

ne@ue (Hall) DeeefCe keÀe@uemìe[ (Kolstad) ³eeb®³ee celes efpelekeÀe peemle JesU J³eJemee³eeJej Ke®e&keÀjeue eflelekesÀ peemle meceeOeeve efceUsue.

5. yegef×ceÊee (Intelligence):

yegef×ceÊes®³ee mleje®ee J³eJemee³e meceeOeeveeMeer mebyebOe Demelees. DeLee&le yeg×³eebkeÀ DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve³eeb®³eele vesnceer®e mekeÀejelcekeÀ veeles (Positive Relationship) Demeles®e Demes veener.

p³ee J³eJemee³eele yeg×erceÊes®ee HeÀejmee mebyebOe veener DeMee efþkeÀeCeer yegef×ceeve ceeCetme vesceuee lej l³eeueeJewHeÀu³e ³esC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles cnCetve yegef×ceÊee Demeuesueer J³ekeÌleer ³eesi³e efþkeÀeCeer Demee³euee nJeer.

6. efMe#eCe (Education):

ceesme&ves Heeb{jHesMee keÀeceieejeb®³ee J³eJemee³e meceeOeevee®eer HeenCeer kesÀueer Demelee p³eeb®es ceeO³eefcekeÀ efMe#eCeHetCe& Peeues veener DeMee J³ekeÌleer peemle meceeOeeveer Dee{Utve Deeu³ee®es efomeles. Flej DeY³eemeele Demee mebyebOeDemeu³ee®es efometve ³esle veener lejer meg×e J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee Demeuesu³ee ueeskeÀeb®eer efve³egkeÌleer ³eesi³e mlejeJejPeeu³eeme J³eJemee³e meceeOeeve Jee{les. Goe. SKeeÐee FbefpeefveDejuee megHejJee³ePejmeejKes keÌJeeefueìer kebÀì^esue®eskeÀece efoues lej l³eeuee vewjeM³e ³esles. Goe. B.Sc B.Ed J³ekeÌleeruee D.Ed ®³ee Jesleve ÞesCeer efoueer lejvewjeM³e ³esF&ue. cnCetve ³eesi³e J³eeJemeeef³ekeÀ Hee$elee Demeuesu³ee J³ekeÌleer®eer ³eesi³e Heoemeeþer efveJe[ Peeueer lejmeceeOeeve Jee{les.

176

7. J³eeqkeÌleceÊJe (Personality):

ceeveefmekeÀ ¢äîee DemJemLe Demeuesues keÀeceieej DeefOekeÀ meceeOeeveer Demeleele. p³ee J³ekeÌleer DeeHeu³eemenkeÀeN³eebvee peemle nJ³eenJ³eeMee Jeeìleele ¿ee J³ekeÌleer DeeHeu³ee J³eJemee³eele DeefOekeÀ meceeOeeveer Demeleele.

ye) J³eJemee³eebleie&le Demeuesues IeìkeÀ (Factors inherent in Job):

1. keÀecee®ee ÒekeÀej (Types of work):

keÀeceeleerue efJeefJeOelee J³eJemee³e meceeOeeve efceUJetve osles. SkeÀe®e ÒekeÀej®es keÀece kebÀìeUJeeCes nesles Jel³eeletve meceeOeeve keÀceer efceUleb. DekegÀMeue keÀeceieejebHes#ee J³eeJemeeef³ekeÀ ¢äîee ÒeefMeef#ele Demeuesu³ee J³ekeÌleerDeefOekeÀ meceeOeeveer Demeleele.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ keÀewMeu³e (Skill):

J³eJemee³eeuee ueeieCeejs keÀewMeu³e J³eeqkeÌlekeÀ[s Demesue lej DeMeer J³ekeÌleer l³ee J³eJemee³eele meceeOeeveerDemeles.

3. J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleÿe (Occupational status):

J³eeJemeeef³ekeÀ Òeefleÿs®ee J³eeJemeeef³ekeÀ meceeOeeveeMeer peJeU®ee mebyebOe Deens. HeCe J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefleÿecnCepes J³eJemee³e meceeOeeve veJns. G®®e HeoeJej Demeuesueer J³ekeÌleer DeeHeu³ee J³eJemee³eeyeeyele meceeOeeveer Demesue®eDemes veener. ner Òeefleÿe keÀeceieej DeeHeu³ee keÀeceekeÀ[s keÀesCel³ee ¢äerves Heenlees ³eeJej®e kesÀJeU DeJeuebyetvevemeles lej p³ee®³ee celeeb®eer DeeHeCe HeJee& keÀjlees, l³ee J³ekeÌleer ³ee keÀeceekeÀ[s keÀesCel³ee ¢äerves Heenleele, ³eeJejnerDeJeuebyetve Demeles. osMeHejlJes ner J³eJemee³e Òeefleÿe yeoueles. jefMe³eele MeslekeÀN³eeuee peemleerle peemle ÒeefleÿeDeens Je JewÐeefkeÀ³e J³eJemee³e ®eJeL³ee ¬eÀceebkeÀeJej Deens.

4. GÐeesiee®ee efJemleej (DeekeÀej) (Size of plant):

íesìîee J³eJemee³eeleerue keÀeceieejeb®es veerleer Oew³e& DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve DeefOekeÀ Dee{Utve DeeuesDeens. DeMee íesìîee GÐeesieele keÀeceieej DeeHeu³ee Òeieleeryeeyele DeefOekeÀ DeeMeeoe³eer Demeleele DeeefCe keÀecekeÀepeelemegOeejCee meg®eefJeleele.

keÀ) J³eJemLeeHevee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues IeìkeÀ (Factors controlled by theManagement):

1. J³eeJemeeef³ekeÀ megjef#elelee (Job Security):

J³eJemee³e meceeOeeveemeeþer veeskeÀjerleerue megjef#elelee ne HeÀej cenÊJee®ee IeìkeÀ Demelees. Demes DeeHeCeemeDee{Utve ³esF&ue. Demegjef#eleles®³ee YeeJevesves DeveskeÀebvee Heíe[uesues Demeles. DeLee&le DeHeJeeo cnCepes keÀe³eceveeskeÀjer Demeuesu³ee ÒeefMeef#ele J³ekeÌleer nes³e.

2. Jesleve (Salary):

Jeslevee®ee J³eJemee³e meceeOeeveeMeer efvekeÀì®ee mebyebOe Demeuee lejer l³eeJej®e J³eJemee³e meceeOeeve DeJeuebyetveDemeles Demes veener. megjef#elelee, Òeieleer®³ee mebOeer, l³ee®eyejesyej ³esCeejs DeefOekeÀ Jesleve ³eebvee HeieejeHes#ee DeefOekeÀcenÊJe Deens.

177

3. Jeslevee J³eefleefjkeÌle meJeueleer (fringe benefits):

yeesveme, ceesHeÀle JewÐekeÀer³e megefJeOee, YeefJe<³e efveJee&n efveOeer Fl³eeoer meJeueleeR®ee J³eJemee³e meceeOeeveeMeermebyebOe Demelees.

4. mebHeeove mebOeer (Opportunities of achivements):

efJeMes<ele: kegÀMeue keÀeceieejeb®³ee yeeyeleerle ne IeìkeÀ DeefOekeÀ HeefjCeece keÀejkeÀ Deens. p³eeuee Dee³eg<³eeleefmLej mLeeJej Jne³e®es Deens. DeMeeb®³ee ¢äerves efJekeÀemee®³ee mebOeervee peemle cenÊJe Deens.

5. keÀecee®eer HeefjefmLeleer Je Deìer (Environment and Working Condition):

keÀecee®es leeme, keÀecee®es efþkeÀeCe, nJeeceeve, Gpes[, Jee³egefJepeve, p³ee ³eb$eeJej keÀece keÀjeJe³ee®es Deensles ³eb$e lemes®e peyeeyeoejer DeeefCe Jejerÿeb®ee DeeHeu³eeyeeyele Demeuesuee ¢äerkeÀesve ³eeJej J³eJemee³e meceeOeeveDeJeuebyetve Demeles.

6. menkeÀe³e& (Co-operation of Workers):

pej DeeHeues menkeÀejer DeeHeu³ee efJe©× Demeleerue lej DeeHeues peerJeve $eemeoe³ekeÀ nesles. KesUercesUer®³eeJeeleeJejCeele, DeeHeues menkeÀejer menkeÀe³e& oMe&efJele Demeleerue lej J³eJemee³e meceeOeeve efceUles.

7. J³eJemLeeHeve keÀce&®eejer mebÒes<eCe (Management workers Communication):

J³eJemLeeHeveekeÀ[tve keÀce&®eeN³eebvee ceeefnleer efceUeJeer DeMeer keÀce&®eeN³eeb®eer F®íe Demeles. DeeHeues keÀecekeÀepekeÀmes Deens Je l³eele keÀMee megOeejCee keÀjC³eele ³esleerue ns peeCetve IesC³eeyeeyele®es DeewlmegkeÌ³e Demeles. lemes®eDeeHeu³ee GÐeesieeb®eer ceeefnleer keÀce&®eeN³eeuee DemeeJeer Demes J³eJemLeeHeveeme Jeeìles ³ee oesnesleerue mebÒes<eCe pesJe{s®eebieues lesJe{s J³eJemee³e meceeOeeve ®eebieues.

5keÀ.5 J³eJemee³e meceeOeeve keÀmes Jee{efJelee ³esF&ue.

1. J³ekeÌleer®³ee J³ekeÌleeriele IeìkeÀebkeÀ[s pejer J³eJemLeeHeve keÀener®e keÀ© MekeÀle vemeues lejer J³eJemLeeHeveevesJ³eeqkeÌleiele IeìkeÀebkeÀ[s ogue&#e keÀ© ve³es.

2. J³eJemee³eebleie&le Demeuesu³ee IeìkeÀebyeeyele J³eJemLeeHeve keÀener ieesäer keÀ© MekeÀles.

3. J³eJemLeeHevee®³ee Debleie&le Demes keÀener IeìkeÀ Deensle keÀer l³eeb®eer ³eesi³e keÀeUpeer Iesleueer DeeefCeJ³ekeÌleer pes keÀece keÀjerle Deens les cenÊJee®es Deens. DeMeer peeCeerJe J³eJemLeeHeveeves keÀeceieejebceO³es efvecee&Ce kesÀueercnCepes J³eJemee³e meceeOeeve l³eebvee ueeYesue.

5keÀ.6 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eeleerue mebyebOe (Relation be-

tween Job analysis and job satisfication)

1. J³eJemee³e efJeMues<eCe ns J³eJemee³e meceeOeevee®es DeYesÐe Debie Deens.

2. J³eJemee³e efJeMues<eCe kesÀu³eecegUs J³eJemee³e meceeOeeve Je=eq×biele nesles, efJekeÀefmele nesles.

3. J³eJemee³e meceeOeeve efceUC³ee®es J³eJemee³e efJeMues<eCe SkeÀ meeOeve Deens.

178

4. J³eJemee³e efJemues<eCeeves DeefYe©®eer®ee MeesOe Iesleuee peelees. J³eJemee³e DeefYe©®eer HeeleUer ner pejG®®e Demesue lej keÀe³e&#ecelee (efficiency) ®eebieueer jenles. keÀe³e&#ecelee ®eebieueer Demesue lej J³eJemee³emeceeOeeve ®eebieues nesles.

5. J³eJemee³e efJeMues<eCe ner melele ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. pej SKeeÐee J³eeqkeÌleme l³eeves efveJe[uesu³eeJ³eJemee³eele J³eJemee³e meceeOeeve efceUle vemesue lej l³ee J³ekeÌleeruee Hegvne J³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjCes iejpes®esDemeles.

6. J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DeLe& keÀesCel³eener efJeefMeä J³eJemee³ee®es efJeMues<eCe keÀjCes DeeefCe J³eJemee³emeceeOeeve cnCepes J³ekeÌleer efveJe[uesu³ee J³eJemee³eele DeeveboJe=Êeerves jenles.

7. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eele Lesì (Direct) mebyebOe Demelees. pej J³eJemee³eefJeMues<eCe G®®e opee&®es Demesue lej J³eJemee³e meceeOeeve ner Þes<þ opee&®es Demeles. DeLeJee SKeeÐee J³eJemee³eeleJ³ekeÌleer DeeflemeceeOeeveer Demesue lej l³eeves kesÀuesues J³eJemee³e efJeMues<eCener ®eebieues Demeles.

8. J³eJemee³e efJeMues<eCeele J³eJemee³ee®eer YetefcekeÀe DeeefCe peyeeyeoejer l³ee J³eJemee³ee®eer keÀewMeu³es, Mew#eefCekeÀHee$elee, l³ee J³eJemee³ee®ee DevegYeJe, Je³e, keÀecee®ee keÀeueeJeOeer F. IeìkeÀebvee Devegme©ve J³eJemee³e efJeMues<eCekesÀues peeles.

GHejeskeÌle IeìkeÀebmeoYee&le leer J³ekeÌleer peemleerle peemle v³ee³e osle Demesue l³ee J³ekeÌleeruee J³eJemee³emeceeOeeve ®eebieues efceUles.

9. meKeesue Je efJemle=le J³eJemee³e efJeMues<eCe ns peemleerle peemle J³eJemee³e meceeOeeve efceUtve osles.

10. pej J³eJemee³e meceeOeeve ns O³es³e Demesue lej J³eJemee³e efJeMues<eCe ns O³es³e keÀe³ee&vJeef³ele keÀjC³ee®esceeO³ece Deens.

11. J³eJemee³e efJeMues<eCe ns J³eJemee³e meceeOeevee®ee SkeÀ Hee³ee (Base) Deens.

12. J³eJemee³e efJeMues<eCe pej ÒeYeeJeer Demesue lej J³eJemee³e mecee³eespeve ®eebieues jenles, J³eeJemeeef³ekeÀkeÀe³e&#ecelee ®eebieueer jenles. l³eecegUs J³eJemee³e meceeOeevener ®eebieues jenles.

13. J³eJemee³e efJeMues<eCeele J³eJemee³eeleerue keÀce&®eeN³eeb®eer YetefcekeÀe DeeefCe peyeeyeoeN³ee J³eJemee³eeleerueGHe¬eÀceeb®eer mJe©He l³eeb®ee opee& l³eeb®es Flej J³eJemee³eemeeþer mebyebOe DeeefCe megefJeOee l³ee®e yejesyej l³eeb®³eeMew#eefCekeÀ Hee$eles®es JeCe&ve, DevegYeJe, Jesleve, Deejesi³e opee& l³ee®eer Jele&ve ue#eCes ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees.DeeefCe ns®e IeìkeÀ J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e meceeOeeveeuee keÀejCeerYetle nesleele.


1. J³eJemee³e meceeOeevee®es JewefMeä cnCepes les.....

De) J³eJemee³e efceUJetve osles.

ye) J³ekeÌleer DeeefCe J³eJemee³e ³eele DeeveboerJe=Êeer ÒemLeeefHele keÀjles.

keÀ) J³eJemee³e ÒeefMe#eCee®eer mebOeer osles

2. J³eJemee³e meceeOeeveeuee keÀejCeerYetle DemeCeeje IeìkeÀ cnCepes

De) J³eJemee³e megj#ee

ye) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀueve

179

keÀ) J³eJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efJeÊejCe.

5keÀ.8 meejebMe

J³eJemee³e meceeOeeve ueeYeues cnCepes J³ekeÌleer DeeHeues owvebefove keÀe³e& Glmeeneves keÀjles l³ee keÀeceeleDeeveboer Je=Êeer oMe&efJeles. J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeecegK³eeves J³ekeÌleer®es Jew³ekeÌleerkeÀ IeìkeÀ, J³eJemee³eebleie&le DemeuesuesIeìkeÀ DeeefCe J³eJemLeeHevee®³ee DeefOeHel³eeKeeueer Demeuesues IeìkeÀ ³eeb®ee ÒeYeeJe He[lees. ³ee IeìkeÀeb®ee peerJeveMewueerleDebleYee&Je keÀ©ve J³eJemee³e meceeOeeve Jee{efJelee ³esF&ue. J³eJemee³e efJeMues<eCe DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve ³eeb®eeefvekeÀì®ee mebyebOe Deens.


1. J³eJemee³e meceeOeevee®ee DeLe& mHeä keÀje.

2. J³eJemee³e meceeOeeve cnCepes keÀe³e ? J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe keÀjCeejs IeìkeÀ mHeä keÀje.

3. `J³eJemee³e meceeOeeveeuee J³ekeÌleer®es J³eeqkeÌleiele IeìkeÀ keÀejCeerYetle Demeleele.' ³ee efJeOeevee®eer ®e®ee& J³eeqkeÌleiele

IeìkeÀebmeoYee&le keÀje.

4. `J³ekeÌleer®es J³eJemee³e meceeOeeve ns J³ekeÌleeruee jespeieej (Job) osCeeN³ee J³eJemLeeHeveeJej DeJeuebyetveDemeles. ³ee efJeOeevee®eer ®e®ee& J³eJemLeeHeveeleie&le DemeCeeN³ee IeìkeÀeb®³ee meboYee&le keÀje.

5. efìHee efuene

De) J³eJemee³eebleie&le IeìkeÀ Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eeleerue mebyebOe.

ye) J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e meceeOeeve ³eeleerue mebyebOe.

‡‡‡

180

IeìkeÀ 5([)

J³eJemee³e efJeMues<eCe (jespeieej / keÀe³e& He=Le:keÀjCe) J³eJemee³eleHeefMeue DeeefCe J³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe

(Relation between job analysis job specification & Job profile)

IeìkeÀ j®evee

5[.1 GefÎäs

5[.2 ÒemleeJevee

5[.3 J³eJemee³e efJeMues<eCe mebkeÀuHevee, DeLe&

5[.4 J³eJemee³e leHeMeerue Job Specification mebkeÀuHevee DeLe&

5[.5 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e leHeefMeue ³eeleerue mebyebOe

5[.6 J³eJemee³e DeejsKeve DeejeKe[e (mJe©He) DeLe&

5[.7 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe


5[.9 meejebMe


5 [.1 GefÎäs

1. J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀjCes.

2. J³eJemee³e leHeefMeue (Job Specifiction) DeLe&, mebkeÀuHevee mHeä keÀjCes.

3. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e leHeefMeue ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀjCes.

4. J³eJemee³e DeejsKevee®ee / J³eJemee³e©Hejs<es®ee (Job profile) DeLe& ne mJe©He mHeä keÀjCes.

5. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀjCes.

5[.2 ÒemleeJevee

J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee J³eJemee³e meceeOeeve, J³eJemee³e leHeefMeue, J³eJemee³e DeejsKeve ³eeb®³eeMeer efvekeÀì®eemebyebOe Demelees. cnCetve ³ee mebkeÀuHeveeb®³ee DeLe& mecepeu³ee efMeJee³e l³eeleerue Debleie&le mebyebOe ue#eele ³esle veener.cnCetve l³eeb®ee DeLe&, mJe©He mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

181

5[.3 J³eJemee³e efJeMues<eCe mebkeÀuHevee, DeLe&.

J³eJemee³e efJeMues<eCe (Job Analysis) mebkeÀuHevee DeLe&:

jeFue (Ryle) ³eebveer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer mebkeÀuHevee meebefieleueer Deens. ÒeefMe#eCe ceevemeMeeðee®eeYej keÀjeJe³ee®³ee J³eJemee³e efJeMues<eCeeJej Demelees. DeO³eeHeve ÒeefMe#eCeemeeþer keÀewMeu³es peeCetve IesC³eemeeþer JeefJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ner mebkeÀuHevee GHe³egkeÌle Deens. DeO³eeHevee®³ee Flej GHeHeÊeer®³ee efJe©× ner GHeHeÊeerDeens. keÀejCe Jeie& DeO³eeHeve ne DeO³e³evee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer DeO³e³evee®³ee Flej GHeHeÊeer ³eesi³eGHee³e meg®eJet MekeÀu³ee veenerle. DeeMe³e efJeMues<eCeeves ÒeYeeJeer DeO³e³eve Ie[t MekeÀles ns keÀece yeewef×keÀ lemes®eMew#eefCekeÀ Deens. keÀejCe ³eele efJeMues<eCe Je mebMues<eCe ³ee oesneW®ee meceeJesMe neslees.

jespeieej / J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee DeLe& Je mebkeÀuHevee mecepetve IesCes iejpes®es Deens.

Û jespeieej /J³eJemee³e (Job): cnCepes SkeÀe meceeve mLeeveeJejerue keÀecee®³ee mecegneuee jespeieej

/ J³eJemee³e cnCeleele.

Goe. SKeeÐee keÀe³ee&ue³eeleerue eEkeÀJee keÀejKeev³eeleerue one efueefHekeÀ ns one mLeeveeJej Deensle HeCel³eeb®ee jespeieej (J³eJemee³e) SkeÀ®e Deens.

l³ee®e ÒeceeCes SKeeÐee keÀejKeev³eele one efueefHekeÀ, Hee®e leb$e%e, ®eej keÀeceieej Demeleerue, lej l³eeb®eerSkeÀesCeerme mLeeves Demeleerue Je leerve jespeieej (J³eJemee³e) Demeleerue

Û J³eJemee³e / jespeieej efJeMues<eCe J³eeK³ee

``SKeeÐee J³eJemee³ee®ee DeeMe³e Je l³ee®³ee meYeesJeleeue®es megOeejCeelcekeÀ IeìkeÀ ³eeb®ee MeeðeMeg× DeY³eemeJe l³ee J³eJemee³eeyeÎue®³ee meJe& mel³e HeefjefmLeleeryeeyele®es efJeOeeve cnCepes J³eJemee³e Job efJeMues<eCe/He=Le:keÀjCenes³e.''

- Ordway (Dee@[&Jes)

``jespeieej / J³eJemee³e efJeMues<eCe (He=Le:keÀjCe) cnCepes l³ee J³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Je l³eeJ³eJemee³eele keÀece keÀjCeeN³eeuee ³eMemJeerHeCes keÀe³e& keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ iegCeJewefMeäîes efveef½ele keÀjCes.''

- pes. [er. nskesÀì J.D.Hackett)

5[.4 J³eJemee³e leHeMeerue (Job Specification) mebkeÀuHevee, DeLe&.

SKeeÐee J³eJemee³eemeeþer / jespeieejemeeþer DeeJeM³ekeÀ J³ekeÌleer®es meejebMe ©Heeves kesÀuesues efJeOeeve cnCepesjespeieej / J³eJemee³e leHeefMeue ³eeuee®e J³ekeÌleer®³ee efveJe[er®eer ÒeceeCekesÀ Demes osKeerue cnCelee ³esF&ue. J³eJemee³eleHeefMeue ne J³eJemee³e efJeMues<eCeeletve efceUlees

J³eJemee³e leHeeMeerueeceO³es efJeefMeä J³eJemee³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ J³ekeÌleeR®eer Mew#eefCekeÀ Den&lee, DevegYeJe,DeefYe³eesi³elee F. ®es JeCe&ve Demeles Je l³ee J³eJemee³eelener keÀecee®³ee HeefjefmLeleer vegmeej DeejeKe[e le³eej keÀ©vel³eeÒeceeCes ³eesi³e J³ekeÌleer®³ee efveJe[eruee J³eJemee³e leHeefMeue cnCeleele.

182

keÀener J³eeK³ee:

``SKeeoe jespeieej / J³eJemee³e ³eesi³e ÒekeÀejs keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee efkeÀceeve mJeerkeÀejen&ceeveJeer iegCe JewefMeäîeebyeÎue®es efJeOeeve cnCepes J³eJemee³e / jespeieej leHeefMeue Job Specificationnes³e.''

S[Jeerve yeer eqHeÌueHees (Edwin B. flippo)

(A job specification is a statement of a minimum acceptable hu-man qualities necessary to perform the job properly.)

``J³eJemee³e leHeMeerue ne SkeÀ jespeieeje®ee ueeskeÀefÒe³e meejebMe Je jespeieej JeCe&ve nes³e. p³eeceO³esJ³eJemee³eemeeþer jespeieeje meeþer DeeJeM³ekeÀ leHeefMeueeJej Yej efouee peelees.''

(The Job specification, as such summary popularly describe it, isthus a specialised job description emphasising personal requirement)

jespeieej J³eJemee³e leHeefMeuee®eer DeeJeM³ekeÀlee:

- ceeie&oMe&ve mesJesmeeþer SkeÀ megefJeOee cnCetve GHe³eesie neslees.

- jespeieej yeoue ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeefnleer efceUefJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ

- jespeieej Meer<e&keÀe®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles.

- jespeieej / J³eJemee³e cetu³eceeHeve ÒeCeeueermeeþer jespeieej leHeefMeue mene³³eYetle þjles.

- ðeer³eebmeeþer keÀesCeleer keÀeces ³eesi³e Deensle Je keÀesCeleer ³eesi³e veenerle ns J³eJemee³e leHeefMeueeves þjeefJelee³esles.

- ®eebieues keÀeceieej mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer

SKeeÐee J³eJemee³eeleerue / jespeieejeleerue ³eMeemeeþer keÀeceieejeb®³ee keÀesCel³ee iegCeJewefMeäîeeb®ee HeÀe³eoenesF&ue ns peeCetve IesC³eemeeþer J³eJemee³e leHeefMeue cenÊJee®es keÀe³e& keÀjles.

5[.5 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e leHeefMeue ³eeleerue mebyebOe (Relation be-tween job Analysis & Job Specification)

1. jespeieej / J³eJemee³e leHeefMeue ne J³eJemee³e efJeMues<eCeeletve (Job Analysis) efceUlees.

2. SKeeÐee J³eJemee³e /jespeieej keÀjC³eemeeþer eqmJekeÀejen& DeMee iegCe JewefMeäîeeb®eer Hee$eles®eer ceeefnleercnCepes J³eJemee³e leHeefMeue Job specification lej J³eJemee³e efJeMues<eCe cnCepes SKeeÐee J³eJemee³ee®eeDeeMe³e Je l³ee®³ee meYeesJeleeue®es megOeejelcekeÀ IeìkeÀ ³eeb®ee MeeðeMeg× DeY³eeme nes³e.

3. SKeeÐee jespeieejemeeþer / J³eJemee³eemeeþer (for job) J³eJemee³e leHeefMeue ns DeeJeM³ekeÀ J³ekeÌleer®esmeejebMe ©Heeves kesÀuesues efJeOeeve Demeles. cnCepes®e l³eebvee efveJe[er®eer ÒeceeCekesÀ cnCelee ³esF&ue lej J³eJemee³eefJeMues<eCe ns l³ee J³eJemee³eeyeÎue®³ee meJe& mel³e HeefjefmLeleer®es efJeOeeve Demeles.

4. SKeeÐee J³eJemee³eemeeþer ³eMeemeeþer keÀeceieejeb®³ee keÀesCel³ee iegCeJewefMeäîeeb®ee HeÀe³eoe nesF&ue ns

183

peeCetve IesC³eemeeþer J³eJemee³e leHeefMeue Job specification cenÊJee®ee þjlees. lej efJeefMeä J³eJemee³eemeeþerefJeefMeä J³ekeÌleer®eer efveJe[ keÀjC³eeme J³eJemee³e efJeMues<eCe mene³³eYetle nesles.

5. ³eesi³e keÀece ³eesi³e J³ekeÌleer ³eebvee SkeÀ$e DeeCeC³eemeeþer J³eJemee³e efJeMues<eCe mene³³e keÀjles lejSKeeÐee efJeefMeä J³eJemee³ee®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e leHeefMeue mene³³eYetle neslees.

6. J³eJemee³e leHeefMeueecegUs SKeeÐee J³eJemee³ee®eer / jespeieeje®eer (Job) ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeefnleerefceUles lej J³eJemee³e efJeMues<eCeele efJeefMeä J³eJemee³ee mebyebOeerle efJeefJeOe keÀeces, peyeeyeoeN³ee ³ee yeeyele ceeefnleermebkeÀefuele keÀjC³eele ³esles.

7. J³eJemee³e leHeefMeue ne SkeÀe J³eJemee³ee®es ogmeN³ee J³eJemee³eeHeemetve JesieUsHeCe oMe&efJeC³eemeeþer GHe³egkeÌleþjlees. lej J³eJemee³e efJeMues<eCeecegUs SKeeoe J³eJemee³e HetCe&HeCes De®etkeÀHeCes peeCetve Ieslee ³eslees.

``J³eJemee³eeefJe<e³eer efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee Meg× ©Heeves DeO³e³eve keÀjC³eele ³esles. ³ee Debleie&le keÀle&J³e,YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³e& keÀjC³ee®³ee HeefjefmLeleer®es®e efJeMues<eCe keÀjC³eele ³esle veener. lej keÀce&®eeN³ee®eer DeHesef#eleHee$elee Je #ecelee ³eeb®esner efJeMues<eCe keÀjC³eele ³esles.''

yuegce (Blum)

(A Job Analysis an accurate study of verious components of a job.It is concern not only with an analysis of the duties and conditions ofwork but also with individual qualification of the worker.)

``jespeieej / J³eJemee³e He=Le:keÀjCe ner SKeeÐee efJeefMeä J³eJemee³eeleerue efJeefJeOe keÀe³ex, keÀle&J³es DeeefCepeyeeyeoeN³ee ³eeb®es ef®eefkeÀlmekeÀ cegu³eceeHeve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.

mkeÀe@ì keÌueesefoDej Je mÒee³eieue (Scott clothier and spriegal)

``SKeeÐee J³eJemee³ee®es Flej J³eJemee³eeHes#ee Demeuesues JesieUsHeCe oeKeefJeC³eekeÀjerlee Je l³ee J³eJemee³ee®esJe l³ee®³ee iegCeJewefMeäîeeb®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer l³ee J³eJemee³ee®³ee keÀe³ee&®eer He×leMeerj ceeb[Ceer Je DeY³eemekeÀjCes cnCepes J³eJemee³e jespeieej efJeMues<eCe nes³e.''

Johe A Shabim (pee@ve S. Meeyeerce)

``J³eJemee³e efJeMues<eCe cnCepes J³eJemee³eeefJe<e³eer meJe& leL³eeb®es Meeðeer³e DeO³e³eve Je efJeJejCe nes³e. ³eeleJ³eJemee³ee®³ee keÀe³e&ÒeCeeueer®eer DeeMe³eJemlet DeeefCe l³eeme ÒeYeeefJele keÀjCeeN³ee keÀejkeÀeb®ee meg×e efJe®eej keÀjC³eele³eslees.''

-ìer[ DeeefCe S®e.meer. cesìkeÀe@HeÀ (Tead & H.C. Matcaff)

5[.6 J³eJemee³e DeejsKeve DeejeKe[e (Job Profile) J³eJemee³e ©Hejs<ee mJe©He -DeLe&

J³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjleevee J³eJemee³ee®eer ©Hejs<ee DeejeKe[e eEkeÀJee DeejsKeve (Job profile)keÀjC³eele ³esles. ³ee DeejsKeveele DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees. pee@ye ÒeesHeÀeFue ne J³eJemee³e efJeMues<eCee®eeSkeÀ Yeeie Demelees. ne DeejeKe[e / DeejsKeve Keeueerue ÒeceeCes.

184

1. J³eJemee³e / jespeieeje®es veeJe.

2. J³eJemee³ee®ee /jespeieeje®ee Fefleneme

3. jespeieeje®es / J³eJemee³ee®es cenÊJe Je meeceeefpekeÀ ¢äîee l³eeb®es GHe³eesie.

4. J³eJemee³e Meer<e&keÀ keÀes<eevegmeej (Dictionary of occupational titles) J³eJemee³ee®eer /jespeieejee®eer J³eeK³ee

5. keÀecee®es mJe©He

De) keÀce&®eeN³eeves keÀjeJe³ee®eer efJeefMeä keÀeces Goe. He$es GIe[Ces, ìbkeÀuesKeve keÀjCes, ³eespevee le³eejkeÀjCes Fl³eeoer.

ye) keÀce&®eeN³eeme keÀjeJe³ee®³ee MeejerefjkeÀ neue®eeueer Goe.®eeueCes , {keÀueCes, G®eueCes, ®e{Ces Fl³eeoer.

keÀ) keÀecee®eer peeiee yebefomle eEkeÀJee Kegueerpeeiee

[) keÀecee®³ee efþkeÀeCe®es leeHeceeve G<Ce Leb[ F.

F) ÒekeÀeMe J³eJemLee - keÀecee®³ee efþkeÀeCeer YejHetj ÒekeÀeMe, Gpes[ DeLeJee keÀeUesKe Deens keÀe ?³eeyeeyele HeenCeer.

F&) keÀjeJe³ee®es keÀece meebefIekeÀ efkeÀ SkeÀìîeeves.

G) He³e&Jes#eCee®es mJe©He - keÀecee®es Hejer#eCe Òel³e#e kesÀues peeles keÀer DeÒel³e#eHeCes kesÀues peeles. Hejer#eCee®eerJeejbJeejerlee.

T) keÀecee®³ee efþkeÀeCee®eer Deepetyeepet®eer efmLeleer YejJemleerle keÀer DeewÐeesefiekeÀ #es$eele.

6. keÀecee®³ee efþkeÀeCeer JeeHejueer peeCeejer ³eb$es - meeOeves - mJe³eb®eefuele, neleeves JeeHejeJe³ee®eer, ³eb$ee®eermejemejer eEkeÀcele.

7. keÀecee®³ee Meleea

De) keÀecee®ee keÀeU - keÀecee®³ee JesUe, DeeþJe[îeeleerue SketÀCe leeme, peeoe keÀecee®es mJe©He Je JeejbJeeefjlee,keÀecee®³ee HeeÈ³eeb®³ee JesUe megÆîeebmebyebOeer efve³ece Fl³eeoer.

ye) keÀecee®eer efve³eefcelelee - keÀecee®es efve³eefcele Je Deefve³eefcele mJe©He, l³eeuee ueeieCeeje keÀeueeJeOeer.

keÀ) mJeemLe peesKeerce - mJeemLe, Deejesi³e Je J³eeJemeeef³ekeÀ DeHeIeeleeb®eer MekeÌ³elee, ceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀDeepeeje®eer MekeÌ³elee F.

8. mebyebefOele keÀeceemeeþer keÀce&®eeN³eeuee DeeJeM³ekeÀ DemeCeejer iegCeJewefMeäîes

De) Je³e

ye) ðeer Heg©<e

keÀ) MeejerefjkeÀ Deìer - Gb®eer, Jepeve, ¢äer, ®eJe, DeJeyeesOe #ecelee MeejerefjkeÀ MekeÌleer / MeejerefjkeÀueJeef®ekeÀlee, yeesìeb®eer ueJeef®ekeÀlee Fl³eeoer.

[) J³eeqkeÌleceÊJeefJe<e³e iejpe meeceeefpekeÀlee, menkeÀe³e&Je=Êeer, keÀä keÀjC³ee®eer le³eejer, yeg×er Fl³eeoer.

F) DeeJeM³ekeÀ efMe#eCe ÒeefMe#eCe- meJe&meeceev³e efMe#eCe , ÒeefMe#eCe, ÒeefMe#eCee®ee keÀeueeJeOeer

185

9. jespeieejele /J³eJemee³eele ÒeJesMee®ee ceeie&:

GÐeesie efJeefvece³e keWÀê mHeOee&Hejer#ee, efJeÐeeLeea GcesoJeejer (Apprenticeship) HejJeevee, ÒeceeCeHe$eF.

10. ye{leer®eer MekeÌ³elee:

SketÀCe efkeÀleer JesUe ye{leer efceUCeej l³ee®³ee Deìer F.

11. DeeefLe&keÀ Je Dev³e ÒeeHleer:

Jesleve ÞesCeer, cetUJesleve, Dev³e YeÊes, megefJeOee (Perks) Iej, ceesìej F. Heieejeletve keÀeHeues peeCeejsHewmes Je l³ee®es Meer<e&keÀ (Head) Goe. Jeoea, Jeneve Ke®e&, Yeespeve Ke®e& F.

peeoe Jesleve, yeesveme peeoeJesU keÀece keÀjC³ee®eer megefJeOee Fl³eeoer.

J³eJemee³e DeejsKeve (Job profile) keÀjleebvee J³eJemee³eeb®es efJeMues<eCe keÀ©ve GHejeskeÌle IeìkeÀue#eele IesTve J³eJemee³e DeejsKeve kesÀues peeles.

5[.7 J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe (Relation be-

tween Job Analysis and Job profile)

1. J³eJemee³e efJeMues<eCeele J³eJemee³e leHeefMeue Je J³eJemee³e JeCe&ve keÀjeJes ueeieles. DeeefCe J³eJemee³eDeejsKeve ns J³eJemee³e leHeMeerue Je J³eJemee³e JeCe&ve ³eeb®es meb³egkeÌle ©He Deens.

2. J³eJemee³e DeejsKeveele J³eJemee³ee®es veeJe, Fefleneme, J³eJemee³ee®es cenÊJe, J³eJemee³ee®es meeceeefpekeÀmLeeve-opee& J³eJemee³e mJe©He, keÀeceieejeb®eer Hee$elee, keÀecee®ee leHeMeerue Jesleve Fl³eeoeR®ee meceeJesMe neslees.J³eJemee³e DeejsKeve pesJe{s J³eJeefmLele nesles lesJe{s J³eJemee³e efJeMues<eCe ®eebieues nesles.

3. J³eJemee³e DeejsKeve ne J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee Hee³ee Deens J³eJemee³e DeejsKeveeJej DeeOeejerle J³eJemee³eefJeMues<eCe kesÀues peeles.

4. J³eJemee³e DeejsKeveecegUs J³eJemee³e efJeMues<eCee®es efvekeÀ<e keÀUleele.

5. J³eJemee³e DeejsKeve keÀesCel³eener efJeefMeä J³eJemee³ee®es ef®e$e meekeÀejles DeeefCe ³ee mHeä ef®e$eecegUsJ³eJemee³e efJeMues<eCe keÀjCes menpe megueYe nesles.

6. J³eJemee³e DeejsKeve Je J³eJemee³e efJeMues<eCe ³eeb®ee Lesì (Direct) mebyebOe Demelees.

7. J³eJemee³e DeejsKeve ns J³eJemee³e efJeMues<eCee®ee SkeÀ Yeeie Demelees.

8. keÀesCeleener efJeefMeä J³eJemee³e keÀjC³eeme keÀesCekeÀesCel³ee yeeyeeR®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens ns J³eJemee³eefJeMues<eCeeJe©ve keÀUles keÀer p³eele J³eJemee³e DeejsKevee®eener meceeJesMe Demelees.

9. J³eJemee³eele DeejsKeve ns SkeÀ efJeefMe<ì J³eJemee³ee®eer meKeesue ceeefnleer Demeles DeeefCe ³ee®e ceeefnleer®³eeDeeOeejs DeeHeu³eeuee l³ee®e J³eJemee³ee®es eEkeÀJee Flej J³eJemee³ee®es efJeMues<eCe keÀjCes MekeÌ³e nesles.

186


1. Dee@[&Jes (Orday) ³eebveer kesÀuesueer J³eJemee³e efJeMues<eCee®eer J³eeK³ee efuene.

2. jespeieej leHeefMeuee®eer J³eeK³ee efuene

5[.9 meejebMe

J³eJemee³e efJeMues<eCe mebkeÀuHevee mecepeueer cnCepes J³eJemee³e efJeMuesMeCe Je J³eJemee³e leHeefMeue, J³eJemee³eDeejsKeve ³eeleerue mebyebOe meebielee ³eslees. GHejeskeÌle DeeMe³e uesKeveele lees J³ekeÌle kesÀuee Deens. J³eJemee³e efveJe[,ÒeJesMe keÀjC³eeHetJeea J³eJemee³e DeejsKevee®es %eeve Demesue lej J³eJemee³ee®³ee J³ekeÌleerkeÀ[tve Demeuesu³ee DeHes#eekeÀUleele.


1. Keeueerue mebkeÀuHevee®ee DeLe& mHeä keÀje.

De) J³eJemee³e efJeMues<eCe

ye) J³eJemee³e leHeefMeue

keÀ) J³eJemee³e DeejsKeve

2. J³eJemee³e DeejsKeve keÀjleebvee legcner keÀesCekeÀesCeles IeìkeÀ ue#eele I³eeue les mHeä keÀje.

3. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e leHeefMeue ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀje.

4. J³eJemee³e efJeMues<eCe Je J³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe mHeä keÀje.

‡‡‡

187

IeìkeÀ 6 (De)

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®³ee ceveesJew%eeefvekeÀ He×leer DeeefCe leb$esPsychometric Methods and Techiques for guidance and counselling

IeìkeÀ j®evee

6De.0 GefÎäs

6De.1 ÒemleeJevee

6De.2 ceveesJew%eeefvekeÀ ®ee®eC³ee

1) yegef×ceÊee keÀmeesìîee

2)DeefYe©®eer MeesefOekeÀe

3)DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee

4) ÒeefJeC³e keÀmeesìîee

5)DeefYeJe=Êeer keÀmeesìîee

6) J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eC³ee.

6De.3 DeeHeueer Heieleer leHeemee.

6De.4 meejebMe


6De.0 GefÎäs

1. ceveesJew%eeefvekeÀ ®ee®eC³ee JeCe&ve keÀjCes.

2. yegef×ceÊee keÀmeesìîee GHe³eesie Je ce³ee&oe mHeä keÀjCes.

3. DeefYe©®eer MeesefOekeÀe GHe³eesie Je ce³ee&oe JeCe&ve keÀjCes.

4. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee, DeefYeJe=Êeer keÀmeesìîee, J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîee, ÒeeefJeC³e keÀmeesìîee, ÒeceeefCele®ee®eC³ee ³eeb®es GHe³eesie Je ce³ee&oe mHeä keÀjCes.

6De.1 ÒemleeJevee

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue meJee&le Heefnuee Je cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes mecegHeosM³e. ³eemecegHeosM³eeme HetCe&HeCes peeCetve IesCes HeÀej cenÊJee®es Demeles. mecegHeosM³eeme peeCetve IesC³eemeeþer SkeÀe®e J³eeqkeÌleyeÎue®eerefYeVe celes Demet MekeÀleele. ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeveele Jemlegefve<þ ceeefnleer®eer iejpe Demeles. ³eemeeþer DeveskeÀceeiee¥veer ceeefnleer ieesUe keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥®es J³eeqkeÌleef®e$e le³eej keÀjlee ³esles. efJeÐeeL³ee¥®eer ceeefnleer efceUJeC³ee®esefJeefJeOe ceeie& Deensle. Goe.

188

1. ÒeceeefCele ceevemeMeeðeer³e keÀmeesìîee Jee MeesefOekeÀe:

Goe. yegef×ceÊee keÀmeesìîee, MeesefOekeÀe, DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe, ÒeefJeC³e Jee mebHeeove keÀmeesìîee,me=peveMeerueles®³ee keÀmeesìîee, Òe#esHeCe keÀmeesìîee F.

2. DeÒeceeefCele meeOeves:

ÒeemebefiekeÀ veeWoer, Deelce®eefj$e, ÒeMveeJeueer, Heoefve½e³e ÞesCeer meceepeefceleer leb$es, J³ekeÌl³eeY³eeme, mebkeÀefueleveeWo Heef$ekeÀe, He[leeUe met®eer, yue@keÌme

3. leb$es

efvejer#eCe, ie=nYesìer, mJe-Òeeflecee, cegueeKeleer F. DeMeeÒekeÀejs efJeHegue keÀmeesìîee mecegHeosMeveeme meene³³ekeÀþjleele. ceeie&oMe&keÀ / mecegHeosMekeÀeJej GHeueyOe keÀmeesìîeeletve DeeHeu³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer ³eesi³e keÀmeesìîeeefveJe[C³ee®eer peyeeyeoejer Demeles DeeefCe cnCetve®e efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer J³eeqkeÌle®es DebieYetle IeìkeÀeb®eerceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Goe. yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee, DeefYe©®eer F. efJeÐeeL³ee¥vee Dee³eg<³eele ³eMeefceUC³eemeeþer efoMee oMe&keÀ cnCetve ³ee keÀmeesìîeeb®ee GHe³eesie neslees. lemes®e efJeÐeeL³ee¥®³ee meceesj Deeuesu³eemecem³eebvee GHee³e cnCetve efJeefJeOe leb$eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. cnCetve®e efJeefJeOe keÀmeesìîee MeesefOekeÀe leb$es ³eeb®eerceeefnleer IesCes ns DeeJeM³ekeÀ þjles.

6De.2 ceveesJew%eeefvekeÀ ®ee®eC³ee (Psychological Tests)

6De.2.1 yegef×ceÊee keÀmeesìîee: (Intelligence Tests):

ÒemleeJevee:

Jeiee&ceO³es DeO³eeHeve keÀjerle Demeleevee DeeHeCeeme J³eeqkeÌleYeso lJejerle peeCeJeleele. keÀener efJeÐeeLeea ngMeej,keÀener meeceev³e keÀener cebo DeO³e³esÊes Demes JeieeakeÀjCe lJejerle efMe#eCe cnCetve DeeHeCe keÀjerle Demelees. ns Yeso(efJeÐeeL³ee&ceOeerue) ÒeecegK³eeves yegef×ceÊesJej DeeOeeefjle Demeleele. efJeÐeeL³ee¥®³ee yegef×ceÊesle iegCeJeÊes®ee Je ÒeceeCee®eeoesvner®ee HeÀjkeÀ Demelees. yegef×ceÊes®³ee IeìkeÀeb®es 3 ÒecegKe ieì Heg{erue ÒeceeCes keÀjlee ³esleele.

1. yegef×ceÊee cnCepes HeefjefmLeleer eEkeÀJee JeeleeJejCeeMeer mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee.

2. yegef×ceÊee cnCepes efMekeÀC³ee®eer #ecelee.

3. yegef×ceÊee cnCepes DeYegle& efJe®eej keÀjC³ee®eer #ecelee.

Lees[keÌ³eele Òel³eskeÀe®³ee Debieer keÀener GHepele Je HeefjefmLeleerves efJekeÀefmele nesCeejs megHleiegCe efJeMes<e Demeleele.l³eecegUs efJe®eej, leke&À, DeekeÀueve, keÀuHeveeefJeueeme, F. G®®e ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee megueYelesves nesleele ³ee megHleiegCemeceg®®eeue³ee®e yeg×er cnCeleele.

yeewef×keÀ #eceleeb®es ceeHeve ÞeJeCeoes<e, Jee®ee oes<e, Jele&veoes<e, DeO³e³eveefme×lee, DeHeefjHekeÌJelee, Meeues³eefMe#eCeeleerue De[®eCeer ³ee otj keÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees. cnCetve®e yegef×®eer mebkeÀuHevee mecepetve IesCes Del³ebleDeeJeM³ekeÀ þjles.

189

yegef×ceÊee - J³eeK³ee

efHe³eepes:

``mecee³eespeveeme Hees<ekeÀ DeMee JesieJesieÈ³ee ef¬eÀ³eeb®es mebHeeove cnCepes yeg×er.''

kesÀequJeve:

``yegef×ceÊee cnCepes efMekeÀC³ee®eer #ecelee.''

nce&&ve,

``SKeeoer J³eeqkeÌle p³ee ÒeceeCeele Decetle& efJe®eej keÀ© MekeÀles l³ee ÒeceeCeele leer J³eeqkeÌle yegef×ceeve Demeles.''

efJeu³ece pescme:

``meeHes#ele: veeefJev³eleeHetCe& Demeuesu³ee HeefjefmLeleerMeer ³eMemJeerHeCes mecee³eespeve keÀjC³ee®eer #ecelee cnCepes

yegef×ceÊee nes³e.''

Leeve&[eF&keÀ

``ceppeelebletb®eer iegbleeiegble cnCepes yeg×er. efpelekeÀer peemle iegbleeiegble efleleleer yeg×er peemle.''

Jejerue J³eeK³eevebmeej yegef×ceÊes®eer JewefMeäs Heg{erue ÒeceeCes:

1. efMekeÀC³ee®eer #ecelee (DeO³e³eve #ecelee).

2. mecee³eespeve#ecelee.

3. Decetle& efJe®eejMeeqkeÌle.

4. mecem³ee efvejekeÀjCe F. nes³e.

yeg×erceeHeve keÀmeesìîee:

J³eeqkeÌleiele, meecetefnkeÀ uesKeer F. ÒekeÀej®eer yegef×ceeHeve keÀmeesìîee GHeueyOe Deensle. l³ee ®ee®eC³eeÒeceeefCele Deensle. ³ee keÀmeesìîeeb®ee JeeHej meJe&$e keÀjC³eele ³eslees. ³ee ®ee®eCeer®es SkeÀ íeHeerue ceeefnleerHe$ekeÀDemeu³eeves DeMee ®ee®eC³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes meesHes Demeles. l³ee®eÒeceeCes l³eeHeemetve efceUCeeN³ee HeefjCeeceeb®eeDeLe& ueeJeCes osKeerue DeJeIe[ Jeeìle veener.

yegef×ceeHeve keÀmeesìîee

Jew³eeqkeÌlekeÀ meecetefnkeÀ

ceewefKekeÀ uesKeer ke=Àefle³egkeÌle Yeeef<ekeÀ DeYeeef<ekeÀ

190

1. mì@veHeÀes[& yeerves ®ee®eCeer :

2. JesMuej yesuesJn ®ee®eCeer

3. Lemì&ve®eer ®ee®eCeer

4. DeYeeef<ekeÀ ®ee®eCeer

5. meebmke=ÀeflekeÀ meY³elee yegef×ceÊee ®ee®eCeer

6. Yeefì³eeb®eer ke=Àefle³egkeÌle ®ee®eCeer

i. De@ueskeÌPeeb[j®eer ®ee®eCeer

ii. keÀesn®eer ®ee®eCeer

iii. ef®e$eHetleea

7. mecetn keÀmeesìîee Deeceea DeuHeÀe Je yeerìe ìsmì

8. ke=Àleer keÀmeesìîee Heeme DeueeBie ìsmì

9. kegÀueceve De@[jmeve keÀmeesìer

10. Meeues³e yegef×ceeHeve keÀmeesìer

11. [e@. keÀecele eEnoer cegueeb®es yeg×erceeHeve keÀmeesìer

12. [e@. Heemeuee@ie

13. Yeejleer³e yeeueÒe%ee keÀmeesìer.

yegef×ceÊee ®ee®eC³ee®es GHe³eesie:

1. Mew#eefCekeÀ¢äîee DeÒeiele efJeÐeeL³ee¥®ee MeesOe IesCes.

2. DeY³eeme¬eÀceeleerue YeefJe<³ekeÀeueerve Òeieleer®ee Deboepe keÀjCes.

3. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee yegef×ceÊesFlekeÀer Òeieleer keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³eemeeþer.

4. efMe<³eJe=Êeermeeþer efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[ keÀjCes.

5. Meeues³e ÒeJesMeemeeþer yegef×ceÊes®³ee DeeOeejeJej JeieeakeÀjCe keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle Goe. ceboyeg×er®eemeeceev³e yegef×®ee kegÀMeeûe yegef×®ee efJeÐeeLeea DeesUKeC³ee®eer GHe³egkeÌleer.

6. efJeÐeeL³ee¥meeþer efMe#eCee®³ee efJeMes<e mees³eer keÀjC³eemeeþer.

7. efJeefMeä J³eJemee³e Je l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee yegef×ceÊes®³ee J³ekeÌleer®eer meebie[ IeeueCes.

8. efJeefMeä DeY³eeme¬eÀce Je yegef×ceÊee ³eeb®eer efveJe[ Ieeuetve DeY³eeme¬eÀceemeeþer efJeÐeeL³ee¥®eer efveJe[keÀjC³eemeeþer.

9. mJele:®³ee yegef×ceÊes®ee efJeÐeeLeea peemleerle peemle GHe³eesie keÀjlees efkeÀ veener Je vemeu³eeme keÀe veenerns MeesOetve keÀe{C³eeme GHe³egkeÌle Deens.

10.J³eeqkeÌle®³ee keÀceeue HeeleUer®eer efveef½eleer keÀjlee ³esles. Goe. MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je yeewef×keÀMeeÅkeÌle®ee DebleYee&Je)

191

11. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee ¢efäves yeewef×keÀ ®ee®eCeer GHe³egkeÌle Deens. keÀejCe l³ee®³ee ceoleervesefJeÐeeL³ee¥®eer ³eesi³elee efJeÐeeL³ee¥®eer #ecelee DeeefCe DeefYe³eesi³elee F. meesyele®eer efveie[erle mebHetCe& ceeefnleer efceUtMekeÀles.

12. yegef×ceeHeve ®ee®eCeer ner ÒeceeCeerle meeOeve ceeveues peeles l³eecegUs l³eeb®³ee ceeO³eceeletve mebkeÀefueleceeefnleer osKeerue ÒeceeefCele ceeveueer peeles.

yegef×ceÊee ®ee®eC³eeb®³ee ce³ee&oe:

1. yegef×ceÊee ®ee®eC³ee J³eeqkeÌle®³ee YeeJeveelcekeÀ mLew³eeb®es ceespeceeHe keÀjC³eeme DemeceLe& þjleele.

2. Flej ³eesi³elee keÀewMeu³es ³eeb®es ceespeceeHe keÀ© MekeÀle veener.

3. meceepeeleerue DemebK³e J³eeqkeÌleHe³e¥le yeewef×keÀ keÀmeesìîee Heesnes®ele veenerle.

4. yeewef×keÀ keÀmeesìîee meJe& megjef#ele veenerle.

5. J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®³ee meJe& Hewuet®es yeewef×keÀ keÀmeesìîee ceespeceeHeve keÀ© MekeÀle veenerle.

6. yegef×ceÊesefJe<e³eer®eer mebkeÀuHevee Depetve HetCe&HeCes mHeä Peeuesueer veener.

7. ®ee®eCeer nesCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®es meebmke=ÀeflekeÀ Je Dev³e JeeleeJejCe pej efYeVe Demesue lej yegef×ceÊeekeÀmeesìîee ®egkeÀer®es efveCe&³e oeKeJet MekeÀleele.

8. ceveg<³ee®³ee ³eMeele kesÀJeU yegef×ceÊes®ee nele vemelees. ³ee®eer peeCeerJe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ.

9. yegef×ceÊee keÀmeesìîeebveer efouesues efveCe&³e JemlegeqmLeleer oMe&keÀ Deensle eEkeÀJee veenerle ns Flej meeOeveeb®³eeceoleerves leHeemetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

10. efJeefJeOe ceevemeMeeðe%eebceO³es yegef×ceÊee efJe<e³ekeÀ celeebceO³es HeÀjkeÀ Deens. lesJne yegef×ceÊes®eer keÀmeesìerJeeHejleevee l³ee keÀmeesìer®³ee ce³ee&efole yegef×ceÊee cnCepes ns keÀe³e ns ue#eele IesCes pe©jer®es Deens.

6De.2.2 DeefYe©®eer MeesefOekeÀe: (Interest Inventories):

ÒemleeJevee:

DeefYe©®eer ner J³eeqkeÌle®eer meJe&meeOeejCe ÒeJe=Êeer Deens. J³eeqkeÌleceÊJeeleerue meeOeejCe efmLej mJe©Hee®eeYeeie Demelees. DeJeOeeve ns DeefYe©®eer®es J³ekeÌle mJe©He nes³e. DeefYe©®eer cnCepes DeeJe[. p³ee ieesäerkeÀ[sDeeHeuee Dees{e, keÀue leer DeeHeu³eeuee ceveeHeemetve DeeJe[les. DeeJe[erveg©He Òeeflemeeo cnCepes DeefYe©®eer nes³e.DeefYe©®eer ns ceeveJeer peerJeveeleerue JeemleJe leL³e Deens. DeefYe©®eer ner SkeÀ ceeveefmekeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. DeefYe©®eerne ef¬eÀ³ee keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCeeje ÒeJele&keÀ Deens. DeefYe©®eer®ee mebyebOe Jew³eeqkeÌlekeÀ DeuneoebMeer Je meceeOeeveeMeerDeens. SKeeÐee efJe<e³eeyeÎue DeefYe©®eer Demesue lej l³ee efJe<e³eekeÀ[s DeJeOeeve JeUles®e, pesLes DeefYe©®eer lesLesDeJeOeeve Demeles®e. cnCetve DeefYe©®eer ner DeJeOeevee®eer peveveer nes³e.

DeefYe©®eer MeesefOekeÀe:

megHej [er.F&.

``DeefYe©®eer ner efYeVe ceevemeMeeðeer³e yeeye vemegve Jele&vee®³ee DeveskeÀ DebieebHewkeÀer SkeÀ Debie Deens.''

192

peesvme:

``efJeefMeä Jemlet Jee Òemebiee®³ee yeeyeleerle Òel³e#e eEkeÀJee keÀeuHeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³eebMeer mebyebOe DeeJe[C³ee®eerYeeJevee cnCepes DeefYe©®eer nes³e.''

eEyeien@ce [yu³et Jner:

``SKeeÐee DevegYeJeele mJele:uee iegbleJetve þsJeC³ee®eer lees DevegYeJe efoIe&keÀeU þsJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer cnCepesDeefYe©®eer nes³e.''

eEyeien@ce [yu³et Jner:

``SKeeÐee DevegYeJeele mJele:uee iegbleJetve þsJeC³ee®eer lees DevegYeJe efoIe&keÀeU þsJeC³ee®eer ÒeJe=Êeer cnCepesDeefYe©®eer nes³e.''

[sJnj:

``DeefYe©®eer ns ceveesJe=Êeer®es ieefleceeve Debie nes³e.''

mìe@ie:

``DeefYe©®eer ne efvejeUe ceevemeMeeðeer³e IeìkeÀ veJns lej Jele&vee®³ee DeveskeÀ DebieebHewkeÀer SkeÀ Debie nes³e.''

DeefYe©®eer®eer JewefMeäîes:

1. DeefYe©®eer mebHeeefole kesÀu³ee peeleele. l³eeb®ee efJekeÀeme DevegJebMe Je HeefjefmLeleer ³eeb®³ee men³eesieeletveneslees.

2. DeefYe©®eercegUs keÀesCel³eener keÀecee®es DeesPes Jeeìle veener.

3. DeefYe©®eer ne J³eeqkeÌlecelJee®ee Yeeie Demelees.

4. DeefYe©®eercegUs ke=Àleer keÀjC³eeme ÒesjCee efceUles.

5. meJe&meeOeejCeHeCes DeefYe©®eer Je #ecelee ³eeb®ee men³eesie Dee{Ulees.

DeefYe©®eer MeesefOekesÀ®eer GoenjCes:

1. kegÀ[j®eer DeefYe©®eer MeesefOekeÀe : (1979) cegK³e nslet - efJeefJeOe J³eJemee³eemebyebOeer®³ee DeefYe©®eeR®eslegueveelcekeÀ ceeHeve keÀjCes 127 J³eJemee³eeb®ee meceeJesMe kesÀuesuee Deens.

2. eqkeÌueìve®eer J³eeJemeeef³ekeÀ DeefYe©®eer MeesefOekeÀe

3. mì^e@ie ke@ÀcHeyewue®eer DeefYe©®eer MeesefOekeÀe (1974) ³ee ÒeMveeJeueerle SketÀCe 325 ÒeMve Demetve l³eeb®es7 ieì kesÀues Deensle. Heefnu³ee Hee®e Yeeieeb®eer GÊejs DeeJe[-efveJe[ Je Deefveef½ele ³eeHewkeÀer SkeÀe®ee efveoxMekeÀ©ve lej Heg{®³ee 2 Yeeieeb®eer GÊejs pees[leerue efJeOeeveeHewkeÀer mJele:uee ueeiet He[les. ³eemeceesj ( )KetCekeÀjeJe³ee®eer Demeles.

193

DeefYe©®eer ceeHeve Heg{erue meeOeveebÜejs keÀjlee ³esles:

efvejer#eCe

ÒeMveeJeueer

cegueeKele

He[leeUemet®eer

MeesefOekeÀe

DeefYe©®eer ceeHevee®es HeÀe³eos:

1. Òel³e#e ke=ÀleerJe©ve DeefYe©®eer®eer HeeleUer Je ÒeceeCe mecepeles.

2. efJeÐeeL³ee¥me Je ceeie&oMe&veeme DeefYe©®eer®es %eeve nesles.

3. J³eeqkeÌle®eer DeefYe©®eer leelHegjleer efkeÀ keÀe³ece®eer ner keÀUles.

4. J³eJemee³e ceeie&oMe&veemeeþer GHe³egkeÌle Deensle.

5. J³eeqkeÌle®³ee megHle DeeJe[erefveJe[er mecepeleele.

6. ³eesi³e keÀce&®eeN³eeb®eer efveJe[ keÀjC³eeme GHe³egkeÌle Deensle.

7. DeefYe©®eer vegmeej J³eJemee³e efveJe[lee ³eslees.

8. DeefYe©®eer Je #ecelee DeeefCe DeefYe©®eer Je ÒeeefJeC³e ³eeb®eer leguevee keÀjlee ³esles.

9. J³eeqkeÌleme mJele:®³ee DeefYe©®eeR®es Heefj#eCe Je He=LekeÌkeÀjCe keÀjC³eeme mene³³e keÀjles.

10. J³eJemee³ee®eer efveJe[ Je Òeieleer ³eesi³e ÒekeÀejs nesC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles.

11. HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ Je ceeie&oMe&keÀ ³ee meJee¥vee®e l³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefJeOe #es$eebleerue DeefYe©®eeR®eerceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

DeefYe©®eer MeesefOekeÀeb®³ee ce³ee&oe:

1. kegÀceejJe³eeleerue cegueebceO³es J³eJemee³e efveJe[er®³ee ¢äerves DeefYe©®eer®ee HetCe& efJekeÀeme Peeuesuee Demelees®eDemes veener. l³ee®eer DeefYe©®eer l³ee®³ee DevegYeJe efJeéeeMeer mebyebefOele Demeles.

2. efJeefJeOe J³eJemee³eele DeveskeÀ ke=Àleer Demeleele. l³eecegUs efJeefMeä DeefYe©®eer®³ee DeeOeejeJej efJeefMe<ìJ³eJemee³e efveJe[Ces ³eesi³e þjsue®e Demes veener.

3. efJeÐeeL³ee¥ves mJele:®³ee DeefYe©®eer meboYee&le kesÀuesues efJeOeeve ns yejesyej efkeÀ ®etkeÀ ns lee[Ces DeJeIe[Demeles.

4. J³eeqkeÌle®eer DeefYe©®eer keÀeueceeveevegmeej Je HeefjefmLeleervegmeej yeouet MekeÀles. l³eeceO³es meelel³e Demeles®eDemes veener.

5. DeefYe©®eer ³ee #eceleebMeer efveie[erle Demeleele®e Demes veener.

6. J³eeqkeÌle p³ee JeeleeJejCeele Jee{les l³eevegmeej leer®³ee DeefYe©®eeR®ee efJekeÀeme neslees.

7. kegÀceejeJemLesleerue efJeÐeeLeea mJele:®ee Je peerJevee®ee MeesOe Iesle Demeleele. l³eebvee mJele:uee keÀe³eDeeJe[les, keÀe³e Heeefnpes ³ee®eer peeCeerJe vemeles.

194

8. megHle DeefYe©®eer ke=Àleerle GlejefJeC³eemeeþer DevegkegÀue HeefjefmLeleer Je JeeleeJejCe ³eeb®eer DeeJeM³ekeÀleeDemeles Demes JeeleeJejCe meJee¥vee®e efceUles Demes veener.

9. MeesefOekeÀeb®ee DevJe³eeLe& ueeJeC³eemeeþer ÒeefMeef#ele le%eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

10. MeesefOekeÀe MeeeqyokeÀ Demeu³eeves Yee<es®eer De[®eCe DemeCeeN³eebvee efve©He³eesieer þjleele.

11. MeesefOekeÀeb®³ee meene³³eeves SKeeÐee J³eJemee³eeleerue ³eMeeyeÎue efveef½eleHeCes De®etkeÀ HetJe&keÀLeve keÀjlee³esle veener.

12. J³eeqkeÌle MeesefOekeÀe mees[efJeleevee keÀener ÒeMve HetCe&HeCes ieeUC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. l³eecegUs J³ekeÌleer®esKejs ef®e$e mHeä nesle veener.

6De.2.3 DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee (Aptitude Tests):

ÒemleeJevee :

keÀesCelesner keÀece keÀjC³eemeeþer keÀesCeleer lejer efJeMes<e DeefYe³eesi³elee ueeieles. SKeeos keÀe³e& keÀjC³eemeeþermeeceev³e yegef×ceÊesefMeJee³e Flejner keÀener IeìkeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe. ìbkeÀuesKekeÀekeÀ[s ®eHeU yeesìsnJeerle. ³ee #eceleeb®ee efJekeÀeme efoIe& ÒeefMe#eCe Je DevegYeJeecegUs neslees. keÀesCel³eener keÀe³ee&meeþer #ecelee Je ÒeefMe#eCee®eerpees[ DeeJeM³ekeÀ Demeles.

yegef×Hes#ee efYeVe yeeye cnCepes DeefYe³eesi³elee. DeefYe³eesi³elee cnCepes keÀue. SKeeos efJeefMeä keÀe³e& keÀjC³ee®eerefJeMes<e #ecelee nes³e. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌlele SKeeÐee efJeefMeä #es$eele®e keÀece keÀjC³ee®eer #ecelee DeefOekeÀ Demeles.Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle®es ns #es$e efYeVe Demet MekesÀue.

J³eeqkeÌleceOeerue megHle iegCeeb®³ee #eceleebvee DeefYe³eesi³elee Demes cnCeleele. J³eeqkeÌle keÀe³e keÀjsue ? keÀesCenesF&ue ? l³ee®es GÊej DeefYe³eesi³elesJej®e DeJeuebyetve Demeles. DeefYe³eesi³elee cnCepes J³eeqkeÌleceOeerue efJeefJeOe #eceleeJe J³eeqkeÌleceÊJee®³ee IeìkeÀeb®es Demes efceÞeCe efkeÀ p³eecegUs J³eeqkeÌle SKeeos efJeefMeä keÀece Flej keÀeceebHes#ee DeefOekeÀmeHeÀeF&ves keÀjC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. YeeefkeÀle keÀjC³eemeeþer leer®³ee efþkeÀeCe®³ee meÐe #eceleeb®es ceeHeve keÀjCesnes³e. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee ³ee #eceleeb®es ceeHeve keÀjleele. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³eeletve J³eeqkeÌle®³ee YeefJe<³ekeÀeueervekeÀe³ee&®es HetJe&keÀLeve keÀjlee ³eslees.

DeefYe³eesi³elee J³eeK³ee:

Jee@jve:

``ÒeefMe#eCeeves keÀener efJeefMe<ì %eeve, keÀewMeu³es eEkeÀJee Òeeflemeeoeb®ee meb®e ÒeeHle keÀjC³ee®eer #ecelee metef®ele

keÀjCeeN³ee HeefjefmLeleeruee eEkeÀJee iegceJewefMeäîeeb®³ee meb®eeuee DeefYe³eesi³elee cnCeleele.''

efieymeve Deej Deeue Je efce®esue Sce. S®e.:

``efJeefMe<ì #es$eele ke=Àleer keÀjC³ee®eer eEkeÀJee ke=Àleer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ efMe#eCe IesC³ee®eer #ecelee

oMe&efJeCeeN³ee iegCeeme DeefYe³eesi³elee Demes cnCeleele.''

ì@keÌmeuej:

``J³eeqkeÌle®³ee YeefJe<³ekeÀeefueve mebYeJeveer³eleskeÀ[s efveoxMe keÀjCeeejer meÐeefmLeleer cnCepes DeefYe³eesi³eleenes³e.''

195

neve Je ce@keÀefueve:

DeefYe³eesi³elee ¿ee megHle mebYeeJ³elee nesle. efJeefMeä ³eesi³elee Je keÀewMeu³es mebHeeove keÀjCes DeeefCe l³ee#es$eele ÒeeefJeC³e ÒeoefMe&le DeefYe#ecelee keÀjCes ³ee ¢efäves l³ee efJekeÀeme HeeJele Demeleele.

DeefYe³eesi³eles®eer JewefMeäîes:

Jeefjue J³eeK³eebJe©ve,

1. DeefYe³eesi³elesJe©ve J³eeqkeÌle®³ee YeefJe<³eeyeÎue Yee<³e keÀjlee ³esles.

2. jespeieej J³eJemee³eele DeefYe³eesi³elescegUs ®eebieues keÀe³e& Ie[t MekeÀles.

3. efn SkeÀ Decetle& yeeye Deens Je leer J³eeqkeÌleceÊJee®ee SkeÀ SkeÀeeqlcekeÀ Yeeie Deens.

4. Debleie&le #ecelee oMe&Jeles.

5. J³eeqkeÌleYeso Dee{Ulees.

6. DeefYe³eesi³elee HetCe&HeCes DevegJebMeeves efceUle veener Je HetCe&HeCes Òe³elveeves efJekeÀefmele osKeerue keÀjlee ³esleveener.

7. F³eÊee 10 Jeer les 12Jeer ne DeefYe³eesi³elee ceeHeveeme ³eesi³e keÀeueeJeOeer Deens.

8. DeefYe³eesi³eleeb®ee pees mlej Demesue l³eele HeÀejmee yeoue keÀjlee ³esle veener.

9. DeefYe³eesi³elee efvecee&Ce keÀjlee ³esle veener. cee$e efJeefJeOe íboebcegUs l³eeb®eer DeeJe[ Je DeefYe³eesi³elee ³eeb®eeDeboepe ³eslees.

10. cegK³ele: pevcepeele #ecelee Demeueer lejer DeO³e³eJeeJes Je DevegYeJeeves ÒeeHle keÀjlee ³esles.

DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³eeb®es GHe³eesie :

1. YeefJe<³ekeÀeUeleerue Òeieleer®³ee MekeÌ³elesyeÎue Devegcelee Jele&Jelee ³eslees.

2. MeeUsleerue JewkeÀefuHekeÀ efJe<e³eeb®³ee efveJe[ermeeþer

3. jespeieej J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e GcesoJeeje®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer

4. ³eesi³e DeefYe³eesi³elee Demeuesu³ee J³eeÅkeÌle®eer ³eesi³e J³eJemee³eeMeer meebie[ Ieeleu³eecegUs Jew³eeqkeÌlekeÀ JemeeceeefpekeÀ keÀece Je Oevee®eer ye®ele nesT MekeÀles.

5. J³eJemee³e ³eMemJeer nesC³eemeeþer DeveskeÀ DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee GHe³egkeÌle nesleele.

6. mJele:ceOeerue #ecelee DeesUKeC³eemeeþer DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³eeb®ee GHe³eesie neslees.

7. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee J³ekeÌleerceOeerue megHle iegCe YeefJe<³eeceO³es keÀmes GHe³egkeÌle þjleerue ns oMe&JeC³eemeGHe³egkeÌle þjleele.

8. efJeÐeeL³ee¥®eer Hee$elee efveef½ele keÀjC³eemeeþer DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîee GHe³egkeÌle þjleele. Goe. efJeefJeOeDeY³eeme¬eÀceemeeþer Demeuesu³ee ÒeJesMeHeefj#ee (CET)

DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³eeb®³ee ce³ee&oe.

1. ÒeLece ceeie&oMe&keÀ Je efJeÐeeLeea ³eeb®eer ®e®ee& nesles. l³ee DeeOeejeJej ®ee®eC³eeb®eer efveJe[ Je ®ee®eCeer

196

iegCeeb®³ee meene³³eeves ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. DeMee ÒekeÀejs meJe& DeefYe³eesi³elee ceespet MekeÀCeeN³ee ®ee®eC³ee osC³ee®eskeÀece KetHe JesUKeeT Demeles.

2. DeefYe³eesi³elee ®ee®eCeerÜejs Deeuesu³ee efve<keÀ<ee&leerue DevegJebMee®ee Je JeeleeJejCee®ee ÒeYeeJe efJeue³e/JesieJesieUe keÀjC³ee®ee ceeie& GHeueyOe veener.

3. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee ³ee Jele&ceevekeÀeueerve efveJe&le&vee®³ee DeeOeejs YeefJe<³ekeÀeefueve efJekeÀemee®eer HeÀkeÌleue#eCes oMe&Jeleele cee$e mebHeeove oMe&Jele veener.

4. ner ÒeCeJelee MeesOeCes meesHes veener. keÀejCe DeveskeÀ J³eeqkeÌleceO³es ner megHle Demeles.

5. ¿ee ®ee®eC³ee KetHe Keef®e&keÀ Demeleele.

6. ®ee®eC³ee osC³ee®es keÀece KetHe efpekeÀefj®es Je kebÀìeUJeeCes Demeles.

7. Òel³eskeÀ keÀmeesìer ner efJeefMeä DeefYe³eesi³eles®³ee ceeHeveemeeþer®e yeveJeuesueer Demeles. efle®³ee meene³³eevesogmeN³ee DeefYe³eesi³eleeb®es ceeHeve keÀjlee ³esle veener.

8. kesÀJeU mJeYeeJe efJeMes<eeb®es ceeHeve keÀjlee ³esles. Mew#eefCekeÀ mebHeeovee®³ee ceeHeveemeeþer GHe³egkeÌle veenerle.

DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee:

1. yengefJeOe DeefYe#ecelee ®ee®eCeer DAT

2. meeceev³e DeefYe#ecelee ®ee®eCeer VSGATB (NCERT )

3. Dee@efHeÀme Jeke&Àme& DeefYe#ecelee ®ee®eCeer OWAT Dr. R.B. Nair

4. efceefvemeesìe efueefHekeÀ #ecelee

5. HesHej yees[& keÀmeesìer

6. Òeer cesef[keÀue, Fbef[efveDeeEjie DeefYe#ecelee ®ee®eCeer - [e@ YeeieJeleJeej

7. ueefuelekeÀuee DeefYe#ecelee ®ee®eCeer Graphic art cesDej Deeì&

8. ce@keÀkeÀJeejer ³eebef$ekeÀ #ecelee keÀmeesìer

9. mìsvekeÀJeermì®eer ³eebef$ekeÀ pegUJeCeer keÀmeesìer

10. mebefiele DeefYe#ecelee ®ee®eCeer Dee³eJee efJeÐeeHeerþ

11. JewOeefkeÀ DeefYe³eesi³elee

12. mebefiele, keÀueeefJe<e³ekeÀ ®ee®eC³ee F.A.C.T. Guiford kegÀceej

13. Intelligence & aptitude measurement - IAM - Dr. Khire 1996

14. DeefYe³eesi³elee keÀmeesìîeeb®es ÒekeÀej

1. Mew#eefCekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer

2. mebefiele DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer

3. uesKeefvekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer

4. ³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee keÀmeesìer

197

6De.2.4 ÒeeefJeC³e keÀmeesìer (mebHeeove keÀmeesìer): (Achievement Tests)

ÒemleeJevee:

efJeefMeä Heeþîe¬eÀceeJej DeeOeeefjle DeMeer ner mebHeeove ®ee®eCeer Demeles. MeeUsle efJeefJeOe efJe<e³e efMekeÀJeuespeeleele. l³ee efJe<e³eele efJeÐeeL³eeb&veer SKeeÐee efJe<e³eeleerue %eeve efJeÐeeL³ee¥ves efkeÀleHele efceUefJeues Deens, l³ee®eerÒeieleer keÀesCel³ee ce³ee&osHe³e¥le Deens ? efJeefMeÿ efJe<e³eebleerue l³eeb®eer Heejbielelee vewHegC³e efkeÀleer ³ee®es De®etkeÀ cetu³eceeHevekeÀjCeeN³ee keÀmeesìer®e ÒeeefJeC³eef¬eÀ³ee mebHeeove keÀmeesìer Demes cnCeleele. efveceener meneceener DeLeJee Jeeef<e&keÀ HeefjmLeerleerueÒeMveHeef$ekeÀe cnCepes l³ee l³ee efJe<e³ee®eer SkeÀ ÒekeÀej®eer ÒeeefJeC³e keÀmeesìer®e nes³e.

ÒeeefJeC³e keÀmeesìer J³eeK³ee :

ÖeÀercesve:

`` Mew#eefCekeÀ mebHeeove ®ee®eCeer ner efJeefMeÿ Heeþîe¬eÀcee®eer GefÎ<ìs. efJeÐeeL³ee¥ves mebHeeove kesÀuesues %eeve Jel³ee®es DeekeÀueve, l³eeb®³eeceO³es efJekeÀefmele Peeuesueer keÀewMeu³es Je cetu³e, SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥ves DeLeJee efJeÐeeLeeaJeiee&ves efkeÀleHele ³eMemJeerHeCes mebHeeefole kesÀuesueer Deensle les Heenle Demeles.''

me@keÌme:

``yengmebK³e MeeUebleerue meceeve efJeefMeÿ DeY³eeme¬eÀce #es$eeleerue efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³ee³evee®eer HeeleUer(mlej) ceespeC³eemeeþer kesÀuesueer keÀmeesìer®eer j®evee.''

efMe#ekeÀ efJeefJeOe Heefj#eebmeeþer efJeefJeOe efJe<e³eeb®ee ÒeMveHeef$ekeÀe le³eej keÀjleele. DeMee ÒeMveHeef$ekeÀe cnCepes®eÒeeefJeC³e ®ee®eC³ee nes³e.

ÒeeefJeC³e keÀmeesìîeeb®es 2 ÒekeÀej Deensle.

1. DeÒeceeefCele

2. ÒeceeefCele

1. DeÒeceeefCele keÀmeesìîee - leerve ÒekeÀej JeieeakeÀjCe

leesb[er ®ee®eCeer efveyebOeelcekeÀ ®ee®eCeer Jemlegefve<þ ®ee®eCeer

1. mel³e Demel³e ®ee®eCeer

2. efÜHe³ee&³eer ®ee®eCeer

3. yengHe³ee&³eer ®ee®eC³ee

4. efjkeÀec³ee peeiee YejCes

5. SkeÀe JeekeÌ³eele GÊejs osCes

6. pees[îee ueeJeCes.

2. ÒeceeefCele keÀmeesìîee:

1. Dee³eesJee ìsmì Dee@HeÀ yesefmekeÀ efmkeÀume : (F. 3 jer les 8 Jeer He³e¥le®³ee efJeÐeeL³ee¥meeþer Demetvemees[efJeC³eemeeþer 60 les 80 efce ueeieleele.)

198

* ceespeu³ee peeCeeN³ee #ecelee - MeyomebHeÊeer, Jee®eve, DeekeÀueve, Yee<eekeÀewMeu³es, ke=Àleer DeY³eeme JeieefCele keÀewMeu³eeleerue mebHeeove ceespeues peeles.

2. ìsmì Dee@HeÀ Deef®eJnceWì De@v[ ÒeesHesÀefMeDevmeer : ( F. 9 les 12 Jeer efJeÐeeL³ee&keÀefjlee Demetve 6GHe®ee®eCeer JesU 40 efceefveìs Deens.)

- meeceeefpekeÀ DeY³eeme, Meeðe, Jee®eve, ieefCele, uesKeve keÀewMeu³e ns efJe<e³e

3. efo. cesì^esHeesefueìve Deef®eJnceWì ìsmì efMeMegMeeuee les 12Jeer leerue efJeÐeeL³eeameeþer Demeleele.

- ³eeceO³es Jee®eve, DeekeÀueve, ieefCele, Yee<ee, meeceeefpekeÀ DeY³eeme, Meeðe ³ee efJe<e³eeb®ee meceeJesMe Deens.

4. The california Achievement Test Battery (CATB)

5. The Stanford Achievement Test (SAT)

6. Reading comprehension Test (RCT) based on the close procedure

for classes viii & X by Dr. P. Ahuja & H.C. Ahuja

7. Silent reading comprehension Test (SRCT) for pupils of class XI by

Dr. B.V. Patel.

ÒeeefJeC³e keÀmeesìîeeb®es GHe³eesie:

1. oesve DeO³eeHeve He×leerle leguevee keÀjC³eeme meene³³ekeÀ Demeleele.

2. efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³eveeleerue yeuemLeeves Je keÀcelejlee mecepetve ³esleele.

3. GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve keÀe³e&¬eÀcee®eer DeeKeCeer keÀjC³eeme DeeOeej efceUlees.

4. efJe<e³e ÒeeefJeC³e ÒeceeCeHe$e osC³eeme ceoleveerme þjles

5. oesve efJeÐeeL³ee¥®³ee DeO³e³evee®eer leguevee keÀjlee ³esles.

6. Heeefjleesef<ekesÀ Je efMe<³eJe=Ê³ee osC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele.

7. efJeÐeeL³ee&®eer Jeie&Jeejer keÀjlee ³esles.

8. efJeÐeeL³ee¥veer DeO³e³eve efkeÀleer ÒeceeCeele kesÀues ns mecepeles.

9. meceeve Mew#eefCekeÀ HeeleUer jeKelee ³esles.

10. DeÒeiele efJeÐeeLeea MeesOelee ³esleele.

11. efJeÐeeL³ee&®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve DeO³e³eveemebyebOeer Deboepe keÀjlee ³eslees.

12. efMe#eCee®eer GefÎäs efkeÀleer ÒeceeCeele meeO³e Peeueer Deensle ns keÀUtve ³esles.

13. DeY³eeme¬eÀcee®es cetu³eceeHeve Je Hegve&j®evee keÀjC³eeme GHe³egkeÌle.

14. GHe®eejelcekeÀ DeO³eeHeve keÀe³e&¬eÀceeb®es efve³eespeve keÀjC³eeme GHe³egkeÌle.

199

15. efMe#ekeÀeb®³ee DeO³eeHeve He×leerle megOeejCee keÀjC³eemeeþer met®evee oslee ³esleele.

16. Heeefjleesef<ekesÀ Je efMe<³eJe=l³ee osC³eemeeþer GHe³eesie neslees.

17.efJeÐeeL³ee¥®eer kegÀJele ue#eele ³esles l³eebvee Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele.

18. mebMeesOeveeceO³es mebMeesOeveeDebleer cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer ÒeceeefCele ÒeeefJeC³e keÀmeesìîee GHe³egkeÌlekeÀjleele.

19. MeeUsle efJeÐeeL³ee&uee ÒeJesMe osleevee efveJe[ keÀjeJe³ee®eer Demesue lej GHe³eesie neslees.

20. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer GHe³egkeÌle Deensle. J³eJemee³e efveJe[ermeeþer GHe³egkeÌle Deensle.

ÒeeefJeC³e keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oe:

1. DeefOekeÀeefOekeÀ Jemlegefveÿ ÒeMveebcegUs me=peveMeeruelee, eE®eleve, YeeweflekeÀlee ³eeb®³eekeÀ[s ogue&#e nesC³ee®eemebYeJe Demelees.

2. iegCeebvee DeefOekeÀ cenÊJe Demeles.

3. kesÀJeU Heefj#eeLeea ne ¢efäkeÀesve Demet ve³es. keÀejCe efJeÐeeLeea peemle iegCe efceUeJesle ³ee ¢efäves®eefJe®eej keÀjlees.

4. SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®eer Meeues³e efJe<e³eele Òeieleer keÀesCel³ee HeeleUerHe³e¥le Peeueer Deens ns keÀmeesìîeeÜejskeÀUt MekeÀles. Hejbleg ner Òeieleer l³ee ce³ee&osHe³e¥le keÀesCel³ee keÀejCeebcegUs Peeueer ¿eeJej ³ee keÀmeesìîee ÒekeÀeMe ìekeÀleveenerle.

5. DeefOekeÀ GHe³eesieecegUs DeO³eeHeve keÀmeesìîee keWÀefêle nesC³ee®eer efYeleer Demeles.

6De.2.5 DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe (Attitude Tests) :

ÒemleeJevee :

J³eeqkeÌle®³ee DeveskeÀ iegCeJewefMeäîeebHewkeÀer DeefYeJe=Êeer ns SkeÀ iegCeJewefMeäîe Deens. J³eeqkeÌle®ee SKeeÐeeieesäeryeÎue®ee keÀue DeLeJee ceveesJe=Êeer cnCepes DeefYeJe=Êeer nes³e. efJeÐeeL³ee¥®eer Je=Êeer ner l³eeb®³ee Jele&veeletve efomeleDemeles. MeeUsceO³es DeO³e³eveeme efJeefJeOe Je=Êeer Demeuesues efJeÐeeLeea SkeÀ$e ³esleele. DeMee efJeefJeOe Je=Êeer Demeuesu³eeefJeÐeeL³ee¥vee efMe#ekeÀebvee DeO³eeHeve keÀjeJe³ee®es Demeles. Goe. DeY³eemet Je=Êeer, l³eeieer Je=Êeer, jeäêr³e Je=Êeer,Jew%eeefvekeÀ Je=Êeer F. DeefYeJe=ÊeerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ Heg{erueÒeceeCes.

1. Iejeleerue JeeleeJejCe, J³eeÅkeÌle®eer mebK³ee, l³eeb®es HejmHej mebyebOe, Deepetyeepet®eerueeskeÀ Jemleer

2. Je=Êeer ³ee HeefjJele&veer³e Demetvener ³eesi³e Je=ÊeeR®eer peesHeemevee keÀjCes menpe, meesHes veener.

3. Je=Êeer®eer Ie[Ce nesCes efn SkeÀ meeJekeÀeMe Òeef¬eÀ³ee Demetve l³eemeeþer meelel³eHetCe& Òe³elve keÀjpes®esDeensle.

4. Meeues³e peerJeveeletve jeäêuee Je meceepeeuee Hees<ekeÀ DeMee Je=ÊeeR®ee efJekeÀeme Peeuee Heeefnpes.

DeefYeJe=Êeer J³eeK³ee :

De@veer De@vee@mìmeer :

SKeeoe jeäêr³e eEkeÀJee JebefMekeÀ mecetn efjefleefjJeepe mebmLee eEkeÀJee Dev³e ®eslekeÀ Je GefÎHekeÀeb®³ee yeeyeleerleDevegketÀue eEkeÀJee ÒeefleketÀue Òeefleef¬eÀ³ee keÀjCeeN³ee Je=Êeer®ee DeefYeJe=Êeer Demes cnCeleele.

200

pee@ve [yuet yesmì

``DeefYeJe=Êeer ceeefHekeÀe Demes ceeefnleerHe$ekeÀ keÀer p³ee®³eeÜejs J³eeqkeÌle®³ee cevee®³ee keÀueeb®es DeLeJee efJeéeemee®esceeHeve keÀjlee ³esles.''

meepe&ì,

``SKeeÐee efJe<e³eeme Devegue#egve efJeJeef#ekeÀ efoMesves Jele&ve keÀjC³ee®eer mebHeeefole Je megmebiele ÒeJe=Êeer. cnCepes®eDeefYeJe=Êeer.

DeefYeJe=Êeer®es mJe©He:

1. DeefYeJe=ÊeerceO³es efJeefMeä ¢efäkeÀesve Je þece DeMeer YetefcekeÀe Demeles.

2. DeefYeJe=Êeer DeefOekeÀ megmebiele Je efmLej mJe©Hee®eer Demeles.

3. DeefYeJe=Êeer efJe<e³eeveg©He Demeles. Goe. mecetn, mebmLee, keÀuHevee, efveleercetu³es F.

4. DeefYeJe=Êeer ner DeevegJebefMekeÀ vemeles.

5. DeefYeJe=Êeer ceOeerue YeeJeefvekeÀ IeìkeÀ ne cenÊJee®ee Demelees.

DeefYeJe=Êeer ceeHevee®eer meeOeves:

1. HeoefveM®e³eve ÞesCeer

De. mebK³eelcekeÀ HeoefveM®e³eve

ye. DeeuesKeelcekeÀ

keÀ. ÒeceeefCele

[. oyeeJeelcekeÀ

2. He[leeUe met®eer

DeefYeJe=Êeer ceeHevee®³ee keÀmeesìîee:

1. Lemì&ve®eer ÞesCeerefJe©× j®evee He×leer.

2. efuekeÀì& ÞesCeer

3. ieìceve ³eeb®eer ÞesCeer.

4. yeesiee[&med ³eeb®eer meeceeefpekeÀ Deblej ÞesCeer.

5. efcevesmeesìe efMe#ekeÀ DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀe (MTAI)

6. Attitude scales towards education (ASTE) Dr. S. L. Chopra

7. Science atitude scale by Grewl

8. Job satisfaction scale by Dr. B.C. Mutthayya.

9. Teacher attitude Inventory (TAI) Dr. S. P. Ahuwalit

10. Dowery Attitude Scale (DAS) Dr. R.R Sharma.

11. Sodhis Attitude scale (SAS) Dr. T.S. Sodhi .

201

DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®es GHe³eesie :

1. efJeÐeeL³ee¥vee mJele:®³ee DeefYeJe=Êeer DeesUKelee ³esleele.

2. keÀce&®eejer, DeefOekeÀejer, efJeÐeeLeea ³eeb®³ee DeefYeJe=Êeer peeCetve IesC³eeme GHe³egkeÌle þjleele.

3. efJeÐeeL³ee¥®³ee De³eesi³e DeefYeJe=Êeerle yeoue Ie[JeC³eemeeþer GHee³e³eespevee keÀjlee ³esleele.

4. efJeÐeeL³ee¥®³ee DeefYeJe=Êeer®es ceeHeve keÀ©ve l³eevegmeej ceeie&oMe&ve keÀjlee ³esles.

5. meeceeefpekeÀ ceevemeMeeðee®³ee DeY³eemeeme GHe³egkeÌle þjles. HejmHej mebyebOeeb®ee DeY³eeme keÀjlee³eslees.

DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®³ee ce³ee&oe:

1. DeefYeJe=Êeervegmeej Jele&ve kesÀues peeles eEkeÀJee veener Jee®ee HetjkeÀ HegjeJee efceUJeCes DeJeIe[ Demeles.

2. J³eeqkeÌle DeeHeu³ee DeefYeJe=Êeervegmeej KesUer Jele&ve keÀjsue®e Demes veener. l³eecegUs Jele&veeJe©ve DeefYeJe=ÊeerDeesUKeCesner DeJeIe[ Demeles.

3. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleme mJele:®³ee DeefYeJe=Êeer®eer peeCeerJe Demeles®e Demes veener.

4. J³eeqkeÌle mJele:®eer Kejer DeefYeJe=Êeer ueHeJetve ogmeN³eebvee ceev³e nesF&ue DeMeer DeefYeJe=Êeer oeKeJet MekeÀlees.

5. DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀebvee ÒeceeCekesÀ veenerle.

6. DeefYeJe=Êeer MeesefOekeÀeb®³ee ³eLeeLe&lesyeÎue efveef½ele meebielee ³esle veener.

7. MeesefOekeÀeb®eer efJeéemeveer³elee keÀceer Demeles.

6De.2.6 J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîee: (Personality Tests) :

ÒemleeJevee :

J³eeqkeÌleceÊJe cnCepes J³eeqkeÌle®eer FlejebJej He[Ceejer íeHe nes³e. J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekeÀele J³eeqkeÌle®³ee yee¿eJele&veemebyebOeer DeeefCe l³ee®³ee mJele:yeÎue®³ee FlejebefJe<e³eer®³ee, l³ee®³ee JeeleeJejCe DeeefCe YeeJeveebmebyebOeer ÒeMveefJe®eejuesues Demeleele. mebyebefOele J³eeqkeÌleves Deelceefveefj#eCee®³ee ceoleerves DeMee ÒeMveeb®es Heoefve½e³eve keÀjeJe³ee®esDemeles. Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veeceO³es J³eeqkeÌle®es J³eeqkeÌlecelJe ceeHeve keÀjCes ceeie&oMe&vee®³ee¢efäves iejpes®es Demeles.

J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es J³eeqkeÌle®es MeeefjjerkeÀ iegCeefJeMes<e, yegef×ceÊee, YeeJeveeb®es meblegueve, Jele&veeleerue meelel³emeceepeefÒe³elee mecee³eespeve#ecelee F. ieesäeR®ee meceeJesMe neslees.

J³eeqkeÌleceÊJe J³eeK³ee:

ìt@keÌmeuej

J³eeqkeÌleceÊJe cnCepes meeceeefpekeÀ Òemebieele Ie[CeeN³ee J³eeqkeÌle®³ee Jele&vee®eer ieesUe yesjerpe nes³e.

Jee@jve Je keÀejcee³ekesÀue

efJekeÀemee®³ee keÀesCel³eener DeJemLesleerue ceeveJee®es mebHetCe& mebIeìve cnCepes J³eeqkeÌleceÊJe.

202

Dee@ueHeesì&,

mJele:®³ee HeefjefmLeleerMeer DeefÜleer³e mecee³eespeve efveef½ele keÀjCeejs J³eeqkeÌle®³ee ceeveme MeejerefjkeÀ He×leer®esieefleceeve mebIeìve cnCepes J³eeqkeÌleceÊJe nes³e.

DeveemìkeÀer (1988)

``#eceleentve efYeVe DeMee YeeJeefvekeÀ, DeefYeÒesjCeelcekeÀ DeeefCe DeefYeJe=Êeer mebyebOeer®³ee JewefMeäîeeb®es ceeHevekeÀjCeejer meeOeves cnCepes J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eCeer nes³e.

J³eeqkeÌleceÊJee®es IeìkeÀ:

1. mecee³eespeve.

2. DeefYe©®eer.

3. yegef×ceÊee.

4. DeefYeJe=Êeer.

5. YeeJeefvekeÀ Òeefleef¬eÀ³ee.

6. JeeleeJejCee®ee HeefjCeece.

7. MeejerefjkeÀ pe[CeIe[Ce.

8. ®eeefj$³e.

9. keÀewìgbefyekeÀ Je meebmke=Àefle IeìkeÀeb®ee HeefjCeece.

10. keÀe³e&ÒesjCee.

J³eeqkeÌleceÊJee®eer JewefMeäîes :

1. J³eeqkeÌleceÊJeele MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ DeMee oesvner ÒekeÀej®³ee iegCeeb®ee meceeJesMe Demelees.(Goe. Gb®eer Mejerje®eer þsJeCe, osKeCesHeCe lej DeefYeJe=Êeer #ecelee F.).

2. J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme DevegJebMe DeeefCe Heefjmej ³eebceO³es Ie[tve ³esCeeN³ee Deeblejef¬eÀ³esJej DeJeuebyetveDemelees.

3. J³eeqkeÌle®eer meceepeefÒe³elee Je mecee³eespeve#ecelesJej osKeerue J³eeqkeÌleceÊJe.

4. Jele&ve þjJeC³ee®es keÀe³e& yeesOeeJemLee Je DeyeesOeeJemLee efceUtve keÀjleele.

5. J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeecegUs nesle Demelees.

6. Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle efJeefMeä GefÎä ÒeeHleer meeþer mebIe<e& keÀjles.

7. J³eeqkeÌleceÊJee®es IeìkeÀ DeveskeÀ Demeues lejer mebHetCe& SkeÀkeÀ cnCetve keÀe³e&jle.

J³eeqkeÌleceÊJe ceeHevee®eer meeOeves:

1. efcevesmeesìe ceuìerHesÀefPekeÀ Heme&ve@efueìer FvJnWìjer.

2. cegueeKele- ÒeceeefCele.

DeÒeceeefCele.

HeefjefmLeleerkeÀ ®ee®eC³ee.

203

3. ke@ÀefueHeÀesefve&³ee ìsmì Dee@HeÀ Heme&ve@efueìer.

4. MeeeqyokeÀ S[Je[& Heme&veue ÒesHeÀjvme Mes[îetue.

5. efveefj#eCeelcekeÀ leb$e .

6. Heoefve½e³eve ÞesCeer.

7. mJe-Je=Êe leb$e mJele:®³ee J³eeqkeÌlecelJeeefJe<e³eer ceenerleer osCes.

8. Òe#esHeCe leb$es.

De. MeeF&®es efþHekesÀ.

ye. ef®e$es.

keÀ. DeHetCe& efJeOeeves.

[. Meyo meen®ee³e&.

F. J³eeqkeÌleJe=leeble He×leer.

HeÀ. ÒeMveeJeueer.

ie. Jele&ve keÀmeesìîee.

9. mebkeÀefuele veesboHeef$ekeÀe.

10. meceepeefceleer ®ee®eC³ee.

11. J³eeqkeÌlecelJe MeesefOekeÀe.

12. ÒeemebefiekeÀ ®ee®eC³ee.

13. jesMeeke&À MeeF&®³ee [eieeb®³ee ®ee®eC³ee.

J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîee:

1. yesue mecee³eespeve ÒeMveeJeueer.

2. Meyomenjef®elee keÀmeesìer.

3. GHe®eejelcekeÀ DevegYeJekeÀesMe keÀmeesìer.

4. ef®e$e jmeûenCe ®ee®eCeer.

5. efcevesmeesìe ceefuìHesÀefvekeÀ Heme&vesefueìer FvJnWìjer (MMPI) .

6. S[Je[& Heme&veue ÒesHeÀjvme Mes[îetue (EPPS).

7. kewÀefueHeÀesefve&³ee J³eeqkeÌleceÊJe ®ee®eCeer (CPI).

8. J³eeqkeÌleceÊJe cetu³eceeHeve MeesefOekeÀe.

9. yeve&efjmìj J³eeqkeÌleceÊJe MeesefOekeÀe.

10. Self concept question (SCQ) Dr. Rajkumar Saraswat.

11. 16 Personality factor questionnaire (SPFQ).

12. Contact personality factor Test - By R. B. Cattel.

204

13. Kundu Introversion Extraversion Inventory ner.

14. Eyseniks personality inventory - by Jalota & Kapoor.

15. Systematic Questionnaire for the study of personality by AllportF.H.

J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®es GHe³eesie:

1. J³eJemee³eele ³eesi³e J³eeqkeÌleuee ye{leer osC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjleele.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&veele, J³eJemee³eemeeþer ³eesi³e J³eeÅkeÌle®eer efveJe[ keÀjC³eeme meene³³e nesles.

3. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJeefMeä efJekeÀeme DeJemLesleerue mecem³ee mecepeeJetve IesC³eeme ceoleveerme þjleele.

4. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJe<ece³eespevee®³ee mecem³ee MeesOeC³eemeeþer Je l³eeJej GHee³e³eespevee keÀjC³eemeeþerGHe³egkeÌle þjleele.

5. J³eeqkeÌleefYeVeles®³ee DeY³eemeemeeþer HeÀe³eosMeerj þjleele.

6. Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer Del³eble GHe³egkeÌle Deensle.

7. J³eeqkeÌle®eer efJeefMeä #es$eele efveJe[ keÀjC³eeme meene³³ekeÀejer Deens.

8. ef®eefkeÀlmeeue³eerve efJeMues<eCeemeeþer ceeie&oMe&keÀ þjleele.

9. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&veemeeþer meene³³ekeÀejer þjleele.

J³eeqkeÌleceÊJe keÀmeesìîeeb®³ee ce³ee&oe:

1. ke=Àef$ece JeeleeJejCeele KeN³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer keÀuHevee ³esle veener.

2. J³eeqkeÌleceÊJee®es efJeefJeOe IeìkeÀ SkeÀef$eleefjl³ee JeeleeJejCeeMeer Òeefleef¬eÀ³ee keÀjle Demeleele. keÀmeesìîeeb®³eeceoleerves ³ee meJe& IeìkeÀeb®ee MeesOe Iesleuee peelees. ne ®ee®eC³ee keÀl³ee¥®ee oeJee efJeéemeveer³e Jeeìle veener.


1.Decetle& efJe®eej keÀjC³ee®eer MekeÌleer cnCepes yegef×ceÊee Demes cele ...... ³eeves ceeb[ues Deens.

1) efHe³eepes

2) nce&ve

3) kesÀequJeve

2. yegef×ceeHeve keÀjCeeN³ee ÒeceeefCele ®ee®eC³eeb®eer veeJes efuene.

205

3. kegÀ[j®eer DeefYeª®eer MeesefOekeÀe ner .........

De) Mew#eefCekeÀ DeefYe³eesi³eles®es ceeHeve keÀjles.

ye) keÀueelcekeÀ DeefYeª®eer®es ceeHeve keÀjles.

keÀ) J³eJemee³e mebyebOeer®³ee DeefYeª®eer®es legueveelcekeÀ ceeHeve keÀjles.

6De.4 meejebMe

Deepe®³ee mHeOex®³ee ³egieeceO³es Òel³eskeÀ HeeuekeÀebvee lemes®e Heeu³eeuee DeeHeCe KetHe ³eMe mebHeeove keÀjeJesDemes Jeeìle Demeles. ns ³eMe ÒeeHle keÀjC³eekeÀjerlee ceeie&oMe&keÀeme mecegHeosMekeÀeme ¿ee ®ee®eC³eeb®ee KetHe GHe³eesieneslees. oneJeer yeejeJeer veblej keÀesCeleer MeeKee efveJe[eJeer keÀesþs keÀefjDej keÀjeJes ³eemeeþer efoMeeoMe&keÀ cnCetve ³eekeÀmeesìîeeb®ee efveef½ele®e GHe³eesie neslees. efJeefJeOe keÀmeesìîeebÜejs efJeÐeeL³ee&®ee keÀue J³eeqkeÌlecelJe, yeewef×keÀ mebHeeove³ee®eer ceeefnleer ÒeeHle nesles.

6De.5 mJeeO³ee³e

1. `efJeefJeOe ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee ¿ee J³ekeÌleerme ceeie&oMe&keÀ þjleele' ³ee efJeOeevee®es meceLe&ve keÀje.

2. DeefYeª®eer MeesefOekeÀeb®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe mHeä keÀje.

3. yegef×ceÊee keÀmeesìîeeb®es ÒekeÀej mHeä keÀje.

4. DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³eeb®es G³eesie efuene.

5. J³eeqkeÌlecelJee®es efJeefJeOe IeìkeÀ Je JewefMeäîes efuene.

6. efìHee efuene

De) DeefYe³eesi³elee ®ee®eC³ee.

ye) ÒeeefJeC³e ®ee®eC³ee.

keÀ) DeefYeJe=Êeer ®ee®eC³eeb®es GHe³eesie.

‡‡‡

206

IeìkeÀ 6 (ye) DeeefCe (keÀ)

Flej ceeHeve meeOeve DeeefCe leb$es(ye) meceepeefceleer leb$es, Je=ÊeeY³eeme, mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe, Deelce®eefj$e, efvejer#eCe,

cegueeKeleer DeeefCe ie=nYesìer(keÀ) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee DeeefCe meeOeves JeeHejleevee HeeUeJe³ee®es veweflekeÀ DeeOeej(b) Other testing tools and techniques socio metric Techniques,

Case study, cumulative Record Card, Autobiographyobservation, Interviews, Home visits

(c) Ethical Basis in the use of psychological Tests and Tools

IeìkeÀ j®evee

6(ye) Je (keÀ).0 GefÎäs

6(ye) Je (keÀ).1 ÒemleeJevee

6(ye).2 Flej ceeHeve meeOeves DeeefCe leb$es

6(ye)2.1) meceepeefceleer leb$es

6(ye) 2.2)peerJeveJe=Êeeble He×leer,

6(ye) 2.3)mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe

6(ye)2.4) Deelce®eefj$e

6(ye)2.5) efvejer#eCe

6(ye)2.6) cegueeKeleer

6(ye)2.7) ie=nYesìer

6(keÀ).3 ceevemeMeeeqm$e³e keÀmeesìîee DeeefCe meeOeves JeeHejleevee HeeUeJe³ee®es veweflekeÀ DeeOeej

6(ye) Je (keÀ).4 DeeHeueer Heieleer leHeemee

6(ye) Je (keÀ).5 meejebMe

6(ye) Je (keÀ).6 mJeeO³ee³e ÒeMve

6(ye) Je (keÀ).0 GefÎäs

1. meceepeefceleer leb$es, peerJeveJe=Êeeble He×leer, mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe, Deelce®eefj$e, efvejer#eCe, cegueeKeleer,ie=nYesìer, ³ee Flej ceeHeve leb$eeb®eer DeesUKe keÀªve osCes.

2. GHejeskeÌle ceeHeve leb$eeb®es mJeªHe, J³eeK³ee, mebkeÀuHevee HeÀe³eos Je ce³ee&oe mHeä keÀjCes.

3. ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee DeeefCe meeOeves JeeHejleevee HeeUeJe³ee®es veweflekeÀ DeeOeej mHeä keÀjCes.

207

6(ye) Je (keÀ).1 ÒemleeJevee

mecegHeosM³ee®eer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³eemeeþer p³eeÒeceeCes efJeefJeOe ÒeceeefCele keÀmeesìîee meene³³ekeÀejerþjleele l³ee®eÒeceeCes Flej ceeHeve leb$es efkeÀ peer DeÒeceeefCele meeOeves cnCetve yengleebMeer GuuesKeueer peeleele leerosKeerue GHe³egkeÌle þjleele. ÒeceeefCele keÀmeesìîeebmeesyele Flej leb$es J³eeqkeÌle DeY³eemeemeeþer HetjkeÀ þjleele.Deieoer DeveewHe®eeefjkeÀ, menpe, meesHeer leb$es yeN³ee®e JesUe efMe#ekeÀ DeeHeu³ee osvebefove mecem³ee mees[efJeC³eemeeþerneslees. ner Deieoer meesHeer leb$es efMe#ekeÀeme meene³³ekeÀejer þjleele.

6(ye).2 Flej ceeHeve meeOeves DeeefCe leb$es

6(ye)2.1 meceepeefceleer leb$es (Sociometry Techniques):

mecem³es®eer ceeefnleer ÒeeHle keÀjC³eemeeþer SkeÀ meeOeve cnCetve meceepeefceleer leb$ee®ee GHe³eesie kesÀuee peelees.J³ekeÌleer®es meeceeefpekeÀ mecee³eespeve ns l³ee®³ee Deeblejef¬eÀ³esJej®e DeJeuebyetve Demeles. ceeveJeer mecetne®es DeO³e³eveDeeefCe mecee³eespevee®es cetu³eceeHeve keÀjCeejer He×leer cnCepes®e meeceepeefceleer nes³e. pes. Sue. ceesjsvees ¿ee Deesmìer³eveceevemeMeeðe%eeves ner meceeveefceleer leb$es efJekeÀefmele kesÀueer. ceeveJeer mecetn Jee meceepee®³ee ceevemeMeeðeer³e mebj®eves®eeDeY³eeme ³eeceO³es kesÀuee peelees. mecetneleerue J³eeÅkeÌle®es HejmHejmebyebOe, l³eeb®eer Je=Êeer cetu³e, Flejeb®ee eqmJekeÀej JeDeeqmJekeÀej, Òel³eskeÀe®eer YetefcekeÀe F. HejmHejmebyebOeefJe<e³ekeÀ yeeyeeR®ee DeY³eeme meceepeefceleer leb$eeceO³es kesÀueepeelees. ner leb$es JeeHejC³eeme mees³eer Deensle DeeefCe efJeefJeOe nsletbmeeþer Je meeceeef³ekeÀ Òemebieemeeþer ner leb$es JeeHejlee³esleele. yeeueiegvnsieejeb®³ee SkeÀe megOeejCee keWÀêele ³ee He×leer®ee meJe&ÒeLece GHe³eesie kesÀuee iesuee.

meceepeefceleer J³eeK³ee:

³egjer ye´esveHesÀve ye´erVej:

meceepeefceleer ner mecegneleerue J³eeqkeÌleceO³es DemeCeejs HeejmHeeefjkeÀ DeekeÀ<e&Ce Je efJekeÀ<e&Cee®³ee ce³ee&oeDeeefCe efJemleej ceeHevee®es Je l³eeJe©ve meeceeefpekeÀ efmLeleer mebj®evee DeeefCe efJekeÀeme MeesOeC³ee®es Je l³eeb®es cetu³eebkeÀvekeÀjC³ee®es SkeÀ meeOeve Deens.

peseEveipe :

``SKeeÐee mecetneleerue meom³eebceOeerue efJeefMeä keÀeUele DemeCeeN³ee veelesmebyebOee®³ee mebHetCe& j®eves®esmeesHes Je megmHeä JeCe&ve Demes meceepeefceleer®es Lees[keÌ³eele JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue. mebÒes<eCee®es cegK³e ceeie& DeekeÀ<e&Cee®³eeeEkeÀJee vekeÀeje®³ee Deeke=ÀleeryebOee®³ee HetCe& J³eeHleer®es meceeJesMeve SkeÀe®e ¢efä#esHeele kesÀues peeles.''

efJeu³ece ieg[, :

``mecegneleerue meom³eebkeÀ[tve DeKeb[HeCes eqmJekeÀejuesuee eEkeÀJee yeensj He[Ceeje' DeMeer ÞesCeer osC³ee®eermeceepeefceleer®eer leb$es ner meesHeer He×le Deens. pesJne l³eeb®³ee JeeHeje®es meceLe&ve kesÀues peeT MekeÀles, lesJner leerDel³eble ÒeYeeJeer mebMeesOeve meeOeves yeveleele. keÀejCe l³eeb®³ee meene³³eeves ceespeceeHe keÀjC³ee®³ee meJe&meeceev³emecem³ee mees[efJelee ³esleele.''

meceepeefceleer meeOeves ner DeÒeceeefCele Demetve Dev³e meeOeveebÜeje ÒeeHle ceeefnleerHetJeea HetjkeÀ cnCetve ³eemeeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjeJee.

208

meceepeefceleer®es ÒekeÀej:

1. DeesUKee Heent leb$e

2. mebÒes<eCe DeeuesKe

3. meceepe DeeuesKe

4. meceepeefceleer

1. DeesUKee Heent leb$e :

yuet ne@ì&Mee@ve Je ceeke&À ces ³eebveer ns leb$e efJekeÀefmele kesÀues Deens. ³ee leb$ee®ee meceepeefceleerceO³es meje&me JeeHejkesÀuee peelees. ³ee leb$eeceO³es Jeiee&leerue efJeÐeeL³ee¥vee ueeiet He[Ceejer Jele&ve Demeuesueer efJeOeeves efJeÐeeL³ee¥vee efoueerpeeleele. Je pes efJeOeeve p³eeuee ueeiet He[le Demesue l³ee®es veeJe l³ee efJeOeeveemeceesj efueneJe³eeme meebefieleues peeles.

Goe.

efJeOeeves efJeÐeeL³ee&®es veeJe /J³eeqkeÌle

1. yejs®e efce$e Demeuesuee

2. vesle=lJe keÀjCeeje

3. melele ye[ye[ keÀjCeeje

4. ÒeeceeefCekeÀ efJeÐeeLeea

5. melele menkeÀe³e& keÀjCeeje

³ee leb$eeceO³es GÊej efueefnCeeN³ee®es veeJe vemeu³eeves Kejer ceeefnleer efceUles. ³ee leb$eeceO³es efceUeuesuesefveJe[erceeieerue keÀejCes mecepet MekeÀleele keÀejCe ner efJeOeeves mJeYeeJe oMe&efJeCeejer Demeleele. ³ee leb$eeceO³es mekeÀejelcekeÀiegCeoMe&keÀ veeJe lJejerle efuenerues peeles lemes®e vekeÀejelcekeÀ iegCeoMe&keÀ veeJe lJejerle efueefnues peele veener.

2. veeceefveoxMeve (Hemebleer veeWoer) meeceeefpekeÀ Deeblej ÞesCeer :

meeceeefpekeÀ Deeblej ÞesCeer ³ee leb$ee®ee MeesOe yeesiee[&me ³eebves ueeJeuee. ³eeceO³es SKeeoer J³eeqkeÌle DeLeJee ieìefkeÀleer ÒeceeCeele ogmeN³ee JeeqkeÌlekeÀ[tve eqmJekeÀejuee DeLeJee DeeqmJekeÀejuee peelees l³ee®eer ÞesCeer Demeles. ³eeceO³esÒel³eskeÀeme keÀesCeeyejesyej keÀe³e& keÀjC³eeme DeeJe[sue Jee keÀesCeeyejesyej DeeJe[Ceej veener DeMee mJe©Hee®es ÒeMveDemeleele. l³eeb®³ee GÊejele mJele:®³ee Hemebleer vegmeej ¬eÀceeves 3,4,5,7 veeJes efueneJe³ee®eer Demeleele. leer veeJesl³ee Jeiee&leerue ye ieìeleerue Demeueer Heeefnpes Demes yebOeve Demeles.

Goe.

1. ceuee Keeueerue efJeÐeeL³ee¥meesyele ÒekeÀuHe keÀjeJe³eeme DeeJe[sue.

1 2 3 4

2. ceuee Keeueerue efJeÐeeL³ee¥meesyele menueerme yemeceO³es SkeÀ$e yemeC³eeme DeeJe[Ceej veener.

1 2 3 4

209

DeMee ÒeeflemeeoeJe©ve J³eeqkeÌle J³eeqkeÌleceOeerue HejmHejmebyebOeeb®ee MeesOe Ieslee ³eslees. ³ee ceeefnleerJe© l³eeefJeefMeä efJeÐeeL³ee¥®³ee mJeYeeJeeefJe<e³eer, DeefYeJe=ÊeerefJe<e³eer yejer®eMeer ceeefnleer efceUles.

3. mebÒes<eCe DeeuesKe:

³ee leb$eevegmeej mecegneleerue efJeefYeVe J³eeqkeÌle pes yeesueleele Jee leeW[er mebÒes<eCe keÀjleele l³ee®es ceeHeve kesÀuespeeles. SkeÀe mebHetCe& meueie efJeOeeveeme SkeÀ KetCe kesÀueer peeles. efJeefMeä keÀeueeJeOeerle keÀesCeleer J³eeqkeÌle efkeÀleeroeyeesueueer ³ee®es ceeHeve kesÀues peeles. ³eeJe©ve mecetneleerue J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeyeÎue yejer®e ceeefnleer efceUles.lemes®e mecetneleerue Yeeef<ekeÀ eblejef¬eÀ³esyeÎue®ee osKeerue leHeMeerue efceUlees.

4.meceepe DeeuesKe:

efJeÐeeL³ee¥®eer meJe& ceeefnleer SkeÀef$ele keÀ©ve l³ee®³eeJe©ve Deeke=Àleer keÀe{ueer peeles, efleuee meeceeefpekeÀcetu³eceeHeve Jee DeeuesKeeme meceepeefceleer Demes cnCeleele. DeeuesKee®³ee mJe©Heele ÒeeHle ceeefnleer®es meeojerkeÀjCekeÀjlee ³esles. ³ee DeeuesKeeJe©ve

- mecetneleerue Deeblejef¬eÀ³eeb®eer Je GHeieìeb®eer DeefOekeÀ mHeä keÀuHevee ³esles.

- SkeÀe®e DeeuesKeele Hemebleer Je veeHemebleer oesvner oeKeJelee ³esleele.

- DeMeeJesUer veeHemebleeroMe&keÀ yeeye legìkeÀ js<esves oMe&Jeueer peeles.

- Jeiee&le efkeÀleer ieì Deensle, keÀesCelee efJeÐeeLeea peemle efÒe³e, keÀesCelee veeJe[ele, meJee&ceO³es efkeÀleer ieìDeensle Jeiewjs®eer ceeefnleer efceUles.

- DeefueHle, SkeÀekeÀer He[uesu³ee efJeÐeeL³ee¥®eer ceeefnleer efceUsue Je l³eebvee mene³³e keÀjlee ³esF&ue lemes®el³eeb®eer mecee³eespeve #ecelee Jee{efJeC³ee®³ee ¢efäves Òe³elve keÀjlee ³eslees.

5. meceepeefceleer:

³ee meeOeveeÜejs mecetneleerue J³ekeÌleeR®³ee efJeefJeOe YeeJeveeb®ee MeesOe IesC³eele ³eslees. efJeefJeOe efveJe[keÀ ÒemebieosTve ÒeeflemeeokeÀl³ee&me l³ee®eer efveJe[ veeWoJeC³eeme meebieC³eele ³esles. Goe. legcneuee keÀesCeemeesyele DeY³eemekeÀjC³eeme DeeJe[Ceej veener l³ee efJeÐeeL³ee¥®eer leerve veeJes efuene.

meceepeefceleer leb$es JeeHejleevee I³eeJe³ee®eer o#elee :

1. mecetn HeÀej ueneve eEkeÀJee ceesþe Demet ve³es.

2. mecetneleerue meJee¥®ee SkeÀceskeÀebMeer ®eebieuee Heefj®e³e Peeu³eeveblej®e ner meeOeves JeeHejeJeerle. mecetnPeeu³eeJej leeye[leesye JeeHe© ve³es.

3. Je³e Je<ex ®eewoe veblej mecetneme mLew³e& ÒeeHle nesles cnCetve ner meeOeves ®eewoe Je³eeveblej®³ee Je³eesieìeleerueJ³eeÅkeÌlemeeþer JeeHejeJeerle.

4. mecetne®es efvejer#eCe mecem³ee Demeuesu³ee HeefjefmLeleerle®e keÀjeJes.

5. meceepeefceleer meeOeves DeÒeceeefCele meeOeves Deensle. Dev³e meeOeveeÜeje ÒeeHle ceeefnleerme HetjkeÀ cnCetve®e³ee meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjeJee.

6. meceepeefceleerleb$eeleerue efJeefJeOe ÒekeÀejeb®ee GHe³eesie keÀ©ve ³esCeejer ceeefnleer efMe#ekeÀebveer iegHle þsJeeJeer.Dev³eLee efJeÐeeL³ee¥ceOeerue Jewcevem³e Jee{sue.

210

meceepeefceleer leb$eeb®es GHe³eesie :

1. meceepeefceleer leb$es efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ef¬eÀ³eebvegmeej efJeÐeeL³ee¥®³ee JeieeakeÀjCeele ceole keÀjleele.

2. J³eeqkeÌleefJekeÀemee®³ee Òe³elve keÀjCeeN³eebvee KetHe GHe³eesieer He[les.

3. meceJe³emkeÀebceOeerue J³eeÅkeÌle®ee opee& Je mecetnebleie&le HejmHejmebyebOe keÀUleele.

4. SKeeÐee J³eeqkeÌle®eer mJe-Òeeflecee Je mecetn Òeeflecee F. ieesäer mecepeleele.

5. J³eeqkeÌle®³ee mJele: yeÎue®³ee Je FlejebyeÎue®³ee DeefYeJe=Êeer leHeemeC³eemeeþer ³ee®ee GHe³eesie neslees.

6. meceepeefceleer leb$ee®³ee meene³³eeves efceUeuesu³ee ceeefnleervegmeej leer J³eeqkeÌle®³ee meeceeefpekeÀmecee³eespeveefJe<e³eer efvecee&Ce& Peeuesu³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme meene³³ekeÀejer þjles.

7. efJeÐeeLeea Je efMe#ekeÀ ³eeb®³eeceO³es ®eebieues mebyebOe Demeu³eeme efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve efJeéemeveer³e ceeefnleerefceUC³eeme ceole nesles.

8. meeceev³e DeeJe[ DeeefCe keÀewMeu³e Demeuesu³ee J³eeÅkeÌle®eer efveJe[ keÀjC³eeme ceole efieUles.

9. keÀesCelee efJeÐeeLeea l³ee®³ee ieìele l³ee®es mLeeve efìkeÀJetve Deens eEkeÀJee veener ³ee®eer ceeefnleer efceUles Jel³eeJe©ve l³eeb®eer meeceeefpekeÀ YeeJevee efJekeÀefmele nesles.

10. p³ee J³eeqkeÌle®ee meeceeefpekeÀ efJekeÀeme DeeefCe mecee³eespeve meceeOeevekeÀejkeÀ Demeles Je peer menkeÀe³ee&vesFlejebMeer Jeeieles leer J³eeqkeÌle meJe&meceeJesMekeÀ Demeles.

meceepeefceleer leb$ee®³ee ce³ee&oe:

1. ÒeeflemeeokeÀ ³eesi³e Je mel³e ceeefnleer ueHeefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. l³eecegUs ³eesi³e Je ³eLeeLe& ceeefnleerieesUe keÀjCes DeJeIe[ peeles

2. meceepeefceleer le³eej keÀjCes DeJeIe[ peeles keÀejCe ns leb$e efvecee&Ce keÀjleevee keÀesCeles ceeHeob[ JeeHejeJes,l³eeb®es cetu³e keÀmes þjJeeJes ns ÒeMve GHeefmLele jenleele.

3. Òeefleef¬eÀ³ee JeemleJe DeeefCe ³eesi³e Deensle efkeÀ veener ³ee®eer MeneefveMee keÀjCes keÀefþCe peeles.

6ye2.2 peerJeveJe=Êeeble He×leer (case study) Je=ÊeeY³eeme / J³ekeÌleer DeY³eeme:

ÒemleeJevee:

peerJeveJe=Êeeble ner SkeÀ iegCeelcekeÀ efJeMues<eCee®es mJe©He Deens. 1840 ceO³es ÖesÀ[efjkeÀ efjHues ³eebvesmeeceeefpekeÀ #es$eele peerJeveJe=Êeeble He×leer®ee JeeHej kesÀuee. peerJeveJe=Êeeble He×leerceO³es efJeÐeeL³ee¥O³es DemeuesueskegÀmecee³eespeve iegvnsieejer, Jee®evee®eer veeJe[ F. yeeyeeR®ee leHeeme keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjC³eele ³eslees. SKeeoerJ³eeqkeÌle mecegoe³e, mebmLee DeLeJee kegÀìgbye ³eeb®³ee yeeyeleerle J³eeqkeÌleiele ©Heeves HetJe&%eeve efceUC³ee®eer Jew³eeqkeÌlekeÀpeerJeveJe=Êeeble He×leerner cenÊJeHetCe& Deens. peerJeveJe=Êeeble He×leerle mebMeesOevekeÀlee& SKeeÐee mebmLesMeer, J³eeqkeÌleMeer JeemecetneMeer mebyebefOele Demelees.

211

* peerJeveJe=leeble He×leer : J³eeK³ee :

yee@veer Je n@cHeueceve:``SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeooleerleerue meJe& ceeefnleer®es keÀeUpeerHetJe&keÀ mebHetCe& DevJesMeCe cnCepes DeewHe®eeefjkeÀ

J³ekeÌl³eeY³eeme nes³e.''

ì@keÌmeuej :``DevJes<eCee®ee DeY³eeme efJe<e³e Demeuesu³ee J³eeqkeÌle®es DeefOekeÀ ®eebieues mecee³eespeve JneJes ³ee ¢efäves

J³eeqkeÌle®³ee Jele&vee®ee kesÀuesuee leHeMeerueJeej DeY³eeme cnCepes J³ekeÀl³eeY³eeme nes³e.''

English H.B. & English A.C `SKeeoer J³eeqkeÌle Jee SKeeos meeceeefpekeÀ SkeÀkeÀ (Goe. kegÀìgbye) mecepeC³eeme ceole keÀjC³eemeeþer leer

J³eeqkeÌle Jee l³ee SkeÀkeÀeefJe<e³eer GHeueyOe Demeuesu³ee meJe& ceeefnleer®es mebkeÀueve cnCepes J³ekeÌl³eeY³eeme nes³e. ³eeceO³es meeceeefpekeÀ, ceevemeMeeðeer³e, MeejerefjkeÀ ®eefj$eelcekeÀ, JeeleeJejCeefJe<e³ekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ DeMee DeveskeÀIeìkeÀeb®³ee ceeefnleer®ee meceeJesMe neslees.

JewefMeäîes:

1. J³eeqkeÌleyeÎue®eer peemleerle peemle ceeefnleer efoueer peeles.

2. ner menpe meesHeer yeeye veener.

3. SkeÀe®e J³eeqkeÌleyeÎue DeveskeÀ J³eeqkeÌle®eer celes efYeVe Demeleele.

4. ceeie&oMe&veele Jemlegefve<þ ceeefnleer ieesUe keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥®es J³eeqkeÌleef®e$e le³eej keÀjeJes ueeieles.

5. ceeie&oMe&keÀeuee efJeÐeeL³ee¥uee HetCe&HeCes peeCetve IesC³eemeeþer lemes®e efJeÐeeL³ee¥uee mJele:uee peeCetveIesC³eeme iejpes®es Deens.

6. J³eeqkeÌleefve<þlee peeCeJeles

peerJeveJe=leeble He×leer®es ÒekeÀej

DeewHe®eeefjkeÀ DeveewHe®eeefjkeÀ : keÀmeesMeerves meJe& yeeyeeR®es veeso þsJeueer peele veener.

meJe& yeeyeeR®eer leHeMeerueJeej mecegHeosMekeÀ J³eeqkeÌle®³ee ceeefnleer®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀ©ve GHee³e³eespeveeveeWo þsJeueer peeles meg®eJelees.

Hee³eN³ee:

1. nslet mecem³es®es megmHeä efJeOeeve.

2. efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³es®³ee¢efäves meJe& ceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve ³eLee³eesi³e veeWo l³eemeeþer efJeefJeOemeeOeves JeeHejueer peeleele.

3. mebkeÀefuele ceeefnleer®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀ©ve DevJe³eeLe& ueeJeCes.

4. efJeÐeeL³ee&®³ee mecem³esyeeyele GHee³e³eespevee efveef½ele keÀjCes.

5. GHee³e³eespeves®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.

6. DevegOeeJeve

212

peerJeveJe=ÊeebleHe×leer®eer J³eeHleer:

Heg{erue ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleermeeþer J³ekeÌl³eeY³eemee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

1. meelel³eeves Jele&veefJe<e³ekeÀ mecem³ee DemeCeejs efJeÐeeLeea

2. ³eesi³e opee&®es keÀe³e& keÀ© ve MekeÀCeejs.

3. mebefieleele DeHeJeeoelcekeÀ G®®e #ecelee DemeCeejs.

4. meelel³eHetCe& ef®ekeÀeìer oMe&JeCeejs

5. DeHeJeeoelcekeÀ G®®e mebHeeove Demeuesu³ee J³eeqkeÌle

6. keÀþesjHeCes Peie[Ceejs Goe., eEmeOetleeF& mekeÀHeeU

7. p³eeb®³ee Jele&veeletve DeeoMe& YeemeCeejs

8. ³eesi³e opee&®es keÀe³e& keÀ© ve MekeÀCeejs.

9. keÀuesceO³es DeHeJeeoelcekeÀ G®®e #ecelee

efJeÐeeL³ee¥®eer meJe& ceeefnleer :

1. ÒeeLeefcekeÀ ceeefnleer

1. efJeÐeeL³ee¥®es veeJe

2. MeeUs®es veeJe

3. F³eÊee, legkeÀ[er

2. meJe&meeceev³e ceeefnleer.

1. eEueie

2. pevceleejerKe

3. ceele=Yee<ee

4. Oece&/peele

5. pevcemLeeve

6. HeeuekeÀeb®ee HeÊee

3. kegÀìgbyee®eer ceeefnleer

1. Jeef[ueeb®es veeJe

2. Jeef[ueeb®es efMe#eCe

3. Jeef[ueeb®ee J³eJemee³e

4. DeeF&®es veeJe

5. DeeF&®es efMe#eCe

6. cegueebceOeerue veelesmebyebOe

7. Iejeleerue efMemle

8. DeeF&®ee J³eJemee³e

213

9. kegÀìgbyee®es SketÀCe Jeeef<e&keÀ GlHeVe

10. efveJeemee®es SketÀCe Jeeef<e&keÀ GlHeVe

11. Iejeleerue J³eeÅkeÌle®eer mebK³ee

12. Iejeleerue cegueeb®eer mebK³ee

13. Je³e

14. pevce¬eÀce

15. MeeUe ÒeJesMeeHetJeea efJeÐeeL³ee¥®es efveJeeme #es$e Kes[sieeJe /Menj/ceneveiej (keÀeU) jenC³ee®eekeÀeueeJeOeer.

4. Mew#eefCekeÀ keÀeU

5. ceeveefmekeÀ keÀmeesìîeeb®eer ceeefnleer

1. yegef×ceÊee

2. DeefYe#ecelee

3. keÀmeesìer®es veeJe

4. ÒeeHle iegCe

5. opee&

6. DeY³eemeeleerue Òeieleer

1. ¬eÀceekeÀ

2. F³eÊee

3. efJe<e³e

4. ÒeeHle iegCe

5. Heeme/veeHeeme/ Jej®³ee Jeiee&le IeeueCes.

6. Jeiee&leerue ¬eÀceebkeÀ

7. meJeuele

8. ÒeeHle efMe<³eJe=Êeer

9. ÒeeHle Heeefjleesef<ekesÀ

10. GHeefmLeleer

7. iegCeJewefMeäîes

efJeefJeOe iegCe ÞesCeer:

1. DeelceefJeéeeme

2. vesle=lJeiegCe

3. mJeeJeuebyeve

4. Oee[me

8. íbo

9. mJeemLe (Deejesi³e Je MeejerefjkeÀ Fefleneme)

214

Gb®eer

Jepeve

MeejerefjkeÀJ³ebie

ÒecegKe Deepeej

Meu³eef®eefkeÀlmee

efHeÀì, leeHe, ®ekeÌkeÀj

iebYeerj peKece

yeesueC³eeleerue J³ebie

10. DeY³eemeHetJe&keÀ keÀe³e&¬eÀceeleerue menYeeie

menYeeiee®es mJe©He ÒecegKe meYeemeo

11. efMe#ekeÀebveer kesÀuesu³ee efJeefMeä Òemebieeb®³ee veeWoer

12.J³eJemee³eefJe<e³ekeÀ efveJe[ efJeÐeeLeea / HeeuekeÀ

13. mecem³es®ee ÒekeÀej

MeeUsleerue MeeUeyee¿e

1. yeewef×keÀ iegvnsieejer

2. Jele&veefJe<e³ekeÀ ceveesjbpevee®³ee iejpee

3. Deejesi³eefJe<³ekeÀ keÀewìgbefyekeÀ HeefjefmLeleer

4. YeeJeefvekeÀ

5. npesjer efJe<e³ekeÀ

14. J³eeJemeeef³ekeÀ Fefleneme:

kesÀuesues J³eJemee³e, J³eJemee³e yeouee®eer keÀejCes, J³eJemee³e yeouee®eer leejerKe, J³eJemeeef³ekeÀ DeefYe©®eer,cenÊJeekeÀeb#ee efJeMes<e keÀewMeu³es F. meceeJesMe neslees.

peerJeve Je=Êeeble He×leer®es GHe³eesie:

1. efJeÐeeL³ee¥vee mJele:®³ee #eceles®eer keÀcelejles®eer peeCeerJe nesC³eeme ceole nesles.

2. efJeÐeeL³ee¥®es mecee³eespeve meeOeC³eeme ceole kesÀueer peeles.

3. mebHetCe& peerJeveJe=Êeeble neleer ³eslees ns SkeÀ J³eeqkeÌleefveÿ leb$e Demetve J³eeqkeÌleefJe<e³ekeÀ meJe& ceeefnleerefceUles.

4. efMe#ekeÀeb®eer efJeÐeeL³ee&b®³ee mecem³esyeeyele mebJesoveMeeruelee Jee{les.

5. efJeÐeeL³ee¥®es Jele&ve megOeejC³eemeeþer ceeie&oMe&ve keÀjC³eekeÀefjlee GHe³egkeÌle þjles.

6. GHe®eejeb®eer efoMee þjJelee ³esles.

215

7. Mew#eefCekeÀ #es$eele Mew#eefCekeÀ mebHeeoveeJej Je J³eeqkeÌleefJekeÀemeeJej efJeefJeOe mecem³eeb®ee HeefjCeece neslees.Goe. efJeÐeeL³ee¥leer Dee¬eÀcekeÀlee, yeeueiegvnsieejer, mecem³eeb®es efveoeve Je GHe®eejelcekeÀ meuueecemeuele keÀjleeveener He×leer GHe³egkeÌle þjles.

8. meJee¥efieCe DeY³eemeeJej Yej efou³eeves lees DeefOekeÀ meKeesue neslees.

peerJeveJe=Êeeble He×leer®³ee ce³ee&oe:

1. J³eeqkeÌleefveÿlee ³esT MekeÀles.

2. efve<keÀ<e& Je ceeefnleer SkeÀe J³eeqkeÌleHegjleer ce³ee&efole Demeles. meeceev³eerkeÀjCe keÀjlee ³esle veener.

3. ceeefnleer SkeÀebieer mJe©Hee®eer Demet MekeÀles.

4. efJeefJeOe leb$eeb®³ee JeeHejeves Je HejmHej menkeÀe³e& ÒeeHle keÀjC³eeves ceeefnleer efceUC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee JesUKeeTJe Keef®e&keÀ yeveles.

5. efMe#ekeÀebpeJeU DeveskeÀ efJeée leb$e Je megefJeOee vemeu³eeves JeeHej DeefleMe³e ce³ee&efole neslees.

6. mebkeÀefuele kesÀuesueer ceeefnleer DeHetjer Demet MekeÀles.

7. DevJe³eeLe& ueeJeCeeN³ee®³ee #ecelee Je ce³ee&oebJej DeJeuebyetve Demeles.

8. efJeÐeeL³ee¥meeþer FlekeÀe JesU Ke®e& keÀjCes efMe#ekeÀebvee MekeÌ³e veener.

6ye2.3 mebkeÀefuele veesboHeef$ekeÀe:

efJeÐeeL³ee¥efJe<e³eer®eer meJe& veeso mebkeÀefuele veesboHeef$ekesÀceO³es þsJeueer peeles. DeeOegefvekeÀ keÀeUele MeeUs®ee³eesi³e J³eJemLeeHeveemeeþer Je efJeÐeeL³ee¥®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ veeWoer meKeesue leHeMeerueJeej Je meJe&meceeJesMekeÀ þsJeCes nerkeÀeUe®eer iejpe yevele ®eeueueer Deens. efJeÐeeL³ee¥ves MeeUsle ÒeJesMe kesÀu³eeHeemetve l³eeb®³ee Òeieleer®eer veeWo mebkeÀefueleveeWo Heef$ekesÀle keÀjleele. Jeie&efMe#ekeÀ yeN³ee®eJesuee mebkeÀefuele veeWo He$ekeÀ þsJeleele. efJeÐeeL³ee¥®³ee efJekeÀemee®ee leesMeyoye× DeeuesKe®e Demelees. mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀceO³es DeeJeM³ekeÀ Je Jemlegefve<þ ceeefnleer Demeles.

DeY³eemeslej keÀe³e&¬eÀce, DeY³eemeeleerue ÒeeefJeC³e, ceevemeMeeðeer³e keÀmeesìîeeb®es efvekeÀeue ³eeb®eer veeWo ³eeveeWoHeef$ekesÀle Demeles. kesÀJeU SkeÀe®e Heefj#esuee eEkeÀJee Òemebieeuee/ Ieìvesuee cenÊJe efoues peele vemetve meJee¥efieCeÒeieleer efomeles. mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee veeWoer leerve He×leerves þsJelee ³esleele.

1. keÀe[& He×le

2. HegefmlekeÀe

3. HeÀesu[j

mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee J³eeK³ee :

iee³e[vme n@v[yegkeÀ HeÀe@j meskebÀ[jer mketÀume, ke@ÀefueHeÀesefve&Dee ìsmì y³etjes,

``efJeÐeeL³ee¥®³ee ceeie&oMe&veeme DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer®eer veeWo, vemleerkeÀjCe Je JeeHej keÀjC³ee®³ee He×leermemebkeÀefuele veeWoer Demes cnCeleele.

pesme Jeeuìme&:

``®ee®eC³ee MeesefOekeÀe, ÒeMveeJeueer, efvejer#eCes, cegueeKeleer, J³eeqkeÌleDeY³eeme, J³eeqkeÌleYesìer DeeefCe DeMeeÒekeÀej®³ee Flej efJeefJeOe leb$eeb®ee JeeHej keÀ©ve þjeefJekeÀ keÀeueeJeOeerle mebkeÀueerle kesÀuesueer ceeefnleer, mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee meejebme vecegveeHe$ekeÀele SkeÀef$ele kesÀueer peeJeer.''

216

DeMeeÒekeÀejs efJeÐeeL³ee¥®³ee DeY³eeme¬eÀcee®³ee keÀeueeJeOeerle JesUesJesUer Peeuesu³ee efJeefJeOe Heefj#ee, ®ee®eC³ee,l³eeb®es efvekeÀeue p³ee He$ekeÀeJej veeWo kesÀues peeles, l³eeme mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe Demes cnCeleele. J³eeqkeÌleefJe<e³eerefJeefJeOe ceeiee¥veer pecee kesÀuesu³ee ceeefnleer®eer SkeÀef$ele veeWo þsJeC³eekeÀefjlee JeeHej kesÀuee peelees. Jew³eeqkeÌlekeÀefJeÐeeL³ee¥yeÎue®³ee ceeefnleer®eer veeWo p³eeceO³es kesÀueer peeles l³eeme®e mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe Demes cnCeleele.mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee veeWoer 3 He×leerves þsJelee ³esles.

1. keÀe[&He×le

2. HegefmlekeÀe

3. HeÀesu[j

mebkeÀefuele veeWo Heef$ekesÀleerue veeWoer þsJeC³ee®eer leÊJes :

veeWo, meJe&meeceeJesMekeÀ mebHetCe&, leHeMeerueJeej, De®etkeÀ, Jemlegefveÿ efJeéemeveer³e, JewOe, meÒeceeCe, meesH³ee JemeeO³ee Yee<esle Jee®eC³ee³eesi³e cegÐeeb®³ee mJe©Heele, keÀeuepeerHetJe&keÀ yeveJeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. GHe³egkeÌle yeeyeeR®³eeveeWoer DemeeJ³ee, meelel³e HetCe& DemeeJ³ee. yeeueJee[erHeemetve ceneefJeÐeeue³eeHe³e¥le®³ee meelel³eHetCe& mebkeÀefuele veeWoerDemeleele.

efJeÐeeL³ee¥uee mJele:®es veeWoHe$ekeÀ Heenlee ³eeJes. lemes®e efMe#ekeÀebveer meJe& veeWoer keÀjeJ³eele. mebkeÀefueleveesboHe$ekesÀceO³es keÀesCel³ee ceeefnleer®eer veeWoer DemeeJeer, leer®e mJe©He keÀmes DemeeJes ³eeb®es leb$e mecegHeosMekeÀeueeceeefnle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

ceeefnleer mebkeÀuevee®es ñeesle:

efJeÐeeL³ee¥®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ veeWo -

De. efJeÐeeL³ee¥®eer DeefYe©®eer

ye. DeY³eemeesÊej GHe¬eÀceeleerue menYeeie

keÀ. J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeeOeev³e ¬eÀce

[. Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer

HeeuekeÀ :

De. efJeÐeeL³ee¥®eer keÀewìgbefyekeÀ ceeefnleer

ye. efJeÐeeL³ee¥®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Fefleneme

Meeues³e veeWoer:

De. mebHeeove ®ee®eC³eeb®ee DenJeeue

ye. Flej ®ee®eC³eeb®ee DenJeeue

keÀ. ÒeJesMe / ÒeJesMe jÎ kesÀu³ee®ee DenJeeue

Flej ñeesle:

De. efMe#ekeÀeb®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Yesìer

ye. efMe#ekeÀeves kesÀuesueer efvejer#eCes.

217

mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®es HeÀe³eos:

1. efJeÐeeL³ee¥®eer yeuemLeeves Je keÀcelejlee mecepeleele.

2. efJeÐeeL³ee¥®³ee mebHetCe& J³eeqkeÌleceÊJee®eer DeesUKe nesC³eeme ceole nesles.

3. efJeÐeeL³ee¥yeÎue meJe& ceeefnleer SkeÀef$eleefjl³ee GHeueyOe nesles.

4. efJeÐeeL³ee¥®³ee YeefJe<³ekeÀeueerve J³eJemee³e Jee Dev³e efveJe[er®ee Deboepe keÀjlee ³eslees.

5. efJeÐeeL³ee¥uee mJele:®e DeesUKeC³eeme ceole nesles.

6. Mew#eefCekeÀ Je DeY³eemeHetjkeÀ keÀe³e&¬eÀceeyeÎue Hegve&YejCe oslee ³esles.

7. efJeÐeeL³ee¥®ee efJekeÀeme keÀmee nesle iesuee ns mecepeles.

8. ceboieleer DeO³e³evekeÀlex MeesOetve l³eeb®³eemeeþer GHe®eejelcekeÀ meeOeves þjJelee ³esleele.

9. efJeÐeeL³ee¥®³ee iejpesvegmeej DeO³eeHeveHe×leerle megOeejCee keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles.

10. SkeÀe Meeuesletve efJeÐeeLeea ogmeN³ee MeeUsle peelees lesJne, (yeoueer Peeuesu³ee Heeu³eebmeeþer)

1. veJeerve JeeleeJejCeeMeer mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjleele.

2. efJeÐeeL³ee¥®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeyeÎue peeCetve IesC³eemeeþer GHe³egkeÌle

11. efJeÐeeL³ee¥vee l³eeb®³ee G®®e ceeO³eefcekeÀ Je efMe#eCeemeeþer mecegHeosMeve keÀjC³eemeeþer HeÀe³eosMeerjþjleele.

12. Òe%eeJeeve lemes®e mecem³eeÒeOeeve yeeuekeÀeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles.

13. efJeÐeeLeea keÀu³eeCe efJeYeeieeleerue efJeefJeOe HeoeefOekeÀeN³eebvee DenJeeue osC³eemeeþer veeWo Heef$ekesÀleerueceeefnleer GHe³egkeÌle þjles.

14. efMe#ekeÀ HeeuekeÀ mebIee®es keÀe³e& keÀjleevee HeeuekeÀebvee meefJemlej DenJeeue oslee ³eslees. ®eebieues mebyebOeÒeefmLeefHele nesleele.

15. mebkeÀefuele veeWoHeef$ekeÀe MeeUebmeeþer osKeerue GHe³egkeÌle þjleele. MeeUsleerue Mew#eefCekeÀ Je DeY³eemeHetJe&keÀkeÀe³e&¬eÀceeyeÎue Hegve&YejCe ÒeeHle nesles Je leodvegmeej keÀe³e&¬eÀceele yeoue keÀjlee ³esleele.

mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀ®³ee ce³ee&oe:

1. keÀeUpeerHetJe&keÀ veesboer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

2. Jee{l³ee efJeÐeeLeeamebK³escegUs Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥keÀ[s ue#e osCes keÀefþCe nesles.

3. mebkeÀefuele veeWoHeef$ekesÀleerue veeWoer þsJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ lees mesJekeÀJeie& vesceuee peele veener.

4. efMe#ekeÀeJejerue keÀecee®ee Yeej ³eecegUs Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee¥keÀ[s Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e osCes MekeÌ³e nesle veener.

218

Jew³eeqk

eÌlekeÀ

ceeefn

leer

De. e

fJeÐeeL

³ee¥®es

veeJe

ye. eEu

eies

keÀ. J

eef[ue

eb®es ve

eJe

[. Òe

JesMe ¬

eÀceebk

eÀ

F. p

evcele

eefjKe

HeÀ.

F³eÊ

ee

ie. le

gkeÀ[e

r

efJeÐe

eL³ee

¥®eer He

eée&Ye

tefce

De.I

ej

ye. Me

speej

er

keÀ. m

eeceee

fpekeÀ

Deee

fCe

DeeefL

e&keÀ H

eefjefm

Lelee

r

[. ke

gÀìgbyee

®eer Òe

efle<þ

e

F. Ye

eTyee

fnCeeR®

eer mebK

³ee

HeÀ. I

ejele

erue m

eom³

eeb®eer

Mew#e

efCekeÀ

Heeée

&Yetceer

ie. J³

eJeme

e³e

Mew#e

efCeke

À ceee

fnleer

De. H

etJeea®e

e Meeu

es³e D

enJee

ue

ye. ie

gCe

keÀ. n

pesje

r

ceevem

eMeeð

eer³e c

eeefnl

eer

De. y

egef×ceÊ

ee

ye. D

eefYe©

®eer

keÀ. J

³eeqkeÌl

eceÊJ

e

[. D

eefYeJe

=Êeer

F. D

eefYe³e

espeve

e

HeÀ. m

ecee³e

espeve

Meeefj

jerkeÀ

ceeefn

leer

De. J

epeve

ye. G

b®eer

keÀ. D

eepeej

[. J³

ebie

menM

eeues³e

ceeefn

leer

De. y

eewef×

keÀ

ye. ke

Àuee

keÀ. m

e=peve

Meeru

e

[. m

eeceee

fpekeÀ

(Deve

gYeJe)

J³eeJe

meeef³

ekeÀ c

eeefnl

eerDe

. cen

ÊJeek

eÀeb#e

eHegj

keÀ ce

eefnle

er

De. Ò

eceeefC

ele

®ee®eC

³eeÜe

js

mebkeÀ

efuele

veeWo

Heef$ek

esÀleeru

e Ieì

keÀ

219

6ye2.4 Deelce®eefj$e:

ÒemleeJevee:

J³eeqkeÌleves mJele:efJe<e³eer kesÀuesueer DeefYeJ³eeqkeÌle nes³e.

keÀesCel³eener J³eeqkeÌleceO³es HeefjJele&ve keÀjeJe³ee®es Demesue eEkeÀJee J³eeqkeÌleuee peeCetve IesC³eemeeþer l³ee J³eeqkeÌle®ee¢efäkeÀesve, YeeJevee, efJe®eej F®íe DeekeÀeb#ee F. mecegHeosMekeÀeves peeCetve IesC³eemeeþer®es GÊece meeOeve nes³e.Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ogmeN³eeHes#ee efYeVe Demeles. keÀejCe SkeÀe®e DevegYeJeeefJe<e³eer efYeVe efYeVe J³eeÅkeÌle®ee DeJeyeesOe efYeVeefYeVe Demelees. l³ee ¢äerves mecegHeosMekeÀeme J³eeqkeÌle®es yejs®emes iegCeefJeMes<e Deelce®eefj$eeÜejs Gueie[leele DeeefCecnCetve®e l³ee ¢efäves Deelce®eefj$e ns GÊece meeOeve Deens.

J³eeK³ee:

`J³eeqkeÌleves mJele:efJe<e³eer kesÀuesueer DeefYeJ³eeqkeÌle cnCepes Deelce®eefj$e nes³e.'

Meeues³e ceeie&oMe&vee®³ee ¢äerves Deelce®eefj$e efuenerC³ee®³ee oesve He×leer nes³e.

1. efueefKele Deelce®eefj$e

2. OJeefveefueefKele Je cegefêle Deelce®eefj$e

efueefKele Deelce®eefj$e:

efueefKele Deelce®eefj$eeceO³es 3 ÒekeÀejs veeWoJelee ³esles.

1. cegkeÌle Deelce®eefj$e - J³eeqkeÌleuee / efJeÐeeL³ee¥uee Jeeìsue les lees efuenerlees.

2. mebjef®ele Deelce®eefj$e - efJeÐeeL³ee¥uee keÀener cegÎs efoues peeleele Je l³eeyeeyele Òeefleef¬eÀ³ee efueefnCesDeHesef#ele Demeles. Goe. Slambook.

3. efJeefMeä efJe<e³eemebyebOeer Deelce®eefj$e - efJeÐeeL³ee¥uee efJe<e³e meg®eJeuee peelees Je l³eeJej DeeJe[CeeN³eeJ³eJemee³eemebyebOeer Òeefleef¬eÀ³ee osC³eeme meebefieleues peeles.

OJeveerefueefKele /cegefêle Deelce®eefj$e:

efueefnC³eeHes#ee yeesueC³eeÜejs DeefOekeÀ mHeä ceeb[lee ³esles.

Meyoeb®es G®®eej Je MeyoebJejerue Yeej ³eebcegUs YeeJeveeb®eer peeCeerJe nesles. menpeemenpeer l³eeceO³es yeouekeÀjlee ³esle veener.

Deelce®eefj$ee®es HeÀe³eos:

1. efueefnC³ee®ee ¢efäkeÀesve keÀUlees. (efueefnCeeN³ee®ee)

2. J³eeqkeÌle mJele:®es Deblejbie Gueie[lees. mJele:®³ee Deblejbiee®eer DeefYeJ³ekeÌleer menpe keÀjlees.

3. Deelce®eefj$eeleerue yeeyeeR®eer MeneefveMee Dev³e ceeiee&ves keÀjlee ³esles.

4. J³eeqkeÌle Keepeieer yeeyeer, DeeJe[er-efveJe[er, ceeveefmekeÀ ÜbÜ menpeemenpeer J³ekeÌle keÀjle veener. Hejblegner ceeefnleer Deelce®eefj$eeletve efceUles peer Dev³e meeOeveebÜejs ceeefnleer efceUCes menpe MekeÌ³e vemeles.

220

Deelce®eefj$ee®³ee ce³ee&oe:

1. keÀceer cenÊJee®³ee yeeyeeRvee ÒeeOeev³e/cenÊJe osC³ee®ede mebYeJener Demet MekeÀlees.

2. Òel³eskeÀeuee cece&¢äer Demesue®e Demes veener.

3. efueKeeCekeÀece keÀjCes kebÀìeUJeeCes JeeìCes MekeÌ³e Deens.

4. lJejerle veeWo kesÀueer veener lej efJemej He[C³ee®eer MekeÌ³elee peemle Demeles.

5. J³eeqkeÌleefveÿlee Demeles. (¢efäkeÀesve Je Òeefleef¬eÀ³esceO³es)

6. ceesþîee Je³eesieìebmeeþer®e GHe³egkeÌle Deens.

7. OJeveercegefêle Deelce®eefj$eele leeW[er mJe©Heele J³ekeÌle keÀjC³eeme Ieeyejleele.

6ye2.5 efvejer#eCe:

ÒemleeJevee :

efvejer#eCe ner efJeÐeeL³ee¥®eer ceeefnleer efceUJeC³ee®es leb$e nes³e. ns SkeÀ DeÒeceeefCele meeOeve nes³e. ¿ee efvejer#eCeleb$eecegUs Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjCes menpe MekeÌ³e nesles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Flej J³eeÅkeÌle®³ee Jele&vee®es efvejer#eCekeÀ©ve l³ee®ee DeLe& ueeJele Demelees. Goe. ÒeeceeefCekeÀ, o³eeUt, Fceeveoej F. Hejbleg ns efvejer#eCe DeMeeðeer³eDemeu³eecegUs Flej J³eeqkeÌleceÊJeeyeÎue ®egkeÀer®es efve<keÀ<e& keÀe{ues peeC³ee®ee mebYeJe Demelees. l³eecegUs ceeie&oMe&ve#es$eele keÀece keÀjCeeN³eebvee leb$ee®eer ceeefnleer DemeCes Je ³ee leb$ee®ee keÀewMeu³eHetCe& GHe³eesie keÀjC³ee®eer kegÀJele DemeCesDeeJeM³ekeÀ Deens. efvejer#eCe mJele:®es keÀjlee ³esles. l³ee®eÒeceeCes ogmeN³ee®es osKeerue keÀjlee ³esles.

efvejer#eCe J³eeK³ee:

J³ekeÌleer®es Jele&ve leHeMeerueemen yeejkeÀeF&ves HeenCes cnCepes efvejer#eCe nes³e.''

``ogmeN³eeb®³ee Jele&vee®es efvejer#eCe keÀ©ve l³ee®ee DeLe& ueeJeCes.''

efvejer#eCee®es ÒekeÀej :

DeveewHe®eeefjkeÀ efvejer#eCe : ³ee ÒekeÀej®es efvejer#eCe Del³eble Deefve³ebef$ele, Deefve³eesefpele Je efJemkeÀUerlemJe©Hee®es Demeles. efJeefMeÿ yeeyeeRJej efvejer#eCe keWÀefêle kesÀuesues vemeles. ³ee ÒekeÀejeme®e DeveewHe®eeefjkeÀ efvejer#eCeDemes cnCeleele.

ef®eefkeÀlmeelcekeÀ: yeje®e keÀeU ®eeueCeejs, JeejbJeej efvejer#eCe keÀjeJes ueeieles. ÒeefMeef#ele le%e efvejer#eCekeÀ© MekeÀlees.

ceeie&oefMe&le efvejer#eCe : ¿ee efvejer#eCeeceO³es He[leeUe met®eer Je Heodefve½e³eve ÞesCeer®ee JeeHej kesÀueepeelees. efJeefMeä yeeyeeRJej keWÀêerle Demetve me¢M³e, efve³eesefpele efvejer#eCe Demeles. ÒeefMe#eCee®eer DeeJeM³ekeÀleeDemeles.

DeveeWoerle efvejer#eCe : Ieìvee ®eeuet Demeleevee Je mebHeu³eeveblejner veeWoer kesÀu³ee peele veenerle.

veeWefole efvejer#eCe: Ieìvee ®eeuet Demeleevee Je mebHeu³eeveblej veesboer kesÀu³ee peeleele. DeveeWefole efvejer#eCeeHes#eens DeefOekeÀ efJeéemeveer³e Demeles.

221

efve³ebef$ele efveefj#eCe : efJeefMeÿ HeefjefmLeleer efve³ebef$ele kesÀueer peeles. Goe. ceeveefmekeÀ Òe³eesie MeeUe

He×leMeerj efvejer#eCe: efJeÐeeL³ee¥®es mJeeYeeefJekeÀ Jele&vee®eer veesbo nesles. Goe. menueerceO³es, KesUe®escewoeve, MeeUs®eer ceOeueer megÆer F.

vewmeefie&keÀ efvejer#eCe: ueneve cegueeb®³ee efJekeÀemee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer ³ee®ee GHe³eesie neslees.

menefvejer#eCe : efvejer#ekeÀ ne p³ee J³ekeÌleer®es efvejer#eCe keÀjeJe³ee®es l³ee meesyele efcemeUtve Jeeielees.oesIeebceO³es mebJeeo meeOeuee peelees.

yee¿eefvejer#eCe /Jemlegefveÿ : $e³emLee®³ee YetefcekesÀletve kesÀuesues efvejer#eCe nes³e. keÀeìskeÀesjHeCes, yeejkeÀeF&vesJe vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele kesÀuesues nes³e. efvejer#eCe DevegYeJeer Je ÒeefMeef#ele le%e DemeeJee. J³eeqkeÌleYeso ne efkeÀleernerDemeuee lejer meeceev³e lelJes MeesOeC³eemeeþer GHe³eesie neslees.

Deeblejefvejer#eCe : mJele:®e mJele:®³ee DevegYeJee®es efvejer#eCe kesÀues peeles. mJele:®³ee ceveesJ³eeHeeje®es,DeeHeu³ee ceeveefmekeÀ Ie[ecees[er®es efvejer#eCe kesÀues peeles. ceveesefJeMues<eCe GHe®eejelcekeÀ He×leerle JeeHej kesÀueepeelees. ceveele JeUtve HeenCes Deblece&gKe nesCes ns MekeÌ³e Deens. SKeeÐee J³eeqkeÌle®³ee DeekeÀeb#ee Oew³e&, DeelceefJeéeemet,menveMeeruelee efkeÀleHele Demet MekeÀleele ³ee®ee DeY³eeme keÀjlee ³eslees.

menpe DeveewHe®eeefjkeÀ efvejer#eCe: efJeefMeä IeìveebJej efvejer#eCe keWÀêerle kesÀuesues vemeles. Deefve³ebef$eleJe efJemkeÀUerle mJe©Hee®es Demeles. meeceev³e J³eeqkeÌleves ns efvejer#eCe kesÀuesues Demeles. meew¢M³e vemeles. meeOeveeb®eeGHe³eesie osKeerue kesÀuesuee vemelees. ³ee meboYee&le ÒeefMe#eCe Iesleuesues vemeles. Goe. keÀejKeev³eeleerue He³e&Jes#ekeÀ

efvejer#eCee®es HeÀe³eos:

1. J³eeqkeÌle®³ee cegkeÌle Jele&ve ÒekeÀej®es efvejer#eCe kesÀu³eeme leer®³eeyeÎue efJeéeemeen& ceeefnleer efceUt MekeÀles.

2. J³eeqkeÌle pesJne cegkeÌleJele&ve keÀjles lesJne Kejs J³eeqkeÌleceÊJe efomeles.

3. ueJeef®ekeÀHeCee Demeu³eecegUs keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle efvejer#eCe keÀjlee ³esles.

efvejer#eCee®³ee ce³ee&oe:

1. DeMeeðeer³e efvejer#eCeecegUs ogmeN³eeb®³ee J³eeqkeÌlecelJeeyeÎue ®egkeÀer®es efve<keÀ<e& keÀe{ues peeC³ee®ee mebYeJeDemelees.

2. mecegHeosMekeÀe®es ³ee leb$eeJej ÒeYeglJe Demesue®e Demes veener.

3. ³ee leb$ee®ee keÀewMeu³eHetCe& GHe³eesie keÀjC³ee®eer kegÀJele DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4. veeWoer keÀjle jeefnu³eeme Jele&veekeÀ[s ogue&#e nesles.

5. Òemebie mebHeu³eeJej yeje®e keÀeU JesU iesu³eeveblej veeWo kesÀueer lej efJemcejCe nesC³ee®eer MekeÌ³eleeDeens.

6. efvejer#ekeÀe®³ee YeeJeYeeJevee, DeefYe©®eer, DeefYeJe=Êeer, ¢efäkeÀesve Je keÀuHeveeb®ee l³eeb®³ee efvejer#eCeeJejJe DeLe&efve<HeÊeerJe HeefjCeece neslees.

222

7. SkeÀ®e J³eeqkeÌle efvejefvejeÈ³ee Òemebieer efvejefvejeÈ³ee ÒekeÀej®es Jele&ve keÀjles.

8. Jele&veeceeieerue keÀe³e&keÀejCeYeeJe yeN³ee®eJesUe ve mecepeu³eecegUs ³eesi³e DeLe&efve<HeÊeer keÀjlee ³esle veener.

9. ceesþîee mecetneceO³es efvejer#ekeÀ efJeefMeä J³eeqkeÌleJej ue#e keWÀêerle keÀ© MekeÀle veenerle.

10. J³eeqkeÌleme efvejer#ekeÀeb®³ee GHeefmLeleer®eer peeCeerJe Peeu³eeme leer®es Jele&ve ke=Àef$ece yeveles.

11. efvejer#eCe 100 ìkeÌkesÀ efveoex<e Je Jemlegefve<þ vemeles.

6ye2.6 cegueeKeleer:

ÒemleeJevee :

ceeefnleer peueo Je meÊJej efceUefJeC³ee®es cegueeKele ns Glke=Àÿ meeOeve Deens. cegueeKeleerle ÒeeflemeeokeÀeMeerDeefOekeÀ mebHeke&À meeOelee ³eslees. l³eecegUs ÒeeflemeeokeÀ GÊejs osC³eeme ìeUeìeU keÀjle veener. J³eeqkeÌleceeHeveemeeþerns leb$e JeeHejC³eele ³esles. cegueeKeleerle ÒeeflemeeokeÀekeÀ[tve keÀesCeleer ceeefnleer GHeueyOe keÀ©ve ÐeeJe³ee®eer Deens ³ee®esefve³eespeve keÀjCes iejpes®es Demeles. cegueeKele osCeeN³ee J³eeqkeÌle®³ee YeeJevee efJe®eej l³eeb®³ee DeeJe[erefveJe[er Je l³eeb®esefJe®eej mecepetve Iesleues Heeefnpes. keÀejCe ³eeceO³es ÒeeflemeeokeÀe®³ee ceveele cegueekeÀleerleerue ÒeMveefJe<e³eer keÀener MebkeÀeDemeu³eeme efvejmeve leeye[leesye keÀjlee ³esles.

cegueeKeleer®³ee J³eeK³ee:

ce@keÀesyeer, `cegueeKele cnCepes oesve J³eeqkeÌleceO³es meceesjemeceesj ®eeueuesueer osJeeCeIesJeeCe Jee mebYee<eCeceles Je efJeéeeme ³eebmeyebOeer ogmeN³eeb®eer celes.

ieg[ Je n@ì ³eeb®³ee celes:``cegueeKele ner cegue©Heeves meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³ee®eer Òeef¬eÀ³ee nes³e''

nBìj DeeefCe eEue[ceve:

``cegueeKeleerle oesve DeLeJee DeefOekeÀ J³ekeÌleerceO³es mebJeeo DeLeJee leeW[er Òeeflemeeo Demelees.''

Jeefjue J³eeK³eebJe©ve,

cegueeKele ner SkeÀ meceesjemeceesjerue HeefjefmLeleer Demeles. l³eele cegueeKelekeÀej Je ÒeeflemeeokeÀ ³eeb®³eeceO³esmeeOeC³eele ³esCeeje mebJeeo Demelees. l³eele vewmeefie&keÀ JeeleeJejCeele ÒeMveesÊejeves ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³eeDemeles. cegueeKele ner SkeÀ meeceeefpekeÀ Deeblejef¬eÀ³eeb®eer Òeef¬eÀ³ee Demeles.

cegueeKeleer®es ÒekeÀej :

1. cegkeÌle

2. efveef½ele efoMee vemeuesues

3. ÒeceeefCele

1. cegkeÌle cegueeKeleer :

efJe®eejeme KeeÐe osCeejs ÒeMve efJe®ee©ve Òe³eesp³eevee yeesueles keÀjCes.

efJe<e³eemebyebOeer %eevee®eer Keesueer DeY³eemeueer peeles.

vescekeÀe efJe<e³e Demesue®e Demes veener.

223

2. efveef½ele efoMee vemeuesueer:

mecem³esefJe<e³eer leHeMeerueJeej ceeefnleer efJe®eejueer peeles.

HesMebìmeeþer JeeHejer peeles.

mecem³esefJe<e³eer ceeefnleer osC³eemeeþer Hees<ekeÀ JeeleeJejCe Je DeelceefJeéeeme peeie=le keÀjC³eeme GHe³egkeÌleþjles.

3. ÒeceeefCele cegueeKeleer:

efveef½ele ÒeMve Demeleele.

meKeesue cegueeKeleer Demeleele

eqJn[erDees ìsHe®ee JeeHej kesÀuee peelees.

DeMeeeqyokeÀ mebÒes<eCe kesÀues peeles.

cegueeKeleer®es HeÀe³eos:

1. cegueeKeleercegUs efJe®eejeb®es Deeoeve Òeoeve nesles.

2. cegueeKeleercegUs mecegHeosM³ee®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees.

3. J³eeqkeÌle®³ee efJeOee³ekeÀ keÀe³e&¬eÀceebvee lemes®e GHe¬eÀceMeeruelesuee ieleer osC³eemeeþer cegueeKeleeR®ee GHe³eesieneslees.

4. cegueeKeleerceO³es mecegHeosM³ee®³ee YeeJevee, DeefYeJe=Êeer, DeefYeke=Àleer ceeskeÀUsHeCeeves ÒekeÀì nesleele l³eecegUsl³eeb®es mJeeYeeefJekeÀ J³eeqkeÌleceÊJe mecepeles.

cegueeKeleer®³ee ce³ee&oe:

1. mecegHeosM³ee®eer meJe& efJeOeeves mel³e ceevelee ³esle veener.

2. mecegHeosM³eeyeÎue HetJe&ûe Demesue Je HetJe&mebkeÀefuele ceeefnleer ³eesi³e vemesue lej l³ee®ee HeefjCeece meuueeieejeJejneslees.

3. cegueeKele efkeÀleerner DeveewHe®eeefjkeÀHeCes Iesleueer lejer Òel³e#eele lees DeveewHe®eeefjkeÀ GHe¬eÀce yevelees.mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e mJeeYeeefJekeÀHeCes Jele&ve keÀjerue DeMeer DeHes#ee keÀjCes ®egkeÀer®es þjles.

4. mecegHeosMekeÀeme cegK³e mLeeve Je mecegHeosM³eeme ieewCemLeeve ÒeeHle nesles.

6ye2.7 ie=nYesìer:

ÒemleeJevee:

J³eeqkeÌleceÊJee®³ee Ie[Ceerle kegÀìgbyeeuee HeÀej ceesþs mLeeve Deens.

efJeÐeeL³eeb®³ee yeN³ee®e mecem³eeb®es keÀejCe kegÀìgbyeele meeHe[les cnCetve mebHetCe& ceeefnleer IesC³eemeeþer ie=nYesìcenÊJee®³ee þjleele.

224

ÖeÀe@F&[®³ee celes

Heefnuee Hee®e JeCe&ve yeeuekeÀeme cegK³ele: pes DevegYeJe ³esleele l³eevegmeej J³eeqkeÌleceÊJe Ie[les. cnCetveJ³eeqkeÌleceÊJee®ee yeje®emee Yeeie peeCetve IesC³eemeeþer ie=nYesìer DeeJeM³ekeÀ Demeleele.

ie=nYesìer Iesleevee I³eeJe³ee®eer keÀeUpeer:

1. ie=nYesìerle efJeefJeOe yeeyeeR®es efvejer#eCe keÀjeJes. ceeie&oMe&keÀeves iebYeerj mebm³ee Demeuesu³ee efJeÐeeL³ee¥®³eeIejer JeejbJeej Yesì ÐeeJeer. ceeie&oMe&keÀ Jee Meeues³e meceepemesJekeÀeves mecem³eeûemlee®³ee Iejer peeTve Iej JeHeefjmej ³eeb®ee DeY³eeme keÀjeJee.

2. ie=nYesìerle ceeefnleer Iesleevee DeeHeCe nsjefiejer keÀjerle Deenesle Demes Jeeìlee keÀecee ve³es.

3. ie=nYesìerle J³eeqkeÌle®³ee kegÀìgbyeeleerue J³eeÅkeÌleMeer mebJeeo meeOeleevee MekeÌ³elees mLeeefvekeÀ Yee<es®ee JeeHejkeÀjeJee.

4. ie=nYesìer®ee nslet ne mecegHeosMekeÀe®³ee melele ceveele Demeuee Heeefnpes.

ie=nYesìer®es HeÀe³eos:

1. J³eeqkeÌle®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®es Hewuet mecepeleele.

2. J³eeqkeÌle®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer lemes®e keÀener keÀewìgbefyekeÀ DeeIeele ³eeb®eer peeCeerJe mecegHeosMekeÀeme nesles.

3. J³ekeÌleer®³ee mecem³es®es keÀejCe J³eeqkeÌle®³ee HetJee&³eg<³eeleerue keÀewìgbefyekeÀ HeefjefmLeleerle o[uesues Deens keÀe³ee®ee Deboepe ³eslees.

4. J³ekeÌleer®ee yee¿eJele&ve DeefJe<keÀej DeeefCe JeemleJe ³eeceOeerue Deblej ie=nYesìerves keÀUles.

5. ie=nYesìercegUs J³eeqkeÌle®ee Heefjmej, Mespeejer ³eeb®eer J³eeqkeÌleyeeyele®eer celes peeCetve Ieslee ³esleele.

ie=nYesìer®³ee ce³ee&oe:

1. ie=nYesìerle HeeuekeÀebkeÀ[tve keÀener JesUe DemenkeÀej oMe&Jeuee peelees.

2. ie=nYesìerletve efceUeuesu³ee yeeyeeR®ee efve<keÀ<e&eMeer mebyebOe ueeJeC³eele J³eeqkeÌleefveÿlee ³esT MekeÀles.

3. SkeÀoe®e efouesu³ee ie=nYesìerJe©ve SKeeÐee efve<keÀ<ee&Òele ³esCes IeeF&®es nesles.

6keÀ.3 ceevemeMeeeqm$e³e keÀmeesìîee DeeefCe meeOeves JeeHejleevee HeeUeJe³ee®es veweflekeÀDeeOeej

1. keÀmeesìîeeb®ee JeeHej kesÀJeU ÒeefMeef#ele J³eeqkeÌleves®e keÀjeJee.

2. Òe³eesi³e Je mecegHeosMekeÀ ³eele cewef$eHetCe& veeles DemeeJes.

3. veweflekeÀ yebOeves DeeefCe meb³ece mecegHeosMekeÀeves HeeUCes Del³eble DeeJeM³ekeÀ Demeles. Mew#eefCekeÀ eEkeÀJee J³eeJemeeef³ekeÀ®ee®eC³eebyeÎue iegHlelee HeeUCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

4. Òe³eesp³ee®ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCee®³ee efJe®eej keÀ©ve ®ee®eC³ee osCes DeeJeM³ekeÀ þjles. ³ee meJee¥®eemebyebOe ue#eele OesTve ®ee®eC³ee®eer efveJe[ keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJeer. Goe. HeeM®eel³e osMeele le³eej kesÀuesu³eemeJe& ®ee®eC³ee Yeejleer³e efJeÐeeL³ee¥vee GHe³egkeÌle nesleerue Demes veener.

225

5. keÀesCeleerner ceeefnleer, cegueeKeleer eEkeÀJee ÒeMveeJeueeruee Òeeflemeeo cnCetve efouesueer ceeefnleer iegHle þsJeeJeer. l³ee®ee®eC³eeb®es iegCe kesÀJeU Òe³eesp³eeuee®e meebefieleues peeJesle.

6. ®ee®eCeer keÀe³e&eqvJele keÀjleevee Heg{erue meJe& ieesäeR®ee leHeMeerueJeej DeY³eeme keÀjeJee.

1. ®ee®eCeermeesyele keÀe³e&HegefmlekeÀe DemeeJeer.

2. keÀe³e&HegefmlekesÀle ®ee®eCeer osC³ee®eer He×leer.

3. ®ee®eCeer®eer j®evee

4. ÒeceeefCekeÀjCe

5. iegCeeb®ee DevJe³eeLe&

7. Òe³eesp³eebvee ®ee®eCeer®es mJe©He, JesU, F. mebyeOeer, met®evee ÐeeJ³eele Je veblej®e ®ee®eCeer ÐeeJeer.

8. mecegHeosMekeÀeves eEkeÀJee ®ee®eCeer osCeeN³eeves p³ee ®ee®eCeer®³ee DebceueyepeeJeCeerle DeeHeCe le%e Demet leer®e®ee®eCeer ÐeeJeer.

9. ®ee®eCeer ÐeeJe³ee®³ee efþkeÀeCeer JeeleeJejCe Je YeeweflekeÀ megefJeOee ³eesi³e DemeeJes.

10. keÀmeesìîeeb®eer peeefnjeleyeepeer ve keÀjlee J³eeJemeeef³ekeÀ J³eeqkeÌleHegjlee®e l³eeb®ee GHe³eesie ce³ee&efole DemeeJee.

11. keÀmeesìîeebyejesyej keÀe³e& HegefmlekeÀe DemeeJeer l³eele keÀmeesìîee osC³ee®eer He×le, j®evee, ÒeceeefCekeÀjCe,iegCeeb®ee DevJe³eeLe& F. ceeefnleer efJemle=leHeCes efouesueer DemeeJeer.

6(ye) Je (keÀ).4 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1.meceepeefceleer leb$ee®ee GHe³eesie õö meeþer keÀjleele.

1. J³eeqkeÌle®³ee DeefYe©®eer®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer

2. J³eeqkeÌle®³ee mecetnebleie&le HejmHejmebyebOe keÀUC³eemeeþer

3. J³eeqkeÌle®³ee yegef×ceÊes®es ceeHeve keÀjC³eemeeþer

2. SKeeÐee efJeÐeeL³ee¥®³ee yeeyeleerle meJe& ceeefnleer®es keÀeUpeerHetJe&keÀ mebHetCe& DevJes<eCe cnCepes J³eeqkeÌleDeY³eeme Demescele ³eeves J³ekeÌle kesÀues Deens.

1. ì@keÌmeuej

2. yee@veer n@ceueceve

3. efJeu³ece ieg[

3. mebkeÀefuele veeWo Heef$ekesÀ®es oesve GHe³eesie efuene.

4. Deelce®eefj$ee®³ee oesve ce³ee&oe efuene.

226

6(ye) Je (keÀ).5 meejebMe

mecegHeosMekeÀeme efJeefJeOe ceevemeMeeðeer³e keÀmeesìîee Je leb$eeb®ee JeeHej DeefleMe³e keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJeeueeielees. mecegHeosM³eele efoMee oMe&JeC³eemeeþer l³ee®es mecem³ee efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ner leb$es ceoleveermeþjleele. Òel³eskeÀ keÀmeesìer®es leb$ee®es HeefjHetCe& %eeve mecegHeosMekeÀeme DemeCes les Del³eble DeeJem³ekeÀ Deens. J³eeqkeÌlemepeeCetve IesC³eeme ¿ee ®ee®eC³ee GHe³egkeÌle þjleele. efJeÐeeL³ee¥vee ceeie&oMe&ve keÀjC³eemeeþer ¿ee efJeefJeOe ®ee®eC³eeb®eeJeeHej nesT MekeÀlees.

6(ye) Je (keÀ).6 mJeeO³ee³e ÒeMve

1. J³ekeÌleer®³ee DeY³eemee®eer iejpe Je HeÀe³eos mHeä keÀje. ³ee nsletves mebkeÀefuele keÀjeJe³ee®³ee ceeefnleer®esÒekeÀej mHeä keÀje.

2. meceepeefceleer ®ee®eC³eeb®es ÒekeÀej mHeä keÀje. Je l³eeb®³ee ceeie&oMe&veeleerue GHe³eesie mHeä keÀje.

3. ìerHee efuene

1. peerJeve Je=Êeeble He×leer

2. cegueeKeleer

3. ie=nYesìer

4. efvejer#eCe.

‡‡‡

227

IeìkeÀ - 7 (De)

mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&, leÊJes, O³es³es DeeefCe mecegHeosMevee®esÒekeÀej

(Counselling - concept meaning, principles, Goals & Types of Coun-

selling)

IeìkeÀ j®evee

7De.1 GefÎäs

7De.2 ÒemleeJevee

7De.3 mecegHeosMeve mebkeÀuHevee, DeLe&

7De.4 mecegHeosMevee®eer leÊJes

7De.5 mecegHeosMevee®eer O³es³e

7De.6 mecegHeosMevee®es ÒekeÀej


7De.8 meejebMe


7De.1 GefÎäs

1. mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀjCes.

2. mecegHeosMevee®eer leÊJes mHeä keÀjCes

3. mecegHeosMevee®eer O³es³es mHeä keÀjCes

4. mecegHeosMevee®³ee ÒekeÀejeb®es JeCe&ve keÀjCes.

7De.2 ÒemleeJevee

efJeÐeeL³ee&uee Demeuesu³ee mecem³ee pesJne efJeÐeeLeea eEkeÀJee J³ekeÌleer mJele: mees[efJeC³eeyeeyele efveCe&³e IesTMekeÀle veenerle. lesJne l³ee J³ekeÌleeruee efJeÐeeL³ee¥uee mJele:®eer mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢efäves J³ekeÌleer®eer yeuemLeeves,meeceL³e&, #ecelee DeeefCe GCeerJee, keÀcelejlee ³eeb®eer peeCeerJe keÀ©ve osC³eemeeþer J³ekeÌleeruee mecegHeosMevee®eer iejpeDemeles.

228

mecegHeosMeve ns ceeie&oMe&vee®es SkeÀ Debie Deens. mecegHeosMeveeefMeJee³e ceeie&oMe&ve DeLe&HetCe& nesT MekeÀleveener. ceeie&oMe&ve ns meecegefnkeÀ efjl³eener keÀjlee ³esles. Hejbleg mecegHeosMevee®es lemes veener les Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e osTve®eefoues peeles. ceeie&oMe&veele efveCe&³e keÀmee I³eeJee ns efJeÐeeLeea pejer þjefJele Demeuee lejer mecegHeosMeve cee$e efJeÐeeL³ee¥ceO³esefveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee efvecee&Ce keÀjles. mecegHeosMeve ns ceeie&oMe&vee®es leb$e Demeles. ceeie&oMe&veeceO³es mecegHeosMeveDemeles. ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®ee lees SkeÀ Yeeie Demelees. mecegHeosMevee®eer leÊJes, O³es³es, ÒekeÀej ³ee®eener DeY³eeme ³eeIeìkeÀebleie&le keÀjC³eele Deeuee Deens.

7De.3 mecegHeosMeve mebkeÀuHevee, DeLe&

efJeÐeeL³ee¥Heg{s DemeCeeN³ee mecem³eeb®eer GkeÀue keÀjC³ee®³ee nsletves mecegHeosMekeÀ (meuueeieej) DeeefCe efJeÐeeLeea³eeleerue mebYee<eCe cnCepes®e mecegHeosMeve nes³e. Mew#eefCekeÀ Òeieleer, DeY³eemeeleerue De[®eCeer, DeeefLe&keÀ De[®eCeer,efMe#eCe¬eÀce eEkeÀJee J³eJemee³e efveJe[ meeceeefpekeÀ mebyebOe, keÀewìgbefyekeÀ celeYeso F. yeeyele efJeÐeeL³ee&uee /J³ekeÌleerueemecem³ee Demeleele.

³ee ÒeMveebbkeÀ[s, mecem³eebkeÀ[s JesUer®e ue#e ve efou³eeme l³eeceOetve DeefOekeÀeefOekeÀ peefìue ÒeMve efvecee&CenesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. ³ee ÒeMveeb®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³eekeÀjerlee meecegefnkeÀ leb$ee®ee GHe³eesie nesle veener.mecegHeosMeveeves®e ns ÒeMve ÒeYeeJeerHeCes megìt MekeÀleele. kesÀJeU ÒeMve megìues keÀer Peeues ner mecegHeosMevee®eer ce³ee&oevemetve DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀjC³ee®es keÀe³e& mecegHeosMeve keÀjerle Demeles.

``mecegHeosMeve cnCepes®e J³ew³eeqkeÌlekeÀ, Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ mecem³eeb®es meJe& cenÊJee®eer meceHe&keÀleL³es ue#eele IesTve, l³eeb®es efJeMues<eCe keÀ©ve GHee³e MeesOeC³eemeeþer kesÀuesues J³eeqkeÌleefJeefMeä Je Jew³eeqkeÌlekeÀmenkeÀe³e& nes³e. mecegHeosMeveeceO³es yengleskeÀ JesUe lep%e, MeeUe, meceepe, Flej ñeesle DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ cegueeKeleer®³eemenkeÀe³ee&ves meuueeLeeauee mJele: efveCe&³e IesCes efMekeÀefJeues peeles.''

- ieg[ (Good) (1945) MeyokeÀes<e

mecegHeosMeve ner meceesjemeceesjerue veelesmebyebOee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. p³eeceO³es mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³eeoesIeeb®eerner Jee{ nesles.

- ©Le mì@ie

Arbunkle (DejyebkeÀue) ³eebveer mecegHeosMeveeyeÎue leerve cegÎs meebefieleues Deensle.

1. mecegHeosMeve ner oesve J³ekeÌleerceOeerue Òeef¬eÀ³ee Deens.

2. J³ekeÌleerves l³ee®³ee mecem³ee mJeeJeuebyeveeves mees[JeeJ³eele ne mecegosMevee®ee cegK³e nslet Deens.

3. mecegHeosMeve ns J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe Iesleuesu³ee J³eeqkeÌle®es J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³e& Deens.

``mecegHeosMeve cnCepes J³ekeÌleeruee mJele:yeÎue Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeleerue Jele&ve efJe<e³ekeÀ ÒeYeeJeekeÀ[sHeesn®eJeC³ee®³ee ceeie&e efJe<e³eer peeCetve IesC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjCes. mecegHeosMeve J³ekeÌleeruee DeeHeu³ee Jele&vee®³eeJ³eeqkeÌleiele DeLe& ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer Je YeefJe<³ekeÀeueerve Jele&CegkeÀer meeþer keÀener O³es³es Je cetu³es efJekeÀefmelekeÀjC³eemeeþer mHeä menkeÀe³e& keÀjCes.

-yuee@keÀj (1966) Blocker

229

``mecegHeosMeve cnCepes efveef½ele mebj®evee Demeuesu³ee HejJeeveieeroMe&keÀ veelesmebyebOe nes³e, pees ûeenkeÀeueeSkeÀe ÒeceeCeele mJele:®es DeekeÀueve mebHeeove keÀjC³eele HejJeeveieer oslees Je J³ekeÌleeruee l³ee®³ee veJeerve GÂesOevee®³eeÒekeÀejele mekeÀejelcekeÀ HeeJeues G®eueC³eemeeþer meceLe&ve yeveefJelees.''

- keÀeue& je@peme& (carl Rogers)

``mecegHeosMeveeceO³es meJe& ÒekeÀej®³ee J³eeqkeÌleiele HeefjefmLeleer®ee meceeJesMe neslees. p³eeceO³es SkeÀe J³ekeÌleeruee(meuueeLeeauee) mJele:Meer Je l³ee®³ee He³ee&JejCeeMeer ÒeYeeJeerHeCes mecee³eespeve keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& kesÀues peeles.''

-je@yeervmeve (Robinson)

mecegHeosMeve cnCepes J³ekeÌleer®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer MeeUs®³ee eEkeÀJee mebmLes®³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ ñeesleeb®eeJeeHej keÀjCes nes³e.''

- ncÒes Je ìskeÌmeuej (Humphry & Traxler)

Lees[keÌ³eele,

efJeÐeeL³ee&®³ee/meuueeLeea®³ee Heg{s DemeCeeN³ee, mecem³eeb®eer GkeÀue nesC³ee®³ee ¢efäves (nsletves) meuueeieejDeeefCe meuueeLeea ³eeleerue J³ekeÌleeriele mebYee<eCe cnCepes mecegHeosMeve nes³e.

jsve (wren) ³ee®³ee celes

"counselling is a dynamic & purposeful relationship between the peoplein which there is always mutual participation by the counsellor and the stu-dents with the focus upon self-classification and self determination by stu-dent."

Jeesmeyeie& (Wolberg) ®³ee celeevegmeej ``mecegHeosMeve ne SkeÀ cegueeKeleer®ee ÒekeÀej Demetve l³eeleûeenkeÀeme HetCe& mecepeC³eemeeþer ceole kesÀueer peeles. l³eevegmeej JeeleeJejCe DeLeJee mecee³eespeve keÀjC³eele ³esCeeN³eeDe[®eCeer®es efvejekeÀjCe kesÀues peeles.''

mecegHeosMeve ner SkeÀ meuueeLeea Je mecegHeosMekeÀ ³eeleerue Keepeieer cegueeKele Demeles.

7De.4 mecegHeosMevee®eer leÊJes (Principles of Counselling)

mecegHeosMeve ns Heg<keÀUMee leÊJeebJej DeeOeejerle kesÀues peeles leer leÊJes ³ee ÒeceeCes -

1.mecegHeosMeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Demetve leer meeJekeÀeMe ®eeueCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens. ns mecegHeosMekeÀeueeceeefnle DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns leÊJe mecepeues veener lej l³ee®ee HeefjCeece cnCepes mecegHeosMekeÀeuee vewjeM³eDeLeJee Keble efvecee&Ce nesT MekeÀles.

2. mecegHeosMeve ns meJee¥meeþer Demeles. MeeUs®³ee meboYee&le yeesuee³e®es Peeu³eeme MeeUsleerue meJe&®e efJeÐeeL³ee¥veemecegHeosMeve ueeieles les kesÀJeU mecem³ee ûemle Je efJeMes<e efJeÐeeL³ee¥meeþer®e Demeles Demes veener. MeeUsleerue mecegHeosMevens GHe®eejelcekeÀ mJe©HeeHes#ee peemle efJekeÀemeelcekeÀ DeeefCe ÒeefleyebOeelcekeÀ mJe©Hee®es Demeles.

3. mecegHeosMeve ns efveef½ele DeMee ie=efnlekeÀeJej DeJeuebyetve Demeles.

230

De) peieeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mJele: efJe<e³eer®eer peyeeyeoejer eqmJekeÀejC³eeme me#ece Demeles.

ye) ueeskeÀMeener®³ee leÊJeeÒeceeCes Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ceeie& efveJe[C³ee®ee DeefOekeÀej Demelees.

4. mecegHeosMeve cnCepes kesÀJeU meuuee osCes veJns

5. mecegHeosMekeÀeves meuueeLeea J³ekeÌleeryeÎue Deeoj yeeUieuee Heeefnpes DeeefCe meuueeLeea J³ekeÌleer peMeerDemesue lemee efle®ee eqmJekeÀej kesÀuee Heeefnpes.

6. mecegHeosMeve cnCepes ûeenkeÀemeeþer efJe®eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee veJns, lej ûeenkeÀebMeer efJe®eej efJeefvece³ekeÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. mecegHeosMeve ns ûeenkeÀeuee v³ee³e efJe®eej mejCeermeeþer MekeÌleer osles DeLeJee v³ee³eefJe®eejeLeer kegÀJele efvecee&Ce keÀjles.

7. mecegHeosMeve cnCepes mecem³ee efvejekeÀjCe (Problem solving) veJns lej ³eele mecegHeosMekeÀmecem³ee ûemle J³ekeÌleeruee l³ee®³ee mecem³es®es GÊej, GHee³e MeesOeC³eele menkeÀe³e& keÀjlees.

8. mecegHeosMeve cnCepes kesÀJeU cegueeKele veener, lej ûeenkeÀeuee l³ee®³ee ceeieCeerÒeceeCes l³eeuee mJele:ueemecepetve IesC³eeyeeyele efJekeÀeme keÀjCes, l³eeyeeyele l³eeb®³eeMeer mebYee<eCe keÀjCes ns nes³e.

9. mecegHeosMekeÀeves J³ekeÌleerYesoe®es IeìkeÀ efveoxefMele keÀ©ve J³ekeÌleeruee leer J³ekeÌleer FlejebHes#ee keÀMeer efvejeUerDeens ns ue#eele DeeCetve Ðee³euee nJes.

10. mecegHeosMekeÀeves meuueeLeeauee cegkeÌle ef®eefkeÀlmee, meceer#eCeemeeþer le³eej kesÀues Heeefnpes Je mJe-meceer#eCeemeeþer le³eej jeefnues Heeefnpes.

11. mecegHeosMekeÀeves megefJeOee HegjefJeCeeje' eEkeÀJee SkeÀ mene³³ekeÀ' (catalyst) cnCetve peyeeyeoejerHeej Hee[e³euee nJeer. l³eeves mecegHeosMekeÀ meuueeLeea ³ee veel³ee®ee eqmJekeÀej keÀ©ve meuueeLeeauee mJele:uee mecepetveIesC³eele, mJele:®ee MeesOe IesC³eele mene³³e kesÀues Heeefnpes. ce@keÀ[sefveDeue (Mc.Daniel) DeeefCe MeHeÌìue(Shaftal) ³eebveer mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eer keÀener leÊJes meebefieleueer Deensle leer KeeueerueÒeceeCes :-

De) mJeerke=Àleer (Principle of Acceptance):

ûeenkeÀ SkeÀ J³ekeÌleer Deens DeeefCe l³ee®³eeMeer SkeÀ J³ekeÌleer cnCetve Deeblejef¬eÀ³ee ÒemLeeefHele keÀ©ve l³ee®³eeJ³eeqkeÌleceÊJee®ee Je nkeÌkeÀeb®ee mecegHeosMekeÀeves Deeoj kesÀuee Heeefnpes.

ye) Deeoj (Principle of respect for the Individual):

mecegHeosMekeÀeves J³ekeÌleer®³ee YeeJeYeeJeveeb®ee Deeoj kesÀuee Heeefnpes. l³ee®ee Deeoj keÀjCes ns mecegHeosMevee®esDeeJeM³ekeÀ Debie nes³e.

keÀ) HejJeeveieer /ceeskeÀUerkeÀlee (Principle of permissiveness):

mecegHeosMeve cnCepes Demee mebyebOe keÀer p³eele DeeMeeJeeoe®ee efJekeÀeme neslees. Je JeeleeJejCe J³ekeÌleerueeDevegketÀue Jne³euee ueeieles DeeefCe meJe&efJe®eej ÒeJeen mecegHeosMevee®³ee meeHes#e mebyebOeeb®ee mJeerkeÀej keÀjleele.

[) J³ekeÌleermeesyele efJe®eejleÊJe (Principle of Thinking with the Individual):

mecegHeosMeve ner Òe¬eÀer³ee J³ekeÌleer®³ee meesyele efJe®eej keÀjC³eeuee ÒeeOeev³e osles. keÀMeemeeþer efJe®eej keÀjeJe³ee®ee

231

DeeefCe keÀe efJe®eej keÀjeJe³ee®ee ³ee oesve ieesäerle HeÀjkeÀ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. meuueeLeeA®³ee efJe®eejebyejesyejpeeCes Je meuueeLeea®³ee YeesJeleeue®³ee mekeÌleer®ee efJe®eej keÀjCes ner mecegHeosMekeÀe®eer cegK³e YetefcekeÀe Demeueer Heeefnpes.

F) ueeskeÀMeener DeeoMee&Meer meelel³e (Principle of consistency with ideals of De-

mocracy):

mecegHeosMevee®eer meJe& leÊJes ueeskeÀMeener DeeoMee&Meer efveie[erle Deensle. SKeeÐee J³ekeÌleer®ee eqmJekeÀej keÀjCes,efle®³ee YeeJeveeb®ee Deeoj keÀjCes l³eeb®³ee DeefOekeÀejeb®ee Deeoj keÀjCes ns ueeskeÀMeener®es DeeoMe& Deensle. mecegHeosMevee®eerÒeef¬eÀ³ee ner J³ekeÌleerYesoe®ee eqmJekeÀej keÀjles.

F&) DeO³e³evee®es /DeY³eemee®es leÊJe (Principle of Learning):

mecegHeosMevee®es meJe& efJe®eej ÒeJeen, mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esle DeO³e³eve leÊJeebvee ceeveleele.

7De.5 mecegHeosMevee®eer O³es³e / DeLeJee nslet / GÎsMe (Goals of counselling or

purpose)

1. mekeÀejelcekeÀ ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebHeeove (Achievement of positive mental

health):

pesJne SKeeÐee J³ekeÌleerle Flejebmeesyele DeLe&HetCe& JeeieC³ee®eer #ecelee Demeles, lemes®e leer meceeOeeveHetCe&peerJeve peieles lesJne l³ee J³eeqkeÌlekeÀ[s mekeÀejelcekeÀ ceeveefmekeÀ Deejesi³e Deens Demes mecepeues peeles. mecegHeosMevee®esSkeÀ O³es³e cnCepes l³ee J³ekeÌleerJej Flejebveer Òesce kesÀues Heeefnpes Je leer DeeJe[leer Demeueer Heeefnpes. ³ee efmLeleerHe³e¥lemeuueeL³ee&me (mecegHeosM³eeme) DeeCeues Heeefnpes.

2. mecem³ee efvejekeÀjCe (Proplem resolution):

mecem³ee Demeuesu³ee J³ekeÌleeruee keÀþerCe Òemebieeletve eEkeÀJee mecem³esletve yeensj keÀe{Ces ns SkeÀ cenÊJee®esO³es³e mecegHeosMevee®es Deens. l³ee mecem³esletve yeensj He[C³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjeJes Hejblet l³ee J³ekeÌleerves mJele:®emecem³esletve yeensj He[Ces DeeJeM³ekeÀ Deens ns ue#eele þsJeeJes.

3. efveCe&³e #ecelesmeeþer mecegHeosMeve (Counselling for decision Making):

peerJeveeceO³es ³eMeemeeþer ³eesi³e DeeefCe JesUer®e efveCe&³e IesC³ee®eer #ecelee DemeCes ns Del³eble cenÊJee®es Je(Crucial) efveCee&³ekeÀ Demet MekeÀles. mecegHeosMevee®es cenÊJee®es O³es³e cnCepes J³ekeÌleeruee, mJele:®es efveCe&³eI³ee³euee mJeeJeuebyeer yeveefJeCes mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee&uee (mecegHeosM³eeme) DeeJeM³ekeÀ leer meJe& ceeefnleer HegjJeeJeereEkeÀJee mecegHeosM³ee®eer O³es³es mHeä keÀjeJeer. Hejbleg efveCe&³e cee$e meuueeLeeaves®e (mecegHeosM³eeme®e) I³ee³e®ee Demelees.

4. J³eeqkeÌleiele HeefjCeecekeÀejlesle megOeejCee (Improving personal effectiveness)

peer J³ekeÌleer mJele:®³ee ÒeyeU F®íe, GÊespekeÀ MekeÌleer (impulses) efve³ebef$ele keÀjC³eeme me#eceDemeles, me=peveMeerue efjl³ee efJe®eej keÀjles, DeeefCe p³ee J³ekeÌleerceO³es mecem³ee DeesUKeC³ee®eer, mecem³es®eer mHe<ìleekeÀjC³ee®eer DeeefCe mees[efJeC³ee®eer #ecelee Demeles l³eeme HeefjCeecekeÀejkeÀ J³ekeÌleer cnCeleele. J³ekeÌleer®³ee (meuueeLeeA®³ee)J³eeqkeÌleiele HeefjCeecekeÀejlesle megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCes ns mecegHeosMevee®es O³es³e Deens.

232

5. HejerJele&veeme (yeoueeme) menkeÀe³e& (Help change):

efJekeÀemeekeÀjerlee HeefjJele&ve ne DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Deens. mecegHeosMeveecegUs J³ekeÌleer®³ee DeefYeJe=Êeer, DeJeyeesOeJe J³eeqkeÌleceÊJeeceO³es yeoue nesC³eeme ceole nesles.

6. Jele&vemegOeej (Behaviour Modification):

Jele&veeceO³es megOeejCee keÀjC³eeme meene³³e keÀjCes ne SkeÀ mecegHeosMevee®ee nslet nes³e. HeefjCeecekeÀejkeÀDeeefCe ³eesi³e mecee³eespeveemeeþer oes<e³egkeÌle Jele&ve keÀe{tve ìekeÀCes DeeefCe DeO³e³eve DeHesef#ele Jele&ve þsJeCes iejpes®esDemeles. ¿ee yeeyeer Jele&ve megOeejCee keÀjleebvee keÀjeJ³ee ueeieleele.

7. DecesefjkeÀve mee³ekeÀe@uee@peerkeÀue DemeesefmeSMeve vegmeej mecegHeosMevee®eer O³es³es nslet:

De) mJele:®³ee #ecelee, ÒesjCeee Je mJele: DeefYeJe=Êeer ³ee yeeyeleerle ûeenkeÀeves (efJeÐeeLeea /meuueeLeea/mecegHeosM³e) JemletefmLeleer®ee eqmJekeÀej keÀjeJee cnCetve l³eeme ceole keÀjCes.

ye) ûeenkeÀeÜeje l³eeb®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je J³eeJemeeef³ekeÀ JeeleeJejCeeMeer leeefke&ÀkeÀ¢äîee ³eesi³eSkeÀlee mLeeefHele nesCes (³ee®ee DeLe& ûeenkeÀ megmecee³eesefpele nesCes.)

keÀ) meceepeeves Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀjkeÀe®es leÊJe Je l³ee®ee meceepe, J³eJemee³e peiele Je l³ee®³eeMeer DemeuesueemeboYe& mJeerkeÀejCes.

[) mJele:®eer yeuemLeeves Je v³etvelee (keÀcelejlee) ³eeb®es J³ekeÌleeruee mec³ekeÀ, mHeä Je JeemleJe oMe&veIe[Jetve DeeCeCes.

F) J³ekeÌleer DeeefCe meeceeefpekeÀ Heefjmej ³eele megmebJeeo efvecee&Ce keÀjCes.

8. efueDeesvee ìe³euej (Leona Tyler):

³eeb®³ee celes mecegHeosMevee®es O³es³e J³ekeÌleerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCes vemetve peerJeveeuee meeceesjs peeC³eemeeþermJele:peJeU Demeuesu³ee meeOeve meecegûeer®ee (#ecelee, yeg×er, %eeve, keÀewMeu³es F.) GHe³eesie keÀjC³eeme J³ekeÌleermemeceLe& yeveefJeCes nes³e.

9. [bmecetj DeeefCe efceuej (Dunsmoor & Miller) ³eeb®³ee celes mecegHeosMevee®eer O³es³es /nslegKeeueerue ÒeceeCes:

1. efJeÐeeL³ee&uee mJele:uee mee¿e keÀjC³eeme mee¿e keÀjCes.

2. ³eMemJeer nesC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥uee DeeJeM³ekeÀ yeeyeeR®eer ceeefnleer osCes.

3. efJeÐeeLeea ne efMe#ekeÀ ³eeb®³eeceO³es HejmHej meecepem³e efvecee&Ce keÀjCes.

4. J³ekeÌleeruee mJele:®³ee mecem³ee mJele: mees[efJeC³eeme ceole keÀjCes.

5. mJele:®eer DeefYe©®eer, Hee$elee, #ecelee, keÀue DeeefCe mebOeer ³eeyeeyele Heefj®e³e keÀ©ve IesC³eeme efJeÐeeL³ee&ueemeene³³e keÀjCes.

6. efJeefMe<ì #ecelee DeeefCe ³eesi³e DeefYeJe=Êeer efJekeÀemeeme efJeÐeeL³ee¥uee Òeeslmeenve osCes

233

7. efJeÐeeL³ee¥me DeefOekeÀeefOekeÀ Mew#eefCekeÀ mebHeeove (attainment) keÀjC³eemeeþer ÒesjCee osCes.

8. efJeÐeeL³ee¥me Mew#eefCekeÀ Je J³eJemeeef³ekeÀ efveJe[ermeeþer ³eespevee DeeKeC³eeme ceole keÀjCes.

7De.6 mecegHeosMevee®es ÒekeÀej (Types of Counselling)

De) mecegHeosMeve cegueeKele He×leer vegmeej ÒekeÀej:

1. efveoxefMele eEkeÀJee DeeosMekeÀ mecegHeosMeve (Directive Counselling): F&. peer. efJeu³ecemeve(E.G. Willamson) ne ³ee efJe®eej ÒeCeeueer®ee ÒecegKe HegjmkeÀlee& nes³e:

mecegHeosMekeÀeves mecegHeosMeve - cegueeKeleerle DeefOekeÀeefOekeÀ efveoxMeve keÀjeJes. J³ekeÌleer®³ee /efJeÐeeL³ee¥®³eemecem³ee mees[efJeC³ee®ee ceeie& efveef½ele keÀjeJee, cegueeKeleer ceO³es ³ee ceeiee&®eer ®e®ee& keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee meuueeÐeeJee Demes ³ee He×leerle DeHesef#ele Demeles. Lees[keÌ³eele mecegHeosMekeÀ keWÀefêle mecegHeosMeve cegueeKele cnCepesefveoxefMele eEkeÀJee DeeosMekeÀ eEkeÀJee efoMeeoMe&keÀ DeLeJee GHe®eejelcekeÀ mecegHeosMeve (Directive) He×leer nes³e.

2. DeefveoxefMele efkeÀJee DeveeosMekeÀ mecegHeosMeve / DeeefoMeeoMe&keÀ Devegceleer oMe&keÀ mecegoosMeve (Non

Directive counselling):

keÀeue& je@pej (Carl Rogers) ne ³ee efJe®eej ÒeCeeueer®ee HegjmkeÀlee& ceeveuee peelees. ³ee He×leerleefJeÐeeL³ee¥®eer YetefcekeÀe ÒecegKe Demetve mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe og³³ece mJe©Hee®eer Demeles. efJeÐeeLeea nUt nUtHekeÌJelee Je mecee³eespevee®³ee efoMesves Òeieleer keÀjlees DeeefCe lees mJele: efveCe&³e IesC³ee®eer peyeeyeoejer eqmJekeÀejleesmJele:®ee ceeie& MeesOelees.

3. mecevJeef³ele mecegHeosMeve (Electic counselling):

SHeÀ. meer. Leesve& (F.C. Thorn) ne ³ee He×leer®ee Hegjmke=Àlener³e efveoxefMele DeeefCe efveoxefMele He×leer®eemecevJe³e meeOeCeejer ner He×leer Deens. efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³esvegmeej, l³eeb®³ee menkeÀe³ee&vegmeej ³eesi³e He×leermecegHeosMekeÀeves JeeHejeJeer. efJeefMeä He×leer®ee Deeûen Oe© ve³es DeMeer ³ee efceÞeHe×leer®eer (mecevJeef³ele mecegHeosMevee®eer)YetefcekeÀe Deens. ³ee He×leerle efveoxefMele Je DeefveoxefMele mecegHeosMeveeleerue oes<e Je $egìer keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elvekesÀuesuee Demelees. mecegHeosMekeÀeuee Je meuueeLeeauee oesIeeb®³ee ³eesi³elee ³ee He×leerle keÀUtve ³esleele.

* (ìerHe - Jejerue ÒekeÀeje®ee meefJemlej DeY³eeme ³ee®e ÒekeÀjCeele 7 (F) ³ee IeìkeÀele kesÀuee Deens.efJeÐeeL³ee¥veer lees meboYe& HeneJee.)

ye) mecegHeosMevee®³ee #es$eevegmeej mecegHeosMevee®es ÒekeÀej:

1. Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeve (Educational Couselling):

DeY³eeme¬eÀce efveJe[ermeeþer efJeÐeeL³ee¥vee meene³³e keÀjC³eemeeþer Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeve keÀe³e& keÀjles.efJeefJeOe DeefYeJe=Êeer, #ecelee DeeefCe vewmeefie&keÀ DeefYeJe=Êeer ³ee meboYee&le efJeÐeeL³ee¥uee Mew#eefCekeÀ mecegHeosMeve kesÀuespeeles. efMe#eCeemebyebOeer mecem³ee mees[efJeC³eele J³ekeÌleeruee menkeÀe³e& kesÀues peeles.

2. J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMeve (Vocational counselling):

³eesi³e J³eJemee³e efveJe[Ces eEkeÀJee l³ee®eer le³eejer keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMeve menkeÀe³e& keÀjles.

234

J³eJemee³ee mebyebOeer efvece&³e Del³eble cenÊJee®eer yeeye Deens. l³eecegUs l³eekeÀ[s Keeme ue#e HegjefJeCes DeeJeM³ekeÀ DemelesDev³eLee Demecee³eespeve eEkeÀJee meceeOeeve efvecee&Ce nesles.

3. ceevemeMeeðeer³e mecegHeosMeve eEkeÀJee J³eeqkeÌleceÊJeemeeþer mecegHeosMeve (Psychological coun-

selling or counselling for personality):

bbbJew³eeqkeÌlekeÀ eEkeÀJee YeeJeefvekeÀ mecem³eebJejerue GHee³e ns J³eeqkeÌleceÊJe eEkeÀJee ceevemeMeeðeer³e mecegHeosMevenes³e. Goe. efce$ee®eer keÀcelejlee, SkeÀìsHeCee v³egveieb[ F. meeþer GHe®eej kesÀues veener, lej l³eeb®ee Meeues³epeerJeveeJej HeefjCeece neslees Je ieeWOeUuesueer, efvejeMee Demecee³eesefpele, ceeveefmekeÀ efmLeleer efvecee&Ce nesles. ceevemeMeeðeer³emecegHeosMeve ³ee meb%es®ee JeeHej ÒeLece Deej. [yuet. JneFì ³eebveer kesÀuee. l³eele mecegHeosMekeÀ ne [e@keÌìj eEkeÀJeeGHe®eejlep%e ³eeb®³ee ÒeceeCes Demelees. meuueeLeer&uee l³eeb®³ee oyeuesu³ee megHle iejpee, YeeJevee, F®íe ³ee meeO³eemebYee<eCeeletve J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjlees.

4. ceevemeesHe®eej mecegHeosMeve:

ceevemeesHe®eej mecegHeosMeve cnCepes meceesjemeceesjerue mebyebOeeletve ceevemeMeeqðe³eefjl³ee ÒeefMeef#ele J³ekeÌleermeelel³eeves leeW[er (Jeeef®ekeÀ) meeOeveebveer ogmeN³ee J³ekeÌleeruee meeceeefpekeÀ¢äîee Demecee³eesefpele yeveefJeCeeN³ee IeìkeÀeb®eeDeY³eeme keÀ©ve l³ee®³ee (DeY³eemeeLeea®³ee) J³eeqkeÌleceÊJee®³ee Hegveme&Ieìves®eer peeCeerJe keÀ©ve osle Demeles. DeefYeJe=Êeerleyeoue Ie[efJeC³eeme meene³³e keÀjCeejs mecegHeosMeve cnCepes ceevemeesHe®eej mecegHeosMeve nes³e.

5. JewÐekeÀer³e mecegHeosMeve (Medical Counselling):

J³ekeÌleer®³ee meJe&meeceev³e keÀe³ee&leerue Demecee³eespeveeMeer JewÐekeÀer³e mecegHeosMeve mebyebefOele Demeles. ³ee ÒekeÀejeceO³esmecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³eeceO³es Lesì (direct) mebyebOe efvecee&Ce nesleele. JewÐekeÀer³e mecegHeosMeveeceO³es mecem³es®esefJeMues<eCe kesÀues peeles Je leer mees[efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.

6. JewJeeefnkeÀ mecegHeosMeve (Maratial counselling):

³eesi³e peerJevemeeLeer®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer met®evee kesÀu³ee peeleele Je efveJe[ermeeþer menkeÀe³e& kesÀuespeeles. efJeYekeÌle kegÀìgbyes, DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, MenjerkeÀjCee®³ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer mecegHeosMeve kesÀues peeles.

7. mLeeHevee - mecegHeosMeve (Counselling for Establishment):

J³ekeÌleeruee l³ee®³ee DeefYeJe=Êeer, DeefYe³eesi³elee Je #ecelee ³eebvee Deveg©He Demes J³eJemee³e, jespeieej ³eeceO³esmLeeHevee keÀjC³eemeeþer Je jespeieej (J³eJemee³e) meceeOeeve efceUefJeC³eemeeþer, DeewÐeesefiekeÀ mebmLee, J³eJemee³eDeYeejCeermeeþer mLeeHevee- mecegHeosMeve kesÀues peeles.

8. ³egJee mecegHeosMeve (Youth counselling):

le©Ce cegueebvee Yes[meeJeCeeN³ee keÀjerDej, veelesmebyebOe, YeeJeefvekeÀ, ceeveefmekeÀ, MeejerefjkeÀ yeoue, vewjeM³e,Deewoeefmev³e, leeCeleCeeJe DeMee DeveskeÀ mecem³eeb®³ee meceeOeeveemeeþer ³egJee mecegHeosMeve kesÀues peeles.

9. JeeOe&keÌ³e mecegHeosMeve (Counselling for old age persons):

JeeOe&keÌ³eele efjkeÀeceHeCeecegUs Deeuesueer HeeskeÀUer, SkeÀekeÀerHeCee, peerJeveeleerue Hewmee mebHele Demeu³ee®eer peeCeerJe,peerJeveeefJe<eMe³eer vekeÀejelcekeÀ efJe®eej, efve©He³eesieer yeveu³ee®eer yees®e DeMee DeMee DeveskeÀ mecem³ee Je=×ebvee meleeJeleele.³ee mecem³eeb®eer leerJelee keÀceer keÀjC³eemeeþer, l³eeb®³ee peerJeveeuee veJee DeLe& ÒeeHle nesC³eemeeþer menkeÀe³e& keÀjC³eemepes mecegHeosMeve kesÀues peeles l³eeme JeeOe&keÌ³e mecegHeosMeve cnCeleele.

235


1. mecegHeosMeve ns........ SkeÀ Debie Deens.

De) efMe#eCee®es

ye) ceeie&oMe&vee®es

keÀ) ÒeyeesOevee®es

2. mecegHeosMeve cnCepes efveef½ele mebj®evee Demeuesu³ee HejJeeveieeroMe&keÀ veeles mebyebOe nes³e Demes cele.....³eeb®es Deens.

De) je@yeervmeve

ye) yuee@keÀj

keÀ) keÀeue& je@peme&

3.ce@keÀ[efveDeue (Mc Danciel) DeeefCe MeHeÌìue (Shaftal) ³eebveer meebieerleuesueer mecegHeosMevee®eer cetueYetleleÊJes efuene.

7De.8 meejebMe

mecegHeosMeve ner oesve J³ekeÌleerceOeerue Òeef¬eÀ³ee Demeles. J³ekeÌleerves mecem³ee mJeeJeuebyeveeves mees[JeeJ³eele nemecegHeosMevee®ee ÒecegKe nslet Demelees. mecegHeosMevee®eer keÀener cetueYetle leÊJes Deensle lemes®e mecegHeosMevee®eer efveeq½eleDeMeer O³es³e Deensle. mecegHeosMevee®es cegueeKeleer®³ee He×leervegmeej DeeefCe mecegHeosMevee®³ee #es$eebvee Devegme©vekeÀener ÒekeÀej He[leele. mecegHeosMeve meJee&meeþer Demeles.


1. mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee, DeLe& mHeä keÀje.

2. mecegHeosMevee®eer leÊJes mHeä keÀje.

3. mecegHeosMevee®eer O³es³e (Goals) mHeä keÀje

4. mecegHeosMevee®es efJeefJeOe #es$eevegmeej keÀesCeles ÒekeÀej Deensle ? l³eeHewkeÀer keÀesCel³eener oesve ÒekeÀejeb®es JeCe&vekeÀje.

‡‡‡

236

IeìkeÀ 7 -ye

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee: DeJemLee DeeefCe keÀewMeu³es(Counselling processes : Stages and skills)

IeìkeÀ j®evee

7ye.0 GefÎäs

7ye.1 ÒemleeJevee

7ye.2 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee

7ye.3 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®³ee DeJemLee

7ye.4 mecegHeosMevee®eer keÀewMeu³es


7ye.6 meejebMe


7ye.0 GefÎäs

1. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee JeCe&ve keÀjCes

2. mecegHeosMevee Òeef¬eÀ³es®³ee DeJemLee mHeä keÀjCes.

3. mecegHeosMevee®eer keÀewMeu³es mHeä keÀjCes.

7ye.1 ÒemleeJevee

mecegHeosMeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee (Processes) Deens. ³ee Òeef¬eÀ³es®es JeCe&ve keÀjlee ³esles. ner Òeef¬eÀ³eekeÀener mebkeÀuHeveebJej DeeOeejerle Deens. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee keÀener DeJemLeeceOetve (Stages) peeles. ³ee DeJemLeeb®eeHeefj®e³e lemes®e mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eer keÀewMeu³es ³eeb®ee DeY³eeme ³ee ÒekeÀjCeele keÀjCeej Deenesle.

7ye.2 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee (Counselling Processes)

efJeMes<e meuueeLeeameeþer l³ee®ee peerJeve Fefleneme ÒeMveeJeueer Üejs Ye©ve, mecegHeosMeveeuee ÒeejbYe neslees.mecegHeosMeveeceO³es Jele&vee®³ee HeefjCeecekeÀejkeÀ DeeefCe %eeveelcekeÀ ceeiee&ceO³es Òeyeueve He×leer, neskeÀejeLeea ÒeefMe#eYeCe,Òel³eeYejCe DeeefCe %eeveelcekeÀ Hegveefve&cee&Ce ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

mecegHeosMeve ³ee meb%es®ee J³eeJemeeef³ekeÀ JeeHej ne vesnceer®e Flejebvee meene³³e keÀjC³ee®³ee ¢äerves JeeHejueepeelees. Hejbleg Òeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjlee ³esLes mecegHeosMevee®ee J³eeHekeÀ DeLe& DeHesef#ele Deens. ³esLes SKeeÐee efJeefMeämecem³esHes#ee HetCe& J³ekeÌleer cnCetve ue#e keWÀefêle kesÀues peeles.

237

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esle keÀener cetU DeJemLee Deensle Hejbleg Òel³e#e Òeef¬eÀ³ee mecepetve IesC³eeHetJeea l³eeceOeeruemebkeÀuHevee mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee mebkeÀuHevee- (Concept):

1.lelHejlee (Readiness):

meuueeLeea ÒeecegK³eeves oesve ieìele cees[lees.

i) Sseq®íkeÀefjl³ee p³eebvee meene³³ee®eer iejpe Deens.

ii) SKeeÐee meuueeLeeauee keÀesCeerlejer mecegHeosMeekeÀ[s peeC³ee®ee meuuee efouee Demesue.

meuueeLeea meene³³eemeeþer (ceoleermeeþer) mecegHeosMekeÀekeÀ[s ³eslees ner peer meuueeLeea®eer F®íe DemeCesl³eeuee®e lelHejlee (Readiness) cnCeleele.

2. ÒeeflemebkeÀuHe (Counter will):

ogmeN³eekeÀ[s ceole ceeieCes Je leer ceole IesCes ns yengleebMeJesUe J³ekeÌleeruee keÀþerCe peeles Demes DevegYeJeeme³esles. keÀejCe yeN³ee®eJesUe l³ee®³ee mecem³es®³ee HeefjJele&vee®es HeefjCeece YeesieC³eemeeþer meuueeLeea veeKet<e Demeleele.yengleebMeJesUe ³ee J³ekeÌleervee Demes Jeeìles keÀer, ogmeN³eekeÀ[tve ceole IesCes cnCepes DeeHeues DeHe³eMe nes³e. yeN³ee®eJ³ekeÌleeRvee Demes Jeeìles keÀer DeeHeu³eeuee ceoleer®eer iejpe veener eEkeÀJee DeeHeu³eeuee keÀesCeer ceole keÀ© MekeÀle veener.DeMee ÒekeÀej®eer vekeÀejelcekeÀ YeeJevee meuueeL³ee&me ceole IesC³eeHeemetve HejeJe=Êe keÀjles ³eeuee®e ÒeeflemebkeÀuHe(Counter will) Demes cnCeleele.

3.J³ekeÌleerFefleneme (Case History):

mecegHeosMeve #es$eele J³ekeÌleer Fefleneme ner meb%ee yeN³ee®eJesUe JeeHejueer peeles. YetlekeÀeUeleerue DeeefCeJele&ceeve peerJeveeleerue leL³eeb®ee He×leMeerj DeY³eeme cnCepes J³ekeÌleer Fefleneme DeMeer J³eeK³ee keÀjlee ³esF&ue.

4. meewneo&lee (Rapport):

HeefjCeecekeÀejkeÀ mecegHeosMeveele meuueeieej (mecegHeosMekeÀ) DeeefCe meuueeLeea ³eeceO³es peJeUerkeÀ meeOeC³ee®³ee¢efäves Heg{erue IeìkeÀ cenÊJee®es Deensle.

De. mebyebOeeleerue DeeHeuesHeCee

ye. meuueeL³ee&me mebÒes<eCeeleerue DeeHeuesHeCee JeeìCes

keÀ. efJeéeemee®eer peeCeerJe

meewneo&lee efvecee&Ce nesC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ Keeueerue leb$ee®ee JeeHej keÀjleele.

De. meuueeLeea®es mJeeiele keÀjC³eeme GYes jenCes.

ye. l³eeb®es ceveesHetJe&keÀ mJeeiele keÀjCes.

keÀ. meuueeLeer&me menpelee Je ceeskeÀUerkeÀ Jeeìsue DeMeer keÀeUpeer IesCes.

[. megjJeeleerme mecem³esHeemetve l³eeuee efJe®eefuele (Divert) keÀjCes.

238

5. mLeeveeblejCe (Transference):

yengleebMeJesUe mecegHeosMeve ns vewmeefie&keÀ Demeles keÀejCe meuueeLeea mecegHeosMekeÀeJej efJeéeeme þsJelees DeeefCel³ee®³ee eEkeÀJee efle®³ee meJe& peeCeerJee, YeeJevee ceeskeÀUsHeCeeves J³ekeÌle keÀjC³eemeeþer mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee&meÒeeslmeenve oslees. mecegHeosMekeÀ cnCetve DeMee YeeJeveeb®ee Deeoj keÀjeJee DeeefCe mebyebOeeceO³es efyeIee[ nesT ve³escnCetve DeMee GHe®eej He×leerves neleeUCeer keÀjeJeer.

6. ÒeeflemLeeveeblejCe (Counter Transferance):

pesJne mecegHeosMekeÀ meuueeLeea meesyele DemJemLe Demelees eEkeÀJee DeebleefjkeÀ YeeJevee, jeie Fl³eeoer®eeDevegYeJe Ieslees eEkeÀJee meuueeLeeaJej DeeHeues DeJeuebefyelJe (dependance) ÒemLeeefHele keÀjlees. DeLeJee DeefOekeÀYeeJevesves iegbletve peelees. DeMee JesUer mecegHeosMekeÀeves J³eeJemeeef³ekeÀ ceole I³eeJeer.

7. DeJejesOe (Resistance):

peer O³es³es þjefJeuesueer Demeleele l³eeJej SkeÀ$e keÀece keÀjC³eemeeþer meuueeLeea mecegHeosMekeÀeme efJejesOeefvecee&Ce keÀjlees. DeJejesOe ns mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es DeHesef#ele Debie Deens.

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee mJe©He/ hee³eN³ee:-

1. mecegHeosMeveemeeþer DeeJeM³ekeÀ ³eb$eCee GYeer keÀjCes : mecegHeosMeve keÀe³ee&me ÒeejbYe keÀjC³eeHetJeeaDeeJeM³ekeÀ ³eb$eCee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeJeM³ekeÀ ³eb$eCesle ÒeefMeef#ele mecegHeosMekeÀ Je Dev³e J³ekeÌleer,efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeefJeOe ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®eer ³eb$eCee DeeJeM³ekeÀ peeiee Je Flej meeOeves meppe DemeCesDeeJeM³ekeÀ Demeles.

2.mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³eele ³eesi³e mebyebOe mLeeefHele nesCes : mecegHeosMevee®ee ÒeeCe cnCepesefJeefMeä ÒekeÀej®es veeles. mecegHeosMekeÀ Je mecegHeosM³e ³eeb®³ee efJeefMeä ³eesi³e veeles efvecee&Ce Peeu³eeefMeJee³e mecegHeosMevenesT®e MekeÀle veener. ³ee veel³eele DeveskeÀ IeìkeÀ Demeleele. l³ee ceO³es SkeÀceskeÀebefJe<e³eer Deeoj, efJeéeeme,ceeskeÀUsHeCee, cegkeÌle mebÒes<eCe, peeCe, keÀeUpeer, men-DevegYetleer, ÒeeceeefCekeÀHeCee, SkeÀceskeÀeb®ee iegCe oes<eemekeÀìmJeerkeÀej, DeMee DeveskeÀ IeìkeÀeb®es efceÞeCe Peeuesues Demeles.

3. mecegHeosM³eeme mJele:®eer peeCeerJe keÀ©ve osC³eeme ceole keÀjCes : mecegHeosM³e Je mecegHeosMekeÀele³eesi³e veeles efvecee&Ce Peeu³eeveblej mecegHeosMekeÀ mecegHeosM³eeme mJele:®eer DeesUKe keÀ©ve IesC³eeme ceole keÀjlees.mJele:®eer DeesUKe ³ee®ee DeLe& mJele:®es iegCe Je oes<e ³eeb®eer peeCeerJe mJele:®eer DeesUKe Demeu³eeefMeJee³e mJele:ueekeÀe³e mecem³ee Deensle ³ee®eerner peeCeerJe nesle veener. ³ee keÀe³ee&meeþer DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ceeefnleer®eer iejpe Demeles.³eemebyebOeer meefJemlej ®e®ee& Dev³e efþkeÀeCeer kesÀueer Deens. {esyeU ceeveeves Demes cnCelee ³esF&ue keÀer efJeÐeeL³ee¥®eeYetlekeÀeU , l³eeb®es FlejebMeer mebyebOe, Iej®es JeeleeJejCe, yegef×ceÊee, DeefYe³eesi³elee, DeefYeJe=Êeer, DeefYeª®eer, MeejerefjkeÀmJeemL³e Jeiewjs meJe& IeìkeÀeb®eer ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³ee meJe& ceeefnleer®ee ³eesi³e DevJe³eeLe& ueeJeC³ee®eerkegÀJelener ³esCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

4.mecem³ee efveef½ele keÀjCes : mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue ner cenÊJee®eer Hee³ejer nes³e. ³eebceO³es mecegHeosM³eevesmecegHeosMekeÀe®³ee ceoleerves mJele:Heg{s keÀesCel³ee mecem³ee Deensle ns efveef½ele keÀjeJe³ee®es Demeles. ³ee ìHH³ee®eerHeg{erue GefÎäs Demeleele.

239

De)mecegHeosM³eeves mJele:®³ee mecem³ee Je mecem³eeb®es HeefjCeece DeesUKeCes.

Dee) Òel³eskeÀ mecem³ee #es$ee®ee MeesOe IesCes Je l³ee®es He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes.

F) Òel³eskeÀ mecem³es®es ®eue (Variables) Jee mecem³esJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ efveef½ele keÀjCes.GoenjCeeLe&, DeY³eemeele ue#e ve ueeieCes, ³ee mecem³es®es yegef×ceÊee, Iej®eer HeefjefmLeleer, MeejerefjkeÀ DeepeejDemes DeveskeÀ ®eue IeìkeÀ Demet MekeÀleele.

F) meJe& mecem³ee iebYeerjHeCes efJe®eej keÀ©ve mecegHeosMekeÀeves keÀesCel³ee mecem³ee mJele:®³ee keÀ#esle ³esleeleJe keÀesCel³ee mecem³eebefJe<e³eer efJeMes<e%eeb®eer ceole IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens, ns efveef½ele keÀjCes.

G) cenÊJe¬eÀceevegmeej meJe& mecem³ee ceeb[Ces Je meJee&le ÒeLece keÀesCel³ee mecem³esJej ue#e keWÀefêle kesÀuesHeeefnpes, ns efveef½ele keÀjCes.

5. mecem³ee efveJeejCeemeeþer efJeefJeOe He³ee&³eeb®ee efJe®eej keÀjCes Je jeyeefJeC³eemeeþer SkeÀ He³ee&³eefveef½ele keÀjCes : mecem³ee efveJeejCeemeeþer DeveskeÀ He³ee&³e GHeueyOe Demet MekeÀleele. l³eeb®ee efJe®eej keÀªve SkeÀHe³ee&³e efveef½ele keÀjC³eele ³eslees.

6. ke=Àleer ³eespevee le³eej keÀjCes Je Debceueele DeeCeCes : ³ee ìHH³eele mecem³ee mees[efJeC³ee®eeke=Àleerme ÒeejbYe keÀjC³eemeeþer ke=Àleer³eespevee le³eej kesÀueer peeles Je leer vegmeej keÀe³e&Jeener keÀjC³eele ³esles.

7. DevegOeeJeve keÀe³e& Je DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme HetjkeÀ GHee³e³eespevee keÀjCes : mecem³ee efveJeejCeeyeeyeleke=Àleer kesÀu³eeveblej leer mecem³ee meJe&meeceev³eHeCes otj nesles. lesJne l³eeyeeyele DevegOeeJeve keÀe³e& (Follow up)

keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DevegOeeJeve keÀe³e& ³ee®ee DeLe& ke=Àleer kesÀu³eeveblej®³ee HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀjCes.DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme ³ee ìHH³eele HetjkeÀ GHee³e³eespeveener keÀjlee ³esles. Jee Dev³e GHee³e³eespevee efJe®eej keÀjlee³eslees.

8.mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee meceeHleer: ³ee efJeefMeä mecem³esyeeyele meceeHle keÀjCes. mecegHeosMevee®eerDeeJeM³ekeÀlee ve YeemeCes ns mecegHeosMevee®es meJee&le ceesþs ³eMe mecepeues peeles.

7.ye.3 mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®³ee DeJemLee (Stages of Counselling processes)

1. ÒeejbefYekeÀ DeJemLee : meuu³eeLeea mJe-MeesOeve -(Inintial Stage : Clinent Self - Ex-

ploration):

meuueeLeeame mJe-MeesOeveeme Òeeslmeenve efoues peeles DeeefCe l³ee®³ee mecem³eeb®es mHeäerkeÀjCe efoues peeles.meJe&meeceev³e mecegHeosMevee®eer O³es³e ner efveef½ele kesÀueer peeleele DeeefCe SkeÀ$e keÀece keÀjC³ee®eer veerleer DeefmlelJeeleDeeCeueer peeles. meuueeLeeA®es efvejer#eCe keÀ©ve DeeefCe l³ee mebyebOeer ceeefnleer ieesUe keÀ©ve mecegHeosMekeÀ keÀenerleelHegjl³ee ie=efnlekeÀebÜejs mecem³es®es mJe©He DeeefCe l³eeyeÎue®eer iegbleeiegble ³ee meboYee&le ceeefnleer efceUefJelees. ³eemeeþerceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee, ÒeMveeJeueer, MeesefOekeÀe ¿eeb®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej JeeHej keÀ©ve ceole kesÀueer peeles.ÒeejbefYekeÀ DeJemLee oesve efJeYeeieele efJeYeeieueer iesueer Deens.

i) ÒeLece cegueeKele (First interview)

ii) ÒeejbefYekeÀ mecegHeosMeve me$e (Initial Counselling Sessions)

240

i) ÒeLece cegueeKele :

HeefjCeece keÀejkeÀ keÀe³ee&lcekeÀ HejmHej mebyebOee®eer Hee³eeYejCeer keÀjCes ns ³ee cegueeKeleer®es ÒeeLeefcekeÀ GefÎäDeens. ner Del³eble DeeJneveelcekeÀ DeJemLee Demeles. meuueeLeea mecegHeosMekeÀekeÀ[s Deefveef½ele peeCeerJesves peelees.mecegHeosMekeÀ l³ee®³ee Meyoebveer, neJeYeeJeeveer DeeefCe SketÀCe®e Jele&veeÜejs meuueeLeeame lees pes keÀener cnCele Deens,l³eeb®es DeekeÀueve nesle Deens eEkeÀJee ceev³e Deens DeeefCe meuueeLeea®³ee mecem³esle l³ee®eer ©®eer Deens Demes oMe&efJelees.meewneo& efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer l³ee®eer ©®eer Deens Demes oMe&efJelees. meewneo& efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer Òe³elvekeÀjlees. (Goe. mecegHeosMekeÀeme ceeskeÀUsHeCeeves DeemevemLe keÀjCes, meuueeL³ee¥me efJe®eefuele keÀjCeejs HeÀesve veIesCes F.) ³ee cegueeKeleer ojc³eeve mecegHeosMekeÀeves leelHegjlee efveCe&³e I³ee³e®ee Demelees. l³eeves pes keÀece neleer IesleuesDeens les l³eeb®³ee lep%eles®³ee keÀ#esle Deens eEkeÀJee veener DeeefCe lemes vemeu³eeme meuueeLeeame meceHe&keÀ J³eeJemeeef³ekeÀmebmLeskeÀ[s HeeþefJeues peeles. mecegHeosMekeÀeÜejs keÀesCeleer DeHes#ee Deens ³ee®eer peeCeerJe meuueeL³ee¥me keÀ©ve osCesDeeefCe meuueeL³ee¥me keÀesCel³ee DeeMee Deensle ns osKeerue mecepetve IesCes iejpes®es Demeles. ieesHeefve³elee, KeepeieerHeCee®esDeefOekeÀej, Flej veweflekeÀ DeeefCe keÀe³eosMeerj yeeyeer meuueeLeeame mHeä keÀjeJ³eele. ³ee DeJemLesle me$ee®eer JesU,ce³ee&oe, MegukeÀ, oesIeeb®³ee Yesìer®³ee JesUe Fl³eeoer meboYee&le yeesueues peeles.

ii) ÒeejbefYekeÀ mecegHeosMeve me$e:

³ee DeJemLesle mecegHeosMekeÀ meuueeLeea ®³ee peemleerle peemle mecem³ee SsketÀve Ieslees DeeefCe DeeJeM³ekeÀÒeMve ve efJe®eejlee l³ee®³ee YeeJeveeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleerme Òeeslmeenve oslees. DeMee ÒekeÀej®eer ceeefnleer me¬eÀer³e ÞeJeCeeÜejs/ meuueeLeea®³ee mebYee<eCeeÜejs, l³eeb®³ee MeejerefjkeÀ Jele&vee®³ee efvejer#eCeeÜejs DeeefCe Flej ÒeeflemeeoebJe©ve efouesueerceeefnleer ³ee meJe& ieesäer veblej®³ee meKeesue mebMeesOeveekeÀjerlee GHe³egkeÌle þjleele. pej meuueeL³ee&uee DeefYeJ³ekeÌleerkeÀjC³eele DeJeIe[ peele Demesue lej l³ee®eer Yeerleer IeeueJelee ³esF&ue Demes ÒeMve mee¿ekeÀejer þjleele.

2. ceO³ece DeJemLee : (meKeesue MeesOeve Je He=Le:keÀjCe) (Middle Stage : Deeper ex-ploration & Analysis):

³ee DeJemLesle mecegHeosMekeÀ meuueeLeeauee yee¿e mecem³eebkeÀ[tve Debleie&le mecem³eebkeÀ[s DeeHeues DeJeOeeveJeUefJelees keÀer p³ee mecem³ee ÒeeLeefcekeÀ %eeveHeeleUerHeemetve YeeJeefvekeÀ mlejeHe³e¥le Demeleele. DeMee ÒekeÀejs meuueeLeeaDeeHeu³ee YeeJevee lJejerle GIe[ (J³ekeÌle) keÀjlees. mecegHeosMekeÀ meuueeL³ee¥®eer ceeefnleer meKeesueHeCes MeesOelees.meuueeL³ee¥®³ee ÒeyeU efJeOeeveeb®es DeLe& efveJe&®eve keÀjlees. ³ee DeJemLesle mecegHeosMekeÀ DeveskeÀ ®ee®eC³eeb®ee GHe³eesiemeuueeL³ee¥®³ee yeewef×keÀ DeeefCe J³eeqkeÌleceÊJee®³ee keÀe³e&veerleermeeþer JeeHejleele. DeMee ÒekeÀejs pesJne meuueeLeeaDeeHeueer ceeefnleer, peeCeerJee, YeeJevee, GIe[ keÀjlees lesJne mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea ³ee ceO³es YeeJeefvekeÀ Deeblejef¬eÀ³eemeg© nesleele. Goe. mLeeveeblejCe, ÒeeflemebkeÀuHevee DeJejesOe F.³ee®eer meJe& cegUs pejer ceveesefJeMues<eCeeceO³es Demeueerlejer mecegHeosMeve mebyebOe JeweféekeÀ Deensle Demes efJeÜeveeb®es cnCeCes Deens.

3. Deeflece DeJemLee ke=ÀefleÜeje O³es³eeb®es GHe³eespeve (Final Stage : Implementationof goals through action):

³ee DeJemLesle meuueeLeea JeemleJelesMeer mebyebefOele ke=Àleer keÀjeJe³eeme meg©Jeele keÀjlees. meuueeLeea mJe-peeCeerJe neskeÀejeLeeaHeCee DeeefCe me®®esHeCee owvebefove peerJeveele meeceev³eerkeÀjCe keÀjC³eeme ÒeejbYe keÀjlees. nerDeJemLee DeMeer Demeles keÀer pesLes DeekeÀueve nesTve efJeOee³ekeÀ ke=Àleer keÀjC³eeme meg©Jeele nesles. ÒeejbefYekeÀ DeJemLeebceO³esJele&veeceO³es HejerJele&ve Ie[Jetve DeeCeCes Je DeefYe©®eer keÀewMeu³es O³es³es ³eeJej Yej efouesuee Demelees. l³ee keÀjerleeefveCe&³e#ecelee, efJeefMeä keÀe³e&veerleer Goe. (YetefcekeÀe meeojerkeÀjCe, Jele&ve, HegvejeJe=Êeer, neskeÀejeLeea ÒeefMe#eCe)JeeHejueer peeles.

241

4. MesJeì / meceeHleer (Termination):

megjJeeleerme peer O³es³e þjefJeueer nesleer leer meeO³e kesÀu³eeveblej l³ee®ee MesJeì ³ee DeJemLesle Demelees. pejmecegHeosMekeÀeuee mecem³es®es efvejekeÀjCe Peeues Deens Demes Jeeìle Demesue lej les SKeeoer Ieìvee eEkeÀJee Jeeo(issue) Òel³e#e meebieleele. eEkeÀJee pej meuueeLeeauee Jeeìues keÀer DeeHeCe mecem³esletve SkeÀoce yeensj DeeueesDeenesle lej mecegHeosMekeÀeuee ceev³e Demesue lej lees MesJeì keÀjlees. lejer meg×e mecegHeosMekeÀeves mepeie jenCesDel³eble DeeJeM³ekeÀ Deens.

7ye.4 mecegHeosMevee®eer keÀewMeu³es

(1) efvejer#eCe (Observation):

mecegHeosMeve cegueeKeleer®³ee JesUer mecegHeosMekeÀeves ûeenkeÀe®³ee (meuueeLeea®³ee) ef¬eÀ³ee Je Òeefleef¬eÀ³ee yeeyeleMeejerefjkeÀ Je ceeveefmekeÀefjl³ee DeefleMe³e peeie©keÀ DemeCes iejpes®es Deens.

mecegHeosMekeÀe®es ûeenkeÀeJej met#ce efvejer#eCe Demeles Goe. meuueeLeea®es ©ceeueeMeer KesUCes, Hee³ee®eerIe[er yeoueCes, DeeHeu³ee Kegef®e&letve Heg{s ³esCes, HeseqvmeueerMeer KesUCes, [eskesÀ KeepeJeCes, leeW[ele yeesueCes, Deesþ®eeJeCes, DeveeJeM³ekeÀ neJeYeeJe F. ef¬eÀ³ee Òeefleef¬eÀ³eeb®es efvejer#eCe lees keÀjerle Demelees.

DeMee ÒekeÀej®eer ue#eCee®es efvejer#eCe Demes oMe&efJeles keÀer meuueeLeea (ûeenkeÀ) keÀmee leCeeJe³egkeÌle Deens Jel³eeuee leCeeJecegkeÌle keÀjC³eemeeþer keÀesCeles HeeTue G®eueeJes ns mecegHeosMekeÀeuee mecem³ee neleeUC³ee®³ee DeeOeerkeÀUt MekeÀles.

SKeeoe Dee¬eÀcekeÀ eEkeÀJee DemenkeÀe³e& oMe&efJeCeeje ûeenkeÀ (meuueeLeea) efJeefJeOe Òeefleef¬eÀ³ee oMe&efJelees.Goe. ojJeepee DeeHeìCes, Deeflepeesjeves Deesj[Ces, DeeHeu³ee meesyele Deeuesueer HeeuekeÀeb®eer DeLeJee le¬eÀej oeKeuekeÀjCeeN³ee J³eeqkeÌleMeer DemeY³e Jele&ve keÀjCes, DemeY³e yeesueCes, keÀenerner Òeefleef¬eÀ³ee ve osCes, Jejerÿ DeefOekeÀeN³eebkeÀ[speeC³ee®eer OecekeÀer osCes F. ner efvejer#eCes mecego³esMekeÀeme (ûeenkeÀeuee) DeveskeÀ keÀesveeletve, Debieebletve mecepetveIesC³eeme cenÊJeHetCe& þjleele.

(2) SskeÀCes (Listening):

mecegHeosMeveele ÞeJeCe keÀjC³ee®eer keÀuee ns HeÀej cenÊJee®es leb$e Deens DeeefCe les mecegosMekeÀeuee DeJeieleDemeues Heeefnpes. ns leb$e DeJeiele keÀjC³eemeeþer eEkeÀJee l³ee®³eeJej ÒeYeglJe efceUefJeC³eemeeþer mecegHeosMekeÀeuee HeÀejkeÀeueeJeOeer ueeielees.

GÊece mecegHeosMekeÀ lees Demelees keÀer pees keÀceer yeesuelees Je DeeHeuee JesU Jee³ee ve IeeueefJelee, DeeHeu³eeûeenkeÀeuee leCeeJecegkeÌle keÀjlees. mecegHeosMekeÀ DeMeeeqyokeÀ neue®eeueer Goe. mebceleeroMe&keÀ ceeve nueefJeCes, ¢äerYesì(Eye contact) DeeHeCe ûeenkeÀe®es (meuueeLeeA®es) GlmegkeÀlesves SskeÀle Deenesle Demes neJeYeeJe keÀjCes Fl³eeoeryeeyeer mees[tve lees keÀceer®e yeesuelees. mecegHeosMekeÀ peemleerle peemle efve<keÀ<e& efceUefJeC³eemeeþer Meeble osKeerue jentMekeÀlees.

pej ûeenkeÀ yeesueleebvee ceOetve®e mleyOe Peeuee Demesue lej, yeN³ee®eoe mecegHeosMekeÀ ûeenkeÀe®³ee(meuueeLeea®³ee) ceeieerue efJeOeevee®eer HegvejeJe=Êeer keÀjlees. pesCes keÀ©ve lees meuueeLeeauee DeeHeCe veerì SskeÀle DeenesleDeMeer peeCeerJe keÀ©ve oslees. Je l³eeuee l³ee efJeOeeveeHeemetve yeesueles keÀjlees.

242

ceele=lJe Je Jeelmeu³e ns ceefnueeb®es mJeeYeeefJekeÀ iegCe, Deble:ÒeJe=Êeer Demeu³eecegUs ceefnuee mecegHeosMekeÀebveeÞeJeCee®eer (SskeÀC³ee®eer keÀuee) DeJeiele keÀjCes keÀþerCe peeles. DeeHeu³ee ûeenkeÀe®³ee mecem³ee³egkeÌle ÒeJeeme SskeÀleebveel³ee keWÀJne Deef¬eÀ³eeMeerue nesleele ¿ee®es l³eebvee Yeeve vemeles. ceefnuee mecegHeosMekeÀ DeeHeues Yeeve efJeme©ve ûeenkeÀe®³eeog:Keevee keÀejCeerYetle Demeuesu³ee J³ekeÌleer efJejesOeele yeb[ (Revott) HegkeÀeju³ee meejKes keÀjleele. l³eele YeeJeefvekeÀo=äîee SJe{s iegbleues peeleele keÀer SKeeÐee mecegHeosMekeÀeuee DeeJeM³ekeÀ DemeC³eejer J³eeJemeeef³ekeÀ Je=Êeer (Busi-ness Attitude) osKeerue efJemejleele.

ÒeefMe#eCee®³ee meene³³eeves Demes efme× Peeues Deens keÀer ceefnuee mecegHeosMekeÀ, Heg©<e mecegHeosMekeÀebHes#eeûeenkeÀeefJe<e³eer peemle mekeÀejelcekeÀ Demeleele. lemes®e Heg©<e mecegHeosMekeÀebHes#ee l³eeb®eskeÀ[s leodDevegYetleer yeeyele®eemecepetleoejHeCee (empathic understanding) peemle Demelees. mecegHeosMekeÀeuee ÞeJeCe keÀjC³ee®eerJewefMeäîes ceeefnle Demee³euee nJeerle.

ÞeJeCe keÀjC³ee®eer JewefMeäîes:

i) eqmJekeÀej (Acceptance):

meuueeLeea pes yeesuelees l³ee Òel³eskeÀ yeeyeeR®ee eqmJekeÀej mecegHeosMekeÀeves keÀje³euee nJee.

ii) peeCeerJe (Acknowledgement):

mecegHeosMekeÀeves meuueeLeea®³ee meJe& yeeyeer eqmJekeÀejeJ³eele Demes pejer cnìues Demeues lej meJe&yeeyeer DebOeHeCeseqmJekeÀe© ve³es. lemes®e ÞeJeCe kesÀu³eeJej DeeYeejoMe&keÀ DeMeeeqyokeÀ MeeeqyokeÀ neJeYeeJe, oMe&efJeCes iejpes®es Demeles.

iii) Òeefleef¬eÀ³ee (Reaction):

mecegHeosMekeÀ efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Òeefleef¬eÀ³ee osT MekeÀlees. cee$e meuueeLeea vekeÀejelcekeÀ efJe®eej keÀjsueDeMeer keÀesCeleerner Òeefleef¬eÀ³ee oslee keÀecee ve³es. DeLee&le®e mecegHeosMekeÀeves MeeeqyokeÀ DeMeeeqyokeÀ ÒeeslmeenveelcekeÀneJeYeeJe F. Òeefleef¬eÀ³ee pe©j ÐeeJ³eele.

iv) YeeJevee (Imotions):

mecegHeosMekeÀeves meuueeLeea®³ee YeeJeveebMeer SkeÀ©He JneJes lej®e lees l³eebvee mecepetve IesT MekeÀlees. Jel³eeb®³ee mecem³ee mees[efJeC³eele ceole keÀ© MekeÀlees.

v) nUJesHeCee (Sentimental):

mecegHeosMekeÀeves pemes YeeJeves®³ee Deenejer ve peelee leìmLeHeCes JeeieeJes lemes l³eeves meuueeLeea®³ee YeeJeveenerogKeJet ve³es ³ee yeeyele l³eeves ce=oglee yeeUieeJeer.

vi) Òeeslmeenve (Encouragement):

mecegHeosMekeÀeves meuueeLeeauee Òeeslmeenve ÐeeJes pesCes keÀ©ve meuueeLeea l³ee®³ee mecem³es®eer GkeÀue keÀjC³eemeÒeJe=Êe nesF&ue.

vii) ogJee meeOeCes (Connectivity):

mecegHeosMekeÀeves meuueeLeeaMeer ®eebieuee mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjeJee. meuueeLeea DeeHeu³ee cegueeKeleerle ceO³es®e

243

Leebyet MekeÀlees. cee$e mecegHeosMekeÀebves efve<keÀ<e& keÀe{leebvee SketÀCe efJe®eej Òeef¬eÀ³es®ee efJe®eej keÀjeJee. Kebef[le efJe®eejÒeef¬eÀ³ee SkeÀ$e keÀ©ve efle®ee mebyebOe efve<keÀ<ee&Meer ueeJeeJee.

(3) ÒeMve efJe®eejCes (Questioning)

meuueeLeeaves DeeHeu³ee YeeJeveee J³ekeÌle keÀjeJ³eele ³eemeeþer mecegHeosMekeÀeves ÒeMve efJe®eeje³e®es Demeleele. nsÒeMve leL³eeb®ee MeesOe IesC³eemeeþer Demetve nsjieerjer keÀjerle Deenesle. ³ee DeeJesMeeves mecegHeosMekeÀeves efJe®ee© ve³eslekeÀener JesUe meuueeLeea cegueeKeleerme ÒeejbYe keÀjerle veener lesJne luee yeesueles keÀjC³eemeeþer SKeeoe ÒeMve efJe®eejeJee.ÒeMveeb®eer mejyeleer keÀ© ve³es. mecegHeosMekeÀeves Demes ÒeMve efJe®eejeJesle keÀer meuueeLeea DeeHeu³eeJej Demeuesues mecem³eeb®esDeesPes nuekesÀ keÀ© MekesÀue cee$e ns leb$e HeÀej JesU Ke®e& ve keÀjlee keÌJeef®ele®e JeeHejeJes.

(4) mebÒes<eCe (Takinhg / communication):

ns leb$e keÌJeef®ele®e JeeHejC³eele ³esles ³ee leb$eele mecegHeosMekeÀ yeesuelees Je ûeenkeÀ (meuueeLeea) SskeÀlees. HejbletDeMeer HeefjefmLeleer lesJne®e GÓJet MekeÀles pesJne ûeenkeÀeuee SKeeoer ceeefnleer osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

(5) GÊejeoKeue Òeefleef¬eÀ³ee (Responding):

mecegHeosMekeÀ meuueeLeeauee GÊejeoKeue lesJne®e Òeefle¬eÀer³ee osF&ue pesJne meuueeLeea DeeHeues yeesueCesSskeÀle Deens DeMeer l³ee®eer Kee$eer nesF&ue. Òeefleef¬eÀ³ee ner keÀLevee®³ee mJe©Heele osKeerue Demet MekeÀles. Je meuueeLeea®³eeYeeJeveebMeer mebyebefOele Demet MekeÀles.

(6) vesle=lJe Heg{ekeÀej (Leading):

meuueeL³ee¥Meer mebYee<eCe ®eeuet Demeleevee kesÀJne ceO³es®e mJele: Heg{ekeÀej I³eeJee ns mecegHeosMekeÀeves þjJeeJespesCes keÀ©ve mecem³ee MeesOeveele, efveef½eleer keÀjC³eele l³eeuee ³ee Heg{ekeÀeje®ee GHe³eesie nesT MekesÀue.lemes®emeuueeLeeauee yeesueles keÀjC³eemeeþer osKeerue Heg{ekeÀej I³eeJee ueeiesue.

(7) DeLe&efveJe&®eve (Interprinting):

mecegHeosMeve cegueeKeleerletve efveIeeuesu³ee efve<keÀ<ee&®ee SkeÀef$ele efJe®eej keÀ©ve DevJe³eeLe& ueeJeeJee ueeielees.³eele mecegHeosMekeÀe®eer J³eeqkeÌleefve<þlee Dee[ ³eslee keÀecee ve³es. lemes®e IeeF&ves leìHegbp³ee IeìkeÀebJe©ve DevJe³eeLe&ueeJeCes ner ®egkeÀer®es Je DeefJeéemeveer³e nesF&ue.

7.ye.5 DeeHeueer Òeieleer leHeemee:

1. mecegHeosMevee®eer efvejer#eCes DeeefCe ÞeJeCe (SskeÀCes) ner keÀewMeu³es mHeä keÀje.

2. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue J³ekeÌleer Fefleneme ner mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

244

7ye.6 meejebMe

mecegHeosMeve ner SkeÀ Òeef¬eÀ³ee Deens. l³eele DeveskeÀ mebkeÀuHeveeb®ee meceeJesMe neslees. lelHejlee, ÒeeflemebkeÀuHeJ³eeqkeÌleFefleneme, meewneo&lee, mveeveeblej, ÒeeflemLeeveeblejCe DeeefCe DeJejesOe ³ee l³ee mebkeÀuHevee nesle. mecegHeosMeveÒeef¬eÀ³esuee SkeÀ efJeefMeä mJe©He Demeles. ns mJe©He mecegHeosMekeÀeuee ceeefnle Demee³euee nJes. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®eerkeÀewMeu³es mecegHeosMekeÀeuee DeJeiele nJeer.


1. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es JeCe&ve keÀje.

2. mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®es mJe©He mHeä keÀje.

3. mecegHeosMevee®³ee DeJemLee mHeä keÀje.

4. mecegHeosMevee®eer keÀewMeu³es mHeä keÀje.

‡‡‡

245

IeìkeÀ 7keÀ

mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes DeeefCe keÀewMeu³es /iegCemebHeoe(Charactaristics and skills of a counsellor)

IeìkeÀ j®evee

7keÀ.0 GefÎäs


7keÀ.2 mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes

De) J³eeqkeÌleceÊJe efJeMes<ep%e

ye) ÒeefMe#eCe Je meppelee

keÀ) DevegYeJe

7keÀ.3 mecegHeosMekeÀe®eer keÀewMeu³es


7keÀ.5 meejebMe


7keÀ.0 GefÎäs

1. mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes mHeä keÀjCes.

2. mecegHeosMekeÀeuee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee keÀewMeu³ee®es JeCe&ve keÀjCes.


mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäs meebiele Demeleebvee leerve Debieebveer efJe®eej keÀjlee ³eslees. ³ee leerve DebieeceO³es DeveskeÀGHeJewefMeäsner meebielee ³esleele. leer JewefMeäîes Keeueerue ÒeceeCes.

7keÀ.2 mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes

De) J³eeqkeÌleceÊJe efJeMes<ep%e (Personality Specialist)

ye) ÒeefMe#eCe DeeefCe meppelee (Training and preparation)

keÀ) DevegYeJe (Experience)

246

De) J³eeqkeÌleceÊJe efJeMes<ep%e (Personality Specialist):

Jeeuìj yeer peesvme (walter B. Jones) ³eebveer J³eeqkeÌleceÊJeeMeer efveieef[le efJeMes<e%ee®eer otjoMeealee,DeefYe©®eer J³eeHekeÀlee, menkeÀe³ee&®eer YeeJevee, ®egbyekeÀer³e J³eeqkeÌleceÊJe, vece mJeYeeJe DeMeer iegCeJewefMeäîes meebieerleueerDeensle.

1. otjoefMe&lee (Frasightedness):

mecegHeosMekeÀ ne otjoMeea DemeeJee l³eeme YeefJe<³ee®ee JesOe Ieslee Deeuee Heeefnpes. ®e®exle keÀener Hes®eÒemebie,De[®eCeer efvecee&Ce nesleele. l³eeves l³ee®³eeMeer meeceesjs peele meuueeLeea®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjeJes.

2. DeefYe©®eer J³eeHekeÀlee (Breath of Interest)

mecegHeosMekeÀeceO³es J³eeHekeÀ DeefYe©®eer DemeeJeer. mecegHeosMekeÀeme efJeefJeOe ueeskeÀebMeer mebHeke&ÀmeeOetve l³eeb®³eemecem³ee peeCetve I³eeJ³ee ueeieleele. lemes®e efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee J³ekeÌleer®³ee mecem³ee, veeskeÀjer mebyebOeeves mecem³eepeeCetve I³eeJ³ee ueeieleele. DeMee keÀeceele mecegHeosMekeÀeves DeefYe©®eer oeKeefJeueer Heeefnpes. DeeJe[®e vemesue lejmecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjC³eele De[®eCeer efvecee&Ce nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.

3. menkeÀe³ee&®eer YeeJevee (feeling of co-operation):

mecegHeosMekeÀ DeeefCe meuueeLeea ³eele peJeUerkeÀ efvecee&Ce nesCes iejpes®es Demeles. mecegHeosMekeÀeves ³eemeeþermeuueeLeeauee menkeÀe³e& keÀjeJes pesCes keÀ©ve meuueeLeea Jej®ee leeCe keÀceer IesTve l³eele mecegHeosMekeÀe efJe<e³eerDeeHeuesHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesF&ue.

4. ®egbyeefkeÀ³e J³eeqkeÌleceÊJe (Magnetic personality):

mecegHeosMekeÀe®³ee iegCeebcegUs mecegHeosMekeÀe®es J³eeqkeÌleceÊJe Demes Demeues Heeefnpes keÀer lees Flejebvee menpeDeekeÀef<e&le keÀjerue lees ÒeieuYe J³eeqkeÌleceÊJee®ee DemeeJee.

5. vece´mJeYeeJe (Humble Nature):

mecegHeosMekeÀ vece´ mJeYeeJee®ee vemesue lej efJeÐeeLeea Je l³ee®es menkeÀejer l³ee®³eeMeer ³eesi³e ÒekeÀejs ®e®ee& JeeefJe®eejefJeefvece³e keÀ© MekeÀCeej veener lemes®e meuueeLeea l³ee®eer mecem³ee mecegHeosMekeÀemeceesj cee[C³eeme mebkeÀes®ekeÀjsue. l³ee®ee mJeYeeJe vece´ DemeeJee keÀejCe l³ee®ee ÒeYeeJe meuueeLeeaJejner nesle Demelees.

ye) ÒeefMe#eCe DeeefCe meppelee (Training and perparation):

mecegHeosMekeÀeves mecegHeosMevee®es efJeMes<e ÒeefMe#eCe I³ee³euee nJes. lees mepeie DemeCes iejpes®es Deens ³ee¢efäves l³ee®³eekeÀ[s Keeueerue JewefMeäîes DemeeefJele.

1. l³eeuee ceeie&oMe&vee®³ee, mecegHeosMevee®³ee efme×eblee®eer leÊJeeb®eer ceeefnleer nJeer.

2. efJeefJeOe J³eJemee³ee®³ee efJe<e³eeb®eer ceeefnleer DemeeJeer.

3. meuueeL³ee&efJe<e³eer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®eer He×leer / ceeefnleer Demee³euee nJeer.

4. efJeefJeOe Mew#eefCekeÀ mebmLee, l³eeb®es efveie[erle Heeþîe¬eÀce (syllabus) GefÎäs F. HegjsHetj ceeefnleerDemee³euee nJeer.

5. GÊece efMe#eCee®eer le³eejer keÀMeer keÀjeJeer ³ee®es %eeve Demeues Heeefnpes.

247

6. J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer efceUefJeC³ee®³ee efJeefJeOe He×leer®eer ³eesi³e ÒekeÀejs ceeefnleer nJeer.

7. mecegHeosMekeÀeme ceevemeMeeðeer³e He×leer®eer ³eesi³e ÒekeÀejs ceeefnleer nJeer.

8. mecegHeosMekeÀeves efkeÀceeve HeoJeerOej Je l³eeveblej Sce.S[.Sce.S. (ceevemeMeeðe) DeeefCe mecegHeosMevee®eeHeoJ³egÊej HeeleUerJejerue keÀesme& HetCe& kesÀuesuee DemeeJee.

9. l³eeves J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe (Vocational Edu.) Iesleuesues DemeeJes. Je l³eeuee ceeie&oMe&vekeÀe³e&¬eÀcee®es ÒeMeemekeÀer³e mebyebOe, mecegHeosMevee®eer Òeef¬eÀ³ee J³ekeÌleeruee DeesUKeCes, Mew#eefCekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer,mebMeesOeve Je cetu³eebkeÀve ³eeb®es %eeve nJes.

keÀ) DevegYeJe (Experience):

mecegHeosMekeÀ ne DevegYeJeer DemeeJee ne DevegYeJe l³ee®³ee efJeefJeOe #es$eeleerue nJee Je l³ee®eyejesyejmecegHeosMeveemebyebOeer nJee. kesÀuej ³eeves (Franklin J. Kelar) mecegHeosMekeÀe®eer Heg{erue JewefMeäîes meebieerleueerDeensle. ³ee iegCeebyeeyele l³eeuee DevegYeJe nJee.

1. efJeefMeä J³eeqkeÌleiele Hee$elee : (Specific personal qualities):

HeoJeer, J³eeJemeeef³ekeÀ HeoJeer, J³eJemee³eeMeer meceHe&Cee®eer YeeJevee, menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer YeeJevee, efJeJeskeÀyeg×erF. ves l³ee®eer J³eeqkeÌleiele Hee$elee G®eeJeles.

2. meKeesue efJeMes<e ceeefnleer (Intensive special Information):

J³eJemee³ee®eer efJeMes<e ceeefnleer, YeefJe<³eele efvecee&Ce nesCeeN³ee J³eJemee³ee®eer mebYeeJ³e ceeefnleer, J³eJemee³ee®esÒeefMe#eCe ³ee yeÎue mecegHeosMekeÀeuee meKeesue ceeefnleer DemeeJeer.

3. ®eebieueer Hee³eeYetle yeg×er : (Good basic Intelligence):

l³eeuee DeeHeu³ee yegef×ceÊes®ee JeeHej keÀjlee Deeuee Heenerpes. cetueYetle GHepele yegef×ceÊee, l³ee®³eekeÀ[snJeer, meleke&Àlee, peeCe DemeeJeer.

4. efJeMes<e J³eeqkeÌleiele iegCe (Specific personal Qualities):

menevegYetleer, leodDevegYeleer, J³eJemee³eefve<þe, Jemlegefve<þlee menkeÀe³e& F. efJeMes<e iegCe, mecegHeosMekeÀeueeDemeeJesle.

5. mece=× meeceev³e %eeve (Enriched General knowledge):

meebmke=ÀeflekeÀ /DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ peieleeMeer mebyebefOele meeceev³e%eeve Je ®eeuet Ie[ecees[er,veJeerve ÒeJeen (Modern Trends) ³ee yeeyele mecegHeosMekeÀeuee %eeve Demee³euee nJes.

7keÀ.3 mecegHeosMekeÀe®eer keÀewMeu³es (Skills of Consellor)

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee megueYe keÀjC³eemeeþer mecegHeosMekeÀekeÀ[s cenÊJee®eer leerve keÀewMeu³es DeeJeM³ekeÀ Deensle.³ee keÀewMeu³ee®³ee mebyebOe eqmJekeÀej (acceptance) DeeefCe meecebpem³e (Understanding) ³eeb®³eeMeerDeens.

248

1. meewneo&HetJe&keÀ mebyebOe (Rapport):

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®³ee ÒeejbYeer mecegHeosMekeÀeves JeeleeJejCe efveefce&leer keÀje³euee nJeer. l³eeves meuueeLeeaMeerefJevee Deì mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjeJee. pesCes keÀ©ve meuueeLeea cegueeKeleermeeþer mLeeveeHeVe nesF&ue. cnCetve®emecegHeosMekeÀeves meuueeLeeaMeer peJeUerkeÀ efvecee&Ce keÀjeJeer.

2. meleke&Àlee (Attentiveness):

meewneo&HetJe&keÀ mebyebOe meuueeLeeaMeer efvecee&Ce keÀjleebvee mecegHeosMekeÀeuee meuueeLeea®³ee iejpee, l³ee®³eemJeYeeJee®eer Deeboesueves, ceveesj®evee DeeefCe mebIe<e& ue#eele I³ee³euee nJee. cewef$eHetCe& mebyeesOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþerDeMee ÒekeÀej®eer meleke&Àlee mecegHeosMekeÀekeÀ[s Demeueer Heeefnpes.

3. leod - DevegYetefle (Empathy):

meuueeLeea®³ee peeieer ceer Demelees lej? ``Demee efJe®eej mecegHeosMekeÀeves keÀjeJee cnCepes meuueeLeea®esefJe®eej, YeeJevee, keÀuHevee ³ee®eer peeCe mecegHeosMekeÀeuee ³esT MekeÀles. JesUesJesUer efYeVe J³ekeÌleer®ee ¢efäkeÀesCeue#eele IesTve l³eeves mecegHeosMeve keÀjeJes. leodDevegYegleer ®eer J³eeK³ee keÀjleebvee [e³eceb[ (Dymond - 1949)cnCelees Empathy as the imaginative of one self in to the thinking, feelingand acting of another and so structuring the world as he does.

ÒeYeeJeer mecegHeosMekeÀe®eer DeesUKe Keeueerue leerve IeìkeÀebJe©ve nesles.

De) DevegYeJe (Experience):

³eesi³e ÒeefMeef#ele DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ mecegHeosMekeÀ efJeefJeOe efJe®eejebJej DeeOeejerle mecegHeosMeve mebkeÀuHevesmeboYee&le SkeÀceskeÀebMeer mencele Demeleele DeeefCe les DeeHeu³ee meuueeLeeaMeer mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eele ³eMemJeernesleele. l³eeb®³ee keÀ[s leodDevegYetleer ne iegCe Demelees. DeeHeu³ee mebÒes<ekeÀ keÀewMeu³eeves les meuueeLeeauee lJejerleDeeHeuesmes keÀ©ve Iesleele. l³ee®es keÀ[s DevegYeJe mece=×er Demesle.

ye) mecegHeosMeve mebyebOe (Counselling relationship):

mecegHeosMekeÀeuee mecegHeosMeveele meuueeLeeaMeer ®eebieuee mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjlee Deeuee Heeefnpes. meuueeLeeaueepeeCetve IesCes ne mecegHeosMevee®ee nslet mecegHeosMekeÀeuee meuueeLeeaMeer mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjleebvee vesnceer ue#eeleþsJeuee Heeefnpes. ®eebieuee mecegHeosMekeÀ meuueeLeeaMeer mebyebOe þsJeleevee meceHe&keÀ YeeJeefvekeÀ Deblej þsJele Demeleeslemes®e SkeÀ mecegHeosMekeÀ cnCetve ner lees mJele:®eer Òeefleÿe, opee& efìkeÀefJele Demelees.

keÀ) Deyeewef×keÀ IeìkeÀ (Non- intellective factors):

³ee IeìkeÀeleie&le mebefoiOelee (ambiguity) meuueeLeea®ee DemHeäHeCee menve keÀjC³ee®eer menveMeeruelee. meuueeLeeauee mecepetve IesC³ee®eer ³eesi³elee HeefjHekeÌJelee, meJee&meesyele ®eebieues meeceeefpekeÀ mebyebOe ÒemLeeefHelekeÀjC³ee®eer ³eesi³elee, meceepee®³ee DeHes#eebyeeyele mebJesoveMeeruelee, mJeefve³eb$eCe, Dee¬eÀcekeÀles®³ee DeYeeJe, F.iegCeeb®³ee keÀewMeu³eeb®ee meceeJesMe neslees. meuueeLeea®³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjleebvee ®eebieues mecegHeosMekeÀ meb³eceþsJeleele.

249


1. mecegHeosMekeÀ ne J³eeqkeÌleceÊJe efJeMes<ep%e (Personality Specialist) DemeeJee Demes cele.... ³ee®esDeens.

De) ì@keÌmeuej

ye) Jeeuìj yeer. peesvme

keÀ) ÖeWÀkeÀefuece pes kesÀuej

2. mecegHeosMekeÀekeÀ[s leodDevegYetleer (Empathy) DemeeJeer Demes.... ³eeb®es cnCeCes Deens.

De) Jeeuìj

ye) kesÀuej

keÀ) [e³eceb[

3. ®egbyeefkeÀ³e J³eeqkeÌleceÊJe (Magnetic personity) ®ee DeLe& efuene.

7keÀ.5 meejebMe

mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes cnCepes l³ee HeoekeÀ[tve J³ekeÌle kesÀuesueer SkeÀ ÒekeÀej®eer leer DeHes#ee®e Demeles.l³eeves v³ee³eYeeJevesves meuueeLeeauee mecepetve I³eeJes l³eemeeþer l³eeuee ÒeefMe#eCee®eer lej iejpe Demeles HeCe l³ee®³eeJ³eeqkeÌleceÊJe, otjoMeeaHeCee J³eeHekeÀ DeefYe©®eer mecemJeYeeJe JewefMeäîes DemeeefJele lees DevegYeJe DemeeJee.

l³ee®eskeÀ[s meleke&Àlee leodDevegYetleer, HeefjHekeÌJelee, mJeefve³eb$eCe / menkeÀe³e& Je=Êeer, meuueeLeeaMeer ³eesi³emebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³ee®eer Je=Êeer ner keÀewMeu³es DemeeefJele.


1. mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes mHeä keÀje.

2. mecegHeosMekeÀeuee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee keÀewMeu³eeb®es JeCe&ve keÀje.

‡‡‡

250

IeìkeÀ 7[

mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³ex(Counsellor’s Role and Functions)

7.[.0 GefÎäs

7.[.1 ÒemleeJevee

7.[.2 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe

7.[.3 mecegHeosMekeÀe®eer keÀe³ex

7.[.4 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

7.[.5 meejebMe

7.[.6 mJeeO³ee³e ÒeMve

7[.0 GefÎäs

1) mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe mHeä keÀjCes.

2) mecegHeosMekeÀe®eer keÀe³ex mHeä keÀjCes

7[.1 ÒemleeJevee

mecegHeosMekeÀeuee mecegHeosMeve keÀjleebvee meuueeLeeA®³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjleebvee keÀener keÀe³exkeÀjeJeer ueeieleele lemes®e mecegHeosMeve keÀjC³eele l³eeuee efJeMes<e DeMeer YetefcekeÀe Heej Hee[eJeer ueeieles. l³eeueeceOetve®e meuueeLeeauee ÒeMve efJe®eejeJes ueeieleele. lej keÀOeer met®evee ÐeeJ³ee ueeieleele. keÀejCe mecegHeosMekeÀ nemecegHeosMeve ³eb$eCesleerue SkeÀ peyeeyeoej IeìkeÀ Demelees. lesJne mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe vescekeÀer keÀesCeleer, l³eebveskeÀesCeleer keÀe³ex keÀjeefJele ³ee yeeyele®ee DeeMe³e ³ee ÒekeÀjCeele J³ekeÌle kesÀuee Deens.

7[.2 mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe

F& peer. efJeu³ece mesve (E.G. Williamson) mebHeeefole Theories of couselling ³ee HegmlekeÀeleerueSkeÀe ÒekeÀjCeele mecegHeosMekeÀe®³ee YetefcekesÀ®es meefJemlej JeCe&ve kesÀues Deens. l³ee®eer meejebMe©Heeves ceeefnleer KeeueerueÒeceeCes l³eeJe©ve mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe mHeä nesF&ue.

1. efJeÐeeL³ee&uee l³ee®³ee Jele&veele yeoue keÀjC³eeme menkeÀe³e& keÀjCes (To help students in

changing their behaviour):

meuueeLeeaves mJele:®³ee JewefMeäîeebyeeyele, #ecelee, DeefYe©®eer Jele&veeyeeyele DeefOekeÀ peeCetve IesTve mJele:®³eeJele&veele yeoue keÀjCes DeHesef#ele Demeles. l³eemeeþer mecegHeosMekeÀeuee He³ee&³e Je mebOeer®eer peeCeerJe Demeueer Heeefnpes.meceepee®³ee DeHes#ee, meceepeeleerue HeefjefmLeleer, meceepeeleerue yebOeves ³ee®eer peeCeerJe mecegHeosMekeÀeuee DemeueerHeeefnpes.

251

2. ceeefnleer®es SkeÀef$ekeÀjCe DeeefCe Hejer#eCe (To Assemble and Examin Information):

mecegHeosMekeÀ Je meuueeLeea oesIesner meuueeLeeayeÎue Je l³ee®³ee HeefjmejeyeÎue ceeefnleer®es SkeÀef$ekeÀjCekeÀjleele. l³ee ceeefnleer®es cenÊJe Je GHe³egkeÌlelelee ³eeyeeyele efJe®eej efJeefvece³e keÀjleele. keÀener ceeefnleer veekeÀejueerpeeles Je keÀeneR®ee HeeþHegjeJee kesÀuee peelees. ceeefnleer®ee Òel³eskeÀ IeìkeÀ ne HeefjkeÀuHeves®ee ñeesle Demet MekeÀlees.

3. ÒeMve efJe®eejCes (Counsellor Asks Questions):

³eesi³e ÒeMve efJe®ee©ve meuueeL³ee¥keÀ[tve mecegHeosMekeÀ ceeefnleer efceUefJelees. Je meuueeLeeame mecepetve Ieslees.meuueeLeeaves mJele:uee mecepetve I³eeJes ³eemeeþer ÒeMve efJe®eejues peeleele. Hejbleg mecegHeosMekeÀeves ÒeMve Del³eblekeÀeUpeerHetJe&keÀ efJe®eejues Heeefnpes. ÒeMveeb®ee DeeflejskeÀ Je efveye&g× JeeHej OeeskeÀeoe³ekeÀ þ© MekeÀlees.

4. met®evee osCes (To give Suggestions):

yeje®ekeÀeU mecegHeosMekeÀ keÀeUpeerHetJe&keÀ SskeÀC³ee®es keÀe³e& keÀjlees keÀener mebYee<eCe keÀjlees Je keÀener meJe&meeceev³emet®evee oslees. megjJeeleerme meJe&meeceev³e Je MesJeìer efJeMes<e met®evee efou³ee peeleele.

5. meuu³eeLeeauee ceeefnleer HegjefJeCes (To provide information to consellees):

meuu³eeL³ee&yeÎue, meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeeyeÎue, ceevemeMeeðeer³e mebkeÀuHevee DeeefCe efveCe&³e Òeef¬eÀ³esyeÎuemecegHeosMekeÀ meuueeLeeauee ceeefnleer oslees. keÀener JesUe ûeenkeÀeuee (meuueeL³ee&uee) mebYee<eCeeletve ÒeeHle Peeuesu³eel³ee®³ee YeeJevee, DeefYeJe=Êeer Je cegu³eebyeÎue®eer ceeefnleer ûeenkeÀeuee oslees.

6. meuu³eeL³ee¥yeÎue®³ee ceeefnleer®es DeLe&efveJe&®eve keÀjCes. (To interprent the informa-

tion about the counsellee):

ns keÀece ceeefnleer®³ee mebIeìveeÒeceeCes®e Demeles, Hejbleg ner ke=Àleer DeJeIe[ Demeles. keÀejCe ¿ee ceeefnleeryeÎueDeLe&efveJe&®eve keÀjleebvee meuueeL³ee&®³ee Òeefleef¬eÀ³eekeÀ[s DeefOekeÀ ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.

7. meuueeL³ee¥me l³ee®³ee meeceeefpekeÀ JeeleeJejCeeefJe<e³eer ceeefnleer HegjefJeCes (To provide infor-

mation about conselle's Social environment):

meuu³eeL³ee&uee jespeieej, J³eJemee³e, MeeUe, DeeefLe&keÀ ñeesle mecegHeoe³e-megefJeOee, ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce,Òeieleer®eer efoMee, veeieefjkeÀÊJee®³ee peyeeyeoeN³ee, l³ee®eÒeceeCes meceepeeleerue ÒemLeeefHele DeefYeJe=Êeer Je l³eele nesCeejsyeÎue ³eeyeÎue mecegHeosMekeÀ ceeefnleer oslees.

8. ceeveJeer Jele&vee®³ee mebkeÀuHevesyeÎue ceeefnleer HegjefJeles. (To provide information Re-

garding concept of Human Behaviour):

mecegHeosMekeÀ yeN³ee®eJesUe ceeveJeer Jele&veeyeeyele met®evee osle Demelees. meuueeL³ee&®eer #ecelee, DeefYe©®eer,yegef×ceÊee, Mew#eefCekeÀ #ecelee, ³eebef$ekeÀ DeefYe³eesi³elee, efueefHekeÀ DeefYe³eesi³elee ³ee meejK³ee DeveskeÀ ceeveJeer Jele&veIeìkeÀeb®eer ceeefnleer mecegHeosMekeÀ meuu³eeL³ee&uee oslees.

9. meuu³eeL³ee&uee l³eeb®³ee mebefoiOe Jele&ve mJe©HeeyeÎue ceeefnleer osCes. (To provide informa-tion about the nature of ambivalent Behaviour):

keÀenerJesUe meuueeLeea mebefoiOeleeoMe&keÀ Jele&ve keÀjlees. SKeeoe J³eJemee³e meuueeL³ee&uee ceveeHeemetve

252

keÀjeJeemee Jeeìlees, l³ee®e JesUer lees J³eJemee³e keÀ© ve³es Demes Jeeìles. DeMee JesUer meuueeL³ee&uee efveCe&³eeyeeyeleDemeuesueer l³ee®eer mebefoiOelee ner mecegHeosMekeÀ ue#eele DeeCetve oslees. l³eeuee mene³³e keÀjlees.

10. ceevemeMeeðeer³e leÊJes efme×ebleeyeeyele ceeefnleer HegjefJeues. (To provide information aboutother psychological principles):

GHeueyOe ceeefnleerMeer Flej ceevemeMeeðeer³e leÊJes pees[tve leer ceeefnleer meuu³eeL³ee¥me HegjefJeueer peeles.pesCes keÀ©ve meuueeLeea®eer ef®eblee keÀceer nesF&ue.

11. mecegHeosMeveele Heg{ekeÀej IesCes. (To take leading in counseling):

mecegHeosMekeÀ meuu³eeL³eea®eer mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢efäkeÀesveeletve l³eeuee peeCetve IesC³eemeeþer ÒeMveefJe®ee©ve DeLeJee keÀLeve keÀ©ve MeeeqyokeÀ DeMeeeqyokeÀ neue®eeueerletve Heg{ekeÀej Ieslees Je meuueeLeeauee meejKesyeesueles keÀjerle jenlees.

12. meewneo& (Rappot):

mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee&Òeleer meewneo& oeKeefJeues Heeefnpes pesCes keÀ©ve l³eecegUs meuueeL³ee&Meer l³ee®escewef$eHetCe& megKeo mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele. peJeUerkeÀ efvecee&Ce nesles ns keÀe³e& l³eeuee mecegHeosMevee®³ee ÒeejbYeer keÀenerkeÀeUele®e keÀjeJes ueeieles. lemes®e ceOegve ceOetve keÀener nslet þsJetve lees meewneo& oeKeefJelees.

13. efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esyeÎue ceeefnleer osCes. To provide information about de-cision Making process):

meuu³eeL³ee&uee efveCe&³e IesC³ee®³ee Òeef¬eÀ³esyeÎue ceeefnleer osCes Je Iesleuesu³ee efveCe&³ee®es meJex#eCe keÀjCes.meuu³eeL³ee¥veer HetJeea Iesleuesu³ee efveCe&³ee®es cetu³eceeHeve keÀjCes.

14. mecegHeosMekeÀ ne SkeÀ meuueeieej (Counsellor as an Advisor):

efveCe&³e IesCes, ueebyeCeerJej ìekeÀCes, leelHegjles efveCe&³e IesCes, DeefOekeÀ ceeefnleer efceUefJeCes, efveCe&³eeyeÎueFlejebMeer ®e®ee& keÀjCes, ®ee®eC³ee IesCes ³eeyeeyele mecegHeosMekeÀ meuu³eeL³ee&uee meuuee oslees Je efveCe&³e IesC³eememenkeÀe³e& keÀjlees.

15. ÒeceeefCele ceeefnleer®eer pegUCeer keÀjCes (To Assemble Normative Data):

ceevemeMeeðeer³e ®ee®eC³ee, veeWoer, Deejesi³e, Iej MeeUe DeMee yeeyeerletve meuueeL³ee¥®eer ceeefnleer mecegHeosMekeÀmebkeÀefuele keÀjerle Demelees.

keÀesCel³eener ®ee®eCeerletve mebkeÀefuele kesÀuesueer ceeefnleer ner ogmeN³ee iegCeJewefMeäîes ceeefnleer Demeuesu³ee iegCeebkeÀeMeerleguevee kesÀu³ee Kesjerpe efvejLe&keÀ þjles. DeveskeÀ ®ee®eC³ee®eer DeveskeÀ ÒeceeCekesÀ Demeleele l³eeHewkeÀer keÀesCeleer ÒeceeCekesÀ³eesi³e nesleerue les mecegHeosMekeÀeves efveef½ele keÀjeJe³ee®es Demeles. keÀener JesUe ³eesi³e ÒeceeCekesÀ GHeueyOe vemeleeleDeMeeJesUer mecegHeosMekeÀeuee ner ÒeceeCekesÀ keÀMeer þjJee³e®eer ns efveef½ele keÀjeJes ueeieles.

7[.3 mecegHeosMekeÀe®eer keÀe³ex (Functions of Councellor)

1. ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve Je mebIeìve : ³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleermesJee,

253

mJe³ebMeesOekeÀmesJee, Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeefnleer mebkeÀueve, mecegHeosMeve mesJee, J³eeJemeeef³ekeÀ le³eejer mesJee, mLeeHevee eEkeÀJeejespeieej mesJee, DevegOeeJeve mecee³eespeve mesJee Je mebMeesOeve ³ee meJee&®es efve³eespeve Je mebIeìve ³eeb®ee meceeJesMe neslees.

2. GodyeesOeve : jespeieej Je ðeesleebyeÎue ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjCes. efJeÐeeL³ee¥ceO³es ceeefnleer ÒemeeefjlekeÀjCes DeeefCe keÀe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve keÀjCes DeMeer SkeÀ ÒekeÀejs le³eejer cnCepes GÂesOeve keÀjCes.

3. ceeefnleer mebkeÀueve : J³ekeÌleeryeÎue ®ee®eC³eeb®³ee He×leer yeÎue Je efJeMues<eCeeyeÎue ceeefnleer mekeÀeefuevekeÀjCes ns mecegHeosMekeÀe®es cenÊJee®es keÀe³e& Deens.

4. cegueeKele IesCes : meu³eeLeea®eer Jew³eeqkeÌlekeÀ cegueeKele IesCes Je cegueeKeleerle Jew³eeqkeÌlekeÀefjl³ee mecegHeosMevekeÀjCes.

5. DevegOeeJeve keÀjCes.

DeeHeCe meu³eeLeeauee efouesu³ee meuu³eeveblej l³ee®es keÀe³e Peeues ? mecem³ee efvejekeÀjCe keÀjC³eele ³eesi³eHe×leer JeeHejueer keÀe? l³eele ³eMe Deeues keÀe ? DeHe³eMe Deeues lej l³ee®eer keÀejCes keÀesCeleer ? ³ee yeeyeleDevegOeeJeve (Followup) keÀjCes.

6. meuueeL³ee¥®eer mecem³ee mecepetve IesCes ne®e mecegHeosMevee®ee GÎsMe Demelees. ns ue#eele þsJeues.

7. mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee¥®³ee mecem³esyeeyele efJe®ej efJeceMe& keÀjeJee Debefleceefjl³ee efveCe&³ecee$emeuueeL³ee¥ves®e I³ee³e®ee Demelees.

8. mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee¥Jej keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer mecem³ee, efveCe&³e ueeot ve³es.

9. mecegHeosMekeÀeves DeeHeues keÀe³e& #es$e Je ce³ee&oe ue#eele IesTve®e mecegHeosMeve keÀjeJes.

10. mecegHeosMekeÀeves meuueeL³ee¥meceesj mecem³ee efvejekeÀjCee®³ee yeeyeer efJe<e³eer DeeHeues efJe®eej ceeb[uesHeeefnpesle.

7.[.4 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. mecegHeosMekeÀeves DeeHeuee efveCe&³e ....

De) efJeÐeeL³ee¥uee IesC³eeme Yeeie Hee[eJee.

ye) efJeÐeeL³ee¥Jej ueeot ve³es.

keÀ) ³eesi³e®e Demetve lees meuueeLeeaves eqmJekeÀejeJee Demes meebieeJes.

2. mecem³esyeeyele efveCe&³e IesCes ns meJe&mJeer....

De. meuueeLeea®es keÀece Deens.

ye mecegHeosMekeÀe³es keÀe³e& Deens.

[ meuueeLeea®³ee HeeuekeÀeb®es keÀe³e& Deens.

254

7[.5 meejebMe

mecegHeosMeve keÀjCes ns Heeefnpes lesJe{s meesHes keÀece vemeles. keÀesCeerner mecegHeosMeve keÀ© MekeÀle veener.l³eemeeþer J³ekeÌleerkeÀ[s GHepele yegef×ceÊee Je keÀener mebHeeefole iegCeJewefMeäîes DemeeJeer ueeieleele. l³eeuee ÒeefMe#eCeI³eeJes ueeieles Je mecegHeosMeve keÀe³ee&le DeeHeueer YetefcekeÀe mecepetve I³eeJeer ueeieles. ³ee yeeyele l³eeuee l³ee®³ee ce³ee&oeb®eerpeeCeerJener DemeeJeer ueeieles. mecem³ee mees[efJeC³ee®³ee ¢efäkeÀesveeletve meuueeLeea®³ee #ecelee Je l³ee®ee Heefjmej,kegÀìgbye ¿ee yee¿e ieesäer®ee DeY³eeme keÀjCes, l³ee®eer ceeefnleer mebkeÀefuele keÀ©ve, l³ee®es efJeMues<eCe keÀjCes JeefJeÐeeL³ee¥vee efveCe&³e IesC³eemeeþer meene³³e keÀjCes ner mecegHeosMekeÀe®eer keÀe³ex nesle.


1. mecegHeosMeveele mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

2. mecegHeosMekeÀe®eer keÀe³ex mHeä keÀje.

‡‡‡

255

IeìkeÀ 7F

mecegHeosMevee®es ÒekeÀej He×leerefveoxefMele, DeefveoxefMele, mecevJeef³eve Je Dee@veueeF&ve mecegHeosMeve

(Types of counselling : Directive, nondirective, Eclectic and online)

IeìkeÀ j®evee

7F.0 GefÎäs

7F.1 ÒemleeJevee

7F.2 efveoxefMele (eEkeÀJee DeeosMekeÀ) mecegHeosMeve He×leer mJe©He, JewefMeäs.

7F.3 DeefveoxefMele (eEkeÀJee DeveeosMekeÀ) mecegHeosMeve He×leer mJe©He, JewefMeäîes

7F.4 mecevJeef³ele mecegHeosMeve He×leer mJe©He, JewefMeäîes, HeÀe³eos, ce³ee&oe

7F.5 efveoxefMele mecegHeosMeve Je DeefveoxMeerle mecegHeosMeve He×leer ³eeleerue HeÀjkeÀ

7F.6 Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMeve - mJe©He

7F.7 ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve ³eeleerue HeÀjkeÀ

7F.8 DeeHeueer Òeieleer leHeemee

7F.9 meejebMe

7F.10 mJeeO³ee³e ÒeMve

7F. 0 GefÎäs

1. mecegHeosMevee®³ee efveoxefMele He×leer®es mJe©He JewefMeäîes HeÀe³eos DeeefCe ce³ee&oe mHeä keÀjCes.

2. mecegHeosMevee®³ee DeefveoxefMele He×leer®es mJe©He JewefMeäîes HeÀe³eos DeeefCe GefCeJee mHeä keÀjCes.

3. mecegHeosMevee®³ee mecevJeef³ele He×leer®es mJe©He, JewefMeäîes HeÀe³eos DeeefCe ce³ee&oe (leesìs) mHeä keÀjCes.

4. mecegHeosMevee®³ee efveoxefMele Je Deefveo&sefMele He×leerleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

5. Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMevee®es mJe©He mHeä keÀjCes.

7F.1ÒemleeJevee

ÒeemleefJekeÀ:

cegueeKeleer®³ee Òemebieer mecegHeosMekeÀeves efkeÀleHele Yeeie I³eeJe³ee®ee ³eeyeÎue leerve ÒekeÀej®es celeÒeJeen Deensle.l³eebvee®e mecegHeosMevee®es ÒekeÀejner cnCeleele.

1) efveoxefMele He×leer eEkeÀJee DeeosMekeÀ He×leer (Directive Counselling):

F&. peer. efJeu³ecemeve (E.G. Willammson) ne ¿ee efJe®eejÒeCeeueer®ee ÒecegKe HegjmkeÀlee& nes³e.

256

2) DeefveoxefMele eEkeÀJee DeveeosMekeÀ He×leer (Non-Directive Counselling) :

keÀeue& je@pej ne ¿ee efJe®eejÒeCeeueer®ee HegjmkeÀlee& ceeveuee peelees.

3) mecevJe³eerve He×leer (Eclestic Counselling)

³ee efJe®eej ÒeCeeueer®ee HegjmkeÀlee& SHeÀ.meer Leesve& (F.C. Thorne) ne nes³e. ³eele Jejerue oesvner ÒekeÀej®³eemecevJe³e meeOeuesuee Demelees. Deelee DeeHeCe eflevner ÒekeÀejeb®eer meefJemlej ®e®ee& keÀ©.

7F.2 efveoxefMele (eEkeÀJee DeeosMekeÀ) mecegHeosMeve He×leer mJe©He JewefMeäîes

mecegHeosMekeÀeves cegueeKeleerle DeefOekeÀeefOekeÀ efveoxefMele keÀjeJes, efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³ee mees[efJeC³ee®ee ceeie&efveef½ele keÀjeJee, cegueeKeleerceO³es ³ee ceeiee&®eer ®e®ee& keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee GHeosMe keÀjeJee Demes ³eeHe×leerle DeHesef#eleDemeles. Lees[keÌ³eele mecegHeosMekeÀ keWÀefêle ner He×leer Demeles.

³ee He×leer®es mJe©He/JewefMeäîes:

1) ³ee ÒekeÀej®³ee He×leerle mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe ÒecegKe Demeles. lees efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³es®ee MeesOeneslees, efle®eer J³eeK³ee keÀjlees, keÀejCes MeesOelees efveoeveelcekeÀ ceeefnleer oslees DeeefCe MesJeìer GHee³e meg®eefJelees.

2) efJeÐeeL³ee¥leHexÀ efJeÐeeL³ee&®eer mecem³ee mees[efJeC³ee®eer peyeeyeoejer lees mJele: Ieslees (mJeerkeÀejlees) ³eekeÀefjlee l³eeuee efJeÐeeL³ee&mebyebOeer®eer mebHetCe& ceeefnleer mebHeeove keÀjeJeer ueeieles. keÀesCelee meuuee ÐeeJe³ee®ee nsmecegHeosMekeÀ efveef½ele keÀjlees.

3) pej mecegHeosMekeÀeuee cegueeKeleer®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemeueer lej lees l³ee cegueeKeleerle Heg{ekeÀej Ieslees,l³ee cegueeKeleerJej l³ee®es mebHetCe& efve³eb$eCe Demeles. efJeÐeeLeea HeÀkeÌle eqmJekeÀej keÀjlees DeeefCe mecegHeosMekeÀ yeesueleDemelees.

4) mecegHeosMekeÀe®es Je³e, DeefOekeÀej, Òeefle<þe Je meeceeefpekeÀ ceev³elee ³ee ieesäer l³eeb®³ee HeeþerMeer Demeleele.Jeefjÿebveer keÀefveÿebvee ceeie&oMe&ve keÀjeJes ner HetJe& HejbHejeiele ÒeLee ³eele Demeles.

5) mecem³ee ns meJe& efJe®eejeb®es keWÀê Demeles. yengOee J³eeqkeÌlekeÀ[s ogue&#e keÀjC³eele ³esles. pej mecem³eeb®eerue#eCes veenerMeer keÀjC³eele Deeueer DeeefCe mecem³ee mees[efJeC³eele Deeueer. lej ner He×le ³eMemJeer Deens Demesmecepeues peeles.

6) efJeÐeeL³ee¥uee ³ee Òeef¬eÀ³esle efJeMes<e keÀä I³eeJes ueeiele veenerle. l³eeves HeÀkeÌle meuueeieeje®³ee ÒeMveeb®eerGÊejs ÐeeJe³ee®eer Demeleele. DeeefCe l³eeb®³ee meuu³eeÒeceeCes Jele&ve keÀjeJe³ee®es Demeles.

³ee He×leer®es HeÀe³eos:

1) leelHegjl³ee, efJekeÀemeelcekeÀ keÀewMeu³eemebyebOeer efvecee&Ce nesCeeN³ee mecem³eebvee ner He×le DeefOekeÀ ³eesi³eDemeles.

2) efMe#eCe¬eÀceeyeeyele DeLeJee J³eeJemeeef³ekeÀ ceenerleer osC³eekeÀjerlee efJeÐeeL³ee¥ves efveef½ele kesÀuesueer ke=ÀleerDeefnlekeÀejkeÀ Deens DeMeer mecegHeosMekeÀe®eer Kee$eer Demeu³eeme ³ee He×leer®ee GHe³eesie keÀjCes Fä Demesue.

3) efJeÐeeL³ee¥vee mecegHeosMekeÀebvee l³eeb®es cele mHeäHeCes efJe®eejues Demeu³eemener ner He×leer DeefOekeÀDevegketÀue þjles.

257

4) efJeÐeeL³eeb®³ee YeeJevee SsJepeer l³ee®³ee yeewef×keÀ Debieeme ³ee He×leerle ÒeeOeev³e Demeu³eecegUs J³ekeÌleeruee(efJeÐeeL³ee¥uee) DeeHeueer mecem³ee yeew×erkeÀ HeeleUerJej mees[efJeC³eeme mene³³e mecegHeosMekeÀ keÀjlees.

5) efJeÐeeL³ee¥®ee DeefYeJe=Êeer Je ¢<ìerkeÀesve ³eele yeoue Ie[Jetve DeeCetve Òe®eefuele He³ee&JejCeele efleueeDeevebo Je megKe IesC³eeme le³eej keÀjC³eele ³esles.

6) JesU keÀceer ueeielees. DeeefLe&keÀ ¢äîee HeÀe³eosMeerj.

7) efJeÐeeL³ee¥vee ueJekeÀj efveCe&³e efceUeu³eecegUs lees Deevebefole neslees.

leesìs (³ee He×leer®es)/ ce³ee&oe /GCeerJee:

1) efJeÐeeL³ee&uee pes pes efoues les efvecegìHeCes eqmJekeÀejeJes ueeieles.

2) efJeÐeeL³ee¥®ee efJekeÀeme nesCes, l³eeuee meecebpem³e Je cece&¢äer ÒeeHle nesCes DeeefCe l³eeuee YeeJeer ke=Àleer³eespeveele³eej keÀjC³ee®eer #ecelee ÒeeHle nesCes ³ee ieesäeR®ee ³ee He×leerle mebHetCe&le: DeYeeJe Demelees.

3) efJeÐeeLeea mJele:®³ee mecem³ee mJele: mees[Jet MekeÀle veener l³eemeeþer l³eeuee vesnceer®e Flejeb®³eeceoleer®eer iejpe Yeemeles.

4) efJeÐeeL³ee&uee l³ee®³ee mecem³es®es efJeMues<eCe, eE®eleve keÀjC³ee®eer mebOeer efoueer peele veener.

7F.3 DeefveoxefMele efkeÀbJee DeveeosMekeÀ He×leer (Non Directive)

DeveeosMekeÀ He×leerle efJeÐeeL³ee¥®eer YetefcekeÀe ÒecegKe Demetve mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe og³³ece opee&®eerDemeles. ³ee He×leer®ee HegjmkeÀlee& keÀeue& je@pej (Carl Roger) ne nes³e.

mJe©He /JewefMeäîes:

1) ³ee He×leerle efJeÐeeL³ee¥me ÒecegKe mLeeve Demeles DeeefCe mecegHeosMekeÀ og³³ece (ieewCe) mecepeuee peelees.efJeÐeeLeea l³ee keÀe³ee&le menYeeieer neslees.

2) ³ee He×leerle efJeÐeeLeea DeefYe¬eÀceefMeuelee oeKeefJelees, lees mJele:mecem³es®es efJeMues<eCe Je ef®eefkeÀlmeekeÀjlees, efle®eer keÀejCes MeesOelees DeeefCe MesJeìer l³eeuee %eeve nesles Je lees YeeJeer ke=Àleer³eespevee DeeKelees.

3) mecegHeosMekeÀ keÀesCel³eener ÒekeÀejs celeÒeoMe&ve keÀjerle veener, lees ®e®exle Heg{ekeÀej Iesle veener. eEkeÀJeemJele: keÀesCel³eener efveCe&³e Iesle veener. lees efJeÐeeL³ee&®es efveJesove MeebleHeCe ÞeJeCe keÀjlees. lees les mJeerkeÀejlees DeeefCeceOetve ceOetve l³ee®³ee YeeJeveeyeÎue Deeoj oMe&efJelees.

4) efJeÐeeLeea nUt nUt HekeÌJelee Je mecee³eespevee®³ee efoMesves Òeieleer keÀjlees DeeefCe lees mJele: efveCe&³eIesC³ee®eer peyeeyeoejer eqmJekeÀejlees. lees mJele:®es nslet MeesOeC³ee®es ceeie& MeesOelees.

³ee He×leer®es HeÀe³eos:

1) ³eele efJeÐeeLeea DeefOekeÀeefOekeÀ mJeleb$e yevelees. ³eecegUs efJeÐeeLeea mJele:®³ee mecem³es®ee efJe®eej keÀjleesDeeefCe leer mecem³ee mees[efJeC³ee®es GHee³ener lees®e MeesOelees. l³eeuee yengceesue DevegYeJe ÒeeHle nesleele DeeefCe lesDevegYeJe l³eeuee YeeJeer mecem³ee mees[efJeC³eeme GHe³eesieer He[leele.

2) efJeÐeeL³ee&uee vesnceer®e Flejeb®³ee meuu³ee®eer eEkeÀJee mene³³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Yeemele veener.

3) keÀesCel³eener mecem³esle YeeJeveelcekeÀ Yeeie Demelees DeeefCe ³eesi³e efJe®eej keÀjC³ee®³ee ceeiee&leerue lees

258

SkeÀ De[mej Demelees Hejbleg leer De[®eCe otj neslee®e J³ekeÌleer DeefOekeÀ ³eesi³e efoMesves efJe®eej keÀ© ueeieles. efle®³eeo[He[uesu³ee megHle YeeJevee cegkeÌle nesleele DeeefCe leer DeefOekeÀ mJeeYeeefJekeÀHeCes Jele&ve keÀ© ueeieles. FkeÀleskeÀ veJnslej efle®³ee YeeJeveeb®es efJejs®eve Peeu³eecegUs efleuee ceeveefmekeÀ mJeemLe ueeYeles.

4) mJeYeeJe mebkeÀueve keÀjC³eele GÊespeve osC³eekeÀefjlee ner He×leer DevegketÀue þjles.

5) G®®e yeg×erceÊes®³ee efJeÐeeL³ee¥vee ner He×le DevegketÀue þjles.

³ee He×leer®es leesìs / ce³ee&oe:

1) efJeÐeeL³ee&®es DevegYeJe DeefleMe³e ce³ee&efole Demeleele DeeefCe meYeesJeleeue®es He³ee&JejCeebb®es ³eesi³e DeekeÀuevenesC³ee FleHele l³ee®ee DeÐeeHe Hegjsmee efJekeÀeme Peeuesuee vemelees. keÀesCel³eener mecem³es®es mJe©He mecepeles, efle®eerkeÀejCes MeesOeCes DeeefCe leer mecem³ee mees[efJeCes l³eeJej GHee³e MeesOeCes ³ee ieesäeRvee HeÀej JesU ueeielees cnCetve ³eeHe×leer®es ceveesJew%eeefvekeÀ cetu³e ceev³e keÀ©ve osefKeue efJeÐeeL³ee¥®³ee DeebleefjkeÀ MekeÌleerJej meJe&mJeer efJemebyetve jnelee³esle veener.

2) mJele:®³ee ³eesi³elee, meeceeefpekeÀ iejpee Je GHeueyOe mebOeer ³eeb®es %eeve l³eeuee keÌJeef®ele®e Demeles.Dev³eLee l³eeves ceeie&oMe&ve ÒeeHle keÀjC³ee®es keÀä®e Iesleues vemeles.

3) efJeÐeeL³ee¥ves DeefOekeÀeefOekeÀ mJeefveoxefMele, mJeleb$e Je mJeeJeuebyeer yeveeJes ne mecegHeosMevee®ee ÒeOeeve nslegDemeuee lejer efJeÐeeL³ee¥uee DeefveoxefMele Je Demene³³e þsJeu³eeves ne nslet meeO³e nesT MekeÀle veener. leer J³ekeÌleerieeWOeUuesu³ee DeJemLesle jent MekeÀles. efleves Iesleuesues efveCe&³e keÌJeef®ele®e efveoex<e Demet MekeÀleele.

7F.4 mecevJeef³ele mecegHeosMeve He×leer (Eclectic Counselling)

efveoxefMele (Directive) DeeefCe DeefveoxefMele (Non-Directive) He×leer®ee mecevJe³e meeOeCeejer ner He×leDeens. efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³esvegmeej, l³ee®³ee menkeÀe³ee&vegmeej ³eesi³e He×leer mecegHeosMekeÀeves JeeHejeJeer. efJeefMeäHe×erlee®ee Deeûen Oe© ve³es. ner efceÞe He×leer®eer YetefcekeÀe Deens. SHeÀ.meer. Lee@ve& (F.C.Thorne) ne ³ee He×leer®eeÒecegKe HegjmkeÀlee& Deens.

³ee He×leer®eer JewefMeäîes/mJe©He:

1) ³ee He×leerle efveo&sefMele Je DeefveoxefMele mecegHeosMeveeleerue oes<e $egìer keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuesueeDemelees.

2) ³eele mecegHeosMekeÀeuee keÀesCeleerner SkeÀebeflekeÀ YetefcekeÀe eqmJekeÀejlee ³esle veener. mecegHeosMeve meceeOeevekeÀejkeÀJneJes cnCetve l³eeuee ceOeuee ceeie& mJeerkeÀejeJee ueeielees. keÀejCe keÀener efJeÐeeLeea ceeie&oMe&ve IesC³eemeeþer mJe³ebÒesjCesves³esleele. lej keÀener efJeÐeeLeea DeeHeu³ee YeeJevee ceeskeÀUsHeCeeves J³ekeÌle keÀjleele lej keÀener ueepeeUt DeefueHle leeþjDemeleele. keÀener efJejesOener keÀ© MekeÀleele.

3) HeefjefmLeleerÒeceeCes l³eeuee He×leer Je leb$e ³eeb®ee DeJeuebye keÀjeJee ueeielees. l³eeÒeceeCes YetefcekeÀe eqmJekeÀejeJeerueeieles. DeveskeÀ Òemebieer lees ®e®exme ÒeejbYe keÀjlees DeeefCe veblej efJeÐeeL³ee¥me mJele:®³ee YeeJevee Je keÀuHevee J³ekeÌlekeÀjC³eeme mJeeleb$³e oslees. efJeÐeeL³ee¥®ee DeelceefJeéeeme Je=eq×biele keÀjC³ee®³ee efoMesves lees melele Òe³elveefMeue Demelees.lees efJeÐeeL³ee¥®eer mecem³ee peeCetve Ieslees DeeefCe efle®eer efvejefvejeUer Debies mHeä keÀjlees. ³eecegUs efJeÐeeL³ee¥me leermecem³ee mecepeC³eeme mene³³e nesles. efle®es ef®e$e mHeä nesles. ne ³ee ÒekeÀej®³ee mecegHeosMevee®ee HetJee&Oe& nes³e.

4) keÀmeesìîeeb®eer HeÀefueles, Flej ceeefnleer, J³ekeÌleer DeY³eeme DeeefCe HetJeea®³ee cegueeKeleerletve GHeueyOemeeceûeer ³eeb®³ee DeeOeejeJej mecegHeosMekeÀeves efJeÐeeL³ee¥me ³eesi³e efoMesves mene³³e keÀjeJe³ee®es Demeles. keÀener Òemebieer

259

l³eeuee Heg{ekeÀej I³eeJee ueeielees. lej DeveskeÀ Òemebieer efJeÐeeL³ee¥me Heg{ekeÀej IesC³eeme GÐegkeÌle keÀjeJes ueeieles. ns®e³ee He×leer®es ÒecegKe JewefMeä nes³e. cnCetve®e ³ee He×leeruee mecevJe³e He×leer cnCeleele.

5) ³ee He×leerle efJeÐeceeve HeefjefmLeleer®³ee meboYee&le keÀesCelee GHee³e meJee&efOekeÀ ³eesi³e Deens, YeefJe<³eelekeÀesCeles yeoue nesC³ee®ee mebYeJe Deens, l³eeJesUer keÀesCel³ee mebOeer GHeueyOe nesT MekeÀleerue DeeefCe l³eekeÀefjleekeÀesCel³ee ³eesi³elee Je keÀewMeu³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demet MekesÀue. ³ee®ee meekeÀu³eeves efJe®eej neslees DeeefCe ³esLes®emecegHeosMekeÀe®eer ³eesi³elee HeCeeme ueeieles.

HeÀe³eos:

1) oesIeeb®ee menYeeie mecevJe³e Demeu³eecegUs ®e®ee& HeÀueoe³eer nesles.

2) mecegHeosMekeÀeuee Je efJeÐeeL³ee¥uee ³ee He×leerle oesIeeb®³ee ³eesi³elee keÀUtve ³esleele.

3) oesIesner meceeOeeveer nesleele.

leesìs/ce³ee&oe:

1) JesU peemle ueeielees.

2) keÀener JesUsme ®e®exle GHemecem³ee efvecee&Ce nesTve ieeWOeU nesC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles

3) meJe& YeeJevee efJeÐeeL³ee&ves J³ekeÌle kesÀu³ee veenerle lej ®egkeÀer®eer efoMee efceUles.

7.F.5 efveoxefMele mecegHeosMeve Je DeefveoxMeerle mecegHeosMeve He×leer ³eeleerue HeÀjkeÀefveoxefMele mecegHeosMeve

(Directive Counselling)

³ee ÒekeÀjCeele efveCe&³e IesC³eeme keÀceer JesU ueeielees.

³eele yeewef×keÀlesme DeefOekeÀ cenÊJe osC³eele ³esles.

³ee Òeef¬eÀ³esle J³ekeÌleer®³ee Feflenemee®ee DeY³eemekeÀjC³eele ³eslees.

³ee Òeef¬eÀ³esle mecegHeosMekeÀ DeefOekeÀ meef¬eÀ³e Demelees.

³ee ÒekeÀej®³ee mecegHeosMeveele J³ekeÌleer®³ee #ecelesmece³ee&oe He[leele. l³eecegUs meuueeL³ee&me DeeHeu³eemecem³ee HetJe&ûeneHeemetve cegkeÌle DeY³eeme mebYeJele veener.

DeefveoxefMele mecegHeosMeve(Non Directive Counselling)

³ee ÒekeÀejele efveCe&³e IesC³eeme DeefOekeÀ JesU ueeielees.

³eele meuueeL³ee¥®³ee YeeJeelcekeÀ ¢äerkeÀesveeme DeefOekeÀcenÊJe osC³eele ³esles.

³ee Òeef¬eÀ³esle DeMee ÒekeÀej®ee DeY³eeme keÀjC³eele ³esleveener.

³ee Òeef¬eÀ³esle mecegHeosMekeÀ efve<¬eÀer³e Demelees.

³ee ÒekeÀej®³ee mecegHeosMeveele Demes mecepeC³eele ³esleskeÀer, J³ekeÌleerceO³es mJele:®³ee mecem³ee®es efvejekeÀjCekeÀjC³ee®eer #ecelee Je MekeÌleer efveieef[le Demeles. l³eemeeþerl³eeme DeeHeueer #ecelee Je MekeÌleeruee DeefOekeÀ me#ecekeÀjC³ee®eer iejpe Demeles.

260

efveoxefMele mecegHeosMeve(Directive Counselling)

ûeenkeÀ Flej J³ekeÌleerkeÀ[tve megef®ele keÀjC³eele ³eslees.

³eele mecegHeosMekeÀe®es mLeeve cegK³e Demetve meuueeL³ee¥®esmLeeve og³³ece Demeles.

meuueeL³ee¥me mecem³eeefJe<e³eer efJe®eejebvee mJeleb$eHeCesÒekeÀì keÀjC³ee®es mJeeleb$³e vemeles.

mecegHeosMekeÀe®ee J³eJenej cegK³ele: ÒeYeglJeHetCe& Demelees.

mecegHeosMekeÀ mecem³eeûemlee®³ee mecem³eebvee efvejekeÀjCekeÀjC³eeme ceole keÀjerle Demelees.

ner Òeef¬eÀ³ee mecegHeosMekeÀeJej keWÀefêle Demeles.

Meeues³e efJeÐeeL³ee¥vee GHe³eesieer Demeles.

³eele mecegHeosMekeÀ mJele: mecem³ee®es efvejekeÀjCekeÀjC³ee®eer efveCe&³e IesTve meuueeLeeame l³ee®eer ceeefnleeroslees.

SkeÀ mecem³ee Deeu³eeveblej ogmejer mecem³ee Deeu³eememeuu³eeL³ee&me mecegHeosMekeÀekeÀ[s peeJes ueeieles.

mecegHeosMekeÀ DeefOekeÀ mebYee<eCe keÀ© MekeÀlees.

³eele mecegHeosMekeÀ cegK³e keWÀêeEyeot Demelees.

meuueeLeea DeeHeu³ee mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjC³eememecegHeosMekeÀekeÀkeÀ[s Heenlees.

³ee ÒekeÀej®³ee mecegHeosMeveele mecegHeosMekeÀ meJe&®e keÀe³e&keÀjlees. ³eemleJe meuueeL³ee&®³ee Deble¢<ìer®ee Go³enesle veener.

³eeleerue efveoxefMele mecegHeosMeve mecem³eekeWÀefêle Demeles.

³eele efJeMues<eCe DeefOekeÀ cenÊJe osC³eele ³esles.

DeefveoxefMele mecegHeosMeve(Non Directive Counselling)

ûeenkeÀ efJe®eej efJeceMe& keÀjC³eeme mJele: ³eslees.

³eele mecegHeosMekeÀe®es mLeeve og³³ece DemetvemeuueeL³ee¥®es mLeeve cegK³e Demeles.

meuueeL³ee¥me DeeHeu³ee mecem³eeefJe<e³eerefJe®eejebvee ÒekeÀì keÀjC³ee®eer mJeeleb$³e Demeles.

mecegHeosMekeÀe®ee J³eJenej cew$eerHetCe& Demelees.

³eele mecegHeosMekeÀ mecem³eeûemlee®³eemecem³eebvee efvejekeÀjCe keÀjC³eeme ceolekeÀjerle veener.

ner Òeef¬eÀ³ee meuueeLeea keWÀefêle Demeles.

Òeew{ Je kegÀceejebvee GHe³eesieer Demeles.

³eele meuueeLeea mJele: efveCe&³e Ieslees.

SkeÀ mecem³ee Deeu³eeveblej ogmejer mecem³eeDeeu³eeme meuueeLeea mecem³ee megueYeHeCesmJele: mees[efJele Demelees.

meuueeLeea DeefOekeÀ mebYee<eCe keÀ© MekeÀlees.

³eele meuueeLeea cegK³e keWÀêeEyeot Demelees.

meuueeLeea mJele: DeeHeu³ee mecem³eeb®³eeefvejekeÀjCee®es ceeie& MeesOele Demelees.

³ee ÒekeÀej®³ee mecegHeosMeveele meJe& keÀe³e&meuueeLeea keÀjlees. ³eemleJe meuueeL³ee¥®³eeDebleo&gäer®ee efJekeÀeme neslees.

efn Òeef¬eÀ³ee meuueeLeea keWÀefêle Demeles.

³eele mebMues<eCeeme DeefOekeÀ cenÊJe osC³eele³esles.

261

7F.6Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMeve - mJe©He (On line counselling - nature)

DeeHeu³ee peerJeveele DeefOekeÀ ®eebieuee yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer efJeefJeOe #es$eele Dee@veueeF&ve mecegHeosMevens megjef#ele DeeefCe meceeOeeve osCeejs þjle Deens.

p³ee mecegHeosMeveele mebieCekeÀeJej vesì ®ee (DeeblejpeeUs) JeeHej keÀ©ve mecegHeosMekeÀ mecem³eeûemleJ³ekeÌleeruee J³ekeÌleeriele meuuee DeLeJee ceeie&oMe&ve oslees DeMee mecegHeosMeveeuee Dee@veueeF&ue mecegHeosMeve cnCeleele.

Keeueerue #es$eeceO³es Dee@veueeF&ve mecegHeosMeve GHe³egkeÌle þjle Deens.

veelesmebyebOe (Relationships)

Dee@veueeF&ve mecegHeosMeve J³eeqkeÌleceÊJe (Personality)

J³eJemee³e (career)

peerJeveMewueer Ieìvee (Life style issues)

DeLeJee mecem³ee

1. veelesmebyebOe (Relationships):

keÀenerJesUe veelesmebyebOeeceO³es efJeefJeOe ÒekeÀej®es mebIe<e& efvecee&Ce nesleele. ³ee meboYee&®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþermJele: yejesyej®e Flejebvee mecepetve IesC³eemeeþer iegCeJeÊeeHetJe&keÀ peieC³eemeeþer DeeefCe DeeHeu³ee peerJeveele mLew³e& JemeceeOeeve efceUefJeC³eemeeþer Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMeve GHe³egkeÌle þjles. Keeueerue ÒekeÀej®es veelesmebyebOe J³ekeÌleer®esDemet MekeÀleele.

-mJewj keÀuHevesJej DeeOeeefjle mebyebOe

-JewJeeefnkeÀ mebyebOe

-efJeJeen yee¿e mebyebOe

-yengveeles mebyebOe

-meceeEueieer mebyebOe

-HeeuekeÀ DeLeJee keÀewìtbefyekeÀ veeles mebyebOe

-efJeYekeÌle DeLeJee IeìmHeÀesìerle veeles mebyebOe

-keÀe³ee&ue³eerve veel³eeleerue mebIe<e&, Deeblejef¬eÀ³ee

2. J³eeqkeÌleceÊJe (Personality):

J³ew³eeqkeÌlekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeemeeþer `mJe' ®ee efJekeÀeme DeeJeM³ekeÀ Deens. Dee@veueeF&vemecegHeosMeveecegUs, mecegHeosMekeÀ J³ekeÌleer®³ee J³eeqkeÌleceÊJee®eer ue#eCes DeeefCe Jele&veÒekeÀeje®ee Deeke=ÀleeryebOe (Pat-

tern) mecepeC³eeme DeesUKeC³eeme ceole keÀjlees. veelesmebyebOe Je J³eJemee³eeJej JeeF&ì HeefjCeece nesT ve³es cnCetveJ³ekeÌleer®³ee ®egkeÀer®³ee Jele&vee®eer HegvejeJe=Êeerme mecegHeosMekeÀ ÒeefleyebOe keÀjlees J³eeqkeÌleceÊJeemebyebOeer Keeueerue yeeyeer®eemeceeJesMe neslees.

-DeelceefJeéeeme

- meeceeefpekeÀ keÀewMeu³es

262

-DeeefYeJe=Êeer oMe&keÀ Ieìvee / Òemebie / mecem³ee.

-SkeÀekeÀerHeCee.

-¬eÀesOe.

-eE®elee Anxiety eEkeÀJee vewjeM³e (JewHeÀu³e).

-leeCe leCeeJe.

-vekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve.

-YetlekeÀeueerve mecem³ee neleeUCeer.

-DeHeMeyo, iewjJele&CetkeÀ (Abus) eEnmee (Violence)

-YeeJeveeb®eer neleeUCeer.

3) J³eJemee³e (career):

DeeHeCe efveef½ele kesÀuesu³ee J³eJemee³eele ³eMe efceUefJeC³eemeeþer DeHesef#ele Demes O³es³e meeO³e keÀjC³eemeeþerDeeefCe l³eemeeþer DeeHeu³eeleerue #eceleeb®ee peemleerle peemle JeeHej keÀjC³eemeeþer DeeHeCeeme Dee@veueeF&ve mecegHeosMeveGHe³egkeÌle þjles. J³eeJemeeef³ekeÀ yeg×ermeeþer efJeefJeOe keÀewMeu³eeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. Goe. J³ekeÌleerDebleie&lemebÒes<eCe pesÿebmeesyele Je keÀefve<þebmeesyele®³ee Deeblejef¬eÀ³ee JesUs®es efve³eespeve, leCeeJe³egkeÌle keÀecee®eer neleeUCeer F.keÀewMeu³es efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ns mecegHeosMeve DeeJeM³ekeÀ þjles. J³eJemee³eemebyebOeer Keeueerue yeeyeeR®ee DebleYee&Je³eele keÀjlee ³esF&ue.

-JesUs®es efve³eespeve

-DeeefLe&keÀ efve³eespeve

-mebÒes<eCe keÀewMeu³es

-DeeHeu³ee ÒeefleefveOeerme DeefOekeÀejeb®eer megHegle&lee

-ÒesjCee osCes.

-meebefIekeÀYeeJevee DeeefCe efJekeÀmeve

-ÒeefMe#eCe Je keÀeceieejeb®³ee DeO³eeHeve (meuuee)

-Òel³eeYejCee®eer osJeeCe IesJeeCe.

-ÒeeOeev³e ¬eÀce osCes.

-J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme

-keÀeceeleerue meblegueve (keÀe³ee&ue³eerve meblegueve)

4. peerJeveMewueer mebyebOeer mecem³ee (Life style issues):

keÀener meJe³eer DeeefCe Jele&veecegUs DeeHeues Deejesi³e OeeskeÌ³eele ³esles. Je l³ee®ee HeefjCeece DeeHeu³ee J³eeqkeÌleielepeerJeveeJej, veeles, mebyebOeebJej neslees. lemes®e GlHeeove#ecelee DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeeflecesJejner nesle Demelees.DeeHeu³ee meJe³eeR®es HeefjCeece (Out come) ns DeeHeu³ee owvebefove keÀe³ee&Jej nesle Demeleele, MejerjeJej nesleDemeleele, Goe. menevegYegleer®ee DeYeeJe (Apathy) Demeblegefuele Deenej, yesefHeÀkeÀerjerJe=Êeer, keÀeceeleerue ®eeue{keÀue`mJe' keÀeUpeer IesC³eeme ogue&#e F.

263

Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMeveecegUs ogmeN³eeme OeeskeÀeoe³ekeÀ DeHee³ekeÀejkeÀ, Fpee Heesn®eJeCeejs Jele&ve MeesOelee³esles. DeeefCe Demes Jele&ve efve³ebef$ele keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ keÀewMeu³eeb®es efJekeÀmeve keÀjlee ³esles Je l³ee®es J³eJemLeeHevekeÀjlee ³esles. Keeueerue yeeyeer ¿ee DeeHeu³ee peerJeveMewueerJej HeefjCeece keÀjleele.

1. Oegce´Heeve, iegìkeÀe

2. ceÐeHeeve

3. Deceueer HeoeLee&®es mesJeve

4. efyeYelme Jeeb*dce³e, ef®e$es

5. SKeeÐee keÀeceeleerue efojbieeF&

6. ÒesjCee

Lees[keÌ³eele:

veelesmebyebOe, J³eeqkeÌleceÊJe, J³eJemee³e, peerJeveMewueer DeMee DeveskeÀ ceeveJeer peerJevee®³ee #es$eele Dee@veueeF&vemecegHeosMeve J³ekeÌleeruee GHe³egkeÌle þjles. iegCeJeÊeeHetJe&keÀ peieC³eemeeþer, mLewLe& Je meceeOeeve ÒeeHle nesC³eemeeþer ³eemecegHeosMevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles DeeefCe les menpe megueYe Demeless.

7F.7ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve ³eeleerue HeÀjkeÀ:

7F.8DeeHeueer Òeieleer leHeemee

1. SHeÀ. meer. Leesve& ne..... mecegHeosMeve He×leer®ee HegjmkeÀlee& nes³e.

De. efveoxefMele mecegHeosMeve He×leer

ye. mecevJeef³ele mecegHeosMeve He×leer

keÀ. DeefveoxefMele mecegHeosMeve He×leer

2...... ne efveoxefMele mecegHeosMeve He×leer®ee HegjmkeÀlee& nes³e

De. keÀeue& je@pej

ceeie&oMe&ve

ceeie&oMe&ve ner SkeÀ J³eeHekeÀ mebkeÀuHevee Deens.

ceeie&oMe&ve ns meecegefnkeÀefjl³ee keÀjlee ³esles.

ceeie&oMe&veele efJeÐeeLeea mJele: efveCe&³e keÀmee I³eeJee lesþjefJelees.

ceeie&oMe&veeceO³es mecegHeosMeve DebleYet&le Demeles cnCepesmecegHeosMeve ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³es®ee SkeÀ Yeeie nes³e.

mecem³eeb®es efvejekeÀjCe kesÀu³eeme les ceeie&oMe&ve þªMekeÀles.

mecegHeosMeve

mecegHeosMeve ner efmeefcele mebkeÀuHevee Deens.

mecegHeosMeveele Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e Je meuuee efoueepeelees.

mecegHeosMeve efJeÐeeL³ee¥ceO³es efveCe&³e IesC³ee®eer#ecelee efvecee&Ce keÀjles.

mecegHeosMeve ns ceeie&oMe&vee®es leb$e nes³e.

mecegHeosMeve mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀªveefJeÐeeL³ee¥le ¢{ DeelceefJeéeeme efvecee&Ce keÀjles.

264

ye. SHeÀ.meer. Leesve&

keÀ. F&. peer efJeu³ecemeve

3. efveoxefMele mecegHeosMeve He×leer®³ee oesve GefCeJee efuene.

4. DeefveoxefMele mecegHeosMeve He×leer®³ee oesve ce³ee&oe efuene.

5. mecevJe³eerle mecegHeosMeve He×leer®es oesve leesìs efuene.

6. Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee efuene.

7F.9meejebMe

mecegHeosMeve keÀjC³ee®³ee He×leervegmeej mecegHeosMevee®es SketÀCe ®eej ÒekeÀej He[leele. efveoxefMele mecegHeosMeveHe×leer DeefveoxMeerle mecegHeosMeve He×leer, mecevJeef³ele mecegHeosMeve He×leer, DeeefCe Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMeve He×leer.³ee Òel³eskeÀ He×leer®eer JewefMeäîes Deensle. l³eeb®es pemes HeÀe³eos Deensle leMee GefCeJeener Deensle. Demes pejer Demeueslej ³ee mecegHeosMevee®ee nslet efJeÐeeL³ee¥®³ee mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀ©ve l³eeuee efveCe&³e IesC³eeme meene³³e keÀjCesne nes³e.

265

7F.10mJeeO³ee³e ÒeMve

1. mecegHeosMevee®³ee efveoxefMele He×leer®es mJe©He mHeä keÀ©ve ³ee He×leer®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe mHeä keÀje.

2. DeefveoxefMele mecegHeosMeve cnCepes keÀe³e? ³ee He×leer®eer JewefMeäîes mHe<ì keÀ©ve l³ee®es HeÀe³eos Je GefCeJeemHeä keÀje

3. mecegHeosMevee®³ee efveoxefMele Je DeefveoxefMele He×leerleerue HeÀjkeÀ mHeä keÀje.

4. Dee@ve ueeF&ve mecegHeosMevee®es mJe©He efJeMeo keÀje.

5. mecevJeef³ele mecegHeosMeve He×leer®es mJe©He JewefMeäîes mHeä keÀje. ³ee He×leer®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe efuene.

6. mecevJeef³ele mecegHeosMeve ner meuueeLeea®³ee mecem³ee efvejekeÀjCeemeeþer SkeÀ GHe³egkeÌle He×leer Deens. ³eeefJeOeevee®eer ®e®ee& keÀje.

7. DeefveoxefMele mecegHeosMeve ns efveoxefMele mecegHeosMeveeHes#ee keÀmes JesieUs Deens?

‡‡‡

266

IeìkeÀ 8

mecegHeosMeve GHeeiece(Counselling Approaches)

(De) yeesOeelcekeÀ mecegHeosMeve GHeeiece - ue#eCe Je IeìkeÀ(a) Cognitively oriented counselling Approaches : Traits and factor

(ye) ÒeYeeJeleea mecegHeosMeve GHeeiece - ceveesefJeMues<eCeelcekeÀ(b) Affectively Oriented counselling Approaches : Psychoanalytic.

(keÀ) mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efmLeleer : YeeweflekeÀ J³eJemLee, J³eeqkeÌleielelee/SkeÀeble,OJeveer-ef®e$e-cegêCe.

(c) Condition Influencing counselling : Physical Setting, Privacy,Recording

IeìkeÀ j®evee

8.0 GefÎäs

8.1 ÒemleeJevee

8.2 mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee

8.3 mecegHeosMevee®es GHeeiece

8.4 yeesOeelcekeÀ efme×eble

8.5 ue#eCe Je IeìkeÀ

8.6 ÒeYeeJeleea efme×eble

8.7 ceveesefJeMues<eCeJeeoer GHeHeÊeer

8.8 mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efmLeleer

8.8.1 YeeweflekeÀ J³eJemLee

8.8.2 J³ekeÌleerielelee (SkeÀeble)

8.8.3 OJeveer-ef®e$e-cegêCe

8.9 mecegHeosMeveeleerue keÀe³eos efJe<e³ekeÀ DeeefCe veerefleefJe<e³ekeÀ HeefjMeerueve


8.11 meejebMe


* HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo

267

8.0 GefÎäs

1. mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀjCes.

2. mecegHeosMevee®es GHeeiece mHeä keÀjCes.

3. mecegHeosMeveeleerue ®ee®eC³eeb®eer ceeefnleer osCes.

4. mecegHeosMeveele keÀe³eosefJe<e³ekeÀ DeeefCe veerefleefJe<e³ekeÀ efJe®eej mHeä keÀjCes.

5. mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efmLeleer (Condition) mHeä keÀjCes.

8.1 ÒemleeJevee

``³eMemJeer ceeCemeb Demeeceev³e ieesäer keÀjerle veenerle leer HeÀkeÌle meJe&meeceev³e ieesäer Demeeceev³eHeCeskeÀjleele'' ns efJeOeeve Deepe®³ee mHeOee&lcekeÀ ³egieeleerue Òel³eskeÀ efJeÐeeL³ee&uee Deieoer oerHemlebYeemeejKeb Deens.DeeHeu³eeuee Òel³eskeÀeuee Jeeìleb, keÀer pes keÀener ³eMe-³eMe cnCeleele, les DemeeO³e Demeeceev³e ieesäerceOetve®eyeensj Kes®eeJeb ueeiele. meeO³ee uenevemeneve ieesäerkeÀ[s ogue&#e kesÀues lejer ®eeuesue. HeCe les eflelekeÀmeb yejesyejveener. keÀesCeleerner ueneve ieesä ceie lees SKeeoe uenevemee J³eJemee³e Demees eEkeÀJee DeY³eeme¬eÀce HetCe& keÀjCesDemees, efJe®eejHetJe&keÀ, He×leMeerj DeeefCe ³eesi³e efve³eespeveeves kesÀu³eeme l³eeletve YeJ³eefoJ³e ³eMe efceUt MekeÀleb.³ee®eer DeveskeÀ efpeJeble GoenjCeb DeeHeu³eeuee DeeHeu³ee Deepegyeepetuee Heene³euee efceUleerue. cnCetve cnCeleele"Small things build up big things but big thing is not small thing."

ÒeMve SkeÀ®e Deens ns keÀje³e®eb keÀmeb? ³eemeeþer DeeHeu³eeuee ³eMe efceUefJeC³eemeeþer ¿ee ìH³eeves efJe®eejkeÀjeJee ueeiesue. pemes, mJele:uee DeesUKee, ceer keÀesCe Deens? ceer keÀmee Deens? kesÀJeU ³ee oesve®e DebieeveermeeO³ee, ÒeMveeb®ee ³eesi³e ceeieesJee Iesleu³eeme DeeHeueb KejbKegjb JeemleJe ef®e$e DeeHeCe keÀeieoeJej GYeb keÀ© MekeÀleesDeeefCe ³ee ef®e$ee®³ee DeeOeejs DeeHeu³eeuee DeeHeues ³eMe mebHeeove keÀjlee ³esles.

mJele:®eer pegpeyeer DeesUKe Peeu³eeveblej De®etkeÀ efve³e&CeeÒele peeC³eemeeþer ceevemeMeeðeer³e keÀmeesìîeeb®eeDeeOeej IesCeb DeefOekeÀ efnleJeen þjleb. ³ee keÀmeesìîee ÒeecegK³eeves ®eej ÒekeÀejeleerue Demeleele.

1) yeg×erceeHeve 2) DeefYe³eesi³elee 3) DeefYe©®eer 4) mecee³eespeve Deepe DeveskeÀ Keepeieer lemes®e mejkeÀejermebmLeebceOetve mecegHeosMekeÀebkeÀ[tve legcner mJele:®³ee ³ee keÀmeesìîee keÀjJetve IesTve DeeHeu³eeuee #eceles vegmeejSKeeÐee #es$eele ³eMe mebHeeove keÀjJetve IesT MekeÀlees. lemes®e DeeHeu³ee ÒeeOeev³eevegmeej Je #ecelesvegmeej keÀe³e&#es$eefveJe[t MekeÀlees. Lees[keÌ³eele {esyeU ceeveeves Heg{erue lekeÌl³eele keÀuee, iegCe DeeefCe keÀewMeu³ee®³ee DeeOeejs keÀe³e&#es$eefveJe[t MekeÀlee.

efJeefJeOe J³eJemee³eeb®eer ceeefnleer efceUJee : ³ee meeþer J³eJemee³e ceeie&oMe&ve efJe<e³ekeÀ J³eeK³eeves ÒeoMe&vesefYeÊeerHe$ekesÀ ³eeb®eer ceole Ieslee ³esF&ue. l³ee®e ÒeceeCes efJeefMeä keÀe³e&#es$eemebyebOeer DeefOekeÀ ceeefnleer nJeer Demeu³eemeefleLes peeTve DeeHeCe mLeU Yesìerner osT MekeÀlee. meeOee J³eJemee³e eEkeÀJee veeskeÀjer efveJe[leevee SJe{er ³eelee³eelekeÀMeemeeþer? Demeener ÒeMve keÀener peCeebvee He[sue HeCe SkeÀ ieesä DeeHeCe cegUer®e efJemejlee keÀecee ve³es keÀerDeeHeues 75ìkeÌkesÀ Dee³eg<³e DeeHeu³ee J³eJemee³eele, veeskeÀjerle J³eleerle nesle Demeleb. DeeefCe cnCetve®e mebHetCe& ³eesi³eDemee ¢efä#esHe (Eyesight) Deble¢&äer (Insight) DeeefCe otj¢äer (Foredight) "sJetve®e DeeHeu³eeDee³eg<³ee®eer Jeeì megKekeÀj keÀjeJeer.

268

ceuee keÀe³e nJeb³e? eEkeÀJee ceuee keÀe³e keÀje³e®eb? ³ee ÒeMveeb®ee ceeieesJeener Òel³eskeÀ efJeÐeeeL³ee¥ves l³ee®³eeefJeÐeeLeea oMesle meelel³eeves I³eeJee. peerJeveele oesve ieesäer Demeleele. Þes³eme' DeeefCe Òes³eme.

`Þes³eme' cnCepes pes efnleeJen Deens, DeeJeM³ekeÀ Deens, efvekeÀ[er®es Deens. pes kesÀu³eeme GpJeue YeefJeleJ³eIe[t MekesÀue. Heg{s ®eebieu³ee mebOeer ÒeeHle nesT MekeÀleerue keÀe?DeeefCe Þes³eme cnCepes pes DeeHeu³eeuee DeeJe[leb,efÒe³e Deens, p³eele DeeHeu³eeuee jme Deens, pes kesÀu³eecegUs ceveeuee Deevebo efceUlees, meceeOeeve efceUleb les.

³eebef$e

keÀer

keÀewM

eu³e,

MekeÌl

eer,me

gìs Yee

ie Hegv

nepe

es[C³

ee®eer #

ecelee

Fbefpe

efveDe

me&

ìseqkeÌv

ekeÀu

e Je

ceske@Àe

fvekeÀu

e pee@y

e.

mebMe

esOeve

Jemlege

fveÿefJe

®eejm

ejCeer

SkeÀ$

eerkeÀj

CeDe

ekeÀu

eve#e

celee.

mebMee

sOeveel

cekeÀ

keÀe³e

&, Meeð

e%e,

efJe®ee

jJeble

,lel

Je%e,

G®®ee

fMe#eCe

mebkesÀ

leelc

ekeÀ

efve³ec

eeÒece

eCes

®eeueC

eejs

keÀe@ce

me& #e

s$e,HeÀ

e³evee

vme y

eBkeÀeRi

e

meen

meelc

ekeÀ

vesle=lJ

e iegCe

Òeefleÿ

smeeþ

erOe[

He[Cee

js

jep³

ekeÀej

Yeej

efJe<e³

ekeÀ,

keÀe³e

oe,

Heeqyu

ekeÀ e

fjuesM

eveJ³e

JemLee

Heve

me=pe

veMeeru

e

mJele

:uee J

³ekeÌle

keÀjC

es, keÀ

ueelc

ekeÀ

me=pe

veMeeru

elee,

YeeJee

fvekeÀ k

e=Àleer.

ef®e$ek

eÀuee,

jbieke

Àece,

mebiee

rle,ef®e

$eHeì

, veeì

keÀ,

meece

eefpeke

À

J³eeqke

Ìleefve<

þlee

ceeveJ

eerDe

eblejef¬

eÀ³esle

kegÀMe

ue, G

Êece

Meej

erefjkeÀ

#ecel

ee.

Deeble

jjeä

er³eme

byebOe,

Hejosm

Leme

sJee, M

.S.W

.

He$eke

Àeefjlee

ÒeeOee

v³e

J³eeqkeÌlecelJe DeeefCe l³eevegmeej efveJe[eJe³ee®es keÀe³e&#es$e

keÀe³e

&#es$e

269

efJeÐeeL³ee¥ves mJele:®³ee meboYee&le Þes³eme' DeeefCe Òes³eme' ieesäer þjJeeJ³eele DeeefCe l³eeb®ee ceO³e meeOeeJee.keÀejCe 100 ìkeÌkesÀ Þes³eme keÀoeef®ele Heg{s meceeOeeve DeeefCe Deeveboeuee yeeOekeÀ þjleb. DeeHeu³eeuee keÀecekeÀjCeejb ³eb$e yeveJetve ìekeÀleb. eEkeÀJee 100 ìkeÌkesÀ Òes³eme Heg{s YeefJe<³eele J³eeJeneefjkeÀ ¢<ìîee De³eesi³ener þ©MekeÀleb. cnCetve Heg{s YeefJe<³eele J³eeJeneefjkeÀ ¢äîee ³eesi³e HeCe Deevebooe³ekeÀ DeeefCe meceeOeeve osCeeje J³eJemee³e®eeEkeÀJee veeskeÀjer efJeÐeeL³ee¥veer efveJe[eJesle. keÀejCe J³eJemee³e Meyoe®eer Meeðeer³e J³eeK³eener DeO³e³eve mebHeu³eeveblejDeepeerefJekesÀmeeþer kesÀuesueer meceeOeeve osCeejer ke=Àleer DeMeer®e Deens.

efJeÐeeLeea mJele:uee ©®esue DeeefCe He®esue Demeb ³eeleerue SKeeob keÀe³e&#es$e efveJe[t MekeÀlees. HeCe les efveJe[leeveeÒel³eskeÀeves SkeÀ ieesä ue#eele þsJeeJeer keÀer GpJeue YeefJeleJ³e ns kesÀu³ee peeCeeN³ee keÀeceeceO³es vemetve peer J³ekeÌleer leskeÀece keÀjsue efle®³ee neleer les Demeleb. Dee³eleb keÀe³e& #es$e eEkeÀJee efveJJeU veeskeÀjer®³ee ceeies ueeieCes ³eesi³e veJns³esCeeje keÀeU ne leggce®³ee peerJeveemeeþer SkeÀ DeeJneve nesTve ³eslees®e ³ee®eb Yeeve þsJee ns DeeJneve meceLe&HeCesHesueC³eemeeþer meJe&ÒeLece HetJeea meebefieleu³eeÒeceeCes mJele:®es J³eeqkeÌlecelJe peeCetve I³ee. ³eele DeeHeCe keÀesþs yemelee³ee®ee MeesOe Heefnu³eeboe I³ee DeeefCe l³ee ÒeceeCes DeeHeueb keÀe³e&#es$e efveef½ele keÀje. l³eevegmeej J³eJemee³e eEkeÀJeeveeskeÀjer efveJe[e lemes efMe#eCe I³ee Je cesnvele keÀje DeeefCe ³eMemJeer Jne. lelHetJeea ner ieesä ceveeJej þmeJee thesecret of sucesses is knowing what you want to achieve in life and thenregulring your daily action to attain it.

l³ee keÀjerlee mecegHeosMevee®eer iejpe Yeemeles. cnCetve DeeHeCe mecetHeosMeve cnCepes keÀe³e les Lees[keÌ³eele KeeueerueÒeceeCes-

8.2 mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee

mecegHeosMeve ne ceeie&oMe&ve Òeef¬eÀ³esleerue SkeÀ cenÊJee®ee Yeeie Demetve l³eeme men³eb$eCee Demesner cnìuespeeles. mecegHeosMeve ns SkeÀ mebYee<eCe Demetve ne Meyo oesve J³ekeÌleerceOeerue mebHeke&À mHeä keÀjlees cnCepes®emecegHeosMeveeceO³es oesve J³ekeÌleer®ee meceeJesMe Demelees. ³eeleerue Heefnuee cnCepes mecegHeosMeve osCeeje cnCepes®eCounsellor lej ogmeje mecegHeosMeve nesCeeje cnCepes®e Counsellee mecegHeosM³e nes³e. mecegHeosMekeÀmecegHeosM³e ³eeb®ee mebYee<eCee®ee cegK³e efJe<e³e cnCepes Jele&ceeve efmLeeflele efvecee&Ce Peeuesueer mecem³ee Je l³ee mecem³esJejerueGHee³eeb®ee MeesOe IesCes Jee DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ne Demelees. ns Heg{erue lekeÌl³eeJe©ve mHeä nesF&ue.

Heefnuee ogmeje

mecegHeosMeve keÀjCeeje mebYee<eCe mecegHeosMeve IesCeeje

efJe<e³e

mecegHeosMekeÀ mecem³esJej GHee³e mecegHeosM³e

Counsellor Counsellee

mecegHeosMekeÀekeÀ[s Deeuesu³ee J³ekeÌleerceOeerue megHle iegCeeb®ee, oes<eeb®ee DeY³eeme keÀ©ve mecem³eemees[efJeC³eemeeþer Je l³ee efJe<e³eer ®eebieuesHeCee®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjC³ee®³ee nslegves mecegHeosMekeÀ keÀe³e& keÀjerleDemelees. mecegHeosMekeÀ ne mecegHeosM³eeMeer efJeéeemee®es megjef#ele veeles efvecee&Ce keÀjlees. l³eecegUs mecegHeosMe DeeHeu³eeYeeJevee, efJe®eej, mecem³ee ceveceeskeÀUsHeCeeves ceeb[lees Je mecegHeosMekeÀ mecegHeosMeve keÀ©ve mecem³ee efveJeejC³ee®eeÒe³elve keÀjle Demelees.

270

8.3 mecegHeosMevee®es GHeeiece (Counselling Approaches)

keÀeue& je@peme& ®³ee celes, `mecegHeosMeve SkeÀ efveOee&efjle ©Heeves, mebjef®ele mJeerke=Àle mebyebOe Deens. peesmecegHeosM³eeme He³ee&Hle cee$eeceO³es mJele:uee mecepeC³eeme ceole keÀjles. p³eeves lees DeeHeues veJeerve %eevee®³eekeÀjerlee þesme HeeTues G®euet MekesÀue.

Counselling is a definitely structured permissive relationship whichallows the client to gain an understanding to him self to a degree whichenables him to make positive steps in the light of his new orientation

- Carl Rogers.

keÀeue& je@peme& ®es ns efJe®eej mecegHeosMevee®³ee DeeOeejekeÀ[s mebkesÀle keÀjleele. p³ee®ee mebyebOe efme×ebleemeesyeleDeens.

efme×eblee®eer J³eeK³ee Òee³e: keÀesCel³eener ¢efäiees®ej J³eeHeej eEkeÀJee IeìveebceO³es Debleefve&efnle efve³ece DeLeJeeefometve ³esCeeN³ee mebyebOeebvee ÒeefleHeeovee®³ee ©Heele kesÀues peeles p³ee®es SkeÀ efveef½ele meerceeDebleie&le Hejer#eCe mebYeJeDeens.

Theory can be defined as a formation of appearent relationship or un-derlying principles of certain observed phenomena which, to a certain extentcan be verified.

- L.G. Barth and E. H. Robinson.

(An Indroduction to counselling profession printice Hall Inc. New Jer-sey, 1987. Pg. 42)

lemes®e efJeefJeOe ceevemeMeeðe%eebveer Òe³eesieeÜejs efJeefJeOe ceevemeMeeðeer³e GHeHel³ee DeefmlelJeele DeeCeuesu³eeDeensle. ³ee ceevemeMeeðeer³e GHeHeÊeerÜejs ceevemeMeeðe%eeveer ceeveJe Je ceeveJee®es Jele&ve ³eeb®ee DeLe& ueeJeC³ee®eeÒe³elve kesÀuee. ne DeLe& ueeJele Demeleevee®e l³eebveer ³ee DeLee&ceeies cegueleÊJes keÀesCeleer Deensle les MeesOeC³ee®ee Òe³elvekesÀuee. ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esleerue mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es®ee cegK³e GÎsMe cnCepes ceeveJeer Jele&veele³eesi³e lees yeoue keÀjC³eeme ceole keÀjCes Je l³eeÜejs ceeveJeeuee mJe³ebHetCe& keÀjCes ne Demetve l³ee®³ee ÒeeHleermeeþermecegHeosMekeÀeuee Keeme keÀ©ve ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees. ³ee®es keÀejCe cnCepes p³ee J³ekeÌleerueeceeveJe mecepeuee veener leer J³ekeÌleer mecegHeosMekeÀ yevet MekeÀle veener DeeefCe cnCetve mecegHeosMeve keÀe³e& keÀjCeeN³eeÒel³eskeÀ J³ekeÌleerves ÒeLece ceeveJe peeCetve I³ee³euee nJee, mecepetve I³ee³euee nJee DeeefCe peer J³ekeÌleer ceeveJeeueeGHeHeÊeerÜejs mecepeeJetve IesF&ve leer®e J³ekeÌleer, mecegHeosMevee®es keÀe³e& J³eJeefmLele ÒeYeeJeerHeCes Heej Hee[sue. DeMeemecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esle mecegHeosMekeÀekeÀ[tve keÀener GHeHeÊeer®ee ceeveJe Je l³ee®³ee Jele&vee®ee DeLe& ueeJeC³eemeeþer Jel³eeceeieerue cegueleÊJes MeesOeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&®ee GHeeieceeb®ee, efme×ebleeb®ee GHe³eesie kesÀuee peelees. l³eeleeruekeÀener GHeHeÊeer®eer ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.

yeesOeelcekeÀ efme×eble (Cognitively oriented Theory)

ÒeYeeJeleea efme×eble (Affectively oriented Theories)

ceveesefJeMues<eCeJeeoer GHeHeÊeer (Psychoanalytic thearpy)

³ee efme×ebleeb®eer Lees[keÌ³eele ceeefnleer Heg{erue ÒeceeCes Deens.

271

8.4 yeesOeelcekeÀ efme×eble (Cognitively oriented theories)

ÒeLece MelekeÀe®ee leÊJe%eeveer FefHekeÌìsìme ®ee Demee efJeéeeme neslee keÀer ueeskeÀ JemlegHeemetve $emle nesleveener veenerlej l³ee®es $emleles®es cetU keÀejCe l³ee®es les DeefYecele Demeles pes les l³ee Jemleg®³ee efJe<e³eer ceeb[leele.

mecegHeosMeve GHeeiece pees keÀer J³ekeÌleer®³ee yeesOeelcekeÀ Gvces<eeJej keWÀefêle Deens Je peiele ¢efä (World-

view) Jej yeue oslees l³eeb®eer cetU OeejCee DeefOeieefcele Þece DeLeJee (learned misconception) oes<eHetCe&efJeéeemeeJej DeeOeeefjle Deens. mecegHeosMeve ceveesef®eefkeÀlmes®³ee SkeÀe efJeOeer®³ee ©Heele ³ee YeceHetCe& efJe®eejebvee mebMeesefOeleeEkeÀJee efvece&tueve keÀjC³ee®³ee ¢efäves cenÊJe HetCe& mLeeve Deens.

ÒeYeeJeleea lemes J³eJenejJeeoer efme×ebleeÜeje yeesOeelcekeÀ efme×ebleeceO³es ¿ee®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelees keÀerme%eeve eEkeÀJee yeesOe (Cognitions) J³ekeÌleer®³ee mebJesieeJej Je J³eJenejeb®es meieÈ³eele Òeyeue efveOee&jkeÀ Deens.J³ekeÌleer pees efJe®eej keÀjlees l³eeme Devegmeªve DevegYeJe Je J³eJenej keÀjle Demelees. Ieìvee keÀer ö SKeeÐeeJ³eeqkeÌle®³ee peerJeveele l³ee DevegYeJe keÀjC³eele eEkeÀJee keÀesCel³ee efveef½ele ©Heele J³eJenej keÀjC³eele nsleg Jemlegle:yeeO³e keÀjle veener. J³ekeÌleeruee lees mJele:®e DeeHeu³ee mebJesieeuee Je J³eJenejeuee yeesOeelcekeÀ mlejeJej GefÎHeerlekesÀues Heenerpes. lemes®e ³ee GHeeiecee®³ee meceLe&keÀeb®es ceeveCes Deens keÀer yee¿e Ieìvee efkebÀJee keÀejkeÀ, Òel³e#e ©HeelemeebJesefiekeÀ eEkeÀJee J³eJenejpev³e Òeefleef¬eÀ³eeb®ee pevekeÀ eEkeÀJee keÀejCe nesle veener. yee©Le lemes®e ntyej ³eebveer lejefJeefMeä ©Heele ÒeefleHeeefole kesÀues Deens keÀer J³ekeÌleer®eer DeebleefjkeÀ Ieìvee ³ee J³eeHeej meebJesefiekeÀ eEkeÀJee J³eJenejpev³eÒeefleef¬eÀ³eeb®es DeefOekeÀ Òeyeue Je Òel³e#e ñeesle Deens. Heeef½eceel³e OeejCeebJej DeeOeejerle mecetHeosMevee®³ee #es$eeceO³esÒe³egkeÌle nesCeejs efme×ebleeb®eer cetK³e ieCevee Fefueme ®es leeefke&ÀkeÀ meebJesefiekeÀ ef®eefkeÀlmee He×leer (Rational Enotive

Theory 1962) ceeuìme®eer leeefke&ÀkeÀ J³eJenej ef®eefkeÀlmee He×leer (Rational Behaviour Therapy

1975) yeskeÀ ®eer yeesOeelcekeÀ ef®eefkeÀlmee He×leer (1976) lemes®e yee©Le Je ntyej ®³ee keÀe³e& mecHeeove efJeMues<eCe(Transactional Analysis : 1985) Fl³eeoeR®es efme×eble Deensle.

jsì ³eeb®eer leeefke&ÀkeÀ meebJesefiekeÀ ef®eefkeÀlmee He×leer SkeÀ Òe®eefuele Je ueeskeÀefÒe³e yeesOeelcekeÀ GHeeiece Deens.p³eeb®ee GHe³eesie mecetHeosMevee®³ee #es$eele yeN³ee®e keÀeUeHeemetve kesÀuee peele Deens. ³ee®eer oesve cegK³e ceev³eleeDeens.

ÒeLece:- yeesOe eEkeÀJee meb%eeve ceeveJeJ³eJenej lemes®e mebJesieeb®es meJee&efOekeÀ ÒeyeU efveOee&jkeÀ Deens.

efÜleer³e:- DekeÀe³ee&lcekeÀ eE®eleveeves®e (Disfunctional thinking) DekeÀe³ee&lcekeÀ meebJesefiekeÀ oMeelemes®e J³eJenej Òeefle©He GlHeVe nesleele. p³ee®eer efJeMes<elee Deleer meeceev³eerkeÀjCe, Deefle mejueerkeÀjCe, Jee{JetveyeIeCes Deleke&À eEkeÀJee kegÀleke&ÀHetCe& efJeMues<eCe eEkeÀJee DeJeOeejCee Demeles. ³ee ÒekeÀej®³ee eE®elevee®ee HeefjCeece FefuemevesDeleke&ÀHetCe& efJeéeeme (irrational beliefs) ceeveues Deens. ³esLes mecetHeosMevee®ee cegK³e GÎsMe J³ekeÌleeruee ³ee®eDeleeefke&ÀkeÀ efJeéeemeeb®³ee Hejer#eCeele mene³elee keÀjCes Je l³eele leke&ÀHetCe&efjl³ee eE®eleve keÀjC³ee®³ee ³eesi³eles®³eeefJekeÀemee®ee mJeerkeÀej kesÀuee iesuee Deens. yeesOeelcekeÀ efme×eblee®eer SkeÀ Dev³e ueeskeÀefÒe³e lemes®e Òe®eefuele efJeOeer keÀe³e&J³eJenej/mebHeeove efJeMues<eCe (Transactional Analysis) efme×ebleeJej DeeOeeefjle Deens. ³ee ceO³es J³eJeneje®eermecepe ³ee ceev³elesJej efveYe&j keÀjles keÀer meJe& J³ekeÌleer mJele:Jej efJeéeeme keÀjCes efMeketÀ MekeÀleele. mJele:meeþereE®eleve eEkeÀJee efJe®eej keÀ© MekeÀleele, mJele:®³ee efveCe&³e mJele: IesT MekeÀleele. lemes®e mJele:®³ee YeeJeveebveeDeefYeJ³ekeÌle keÀjC³eele meceLe& nesleele. ³ee efme×eblee®ee GHe³eesie J³eJemee³e Iej, MeeUe, Mespeejer Flej meJe&#es$eeceO³es mebYeJe Deens. efpeLes - efpeLes ueeskeÀeb®ee mebHeke&À ueeskeÀebmeesyele neslees. keÀe³e& mebHeeove efJeMues<eCeeves ueeskeÀeb®escetU mJeYeeJe, l³eeb®ee efJekeÀeme lemes®e keÀe³ee&vee mecepeC³eemeeþer ®eej keWÀêeEyeot®ee eqmJekeÀej kesÀuee iesuee Deensl³eebvee ¬eÀceMe.

272

1) mebj®evee efJeMues<eCe : (Structural Analysis)

2) keÀe³e& mebHeeove efJeMues<eCe/J³eJenej efJeMues<eCe (Transactiona Analysis)

3) uesKe efJeMues<eCe (Script Analysis) lemes®e

4) ¬eÀer[eefJeMues<eCe (Game analysis) Demes DeesUKeues peeles.

(1) mebj®evee efJeMues<eCe : (Structural Analysis):

mebj®eveelcekeÀ efJeMues<eCe J³eeqkeÌlelJe®³ee leerve Denb - oMeebJej (Egostates) DeeOeejerle Demelees.ceevemeMeeðeeleerue J³eeqkeÌlecelJe efJekeÀemee®ee DeY³eeme keÀjleevee ÖeÀeF&[®³ee GHeHeÊeerceO³es p³ee ÒeceeCes megHleelcee

yeesOeelcee Je efJeJeskeÀelcee DeMee leerve mebkeÀuHevee ceeveu³ee peeleele. l³ee®³eeMeer meceeblej DeMee®e ³esLes `mJe'-efJe<e³eer®eer keÀuHevee ceeb[uesueer Deens. l³eebvee®e ³esLes mJele:®³ee leerve DeJemLee ceeveuesu³ee Deensle. J³eJenejefJeMues<eCee®ee DeY³eeme keÀjC³eemeeþer DeeHeCeeme mJe:®³ee leerve DeJemLeeb®ee Heefj®e³e keÀ©ve IesCes DeeJeM³ekeÀkeÀjles.

De) yeeuekeÀ Denb DeJemLee/efmLeleer (child ego state)

ye) Òeew{ Denb DeJemLee/efmLeleer (Adults egostate)

keÀ) HeeuekeÀ Denb DeJemLee/efmLeleer (Parent ego state)

De) yeeuekeÀ Denb DeJemLee/efmLeleer (child ego state):

J³ekeÌleer p³eeJesUer YeeJeveeJeMe Peeuesu³ee yeeuekeÀeÒeceeCes Jeeieles. l³eeJesUer efle®eer mJe ®eer yeeuekeÀeJemLeeDemeles. ogmeN³eeb®es SsketÀve IesCes Deeveboer jenCes, keÌJeef®ele Òemebieer obiesKeesjHeCee eEkeÀJee yeeefueMeHeCee keÀjCes ³ee ke=Àleer³ee DeJemLes®³ee oMe&veer³e yeeyeer nesle.

Goe. cegK³eeO³eeHekeÀ p³eeJesUer efMe#ekeÀe®es SKeeÐee ®eebieu³ee keÀeceeyeÎue keÀewletkeÀ keÀjleele. l³eeJesUerefMe#ekeÀ DeveeJeM³ekeÀHeCes cegK³eeO³eeHekeÀeuee ceesþs ceevelees. eEkeÀJee mej ! ceer legce®³eecegUs®e ns keÀ© MekeÀues, eEkeÀJeelegce®³ee ceeveeves ceer keÀener®e kesÀues veener, DeMeer efJeveekeÀejCe YeueeJeCe keÀjlees. ³ee Gueì keÌJeef®ele ÒemebieercegK³eeO³eeHeekeÀeves SKeeÐee keÀeceeleerue $egìeryeÎue keÀener þHekeÀe þsJeuee lej YeeJeveeJeMe nesTve j[e³euee ueeielees.³ee oesvner ÒekeÀej®³ee ke=Àleer lees KeesìsHeCeeves keÀjerle vemelees, lej l³ee Deieoer menpemHetÀle& DeMee ke=Àleer Demeleele.ner ue#eCes l³eeb®³ee yeeuekeÀeJemLes®eer Demeleele.

YeeJeveeJeMe yeeuekeÀeÒeceeCes JeeieCes.

yeeuekeÀ Denb DeJemLee/efmLeleer (Child Ego State) ogmeN³eeb®es SsketÀCe IesCes.

Deeveboer jenCes.

keÌJeef®ele Òemebieer obiesKeesjHeCee.

yeeefueMeHeCee keÀjCes F.

ye) Òeew{ Denb DeJemLee/efmLeleer (Adults Ego State):

³ee DeJemLesceO³es J³ekeÌleer ner keÀesCeleerner ke=Àleer Del³eble HeefjHekeÌJelesves keÀjles. ³ee DeJemLesleerue J³ekeÌleerkeÀesCel³eener mecem³esuee Del³eble Meeble ef®eÊeeves Je leke&ÀMeg× ceeiee&ves meeceesjer peeles. mecem³ee mees[efJeC³eemeeþerJ³ekeÌleer meceHe&keÀ DeMeer ceeefnleer efceUefJeles keÀeUpeerHetJe&keÀ efle®es efJeMues<eCe keÀjles, efJeefJeOe He³ee&³e MeesOeles Je l³eeletve

273

De®etkeÀ He³ee&³e efveJe[les. J³ekeÌleer YeeJeveeJeMe ve neslee eEkeÀJee ÒeYeglJe ieepeefJeC³ee®³ee YetefcekesÀletve keÀesCeleerner ke=ÀleerkeÀjerle veener. ogmeN³eeMeer Jeeieleevee ner J³ekeÌleer JemlegefveÿHeCes Je mecepetleoejHeCes Jeeieles.

Goe : DeeHeu³ee efJe<e³ee®ee efjPeuì keÀceer ueeieuee, lej efMe#ekeÀ ef®e[tve ve peelee DeLeJee efvejeMe veneslee l³ee Ieìves®es JemlegefveÿHeCes efJeMues<eCe keÀjlees Je efvekeÀeue megOeejC³ee®³ee ¢äerves Òe³elve keÀjlees.

J³ekeÌleer ner keÀesCeleerner ke=Àleer Del³eble HeefjHekeÌJelesves keÀjles.

keÀesCel³eener mecem³esuee Del³eble Meeble ef®eÊeeves Je leke&ÀMeg× ceeiee&ves meeceesjer peeles.

mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer J³ekeÌleer meceHe&keÀ DeMeer ceeefnleer efceUefJeles.

keÀeUpeerHetJe&keÀ efle®es efJeMues<eCe keÀjles.

efJeefJeOe He³ee&³e MeesOeles Je l³eeletve De®etkeÀ He³ee&³e efveJe[les.

J³ekeÌleer YeeJeveeJeMe ve neslee eEkeÀJee

ÒeYeglJe ieepeefJeC³ee®³ee YetefcekesÀletve keÀesCeleerner ke=Àleer keÀjerle veener.

ogmeN³eeMeer Jeeieleevee ner J³ekeÌleer Jemlegefve<þHeCes Je mecepetleoejHeCes Jeeieles.

keÀ) HeeuekeÀ Denb DeJemLee/efmLeleer (Parent Ego State):

³ee DeJemLesle J³ekeÌleer, HeeuekeÀ p³ee ÒeceeCes DeeHeu³ee cegueebMeer Jeeieleele, l³eeÒeceeCes FlejebMeer Jele&vekeÀjles. ogmeN³eebvee yeeefueMe mecepeles Je mJele:®es #esÿlJe efme× keÀjC³ee®³ee Òe³elveele jenles. ceer legce®ee efnlekeÀlee&eEkeÀJee MeemekeÀ Deens. ³ee®eer peeCeerJe osC³ee®³ee Òe³elveele Demeer J³ekeÌleer Demeles. Goe. cegK³eeÐeeHekeÀ pesJneefMe#ekeÀebvee cnCeleele, `efMe#ekeÀebveer Òe³elve kesÀues lej keÀesCel³eener efJe<e³ee®ee efvekeÀeue keÀceer ueeJeC³ee®es keÀejCeveener. eEkeÀJee efMe#eCe ne efJeÐeeL³ee¥meeþer Deens. DeMeemeejKeer efJeOeeves ner cegK³eeOeeHekeÀe®³ee Òeew{e®eer Demeleele.peCet keÀener ³ee yeeyeer efMe#ekeÀebvee ceenerle®e veenerle Demes mecepetve l³eebvee ns leÊJe%eeve megveeJeues peeles.

HeeuekeÀeJemLee (Parent Ego State)

³ee DeJemLesleerueJ³ekeÌleer.

HeeuekeÀeÒeceeCes FlejebMeer Jele&ve keÀjles.

ogmeN³eebvee yeeefueMe mecepeles.

mJele:®es ÞesÿlJe efme× keÀjC³ee®³ee Òe³elveele jenles.

ceer®e legce®ee efnlekeÀlee& eEkeÀJee MeemekeÀ Deens ³ee®eer peeCeerJe osC³ee®³ee Òe³elveele Demeles.

2)J³eJenej efJeMues<eCe (Transactional Analysis):

efJeefJeOe DeJemLeeceOeerue J³eJenej keÀjerle Demeleeveeb Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es mJe' ®³ee ³ee eflevner DeJemLee

274

Demeleele®e Hejbleg Òel³eskeÀ JesUer keÀesCeleerlejer DeJemLee Flej oesve DeJemLeebJej ceele keÀjles. JeemleefJekeÀ Òeew{eJemLeener HejmHejmebyebOe HeefjCeecekeÀejkeÀ Je megKekeÀejkeÀ nesC³ee®³ee ¢äerves Del³eble ®eebieueer DeMeer DeJemLee Demeles.Demes Demeues lejer efvekeÀesHe J³eeqkeÌlecelJeemeeþer ³ee leervener DeJemLeeb®eer iejpe Demeles. Demes J³eJenej efJeMues<eCeeJeeoerceeveleele. p³eeJesUer SKeeoer J³ekeÌleer ogmeN³ee J³eeqkeÌleuee keÀener mebosMe osles (meebieles) l³eeJesUer efleuee ogmeN³eeJ³eeqkeÌlekeÀ[tve keÀener efJeefMeä Òeeflemeeoe®eer DeHes#ee Demeles.

keÀe³e& - mebHeeove efJeMues<eCee®ee GHe³eesie J³ekeÌleeruee ceeveJeer³e J³eJeneje®³ee Heg{erue leerve ÒekeÀej®³eeJeieeakeÀjCeeletve kesÀuee peelees. efJeefYeVe keÀe³e& mebHeeovee®es efJeMues<eCe lemes®e DeO³e³eve kesÀues peeles.

De) HetjkeÀ J³eJenej (Complementary Transactions)

ye) efJe®ísove J³eJenej (Crossed Transactions)

keÀ) HeefjJele&veelcekeÀ J³eJenej (Ulteror Transactions)

[) HetjkeÀ J³eJenej (Complementary Transactions)

p³ee JesUer oesve J³ekeÌleer SkeÀ$e ³esleele Je l³eeHewkeÀer SkeÀ ÒecegKe Je ogmejer J³ekeÌleer l³eeb®³ee neleeKeeueer keÀecekeÀjCeejer Demeles. l³eeJesUer l³eeb®³eeceO³es leerve ÒekeÀejs J³eJenej nesT MekeÀleele. oesvner J³ekeÌleerceO³es mJe' ®³eeeflevner DeJemLee Demet MekeÀleele. Hejbleg p³eeJesUer ÒecetKe J³ekeÌleer®³ee mJe Òeew{eJemLesceO³es Je ieewCe J³ekeÌleer®ee mJe-osKeerue Òeew{eJemLesceO³es Demeleevee J³eJenej neslees, l³eeJesUer l³eeb®es DemeCeejs mebyebOe ns ®eebieues SkeÀceskeÀebvee HegjkeÀþjleele.

ÒecegKe J³ekeÌleer®ee mJe' HeeuekeÀeJemLesceO³es Je ieewCe J³ekeÌleer®ee mJe' yeeuekeÀeJemLesceO³es Demesue lejer,nesCeeje J³eJenej HeÀejmee De[®eCeer®ee þjle veener eEkeÀJee keÌJeef®ele Òemebieer ³eeGueì efmLeleer Peeueer lejer, J³eJenejefvekeÀesHe vemeuee lejer mebIe<e& nesle veener.

Hejbleg pej oesIeeb®es mJe' HeeuekeÀeJemLesceO³es Demeleerue, lej cee$e J³eJenej megjUerle nesle veener Je mebIe<e&efvecee&Ce neslees.

Jejerue J³eJenej Deeke=ÀleerÜejs Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.

ÒecegKe J³ekeÌleer ieewCe

ye) efJe®ísokeÀ J³eJenej (Crossed Treansaltions):

p³eeJesUer ÒecegKe Je l³ee®ee mene³³ekeÀ ³eeb®³eeHewkeÀer ÒecegKee®ee mJe' ne HeeuekeÀeJemLes ceO³es Demeleevee

yeeuek

eÀeJemL

ee

Òeew{eJemLee

HeeuekeÀeJemLee

De[®eCe þjle veener, mebIe<e& nesle veener.

mebyebOe ®eebieuee.

J³eJenej megjUerle nesle veener, mebIe<e&efvecee&Ce neslees.

yeeuek

eÀeJemL

ee

Òeew{eJemLee

HeeuekeÀeJemLee

275

l³eeves pej DeeHeu³ee mene³³ekeÀeuee keÀener mebosMe efouee Je l³eeuee Òeeflemeeo cnCetve mene³³ekeÀeves `mJe' ®³eeÒeew{eJemLesceO³es Òeeflemeeo efouee, lej lesLes lees J³eJenej mebIe<e&HetCe& neslees. l³eecegUs J³eJenejeceO³es iegbleuesu³eeJ³ekeÌleer®³ee YeeJevee ogKeeJeCes, l³eeb®³eeceO³es vewjeM³e ³esCes, DeMee yeeyeer nesleele Je ³ee®ee HeefjCeece mebHetCe& J³eJemLeeHeveeJejneslees.

J³ekeÌleer

ÒecegKe mene³³ekeÀ

keÀ) HeefjJele&veelcekeÀ J³eJenej (Ulterior Transaction):

ns J³eJenej Del³eble iegbleeiegbleer®es Demeleele. DeMee ÒekeÀej®es J³eJenej ns HejmHej mebyebOe efyeIe[efJeC³eemekeÀejCeerYetle nesleele. ³eeÒekeÀejeceO³es SkeÀ J³ekeÌleer SkeÀeJesUer efkeÀceeve oesve DeJemLesceO³es Demeles.

Goe. De' ³ee J³ekeÌleer®es ye' ³ee J³ekeÌleerMeer pes Jele&ve J³ekeÌle nesles les JejkeÀjCeer Òeew{JemLesceOeerue efomeles.cee$e les HeeuekeÀeJemLesleerue Demeles.

Goe. cegK³eeO³eeHekeÀ efMe#ekeÀebvee p³eeJesUer cnCeleele, `DeeHeCeeme efjPeuì Jee{efJeC³eemeeþer KetHe®eÒe³elve keÀje³euee nJesle.'' l³eeJesUer ns Jele&ve meke=ÀleoMe&ve Òeew{eJemLee J³ekeÌle keÀjCeejs Jeeìles. Hejblet keÀoeef®elecegK³eeO³eeHekeÀebvee ³eeletve legcner ueeskeÀ keÀenerner Òe³elve keÀjerle veener. Demes (HeeuekeÀeJemLesletve) meg®eJee³e®es Demeles.DeLee&le DeMee ÒekeÀej®es J³eJenej DeesUKelee ³esCes ner SkeÀ DeJeIe[ iegbleeiegbleer®eer yeeye Demeles.

3) uesKe efJeMues<eCe (Script Analysis):

uesKe efJeMues<eCeele J³ekeÌleer®³ee peerJeveele kesÀu³ee peeCeeN³ee ³eespevesuee mecepeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees.³ee GHeeiecee®eer meeceev³e HeefjkeÀuHeveebvee nsefjme (Harries) ves Heg{erue ®eej mJe©Heeble oMe&efJeuesues Deensle.

1. ceer þerkeÀ Deens. legcner HeCe þerkeÀ Deenele (I am ok! you are ok!)

ner SkeÀ mJemLe ceeveefmekeÀ oMee Deens.

2. ceer þerkeÀ Deens, legcner þerkeÀ veenerle (I am ok! you are not ok!)

ner l³ee J³ekeÌleer®eer ceveefmLeleer Deens peer keÀer ogmeN³eeuee DeeHeu³ee og:Kee®es keÀejCe mJeerkeÀej keÀjlees /ceevelees.

3. ceer þerkeÀ veener. legcner þerkeÀ Deenele. (I am not ok! You are ok!)

yeeuek

eÀeJemL

ee

Òeew{eJemLee

HeeuekeÀeJemLee

yeeuek

eÀeJemL

ee

Òeew{eJemLee

HeeuekeÀeJemLee

mebIe<e&HetCe& J³eJenej neslees.

276

ner ueeskeÀeb®eer meeceev³e ceveesefmLeleer Deens. pesJne les Dev³e ueeskeÀeb®³ee leguevesle mJele:uee MekeÌleernervekeÀcepeesj DevegYeJeleele.

4) ceer þerkeÀ veener, legcner HeCe þerkeÀ veenerle. (I am not ok! you are not ok!

ner peerJeveele efvejeMeeJeeoer ¢äerkeÀesCe þsJeCeeN³ee J³ekeÌleeR®eer ceveesoMee Deens.

mecegHeosMekeÀ J³ekeÌleeruee l³ee®³ee peerJeveeceO³es mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesCe Deelcemeele Je efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer#ecelee ¢{ keÀjC³eeceO³es yeue oslees.me#ece keÀjC³eeJej efJeMes<e Yej oslees.

4) ¬eÀer[e efJeMues<eCe (Game Analysis) :

J³eJenej efJeMues<eCeeceO³es, `mJe' ®³ee leerve DeJemLee Je JJe³eneje®es leerve ÒekeÀej ns cegueYetle IeìkeÀceeveues peeleele. leLeeefHe, ³eeefMeJee³e keÀewlegkeÀIeele Je ¬eÀer[e ³eebvee osKeerue J³eJenej efJeMues<eCe GHeeieceeceO³escenÊJee®es mLeeve Deens.

keÀewlegkeÀeIeele (Strokes): J³eJenej efJeMues<eCe%e, Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee keÀewlegkeÀeIeelee®eer DeeJeM³ekeÀleeDeens Demes ceeveleele. Deieoer MewMeJeeJemLesHeemetve les mebHetCe& Dee³eg<³eYej keÀewlegkeÀe®eer iejpe Jeeìle Demeles. keÀesCeerlejerDeeHeues keÀewlegkeÀ keÀjeJes DeMeer l³ee®eer DeHes#ee Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee ke=Àleerves keÀewlegkeÀ nesF&ueDemes veener eEkeÀJee SkeÀe®e J³ekeÌleeruee osKeerue l³ee®e l³ee ke=Àleerves Òel³eskeÀ JesUer keÀewlegkeÀ Jeeìsue Demes veener.

Goe. efMe#ekeÀeuee cegK³eeOeeHekeÀekeÀ[tve Òel³eskeÀ JesUer Meeyyeeme' eEkeÀJee íeve' DeMee keÀewlegkeÀeHej Meyoeb®eeriejpe Demeles Demes veener. Hejbleg kesÀJeU meceesj efMe#ekeÀ efomelee®e cegK³eeO³eeHekeÀebveer ieg[cee@efve&ie eEkeÀJee keÀe³eþerkeÀ ®eeueue³e vee! Demes cnìues lejer efMe#ekeÀeuee keÀewlegkeÀ Jeeìles DeeefCe pej J³ekeÌleer®eer DeMeer keÀewlegkeÀe®eeriejpe YeeieefJeueer iesueer veener lej leer J³ekeÌleer ®egkeÀer®³ee ceeiee&ves keÀewlegkeÀ keÀ©ve IesC³ee®ee Òe³elve keÀjles nerkeÀewlegkeÀeIeelee®eer mebkeÀuHevee DeO³e³eveele ¢{erkeÀejkeÀ®e Demeleele.

¬eÀer[e (Games): ³ee efþkeÀeCeer ¬eÀer[e / efkebÀJee KesUer®eer keÀuHevee Lees[erMeer JesieÈ³ee mJe©Hee®eerDeens. J³eJenej efJeMues<eCe GHeeieceeceO³es, ueeskeÀ DeeHeu³ee JesUs®es J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjleele ³ee®eener efJe®eejkeÀjles. Eric Berne ne J³eJenej efJeMues<eCe GHeeiecee®³ee ¢äerletve KesUe®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes keÀjlees.

"According set of transaction often repetitions superficially passablewith a concealed motivation." ³ee®es megueYe cejeþer ©Heeblej Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue. cegU nsletueHeJetve JejkeÀjCeer efoKeeT DeMee efJeefJeOe Hegve©keÌle J³eJenejeb®eer ceeefuekeÀe cnCepes KesUer, Demes DeeHeCeememeebielee ³esF&ue. KesUer®es HeÀefuele ns ³eMe eEkeÀJee DeHe³eMe ns Demeles. eEkeÀyengvee ³eMe eEkeÀJee DeHe³eMe ns®e KesUer®escetueYetle ie=nerle Demeles Demes cnìu³eeJej JeeJeies nesCeej veener. J³eJemLeeHeveeceO³es p³ee efJeefJeOe KesUer KesUu³eepeeleele l³eeHewkeÀer JeejbJeej KesUu³ee peeCeeN³ee KesUer Heg{erue ÒeceeCes -

þHekeÀe (Blemish): ³eeceO³es ÒecegKe ne vesnceer DeeHeu³ee neleeKeeue®³ee J³ekeÌleer®³ee efkeÀjkeÀesU®egkeÀeryeÎue JeejbJeej þHekeÀe þsJelees. ³esLes ®etkeÀ SkeÀoe®e Ie[tve iesuesueer Demeles. Hejbleg efle®es G®®eejCe ÒecegKecegÎece peeCeerJeHetJe&keÀ keÀjerle Demelees. ³eeceO³es mebyebefOele J³ekeÌleeruee ef[Je®eCes ne nslet Demelees.

nes³e Hejbleg (Yes - But): p³ee JesUer DeeHeu³ee Keeue®³ee opee&®³ee menkeÀe³ee&keÀ[tve SKeeos GÊej

eEkeÀJee SKeeÐee mecem³es®es meceeOeeve efceUles. l³eeJesUer ÒecegKe les mejU ve mJeerkeÀejlee les GÊej `þerkeÀ Deens

277

Hejbleg...' ³ee He×leerves mJeekeÀejlees. keÀejCe l³eeJesUer lees mJele:®eer Jej®eer Hee³ejer ve efJemejlee Keeue®³ee J³ekeÌleerueeefle®eer Hee³ejer DeÒel³e#eefjl³ee oeKeJetve osle Demelees. Hejbleg lees lemes mHeäHeCes meebiele veener. cnCetve®e ³eeuee SkeÀÒekeÀej®eer KesUer cnCeleele.

keÀmee meeHe[uee (NIGYSOB): ner meb%ee KesUer®es JeCe&ve keÀjCeeN³ee JeekeÌ³eeleerue Meyoeb®es ueIeg©HeDeens. ``Now I have got you' ³ee JeekeÌ³ee®es les ueIeg©Heeblej nes³e. SOB ns ©He Heg{®³ee YeeieemeeþerSubordinate Opportune for his Boss) Deens. ÒeLece ner KesUer mecepeeJetve IesT.

Jeefjÿ Je l³ee®ee keÀefveÿ ³eeHewkeÀer keÀefveÿ ne Jeefjÿeuee GIe[s Hee[C³ee®eer mebOeer MeesOele Demelees.DeeefCe p³eeJesUer DeMeer mebOeer efceUles l³eeJesUer lees Jejerue efJeOeeve DeeHeu³ee ceveele keÀjerle Demelees. ³ee KesUer®eeGÎsMe DeeHeu³ee JeefjÿeJej met[ GieefJeCes ne Demelees.

J³eJenej efJeMues<eCe ns J³eJemLeeHekeÀer³e efJekeÀemee®es SkeÀ leb$e Deens. l³eecegUs meO³ee ns leb$e J³eJemLeeHeveMeeðeele Del³eble Òeefme×er HeeJeuesues Demes leb$e Deens. ³ee leb$ee®ee GHe³eesie J³eJemLeeHekeÀer³e HeeleUerJej keÀecekeÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee neslees. efMe#eCeeceO³es osKeerue J³eJemLeeHekeÀer³e keÀewMeu³ee®eer iejpe Yeemeles. l³eecegUs J³eJenejefJeMues<eCeleb$e efMe#eCeeceO³es mecegHeosMeveeceO³es GHe³egkeÌle þ© MekeÀles.

Lees[keÌ³eele J³eJenej efJeMues<eCe ner mebkeÀuHevee ceveg<³eyeU efJekeÀeme eEkeÀJee Human Resource

Development ³ee mebkeÀuHevesMeer efveieef[le DeMeer Deens. ceeveJeer J³eJenej keÀmes ®eeueleele Je l³ee®eeefJekeÀemekeÀe³ee&Meer keÀmee mebyebOe ³eslees. ³ee®ee efJe®eej J³eJenej efJeMues<eCeele kesÀuee peelees. DeLee&le®e ns keÀjerleDemeleevee J³eJemLeeHeve Meeðe Je ceevemeMeeðe ³eeb®ee DeeOeej nesTve®e J³eJenej efJeMues<eCee®eer keÀuHevee ceeb[ueerpeeles. J³eJenej efJeMues<eCee®ee nslet ne J³ekeÌleeruee ogmeN³eemeejKee efJe®eej keÀje³euee efMekeÀefJeCes Je l³ee³eesies J³ekeÌleerceO³esceveg<³eyeU efJekeÀemee®³ee ¢äerves mebJesoveMeeruelee HeeþefJeCes ne Demelees. keÀener lep%e ceb[Uer J³eJenej efJeMues<eCeeueemegmLeeefHele efJekeÀemee®ee ceO³emLe ÒeJeen ceeveerle veenerle. lej l³eeb®³ee celes, J³eJenej efJeMues<eCe ns mJele:ueemecepetve IesC³eemeeþer Je mJele:®ee FlejebJej keÀe³e ÒeYeeJe He[lees ns HeenC³eemeeþer GHe³egkeÌle Demes leb$e Deens.J³eJenej efJeMues<eCee®ee GHe³eesie kesÀJeU megmLeeefHele efJekeÀemee®es SkeÀ meeOeve SJe{îee Hegjlee ce³ee&efole veener. lejmebJesoveMeerueles®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleeruee mecegHeosMeve keÀjC³eemeeþer mecegn ieeflecelJee®ee DeY³eemekeÀjC³eemeeþer lemes®e mJele:®ee `Denb ' eEkeÀJee `mJe' ®ee Heefj®e³e nesC³eemeeþer neslees. J³eJenej efJeMues<eCe nerceevemeMeeðeeleerue ceveesefJeMues<eCe GHeHeÊeerJej DeeOeeefjle DeMeer mebkeÀuHevee Deens.

8.5 ue#eCe Je IeìkeÀ GHeeiece (Trait and Factor Approach):

J³eJemee³e efveJe[eryeeyele®³ee ue#eCe Je IeìkeÀ GHeHeÊeer®ee HegjmkeÀej meJe&ÒeLece ÖesÀvkeÀ, Heeme&vme (Frank

Parsons) ³eebveer DeeHeu³ee Choosing a career ³ee HegmlekeÀele F.me. 1997 meeueer kesÀuee l³eeb®³eeceles J³eJemee³ee®³ee ³eesi³e efveJe[erle leerve IeìkeÀ Demeleele.

1. mJele:®eer HetCe&HeCes DeesUKe DemeCes:

mJele:®eer DeesUKe cnCepes mJele:®³ee DeefYeJe=Êeer (Aptifude) #ecelee, DeefYe©®eer, GÎsMe, meeOeve-mebHeÊeer (Resources) ce³ee&oe DeeefCe l³eeb®eer keÀejCes, ³eeb®eer HetCe& peeCe DemeCes.

2. JesieJesieÈ³ee J³eJemee³eemeeþer ueeieCeeN³ee DeeJeM³ekeÀ yeeyeer:

l³ee J³eJemee³eele ³eMemJeer nesC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee Meleea, J³eJemee³ee®es HeÀe³eos Je ce³ee&oeceesyeouee. mebOeer Je YeefJe<³ekeÀeueerve Òeieleer®³ee mebYeeJevee ³eeb®eer peeCe DemeCes.

278

3. ³ee oesve ÒekeÀej®³ee ceeefnleer®ee SkeÀceskeÀebMeer Demeuesuee leeefke&ÀkeÀ mebyebOe ceenerle DemeCes:

J³eJemee³e efveJe[erleerue ìHHes - Heeme&vme®³ee celes J³eJemee³e efveJe[erle Heg{erue ÒeceeCes Hee³eN³ee Demeleele.

J³ekeÌleeR®³ee iegCe oes<eeb®ee MeesOe IesCes- J³ekeÌleeruee mJele:®eer peeCe keÀ©ve osC³eemeeþer DeveskeÀ meeOeveeb®eeGHe³eesie keÀjC³eele ³eslees.

Goe. cegueeKeleer, ÒeMveeJeueer, ÒeceeefCele ®ee®eC³ee, mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe F.

efJeefJeOe J³eJemee³eebmeeþer J³ekeÌleerle DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee yeeyeeR®es He=LekeÌkeÀjCe keÀjCes. yeN³ee®eJesUe Demes He=Le:keÌkeÀjCe meO³ee l³ee J³eJemee³eele DemeCeeN³ee keÀce&®eeN³eeb®eer HeeleUer Je DeefYeJe=Êeer®ee MeesOekeÀ©ve kesÀues peeles.

ûeenkeÀeleerue iegCe Je J³eJemee³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee ³eeb®eer meebie[ IeeueCes.

Heeme&vme®³ee GHeHeÊeerceeieerue ie=nerlekesÀ (Assumptions):

Heeme&vme®eer GHeHeÊeer Keeueerue ie=nerlekeÀebJej DeeOeeefjle Deens.

Û J³eJemee³ee®eer efveJe[ Jee J³eJemee³eefJe<e³ekeÀ efJekeÀeme J³ekeÌleer®³ee yeewef×keÀ Òeef¬eÀ³esJej DeJeuebyetve DemetveefveJe[ermeeþer J³ekeÌleer leke&À ¿ee efJe®eejMekeÌleer®ee GHe³eesie keÀjles. ³ee®ee DeLe& yeewef×keÀMekeÌleer efveJe[erceeieerueSkeÀcesJe keÀejCe Demeles.

Û J³eJemee³ee®eer efveJe[ J³ekeÌleer Dee³eg<³eeleerue keÀesCel³eener SkeÀe#eCeer keÀjerle Demeles. cnCepes J³eJemee³ee®eerefveJe[ ner ieleerceeve Òeef¬eÀ³ee vemetve SkeÀe #eCee®eer ye× Ieìvee Demeles.

Û efJeefMeä J³ekeÌleer efJeefMe<ì J³eJemee³eemeeþer uee³ekeÀ Demeles. efJeefMeä J³eJemee³e efveJe[Ces ne J³ekeÌleer®eeSkeÀcesJe GÎsMe Demelees. Òel³eskeÀ J³ekeÌleerme efJeefMeä efveJe[ keÀjC³eeme J³eJemee³e GHeueyOe Demeleele.

Heeme&vme®³ee GHeHeÊeerceeieerue ie=nerlekeÀeb®eer ce³ee&oe:

Heeme&vme®eer GHeHeÊeer Je l³eeceeieerue ie=nerlekesÀ ³eeb®³ee keÀener ce³ee&oe Deensle l³ee Heg{erue ÒeceeCes -

Û J³ekeÌleer J³eJemee³ee®eer Je Dev³e efveJe[ kesÀJeU yeg×er®ee GHe³eesie keÀ©ve keÀjerle veener lej efkeÀl³eskeÀoeefveJe[er®ee DeeOeej YeeJeefvekeÀ megOoe Demet MekeÀlees.

Û J³ekeÌleer keÀesCel³eener SkeÀe efJeefMeä #eCeer efveCe&³e Iesle veener lej efveCe&³ee®eer Òeef¬eÀ³ee yeje®e keÀeU ®eeuetjenles. lemes®e SkeÀoe Iesleuesuee efveCe&³e J³ekeÌleer yeouetner MekeÀles.

Û Òel³eskeÀ J³ekeÌleer SkeÀ efJeefMeä J³eJemee³eemeeþer Demeles, ne efme×eble Deelee keÀeueyee¿e Peeuee Deens.J³ekeÌleerle DeveskeÀ J³eJemee³e ®eebieu³ee efjleerves keÀjC³ee®eer #ecelee Demet MekeÀles.

Û J³eJemee³ee®eer efveJe[ ner yeeye kesÀJeU J³ekeÌleer®³ee DeKel³eejerleerue vemeles. meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ HeefjefmLeleer,efJeefMeä kegÀìgbyeeleerue pevce, kegÀìgbyee®ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ mlej, peele, Oece& F. DeveskeÀ ®eueeb®ee(Variables) efveJe[erJej HeefjCeece nesle Demelees.

³ee GHeeieceemebyebOeer lep%eeb®eer Heg{erue keÀener efJe®eej.

Williamson (1990) come out with the Trait - and Factor approach tothe study and understanding of the personality. This was in keeping with the

279

influence of Differential Psychology and the increase in Psychological Mea-surements available to a counsellor.

Robinson refers to the process as communication approach. TheCounsellor is trained, in dimenstions such as responsibility, leading talk ra-tios planning statements and discussion units."

The trail therapists see personality as the system of interdependenttraits or factors such as abilities, interests and values, attitudes and tem-perament.

Lees[keÌ³eele ner GHeHeÊeer, J³eeqkeÌleceÊJe ns SkeÀ mJeleb$e ³eb$eCee Demetve l³eele mebyebOeerle ue#eCe eEkeÀJeeIeìkeÀ Demeleele. pemes #ecelee, ©®eer DeeefCe cetu³es DeefYeJe=Êeer mJeYeeJe Fl³eeoer.

8.6 ÒeYeeJeleer& efme×eble (Affectively orented theories):

ne efme×eble cegUle: DeefmlelJeJeeo ceeveJeleeJeeoer ³ee Jeeo HejbHejsletve GlHeVe Peeuee Deens. ³eeceO³es mecegHeosM³eeEkeÀJee mecegHeosMeve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeruee ÒeYeeJeHetCe&jerl³ee mecepeC³eeJej efJeMes<e yeue efoues peeles. ³ee®³ee Debleie&le

mecetHeosMekeÀ J³ekeÌleer les J³ekeÌleer' ®³ee cegueeKeleerves JeeleeJejCe efveefce&leer keÀjlees. mecegHeosM³eeuee SkeÀe J³ekeÌleer®³ee©Heele mecepetve l³ee®³ee yeÎue ceeefnleer nesC³eeme DeefOekeÀ cenÊJe efoues peeles. ³ee ÒekeÀejs GHeeiecee®³ee Debleie&lemecegHeosMekeÀ yee¿e Jemlegefveÿ Hejer#eCee®³ee HeefjIeeyeensj mecegHeosM³ee®³ee DeebleefjkeÀ Jew³eeqkeÌlekeÀ efJe<e³ee®³ee efJeéeeleÒeJesMe keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. kesÀcHe (1971) jepe&me (1975) yee©Le lemes®e ngyej (1985) meejKeslep%e ³ee GHeeiecee®es ÒecegKe meceLe&ve Deensle. l³eeb®³ee celes ceeveefJe³e Deebleef¬e&À³ee (Human interaction) nerÒeYeeJeleea mecegHeosMekeÀefjlee, O³eevee®es keWÀê Deens. ceeveJeleeJeeoer ceevemeMeeðee®eer (Humanistic Psychol-

ogy) MesHeÀj (1978) ®eer ÒecegKe ceev³elee ner®e ³ee efme×eblee®ee DeeOeej Deens.

1) DevegYeJee®eer efJeue#eCelee : Jew³eeqkeÌlekeÀ DevegYeJee®eer efJeue#eCelee lemes efJe<e³ee®eer JeemleefJekeÀlee DeefOekeÀcenÊJeHetCe& Deens.

2) meceûelee : J³ekeÌleeruee meceûe©Heeves l³ee®³ee Jele&ceeve DevegYeJeeb®³ee meboYee&le®e mecepegve IesJet MekeÀlees.

3) meerceeye×lee: meO³ee pewJeefkeÀ³e lemes®e He³ee&JejCepeefvele keÀejkeÀ SkeÀe efJeefMeä ©Heele®e J³ekeÌleerueemeerceeye× keÀ© MekeÀleele. lejer meg×e J³ekeÌleeruee efJekeÀefmele nesC³eeme Je DeefmlelJe efvecee&Cee®³ee #eceleeDeefmeefcele jenleele. ueeskeÀMeener®³ee JeeleeJejCeeceO³es efJeMes<ekeÀ©ve Demes nesles.

4) J³eeqkeÌlecelJee®eer DeJeOeejCee : ®eslekeÀ leÊJes ÒesjkesÀ ³ee DeeJeM³ekeÀleeb®³ee ©Heele J³eeqkeÌle®³ee OeejCesueeefmeefcele kesÀu³ee peeT MekeÀle veener DeeefCe l³eeb®³ee DeeOeejeJej l³eebvee HetCe&le³ee mecepeCes mebYeJe veener.

5) DeelceHeefjYee<ee - ceveg<³eeuee keÀesCel³eener HeoeLe& eEkeÀJee leÊJee®³ee ©Heele vesnsceerkeÀjerlee SkeÀ meejKeeHeefjYeeqkeÌle kesÀu³ee peeT MekeÀle veener. ceveg<³elee lej vesnsceer®e Deelce HeefjYee<eCee®³ee Òeef¬eÀ³ee ceO³esmebueive jenles.

ceeveJeleeJeeoer ceevemeMeeðee®³ee ceev³elee®³ee mecevJe³eeves peer DeefmleÊJeJeeoer mecegHeosMevee®eer OeejCeeÒekeÀì nesles. l³eele efJeefYeVe efJe®eejJebleebveer efYeVe-efYeVe leL³eebvee keWÀêer³e leÊJe mJeerkeÀej keÀjles. FJeer leLee efmeceskeÀ[eTeEveie (1989) ®³ee celeevegmeej ``DeeHeCe peieele Deenesle lemes®e DeeHeues keÀe³e& ³ee®ee DeLe& mecepeCes

280

Deens.'' DeeHeCe DeeHeu³ee peiee®³ee meesyele DeeHeu³ee mebyebOeeb®³ee DeeOeejeJej DeesUKelees, efJeefMeä ©Heele,ueeskeÀeb®³ee meesyele DeeHeu³ee mebyebOee®³ee meboYee&le ³ee peiee®³ee efvecee&Ce nslet DeeHeCe mJe³eb GÊejoe³eer Deenesle.

lemes®e mecegHeosMekeÀe®es keÀe³e& mecegHeosM³ee®³ee peieleeuee mecepeCes Deens. ns mecepeC³eeme meceûelee GHe®eej',eEkeÀJee iesmìeue LesjHeer ®eer OeejCee efJeMes<e ©Heele mene³³ekeÀ Deens. peer keÀer DeJeiele keÀ©ve osles keÀer, J³ekeÌleerDeveskeÀ DeblemebyebefOele Yeeieebveer efveefce&le lemes®e mebieþerle DeJe³eJe Deensle. Mejerj, mebJesie, efJe®eej mebJesovee lemes®eÒel³e#eerkeÀjCe ³eeleerue keÀesCel³eener Debieeves meceûe J³ekeÌleer®³ee meboYee&®³ee yeensj peeCetve IesT MekeÀle veener.

³ee efJe<e³eebleie&le (1967) Heue& ves Jele&ceeve®e Òel³e³eeuee efJeMes<e cenÊJe Deens Demes ÒeefleHeeoerle kesÀuesDeens. Heue&®³ee celeevegmeej Jele&ceeve Demes YeefJe<³e Deens pes keÀer Depetve Deeues veener. (The present in only

the future not yet arrived) MesJeìer Jele&ceeve®e cenÊJeHetCe& ns. Heue& ves eE®eles®eer efJeJes®evee HeCe Jele&ceevelemes®e keÀeueebleje®³ee ceO³ebleje®³ee ©Heele Deens. ogmeN³ee Meyoele l³ee®³ee celes, J³ekeÌleer pes Jele&ceeveeHeemetve otjjenleele lemes®e YeefJe<³ee®³ee meesyele jenleele les®e eE®eles®ee DevegYeJe Iesleele. iesmìeue LesjHeer eEkeÀJee meceûeer GHe®eejeJejDeeOeeefjle mecegHeosMeveele, J³ekeÌleer®eer l³ee®e Jele&ceeve Je YeefJe<³ee®³ee ®eslevesuee efJeMues<eCee®ee DeeOeej kesÀuee peeles.Lees[keÌ³eele Demes cnìues peeles keÀer ÒeYeeJeleea GHeeiecee®³ee Debleie&le mebkeÀefuele efme×eblee®³ee leerve ÒecegKe efJeMes<eDeensle.

ÒeLece - l³eeb®eer DeefmlelJeJeeoer OeejCee

efÜleer³e - J³eeqkeÌlekeWÀêerle mJe©He

le=leer³e - meceûeleeJeeoer ¢efäkeÀesCe

8.7 ceveesefJeMues<eCeJeeoer GHeHeÊeer (Psychoanalytic Tearpy)

DeveskeÀ ceevemeMeeðeer³e GHeHeÊeerveer ceeveJe Je ceeveJee®es Jele&ve ³eeb®ee DeLe& ueeJeC³ee®ee l³eeceeieerue cetueleÊJeeb®eeMeesOe nesC³ee®ee Òe³elve kesÀuee Deens. mecegHeosMevee®ee GÎsMe ceeveJeer Jele&veeleerue ³eesi³e yeoueeme ceole keÀ©veJ³ekeÌleerme mJe³ebHetCe& keÀjCes ne Demelees. ³ee GÎsMee®³ee ÒeeHleermeeþer mecegHeosMekeÀ ceeveJeer Jele&vee®ee DeY³eeme DemeCesDeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe `ceeveJe' mecepeu³ee Kesjerpe keÀesCeerner J³ekeÌleer mecegHeosMekeÀ nesT MekeÀCeej veener.ceevemeMeeðeer³e GHeHeÊeer®es DeveskeÀ efjleerves JeieeakeÀjCe keÀjlee ³esles. Òemlegle efþkeÀeCeer DeY³eeme¬eÀceele kesÀuesueerJeieeakeÀjCe ceev³e keÀ©ve l³eeb®ee TneHeesn keÀjC³eele Deeuee Deens. keÀener JesUe ³ee GHeHeÊeerme mecegHeosMeveeefJe<e³eerDeefYecegKe (Approach) Jee mecegHeosMevee®³ee GHeHeÊeer (Counselling Theories) Demesner cnCeC³eeleDeeues Deens.

efmecceb[ ÖeÀeF&[ ne ceveesefJeMues<eCe Jeeoe®ee pevekeÀ nes³e. ÖeÀe@F&[ MejerjMeeðe Je ceppeeMeeðee®es efJeÐeeLeeanesles. LekeÀJee, efveêeveeMe, ceeveefmekeÀ ogye&uelee ³eebveer Heíe[uesu³ee J³ekeÌleerJej MeejerefjkeÀ GHe®eejHe×leer (Physical

Theraphy) ®ee GHe³eesie nesle veener, Demes l³eebvee Dee{Utve Deeues. F.me. 1885 ceO³es MeekeÀex (Chorcot)

³eeb®³ee neleeKeeueer keÀece keÀjerle Demeleevee keÀeceJeemevee (Sex Instinct) ner®e ceppeeefJeke=Àleer®es (Nearosis)

ÒecegKe keÀejCe Demeues Heeefnpes. ³ee GÃejecegUs ÖeÀe@F&[ ³eeb®³ee efJe®eejebvee ®eeuevee efceUeueer Je l³eebveer ceeveJeerJ³eeqkeÌleceÊJeefJe<e³eer mJele:®eer GHeHeÊeer Heg{s ceeb[ueer.

ceveesefJeMues<eCe ³ee Meyoe®es leerve DeLe& mebYeJeleele.

De) ceevemeMeeðee®eer SkeÀ MeeKee

ye) efJeefMeä ÒekeÀej®eer GHe®eejHe×leer

281

keÀ) FlejebHes#ee (efJeMes<ele: veJeceveesefJeMues<eCe JeeoeHeemetve) JesieUe Demeuesuee ÖeÀe@F&[ ³eeb®ee J³eeqkeÌleefJe<e³ekeÀ¢efäkeÀesve.

ceveesefJeMues<eCeJeeoe®eer ÒecegKe meg$es - ÖeÀeF&[®³ee celes cevee®³ee j®evesle leerve Yeeie Demeleele.

De) DeyeesOeeJemLee (Unconscious Mind)

ye) yeesOeeJemLee (Conscious Mind)

keÀ) yeesOe HetCe& DeJemLee (Preconcious Mind)

J³ekeÌleer DeeHeu³ee DeHegN³ee F®íe DeefÒe³e DevegYeJe (mJele:me mJeerkeÀejC³eeme $eemeoe³ekeÀ DevegYeJe JeemJeÒeeflecesMeer efJemebiele DevegYeJe) DeyeesOeeJemLesle {keÀuelees Je efJeme© Heenlees. (³ee®ee DeLe& yeesOeeJemLesletve IeeueefJeCes)DeyeesOeeJemLesleerue DevegYeJe keÀOeerner veä nesle veenerle. les yeesOeeJemLesle ³esT Heenleele. lesJne les yeesOeeJemLesle³esT ve³es cnCetve J³ekeÌleer (mJele:uee vekeÀUle) ÒeeflekeÀej (Resistence) keÀjles ns DevegYeJe J³ekeÌleer®³eeYeeJepeerJeveeMeer efveieef[le Demeleele. DeyeesOeeJemLesleerue ns DevegYeJe mJeHve, mebj#eCe ³eb$eCee Yeeef<ekeÀ ®egkeÀFreaucion slips) ³eeb®³eeÜejs Jee Dev³e ©He IesTve Òeieì nesle Demeleele.

ÖeÀe@F&[ ³eeb®³ee celes J³eeqkeÌlecelJee®eer leerve cegK³e Debies Demeleele. De) megHleelcee (Id) ye yeesOeelcee (Ego)

keÀ) efJeJeskeÀelcee (Super Ego)

megHleelcee ne DevegJebefMekeÀ (Heredity) ÒeeHle Demetve lees yengleebMeer DeyeesOeeJemLesle Demelees. megHleelceeceveg<³ee®³ee F®íe, Jeemevee ³eeb®es keWÀê Demeles. Je megKeÒeeHleer (Pleasure Principle) ne l³eeb®ee GÎsMeDemelees.

yeesOeelc³ee®ee mebyebOe yee¿e HeefjefmLeleerMeer (Reality) Demelees. yeesOeelc³eele leeefke&ÀkeÀ efJe®eej Je efve³eespevekeÀjC³ee®eer MekeÌleer Demeles. mJemebj#eCe HeefjefmLeleerMeer mecee³eespeve, menpeÒeJe=ÊeerJej efve³eb$eCe, HeefjefmLeleerJejÒeYeglJe ³ee yeeyeer yeesOeelc³eecegUs MekeÌ³e nesleele. yeesOeelcee yeesOeeJemLesMeer mebyebefOele Demelees. efJeJeskeÀelcee ceeCemee®³eemeodmeodefJeJeskeÀ yeg×er®es ®eebieues keÀe³e Je JeeF&ì keÀe³e ³ee®ee efveCe&³e keÀjCeejer MekeÌleer ³ee®es ÒeefleefveefOelJe keÀjlees.ceeCemee®³ee veweflekeÀ Jele&vee®es DeefOe<þeve efJeJeskeÀelc³eele Demeles. meeceeefpekeÀ Je veweflekeÀ cetu³eeb®es Yeeve efJeJeskeÀelc³eecegUsjenles. efJeJeskeÀelcee yeesOeelcee Je megHleelc³eeJej DebkegÀMe þsJelees. mJele:®³ee ®eebieu³ee Jee JeeF&ì Jele&veeyeÎue efJeJeskeÀelceeJ³ekeÌleerme Heeefjleesef<ekeÀ Jee efMe#ee keÀjlees. ®eebieu³ee Jele&veeyeÎue mJele:me DeefYeceeve JeeìCes. meceeOeeve JeeìCescnCepes Heeefjleesef<ekeÀ nes³e Je JeeF&ì Jele&ceeveeyeÎue oes<e YeeJevee (Guit teeling) Je keÀcelejles®eer YeeJevee(Inferiority) efvecee&Ce nesCes cnCepes efMe#ee nes³e.

J³ekeÌleer®es ueweEiekeÀ megKe yeeu³eeJemLesHeemetve meg© nesles. Fbefê³e megKe osCeejer Òel³eskeÀ ke=Àleer ueQefiekeÀ mJe©Hee®eerDemeles. Goe. ueneve yeeuekeÀe®es YetkeÀ vemeleevee Debieþe ®eesKeCes. p³ee p³ee yeeyeeRcegUs DeeHeu³eeuee megKe efceUles.l³ee l³ee yeeyeer ÖeÀeF&[ ueQefiekeÀ ceevelees. Demes megKe ÒeeHle keÀjCes ns Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®es peerefJele O³es³e Demeles. HejblegmeeceeefpekeÀ yebOeveecegUs J³ekeÌleerJej yebOeves He[leele Je J³ekeÌleer GIe[ efjleerves ner megKes ÒeeHle keÀ© MekeÀle veener.efJeJeskeÀelc³eecegUs DeMeer megKes ÒeeHle keÀjCes cnCepes ®etkeÀ DeMeer YeeJevee efvecee&Ce kesÀueer peeles. SkeÀerkeÀ[s cetUÒeJe=leer®es meceeOeeve keÀjC³ee®eer leerJe´ Gceea Je ogmejerkeÀ[s l³eeb®es meceeOeeve keÀjC³ee®³ee ceeiee&le meeceeefpekeÀ JemJeÒeeflecesves efvecee&Ce kesÀuesu³ee De[®eCeer ³eecegUs J³eeqkeÌleJej ceveeJej leeCe (Tension) efvecee&Ce nesles Je J³ekeÌleerleceeveefmekeÀ efJe<ece mecee³eespeve nesC³ee®³ee mebYeJe efvecee&Ce neslees.

282

mJele:®eer keÀcelejlee PeekeÀC³eemeeþer mJele:®³ee Òeefleces®eer j#eCe keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleer DeveskeÀ mebj#eCe³eb$eCeeb®ee (Defernce Mecharisms) GHe³eesie keÀjlees. ³ee ³eb$eCescegUs leelkeÀeefuekeÀ efoueemee efceUlees JeJ³ekeÌleer®ee DeebleefjkeÀ meceleesue SkeÀJeìuee peelees. Hejbleg mebj#eCe ³eb$eCeeb®ee Del³eeefOekeÀ JeeHej J³eeqkeÌle efJekeÀemeemeyeeOekeÀ Demelees. keÀener mebj#eCe ³eb$eCeeb®eer GoenjCes - Òe#esHeCe (Projection) mJele:®ee oes<e ogmeN³ee®³eeceeLeer ceejCes Hejer#esle iegCe keÀceer He[u³eeme efMe#ekeÀ Ke[tme Deensle Jee Dev³e meyeye osCes.

ÒeefleHetjCe (Compensetion) SkeÀe #es$eeleerue DeHe³eMe ogmeN³ee #es$eele Ye©ve keÀe{Ces MeejerefjkeÀJ³ebie Demeuesu³eeves yeewef×keÀ #es$eele keÀeceefiejer keÀjCes Fl³eeoer.

JemlegefmLeleer (Reality) ®eer peeCe Peeu³eeefMeJee³e J³ekeÌleer®es efJe<ece mecee³eespeve Jee ceeveefmekeÀ Deepeejotj nesle veener. JemlegefmLeleer®eer peeCe ³esC³eeme DeyeesOeeJemLesleerue efJekeÀej F®íe YeeJevee DeefÒe³e DevegYeJe yeesOeeJemLesle³esCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. Hejbleg ³ee Òeef¬eÀ³esme ÒeeflejesOe nesle Demelees. lees ÒeefleyebOe otj keÀjC³eemeeþer Deefveye¥Oemeen®e³e& (free Association) cegkeÌle Jeelee&ueeHe (Talking) Je mJeHve ceerceebmee ³ee GHe®eej He×leer®eeGHe³eesie kesÀuee peelees.

Je³ee®³ee Hee®e Je<ee&He³e¥le efMeMetme pes DevegYeJe ³esleele l³eecegUs l³ee®es J³eeqkeÌlecelJe Ie[les. cnCetve J³ekeÌleermepeeCetve nesC³eemeeþer ³ee keÀeUe®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

* ÖeÀe@F&[®eer GHeHeÊeer Je mecegHeosMeve : mecegHeosMeveele GHe³eesie

Û mecegHeosMevee®eer Heefnueer DeeJeM³ekeÀlee cnCepes ûeenkeÀeuee peeCeCes. ûeenkeÀe®³ee Jele&vee®ee Keje DeLe&

keÀUCes ne DeLe& J³ekeÌleer®³ee ¢M³e Jele&veeJe©ve keÀUlees®e Demes veener. Jele&vee®es cetU DeyeesOeeJemLesle DemetMekeÀles. ÖeÀeF&[®eer GHeHeÊeer J³ekeÌleer®³ee Jele&vee®ee DeLe& ueeJeC³eeme ceole keÀjles.

Û mecee³eespeve ne mecegHeosMevee®es GÎsMe nes³e. ceeveefmekeÀ mebIe<ee&®es meceeOeeve Peeu³eeKesjerpe mecee³eespeve

nesle veener. ceeveefmekeÀ mebIe<e& DeesUKeC³ee®³ee keÀeceer ÖeÀe@F&[®eer GHeHeÊeer GHe³eesieer He[les.

Û J³ekeÌleerle mJele:®eer peeCe efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer GHeHeÊeer GHe³eesieer He[les.

Û ³ee GHeHeÊeerÜejs J³ekeÌleer®ee DeJeyeesOe peeCetve IesC³eeme mecegHeosMekeÀeuee ceole nesles.

Û mecegHeosMekeÀ ³ee GHeHeÊeerÜejs J³ekeÌleerleerue mJele:®eer peeCeerJe keÀ©ve osT MekeÀlees.

Û mecee³eespeve meeOeC³eemeeþer Je J³eeqkeÌleuee ceeveefmekeÀ mebIe<e& DeesUKeC³eemeeþer mecegHeosMeveele mecegHeosMekeÀeuee

³ee GHeHeÊeer®ee JeeHej keÀjlee ³eslees.

J³ekeÌleer®es Jele&ve peeCetve IesC³eemeeþer ³ee GHeHeÊeer®ee GHe³eesie mecegHeosMekeÀeuee neslees.

8.8 mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efmLeleer (Condition)

8.8.1 YeeweflekeÀ J³eJemLee (Physical Setting)

8.8.2 SkeÀeble (Privacy)

8.8.3 OJeveercegêCe (Recording)

283

8.8.1 YeeweflekeÀ J³eJemLee (Physical Setting):

Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ lemes®e Jew³eeqkeÌlekeÀ mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esceO³es YeeweflekeÀ meeOeveeb®³ee J³eJemLesueemeg×e cenÊJe Demetve l³ee®ee HeefjCeece mecegHeosMeveeJej He[le Demelees. Heg{erue efJeJes®eveele ³eeefJe<e³eer®ee efJe®eejkeÀjC³eele Deeuee Demetve YeeweflekeÀ J³eJemLes ceO³es Heg{erue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀjCes DeefveJee³e& þjles.

1) mecegHeosMeveemeeeþer DeeJeM³ekeÀ ³eb$eCee GYeer keÀjCes :

mecegHeosMeve, keÀe³ee&me ÒeejbYe keÀjC³eeHetJeea DeeJeM³ekeÀ ³eb$eCee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeJeM³ekeÀ³eb$eCesle ÒeefMeef#ele mecegHeosMekeÀ Je Dev³e J³ekeÌleer, efJeÐeeL³ee¥meeþer efJeefJeOe ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®eer ³eb$eCee,DeeJeM³ekeÀ peeiee Je Flej meeOeves meppe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs mecegHeosMeve keÀe³e& megkeÀj nesles.

2) keÀe³ex : mecegHeosMevee®eer GefÎäs meeO³e keÀjC³eemeeþer Heg{erue keÀe³ex DeHesef#ele Deensle.

Û YeeweflekeÀ megefJeOee efJekeÀefmele keÀjCes ³ee ceO³es

Û meeOeves, ®ee®eC³ee, vecegves jpeermìme& F, GHeueyOe Demeues Heeefnpes.

Û peeiee, HeÀefve&®ej, Flej mebyebOeerle ñeesleeb®ee JeeHej meg×e kesÀuee iesuee Heeefnpes.

keÀener leeb$eerkeÀ meeOeves meg×e mecegHeosMeve keWÀêeJej DemeCes DeefveJee³e& Deensle. peer mecegHeosMevee®³ee JesUerGHe³eesieele DeeCeu³ee iesueer lej mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee GÊece nesC³eeme ceole nesles. leer Heg{erue lekeÌl³eele oMe&efJeueerDeensle.

Sr. No Items Quantity required

1. Raven's Progressive Mafrices Kit 1 Set with 25Booklets

2. General Mental ability Test 1 Set

3. Study Habits Inventory (Patel's) 2 Sets

4. Thurstone Interst Schedule 1 Set

5. Occupational preference Scale 1 Set

6. Emotional Maturity Scale 1 Set

7. Passi Test of Creativity 1 Set.

8. A Comprehensive scale of Entreprearship 1 Set

9. Achievement Motivation Testes 1 Set

10. Cassette Tape recorder with built in mike 1 Set

11. Audio carsettes C-90 15 Nos.

12. Master Register etc. 2 Nos.

Jejerue lemes®e DeÐe³eeJele meeOeve meeceûeer®eer J³eJemLee keÀjeJeer.

284

3) J³eJemLee eEkeÀJee ³eespevee :

HeÀkeÌle J³eeJemeeef³ekeÀ met®evee SkeÀ$eerle keÀjCes Hegjsmes vemetve l³ee DeMee ÒekeÀejs þsJeeJ³eele keÀer pesCes keÀ©veiejpet J³eeÅkeÌlevee megefJeOeeHetJe&keÀ GHeueyOe nesT MekeÀleerue met®evee meeceûeeruee leke&Àmebielejerl³ee þsJeues Heeefnpes.pesCes keÀ©ve efJeÐeeLeea mJele:meeþer l³ee meeefnl³eeceOetve ceeefnleer®ee MeesOe IesT MekesÀue. l³ee meeceûeer®³ee HeÀeF&umele³eej keÀjleebvee mecegHeosMekeÀeves ûebLeeue³e, Jee®eveeue³e ³eeb®³ee men³eesieeves mebmLes®³ee Je Flej mebmLes®³ee meJe&efJeÐeeLeer&, HeeuekeÀ, efMe#ekeÀ F ®³ee GHe³eesieele He[sue DeMeer ³eespevee kesÀueer Heeefnpes ³ee®ee mekeÀejelcekeÀ HeefjCeecemecegHeosMeveeJej He[lees.

4) leeefke&ÀkeÀlee :

J³eeJemeeef³ekeÀ meeceûeeruee mebûeefnle keÀjles JesUer l³ee ceeefnleer®³ee ÒeoMe&ve lemes®e efJelejCee®³ee JesUer mecegHeosMekeÀlemes®e ûebLeHeeuee®³ee ÒecegKe oesve ieesäer DemeeJ³eele.

Heefnueer - J³eeJemeeef³ekeÀ meeceûeer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer Deens. DeeefCe

ogmejer - l³ee®ee GHe³eesie efJeefJeOe ÒekeÀejs kesÀuee peelees.

³ee meeceûeer®ee megefJeOeeHetJe&keÀ GHe³eesie keÀjCes lesJne®e mebYeJe Demesue pesJne ûebLeeue³ee®³ee meeceev³e /vesnsceer®³ee ûeLeeue³e keÀ#ee®³ee JesieUe efJeYeeiee®eer eEkeÀJee mecegHeosMeve keÀesHeN³ee®eer (Corner) J³eJemLee keÀjCes.³ee®ee HeÀe³eoe mecegHeosMeve IesCeeN³eebvee vekeÌkeÀer®e neslees. DeMeer megefJeOee ®eebieu³ee ÒekeÀej®³ee megefJeOesle ieCeu³eepeeles.

5) met®eerkeÀjCe :

J³eeJemeeef³ekeÀ met®evee meeceûeeruee lemes®e Flej mecegHeosMeveemebyebOeerle meeceûeeruee keÀHeeìele eEkeÀJee HeÀeFumeceO³es þsJeC³ee lemes®e ÒeoefMe&le keÀjC³eeDeieesoj l³ee®ee ke@Àìuee@ie le³eej keÀjCes iejpes®es þjles. ceemeerkesÀ, Jele&ceeveHe$es,keÀe$eCes, HegmlekesÀ, n@v[DeeGìme F. vee DeeJeM³elesvegmeej HeÀeF&ume lemes®e keÀHeeìe®³ee jkeÀev³eele þsJeeJes. keÀenermeeceûeer met®evee HeÀuekeÀeJej ÒeoefMe&le keÀjeJeer keÀener JesUsme mLee³eer mJe©Hee®eer ceeefnleer pemes, HeÀesìesûeeHeÌme efjHeesìme&,F. Hue@mìerkeÀ HeÀesu[me&ceO³es þsJeeJeer. keÀHeeì, met®evee HeÀuekeÀ, HeÀesu[me& F. vee ceesþîee De#ejebceO³es oMe&JeeJeslelemes®e met®evee meeceûeer®es efJeJejCe meb#esHe ceO³es efuentve þsJeCes. ³ee®ee meg×e mecegHeosMeveeJej ®eebieuee HeefjCeeceneslees.

6) keÀe[& HeÀeFue :

ûebLeeue³eele p³ee ÒekeÀejs ûebLeeb®eer veeWo, keÀe[& HeÀeFue, ke@Àìuee@ie ceO³es ûebLee®es veeJe, uesKekeÀe®es veeJe,efJeMes<e keÀes[, vebyej osJetve þsJeu³ee peeles. l³ee®e ÒeceeCes SkeÀe íesìîeeMee ke@Àìuee@ie ceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ met®eveemeeceûeer®es keÀe[& HeÀeFume þsJeeJesle pesCes keÀ©ve ³ee efve³eespeveecegUs keÀesCel³eener yeeyeleerle ceeie&oMe&ve IesC³eemeDeeuesuee J³ekeÌleer ceeskeÀÈ³eeHeCeeves meeefnl³e neleeUt MekesÀue DeeefCe DeeJeM³ekeÀ lesLes mecegHeosMeve meg×e nesF&ue.

7) YeeweflekeÀ HeefjefmLeleer:

mecegHeosMeve keÀesþsner nesT MekeÀles. Hejbleg J³eeJemeeef³ekeÀeves mecegHeosMekeÀeves MekeÌ³elees efveef½ele kesÀuesu³eepeeieer®e mecegHeosMeve kesÀu³eeme ³eesi³e HeefjCeece neslees. leer peeiee Deejeceoe³eer lemes®e Meeblelee HetJe& HeefjefmLeleerDemeeJeer. ieeWieeì lemes®e Jeo&Uer®eer peeiee l³eep³e keÀjeJeer.

285

8) SOLER:

mecegHeosMevee®³ee JesUer Demes JeeleeJejCe eEkeÀJee efmLeleer DemeeJeer keÀer mecegHeosM³e DeeHeueer peer keÀenermecem³ee Demesue leer J³ekeÌle keÀjleebveer mecegHeosMekeÀ SkeÀeûeef®eÊeeves SskeÀlees DeMeer DemeeJeer. lemee Òeeflemeeo mecegHeosMekeÀevesÐeeJee. lees Òeeflemeeo MeeeqyokeÀ lemes®e DeMeeeqyokeÀ mJe©Hee®ee meg×e DemeeJee (MeejerefjkeÀ neue®eeue / neJeYeeJe)

SOLER : ne Meyo Heg{erue efJeJes®eveeleerue DeÐee#ejs IesJetve le³eej keÀjC³eele Deeuesuee Deens.

Û Squarely : mecegHeosM³eekeÀ[s veJJeo DebMee®ee keÀesve keÀ©ve yemeeJes, DeMeer MeejerefjkeÀ efmLeleer ns

oMe&efJeles keÀer mecegHeosMekeÀe®ee mebHetCe& menYeeie mecegHeosM³ee®³ee mecem³es®³ee efJeJes®eveele Demetve lees ceve ueeJetveSskeÀle Deens.

Û Open MeejerefjkeÀ yewþkeÀ ner mewue DemeeJeer. ³eele oesvner Hee³e peceerveerJej ìskeÀuesues DemeeJesle DeeefCe

nelee®eer mewueMeer Ie[er DemeeJeer pesCes keÀ©ve mecegHeosM³eeme Demes Jeeìsue keÀer ceeP³ee mecem³es®ee leesDeeoj keÀjerle Demetve Meeble ef®eÊeeves ÞeJeCe keÀjerle Deens.

Û Learn : mecegHeosMekeÀe®ee ®esnje mecegHeosM³eekeÀ[s kesÀuesuee DemeeJee HeÀkeÌle keÀeUpeer ner I³eeJeer keÀer

³eesi³e Deblej DemeeJes ³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer vece´HeCes DeeHeCe l³ee®eer mecem³ee SsketÀve Iesle Deenesle.

Û Eye Contact : vepejsuee vepej osJetve yeesuee³e®es eEkeÀJee SskeÀlee ³eeJes DeMee mLeerleerle yemeeJes Dev³eLee

mecegosMeeme Jeeìsue keÀer mecegHeosMekeÀ DeeHeu³ee yeesueC³eekeÀ[s ue#e®e osle veener. cnCetve Keeueer yeIeCes,eEkeÀJee FkeÀ[söeflekeÀ[s yeIele yemeCes ìeUeJes veenerlej Demes efveoxMeveele ³esF&ue keÀer DeeHeu³eeuee l³ee®eermecem³ee SskeÀC³eele kebÀìeUe ³esle Deens eEkeÀJee DeeHeCeeme pes keÀener lees meebielees Deens l³eecegUs DeeHeCeDee@keÀJe[& nesle Deenele. (ueppeerle nesle Deenele) Demee mebosMe peeC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles. DeeHeueerpej vepejsuee vepej osJetve SskeÀC³ee®eer eEkeÀJee yeesueC³ee®eer MeejerefjkeÀ efmLeleer Demesue lej l³eeuee DemesJeeìsue keÀer DeeHeCe l³ee®³ee meesyele Deenesle. l³eeuee efOej osle Deenesle.

Û Relax : DeeHeCe pej Jejerue meJe& DeeefCe Flej YeewleerkeÀ IeìkeÀeb®³ee efmLeleer®ee efJe®eej keÀ©ve mecegHeosMeve

keÀjerle Demeeue lej vekeÌkeÀer®e mecegHeosM³eeme Je DeeHeu³eeme efju³eekeÌme Jeeìsue Je mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³eeDeeuneooe³ekeÀ lemes®e Deejeceoe³eer oesIeebmeeþer þjsue. cnCetve mecegHeosMeveeceO³es YeewleerkeÀ J³eJemLesleerueIeìkeÀ meg×e ®eebieues eEkeÀJee JeeF&ì HeefjCeece osJet MekeÀleele.keÀjerlee l³eeJej efJeMes<e ue#e osCes iejpes®esDeens.

8.8.2J³eeqkeÌleielelee (Privacy):

keÀoe®eerle ceeefnleer®eer iegHlelee jeKeueer peeF&ue ne mecegHeosM³ee®ee ceO³eJeleea DeefOekeÀej Deens. DemesDemeues lejer DeMee ÒekeÀej®eer nceer legcner mecegHeosM³eeme osT MekeÀle veener les pes keÀener meebieleerue les keÀe³ecemJe©HeeriegHle þsJeues peeF&ue ³ee®eer keÀener nceer oslee ³esle veener. DeveskeÀ keÀejCeebcegUs DeMeer ceeefnleer GIe[ kesÀueer peeTMekeÀles keÀener efJeefMeä HeefjefmLeleerle ³ee efMeJee³e He³ee&³e vemelees.

iegHlelee ner DeveskeÀ DeHeJeeo Demeuesueer iegbleeiegbleer®eer Òeef¬eÀ³ee Deens. l³eeuee keÀe³eÐee®es DeeefCe efveefleceÊes®esDeveskeÀ Hewuet, yebOeves Deensle. mecegHeosMekeÀeves iegHleles®³ee meboYee&leerue meJe& yeeyeeR®ee Kegueemee keÀ©ve IesCes Del³eeJeM³ekeÀþjles. pemes keÀer mebHetCe& mebÒes<eCe. mebHetCe& mebÒes<eCe DeeefCe J³ekeÌleerielelee ¿ee SkeÀceskeÀeMeer efveie[erle Demeuesu³ee meb%ee

286

Deensle. lejerner l³eeb®³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens. iegHlelee peer mecegHeosM³ee®³ee J³eeqkeÌleieleles®³ee DeefOekeÀejeMeer mebbyebOeerleDeens. GHe®eej He×leer®³ee HeefjCeecee®ee keWÀêeEyeot Deens. les mecegHeosMekeÀe®es vewleerkeÀ keÀle&J³e Deens. meJe&meeceev³eHeCesceevemeHees®eej lep%e ³eebveer efceUefJeuesueer iegHle ceeefnleer $e³emle J³ekeÌleerme meebiet ve³es. pees He³e¥le mecegHeosMee®eer eEkeÀJeekeÀe³eoe®eer HejJeeveieer efceUle veener leesHe³e¥le iegHle ceeefnleer iegHle®e þsJeueer Heeefnpes.

J³eeqkeÌleieleles®es ÒekeÀej : J³eeqkeÌleielelesceO³es efJeefJeOe ÒekeÀejs efJe®eej kesÀuee peelees DeeefCe l³eevegmeejl³ee®es Heg{erue ÒekeÀej Hee[C³eele Deeuesues Deensle.

De) MeejerefjkeÀ (Physical)

ye) ceeefnleerHej (Informational)

keÀ) mebIeìveer³e (Organizational)

[) DeeeqlcekeÀ DeeefCe yeewef×keÀ (Spritual and Intellectual)

MeejerefjkeÀ ³ee Debleie&le J³ekeÌleer®eer MeejerefjkeÀ J³ebies, ke=Àleer, MeejerefjkeÀ þsJeCe, neJeYeeJe, efJeefMeä neue®eeueerlemes®e HesnjeJe, jeneCeerceeve F. IeìkeÀeb®ee DebleYee&Je keÀ© MekeÀlees.

ceeefnleerHej J³eeqkeÌleielelesle J³ekeÌleer®eer Keeme ceeefnleer lemes®e keÀener oes<e, keÀewìgbefyekeÀ DeeefLe&keÀ,J³eJemee³eemebyebOeer®eer Demet MekeÀles.

mebIeìveer³e J³ekeÌleerielelesceO³es pej J³ekeÌleer®³ee J³eJemee³e keÀjC³ee®³ee efþkeÀeCee®eer ceeefnleer®ee HeefjCeece,iegHlelee ve jeKeu³eecegUs l³ee®³ee mesJesJej lemes®e mebyebOeerle mebmLesJej nesT MekeÀlees eEkeÀJee SKeeÐee mebIeìvesmebyebOeer leer J³ekeÌleer Demesue lej l³ee mebIeìvesceO³es celeYeso lemes®e ®eebieu³ee JeeF&ì ieesäeR®ee HeefjCeecee®eer efYeleermecegHeosM³eeme Demet MekeÀles cnCetve l³ee®eer meg×e iegHlelee jeKeC³ee®eer mecegHeosM³ee®eer J³ekeÌleerielelee Demet MekeÀleslemes®e mecegHeosMeve keÀjCeeN³ee®eer meg×e leer veweflekeÀ peyeeyeoejer Demeles.

DeeeqlcekeÀ DeeefCe yeewef×keÀ J³ekeÌleerieleles ceO³es J³ekeÌleer ne meceepeMeerue ÒeeCeer Demeu³eecegUs l³ee®³ee yeN³ee®eÞeOoe DebOeÞeOoe l³eeb®³ee cevee®³ee #es$eele ³esleele. p³eecegUs l³ee®ee Deelcee eEkeÀJee ceve ³eeuee meceepee®³ee ®eeueer©{er ceOetve DeMee ieesäer meebielee HeCe ³esle veener DeeefCe menvener nesle veener. DeMeer l³eeb®eer HeefjefmLeleer nesles DeeefCecnCetve l³ee®ee yeewef×keÀ Je DeeeqlcekeÀ mebIe<e& nesle jenlees DeeefCe leeCe DeeHeu³ee mecem³ee®es meceeOeeve ÒeeHle keÀjC³eekeÀjerleeleer ceeefnleer mecegHeosMekeÀeme meebieeJeer ueeieles DeeefCe l³eele l³ee®eer J³ekeÌleerielelee lemes®e ieesHeveer³elee meg×e DemetMekeÀles. DeMee ÒekeÀejs ³ee ÒekeÀejele keÀenerMee DeMee®e ieesäeR®ee DebleYee&Je Demelees.

J³eeqkeÌleielelee DeeefCe iegHlelee ³ee ieesäer mecegHeosMeveeceO³es meceeblej ®eeuele Demetve ³eeyeÎue ceeefnleerKeeueerue ÒeceeCes-

iegHleles®es mJe©He DeeefCe nslet - iegHleles®³ee meboYee&ceO³es mecegHeosM³eeme efMe#eCe efoues Heeefnpes. Heg{smebÒes<eCee®ee DeefOekeÀej DeeefCe iegHlelee ³ee yeÎue meJe& ÒekeÀej®³ee J³eeJemeeef³ekeÀ efve³eceebceO³es keÀueces Demeleele.l³eevegmeej meg©JeeleerHeemetve®³ee iegHleles®³ee ce³ee&oe keÀesCel³ee Deensle ns peeCetve IesC³ee®ee DeefOekeÀej mecegHeosM³eemeDemelees.

287

Goe. veweflekeÀles®es efve³ece DecesjerkeÀve ceWìue nsuLe keÀeTvemesueme& DemeesefMe³eve ³ee®³ee veweflekeÀles®³eeefve³eceeJeueer ceO³es (2000) iegHleles®³ee meboYee&ceefOeue leÊJes Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

∗ meg©JeeleerHeemetve®e ceeveefmekeÀ mecegHeosMeve keÀjCeeje DeeHeu³ee mecegHeosM³eeme mecegHeosMeve ³ee veel³ee®esmJe©He Je l³ee yeÎue®es mecegHeosM³eeb®es DeefOekeÀej ³ee®eer keÀuHevee oslees.

∗ mecegHeosMekeÀ iegHleles®³ee ce³ee&oe mebHetCe&HeCes GIe[ keÀ©ve meebieleele eEkeÀJee iegHleles®es DeHeJeeo eEkeÀJeepej meg©JeeleerHeemetve mebÒes<eCee®es DemleerlJe Demesue eEkeÀJee keÀener Demesue lej ner meJe& leÊJes Deceueele DeeCeC³eecegUsmecegHeosM³eeme efMeef#ele®e kesÀues peele veener lej l³eeletve efJeéeemener Jee{erme ueeielees.

∗ mecegHeosMekeÀ DeeefCe mecegHeosM³e ³eeb®³eeleerue mebyebOe efJeéeemee®³ee Hee³eeJej®e DeJeuebyetve Demeleele.l³eecegUs mecegHeosM³e ceeskeÀÈ³ee ceveeves mecegHeosMekeÀemeceesj DeeHeueer mecem³ee meefJemlej ceeb[lees. mJele:uee ceveeHeemetve

l³ee®ee efJeéeeme cnCetve mecegHeosMekeÀeme SkeÀ ÒekeÀejs mJeeOeerve keÀjlees pemes keÀer, `legcner®e ceePes meJe& megjUerle

keÀ©ve osCeej' Deenele eEkeÀJee ceuee Deelee ceeP³ee mecem³esletve cegkeÌlelee efceUCeej Deens'. DeMee DeefJeYee&Jeele .

∗ efJeéeemeecegUs DeefMeueeme peeefCeJe keÀ©ve oslee ³esles keÀer l³ee®³ee yeÎue efceUCeejer Kejer ceeefnleer l³ee®³ee®e®eebieu³eemeeþer l³ee®es Yeues nesC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esCeej Deens.

HeescesjvìPe DeeefCe nWv[me&ceve (2004) ³eebveer Demes meebefieleues Deens keÀer mecegHeosM³eeme mecegHeosMekeÀekeÀ[tveHeg{erue ÒeMveeb®eer GÊejs efceUC³ee®eer DeHes#ee keÀjCes ³eesi³e Deens. pemes keÀer mejkeÀej®eer ³ee meboYee&leerue efve³ece,v³ee³eeJeueer Deens keÀe ? Goe. Health informat portability and accentability act.

∗ efve³eceeJeueer, iegHlelee eEkeÀJee veeWoer®ee ÒeYeeJe ? ³ee meboYee&le mecegHeosMeve GHe®eeje®eer ceeefnleer Dee³egefJe&ceekebÀHeveeruee efoueer Heeefnpes eEkeÀJee veener ³ee®eer meg×e ceeefnleer mecegHeosM³eeme efoueer Heeefnpes. lemes®e mecegHeosM³eemeceeefnleer efoueer Heenerpes keÀer l³ee®³ee mebYee<eCeeleerue iegHlelee Lees[îee HeÀej ÒeceeCeele Flejebvee efoueer peeT MekeÀles.lemes®e l³eeueener ner ceeefnleer efoueer Heeefnpes keÀer, mesJee keWÀê l³eeuee osle Demeuesuee GHe®eej keÀOeerner LeebyeJetMekeÀles. leMee ÒekeÀej®es DeefOekeÀej l³eebvee Deensle. mecegHeosMekeÀeuee DeeHeCe GHe®eej keÀjC³eeceO³es efkeÀleer ³eMemJeerPeeuees Deenesle ³ee®eer Kee$eer HeìJetve IesC³eemeeþer meg×e keÀener iegHle lemes®e J³ekeÌleeriele ®e®ee& Flej meceJ³eJemee³eebMeerkeÀjeJeer ueeieles. l³eecegUs iegHle ceeefnleer HetCe&HeCes iegHle®e jent MekeÀles Demes veener. l³eecegUs iegHleles®³ee efveefleceÊes®eeGHe®eej keWÀêekeÀ[tve Yebie neslees keÀer keÀe³e Demes Jeeìles. ³ee meboYee&le(¬esÀcej DeeefCe pesmìve 1998) ³eebveer DemesJ³ekeÌle kesÀues Deens keÀer pesJne mecegHeosM³ee®³ee J³eefleefjkeÌle $e³emle J³ekeÌleer ³ee®es HeÀer os³e keÀjCeej Demesue DeMeeJesUer iegHlelesmebyebOeerle meJe& efve³ece mecegHeosM³eeme meebefieleues peeles.

Je[s ûeerkeÀ (2008) meg®eJeleele keÀer ceeveefmekeÀ Deejesi³e J³eJemeeef³ekeÀ Dee³eg&efJecee kebÀHeveer yejesyej iegHleceeefnleer efou³eeme kegÀþues OeeskesÀ mebYeJet MekeÀleele keÀer p³eecegUs HejleeJee jkeÌkeÀce efceUleebvee eEkeÀJee keÀbHeveer®³eemesJesceO³es De[LeUs efvecee&Ce nesT MekeÀleele. keÀener mecegHeosM³e leermejer J³ekeÌleer ceO³emLeer ve neslee mJele:®eGHe®eej keÀ©ve IesCes Hemeble keÀjleele. DeMee GHe®eej He×leer®ee KetHe ®eebieuee HeÀe³eoe neslees Demes ue#eele Deeu³eeveblejles mJele:®e DeeefLe&keÀ J³eJenej HetCe& keÀjleele. DeMee JesUer mecegHeosMekeÀeme vewleerkeÀ De[®eCeeR®ee meecevee keÀjeJeeueeielees. keÀOeer keÀOeer DeMeer HeefjefmLeleer GÓJeles keÀer mecegHeosMekeÀeme efceUeuesueer iegHle ceeefnleer l³eeme GIe[keÀjeJeer ueeieles. efHeÀMej (2008) Demes ceevelees keÀer iegHleles meboYee&leerue meJe& efve³ece, keÀueces l³ee®eer GHe®eejHe×leer meg© nesC³eeHetJeea l³ee®es mebyebOe ¢{ nesC³eeHetJeea l³eeme ÐeeJeer pej mJeYeeJeeyeÎue DeeefCe ceeefnleer®³ee DeeoeveÒeoeve meboYee&leerue ceeefnleer peer GIe[ nesT MekeÀles Demes mebÒes<eCe Peeues veener lej mecegHeosM³e mJele:®es efveCe&³e

288

mJele: IesC³ee®ee DeefOekeÀej ieceeJetve yemelees. l³eecegUs mecegHeosM³e efveCe&³e IesT MekeÀlees keÀer oesIeeb®es mebyebOekeÀesþHe³e¥le Jee{Jee³e®es DeeefCe keÀerleer OeeskeÀe HelkeÀje³e®ee. mecegHeosM³eeves mecegHeosMekeÀeme Fbl³ebYetle ceeefnleer osCesiejpes®es Deens ³eeJej efHeÀMej Yej oslees.

Lees[keÌ³eele, J³ekeÌleerieleles ceO³es mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³es ceO³es nesCeeN³ee ceeefnleer®³ee Deeoeve ÒeoeveeceO³esJejerue meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀuee peelees. pej mecegHeosMeve oesIeeb®³eener mebieveceleeves Peeues lej Òeef¬eÀ³ee megjUerle®eeueles. Dev³eLee l³ee mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³esle efJeefJeOe yeeOee De[LeUs ³esC³ee®eer MekeÌ³elee veekeÀejlee ³esle veener.cnCetve efJeéeeme ne®e l³ee®ee keWÀêeEyeot Demet MekeÀlees.

8.8.3 OJeveer-ef®e$e cegêCe (Recording):

DeveskeÀ mebMeesOekeÀ ÒeMeer#eCe Je efvejer#eCeemeeþer mecegHeosMeve keÀjle Demeleevee®es ef®e$eerkeÀjCe keÀjC³eemeHeeþeRyee oMe&Jeleele. DeveskeÀebvee Jeeìles keÀer, meuueeieeje®es keÀewMeu³e Jee{efJeC³eeme ³eeb®ee efveef½ele HeÀe³eoe neslees.HeejbHeeefjkeÀ ÒeMeer#eCe He×leeruee SkeÀ Glke=Àä pees[ cnCetve ³eekeÀ[s yeIelee ³esF&ue. meuueeieejebvee ÒeefMe#eCeosC³eemeeþer ³ee®ee Del³eble ®eebieuee GHe³eesie nesJet MekeÀlees. SkeÀe mebMeesOekeÀe®³ee DeY³eemeevegmeej ³ee ef®e$eHeÀerleeryeIeerleu³eeveblej meuueeieej ÒeefMe#eCe DeeHeues mJecele HejeJeleeale keÀjlees. l³ee®³eele DeelceefJeéeeme Jee{lees. l³ee®³eeceOeerue Jew³eeqkeÌlekeÀ iegCe Jee{erme ueeieleele DeeefCe l³eeb®ee DeefOekeÀ efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer lees DeY³eeme keÀ© ueeielees.³ee efJeYeeieele ÒeLece DeeHeCe efvejer#eCeemeeþer ³ee He×leer®ee HeÀe³eoe keÀmee neslees ns Heent Je veblej meuueeieejeb®³eeÒeefMe#eCeemeeþer Je efJekeÀemeemeeþer ³ee®ee HeÀe³eoe keÀmee Peeuee ³ee yeÎue SkeÀ ¢efä#esHe ìeketÀ.

∗ He³e&Jes#eCeemeeþer ef®eef$ekeÀjCe - meuueeieej Je meuuee Òeef¬eÀ³eemeeþer mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece -HesueeRie Je jsveeF& (1999) ³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer, ¢keÀ-ÞeeJ³e He×leer®ee veeWoer keÀjC³eemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeleHeÀe³eoe nesT MekeÀlees. Je ³ee®ee GHe³eesie Òel³e#e He³e&Jes#eCe keÀjleevee ®eebieu³eeHe×leerves keÀjlee ³eslees. l³eecegUsmeuueeieeje®³ee efvejer#eCeceO³es keÀceeueer®eer De®etkeÀlee ³esles. ³ee veeWoercegUs meuueeieej Je p³eeuee meuuee efoueeDeens DeMee oesIeeveener ³ee®ee Hee³eoe neslees ³ee Òeef¬eÀ³eecegUs GHeueyOe Peeuesu³ee ceeefnleer®es He=LLekeÀjCe keÀ©vekeÀjlee ³esles. meuueeieeje®es Jele&ve leHeemelee ³esles. meuueeieejeceO³es keÀesCekeÀesCeles HetJe&ûen Deensle, l³ee®ee keÀuekeÀesCel³ee ieesäerbkeÀ[s Deens Je ³ee®ee l³ee®³ee J³eJemee³eeJej keÀmee HeefjCeece neslees ns leHeemelee ³esles. ³ee He×leervesefceUeuesu³ee Òeefleef¬eÀ³eebceO³es meuueeieeje®ee J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀeme nesC³eeme HeÀe³eoe neslees. ÖesÀuove DeeefCe [e³e[ve(1994) ns veeWo (Recording) Òeef¬eÀ³esuee He³e&Jes#eCe Òeef¬eÀ³es®ee®e Yeeie ceeveleele. keÀejCe ³eecegUs meuueeieejeueemJele:®es cetu³eceeHeve keÀjC³ee®es leb$e GHeueyOe nesles. pes DeefleMe³e J³eeqkeÌlemeeHes#e Deens. meuueeieej DeeHeueskeÀewMeu³e ³eesi³e-De³eesi³e ³ee®es Hetvecee&Heve keÀ© MekeÀlees. mecegHeosMeve keÀjleevee keÀe³e kesÀues Heeefnpes keÀe³e ìeUuesHeeefnpes ³ee®es %eeve efJekeÀefmele keÀjC³eeme l³eeuee efveef½ele HeÀe³eoe neslees. De@Jesueerve (1992) ³eebveerner ³ee®eefJe®eeje®ee HegjmkeÀej kesÀuee Deens. l³eeb®³ee celeevegmeej ¢keÀ Je ÞeeJ³e veeWoercegUs mecegHeosMevee®³ee JesUer vescekesÀ keÀe³eIe[ues ³ee®es JeemleJe cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles. l³ee®eyejesyej GHe®eej keÀjCeeN³eeuee YeeJeveelcekeÀ cegÐeebvee keÀmesneleeUues nesles ns yeIelee ³esles Je veblej ³eeJej He³e&Jes#ekeÀemeesyele ®e®ee& keÀjlee ³esles. efMekeÀCeeN³eeves ³ee OJeveer -ef®e$eefHeÀle pecee kesÀu³eelej DeeHeuee GHe®eejkeÀ cnCetve keÀmee efJekeÀeme nesle Deens. ³ee®eer MenefveMee l³eeme keÀjlee³esles.Je keÀesCel³ee yeeyeerJej Depetve Yej efouee Heeefnpes ³ee®eer keÀuHevee ³esles.

J³eeJemeeef³ekeÀ efJekeÀemeemeeþer Je mecegHeosMekeÀ ÒeefMe#eCeemeeþer veeWefo®ee HeÀe³eoe :

J³eJemee³e efJekeÀemeemeeþer mecegHeosMeve keÀjleevee®es ef®eef$ekeÀjCe eEkeÀJee OJeveercegêCe keÀjC³ee®ee efJe®eejyeje®e petvee Deens yeeuìerceesj Je efnkeÀmeve ³eebveer ner ner He×le JeeHejC³ee®ee meuuee efouee Deens. l³eecegUs mecegHeosMeve

289

efMekeÀCeeN³eeuee DeeHeueer ieleer Je efoMee ³ee®ee De®etkeÀ JesOe Ieslee ³eslees. lemes®e mJele:®es cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþerner³ee He×leer®ee GÊece ÒekeÀejs GHe³eesie keÀjlee ³eslees l³eecegUs efMekeÀCeeN³ee®es ceveesyeue, keÀe³e&#ecelee Jee{C³eeme ceolenesles. ef®eef$ekeÀjCeecegUs efJeÐeeLeea keÀesCel³ee keÀewMeu³eeceO³es keÀceer He[le Deens ³ee®es %eeve efMekeÀJeCeeN³eeme nesles.p³eebveer p³eebveer ³ee He×leer®ee JeeHej keÀ©ve DeeHeues ÒeefMe#eCe HetCe& kesÀues Deens. l³eebveener ³ee He×leer®³ee JeeHejecegUsKetHe HeÀe³eoe neslees Demes DevegYeJe meebieerleues Deensle.

8.9 mecegHeosMeveeleerue keÀe³eosefJe<e³ekeÀ DeeefCe veerefleefJe<e³ekeÀ HeefjMeerueve

mecegHeosMekeÀeuee keÀener veweflekeÀ efme×eblee®es Heeueve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns efme×eble mecegHeosM³eemeesyelemebyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eeme ceeie&oMe&keÀ þjleele. efJeefYeVe HeefjefmLeleerceO³es IesC³eele ³esCeeN³ee efveCe&³eeuee efveoxefMelekeÀjleele. (ACA) DecesjerkeÀve keÀe@vmeerueeRie Demeesefme³esMeve DeeefCe (APA1953) DecesefjkeÀve ceevemeMeeðeer³eDemeesefme³esMeve ³eebveer veweflekeÀ efve³eceeJeueer DeeefCe ÒeceeCeYetle ieesäer ³ee mecegHeosMeve J³eJemee³e keÀjC³eekeÀjerleemeg$eye×©Heeves cee[u³ee Deensle.

F&.meer. jes³eyej ves mecegHeosMekeÀe®³ee veweflekeÀ efMemleer meeþer Heg{erue efme×eblee®ee GuuesKe kesÀuee Deens:

8.9.1 efveÿe (Loyalty):

mecegHeosMekeÀe®ee efveÿs®ee ¬eÀce Heg{erue ÒekeÀejs Demelees. lees ÒeeLeefcekeÀ mJe©Heele DeeHeu³ee mecegHeosM³ee®³eeÒeefle GÊejoe³eer Demelees. lees DeeHeu³ee MeeUsmebyebOeer lemes®e meceepee®³ee Òeefle GÊejoe³eer Demelees. meceepe ner SkeÀmeeceeefpekeÀ mebmLee Demetve lees Flej mebmLesHes#ee DeeHeu³ee efJeÐeeue³eeuee ÒeeLeefcekeÀlee oslees. keÀejCe MeeUe ner SkeÀmeeceeefpekeÀ mebmLee Deens lemes®e MeeUe ne meceepee®ee Deejmee Demelees. efveÿs®ee ne ¬eÀce lees ÒeeLeefcekeÀ efJeÐeeL³ee¥veemecegHeosMeve keÀjleebvee meg×e keÀe³ece jeKelees.

8.9.2 HeefjefmLeleerMeer DeJeiele keÀjCes : (Realized with reality)

pesJne GÊejoeef³elJee®³ee ³ee ¬eÀceeceO³es DeHeJeeoelcekeÀ HeefjefmLeleerceO³es DeeJeM³ekeÀ Demeu³eeme keÀenerefmLeleerceO³es mecegHeosMekeÀeuee mecegHeosMeveeHetJeea pesJne meeceev³e Òeef¬eÀ³esletve otj pee³e®es Demeu³eeme mecegHeosM³eemel³ee efmLeleeryeÎue DeJeiele keÀ©ve efou³ee iesues Heeefnpes.

8.9.3 ieesHeveer³elee (Confidential):

mecegHeosMekeÀeuee mecegHeosMeekeÀ[tve peer ceeefnleer ÒeeHle Peeuesueer Demesue leer Dev³e eEkeÀJee mebyebOeerle mebmLee,pemes - DeeF&-Je[erue, HeefjJeej, ef®eefkeÀlmekeÀ, meeceeefpekeÀ mebmLee, mebmLeeefvekeÀ F. ®³ee Het{s pees He³e¥le meebieCeejveener peesHe³e¥le mecegHeosM³ee®eer HetJe& Devegceefle ÒeeHle keÀ©ve nesCeej veener. DeeefCe lesJne lees l³ee ceeefnleer®eer kesÀJeUJ³eJemee³ee®³ee efmLeleerceO³es lemes®e l³ee ueeskeÀebvee pes mecegHeosM³eekeÀjerlee cenÊJeHetCe& Deensle. lesJne®e lees ÒekeÀìkeÀjsue.

8.9.4 DeeHelekeÀeueerve GHee³eeb®eer ceeefnleer : (Intormation aboret didastor

implimentation):

pes mecegHeosMekeÀe®eer efmLeleer DeMeer Demesue keÀer keÀesCel³ee Dev³e J³ekeÌleeruee leer meebYeeUCes DeeJeM³ekeÀDemesue eEkeÀJee mecem³esHeemetve l³eeuee eEkeÀJee Dev³e ueeskeÀebvee mebkeÀìe®eer mebYeeJevee Demesue lej mecegHeosMekeÀekeÀ[tve

290

DeHesef#ele Deens keÀer ³ee leL³ee®eer met®evee osCes eEkeÀJee Demee DeeHelekeÀeueerve GHee³eeb®eer ³eespevee keÀjsue keÀer peer l³eeHeefjefmLeleerle DeeJeM³ekeÀ Demesue.

8.9.5 me#ece J³eeqkeÌle meesyele efJe®eej-efJeceMe& (Discation with competent person):

mecegHeosMekeÀeuee ne DeefOekeÀej Deens keÀer lees DeeHeuee mecegHeosM³ee®³ee mebyebOeerle me#ece J³ekeÌleer meesyeleefJe®eej efJeceMe& keÀ© MekeÀlees. ns lesJne®e keÀjeJes pesJne mecegHeosM³ee®³ee Yeu³eekeÀjerlee, ®eebieu³ee keÀjerlee Demesue.

8.9.6efveCe&³e MekeÌleer / Decision power:

mecegHeosMevee®ee J³eJemee³e keÀjCeeN³eebveer mecegHeosM³eekeÀ[tve efceUeuesu³ee ceeefnleer®ee efJeJeskeÀMeerue GHe³eesie,lemes®e ®eebieuee efveCe&³e nesC³eekeÀjerlee GHe³eesie keÀjCes. lemes®e l³ee®ee GHe³eesie mecetHeosM³ee®e ³eesi³e met®evee keÀjC³ee®eer#ecelee l³eele Demeueer Heeefnpes.

8.9.7 GÊejoe³eer efmLeleer®ee ceeieesJee IesCes : (Final out the accountability of

situcetions):

pesJne kesÀJne meceggHeosMeveeletve mecegHeosMekeÀeme DeMee efmLeleer®eer ceeefnleer efceUles keÀer l³ee®³ee MeeUs®³eeGÊejoe³eerlJee®³ee Debleie&le ³esCeeN³ee Dev³e ueeskeÀebvee neleer Heesn®et MekeÀles. lej l³eebvee ³eesi³e peyeeyeoej J³ekeÌleerueemecegHeosMee®³ee Heefj®e³e ieesHeveer³e þsJetve metef®ele kesÀu³ee peeT MekeÀles.

8.9.8 ceevemeMeeðeer³e meg®evee (Psychological suggessions) mecegHeosMekeÀe®³eeceevemeMeeðeer³e:

mecegHeosMekeÀe®³ee ceevemeMeeðeer³e met®evee pemes Hejer#eCe HeefjCeece, vewoeefvekeÀ Denlee& lemes®e MeeUs®³eeDeefYeuesKee®³ee DebkeÀeb®³ee J³eeK³ee ³ee ÒekeÀejs keÀjlees keÀer peer mecegHeosM³eeceO³es lemes®e l³ee®³ee DeeF&-Je[erue ³eeoesIeebmeeþer j®eveelcekeÀ Demeleerue. ceeefnleer®³ee DeefOekeÀejeKeeueer lees efJeÐeeue³eeleerue jskeÀe@[& yeIetve J³eeJemeeef³ekeÀDeLe& keÀe{tve DeeefOekeÀej megjef#ele þsJet MekeÀlees. lemes®e l³eeuee ueeieCeejer ceeefnleer ner l³eeuee yeneCes eEkeÀJee MeeUsvesceeefnleer osCes yebOeve keÀejkeÀ Demesue.

8.9.9 DeefYeuesKeeb®eer GHe³eesieerlee (Utilization of Records):

mecegHeosMeve cegueeKeleer®es DeefYeuesKeve leLee efìHeCes mecegHeosMee®es J³eeqkeÌleiele GHe³eesieemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀmcejCee®³ee ieesäer Deensle. lees efJeÐeeL³ee¥®³ee MeeUs®³ee DeefYeuesKee®ee Yeeie veener.

8.9.10 meboYe& meeoj keÀjCes : (Putting the references):

DeeJeM³ekeÀlee Yeemeu³eeme mecegHeosMekeÀ mecegHeosM³eeuee HetCe&HeCes ³eesi³e J³ekeÌleer eEkeÀJee Yesìer mebyebOeerle leHeemelees.Hejblet lees Demes ³eesi³e ceeiee&ves DeLeJee DeeF&-Je[erueeb®³ee mJeerke=Àleerves®e keÀ© MekeÀlees. meceepe leHeemeCeer meeþermecegHeosM³e eEkeÀJee l³ee®es DeeF&-Jeef[ue mencele vemeleerue lej mecegHeosMekeÀ mecegHeosMeve keÀjC³eeme Òeefleye×vemelees.

8.9.11 De#ecelee®es ÒeoMe&ve : (Rejection):

DeHesef#ele ³eesi³eles®ee DeYeeJe eEkeÀJee J³eeqkeÌleiele keÀcelejleebcegUs pej mecegHeosMekeÀ mecegHeosM³eeme veweflekeÀ

291

mene³elee Òeoeve keÀ© MekeÀle vemesue lej lees mecegHeosMeve keÀe³e& meg© keÀjC³eeme ceveeF& keÀ© MekeÀlees eEkeÀJee ®eeuetDemeuesues mecegHeosMve meceeHle keÀ© MekeÀlees.

8.9.12 efYeVe mebmLee meesyele mebHeke&À : (Communication with various a gencies)

mecegHeosM³e, DeeF& Je[erue lemes®e Dev³e mebyebOeerle J³ekeÌleermeesyele mecegHeosMeve mebyebOe lemes®e efJe®eej efJeceMe&®³eeJesUer mecegHeosMekeÀ J³ekeÌleeriele mebmLee lemes®e J³eeJemeeef³ekeÀeb®eer Deeuees®evee keÀ© MekeÀle veener.

8.9.13 ogmeN³ee mecegHeosMekeÀeb®eer Deeuees®evee veener. (No objection on the other coun-sellor):

pesJne SkeÀe mecegHeosMee®³ee peeieer ogmeje mecegHeosMekeÀ Iesleuee iesuee lej SkeÀceskeÀebveer, SkeÀceskeÀeb®eerDeeuees®evee eEkeÀJee l³eeb®³ee #ecelesyeÎue ®e®ee& keÀjC³ee®es ìeUeJes eEkeÀJee keÀ© ve³es.

³ee veweflekeÀ efme×eblee®³ee DeeOeejs mecegHeosMekeÀ SkeÀ efveÿeJeeve, efJeéeemeHee$e keÀe³e&#ece Demee³euee nJee.lemes®e l³eeves keÀesCee®³eener Òeeflecesme, Òeefleÿsme OekeÌkeÀe Heesn®esue Demes keÀe³e& keÀ© ve³es.


1) mecegHeosMevee®es mew×ebleerkeÀ DeeOeej keÀesCeles ?

2) yeesOeelcekeÀ efme×eblee®es DeeOeej efuene

3) yeesOeelcekeÀ efme×ebleeleerue Òe®eueerle mecegHeosMeve efme×eble mHeä keÀje?

4) Heeme&vme®³ee GHeHeÊeerceeieerue ie=nerlekesÀ Je ce³ee&oe mHeä keÀje.

5) ÒeYeeJeleea efme×eblee®es DeeOeej mHeä keÀje.

292

6) ceveesefJeMues<eCeJeeoer GHeHeÊeer®eer cetue met$es mHeä keÀje.

7) ceveesefJeMues<eCeJeeo mecegHeosMeve keÀe³ee&me keÀMee efjleerves ceole keÀ© MekeÀlees ?

8) mecegHeosMeveele YeeweflekeÀ IeìkeÀeb®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

9) mecegHeosMeveeceO³es J³ekeÌleerieleles efJe<e³eer®es DeeHeues efJe®eej mHeä keÀje.

10) mecegHeosMeveele OJeveer-ef®e$e cegêCee®³ee nesCeeN³ee yeN³ee JeeF&ì HeefjCeeceeb®eer ®e®ee& keÀje.

11) jes³eyej®³ee efJe®eejeb®³ee DeeOeejs mecegHeosMekeÀe®es JeCe&ve keÀje.

12) mecegHeosMekeÀemeeþer veweflekeÀ efMemle keÀesCeleer.

8.11meejebMe

DeeHeCe ³ee IeìkeÀebceO³es ³eMemJeer nesC³eekeÀjerlee HeÀkeÌle Debieer keÀuee, iegCe, keÀewMeu³e FlekesÀ®e Demeues lejer®eeueles Demes vemetve l³eeuee ³eesi³e JesUer ³eesi³e efþkeÀeCeer GHe³eesieele DeeCeC³ee®eer DeesUKe meg×e DemeeJeer. ³eekeÀjerlee J³ekeÌleerme mecegHeosMekeÀe®eer iejpe Yeemele Demeles keÀer p³eecegUs DeeHeCeeme, efveCe&³e IesC³eeme Je ³eMe efceUefJeC³eememeesHes peeles lemes®e l³ee keÀjerlee mecegHeosMeveele efJeefJeOe GHeeieceeb®ee meg×e GHe³eesie keÀjC³eele ³eslees. ³eeyeÎue ®e®ee&kesÀueer Demetve mecegHeosMeveele efve³eceeJeueer DeeefCe veweflekeÀ ¢äerkeÀesvee®ee GHe³eesie meg×e DeY³eemeuee lemes®emecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee HeefjefmLeleer®ee meg×e ³esLes Dee{eJee Iesleuee Deens. lemes®e Yeejleele mecetHeosMevee®eeryeeRpes meO³ee kegÀþs ©pele Demetve leer J³eJemLeerle ©peJeeJeerle ³ee keÀjerlee Hee½eel³e osMeeceO³es Peeuesu³ee mebMeesOevee®³ee

293

Lees[keÌ³eele Dee{eJee OJeveercegêCeeÜejs Iesleuee Demetve l³eele lemes®e mebHetCe& mecegHeosMeveeJej efJeefJeOe mebMeesOeves®eeuet®e Deensle Yeejleelener ³eeyeeyele meKeesue DeY³eeme nesCes iejpes®es Deens.


1. mecegHeosMeveeleerue GHeeiecee®eer ceeefnleer osJetve l³eeleerue menmebyebOe mHeä keÀje.

2. mecegHeosMeveeleerue keÀe³eosefJe<e³ekeÀ lemes®e veerefleefJe<e³ekeÀ efJe®eejebJej DeeHeues cele J³ekeÌle keÀje.

3. mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeeN³eeb®³ee HeefjefmLeleer®eer meeOekeÀ yeeOekeÀ ®e®ee& keÀje.

4. mecegHeosMekeÀeme J³eJenej efJeMues<eCe mecepeCes keÀe DeefveJee³e& Deens' ³ee efJeOeevee®eer meesoenjCe ®e®ee& keÀje.

5. mecegHeosMekeÀeme ceveesefJeMues<eCe leb$e DeJeiele DemeCes DeefveJee³e& Deens' - meceLe&ve keÀje.

8.7 HeeefjYeeef<ekeÀ Meyo

¢äer : Eye Sight

Deble¢&äer : In Sight

otj¢äer : Fore Sight

HeefjMeerueve efkebÀJee efJe®eej : Consideration

mecegHeosMekeÀ : Counseller

mecegHeosM³e : Counsellee

GHeeiece /DeefYecegKe : Approaches

yeesOeelcekeÀ efme×eble : Cognitively oriented Theory

ÒeYeeJeleea efme×eble : Affectively oriented Theories

ceveesefJeMues<eCeeoer GHeHeÊeer : Psychoanalytic thearpy

JewéeerkeÀ ¢äer : World View

oes<eHetCe& efJeéeeme : Learned misconception

J³eJenej efJeMues<eCe : Transactional Analysis

ue#eCe Je IeìkeÀ : Trait and Factor

Deleke&ÀHetCe& efJeéeeme : Irrational beliefs

MeejerefjkeÀ GHe®eej He×leer : Physical Theraphy

yeeuekeÀeJemLee : Child Ego State

Òeew{eJemLee : Adult Ego State

HeeuekeÀeJemLee : Parent Ego State

mecegHeosMevee®³ee GHeHeÊeer : Counselling Theories

veweflekeÀlesefJe<e³eer : Ethical

‡‡‡

294

IeìkeÀ 9

meÐe:(Jele&ceeve) #es$eeleerue mecegHeosMeve(De) mebIe<e& mebkeÀuHe (efveOee&j)(ye) DeelceefJeMJeeme/efveM®e³eerHeCee Jee{efJeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe(keÀ) leeCeleCeeJe J³eJemLeeHeve([) peerJeveMewueer efve³eespeve(F) S®e. Dee³e. Jner/S[dme HetJe& Je HeM®eele mecegHeosMeve DeeefCe S[dme SkeÀ keÀuebkeÀ (Oeyyee/

[eie)

Counselling in current Areasa. Conflict Resolutionb. Training for Assertivenessc. Stress Managementd. Life style planninge. HIV/AIDS, Pre-Post Counselling and sigma

IeìkeÀ j®evee

9.0 GefÎäs

9.1 ÒemleeJevee

9.2 mebIe<e& mebkeÀuHe/(efveOee&j)

9.3 DeelceefJeéeeme efveM®e³eerHeCee Jee{efJeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe

9.4 leeCe-leCeeJe J³eJemLeeHeve

9.5 peerJeveMewueer efve³eespeve

9.6 S®e.Dee³e.Jner /S[dme HetJe& Je He½eele mecegHeosMeve DeeefCe S[me SkeÀ keÀuebkeÀ


9.8 meejebMe


9.0 GefÎäs

1 mebIe<e& mebkeÀuHee®es mJe©He mHeä keÀjCes.

2 DeelceefJeMJeeme, efveM®e³eerHeCee Jee{efJeC³ee®es GHee³e mHeä keÀjCes.

3 leeCe-leCeeJe J³eJemLeeHevee®eer mebkeÀuHevee Je mJeªHe mHeä keÀjCes.

4 peerJeveMewueer efve³eespevee®es IeìkeÀ mHeä keÀjCes.

295

5 S[dme yeÎue®es mecepe, iewjmecepe mHeä keÀjCes.

6 S[dme HetJe& Je HeM®eele mecegHeosMevee®es mJeªHe efJeMeo keÀjCes.

9.1 ÒemleeJevee

Deepe®³ee OekeÀeOekeÀer®³ee, mHeOex®³ee ³egieele mecegHeosMevee®eer meJee&vee®e efveleeble iejpe Deens. keÀejCeJ³ekeÌleer ner keÀesþsner keÀe³e& keÀjCeejer Demeesleerue peerJeve Mewueer, mebIe<e&, leeCe-leCeeJe F. yeeyeeRMeer Òel³e#e-DeÒel³e#emeecevee keÀjeJee®e ueeielees cnCetve DeeHeCe ³ee IeìkeÀe®ee J³eJeefmLele DeY³eeme kesÀuee lej DeeHeCeeme peerJeveekeÀ[syeIeC³ee®ee SkeÀ veJeerve ¢äerkeÀesve Òeoeve nesF&ue.

9.2 mebIe<e& mebkeÀuHe (efveOee&j) (Conflict Resolution)

ÒemleeJevee : mebIe<e& mebkeÀuHe cnCepes efJeefJeOe ñeeslee®ee MeesOe ns mebIe<e& J³ekeÌleer, DeeefCe jep³e Debleie&leeEkeÀJee J³ekeÌleer Debleie&le eEkeÀJee jep³e ³eeb®³ee ceO³es Demet MekeÀleele DeeefCe mebIe<e& mees[efJeC³ee®es He³ee&³e eEkeÀJee l³ee®eerleerJe´lee keÀceer keÀjCes nes³e. meJe&meeOeejCeHeCes mebIe<e&, mebkeÀuHe ³ee ceO³es celeYeso efceìefJeCes, ceO³emLeer keÀjCes,kegÀìveerleer DeeefCe j®eveelcekeÀ Meeblelee efvecee&Ce keÀjCes ³eeb®ee meceeJesMe neslees. mebIe<e& mebkeÀuHe ne Meyo keÀOeer keÀOeerceleYeso mebkeÀuHe eEkeÀJee He³ee&³eer celeYeso mebkeÀuHe DeMee DeLee&ves JeeHejuee peelees. ceO³emLeer, keÀe³eosMeerj Òeef¬eÀ³eeDeeefCe DeewHe®eejerkeÀ le¬eÀej Òeef¬eÀ³ee ns meJe& celeYeso mebkeÀuHee®es®e Yeeie Deensle. mebIe<e& mebkeÀuHe ³eeceO³es DeneRmeeleb$ee®ee JeeHej keÀ©ve mecem³ee mees[efJeCes DeHesef#ele Deens. pemes peeleer³e obieueer, meeceeefpekeÀ efJejesOe, keÀejCeDeeboesueves ner meMeðe ¬eÀebleerHes#ee DeefOekeÀ GHe³egkeÌle þjles DeeefCe l³eeletve DeHesef#ele ³eMe ÒeeHle nesles. mebIe<ee&®³eekeÀener cegK³e cegÐeeJej ÒekeÀeMePeesle Keeueerue ÒeceeCes.

1. mebmke=ÀleerJej DeeOeejerle : (Culture based)

mebIe<e& mebkeÀuHe ne J³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe Mew#eefCekeÀ ³ee oesvnerner #es$eeceO³es mebmke=Àleer®³ee ¢äerves DeefleMe³e,mebJesoveMeerue Deens. HeeefM®eceel³e mebmke=Àleer®³ee meboYee&ceO³es, (pemes keÀer ke@Àve[e DeeefCe ³egvee³eìs[ mìsì) ³eMemJeermebIe<e& mebkeÀuHe ³eele yengoe HejmHej efJejesOeer ieìebceO³es mebYee<eCe Ie[Jetve DeeCeCes mecem³es®es efvejekeÀjCe keÀjCesDeeefCe l³eeb®³ee iejpee HetCe& keÀjCeeje keÀjejveecee le³eej keÀjCes ³ee®ee meceeJesMe neslees. DeMee HeefjefmLeleerceO³esoesvnerner ieìeb®es meceeOeeve keÀjCes ne He³ee&³e Demelees. Flej mebmke=Àleer®³ee meboYee&le (pemes keÀer DeHeÀieeefCemLeeve,eqJnSleveece DeeefCe ®eerve) meJee¥®es meceeOeeve nesF&ue Demee ceeie& MeesOeCes iejpes®es Demeles. leLeeHeer l³eeb®³ee mecem³eemees[efJeCes eflelekesÀmes meesHes vemeles. keÀoeef®ele l³eeb®³ee mecem³ee mees[Jele Demeleebvee HeefjefmLeleer Depetve JeeF&ìnesT MekeÀles keÀejCe l³eeb®³ee yengleskeÀ mecem³ee, Oece& peele eEkeÀJee meeceeefpekeÀ vesles ³eeb®³ee meboYee&le Demeleele.Deeblej meebmke=ÀleerkeÀ mebIe<e& ns mees[efJeC³eemeeþer DeefOekeÀ keÀþerCe Demeleele. keÀejCe oesvner ieìe®³ee DeHes#eeKetHe®e efYeVe Demet MekeÀleele DeeefCe l³eeletve ceesþîee ÒeceeCeele iewjmecepe nesT MekeÀleele.

2. ÒeeC³eebceO³es : (In animals)

mebIe<e& mebkeÀuHee®ee ÒeeC³eeb®³ee meboYee&lener DeY³eeme keÀjC³eele Deeuee Deens. (Goe. kegÀ$es, ceebpejer,ceekeÀ[s, meeHe, nÊeer F.) Dee¬eÀcekeÀlee ne iegCe ÒeeC³eeb®³ee mecegneceO³es meJe&$e Dee{Ulees. JeevejebceO³es Dee¬eÀcekeÀPeeu³eeveblej SkeÀceskeÀebMeer peJeUerkeÀ meeOeC³ee®eer ÒeJe=Êeer efometve ³esles. l³eemeeþer MesHeìer nueefJeCes Mejerj SkeÀceskeÀebveeIeemeCes ³ee®ee les JeeHej keÀjleele. mebIe<e& mebHeu³eeveblej ceWotJejerue leCeeJe, Ûo³ee®es mHebove ns HetJe&Jele nesleele.

296

efJeefJeOe JeevejebceO³es DeeefCe Flej ÒeeCeer pes p³ee mecegnele jenleele. les JesieJesieÈ³ee ÒekeÀej®³ee Òeefleef¬eÀ³ee oMe&efJeleele.keÀesvee&[ uee@jsvme ³eebveer meebefieleu³ee ÒeceeCes ÒeeC³eeceO³es Debleie&le mebIe<ee&Hes#ee meecegnerkeÀ mebIe<e& peemle nesleeleDeeefCe l³eeb®³ee DeY³eemeeJe©ve DeeHeCeeme Gl¬eÀebleJeeoe®³ee DeY³eeme keÀjC³eeme ceole nesles. Jeeveje®³eeDeY³eemeeyejesyej®e Flej ÒeeC³eeceO³es, mebIe<ee¥veblej Hetvne SkeÀ$eerle ³esC³ee®eer Òe¬eÀer³ee keÀMeer nesles. ³ee meboYee&lepeerJeMeeðe%e DeefOekeÀe DeefOekeÀ ceeefnleer meceesj DeeCele Deensle.

3.efMe#eCe (Education) :

peie Yejeleerue efJeÐeeHeerþs mebIe<e& MeesOeC³eemeeþer efJeefJeOe DeY³eeme¬eÀce keÀe³e&¬eÀce jeyeefJele Deensle. ³eeceO³es mebIe<ee&®es mebMeesOeve He=LekeÌkeÀjCe DeeefCe mejeJe ³eeJej Yej efouee peelees. keÀe@jvesue ³egveerJnefme&ìer, Dee³e SueDeej mketÀue ceO³es mkesÀve ce@ve Fvmìerìîetì Dee@ve keÀe@veeqHeÌuekeÀì jermee@u³egMeve Deens keÀer p³eeceOetve HeoJeer HetJe&,HeoJeer DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ÒeefMe#eCe Ieslee ³esles. ³ee J³eefleefjkeÌle DeefOekeÀ®e DeY³eeme¬eÀce pee@pe& ìeTve ³egveerJn&meerìer,Fmìve& cesveesveeF&ì ³egveerJnefme&ìer DeeefCe efìveerìer keÀe@uespe Fyeueerve ³esLes efceUles, pee@pe& cesmeve efJeÐeeHeerþe®es Insti-

tute of contlict analysis and resolution ³esLetve HeoJeer, ÒeceeCeHe$e, HeoJ³etÊej DeY³eeme¬eÀce DeeefCeefJeÐeeJee®emHeleer (Ph.D.) keÀjlee ³esles. DeveskeÀ efJeÐeeLeea pes [e@keÌìjsì HetCe& keÀjleele les veblej mebMeesOeve leÊJe%e,J³eJemeeef³ekeÀ meceepeeme veJeer efoMee osCeejs eEkeÀJee G®®e efMe#eCeeceO³es ÒeesHesÀmej nesleele.

vesojueB[ceOeerue He@keÀme uet[vme ner mebIeìvee Deeblejjeä^er³e mebyebOe ³ee ceOeerue mebIe<e& mebkeÀuHe ³ee®eeDeY³eeme keÀjles. l³eecegUs l³eeb®³ee efJeÐeeL³ee¥vee Deeblejjeä^er³e jepekeÀejCeeleerue veepetkeÀ mebyebOee®ee DeY³eemekeÀjeJe³eeme efceUlees. ³eg. kesÀ. ceO³es mebIe<e& mebkeÀuHe ne mebMeesOevee®ee ceesþe efJe<e³e yevele ®eeueuee Deens. efMe#ekeÀ JeefJeÐeeL³ee¥le Dee¬eÀcekeÀlee keÀe efvecee&Ce nesles ? Je MeebleleeHetCe& JeeleeJejCe keÀmes efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue. ³ee®eeDeY³eeme keÀjC³eemeeþer Òeeslmeenve efoues peeles. ³eg.kesÀ. ceOeerue DeveskeÀ MeeUebceO³es mebIe<e& mebkeÀuHe ne SEAL

(Social and emotional Aspects of learning) ®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ yeveues Deensle.

4. mebIe<ee&keÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve : (Way of addressing conflict)

Lee@ceme DeeefCe efkeÀuece@ve ³eebveer 1967 ceO³es mebIe<ee&keÀ[s yeIeC³ee®es Hee®e cetueYetle ¢äerkeÀesve meebefieleuesuesDeensle les Het{erue ÒeceeCes -

1. meceeefJeä keÀjCes (Accommodation) mJele:®³ee iejpeeb®ee l³eeie keÀjCes DeeefCe ogmeN³eeb®³eeF®íe meceeefJeä keÀ©ve IesCes.

2. l³eeie keÀjCes (Avoidance) mebIe<ee&keÀ[s otue&#e keÀjCes, lees mebIe<e& mees[efJeC³ee®es Het{s {keÀueCes,efJe<e³e yeoueCes ns leelHegjles meceeOeeve Deens. DeeflemebJesoveMeerue ÒekeÀjCeeceO³es mebIe<e& ìeUuee lej mebyebOe efyeIe[tMekeÀleele eEkeÀJee mecetnner mees[Jee ueeiet MekeÀlees.

3. SkeÀ$eerle keÀece keÀjCes (Collaboration) oesIeebveener HeÀe³eosMeerj nesF&ue Demes GHee³e MeesOeC³eemeeþermebieveceleeves SkeÀ$eerle keÀece keÀjCes. Lee@ceme keÀerue ce@ve ³eeb®³ee celeevegmeej mebieveceleeves keÀece keÀjCes cnCepesJejJej®eer GHee³e³eespevee Deens. l³eecegUs JesUs®ee DeHeJ³e³e neslees DeeefCe pesJne SkeÀceskeÀebJej Hetjsmee efJeéeeme DeeojeEkeÀJee mebYee<eCe vemeles lesJne ³ee®ee HeÀe³eoe nesle veener.

4. le[pees[ (compromise) mecem³ee mees[efJeC³eeme eflemeN³ee J³ekeÌleer®eer ceole I³ee keÀejCe mebIe<e&mebkeÀuHee®ee GÎsMe le[pees[ keÀjCes ne®e Demelees.

297

5. mHeOee& (Competition) ogmeN³ee®eer #ecelee Demeleeveener Heefnu³ee®es cele J³eJeefmLele peeCetve I³eekeÀejCe ³ee®ee GHe³eesie SKeeÐee®es GefÎä meeO³e keÀjC³eemeeþer DeeefCe mebyebOe ¢{ keÀjC³eemeeþer nesT MekeÀlees.

mebIe<e& J³eJemLeeHeve (Conflict Management):

mebIe<ee&®es efoIe&keÀeueerve J³eJemLeeHeve keÀjCes efJeefJeOe He×leerves GHee³e ³eespevee keÀ©ve le¬eÀejer neleeUCescnCepes®e mebIe<e& J³eJemLeeHeve. ³ee le¬eÀejer ³eesi³e Demeleerue, lej l³eeme HeeþeRyee osCes Je De³eesi³e Demesue lejl³eeb®³ee efJejesOeele GYes jenCes ns ³ee J³eJemLeeHeveele DeefYeÒesle Deens. mebIe<e& J³eJemLeeHevee®³ee efJeefJeOe ceeiee&le ®e®ee&keÀjCes, onMeleJeeo, ³eg× mejbcepeeceHe×leer, keÀe³eÐee®ee DeeOeej IesJetve, %eeve-OeejCee DeeefCe mecem³eskeÀ[sogue&#e keÀjCes ³eeb®ee meceeJesMe neslees. keÀesCel³ee mecem³esmeeþer keÀesCelee ceeie& DeJeuebefyeuee peeF&ue ns l³ee - l³eeJesUs®³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerJej Je mecem³esJej DeJeuebyetve Demeles.

mecem³ee J³eJemLeeHeve ns mecem³ee mees[efJeC³eeHes#ee JesieUs Demeles. mecem³ee GÓJeC³eemeeþer leelkeÀeueerveHeefjefmLeleer efpelekeÀer peyeeyeoej Demeles eflelekeÀer®e l³eeme Deieesoj Ie[uesu³ee Ieìveener HetjkeÀ Demeleele. mecem³eemees[efJeC³eeceO³es oesvner yeepetb®eer mebceleer IesJetve eEkeÀJee SkeÀe yeepet®eer mebceleer IesJetve mecem³ee mees[JeC³eeJej Yejefouee peelees. lej mecem³ee J³eJemLeeHeveele p³ee mecem³esJej keÀe³ecemJe©Heer lees[iee efveIet MekeÀle veener DeMeemecem³ee keÀMee neleeUeJ³eele ³eeJej Yej efouee peelees.

mecetHeosMeve (Counseling) : pesJne Jew³eeqkeÌlekeÀ mebIe<ee&®eer HejerCeerleer efvejeMeeJeeo, DeelceefJeéeemeieceeJeC³eele nesles. lesJne mecegHeosMevee®ee ®eebieuee HeÀe³eoe neslees. keÀener mebmLeeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMekeÀvescetve keÀeceieejebvee mecegHeosMeve kesÀues peeles. keÀOeer keÀOeer mebmLes®³ee J³eJemLeeHekeÀeme ner peyeeyeoejer efoueer peeles.p³ee mecem³ee Jew³eeqkeÌlekeÀ Demeleerue Je SskeÀCeeje mecepetleoej Demesue lej DeMee ÒekeÀjCeeceO³es mecegHeosMeve keÀ©vewjeM³e otj keÀjlee ³esles. Je DeMee JesUer J³eJemLeeHekeÀ ne ®eebieuee mecegHeosMe þ© MekeÀlees.

Hejbleg keÀener HeefjefmLeleerceO³es ¿ee mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer efJeefMeä ceevemeMeeðeer³e keÀewMeu³e ÒeeHlekesÀuesu³ee mecetHeosMekeÀe®eer®e iejpe ueeieles. yeN³ee®e ueeskeÀebvee DeMee mecegHeosMevee®ee HeÀe³eoe Peeuesuee Deens. p³eemecem³escegUs keÀeceieeje®³ee keÀe³e&#ecelesJej HeefjCeece neslees DeMee mecem³ee mees[Jetve IesC³eele®e HeÀe³eoe Demelees.

meceeefJeä keÀjCes

l³eeie keÀjCes

SkeÀef$ele keÀece keÀjCes

le[pees[ keÀjCes

mHeOee&

mebIe<ee&keÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve

298

9.3 DeelceefJeéeeme/(þeceHeCee)/efveM®e³eerHeCee Jee{efJeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe (Train-ing for Assertiveness)

ÒemleeJevee :

DeelceefJeéeeme cnCepes mebÒes<eCee®eer SkeÀ efJeMeerä He×le. [e@ue&v[ ³eeb®³ee ces[erkeÀue ef[keÌMevejer ceO³esDeelceefJeéeemee®eer J³eeK³ee Heg{erue ÒeceeCes kesÀueer Deens. DeelceefJeéeeme cnCepes Demes Jele&ve keÀer p³ee ceO³es efJeOeevesDeelceefJeéeemeeves kesÀueer peeleele Je les efme× keÀjC³eemeeþer kegÀþu³eener keÀesCel³eener HegjeJ³ee®eer iejpe vemeles.ogmeN³ee J³ekeÌleer®³ee DeefOekeÀejeJej ieoe ve DeeCelee, l³eeb®³eeMeer ngppele ve Ieeuelee DeeHeues cele J³ekeÌle keÀjC³ee®eeDeefOekeÀej ³eeletve efme× neslees.

efJemeeJ³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le DeelceefJeéeeme cnCepes J³ekeÌleeriele efJekeÀeme lep%eebkeÀ[tve Je Jele&vee®esefme×eble ceeb[Ceejs leÊJe%e ³eeb®³eekeÀ[tve efMekeÀefJeuesues Jele&CegkeÀer®es keÀewMeu³e Demes mecepeues peele nesles.

DeelceefJeéeeme ³ee®ee mebyebOe vesnceer mJe: DeeojeMeer pees[uee peelees. DeelceefJeéeeme ner mebkeÀuHevee

Your perfect Right :A Guide to Assertive Behaviour (1970) RobertE. Alberti. When I say No, I feel Guilty. How to cope using the skill ofsystematic Assertiveness therapy (1975) Manuel J. smith ³eeb®³ee HegmlekeÀebcegUsueeskeÀÒeer³e Peeueer.

* ÒeefMe#eCe (Training): (peesmesHeÀ DeesuHeÀ, ³eebveer DeelceefJeéeeme ³ee®es mHeäerkeÀjCe osleebveeDemes cnìues Deens keÀer, DeelceefJeéeeme cnCepes GlmegkeÀles®eer osJeeCe IesJeeCe. DeelceefJeéeemee®es ÒeefMe#eCe (As-sertive training (AT)) ®eer DeesUKe De@C[åmeeuì (1961) ³eebveer keÀ©ve efoueer. peesmesHeÀ DeesuHe³eeb®³ee celeevegmeej J³ekeÌleer SkeÀe®e JesUer GlmegkeÀ DeeefCe DeelceefJeéeemet Demet MekeÀle veener. DeelceefJeéeeme ÒeefMe#eCee®esGefÎäs Keeueerue ÒeceeCes Deensle.

1. J³ekeÌleeriele nkeÌkeÀeb®es meeJe&$eerkeÀjCe keÀjCes.

2. DeelceefJeéeeme DemeCes DeeefCe DeelceefJeéeeme vemeCes ³eele YesoeYeso keÀjCes.

3. Dee¬eÀcekeÀlee DeeefCe efveMe¬eÀer³e Dee¬eÀcekeÀlee ³eeb®³eele YesoeYeso keÀjCes.

4. ceewKeerkeÀ DeeefCe DeceewKeerkeÀ DeelceefJeéeeme keÀewMeu³e mebHeeove keÀjCes.

DeelceefJeéeeme ne mebÒes<eCee®eer He×le DeeefCe keÀmeesìer cnCetve Dee¬eÀcekeÀlee DeeefCe efveMe¬eÀer³elee ³ee Hes#eeefYeVe Deens ueeskeÀ J³ekeÌleeriele keÀ#esMeer keÀmes mecee³eespeve keÀjleele ³eeJej ³ee leerve mebkeÀuHevee DeJeuebyetve Deensle.(He×le, keÀmeesìer DeeefCe DeelceefJeéeeme) efveMe¬eÀer³e mebÒes<eCe J³ekeÌleeriele keÀ#eebvee ÒeeflejesOe keÀ© MekeÀle veenerDeeefCe l³eecegUs Dee¬eÀcekeÀ ueeskeÀebkeÀ[tve efYeleerHeesìer efMeJ³ee DeeefCe Keesìej[sHeCee keÀjC³eeme cegYee osleele l³ee®eyejesyej Flejebvee les ÒeYeeJeerle keÀ© MekeÀle veenerle. Dee¬eÀceCe J³ekeÌleer Flejeb®³ee J³ekeÌleeriele keÀ#eebvee Deeoj osleveenerle DeeefCe l³eecegUs Flejebvee ÒeYeeJeerle keÀjerle Demeleebvee l³eebvee Fpee Heesn®eJeerleele. DeelceefJeéeeme DemeCeejsueeskeÀ Flejebvee ÒeYeeJeerle keÀjerle Demeleebvee efYeleerJej efJepe³e efceUJetve DeeHeues keÀe³e& meeO³e keÀjleele DeeefCe l³eecegUsles Flejeb®³ee J³ekeÌleeriele keÀ#es®ee Deeoj keÀjleele. lemes®e DeelceefJeéeemeer ueeskeÀ Dee¬eÀcekeÀ ueeskeÀebefJe©× mJele:®esDeelcemebj#eCe keÀjC³eele ³eMemJeer þjleele.

299

* mebÒes<eCe (Communication):DeelceefJeéeemeHetCe& mebÒes<eCeeceO³es DeeHeu³ee iejpee DeeefCeDeeJeM³ekeÀ ieesäer mJele:®³ee He×leerves ÒeeceeCeerkeÀHeCes FlejebMeer menkeÀe³ee&ves ÒeeceeCeerkeÀHeCes FlejebMeer menkeÀe³ee&vesmees[efJeleele. l³eecegUs mJele:®³ee Je Flejeb®³ee J³ekeÌleeriele keÀ#esyeÎue Deeoj jeKeuee peelees. J³ekeÌleeriele keÀ#esceO³esYeewleerkeÀ peeCeerJe, DeeHeguekeÀer, DeeHeuesHeCee DeeefCe veeleerieesleer ³eeb®ee meceeJesMe neslees. DeelceefJeéeemeelcekeÀ mebÒes<eCeecegUsmenkeÀe³ee&letve iejpee DeeefCe F®íe ³eeb®eer Hetleea nesC³eeme ceole nesles.

Cognetive Behaviour Thearapy (2008) ³ee HegmlekeÀevegmeej `DeelceefJeéeemeelcekeÀmebÒes<eCe ns J³ekeÌleeriele celes, iejpee DeeefCe keÀ#ee ³eeb®eer meb%ee Jele&vee®ee megJeCe&ceO³es DeMeer kesÀuesueer Deens. DeMeeÒekeÀej®es mebÒes<eCe DeeHeu³ee YeeJevee mHeäHeCes ceeb[les Hejbleg Dee¬eÀcekeÀ nesle veenerle ³eeJej Yej osles. pej SKeeÐee®eerke=Àleer ogmeN³ee®³ee keÀ#es®³ee Dee[ ³esle Demesue lej leer J³ekeÌleer FlejebMeer mebÒes<eCe keÀ©ve mJele:®ee DeelcemevceeveJee®eJeles. ³ee Gueì Dee¬eÀcekeÀ mebÒes<eCeeceO³es efYeleer Keesìej[sHeCee ³eecegUs DeelceefJeéeeme {emeUlees DeeefCeFlejeb®ee mevceeve ogKeeJelees.

DeelceefJeéeemeelcekeÀ mebÒes<eCe ³ee meieÈ³ee le=ìer FlejebMeer ®e®ee& keÀ©ve otj keÀjles. l³ee®ee Yej mecem³esJejDemelees. J³ekeÌleerJej vemelees. Dee¬eÀcekeÀ DeeefCe efveMe¬eÀer³e mebÒes<eCeeceO³es mebyebOe keÀe³ece mJe©Heele mebHetäele ³esJetMekeÀleele eEkeÀJee l³ee ceO³es les{ efvecee&Ce nesT MekeÀles.

* DeelceefJeéeemet ueeskeÀ (Assertive people):

DeelceefJeéeemet ueeskeÀeb®eer JewMeeräîes KeeueerueÒeceeCes:

- DeelceefJeéeemet ueeskeÀ DeeHeu³ee YeeJevee, efJe®eej DeeefCe F®íe cegkeÌleHeCes J³ekeÌle keÀjleele.

- les FlejebMeer meg¢{ veeleer ÒemLeeHeerle keÀjleele. Je ìerkeÀJeleele.

- l³eebvee l³eeb®³ee nkeÌkeÀe®eer peeCeerJe Demeles.

- l³eeb®es jeieeJej efve³eb$eCe Demeles. ³ee®ee DeLe& Demee veJns keÀer l³eebvee jeie®e ³esle veener keÀeRJee jeie³esC³ee®³ee YeeJevesles les oceve keÀjleele lej FlejebMeer ®e®ee& keÀ©ve mJele:®ee jeie efve³eb$eerle keÀjleele.

- DeelceefJeéeemet ueeskeÀ Flejebyejesyej le[pees[ keÀjC³eeme F®ítkeÀ Demeleele.

- ceuee ceeP³ee iejpes®eer peeCeerJe Deens lemes®e ceuee letP³eener iejpes®eer peeCeerJe Deens ³ee leÊJeeletve DeelceefJeéeemetueeskeÀ cew$eer keÀjleele.

* leb$e (Techniques):

DeelceefJeéeemee®³ee leb$eeceO³es efJeefJeOe ÒekeÀejs efYeVelee Demet MekeÀles ce@v³egDeue eqmceLe ³eeb®³ee When ISay No I Fill Guilty ³ee HegmlekeÀeceO³es keÀener Jele&ves. Keeueerue ÒeceeCes efouesueer Deensle.

ÛBroken - Record,

ÛFogging,

ÛNegetive Inguiry,

ÛNegetive Assertion,

ÛI - Statement

300

ÛBroken - Record: legce®eer efJevebleer efkebÀJee vekeÀej Hegvne Hegvne keÀjCes cnCepes®e Broken

- Record leb$e nes³e. ner meb%ee HueemìerkeÀ®eer ueJe®eerkeÀ OJeveercegêerkeÀe (Record) OJeveercegêCe kesÀuesueerPlastic ®eer meHeeì ieesue leyekeÀ[er HetJeea ûeeceesHeÀesve ceO³es ieeCes JeepeJeC³eemeeþer ner®ee JeeHej nesle Demes.cnCepes®e Deepe®eer meer[er. ³ee Heemetve Deeuesueer Deens. ³ee OJeveercegêerkesÀ®ee He=ÿYeeie Kej[u³eeveblej jskeÀe@[&HuesDej®eer megF& Hegvne Hegvne leer®e DeesU JeepeJeles. ³ee®ee mebyebOe SKeeÐee ieesäer®eer Hegvne Hegvne HegvejeJe=Êeer keÀjCesne Demelees. l³eecegUs legce®ee menkeÀejer legcneuee veener Demes GÊej osT MekeÀle veener. ³ee leb$ee®ee leesìe cnCepesmelele ÒeeflejesOe kesÀu³eecegUs legce®³ee efJevebleer®eer leekeÀle keÀceer nesles Je l³eecegUs efJevebleer Hegvne Hegvne keÀjeJeer ueeieles.

Û Fogging ³ee ceO³es meceesj®eer J³ekeÌleer keÀe³e cnCeles l³ee ceO³es keÀener lejer mel³eMeesOetve l³ee®³eeMeer

mencele nesCes DeHesef#ele Deens. ³ee Hes#ee SKeeoe Yeeie eEkeÀJee leÊJe ³eeb®³eeMeer mencele nesCes cnCepes FoggingDemes cnCeCes DeefOekeÀ ³eesi³e þjsue.

Û vekeÀejelcekeÀ ®eewkeÀMeer (Negative inquiry) :-

Û vekeÀejelcekeÀ ®eewkeÀMeer ³ee ceO³es DeefOekeÀ ³eesi³e efìkeÀeMeeðe meceeJesMe neslees.

ÛvekeÀejelcekeÀ DeelceefJeéeeme (Negative Assertion):-

vekeÀejelcekeÀ DeelceefJeéeeme cnCepes ceeieCeer efMeJee³e kesÀuesu³ee efìkesÀMeer kesÀuesuee keÀjej.

mJe:JekeÌleJ³e: (I Statement) - mJe: JekeÌleJ³ee®ee JeeHej SKeeÐee®³ee YeeJevee eEkeÀJee F®íe J³ekeÌlekeÀjC³eemeeþer kesÀuee peelees cnCepes®e Flej J³ekeÌleeR®³ee yeeyeleerle v³ee³e ve keÀjlee efkebÀJee l³eebvee oes<e ve osleeJ³eeqkeÌleiele YeeJeveeb®es ÒeoMe&ve keÀjCes nes³e.

GHe³eespeve (Application): DeveskeÀ mebMeesOeveeletve Demes efme× Peeues Deens keÀer DeelceefJeéeemeÒeefMe#eCee®ee GHe³eesie ceO³eHeeR®es J³emeve mees[efJeC³eemeeþer neslees. ceevemeMeeðeer³e keÀewMeu³eeceO³es DeeefCe meeceeefpekeÀkeÀewMeu³eeceO³es DeveskeÀ ÒekeÀej®eer J³emeves Je efJemkeÀUerleHeCee ³eeJej GHee³e MeesOeC³eemeeþer ns ÒeefMe#eCe GHe³eesieerþjles. ³ee ÒeefMe#eCee®ee HeÀe³eoe ðeer³ee Je Heg©<e ³ee oesIeebveener neslees.

meceejesHe : DeelceefJeéeemee®es ÒeefMe#eCe DeefleMe³e GHe³egkeÌle þjle Demeues lejer keÀener uesKekeÀeb®³ee celes³ee®es leesìsner Deensle keÀejCe ³ee®ee JeeHej keÀjleebvee meceleesue meeOeuee peele veener l³ee®ee yejesyej DeelceefJeéeemener mebkeÀuHevee iegbleeiegbleer®eer DeeefCe HeefjefmLeleerpev³e Demeles. SKeeÐee efJeefMeä HeefjefmLeleerleerue Jele&ve ns DeelceefJeéeemeHetCe& Demeues lejer Flej Òemebieer les Demesue®e Demes veener ³ee cegUs SkeÀ mecem³ee megìueer lejer ogmejer mecem³ee GÓJetMekeÀles. SKeeÐee efJeefMeä HejerefmLeleerceO³es SKeeoer mecem³ee DeelceefJeéeemeeves mees[Jeueer lejer keÀener keÀeUeveblejleer®e mecem³ee Hegvne GÓJeueer lej leer J³ekeÌleer Dee¬eÀcekeÀ nesles.

9.4 leeCeö leCeeJe J³eJemLeeHeve (Stress Management)

ÒemleeJevee :

``je$ebefove Deecne ³eg×e®ee Òemebie.'' ³ee meble legkeÀejece cenejepeeb®³ee Je®eveevegmeej ojjespe DeveskeÀmebkeÀìebvee meeceesjs peeleevee veekeÀer veT ³esles. oieoieer®³ee peerJeveMewueercegUs Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ÒeeHle HeefjefmLeleerleSkeÀekeÀer Pegbpe osCes keÀþerCe nesle ®eeueues Deens. Meeues³e peerJeveele yeeueJee[er®³ee Jeiee&le ÒeJesMe efceUeuee cnCepes

301

meJe&keÀener mebHeueb Demes veJns lej YeefJe<³ekeÀeUeleerue efMe#eCee®eer lejleto keÀjC³eemeeþer keÀjeJeer ueeieCeejer KeìHeìcee©leer®³ee MesHeìemeejKeer ueebye®e ueebye nesles. veJeJeer®ee Jeie& cnCepes oneJeer®³ee ÒeJesMee®eer veeboer Demeles. M³eece®eercecceer'³ee veeìkeÀeletve F³eÊee oneJeer®³ee efJeÐeeLeea Je HeeuekeÀ ³ee®³ee JeemleJe peerJevee®es ef®e$e Heenelee efJeÐeeL³ee¥ueemJele:®es YeeJeefJeée efJeme©ve ³eb$eJele HeeþeblejeJej DeefOekeÀ peesj ÐeeJee ueeielees. lees mepeerJe vemetve ³eb$eJele keÀecekeÀjCeejs ceMeerve yeveles. HeeuekeÀeb®³ee DeHetCe& mJeHveeb®³ee Hetle&lesmeeþer Heeu³eebkeÀ[tve DeJeemleJe DeHes#ee Jee{u³eepeeleele. l³ee ¢äerves efJeÐeeLeea Òe³elvener keÀjleele. Hejbleg DeHe³eMe efceUeu³eeme l³ee DeHes#eeb®es DeesPes meebYeeUu³eecegUsceeveefmekeÀ leeCe Jee{uesuee efometve ³eslees. efJeÐeeL³ee¥®es ceeveefmekeÀ Deejesi³e OeeskeÌ³eele ³esles. oneJeer®³ee efvekeÀeuee®³eeefoJeMeer efJeÐeeL³ee¥®³ee ceeveefmekeÀlesHes#ee HeeuekeÀeb®³ee ceveeJej DeefOekeÀ leeCe-leCeeJe efvecee&Ce Peeuesuee Demelees.

meYeesJeleeueer vepej ìekeÀu³eeme Demes leeCe-leCeeJee®es DemebK³e Òemebie DevegYeJeeme ³esleele. peerJeve megKekeÀjyeveefJeC³eemeeþer leeCe-leCeeJe keÀmee keÀceer keÀjlee ³esF&ue ? ³ee®ee MeesOe IesC³ee®eer JesU Òel³eskeÀeJej Deeueer Deens.

`ueneveHeCe osiee osJee, cegbieer meeKejs®ee jJee' ³ee DeesUer keÀeUe®³ee DeesIeele uegHle Peeu³ee Deensle. leeCe-leCeeJee®³ee mecem³eebveer Deyeeue Je=×ebvee ûeemeues Deens.

leeCe leCeeJe : DeLe& - mebkeÀuHevee

vesnsceer®³ee efmLeleer Hes#ee JesieÈ³ee HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeJes ueeieu³eecegUs, o[HeCeeKeeueer DeefÒe³eieesä keÀjeJeer ueeieu³eecegUs keÀecee®³ee De®etkeÀles®³ee O³eemeecegUs efvecee&Ce nesCeeN³ee ceeveefmekeÀ efmLeleeruee leeCe-leCeeJe Demes cnCeleele.

leeCe-leCeeJe cnCepes SKeeÐee J³ekeÌleeruee efle®³ee ceveeleerue F®íe HetCe& keÀjC³eele DemeceLe&lee Deeu³ecegUs³esCeeje oyeeJe.

ceeveJee®³ee J³eeqkeÌleceÊJeeJej efJeHejerle HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeeefCe l³eeme meeceesjs peeC³ee®eer efÜOeeDeJemLee efvecee&Ce keÀjCeejer keÀesCeleerner Yeerleer cnCepes leeCe-leCeeJe nes³e.

J³ekeÌleerJej DeeIeele keÀjCeejer DeeefCe l³eeuee mecee³eespeveeme ÒeJe=Êe keÀjCeejer keÀesCeleerner yeeye cnCepesleeCe-leCeeJe nes³e.

GefÎHekeÀ HeefjefmLeleerves J³ekeÌleer®³ee #eceleebvee efouesues DeeJneve ve HesueCeejs Deens, ns J³ekeÌleeruee peeCeJeu³eecegUsefvecee&Ce nesCeejer o[HeCe³egkeÌle ceeveme Mejerj DeJemLee cnCepes leeCe-leCeeJe nes³e.

leeCe leCeeJee®es ÒekeÀej:

leeCe-leCeeJeecegUs DeeHeu³ee keÀe³e&#ecelesJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. Òel³eskeÀ ieesä ®eebieueer Ie[efJeC³eemeeþerDeeHeCe DeHeej keÀä Ieslees lejer meg×e l³ee keÀäele osKeerue keÀeUpeercegUs leeCe leCeeJe efvecee&Ce nesles. HeCe lees JeeF&ìvemelees. ³ee HeefjefmLeleerletve yeensj He[C³eemeeþer DeeHeCe DeefOekeÀ ®eebieuee efJe®eej keÀ©ve ceeie& keÀe{t MekeÀlees.DeMee leeCe-leCeeJeecegUs veJekeÀuHevee meg®et ueeieleele.

``IeMeeueener keÀesj[ He[ueer.

jeefnuee peerJe peelee peelee

302

keÀeJeÈ³eeueener ef¬eÀSefìJnerìer Gcepeueer

ce[keÌ³eeleues HeeCeer efHelee - efHelee.''

Hejbleg leeCe-leCeeJee®eer HeeleUer Jee{les. lesJne keÀeUpeerkeÀ[tve eE®eleeûemleleskeÀ[s Jeeì®eeue meg© nesles.efJe®eej#ecelee mebYe´ceele He[tve menpejerl³ee nesCeejs keÀe³e& ®egkeÀer®es Je $eemee®es yeveles. cnCetve ceeveefmekeÀ Deejesi³emeblegefuele jeKeC³eemeeþer leeCe-leCeeJe efve³eespevee®eer iejpe Deens. ³eeJe©ve leeCe-leCeeJee®es ÒekeÀej Heg{erue ÒeceeCesHe[leele.

leeCe - leCeeJee®es ÒekeÀej :-

1. GHe³egkeÌle leeCe-leCeeJe :- p³eeJesUer leeCe leCeeJee®eer leerJe´lee keÀceer Demeleeveemeg×e MeebleHeCesefJe®eej keÀ©ve l³eeletve ®eebieues He³ee&³e meg®eleele DeMee leeCeleCeeJeeuee GHe³egkeÌle leeCe-leCeeJe cnCeleele.

2. $eemeoe³ekeÀ leeCe-leCeeJe :- pesJne leeCe leCeeJe efJeefMeä HeeleUer®³ee Jej peelees Je lees menpekeÀjC³ee®eer #ecelee mebHeles, DeMee leeCe leCeeJeeuee $eemeoe³ekeÀ leeCe-leCeeJe cnCeleele.

$eemeoe³ekeÀ leeCe-leCeeJee®es ÒekeÀej

efÜOee ceve: efmLeleer vewjeM³e/JewHeÀu³e ceevemeerkeÀ oyeeJe

leeCe leeCeeJe leeCe leCeeJe leeCe leCeeJe

leeCe leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ : leeCe leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeejs ÒecegKe leerve IeìkeÀ Deensle.

1. ceeveefmekeÀ :- vewjeM³e/JewHeÀu³e, mebIe<e&, o[HeCe, Yeerleer, v³egveieb[.

2. meeceeefpekeÀ :- DeeefLe&keÀ ceboer®es meeJeì, yeskeÀejer, JeslevekeÀHeele, veeskeÀjkeÀHeele, ³eg×e®es meeJeì,ceneieeF&, peeieeflekeÀ ceboer, mHeOee& Òeefleÿsme le[e.

3. vewmeefie&keÀ :- Hetj, YetkebÀHe, pJeeueecegKeer®³ee GêskeÀ, DeHeIeele, lmegveeceer, JeCeJee, {ieHegÀìer,®e¬eÀerJeeoUe®ee le[eKee, keÀceer oeyee®ee HeÆe, meeLeer®es jesie.

leeCe -leCeeJeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ:

1) Yeerleer®eer leerJelee 5) Demet³es®eer leerJelee

2) mebIe<ee&®ee ÒeYeeJe 6) J³ekeÌleer®ee mJeYeeJe

3) DeHe³eMee®es KeeHej 7) menveMeerueles®ee Deble

4) DeveeefcekeÀ o[HeCe 8) onMeleer®es JeeleeJejCe

leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesC³ee®eer keÀejCes :

yeouel³ee meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleercegUs ceveg<³eeuee Òel³eskeÀ #eCeer mecee³eespeve keÀjeJes ueeieles. peerJeve nsieefleceeve Peeu³eecegUs keÀeUe®³ee ieleeryejesyej pegUJetve IesC³eemeeþer efpeJee®ee DeeìeefHeìe keÀjeJee ueeielees. l³eecegUs

303

DeveskeÀ ceeCemes leeCe-leCeeJeûemle yeveueer Deensle. ³eekeÀefjlee leeCe-leCeeJe keÀe efvecee&Ce neslees ? ³ee®eer keÀejCesMeesOetve l³eeJej ³eesi³e leer GHee³e³eespevee kesÀu³eeme leeCe leCeeJee®es efve³eb$eCe keÀjlee ³esles. leeCe-leCeeJe efveefce&leer®³eekeÀejCee®es oesve ÒekeÀej He[leele.

1. Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀejCes:

De. DemeceeOeeveer Je=Êeer : DeOee& iueeme Yejuee Deens cnC³eeHes#ee DeOee& iueeme efjkeÀecee Deens. ³ee keÀ[sDeefOekeÀ ue#e ³eecegUs DemeceeOeeveJe=Êeer Jee{erme ueeieles. DeeHeu³eeHes#ee FlejebkeÀ[s Demeuesu³ee IeìkeÀebvee DeJeepeJeercenÊJe efou³eecegUs leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesleele. DeeHeu³ee #eceleebkeÀ[s ogue&#e keÀ©ve DeJeemleJe DeHes#ee keÀjCes.

ye. mJele: yeÎue®ee HeÀepeerue DeelceefJeéeeme : DeeHeu³ee #ecelee Je kegÀJele ³eekeÀ[s ve Heenelee keÀenerpeCeyeesueIesJe[s Demeleele, l³eebvee Jee®eeUJeerj Demesner cnìues peeles. l³eeb®³ee DeekeÀeb#ee DeekeÀeMeeuee ieJemeCeer IeeueCeeN³eeDemeleele. l³eecegUs l³eeb®ee Ye´ceefvejeMe neslees. ceveemeejKes ³eMe ve efceUeu³eecegUs ceeCetme mJele:uee keÀceer uesKeleesDeeefCe leeCe - leCeeJeûemle yevelees.

keÀ. mebMe³eerJe=Êeer : mJele:Hes#ee Flejeb®³ee keÀeceekeÀ[s mebMe³eerJe=Êeerves HeenCes, ³eeletve ogmeN³ee®³ee ®egkeÀeMeesOeCes, Flejeb®³ee [esÈ³eebleerue cegmeU efomele veener. DeeHeu³ee efJe©× meJe&peCe keÀìkeÀejmLeeves keÀjleensle, ³ee¢efäkeÀesveecegUs leeCe-leCeeJe Jee{lees.

[. ceeveefmekeÀ ogye&uelee : efkeÀjkeÀesU Ieìveeb®ee Òemebiee®ee leeCe-leCeeJe I³ee³e®ee veener Demes þjJetvemeg×eceveele DemebK³e efJe®eej DeeCetve leeCe-leCeeJe Jee{le peelees. DeMee ÒekeÀejs mJele:uee $eeme keÀ©ve IesC³ee®³eeJe=Êeeruee ceeveefmekeÀ ogye&uelee Demes cnCeleele. Goe. neletve vesnceer ®etkeÀe nesCes.

F. keÀeceeleerue De®etkeÀlesyeÎue®³ee DeHes#ee :DeeHeues keÀece veerìvesìkesÀ, meHeÀeF&oej, megyekeÀ,Glke=Àäles®ee vecegvee DemeeJes, ³eeyeÎue Deleer peeie=lelee yeeUieCes, ³eecegUs DemJemLelee Jee{tve leeCe-leCeeJe Jee{lees.ceeveefmekeÀ DeefmLejlescegUs vee[er®es þeskesÀ Jee{Ces, Ëo³eeJej leeCe He[Ces, DeveeJeM³ekeÀ DeeHeCeeme keÀecee®ee DeeveboIesle megKekeÀejkeÀ DevegYeJe Ieslee Deeuee Heeefnpes.

2. meeceeefpekeÀ keÀejCes :

De. peerJeIesCeer mHeOee& : 21 Jes MelekeÀ ns ceeefnleer -leb$e%eevee®es ³egie cnCetve mebyeesOeues peeles.KeepeieerkeÀjCe, GoejerkeÀjCe Je peeieeflekeÀjCeecegUs efJeée ns SkeÀ Kes[s yeveues Deens. ³ee mHeOee&ce³e ³egieelelejC³eemeeþer efpeJee®eer yeepeer ueeJeeJeer ueeieles. keÀe³e&#ecelee keÀceer Peeu³eeme veeskeÀjer ieceeJeC³ee®eer JesU ³esles,l³eecegUs mHeOee& DemeeJ³eele, HeCe l³ee efvekeÀesHe DemeeJ³eele pesCes keÀ©ve leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesCeej veener.

ye. meYeesJeleeue®es JeeleeJejCe : leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesCeej veener. iegb[eieoer& ³eecegUs ceeveJee®³eeÒeieleerle De[LeUs efvecee&Ce nesleele. ÒeeceeefCekeÀHeCeeuee ceesue vemeles. ³ee®eer Keble yeeUiele kegÀþle peerJeve peieeJesueeieles. l³eecegUs v³egveieb[ efvecee&Ce nesleele. GojefveJee&ne®es meeOeve GHeueyOe nesle vemeu³eecegUs ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJee®eer Jee{ nesles.

keÀ. DeeHeÊeer / mebkeÀìs : vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerceO³es YetkebÀHe, Hetj, lmegveeceer ³eemeejK³ee DeveHesef#ele GÓJeCeeN³eemebkeÀìecegUs ceeveefmekeÀ ceveesOew³e& Ke®eues peeles. peerJeveeleerue Deevebo njHeuee peelees Je leeCe leCeeJe Jee{lees.

304

[. PeìHeì Þeercebleer®ee nJ³eeme : Fvìbì®³ee peceev³eele meJe& keÀener DeuHeÞeceele, DeuHeJesUsle ÞeerceblenesC³ee®es DeveskeÀ iewjceeie& ®eesKeeUues peeleele. Jee{leer yeskeÀejer ner iegvnsieejer ÒeJe=ÊeerkeÀ[s JeUC³eemeeþer ÒeJe=ÊekeÀjles. ³eeletve oesve ieìeble mebIe<e& efvecee&Ce nesTve leeCe-leCeeJe Jee{lees.

leeCe leCeeJeûemlelee DeesUKeC³ee®eer ue#eCes :

1) keÀeceele ue#e efJe®eefuele nesCes. 7) keÀeceele melele ®egkeÀe keÀjCes

2) efvejLe&keÀ ye[ye[ keÀjCes 8) efJemejYeesUsHeCee Jee{Ces

3) FlejebefJe<e³eer mebMe³eerJe=Êeer 9) DeveeJeM³ekeÀ neue®eeueer Jee{Ces.

4) JewHeÀu³eûemle nesCes 10) ef®e[ef®e[ keÀjCes.

5) DeelceefJeéeeme keÀceer nesCes 11) SkeÀeûeles®ee DeYeeJe

6) YetkeÀ, PeesHe ve ueeieCes 12) mJele:yeÎue menevegYetleer Je mebMe³e Jee{Ces F.

efJeÐeeL³ee¥ceO³es leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesC³ee®eer keÀejCes.

1. DeY³eeme¬eÀcee®eer keÀeþerC³e HeeleUer.

2. HeeuekeÀeb®³ee DeJeepeJeer cenÊJeekeÀeb#ee.

3. Gþu³eeHeemetve PeesHesHe³e¥le®³ee DeY³eemee®³ee JesUe.

4. ceeveefmekeÀ LekeÀC³ee®³ee Yejleer DeesnesìerkeÀ[s ogue&#e.

5. efce$eeb®³ee meesyeleercegUs efveJe[uesuee DeY³eeme¬eÀce.

6. Flej efJeÐeeL³ee¥Meer kesÀuesueer leguevee.

7. ceveeleerue F®íe J³ekeÌlekeÀjC³eeleerue DemeceLe&lee.

8. meceepeekeÀ[tve DeHe³eMeeyeÎue ceeveneveer.

9. v³egveieb[ /Ye³eieb[ ³eeb®ee ÒeYeeJeer Heie[e.

10. HeeuekeÀeb®³ee J³emeveeOeerveles®ee DeY³eemeeJej nesCeeje HeefjCeece.

11. ie=nkeÀuen.

12. efveJeeN³ee®³ee DeHegN³ee mees³eer.

13. Heewieb[eJemLesleerue MejerefjkeÀ ceeveefmekeÀ yeoue.

14. Meeues³e GHe¬eÀce, mHeOee& Je DeY³eeme ³eeb®eer meebie[ Ieeueleevee nesCeejer memesnesueHeì.

15. Meeues³e Hejer#eebvee ueeYeuesues DeJeemleJe cenÊJe.

16. Je<e&Yeje®³ee DeY³eemee®es leerve leemeeble cetu³eceeHeve.

17. Hejer#esleerue iewjJ³eJenejeb®es Jee{uesues ÒeceeCe.

18. Hejer#es®³ee JesUer DeY³eemeeme meg©Jeele.

19. ÒeJesMe nesC³eemeeþer keÀjeJeer ueeieCeejer ìkeÌkesÀJeejer®eer Dees{.

305

Lees[keÌ³eele, efJeÐeeL³ee¥®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeeJej, Mew#eefCekeÀ Je YeeJeefvekeÀ mJeemLeebJej leeCe-leCeeJeeb®³eeHeefjCeece neslees. l³eeb®ee DeelceefJeéeeme veenermee nesTve efJeÐeeL³ee¥®³ee Òeieleerme KeerU yemeles. SkebÀojerle l³eeb®³eeJ³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme Kegbìlees. cnCetve efJeÐeeL³ee¥veer p³ee J³ekeÌleerMeer ceveceeskeÀUsHeCes mebJeeo meeOet MekeÀlees.l³eeb®³eeMeer ®e®ee& keÀjeJeer. leeCeleCeeJeûemle HeefjefmLeleerletve ceeie& keÀe{C³eemeeþer efMe#ekeÀ, efce$e ,HeeuekeÀ efveef½eleHeCesceole keÀ© MekeÀleele. efMe#ekeÀ Je HeeuekeÀ DeeHeues efnleeE®elekeÀ Demeleele. les efJeÐeeL³ee¥®³ee Yeu³eemeeþer meowJeÒe³elveMeerue Demeleele

* efJeÐeeL³ee¥veer leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesT®e ve³es ³eemeeþer keÀe³e keÀjlee ³esF&ue ?

1. Je<e&Yej meelel³eeves DeY³eeme keÀjeJee.

2. Meeues³e DeY³eeme¬eÀcee®es DeeþJe[îee®es JesUeHe$ekeÀ le³eej keÀjeJes Je l³eevegmeej DebceueyepeeJeCeer keÀjeJeer.

3. mJe³eb efMemle Debieer yeeUieeJeer.

4 íbo-keÀuee peesHeemeeJ³eele.

5. mekeÀme /®eewjme Deenej I³eeJee. DeLee&le yeensj®es HeoeLe& J³epe& keÀjeJesle.

6. J³ee³eeceekeÀefjlee efove®e³exle JesU ÐeeJee.

7. DeeHeu³ee YeeJevee efce$eebpeJeU, Je[erueOeeN³ee J³ekeÌleerpeJeU J³ekeÌle keÀjeJ³eele.

8. DeeHeues oes<e /$egìer keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjeJee.

*Heeu³eeb®es leeCe-leCeeJe keÀceer keÀjC³ee®eer HeeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe.

DeepekeÀeue®³ee mHeOex®³ee ³egieele leeCe-leCeeJeeHeemetve keÀesCeerner cegkeÌle jeefnuee veener. cnCetve Òel³eskeÀevesleeCe-leCeeJeûemle HeefjefmLeleerue meceesj peeC³ee®es meeceL³e& efvecee&Ce kesÀues Heeefnpes. Dee³eg<³eele DeveskeÀ ®e{-GleejDemeleele. Dee³eg<³e cnCepes SkeÀ mejesJej vemetve melele JeenCeeje Peje Deens. YeeJeer Dee³eg<³eeleerue megKee®esDeeveboe®es #eCe DevegYeJee³e®es Demeleerue lej leeCe-leCeeJe neleeUCes iebYeerj yeeye Demeueer lejer leer keÀceer keÀjCes nerHeeu³ee®³ee ¢äerves cenÊJeHetCe& yeeye Deens. ³ee®eer peeCeerJe HeeuekeÀebvee Peeu³eeme les menpelee DeeCetve leeCe leCeeJee®eerleerJe´lee keÀceer keÀjC³eeme neleYeej ueeJet MekeÀleele, les Heg{erue ÒeceeCes -

1. DeeHeuee Heeu³e meJe&meeOeejCe yegef×ceÊes®ee Demeu³eeme l³ee®³eekeÀ[tve Yejcemeeþ DeHes#ee yeeUiet ve³esle.

2. DeeHeu³ee Heeu³eeJej mJele:®eer celes ueeot ve³esle.

3. Mespeej®³ee efJeÐeeL³ee&yejesyej mHeOee& DemeeJeer Hejbleg leer efvekeÀesHe keÀMeer DemeeJeer, ³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀÒe³elve keÀjeJesle.

4. veeskeÀjer®³ee efveefceÊeeves HeeuekeÀeb®ee JesU Iejeyeensj®e peemle peelees. efkeÀceeve DeeþJe[îeeleerue megefì®eelejer DeeHeu³ee kegÀìgbyeeleerue ueeskeÀebmeeþer JesU ÐeeJee.

5. Heeu³ee®³ee ÒeieleermebyebOeer ceefnv³eeletve SkeÀoe Jeie& efMe#ekeÀebkeÀ[s ®eewkeÀMeer keÀjeJeer.

6. Heeu³ee®ee DeY³eeme IesCes, ner DeeHeueer peyeeyeoejer DeesUKetve DeY³eeme keÀceer %eeve / iegCe mebHeeovekeÀjCeeN³ee efJe<e³ee®ee DeY³eeme mJele: I³eeJee. efMekeÀJeCeer Jeiee&®eer HeÀer efoueer cnCepes DeeHeues keÀle&J³eyepeeJeues Demee Ye´ce mees[tve ÐeeJee.

306

7. HeeuekeÀebveer DeY³eemeeyejesyej Heeu³eeme SKeeos JeeÐe JeepeefJeC³eeme efMekeÀefJeCes, KesUele menYeeieer nesC³eemeeEkeÀJee keÀuee efMekeÀC³eeme Òeeslmeenve ÐeeJes.

* efJeÐeeL³ee¥®es leeCe-leCeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþer efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀe:

Meeues³e peerJeve ne Òel³eskeÀe®³ee Dee³eg<³eeleerue meJee&le megboj Je jc³e DeeþJeCeer®ee meceg®®e³e Demelees.efMe#eCe IesCes ne SkeÀ mece=× DevegYeJe Demelees. efMe#ekeÀ ns kesÀJeU efJeÐeeL³ee¥®³ee ceWotle ceeefnleer keÀeWyeCeejer efvepeeaJe³eb$eCee vemetve me®esleve DemeCeeN³ee efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveele ®eslevee lesJele þsJeCeejs DeeoMe& Deensle. efMe#ekeÀ DeeefCeefJeÐeeLeea ³eeb®es veeles cew$eer®es, DeeHeguekeÀer®es, Þe×s®es Demeles. efMe#ekeÀebvee efJeÐeeL³ee¥Hes#ee peemle DevegYeJee®eer efMeoesjerDemeles. l³ee®ee HeÀe³eoe efJeÐeeL³ee¥vee keÀ©ve Iesleuee Heeefnpes. efJeÐeeL³ee¥veer DeeHeu³ee leeCe-leCeeJe keÀceer keÀjC³eemeeþerkeÀesCel³ee GHee³e³eespevee keÀjleele? l³ee Heg{erue ÒeceeCes :

1) efJeÐeeL³ee¥keÀ[s Jew³eeqkeÌlekeÀ ue#e þsJetve melele mebHeke&À þsJeC³eekeÀ[s peeie©keÀlee þsJeeJeer.

2) megmebiele efve³eespeveye× mJe©Hee®eer DeY³eeme¬eÀce ÒeCeeueer®eer DeeKeCeer keÀ©ve DeO³e³eve-DeO³eeHeve keÀjeJes.

3) efveyebOe uesKeve ie=nHeeþ ³eeb®es efve³eespeve keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee SkeÀe®e JesUer meJe& efJe<e³eeb®es uesKeve keÀe³e&keÀjC³ee®eer JesU ³esT ve³es ³ee®eer Keyejoejer efMe#ekeÀebveer I³eeJeer.

4) meJe& efJeÐeeL³ee&vee meceeve JeeieCetkeÀ osTve efMe#ekeÀe®eer YetefcekeÀ efve:He#eHeeleer DemeeJeer. l³eecegUs efMe#ekeÀ-efJeÐeeLeea veel³eeleerue Deblej keÀceer nesTve efJeÐeeLeea cegkeÌleHeCes mebJeeo meeOeleerue

5) efMe#ekeÀebveer mecegHeosMeve keÀjC³eemeeþer Meeues³e JesUeHe$ekeÀe J³eefleefjkeÌle JesUs®es Dee³eespeve keÀjeJes. efJeÐeeL³ee¥®³eeDeveskeÀ mecem³ee Demeleele. l³ee®ee leeCe-leCeeJe efvecee&Ce nesTve efJeÐeeLeea efMe#ekeÀ Keesueerle efJeÐeeL³ee¥meyeesueeJetve l³ee®³ee mecem³ee peeCetve IesTve l³eeJej GHee³e meg®eefJelee ³esleerue.

6) Meeues³e íbo - Jeie& meg© keÀjeJesle, l³eecegUs efJeÐeeL³ee&vee íbo peesHeemeC³eeme Òeeslmeenve efceUles. J³eeqkeÌleceÊJeefJekeÀemeeuee ®eeuevee efceUles.

7) Hejer#ee He×leer yeÎue®eer efJeÐeeL³ee¥®³ee ceveeleerue Yeerleer otj keÀjC³eemeeþer me$e He×leer®ee DeJeuebye keÀjeJee.

8) MeeUsleerue iegCeJeÊeeÒeeHle efJeÐeeLeea iegCeieewjJe meejK³ee GHe¬eÀceeb®es Dee³eespeve keÀ©ve efJeÐeeL³ee¥®³ee GHepelekeÀuee iegCeebvee Òeeslmeenve ÐeeJes.

9) Jeiee&le efJeÐeeL³ee¥®³ee Jee{efoJemee®³ee MegYes®íe osC³eemeeþer keÀueelcekeÀ ³eespevee le³eej keÀ©ve efMe#ekeÀ-efJeÐeeLeea mebyebOe ¢{ keÀjeJesle.

10) efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥keÀ[tve Peeuesu³ee ®egkeÀeb®es JeejbJeej mcejCe ve keÀjlee ceesþîee ceveeves #ecee keÀ©veHeg{erue Dee³eg<³eele megOeejC³ee®eer mebOeer ÐeeJeer.

11) ceOeu³ee megÆerle efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥meesyele HeesUer Yeepeer®ee ([yee) DeemJeeo I³eeJee.

12) efMe#ekeÀebveer DeeHeu³ee DeO³eeHeveele veJeveJeerve He×leer, keÌue=Hel³ee, leb$es JeeHe©ve keÀeþerC³eHeeleUer peemleerlepeemle keÀceer keÀ©ve Deevebooe³eer efMe#eCe ÐeeJes. l³eecegUs efJe<e³ee®eer Yeerleer keÀceer nesTve leeCe-leCeeJekeÀceer keÀjC³eeme ceole nesles.

13) efMe#ekeÀebveer efJeÐeeL³ee¥vee cewoeveer KesU efMekeÀJetve l³eeb®ee mejeJe I³eeJee. efJeÐeeL³ee¥ceO³es efKeuee[tJe=Êeerefvecee&Ce keÀjC³eemeeþer l³ee®ee ®eebieuee HeefjCeece efometve ³eslees.

307

* leeCeleCeeJe efve³eb$eCe :

J³ekeÌleer®³ee peerJeveeJej leeCe leCeeJee®ee Del³eble ceboieleerves HeefjCeece Ie[tve ³eslees. ³ee yeÎue®eer Keyejoejer³eesi³e JesUer IesTve keÀe³e&Jeener ve Peeu³eeme leer J³ekeÌleer keÀOeer keÀOeer keÀe³ece®eer leeCe-leCeeJeûemle yeveles. p³eevesleeCe-leCeeJeekeÀ[s ogue&#e keÀ©ve mJele:®eer yesefHeÀkeÀerj Je=Êeer Jee{C³eeme ceole nesles. leeCeöleCeeJecegkeÌle nesC³eemeeþerkeÀeUpeer ve Iesleu³eecegUs l³eebvee OekeÌkeÀe yemeCes ner meJe&meeOeejCe Ieìvee Deens. yeN³ee®eoe DeMee OekeÌkeÌ³eeletvemeeJejCes ner DeMekeÌ³e yeeye þ© MekeÀles, cnCetve leeCe-leCeeJee®es JesUer®e efve³eb$eCe keÀjCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens.

* leeCe-leCeeJe efve³eb$eCe mebkeÀuHevee :

keÀesCeleener leeCe - leCeeJe meesmeC³ee®³ee leerJe´lesHes#ee peemle Jee{uee DeLeJee peemle keÀeU jeefnu³eecegUsJ³ekeÌleer®³ee MejerjeJej ceveeJej og<HeefjCeece nesleele. les ìeUC³eemeeþer DeeHeCe®e mJele: efve³eb$eCe keÀjeJes ueeieles,l³eeme leeCe-leCeeJe efve³eb$eCe' cnCeleele.

leeCe - leCeeJee®es efJeIeelekeÀ HeefjCeece keÀceer keÀjC³eemeeþer leeCe leCeeJee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes Del³eblecenÊJee®es Demeles.

* leeCe leCeeJee®es J³eJemLeeHeve :

1) ceeskeÀÈ³ee nJesle efHeÀjC³eeme peeCes.

2) kegÀìgbyeer³eebMeer efMe#ekeÀebMeer DeLeJee efce$ecewef$eCeeRMeer mebJeeo meeOeCes.

3) efjkeÀec³ee /HegÀjmeoer®³ee JesUs®ee meogHe³eesie keÀjC³eemeeþer Jee®eve, uesKeve, iee³eve, KesU ³ee meejK³eeíboele ceve jceJeeJes.

4) DeeHeu³ee peJeU DemeCeeN³ee #ecelee, keÀewMeu³eeb®eer peeCeerJe þsJetve mJele: yeÎue®³ee DeHes#ee yeeUieeJ³eele.

5) DeeHeu³eeleerue GefCeJee keÀcelejlee $egìer peeCetve IesTve l³ee keÀceer keÀjC³eemeeþer peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elvekeÀjeJesle.

6) DeY³eeme¬eÀce efveJe[erHetJeea keÀU /DeefYe³eesi³elee/#ecelee ®ee®eC³ee (ceevemeMeeðeer³e) I³eeJ³eele.

7) kegÀìgbyeeleerue IeìkeÀ SkeÀceskeÀebMeer YeeJeefvekeÀlesves pees[uesues Demeleele. l³ee Iejele J³eeqkeÌlemJeeleb$³ee®espeleve keÀ©ve ceeie&oMe&keÀe®³ee YetefcekesÀletve SkeÀceskeÀebvee ceeie&oMe&ve efou³eeme l³ee Iejeleerue cetueeb®³eeceveele megjef#eleles®eer YeeJevee efvecee&Ce nesles.

8) DeY³eemee®³ee JesUs®es efve³eespeve keÀjleevee DeeHeu³ee owvebefove keÀecee®ee ÒeeOeev³e¬eÀce efveef½ele keÀ©ve l³ee®eerÒel³e#e keÀe³e&Jeener Peeu³eeme DeY³eemee®ee leeCe-leCeeJe ³esle veener.

9) melele keÀe³e&ceive jeefnu³eecegUs keÀecee®ee GjkeÀ Jee{lees, l³eecegUs keÀecee®e leeCe-leCeeJe ³esle veener,Dev³eLee HeÀe³eefue®³ee ef{ieeN³eele ueHetve DeeHeCe keÀece keÀjlees Deenesle Demes Jeeìles Je keÀecee®ee Òel³e#e[eWiej Heentve leeCe leCeeJe Jee{lees.

10) JesUs®es J³eJemLeeHeve kesÀu³eecegUs DeeHeCe KetHe keÀener efceUJet MekeÀlees. efvemeiee&ves JesU ner DeeHeu³eemeefouesueer ceesþer þsJe. ³ee þsJeer®eer peHeCetkeÀ keÀjleebvee Òel³eskeÀ meskebÀoe®ee efnMesye þsJee³euee nJee. efjkeÀeceeJesU ceveesjbpeve, J³eJemee³e F. meeþer IeeueJeeJee.

308

11) keÀecee®ee GjkeÀ Peeu³eeveblej HegjsMeer efJeÞeebleer IesTve Hegvne peesceeves keÀeceeme ueeielee ³esles DeLee&le meueiekeÀece keÀjleevee ceeveefmekeÀ LekeÀJ³ee®ee efJe®eej keÀ©ve ceO³es ceO³es efJeÞeebleer I³eeJeer.

12) Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee peerJeveele SkeÀeHes#ee peemle YetefcekeÀe Heej Hee[eJ³ee ueeieleele. SkeÀe YetefcekesÀ®ee ogmeN³eeYetefcekesÀ®³ee keÀe³e& #ecelesJej efJeHejerle HeefjCeece nesCeej veener ³ee®eer Keyejoejer I³eeJeer. Goe. Iejeleeruemecem³ee Ieje®³ee ®eewkeÀìer®³ee Deele mees[tve keÀe³e&ue³eele ÒeJesMe lej keÀe³ee&ue³eeleerue mecem³ee keÀe³ee&ue³ee®³eeHeÀeìkeÀe®³ee Deele mees[tve Iejer peeJes. ³eeleerue YetefcekesÀle efMe<³ee®es keÀmeye p³eeuee peceues lees leeCe-leCeeJe cegkeÌle peerJeve peiet MekeÀlees.

13) J³ekeÌleer®³ee Deejesi³e mJeemL³eemeeþer DeLeJee efJekeÀemeemeeþer YeeJeveeb®es ³eesi³e He×leerves J³eJemLeeHeve keÀjCesDeeJeM³ekeÀ Deens. J³ekeÌleer melele o[HeCeeKeeueer keÀece keÀjle Demeu³eecegUs JewHeÀu³e vewjeM³e, jeie,og:Ke F. vekeÀejelcekeÀ YeeJeveeb®³ee Deenejer peeleele. l³eecegUs DeMee J³ekeÌleer keÀ[tve ®eebieues keÀe³e& Ie[tMekeÀle veener. Flejeb®³ee YeeJevee ogKeJet vekeÀe cnCepes®e Flejner DeeHeu³ee YeeJeveeb®eer keÀoj keÀjleerue.

14) mekeÀme Je meeeqÊJekeÀ DeenejecegUs ceeveefmekeÀ Je MeejerefjkeÀ Deejesi³e mego={ jenles. efvejesieer ceve JeemekeÀjles l³eecegUs ®eebieues efJe®eej ceveele ³esleele Je l³ee®eer ke=Àleerle HeefjCeleer nesTve melkeÀce& Ie[les.

* leeCe-leCeeJee®³ee efMeefLeueleskeÀefjlee GHee³e /leb$es:

leeCe-leCeeJeeHeemetve mebHetCe& cegkeÌleer efceUefJelee ³esle vemeueer lejer lees otj keÀjC³eemeeþer GHee³e³eespevee kesÀu³eeHeeefnpesle. leeCe-leCeeJe otj keÀjC³eemeeþer efJeÐeeL³ee¥veer DeeHeues Mejerj Je ceve mewue/ nuekesÀ keÀjeJes. efnjJ³eeieejieJeleeJej DeLeJee ceT jsleerJej ®eeueCes ve³evejc³e ueesYeme met³eexo³e DeLeJee meg³ee&mle Heentve ceveeuee Deevebo ÒeeHleneslees. ³eesieemeves Je ÒeeCee³eece cegUs DeeHeues Mejerj Je ceve meg¢{ yeveles Je veJ³ee peesceeves, Glmeeneves DeeHeCekeÀe³e&jle neslees. DeeHeCe peeCeerJeHetJe&keÀ Òe³elve kesÀu³eeme leeCe-leCeeJee®eer HeefjCeece keÀejkeÀlee keÀceer nesles l³ee®esGHee³e Heg{erue ÒeceeCes-

mJe³eb efMemle G ³eesieemeves

íbo meesHeemeCes ceve-eE®eleve

mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve Hee keÀeuHeeefvekeÀlee

mecegHeosMeve Je JewÐekeÀer³e GHe®eej mJele: keÀefjlee JesU

Deenej ³e J³ee³eecee®eer DeeJe[

mJele:®eer DeesUKe He³e&ìve mLeUebvee Yesìer

1. ³eesieemeves - ÒeefMeef#ele ³eesieeY³eeme efMe#ekeÀekeÀ[tve ³eesieemeves keÀjC³ee®eer keÀuee efMeketÀve I³eeJeer Jel³eeleerue meKeesue DeY³eeme keÀjeJee. ³eesie meeOeves Üejs keÀe³ee Je ef®eÊeMeg×er nesTve Mejerj efvejesieer jenles. ³eecegUslegce®es Dee³eg<³e HetCe&le: yeouetve peeles.

2. ceveve eE®eleve - ceveve eE®eleve ns leeCe-leCeeJe efMeefLeueles®es DeefleMe³e cenÊJeHetCe& Je J³eeJeneefjkeÀleb$e Deens. SKeeÐee Meeble efþkeÀeCeer yemetve [esUs efceìtve ¿ee, mebHetCe& Mejerj mewue mees[e Je DeeHeues ue#e SKeeÐee

309

ieesäerJej Lees[e JesU keWÀefêle keÀje, DeeHeu³ee ceveeleerue meJe& efJe®eej keÀe{tve ìekeÀe. DeMee ceveve -eE®eleveecegUsDeeHeu³ee Mejerj Je ceveeuee efJeÞeebleer oslee ³esles. eE®eleve keÀjC³eemeeþer Hee³eN³ee

∗ Deejeceele yemee.

∗ meeJekeÀeMe [esUs efceìtve I³ee.

∗ DeeHeu³ee Hee³eekeÀ[®es mvee³et mewue mees[e Je Demes keÀjle keÀjle [esÈ³eeHe³e¥le®es mvee³et mewue mees[e.

∗ DeeHeu³ee éemeveeJej ue#e kesÀeqvêle keÀje.

∗ ÒeLece veekeÀeÜejs oerIe& MJemeve I³ee DeeefCe ceie nUt nUt meeJekeÀeMe veekeÀeÜejs yeensj mees[e.

∗ DeeHeu³ee éemevee®es ceespeceeHe keÀje Je Òel³eskeÀ éeeme mees[leevee DeekeÀ[s ceespee.

∗ ³ee ef¬eÀ³es®³ee mejeJeecegUs ceWotuee keÀenerlejer keÀjC³eemeeþer Yeeie He[les.

∗ ceveve - ef®ebleve peerJeveeleerue legce®es ue#e efJe®eefuele nesC³eeHeemetve HejeJe=Êe keÀjles.

3) keÀuHevee MeeqkeÌle - leeCe -leCeeJe efMeefLeue keÀjC³ee®eer ÒeYeeJeer He×le Deens. legce®³ee keÀuHeveeMekeÌleer®³eeceoleerves DeeYeeme efvecee&Ce keÀ©ve Deeveboce³e #eCe GHeYeesiet MekeÀlee. [esUs efceìtve DeeHeCe SKeeÐee megKeoefþkeÀeCeer DeLee&le jceCeer³e mLeUeJej nJesle lejbiele Demeu³ee®eer keÀuHevee keÀje. meg©Jeeleerme SkeÀ®e efceefveì DeMeeefmLeleerle jne Je nUtnUt ne keÀeueeJeOeer pemee Jee{Jele peeue lemeleMeer DeeHeueer %eeveWefê³es ³ee keÀuHevesle SkeÀJeìtveDeeCet MekeÀlee.

Goe. JeeN³ee®eer cebo PegUtkeÀ, He#eeb®eer efkeÀueyeerue, Deebyesceesnj leeboUe®³ee efHekeÀe®ee Heefjceue F. leeCe -leCeeJeeHeemetve otj jenC³eemeeþer ³ee keÀeuHeefvekeÀles®ee DeeÞe³emLeU cnCetve JeeHej keÀjlee ³esles.

4) mJele: keÀefjlee JesU - keÀecee®³ee J³eeHeecegUs DeeHeCe meieÈ³eebmeeþer JesU oslees, HeCe mJele:meeþerJesU efMeuuekeÀ®e jenle veener. peerJeveeleerue DeeJneveebvee meeceesjs peeC³eemeeþer DeeHeues ceve jceefJeC³eemeeþer mJele:meeþermJele:®e Lees[e JesU keÀe{uee Heeefnpes.

5) J³ee³eecee®eer DeeJe[ - ojjespe efkeÀceeve ceeskeÀÈ³ee nJesle 2 les 4 efkeÀceer ®eeueC³ee®ee Jee³eece keÀje.yewþîee keÀeceecegUs Mejerje®eer neue®eeue keÀceer Peeueer Deens l³eecegUs jkeÌleoeye, Ëo³ejesie, mLetuelee, ceOegcesn ³eemeejK³ee J³eeOeeRveer ûemle Je $emle ueeskeÀeb®eer mebK³ee Jee{le Deens.

6) He³e&ìve mLeUebvee Yesì - He³e&ìve ne SkeÀ ®eebieuee GHee³e leeCe-leCeeJe cegkeÌleermeeþer ieCeuee peelees.kegÀìgbye, efce$e DeLeJee SkeÀìs meg×e yeensj efHeÀjC³eemeeþer peeTve ceve Meeble Je nuekesÀ nesles. SkebÀojerle He³e&ìvee®³eeJesUer efvemeiee&Meer leoelc³e HeeJeu³eecegUs ceeveefmekeÀ meceeOeeve efceUles, lej HesÀjHeÀìkeÀe ceeju³eecegUs J³ee³eecenerneslees DeeefCe Yeespeveeveblej keÀesCel³eener Deew<eOee®³ee ieesUer efJevee vewmeefie&keÀ Je Meeble PeesHe ueeieles.

7)mJele: ®eer DeesUKe : DeeHeCe Flejebvee Deeletve - yeens©ve DeesUKelees DeMee ye{e³ee ceejlees, HejblegDeeHeCe mJele:uee DeesUKeuesues vemeles. mJele:®³ee #ecelee ce³ee&oe DeeJe[er-efveJe[er DeesUKetve I³ee DeeefCe JeemleJeeMeermegmebiele DeMee mJele: yeÎue®³ee DeHes#ee þsJee cnCepes DeHes#eeYebie nesCeej veener.

310

8) Deenej : YejHetj leepeerHeÀUs Kee, HeeuesYeep³ee, HeÀUYeep³ee I³ee, YejHetj HeeCeer H³ee DeeefCe ceie lesHe®eefJeC³eemeeþer Debiecesnveleer®eer Lees[er keÀeces keÀje cnCepes mekeÀme Je ®eewkeÀme DeenejecegUs MejerjmJeemLe GÊecejenles. pebkeÀ HetÀ[®³ee He@ÀMevecegUs oeleeb®es efJekeÀej DeHe®eve ³ee meejK³ee J³eeOeer Deensle. HetJe&peebveer pes meebefieleuesl³ee®eer Deepe Òe®eerleer ³esles.

He®esue les KeeJes, MeesYesue les IeeueeJes, ©®esue les yeesueeJes. ceie leeCe-leCeeJe keÀMeeuee efvecee&Ce nesF&ue.

9) mecegHeosMeve Je JewÐekeÀer³e GHe®eej : DeleerleeCe leCeeJe cegUs ceeveefmekeÀ ¢äîee Ke®eu³eemeceevemeesHe®eej lep%eeb®ee meuuee I³eeJee. ³ee keÀefjlee meeceeefpekeÀ Òeefleÿs®ee efJe®eej yeepetme MejerjeFlekeÀe®e cevee®eeDeepeejekeÀ[s ue#e Ðee. cnCetve®e meble legkeÀejece cenejepe cnCeleele.

ceve keÀje js ÒemeVe

meJe& efme×er®es keÀejCe ~

ceve ner Deiec³e DeJemLee Deens, Hejbleg efle®es Deejesi³e ns efvejesieer þsJeC³eemeeþer melele keÀe³e&lelHej jeefnuesHeeefnpes. ceveele JewHeÀu³ee®eer Keble yeeUiele Dee³eg<³e og:Keele IeeueefJeC³eeHes#ee JewÐekeÀer³e GHe®eej keÀjC³eemeeþercevees©iCeeue³eele peeC³eeme mebkeÀes®e keÀ© ve³es.

10) mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve -

mekeÀejelcekeÀ efJe®eej ne®e mebkeÀìeuee meeceesjs peeC³ee®eer ¢äer oslees. mebkeÀìs ner keÀe³ecemJe©Heer vemeleele.l³eecegUs ³eeletve ner ceeie& efveIet MekeÀlees Demee mekeÀejelcekeÀ ¢efäkeÀesve leeCe-leCeeJeeletve yeensj He[C³eemeeþerGÊece ceeie& Deens.

MeesOee cnCepes meeHe[sue.

þesþJee cnCepes GIe[sue

³ee DeesUervegmeej Òe³elve ner®e ³eMee®eer ieg©efkeÀuueer Deens. JeeF&ìeletve osKeerue ®eebieues Ie[t MekeÀles, ³ee®eeÒel³e³e ³esT MekeÀlees. cnCetve DeHe³eMeeves Ke®etve ve peelee Hegvne peesceeves Òe³elve kesÀu³eeme ³eMe menpe ÒeeHle nesles.

11) íbo peesHeemeCes : leeCe leCeeJee®³ee DeJemLesletve yeensj He[C³eemeeþer mebieerle SskeÀC³eemeejK³eengkeÀceer He³ee&³e Flej ogmeje veener. ef®e$e keÀe{Ces, DeeJe[er®eer ieeCeer SskeÀCes, ®eebieu³ee HegmlekeÀeb®es Jee®eve, yeeiekeÀecekeÀjCes, ÒeoMe&ve HeeneCes, HeÀesìesûeeHeÀer keÀjCes, efie³ee&jesnCe ³ee meejKes íbo peesHeemetve cevee®es meblegueve ®eebieuesjeKeues peeles. íboecegUs ceeCemee®³ee peerJeveele efJeOee³ekeÀ ¢efäkeÀesve neslees. JesU ®eebieu³ee keÀeceele keÀmee efveIetveiesuee ns keÀUle®e veener.

12) mJe³eb efMemle : mJele:keÀ[s efve:He#eHeeleerHeCes yeIee, DeeHeu³ee #ecelesHes#ee DeJeepeJeer ieesäer keÀjC³ee®esOee[me keÀ© vekeÀe, FlejebHes#ee mJele: efve³eb$eCe efceUefJeC³eemeeþer ceveeuee leey³eele þsJee. Flejebvee DeeHeu³eeefMemleer®es Oe[s meebieC³eeHes#ee mJele:uee keÀesCel³ee ieesäercegUs leeCe-leCeeJe Jee{lees ³ee®es %eeve Peeu³eecegUs FlejkegÀCeer Deble³ee&ceer legce®ee leeCe -leCeeJe keÀceer keÀjC³eeme ³esCeej veener cnCetve mJele: cesu³eeefMeJee³e mJeie& efomeleveener cnCeleele. les®e Kejb Heìleb p³ee efJeÐeeL³ee&vee DeY³eemee®ee leeCe-leCeeJe peeCeJelees l³eebveer DeeHeDeeHeu³eeDeY³eeme keÀjC³ee®³ee meJe³eerkeÀ[s ue#e osTve JesUs®ee ÒeYeeJeer JeeHej keÀjC³ee®es ceeie& efveJe[ues Heeefnpesle. l³ee³eesies

311

Je DeY³eemeeleerue Òeieleerle megOeejCee nesF&ue cnCetve

``kesÀu³eeves nesle Deens js ~

DeeefOe kesÀuesef®e Heeefnpes ~~''

9.5 peerJeve Mewueer efve³eespeve (Life style Planning)

ÒemleeJevee - efveke=Àä peerJeveMewueerleerue DeepeejHeCe ns DeepekeÀeue DeefOekeÀ ÒeyeU yevele ®eeueuesDeens. l³ee®ee DeepeejHeCeeJej efJeHejerle HeefjCeece nesle Deens. J³eeqkeÌleiele DeeefCe ueeskeÀeb®³ee Deejesi³eeJej oKeueIesC³eepeesiee DeeIeele nesle Deens. peerJeveMewueer meboYee&leerue Deepeej ns mebHetCe& jeä^Yej Hemejuesues Deensle,meeceepeerkeÀlee, eEueieYeso DeeefCe JebMeHejbHeje ³ee keÀ[s ogue&#e keÀ©ve ®eeueCeej veener ³eg.kesÀ. ceOeerue JesieJesieÈ³eeosMeebceOeerue HeefjefmLeleer efJeefYeVe Deens. l³eecegUs keÀener osMeebceO³es Deejesi³e DeeefCe DeepeejHeCe ns Flej osMeebHes#eeDeefOekeÀ Deens. ceevemeMeeðeer³e efJeefJeOelee ³ee®eener peerJeveMewueerJej HeefjCeece neslees. ceevemeMeeðeer³e IeìkeÀeb®eeJ³ekeÌleer®³ee Jele&CegkeÀerJej DeeefCe efJekeÀemeeJej efveef½ele HeefjCeece neslees. ceevemeMeeðeer³e vecegv³eebJe©ve, DeeOeejeJe©veJ³ekeÌleer®es Jele&ve DeeefCe efJekeÀeme ³ee yeÎue YeekeÀerles kesÀues peeT MekeÀleele.

peerJeveMewueerle efJe®eejele IesC³eele ³esCeeN³ee yeeyeer Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

1. peerJeveMewueer®eer ceevemeMeeðeer³e mebkeÀuHevee :

ceeke&À ìJesve ³eeb®³ee celeevegmeej, meceepeele Demes DeveskeÀ ueeskeÀ Deensle keÀer pes mJele:uee Jepeeale KeeÐeHeoeLe&, Hes³e, DeeefCe OegceHeeve ³ee Heemetve Jeb®eerle þsJeleele. keÀejCe l³eecegUs SkeÀ ÒekeÀej®eer meeceeefpekeÀ Òeefleÿe ÒeeHlenesles. DeeHeu³ee Deejesi³ee®³ee j#eCeemeeþer les ³ee meJe& megKeeb®ee yeUer osleele DeeefCe ³ee yeou³eele l³eeb®ee l³eebvee®eebieues Deejesi³e ÒeeHle keÀjC³eele GHe³eesie neslees.

2. peerJeveMewueer®es ceevemeMeeðe :

peerJeveMewueer cnCepes keÀe³e ? ³eeb®³ee efJeefJeOe J³eeK³ee GHeueyOe Deensle Hejbleg ³ee®eer keÀe³ee&lcekeÀ J³eeK³ee

Keeueerue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue. peerJeveMewueer®es ceevemeMeeðe cnCepes HejmHej mebyebOe DeeefCe Deeblejef¬eÀ³ee ³eeb®eeDeY³eeme p³ee ceO³es KeeCes efHeCes, ceO³eHeeve, Oegce´Heeve, Debceueer HeoeLee&®es mesJeve eEkeÀJee les yeeUieCes MeejerefjkeÀ

ef¬eÀ³ee DeeefCe uewieerkeÀ ¬eÀer³ee ³ee Jele&vee®ee meceeJesMe neslees'. DeeHeCe yeIelees keÀer peerJeveMewueerceO³es ceevemeMeeðeeb®eerÒecegKe YetefcekeÀe Deens. pejer ceevemeMeeðeeuee ÒeeLeefcekeÀ cenÊJe oslee ³esCeej veener lejer l³eekeÀ[s ogue&#e meg×ekeÀjlee ³esCeej veener. keÀejCe ³ee®ee J³ekeÌleer®³ee peerJeveeJej Deejesi³eeJej DeepeejHeCeeJej HeefjCeece neslees. ³eeleefleUcee$e MebkeÀe veener DeeefCe ³esCeeN³ee oMekeÀeceO³es ³ee peerJeveMewueer®³ee DeY³eemeeuee HeÀej cenÊJe ÒeeHle nesF&ue.

SkeÀe DenJeeueeceO³es ueÇHeCee ne Deepeej yeouel³ee JeeleeJejCeeMeer efveie[erle Deens. ns Demeb keÀmeb nesTMekeÀleb ³eeJej efJeefJeOe ÒekeÀejs Jeeo Ieeuelee ³esT MekeÀlees DeeefCe Òel³eskeÀ Gceoe J³ekeÌleer ³eeJej DeeHeues cele ceeb[CesHemebo keÀjsue. Goe. ueÇHeCee ³esC³eeme SkeÀ®e keÀejCe Demet MekeÀle veener Òel³eskeÀ ueÇJ³ekeÌleer ner DevegJebMeerkeÀlesvesueÇ nesle veener lej efle®³ee mJele:®³ee cegKe&HeCee®eener l³eele meceeJesMe Demelees. peerJeveMewueer keÀMee ÒekeÀejs Deens³eeJej DeveskeÀ ueÇJ³ekeÌleer ue#e®e osle veener. DeeefCe l³eebvee nsner ceeefnle Demeles keÀer l³eeb®³ee ueÇHeCeecegUs Flejl³eeb®ee leerjmkeÀej keÀjleele. SkeÀe Hejer#eCeeceOetve ³ee yeÎue DeveskeÀ celes DeeefCe Jeeo efJeJeeo meceesj Deeues DeensleDeeefCe peerJeveMewueer®ee DeepeejHeCeeMeer Deejesi³eeMeer efkeÀleer Ieveerÿ mebyebOe Deens ³ee®eer DeeHeu³eeuee mHeä keÀuHevee³esles.

312

3. yeoueeb®es efme×eble :

peerJeveMewueer Jele&vee mebyebOeerle meJe& meeceev³e JeeHeju³ee peeCeeN³ee peerJeveMewueer He×leer efou³ee Deensle.pemes Kee H³ee cepee keÀje, $eÝCe keÀe{tve meCe meepejs keÀjCes, peerJeve SkeÀoe®e efceUles l³ee®ee GHeYeesie ¿eepeieC³eemeeþer KeeCes keÀer KeeC³eemeeþer peieCes ³eele celes celeeblejs Deensle. YejHetj Hewmes keÀceJee Je YejHetj HewmesG[Jee. Dee³eg<³ee®es efve³eespeve keÀje F. mekeÀejelcekeÀ vekeÀejelcekeÀ ceevemeMeeðeer³e ¢äerkeÀesve efme×eble DeeHeCeemeyeIeC³eeme DevegYeJeC³eeme efceUleele. l³eeb®ee DeeefCe Deejesi³e ³eeb®ee HejmHej mebyebOe ne Deens®e.

4. KeeCes :

ueÇHeCee®eer mecem³ee DeeefCe l³eemeeþer keÀejCeerYetle DemeCeejs JeeleeJejCe ³ee meboYee&le DeeefuekeÀ[s KetHeefJe®eej Peeuee Deens. Òemeej ceeO³eceeveener ³eeyeÎue peeie=leer efvecee&Ce kesÀueer. Deens. mekeÀme Deenej ³ee yeÎuemebosMe osCes ³eeJej peemle Yej osC³eele Deeuee Deens. keÀejCe meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer®ee DeJeleerYeesJeleer®³eeJeeleeJejCee®ee DeenejeJej ®eebieuee JeeF&ì HeefjCeece nesle Demelees®e. mejkeÀej®es ³ee ye×ue®es peeie=leer®es OeesjCel³eeveblej ³ee meboYee&leerue DeeoMe& J³ekeÌleerÜejs peeCeerJe peeie=leer kesÀu³eeme l³ee®ee peveles®³ee ceeveefmekeÀlesJej vekeÌkeÀer®e®eebieuee HeefjCeece nesF&ue.

5. MeejerefjkeÀ ke=Àleer :

³ee meboYee&le ueÇHeCee DeeefCe leer J³ekeÌleer keÀjle Demeuesu³ee MeejerefjkeÀ ke=Àleer ³ee®ee Dee{eJee Iesleueepeelees. lees MeejerefjkeÀ keÀä keÀe³e keÀjlees Je l³ee®ee Deenej efJenej keÀmee Deens l³ee®ee HejmHej mebyebOe keÀe{ueepeelees DeeefCe DeMee HeefjefmLeleerceO³es ceevemeMeeðeer³e efJeMues<eCe ns ueÇHeCee keÀceer keÀjC³eemeeþer keÀe³e keÀ© MekeÀles³ee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.

6. ceÐeHeeve :

meO³ee®³ee peieele SsMe Deejeceele peerJeve peieC³ee®³ee He×leerle ceÐeHeeve keÀjCes ns ÒeceeCe ceeveues peeles.ceÐeHeevee®ee MejerjeJej Je meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleerJej, meceepeeJej efJeHejerle HeefjCeece neslees. FlekesÀ®e veJns lejðeer³eebceO³es meg×e ³ee®es ÒeceeCe Jee{leevee efomele Deens. DeeHeCe Òemeej ceeO³eceeletve ³ee yeÎue yeIelee Jee®eC³eekeÀjerle®ee ðeer Heg©<eebvee Deejesi³e JeOe&keÀ Hes³es efHeC³eekeÀjerlee cele HeefjJele&ve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens ³ee meeþerDeeHeCeeme ceevemeMeeðe, mecegHeosMeve ceole keÀ© MekeÀles.

7. Oegce´Heeve :

Oegce´HeeveecegUs Deejesi³eeJej keÀe³e HeefjCeece neslees ³ee yeeyele meceepeeceO³es Deelee yejer®e peeie©keÀleeefvecee&Ce Peeueer Demetve keÀener Je<ee&Heemetve DeeHeCeeme meecegefnkeÀ þerkeÀeCeer lemes®e Oece&mLeUs DeeefCe MeeUe keÀe@uespesme®³eeHejermejele efJeMes<elee yeoue peeCeJelees. keÀejCe ³ee®ee HeefjCeece HeÀkeÌle J³ekeÌleerMe: vemetve osMee®³ee Deejesi³eeJejmeg×e cenÊJeHetCe& ÒeYeeJe He[le Deens. l³eeuee meg×e ceeveefmekeÀlee ne®e IeìkeÀ efJeMes<ele: keÀejCeerYetle þjle neslee.

8. ueQefiekeÀ :

MeejerefjkeÀ mebyebOeeletve HemejCeeN³ee DeepeejebJej efveye&bOe keÀjC³eemeeþer megjef#ele ueQieerkeÀ mebyebOe keÀmes keÀjeJesle³ee meboYee&le Depetve KetHe peeie=keÀlee efvecee&Ce keÀjC³ee®eer iejpe Deens. uewieerkeÀ Jele&ve ns HeÀkeÌle ceevemeMeeðeer³epe[Ce Ie[CeerJej DeJeuebyetve veener lej meeceeefpekeÀ, YeeJeveerkeÀ DeeefCe meebmke=ÀleerkeÀ ns IeìkeÀ meg×e l³eemekeÀejCeerYetle Deensle. Hejblet l³ee®e yejesyej ceevemeMeeqðe³e IeìkeÀ nsner efJe®eejele I³eeJes ueeieleerue Je megjef#ele

313

mebyebOe kesÀu³eeme ueQieerkeÀ Deepeej keÀmes otj þsJelee ³esleerue ³ee®es mecegHeosMeve keÀjlee ³esF&ue ³ee IeìkeÀeceO³esefJeefMeä ceevemeMeeðeer³e nmle#esHe keÀjC³eeme Je mecegHeosMeve keÀjC³eeme Je mecegHeosMeve keÀjC³eeme YejHetj JeeJeDeens.

9. DebceueerHeoeLee¥®es mesJeve :

DebceueerHeoeLee¥®es mesJeve DeeefCe peerJeveMewueer, J³ekeÌleer®es Jele&ve ³ee®ee J³ekeÌleeriele, meeceeefpekeÀ peerJeve lemes®ejeä ³eebJej meg×e ÒeYeeJe He[lees. ³eeb®es ÒeceeCe keÀceer Demeues lejer l³eekeÀ[s otue&#e keÀjlee ³esCeej veener. J³ekeÌleerielepeerJeve peieC³ee®eer efveJe[ ne IeìkeÀ ÒeecegK³eeves Deeceueer HeoeLee¥®es mesJeve keÀjC³eeme keÀejCeerYetle þjlees. DebceueerHeoeLee¥®es mesJeve ns Oegce´Heeve DeeefCe ceÐeHeeve ³ee®ee®e SkeÀ ÒekeÀej Deens. ceevemeMeeðee®³ee ceoleerves J³ekeÌleer®eerpeerJeveMewueer Jele&veyeoue Ie[Jetve Debceueer HeoeLee¥®es mesJeve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®³ee peerJeveMewueerceO³es yeoue Ie[JetveDeeCelee ³eslees. Debceueer HeoeLee&®es mesJeve keÀjC³eeHeemetve HejeJe=Êe keÀjC³eemeeþer ceevemeMeeðee®eer ceesþer ceole nesles.l³eeuee ³eesi³e les mecegHeosMeve meg×e keÀjC³eele ³esT MekeÀles.

10. peerJeveMewueer ceevemeMeeðes cetu³eceeHeve :

³eeceO³es peerJeveMewueer ceevemeMeeðee®es cetu³eceeHeve keÀ©ve J³ekeÌleeR®eer Jele&ve yeoueC³eeJej Yej efouesueeDemelees. YeesJeleeue®eer HeefjefmLeleer®ee DeY³eeme keÀ©ve J³ekeÌleer®³ee Jele&veeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³eslees.l³eeJej ceesþîee ÒeceeCeele mebMeesOeve keÀjlee ³esles. Flej ieesäeRJej Jej osC³eeSsJepeer Deepetyeepet®eer YeesJeleeue®eerHeefjefmLeleer mecepeeJetve IesTve l³ee J³ekeÌleer®es mecegHeosMeve keÀjlee ³esles.

11. 21 J³ee MelekeÀemeeþer GHee³e ³eespevee :

peerJeveMewueer yeoueC³eeceO³es ÒeeflejesOe DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ GÊespeveele ³eeb®ee JeeHej keÀ©ve peerJeveMewueeryeouetve ³ee meJe&mecem³eeb®es efvejekeÀjCe keÀjlee ³esF&ue lemes®e ³ee meboYee&leerue mebMeesOeveeme ®eeuevee oslee ³esF&ue.DeMee meJe& ÒekeÀe®³ee GHee³e³eespevee DeeHeCeeme 21 J³ee MelekeÀeleerue meceepee®eer pewJeveMewueer, Jele&ve yeoueC³eemekeÀjC³eeme nJ³eele. Lees[keÌ³eele meeOeer jenCeer, G®®e efJe®eejmejCeer lemes®e efvemeiee&®ee meceleesue jeKetve Deejesi³eJeOe&keÀ ke=ÀleeR®eer DeHes#ee.

12. peerJeveMewueer J³eeOeer :

Deepeej [e@³eue ³eeb®³ee celeevegmeej, peerJeveMewueer cegUs (®egkeÀer®³ee) mene ÒekeÀej®³ee ÒecegKe J³eeOeer GÓJeleele.Ëo³eefJekeÀej, Ëo³eefJekeÀeje®ee leerJe´ PeìkeÀe, HegÀHeÌHegÀmee®ee keÀke&Àjesie, ceOetces³e, He®eveemebyebOeerle F. Deepeejebveemeeceesjs peeJes ueeieles. uee@F[ DeeefCe HeÀe@mìj ns ner [e@³eue ³eeb®³ee celeeMeer mencele Deensle. l³ee®e yejesyejueQefiekeÀ mebyebOeeletve nesCeejs Deepeejner GÓJeleele. lemes®e ne³ekeÌueesjsmìsuee@ue, G®®e jkeÌleoeye DeeefCe ueÇHeCee¿ee IeelekeÀ Deepeejebveener peerJeveMeerueer cegUs Deeceb$eCe efoues peeles.

13. peerJeveMewueer Jele&CegkeÀ :

peerJeveMewueerceOetve nesCeeN³ee Deepeejemeeþer Heg{erue Jele&ve peyeeyeoej Deens. pemes, efve<ke=Àä Deenej,J³ee³eecee®ee DeYeeJe, OegceHeeve, DeefleceÐeHeeve, Debceueer HeoeLee¥®es mesJeve ne meg×e meO³ee peerJeveMewueer®³ee Jele&vee®eeYeeie mecepeuee peelees. pees keÀer Deejesi³eeMeer efveie[erle Deens. pejer DeveskeÀ ³eespevee, mebIeìvee ³ee mecem³esJejkeÀe³e&jle Deensle lejer Debceueer HeoeLee&®³ee mesJeveecegUs DeveskeÀebvee MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ Deejesi³eeuee meeceesjspeeJes ueeiele Deens. Deejesi³e meboYee&leerue peerJeveMewueer cegUs nesCeejs Deepeej ns J³ekeÌleeriele Jele&vee®³ee efveJe[ermeboYee&le Demeleele. pemes keÀer Deenej, J³ee³eece, ceÐeHeeve, Oegce´Heeve Debceueer HeoeLee&®es mesJeve, ueQefiekeÀ Jele&ve F.

314

14. peerJeveMewueer Jele&vee®es ceespeceeHe :

peerJeveMewueer Jele&vee®es ceespeceeHe keÀjCes ns peerJeveMewueer yeoueC³eemeeþer cetueYetle ieesä Deens. l³eemeeþer³ee®es ceespeceeHe keÀjC³eemeeþer HeefjCeecekeÀejkeÀ meeOeve JeeHejCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ceevemeMeeðe%eebmeeþer lemes®emecegHeosMekeÀemeeþer Jele&vee®es ceespeceeHe keÀjCes ns SkeÀ DeeJneve Demeles. ³eesi³e He×leer®es opee&®es meeOeve JeeHejCesDeeJeM³ekeÀ Demeles. les meeOeve efJeéeemene³e& DemeeJes ueeieles.l³ee®³ee veeWoer De®etkeÀ DemeeJ³ee ueeieleele. Jele&vee®escetu³eceeHeve keÀjC³ee®³ee He×leer cnCepes efvejer#eCe keÀjCes,mJele:®ee DenJeeue eEkeÀJee Mejerj ¬eÀer³eeMeeðeer³e efvejer#eCener He×le HeÀej ³eesi³e DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ veener. lemes®e Mejerj¬eÀer³eeMeeðeHe×le ³eesi³e Demeueer lejer DeJ³eJene³e&Deens DeeefCe DemJeerke=Àle Deens keÀejCe ceesþîee mebK³es®es ceespeceeHe keÀjCes ³ee He×leerves MekeÌ³e veener ceesþîee ÒeceeCeeleceespeceeHe keÀjC³eemeeþer ÒeMveeJeueer le³eej keÀ©ve leer Ye©ve IesCes ner He×le ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejC³eele ³esles. HeCeleer ÒeeceeCeerkeÀHeCes pej Ye©ve efoueer Demesue lej l³ee®eer efJeéemeveer³elee peemle Demeles. efvejer#eCe DeeefCeMejerj¬eÀer³eeMeeðe ³ee He×leer keÀceer ueeskeÀeb®es ceespeceeHe keÀjC³eemeeþer JeeHejC³eele ³esles.

15. DeeOegefvekeÀ peerJeve Mewueer :

DeeHeCeeme ³ee yeÎue ceeefnleer Deens®e keÀer Deepe®eer DeeOegveerkeÀ peerJeveMewueer keÀe@ue DeeefCe cee@ue ®eer Demetvemeesyele®e KeeCes, efHeCes, efHeÀjCes ceewpe cepee keÀjCes kegÀþuesner yebOeves vekeÀesle lemes®e keÀesCel³eener peyeeyeoeN³ee vekeÀesleHeÀkeÌle Hewmee DeeefCe leesner MekeÌ³elees keÀceer Þeceele DeeefCe ceie l³ee®eer GOeUHeÆer! Deepe lej yengleebMe Demes efomeleskeÀer Hewmee ne keÀewìtbefyekeÀ iejpee YeeieefJeC³ee Hes#ee Jew³ekeÌleerkeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer efceUefJeleele ns®e O³es³e!meeceeefpekeÀ yeebOeeruekeÀer lej otj®e. lemes®e efJeefJeOe leb$e efJekeÀefmele Peeu³eecegUs Mejerje®es pesJe{s uee[ keÀjlee ³esF&uelesJe{s keÀceer®e l³eeuee (Mejerjeuee) MekeÌ³elees keÀener keÀece®e veener Demees lejer meg×e DeeMes®ee efkeÀjCe Demee keÀerkeÀener ueeskeÀ Hegvne DeeHeu³ee vewmeefie&keÀ yeeyeerkeÀ[s JeUle Demetve Yeejleer³e peerJeveMewueer®e GÊece Deens ns mebHetCe&peieeuee Òe®eej-ÒemeejeÜejs kesÀu³ee peele Deens. Jesie DebOeevegkeÀjCee®ee pejer peemle Demeuee lejer DeeHeCe DeeMeemees[e³euee vekeÀes. l³eele DeeHeCe DeeHeuee Keejer®ee Jeeìe G®eueuee lejer ®eeuesue.

16. owvebefove peerJeveMewueer :

yetkeÀJeLe& DeeefCe [erMece@ve (2002) ³eeb®³ee celes peemleerle peemle ueeskeÀ ns l³ee®³ee owvebefove peerJeveeleHet{erue ieesäeR®ee DebleYee&Je keÀjleebvee efomeleele. pemes -

PeesHeCes, efHeÀjCes, keÀece, keÀeUpeer Je HetÀjmeleer®³ee JesUsleerue keÀece.

Jejerue peerJeveMewueer meeþer J³ekeÌleer DeepekeÀeue iueesyeueeFPesMevecegUs yeN³ee Hee½eel³e kebÀHev³ee DeeHeu³eeìeiexìmeeþer efJeefJeOe YeewleerkeÀ megKe mees³eer osleele. Demes Jeeìles les®e SkeÀe ÒekeÀej®es J³ekeÌleer®es DeYeeJeveerkeÀ J³emevenesles DeeefCe leer J³ekeÌleer menpe®e DeeHeu³ee ueeskeÀebHeemetve otj peelees ceeveefmekeÀ MeejerefjkeÀ DeeefCe lees SkeÀ ³eb$eJeleyevelees. Het{s DeeHeCeeme meceesj keÀe³e keÀe³e Jee{tve þsJeues les keÀeU®e þjJesue. lejer meg×e DeeHeCe [esUme HeCes l³eeMewueer®³ee J³eJemee³eerkeÀ Demees keÀer meeceeefpekeÀ Demees HeefjCeece nesCeej®e HeÀkeÌle DeeHeCe SJe{s®e keÀ© ®eebieues l³ee®eerkeÀeme Oe© MekeÀlees.

meceejesHe :

"Lifestyles are patterns of (behavioural) choices from the alternativesthat are available to people according to their socio economic circumstancesand the ease with which they are able to choose certain ones over others"(WHO 1986).

315

meO³ee meceepe ne mJele:®³ee iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Hewmee pecee keÀjC³eeHes#ee peemle keÀceeJeC³eeJejYej osle Deensle. ³eele®e yeN³ee®e kebÀHev³ee ÒeueesYeves oeKeefJele Deensle.

peerJeveMewueer efve³eespeveele DeeefLe&keÀ efve³eespeveele Heg{erue ieesäeR®ee Deble&YeeJe neslees. mJele:®eer F®íe,mJeHves, yee¿emLeeves, iejpee, O³es³e DeeefCe He@ÀMeve ³ee meJee&meeþer ceeveJee®ee efJeMes<e DeeìeHeerìe ®eeueuee Demelees.ns meJe& l³eeuee mJele:uee Deevebo efceUefJeC³eemeeþer Demeles cee$e Deevebo efceUeuee lejer megKe-meceeOeve efceUsue®e³ee®eer Kee$eer vemeles.

ceneefJeÐeeue³es DeeefCe efJeÐeeHeerþebveer peerJeveMewueer efve³eespevee keÀjerlee mecegHeosMeve keÀe³e&¬eÀce l³eeb®³ee efJeÐeeL³ee¥vee³eesi³e efoMesves DeeHeueer peerJeveMewueer keÀjC³eeme neleer Iesleuesuee efomelees. Hejbleg ³eesi³e efoMee ³ee keÀe³e&¬eÀceebvee efceUtMekeÀueer veener.

meO³ee Hewmee Hewmee Hewmee ne SkeÀ®e ceeie& efJeefMeä O³es³eeves Heíe[uesuee Jeie& yeekeÀer meJe& veweflekeÀ yeeyeerefJemejle ®eeueuee DeeefCe Ye´äe®eeje meejKee DeveweflekeÀ ceeie& Deceueele DeeCetve lees #eefCekeÀ megKee®eer ÒeeHleer yeIele

Deens. efveoxMeveele DeeCetve osCes DeefveJee³e& Deens keÀer `Hewmee yenesle kegÀí nw, ceiej meyekegÀí vener nw ''~ DeeHeu³ee

DeO³eelceele Heg©<eeLe& meebieerleuesues Demetve l³eele DeLe& ' HeCe Deens Hejblet l³ee DeLee&uee Oecee&®es DeefOeÿeve nJes.lemes®e DeeefLe&keÀ efve³eespeve keÀjleebvee DeeHeu³ee F®íe, DeekeÀeb#ee, mJeHves, #ecelee, iejpee DeeefCe O³es³e ³ee®eeefJe®eej keÀjeJee. lemes®e ³eesi³e efþkeÀeCeer ³eesi³e leer iegbleJeCetkeÀ meg×e keÀjeJeer. DeeHeCeeme mecegHeosMekeÀ, meuueeieejGHeueyOe Deensle l³eeb®ee DeeOeej I³eeJee.

9.6 S®e. Dee³e. Jner/S[dme HetJe& Je HeM®eele mecegHeosMeve DeeefCe S[dme SkeÀ keÀuebkeÀ(HIV / AIDS : Pre, post counselling and sigma)

ÒemleeJevee :

S®e Dee³e Jner. / S[dme efMe#eCee®eer mebkeÀuHevee ner Deejesi³e efMe#eCeebleie&le jep³e S[dme keÀ#e,Deejesi³e mesJee meb®eeueveeue³e cegbyeF& ceeHe&Àle cenejeä^ jep³e Deejesi³e efMe#eCe keWÀêeceeHe&Àle meeoj kesÀueer iesueer.1993 ceO³es Deejesi³e mesJee efJeYeeieeves efpeune #e³ejesieeyeeyele F. 9 Jeer Je 11 Jeer ®³ee efJeÐeeLeea Je efJeÐeeLeeaveeRveeS[dme efJe<e³ekeÀ ÒeefMe#eCe efoues peeT ueeieues veblej ìH³eeìH³eeves leeuegkeÀe mlejeJej ÒeefMe#eCe osC³eeme meg©JeelekesÀueer iesueer. efJeMes<e keÀ©ve Demee DevegYeJe Deeuee keÀer Heewieb[eJemLesleerue ceguee cegueeR®es ueQefiekeÀ Deejesi³e mebyebOeerDeveskeÀ iewjmecepe Demeleele. l³eele efJeMes<ele; Meeðeer³e %eevee®ee DeYeeJe mebkeÀes®e, Yeerleer, De%eeve keÀewìgbefyekeÀ JemeeceeefpekeÀ o[HeCe DeMeer keÀejCes Deensle. ueQefiekeÀ mebyebOeeÜejs DeveskeÀ jesieeb®ee Òemeej neslees. l³eele S[dme /S®e.Dee³e.Jner meejKee DemeeO³e jesie nes³e. ³ee jesieeJej meceepe keÀOeer®e GIe[HeCes ®e®ee& keÀjC³eeme le³eej nesleveener. keÀejCe meceepeele Je kegÀìgbyeele ³eebyeeyele yeesueCesner efveef<e× ceeveues peeles. ns %eeve le©Ce le©CeerHe³e¥leHeesn®ele veener. KeN³ee DeLee&ves ³ee le©CeebceO³es peeie=leer efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

³egefvemesHeÀ ³ee Deeblejjeä^er³e mebIeìves®³ee menkeÀe³ee&ves cenejeä^ jep³e Deejesi³e mesJee efJeYeeieeceeHe&ÀleS[dme efJe<e³ekeÀ ÒeefMe#eCe osC³eele Deeues. 1 ef[meWyej 1992 ³ee peeieeflekeÀ S[dme efovee®³ee efoJemeeHeemetveDeveskeÀ ÒekeÀuHe jep³e mlejeJej jeyeefJeC³eele Deeues. keÀesuneHetj Menjele ceneefJeÐeeue³eerve efJeÐeeL³ee¥vee ÒeefMe#eCeosC³eeHeemetve ÒeejbYe Peeuee.

316

meO³ee peeieeflekeÀ meebK³ekeÀer³e DeekeÀ[îeebJej vepej ìekeÀu³eeme DeeHeu³eeuee S[dme®es ceneYe³ebkeÀj©He ue#eele ³esF&ue leer ceenerleer DeMeer, JeemleefJekeÀlee ³ee Hes#ee peemle Ye³eeJen Demet MekeÀles.

♦ S®e.Dee³e.Jner /S[dme efHeef[le 2000 DeKesj peieele 36.1 oMeue#e

♦ veJeerve ueeieCe 2000 veblej 5.3 oMeue#e

♦ SkebÀoj ce=l³et 2000 He³e¥le 3 oMeue#e

♦ Òel³eskeÀ efoJeMeer ueeieCe (mebmeie&) 1600

♦ 80 les 85 ìkeÌkesÀ ueeieCe ueQefiekeÀ mebyebOeeletve nesles.

S[dme mebkeÀuHevee:

S[dme jesiee®ee MeesOe keÀesCeer Je keÀesþs ueeJeuee ?

1981 meeueer DecesefjkesÀleerue uee@me Sbefpeume MenjeceOeerue keÀener ©iCeebceO³es [e@keÌìjebvee meJe&ÒeLeceSkeÀ efJeefMeä ue#eCe efometve Deeues ³eele meceeEueie mebYeesie keÀjCeeN³ee Heg©<eebceO³es efJeefMeä ÒekeÀej®ee v³egceesefve³ee(v³egceesmìerme ke@Àefjvee³e v³egceesefve³ee) DeeefCe lJe®es®ee keÀke&Àjesie Dee{Utve Deeuee DeeefCe l³eeb®eer ÒeeflekeÀej MekeÌleerveä Peeuesueer efomeueer. efJeMes<ele: efJe<eceeEueieer mebYeesie keÀjCeejs, efMejsJeeìs ceeokeÀ êJ³es IesCeejs efnceesefHeÀefue³ee ³eeDevegJebefMekeÀ jkeÌleoes<eemeeþer JeejbJeej jkeÌle IesCeeN³ee ueeskeÀebceO³es ner ue#eCes Dee{Utve Deeueer. 1983 ceO³esÖeÀevme®es Meeðe%e [e@ u³egkeÀ cee@ìseqiveDej ³eebvee meJe&ÒeLece jesieeuee keÀejCeerYetle DemeCeejs efJe<eeCet efometve Deeues.les [e@. je@yeì& ie@uves ³ee DecesefjkeÀve Meeðe%eeueener efJe<eeCet efometve Deeues. efJe<eeCetuee ¿egceve [sefHeÀefMe³evmeerJne³ejme cnCepes S®e.Dee³e.Jner Demes cnCeleele.

peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìves®³ee cnCeC³eevegmeej peieeceO³es ef[meWyej 1996 DeKesjHe³e¥le 2 keÀesìer10 ueeKe ueeskeÀebvee efJe<eeCet®eer ueeieCe Peeueer Deens. DeeefCe ojJe<eea 8000 ueeskeÀebvee mebmeiee&ves ueeieCe nesleDeens. Yeejleele SÒeerue 1986 ceO³es meJe&ÒeLece ceêeme MenjeceO³es 10 JesM³eebvee efJe<eeCet mebmeie& PeeuesueeDee{Utve Deeuee. cegbyeF&le ÒeLece S[dme ©iCe Dee{Uuee neslee. HejosMeeletve l³eeves jkeÌle Iesleues nesles. Heg{s Heg{sYeejleele ceesþîee ÒeceeCeele mebK³ee Jee{t ueeieueer Deens. HetJeea ne Deepeej neslee keÀe ? 1959 ceO³es DeefÖeÀkesÀleSkeÀe KeueeMee®³ee jkeÌle ®ee®eCeerle l³eeb®es efJe<eeCet Dee{Utve Deeues nesles. ³eeyeeyele celeYeso Deensle. HeCe DeefmlelJee®eerpeeCeerJe Peeueer nesleer. keÀener Dee³egJexefokeÀ [e@keÌìjeb®³ee cnCeC³eeÒeceeCes Deesve#e³e ³ee veeJeeves ûebLeele GuuesKeDeens. lees S[dme nes³e.

S[me®es peerJeeCet ceekeÀ[ DeeefCe ceebpej ³ee ÒeeC³eeble Dee{Uleele. Hejbleg ³ee®ee þesme HegjeJee veener.lep%eebceO³es celeYeso Deensle ns efJe<eeCet Heeb{N³ee jkeÌleHesMeerHewkeÀer SkeÀ ieì (meer.[er.4 efuecHeÀesmeeF&ì) Je ceppeeHesMeerner ³ee efJe<eeCet®eer ceeveJeer Mejerjeleerue jenC³ee®eer peeiee nes³e. leLeeefHe, jkeÌle, ³eesefveñeeJe Je Jeer³e& ceeie& ³ee ceeHe&Àlens efJe<eeCet Mejerjele ÒeJesMe keÀjleele.

S[dme cnCepes keÀe³e ?

S[dme - De@keÌJee³e[& Fc³egvees [sefHeÀefMe³evmeer

S De@keÌJee³e[& pees DeevegJebefMekeÀ veener cnCepes DeeF& Jeef[ueeb®³ee iegCemeg$eebletve cegueebceO³es³esle veener.

317

Dee³e. Fc³etvees Mejerje®eer jesie ÒeeflekeÀej MekeÌleer

[er [sefHeÀefMe³evmeer keÀcelejlee /keÀceer nesCes.

Sme efmeC[esce efpeLes DeveskeÀ ue#eCes SkeÀ$e Dee{Uleele Demee SkeÀ ue#eCeeb®ee mecetn

S®e.Dee³e. Jner. ¿etceve Fv³etveesef[efHeÀefMe³evmeer Jne³ejme

befJe<eeCet®eer ueeieCe keÀMeer nesles ?

1. ueQefiekeÀ mebyebOeeletve SKeeÐee J³ekeÌleeruee ueeieCe Peeueer Demesue DeMee J³ekeÌleerMeer Demegjef#ele ueQefiekeÀ mebyebOe.

2. yeeefOele jkeÌlee®es meb¬eÀceCe efvejesieer J³ekeÌleer®³ee Mejerjele Peeu³eeme otef<ele jkeÌlee®es meb¬eÀceCe.

3. efJe<eeCet yeeefOele ceelesves yeeUeuee pevce efou³eeme Demegjef#ele ieYee&jHeCe.

4. yeeOeerle J³ekeÌleeruee FbpeskeÌMeve osC³eekeÀefjlee JeeHejuesueer megF& - ogef<ele meg³ee Je efmejerpe®ee JeeHej.

5. efMejsJeeìs ceeokeÀ êJ³es Iesleebvee yeeefOele J³ekeÌleerves JeeHejuesueer megF& otef<ele meg³eebceOetve ceeokeÀ êJ³es IesCes.

6. peveveWefê³eeJejerue nesCeeN³ee Je´CeecegUs efJe<eeCet®ee Mejerjele ÒeJesMe megkeÀj neslees. iegHle jesie.

7. yeeefOele J³ekeÌleeruee oe{eruee JeeHejuesues yues[ efvejesieer ceeCemeeuee JeeHeju³eecegUs S®e.Dee³e.Jner nesT MekeÀlees.ns ÒeceeCe keÀceer Deens.

S[dme : HetJe& Je HeM®eele mecegHeosMeveele mecegHeosMekeÀeves Het{erue yeeyeeR®ee efJe®eej keÀ©ve jesi³eeme vewleerkeÀlemes®e ceeveefmekeÀ MeejerefjkeÀ, JewÐekeÀer³e GHee³e met®eJeeJesle.

♦ S[dme l³ee®e ÒeceeCes iegHlejesieeJej ÒeefleyebOekeÀ GHee³e cnCetve kebÀ[esce (efvejesOe) JeeHejCes Del³ebleefnleeJen Deens.

♦ efJeéeemet Je SkeÀefveÿ pees[eroejeefMeJee³e Flej mece eEkeÀJee efJe©× lemes®e ÒeeCeercee$eeb meesyele ueQefiekeÀmebyebOe þsJet ve³es.

♦ iegHlejesieeJej GHee³e keÀ©ve I³eeJee Dev³eLee S®e.Dee³e.Jner. ueJekeÀj neslees. DeefOeke=Àle jkeÌleHes{erletvejkeÌle meb¬eÀceCe keÀjeJes.

♦ FbpeskeÌMeve efvepe¥letkeÀ kesÀuesueer metF& Je efmejerpe JeeHejeJes.

♦ S®e.Dee³e eqJn. ðeerves ieYe&OeejCee ìeUeJeer.

♦ efJeJeenHetJe& efJeJeen yee¿e ueQefieme mebyebOe ìeUeJesle.

♦ iegHle jesie Peeu³eeme lees ve ueHeefJelee pees[eroejemen lep%eebkeÀ[tve lJeefjle efveoeve Je mebHetCe& GHe®eejkeÀjCes.

318

♦ JewÐekeÀer³e DeeefCe meeceeefpekeÀ meuueecemeuele keÀjCes.

♦ J³eeHekeÀ ÒeceeCeeJej pevepeeie=leer DeeefCe ueeskeÀefMe#eCe

♦ kegÀìgbyeeuee efJeéeemeele IesJetve Deeuesu³ee mebkeÀìeme leeW[ osCes.

♦ ueive pegUJeleebvee keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer efYe[ ve yeeUielee oesvner He#eeleerue J³ekeÌleerveer meeceesHe®eejevesSkeÀceskeÀeb®³ee jkeÌle ®ee®eCeer®ee S[dme yeÎue efjHeesì& oeKeefJeCes.

lemes®e jesi³eeuee lemes®e l³ee®es keggÀìgbye veelesJeeF&keÀ efce$eHeefjJeej ³eebvee SKeeÐeeuee S[dme Peeuee®e lejl³ee®es HeÀkeÌle SkeÀcesJe keÀejCe ueQefiekeÀ Demee HetJe&ûen ve þsJelee l³eebvee l³eeb®³ee ¢äerkeÀesveele yeoue keÀjC³eekeÀjerleelemes®e HetJe&ûen keÀe{C³eeme Heg{erue yeeyeer mecegHeosMekeÀeves mHeä keÀjeJ³eele l³ee DeMee -

♦ SkeÀ$e jeefnu³eeves, Heesnu³eeves, pesJeu³eeves

♦ jkeÌleoeve kesÀu³eeves, cemeepe kesÀu³eeves, keÀHe[îeeb®eer Deoueeyeoue kesÀu³eeves, mJe®íleeie=ne®ee JeeHejkesÀu³eeves.

♦ [eme Jeiewjs efkeÀìkeÀ ®eeJeu³eeves Flej ÒeeCeer ®eeJeu³eeves.

♦ neleele nele Iesleu³eeves, SkeÀ HeÀesve JeeHeju³eeves

♦ ®egbyeve DeeeEueieveecegUs, ©iCee®eer MegÞe=<ee kesÀu³eeves.

♦ meeceeefpekeÀ menJeemeeletve, DeÞet eEkeÀJee Ieeceeletve, KeeskeÀu³eeves nesle vemetve l³ee®eer keÀejCes eEkeÀJee leesve nesC³ee®eer o#elee IesC³eemeeþer pes Jeefjue GHee³e ÒeLece met®eefJeues Deensle. l³ee®eer Menefve<ee keÀjCes iejpes®esþjles. cnCepes vescekesÀ keÀejCe ue#eele IesJetve l³eebvee DeeHeueer Jew®eeefjkeÀ HeeleUer Jee{efJeC³eeme lemes®e lees ©iCeDeeHeuee®e Deens Demes mecepetve pemes Flej jesieeb®³ee JesUer keÀeUpeer Ieslees l³ee®e He×leerves pej l³eeuee meg×eJeeieCetkeÀ efoueerle lej vekeÌkeÀer®e l³ee jesiee®eer Ye³eeJenlee otj nesTve ueJekeÀjele ueJekeÀj ®etketÀve jesie Peeu³eemel³eeJej GHee³e ³eespevee jeyeJeerlee ³esles.

S[dme SkeÀ keÀuebkeÀ : mecegHeosMee®es meJe& ÒeLece keÀle&J³e Demesue keÀer l³ee ©iCeeme ceeveefmekeÀ mLew³e&osCes. lemes®e peerJeve Decetu³e Deens ³ee®eer peeCeerJe keÀªve osCes. mecepee ®etketÀve keÀener Peeues Demesue les DeveweflekeÀDemees Jee vepej ®egkeÀerves Hejblet ceeveJelee cnCetve l³eeuee Hetvne HetveJe&meve keÀjC³eeme, ³eesi³e lees meuuee ÐeeJee.ceveesyeue Gb®eeJeC³eeme Hegvne Dee³eg<³eele KebyeerjHeCes GYes jenC³eeme me#ece keÀjeJes.

yeN³ee®eoe Demes Dee{Utve Deeuesues Deens keÀer keÀener ketÀìtbye, pees[eroej, veelesJeeF&keÀ ³eeb®³eekeÀ[tve DeMeeJ³ekeÌleeRvee JeeUerle ìekeÀu³eeÒeceeCes JeeieCetkeÀ efoueer peeles. S[dme ne ¢<³eke=Àl³eebletve Demees Jee keÀesC³ee JesieÈ³ee

keÀejCeeves Peeuee Demees meceepee®eer yeIeC³ee®eer ¢äer®e DeMeer keÀer, meeHe[uee lees ®eesj!' cnCetve mecetHeosMekeÀeme³esLes ©iCe lemes®e meceepeele peeie=leer DeeCeCes meg×e iejpes®es þjles.

³eele DeeHeCe cetu³eeb®eer ©peJeCetkeÀ ³ee meboYee&le efJe®eej keÀª. keÀejCe keÀuebkeÀ cnìuee keÀer DeJecetu³ebveDeeefCe l³eele DeeHeCe pej keÀener JesieÈ³ee ¢äerkeÀesveeletve efJe®eej keÀjC³eeme Yeeie Hee[ues lej leer J³ekeÌleer lemes®emebyebOeerleIeìkeÀ ³eeb®es meg×e keÀUle ve keÀUle ÒeyeesOeve nesF&ue.

319

ueQefiekeÀ efMe#eCeeÒeceeCes®e ³eesi³e l³ee cetu³eeb®eer ©peJeCetkeÀ ns efMe#eCe #es$eemeceesj®es HeÀej ceesþs DeeJneveDemetve l³eele mecetHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe lej G®®e HeeleUer þjles. Deepe Deepetyeepetuee cetu³ess Hee³eoUer leg[Jeueerpeeleele. pemes keÀer mìB[[& ®³ee veeJee Keeueer ceewpe, cepee, Heye, ues[erpe yeej lemes®e efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee Heeìîee&DeeefCe meesyele®e DeeHeuee efJeJeskeÀ mees[JeC³eeme keÀejCeerYetle þjCeeN³ee ®ejme ieebpee, yeeTve Megiej, ceÐe Fl³eeoeR®eeneleYeej ueeielees. lemes®e ³ee efmLeleerle Depetve DevewleerkeÀ ke=Àl³e Ie[C³eeme ÒeJe=Êe keÀjCeejer Deepe®eer He@ÀMeve ³eemeJe& ÒekeÀejele cetu³eeb®eer ©peJeCetkeÀ ner KejesKejer®e keÀþerCe Je DeeJneveelcekeÀ yeeye Deens. cetu³eefMe#eCe neosKeerue DeveskeÀeb®³ee o=äerves DeveskeÀ yeeyeeRmeeþer Jeeoe®ee cegÎe Deens. ³ee yeeyeleerle ÒeMve DeveskeÀ Demetve l³eevegmeejmeg×e mecegHeosMevee®eer iejpe Yeemeles®e.

1. cetu³es yeouele jenleele. l³ee®e ÒeceeCes SkeÀemeeþer DemeCeejs cetu³e ogmeN³eemeeþer og:Keoe³eer Demet MekeÀles.l³eecegUs DeMee cetu³eeb®eer ®e®ee& mecegHeosMekeÀebmeeþer De[®eCe efvecee&Ce keÀjCeejer nesT MekeÀles. Òel³eskeÀmecegHeosMekeÀeceO³es DeMee ÒekeÀej®eer HeefjefmLeleer neleUC³ee®eer #ecelee Demesue®e Demes veener DeeefCe DeMeeieeWOeUuesu³ee ceeveefmekeÀ DeJemLesle efJeÐeeL³ee¥vee mees[tve osCesner ³eesi³e veener.

2. ³eesi³e ÒekeÀej®eer cetu³e þjJeCeej keÀesCe ? HeeuekeÀ efMe#ekeÀ, efJeÐeeLeea, meceepe, Meemeve mecetHeosMekeÀ keÀerefMe#eCe ÒeCeeueer ?

3. Deepetyeepet®³ee mecem³eebyeeyele efJeÐeeL³ee¥®eer mebJesove#ecelee keÀMeer efJekeÀefmele keÀjlee ³esF&ue ?

4. Oecee&®es efMe#eCe osCes cnCepes cetu³e efMe#eCeemeeþer G®eueuesues SkeÀ HeeTue cnCelee ³esF&ue keÀe ?

5. cetu³e efMe#eCeeleerue leÊJes met$es efMekeÀJeCes leguevesves meesHes Deens, Hejbleg Òel³e#e DevegYeJee®³ee HeeleUerJejke=Àleer®³ee, efJe®eejeb®³ee, DeefYeJe=Êeer®³ee HeeleUerJej ner met$es Glejleerue ³ee®eer keÀe³e Kee$eer oslee ³esF&ue.

6. SkeÀ$e kegÀìtbyeHe×leer, Je[erueOeeN³eeb®³ee Dee%eeHeeueve lemes®e keÀener yeeyeleerle OeekeÀ eEkeÀJee Je®ekeÀ keÀecekeÀjsue keÀe ?

³ee lemes®e DeveskeÀ ÒeMveeb®³ee Heeée&YetefceJej cetu³eeb®eer keÀjJeCetkeÀ ner efkeÀleer DeeJneveelcekeÀ ieesä Deens³ee®eer keÀuHevee mecegHeosMekeÀeves keÀjeJeer.

Heg{erue ÒeMveeb®³ee yeeyeleerle DeeHeueer celes veeWoJee.

cetu³eeb®³ee ©peJeCegkeÀer meeþer legcner keÀesCeles GHe¬eÀce Ieslee ?les Iesleevee keÀesCeleer Keyejoejer Ieslee l³ee®eer veeWokeÀje.

320

cetu³es ner, S[dme Heemetve DeeHeCeeme keÀMeer otj þsJet MekeÀleerue ³ee®eer ®e®ee& DeeHeu³ee efce$e HeefjJeejele keÀje.

Òel³e#e ke=Àleer®ee meceeJesMe keÀªve®e cetu³eeb®³ee ©peJeCegkeÀer®ee Òe³elve keÀ©ve yeIeeJee ueeiesue p³eeleefJeÐeeLeea®e keÀece HetCe& keÀ© MekeÀleerue Demes íesìs íesìs GHe¬eÀce Iesleues lej l³ee keÀeceeletve®e cetu³eeb®eer ©peJeCetkeÀMekeÌ³e nesF&ue

Goe. jkeÌleieìefvene³e, ³eeÐee le³eej keÀjCes. jkeÌleoeve ke@ÀcHe®es Dee³eespeve keÀjCes. efJeÐeeL³ee¥vee efmevesceeefmeefj³eue ®es Jes[ Demeles ³ee®e DeeJe[er®ee GHe³eesie cetu³eeb®eer ®e®ee& Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer keÀjlee ³esF&ue.

Goe. leelkeÀeefueve ef®e$eHeì pemes `ueies jnes cegVeeYeeF&' ³eeletve ieebOeerpeeR®es efJe®eej Òel³e#e peerJeveele

GlejefJeC³ee®es pes, Òe³elve oeKeJeuesle les ®e®exuee Ieslee ³esleerue meele®³ee Deele Iejele.' ®eewkeÀì jepee'.`ceer

efMeJeepeer jepes Yeesmeues yeesuelees³e.' Fl³eeoer ÒeyeesOeveHej DeeOeeefjle ®e®ee& Del³eble GHe³eesiee®eer þjsue keÀe?

Lees[keÌ³eele HeeM®eel³e mebmke=Àleer lemes®e mJeeleb$³eeyeeyele ìeskeÀe®eer YetefcekeÀe IesCeeN³ee J³ekeÌleer, meO³ee®esT.V. Shows pes keÀer GlHeele oMe&ve Ie[Jeerles. lemes®e Flej mecetn mebHeke&À ceeO³eces, Jele&ceeve He$es efJeMes<ele:Fbûepeer ceeefmekesÀ peeefnjeleer, SkeÀ Jee DeveskeÀ IeìkeÀ keÀceer He[u³eeme vesì me®e&, DeeefCe ®e@ìeRie, HeÀsme yetkeÀDeensle®e. ³ee meJe& yeeyeeR®ee mekeÀejelcekeÀ GHe³eesieeHes#ee vekeÀejelcekeÀ GHe³eesie nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeerI³eeJeer. DeeMesJej peie ®eeueCes ne efvemeiee&®ee efve³ece Deens. DeHes#ee keÀ© keÀer ¿ee meJe& IeelekeÀ efJeIeelekeÀ yeeyeerj®eveelcekeÀlesle yeoueleerue. ³eele ceePee meg×e Jeeìe Demesue. MesJeìer SJe{s®e S[dme yeeyeleerle ue#eele þsJet keÀeryegpetieeXves HeÀjcee³ee keÀer -

``Heje³ee Oeve, Heje³eer veej Hej vepej cele [eueeW,

yegjer Deeole nw, Ss Deeole DeYeer yeoue [euees,

keÌ³eg@ kesÀ Ss Deeole, Dees Deeole nw,

SkeÀ efove DeHevee Iej HetbÀkesÀ HetbÀkesÀ js ç ç ç''


1. mebIe<e& efveOee&je®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀje.

2. mebIe<ee&keÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve efJeMeo keÀje.

321

3.DeelceefJeéeeme HeeþefJeC³eemeeþer®es ÒeefMe#eCe DeeefCe l³eeb®es leb$e ³ee®eer ®e®ee& keÀje.

4. leeCeöleCeeJee®ee DeLe& mHeä keÀ©ve l³ee®es ÒekeÀej mHeä keÀje.

5. leeCe leCeeJee®eer keÀejCes efJeMeo keÀje.

6. leeCe -leCeeJe efve³eb$eCee®eer mebkeÀuHevee mHeä keÀ©ve leeCe-leCeeJee®es J³eJemLeeHeve keÀmes keÀjeue.

7. peerJeveMewueer efve³eespeve cnCeCes keÀe³e les meebiegve l³eele ³esCeeN³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.

8. S[dme keÀjerlee mecegHeosMevee®eer iejpe Deens, `meceLe&ve keÀje.''

9. S[dme DeeefCe cetu³eeb®ee Nneme ³ee®ee mebyebOeeJej ÒekeÀeMe ìekeÀe

322

9.8 meejebMe

DeeHeu³ee ue#eele Deeues Demesue keÀer mecegHeosMevee®eer iejpe Deepe J³ekeÌleer efpelekeÀer Òeieleer efJeefJeOe #es$eelekeÀjerle Deens eflelekeÀer®e l³eeuee MeejerefjkeÀ lemes®e ceeveefmekeÀ meblegueve meeOeC³eeme efJeefJeOe mecem³eebvee meeceesjs peeJesueeiele Deens. DeeHeCe ³ee yeeyeleerle keÀener #es$eeb®ee efJe®eej kesÀuee Demetve Deelee l³ee®ee Lees[keÌ³eele Dee{eJee IesJet.

mebIe<ee&keÀ[s yeIeC³ee®ee ¢äerkeÀesve

1) meceeefJeä keÀjCes 2)l³eeie keÀjCes 3)SkeÀ$eerlekeÀece keÀjCes 4)le[pees[ keÀjCes 5) mHeOee&

leeCe-leCeeJee®es ÒekeÀej 1) GHe³egkeÌle leeCe-leCeeJe

2) $eemeoe³ekeÀ leeCe-leCeeJe

efÜOee ceve: efmLeleer vewjeM³e /JewHeÀu³e ceeveefmekeÀ oyeeJe

leeCe-leCeeJe leeCe leCeeJe leeCe - leCeeJe

leeCe - leCeeJe efvecee&Ce keÀjCeejs IeìkeÀ ceeveefmekeÀ

meeceeefpekeÀ

vewmeefie&keÀ

leeCe-leCeeJeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

1) Yeerleer®eer leerJelee 5) Demet³es®eer leerJelee

2) mebIe<ee&®ee ÒeYeeJe 6) J³ekeÌleer®ee mJeYeeJe

3) DeHe³eMee®es KeeHej 7) menveMeerueles®ee mJeYeeJe

4) DeveeefcekeÀ o[HeCe 8) onMeleer®es JeeleeJejCe

leeCe leCeeJe efveceealeer®eer keÀejCes

1. Jew³eeqkeÌlekeÀ keÀejCes 2. meeceeefpekeÀ keÀejCes

De.DemeceeOeeveer Je=Êeer De) peerJeIesCeer mHeOee&

ye.mJele:yeÎue®ee HeÀepeerue DeelceefJeéeeme ye) meYeesJeleeue®es JeeleeJejCe

keÀ.mebMe³eer Je=Êeer keÀ) DeeHeÊeer /mebkeÀìs

[.ceeveefmekeÀ ogye&uelee [) PeìHeì Þeercebleer®ee nJ³eeme

F.keÀeceeleerue De®etkeÀlesyeÎue®³ee DeHes#ee

323

leeCe - leCeeJeûemlelee DeesUKeC³ee®eer ue#eCes,

keÀeceele ue#e efJe®eefuele nesCes keÀeceele melele ®egkeÀe keÀjCes

efvejLe&keÀ ye[ye[ keÀjCes efJemejYeesUsHeCee Jee{Ces

FlejebefJe<e³eer mebMe³eer Je=Êeer ef®e[ef®e[ keÀjCes

JewHeÀu³eûemle nesCes DeveeJeM³ekeÀ neue®eeueer Jee{Ces

DeelceefJeéeeme keÀceer nesCes mJele: yeÎue menevegYetleer YetkeÀ

PeesHe ve ueeieCes SkeÀeûeles®ee DeYeeJe

³eesieemeves

ceveve eE®eleve

keÀeuHeefvekeÀlee

mJele: keÀefjleeJesU

J³ee³eecee®eer DeeJe[

leeCe- leCeeJee®³ee efMeefLeueles keÀjerlee GHee³e He³e&ìve mLeUebvee Yesìer

mJe³eb efMemle

íbo peesHeemeCes

mekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesve

mJele:®eer DeesUKe

mecegHeosMeve Je JewÐekeÀer³e GHe®eej Je Deenej

Lifestyle are patterns of (behaavioural choices from the alter-natives that are available to people according to their pocio-economic circumstantance and the ease with which they areable to choose certain ones over others"

- (WHO 1986)

S[dme yeÎue®eer peeCeerJe peeie=leer YejHetj Peeueer Demetve meO³ee peesHe³e¥le Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meoe®ejCee®esDee®ejCe DebieerkeÀejCeej veener leesHe³e¥le DeeHeu³ee ³ee osMeeuee ³ee ceneYe³ebkeÀj jesiee Heemetve mJele: efMeJee³e keÀesCeernerJee®eJet MekeÀle veener.


1. mebIe<e& efveOee&jCe DeeefCe l³ee®³ee J³eJemLeeHeve mebyebOeerle cegK³e cegÐeeJej ®e®ee& keÀje.

2. leeCe-leCeeJe J³eJemleeHeveemebyebOeerle efJeÐeeLeea, HeeuekeÀ DeeefCe efMe#ekeÀ ³eeb®eer YetceerkeÀe mHeä keÀje.

3. peerJeveMewueercegUs J³ekeÌleerJej nesCeejs mekeÀejelcekeÀ vekeÀejelcekeÀ HeefjCeecee®eer ®e®ee& keÀje.

4. `S[dme SkeÀ keÀuebkeÀ' ³ee mebyebOeer DeeHeues efJe®eej efJeMeo keÀje.

‡‡‡

324

IeìkeÀ 10

nmle#esHee®³ee keÀe³e&efveleer(Intervention Strategies)

(De) leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer(Rational Emotive Therapy)

(ye) Hes®eÒemebie nmle#esHe leb$e(Crisis Intervention Techniques)

(keÀ) og:Ke DeeefCe efJe³eesie nmle#esHe keÀe³e&efveleer(Grief and Bereavement Intervention Strategies)

([) DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeve(Disaster Management)

IeìkeÀ j®evee

10.0 GefÎäs

10.1 ÒemleeJevee

10.2 leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer

10.3 Hes®e Òemebie nmle#esHe leb$e

10.4 og:Ke DeeefCe efJe³eesie nmle#esHe keÀe³e&efveleer.

10.5 DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeve


10.7 meejebMe


10.0GefÎäs

1. leeefke&ÀkeÀ YeeJeveerkeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer mHeä keÀjCes.

2. Hes®e Òemebie nmle#esHe leb$e mHeä keÀjCes.

3. og:Ke DeeefCe MeeskeÀ ³ee®eer nmle#esHe keÀe³e&efveleer mHeä keÀjCes.

4. DeeHlekeÀeueerve J³eJemLeeHevee®es mJeªHe mHeä keÀjCes.

10.1ÒemleeJevee

peerJeve peiele Demeleebvee ceeveJeeJej lemes®e Òel³eskeÀ peerJe pebletbJej efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee mecem³ee efvecee&Cenesleele. ceveg<³e ne DeeHeues efJe®eej, YeeJevee J³ekeÌle keÀ© MekeÀlees. lemes®e mJele:®³ee yeg×erves Deeuesuee mecem³eebJej

325

ceele keÀ© MekeÀlees. Hejbleg yeN³ee®e JesUsme Jew³ekeÌleerkeÀ yegef×ceÊee kegÀ®ekeÀeceer þjles. DeMee JesUer DeeHeCeeme efJeefJeOe#es$eeleerue lep%eeb®eer lemes®e l³eebveer ueeJeuesu³ee MeesOee®eer ceeefnleer keÀ©ve IesJetve mJele: yeN³ee®e mecem³eebvee meeceesjspeeT MekeÀlees. ³ee IeìkeÀeceO³es DeeHeCe leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ GHeHeÊeer, Hes®e Òemebieeleerue nmle#esHe leb$e, og:KeDeeefCe MeeskeÀ ³ee®eer nmle#esHe keÀe³e&efveleer lemes®e DeeHlekeÀeueerve J³eJemLeeHeveele mecegHeosMeevee®eer iejpe Yeemeles.keÀjerlee ³eeb®es mJe©He lemes®e l³eeletve ceeie& keÀe{C³eekeÀjerlee efJeefJeOe nmle#esHe keÀe³e&efveleer®ee DeY³eeme keÀjCeejDeenesle.

10.2leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer (Rational Emotive Therapy)

(Rational Emotive Therapy) Rational Emotive Behaviour Therapy(REBT) ³ee GHe®eejHe×leer®ee efJekeÀeme ûeerkeÀ, DeeefMe³eeF& lemes®e jesceve leÊJeJesl³eeb®³ee DeO³eeHeveeme PeeueeDemetve Deuyeì& Fefueme ³ee ceevemeMeem$e%eeves ner GHe®eejHe×leer (1973) efJekeÀefmele kesÀueer Deens. yeesOeelcekeÀJele&veemebyeOeer®eer ner meJee&le Heefnueer GHe®eejHe×leer Deens. meg©Jeeleeruee ³ee LesjHeeruee (Rational Therapy)³eesi³ee³eesi³elee LesjHeer) Demes mebyeesOeC³eele Deeues. (1959) meve 1992 ceO³es ³ee GHe®eejHe×leer ®es veecekeÀjCeRational Emotive Behaviour Therapy (REBT) Demes keÀjC³eele Deeues.

ner GHe®eejHe×leer J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ Je Jele&vemebyebefOele efJeefJeOe mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer lemes®eJ³ekeÌleeruee megKeer Je ke=Àleke=Àl³e peerJeve peieC³ee®ee ceeie& oeKeefJeC³eemeeþer, lemes®e keÀeUpeer, efvejLe&keÀlee, Dee¬eÀcekeÀlee,uewbefiekeÀ Je JewJeeefnkeÀ peerJevemebyebOeer DeveskeÀ ceeveefmekeÀ DeepeejebJej (DecesefjkesÀle) ³eMemJeerefjl³ee GHe®eej keÀjC³eeJejGHe³eesie keÀjC³eele Deeuee.

³ee GHe®eejHe×leer®eer leeeqÊJekeÀ ie=nerlekesÀ :

1. ceeCemes leeefke&ÀkeÀ eEkeÀJee Deleeefke&ÀkeÀ He×leerves Jeeieleele.

2. leeefke&ÀkeÀ efJe®eej mejCeervegmeej kesÀuesueer JeeieCetkeÀ HeefjCeecekeÀejkeÀ efveefce&leer#ece Demeles.

3. Deleeefke&ÀkeÀ efJe®eejmejCeervegmeej kesÀuesueer JeeieCetkeÀ og:Keoe³ekeÀ Je Deefveefce&le#ece Demeles.

4. ceeCemeeb®³ee YeeJeefvekeÀ Deepeejeb®es cetU yengleebMeer Deleeefke&ÀkeÀ He×leerves kesÀuesu³ee efJe®eejele Demeles.DeMee ÒekeÀej®es efJe®eej keÀjC³ee®eer meJe³e yengleebMeer yeeu³eeJemLesle ueeieles. Je J³ekeÌleer®³ee YeesJeleer Demeuesu³eemeebmke=ÀeflekeÀ JeeleeJejCeecegUs DeMeer efJe®eejmejCeer meyeue nesles. l³eecegUs l³eeb®³ee ceveele efJeefMeä OeejCee efvecee&Cenesleele Je ³ee OeejCeebJej efJeéeeme þsJeu³eecegUs l³eevegmeej Deelce ÒekeÀìerkeÀjCee®eer meJe³e J³ekeÌleerme ueeieles.

J³ekeÌleerves, yeN³ee®eoe kesÀJeU SKeeÐee ogozJe IeìvescegUs, ÒemebieecegUs, vewmeefie&keÀ, ceeveJeer DeeIeeleecegUs,efvejeMe, og:Keer ve neslee, l³ee ÒemebieeyeÎue mJele:®eer peer YeeJevee eEkeÀJee cele le³eej keÀjlees.l³eecegUs lees peemleefvejeMe eEkeÀJee og:Keer nesle Demelees. J³ekeÌleer®³ee peerJeveele DeveskeÀ ®e{Gleej ³esle Demeleele. efvejeMeepevekeÀ,og:Keoe³eer Òemebie Ie[leele Je mebHeleele ns Òemebie keÀe³ece jenCeejs vemeleele. HeCe ³ee Òemebieeye×ue ceveg<³e peer celes,YeeJevee, DeLe&, mecepe le³eej keÀjlees, leer YeeJevee l³eeuee Òemebie Ie[tve iesu³eeveblejner $eemeoe³ekeÀ þjles. Òemebiepejer veeJe[lee og:Keoe³eer $eemeoe³ekeÀ Demeuee lejer lees keÀener JesUeHegjlee keÀeceeHegjlee Demelees. lees Òemebie, leerIeìvee mebHeueer Demeueer lejerner ceveg<³eeuee meleeJele jenles. leer l³ee ÒemebieeyeÎue®eer l³ee®eer mJele:®eer cele YeeJeveeceeveefmekeÀ leCeeJe, $eeme efvecee&Ce keÀe neslees. ³ee yeÎue RE BT ³ee LesjHeerves A-B-C ns Òeefleceeve efoues Deens.'Rational emotive therapy leads the client to dispute his irrational be-

326

liefs in favour of adopting a more rational set of beliefs if this is accom-plished, the client will experience higher levels of psychological health." Albert Ellis (1973.)

A - Adversity vekeÀejelcekeÀ, og:Keo, $eemeoe³ekeÀ Òemebie

B - Belief ÒemebieeyeÎue®eer OeejCee, keÀuHevee, cele, mecepe

C- Consequence Òemebiee®ee HeefjCeece

³ee Òeefleceeveevegmeej Òemebiee®ee HeefjCeece (c) ne l³ee ÒemebieecegUs (A) Demelees®e HeCe ne HeefjCeeceJee{le®ees eEkeÀJee l³ee®eer HeefjCeecee®eer ienvelee Jee{les. leer l³ee ÒemebieeyeÎue®³ee DeeHeu³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³escegUs l³eeÒemebieeyeÎue®³ee DeeHeu³ee OeesjCescegUs (B) yeN³ee®eoe Òemebie efkeÀjkeÀesU eEkeÀJee KejesKej®e FlekeÀe ienve vemeleeskeÀer l³ee®ee HeefjCeece HeÀej ceesþe JneJee HeCe ceveg<³ee®³ee mJele:®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³escegUs Òemebiee®eer iebYeerjlee JeHeefjCeece peemle Jee{lees. ceeveJee®eer efJe®eejÒeef¬eÀ³ee l³ee®eer efJeefMeä ÒemebieeyeÎue l³ee®eer OeejCe þjefJeC³eemekeÀejCeerYetle Demeles.

vekeÀejelcekeÀ, og:Keo Òemebie ns yee¿e mJe©Hee®es DeebleefjkeÀ eEkeÀJee efJe®eej Òeef¬eÀ³esleerue Demet MekeÀleele.³ee ÒemebieecegUs (A) ceveg<³e mJele:®es l³ee ÒemebieeyeÎue®es leeeqÊJekeÀ DeLe& ie=nerlekesÀ, yeveJelees. (b) Je l³eecegUsl³ee®³ee Jele&veeJej YeeJeYeeJeveebveJej HeefjCeece neslees. (c) kegÀþueener Òemebie Ie[u³eeJej l³eeyeÎue®³ee OeejCeeyeveJelees.

vekeÀejelcekeÀ Òemebie

yee¿e (Adversity) DeebleefjkeÀ

efJe®eejeleerue

YetlekeÀeU Adversity Jele&ceevekeÀeU

yeewef×keÀ

OeejCee (B)

Jele&veemebyebefOele YeeJeefvekeÀ

(B) ceveg<³e mJele:®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³esuee Devegme©ve ³ee OeejCee yeveJeerle Demelees. ³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³eeoesve ÒekeÀej®³ee Demeleele.

1) nÆer, ¢{, efJemkeÀUerle Je efvejeMeeJeeoer.

2) ueJeef®ekeÀ, j®eveelcekeÀ Je mekeÀejelcekeÀ.

pesJne legce®³ee OeejCee B) ³ee nÆer, ¢{ efvejeMeeJeeoer Demeleele lesJne HeefjCeece C) legce®eer mJele:®eernej osCeeje, DeHe³eMe osCeeje Je DeOe: HeleveekeÀ[s ®egkeÀer®³ee Jele&veekeÀ[s vesCeeje Demelees. pesJne legce®³ee OeejCee³ee ogmeN³ee ÒekeÀejeleu³ee ueJeef®ekeÀ, mecee³eespeve meeOeCeeN³ee Je j®eveelcekeÀ Demeleele lesJne ³ee OeejCee legcneuee

327

legce®eer ceole keÀjC³eeme meen³³eYetle Je ÒeieleerkeÀ[s vesCeeN³ee Demeleele. cnCepes®e HeefjCeece (C ) mekeÀejelcekeÀDemelees. A-B-C ³ee ceOeerue mebyebOe DeeHeCe Heg{erue GoenjCeeletve Heent -

Goe. jcesMe l³ee®³ee meneceener Heefj#esle ieefCele efJe<e³eele veeHeeme Peeuee Je Depe³ener l³ee®e Heefj#esleveeHeeme Peeuee. oesIeebmeeþerner ne Òemebie JeeF&ì efvejeMeepevekeÀ®e Deens. (A) oesIesner megpeeCe Deensle Je lesmJele:®³ee veeHeeme nesC³eeyeÎue efJe®eej keÀjleele.

jcesMeuee Jeeìles (Belief) keÀer l³ee®³ee ceO³es ieefCeleele Heeme nesC³ee®eer #ecelee veener. l³eeuee mJele:ueene efJe<e³e keÀþerCe Jeeìlees. Deiec³e Jeeìlees. l³eeuee Demes Jeeìles keÀer Òe³elve keÀ©vener lees Heeme nesT MekeÀCeejveener. l³ee®³ee DeMee JeeìC³eecegUs , YeeJeveecegUs lees efvejeMe neslees, og:Keer neslees. Hegvne ieefCelee®ee DeY³eemekeÀjeJe³eeme Iesleu³eeJejner ns efJe®eej l³eeuee meleeJele jenleele. $eeme osle jenleele. l³ee®³ee ceveele ns vekeÀejelcekeÀefJe®eej IeesUle jenleele Je l³eecegUs YeefJe<³eeleerue Flej ieefCeleeb®³ee Hejer#eebceO³es meg×e lees ³eMe mebHeeove keÀ©MekeÀle veener. les®e -

Depe³e cee$e Demee efJe®eej keÀjlees keÀer l³ee®es Heeme nesC³eemeeþer®es Òe³elve keÀceer He[ues Deensle. l³eeves pejÒe³elve Jee{efJeues lej l³eeuee ieefCeleele ³eMe mebHeeove keÀjlee ³esF&ue. l³eeuee ceeie&oMe&vee®eer iejpe Jeeìles Je lees l³eeÒeceeCes ceeie&oMe&vener Ieslees. DeLee&le YeefJe<³eele Hejer#esle Heeme (Depe³e) Jee veeHeeme (jcesMe) nesCes ne (Conse-quence) HeefjCeece Deens. ne HeefjCeece JesieJesieUe Deens. keÀejCe oesIeeb®³ee OeejCee - efJe®eej Òeef¬eÀ³ee (B)efYeVe Deensle. Depe³e®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³ee peemle mekeÀejelcekeÀ Je ueJeef®ekeÀ Deensle. lej jcesMe®³ee efJe®eejÒeef¬eÀ³ee ³ee vekeÀejelcekeÀ ¢{ Je efJemkeÀUerle Deensle. oesIeeb®³ee yeeyeleerle vekeÀejelcekeÀ Òemebie SkeÀ®e neslees (A)cee$e l³ee®ee HeefjCeece (C) JesieJesieUe neslee. keÀejCe l³eeb®³ee mJele: yeÎue®³ee OeejCee, cele, keÀuHevee, efJe®eejÒeef¬eÀ³ee JesieJesieÈ³ee nesl³ee. ³ee ÒemebieeJe©ve Demes ue#eele ³esles keÀer efJe®eej Òeef¬eÀ³ee ³ee oesve ÒekeÀej®³ee Demeleele.

1) ³eesi³e leeefke&ÀkeÀ (Rational)

2) ®egkeÀer®³ee lekeÀe&Jej DeeOeeefjle (Irrational)

®egkeÀer®³ee Je De³eesi³e DeMee efJe®eej Òeef¬eÀ³eebcegUs J³ekeÌleeruee efJeefJeOe YeeJeefvekeÀ mecem³ee Yes[meeJeleele.mJele:uee eEkeÀJee Flejebvee Fpee Heesn®eJeCes ueepe JeeìCes, DeHejeOeerHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesCes, vewjeM³e, YeerleerFl³eeoer YeeJeefvekeÀ Je Jele&veemebyebOeer mecem³ee ®egkeÀer®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³escegUs efvecee&Ce nesT MekeÀleele.

RE BT ner GHe®eejHe×leer ceeveJeeuee Deleeefke&ÀkeÀ, DeJeemleJeJeeoer, ®egkeÀer®³ee, mJele:®es DeOe:HelevekeÀjCeeN³ee efJe®eejebvee DeeJneve keÀjeJe³eeuee efMekeÀefJeues Je ³ee efJe®eejeb®es ©Heeblej mJele:uee ceole keÀjCeeN³eemJeveelcekeÀ, JeemleJeJeeoer Je GHe³egkeÌle DeMee efJe®eejeceO³es keÀjefJeles. cnCepes®e REBT ner GHe®eejHe×leerceveg<³ee®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³eeb®eer ³eesi³e efoMesves pe[CeIe[Ce Ie[Jetve DeeCeles. ³ee LesjHeer ceO³es J³ekeÌleeruee efle®eeceeie&oMe&keÀ ®egkeÀe oeKeefJele veener eEkeÀJee l³ee®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³esuee oes<e osle veener lej l³ee J³ekeÌleeruee mJele:®emJele:®³ee efJe®eejÒeef¬eÀ³es®es efJeMues<eCe keÀ©ve l³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³es®eer ³eesi³ee³eesi³elee þjefJeC³eeme ceole keÀjlees.Kejb cnCepes J³ekeÌleer mJele:®e efJe®eejebvee DeeJneve osles. l³ee YeeJevee, efJe®eej, celes, keÀuHevee ³ee®eer He[leeUCeerkeÀjles Je l³eevegmeej DeeHeu³ee efJe®eejeb®eer ³eesi³e efoMesves pe[CeIe[Ce keÀjles.

REBT GHe®eej He×leer®eer Hee®e met$es - (leeefke&ÀkeÀ - YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer®eer met$es)

1) ûeenkeÀeuee Deeuesuee yee¿e HeefjefmLeleer®ee DevegYeJe.

328

2) ³ee yee¿e HeefjefmLeleeruee Òeeflemeeo cnCeve ûeenkeÀe®³ee ceveele Gþuesueer efJe®eejceeefuekeÀe eEkeÀJee Deelce-mebYee<eCe.

3) ³ee efJe®eej ceeefuekesÀcegUs GlHeVe Peeuesueer ûeenkeÀe®eer YeeJeeJemLee Je l³ee®ee JeeieCegkeÀerle Peeuesues©Heeblej.

4) GHe®eejkeÀl³ee¥®ee ûeenkeÀe®³ee efJe®eej ceeefuekeÀe eEkeÀJee DeelcemebYee<eCeele JesieUs ©He osC³ee®ee Òe³elve.

5) GHe®eejkeÀl³ee¥®³ee Òe³elveecegUs ûeenkeÀe®³ee YeeJeveelcekeÀ efmLeleerle Je Jele&veeJej Peeuesues ie=nerle HeefjCeece.

REBT LesjHeer®³ee Hee³eN³ee Het{erue ÒeceeCes Deensle: (leeefke&ÀkeÀ - YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer®³eeHee³eN³ee)

Hee³ejer 1 cece&¢äer 1 : ³ee Hee³ejerceO³es J³ekeÌleeruee ³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve efoueer peeles keÀer, og:Keo JeefvejeMeepevekeÀ Òemebiee®ee HeefjCeece ne kesÀJeU l³ee ÒemebieecegUs vemetve l³ee ÒemebieeyeÎue®³ee l³ee J³ekeÌleer®³ee efJe®eejebcegUsDeens. Kejblej Òemebieeb®ee HeefjCeece ne l³ee®³ee efJe®eejebcegUs®e peemle ienve yevelees.

A - Adversity C - Consequence

B - Belief

hee³ejer 2 : cece&¢äer 2 - ³ee Hee³ejerceO³es J³ekeÌleeruee ³ee®eer peeCeerJe keÀ©ve efoueer peeles keÀer, og:KeoJee efvejeMeepevekeÀ, Òemebiee®ee keÀeueeJeOeer DeefleMe³e DeuHe Deens Je lees Òemebie mebHeu³eeveblej l³ee ÒemebieecegUs $eeme,og:Ke Jesovee nesle veenerle. Òemebie mebHeu³eeveblej $eeme neslees lees l³ee ÒemebieeyeÎue l³eeb®³ee DeeHeu³ee efJe®eejebcegUs,celeebcegUs, keÀuHeveebcegUs Jee OeejCeebcegUs.

A B C

Òemebie mebHelees OeejCee le³eej nesleele HeefjCeecee®eer

DeuHe keÀeueeJeOeer. leMee®e jenleele, ienvelee

Jee{le peeleele. Jee{les.

Hee³ejer 3 cece&¢äer 3 - ³ee Hee³ejerceO³es J³ekeÌleeruee mJele:®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³eeyeÎue efJe®eej keÀjeJe³eemeueeJetve J³ekeÌleerceO³es mJele:®es efJe®eej ³eesi³e keÀer De³eesi³e, mekeÀejelcekeÀ keÀer vekeÀejelcekeÀ, ceole keÀjCeejs keÀerDeOeesieleerkeÀ[s vesCeejs efmLej keÀjCeejs keÀer DeefmLej keÀjCeejs Deensle ns He[leeUeJe³eeme ueeJeues peeles. DeeHeuesefJe®eej ns lekeÀe&efOeeq<þle Deensle keÀer Deleeefke&ÀkeÀ Deensle. DeeHeues efJe®eej ueJeef®ekeÀ yeoueCeejs keÀer ¢{ Deensle ?les ceuee $eeme osCeejs Deensle keÀer ceuee Òeieleer®³ee ceeiee&keÀ[s vesCeejs Deensle ³ee®ee efJe®eej J³ekeÌleer keÀjles Je l³eeefJe®eejebvee Devegme©ve J³ekeÌleer DeeHeu³ee efJe®eejele HeefjJele&ve Ie[Jeles. ³ee HeefjJele&veecegUs J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀefJekeÀemeeme ceole nesles Je l³ee®³ee Jele&veele mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece neslees. J³ekeÌleer®³ee YeeJeYeeJeveeb®eer Je Jele&CegkeÀer®eerpe[CeIe[ l³ee®³ee efJe®eej Òeef¬eÀ³esJej DeJeuebyetve Demeles Je ner efJe®eej Òeef¬eÀ³ee l³ee®³ee Meeues³e peerJeveeHeemetve®e

A

BC

329

le³eej nesT ueeieles. J³ekeÌleeruee l³ee®³ee MeeUsletve Iejeletve Je Heefjmejeletve efceUCeejs DevegYeJe, l³eeb®³ee ceveeJejnesCeejs mebmkeÀej Je l³ee®³ee Jele&CegkeÀeruee Flejebveer efouesuee Òeeflemeeo ³eeJej l³ee®eer mJele:®eer Òeeflecee, mJele:yeÎue®esJe FlejebyeÎue®es efJe®eej Je HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeC³ee®eer #ecelee le³eej nesle Demeles. cnCetve efJe®eejÒeef¬eÀ³esueeDevev³e meeOeejCe cenÊJe Deens. Thinking about your own thinking MetacognitionefJe®eej Òeef¬eÀ³esyeÎue efJe®eej keÀjCes ns keÀewMeu³e pej efJeÐeeL³ee¥le efJekeÀefmele kesÀues lej efJeÐeeLeea DeeHeues mJele:®esefJe®eej leHeemetve Heent MekesÀue. ³eesi³e efJe®eejeb®eer Jele&CegkeÀer®eer efveJe[ keÀjCes Je De³eesi³e DeHee³ekeÀejkeÀ efJe®eejkeÀe{tve ìekeÀCes ner ef¬eÀ³ee REBT LesjHeer efMekeÀefJeles.

ceeie&oMe&keÀe®eer YetefcekeÀe :

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&vee®³ee #es$eele ³ee He×leerves GHe®eej keÀjleevee ceeie&oMe&keÀe®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀejJeeoerDemeles. GHe®eejkeÀlee& ûeenkeÀeuee DeeJneve osTve, Ye[keÀJetve, l³ee®³ee Deleeefke&ÀkeÀ efJe®eejHe×leerJej nuueekeÀjlees. GHe®eejkeÀl³ee¥®eer YetefcekeÀe ûeenkeÀeuee efJejesOe keÀjC³ee®eer, l³eeuee met®evee keÀjC³ede®eer Je keÀOeer keÀOeerDeeUJeC³ee®eer Demeles. ³ee GHe®eej He×leer®ee GHe³eesie Jew³eeqkeÌlekeÀ lemee®e mecetn mecetHeosMeveele kesÀuee peelees.

DeeHeueer Òeieleer leHeemee:

1. leeefke&ÀkeÀ, YeeJeefvekeÀ, Jele&veefJe<e³ekeÀ GHe®eejHe×leer®eer ie=efnlekesÀ mHeä keÀje.

2. REBT LesDejer ®³ee Hee³eN³ee mHeä keÀje.

10.3 Hes®e Òemebie nmle#esHe leb$e (Crisis Intervention Techniques)

ÒemleeJevee :

mebIe<e& cnCepes YeeJeveeb®ee DeefleG®®e GêskeÀ keÀer pees GÓJeu³eeveblej ceeveefmekeÀ Je MeejerefjkeÀ meceleesueefyeIe[Jetve ìekeÀlees, pees Meeble keÀjCes iejpes®es Demeles. Deleer ceeveefmekeÀ leeCe keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeefCe J³ekeÌleermeHetJe&Jele keÀjC³eemeeþer ³ee ceeveefmekeÀ mebIe<ee&®es efve©HeCe keÀjCes HeÀej DeeJeM³ekeÀ Demeles. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer Je l³ee®esmebIe<e& efJeefJeOe Demeu³eecegUs SkeÀ®e GHee³e meJee&meeþer ueeiet nesle veener. Yeerleer Je DeefleG®®e leeCeecegUs J³ekeÌleerowveboerve J³eJenejeceO³es efJeef#eHle Jele&ve keÀ© ueeielees. J³ekeÌleerme pej Hetjsmee DeeOeej efceUeuee DeeefCe ÒeeslmeenveefceUeues lej lees menpeHeCes ogmeN³eeJej DeJeuebyetve jenC³eeme meg©Jeele keÀjlees. veJeerve mebMeesOeve keÀ©ve JesieJesieÈ³eeHe×leerves ner mecem³ee mees[efJelee ³esles. pej J³ekeÌleerme Hegjsmee DeeOeej efceUeuee veener eEkeÀJee pej lees DeeHeueer iejpeFlejebvee meebieC³eeme ueepele Demesue lej lees Heuee³eveJeeoer neslees DeeefCe Flej yeeyeeR®ee DeeOeej IesTve lees mecem³esHeemetveotj peeT ueeielees.

330

- mebIe<e& ne keÀeueye× Deens ³ee®ee keÀeueeJeOeer SkeÀ les mene DeeþJe[s Demelees l³eeveblej J³ekeÌleer DeeHeesDeeHeHetJe& efmLeleerle ³eslees. leLeeHeer ceveele meejKes ÜbÜ ®eeuet Demesue lej ³ee®ee keÀeueKeb[ Jee{t MekeÀlees.

- megjJeeleeruee Deeuesues Hes®eÒemebie DeeHeCe keÀmes mees[uesues Deensle. ³ee®eer ceenerleer Demeu³eeme DeeHeu³eeveblej³esCeeN³ee Hes®eÒemebie mees[efJeC³eemeeþer l³ee®ee GHe³eesie nesT MekeÀlees. DeeefCe J³ekeÌleer l³ee ¢äerves le³eejerkeÀ© MekeÀles. Hes®eÒemebieekeÀ[s yeIeC³ee®eer, lees l³eecegUs nesCeeN³ee ¢<ì HeefjCeeceeHeemetve J³ekeÌleer mJele:ueeotj þsJet MekeÀles.

Goe. ì^e@ce - ceveeuee yemeuesuee Òe®eb[ DeeIeele.

cetueYetle Hes®eÒemebie nmle#esHee®es leb$e:

Hes®eÒemebie nmle#esHee®es DeveskeÀ Òeefleceeves GHeueyOe Deensle. ³ee meJe&®e ÒeefleceeveebceO³es mecem³es®ee MeesOeJewO³elee efvekeÀejCe ³eeJej Yej efouesuee Deens. efieueerueB[ DeeefCe pescme ³eeb®es mene Hee³eN³eeb®es Òeefleceeve DeefOekeÀGHe³egkeÌle Deens. l³ee mene Hee³eN³ee Keeueerue ÒeceeCes.

1. mecem³ee mHeä keÀjCes (Define the problem)

2. DemleerlJee®³ee megj#elesles®eer Kee$eer (Ensuring sarvival safety)

3. DeeOeej osCes (providing Support)

4. He³ee&³eeb®es Heefj#eCe (Examining Alternetives)

5. ³eespevee le³eej keÀjCes (Making plans)

6. efve<þe mebHeeove keÀjCes (obtaining Commitment)

Hes®e Òemebiee®es efvejekeÀjCe keÀjC³eemeeþer ³ee mene Hee³eN³eeb®ee ®eebieuee JeeHej nesT MekeÀlees. mecegHeosMekeÀeme³ee mene Hee³eN³eeb®eer ceole nesTve efHe[erle J³ekeÌleer®³ee Hes®e Òemebiee®es efvejekeÀjCe keÀjC³eeme KegHe GHe³eesie nesTMekeÀlees. DeLee&le®e Òel³eskeÀ JesUer ³ee mene Hee³eN³ee GHe³eesieer He[leerue®e Demes veener. Hejbleg lejerner mecegHeosMekeÀemeHeg{erue ³eespevee keÀMeer DeeKeeJeer ³eemeeþer ³ee mene Hee³eN³eeb®ee KegHe GHe³eesie neslees. Òel³e#e efHe[erle J³ekeÌleerMeermebYee<eCe keÀjleebvee ³ee mene Hee³eN³eeb®ee GHe³eesie kesÀu³eeme l³ee®ee KegHe HeÀe³eoe nesT MekeÀlees.

hee³ejer 1 mecem³ee mHeä keÀjCes : meJe& ÒeLece DeeHeu³ee mecegHeosMee®³ee ¢äerkeÀesveeletve mecem³eevescekeÀer keÀe³e Deens ns mecepeeJetve IesCes cenÊJee®es þjles. DeveskeÀ ÒekeÀej®es Hes®eÒemebie nmle#esHeleb$e GHeueyOeDeensle. ns meJe&®e leb$e ceve-ceeskeÀUs keÀjCes, YeeJevee J³ekeÌle keÀjCes ³eeJej Yej osleele l³ee®e yejesyej mecegHeosM³eJe mecegHeosMekeÀ ³eebce®³eeleerue mebyebOe ¢{keÀjC³eemeeþer ³ee leb$ee®ee GHe³eesie neslees. l³eecegUs mecegHeosM³eeme ceolekeÀjleevee mecegHeosMekeÀ mJeeJeuebyeve peyeeyeoejer®eer peeCeerJe DeeefCe mJe³eb ceeie&oMe&ve ³eebvee Òeeslmeenve osleele.

mecem³ee mHeä keÀjC³eemeeþer Keeueerue leerve leb$e JeeHejlee ³esleerue.

1. cegkeÌle ÒeMve DeeefCe efJeOeeves (Open ended Questions and statement)

2. Òeefle¬eÀer³ee ve oslee SsketÀve IesCes. (Passive Keastining)

3.Òeefle¬eÀer³ee osle osle SsketÀve IesCes (Active leasting)

331

cegkeÌle ÒeMve DeeefCe efJeOeeves ³eecegUs mecegHeosM³e DeeHeu³ee YeeJevee efJe®eej DeeefCe Jele&ve ³ee yeÎue cegkeÌleHeCesyeesuelees meJe&meeOeejCeHeCes cegkeÌle ÒeMve ns keÀmes ? keÀe³e ? efkeÀefle ? ³ee Meyoebveer meg© nesleele DeeefCe efJeOeeves l³eemeboYee&leerue DeefOekeÀ®eer ceeefnleer efceUJeleele pemes keÀer `ceuee l³ee yeÎue meebie ? keÀe ? ne Meyo JeeHe©veMekeÌ³elees ÒeMve efJe®ee© ve³es keÀejCe l³eecegUs meebieCeeN³eeceO³es DeHejeOeerHeCee®eer YeeJevee efvecee&Ce nesT MekeÀles.

Òeefle GÊej ve oslee SsketÀve IesCes cnCepes nsletHetJe&keÀ Meeblelee þsJeCes. l³eecegUs meebieCeeN³eeuee DeeHeu³eeYeeJevee efJe®eej ³eebvee Meyoye× keÀjC³eeme JesU efceUlees. Hejbleg lees ns meebiele Demeleevee mecegHeosMekeÀeves l³ee®³eekeÀ[sHetCe& ue#e osCes iejpes®es Deens Je Òeeflemeeo ne DeeHeu³ee neJeYeeJeeletve ÐeeJe³ee®ee Deens. Hejbleg les pej MekeÌ³e vemesuelej nb ! yej, Heg{s ! Demes Meyo JeeHe©ve DeeHeCe l³ee®³ee meebieC³eeme HetCe& HeCes Òeefleoeme osle Deensle. DemespeeCeJetve ÐeeJes. Hejbleg pej l³eeme ³ee Meebleles®ee $eeme nesle Demesue lej DeeHeCe ieHHe keÀe Deenesle DeeHeCe cegkeÀeìHeCeskeÀe SskeÀle Deenesle ³ee®es meyeU keÀejCe ÐeeJes. meceesjemeceesj mebYee<eCe keÀjle Demeleebvee ve yeesueleener mebYee<eCeemeÒeeflemeeo osC³ee®es DeveskeÀ leb$e Deensle pemes keÀer MeejerefjkeÀ Òeeflemeeo, ³eele ceeve nueefJeCes, [esÈ³eele yeIeCes,eqmcele nem³e keÀjCes, iebYeerj Peeu³ee®es oeKeJeCes, Heg{s PegkeÀCes F.

SskeÀleevee Òeeflemeeo osCes Lees[s efpekeÀjer®es keÀece Deens keÀejCe legcneme ceev³e vemeuesu³ee ieesäer legcneueeSsketÀve I³eeJ³ee ueeieleele. Òeeflemeeo osle osle SskeÀCes cnCepes mecegHeosM³ee®ee YeeJevee mecepetve IesCes DeeefCe l³eeJejÒeefle¬eÀer³ee osCes. Òeefle GÊej osleebvee DeeHeu³ee celee Hes#ee l³ee®eer celes DeefOekeÀ cenÊJee®eer Deens ns mecepetve I³eeJesl³eeuee keÀe³e Jeeìsue ns DeefOekeÀ cenÊJee®es Demeles, keÀejCe legcner SkeÀe J³ekeÌleerMeer yeesuele Deenele, DeejMeemeceesjveJns ns ue#eele þsJeCes. ÒeefleGÊej osleebvee ns ue#eele þsJeues Heeefnpes keÀer DeeHeCe l³eeb®³ee YeeJeveeb®ee DeveeojkeÀjCeej veener DeeefCe l³ee®es Ke®®eerkeÀjCe nesCeej veener ³ee®eer keÀeUpeer melele I³eeJeer ueeieles.

Hee³ejer 2 : DeefmlelJee®³ee megj#eles®eer K³eeleer : (Ensuring sarvior safety)

mecegHeosM³eeme megjef#eleles®eer nceer osC³eemeeþer l³ee®eer YeeJeefvekeÀ pe[CeIe[Ce mecepegve IesCes cenÊJee®esþjles DeeefCe ns peeCetve IesC³eemeeþer ye× ÒeMve DeeefCe mJele:®eer efJeOeeves ns leb$e GHe³eesieer He[les.

³ee ÒeMveeb®ee GHe³eesie De®etkeÀ ceeefnleer keÀe{C³eemeeþer neslees. peueo cetu³eceeHeveemeeþer ³ee®ee HeÀe³eoeneslees Je l³eeJej ke=Àleer keÀjC³eemeeþer ³ee®ee HeÀe³eoe neslees. ³eeleerue ÒeMve meJe&meeOeejCeHeCes Demes Demeleele keÀer -

1. DeeHeCe ³ee®³eeMeer mencele Deenele keÀe ?

2. ³ee®ee DeLe& Demee keÀer DeeHeCeeme Deelcenl³ee keÀjeJeerMeer Jeeìles ?

mJele:®eer efJeOeeves cnCepes peer efJeOeeves ceer ³ee MeyoeHeemetve meg© nesleele DeeefCe ³ee efJeOeeveebcegUs vescekeÀermecem³ee keÀe³e Deens ns mecepeles l³eecegUs l³eeb®³ee YeeJevee DeeefCe efJe®eej DeeHeCeeme mecepeleele. Hejbleg ³ee ÒekeÀej®eerefJeOeeves peHetve JeeHeje³euee nJeerle keÀejCe ³ee mecegHeosMevee®es Òe³eespeve mecegHeosM³ee®eer mecem³ee peeCetve IesCes nsDemeles. mecegHeosMekeÀeme keÀe³e Jeeìles ns veener. ceer.... ner efJeOeeves yeN³ee®e JesUe keÀener efJeefMeä efþkeÀeCeer FpeekeÀ©ve I³eeJeermeer Jeeìle Demesue lej legcneuee l³ee®³ee mecem³ee®eer ®eebieueer keÀuHevee ³esF&ue DeeefCe l³ee mecem³eemees[efJeC³eeme GHee³e³eespevee keÀjlee ³esleerue. Goe.

mecegHeosM³e - Deelee ceer ns HeÀej keÀeU menve keÀ© MekeÀle veener. ceer l³eeuee þej ceejCeej , DeeF&MeHeLe, ceer l³eeuee þej ceejCeej Deens.

mecegHeosMekeÀ - ceer legce®ee jeie mecepet MekeÀlees HeCe ceuee Jeeìleb ne l³eeJej®ee ®eebieuee GHee³e veener.

332

þerkeÀ Deens DeeHeCe ³eeJej veblej yeesuet Deelee ceuee Demeb meebiee...

Hee³ejer 3 DeeOeej osCes (Providing support):

DeeOeej osCes ner leermejer Hee³ejer Deens. meceueeRieer (Hegª<e mecegHeosMekeÀ Je Hegª<e mecegHeosM³e efkebÀJee m$eermecegHeosMekeÀ Je m$eer mecegHeosM³e) ns ®eebieuee DeeOeej osT MekeÀleele. DeeOeej osCes cnCepes mecegHeosM³ee®³eeceveele Demee efJeéeeme efvecee&Ce keÀjCes keÀer l³eeme pes nJes Deens les meJe& mecegHeosMekeÀeme ceeefnleer Deens, cnCepes®emecegHeosM³eeme Deens l³ee HeefjefmLeleerle eqmJekeÀejCes ns meJe& mecegHeosMekeÀe®³ee ÒeJe=ÊeerJej DeJeuebyetve Demeleb. lesHeg{erue ÒeceeCes -

SkeÀefveÿlee - mebYee<eCe keÀjerle Demeleebvee SkeÀefveÿ Demeues Heeefnpes cnCepes®e oebYeerkeÀHeCee vekeÀeskeÀenerner efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀje³euee vekeÀes. lees pes meebielees les mebHetCe&HeCes SsketÀve IesCes. (pejer l³ee®es efJe®eejvekeÀejelcekeÀ Demeleerue lejerner)

eqmJekeÀejCes - mJeerkeÀejCes cnCepes meceesj®³ee J³ekeÌleeruee l³ee®³ee iegCeoes<ee®ee efJe®eej ve keÀjlee meebYeeUtveIesCes. ceie l³ee ceO³es keÀener oes<e Demeesle eEkeÀJee keÀener mecem³ee Demeesle eEkeÀJee keÀener Þe×e efkebÀJee keÀener DebOeÞe×eDemeesle. Lees[keÌ³eele eqmJekeÀejCes cnCepes ceeCegmekeÀer ³ee leÊJeeuee cenÊJe osCes. cnCepes®e DeeHeu³ee iejpeeyeepetuee þsJetve FlejebkeÀ[tve keÀenerner DeHes#ee ve keÀjCes DeeefCe Flejebvee ceeCetme cnCetve JeeieefJeCes nes³e. Òel³e#eelemecegHeosMeve keÀjerle Demeleebvee Demes ue#eele ³esT MekeÀles keÀer (DeMeeruee®es) mecegHeosM³ee®es Dee®eej efJe®eej nsmecegHeosMekeÀe®³ee Dee®eej efJe®eejebMeer KegHe efYeVe Deensle Je mecegHeosM³e mecegHeosMekeÀeuee DeeJneve keÀ© HeenleesDeens. DeMee HeefjefmLeleerlener mecegHeosMekeÀeves l³eeme mJeerkeÀeje³eeme nJes. keÀejCe l³ee®es Jele&ve meJe& meeceev³evemeles.

Hee³ejer 4 efJeefJeOe He³ee&³eeb®es Heefj#eCe (Examining Alternatives):

mecegHeosM³e Hes®eÒemebieele Demeu³eecegUs Flej He³ee&³e GHeueyOe Demegvener ogue&#e keÀjlees l³ee®e JesUer ³eeefJeefJeOe He³ee&³eeb®ee JeeHej mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer keÀjC³eele ³esF&ue keÀe³e ³ee®ee efJe®eej mecegHeosMekeÀeves keÀjeJe³ee®eeDemelees DeeefCe meeHe[uesu³ee He³ee&³eeb®³ee met®evee mecegHeosMeve keÀjerle Demeleebvee mecegHeosM³eeme ÐeeJeer ns Flejñeesle oesve ÒekeÀej®es Demeleele SkeÀ meeceeefpekeÀ ñeesle Je oesve Jew³eeqkeÌlekeÀ ñeesle.

meeceeefpekeÀ ñeesle cnCepes meceepeeleerue Flej J³ekeÌleer keÀer p³ee mecegHeosM³eeme yeje keÀjC³eemeeþer GHe³eesieerþ© MekeÀleele DeeefCe Jew³ekeÌleerkeÀ ñeesle cnCepes l³ee J³ekeÌleerle Demeuesueer iegCeJeÊee, keÀewMeu³e DeeefCe HeefjefmLeleer³eñeesle nes³e keÀer p³ee®ee GHe³eesie keÀ©ve meO³ee®eer mecem³ee mees[efJelee ³esF&ue. meeceeefpekeÀ ñeesle JeeHe©ve kesÀuesueerGHee³e³eespevee oerIe&keÀeueerve Demeles. ³eeceO³es YeeJeefvekeÀ DeeOeej, J³eeJeneefjkeÀ ceole MeejerefjkeÀ megjef#elelee ³ee®eemeceeJesMe neslees. ner ceole kegÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer efce$eHejerJeej DeeefCe YeesJeleeue®es ueeskeÀ ³eeb®es keÀ[tve Ieslee ³esles.ueQefiekeÀ Del³ee®eejeleerue yeUeR®³ee meboYee&le veJeerve efce$e-cew$eerCeer pees[Ces ne SkeÀ ®eebieuee GHee³e nesT MekeÀlees.keÀejCe pegves efce$e-cew$eerCeer DeMee HeefjefmLeleer®ee efMekeÀej Peeuesu³ee J³ekeÌleervee mecepetve ve Ieslee ìeUleele. l³eecegUs35ìkeÌkesÀ ðeer³ee l³eeb®³eeJej Peeuesu³ee ueQieerkeÀ Del³ee®eeje mebyebOeele kegÀCeeeMeerner yeesuele veener. DeeefCe 74ìkeÌkesÀ eqðe³eeb®ee Demee DevegYeJe Deens keÀer eflejebvee Goe. Heesefueme, meeceeefpekeÀ mebmLee, efce$e-cew$eerCeer ³eebvee nerieesä meebietve keÀener®e GHe³eesie nesle veener. keÀener ÒekeÀjCeebceO³es ðeer³eeb®³ee kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer l³eebvee®e oes<eerceeveleele DeeefCe l³eecegUs l³eeb®eer YeeJeveerkeÀ MeejerefjkeÀ íUJeCetkeÀ nesles Demes SkeÀe meJex#eCeeÜejs efveoMe&veemeDeeues Deens. DeMee HeefjefmLeleer ceO³es efHe[erle J³ekeÌleer®³ee kegÀìtbyeeleerue J³ekeÌleeRvee ÒeefMeef#ele keÀ©ve efHe[erle J³ekeÌleerueeDeeOeej osC³eeme Yeeie Hee[lee ³esles.

333

Jew³ekeÌleerkeÀ ñeesleeceO³es Òel³eskeÀ J³ekeÌleerceO³es keÀenervee keÀener iegCeJeÊee keÀeRJee #ecelee ¿ee Demeleele®e keÀerp³eecegUs DeMee HejermLeerleerletve leeruee yeensj keÀe{C³eeme l³ee®eer ceole nesT MekeÀles. pemes keÀer íbo, efueKeeCe,Jee®eve, J³ee³eece, keÀjceCegkeÀ, KesU F.

Flej ñeesleebceO³es keÀece MeesOeCes keÀece keÀjCes ®eebieues Deejesi³e ³eeb®ee meceeJesMe keÀjlee ³esF&ue. DeMeeJ³ekeÌleerme ³ee meboYee&le keÀe³e& keÀjCeeN³ee meeceeefpekeÀ mebmLes®ee ³eesi³e HeÊee osCes, HeÀesve veb. osCes, ceole efceUJetveosCes F. mecegHeosMekeÀe®es®e keÀle&J³e þjles.

Hee³ejer 5 : ³eespevee yeveefJeCes (Making plans):

ner Hee³ejer ®eewL³ee Hee³ejerJej DeJeuebyetve Deens. efHe[erle J³ekeÌleer®³ee kegÀìgbyeeleerue DeeefCe meYeesJeleeue®³eeJ³ekeÌleer®es mecetHeosMeve kesÀu³eeveblej efJeefMeä ÒekeÀej®eer ke=Àleer keÀjC³eemeeþer ³eespevee le³eej keÀjeJeer ueeieles. ³ee³eespevesceO³es efJeefMeä ûegHe MeesOetve keÀe{Ces keÀer pees efHe[erle J³ekeÌleervee meeJejC³eemeeþer ceole keÀjsve lemes®e DeMeeFlej kesÀmesme MeesOetve keÀe{Ces Je l³ee®ee DeY³eeme keÀjCes ceevemeMeeðe%ee®eer iejpe Demesue lej l³ee®³ee keÀ[tveGHe®eej keÀ©ve IesCes ner ³eespevee yeveefJeleebvee efHe[erle J³ekeÌleeruee efJeéeemeele IesCes iejpes®es Demeles keÀejCe ns meJe&keÀener l³ee®³eemeeþer ®eeuet Demeles. Het{erue keÀener ÒeMve ³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ceole keÀ© MekeÀleele.

1. ne He³ee&³e ³eesi³e Deens keÀe³e ?

2. ³ee He³ee&³eecegUs efHe[erle J³ekeÌleer®ee efJekeÀeme nesF&ue keÀe³e ?

3. ne He³ee&³e J³ekeÌleer®eer mebmke=Àleer DeeefCe cetu³e ³eebvee yeeOee lej DeeCeCeej veener vee ?

4. meJee&le Deieesoj keÀe³e keÀje³euee nJes ? F.

Hee³ejer 6 - efveÿe mebHeeove keÀjCes (obtaining a commitment):

efveÿe mebHeeove keÀjCes ns DeefleMe³e meeOes Je meesHes Deens. meJe& ieesäeR®eer MeneefveMee kesÀu³eeveblej efHe[erleJ³ekeÌleerme efJeéeeme Ðee³e®ee Deens keÀer legPeer mecem³ee mecepeuesueer Deens DeeefCe DeeHeCe l³eeJej ne GHee³e keÀjCeejDeenesle. ner ³eespevee meeOeer meesHeer mejU DemeeJeer efpe®³eecegUs Hetve&Yesì eEkeÀJee ceeieesJee Iesleuee peeJee DeeefCe efJeefMeäJesUsle leer ³eespevee mebHeeJeer.

Lees[keÌ³eele, Hes®eÒemebie ns KeebÐeeJej [eskesÀ þsJetve j[C³eeHes#ee efYeVe Deens. DeveskeÀ efHe[erle J³ekeÌleeRvee

³ee®ee HeÀe³eoe Peeuee Deens. ®eeue&me ef[keÀve Demes cnCelees keÀer,`` ³ee peieele keÀesCeerner efyevekeÀeceer efkeÀbJee efyevekeÀecee®ee

veener, keÀesCeerner ogmeN³eebJej DeesPes veener.''


1. Hes®e Òemebie nmle#esHee®es cetueYetle leb$e mHeä keÀje.

334

10.4 og:Ke DeeefCe efJe³eesie nmle#esHe keÀe³e&efveleer (Griet and BereavementIntervention strategies)

ÒemleeJevee :

DecesefjkesÀceO³es ojJe<eea oesve keÀjes[ Hee®e ueeKee Hes#ee DeOeerkeÀ ce=l³eg nesleele DeeefCe Hee®e les veT ìkeÌkesÀueeskeÀ DeeHeu³ee keÀìtbyeeleerue peJeU®³ee J³ekeÌleer®ee ce=l³et Peeu³eeveblej J³ekeÌleer Keesue ogKee:le yeg[les Je l³eecegUsl³ee®³ee Òeke=ÀleerJej efJeIeelekeÀ HeefjCeece neslees. SsMeer les veJJeo ìkeÌkesÀ ueeskeÀ keÀesCel³eener lep%eeb®eer ceole ve IesleeDeMee ogKee:letve DeeHeesDeeHe meeJejleele leLeeHeer DeMee ÒemebieecegUs Òeke=ÀleerJej ogjieeceer HejerCeece nesle Demeleele.DeeefCe l³eecegUs Demes meg%e le%eeb®ee meuuee Iesleele. DeMee og:Keeletve yeensj He[C³eemeeþer l³eebvee mecegHeosMekeÀe®eerceole I³eeJeer ueeieles. DeMee HeefjefmLeleerceO³es mecegHeosMekeÀ l³ee®³ee ©iCee®eer J³eJemLeerle leHeemeCeer keÀ©ve og:Keeletveyeensj He[C³eemeeþer l³eeuee ceole keÀjlees. ojjespe®³ee peerJeveeceO³es ce=l³et ne ceeveefmekeÀ leeCe osCeeje MekeÌleerMeeueerIeìkeÀ Deens. l³eecegUs J³ekeÌleer®ee YeeJeveerkeÀ Nneme neslees. peJeU®³ee veelesJeeF&keÀe®ee ce=l³et DeeefCe l³eecegUs nesCeejsvegkeÀmeeve ³ee meeþer Keeueerue leerve meb%ee JeeHejC³eele ³esleele.

- efJe³eesie (Bereavement) cnCepes DeeHeu³ee peJeU®³ee veelesJeeF&keÀe®³ee ce=l³etcegUs nesCeeN³eevegkeÀmeeveeruee efouesueer Òeefle¬eÀer³ee.

- og:Ke (Grief) og:Ke cnCepes YeeJeveerkeÀ Òeefle¬eÀer³ee ³eecegUs Jesovee, ceeveefmekeÀ Ke®®eerkeÀjCe DeeefCeMeejerefjkeÀ Je YeeJeefvekeÀ Jesovee.

- MeeskeÀ (Mourning) cnCepes ceevemeMeeðeer³e Òeef¬eÀ³ee p³ee ceO³es efJe³eesie Peeuesueer J³ekeÌleer ce=l³etHeeJeuesu³eeJ³ekeÌleerMeer leeoec³e HeeJeles.

og:Ke - ns mel³e Deener keÀer ceeCemeeuee peieC³eemeeþer DeVe, nJee, HeeCeer, keÀHe[s DeeefCe Deemeje ³eeb®eerDeeJeM³ekeÀlee ueeieles. ³eeceO³es DeeHeCe veeles mebyebOe ³ee Meyoe®eer Yej Ieeuet³ee keÀejCe peieele keÌJe®eerle®e SKeeoer®eJ³ekeÌleer Demesue keÀer peer Deleer peJeUerkeÀ veeles mebyebOeeMeerJee³e peiet MekesÀue. pesJne DeeHeues cenÊJee®es veeles mebyebOeogjeJeues peeleele eEkeÀJee mebHegäele ³esleele lesJne pees YeeJeveerkeÀ $eeme neslees l³eeuee®e og:Ke Demes cnCeleele. nsmebyebOe mebHegäele ³esC³ee®eer DeveskeÀ keÀejCes Demet MekeÀleele. Goe. ce=l³et, IeìmHeesì, mLeueeblej, ®eesjer F. lesJneDeeHeu³eeuee SKeeÐee®eer keÀeUpeer Demeles DeeefCe lees DeeHeCeeme mees[tve peelees lesJne og:Kee®eer meg©Jeele nesles.peerJeveeceO³es DeveskeÀ J³ekeÌleer DeeHeCeeme mees[tve peeleele Hejbleg Òel³eskeÀe®³ee peeC³eeves DeeHeCeeme og:Ke nesle veener.efkeÀleer og:Ke nesF&ue ns l³ee J³ekeÌleerMeer DeeHeCeeMeer Demeuesues veeles. DeeHeCeeMeer Demeuesues mebyebOe ³eeJej les DeJeuebyetveDemeles. kegÀìgbyeeleerue J³ekeÌleer, peerJevemeeLeer, Deleer cenÊJee®eer J³ekeÌleer DeeefCe efce$e ³eeb®³eeMeer DeeHeues veeles mebyebOeKetHe peJeU®es Je Òescee®es Demeleele. DeeefCe DeMee J³ekeÌleer®³ee peeC³eeves nesCeejs og:Ke DeefOekeÀ Demeles. lemes®e p³eeIejeceO³es DeeHeCe uenevee®es ceesþs Peeuees, KegHe cenÊJee®eer Jemlet pemes keÀer ÒesceHe$e, DeeHeCeeme efÒe³e J³ekeÌleerveerefouesueer Jemlet njJeu³eeme DeeHeCeeme og:Ke nesles.

Lees[keÌ³eele SKeeoer iees<ì njJeu³eeme l³eeveblej DeeHeCe efouesueer Òeefleef¬eÀ³ee Demeles. ceeveefmekeÀ Òeefleef¬eÀ³esceO³esjeie, DeHejeOeerHeCee®eer YeeJevee, keÀeUpeer, veejepeer DeeefCe efvejeMee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. MeejerefjkeÀ Òeefleef¬eÀ³eebceO³esPeesHe ve ueeieC³ee®eer mecem³ee, ÒeJe=Êeerle HeÀjkeÀ He[Ces eEkeÀJee DeepeejHeCe ³eeb®ee meceeJesMe neslees. meeceeefpekeÀÒeefleef¬eÀ³eebceO³es kegÀìgbyeeleerue Flej J³ekeÌleeR®eer keÀeUpeer ve IesCes, efce$eebvee ìeUCes DeeefCe keÀeceeJej efJeHejerle HeefjCeece³eeb®ee meceeJesMe neslees.

335

efJe³eesie cnCepes SKeeoer J³ekeÌleer eEkeÀJee Jemlet ieceeJeu³eeveblej ³esCeeje keÀeU p³ee ceO³es og:Ke DevegYeJeuespeeles DeeefCe MeeskeÀ kesÀuee peelees lees keÀeueKeb[ efJe³eesie efkeÀleer keÀeU jenerue ns ce=le HeeJeuesu³ee J³ekeÌleer eEkeÀJeenjJeuesueer Jemlet DeeHeCeeme efkeÀleer efÒe³e nesleer ³eeJej DeJeuebyetve Demeles Je l³eeveblej efkeÀleer keÀeU iesuee Deens.³ee®eener mebyebIe efJe³eesieeMeer Deens. efJe³eesie ³ee®ee DeLe& efJeefJeOe J³ekeÌleeRveer efJeefJeOe ÒekeÀejs ueeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀueeDeens Hejblet efJe³eesie cnCepes og:Kee®ee®e SkeÀ GHeÒekeÀej Deens.

og:Ke DeeefCe efJe³eesieemeeþer mecegHeosMeve :-

og:Keeletve yeensj He[C³eemeeþer ueeskeÀ JesieJesieUs ceeie& MeesOeleele keÀener ceeie& ®eebieues lej keÀener ceeie& JeeF&ìDemeleele. JeeF&ì ceeiee&ceO³es oe© efHeCes, ceWot yeOeerj keÀjC³eemeeþer [^ipe IesCes ³eeb®ee meceeJesMe ¿ee ÒekeÀejeb®eeDeJeuebye kesÀu³eecegUs og:Ke efJemejues peele lej veener®e Hejblet veMes®eer meJe³e ueeieles. J³ekeÌleer J³emeveer yeveles DeeefCel³ee®es otjieeceer HeefjCeece nesleele. keÀener [ipecegUs ceWotJej efJeIeelekeÀ HeefjCeece nesTve J³ekeÌleer efvejeMes®³ee KeeF&leueesìueer peeles. SkeÀekeÀer HeCee®eer YeeJevee, efvejeMeeJeeo DeeefCe keÀOeer keÀOeer Deelcenl³es®es efJe®eej ceveele ³esleele.DeukeÀesnesue ceO³es Debceueer HeoeLe& efcemeUtve keÀenerpeCe l³ee®es mesJeve keÀjleele. Hejbleg les DeefleMe³e efpeJeIesCes Deens.og:Kee®³ee keÀeUeceO³es DeukeÀesnesue eEkeÀJee Debceueer HeoeLe& I³ee³e®es Demeleerue lej les JewÐekeÀer³e meuu³eeves þjefJeCesefnlekeÀejkeÀ þjles.

og:Ke efJemejC³eemeeþer eEkeÀJee MeeskeÀ keÀceer keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ ®eebieu³ee ceeiee¥®ee DeJeuebye keÀjlee ³eslees.lees ceeie& Heg{erue ÒeceeCes Deensle. ³eeuee®e DeeHeCe og:Ke DeeefCe MeeskeÀ nmle#esHe keÀe³e&efveleer mebyeesOeues peeles.

1) efueKeeCe keÀjCes :

(Journalising) og:Kee®³ee keÀeUeceO³es DeveskeÀ ueeskeÀ DeeHeu³ee YeeJevee, efJe®eej efuenerleele l³eecegUsl³eebvee yejs Jeeìles. keÀener peCe lej ce=le HeeJeuesu³ee J³ekeÌleeruee®e He$e efuenerleele. ¿ee ceeiee&®ee ®eebieuee HeÀe³eoenesT MekeÀlees. keÀejCe yeN³ee®eJesUe og:Ke Peeuesueer J³ekeÌleer DeeHeu³ee YeeJevee cegkeÌleHeCes FlejebpeJeU ceeb[t MekeÀleveenerle. l³eecegUs Flej YeeJeefvekeÀ mecem³esHeemetve leer®eer DeeHeesDeeHe megìkeÀe nesles.

2) peJeU®³ee J³ekeÌleerMeer ieHHee ieesäer keÀjCes :

(Talking with an Intimate) keÀener ueeskeÀebvee ce=le J³ekeÌleer yeÎue l³eebvee pes Jeeìles les eEkeÀJeeleer®³ee DeeþJeCeeryeÎue efce$e cew$eerCeerMeer eEkeÀJee kegÀìgbyeeleerue Flej J³ekeÌleerMeer ieHHee ieesäer keÀjCes yejs Jeeìles DeeefCel³eeletve l³eebvee Deejece efceUlees.

3) J³eeJemeeef³ekeÀ lep%ee®eer ceole IesCes (Geting professional help):

keÀener J³ekeÌleer efce$e-cew$eerCeer veelesJeeF&keÀ ³eeb®³eeMeer yeesueCes ìeUleele keÀejCe l³eebvee Jeeìles keÀer lesnerog:Keele Deensle Je l³eebvee $eeme osCes yejesyej veener cnCetve DeMee J³ekeÌleer J³eeJemeeef³ekeÀ lep%e ceeie&oMe&keÀe®eerceole Iesleele DeeefCe l³ee®³eeMeer yeesueCes Hemeble keÀjleele. ³ee ceevemeMeeðeer³e nmle#esHe He×leer ceO³es lep%e l³ee®³eejesi³eeuee Òeeslmeeefnle keÀjlees. l³ee®e yejesyej l³ee®³ee YeeJeveeb®eer keÀoj keÀ©ve lees meebiesue les SsketÀve Ieslees l³eecegUsjesi³ee®³ee ceveeceO³es DeeMeeJeeo efvecee&Ce keÀjlees. l³ee®ee DeelceefJeéeeme Jee{lees Hejblet nUt nUt meeceev³e neslees.

4. O³eeve - OeejCee - (Medication):

lep%e J³eeJemeeef³ekeÀ ogKeele Demeuesu³ee jesi³eele eE®eleecegkeÌle keÀjCeejs O³eeve OeejCee keÀjC³ee®ee meuueeosleele. keÀener Deew<eOes JewÐeefkeÀ³e meuu³eeves Iesleu³eeme Deleer og:Ke efJemejC³eeme l³ee®ee HeÀe³eoe neslees. HejblegmebHetCe&HeCes Deew<eOeeJej DeJeuebyetve jenCes ns HetCe&HeCes ®egkeÀer®es Deens. ner Deew<eOes leelHegjlee GHee³e Deensle. keÀe³ecemJe©Heer veener.

336

5. menkeÀejer ieì le³eej keÀjCes (Support groups) :

p³eebvee efce$e cew$eerCeer, veelesJeeF&keÀ kegÀìtbyeeleerue J³ekeÌleer eEkeÀJee lep%eebyejesyej yeesueCes Hemeble vemeles. lesFbìjvesìJej DeeHeuee mJele:®ee menkeÀejer ieì le³eej keÀ© MekeÀleele. DeveskeÀ ueeskeÀebvee ³eeceO³es efJeMes<e DeeJe[Demeles. l³eecegUs og:Ke keÀceer nesC³eeme ceole nesles.

6. mJele:®³ee Mejerje®eer ®eebieueer keÀeUpeer IesCes.(Good physical Self care):

og:Kee®³ee keÀeUele mJele:®³ee Mejerje®eer ®eebieueer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes. HegjsMeer PeesHe IesCes, J³eJeefmLeleDeenej IesCes DeeefCe efve³eceerle J³ee³eece keÀjCes ns ¿ee keÀeUele DeeJeM³ekeÀ Demeles. l³eecegUs YeeJeefvekeÀ Hes®eÒemebieeletvepeele Demesue lej l³eeb®eer MeejerefjkeÀ efmLeleer ®eebieueer jenle veener. lej leer {emeUles/KeeueJeles Je l³ee®ee nerHeefjCeece ceeveefmekeÀlesJej neslees.

7. meceepeefYecegKe DeeefCe keÀe³e&jle DemeCes (keep Active and sociela):

og:KeeceO³es Demeleebvee DeveskeÀ ueeskeÀ veeles mebyebOe Je keÀeceOeÐeeceO³es ue#e osle veenerle. Hejblet Jemletle:mJele:uee keÀesCel³ee vee keÀesCel³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ee&le De[ketÀve IesCes ne og:Ke efJemejC³ee®ee ®eebieuee GHee³e Deens.

8. DeleercenÊJee®es efveCe&³e IesCes ìeUCes (Putting off Major Decisions) :

og:Kee®ee Òemebie Dees{eJeu³eeme l³ee keÀeUele peerJeveeJej HeefjCeece keÀjCeejs Deleer cenÊJee®es efveCe&³e IesTve³esle eEkeÀJee les ueebyeCeerJej ìekeÀeJesle. keÀejCe ³ee keÀeUele Iesleuesues efveCe&³e ®egketÀ MekeÀleele.

9. ueJe®eerkeÀHeCee (Be Flexible):

keÀener J³ekeÌleer DeeHeu³ee peerJeveele ®eekeÀesjer ye× Demeleele, og:Kee®³ee JesUer eEkeÀJee Òemebieer l³ee JesUe -He$ekeÀeceO³es Lees[ermeer ueJeef®ekeÀlee DeeCeeJeer ueeieles lej keÀener ueeskeÀ leer DeeCet MekeÀle veener. les melele keÀe³e&ceiveDemeleele. l³eecegUs les DeeHeu³ee YeeJevee J³ekeÌle keÀ© MekeÀle veener. ojespe®³ee JesUeHe$ekeÀeceO³es yeoue Peeuee lejl³eebvee DeHejeOeer Jeeìles lemes Jeeìtve IesC³ee®eer iejpe vemeles.

10. Jee®eve keÀjCes (Reading):

og:Keele Demeleebvee Jee®eve kesÀu³eeme keÀeneRvee yejs Jeeìles. leer HegmlekesÀ keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer DemetMekeÀleele. cnCepes®e Jee®eve keÀesCel³eener He×leer®es Demet MekeÀles pemes, keÀLee- keÀeobyeN³ee, ceemeerkesÀ, OeeceeakeÀ,DeeO³eeeqlcekeÀ F. Lees[keÌ³eele DeeHeu³ee DeeJe[erefveJe[er ÒeceeCes Jee®eve keÀjCes efnlekeÀejkeÀ þjles.

11. ÒeeLe&vee DeeefCe Hegpee Heeþ keÀjCes (Pray & worshiping):

p³ee J³ekeÌleervee OeeceeakeÀ DeeO³eeeqlcekeÀ ÒekeÀej®eer DeeJe[ Demesue lej l³eebveer ÒeeLe&vee HetpeeHeeþ, YepevekeÀerle&veele DeeHeues ceve jceJeeJesle.

og:Kee®³ee, MeeskeÀe®³ee Jesovee Òee®eerve ³egieeHeemetve DeefmlelJeele Deensle. Hejbleg DeefuekeÀ[®³ee HeVeemeJe<ee&ceO³es DeMee og:Keele yeg[euesu³ee J³ekeÌleeR®ee efJe®eej keÀjC³eeme meg©Jeele Peeuesueer Deens. DeveskeÀ mebIeìveeDeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ lep%e ³eebveer DeMee ©iCeeb®³ee meeceeefpekeÀ ceevemeMeeðeer³e DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ iejpee ³eekeÀ[sue#e osC³eeme meg©Jeele kesÀueer Deens. DeMee ©iCeebvee efveefM®ele efkeÀleer HeÀe³eoe neslees ³ee®es HegjeJes oslee ³esle veener.meJee¥vee®e ³ee®ee HeÀe³eoe nesle vemeuee lejer yengleskeÀebvee HeÀe³eoe neslees ³eele efleUcee$e MebkeÀe veener.

337

lep%e DeMee ©iCeebvee YeeJeveerkeÀ ceeveefmekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ mecegHeosMeveele ceevemeMeeðeer³e efMe#eCe osCes,og:KeeyeÎue meebieCes DeMee He×leer®ee JeeHej keÀjlee ³eslees. ³eg.kesÀ.le ®e®e&ceO³es DeMee ÒekeÀej®³ee mesJee GHeueyOeDeensle. p³eeb®eer cegues ce=le HeeJeueer Deensle eEkeÀJee HeUJetve vesuesueer Deensle eEkeÀJee peJeU®³ee kegÀCee®ee lejer KetvePeeuesuee Deens lemes®e keÀener vewmeefie&keÀ DeeHeÊeercegUs mebkeÀì keÀesmeUues Demeu³eeme DeMee J³ekeÌleeRvee mesJee efoueerpeeles. mecegHeosMeveeceO³es ³ee meJe& mesJee keÀewMeu³eÒeeHle lep%eekeÀ[tve efou³ee peeles. ³ee le%eebceO³es Heefj®eejerkeÀe,meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlex, mecegHeosMekeÀ DeeefCe ceevemeMeeðe%e ³eeb®ee meceeJesMe neslees. ns lep%e mecegHeosMekeÀ SkeÀeJ³ekeÌleeruee eEkeÀJee mebHetCe& kegÀìgbyeeuee mecegHeosMeve keÀjleele ³ee mecegHeosMevee®ee GÎsMe Deejesi³ee®³ee mecem³ee efJekeÀesHeemepeeT ve³es ne Demelees. p³ee cegueeb®es DeeF&-Je[erue HeeuekeÀ ce=le HeeJeleele DeMee cegueebvee ceeveefmekeÀ mecegHeosMevee®eeriejpe Demeles. yeN³ee®e FmHeerleUele, oJeeKeev³eele DeeefCe mecegHeosMeve keWÀêeceO³es DeMee mesJee GHeueyOe keÀ©veefou³ee peeleele. pesJne keÀewìgbefyekeÀ meeceeefpekeÀ DeeOeej keÀceer He[lees lesJne DeMee lep%e mecegHeosMekeÀe®eer Del³ebleDeeJeM³ekeÀlee Demeles.


og:Ke DeeefCe MeeskeÀ nmle#esHe keÀe³e&efveleerJej ®e®ee& keÀje

10.5 DeeHelkeÀeueerve/(DeeHeÊeer) J³eJemLeeHeve

ÒemleeJevee : ³egvees®³ee DeekeÀ[sJeejer ÒeceeCes iesu³ee oesve oMekeÀebceO³es peJeUHeeme leerve ueeKe ueeskeÀebveevewmeefie&keÀ DeeHeÊeerceO³es ÒeeCe ieceJeeJes ueeieues Deensle, lej veTMes oMeue#e ueeskeÀebvee PeU yemeueer Deens. lemes®eFlej mepeerJeebvee meg×e ³eele neveer Heesn®euesueer Deensle. pemes peerJe-peblet, Pee[s-Peg[Hes, ÒeeCeer-He#eer, Jeves-pebieues Mesleer-Jee[er, peue-meeþe F. vee PeU yemeuesueer Deensle. efve³eespevee®ee DeYeeJe DeeefCe DeHegN³ee Hee³eeYetlemegefJeOee ³eecegUs ³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®eer leerJe´lee DeefOekeÀ Jee{les. DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveeyejesyej®e DeeefCeyeeCeerJ³eJemLeeHeveeuee (Fcepe&vmeer ce@vespeceWì) meeceesjs peeJeb ueeieleb. SsMeer ìkeÌkesÀ ueeskeÀeb®ee ce=l³et ne@efmHeìueceO³esoeKeue keÀjC³eeHetJeea ³eesi³e keÀeUpeer ve Iesleu³eeves neslees. ÒeeCeer cee$ee®es lej efJe®ee©®e vekeÀe. Jee{leer ueeskeÀmebK³eeIeeF&ieoea®es efvekeÀpeerJeve ³eele vewmeefie&keÀ, ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer DeeHeu³ee jespe®³ee peieC³ee®ee Yeeie yeveu³eeDeensle. l³eecegUs®e DeeHeÊeer DeeefCe DeeCeeryeeCeer®eer J³eJemLeeHevee®eer iejpe peieYejeleerue efJekeÀefmele DeefJekeÀefmelelemes®e efJekeÀmeveMeerue osMeebvee Yeemele Deens.

keÀesCeleerner DeeHeÊeer keÀesCel³eener JesUer ³esT MekeÀles. l³eecegUs DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®eb #es$e ns KetHe ceesþsDeens. SkeÀe®e efJe<e³eeHegjleb les ce³ee&efole veener. ³eeceO³es ogIe&ìvesceO³es peerJevee®ee metj ceeie& ieceeJeuesu³eebvee Oeerj-DeeOeej osC³eemeeþer ceevemeMeeðeer³e mecegHeosMevee®eer meg×e DeeJeM³ekeÀlee Demeles. lemes®e peerJeveeJeM³ekeÀ Jemletb®eeHegjJeþe keÀjCeejs, Deew<eOeesHe®eej keÀjCeejs, jenC³ee®ee, leelHegjlee Deemeje íle GYes keÀjCeejs, DeMee DemebK³eueeskeÀeb®ee menYeeie DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele DeeJeM³ekeÀ Demelees. DeeHeÊeerceOetve meeJeju³eeveblej osKeerue yeje®ekeÀeU DeeHeÊeerûemleebvee efJeefJeOe ÒekeÀejs ceole keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. pemes MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ,meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ F. l³eeceO³es HejmHejeleerue leCeeJe Jee mebIe<ee¥®eb J³eJemLeeHeve, mLeeHel³e DeefYe³ebles Je ³eesi³emejkeÀejer ceole ³eebmeejK³ee yeeyeer ³esleele.

338

DeeHeÊeer - DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®es mJe©He:

iesu³ee keÀener Je<ee&ceO³es Yeejleele DeveskeÀ Yeer<eCe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ³esTve iesu³ee DeeefCe YeefJe<³eele ³esCeejDemeleerue. pemes ueeletj®ee , Yetpe®ee YetkebÀHe, lmegveeceer ³ee meieÈ³eeble Òe®eb[ ÒeceeCeele peerefJele DeeefCe efJeÊeneveerPeeueer. ner neveer keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve cenÊJee®es Deens. ³esCeeje OeeskeÀe DeesUKeCes, mebJesoveMeerueYeeiee®ee DeY³eeme keÀjCes, keÀe³ee&®es meg³eesi³e efJeYeepeve keÀ©ve J³ekeÌleerJeej peyeeyeoejer osCes ns DeeHeÊeer J³eJemLeeHekeÀe®esJewefMeäîe Deens.

DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele cegK³ele: DeeHeÊeer ìeUC³ee®es Òe³elve keÀjCes, DeeHeÊeerceO³es Je DeeHeÊeerveblejkeÀjeJe³ee®eer keÀeces ³eeb®es efjlemej efve³eespeve ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMe Deens.

DeepeHe³e¥le DeveskeÀ vewmeefie&keÀ DeeIeele He=LJeerves meesmeues Deensle. l³ee DeeIeeleebveer He=LJeer Je ceeveJe ³eeb®esDeleesveele vegkeÀmeeve Peeues Deens. vewmeefie&keÀ Demeceleesue yengoe ceeveJee®³ee DeeefLe&keÀ GVeleer®³ee nJ³eemeeHee³eer®eefvecee&Ce neslees. Deefveye¥Oe ³eebef$ekeÀerkeÀjCeecegUs ceesþ-ceesþs keÀejKeeves pes DeefOekeÀ Òeot<eCe keÀjleele. l³eecegUs ceeCemeeueeDeveskeÀ jesieeb®ee meecevee keÀjeJee ueeielees. DeeHeCe yeIelees keÀer DeveskeÀJesUe He=LJeerJej DeeHeÊeer keÀesmeUu³ee lejerpeerJeveÒeJeen DeyeeefOele jefnuee Deens.

efkeÀl³eskeÀ Je<ee¥Heemetve®es pegves ÒeMve Deelee Gûe yeveues Deensle. Jee{l³ee ueeskeÀmebK³es®³ee Jee{l³ee iejpee,l³eecegUs efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee, l³eeb®es mJe©He Del³eble Gûe Peeues Deens. ogmeN³ee cene³eg×eveblej ceeveJeefveefce&leDeeHeÊeerner Jee{u³ee. meeceeefpekeÀ efJe<ecelee, DeeefLe&keÀ efJe<ecelee, JeebefMekeÀ Je Oeeefce&keÀ les{, F. l³eeceO³es meeceev³eceeCetme®e nesjHeUtve efveIelees.

³ee HeefjefmLeleerle DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ner Deepe jeä^e®eer ÒeeLeefcekeÀ iejpe Peeueer Deens. mejkeÀejHes#eeosMeeleerue veeieefjkeÀebvee l³ee®eer iejpe peemle Deens. keÀejCe keÀesCel³eener DeeHeÊeerle veeieefjkeÀ®e nesjHeUtve efveIeleele.³eemeeþer DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeveele veeieefjkeÀeb®ee menYeeie DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHelkeÀeueerve ³eespevee ner keÀesCeleerner efJeefMeä JesU Jee keÀeU DeeHeÊeermeeþer vemeles, lej DeeHeÊeer keÀesCeleernerDemees, keÀOeerner keÀesmeUes, l³eeJesUsme DeeHHeÊeerletve keÀceerle keÀceer neveer DeLeJee vegkeÀmeeve nesC³eemeeþer ner ³eespeveeDeeKeeJeer ueeieles. ner ³eespevee mLeue, JesU, keÀeU, DeeHeÊeerveg©He yeouele þsJeeJeer ueeieles. DeeHeÊeeruee leeW[osC³eemeeþer efme× jenCes eEkeÀJee meceLe&HeCes leeW[ osTve Hegvne GYes jenCes ³eele®e meJe& ³eespeves®es ³eMe Demeles.³eespevee ³eMemJeer nesC³eemeeþer l³eele DeeJeM³ekeÀ les yeoue keÀjeJes ueeieleele. DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHevee®escegK³e met$e®e He³ee&³eeuee He³ee&³e GÊej þsJeCes ns Deens.

DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeve cnCepes Meeðeer³e keÀeìskeÀesjHeCes efvejer#eCeeves Je ceeefnleer®³ee He=LekeÌkeÀjCeevesDeeHeÊeeRvee leeW[ osC³ee®eer #ecelee efceUJeCes Je l³eele JesUesJesUer Jee{ keÀjCes. pemes keÀer, ³eespevee ÒeefleyebOeelcekeÀefveJeejCe Je HegveJe&meve DeeefCe Hegveefve&cee&Ce DeMee Debieeb®ee efJe®eej nesTve l³ee®ee ke=Àleer DeejeKe[e le³eej keÀjCes Je³ee meJee&®es meg$emeb®eueve cnCepes®e l³ee®es J³eJemLeeHeve keÀjCes.

DeeHeÊeer ¿ee vewmeefie&keÀ Je ceeveJeefveefce&le DeMee oesve ÒekeÀej®³ee Demeleele. Keeueerue lekeÌl³eele ³ee oesvenerDeeHeÊeeR®eer keÀener GoenjCes efuene.

339

vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer

³eeleerue keÀener DeeHeleer®es leelkeÀeefueve HeefjCeece lej keÀeneR®es otjieeceer HeefjCeece Demeleele.

Deepe®³ee keÀeUele efkeÀl³eskeÀ ieesäeR®es OeeskesÀ Je J³eeHleer DeesUKelee ³esleele DeeefCe ns OeeskesÀ Je J³eeHleerDeesUKelee ³esleele DeeefCe ns OeeskeÀe ìeUC³eemeeþer eEkeÀJee l³eeb®es efveJeeejCe keÀjC³eemeeþer p³ee ³eespevee DeeKeu³eepeeleele l³eebvee ÒeefleyebOeelcekeÀ ³eespevee cnCeleele. ³eespeves®eer DeeKeCeer keÀjleevee ÒeefleyebOeelcekeÀ ³eespevee DeeKetveOeeskeÌ³ee®eer HeeleUer keÀceer jeKeCes, DeLeJee Hemejuesu³ee OeeskeÌ³eebJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes cenÊJee®es Demeles.

Goe. Jeerpe efveefce&leer, HeeCeerHegjJeþe ³ee meeþer yeebOeuesueer OejCes l³eeHeemetve nesT MekeÀCeeN³ee vegkeÀmeeveeb®eeOeeskeÀe Jee{le®e peelees. HeeC³ee®³ee oeyeecegUs OejCeerkebÀHe, OejCeHegÀìer, Jeves Je Mesleer HeeC³eeKeeueer peeCes F. ³eebletvemLeueebleefjleeb®es ÒeMve GÓJeleele. ns ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e³eespevee J³eJeefmLele ve DeeKeu³eecegUs Ie[t MekeÀles.

vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®es efJecees®eve keÀjC³eemeeþer Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeueceÊes®es lemes®e efvejefvejeÈ³ee Jeml³eeb®es mLeueeblejOeeskeÀeoe³ekeÀ Heefjmejeletve megjef#ele mLeUer keÀjCes. DeLe& keÀejCeeuee cepeyetle Hee³eeJej GYes keÀjCes, meeceeefpekeÀmebj®eves®ee Hee³ee cepeyetle keÀjCes DeeHeÊeer meppelesmeeþer Òe³elve keÀjCes.

ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer - ceeveJe efveefce&leer DeeHeÊeer®es DeeHeCeeme {esyeU ceeveeves oesve Meer<e&keÀeKeeueerJeieeakeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.

De. onMeleJeeo (Terrorism)

ye. meeceeefpekeÀ eEnmee®eej (Social violence / Riots)

De) onMeleJeeo (Terrorism):

peieele YeejleeÒeceeCes®e Deepe peJeUHeeme meieUs®e osMe onMeleJeeoeves ûeemeues Deensle. keÀejCe iesueerDeveskeÀ Je<ex onMeleJeeoeves ûeemeues Deensle. keÀejCe iesueer DeveskeÀ Je<ex onMeleJeeoeves Yeer<eCe HeefjCeece meJe& osMeebvee®eYeesieeJes ueeiele Deensle. meJe&®e osMeebHet{s DeeHeu³ee DeefmlelJee®ee, DeeHeu³ee mLew³ee&®ee ÒeMve iebYeerjHeCes GYeejeefnuee Deens. efvejHejeOe ðeer Heg©<e Je efve<HeeHe yeeuekesÀ ³eeb®eer Deceeveg<e keÀÊeue, efJemHeÀesìkeÀeb®³ee meene³³eevesceesþîee ÒeceeCeele Ie[Jetve DeeCeueer peele Deens. ³eeJe©ve onMeleJeeoe®ee DeLe& Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.

Oeeefce&keÀ, DebOeÞe×eHeesìer eEkeÀJee jepekeÀer³e nsletves eEkeÀJee JewHeÀu³eûemle nesTve ÒemLeeefHele MeemeveJ³eJemLesefJe©×Je meceepeJ³eJemLesefJe©× Del³eble veer®e HeeleUerJej peeTve kesÀuesuee IeeleHeele cnCepes onMeleJeeoer keÀejJeeF&nes³e.

Goe. Goe.

1) Hetj 1) onMeleJeeoer nuuee

2) YetkebÀHe 2) peeleer³eobieueer cetUs nesCeejs vegkeÀmeeve

3) ...... 3) .......

4) ....... 4) .......

5) ....... 5) .......

340

onMeleJeeoer®eer keÀejCes :

1) ieefjyeer Je yeskeÀejer - p³eebvee mJele:®³ee GojefveJee&nmeg×e YeeieJelee ³esle veener, les le©Ce JewHeÀu³eûemlenesleele. keÀener peCe ueyee[³ee keÀjleele Je mebHeÊeer efceUJeleele. ÒeeceeefCekeÀ keÀäkeÀN³eebvee cee$e neueDeHesäebveerpeerJeve kebÀþeJes ueeieles. ³ee efJemebieleerletve ieefjyeebvee JewHeÀu³e ³esles les DeeflejskeÌ³eebvee meeceerue nesleele.

2) Oecee&Oelee : mJele:®³ee Oecee&efJe<e³eer®³ee DeeflejskeÀer ÒesceecegUs Dev³e Oece&efJe<e³eer HejekeÀesìer®ee Üs<eefvecee&Ce neslees. ceie Dev³e Oeceea³eebceO³es onMele HemejJeCes, l³eeb®eer nl³ee keÀjCes F. DeeflejskeÀer keÀejJee³ee kesÀu³eepeeleele. ³ee DeeflejskeÌ³eebvee keÀener vesles keÀener HejkeÀer³e jeäsmeg×e Òeeslmeenve osle Demeleele.

3) meeceeefpekeÀlee : peeleer³elee, DeeefLe&keÀ Mees<eCe, efHeUJeCetkeÀ ³eecegUs meceepe ieìeieìebceO³es efJeYeeieueeiesuee Deens. ³ee ieìebceO³es SkeÀceskeÀebefJe<e³eer Üs<eYeeJe HejekeÀesìeruee peelees. lesJne SkeÀceskeÀebefJe©× onMeleJeeoerkeÀejJee³ee meg© nesleele.

4) GoejceleJeeoer ¢efäkeÀesvee®ee DeYeeJe : DeeOegefvekeÀ efMe#eCe Je ÒeieleercegUs GoejceleJeeoer ¢efäkeÀesveefvecee&Ce nesle Deens. ³ee ¢efäkeÀesveevegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer meceeve opee&®eer, meceeve Òeefleÿe Demeuesueer Deens.Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee mJele:®ee efJekeÀeme keÀjC³ee®ee mebHetCe& DeefOekeÀej Demetve Òel³eskeÀeuee meceeve mebOeer efceUeueerHeeefnpes ne ¢efäkeÀesve meJe& ueeskeÀebveer mJeerkeÀejuee lej ceeCemeeceeCemeebleerue Üs<eYeeJevee veä nesF&ue, HejblegmegowJeeves DeveskeÀ keÀejCeeveer ner GoejceleJeeoer ¢efäkeÀesve Depetve ner Hegjsmee ¢{ Peeuesuee veener. l³eecegUs onMeleJeeoJee{le®e Deens.

5) meceepeefJeIeelekeÀ Je iegvnsieejer mJe©Hee®es J³eJenej : Òel³eskeÀ onMeleJeeoer mebIeìvee ner DeHetÀ,®ejme, ieebpee Jeiewjs Deceueer HeoeLee&®³ee lemkeÀjer ceO³es iegbleuesueer Deens. lemes®e Meðeeðeeb®eer ®eesjìer Dee³eeleefve³ee&le keÀjC³ee®eer ke=Àl³es osKeerue ³ee mebIeìvee keÀjleele ³ee ®eesjìîee J³eJenejeceO³es l³eebvee DeypeeJeOeer ©He³eeb®eeveHeÀe neslees. ³ee GlHeVeeJej keÀe³ece nkeÌkeÀ jneJee cnCetve ³ee mebIeìvee onMeleJeeoer ke=Àl³es JeejbJeej keÀjlejenleele.

GHee³e : onMeleJeeoe®ee je#eme DeMeeÒekeÀejs ceesþe nesle Deens. l³ee®ee yeercees[ keÀje³e®ee Demesue lejiegHle®ej DeeefCe Heesefueme ³eb$eCee DeefOekeÀ meleke&À nesC³eeyejesyej®e meJe& meeceev³e pevelesuee peeie©keÀ jenCes DeeJeM³ekeÀDeens. SKeeÐee®eer neue®eeue mebMe³eemHeo Ieìvee Ie[le Demeleerue lej l³eeyeÎue ueies®e®e Heesueermeebvee keÀUefJeCesDeefveJee³e& Deens

ye. meeceeefpekeÀ eEnmee (Social violence Riots)

eEnmee ner DeveskeÀ keÀejCeebveer nesle Deens. ceveg<³e peieeleerue meJee&le yegef×ceeve ÒeeCeer Demeu³eeves mJele:®ekesÀuesuee oeyee efkeÀleHele mel³e Deens. ns meebieCes keÀþerCe Deens. Hejbleg ceveg<³e ne peieeleerue meJee&le ¬etÀjÒeeCeer osKeerueDeens.

341

eEnmes®eer keÀejCes GHee³e

celeYeso celeYeso efceìefJeCes.

ieefjye Je yeskeÀejer jespeieej GHeueyOe keÀ©ve osCes.

Oecee¥Oelee jeä^er³e SkeÀelcelee efvecee&Ce keÀjCes.

meeceeefpekeÀlee ceer HeCee lemes®e Jewj YeeJevee keÀceer keÀjCes.

mebHeÊeer lebìs meceesHe®eejeves efceìefJeCes.

Yeeb[Ces Jew®eejerkeÀ HeeleUer Jee{Jetve mecepetleerves JeeieCeslebìecegkeÌleer.

DeeHeÊeer : DeekeÀeqmcekeÀefjl³ee efJeOJebmekeÀ HeefjefmLeleer efvecee&Ce Peeu³eecegUs nesCeejs efJeÊe Je efpeefJeleneveerme¢M³e mebkeÀì cnCepes DeeHeÊeer nes³e.

YetieesueMeeðee®³ee yeouel³ee mJe©Heevegmeej ÒeecegK³eeves ÒeeCeerneveer Je efJeÊeneveer nesles ³eeuee®e DeeHeÊeerDemes cnCeleele.

efvemeiee&le nesCeeje DeLeJee ceeveJeer ef¬eÀ³ee Òeef¬eÀ³ee ³eeb®³eecegUs He³ee&JejCeeceO³es De®eevekeÀjerl³ee Ie[tve³esCeeje lemes®e Ie[efJeuee peeCeeje efJeveeMekeÀejer HesÀjyeoue cnCepes DeeHeÊeer nes³e.

DeeHeÊeer®es iegCeJewefMeäîes:

1. HetJe&met®evee Demele veener.

2. efJeveeMekeÀejer Ieìvee Ie[tve ³esles.

3. DeeHeÊeerMeer meecevee keÀjC³eeme DeJeOeer efceUle veener.

4. DeHegjer meeOeves

5. efJeÊe Je peerefJele neveercegUs DeHeefjefcele vegkeÀmeeve.

6. ÒeefMeef#ele mJe³ebmesJekeÀeb®eer keÀcelejlee.

7. vegkeÀmeevee®eer YejHeeF& ueies®e MekeÌ³e vemeles.

Lees[keÌ³eele DeeHeu³ee ue#eele Deeues Demesue®e keÀer efJe%eeveecegUs ceeveJeer peerJeveele Deecetueeûe yeoue Ie[tveDeeues Deensle. DeeHeÊeercegUs ceeveJeer lemes®e Flej peerJeveeJej og<HeefjCeece Ie[tve ³esleele.

Deelee DeeHeCe ceeveJeefveefce&le DeeHeÊeer yeÎue ®e®ee& kesÀueer Demetve Heg{s vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®ee Dee{eJee Lees[keÌ³eeleIesCeej Deenesle.

vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer : DeeHeCe meJee&bvee ceeefnle Demeuesu³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer Het{erue ÒeceeCes Deens.

342

1. YetkeÀbHe 2. Hetj, 3 Deeie, 4. lmegveeceer

1) YetkebÀHe - YetkeÀJe®ee®³ee Keeueer Demeuesu³ee êJee®³ee neue®eeueercegUs peefceveerme OekeÌkesÀ yemeleele.ceesþîee ÒeceeCeele Yesiee He[leele. ³eeuee®e YetkebÀHe cnCeleele.

YetieYe&Meeðe%eeb®³ee celes:

Jemexmìj - YetHe=ÿeJejerue eEkeÀJee YetHeÿeKeeueer Ke[keÀeb®es ieg©lJeekeÀ<e&Ceer³e meblegueve DeekeÀeqmceleDeuHekeÀeUemeeþer efyeIe[u³eecegUs YegHe=<í kebÀHee³eceeve nesles, l³eeuee YetkebÀHe Demes cnCeleele.

[yuet peer cetue - YetHe=ÿeKeeueer vewmeefie&keÀ keÀejCeeves efvecee&Ce Peeuesu³ee neue®eeueer cetUs YetHe=ÿeueeneojs yemeleele ³eeuee YetkebÀHe Demes cnCeleele.

pe@keÀer eqmcele - YetkeÀJe®eele keÀener DeekeÀeqmcele Yetneue®eeueer cetUs efvecee&Ce nesCeejer OekeÌkeÌ³eeb®eer ceeefuekeÀecnCepes YetkebÀHe nes³e.

YetkeÀbHee®eer keÀejCes :

YetkeÀJe®e ns efmLej vemetve l³eeJej Debleie&le Je yeefnie&le MekeÌleer melele keÀe³e& keÀjerle Demeleele. He=LJeer®³eeDebleie&le MekeÌleer®³ee DeeIeeleecegUs YetkeÀJe®eeKeeueer Ke[keÀebJej Òe®eb[ oeye Je leeCe He[tve Ke[keÀebvee le[s peeleele.Ke[keÀeb®³ee meeHes#e neue®eeueer nesTve He=LJeer®³ee meblegueveele De[LeUs efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs YetHe=ÿeueeneojs yemetve YetkebÀHe nesleele.

- pJeeueecegKeer GêskeÀ Je mHeÀesì ³eecegUs leHle ueeJnejme, Jee³et Je Flej HeoeLee¥®³ee leerJe´ OekeÌkeÌ³eecegUsYetkeÀJe®eeuee neojs yemetve YetkebÀHe nesleele, ³eebvee pJeeueecegKeer YetkebÀHe cnCeleele.

- YetieYee&leerue HeeC³ee®eer JeeHeÀ He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej Hemejles.

- YetHe=ÿeKeeueerue DeefYemejCe ÒeJeener (efkeÀjCeeslmeiee&cegUs) nesles.

- HejceeCet Deðeeb®³ee Yetefceiele ®ee®eC³ee eEkeÀJee mHeÀesìecegUs YetkeÀJe®eeme le[e peelees.

- Keesue KeeCekeÀece kesÀu³eecegUs.

- KeesokeÀeceemeeþer GHe³eesieele DeeCeues peeCeejs meg©biemHeÀesì

- GukeÀeHeele Peeu³eecegUs Keesue Ke·e He[lees.

- OejCeeb®es Òe®eb[ peueeMe³e meeþs Je l³eecegUs He=LJeer®³ee He=ÿYeeieeJej oeye He[lees.

YetkebÀHee®es HeefjCeece :

- YetkebÀHeecegUs Òe®eb[ ÒeceeCeele efJeÊeneveer Je ÒeeCeneveer nesles. peefceveeruee Yesiee He[u³eecegUs jmles, IejsoejsFceejerle Jeiewjs meJe& GOJemle nesleele.

- YetkebÀHeecegUs keÀOeer keÀOeer veÐee®es ceeie& yeoueleele. veJ³eeves Kee[îee efvecee&Ce nesleele. l³ee®ee ceeveJeer peerJeveeJejyeje JeeF&ì HeefjCeece neslees.

- mecegêele YetkebÀHe Peeu³eeme lmegveeceer ueeìeb®eer efveefce&leer nesles DeeefCe efkeÀveeN³eeueiele®eer ieeJes-Menjs Jeentvepeeleele.

343

- YetkebÀHeecegUs JeeoUs meg×e efvecee&Ce nesleele. l³eele Pee[s Peg[Hes, Iejsoejs keÀesmeUtve He[leele. HeÀej ceesþerefJeÊeneveer Je ÒeeCeneveer Ie[tve ³esles. Òemebieer GHeemeceej nesles. ceeCemes peveeJejs peKeceer nesleele, JeenletkeÀHetCe&le: yebo He[les. mebHeke&ÀJ³eJemLee keÀesuece[les. jsleer³egkeÌle JeeoUele eEkeÀJee efnceJeeoUele keÀOeer keÀOeerceeCemes, ÒeeCeer, Iejs FlekesÀ®e veJns lej ieeJes®³ee ieeJes iee[ueer peeleele.

GHee³e:

- YetkebÀHee®eer leerJe´lee oMe&efJeCeeje vekeÀeMee Meeðe%eeb®³ee ceoleerves keÀe{tve leerJe´ YetkebÀHe nesC³ee®eer MekeÌ³eleeDemeuesu³ee Heefjmejele Jemleer keÀjC³eeHeemetve ueeskeÀebvee HejeJe=Êe kesÀues Heeefnpes.

- YetkebÀHee®eer peeCeerJe neslee®e MekeÌ³e eflelekeÌ³ee ueJekeÀj ceeskeÀÈ³ee cewoeveele ueeskeÀebveer pecee JneJes.

- YetkeÀbHee®³ee Heefjmejele mJe®í DeVe HeeCeer Je JewÐekeÀer³e mesJee l³eeb®ee HegjJeþe keÀjC³ee®es efve³eespeve keÀjeJes.

- pevepeeie=leer keÀjeJeer, ceeveefmekeÀ DeeOeej IeeJee.

- MekeÌ³e nesF&ue l³ee JeenletkeÀer®³ee ceeiee&ves ceole keÀjeJeer.

- ³ee keÀeUele efoJee, ueeF&ì, kebÀoerue, DeeieHesìer F. ueeJeC³ee®es HetCe&HeCes ìeUeJes.

- MekeÌ³elees [eskeÌ³eeJej nsucesì, Heie[er, pee[ Heesles þsJeeJes.

- ÒeJeeme keÀjerle Demeleebvee Jeenves leeye[leesye LeebyeJeeJeerle.

- yeensj GYes Demeu³eeme DeeHeu³ee [eskeÌ³eeJej efJepes®eer leej, Keebye Pee[ F. He[Ceej veener eEkeÀJee DeeHeCel³eeb®³ee #es$eele meeHe[Ceej veener ³ee®eer o#elee I³eeJeer.

2. Hetj : peemle HeeC³ee®³ee (HeeJemee®³ee eEkeÀJee yeHe&À efJeleUu³eeveblej HegjJeþîeecegUs veÐeeb®es HeeCeer oesvnerefkeÀveeN³eebHeemetve Deepetyeepetuee #es$eele Hemejles l³eeuee Hetj cnCeleele.)

pesJne peemle HeeC³ee®³ee HegjJeþîeecegUs veÐee, veeu³eeb®³ee Hee$eele HeeCeer ve ceeJeu³eeves les oesvner keÀeþe®³eemeYeesJeleeue®³ee ÒeosMeele Hemejles lesJne l³eeuee Hetj cnCeleele.

keÀejCes :

- veÐeeb®³ee Heefjmejele DeefleJe=äer Peeu³eeme Hetj ³eslees. lemes®e efnceeue³eele yeHe&À ceesþîee ÒeceeCeeleefJeleUJeu³eeveblej veÐeeleerue HeeC³ee®es ÒeceeCe Jee{les DeeefCe Hetj ³eslees.

- mecegêer JeeoU, ®e¬eÀerJeeoU, mecegêeleerue YetkebÀHe ³eecegUs lees Heefjmej peuece³e nesTve peelees. ceeCemeeveskesÀuesu³ee pebieuelees[er peefceveer®eer Òe®eb[ OetHe nesles. HeeC³ee®³ee yejesyej OetHe Peeuesueer ceeleer Jeentve ³esles JenUt nUt veoer®³ee Hee$eele meeþtve jenles. meenefpekeÀ®e veoer®es Hee$e GLeU yeveu³eecegUs DeefleefjkeÌleHeeCeer Hee$eele meeceeJeues peele veener DeeefCe les Deepetyeepet®³ee Heefjmejele Hemejles.

- ceeCemeeves yeebOeuesueer OejCesmeg×e Hetj ³esC³eeme keÀejCeerYetle þjleele.Goe. 1961 meeueer HeeveMesle OejCeHegÀìues. OejCee®³ee keÀeceele Yeäe®eej Peeu³eeme OejCee®es keÀece meoes<e yeveues DeeefCe les HegÀìues. YetkebÀHeecegUsnerOejCe HegÀìles. DeMee keÀesCel³eener keÀejCeeves OejCe HegÀìu³eeme OejCeeleerue HeeCeer megmeeì Jesieeves ÒeJeeneletveJeent ueeieles Deefle ceneHetje®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesles.

HeefjCeece :

- J³ekeÌleer, ÒeeCeer Jeentve peeleele lemes®e ce=l³egcegKeer meg×e He[leele.

344

- jmles Jeentve peeleele, oUCeJeUCee®eer meeOeves Jeentve peeleele veä nesleele.

- Iejs yeBkeÀe, yeepeejHesþe HeeC³eele yeg[eu³eeves eEkeÀJee Jeentve iesu³eeves Jemletb®ee lemes®e Hewmee Je DeVeOeev³ee®eeveeMe neslees.

- oueoue efvecee&Ce nesles. HeeC³eele JevemHeleer HeMegHe#eer, peveeJejs, ceeCemes F. ®es ce=leosn oueoueerle De[ketÀvekegÀpeu³eeves ceeMee, [eme efJeefJeOe ÒekeÀej®es jesie efvecee&Ce keÀjCeejs met#cepeerJeeb®eer efveefce&leer nesles.

- efJeMes<ele: He³ee&JejCeee®eer neveer nesles.

GHee³e :

- pebieuelees[ LeebyeJeueer Heeefnpes MekeÌ³e eflelekeÌ³ee ÒeceeCeele Je=#eDeeb®eer ueeieJe[ veoer veeues mecegê F. ®³eeDeepetyeepet®³ee YejHetj #es$eele kesÀueer Heeefnpes.

- veoer, veeu³eebvee l³eeb®eer Hee$es MekeÌ³elees mejU keÀ©ve leìyeboer GYeejueer Heeefnpes. lemes®e l³ee®eer efveieemeg×e jeKeueer Heeefnpes.

- ueneve ueneve peueeMe³es efvecee&Ce kesÀues Heenerpesle.

- ojJe<eea Hetj ³esCeeN³ee veÐeebvee Flej veÐeebvee pees[ues Heeefnpes.

- megjef#ele mLeUer ueeskeÀebvee mLeueeblejerle keÀªve l³eebvee efkeÀceeve GHeefpeJeskesÀ®eer meeOeves GHeueyOe keÀ©veefoueer Heeefnpes.

3) Deeie - Deeie ner vewmeefie&keÀ lemes®e ceeveefveefce&le keÀejCeebcegUs ueeieles. JeeoU Pee[eb®³ee HeÀebÐee ³ee®esIe<e&Ce nesTve Deiveer efvecee&Ce neslees. Jeerpe He[u³eecegUs osKeerue Deeie ueeieles. lemes®e mìesJn®ee Ye[keÀe G[Ces,®egueer ceO³es Deiveer leMeer®e jenCes. MeskeÀesìer lemes®e Mesle jeHeC³ee®³ee JesUer meg×e JeCeJee ueeiet MekeÀlees. memes F.ceejC³eemeeþer pebieueele Deiveer®es eEjieCes kesÀu³ee peeles, Mee@ì& meefke&Àì, efmeueW[j®ee mHeÀesì efJe[er keÀe[er ³eecegUsnerDeeie ueeiet MekeÀles.

HeefjCeece :

- ceesþîee ÒeceeCeele peerefJele, efJeÊe, DeVeOeev³ee®eer neveer nesles.

- Yeepetve peKeceer Peeuesu³ee J³ekeÌleer®es Dee³eg<³e KetHe mecem³ee ûemle yeveles.

GHee³e :

- keÀe³ee&ue³eele, Iejele DeeqiveMeecekeÀ GHekeÀjCes yemeefJeCes.

- efJepes®eer GHekeÀjCes ®eebieu³ee efmLeleerle þsJeCes l³ee®eer efveiee jeKeCes.

- je@kesÀue Hesì^esue, ef[Pesue F. pJeeueeûeener HeoeLe& ieesoeceele megjef#ele þsJeeJeer. Iejele ³ee®ee meeþe keÀ©þsJet ve³es.

vewmeefie&keÀ keÀejCee®eer ueeieuesueer eEkeÀJee ceeveJe ke=Àl³eebcegUs ueeieuesueer Deeie Demees JesUer®e meleke&À jentveDeiveerMeecekeÀ oue lemes®e Flej ³eb$eCesuee lJejerle keÀUJeeJes Je DeeJeM³ekeÀ leer ceole lJejerle meg© keÀjeJeer.

4. lmegveeceer - DeveskeÀoe Yejleer eEkeÀJee ®e¬eÀerJeeoUecegUs mecegêele Òe®eb[ Gb®eer®³ee ueeìe GmeUleeleDeeefCe mecegêe®es HeeCeer DeemeHeeme®³ee ÒeosMeele efMe©ve ÒeosMe peuece³e neslees.

345

lmegveeceer ³ee Meyoe®ee DeLe& Deens Òeue³ebkeÀejer ueeìe peceerveer®³ee He=ÿYeeieeJej vesnceer®ee YetkebÀHe pemeeIe[tve ³eslees lemee®e YetkebÀHe keÀOeer keÀOeer mecegêe®³ee leUeMeerner Ie[tve ³eslees. ³ee YetkebÀHeecegUs mecegêele MebYejHegÀìeHes#eener peemle Gb®eer®³ee ueeìe Òe®eb[ Jesieeves GmeUtve ³esleele. ³ee ueeìe efkeÀveeN³eeJej SJe{îee Òe®eb[ JesieevesPesHeeJeleele keÀer, l³eecegUs ceesþîee Fceejleerner Jeentve peeleele. efkeÀveeN³eeueiele®eer ieeJes De#ejMe: YetF&meHeeì nesleele.

lmegveeceer ceeieerue keÀejCes :

1) mecegêleUeMeer efvecee&Ce Peeuesu³ee YetkebÀHeecegUs ³ee ueeìe efvecee&Ce nesleele DeeefCe ceneYe³ebkeÀj DeMeer Hetjme¢M³eefmLeefle efvecee&Ce nesles.

2) mecegêleUeme YetkebÀHee®es OekeÌkesÀ yemeu³eeves lmegveeceer efvecee&Ce nesleele.

3) meeiejleUeleerue HeJe&leer³e YeeieeJej HeeCeer DeeHeìu³eeves eEkeÀJee Flej keÀener keÀejCeecegUs peefceveer®eer IemejCeceesþîee ÒeceeCeele nesles. DeMee IemejCeerle ceesþîee ÒeceeCeele oie[ OeeW[s ³eeb®ee meceeJesMe Demelees. ³eeIemejCeercegUs HeeC³ee®³ee He=ÿeJej ceesþîee ÒeceeCeele neue®eeueer nesTve lmegveeceer®eer efveefce&leer nesles.

4) meeiejleUeKeeueer Yetneue®eeueer Peeu³eeme YetkeÀJe®ee®eer®e GYeer Je Dee[Jeer neue®eeue nesles. l³eecegUs Yesieeefvecee&Ce nesleele. cnCepes®e keÀener Yeeie Gb®eeJeuee peelees lej keÀener Yeeie Keeueer peelees. l³eecegUs lmegveeceer®eerefveefce&leer nesles.

lmegveeceer®es HeefjCeece :

1) lmegveeceer®³ee ueeìe Gb®e, ueebye Demeu³eeves DeveskeÀ ieueyeles, penepes yeg[leele DeeefCe ceveg<³eneveer JeefJeÊeneveer nesles.

2) mecegêefkeÀveejer ³ee megveeceer ueeìe Heesn®ele Demeu³eeves efkeÀveeN³eeJejerue ceveg<³e Je efJeÊeneveer Ie[tve ³esles.lemes®e efkeÀveejer Yeeieeleerue vewmeefie&keÀ HeefjefmLeleerle Deecetueeûe yeoue neslees. l³eecegUs oerIe&keÀeU ceeveJeerpeerJeve Je J³eJenej efJemkeÀefUle nesleele, lemes®e DeeefLe&keÀ vegkeÀmeevener yejer®e Je<ex nesle jenles.

3) efkeÀveeN³eeJejerue cetu³ee®³ee peefceveerme yeoue neslees. lmegveeceer ueeìebcegUs Debleie&le Yeeieele HeeCeer Deeu³eevesJe peefceveer®³ee Gb®e meKeueHeCeecegUs ns HeeCeer mecegêele Hejle ve peelee lesLes®e mee®etve jenles Je oueoueer®esÒeosMe efvecee&Ce nesleele. Demes ÒeosMe Jemleer, Mesleermeeþer GHe³egkeÌle þjle veener Je DeMee ÒeosMeeletve JeenletkeÀceeie& keÀe{Ces Keef®e&keÀ nesles.

4) mecegêepeJeUerue veoercegKeele lmegveeceer®ee ÒeJeen Debleie&le YeeieeHe³e¥le Heesnes®elees. l³eecegUs veoerkeÀeþerJejerueJeml³eeb®es Je Mesleer®es vegkeÀmeeve nesles, oueoueer®es ÒeosMe efvecee&Ce nesleele. JeenlegkeÀerme De[LeUs efvecee&Cenesleele Je He³ee&JejCe yeoueles.

5) mecegêeMeer mebyebefOele DemeCeeN³ee GÐeesieOebÐeebJej Goe. ceemesceejerJej efJeHejerle HeefjCeece nesTve pevepeerJeveefJemkeÀefUle nesles.

6) yeboje®es ceesþîee ÒeceeCeele vegkeÀmeeve nesles. yeboje®³ee DeemeHeeme®³ee Yeeieele meb®e³eve Peeu³eeme efkeÀveejeGLeU neslees Je yeesìer®³ee neue®eeueerJej ce³ee&oe efvecee&Ce nesleele. l³eecegUs Demes ÒeosMe leeye[leesye,og©mle keÀjCes, DeeJeM³ekeÀ þjles. Dev³eLee yejs®e DeeefLe&keÀ vegkeÀmeeve nesles.

³ee DeeHeÊeer®es J³eJemLeeHeve :

1) YetkebÀHee®es OekeÌkesÀ yemeu³eeveblej ueies®e Deepetyeepet®³ee efkeÀveejer ÒeosMeebvee lmegveeceer®³ee OeeskeÌ³ee®eer met®eveeosCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

346

2) JeenlegkeÀer®³ee ¢äerves efJeceeve eEkeÀJee nsefuekeÀe@Hìj ³eeb®eer megefJeOee GHeueyOe DemeCes.

3) DeMee ÒeosMeele oueoueercegUs jesiejeF&®eer MekeÌ³elee Jee{les, l³eecegUs leeye[leesye Deew<eOes Je oJeeKeev³eeb®eerJ³eJemLee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.

DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®³ee keÀecee®es mJe©He :

1) GHee³e³eespeve (Mitigation):

³ee ceO³es mecem³ee DeefOekeÀ leerJe´ nesT ve³es ³eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele. l³eecegUs DeeHeÊeercegUs nesCeejsvegkeÀmeeve keÀceer nesC³eeme ceole nesles. GHee³e³eespeves®³ee ³ee ìH³ee®eb keÀece oerIe&keÀeueerve GHee³e³eespeC³ee®eb Demeleb.YeefJe<³eeceO³es DeeHeÊeer®ee ÒeYeeJe keÀceer JneJee, ne ³ee ceeie®ee ¢efäkeÀesve Demelees.

26 peguew 2005 ®³ee HeeJemee®es HeeCeer meeþu³eeves Ie[uesu³ee DeeHeÊeerJej ³eespeuesu³ee KeeueerueGHee³e³eespevee ³ee®e ìHH³eele ³esleele.

Goe. cegbyeF&leerue ceerþer veoer®eb Hee$e Jee{JeCeb Je keÀeþeJejerue Deefle¬eÀceCe nìJeCeb.

cegbyeF& GHeveiejebceO³es HeeJemee®es HeeCeer Jeentve vesC³eemeeþer veJeer ³eb$eCee GYeejCeb.

2) HetJe&le³eejer (Preparedness):

DeeHeÊeer Deeu³eeveblej keÀe³e keÀje³e®e ? ³ee®e efve³eespeve Fcepe&vmeer ce@vespej Deieesoj®e keÀ©ve þsJelees.³eeceO³es menkeÀe³ee&Meer mebJeeo þsJeC³eemeeþer Je DeeosMe Heesnes®eJeC³eemeeþer ìefce&vee@uee@peer þjJeueer peeles. meeOevemeeceûeer le³eej þsJeueer peeles. leme®e efJeefJeOe mejkeÀejer Keel³eebceO³es mecevJe³e jeKeCeb, lelkeÀeue efveCe&³e IesCeb,leelkeÀeU mesJee ÒeefMe#eCe osCes ³eemeejKeer keÀeceb ³esleele. veeieefjkeÀeb®eer DeeHeÊeeruee meceesj peeCeejer ceolekeÀe³e&keÀjCeejer HeLekeÀ le³eej keÀjCeb nener DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveeleuee HetJe& le³eejer®ee Yeeie Demelees.

3) Òeefleef¬eÀ³ee (Response):

DeeHeÊeer Deeu³eeveblej ueies®e®e ³ee ìHH³eeleerue keÀeceebvee meg©Jeele nesles. leelkeÀeU mesJee leeye[leesyeDeeHeÊeer®³ee efþkeÀeCeer Heesnes®eleele. DeeqiveMeceveoue, Heesueerme ³eb$eCee Je mJe³ebmesJeer mebmLeeceOeerue keÀe³e&keÀlex ³eebveelelkeÀeU ogIe&ìveemLeUer Heesnes®eeJeb ueeieleb. JewÐekeÀer³e ceoleer®eer GYeejCeer keÀjeJeer ueeieles.

4) vegkeÀmeeve YejHeeF& (Recovery):

³ee ìHH³eeceO³es DeeHeÊeerûemle Yeeieele Hegvne HetJe&efmLeleer DeeCeC³ee®ee Òe³elve neslees. DeLe&ele®e ³eele yeN³eeHewkeÀerJesU ueeielees. Hejbleg mLeeefvekeÀ keÀe³e&keÀlex jefnJeemeer, mJe³emesJeer mebmLee MeemekeÀer³e ³eb$eCee ³eeb®³ee Òe³elveebletve HegvnepeerJeve HetJe&HeoeJej DeeCeueb peeleb.

Jejerue meJe& ìHH³eeceO³es keÀece keÀjC³eemeeþer DeveskeÀ #es$eeceOeerue J³eeJemeeef³ekeÀ lep%eeb®eer DeeJeM³ekeÀleeDemeles. l³ee®e ÒeecegK³eeves Heg{erue #es$eeb®ee meceeJesMe Demeles.

1) uee@efpeefmìkeÀ Je meHuee³e ®esve ce@vespeceWì

2) Fcepe&vmeer Hue@efveie Je ce@vespeceWì

3) efjmkeÀ S@C[ efyePevesme kebÀefìv³etFìer ce@vespeceWì

347

4) efjueerHeÀ S@C[ [sJnueHeceWì Fbefpeveer³eeEjie

1) uee@efpeefmìkeÀ Je meHuee³e ®esve ce@vespeceWì: (J³egnMeem$e Je HegjJeþe meeKeUer J³eJemLeeHeve)

DeeHeÊeer®³ee JesUer ye®eeJe keÀe³ee&le Je veblej HegveJe&mevee®³ee ìHH³eeJej meeOeve meeceûeer®eb JeeìHe ÒeMeemekeÀer³ekeÀeceeb®eer neleeUCeer keÀeceeb®eer JeeìCeer, efveJee&efmele íeJeC³eeb®eer GYeejCeer Je lesLeerue J³eJemLee ³ee meJe& keÀeceebmeeþerGHeueyOe ceveg<³e MekeÌleer®ee ³eesi³e GHe³eesie keÀjCes Fl³eeoer keÀe³ee&meeþer ³ee #es$eeleerue J³eeJemeeef³ekeÀeb®eer iejpeDemeles.

2) Fcepe&vmeer Hue@efveie Je ce@vespeceWì: (DeeefCeyeeCeerleerue efve³eespeve Je J³eJemLeeHeve)

DeeHeÊeer®³ee keÀeUele GÓJet MekeÀCeeN³ee mecem³eeb®ee DeeOeer®e Deboepe yeebOetve MekeÌ³e Demeuesu³eeGHee³e³eespeveeb®ee HetJe&efve³eespeve keÀjCeb lemeb®e YeefJe<³eele DeMee Deefjäebvee ìeUC³ee®³ee ¢äerves HeeJeueb G®eueCebns ³ee #es$eeleerue J³eeJemeeef³ekeÀeb®es keÀece Demeleb.

3) efjmkeÀ S@C[ efyePevesme kebÀefìv³etFìer ce@vespeceWì: (peesefKece DeeefCe J³eJenej meelel³e J³eJemLeeHeve)

DeeHeÊeerûemle mebmLee / mebIeìvesceO³esner efve³eefceleHeCes keÀe³e& meg© þsJeC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ GHee³e³eespeveekeÀjC³ee®es keÀece ³ee J³eJemLeeHekeÀeb®eb Demeleb. ³eele ÒeefleyebOeelcekeÀ J³eJemLee efJekeÀefmele keÀjCeb, keÀce&®eeN³ee¥veeÒeefMe#eCe osCeb Fl³eeoer keÀeceeb®ee meceeJesMe neslees. lesue GlKeveve, yeebOeCeer J³eJemee³e, jemee³eefvekeÀ GÐees Fl³eeoerne³eefjmkeÀ GÐeesieebceO³es DeMee efjmkeÀ Je efyePevesme kebÀefìv³etF&ìer ce@vespeme&®eer efveleeble DeeJeM³ekeÀlee Demeles.

4) efjueerHeÀ S@C[ [sJnueHeceWì Fbefpeveer³eeEjie: (DeeHeÊeer cegkeÌlelee DeeefCe efJekeÀeme DeefYe³eebef$ekeÀer)

DeeHeÊeer cegUs Fceejleer, jmles, Hetue HeeC³ee®es meeþs (ìekeÌ³ee/OejCes ) otjOJeveer mesJee, efJeÐegle mesJeeefJemkeÀUerle nesleele. l³eebvee HetJe&HeoeJej DeeCeC³eemeeþer peueoieleerves og©mleer Je osKeYeeueer®eb keÀe³e& Heej Hee[C³eemeeþerJesieJesieÈ³ee DeefYe³ebl³eeb®eer iejpe Demeles.

DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®es ìHHes:

1) DeeHeÊeer HetJe& J³eJemLeeHeve - ³eeceO³es SketÀCe ®eej keÀe³e& Deensle.

De)DeeHeÊeer ÒeefleyebOe keÀe³ex

ye) DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer keÀjCes

keÀ) DeeHeÊeer keÀceer keÀjC³eemeeþer HetJe&le³eejer

[) DeeHeÊeer®es HetJee&vegceeve

De) DeeHeÊeer ÒeefleyebOe keÀe³ex:

ner keÀe³ex DeeHeÊeer®ee Òel³e#e ÒeefleketÀue HeefjCeece keÀceer keÀjleele. ³ee keÀe³ee&®es Glke=Àä GoenjCe cnCepesHetj efve³eb$eCeemeeþer OejCes yeebOeCes nes³e. Hejvlet Demes cnìues keÀer, ÒeefleyebOekeÀ keÀe³ex Keef®e&keÀ Demeleele DeeefCel³eeb®eer HeÀueÞegleer DeHes#esHes#ee keÀceer Demeles. DeueerkeÀ[erue keÀeUele Hetjefve³eb$eCee®es og<HeefjCeece DeeHeCe DevegYeJeuesDeensle cnCetve ÒeefleyebOeelcekeÀ keÀe³ee&SsJepeer DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&Jej Yej efouee peelees.

348

ye) DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer keÀjCes:

DeeHeÊeer®eer leerJe´lee keÀceer keÀjC³ee®eer keÀe³ex DeefOekeÀ ÒeYeeJeer DeeefCe keÀceer Keef®e&keÀ Deensle. ³ee keÀe³ee&leueeskeÀefMe#eCe, ie=nefvecee&Ce megOeejCee keÀe³e&¬eÀce lemes®e ueeskeÀeb®es OeeskeÌ³ee®³ee efþkeÀeCeentve megjef#ele efþkeÀeCeer mLeueeblejkeÀjCes Fl³eeoer®ee meceeJesMe neslees.

vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®es neefvekeÀejkeÀ HeefjCeece keÀjC³ee®³ee ¢efäves Keeueerue GHee³e DeeJeM³ekeÀ Deensle.

1) YeeweflekeÀ mebJesoveMeeruelee keÀceer keÀjCes:

³ee ceOeerue Heefnueer Hee³ejer cnCepes peemle peesKeerce #es$ee®eer efveJe[ keÀjCes nes³e. Goe. YegkebÀHeÒeJeCe#es$e ³eele peesKeceer®ee MeesOe IesCes Demes cnìues peeles. ns keÀe³e& meeceev³eHeCes mejkeÀejer ³eb$eCeÜejs kesÀueer peeles.otmejer Hee³ejer cnCepes efJeveeMekeÀejer DeeefCe efJeIeelekeÀ keÀe³ee&®ee MeesOe IesCes nes³e.

leermejer Hee³ejer cnCepes DeeHeÊeer®eer mebJesoveMeeruelee keÀceer keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&®eer efveJe[ keÀjCes nes³e.

Goe. Hetj efve³eb$eCeemeeþer yebOeejs IeeueCes ³ee cetUs meeiej efkeÀveeN³ee®ee efJekeÀeme neslees.

2) DeeefLe&keÀ mebJesoveMeeruelee keÀceer keÀjCes :

³eele YeeweflekeÀ mebJesoveMeeruelee keÀceer keÀjC³ee®³ee meJe& Hee³eN³eeb®ee DebleYee&Je neslees. Heefnu³ee Hee³ejerlemebJesove Meeruelesuee peyeeyeoej IeìkeÀeb®ee MeesOe IesCes.

Goe. oeefjêîejs<es Keeueerue ueeskeÀ Hetj DeeefCe og<keÀeUe®³ee og<HeefjCeeceeves ÒeYeeefJele ueeskeÀeb®ee meceeJesMeneslees.

otmejer Hee³ejer cnCepes Tpee& megefJeOee, JeenlegkeÀer®es peeUs DeeefCe jmles ÒeCeeueer Fl³eeoeR®eer ueeskeÀebveeGHeueyOelee keÀjCes ³eecegUs ueeskeÀebvee DeeHeÊeerûemle #es$eeletve megjef#ele #es$eele nueJeC³eeme ceoo nesles. eflemeN³eeHee³ejerle ÒeYeeefJele ueeskeÀebvee DeeefLe&keÀ mebj#eCe osC³ee®³ee ³eespeveeb®ee meceeJesMe neslees. jespeieej nceer Deejesi³emegefJeOee, DeVe megjef#elelee DeeefCe efkeÀceeve efveJee&n GlHeVeeÜejs DeeHeÊeerûemle ueeskeÀebvee ceole keÀjCes.

3) meceepe j®evesuee yeUkeÀìer DeeCeCes :

DeeHeÊeer®eer leerJelee keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢äerves ne keÀþerCe ceeie& Deens. efJeefJeOe ieìebceO³es mLeeefvekeÀ mebIeìvee,menkeÀe³ee&®eer YeeJevee Jee{Jeleele. DeMee menkeÀe³ee&cegUs DeeHeÊeer®ee meeceeefpekeÀ ÒeYeeJe keÀceer keÀjlee ³eslees. DeeHeÊeerefveJeejCeeb®³ee ¢äerves Jee{leer DeelceefveYe&jlee DeeefCe mJeeJeuebyeve ³eeÜejs mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®eer #ecelee Jee{efJelee³esles. ³eemeeþer meeJe&ef$ekeÀ mee#ejlee keÀe³e&¬eÀce, efMe#eCee®ee Òemeej ueeskeÀ efMe#eCee®es keÀe³e&¬eÀce Fl³eeeEo®eeDeJeuebye kesÀuee peelees. ³ee keÀe³e&¬eÀceecegUs ueeskeÀpeeie=leer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer peeCeerJe DeeefCe meeceeefpekeÀSkeÀelcelesle Jee{ nesTve meceepee®³ee ceeveefmekeÀlesle yeoue Ie[tve ³eslees.

keÀ) DeeHeÊeer keÀceer keÀjC³eemeeþer HetJe&le³eejer:

³ee keÀe³ee&®ee ÒecegKe GÎsMe ueeskeÀeb®³ee peerefJele DeeefCe mebHeÊeer®es DeeHeÊeerkeÀeueele mebj#eCe keÀjCes DeeefCeDeeHeÊeer veblej GHee³e³eespeveeÜejs mebJesoveMeeruelee keÀceer keÀjCes ne Demelees. ns keÀe³e& Heg{erue Hee³eN³eeÜejs kesÀuespeeles.

349

1) peesKeerce #es$ee®ee MeesOe IesTve l³ee®ee DeejeKe[e le³eej keÀjCes.

2) mebJesoveMeerue JemeenleeR®ee MeesOe IesCes.

3) DeeHeÊeerveblej Ie[CeeN³ee mebYeeJ³e HeefjCeeceeb®es Hejer#eCe keÀjCes.

4) DeeHeÊeer efveJeejCe keÀe³ee&®ee ÒeeOeev³e¬eÀce þjefJeCes.

5) DeeHeÊeer efveJeejCee®³ee ¢äerves MesJeì®eer Hee³ejer cnCepes ÒeefMe#eCe osCes.

[) DeeHeÊeer®es HetJee&vegceeve:

DeeOegefvekeÀ mebMeesOeve leb$eeb®ee GHe³eesie keÀ©ve keÀener ÒeceeCeele DeeHeÊeer®es HetJee&vegceeve keÀjlee ³esCes MekeÌ³enesles. ³ee meboYee&le nJeeceeve Keeles cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. DeeHeÊeer HetJee&vegceeve ns DeeHeÊeer HetJe& J³eJemLeeHeveÒeef¬eÀ³es®ee SkeÀ cenÊJee®ee IeìkeÀ þjles.

DeeHeÊeer keÀeueerve J³eJemLeeHeve :

De) DeeHeodûemleeb®eer megìkeÀe : DeeHeoûemle Yeeieele meg©Jeeleer®³ee keÀeueele DeeHeoûemleebvee le³eejYeespeve osC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. lemes®e efHeC³ee®es HeeCeer ÒekeÀesHeecegUs otef<ele Peeuesues Demeles. l³eecegUs HeeCeerefvepe¥legkeÀ keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjeJes ueeieleerue. lemes®e ÒeLeceesHe®eej keÀ©ve jenC³ee®eer J³eJemLee keÀ©veosC³eeyeeyele Òe³elve keÀjCes cnÊJee®es þjsue.

ye) mLeeefvekeÀ meceepee®ee Òeeflemeeo : DeeHeelkeÀeueerve JeeHejemeeþer ³eeÐee, efJeefMeä mLeeveefJe<e³ekeÀJemlegefmLeleer®eer ceeefnleer osCes. ieeJeekeÀ[s ceoleer®ee DeesIe jenlees. lej ogie&ceYeeieeleerue ueeskeÀ ceoleerHeemetve Jebef®elejenleele. cnCetve ÒeYeeefJele Yeeiee®es meJex#eCe keÀ©ve HeefjJeejevegmeej ceole keÀjeJeer ³eemeeþer mLeeefvekeÀ ueeskeÀebveeÒeeflemeeo cenÊJee®ee þjlees.

keÀ) ceeveefmekeÀ DeeIeele : DeeHeÊeercegUs ceeeveefmekeÀ DeeIeele nesleele ceesþer ceeCemes megVe nesleele Je vegmelesefJe®eej keÀjerle jenleele. ueneveceguesner og:Keer Demeleele keÀener cegues PeesHesle®e o®ekeÀleele DeMee JesUer DeeHeeoûemleebveeceeveefmekeÀ DeeOeeje®eer iejpe Demeles. ueneve cegueebvee ³ee ceeveefmekeÀ OekeÌkeÌ³eeletve meeJejC³eekeÀefjlee KesU JeceveesjbpeveelcekeÀ keÀe³e&¬eÀcee®eer ceole nesles. ueneve cetueebvee SkeÀ$e keÀ©ve l³eebvee ¬eÀer[e, meeefnl³e, efou³eeme ceguesog:Ke efJeme©ve meeceerue nesTve ceolekeÀe³e& keÀ© ueeieleele. l³eebvee DeeOeeje®eer iejpe Demeles. pemes keÀCeekeÀefJelee kegÀmegceeûepe

[) peveeJejebmeeþer ®eeje íeJeCeer - DeeHeÊeerkeÀeueele meeOeejCe ceeveJeekeÀ[s®e ue#e efoues peeles.peveeJejebkeÀ[s ogue&#e kesÀues peeles. lesJne peveeJejebkeÀefjlee ®eej íeJeCeer le³eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeÊeerveblej®es J³eJemLeeHeve :

1) DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve keÀe³ee&leerue mecevJe³e

2) Hegvej&®evee Je HegveJe&meve

3) efJeéeemeen&lee

350

[) Meemevee®es ³eesieoeve :

keWÀêMeemeve Je efJeefJeOe jep³e Meemevee®eer JesUesJesUer Deeuesueer DeeefLe&keÀ Je Oeev³emJe©Heeleerue ceole,ÒeMeemekeÀer³e ceole mebosMeJenvee®eer JeenlegkeÀer®eer J³eJemLee Je ieoea efve³eb$eCe ³ee keÀeceer Meemevee®eer ceole nesleDemeles.

keÀ) mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue peyeeyeoejer:

keÀesCel³eener DeeHeÊeeruee leeW[ osC³eemeeþer mLeeefvekeÀ meceepeeuee me#ece yeveefJeCes Deepe efvekeÀ[er®es PeeuesDeens. DeeHeÊeer®ee mebYeeJ³e OeeskeÀe keÀceer keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer HetJe&le³eejer keÀjCes ³ee ieesäer mLeeefvekeÀmeceepee®³ee menYeeieeletve®e Heej Hee[u³ee peeCes cenÊJee®es Deens. ûeecemLe Je ûeece meefcel³eebÜejs Heb®ee³eleer jepemebmLeeb®ee mLeeefvekeÀ meceepeeMeer KetHe peJeU®ee mebyebOe ³eslees. ³eeletve DeeHeÊeer Òeeflemeeo Je efvejekeÀjCeemeeþer®e meJe&keÀeces meeOeueer peeleele. ³eesi³e leer pevepeeie=leer keÀ©ve DeeJeM³ekeÀ les yeoue Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee keÀeceer Heb®ee³eleer®eerYetefcekeÀe HeÀej®e cenÊJee®eer Deens. cnCetve®e Heb®ee³ele jepe He×leerceOeerue mebmLee ceeHe&Àle cegK³e peyeeyeoejerIesleueer peeles.

1) DeeHeÊeer keÀeUele vescekesÀ keÀe³e keÀjeJes Jee keÀ© ve³es ³ee®eer efJeefJeOe ceeO³eceebletve ueeskeÀebHe³e¥le ceeefnleerHeesnes®eefJeCes.

2) DeeHeÊeer keÀeUele ceole lemes®e ye®eeJe keÀe³ee&meeþer ueeieCeeN³ee keÀewMeu³ee®es ÒeefMe#eCe IesC³eemeeþerûeecemLeeJej ke=Àleer ieì le³eej keÀjCes.

3) ueeskeÀmebK³ee HeMegOeve iejs ueeieJe[erKeeue®es #es$e F. Keepeieer lemes®e meeJe&peefvekeÀ Je MeemekeÀer³eceeueceÊes®eer DeÐe³eeJele veeWo Je l³eeb®³ee meÐeefmLeleerJej ceeefnleer le³eej þsJeCes.

4) jesiejeF& Heme© ve³es cnCetve ÒeefleyebOekeÀ uemeeR®eer J³eJemLee keÀjeJeer.

5) DeeHelkeÀeueerve JeeHejemeeþer ueeieCeejs DeVe, HeeCeer, ®eeje Deew<eOes Jemleg FbOeve ³eeb®eer J³eJemLee keÀ©veþsJeCes.

MeeUs®eer YetefcekeÀe:

De) cegK³eeO³eeHekeÀeb®eer YetefcekeÀe

ye) efMe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe

De) cegK³eeOeeHekeÀeb®eer YetefcekeÀe: cegK³eeO³eeHekeÀebveer MeeUsleerue efMe#ekeÀ-efJeÐeeLeea ³eebvee DeeHeÊeer efJe<e³eermebHetCe& ceeefnleer osTve DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve keÀe³ee&le Heg{erue ceole keÀjeJeer.

1) DeeHeÊeer®³ee leerJe´lesyeÎue peeCeerJe efvecee&Ce keÀjeJeer.

2) efMe#ekeÀ Je efJeÐeeL³ee¥®³ee meene³³eeves ye®ele Je ceole keÀe³e& keÀjeJes.

3) DeeHeeoûemleebvee ÒeLeceesHe®eej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCes.

4)DeeHeeoûemleebvee megjef#ele mLeUer vesC³eeme ceole keÀjeJeer

5) meeceeefpekeÀ mesJeeYeeJeer mebmLeebkeÀ[tve DeeHeoûemleebvee ceoo efceUJetve osCes .

6) DeeHeoûemleebvee ceeveefmekeÀ OekeÌkeÌ³eebletve meeJejC³eemeeþer ceeveefmekeÀ DeeOeej osCes.

351

7) Peeuesueer efJeÊe neveer Ye©ve keÀe{C³eemeeþer (Iej yeebOeCeermeeþer) oeveMetj ueeskeÀebkeÀ[tve ceole GHeueyOekeÀ©ve osCes.

8) DeeHeoûemleeb®³ee HegveJe&meveemeeþer Òe³elve keÀjCes.

9) DeeHeoûemleeb®es peerJeve HetJe&HeoeJej DeeCeC³eemeeþer ceole keÀjCes.

10) meceepeele DeeHeÊeerefJe<e³eer peeCeerJe peeie=leer keÀe³e&¬eÀcee®es Dee³eespeve keÀjCes.

11) DeeHeÊeer peeCeerJe peeie=leer®es ÒeefMe#eCe osCes.

12) efJeefJeOe DeeHeÊeeryeÎue ceeefnleer meebietve ueeskeÀefMe#eCee®es keÀece keÀjCes

13) DeeHeÊeerJ³eJemLeeHeve ®e®ee& HeefjmebJeeo ³eeb®es Dee³eespeve keÀjCes.

14) DeeHeÊeer®³ee JesUer ÐeeJe³ee®eer o#elee Je l³eeJej keÀjeJe³eeb®eer GHee³e³eespevee ³eeb®eer ceeefnleer osCes.

ye) efMe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe:

efMe#ekeÀeb®eer YetefcekeÀe Del³eble cenÊJee®eer Deens. ³ee efþkeÀeCeer efMe#ekeÀeves efJeÐeeL³ee¥vee ³ee meJe& ieesäerkeÀjC³eemeeþer le³eej keÀje³e®es Deens. l³eemeeþer efveef½ele efJeÐeeL³ee¥uee ÒeLece ÒeefMe#eCe efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.ns ÒeefMe#eCe l³eeuee ceeefnleerÜejs Òeel³eef#ekeÀeÜejs efMe#ekeÀ®e ÒeYeeJeerHeCes osT MekeÀCeej Deens. efMe#eeves efJeÐeeL³ee&ueeHeg{erue yeeyeleerle le³eej þsJeeJes. efJeÐeeL³ee¥uee menkeÀejer Je Keepeieer mebmLee®eer leHeMeerueJeej ceeefnleer osCes cenÊJee®³eeJ³ekeÌleer®es otjOJeveer Je ceesyeeF&ue vebyej ceenerle DemeCes ogIe&ìvee Ieìuesu³ee efþkeÀeCeer Heesnes®eJeC³eemeeþer peJeU®ee JekeÀceer De[LeUe®ee ceeie& ceenerle DemeCes ogIe&ìves®eer ceeefnleer Lees[keÌ³eele oslee ³esCes GHeueyOe JemletbÜejs ÒeLeceesHe®eejkeÀjCes ieoea efve³eb$eCe, Heefjmeje®eer ceeefnleer osCes, ogIe&ìveeûemle peerJe Je efJeÊe DeeHeÊeer®³ee efþkeÀeCeeHeemetve otjvesCes, meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCeer yemeefJeuesu³ee DeeqiveMecekeÀ Je megj#ee GHekeÀjCeeb®eer ceeefnleer DemeCes. DeHeIeeleefveJeejCeeveblej DeHeIeeleûemle ueeskeÀebvee megjef#ele mLeUer nueefJeCes Je l³eeb®eer leelHegjleer mees³e keÀjCes, DeeHeÊeerefveJeejCeele keÀceerle keÀceer De[LeUs ³esleerue ³ee®eer Keyejoejer IesCes, Peeuesu³ee ogIe&ìves®eer keÀejCes MeesOetve keÀe{CesJe Hegvne leMeer ogIe&ìvee nesT ve³es ³eemeeþer GHee³e ³eespevee keÀjCes, pevelesceO³es melele peeie©keÀlee jeneJeer cnCetvepevepeeie=leer efJe<e³ekeÀ GHe¬eÀce jeyeefJeCes. ³ee ÒekeÀej®eer efJeÐeeL³ee¥®eer DeeHeÊeeruee meeceesjs peeC³ee®eer le³eejer efMe#ekeÀeves®ekeÀ©ve osCes DeHesef#ele Deens. l³eemeeþer MeeUsle Òeel³eef#ekesÀ IesTve efJeÐeeL³ee&vee DeeHeÊeeruee leeW[ osC³eeme meppejenC³ee®eer meJe³e ueeJeeJeer ueeiesue pemes MeeUsle yee@cye þsJeu³ee®eer yeeleceer mecepeueer l³ee JesUer DeeHeCe meJee¥veekeÀMeer met®evee osT, MeeUsleerue meJe& efJeÐeeL³ee¥vee yeensj keÀmes keÀe{t, Heesefuemeebvee keÀMeer met®evee osT ³ee meJee¥®esÒeel³eef#ekeÀ MeeUsle DeeHeCe keÀ© MekeÀlees Je efJeÐeeL³ee¥vee DeeHeÊeer®³ee JesUer Ieeye©ve ve peelee DeeHeÊeeruee keÀmesleeW[ Ðee³e®es l³ee®es ÒeefMe#eCe oslee ³eslees Demes DeeCeKeer keÀesCeles ÒeefMe#eCe oslee ³esF&ue ³ee®ee efMe#ekeÀeves efJe®eejkeÀ©ve efJeÐeeL³ee¥vee ÒeefMe#eCe Ðee³e®es Deens. DeLee&le DeeHeÊeer meebietve ³esle veener. HeCe DeeHeCe l³ee DeeHeÊeeruee leeW[osC³eeme meppe jenCes DeeHeu³ee neleer Deens. ³eeyeeyele ceeie&oMe&ve®e efMe#ekeÀeves keÀje³e®es Deens.

National Disaster Management Authority India : je<ìer³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveÒeeefOekeÀjCe Yeejle mejkeÀej:

Yeejle mejkeÀej Üeje efo. 21 peguew 2010 jespeer Sve.[er.Sce.S. YeJeve, S-1 meHeÀojpebie SvkeÀuesJeveJeer efouueer ³esles DeeHelkeÀeueerve HeefjefmLeleerle Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueerJej jeäer³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ceeie&oMe&keÀeb®esDeveeJejCe Peeues lesJne Heg{erue ceev³eJej GHeefmLele nesles Þeer pes.kesÀ. efmevne meom³e Sve. [er.Sce. S. Þeer. Heer.eE®eoyejce, cee. ie=nceb$eer, [e@. ceveceesnveeEmeie cee. HebleÒeOeeve DeeefCe pevejue Svemeer efyepe (efveJe=Êe) GHeeO³e#eSve [er Sce S ³eebveer lemes®e Flej ceev³eJejebveer Jejerue ceeie&oMe&keÀ DeveeJejCe keÀe³e&¬eÀceele Heg{erue yeeyeeRJej efJe®eejefJeveerce³e kesÀues Demetve les Heg{erue ÒeceeCes Deensle.

352

1) ceeie&oMe&kesÀ

2) Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueer DeeefCe l³ee®es keÀe³e&

3) DeeHelkeÀeueerve Òeeflemeeo ÒeCeeueer®eer 12 cenÊJee®eer JewefMeäîes

4) Dee³e. Deej. Sme. ceO³es DeeHeÊeer Òeeflemeeoe keÀefjlee megefJeOee

1) ceeie&oMe&kesÀ :

2) Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueer DeeefCe l³ee®es keÀe³e&:

1) Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueer (Dee³eDeejSme)

2) Ieìvee Òeeflemeeo ìerce®es keÀe³e& (Dee³e Deejìer)

3) DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele yeoueuesues ue#³e

4) Deepe®ee Heg{ekeÀej

5) jeä^er³e jep³e efpeune mlejeJej Òeeflemeeoe®ee mecevJe³e

Heg{erue SsjCeerJejerue efJe<e³e

lmegveeceer

DeCeg DeeHeÊeer Yeeie -2

mecetn DeeOeeefjle DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve

DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele Sve.peerDees ®eer YetefcekeÀe

DeeHeÊeer veblej®eer Hegve&GYeejCeer

SsefleneefmekeÀ mceejkeÀeb®eer megj#ee

met#ce efJeÊe DeeefCe peesefKece megj#ee

veeiejer Hetj

og<keÀeU

jeä^er³e DeeHeÊeer mebHeke&À DeeefCe ceeefnleer peeUs

DeVe, HeeCeer DeeefCe JewÐekeÀer³e ceole DeeefCe mJe®íleemegefJeOes®eer DeeHeÊeer®ee JesUs®eer efkeÀceeve ceevekeÀe®eermegefJeOee.

Deeqive mesJes®eer ceeie&oMe&kesÀ

HetJeea peejer kesÀuesueer

YetkebÀHe

jemee³eefvekeÀ DeewÐeesefiekeÀ DeeHeÊeer

jep³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve DeejeKe[s le³eej keÀjCes

JewÐekeÀer³e le³eejer DeeefCe ceesþîee DeeHeÊeer®esJ³eJemLeeHeve.

Deejesi³eefMeJee³e meeLeer®³ee DeepeejebJejerue le³eejer®eerceeie&oMe&kesÀ.

Hetj

®e¬eÀerJeeoU

DeeHeÊeer Òeeflemeeoemeeþer ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀcee®eerceeie&oMe&kesÀ

pewefJekeÀ DeeHeÊeer

DeCeg DeeefCe jsef[Deesuee@peer mebyebOeer DeeHeÊeer Yeeie 1

oj[ keÀesmeUC³ee®es J³eJemLeeHeve

jemee³eefvekeÀ (DeelebkeÀJeeo) DeeHeÊeerDeeHeÊeer mece³eer cevees meeceeefpekeÀ mene³³e DeeefCeceeveefmekeÀ Deejesi³e megefJeOee.

353

6) ÒeeflemeeoeceOes meceepee®ee menYeeie DeeefCe l³eeb®eer peyeeyeoejer

7) leele[er®eer mesJee keWÀês (FDeesmeer)

1) Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueer (Dee³eDeejSme): (Insident Response System)

Dee³e. Deej.Sme. DeMeer He×leer Deens peer ÒeeflemeeoeceO³es efJeefMeä GÎsM³e keÀceer keÀjles. Òeeflemeeoeojc³eevekeÀjeJe³ee®³ee meJe& keÀeceeb®ee ³eeceO³es meceeJesMe Demelees.

ner ÒeCeeueer nsªve þsJeueer peeles. DeefOekeÀe³ee¥®eer HetJe& efve³egkeÌleer keÀjles Je l³eeb®eer efJeefJeOe keÀeces meebietve l³eebveel³eeb®³ee keÀeceele ÒeefMeef#ele keÀjles.

ner SkeÀ ueJeef®ekeÀ ÒeCeeueer Demetve DeeHeÊeerceO³es p³ee efJeYeeie MeeKeebvee keÀe³e&jle keÀjC³ee®eer iejpeDemesue kesÀJeU l³eebvee®e keÀe³ee&eqvJele kesÀues peeles.

2) Ieìvee Òeeflemeeo ìerce®es keÀe³e& (Dee³eDeejìer):

Dee³eDeejìer ns jep³e, efpeune GHeefpeune DeeefCe lenmeerue yuee@keÀ mlejeJej HetJe& efve³egkeÌle Demeleele.

jep³e DeeefCe efpeune mlejeJej cegK³e meef®eJe DeeefCe efpeune ob[eefOekeÀejer ns peyeeyeoej DeefOekeÀejerDemeleele pes Ieìvee keÀceeb[juee HeefjefmLeleermebyebOeer peyeeyeoeN³ee osleele DeeefCe l³eeveblej Demes keÀceeb[j IeìveeÒeeflemeeo ìerce men Ieìves®es J³eJemLeeHeve l³eeb®³ee Debleie&le ³esCeeN³ee mebyebefOele mlejeJej keÀjleele.

DeeOeer®e FMeeje efceUeu³eeme peyeeyeoej DeefOekeÀejer Dee³eDeejìeruee keÀe³ee&eqvJele keÀjleerue.

FMeeje ve efceUlee®e pej keÀener DeeHeÊeer keÀesmeUueer lej mLeeefvekeÀ Dee³eDeejìer Òeeflemeeo osles DeeefCeHeg{erue ceoleermeeþer DeeJeM³ekeÀlee Demeu³eeme peyeeyeoej DeefOekeÀeN³eebMeer mebHeke&À meeOeles.

Responsible officer(Chief Secretary (District Magistrate)

Incident Commander Deputy

Information & Media officer Liaison officer

Safety officer

Operations section Planning Section Logistics section

Deeke=Àleer : Ieìvee Òeeflemeeo mebIee®es keÀe³e& (Dee³eDeejìer)

3) DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele yeoueuesues ue#³e:

DeeHeÊeercegUs Òeieleer Kegbìles, efJekeÀemee®eer keÀäeves keÀceefJeuesueer HeÀUs veä nesleele. cnCetve keÀeUe®eeriejpe ner Deens keÀer, Ieìvee Ie[u³eeJej Òeeflemeeo osC³eeHes#ee Ieìvee Ie[C³eeHetJeea®e HetJe& HeeTues G®euetveÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e keÀjCes HeefjCeece meewc³e keÀjCes DeeefCe le³eejer GHe³eesie keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4) Deepe®ee Heg{ekeÀej:

[erSce DeefOeefve³ece 2005 Devleie&le Sve[erSceS®eer mLeeHevee ceeveveer³e HebleÒeOeeve ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer

354

Peeueer. jeäer³e mlejeJej, HetCe&HeCes ÒeefMeef#ele DeeefCe meeOeve³egkeÌle jeäer³e DeeHeÊeer Òeeflemeeo oue, jep³e mlejeJejjep³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ÒeeefOekeÀejCee®eer mLeeHevee cegK³eceb$eer (meerSce) ³eebvee DeO³e#elesKeeueer efpeune mlejeJejjep³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ÒeeefOekeÀjCe ([er[erSceS) ®eer mLeeHevee efpeune ob[eefOekeÀeN³eebvee DeO³e#emLeeveerIesTve kesÀueer iesueer. meJe& DeeHeÊeer®ee efJe®eej keÀ©ve Sve[erSceS Üejs OeesjCes le³eej keÀjCes, DeejeKe[s yeveefJeCes,#ecelee efJekeÀefmele ÒeefleyebOeelcekeÀ GHee³e keÀjCes, meewc³eerkeÀjCe keÀjCes DeeefCe efJeefJeOe DeeHeÊeermeeþer le³eej keÀjCesDeMee mecem³eebJej 14 ceeie&oMe&keÀeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer iesueer Deens. DeeHeÊeer®³ee JesUer mecevJe³e veerì meeOeuee peeJeeDeeefCe J³eJeefmleleHeCes Òeeflemeeo oslee ³eeJee cnCetve ner 15 Jeer ceeie&oefMe&keÀe ceeb[ueer iesueer Deens. jep³e DeeefCemebyebefOele ceb$eeue³es ³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeer Òeef¬eÀ³esle ³esleele.

jeä^er³e jep³e DeeefCe efpeune mlejeJej Òeeflemeeoe®ee mecevJe³e:

- ceesþîee DeeHeÊeer®³eeJesUer efpeune jep³e DeeefCe kesÀvê mejkeÀejceOeerue ³eesi³e mecevJe³e DeeefCe neue®eeuemeJee&le DeefOekeÀ cenÊJee®eer Demeles.

- Sve[erSceS ojc³eeve keÀece keÀmes kesÀues peeF&ue ns Dee³eDeejSme mHeäHeCes meebieles. ke@Àefyevesì meef®eJeÒecegKe Demeuesueer jeäer³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve meefceleer, ie=n meef®eJe ÒecegKe Demeuesueer jeäer³e keÀe³e&keÀejermeefceleer cegK³e meef®eJe ÒecegKe Demeuesueer jeäer³e DeeHeÊeer J³eJemLeeve meefceleer, ie=n meef®eJe ÒecegKe Demeuesueerjeä^er³e keÀe³e&keÀejer meefceleer, cegK³e meef®eJe ÒecegKe Demeuesueer jep³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ÒeeefOekeÀjCeDeeefCe jep³e keÀe³e&keÀejer meefceleer DeeefCe efpeune ob[eefOekeÀejer ÒecegKe Demeuesueer efpeune DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveÒeeefOekeÀjCe ns keÀece Heenleele.

- keÀesCel³eener DeeHeÊeeruee Heefnues GÊej efpeune DeeefCe jep³e ceole meefceleerves osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

- keWÀê mejkeÀej efJeefMeä Òeeflemeeo oue/jeäer³e DeeHeÊeer Òeeflemeeo oue DeeefCe Flej DeeJeM³ekeÀ ñeesleebÜejsDeeJeM³ekeÀ ceole keÀ© MekeÀles.

- Sve [er Sce S /SvemeerScemeer/SveFmeer Üejs keWÀêele mecevJe³e meeOeuee peeF&ue.

- l³ee®e ÒekeÀejs jep³eele Sme[erSce S/SmeFmeer DeeefCe efpeune mlejeJej [er [er Sce S Üejs mecevJe³emeeOeuee peeF&ue.

ÒeeflemeeoeceO³es meceepee®ee menYeeie DeeefCe l³eeb®eer peyeeyeoejer:

meceepe ne vesnceer®e Heefnuee Òeeflemeeo osCeeje þjlees. yeensj®eer ceoo ³esles Hejbleg veblej Òeeflemeeo keÀe³ee&lel³eebvee SkeÀef$ele keÀjC³eemeeþer Ieìvee Òeeflemeeo ÒeCeeueer Jejerue ceeie&oMe&keÀele keÀeUpeer Iesleueer iesueer Deens. ieeJeJee@[& DeeefCe ûeeceHeb®ee³ele mlejeJejerue ñeesle, keÀewMeu³e DeeefCe #ecelee efve³eesefpele keÀ©ve iejpes®³ee JesUer JeeHejueerHeeefnpes.

leele[er®eer mesJee keWÀês (FDeespeer):

FDeespeer Demes efþkeÀeCe Deens efpeLes Ie[CeeN³ee HeefjefmLeleer®ee Dee{eJee Iesleuee peelees. ³ee efþkeÀeCeermebyebefOele efJeYeeiee®es ñeesle, ceveg<³eyeU DeeefCe lep%e ceole HeeþefJeCes DeeefCe Òel³e#e IeìveemLeUer Dee³eDeejìermeeþer ³eesi³e ÒeeefOekeÀejer Hee®eejCe keÀjCes DeMeer keÀeces Demeleele. ³eeb®³eekeÀ[s megj#ee mebHeke&À ÒeCeeueer efveCe&³emene³³e ÒeCeeueer Demeles.

355

3) DeeHelkeÀeueerve Òeeflemeeo ÒeCeeueer®eer cenÊJee®eer JewefMeäîes:

1) O³es³eefOeeq<þle J³eJemLeeHeve:DeeHelkeÀeueerve Òeeflemeeo ÒeCeeueer (Dee³eDeejSme) ®eer Heefnueer Hee³ejerDeens.

De) O³es³e efveef½ele keÀjCes.

ye) ³eesi³e OeesjCe efveJe[Ces.

keÀ) HeefjCeecekeÀejkeÀ Òeeflemeeoe®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes

2) DeefOekeÀejeb®eer SkeÀlee Je DeefOekeÀejeb®eer Me=bKeuee: Dee³eDeejSme Heoefme× He³e&Jes#eCe DeeefCeÒeeflemeeo GYeejCeerojc³eeve DeefOekeÀeN³eeb®eer megmHeä meeKeUer HegjJeles.

3) DeefOekeÀejeb®es nmleeblejCe: Dee³eDeejSme ceOeerue DeefOekeÀejeb®es nmleeblejCee®³ee Òeef¬eÀ³esÜejs veJeerveÒeemebefiekeÀ keÀceeb[juee Deieesoj®e G®eueuesu³ee meJe& HeeJeueebyeÎue lemes®e DeefOekeÀ keÀece keÀjeJes, ³eeyeÎue ceeefnleernesles.

4) mebIeìveelcekeÀ ueJeef®ekeÀlee: Òeeflemeeoemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesues Dee³eDeejìer®es IeìkeÀ®e keÀe³e&jlenesT MekeÀleele.

5) efve³eb$eCee®eer keÀ#ee : HejerCeecekeÀejkeÀ He³e&Jes#eCeemeeþer efve³eb$eCee®eer keÀ#ee ceesþer Deens. He³e&Jes#eCeeleþsJeeJe³ee®es DeveskeÀ mebIeìveelcekeÀ IeìkeÀ Dee³eDeejSme mHeäHeCes HegjJeles DeMee ÒekeÀejs ³eesi³e He³e&Jes#eCe Jeefve³eb$eCee®eer efveef½eleer nesles.

6) #es$eer³e DeefOekeÀejeb®e: #es$eer³e DeefOekeÀejebÜejs otjmLe Je otie&ce efþkeÀeCeer efvekeÀì He³e&Jes#eCe HegjJeuespeeles.

7)SkeÀef$ele DeefOekeÀejeb®es : Dee³eDeejSme ceO³es SkeÀef$ele DeeosMeeÜejs efJeefJeOe Spevmeerpevee SkeÀÒeCeeueer HegjJeC³eele ³esles. p³eeceO³es yeeefOele #es$eeceO³es SkeÀe DeeosMeeDebleie&le keÀece keÀjC³eemeeþer Spebmeer ÒeeefOekeÀeN³eebveeDe[LeUs ve ³eslee meJe& Spevmeerpe®³ee meJe& ñeesleeb®³ee ³eesi³e v³ee³eeue³eerve Je keÀe³e&jle peyeeyeoeN³ee Heej Hee[u³eepeeleele.

8) meeceeef³ekeÀHeefjYee<ee: Dee³eDeejSme ceO³es meeceeefpekeÀ HeefjYee<es®³ee lejlegoerÜejs efJeefJeOe ÒeOeeveDeefOekeÀej, efmLeleer, ñeesle Je megefJeOeeb®eer megmHeä DeesUKe nesC³ee®eer Kee$eer efceUles. l³eeÜejs ³eesi³e efoMesvesÒeeflemeeo osCes DeeefCe ³eesi³e lemes®e DeeJeM³ekeÀ ñeesleeb®eer ceeieCeer Je keÀe³e&j®evee keÀjlee ³esles.

9) peyeeyeoejer - Dee³eDeejSme ceOeerue megmHe<ì Me=bKeuescegUs SkeÀe J³ekeÌleer Je mecegneuee yengHe³e&Jes#ekeÀvemeleele Je l³eecegUs peyeeyeoejer®eer efveef½eleer nesles.

10) mebkeÀefuele otjmeb®eej - Dee³eDeejSme Debleie&le otjmeb®eej GYeejCeer®eer lemes®e efJeefJeOe Spevmeerpeojc³eeve keÀjeJe³ee®³ee mebkeÀefuele otjmeb®eej vesìJeke&À®eerner efveef½eleer efceUles.

11) ðeesleeb®es J³eJemLeeHeve - Dee³eDeejSme ceOeerue efJeefJeOe ñeesleebkeÀefjlee efJeefMeä ìefce&veeueespeer®³eeJeeHejeves DeeJeM³ekeÀ GHee³e³eespeveeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀ GHeueyOelee Je l³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeer®eer efveef½eleer efceUles.

356

12) ÒeemebefiekeÀ ke=Àleer DeejeKe[e - ÒeemebefiekeÀ ke=Àefle DeejeKe[îeeves efveef½ele Òeeflemeeoe®eer efveef½eleerefceUles DeeefCe l³eecegUs efve³eefcele mJe©Heele Òeeflemeeoe®³ee Òe³elveeleerue Òeiele Je ³eMee®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjlee³esles.

4) DeejDeejSme ceO³es DeeHeÊeer Òeeflemeeoe keÀefjlee megefJeOee:

1) Òemebie DeefOekeÀej þeCes (Dee³emeerHeer) (Incident command Post):

Dee³emeerHeer ns Demes efþkeÀeCe Deens pesLes ÒeeLeefcekeÀ DeefOekeÀeefjle keÀeces kesÀueer peeleele. Dee³emeerHeer®³eeefþkeÀeCeer Òemebie DeefOekeÀej kesÀvês Demeleele. Òel³eskeÀ IeìveskeÀefjlee kesÀJeU SkeÀ Dee³emeerHeer Demelees. DeefOekeÀej Jeefve³eb$eCeemeeþer ³eesi³e otjmeb®eej ÒeCeeueerves ner keWÀê meppe Demeleerue.

2) vesHeL³e #es$e (SmeS) Staging Area:

vesheL³e #es$ener DeMeer peeiee keÀer pesLes ñeesle pecee keÀ©ve Òel³e#e keÀeceefiejer®³ee JesUer l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeerkesÀueer peeF&ue. ³eeceO³es efJeefJeOe yeeyeer pemes DeVe, Jeenves, Dev³e GHemeeOeves Je meeefnl³e ³eeb®ee meceeJesMe Demelees.lJeefjle HeefjCeecekeÀejkeÀ Je lelkeÀeU DebceueyepeeJeCeer keÀefjlee yeeefOele #es$eepeJeU ñeesleeb®³ee peJeU®³ee ³eesi³eDeMee efþkeÀeCeer SmeS®eer mLeeHevee kesÀueer Demesue.

3) Ieìvee mebyebefOele keÀe³e& mLeU :

Ieìvee Ie[uesu³ee efþkeÀeCe®³ee meJe& yeeefOeleebvee Òeeflemeeo Je mene³³e mesJee HegjJeC³eekeÀefjlee meJe& ÒeeLeefcekeÀmesJee ³ee efþkeÀeCeer Demeleerue. peeiesJej®e Debeflece DebceueyepeeJeCeer keÀjlee ³esC³eekeÀjerlee ³ee®eer mLeeHevee kesÀuesueerDemesue.

4) efMeyeerjs:

ner meeceev³ele: Ieìves®³ee efþkeÀeCeer leelHegjleer GYeejuesueer efþkeÀeCes Demeleerue peer yeeefOeleebvee efJeÞeebleerDeVe, efHeC³ee®es HeeCeer lemes®e mJe®ílee efJe<e³ekeÀ mesJee HegjJeC³eemeeþer meJe& ¢äerves meppe lemes®e keÀce&®eeN³eebveer³egkeÌle Demeleerue. ner efMeefyejs keÀener efoJemeebkeÀefjlee Demeleerue Je leer iejpesvegmeej nueefJeueer peeT MekeÀleerue.

5) ceoo efMeyeerjs (Deejmeer)(Relief Camp):

yeeefOele mecegneuee meJe& DeeJeM³ekeÀ mesJee meeOeejCele: ³ee efMeyeerjeletve HegjJeC³eele ³esleerue. Òemebieevegmeejl³eeb®eer GYeejCeer kesÀueer peeF&ue.

6) nsueeryesme nsueerHe@[ :

nsefuekeÀe@Hìme& Heeke&À keÀjCes, FbOeve YejCes Je osKeYeeue keÀeceekeÀefjlee nsueeryesme ns cegK³e efþkeÀeCe Deens.ceole meeefnl³e YejCes Je GlejefJeC³eemeeþerner ³ee®ee JeeHej kesÀuee peeT MekeÀlees. nsueer He@[me ner yeeefOele #es$eeceO³esleelHegjleer GYeejuesueer efþkeÀeCes Deensle. pesLes nsueerkeÀe@Hìme& megjef#elejerl³ee Gle© Je G[eCe Ieg MekeÀleele.DeefOekeÀejer lemes®e ceole meeefnl³e Je ye®eeJekeÀe³e& Deeoer®eer ves DeeCe keÀjCes Deeoer keÀeceebmeeþer Je nsueerHe@[me®emLeeHevee Je JeeHej kesÀuee peelees.

357

DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®³ee ÒeefMe#eCe mebmLee:

1. Fbef[³eve Feqvmììîetì Dee@HeÀ FkeÀesuee@[er De@C[ Svne³e&ceWì mebHeke&À ûeerve iesì S - 15 He³ee&JejCekeÀe@cHueske Ìme, veJeer e fouueer 30 otjOJeveer 011-29535981, 29535979 JesyemeeFìwww.ecology.edu/iiee.

³ee mebmLesceO³es Sce.Smmeer (ef[Peemìj efceìeriesMeve ) ³ee oesve Je<ee&®ee otjefMe#eCe DeY³eeme¬eÀce GHeueyOeDeens. ne DeY³eeme¬eÀce efmeeqkeÌkeÀce ceefCeHeeue efJeÐeeHeerþeMeer mebueive Deens. ³ee DeY³eeme¬eÀceeefjlee keÀesCel³eenerMeeKesleerue HeoJeerOej ÒeJesMe IesT MekeÀleele. ceneje<ìele Deewjbieeyeo, keÀesuneHegj, cegbyeF& veeieHegj HegCes ³ee efþkeÀeCeer³ee efJeÐeeHeerþe®eer Hejer#ee keWÀê Deensle.

2. Fbefoje ieebOeer jeä^er³e cegkeÌle efJeÐeeHeerþ:

³ee efJeÐeeHeerþe®eb cegK³e ÒeeosefMekeÀ keWÀê HegCes FLes Demetve ³ee efJeÐeeHeerþe®³ee JesyemeeF&ìJejerue mì[er meWìj³ee He³ee&³ee®ee GHe³eesie keÀ©ve DeeHeu³ee efpeuneleerue mì[er meWìj MeesOeeJeerle. ÒeJesMeDepe& lesLes GHeueyOe Demeleerue³ee efJeÐeeHeerþeleHexÀ yeejeJeer GÊeerCee&meeþer mene ceefnves keÀeueeJeOeer®ee ef[Peemìj ce@vespeceWìceOeerue ÒeceeCeHe$eDeY³eeme¬eÀce otjefMe#eCeeÜejs ®eeueJeuee peelees.

(keÀesme& keÀes[ CDM mebHeke&À : www.ignou.ac.in)

3) ef[Peemìj ce@vespeceWì Feqvmììîetì : ³ee mebmLesÜejs mJe³ebmesJeer mebmLeemeeþer [erPeemìjce@vespeceWìceOeerue ÒeefMe#eCe DeY³eeme¬eÀce ®eeueJeues peeleele.

mebHeke&À He³ee&JejCe Heefjmej, F& -5, Deefjje keÀe@ueveer YeesHeeU 16 ceO³eÒeosMe otjOJeveer - 0755-2466715. JesyemeeF&ì : www.dmibpl.org.

4) ve@Meveue efmeeqJnue ef[HesÀvme keÀe@uespe veeieHetj : ³ee mebmLesÜejs ef[Peemìj ce@vespecesìceOeerue efJeefJeOeefJe<e³eeleerue ÒeefMe#e DeY³eeme¬eÀce ®eeueJeues peeleele. DeeHeu³ee DeeJeM³ekeÀlesvegmeej DeeHeCe DeY³eeme¬eÀce efveJe[tMekeÀlee. mebHeke&À : efmeeqJnue ueeFvme, veeieHetj 01.

otjOJeveer 0712-2565614 JesyemeeF&ì : www.ncdcnagpur.nic.in

5) ìeìe Feqvmììîetì Dee@HeÀ meesMeue mee³evmesme ³ee mebmLesÜejs Sce Smmeer Sce S. Fve ef[Peemìjce@vespeceWì ef[Hueescee Fve mee³ekeÀes meesMeue kesÀDej SC[ meHeesì& Fve ef[Peemìj cesvespeceWì.

Heesmì ûe@p³egSì ef[Hueescee Fve ef[Peemìj efÒeHesjvesme (preparedness and Response)ns DeY³eeme¬eÀce ®eeueJeues peeleele.

mebHeke&À osJeveej, cegbyeF& 88 otjOJeveer 022 25525000

JesyemeeF&ì www.tiss.edu

358


1) DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®es mJe©He mHeä keÀje.

2) DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®³ee keÀecee®es mJe©He mHeä keÀje.

3) DeeHeÊeer J³eJemLeeHevee®es ìHHes efJeMeo keÀje.

4) DeeHeÊeer veblej®³ee J³eJemLeeHeveeJej ÒekeÀeMe ìekeÀe

5) DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeveele MeeUs®eer YetefcekeÀe mHeä keÀje.

6) jeä^er³e DeeHeÊeer J³eJemLeeHeve ÒeeefOekeÀjCe Yeejle mejkeÀej (NDMAI) Üeje efouesu³ee ceeie&oMe&vee®eeDee{eJee I³ee.

7) DeeHeueer J³eJemLeeHevee®³ee ÒeefMe#eCe mebmLeeb®eer Lees[keÌ³eele ceeefnleer Ðee.

10.7 meejebMe

³ee IeìkeÀele DeeHeCe J³ekeÌleer®³ee YeeJeefvekeÀ Je Jele&vemebyebOeer efJeefJeOe mecem³ee mees[efJeC³ee®eer leeefke&ÀkeÀYeeJeefvekeÀ GHeHeÊeer DeY³eemee®eer Demetve Hes®e Òemebie nmle#esHe leb$ee®³ee mene Hee³eN³eeb®ee DeY³eeme kesÀuee.

og:Ke DeeefCe efJe³eesiee®³ee nmle#esHe keÀe³e& efveleer ceO³es DekeÀje yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀuee Demetve meO³ee mebHetCe&peieeuee Yes[meeJeCeeN³ee ceeveJeer lemes®e vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee yeeyeleerle l³eeb®es ÒekeÀej, HeefjCeece lemes®e l³eeb®esJ³eJemLeeHeve MeeUe lemes®e Yeejle mejkeÀej Üejs keÀmes keÀjeJes eEkeÀJee keÀjC³eele ³esJet MekeÀles ³ee®ee Dee{eJee IesleueeDeens.


1. J³ekeÌleer®³ee Jele&ve mebyebefOele efJeefJeOe mecem³ee mees[efJeC³eekeÀjerlee leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHeHeÊeer®eekeÀmee GHe³eesie keÀjeue.

2. DeeHeCe Hes®eÒemebie nmle#esHe leb$ee®ee JeeHej keÀmee keÀjeue.

3. og:Ke DeeefCe efJe³eesieele DemeCeeN³ee J³ekeÌleeRvee DeeHeCe l³eeletve keÀjles yeensj keÀe{t MekeÀeue.

4. YeejleemeejK³ee YejHetj ueeskeÀmebK³ee Demeuesu³ee osMeele DeeHeCe DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeve jeyeJeleebveekeÀesCel³ee keÀe³e&efveleer®ee DeJeuebye keÀjeue.

‡‡‡

Dee@iemì 2011, Sce. S. (efMe#eCeMeem$e) Yeeie - 2, efMe#eCeMeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬ebÀ.8,ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve,

ÒekeÀeMekeÀ : ÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀotj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,

cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& - 400098.

De#ejpegUCeer : Jejoe Dee@HeÀmesì DeeefCe ìeF&Hemesìme&DebOesjer (He.), cegbyeF& - 400 058.

cegêCe :

ÒekeÀuHe mecevJe³ekeÀ : [e@. nsceuelee ®eejer, GHemeb®eeuekeÀ Mew#eefCekeÀ,otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLeecegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

mebHeeokeÀ : [e@. %eeveséej YeecejsmesJeemeove efMe#eCeMeem$e ceneefJeÐeeue³e,Gunemeveiej- 3(efpe. þeCes)

uesKekeÀ : [e@. %eeveséej YeecejsmesJeemeove efMe#eCeMeem$e ceneefJeÐeeue³e,Gunemeveiej- 3(efpe. þeCes)

Òee. mebO³ee efmeveuekeÀjmesJeemeove efMe#eCeMeeðe ceneefJeÐeeue³e ,Gunemeveiej- 3(efpe. þeCes).

Òee.GceekeÀeble osMecegKe®eWyetj, meJe¥keÀ<e efMe#eCeMeeðe ceneefJeÐeeue³e,®eWyetj 77

Òee.®ebêMesKej ®e¬eÀosJe®eWyetj, meJe¥keÀ<e efMe#eCeMeeðe ceneefJeÐeeue³e,®eWyetj 77.

[e@. Oeveséej nefj®eboveÒeeO³eeHekeÀ-efve-meb®eeuekeÀ,otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee,cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

[e@. jepeve JesUtkeÀjkegÀueiegª,cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&.

Sce. S. (efMe#eCeMeem$e) Yeeie - 2efMe#eCeMeem$e DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬ebÀ. 8

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeveGuidance And Counselling

Group B Paper 8 Guidance And Counselling

Course Objectives:To develop an understanding of• Concept, need of guidance• Career guidance• Concept, approaches and testing in counselling• Counselling and intervention strategies in contemporary times

MODULE I: GUIDANCE: CONCEPT AND NEED

1. Concept of Guidancea. Meaning, Principles, Need and Scope of Guidanceb. Meaning and Implications of Areas of Guidance in Global Context:

Personal,Educational, Vocational, a-Vocational, Social, Moral, Health andLeisure-time

c. Types of Guidance: Individual Guidance and Group Guidance.d. Agencies of Guidance: International, National, State and Local

Levels.

2. Guidance for Population with Special Needsa. Mentally Challenged Learners: Slow Learners, Mentally Retarded

and ‘Gifted,b. Learning Disabilities: Dyslexia, Dysgraphia and Dyscalcullac. Disadvantaged Groups: Social, Economical and Educational (Over

Achievers and Under Achievers)d. Women: Exploitation at Home and Worke. Senior Citizens: Emotional, Social and Physical Problems

MODULE II: CAREER GUIDANCE

3. Work and Mental Healtha. Meaning of Work. Compensation and Incentivesb. Relation between Work and Leisure and Work and Incentivesc. Meaning, Characteristics and Need for Mental Healthd. Role of Guidance Personnel in Promoting and Preserving Mental

Health.

4. Vocational Guidancea. Nature and Scope of Vocational Guidanceb. Factors affecting Vocational Choicec. Approaches to Career Guidance, Employment Trendsd. Holland’s Theory of Career Developmente. Burnout and Career Guidance

5. Occupational Information & Job Satisfactiona. Need and Sources of Occupational Information

b. Methods of Collection, Filing, Classification, and Disseminationof Occupational Information, Meaning and Factors of JobSatisfaction.

d. Relationship between Job Analysts, Job Specification and jobProfile.

6. Psychometric Methods and Techniques for Guidance andCounsellinga. Psychological Tests: Intelligence Tests, Interest Inventories, Aptitude

Tests, Achievement Tests, Attitude Scales, Personality Tests.b. Other Testing Tools and Techniques: Soctometric Technique, Case

Study, Cumulative Record Card, Autobiography, Observation,Interviews, Home visits,

c. Ethical Basis in the Use of Psychological Tests and Tools

MODULE III: CONCEPT, APPROACHES AND TESTING IN ,COUNSELLING

7. Concept of Councelllnga. Concept: Meaning, Principles, Goals, and Types of Counsellingb. Counselling Processes: Stages and Skillsc. Characteristics and skills of a Counsellord. Counsellor’s Role and Functionse. Types of Counselling: Directive, Non-directive, Eclectic and Online

8. Counselling Approachesa. Cognitively Oriented Counselling Approaches: Trait and Factorb. Affectively Oriented Counselling Approaches: Psycho analytic.c. Conditions Influencing Counselling: Physical Setting, Privacy,

Recoilingd. legal and Ethical Considerations in Counselling

MODULE IV: COUNSELLING AND INTERVENTION STARTED IKSIN CONTEMPORARY TIMES9. Counselling in Current Areasa. Conflict Resolutionb. Training for Assertivenessc. Stress Managementd. Life Style Planning c.e. HIV /AIDS: Pro, Post Counselling and Stigma

10. Intervention Strategiesa. Rational Emotive Therapyb. Crisis Intervention Techniquesc. Grief and Bereavement Intervention Strategiesd. Disaster Management

ASSIGNMENTS FOR INTERNAL ASSESSMENT1. Conducting and Reporting a Case Study of any Individual with

Special Needs.2. Preparation of a Job profile of any one Career.

REFERENCES

1. Agarwal J.C. (1985) Educational Vocational Guidance andCounselling. Doaba House New Delhi.

2. Bernard Harold W. (1969) Principles of Guidance Allied-PublishersPvt. Ltd, New Delhi.

3. Bernard and Fullmer (1972) The School Counsellor ConsultantBoston, Houghton Mifflin Company.

4. Bhati S.S. (1979) Jobs Careers and Personality New Delhi,Indian-Institute of International Understanding.

5. Borrow Harold W. (1973) Career Guidance for a New Ace Boston,Houghton Miffing Company.

6. Chibber S.K. (1999) Guidance and Counselling Common WealthPublishers, New Delhi

7. Drummond, R. J. and Ryan, C. W. Career Counselling AndDevelopment Approach Prentice hall of India, New Delhi. ‘

8. Gothard, W.P.: (1985) Vocational Guidance Theory and Practice.Croom Helm London.

9. Hoppak R. (1976) Occupational Information: Where to Get andHow to Use in Counselling and Teaching. Me Graw HillsPublications New York.

10. JalTrey A. Kollcr and Hlien Kothar. (1993) Teacher as a Counsellor.Sage Publication London.

11. Jones. J.A.. (1979) Principles of Guidance. Me Graw Hill New York.12. Kcmp Gratton (1978) Foundations of Group Counselling Prentice

Hall of India Pvt.Ltd New Delhi.13. Kochhar, S.K,, (1980) Guidance and Counselling. Sterling

Publishers, New Delhi.14. Kevin, Anglo (1987) Vocationalizlnu Education an international

Perspective Pcrgamon Press, Oxford London.15. Moshcr, Carle, Kehas (lid) (1972) Guidance on Examinations.

Harodurt, Brace A Wond.16. Me Daniel. Henry (1956) Guidance in Modern School. Holt,

Rinchart and Wlnston New York.17. Nanda, S.K. and Sharma S., (1992) Fundamentals of Guidance.

Chandigarh.18. Nelson Richard (1972) Guidance and Counselling in the

Elementary Schools. United States of America, Library ofCongress.

19. Morris, Zeran, Hatch and Engeljes (1972) The Formation Servicein Guidance. United States of America Rand McNally CollegePublishing Company.

20. Pedersen, (1996) Counselling Across Cultures Sage PublicationsLondon.

21. Sharma .Ram Nalh (1999) Guidance and Counselling. SurjeetPublication. Delhi.

22. Sharma S.R. (1984) Research in Educational and VocationalGuidance. Anmol publications Pvt.Ltd New Delhi.

23. S.K. Gupta ( 1985) Guidance and Counselling in Indian Education.Delhi Mitlal publication,

24. Shattle C.L. (1989) Occupational Information, its Development:and Application (3rd Ed). Englewood Cliff New Delhi, Prentice Hallof India.

25. Shaw Merville (1973) School Guidance System. Boston HoughtonMifflin Company.

26. Shertzer B. and Stone,(1973) Fundamentals of Guidance BogotaMifflin Company , New York

27. Willey and Strong, .(1970) Group Procedures in Guidance, Harperand Brothers, New York

28. Winni Colt. D.W., (1995) Counselling and Therapy. SagePublications London.

29. Wrenn C.GUbert(Ed) (1968) History of Elementary SchoolCounselling. Boston, Houghton Mifflin Company.

‡‡‡

meboYe&iebLe met®eer

cejeþer

1) [e@. keÀjboerkeÀj megjsMe (2009), `Òeiele Mew#eefCekeÀ ceevemeMeeðe' keÀesuneHetj : HeÀ[kesÀ ÒekeÀeMeve.

2) [e@. iegUJeCeer cesIee (2009),`ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve', HegCes : efvel³evetleve He´keÀeMeve.

3) ieesieìs efo. je. (mebHeeokeÀ), (ces -petve 1992), efMe#eCe meb¬eÀceCe' HegCes: cenejeä^ jep³e ceeO³eefcekeÀJe G®®e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe ceb[U ÒekeÀeMeve.

4) [e@. IeesjHe[s kesÀ. F&., [e@. IeesjHe[s keÀuee (2010), `Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve',veeieHetj : efJeÐeeÒekeÀeMeve.

5) [e@. ogveeKes DejefJebo (2009), Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve' ,HegCes : efvel³evetleve He´keÀeMeve.

6) eEHeHeUKejs cees. n (1971), Mew#eefCekeÀ DeeefCe J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve' HegCes : HegCes efJeÐeeLeea ie=nÒekeÀeMeve.

7) [e@. Heejmeveerme ve.je. (1996) Òeiele Mew#eefCekeÀ ceevemeMeeðe' HegCes : vetleve ÒekeÀeMeve.

8) HelkeÀer Þeer. cee. (1984), J³eJemee³e ceeie&oMe&ve DeeefCe meuueekeÀe³e&' Deewjbieeyeeo: efceeEueo ÒekeÀeMeve.

9) [[email protected] yeer. Sce, [[email protected] S®e.pes (2008) ceveesceeHeve', veeieHetj : efJeÐeeÒekeÀeMeve.

10) mejJeos MeMeer (2008), Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMeve', HegCes : [e³eceb[ HeeqyuekesÀMeve.

11) leeHekeÀerj oÊee$e³e, ueeW{s ieewlece, (2009), efJeÐeceeve efMe#eCeeleerue veJe efJe®eej ÒeJeen', efcejpe :mebIeefce$ee He´keÀeMeve.

12) [e@. ìskeÀeUs Deej. Jner HeeF&keÀjeJe efJepe³ekegÀceej (2007), efJeefJeOe mlejebJejerue efMe#ekeÀ DeeefCeefMe#ekeÀeb®eer keÀe³ex veeefMekeÀ : ³e. ®e. ce.ceg. efJeÐeeHeerþ ÒekeÀeMeve.

13) ieerOe meboerHe (1 petve 2006 DebkeÀ), Þeer leMeer meew',- keÀefjDej efJeMes<e.

14) [e@. jCemetjs, ceeie&oMe&ve Je mecegHeosMeve', HegCes : Dees³eeefmeme He´keÀeMeve.

efnboer:

15) Mecee& Sue. yeer (1996), efveoxMeve SJeb HejeceMe&' cesjþ : met³ee& ÒekeÀeMeve.

16) [e@. Jecee& jeceHeeue efmebn, [e@. GHeeO³ee³e jeOeeJeuueYe (2009) Mewef#ekeÀ SJeb J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve',Deeieje- 2: DeûeJeeue HeeqyuekesÀMeve.

17) DeûeJeeue pes. meer. (1972), Mewef#ekeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve SJeb HejeceMe&&', efouueer : oesÞeeyeeneTme.

18) [e@. pe³emJeeue meerleejece (2009), efMe#eeces efveoxMeve SJeb HejeceMe&&',Deeieje- 2: DeûeJeeueHeeqyuekesÀMeve.

19) [e@. vevoe. Sme. kesÀ, ®e[d{e. Heer. meer. (1978), Mew#eefCekeÀ SJeb J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve',uegO³eevee: ÒekeÀeMe ye´ome&.

20) [e@. Deesyesje³e Sme. meer. (2007), Mewef#ekeÀ leLee J³eeJemeeef³ekeÀ efveoxMeve SJeb HejeceMe&&' cesjþ :

Fbìjve@Meveue HeeqyueefMebie neTme.

Fbûepeer:

21. Aggarwal J.C.(1991), ‘Educational & Vocational Guidance &Counselling’, New Delhi : Doaba House.

22. Dr. Bengalee. M.D.(1985), ‘Guidance and Couselling’, Bombay :Seth Publishers.

23. Kochhar SK, (1987): ‘Educational and Vocational Guidance’, inSecondary Schools, Sterling Publishers.

24. Kochhar S.K. (1986), ‘Guidance and Counselling’, in Colleges andUniversities, New Delhi : Sterling Publishers,

25. Dr. Nanda SK, Chadha P.C (1982), ‘Educational and VocationalGuidance’, Ludhiana : Prakash Brothers.

26. Sharma R.A. (2008), ‘Fundamentals of Guidance and Counselling’,Meerut : R. Lall Book Depot.

27. John S. Koshy (2005), ‘Guidance and Counselling’, New Delhi :Dominant Publishers and Distributors.

28. Sharma Yogendra K. (2005), ‘Principles of Educational andVocational Guidance’, New Delhi : Kanishka Publishers,Distributors.

29. Jones J. A. (1979), ‘Principles of Guidance’, New York : Mc. GrawHill.

30. Sharma N.R. (1989),‘Educational and Vocational Guidance’, Agra-2 : Vinod Pustak Mandir.

31. Wallia J. S. ( ), ‘Foundation of Guidance’, Jalandhar :Paul Publsiher.

32. Mathur D. S. ( ), ‘Fundamentals of Guidance and Counselling’,Agra : Agnoal Publication.

33. Barki and Muktopadhyay (1989 ), ‘Guidance and Counselling’,New Delhi : Sterling Publishers pvt. Ltd.

34. Tylor and Francis, The psychology of Life Style, promoting healthybeahivour.

‡‡‡

ceeie&oMe&ve, mebkeÀuHevee (Concept of Guidance)

(De) ceeie&oMe&ve : DeLe&, leÊJes, iejpe DeeefCe J³eeHleer

(Guidance: Meaning, Principles, Need and Scope)

ceeie&oMe&vee®eer #es$es DeLe& Je GHe³eespeve 13

(Meaning and Implication of Areas of Guidance: Per-sonal, Educational, Vocational, a - Vocational, Social,Moral, Health, and Leisure Time)

J³eeqkeÌleiele, Mew#eefCekeÀ, J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve De-J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve -meeceeefpekeÀ veweflekeÀ Deejesi³e DeeefCe HegÀjmeleer®³ee JesUsmeeþer ceeie&oMe&ve.

Mew#eefCekeÀ ceeie&oMe&ve - DeLe& iejpe, GHe³eespevee

(Educational Guidance - Meaning, Need, Implication)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve DeLe&, iejpe, GHe³eespeve

(Vocational Guidance: Meaning, Need,Implication)

De-J³eJemeeef³ekeÀ ceeie&oMe&ve - meeceeefpekeÀ, veweflekeÀ, Deejesi³e DeeefCe HegÀjmeleer®³eeJesUsmeeþer ceeie&oMe&ve(a-Vocational Guidance - Social, Moral, Health, andLeisure Time)

ceeie&oMe&vee®es ÒekeÀej, ceeie& DeLeJee leb$es He×leer

(Types of Guidance, modes or Techniques/Methods)

Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeie&oMe&ve DeeefCe meecegefnkeÀ ceeie&oMe&ve (Individual & GroupGuidance)

ceeie&oMe&vee®³ee keÀe³e&Jeeefnveer (Deeblejjeä^er³e, jeä^er³e, jep³e Je mLeeefvekeÀ HeeleUerJejerue mebmLee)

(Agencies of Guidance International, National, State& Local level)

IeìkeÀ - 1

IeìkeÀ 1 ye) Yeeie 1


IeìkeÀ 1 ye)- Yeeie - 3


IeìkeÀ 1 keÀ

IeìkeÀ 1 ([)

1

13

21

29

39

50

60

Deveg¬eÀceefCekeÀeIeìkeÀ ¬eÀ. Meer<e&keÀ Heeve veb.

efJeMes<e iejpee Demeuesu³ee pevemebK³esme ceeie&oMe&ve

De) ceeveefmekeÀefjl³ee DeeJneveelcekeÀ DeO³e³evekeÀlex, cebo DeO³e³eÊes ceefleceboDeeefCe Òe%eeJeble yeeuekesÀ

ye) DeO³e³eve De#ecelee:Jee®eve De#ecelee, uesKeve De#ecelee, ieCeve De#ecelee

Guidance for population with special Needs.a) Mentally challenged Learners, slow learners,

mentally retarded and Gifted.b) Learning Disabilities - Dyslexia, Dysgraphia and

Dyscalculia

(keÀ) Jebef®ele IeìkeÀ: meeceeefpekeÀ,DeeefLe&keÀ Je Mew#eefCekeÀ

([) eqm$e³eeb®es Iejeleerue DeeefCe keÀe³ee&ue³eeleerue Mees<eCe

(F) pesÿ veeieefjkeÀ: YeeJeefvekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe MeeefjjerkeÀ mecem³ee

(c) Disadvantages Groups: Social, Economical andEducational (over Achievers and underAchievers)

(d) Women: Explanation at Home and Work(e) Senior Citizens: Emotional, social, and physical

problems.

keÀe³e&,DeeefCe ceeveefmekeÀ Deejesi³e

(Work and Mental Health)

3De - keÀe³e&, vegkeÀmeeveYejYeeF& DeeefCe He´ueesYeves

(Work, Compensation and Incentive)

keÀe³e& DeeefCe HegÀjmeleer®ee JesU ³eeleerue mebyebOe

keÀe³e& DeeefCe ÒeueesYeves ³eeleerue mebyebOe

(Relation between Work and Leisure

(Relation between Work and Incentive)

ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®ee DeLe&, JewefMeäîes DeeefCe iejpe

(Meaning Characterstics and need for Mental Health)

IeìkeÀ 2 (De) Je (ye)

IeìkeÀ 2 (keÀ) ([) DeeefCe (F)

IeìkeÀ 3(De)

IeìkeÀ 3(ye)

IeìkeÀ 3 (keÀ)

72

102

125

130

133


ceeveefmekeÀ Deejesi³ee®es mebJeOe&ve Je mebj#eCe keÀjC³eele ceeie&oMe&ve keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeR®eerYetefcekeÀe(Role of Guidance Personnel in Promoting and Pre-serving Mental Health)

J³eJemee³e ceeie&oMe&ve

Vocational Guidance

(De) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es mJeªHe Je J³eeHleer

(Nature and scope of Vocational Guidance)

(ye) J³eJemee³e efveJe[erJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ

(Factors affecting Vocational choice)

(keÀ) J³eJemee³e ceeie&oMe&vee®es DeeefYecetKe, jespeieejeleerue veJeefJe®eej ÒeJeen

(Approaches to career Guidance, EmploymentTrends)

([) ne@ueb[®eer J³eJemee³e efJekeÀeme efJe<e³ekeÀ GHeHeÊeer

(Holland’s Theory of Carrer Development)

(F) $emlelee DeeefCe J³eJemee³e ceeie&oMe&ve

(Burnout and Carrer Guidance)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer DeeefCe J³eJemee³e meceeOeeve

(Occupational Information & Job Satisfication)

IeìkeÀ 5 De) J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®eer iejpe DeeefCe ñeesle

(Need and source or occupational Information)

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer mebkeÀefuele keÀjC³ee®³ee He×leer (Methods )

J³eeJemeeef³ekeÀ ceeefnleer®es JeieeakeÀjCe (classification) veeefmlekeÀjCe (Filing)DeeefCe efJelejCe (Disseminations)

J³eJemee³e meceeOeeve (keÀe³e& / jespeieej meceeOeeve)

J³eJemee³e meceeOeeveeJej ÒeYeeJe Hee[Ceejs HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ(Meaning of Job satisfication & factors affecting jobSatisfication)

IeìkeÀ 3 ([)

IeìkeÀ 4 (De,ye,keÀ,[ DeeefCe F )

IeìkeÀ 5(De)

IeìkeÀ 5(ye)

IeìkeÀ 5(keÀ)

137

141

157

163

173


J³eJemee³e efJeMues<eCe (jespeieej / keÀe³e& He=Le:keÀjCe) J³eJemee³e leHeefMeue DeeefCeJ³eJemee³e DeejsKeve ³eeleerue mebyebOe(Relation between job analysis job specification & Jobprofile)

ceeie&oMe&ve DeeefCe mecegHeosMevee®³ee ceveesJew%eeefvekeÀ He×leer DeeefCe leb$es

Psychometric Methods and Techiques for guidanceand counselling

Flej ceeHeve meeOeve DeeefCe leb$es

(ye) meceepeefceleer leb$es, Je=ÊeeY³eeme, mebkeÀefuele veeWo Heef$ekeÀe, Deelce®eefj$e,efvejer#eCe, cegueeKeleer DeeefCe ie=nYesìer

(keÀ) ceevemeMeem$eer³e keÀmeesìîee DeeefCe meeOeves JeeHejleevee HeeUeJe³ee®es veweflekeÀDeeOeej

(b) Other testing tolls and techniques socio metricTechniques, Case study, cumulative RecordCard, Autobiography observation, Interviews,Home visits

(c) Ethical Basis in the use of psychological Testsand Tools

mecegHeosMevee®eer mebkeÀuHevee DeLe&, leÊJes, O³es³es DeeefCe mecegHeosMevee®es ÒekeÀej

(Counselling - concept meaning, principles, Goals &Types of Counselling)

mecegHeosMeve Òeef¬eÀ³ee: DeJemLee DeeefCe keÀewMeu³es

(Counselling processes : Stages and skills)

mecegHeosMekeÀe®eer JewefMeäîes DeeefCe keÀewMeu³es /iegCemebHeoe(Charactaristics and skills of a counsellor)

mecegHeosMekeÀe®eer YetefcekeÀe DeeefCe keÀe³ex

(Counsellor’s Role and Functions)

IeìkeÀ 5([)

ÒekeÀjCe 6 (De)

ÒekeÀjCe 6(ye)DeeefCe (keÀ)

IeìkeÀ 7 (De)

IeìkeÀ 7 (ye)

IeìkeÀ 7 (keÀ)

IeìkeÀ 7 ([)

180

187

206

227

236

245

250


mecegHeosMevee®es ÒekeÀej He×leer

efveoxefMele, DeefveoxefMele, mecevJeef³ele Je Dee@veueeF&ve mecegHeosMeve

(Types of counselling : Directive, nondirective, Eclectic and online)

mecegHeosMeve GHeeiece (Counselling Approaches)

(De) yeesOeelcekeÀ mecegHeosMeve GHeeiece - ue#eCe Je IeìkeÀ(a) Cognitively oriented counselling Approaches : Traits and

factor.

(ye) ÒeYeeJeleea mecegHeosMeve GHeeiece - ceveesefJeMues<eCeelcekeÀ(b) Affectively Oriented counselling Approaches:

Psychoanalytic.

(keÀ) mecegHeosMeveeJej HeefjCeece keÀjCeejer efmLeleer : YeeweflekeÀ J³eJemLee, J³eeqkeÌleielelee/SkeÀeble, OJeveer-ef®e$e-cegêCe.

(c) Condition Influencing counselling : Physical Setting,

Privacy, Recording.

meÐe:(Jele&ceeve) #es$eeleerue mecegHeosMeve

(De) mebIe<e& mebkeÀuHe (efveOee&j)

(ye) DeelceefJeMJeeme/efveM®e³eerHeCee Jee{efJeC³eemeeþer ÒeefMe#eCe

(keÀ) leeCeleCeeJe J³eJemLeeHeve

([) peerJeveMewueer efve³eespeve

(F) S®e. Dee³e. Jner/S[dme HetJe& Je HeM®eele mecegHeosMeve DeeefCe S[dme SkeÀkeÀuebkeÀ (Oeyyee/ [eie)

Counselling in current Areas

a. Conflict Resolution

b. Training for Assertiveness

c. Stress Management

d. Life style planning

e. HIV/AIDS, Pre-Post Counselling and sigma

nmle#esHee®³ee keÀe³e&efveleer(Intervention Strategies)

(De) leeefke&ÀkeÀ YeeJeefvekeÀ Jele&ve GHe®eej He×leer(Rational Emotive Therapy)

(ye) Hes®eÒemebie nmle#esHe leb$e(Crisis Intervention Techniques)

(keÀ) og:Ke DeeefCe efJe³eesie nmle#esHe keÀe³e&efveleer(Grief and Bereavement Intervention Strategies)

([) DeeHelkeÀeueerve J³eJemLeeHeve (Disaster Management)

‡‡‡

IeìkeÀ 7 (F)

ÒekeÀjCe 8

IeìkeÀ 9

IeìkeÀ 10

255

266

294

324

Deveg¬eÀceefCekeÀe

IeìkeÀ ¬eÀ. Meer<e&keÀ Heeve veb.

१ मार्गदर्शन, संकल्पना (अ) मार्गदर्शन :...

Documents

Transcript of १ मार्गदर्शन, संकल्पना (अ) मार्गदर्शन :...