გიორგი გვაზავა, "ძირითადი პრინციპები...

113
daviT batoniSvilis samarTlis instituti giorgi gvazava ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa meore gamocema dimitri gegenavas redaqtorobiT qarTuli samarTlis klasika Tbilisi 2014

Transcript of გიორგი გვაზავა, "ძირითადი პრინციპები...

daviT batoniSvilis samarTlis instituti

giorgi gvazava

ZiriTadi principebi

sakonstitucio uflebisa

meore gamocema

dimitri gegenavas redaqtorobiT

qarTuli samarTlis klasika

Tbilisi

2014

UDC(uak)342.4(479.22) g-441

giorgi gvazavas `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ pirve-

lad 1920 wels gamoica. naSromi meoce saukunis ociani wlebis evropuli

konstitucionalizmis SesaniSnav nimuSs warmoadgens. samwuxarod, sabWoTa

periodSi erovnul-demokrat giorgi gvazavas saxelis xsenebac ki akrZa-

luli iyo, araTu misi Sromebis gamoyeneba. sabWoTa cenzuram erT-erTi

pirveli swored aRniSnuli wigni akrZala.

`ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ iseTi naSromia, romel-

ic 93 wlis Semdegac inarCunebs aqtualobas. igi Tanabrad mniSvnelovania

iuristebis, politologebis, istorikosebis, konstitucionalizmiTa da

saqarTvelos demokratiuli respublikis TematikiT dainteresebul pirTa

farTo wrisaTvis.

samecniero redaqtori: dimitri gegenava

raritetuli gamocemebis jgufi: ana ToxaZe

monika gabunia

nino firosmanaSvili

naTia doreuli

aleqsandre metreveli

mariam sxuluxia

ydis dizaini: dimitri gegenava

sagamomcemlo uzrunvelyofa: daviT batoniSvilis samarTlis

institutis gamomcemloba

© daviT batoniSvilis samarTlis instituti, 2014

© daviT batoniSvilis samarTlis institutis gamomcemloba, 2014

ISBN 978-9941-0-6710-5

3

Sinaarsi

meore gamocemis winaTqma ......................................................................................... 5

Sesavlis magier ............................................................................................................ 7

nawili pirveli ........................................................................................................... 17

1. saxelmwifo ............................................................................................................... 17

a) idealisturi skola ..................................................................................... 17

b) istoriuli skola ........................................................................................ 20

g) naturalisturi skola ............................................................................... 21

2. xelmwifoba ............................................................................................................. 24

3. danawileba xelmwifobisa ............................................................................... 27

nawili meore ...................................................................................................................... 32

kanonmdebeli xelisufleba ........................................................................................32

1. warmomadgenloba ....................................................................................................32

2. saarCevno ufleba ................................................................................................. 35

3. proporciuli sistema ....................................................................................... 38

4. warmomadgeneli ..................................................................................................... 43

SeuTavsebloba da Seuvaloba ............................................................................. 43

5. kanonmdebloba ........................................................................................................ 48

6. sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa ..................................................... 53

7. parlamenti da damfuZnebeli kreba ............................................................ 58

8. kontroli parlamentisa (kiTxva, SekiTxva, gamoZieba) ................. 59

9. sabiujeto ufleba .............................................................................................. 61

nawili mesame ...................................................................................................................... 65

aRmasrulebeli xelisufleba ................................................................................... 65

1. uflebrivi safuZveli ........................................................................................ 65

2. prezidenti respublikisa ............................................................................... 66

4

3. Sinaarsi aRmasrulebel xelisuflebisa .................................................68

a) kanonmdeblobaSi ...............................................................................................68

b) mmarTvelobaSi .................................................................................................. 71

g) msjavrmdeblobaSi ........................................................................................... 73

4. organizacia aRmasrulebel xelisuflebisa. kabineturi sistema .. 74

5. pasuxismgebloba ministrebisa ...................................................................... 76

6. sazRvari aRmasrulebeli xelisuflebisa ............................................ 79

nawili meoTxe ................................................................................................................... 81

msjavrmdebeli xelisufleba .................................................................................... 81

1. uflebrivi safuZveli ......................................................................................... 81

2. funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa ................................................. 83

3. principebi marTlmsajulebisa ...................................................................... 84

4. kontroli msjavrmdebeli xelisuflebisa ...........................................86

nawili mexuTe .................................................................................................................. 89

1. kontroli erisa ................................................................................................... 89

2. gadasinjva konstituciisa .............................................................................. 91

nawili meeqvse................................................................................................................... 93

1. Tavisufleba ............................................................................................................ 93

2. Tanasworoba ............................................................................................................ 96

3. sazRvari Tavisuflebisa .................................................................................. 98

4. SezRudva TavisuflebaTa ............................................................................... 101

5. garantia Tavisuflebisa ................................................................................ 106

a) sasamarTlo, rogorc garantia Tavisuflebisa .......................... 106

b) sakonstitucio garantia .......................................................................... 110

5

meore gamocemis winaTqma

qarTulenovani samarTlebrivi literatura rom Zalze mwiria,

siaxle namdvilad araa. amas Tavisi subieqturi da obieqturi mize-

zebi aqvs, Tumca dauSvebelia raodenobiT ganisazRvrebodes lite-

raturis xarisxi. ra Tqma unda, xSir SemTxvevaSi swored raodeno-

brivi simravle ganapirobebs xarisxobriv matebasac, Tumca mwir

biblioTekaSic yovelTvis moiZebneba maRali xarisxiT gamorCeuli

wignebi.

samwuxarod, sabWoTa periodma seriozulad daazarala mecniere-

bis mravali dargi, romelic meoce saukunis 20-iani wlebis dasa-

wyisSi warmatebulad viTardeboda saqarTveloSi. maTma nawilma

araTu progresi, aramed regresi ganicada an saerTod aikrZala. ro-

gorc cnobilia, komunistebi gansakuTrebuli sifrTxiliT ekide-

bodnen saxelmwifosa da samarTalTan dakavSirebul sakiTxebs, ami-

tomac gasakviri araa, rom konstitucionalizmi, misi klasikuri

gagebiT, sabWoTa kavSirSi faqtobrivad ar arsebobda.

giorgi gvazavas `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~

(1920 w.) qarTuli samarTlis klasikisa da erovnuli kulturuli

memkvidreobis mniSvnelovani nawilia. samwuxarod, wigni gamocemidan

sul ramdenime welSi akrZalul literaturad iqca. sabWoTa sa-

qarTveloSi aravis sWirdeboda konstitucionalizmis sferoSi se-

riozuli gamokvleva, romlis avtoric erovnuli moZraobis wevri

gaxldaT.

`ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ Zalze saintere-

so, imdroindeli sakonstitucio samarTlis mecnierebis TeoriiTa

da praqtikiT gamyarebuli naSromia, romelic dRemde gamodgeba ro-

gorc sakvlevi, ise saganmanaTleblo miznebisTvis. avtoris mier

SesaniSnavadaa gadmocemuli gasuli saukunis aTiani wlebis bo-

losTvis arsebuli codna saxelmwifo mowyobisa da adamianis uf-

lebebis Sesaxeb. giorgi gvazava msjelobas SedarebiTsamarTlebrivi

meTodiT amyarebs da imavdroulad, ar gaurbis saqarTvelos demo-

kratiuli respublikis sakonstitucio samarTalsa da mis proble-

mebze saubars. am mxriv, misi mosazrebebi gansakuTrebiT yuradsaRe-

bia, miT umetes, Tu gaviTvaliswinebT, rom igi 1921 wlis konsti-

tuciis SemmuSavebeli komisiis wevri iyo.

6

marTalia, naSromSi bevria stilisturi Tu gramatikuli xarvezi

(romelTa umravlesobisTvisac xeli ar gvixlia da maqsimalurad

SevecadeT redaqtirebisas SegvenarCunebina ZiriTadi teqsti), ro-

melic mkiTxvels erTgvar diskomforts Seuqmnis, Tumca misi Si-

naarsobrivi mxare, im droisaTvis novaciad miCneuli institutebis

kvleva da avtoriseuli daskvnebi namdvilad daZlevs nebismier

uxerxulobas.

naSromi Sinaarsobrivad imdenad maRali donisaa, rom igi Tana-

brad saintereso aRmoCndeba rogorc iuristebis, ise sazogadoebri-

vi da politikuri mecnierebis profilis warmomadgenelTaTvis.

samwuxarod, farTo sazogadoebisaTvis naklebadaa cnobili is

araCveulebrivi naSromebi, romlebic, Tamamad SeiZleba iTqvas, rom

qarTuli samarTlis klasikas warmoadgens. giorgi gvazavas `Ziri-

Tadi principebi sakonstitucio uflebisa~ swored msgavsi wignia

da imsaxurebs pirveli gamocemidan 93 wlis Semdeg kvlavac xelmi-

sawvdomi gaxdes farTo sazogadoebisTvis. naSromi kidev erTxel

daarwunebs mkiTxvels, rom qarTuli samarTali Tvisobrivad evro-

pulia, saqarTvelo da qarTuli sazogadoeba ki istoriulad gaa-

zrebulad iswrafvoda evropuli faseulobebis dasamkvidreblad.

meore gamocema moamzada daviT batoniSvilis samarTlis insti-

tutis samecniero, raritetuli da perioduli gamocemebis jgufma:

ani ToxaZe, monika gabunia, nino firosmanaSvili, naTia doreuli,

aleqsandre metreveli da mariam sxuluxia.

daviT batoniSvilis samarTlis instituti kvlavac gaagrZelebs

raritetuli gamocemebisa da `qarTuli samarTlis klasikis~ serias.

imeds vitoveb, kidev mravali naSromi ixilavs dRis sinaTles xel-

meored da gaamdidrebs Tanamedrove qarTul samarTlebriv litera-

turas.

dimitri gegenava

2014 wlis maisi, senaki

daviT batoniSvilis samarTlis

institutis direqtori,

asistent-profesori

7

Sesavlis magier

naTqvamia: yoveli eri Rirsia mxolod im mTavrobis, romelic im-

as hyavso. srulebiT WeSmariti azria. ra Wkua iqneba marTla, ro-

melime velur xalxs moaxvioT Tavze demokratiuli respublika, an

romelime dawinaurebul saxelmwifos, Sveicarias an safrangeTs,

mefed dausvaT vinme aSantieli an zuluseli Tavadi? aseTi eqsperi-

menti, rasakvirvelia, SeuZlebelic aris. mTavroba da sazogadod,

uflebrivi weswyobileba pirdapiri Sedegia erovnuli ganviTarebis,

sazogado kulturisa da Segnebis, da ara pirovnul survilisa da

fantaziebis.

saqarTvelos marjvniv da marcxniv daingra ori didi imperia _

ruseTi da osmaleTi. am ori imperiis Sua iyo igi gaWyletili,

mospobili politikurad da TiTqmis gadagvarebuli kulturulad.

daingra es ori imperia da saqarTvelo TavisTavad, srulebiT bune-

brivad, wamodga da unda wamomdgariyo kidec. wamodgoma erisa hniS-

navs mis saxelmwifoebrivi cxovrebis damyarebas. saqarTveloc

Seudga am diad saqmis ganxorcielebas.

aq ibadeba didi sakiTxi: rogori mTavroba, an uked rom vsTqvaT,

rogori forma saxelmwifoebrivi wyobilebisa ufro sasargebloa,

ufro sasurveli da mizanSewonili dRevandel saqarTvelosTvis?

amisTana sakiTxs swyvets TviTon cxovreba Cvenda daukiTxavad, ma-

gram winaswar misi gaSuqebac ar aris meti. exlandeli Cveni mTa-

vroba warmoiSva revoluciisagan, revoluciis dros ki yovelnairi

mTvarobac SesaZlebelia, amitom faqtiur mTavrobis mixedviT xSi-

rad SeuZlebelia eris ganviTarebis da mis kulturul doneze la-

paraki. saWiroa cota Sori perspeqtivebi, rom gamoviyvanoT ufro

samarTliani da misaRebi daskvna.

saqarTvelo ar aris axlad dabadebuli eri. imas Tan moaqvs oci

saukunis kultura, saxelmwifoebrivi Segneba da idealebi. qristia-

nobis gavrcelebam igi faqtiurad SemouerTa xmelTaSua zRvis

kulturas da daamyara mWidro kulturuli da ekonomikuri kavSiri

am kulturis udides centrebTan: aTena, romi, egvipte, bizantia _

ai, umTavresi msoflio kera, romelic anaTebda maSin da ikrebda

8

irgvliv mowinave kacobriobas. am kulturis zegavleniT saqarTve-

loc daadga saxelmwifoebrivi cxovrebis aRdgenis gzas. iyo sauku-

neTa ganmavlobaSi Sroma da brZola. Cven bevri gvaqvs naSTi genia-

lur Semoqmedebisa. gadaSaleT rusTaveli da Tqven gagitacebT

mxurvale moberva saidumlo sulisa; daukvirdiT Tfiliss, romelic

erT da imave dros icavs kaxeTis flangs, qarTlis fronts, mcxe-

Tis qeds, _ da Tqven gancvifrebuli darCebiT misi damaarsebelis

genialur gamWriaxobiT; SeiswavleT naSTi Cveni eklesiebis da mona-

strebisa da mixvdebiT, Tu ra iyo Cveni xuroT-moZRvreba; Seiswav-

leT sxva da sxva omi, romelsac awarmoebda saqarTvelo, da darw-

mundebiT, rom bevri iyo strategiuli Sedevri samxedro xelovnebi-

sa... ra unda CamovTvalo? yvelgan scemda niWi da SemoqmedebiTi

Zliereba. warmoidgineT, Tamar mefis dros, rogorc gvarwmuneben

Cveni istorikosebi, yofila didi politikuri moZraobac sakonsti-

tucio wyobilebis dasamyareblad. gesmiT? konstitucionalizmi _

maSin, roca inglissac ki ara hqonda Tavisi cnobili Magna Carta Libertatis! gana aSkara ar aris, rom SeiZleboda saqarTvelo moqceu-

liyo kacobriobis saTaveSi da TviTon pirvelad wamoenTo kera

msoflio kulturis da ganviTarebis? samwuxarod, mongolTa Semo-

sevam, ganuwyvetelma omma daamxo es SesaZlebloba da bolos, 1453

wels, bizantiis aRebiT da osmaleTis imperiis damyarebiT, saqarT-

velo mowyda sul xmelTaSua zRvis kulturas. Sedegi am diadi

istoriuli momentisa iyo _ gafrena saqarTvelos erovnul sxeu-

lisa: erTi nawili gamahmadianda da SemouerTda osmaleTs, meore _

Zalauneburad gadaizniqa CrdiloeTisaken da iZulebuli gahxda

SeerTeboda ruseTs. exla, roca msoflio omma daamxo ori didi

imperia _ ruseTi da osmaleTi, saqarTvelo unda daubrundes Tavis

istoriul gzas, Tavis bunebriv ganviTarebas. logikuri da aucile-

beli daskvna am istoriul procesisa aris saqarTvelos damouki-

debloba da Tavisufali Sesvla misi `xmelTaSua zRvis kulturaSi~

an (Tanamedrove terminologiiT rom vilaparakoT) _ saerTaSoriso

ojaxSi.

es _ rac Seexeba saerTaSoriso orientacias.

9

aqedan bevri ram sagulisxmo daskvna gamodis. jer erTi, ruseT-

Tan unda Sewydes samudamod yoveli damokidebulebiTi ganwyobileba,

igi _ misTvis, Cven _ CvenTvis. amitom, bolSevizmi iqneba iq, Tu

monarqizmi es Cven ar Segvexeba. Cveni istoriuli gza gamokveTilia

da ganaTebuli mTeli istoriuli procesiT.

Cven winaaRmdegi ki ara varT keTilganwyobilebis da saerTaSo-

riso solidarobisa, mxolod darwmunebuli varT, rom es solida-

roba da keTilganwyobileba SesaZlebelia mxolod Tavisuflebis da

Tanasworobis niadagze. saqarTvelo unda iyos Tavisufali da Ta-

naswori, e.i. sruluflebiani wevri saerTaSoriso ganwyobilebis. es

principi unda iwamos ruseTma da mxolod maSin SegviZlia masTan

keTilganwyobilebis damyareba. Cveni gza arasodes ar SeerTdeba: igi

SeiZleba iqmnes mxolod paraleluri.

meore: saerTaSoriso ojaxSi Sesvla SeiZleba mxolod saxelm-

wifoebrivis saxiT. iq eri gamodis, rogorc saerTaSoriso pirovne-

ba, rogorc subieqti uflebaTa da valdebulebaTa. aqedan TavisTa-

vad cxadia: an sul xeli unda aviRoT erovnul Tavisuflebaze, an

aucileblad miviRoT da davemorCiloT im normebs, romelsac hqvian

saerTaSoriso ufleba. SeuZlebelia moviTxovoT Sesvla saerTaSo-

riso ojaxSi da amave dros uarvyoT is wesi da kanonebi, romelze-

dac damyarebulia saerTaSoriso uflebrivi wyobileba. saqarTvelo

axlad dabadebuli saxelmwifoa, jer cnobilic ki ar aris rigianad

rogorc saxelmwifo; amitom evropasa da amerikasTan davis da

brZolis Tavi ki ara gvaqvs. dautovoT Cvenebur fantaziorebs

msoflios gardaqmna, Cven ki unda vimoqmedoT sifrTxiliT da mi-

zanSewonilad, rom gamovideT gamarjvebuli. es gamarjveba SesaZle-

belia mxolod erTis pirobiT: Tu miviRebT da gavatarebT cxovre-

baSi im principebs, romlebzedac agebulia saxelmwifoebrivi cxo-

vreba sxva mowinave qveynebisa. es principebia: pirovnuli Tavisuf-

leba da kerZo sakuTreba.

swored am or princips ebrZvian ukiduresi socialistebi, magram

am brZolaSi xSirad ise sasacilo gamodian, rogorc is daTvi, ro-

melic scdilobs amosvlipos xidan Tafli, magram totze Camokide-

buli kunZi xels uSlis: ramdenad magrad wahkravs _ imdenad ufro

10

gaqanebuli kunZi ubrundeba da exeTqeba daTvs... ai, exlac bevrsa

lanZRaven Cvens social-demokratebs: _ `socializmi daaviwydaT,

burJuaziul saxelmwifos aSenebeno~, magram aviwydebaT saerTaSori-

so pirobebi: SeuZlebelia saxelmwifos aSeneba, Tu uaryofil iqmne-

ba pirovnuli Tavisufleba da kerZo sakuTrebis principebi. Cvenma

social-demokratebmac bevri uqaCaves am or kunZs, magram Tavis

zurgze male igrZnes samwuxaro Sedegebi am qaCaobisa. bolos sxva

Rone aRar iyo, gamoacxades: `jer demokratizmi, mere _ socializ-

mio!~

aseTia loRika cxovrebisa. bavSvi miuSvi nebasa, TviT Cavardeba

snebasao...

demokratizmis winaaRmdegi, rasakvirvelia, aravin aris. mxolod

demokratizmi da socializmi diametrulad mowinaaRmdege Semecnebaa:

erTi hgulisxmobs pirovnul Tavisuflebas da kerZo sakuTrebas,

meore _ uarhyofs orives. maTi Serigeba SeiZleba mxolod maTi

gancalkevebiT: jer demokratizmi, da mere...

magram ibadeba axali kiTxva: ramdenad sasurvelia da xelsayreli

CvenTvis demokratiuli wyobileba? SeiZleba raime sxvaF forma sax-

elmwifoebrivi cxovrebisa ufro sasargeblo iyos CvenTvis?

warsul xanebSi Cven gvqonda monarqiuli forma weswyobilebisa.

mefe iyo kanonmdebeli da umaRlesi gamge qveynisa. istoriul pro-

cesSi es iyo progresuli movlena. mefe iyo gansaxiereba erovnuli

mTlianobisa da misi samsaxurisa _ samsaxuri erisa da qveynis wi-

naSe. `vinca mokvdes mefisaTvis, sulni maTni zecas hrbian~, ambobs

rusTaveli da uked gamoTqma im rwmenisa _ mefisadmi, romelic iyo

maSin xalxis SegnebaSi _ SeuZlebelia. mefis saxeliT hkeTdeboda

Sinauri saqme, mefis brZanebiT hgrovdeboda jari da icavdnen

sazRvrebs gareSe mtrisagan. mefeEiyo mamoZravebeli Zala erovnuli

energiisa, magram es Zala droTa viTarebis gamo mainc iyo susti,

igi ver swvdeboda mTels teritorias: naklebi iyo misvla-mosvla,

azris gacvla-gamocvla, mTlianoba erovnul Segnebisa. feodalizmis

erTi damaxasiaTebeli momenti aris sisuste centralur mTavrobisa

an dafantuloba xelmwifobisa.

11

magram, Tu movigonebT im rasobriv brZolas, romelsac awar-

moebda eri warsul saukuneTa ganmavlobaSi, Cven davinaxavT, rom

feodalur batonobasac aqvs Tavisi gamarTleba erovnul Tvalsa-

zrisiT. maSin ar iyo rkinis gzebi da telegrafebi, rom periferii-

dan SeetyobinebinaT centrisTvis _ ai, mteri Tavs dagvesxa, gviS-

veleTo! sanam amisTana cnoba mouvidoda centralur mTavrobas da

sanam igi miiRebda raime zomebs, mTeli nawili erovnul organizmisa

SeiZleba mowyvetil yofiliyo da erTian aklebuli. ara, es ar iyo

mizanSewonili. saWiro iyo erTnairi damoukidebloba centrisagan,

adgilobrivi Taosnoba, gmiroba da gamWriaxoba. amitom provincieli

feodali iZulebuli iyo TviTon emoqmedna, daecva Tavisi Tavi da

Tavisi kuTxe. aq aris fsiqologiuri momenti misi uflebis

ganmtkicebisa. igi TandaTan gamagrda, misi Taosnoba gardaiqca memk-

vidreobiTi, TviTon gaxda patara mefe patara kuTxisa. namdvili

safuZveli yvela am movlenisa aris amoZraveba erovnuli energiisa

erovnuli TavdacvisaTvis.

exla yvelaferi gamoicvala. politikuri azri da erovnuli Seg-

neba didi xania gadascda mefis kabinets da moefina mTels qveyanas.

uwin erTma sofelma ar icoda ra hxdeboda meore sofelSi, erTma

qalaqma _ meoreSi. dRes Cven SeiZleba ufro kargad vicodeT, Tu

ra hxdeba parizsa da niu iorkSi. dRes gvaqvs presa, Jurnal-gazeTi,

mitingebi, krebebi. yoveli axali azri myisve xdeba sagani sazogado

msjelobisa _ eris nerviul cxovrebaSi hRebulobs monawileobas

yoveli adamiani. dRes or-sam wuTSi SegviZlia gadavceT periferiebs

yvelaferi, rac hxdeba centrSi, da miviRoT ganapira qveynebidan

yovelnairi cnoba. erT-or dReSi SegviZlia gadavisroloT aTi aTa-

si laSqari saqarTvelos erTi sazRvridan meoreze... Tu mefis an

feodalis ideuri gamarTleba imaleba erovnul TavdacvaSi da ami-

saTvis erovnul energiis amoZravebaSi, aSkaraa, mefec da feodalic

dRes meti bargia. dRes TiTeuli adamiani TviTon unda iyos mefe,

e.i. matarebeli erovnuli Segnebis da erovnuli energiisa. igi erT

da imave dros mefec aris da qveSevrdomic, kanonmdebelic da kano-

nis amsrulebelic. ai, es aris principi demokratizmisa: yvela Tavi-

12

sufalia da Tanasworia, yvela Tanabrad hRebulobs monawileobas

saxelmwifo saqmeebis marTva-gamgeobaSi.

Cvenc am principebze unda avagoT Cveni saxelmwifo.

warsulTan SedarebiT, demokratiuli weswyobileba, rasakvirve-

lia, yvelasaTvis sasurvelia da misaRebi. magram uberavs Crdiloe-

Tis boria _ bolSevizmi. igi iZleva yovelnairi bednierebis aRTqmas

da moumzadebel gonebisaTvis marTla warmoadgens saSiSroebas. ko-

munistebis sityviT, SesaZlebelia cxovreba moewyos ise, rom yvelas

hqondes yvelaferi: Sampaniuri, suki, yava, avtomobili, pianino da

sxva, imdeni, ramdenic TiToeuls moundeba. aba, vin giJi iqneba amis

winaaRmdegi, Tu es ar aris motyueba da marTla SesaZlebelia. sam-

wuxarod, am miznis misaRwevad Turme unda gaviaroT Sori da saSi-

neli gza. amisTvis Turme saWiroa damtvreva yoveli saxelmwifoe-

brivi aparatisa, mTeli Zalauflebis gadacema SeiaraRebul prole-

tariatis xelSi, gawyveta burJuaziis da inteligenciisa. es jer

cotaa, es aris mxolod pirveli, sarevolucio xana. amis Semdeg

iwyeba `gardamavali xana~, romlis ganmavlobaSi axal-axali modgma

TandaTan mieCveva axal sazogadoebriv cxovrebas, mieCveva Zaldauta-

neblad Tavis movaleobis asrulebas. ai, maSin, roca es axali moma-

vali modgma agre fsiqiurad da organulad gardaiqmneba, maSin arc

saxelmwifo iqneba, arc diqtatura, da damyardeba is bedniereba,

romelic zemoT iyo aRniSnuli.

Cven, burJuaziur moazrovneebs, es revolucionaluri barxala

leninisa1 ver gagvigia da ver warmogvidgenia. jer erTi, rad unda

`davamtvrioT~ saxelmwifoebrivi aparati? leninis azriT, es saWi-

roa imitom, rom yvela saxelmwifo aris Sedegi klasobrivi inte-

resebis winaaRmdegobis da Seurigeblobisa. _ es ar aris marTali,

es marTali rom iyos, saxelmwifo ar iqneboda. winaaRmdegobis da

Seurigeblobis Sedegi usaTuod iqneboda darRveva da daSla sax-

elmwifosi da ara misi mTlianoba da simtkice. aSkaraa, garda

klasTa brZolisa, saxelmwifoSi hmoqmedebs kidev sxva Zala, ufro

Zlieri da Semoqmedi, vidre idea klasTa brZolisa. es Zala gax-

1 ix. misi Государство   и   Революция, Учение   марксизма   о   государствь, gv. 87-98.

13

lavT klasTa solidaroba da TanamSromloba, erovnuli interesi,

rasobrivi Tavis dacva. amas amtkicebs mTeli istoria kacobriobisa,

exlandeli omic da revoluciac. aiReT raime erovnuli gansacdeli,

da Tqven aSkarad dainaxavT, Tu rogor irazmeba mTeli eri ganur-

Cevlad wodebisa da mimarTulebisa. axlac hyvirian _ `proletarebo

yvela qveynisa SeerTdiTo!~ magram swored es `proletarebi~ iara-

RiT xelSi hdganan sazRvrebze da gmirulad daxvdebian ucxo qvey-

nis `proletarebs~, leninis iqneba is Tu enver-faSis. agre viqceviT

ara marto Cven. yvelam aafriala wiTeli droSa, magram bolos yve-

la Camoyalibda erovnul saxelmwifod. aseTia poloneTi, fineTi,

Cexoslovakia, iugoslavia da bevri sxva. amitom yvirili imaze, rom

saxelmwifo mxolod monobis da eqspluataciis iaraRiao, moklebu-

lia azrs da simarTles. marTalia, aseTi saxelmwifo iyo ruseTi,

igi dasangrevi iyo da daingra kidec, magram rogor SeiZleba es

iTqvas xalxosnur saxelmwifoze, sadac xelmwifoba ekuTvnis mTels

ers da ara romelime mis nawils?! ai, swored amitom aris demo-

kratiuli wyobileba yvelaze ufro misaRebi da sasurveli.

b-n lenins, rogorc marTlmadidebel marqsists, ar moswons de-

mokratiac. demokratia viTomda aris umciresoba da rogorc forma

saxelmwifoebrivi cxovrebisa, isic unda moispos. igi pirdapir am-

bobs: `demokratia umniSvnelo umciresobisTvis, demokratia mdidre-

bisTvis, ai, ra aris demokratizmi kapitalistur sazogadoebaSio~.

es debulebac aSkara sicruea. demokratizmi, vimeoreb, Tavisufleba

da Tanasworobaa yvelasi da Tanasworad monawileoba yvelasi po-

litikur cxovrebaSi. es leninsac Zalian kargad esmis da Tu gangeb

iCens amisTana umecrebas, es aixsneba misi umTavresi mizniT, romlis

damtkiceba SeuZlebelia, Tu ar CaafuCeCa simarTle da WeSmariteba.

misi umTavresi mizania proletariatis diqtaturis damyareba, ro-

melic viTomda ixsnis qveynierebas yovel ubedurebisagan. TviTon

lenini ambobs2, rom germaniaSi 15 milioni daqiravebuli muSa ariso.

es cifri Zalian gazviadebuli aris, magram Tundac rom marTali

iyos, Cven Zalian kargad viciT, rom germaniis mcxovrebTa ricxvi

2 ix. iqve, gv. 83.

14

aRemateba 70 milions. sad aris aq proletariatis umravlesoba?!

mere, Tu proletariati umravlesobas warmoadgens, gana misi ga-

marjveba aucilebeli ar iqneba demokratiuli gziT, sayovelTao

politikuri arCevnebiT? magram sul es mosazreba leninma CaafuCeCa

da ar SeeZlo CaefuCeCebina, radgan igi pirdapiri mteria demokra-

tizmisa da maSasadame, ara marto kerZo sakuTrebis principis,

aramed TviT Tavisuflebisa. igi xelaxla gaiZaxis kapitalistebisa

da sazogadod mesakuTreebis winaaRmdeg: `Cven unda igini movspoT,

maTi winaaRmdegoba gavanadguroT ZaliT; aSkaraa, iq sadac aris mos-

poba, sadac aris Zaldataneba, iq ar aris Tavisufleba, ar aris de-

mokratia~3. ai, ra yofila komunizmi an bolSevizmi! amas aRiarebs

TviTon lenini, es saocari istoriuli figura, saocari Tavis ve-

lurobiT, jalaTobiT da vandalizmiT. es muqara leninma marTla

sisruleSi moiyvana: Tavisufleba presis, sityvis, krebis da sxva

amisTana aucilebeli piroba adamianis adamianurad cxovrebisa, man

gaauqma, musri gaavlo burJuaziasa da inteligencias da marTla

daarsa diqtatura proletariatisa _ muSaTa da jariskacTa sabWoe-

bi.

leninis TeoriiT, amiT ruseTSi daiwyo pirveli xana komunizmi-

sa. am xanaSi saxelmwifo aparati, rogorc Zaladobis iaraRi, kidev

unda arsebobdes yoveli reaqciis dasamxoblad da saxelmwifoebriv

masStabiT Sromis mosawyobad. magram ramden xans gaswevs es xana?

erTs weliwads, ors, Tu... ra brZanebaa? es xana, es diqtatura

proletariatisa, unda arsebobdes manam, sanam xalxi TandaTan ar

mieCveva sazogadoebriv moTxovnilebis asrulebas Tavisuflad da

Zaladautaneblad, sanam instiqtad, bunebad ar gadaiqceva maRali

moZRvreba moralis, Zmobis da siyvarulisa... rodis moxdeba aseTi

gardaqmna adamianis bunebisa?

Cven dawvrilebiT viciT buneba, xasiaTi da midrekileba Zveli

berZnebisa. gvaqvs maTi filosofia, literatura, xelovneba, yvela-

feri, rasac ki SeuZlian win gadagviSalos mTeli zneobrivi saxe

Zveli saberZneTis moqalaqisa. SevadaroT igi exlandel moqalaqes

3 ix., iqve, gv. 84.

15

da gulaxdilad vaRiaroT: Zalian win wavida exlandeli moqalaqe

zneobriv idealebis ganxorcielebaSi?! aSkaraa, oci da ocdaxuTi

saukune mxolod wamia msoflio evoluciaSi. aseT patara xanSi vera

hxdeba veraviTari gardaqmna kacis bunebisa. amisTvis saWiroa asi da

aTasi saukunoebi. dro iyo, roca adamiani saxiT da zneobiT Zalian

axlo idga maimunebTan, gavida asi Tu aTasi saukune da exla sulac

sul ar aris waSlili Cveni naTesaoba am cxovelTan, arc fiziku-

rad da zogjer arc zneobrivad. ra sabuTi gvaqvs vifiqroT, rom

leninis `muSaTa sabWoebi~ daaCqareben am msoflio evolucias da

gardaqmnian kacis bunebas xuT an aT saukunis ganmavlobaSi?! es _

Wkuaze Semcdari adamianis bodvaa.

mere ra mdgomareoba iqneboda am xnis ganmavlobaSi? am xuTis,

aTis Tu as saukunis sivrceSi? am xnis ganmavlobaSi `yvela moqa-

laqe unda gaxdes daqiravebuli muSa saxelmwifosi, e.i. SeiaraRe-

buli muSebisa. yvela moqalaqe unda gaxdes msaxuri da muSa erTis

xalxosnur saxelmwifoebriv sindikatisa~. mdabio eniT rom vTqvaT,

gamodis ZaldatanebiTi muSaoba yvelasi SeiaraRebul muSebis ma-

Traxis qveS, e.i. raime ufro uaresi da sazareli, vidre batonymoba

an monoba.

aseTia ideologia leninisa.

Tu es asea, SeiZleba mkiTxos vinmem, rogor moxda es gamarjveba

bolSevikebisa? romeli gamarjveba? sad gaimarjva bolSevikobam?

mxolod ruseTSi! es ki hTxoulobs Tavis axsnas.

ruseTi daingra omis dros. misi uzarmazari sivrce daibzara

erovnul ideis sicocxlismyofel zedgavleniT, CamoSorda ruseTs

fineTi, poloneTi, estoneTi, saqarTvelo, ukraina, azerbaijani. ma-

Sin ifeTqa erovnul instiqtma mTeli ruseTisam: man igrZno, rom

lukma hxdeboda inglisis da mTeli evropis da amerikisa. saWiro

iyo SenjRreva da damxoba am qveynebisa _ proletariatis ajanyebiT

da anarqiiT. imave gziT da meTodiT SesaZleblad mosCanda ruseTis

aRdgenac Zvel sazRvrebSi. marTlac, bolSevikebma gamoacxades

principi erTa TviTgamorkvevisa, magram mxolod im pirobiT, Tu

yvelgan moewyoboda muSaTa da jariskacTa sabWoebi. advili warmo-

sadgenia, Tu ra Sedegi mohyveboda amisTana TviTgamorkvevas. pro-

16

letariats, rogorc viciT socialistur moZRvrebisagan, samSoblo

ara aqvs, unda SeerTdes yvela qveynis proletarebi, maSasadame, ru-

seTis proletarebisaTvisac Ria unda yofiliyo sazRvrebi. am gziT

yvela ganTavisuflebul erebis teritoria, imaT Soris saqarTve-

loc, swrafad aivseboda rusebiT, mTeli Zalaufleba isev gadavi-

doda rusebis xelSi da saqarTvelo Camoekideboda isev ruseTis

saxrCobelas. sabednierod, es imedi gacruvda. arc erTi, cotad Tu bevrad Segnebuli eri am ankess ar wamohgebia. swored proletaria-

ti ganTavisuflebul erebisa wamodga, aisxa iaraRi, daadga Tavis

samSoblos sazRvarze da mohcxo bolSevikebs.

demokratiuli evropa da amerika ki mSvidobianad ganagrZoben Ta-

vis kulturul muSaobas. bolSevizmi, rogorc ambobs safrangeTis

erTi  publicisti,  bolos  gamodga  mxolod  “Vehicule panrusse”.  espa-nur-rusuli furgoni exla daxriginobs mxolod ruseTSi. ra bed-

nierebac moutana iman ruseTs, es Cven vnaxeT da bevrs kidev davi-

naxavT.

amnairad, erTaderTi principi, romelzedac unda iqmnes agebuli

Cveni saxelmwifoebrivi cxovreba, aris demokratizmi.

es logikuri Sedegia mTeli istoriuli procesis da dRevande-

li saerTaSoriso mdgomareobisa.

*

Cvenc am demokratiul TvalsazrisiT dafasebuli gvaqvs am wig-

nakSi _ `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~.

17

nawili pirveli

1. saxelmwifo

saxelmwifosaTvis aucilebelia sami elementi: teritoria, xalxi

da xelmwifoba an uzenaesi xelisufleba. aseTia sazogadod Sex-

eduleba, igi eTanxmeba sinamdviles, magram srulebiT sakmarisi ar

aris. adamianic Sesdgeba Zvalis, xorcis da sisxlisagan, magram

amisTana ganmarteba srulebiT ver gvaZlevs swors da namdvil Se-

mecnebas imaze, Tu ra aris adamiani. saxelmwifoc didad rTuli

movlenaa. mis gasagebad saWiroa ufro Sori perspeqtivebi da ufro

Rrma Cakvirveba. maSin naTlad davinaxavT, rom teritoria, xalxi da

xelmwifoba mxolod garegan niSnebiT srulebiT gamoumJRavnebeli

da gauSuqebeli rCeba. amitom Cven saWirod migvaCnia aq mokled mo-

viyvanoT mecnieruli azris sxvadasxva mimdinareoba Sesaxeb saxelm-

wifos bunebisa da misi ganviTarebis kanonebisa.

mTeli gonebrivi moZraoba am sakiTxis Sesaxeb, SeiZleba iTqvas,

danawilebuli aqvs sams mimdinareobas. sakvirvelia samma didma erma

mogvca es sami mimdinareoba, TiTqos TviTeuli maTgani cdilobda

Tavisi gansakuTrebuli wvlili Seetana msoflio evoluciaSi: sa-

frangeTma mogvca idealisturi skola, daarsebuli Jan-Jak rusos

mier; germaniam _ istoriuli, romlis saTaveSi sdgas saxel-

ganTqmuli savini; da inglisma _ naturalisturi, didi filosofo-

sis, herbert spenseris meTaurobiT.

ganvixiloT mokled samive.

a) idealisturi skola

ZiriTadi debuleba am mimarTulebisa is aris, rom yoveli sax-

elmwifoebrivi cxovreba emyareba da unda emyarebodes moqalaqeTa

Tavisufal nebisyofas. garegani forma am nebisyofisa aris SeTanmeba

an xelSekruleba.

ar aris SeTanxmeba iq, sadac ar aris Tavisufleba da ar aris

Tavisufleba iq, sadac ar aris Tanasworoba Tavisuflebisa, _ es

18

ZiriTadi idea rusom gadaitana warsul saukuneebSi da moindoma

imiT aexsna TviTSeqmna sazogadoebriv da saxelmwifoebriv cxovre-

bisa. misi azriT, saxelmwifo daibada SeTanxmebiT da xelSekrule-

biT. es iyo Secdoma. udabnoSi mimavali mgzavri xSirad hxedavs mi-

raJebs, iyureba ukan da elandeba oazisi. rusos moZRvrebas ufro

advilad gavigebT, Tu movatrialebT mas da mivaqcevT momavlisaken.

Tavisuflebis ganxorcieleba warsulSi ki ar unda veZeboT. Tavi-

sufleba idealia da, rogorc ideali, anaTebs mxolod kacobriobis

momaval Saras.

es Sara istoriul procesSi TandaTan ufro aSkara da naTeli

xdeba. brZola ar aris mudmivi da ganuwyveteli kanoni cxovrebisa.

ufro mudmivia adamianTa Soris SeTanxmeba, xan Cumi, xan gamoTqmu-

li. ori adamiani rom Seipyron, ki ar ecemian erTmaneTs saCxubrad

da gasaJletad. istoria, marTalia, savsea CxubiT da omiT, magram

yoveli Cxubi da omi bolos Tavdeba isev SerigebiT da SeTanxmebiT.

es Serigeba yovelTvis ara yofila samarTliani da swori, magram

yovel SerigebaSi yovelTvis aris tendencia samarTlianobisaken.

samarTlianoba ki savsebiT daculia maSin, roca es Serigeba Sedegia

ara Zaldatanebis, aramed Tavisufal nebisyofisa.

aviRoT yoveldRiuri cxovrebis movlenani. yovel samoqalaqo

aqts safuZvlad udevs Tavisufali SeTanxmeba. Tumca ojaxi xSirad

daarsebula ZaldatanebiT, magram sazogado kanoni ki aris SeTanxme-

ba. exla Cven verc ki warmogvidgenia ZaldatanebiT qorwineba. va-

Wroba, aReb-micemoba, ijara, daqiraveba, _ suyvelaferi damyarebulia

SeTanxmebaze. sadac Tavisufali SeTanxmeba ar aris, iq yoveli aqti

moklebulia uflebriv Zalas.

aviRoT TviTon kanoni. igi savaldebuloa mxolod maSin, roca

Sedegia saerTo SeTanxmebisa. aqeTken midis kacobrioba. warsulSi es

ase ar iyo. xSirad nebisyofa erTi adamianisa (mefis, imperatoris)

iyo kanoni; exla kanonis Sesaqmnelad yovel ganaTlebul qveyanaSi

aris erTnairi organizacia, Sedegi saerTo nebisyofisa _ parlamen-

ti. saerTo arCevnebi aris pirdapiri dakiTxva yovel moqalaqeTa

misi survilis da nebisyofis gamosarkvevad. parlamentSi, Tu igi

swored aris mowyobili, warmodgenilia yvela sxvadasxvaoba inte-

19

resis da mimarTulebisa. parlamenti Semcirebuli saxea mTeli sax-

elmwifosi, amitom yoveli kanonis SemuSavebis dros aq iwyeba

brZola sxvadasxva mimarTulebisa, romelic bolos da bolos unda

gaTavdes eseTi SeTanxmebiT an kompromisiT, romelic moewoneba da

miRebul iqneba parlamentis umravlesobis mier mainc. es iqneba ka-

noni. amnairad, Tumca iribad, magram mainc mis SeqmnaSi monawileobas

iRebs nebisyofa yvela moqalaqesi.

im qveynebSi, sadac aris ori palata, xSirad kanoni, miRebuli

qveda palatis mier, winaaRmdegobas hxvdeba zeda palataSi. am

SemTxvevaSi irCeven sagangebo komisias, romelsac `SeTanxmebis komi-

sia~ hqvian. misi daniSnulebaa rogorme SeaTanxmos orive palata da

gamoZebnos iseTi Sinaarsi Tu forma kanonisa, rom misaRebi gaxdes

orive palatisaTvis. sakmarisia es magaliTebic. SeTanxmeba aucile-

beli pirobaa sazogadoebriv cxovrebisa.

igive principi moqmedebs saerTaSoriso ganwyobilebaSi. rac dRe

midis ufro da ufro xdeba aTasnairi SeTanxmeba sxva da sxva sax-

elmwifoTa Soris: politikuri, ekonomikuri, savaWro-samrewvelo,

sabaJo, sarkinigzo, safosto, satelegrafo da sxva da sxva. eWvi ar

aris, mTeli kacobrioba aqeTken miiltvis da Tumca jer kidev be-

vria morigebiT gadauWreli sakiTxebi, jer kidev bevrjer SeiRebeba

dedamiwa sisxlis RvariT, magram SegviZlia, mainc gavWvritoT Sori

momavali kacobriobisa: es unda iyos msoflio SeTanxmeba da masze

damyarebuli samarTali.

ruso ambobs, rom adamiani dabadebiTve Tavisufalia da Tanaswo-

rio, saxelmwifo _ ki aris `socialuri xelSekrulebao~. Cven ki

unda vsTqvaT, rom adamiani unda iyos Tavisufali da Tanaswori,

saxelmwifo _ ki unda iyos socialuri xelSekruleba. is, rasac

ruso ambobs, idealia, misi savsebiT ganxorcieleba jer kidev mo-

mavlis saqmea, magram uamisod mainc sazogadoebrivi cxovreba war-

moudgenelia. adamiani unda iyos Tavisufali, sazogadoebrivi cxo-

vreba _ Sedegi Tavisufal nebisyofisa, e.i. damyarebuli SeTanxme-

baze. es aris xelmZRvaneli idea yvelasaTvis, visac ki unda daamya-

ros socialuri cxovreba, lamazi da mtkice. safrangeTis filoso-

fosi alf. fullie, romelic zogierT SesworebiT srulebiT izia-

20

rebs idealistur skolis moZRvrebas, daaskvnis: `warmoidgineT ga-

moucdeli pirebi, romlebsac swadiaT gaakeTon xidi, awyoben qvebze,

magram hxedaven, rom aawyoben Tu ara cotaTi, maSinve CamoengrevaT.

inJiners SeuZlia maT uTxras: is, rasac Tqven eZebT, aris erTnairi

geometriuli xazi; mxolod mas SeuZlia Tqven qvebs misces sime-

tria da simagre da gadaawafos erT napiridan meoreze. es aris _

mrude xazi. agreTve filosofoss SeuZlia uTxras maT, vinc cdi-

lobs aagos socialuri cxovreba lamazi da mtkice: is idea, ro-

melic Tqven gindaT ganaxorcieloT, aris saerTo SeTanxmeba~.

rogorc vxedavT, gadamwyveti mniSvneloba am moZRvrebaSi eZleva

Tavisuflebas, radgan SeTanxmeba mxolod aqtia Tavisufal nebisyo-

fisa.

b) istoriuli skola

idealisturma skolam didi roli iTamaSa gansakuTrebiT safran-

geTSi, didi revoluciis dros. bevri iyo gatacebuli im azriT,

rom SeiZleba revoluciis SemweobiT srulebiT gadasxvaferdes

cxovreba da damyarebuli iqnas iseTi weswyobileba, romelic ufro

sasurvelia da ufro eTanxmeba ideals. am gatacebis winaaRmdeg ger-

maniaSi daiwyo reaqcia. savini da misi skola amtkicebda, rom pi-

rovnul Semoqmedebas ara aqvs didi mniSvneloba uflebis SeqmnaSi.

wyaro uflebisa, ambobs igi, aris ara aqti Tavisufali nebisyofisa,

aramed mTeli eri, misi uflebrivi Segneba. es Segneba rTuli Sede-

gia ufro rTuli istoriuli zegavlenisa. ufleba aRmocendeba

xolme erovnul Segnebis niadagze da izrdeba bunebrivis TandaTano-

biT. misi pirveli gamoxatuleba zne-Cveuleba da adaTi, xalxia. yo-

veli kanoni, romelic ar eTanxmeba xalxis uflebriv Segnebas, un-

iadago zednaSenia da amitom mavnebeli. revolucia bevrs rasme an-

grevs da spobs, magram ara aqvs Rone Seqmnas iseTi ram, rac ar

egueba xalxis Segnebas. yoveli cda, rom xalxs moaxvio axali ka-

nonebi da wesebi, windawinve dakargulia: es mxolod iwvevs SfoTs

da areulobas da bolos cxovreba isev ubrundeba im wertils, sai-

danac daiwyo revolucia, rom daadges mSvidobians da TandaTanobiT

21

ganviTarebas. konstitucia SeiZleba erT saRamos daiweros, magram

igi udReuri iqneba Tavidanve. imisTvis ki, rom konstitucia iyos

swori da xangrZlivi, marto logikur msjelobas ki ar unda miv-

marToT da marto idealebs ki ar unda vuyurebdeT: saWiroa Ses-

wavla eris cxovrebisa, misi istoriis, adaTis, Cveulebis, enis,

literaturis, misi ekonomikuri da kulturuli ganviTarebis; saWi-

roa Seswavla misi midrekilebis da suliskveTebis. yvela am masa-

lis dagrovebis da Seswavlis Semdeg mxolod SesaZlebelia daiwe-

ros ZiriTadi kanonebi saxelmwifosTvis. amisTana kanonebs eqneba

Rrmad gaSlili fesvebi xalxis SegnebaSi da mWidrod dakavSirebu-

li iqneba masTan. amisTana kanonic ar iqneba mudmivi da samudamo;

imis mixedviT, Tu rogor izrdeba sxvadasxva mxare erovnuli cxo-

vrebisa, icvleba agreTve miRebuli kanonebic, magram icvleba Tanda-

TanobiT da bunebrivad. rogorc xes bunebrivad Camoaxmeba xan erTi

toti, xan meore, ise kanonmdeblobas bunebrivad CamoSordeba xan

erTi debuleba, xan meore. amisaTvis saWiro ar aris revoluciuri

qariSxali.

g) naturalisturi skola

naturalisturma skolam gadmoitana biologiuri kanonebi so-

cialur areSi. igi amtkicebs, rom saxelmwifo, rogorc adamianTa

sazogadoeba, aris organizmi, Cven viciT, rom yoveli cxoveli da

mcenare aris organizmi. miwa, qva, qviSa, _ ar aris organizmi. aqedan

sCans, rom pirveli da umTavresi niSani organizmisa aris funqciaTa

danawileba da TanamSromloba, an solidaroba muSaobisa. aviRoT

mcenare: fesvi, Ziri, foToli _ sul es nawilia mcenarisa, Ti-

Toeul nawils aqvs Tavisi gansakuTrebuli saqme da samuSao da

yvela erTad hqmnian imas, rasac hqvian mcenare. aviRoT cxoveli:

yovel cocxal organizms aqvs sami umTavresi sistema organoebisa:

a) xelmZRvanelobisa _ tvini da nervebi, b) sarCos momzadebisa _

stomaqi, kuWi da sxva, da g) sarCos danawilebisa _ guli da sis-

xli. is, rasac akeTebs Tavi, SeuZlebelia gaakeTos gulma, an sto-

maqis muSaoba ikisros sxva romelime organom. aqac Cven vxedavT

22

funqciaTa danawilebas da organoTa Soris solidarobas da maTs

TanamSromlobas.

yoveli cocxali organizmi Sesdgeba cocxali nawilebidan an

ujredebidan. kacobrivi sazogadoebac Sesdgeba cocxali ujredebi-

dan: adamiani ujredia socialur organizmisa.

yovel ujreds atyvia mcireodeni Canasaxi TviTmoqmedebisa, e.i.

zrdisa da ganviTarebisa. adamianis zrda da ganviTareba xom eWvs

gareSea. aq yvelgan moqmedobs zogadi kanoni biologiisa _ evolu-

cia.

marTalia, yovel cocxal organizmSi erTi ujredi meores

akravs, isini Sezrdilni da Sewebebulni arian, magram siSores Tu

siaxloves ara aqvs mniSvneloba. erTi da igive manZili saSinlad

didia an saSinlad patara imis mixedviT, Tu ra TvalsazrisiT

vuyurebT imas. Cven vambobT, rom kacobrivi sazogadoeba organizmia

da ara usaTuod organizmi xerxemliani cxovelisa. Cven viciT, rom

organizmi bunebaSi bevrnairia. aris iseTi organizmic, romelic

SeiZleba gaiWras Sua, magram amiT ki ara kvdeba: TiTeuli naxevari

TavisTvis ganagrZobs cxovrebas. maSasadame yofila iseTi organiz-

mic, romlis ujredebi arc ise mWidrod arian dakavSirebulni erT-

maneTTan da SeiZleba misi dayofa ramodenime nawilad. aseTia kaco-

brivi sazogadoebac.

herbert spensers imodena gasaocari magaliTebi mohyavs, rom

srulebiT eWvi ara rCeba imis Sesaxeb, rom saxelmwifo fiziolo-

giurad marTalia warmoadgens cocxal organizms.

fsiqologiurad cocxali organizmi xasiaTdeba erTnairi dele-

gaciiT. yvela organo garegan ganwyobilebisa emorCileba erT

centrs. Tvali, yuri, xeli, fexi _ asruleben imas, rasac moiTxovs

es centri, romelic moTavsebulia tvinSi. iq ikvanZeba yoveli Zafi

Segnebisa. buzic rom Seexos Tmasa, Tma maSinve Seirxeva, Searxevs

Tavis Zirs, Ziri _ nervul Zafs, da es Taviseburi telegrama mi-

udis centrs, romelic maSinve brZanebas aZlevs xels an romelime

sxva garegan organos, moigerios es mabezari stumari. sazogadod

unda iTqvas, rom cocxali organizmis nebisyofa ar aris ubralo

da martivi movlena; igi metad rTulia, igi Sedgeba sxva da sxva

23

gamoxmaurebisagan, romelic mosdis centrs organizmis sxva da sxva

kuTxeebidan. adamianis survili Cvena gvgonia srulebiT martivi

movlena, magram namdvilad ki igi metad rTulia. organizmSi bevria

srulebiT avtonomiurad mowyobili nawilebi; isini TavisTvis cxo-

vroben, aqvT Tavisi sixaruli, Tavisi sevda, Tavisi survili, Tavisi

tkivilebi. magram yvela es procesi xdeba sibneleSi, igi ar aris

gamaSuqebeli Cveni SegnebisaTvis, iqidan mxolod modis gamoZaxili,

ikribeba Cvens tvinSi da es axlarTuli kvanZi sxvadasxva xmebisa

hqmnian ama Tu im sulier ganwyobilebas.

igive hxdeba socialur organizmSi. mTavroba aris centri, ro-

melic hmarTavs da ganagebs saxelmwifos. saxelmwifos nebisyofa

aris koleqtiuri, igi Sendeba yvela individualur nebisyofisagan.

rasakvirvelia, aq aris didi gradacia, imis mixedviT, Tu ramdenad

aris kulturulad da koleqtiurad da politikurad TviTon sax-

elmwifo ganviTarebuli. Tu saxelmwifo CamorCenilia, misi nebis

gamomxatvelia xSirad erTi adamiani _ mefe an imperatori; magram

TandaTan, rogorc viTardeba saxelmwifo, ise ufro meti ricxvi

moqalaqeTa Rebulobs monawileobas sazogadoebriv cxovrebaSi da

bolos mTeli xalxi hqmnis saTanado organoebs _ Tavis nebisyofis

gamosaxatavad. es nebisyofaa maSin nebisyofa saxelmwifosi.

ufro dawvrilebiT gadmocema naturalistur Teoriisa saWirod

ar migvaCnia. Cveni miznisaTvis sakmarisia vicodeT mxolod: a) rom

saxelmwifo cocxali organizmia da b) mas aqvs Tavisi nebisyofa.

maSasadame, saxelmwifo _ pirovnebaa, igi SeiZleba iyos subieqti

uflebebisa: SeiZinos uflebani da miiRos Tavis Tavze

valdebulebani.

amnairad, samma didma erma mogvca sami umTavresi Teoria Sesaxeb

saxelmwifos bunebisa da misi arsebobis ZiriTadi principebisa. Ees

gaxlavT, rogorc umTavresi davinaxeT _ safrangeTi, germania da

inglisi. pirvelma, rogorc umTavresi principi, dagvisaxa

Tavisufleba, meorem _ istoriuli TandaTanoba, mesamem _

biologiuri ganviTareba. romelia marTali am sami moZRvrebidan?

Cven gvgonia, samive WeSmaritia. marTalia, mecnieruli azrovneba ver

urigdeba samnairs, TiTqmis mowinaaRmdege debulebas, igi moiTxovs

24

maT Serigebas, ukanasknel sinTezs, magram aseTi sinTezi Cven ar

Segvexeba. Cven ver SeviWrebiT filosofiaSi. CvenTvis sakmarisia

vicodeT, rom Tavisufleba uaRresi mizania saxelmwifoebriv

cxovrebisa, magram amave dros ar unda gvaviwydebodes, rom

Tavisuflebasac aqvs sazRvari istoriul da biologiur kanonebSi.

amnairad, Semoifargla Cveni amocanac. Tumca xalxi da

teritoria aucilebeli elementia saxelmwifosi, magram Cven is ar

Segvexeba, Cven gvainteresebs mesame elementi saxelmwifosi _

xelmwifoba da misgan gamomdinare saxelmwifoebrivi xelisuflebani.

Tu mizani saxelmwifosi aris Tavisufleba, misi damyareba da

ganviTareba, saxelmwifoebrivi aRnagebac unda iyos Sewonili

mizanTan da mizani uzrunvelyofili am aRnagebiT.

es aris sagani sakonstitucio uflebisa, romlis ganxilvasac

exla SevudgebiT.

2. xelmwifoba

ra aris xelmwifoba da vis ekuTvnis igi?

istoria gvaZlevs bevrs saintereso magaliTebs xelmwifobis

garegan formisas, iyvnen saxelmwifoni Teokratiuli, avtokrati-

uli, aristokratiuli, demokratiuli da oxlokratiuli.

Teokratiul saxelmwifoSi aRiarebulia is principi, rom

xelmwifoba ekuTvnis RmerTs, romelic ganagebs savsebiT mTel

miwier cxovrebas. aseTi iyo ebraelebis saxelmwifo Zvelad, romis

papis samflobelo saSualo saukuneebSi, da bevri samusulmano

qveynebi dResac. mose winaswarmetyvelma ZiriTadi kanoni

saxelmwifosi miiRo pirdapir RvTisgan, romis papi iTvleboda

qristes moadgiled da pirdapir memkvidred petre mociqulisa;

xalifatic memkvidreobaa mohomedisa. yvela am saxelmwifoebSi

ukanaskneli uflebrivi safuZveli xelmwifobisa an umaRlesi

xelisuflebisa aris brZaneba RvTisa.

avtokratiuli saxelmwifoc xSirad emyareba religias. aq

xelmwifoba ekuTvnis mefes, romelic umaRlesi gamgea da

kanonmdebeli mTel saxelmwifoSi.

25

aristokratia niSnavs mcodne da ganaTlebul pirTa politikur

batonobas. _ es aris umciresoba, magram SerCeuli da momzadebuli

saxelmwifo kanonmdeblobisa da marTva-gamgeobisTvis.

yvelazed ufro maRla sdgas demokratia. aq politikuri ufleba

aqvs yovel adamians, yvela Tanasworad Rebulobs monawileobas

saxelmwifo saqmeebis warmoebaSi. aqac kanonmdeblobas da marTva-

gamgeobas axorcieleben SerCeuli pirebi, mcodneni da momzadebulni,

mxolod es SerCeva hxdeba faqtiurad, namdvil SefasebiT

politikur moRvaweebisa da maTi arCevnebiT, e.i. sayovelTao xmis

micemiT. aq xelmwifoba ekuTvnis mTel ers.

samwuxarod, demokratias aqvs erTnairi tendencia gadagvarebisa.

gadagvarebuli demokratia aris oxlokratia, batonoba quCis, uxeSi

Zalis da umecrebisa. saxelmwifoebriv azris magier aq imarjvebs

demagogia da saxelmwifoc irRveva da male eReba bolo.

miuxedavad am sxvadasxva saxelmwifoebriv formisa, xelmwifoba

yvelgan aris, yvelgan aris umaRlesi mbrZanebloba da xelisufleba.

xelmwifobis SemecnebaSi Sedis ori ZiriTadi elementi: erTia _

nebisyofa, meore _ materialuri Zala misi ganxorcielebisa.

nebisyofa SeiZleba mieweros RmerTs, ekuTvnodes mefes an

umciresobas, an umravlesobas, amiT arsebiTad ar icvleba-ra;

icvleba mxolod garegani forma gamoxatulebisa; nebisyofa ki,

rogorc fsiqologiuri faqti, rCeba Seucvlelad, individualuria

igi Tu koleqtiuri. Tu am nebisyofas Seswevs materialuri Zalac

Tavis gansaxorcieleblad cxovrebaSi, igi hxdeba xelmwifoba an

suverenoba saxelmwifoSi.

maSasadame, SeiZleba iTqvas, rom exlandel droSi xelmwifoba

aris erovnuli nebisyofa, igia wyaro da safuZveli yovel

saxelmwifoebriv xelisuflebisa da umaRlesi meTvalyure

idealisturi skolisa.

naturalisturi skola cota sxvanairad uyurebs am sakiTxs.

rogorc viciT, misi SexedulebiT saxelmwifo _ cocxali

organizmia, igi izrdeba da viTardeba rogorc adamiani. aq Tu

Sedareba SesaZlebelia, SeiZleba vikiTxoT: rodis aqvs adamians

Tavisi, pirovnuli xelmwifoba? rodis aris uflebosani, rom

26

ganamtkicos Tavisi nebisyofa? Cven viciT, rom bavSvebs aqvs

uflebebi, magram ar aris samoqmedod uflebosani da damoukidebeli.

roca mas SeeZleba Segneba Tavis interesebisa da eqneba sakmarisi

gonebrivi da fizikuri Zala, rom ganamtkicos Tavisi Tavi da

daicvas Tavis interesebi, _ ai, maSin igi hxdeba sruluflebiani,

mas ekuTvnis pirovnuli `xelmwifoba~ mis pirovnul saqmeebSi.

sazogadod miRebulia, rom oci an ocdaerTi weliwadi unda

Seusruldes adamians, rom miaRwios sakmao ganviTarebas, fizikursa

da gonebrivs; rom iTqvas, rom igi ukve momwifebulia da SeuZlian

Tavis saqmeebis warmoeba da Tavis uflebebis dacva.

aseTivea saxelmwifos mdgomareobac. misi xelmwifoba

damokidebulia imaze, Tu ramdenad es saxelmwifo organizmi

ganviTarebulia, ramdenad moRonierebuli, ramdenad aqvs imas Segneba

Tavis uflebebisa da ramdenad SeuZlian am uflebebis dacva. Tu is

sakmaod ganviTarebulia, mowyobili da Zlieri; igi hxdeba

suverenuli saxelmwifo, mas angariSs uweven yvela sxva

saxelmwifoebi da iZulebuli hxdebian aRiaron igi damoukidebel

saxelmwifod. rogorc adamianis sicocxleSi, ise erovnul

cxovrebaSi aris gardamavali xanac, roca xalxi arc ise sustia,

rom uarvyoT misi xelmwifoba da arc ise Zlieri, rom TviT

daicvas da SeinarCunos igi, amisTana SemTxvevaSi saWiro aris

erTiani mfarveloba da mzrunveloba. is gamoixateba im

mfarvelobaSi, romelsac saerTaSoriso uflebaSi hqvian

proteqtorati. Tu erovnuli organizmi moRonierda am mfarvelobis

qveS, igi male moicilebs Tavidan proteqtorats da hxdeba

suverenuli saxelmwifo, Tu ara da _ msxverpli hxdeba sxva

saxelmwifosi, ufro xSirad misi, vinc uwevda am mfarvelobas.

amnairad, xelmwifoba aris ganmtkiceba erovnul pirovnebisa

saerTaSoriso ganwyobilebaSi.

Cvenis azriT, orive Teoria sworia; mxolod exebian erT da

imave movlenis or sxvadasxva mxares: erTi _ fsiqologiurs, meore

_ fiziologiurs. magram, mdabiurad rom vTqvaT, suli da xorci

ise SekavSirebulia erTmaneTTan, rom maTi gancalkeveba yovlad

SeuZlebeblia. es ori Zala midian da viTardebian paralelurad.

27

saxelmwifo warmoudgenelia, Tu ar aris raime uflebrivi

wyobileba, sulerTia _ Teokratiuli, monarqiuli, demokratiuli,

Tu sxva. Tu ki aris wyobileba _ aris erTnairi aqtic nebisyofisa.

nebisyofa moTavsebulia adamianis bunebaSi da Tan sdevs TiTqmis

yovelTvis mis zrdas da ganviTarebas, mis evolucias. amitom zrda

da ganviTareba adamianis ise, rogorc sazogadoebisa an

saxelmwifosi, aucilebeli pirobaa TviTSegnebis zrdis da

nebisyofis simtkicis. es erTi da igive movlenaa, mxolod erTsa

aqvs saxeSi saxelmwifoebriv cxovrebis fsiqologiuri momenti,

meores _ misi ekonomikuri ganviTareba da militaruli Zala.

Tu gadavxedavT cxovrebas, magaliTebisTvis Sors wasvla ar

dagvWirdeba. ai, Cven Tvalwin ibadebian ramodenime axali

saxelmwifo: poloneTi, fineTi, saqarTvelo da sxva. ra aris

saWiro maTi xelmwifobis dasamyareblad? _ erTi _ gadawyvetili

nebisyofa erisa Tavisuflebis mosapoveblad, da meore _

saerTaSoriso cnoba am nebisyofisa. magram sul es SesaZlebelia

mxolod maSin, roca eri moRonierebulia da Segnebuli imdenad,

rom ganamtkicos Tavisi pirovneba saerTaSoriso ganwyobilebaSi.

amitom Cven SegviZlian SevaerToT orive ganmarteba: xelmwifoba

aris umaRlesi nebisyofa saxelmwifosi, rogorc saerTaSoriso

pirovnebisa.

am gansazRvraSi moqceulia yvela saWiro niSandobilebani: a)

xelmwifoba aris nebisyofa saxelmwifosi da ara romelime wris,

partiis an klasis; b) igi aris umaRlesi, maSasadame,

damoukidebelia saerTaSoriso ganwyobilebaSi.

3. danawileba xelmwifobisa

im kulturul donis mixedviT, romelzedac sdgas exla mowinave

kacobrioba, Cven SegviZlia vTqvaT, rom xelmwifoba exla ekuTvnis

xalxs, mTel ers, ara marto Teoriulad, aramed faqtiuradac.

bevrs mowinave saxelmwifoSi demokratiuli wesi didi xania, rac

damkvidrda. iq, sadac kidev darCenili iyo monarqiuli wyobileba,

hxdeba revolucia, ingreva taxti da TandaTan xelmwifoba gadadis

28

xalxis xelSi. exla laparaki monarqiaze an aristokratiaze

SeuZlebelia: amas eqneba mniSvneloba mxolod istoriuli da Cveni

sagnisTvis zedmetia. Cven saxeSi gvaqvs gamovarkvioT da gavaSuqoT

ZiriTadi principebi Tanamedrove saxelmwifoebriv aRnagebisa, e.i. im

droisa, roca erTad erTi Zali da gamomWedi Tavis cxovrebis

saxelmwifoebriv formisa aris erovnuli nebisyofa. rasakvirvelia,

Cven roli demokratiis an erovnul nebisyofisa Zalian ar unda

gavazviadoT. masac aqvs Tavisi sazRvari. es aSkarad mtkicdeba ara

marto Teoriulad, romelzedac wineT gvqonda laparaki, aramed

realur cxovrebiTac. yvelgan demokratiuli weswyobileba

Camoyalibda TiTqmis erTnairad, yvelgan forma aRnagebisa TiTqmis

erTi da igivea. marTalia, es, erTis mxriT, mibaZviT da

saerTaSoriso magaliTebis zegavleniT, magram meore mxriT, SeiZleba

davaskvnaT, rom Tavisufal Semoqmedebasac aqvs sazRvari: fexs

ikidebs mxolod iseTi forma saxelmwifoebriv cxovrebisa,

romlisTvis aris istoriuli evoluciiT momzadebuli niadagi.

safrangeTis revoluciam raRac xuTi-eqvsi wlis ganmavlobaSi

SeimuSava da daamtkica sami konstitucia, magram yvela gamodga

udReuri da TavisTavad CaifuSa cxovrebis talRebSi. es amtkicebs,

rom xSirad erovnuli nebisyofa win miiltvis, ar uwevs angariSs

istoriul pirobebs da cdilobs Sehqmnas iseTi weswyobileba,

romelic moswons aRfrTovanebul gonebas, magram ar egueba

istoriiT momzadebul niadags.

saqarTvelo am mxriv momzadebulad unda CaiTvalos. aq

feodaluri naSTi ar iyo Zlieri da isic, rac darCa, srulebiT

aRgvilia ukanaskneli revoluciis qartexiliT. ruseTis

absoliutizmi da TviTmpyrobeli biurokratia arasdros ar egueba

saqarTvelos erovnul suls da mis midrekilebas. mis utyuari

niSania gacxovelebuli politikuri da partiuli muSaoba. xalxi

eZebs gamosavals im uuflebo mdgomareobidan, romelSiac igi

imyofeba, da Segnebulad irazmeba ama Tu im partiis garSemo. ufro

RirSesaniSnavia is, rom idea, romlis irgvliv hxdeba es erovnuli

kristalizacia, ar aris arcerTi reaqcionuli an demokratizmis

uaris myofeli. CvenSi brZola gamwvavebulia ufro ara

29

demokratizmis winaaRmdeg, aramed TviT gegmis da meTodis irgvliv

am demokratizmis dasamyareblad. garda amisa, Cvena gvaqvs ukve Cveni

dadebiTi kanonmdebloba Cveni xalxis xelmwifobis Sesaxeb.

pirvelive muxli `saqarTvelos damoukideblobis aqtisa~ ambobs:

`amieridgan saqarTvelos xalxi suverenul uflebaTa

matarebeliao~. es kanoni ar aris SemTxveviTi, es aris erTxmad da

udavod miRebuli mTeli damfuZnebel krebis mier (1919 wlis 12

marts): maSasadame, pirdapir SegviZlian vTqvaT, rom mas aqvs Rrmad

gadgmuli fesvebi xalxis SegnebaSi, aris Sedegi am Segnebisa da ara

marto revolucionuri aqti gatacebul nebisyofisa.

xelmwifoba _ ganyenebuli Semecnebaa. imas unda erTnairi

mowyoba, erTnairi organizacia, rom gaxdes Semoqmed Zalad. rogor

unda moxdes es organizacia, rom uzrunvelyofil iqmnas

Tavisufleba? es aris ZiriTadi sakiTxi.

Cven ukve davinaxeT, rom erovnuli xelmwifoba Sesdgeba or

umTavres elementisagan: es aris erovnuli nebisyofa da

materialuri Zala. axla Cven unda CavukvirdeT pirvels _ erovnul

nebisyofas _ da gamovarkvioT forma misi umTavresi mimdinareobisa.

es samuSao Seasrula pirvelad didma aristotelem Zvel

saberZneTSi, xolo mecnieruli ganviTareba da dasabuTeba misca mas

safrangeTis mecnierma monteskiem XVIII saukuneSi.

monteskie, rogorc Jan-Jak ruso, gatacebuli iyo erT udides

problemiT: rogor SeiZleba daicvas da SeinarCunos adamianma misi

Tavisufleba?! monteskiem daamtkica, rom arc erTi forma

saxelmwifoebriv cxovrebisa amis garantias ar iZleva. xelmwifoba

erisa kidev ar niSnavs Tavisuflebis ganmtkicebas, umravlesobac

xSirad ise tiranulia, rogorc umciresoba, Tu man Caigdo yvela

saxelmwifoebrivi xelisufleba. inglisi maSinac Tavisuflebis

qveynad iTvleboda: monteskiem mihmarTa mis istoriis da

konstituciis Seswavlas da bolos mivida daskvnamde, rom

umTavresi garantia Tavisuflebisa aris xelmwifobis danawilebaSi

sxvadasxva saxelmwifos organoTa Soris. misi azriT, xelmwifobas

aqvs sami umTavresi forma mimdinareobisa: es aris xelmwifoba an

xelisufleba: a) kanonmdebeli, b) aRmasrulebeli, da g)

30

msjavrmdebeli. am sami umTavresi funqciebisaTvis unda iyos sami,

erTi-meorisagan damoukidebeli organo: parlamenti, mTavroba da

sasamarTlo. TiToeuli imaTgani unda asrulebdes mxolod Tavis

funqcias da ar unda ereodes meoris saqmeSi, magram TiToeuls

maTgans aqvs mainc erTnairi kontrolis ufleba, ara imisTvis, rom

Caerios meoris muSaobaSi da xeli SeuSalos, aramed mxolod

imisTvis, rom Caayenos meore mis kompetenciis farglebSi, Tu

vinicobaa igi gadacda am fargals. maSin miviRebT aseT

mdgomareobas: erTi imuSavebs kanonebs, magram ara aqvs misi

asrulebis neba: meores sisruleSi mohyavs es kanonebi, magram ara

aqvs neba gadaasxvaferos igi an gamosces axali kanoni; mesame Wris

im davas da uTanxmoebas, romelic SeiZleba atydes an kanonis

asrulebis dros, an sxvadasxva kerZo Tu saerTo interesebis

SejaxebiT. am gziT Tavisufleba SeiZleba uzrunvelyofil iqmnas.

raTa? imitom, rom kanonmdebels ara aqvs neba emsaxuros saerTo

interesebs da ara raime pirad sargeblobas; mTvaroba asrulebs

kanons, magram Rone ara aqvs gaataros Tavisi survili. TviTnebobas

eReba bolo. Tu sadme TviTnebobam iCina Tavi, darajad dgas

sasamarTlo: mas SeuZlian aRadginos darRveuli ufleba. aq aris

erTnairi sworwonaoba am sam umTavres organoTa Soris: isini

muSaoben damoukideblad, magram solidarulad. erTis muSaoba

saWiroa meorisaTvis, meoris mesamisTvis da samive erTad hqmnian

uflebriv wyobilebas saxelmwifoSi. tiraniis Tu monarqiis

ubedureba is aris, rom iq erTi da imave organoSi xSirad

Tavmoyrilia yvela xelisufleba _ kanonmdebeli, aRmasrulebeli,

msjavrmdebeli. tirani TviTon aris suverenobis matarebeli, TviTon

scems kanons, TviTon asrulebs da TviTon iZleva ganaCens. exla,

roca tiraniam Tu monarqiam mosWama Tavisi dRe da suverenoba

gadavida demokratiis xelSi, iman unda moawyos saxelmwifoebrivi

cxovreba ise, rom SeuZlebeli gaxdes yoveli TviTneboba da

uzrunvelyofili _ samoqalaqo Tavisufleba. amisTvis saWiroa misi

xelmwifobis danawileba sxvadasxva organoTa Soris. maSin TiToeul

organos aqvs mxolod erTi elementi saxelmwifobisa, erTi

31

romelime umaRlesi xelisufleba da isic isea mowyobili, rom ara

aqvs gasaqani gareSe Tavisi kanoniT gansazRvrul kalapotisa.

es aris ZiriTadi Ddebuleba monteskiesi.Mmas bevri mowinaaRmdege

aRmouCnda (lorenc-Steini, blunCi da sxvebi). magram es

winaaRmdegoba ufro gaugebrobazea damyarebuli. sruli gamoyofva

erTis xelisuflebisa meorisagan, sruli misi damoukidebloba,

rasakvirvelia, SeuZlebelia. parlamenti Tu mTavroba, rogorc

sasamarTlo, mxolod organoa erT did organizmisa, romelsac

hqvian saxelmwifo. organo asrulebs mxolod gansakuTrebul

funqcias, magram es imas ki ar niSnavs, rom organo gamoyofilia da

CamoSorebuli TviTon organizms. Tavi asrulebs Tavis funqcias,

xeli _ Tavisas, magram CamoSorebulni ki ar arian mTeli tanidan.

orive nawilia erTi da imave tanisa, orives asazrdoebs erTi da

igive sisxli, orive aRmocenebulia erT da imave niadagze, magram es

srulebiT xels ar uSlis imas, rom erTs hqondes Tavisi

gansakuTrebuli funqcia da meores _ Tavisi.

amitom monteskies Teoria Cven srulebiT ar migvaCnia miuReblad.

piriqiT, cxovrebam ukve daamtkica misi sruli WeSmariteba. yvelgan,

yovel demokratiul saxelmwifoSi, ukve gatarebulia misi

principebi, zogan _ mkacrad, zogan _ cota Sereulad, da TiTqmis

yvelgan gaamarTla winaswari imedebi. amerikis konstitucia ki

pirdapir agebulia am principebze.

Cvenc am gzas unda davadgeT.

32

nawili meore

Kkanonmdebeli xelisufleba

1. warmomadgenloba

yovel saxelmwifos, rogorc cocxal organizms, unda hqondes

Sesaferisi organoebi. Tavdapirvelad is, romelic warmoadgens

cocxal organizmis tvins da sazogadod nervul sistemas _ e.i.

parlamenti da mTavroba, da maTi ufro mcire nervuli kvanZebi _

adgilobrivi TviTmmarTvelobani.

am organoebis Seqmna xdeba ara marto fiziologiuris zrdiT,

rogorc cocxal organizmebSi, aramed agreTve adamianTa Segnebul

nebisyofis gegmiT da zegavleniT. aq Segnebuli nebisyofa TamaSobs

Semoqmed rols. amitom xalxs TviTon SeuZlia uSualod awarmoos

zogierTi saxelmwifoebrivi saqmeebi. amisTvis saWiroa mxolod

moaxdinos yriloba, iqonios msjeloba ama Tu im saqmeze da

gadawyvitos igi ubralod xmis umetesobiT. egre xdeboda Zvel

saberZneTis patar-patara qalaq-saxelmwifoebSi, agreTve xdeba

exlac Sveicariis zogierT kantonebSi. warmomadgenlobac saWiro ar

aris.

magram exlandeli saxelmwifoebi ar aris patara-patara

erTeulebi. ramdenime milioni da aTeul milioni Seadgens

mcxovrebTa raodenobas. maTi Seyra erTad da usaSualod saqmeebis

warmoeba fizikurad SeuZlebelia. amitom aucilebeli gaxda

warmomadgenloba.

aqedan aSkaraa, Tu ra niadagze aRmocenda es instituti. erTis

mxriv, vinaidan xelmwifoba ekuTvnis ers da yovel saxelmwifoebriv

saqmeSi unda scemdes, cotad Tu bevrad, erovnuli nebisyofa, da,

meores mxriv, vinaidan fizikurad SeuZlebelia yovelTvis Tavis

moyra mTeli erisa da misi dakiTxva, aucilebeli gaxda xelovnuri

organizacia erovnuli nebisyofisa. xalxi irCevs warmomadgenlebs

an deputatebs, am warmomadgenlebis krebuli aris parlamenti.

33

amnairad parlamenti xdeba organo erovnuli nebisyofisa, magram ara

savsebiT da ara samudamod.

savsebiT rom yofiliyo erovnuli nebisyofa gadacemuli, maSin

gadacemuli iqneboda erovnuli suverenobac Dda xalxi darCeboda

isev uflebaaxdili, rogorc is iyo monarqiis batonobis dros.

parlamentze gadadis mxolod erTi elementi suverenobis _

kanonmdebeli xelisufleba. es ufleba didia da amitom saSiSaric.

kanonmdebel xelisuflebam SeiZleba Seqmnas iseTi kanoni, romelic

sul gaaqarwylebs eris xelmwifobas. amitom yovel demokratiul

respublikaSi parlamenti umTavres da udides sakiTxebSi

SezRudulia. eri TviTon inarCunebs am sakiTxebis Sesaxeb uzenaes

xelisuflebas. es SesaZlebelia, vinaidan amisTana sakiTxebi bevri

ar aris, Seexeba ufro miRebul konstituciis Secvlas da advili

mosaxdenicaa. amaze dawvrilebiT Semdeg gveqneba laparaki.

garda amisa, parlamenti, rogorc xelovnuri organizacia

erovnul nebisyofisa, ar aris mudmivi Tavis SemadgenlobiT.

nebisyofa cocxali Zalaa. igi icvleba, misi mimarTuleba

damokidebulia sxvadasxva saerTaSoriso Tu Sinagan garemoebaTa

zedgavlenebisagan. icvleba agreTve erovnuli nebisyofac. amitom

saWiro aris perioduli misi dakiTxva da periodulad gamocvla

parlamentis Semadgenlobisa, e.i. warmomadgenlobisa.

Cven mivuaxlovdiT erT didad sadavo sakiTxs: warmomadgeneli

Tavisufalia Tu ara Tavis warmomadgenlobaSi? iyo dro,

warmomadgenels aZlevdnen mandats da mandatiT Seborkili iyo misi

Tavisufali moqmedeba. warmomadgeneli valdebuli iyo emoqmeda ise,

rogorc daabarebdnen misi amomrCevlebi. imas ar hqonda Tavisufleba

moqmedebisa. bolos es wesi uaryofili iqmna, Tavdapirvelad imitom,

rom yovlad SeuZlebeli aRmoCnda yovel sakiTxis Sesaxeb mandatis

micema. aris auarebeli saxelmwifo sakiTxebi, romelic adgilobriv

patar-patara wreebs arc ki swvdeba, arc icis da arc SeuZlian

maTi gadawyveta. es sakiTxebi muSavdeba saxelmwifos centrSi, maT

gadawyvetas unda meti politikuri perspeqtiva, meti codna da

gamocdileba, vidre es moipoveba pirvandel saarCevno erTeulSi.

amitom mandatoba gadavarda. darCa mxolod iseT sferoSi, sadac is

34

marTla saWiro da mizanSewonilia, mag., Crdilo-amerikis

prezidentis arCevnebSi. Aaq mxolod erTi kiTxvaa: _ vin avirCioT

prezidentaT? Tanac es arCevnebi didaT mniSvnelovania da mis

Sesaxeb saxeldebiTi gamomJRavneba erovnul nebisyofisa srulebiT

kanonieri da mizanSewonilia.

axla warmomadgeneli Tavisufalia, is ar aris SezRuduli raime

mandatiT Tavis amomrCevlebis mier. misi arCevis Semdeg is iTvleba

warmomadgenlad mTeli erisa da ara mxolod maTi, vinc xma misca

mis asarCevad. igi Tavisufalia Tavis moqmedebaSi. magram arc es

Tavisufleba unda gavazviadoT. warmomadgenels yovelTvis aqvs

Tavisi politikuri da socialuri programa, es programa dabeWdili

da gavrcelebulia amomrCevlebTa Soris; am programiT warsdga igi

amomrCevelTa winaSe. es programa erTnairi xelSekrulebaa

amomrCevelTa da asarCevi piris Soris. marTalia, es xelSekruleba

ar aris orive mxaris mier xelmowerili _ maSin iqneboda namdvili

iuridiuli aqti, _ magram aris sajaro aRqma, sajaro dapireba, rom

deputati ar uRalatebs am programas, am sityvier xelSekrulebas.

aq ueWvod aris pasuxismgebloba, magram Tu am pasuxismgeblobam jer

versad ver miiRo iuridiuli saxe, es, Cvenis azriT, aixsneba

Semdegi Teoriuli da praqtikuli siZneliT: erTi _ vin aris

subieqti uflebisa? visi uflebaa darRveuli maSin, Tu

warmomadgenelma uRalata Tavis programas? aSkaraa, amomrCevlebis,

_ magram vinaidan yvelgan miRebulia faruli kenWisyra, aSkaraa,

veravin daamtkicebs imas, rom man misca kenWi. Tu ki daamtkica, misi

xma farulad ar yofila micemuli da amitom arc ki unda

CaiTvalos amomrCevel xmad, momCivans ecleba uflebrivi niadagi:

igi ar yofila amomrCveeli da maSasadame, arc aqvs ufleba

ganacxados raime pretenzia. es erTi siZnele, wmindad iuridiulia.

aris meorec: SeiZleba es ufleba gadavides sajaro uflebis areSi,

SeiZleba ara amomrCevels, aramed mTavrobas mieces ufleba amisTana

kiTxvis aRZvrisa, e.i. roca warmomadgeneli uarhyofs an gadauxvevs

Tavis programas, moiTxovos ama Tu im saxiT misi gadayeneba. magram

es iqneboda SezRudva xalxis xelmwifobisa: sad aris garantia

imisi, rom mTavroba amisTana uflebas ar moixmars usiamovno

35

deputatis gasaZeveblad da amrigad sul ar gardaqmnis

warmomadgenlobis ZiriTad princips? sjobia isev saprogramo

muSaoba da sazogadod mTeli misi politikuri moRvaweoba miendos

isev deputats, mis sindissa da patiosnebas, vidre mTavrobas mieces

iseTi iaraRi, romelmac SeiZleba sul mospos an gamoscvalos

erovnuli nebisyofis swori gamoxatuleba.

amitom warmomadgeneli iuridiulad ar aris pasuxismgebeli

Tavis amomrCevelTa winaSe, xolo zneobrivad _ ki.

2. saarCevno ufleba

xelmwifoba _ Cvena vsTqviT _ ekuTvnis xalxs, mTel ers.

maSasadame, yoveli adamiani, an ufro swored rom vsTqvaT, yoveli

moqalaqe aris monawile am xelmwifobisa. TiToeuli nebisyofa,

Tumca wveTia erovnul nebisyofis zRvaSi, magram is wveTia,

romlisagan bolos da bolos Sesdgeba es zRva. subieqturi

safuZveli saarCevno uflebisa aris ukve ganmtkicebuli Segneba

imisi, rom saxelmwifo saqmeebis warmoebaSi dainteresebulia ara es

Tu is wre, ara esa Tu is klasi sazogadoebisa. aramed yoveli

moqalaqe, mTeli eri. marTlac, vis ar exeba, saxelmwifos saqmeebi,

misi mSvidobianoba, misi ekonomikuri da kulturuli ganviTareba?!

vin ar aris dainteresebuli amisTana kiTxvebiT? aSkaraa,

saxelmwifos cxovreba imave dros aris cxovreba yvelasi, yvelasi

bedi da ubedoba gadabmulia saxelmwifos bedze da ubedobaze. Tu

es asea, isic aSkaraa, rom yvelas aqvs ufleba miiRos monawileoba

im umTavres aqtSi, sadac unda gamoirkves erovnuli nebisyofa. es

gaxlavT subieqturi safuZveli saarCevno uflebisa. aqedan pirveli

daskvnaa: es ufleba unda aiyos sayovelTao, ganurCevlad sqesisa,

sarwmunoebisa da erovnebisa. es principi CvenSi ukve

ganxorcielebulia da meti laparaki saWiro ar aris.

bevri Teoriebi, romlebic uarhyofen zemomoyvanil princips da

saarCevno uflebis safuZvels eZeben ufro dadebiT kanonmdeblobaSi.

me imaT garCevas aq ar Sevudgebi. SevniSnav mxolod, rom TviT

dadebiTi kanonmdebloba, demokratiul qveynebSi mainc, Sedegia

36

erovnuli nebisyofisa. SeiZleba es erovnuli nebisyofa yvelgan ar

iyos swored gamoTqmuli, magram yvelgan aqeTken aris mimarTuli

saerTo tendencia. garda amisa, dadebiTi kanonmdebloba

gansakuTrebuls da TiTqmis erTnairad mkacr yuradRebas aqcevs

yvelgan, sadac aris SemoRebuli Tundac SezRuduli arCevnebi, erT

garemoebas: es gaxlavT swori gamoTqma pirovnuli

nebisyofisa.Aamitom kanonmdeblobaSi aRniSnulia sxvadasxva

RonisZieba: winaswari sia amomrCevlebisa, wesi misi gasworebis da

Sevsebisa, wesi xmis micemisa, daTvla, gasaCivreba da sxva. risTvis

aris es rTuli da Zneli procedura, Tu ara imisTvis, rom

uSecdomod gamoangariSebuli iqnes nebisyofa amomrCevel

moqalaqeTa? moaSoreT es ZiriTadi safuZveli arCevnebs da TviT

arCevnebi kargavs yovel azrs. yovel kanonmdeblobaSi sasjelic ki

daniSnulia imisTvis, vinc siyalbes Caidens saarCevno saqmis

warmoebaSi da ase Tu ise gadaasxvaferebs moqalaqis nebisyofas.

aSkaraa, swored es subieqturi elementi aris namdvili safuZveli

saarCevno uflebisa.

aqedan ibadeba sxvadasxva moTxovnileba. jer erTi is, rom

pirovnuli nebisyofa unda iyos Segnebuli. aq obieqtivur sazomad

miCneulia srulwlovaneba. CvenSi miRebulia 20 weliwadi,

mcirewlovanebs, SeSlilebs, yru-munjebs ar aqvT es ufleba swored

imitom, rom maTi nebisyofa an mibnelebulia, an ar aris sakmaod

Segnebuli. ar aqvT, agreTve, Rirsebaaxdilebs: vinc Caidina uRirsi

saqme, misi nebisyofa, rasakvirvelia, ar unda iyos mxedvelobaSi

miRebuli. ucxoelebic ver miiReben monawileobas arCevnebSi.

ufleba aqvs mxolod moqalaqes da sanam ucxoeli ar gaxdeba

moqalaqe, TavisTavad cxadia, saxelmwifo imas uflebas ar micems

Caerios Tavis saqmeebSi, arCevnebi _ erovnuli nebisyofis

gamoxatvaa da ara ucxoelebis survilis da zraxvebisa.

meore: _ pirdapiri, Tanaswori da faruli. samives es

moTxovnileba emsaxureba erT da imave mizans _ erovnul nebisyofis

gamoxatvas sisworiT da miumcdareblaT. xmis micema unda iyos

pirdapiri, _ raTa amomrCevelma icodes kargad, vis aZlevs xmas; igi

unda iyos faruli _ raTa dacul iqmnas Tavisufleba amomrCevlisa

37

yovel SiSisa da zedgavlenisagan xmis micemis dros, Tanasworic _

vinaidgan yoveli moqalaqe Tanasworia: TiTos aqvs TiTo xma, arc

meti da arc naklebi, Tavis nebis da Sexedulebis gamosaxatavad.

aq saWirod mimaCnia gansakuTrebiT aRvniSno jaris da sazogadod

yovel SeiaraRebul Zalis mdgomareoba: jari ar unda ereodes eris

politikur cxovrebaSi. jaris movaleoba da daniSnuleba uaRresad

wmindaa da maRali: man unda daicvas samSoblo gareSe

mtrebisagan.Aam uaRres miznis misaRwevad aucilebelia

gansakuTrebuli organizacia da disciplina. disciplina aris

udavoT da uciloT asruleba yovel samxedro brZanebisa. roca

ismis brZaneba, pirovnuli nebisyofa jariskacisa gauqmebulia.

maSasadame, jari mxolod Zalaa da unda iyos Zala, fizikuri,

materialuri, mZleveli da gamnadgurebeli, roca amas moiTxovs

erovnuli interesi saerTaSoriso ganwyobilebaSi. magram Sinauri

cxovreba, erovnuli nebisyofis gamoTqma, romelic Tavisufalia da

unda iyos Tavisufali, amisTana Zalis Careva warmoadgens iseT

saSiSroebas, rom SeiZleba sul daamxos erovnuli Tavisufleba.

amitom jars da jariskacebs ara aqvT saarCevno uflebebi.

aseTia Cveni Sexeduleba arCevnebis ZiriTad principze. zogi

mowinaaRmdege cdilobs daarRvios igi imave principebis mixedviT,

romelzedac agebulia. nebisyofa, amboben igini, ar aris yvelgan

sakmaod gaSuqebuli da Segnebuli.Uumecari da gaunaTlebeli masa

yovelTvis msxverpli xdeba moxerxebuli agitacis da demagogiiso;

amitom Tavis motyueba gamodis erovnul nebisyofis gamorkveva

sayovelTao arCevnebiT da sxva... eWvi ar aris, am mosazrebaSi bevri

simarTlea, magram es mainc sakiTxs ver wyvets. aqedan

gamomdinareobs mxolod is, rom xalxis ganaTleba, misi gonebrivi

da zneobrivi ganviTareba saxelmwifoebriv cxovrebisTvis exla

erTi uaRresi moTxovnilebaa, romelsac did angariSs uwevs yoveli

xalxosnuri mTavroba da uromlisod marTalia Znelia ganmtkiceba

demokratiuli wyobilebisa. am mizans yoveli RonisZiebiT cdilobs

miaRwios yvelgan demokratia, garda amisa, momizezebiT, rom bavSvi

SeiZleba waiqceso, yovlad SeuZlebelia bavSvs srulebiT aekrZalos

siaruli. maSin siaruls igi verasdros ver iswavlis. marTalia,

38

masa jer kargad Segnebuli da ganaTlebuli ar aris, magram

mxolod amitom SeuZlebelia imas aekrZalos `siaruli~. pirvelad

SeiZleba igi waiqces, SeiZleba waiborZikos, SeiZleba gahyves

demagogias da amoirCios iseTi warmomadgenlebi, romlebic xSirad

sul ar xataven namdvil erovnul suliskveTebas, magram aseTi

Secdoma advili gamosasworebelia. TviT arCevnebi misi saarCevno

brZoliT da agitaciiT udidesi skolaa xalxis gamosaRviZeblad da

gasaviTareblad. gansakuTrebiT exla, roca revoluciam Searyia

mTeli cxovreba da Tavisi idealuri lozungebi Seitana yovel

mivardnil kuTxeSi, ukve gvian aris laparaki imaze, rom xalxi

viTomda jer sakmaod Segnebuli ar aris. revolucia da masze

damokidebuli idealuri moZraoba ukve faqtia. es obieqturi

movlena _ ekvivalentia subieqtur gancdisa. maSasadame, nebisyofac

_ udidesi faqtoria.

amitom sayovelTao saarCevno uflebas aqvs ara marto Teoriuli

gamarTleba, aramed obieqtivuri safuZvelic.

CvenSi moqmedi saarCevno kanoni savsebiT eTanxmeba zemomoyvanil

principebs: amitom dawvrilebiT gadmocema TviT arCevnebis

organizaciisa aq saWirod ar mimaCnia.

3. proporciuli sistema

warmomadgenlobis umTavresi mizania `warmoadginos~ qveyana,

mTeli eri, misi nebisyofa. amitom parlamenti unda iyos suraTi

erovnuli nebisyofisa, rogorc, magaliTad, ruqa _ suraTi

erovnuli teritoriisa, ruqaze SeuZlebeblia aRiniSnos yoveli

goraki, yoveli mindori, yoveli xrami da ru. yvelaferi es rom

aRniSnul iqnas, ruqa unda iyos ise didi da farTo, rogorc

TviTon qveyanaa. magram Cven viciT, rom ruqa ufro pataraa, vidre

daxatuli teritoria; amitom iq SeiZleba aRiniSnos mxolod

udidesi mTebi, umTavresi mdinareebi, _ wvrilmanebis aRniSvna ki

teqnikurad SeuZlebeblia.

aseTivea parlamenti. SeiZleba aq warmodgenil iyos yoveli

pirovnuli nebisyofa? cxadia, rom ara. maSin parlamenti unda

39

gadiddes ise, rom mTeli eri iqmnes Tavmoyrili. maSin parlamentia

mTeli eri da maSasadame, ar aris parlamenti, ar aris

warmomadgenloba. magram parlaments mainc SeuZlia iyos `ruqa~ an

suraTi erovnuli nebisyofisa. amisTvis saWiroa mxolod am suraTSi

aRniSnul iqnas `umTavresi simaRleebi~, udidesi `mdinareebi~... am

udides movlenaTa aRniSvna ki patara suraTzec advilia.

Sedarebas Tavi rom davaneboT, gamodis, rom parlamentma unda

warmoadginos ara TiToeuli pirovnuli nebisyofa, aramed saerTo

mimdinareoba kerZo nebisyofaTa. rac ufro didia es mimdinareoba,

miT ufro advili gamosaxatia igi patara suraTzedac; rac ufro

pataraa, miT ufro Zneli. amitom did mimdinareobas unda hyavdes

ufro didi warmomadgenloba, pataras _ ufro patara, ufro mcire:

amasa hqvian proporcia. parlamentSi daculi unda iqnas proporcia

ZalaTa ganwyobilebisa. mxolod maSin iqneba igi ufro swori

suraTi erovnuli nebisyofisa.

swored es mizani aqvs dasaxuli proporciul sistemas

arCevnebSi.

es sistema ekuTvnis axal droebas.Ppirvelad masze laparaki

aRZra cnobil sen-Justma safrangeTis didi revoluciis dros,

magram mecnieruli ganviTareba miiRo mxolod warsuli saukunis

meore naxevarSi. umTavresi Teoritikosebi am sistemisa arian:

konsiderani, kavalkanti, andre, hohenbax-biSovi, donti, keri da

sxvani.

yvelasaTvis naTeli gaxda, rom Zveli saarCevno sistema,

egreTwodebuli `maJoritaruli~ (arCevnebi xmis umetesobiT) aramc

Tu ara hqmnis namdvil warmomadgenlobas, piriqiT, srulebiT

uaryofs xSiraT erovnul nebas. warmovidginoT, rom mTeli qveyana

gayofilia or partiaT, e.i. erovnuli nebisyofis or mimdinareobaT.

Tu arCevnebi iqneba ubralo xmis umetesobiT, erTi xmac sakmarisia,

rom miematos yvela xmebis raodenobis naxevars da Sehqmnas

umetesoba. vTqvaT, amomrCevelTa ricxvi ori milionia, TiTqmis

Tanabrad gayofili or partiis Soris da amosarCevia asi

warmomadgenenli. maSin Tu romelime partiam miiRo Tundac erTi

xmiTac meti (e.i. erTi milioni da erTi xma), igi gaiyvans yvela

40

Tavis warmomadgenlebs _ imas eyoleba asi deputati, meore partias

ki _ arcerTi, Tumca misi raodenoba TiTqmis imodenaa, rogorc misi

metoqisa (aklia mxolod erTi xma). gamodis, umaRles

sakanonmdeblo organoSi erTi naxevari qveynisa warmodgenilia da

meore naxevari ki ara. es aSkara usamarTlobaa.

exla vTqvaT, rom aseT parlamentma miiRo romelime kanoni

ubralo xmis umetesobiT; Tu es umetesoba mcirea, magaliTad, ara

umetesi sami mexuTedisa, advili dasamtkicebeblia, rom aseTi kanoni

sul ar eTanxmeba eris umravlesobis survils. Tu parlamenti

warmoadgens eris naxevris nebisyofas (1/2), Tu kanoni miiRo 3/5-ma

parlamentisam, aSkaraa, es kanoni eTanxmeba mxolod eris naxevris

sam mexuTeds. naxevris sami mexuTedi (1/2:3/5=3/10) iqneba mxolod

sami meaTedi mTeli erisa. Tu eri ori milionia, sami meaTedi iqneba

mxolod eqvsasi aTasi, e.i. umciresoba da ara umravlesoba erisa.

erTis sityviT, maJoritaruli sistema saparlamento arCevnebSi

yovlad miuRebelia demokratiuli TvalsazrisiT. amitom

proporciuli sistema TandaTan ikafavs gzas ara marto patar-

patara saxelmwifoebSi. wreuls safrangeTSi miiRes es kanoni, cota

Sereuli tipisa; miRebulia agreTve ukanasknel germaniis

konstituciaSi. aSkaraa, igi male moefineba mTels qveynierebas,

vinaidan demokratiuli moZraoba exla yvelagan Zlieria.

proporciuli arCevnebi swarmoebs am saxiT: yovel partias,

yovel ideur mimdinareobas, ufleba aqvs SeimuSaos Tavisi sia

kandidatebisa da warudginos saarCevno komisias gamosaqveyneblad.

amisTana siebi iqneba imdeni, ramdenic politikuri partiaa

saxelmwifoSi. amisTana partiebi iqneba 10_15. Semdeg mTels

saxelmwifoSi kenWi eyreba am siebs, da ara pirovnebas. mere

daTvlian yvela saarCevno xmebs da TiTo siis xmebs cal-calke.

amnairad Cven gveqneba jami yvela xmebisa, rac ki micemul iqna

mTels saxelmwifoSi da jami TiToeuli siis xmisa.

warmomadgenlebis adgili ki proporciulad unda iqnes

danawilebuli am siaTa Soris. vTqvaT, 10 000 xma, 10

warmomadgenelia amosarCevi, da sul sami siaa, romelTa Soris es

aTi aTasi xma danawilebulia ase: pirvel #-ma miiRo 500, meorem _

41

3000 da mesamem _ 2000. _ rom samarTlianad davanawiloT

warmomadgenelTa ricxvi siaTa Soris, saWiroa amomrCveelTa xmebis

ricxvi gavyoT im ricxvze, romelic warmoadgens asarCev

warmomadgenelTa raodenobas: 10 000:10=1000. ai, agreTve miRebul

ricxvs hqvian metri an sazomi. am sazomiT unda mivmarToT yvela

siebs da gamoviangariSoT, Tu romels ramdeni warmomadgenlis

adgili ergeba. Tu erTi warmomadgenlis asarCevad saWiroa aTasi

xma, aSkaraa TiToeuli sia miiRebs imden warmomadgenels, ramdenjer

aTass Seicavs mis mier miRebuli jami xmebisa. amitom pirvel siam

unda miiRos 5 adgili, meorem _ 3 da mesamem _ 2.Aam ubralo

magaliTidan gamodis, rom proporciisTvis saWiroa mxolod yvela

miRebul xmebis ricxvi gavyoT parlamentis yvela wevrebis ricxvze,

rom miviRoT metri an sazomi. maSin gvecodineba, Tu ramdeni xma

unda imisTvis, rom gavataroT erTi wevri parlamentisa. mere am

sazomis mixedviT TiToeul sias mivakuTvnoT imdeni adgili,

ramdenic imas mouwevs mis mier miRebul xmebis raodenobis

mixedviT.

magram saqme imaSia, rom cxovreba agre martiv cifrebs arasodes

ar iZleva. xSiraT gayofa erTi ricxvisa meoreze SeuZlebeli xdeba,

amitom bolos da bolos mTeli ricxvi deputatebisa ar aris

arCeuli. gamoangariSebiT ukve damamtkicebelia, rom gamoyofili

ricxvi unda iyos ara deputatebis raodenoba parlamentSi, aramed

cota meti. maSin metri naklebi iqneba da SesaZlebeli xdeba yvela

deputati amorCeul iqmnas.

sainteresoa Teoriuli gaSuqeba am sakiTxisa. inglisis mecnieri

keri ambobs, rom aqac umravlesobis principia, mxolod imas axsna

da gageba undao. misi azriT, umravlesobis raodenoba

damokidebulia ara marto im ricxvze, romelic gasayofia, aramed

imazedac, romelmac unda gahyos. roca erTi piria asarCevi, ambobs

keri, man unda miiRos imodena xma, romelsac ver miiRebs veravin

meore, e.i. naxevarze meti; roca ori piria asarCevi, TiToeulma

rig-rigad. marTalia, vTqvaT aTasi xmaa: Tu erTi piria asarCevi,

aSkaraa, is amorCeulia mxolod maSin, Tu miiRo naxevarze meti _

500+1. darCeba 499; maSasadame, veravin meore ver miiRebs imdens,

42

ramdenic miiRo pirvelma. Tu ori piria asarCevi, TiToeulma unda

miiRos imdeni, ramdensac ver miiRebs mesame; aseTi ricxvia 344,

vinaidan Tu naklebi ricxvi aviReT, magaliTad 333, maSin orive

miiReben 666 da kidev darCeba 334. Dda am ricxviT ki gava mesamec,

keris azriT ki mesamem ver unda miiRos is ricxvi, romelsac

miiRebs pirveli ori, keri iZleva aseT maTematikur formulas.

metri = ɑ:(n+1)+1, sadac ɑ aris amomrCevelTa xmebis ricxvi da n - ricxvi asarCev warmomadgenlebisa. Cven magaliTs rom davubrundeT,

miviRebT: roca erTi warmomadgenelia asarCevi: 1000:(1+1)+1=500+1,

roca oria asarCevi: 1000:(2+1)+1=333 1/3 + 1 an 334, da ase rig-

rigad.

sazogadoT metris an sazomis gamosaangariSeblad aris ramdenime

meTodi.   Cveni   kanonmdeblobiT   miRebulia   meTodi   d’ontisa.  

mdgomareobs SemdegSi: yvela siebis mier miRebulT xmebi dayofil

unda iqmnas TandaTanobiT pirvandel ricxvebze _ 1, 2, 3, 4... da ase

rig-rigad, mere miRebuli nayofadi damwkrivebuli. jer didi

ricxvi, Semdeg mcire, TandaTanobiT. maSin is nayofadi, romelsac

eWireba is adgili, romelic udris asarCev deputatebis raodeno-

bas, iqneba metri an sazomi.

sul es teqnikuri mxarea da meti ganmarteba saWiro ar aris.

principialuri Cveni moTxovnileba is aris, rom parlamenti unda

iyos suraTi erovnuli nebisyofisa da am TvalsazrisiT proporci-

uli sistema uTuod sasurvelia. mxolod aRsaniSnavia erTi uxer-

xuloba. sazogadod es sistema Txoulobs, rom iyos erTi saarCevno

sia TiTeuli partiisa mTels teritoriaze. Sedegi am moTxovnile-

bisa is aris, rom xSirad didi umravlesoba kandidatebisa srule-

biT ucnobi pirebia amomrCevleTaTvis. marTalia, amomrCeveli xmas

aZlevs partias, magram mTeli eri savsebiT partiulad darazmuli

arasodes ar aris. xSirad TiTqmis umravlesoba erisa partiul da-

nawilebis gareSea, amitom es sistema iwvevs xSirad upartioTa So-

ris indiferentizms da absenteizms. garda amisa, aris kuTxeebi, ro-

melsac Tavisi adgilobrivi interesi aqvs ufro mwvaved dayenebuli

da partiuli programis zogadi debulebebiT arc ki ifareba adgi-

lobriv mcxovrebTaTvis mainc. saWiroa, rom iyos meti zneobrivi

43

kavSiri mcxovrebTa da warmomadgenelTa Soris. es ki SesaZlebelia

mxolod maSin, roca kandidatebs icnobs xalxi, maTTan daaxloebu-

lia da SeuZlia uSualod maTi dafaseba. amisTana pirobaSi xalxi

Tu airCevs visme, SeiZleba arCeulze marTla iTqvas, rom igi aR-

Wurvilia xalxis ndobiT.

Ees nakli proporciuli sistemisa bevrgan igrZnes da Sesaferisi

Sesworebac Seitanes. magaliTad, nevSatelis kantonSi, Tumc TviTon

patara qveyanaa da xalxi albad kargad icnobs yvela kandidatebs,

mainc moqalaqes neba aqvs zogierTi saxeli siidan sul amoSalos,

zogis magier axali saxeli Seitanos. CvenSi saarCevno sia xelSeux-

ebelia, misi gasworeba an Secvala an Secvla kandidatebis saxele-

bisa _ akrZalulia.

Cven SeiZleba SemovitanoT meore koreqtivi _ davapataravoT

saarCevno olqi. saqarTvelo unda iqmnas dayofili ramdenime saar-

Cevno olqad, magram im angariSiT, rom TviTon princips proporcii-

sas daurCes sakmarisi gasaqani. es gasaqani sakmarisi iqneba, Cvenis

azriT, Tu TiTo olqSi asarCevi iqneba aTidan TuTxmetamde kandi-

dati. maSin saerTo ricxvi deputatebisa winasawar danawilebul

unda iqmnas am olqTa Soris mcxovrebTa raodenobis mixedviT. maSin

olqi daaxlovebiT iqneba exlandeli mazra: patar-patara mazrebi

SeiZleba SevaerToT an mezobel mazras mivaweroT, rom miviRoT

mcxovrebTa saWiro raodenoba 10_15 deputatebis asarCevad. amrigad,

miviRebT 10_12 saarCevno olqs an mazras da TiTeul moqmed par-

tiisagan. TiTeuli partia ecdeba, rasakvirvelia, Tavis siaSi moaq-

cios iseTi piri, romelic ufro cnobilia da popularuli am ma-

zraSi. xalxic ufro Segnebulad moepyroba Tavis movaleobas da

gamoiCens met interess. parlamentic ufro axlo iqneba da zneobri-

vi kavSiric ufro mWidro.

4. warmomadgeneli

SeuTavsebloba da Seuvaloba

warmomadgenlad parlamentSi SeiZleba iyos yoveli moqalaqe,

romelsac ki aqvs saarCevno ufleba. am azrs zogi mecnieri ar

44

eTanxmeba. amboben, rom saparlamento funqcia aris didaT mniSvne-

lovani, imis rigianad asrulebisaTvis saWiroa Sesaferisi niWi da

unari, saTanado codna da momzadeba. es azri sazogadod marTalia,

magram daskvna ar aris misaRebi. am SemTxvevaSi raime cenzis SemoRe-

ba, rogorc es xdeba aqamde CamorCenil qveynebSi, iqneboda swored

SezRudva erovnul Tavisuflebisa. garda amisa, TviTon cxovrebas

Semoaqvs aq Tavisi koreqtivi. arCevnebi swored is movlenaa, rom-

lis SemweobiT bunebrivad da TavisTavad xdeba is, rac saWiroa

saparlamento moRvaweobisaTvis: SerCeva warmomadgenlisa. is, vinc

arCeulia aTasi da aTi aTasi xmebiT, umetes SemTxvevebSi mainc, un-

da CaiTvalos Rirseul warmomadgenlad.

amnairad, yovel moqalaqes, kanonierad arCeuls, SeuZlian daiWi-

ros savarZeli parlamentSi da Caebas sakanonmdeblo muSaobas. ma-

gram imisTvis, rom es muSaoba iyos rigiani da nayofieri, SeTanxme-

buli erovnul nebisyofasTan da ara pirovnul Tu viwro partiul

suliskveTebasTan, saWiroa erTi piroba: Tavisufleba TviTon par-

lamentis wevrisa.

a) Tu parlameti gamomxatvelia erovnul nebisyofisa, TavisTavad

cxadia, mas unda hqondes sruli da SeuzRudveli ufleba ga-

mosTqvas Tavisi azri da Sexeduleba ise, rogorc mas unda. uamisod

SeuZlebelia warmovidginoT raime sakanonmdeblo muSaoba, maSasa-

dame, TiToeul parlamentis wevrsac unda hqondes aseTive ufleba.

am uflebas veravin SezRudavs, garda TviTon parlamentisa. es

principi yvelgan miRebulia, magram amiT ar amoiwureba kidev sakiT-

xi.

adamianis nebisyofa, rogorc magnitis isari CrdiloeTisaken (sa-

magnito polusi), bunebrivad mimarTulia sikeTisa da saTnoebisaken.

magram es bunebrivi mimarTuleba, sxvadasxva gareSe ZalTa zedgav-

lenis gamo, xSirad iryeva, iRuneba, acdeba xolme Tavis bunebriv

mimarTulebas, swored ise, rogorc magnitis isari, piradi intere-

si, angareoba, SiSi visime winaSe _ ai, es gareSe Zala, romelsac

zegavlena aqvs nebisyofis mimarTulebaze, iwvevs masSi ryevas da

gadauwyvetelobas da bolos SeiZleba sul gamoscvalos es mimar-

Tuleba. saWiroa iseTi pirobebis Seqmna, rom parlamentis wevri ar

45

ganicdides amisTana Zalebis zegavlenas, rom misi nebisyofa mimar-

Tul iyos mxolod sikeTisaken, ar iryeodes, ara krTebodes sxva-

dasxva gareSe mosazrebaTa molandebiT. maSin igi marTla namdvili

warmomadgenelia Tavis erisa da SeuZlian imuSavos Tavis sindisis

da umaRlesi Segnebis kontrolis qveS. _ magram es mizani savsebiT

TiTqmis miuRwevelia, vinaidan sul es _ movlenaa subieqtiuri da

fsiqologiuri. Cven SegviZlia miviRoT raime RonisZieba, Tu gvaqvs

obieqturi safuZveli. aseTi safuZvelia sxvadasxva Tanamdeboba an

damokidebuleba parlamentis wevrisa saxelmwifoSi. Tu es Tanamde-

boba an damokidebuleba iseTia, rom SeiZleba iqonios arasasurveli

zegavlena parlamentis wevrze, Tu man SeiZleba gamoscvalos an

Searyios bunebrivi mimarTuleba misi nebisyofisa, maSin man Tavi

unda daanebos am Tanamdebobas an damokidebulebas, vinaidgan aseTi

Tanamdeboba da damokidebuleba SeuTavsebelia parlamentis wevris

Tanamdebobasa da movaleobasTan. SeuTavsebelia fsiqologiurad.

parlmanetis wevroba iTxovs Tavisuflad gamoTqmas nebisyofisas,

magram is damokidebuleba, romelic aqvs parlamentis gareSe, xels

uSlis an sruliad spobs am Tavisuflebas. rigiani muSaoba xdeba

SeuZlebeli, kanonmdebloba _ droebiTi, partiuli, an kidev uaresi

da amcdari erovnul interess da nebisyofas. amitom parlamentis

wevrobasTan SeuTvisebelia yovelive aseTi Tanamdeboba da damokide-

buleba.

aseTi Tanamdebobaa yoveli saxelmwifoebrivi samsaxuri, sadac

moxele Rebulobs raime jamagirs da yoveli sazogadoebrivi _ Tu

igi amave dros xelqveiTi agentia aRmasrulebeli xelisuflebi-

sa.Ppirveli imitom, rom jagamiris aReba yovelTvis saSiSi motivia,

romelmac SeiZleba iqonios arasasurveli zegdavlena parlamentis

wevris gadawyvetilebaze. garda am mosazrebisa, praqtikulad SeuZ-

lebelia, rom moxele iyos kargi moxele da amave dros kargi wevri

parlamentisa. moxele ver aasrulebs Tavis movaleobas kargad, Tu

igi parlamentis wevria, da parlamentis wevri _ Tu igi moxelea.

TiTeuls maTgans, Tu sinidisierad moepyroba Tavis movaleobas,

Zalian didi samuSao aqvs. garda amisa, yovel moxeles hyavs ufro-

si, yoveli moxele administraciulad eqvemdebareba saministros.

46

saministro axorcielebs aRmasrulebel xelisuflebas. Cven ukve

gvqonda laparaki imaze, rom ZiriTadi principi demokratiuli wyo-

bilebisa aris erTnairi swor-wonaoba kanonmdebel da aRmasrulebel

xelisuflebaTa Soris, rogorc amas Semdeg davinaxavT.

Sedegi am principisa aris pasuxismgebloba saministrosi parla-

mentis winaSe.Mmagram Tu parlamentSi iqneba ara Tavisufali wevri,

aramed moxele, xelqveiTi saministrosi, aSkaraa, es pasuxismgebloba

iqneba fiqtiuri da srulebiT unayofo. SeuZlebelia iyo ministris

xelqveiTi, amsrulebeli misi brZanebisa da gankargulebisa, da amave

dros pasuxi moiTxovo misi moqmedebisa.

aseTive mdgomareobaa sazogadoebrivi pirisa, e.i. iseTis, romelic

amorCeulia romelime adgilobrivi TviTmmarTvelobis mier, Tu am

pirs evaleba agreTve aRsruleba romelime aRmasrulebeli xeli-

suflebis funqciisa. aseTia, magaliTad, mamasaxlisi an adgilobrivi

komisari, qalaqis mouravi da sxvani. konkretulad am sakiTxis ga-

dawyveta damokidebulia mTeli administraciuli aparatis kon-

struqciaze. Tu es konstruqcia iseTia, rom adgilobrivi TviT-

marTvelobis mier amorCeuli piri ar aris amave dros adgilobrivi

agenti centraluri mTavrobisa, mas SeuZlian iyos wevri parlamen-

tisa. winaaRmdeg SemTxvevaSi es ori Tanamdebobac SeuTavsebelia.

es aris sazogado principi, aris gamonaklisic: ministri, sax-

elmwifo kontroliori da profesorebi SeiZleba darCnen TavianT

Tanamdebobaze da iyvnen amave dros parlamentis wevric.

b) SeuTavseblobasTan mWidrod dakavSirebulia Seuvaloba. im

mosazrebaTa Semdeg, rac zemod iyo moyvanili, TavisTavad aSkaraa,

rom parlamentis wevri unda iyos dafaruli Seuvalobis principi-

Ta. Tu igi, rogorc parlamentis wevri, warmomadgenelia erisa da

gamomxatveli misi nebisyofisa. is unda iyos xelSeuxebeli da Tavi-

sufali Tavis moRvaweobaSi. araviTar Zaldatanebas, araviTar Se-

zRudvas misi Tavisuflebisas, ar unda hqondes adgili. rac gind

rom Caedinos parlamentis wevrma, parlamentSi an parlamentis gare,

saxelmwifoebriv xelisuflebas neba ar aqvs miiRos raime misi Ta-

visuflebis SemzRudveli RonisZieba, Tu ara aqvs winaswari nebarT-

va TviTon parlamentisagan. magaliTad, ar SeiZleba parlamentis

47

wevris dapatimreba, gaCxreka, gaCxreka misi binisa, aRkrZalva

aRkrZaluli wignis Tu gazeTebis kiTxvisa da sxva. aseTi zomebiT

parlamentis wevri faqtiurad gandevnili iqneba parlamentidan,

moespoba Rone Seasrulos Tavisi movaleoba, an saSinlad Seferxe-

buli da SeboWvili iqneba misi moRvaweoba.

am sazogado principidan aris erTi gamonaklisi: Tu parlamentis

wevrs zed miuswreben raime borotmoqmedebis dros, maSin SeiZleba

igi dakavebul iqmnas, magram es garemoeba dauyovnebliv unda ecno-

bos parlamentis prezidiums da mere parlamentzea damokidebuli

amisTana wevris ganTavisufleba Tu pasuxisgebaSi micema. sazogadod

yovel administraciul Tu samosamarTlo zomas, mimarTuls parla-

mentis wevris Tavisuflebis winaaRmdeg, esaWiroeba nebarTva parla-

mentisa. sasjelic rom iyos gadawyvetili sasamarTlos wesiT, mis

sisruleSi moyvanasac unda gansakuTrebuli dasturi parlamentisa.

es aris principi saparlamento Seuvalobisa.

zogi hfiqrobs, rom es principi anaqronizmia sakonstitucio

uflebaSi. es principi marTla aRmocenda istoriulad im xanebSi,

roca monarqia da monaqiuli naSTi gamwarebiT ebrZoda xalxis war-

momadgenlobis ideas. exla, roca ganmtkicda demokratiuli wyobi-

leba, roca xelmwifoba gadavida xalxis xelSi, viTomda saWiro ar

aris konstituciaSi gansakuTrebiT iyos aRniSnuli es saparlamento

Seuvaloba. Cven am azrs ver viziarebT. marTalia, monarqia da yove-

li misi naSTic gadavarda, magram monarqia mxolod formalobaa

saxelmwifoebrivi da ara arsebiTi momenti. arsebiTad saxelmwifoe-

brivi xelisufleba hrCeba, hxdeba mxolod axali, demokratiuli

organizacia. hrCeba aRmasrulebeli Zalac. konfliqti aRmasrule-

bel da kanonmdebel ZalTa Soris aramc Tu SesaZlebelia, aucile-

belicaa da swored imitom, rom aris demokratiuli wyobileba. es

wyobileba hgulisxmobs erovnuli nebisyofis Tavisuflad gamoTqmas

da realur cxovrebaSi mis gatarebas. Tu amas ar eTanxmeba mTavro-

bis politika, mTavroba unda gadadges. hxdeba konfliqti, da Tu

konfliqti hxdeba, parlamentis wevri dafaruli unda iyos Seuva-

lobiT. uamisod yoveli konfliqti gaTavdeba mTavrobis gamarjve-

48

biT, moispoba misi pasuxismgebloba da Cven, SeiZleba, isev davu-

brundeT monarqiul formas.

aSkaraa, Seuvaloba parlamentis wevrisa principialuri sakiTxia

da imas unda hqondes Tavis adgili konstituciaSi.

exla gadavideT TviT kanonmdeblobaze.

5. kanonmdebloba

umTavresi funqcia, romelsac asrulebs parlamenti, rogorc

xelovnuri organizacia erovnul nebisyofisa, aris kanonmdebloba.

es nebisyofa ixateba im dadgenilebebSi da uflebriv normebSi,

romlebsac hqvian kanoni.

Cven aq Tavi davaneboT imis ganmartebas, Tu rasa hqvian kanoni

formaluris da materialuris TvalsazrisiT, Teoriulad am sa-

kiTxs aqvs erTnairi mniSvneloba, magram im miznisTvis, romelic

dasaxuli aqvs am mcire gamokvlevas, imas ar aqvs didi Rirebuleba.

Cven gvainteresebs mxolod ZiriTadi principebi sakonstitucio

uflebisa, sazogadod, da exla _ ZiriTadi principi sakanonmdeblo

xelisuflebisa.

erovnuli nebisyofa mimarTulia yovelTvis erovnul cxovrebis

ganviTarebis da keTildReobisaken. mizani kanonmdeblobisa aris uf-

lebrivi mowyoba da mowesrigeba sazogadoebrivi da saxelmwifoe-

brivi cxovrebisa. es mizani Txoulobs pirvelad _ Sinagan organi-

zacias saparlamento sakrebulosi da Semdeg TviT muSaobis organi-

zacias parlamentSi, amitom parlamenti Tavidanve irCevs Tavis pre-

zidiums _ Tavmjdomares, mis amxanagebs da mdivnebs, Semdeg irCevs

komisrebs, romelTac evalebaT kanonproeqtebis SemuSaveba an winas-

war ganxilva. mTeli wesi saparlamento muSaobisa winaswar gan-

sazRvrulia gansakuTrebul kanoniT reglamentiT. reglamenti ar

aris sakonsititucio sakiTxi, is TavisTavad igulisxmeba saparla-

mento muSaobaSi, amitom Cven imaze ar SevCerdebiT.

agre mowyobili parlamenti Seudgeba xolme muSaobas. es muSao-

ba iyofa ramdenime sagulisxmo momentad: es gaxlavT _ iniciativa,

49

ganxilva, miReba da damtkiceba kanonisa, da misi gamoqveyneba. yvela

am moments aqvs principialuri xasiaTi.

a) iniciativa aris ufleba sakanonmdeblo sakiTxis aRZvrisa. es

ufleba yvelas ara aqvs. yvelas aqvs, rasakavirvelia, ufleba aRZras

es Tu is sakiTxi sazogadoebaSi, sweros gazeTebSi da sxva amisTa-

nebi, magram es sakanonmdeblo iniciativa ki ar iqneba. iniciativis

ufleba hqvian iseT aRZvras sakiTxisas, romelsac unda mohyves sak-

nonmdeblo misi ganxilva. es ufleba ki yvelas ara aqvs. uwin, roca

demokratiuli wyobileba ise ganviTarebuli ar iyo, iniciativis

ufleba hqonda mxolod mTavrobas. axla es ufleba aqvs miniWebuli

yovel parlamentis wevrs. es, aSkaraa, pirdapiri Sedegia xalxis

xelmwifobisa. SeuZlebelia xelmwifoba hqondes xalxs da amave

dros mis warmomadgenels ara hqondes ufleba aRZras es Tu is sa-

kiTxi da ar moiTxovos misi kanonmdebiTi mowesrigeba. Tumca Teo-

riulad aseTia ufleba parlamentis wevrisa, magram praqtikulad am

uflebas TiTqmis yovelTvis axorcielebs mxolod mTavroba. es ga-

remoeba aixsneba misi faqtiuri mdgomareobiT: mTavrobas yovelTvis

aqvs meti cnoba, meti masala, xelqveiTi da meti saSualebanic vi-

dre ubralo parlamentis wevrs, rom droze gamoexmauros cxovre-

bis saWiroebas da Sesaferi kanonproeqtebi warudginos parlaments.

parlamentis wevrs rCeba ufro xSirad mxolod Tvalyuri adevnos

am muSaobas, TviTon miiRos monawileoba masSi da droze Seitanos

yoveli Sesworeba, rac ki saWirod da sasargeblod miaCnia.

magram zogan, ufro ganviTarebul demokratiaSi, iniciativis

ufleba ar aris SezRuduli marto parlamentis wevrebiT. Sveica-

riaSi (garda Jenevis kantonisa) xalxs ufleba aqvs moiTxovos Ses-

woreba konstituciisa, peticiis saxiT; aseTive ufleba aris yvel-

gan SveicariaSi (garda lucernis, friburgis da valisis kantonebi-

sa) Sesaxeb axal kanonebis SemoRebisa. federaciis konstituciis

ZaliT, Tu 50 aTasi amomrCeveli Semoitans Txovnas (peticias) Se-

saxeb Sesworebis Setanisa konstituciaSi TiTqmis aseTive ufleba

miniWebuli aqvT muSaTa sabWoebs, es sabWoebi aRmocendnen momxdar

revoluciis niadagze da, eWvi ar aris, TiToeuli maTgani warmoad-

50

gens albad ramodenime aTas muSebs. ra uWirs, rom imaT mieces in-

iciativis ufleba?

rasakvirvelia, am uflebas ver mivcemT yovel moqalaqes: maSin

parlamenti aivseboda yovelnair TxovnebiT, romelTac ara aqvT

xSirad araviTari sazogadoebrivi an saxelmwifoebrivi mniSvneloba.

aseTi wesi Seaferxebda saparlamento muSaobas, magram im SemTxveva-

Si, roca peticia Semotanilia 5 an 10 aTasi moqalaqis mier, aSka-

raa, aRZruli sakiTxi warmoadgens ukve dids sazogadoebriv inte-

ress da, maSasadame, Rirsia, rom parlamentmac am sakiTxze SeaCeros

Tavis yuradReba. miReba, Tu ar miReba amrigad warmodgenil kanon-

proeqtisa, rasakvirvelia, erTianad damokidebulia parlamentze, mas

sruli ufleba aqvs uarhyos warmomadgeneli winadadeba. magram me

mgonia, imas ufleba ara aqvs sul ar miiRos igi gansaxilvelad. Tu

xuTi da aTi aTasi moqalaqe xels awers, es imis maCvenebelia, rom

sazogadoebaSi aris ukve raRac saWiroeba, rom moTxovnileba am

saWiroebis mowesrigebisa ukve momwifebula. am pirobebSi parlamen-

tis karebis daxSoba pirdapir ewinaaRmdegeba parlamentis daniSnu-

lebas. amitom iniciativis ufleba unda hqondes ara marto parla-

mentis wevrebs, aramed agreTve moqalaqeebsac, Tu warmoadgenen sak-

maris mozrdil raodenobas. es raodenoba unda iyos gansazRvrul

kanonSi.

b) ganxilva (msjeloba) aris forma im procesisa, romlis saSu-

alebiT hxdeba SeTanxmeba pirovnul nebisyofaTa. msoflio evolucia

jer ar gaTavebula, Cven ganvicdiT erT-erT xanas am evoluciisas.

iyo dro, roca TiTeuli individi mxolod TavisTvis cxovrobda,

hqonda mxolod Tavisi kerZo interesi da misi nebisyofac iyo gan-

sakuTrebiT egoisturi: Semdeg individi hgrZnobs ufro met simpa-

tias meoresadmi da TandaTan uaxlovdeba imas; es ganviTareba Tan-

daTan hmatulobs da bolos adamiani hxedavs, rom misi interesi

mWidrod gadaxlarTulia mTeli sazogadoebis, mere _ mTeli eris

interesebTan. Segneba iRviZebs da individualuri nebisyofa TandaTan

hpoulobs da uerTdeba saerTo nebisyofas, magram, rogorc vTqviT,

es evoliucia jer damTavrebuli ar aris. jer kidev mZlavria Tu

gansakuTrebiT pirovnuli interesi ara, jgufuri, partiuli da

51

klasuri mainc. am garemoebas Tavisi materialuri safuZvelic aqvs,

magram miuxedavad am dabrkolebisa, adamianis Segneba mainc win iyu-

reba, scems am dabrkolebaTa gadaRma, isaxavs ufro idealur wyo-

bilebas saerTo cxovrebisas da TandaTan hpoulobs erovnul nebi-

syofis Rarsa da kalapots. sul es advilad ki ar xdeba, sul amas

unda dro, muSaoba, brZola, qadageba sityviT da weriT. amnairad

hmuSavdeba sazogado azri da mimarTuleba.

parlamenti _ suraTia qveynisa. iq warmodgenilia ramdenadac

SeiZleba proporciulad yvela es SesamCnevi mimdinareoba. warmomad-

genlebi iq Tavdapirvelad manZilebrivad daaxloebulni arian erTi

meoresTan _ erT rigze sxedan. saWiroa kidev daaxloeba maTi mi-

marTulebis, maTi azrovnebis _ msjeloba. amisTvis inglisSi hqmnian

parlamentisagan egredwodebul `did sabWos~ an `mcire sabWos~,

safrangeTSi irCeven `biuroebs~, amerikaSi _ `komitetebs~, Sveica-

riaSi _ `komisiebs~. CvenSidac es ukanaskneli wesia miRebuli. arse-

biTad imaT Soris gansxvaveba ar aris: yvelas aqvs erTi mizani _

dauaxlovos sxvadasxva partiebis azri da mimarTuleba, da msjelo-

biT, azrTa gacvla-gamocvliT, xSirad zog sakiTxSi daTmobiTac, _

miaRwios saerTo SeTanxmebas, an umetesobis SeTanxmebas mainc. aqedan

aSkaraa erTi principi: komisiebSi unda iyos warmodgenili yvela

mimarTuleba, romelsac ki aqvs warmomadgenloba parlamentSi: pro-

porciuli warmomadgenloba aqac aWiroa, magram manamde, sanam igi

ara spobs zemoyvanil princips. rac gind patara iyos saparlamento

fraqcia, imas ufleba unda hqondes miiRos monawileoba komisiis

muSaobaSi.

msjeloba komisiis muSaobiT ki ara hTavdeba. es mxolod samza-

disia.Nnamdvili msjeloba imarTeba parlamentSi. damzadebuli komi-

siaSi kanonproeqti Semodis parlamentSi da urigdeba yvela we-

vrebs, rom yvelas hqondes sakmao warmodgena imisi, Tu saiTken

ixreba komisiis azri da yvelas hqondes dro da saSualeba Seita-

nos Tavis Sesworebani. amisaTvis parlamentSi jer imarTeba zogadi

msjeloba Sesaxeb kanonis saWiroebisa da im principisa, romelzedac

igi aSenebulia. am msjelobis damTavrebis Semdeg unda moxdes Sewy-

veta kanonis ganxilvisa ramodenime dRiT mainc, isev imave mizniT _

52

rom mieces saSualeba TiTeul wevrs Caukvirdes TiTeul muxlis

Sinaarss da mis mosalodnel Sedegebs. Semdeg iniSneba muxlobrivi

ganxilva: aqac xSirad hxdeba mowinaaRmdege azrebis Sexla-Semoxla,

dava imis Sesaxeb, Tu ramdenad saWiroa an mizanSewonili es Tu is

muxli. amnairad yoveli sadavo sakiTxi gaSuqebuli gamodis TiTqmis

yovelmxriv da yovel wevrs SeuZlian srulis SegnebiT an mxari

dauWiros kanonproeqts, an uarhyos igi, an, Tu sakiTxi jer kidev

bundovania imisTvis _ Tavi Seikavos kiTxvis gadawyvetis dros.

bolos mTel kanonproeqtsac eyreba kenWi: Tu man Semoikriba parla-

mentis umravlesoba, igi hxdeba kanoni, savaldebulo yvelasTvis, Tu

ara da _ igi uaryofilia. amnairad idealia _ sruli SeTanxmeba

yvelasi: es iSviaTad hxdeba, magram hxdeba ki zogjer, rac ufro

wvrilmania sakiTxi, miT ufro metia uTanxmoeba, rac ufro didi da

erovnuli, miT ufro naklebi. saqarTvelos damoukideblobis aqtma

Semoikriba yvela xmebi mTeli parlamentisa. es sakiTxi ise momwife-

buli iyo, ise Segnebuli da, rogorc yvela hgrZnobda, ise aucile-

beli, rom ar aRmoCnda arcerTi xma misi mowinaaRmdege. aq erovnu-

li nebisyofa aRmoCnda mTliani da Seuryeveli.

aseTi erTsulovneba _ idealia kanonmdeblobisa, umravlesoba ki

_ miaxloeba am idealisaken.

g) Semdegi momentia _ damtkiceba da gamoqveyneba. Ddemokratiul

saxelmwifoSi parlamentis mier (Tu sakanonmdeblo sistema erTpa-

latiania) saboloo miReba kanonproeqtisa aris imave dros misi

damtkiceba an sanqcia. saWiroa mxolod misi gamoqveynebisaTvis xe-

lis mowera parlamentis Tavjdomaris mier. moqalaqes eWvi ar unda

ebadebodes, rom kanoni miRebulia parlamentis mier da wesisamebr

gamoqveynebulia.

rac Seexeba mTavrobis Tavmjdomaris xelismoweras da sazogadod

im rols, romelsac hTamaSobs aRmasrulebeli xelisufleba kanonm-

deblobaSi, amaze ufro dawvrilebiT Semdeg gveqneba laparaki.

53

6. sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa

gavrcelebulia is azri, rom viTomda parlaments yvelaferi

SeuZlian: gamosces iseTi kanoni, rogorc mas unda da rogorsac

moisurvebs. inglisis parlamentSic xSirad amboben, rom, `mas SeuZ-

lian yvelaferi, mxolod dedakacs ver gadaaqcevs mamakacado~. es

Sexeduleba, rasakvirvelia, yovlad miuRebelia. igi faqtiurad ar

aris marTali.

es ukiduresi Sexeduleba aRmocenda im niadagze, romelic

Sehqmna safrangeTis idealisturma skolam da romelmac didi roli

iTamaSa yvela revoluciebSi. misi ZiriTadi debulebaa is, rom ada-

mianis nebisyofa Tavisufalia da mas SeuZlian moawyos socialuri

da saxelmwifoebrivi cxovreba ise, rogorc mas unda. es debuleba,

jer erTi, mecnierulad ar aris damtkicebuli. piriqiT, determi-

nizmi msoflio kanonia. ar aris umizezo movlena arsad, arc obieq-

tur ZalTa denaSi, damokidebulia an Segnebul motivaciaze, an da-

maluli. fiziologiurad Seqmnil midrekilobaze. amitom is Semec-

neba Tavisuflebisa, romelic axasiaTebs bevrs am skolis warmomad-

genlebs, erTnairi gatacebaa, romelsac ara aqvs safuZveli sinamd-

vileSi.

gadaWarbebulia agreTve istoriuli skolis moZRvrebac. misi

azriT, kanonmdebloba ar aris aqti Tavisufal nebisyofisa. ufle-

brivi Semoqmedeba swarmoebs uxilavad da Seugneblad xalxis bune-

baSi, amodis da izrdeba bunebrivad da, roca hxdeba CvenTvis SesamC-

nevi da gasagebi, igi ukve Seqmnili da momxdari faqtia. Cven Seg-

viZlian Semdeg misi Seswavla, dakvirveba da erTnairi formulis

Camoyalibeba, magram misi Secvla an uarisyofa Cven ar SegviZlian.

es azric marTalia, margram aqac daskvna ukiduresobamde miyvanilia.

marTalia, rom safuZveli yoveli uflebisa aris uflebrivi Segneba

erisa, magram SeuZlebelia vifiqroT, rom erT mSevenier dRes gava-

RebT fanjaras da baRSi davinaxavT Tavisuflad aRmocenebul kons-

titucias an raime kanonebis krebuls. xalxis Segneba, rasakvirve-

lia, momzadebuli unda iyos Sori istoriul procesiT, magram es

Segneba, jer bundovani da gamourkveveli, TandaTan hxdeba ufro da

54

ufro naTeli, da amis mixedviT ufro da ufro gadadis nebisyofis

sferoSi. aq iwyeba misi Semoqmedi muSaoba. mizanSewoniloba hxdeba

udidesi faqtori socialuri da politikuri cxovrebisa. Cven ukve

davinaxeT, Tu ra formas hRebulobs es muSaoba: arCevnebi, parla-

menti, misi komisiebi, msjelobani _ sul es htrialebs erT da

igive RerZis irgvliv _ es aris gamoTqma da gamoaSkaraveba erov-

nul nebisyofisa.

am daskvnas srulebiT ar ewinaaRmdegeba idea determinizmisa.

mTeli sakiTxi imaSia: SeuZlian Tu ara adamians imoqmedos Tavisi

miznis misaRwevad? aq pasuxi erTia: SeuZlian. _ Tu SeuZlian, ga-

modis, rom mizani hxdeba mizezi moqmedebisa. imas ki ar vambob, rom

Cemi moqmedeba umizezoa, ara, imas aqvs mizezi, mxolod es mizezia

is mizani, romelic me maqvs dasaxuli. marTla, es ki ar aris Tavi-

sufali, vinc yovel dRe icvlis Tavis mimarTulebas, rogorc Wu-

Wyian perangs, aramed is, vinc hmoqmedebs da SeuZlian imoqmedos

Tanaxmad Tavis miznisa.

saxelmwifos, rogorc kerZo pirs, aqvs Tavis umaRlesi miznebi.

es miznebia _ mowyoba da mowesrigeba cxovrebisa ise, rom yvelas

SeeZlos iq mSvidobiani da bednieri cxovreba. es mizani aris imave

dros mizezi mizanSewonil moqmedebis da muSaobisa.

Tu movSordebiT am yoveldRiur muSaobas, Tu gadavxedavT cxo-

vrebas msoflio evoluciis simaRlidan, maSin es muSaoba _ arCevne-

bi, parlamenti, komisiebi da sxva _ sul ikargeba, sul ara sCans,

rogorc patar-patara Tvlebi wminda naqsovisa. maSin mosCans mxo-

lod es naqsovi, rogorc erTi mTliani rame _ erovnuli cxovreba

mis istoriul msvlelobaSi. maSin istorikoss marTla SeuZlian

sTqvas: ai, kanoni, igi aRmocenda, magram aRmocenebasac aqvs Tavisi

rTuli procesi: fesvebi, romlebic swuwvnian miwidan saWiro

siTxes da asazrdoeben xes, foTlebi, romlebic swuwvnian haeridan

naxSir simJaves da sxva. gansxvaveba mxolod is aris, rom fesvebi

da foTlebi asruleben TavianT funqcias Seugneblad, adamiani ki _

Segnebulad, mizanSewonilad, mizani ki erTi da igivea: bedniereba da

keTildReoba mTeli organizmisa, _ CvenTvis _ erovnul organizmi-

sa.

55

mainc sad aris sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa? Cven mi-

vuaxlovdebiT mesame Teorias: saxelmwifo aris cocxali organizmi.

yoveli nawili misi mWidrod dakavSirebulia erTi meoresTan, zneo-

brivad da ekonomikurad. SeuZlebelia Seexo erTsa ise, rom ar ga-

moiwvio meoreSi raime cvlileba. amitom yovelTvis saxeSi unda

viqonioT saerTo, mTeli saxelmwifos interesi, da mxolod am

TvalsazrisiT avwon-davwonoT is cvlileba, romelic gvinda Semo-

vitanoT ama Tu im socialur nawilSi. am mosazrebas didi mniSvne-

loba aqvs metadre Cvens droSi, roca klasobrivma qadagebam gaita-

ca umravlesoba da bevrsa hgonia, Tu yofa-cxovreba erTi klasisa

mowyobil iqneba da gaumjobesebuli, amiT uzrunvelyofili iqneba

TviTon saxelmwifoc. srulebiT iviwyeben, rom saxelmwifo ar aris

raime klasi da srulebiT ar warmoadgens erTs romelime klaso-

brivs interess. saxelmwifo erTnairi vrceli da didi organizmia,

da rogorc organizms, aqvs sxva da sxva sasicocxlo funqciebi. am

funqciebis moSla da arevdareva saxifaToa mTeli organizmisaTvis.

srulebiT samarTliania magaliTad, brZola muSebis mdgomareobis

gasaumjobeseblad, Tu am brZolas miznada aqvs dacva muSebis inte-

resebisa da gafarToveba maTi Tavisuflebisa, magram Tu es brZola

bolos Tavdeba sul xelis aRebiT muSaobaze an misi nayofierebis

SemcirebiT, aSkaraa, es gamodis dangreva im udides funqciisa,

uromlisod saxelmwifos ar SeuZlian cxovreba. am sferoSi bevria

gasakeTebeli, magram yovel kanonmdeblobas saxeSi unda hqondes

Tavdapirvelad erovnuli interesi da mxolod am interesis mixed-

viT daakmayofilos danarCeni klasobrivi Tu sazogadoebrivi moT-

xovnileba. maSin ar iSleba saxelmwifoebrivi funqcia, mxolod mis

asrulebas eyreba ufro samarTliani, ufro adamianuri safuZveli.

meore daskvna am organul Teoriidan is aris, rom sasurveli

didi da moulodneli reforma mavnebelia da ara sasargeblo sax-

elmwifosaTvis. organizmi iZulebulia am SemTxvevaSi SeiTvisos da

Seiguos axali pirobebi misi arsebobisa, Seqmnili am moulodneli

reformiT. Segueba ki ar hxdeba uceb, imas dro unda, unda SeCveva.

amitom kanonmdeblobaSi saWiroa TandaTanobiT gadasvla ZiriTadi

reformisken, Tu igi aucilebelia.

56

revolucia?! gamodis, rom imas ara hqonda Teoriuli gamarTle-

ba? _ ara, ar gamodis. jer erTi, Cven vambobT Cveulebriv kanonm-

deblobaze, mSvidobianobis dros, da ara omis da revoluciis xana-

Si, rac Seexeba revolucias, imas srulebiT gamarTleba aqvs, radga-

nac TviTon Seudga usamarTlobas da Zaldatanebasa. socialuri or-

ganizmi izrdeba, viTardeba, ebadeba bevri sxvadasxva moTxovnileba,

romelsac unda yovelTvis Tvalyuris devna da dakmayofileba. roca

es ara hxdeba, roca mis bunebriv zrdas ar aZleven Tavisufal gasa-

qans, maSin revolucia samarTliania da erTaderTi mxsneli mTeli

erovnuli organizmisa gaCanagebisa da sikvdilisagan. zogjer anTeba,

saSiSari krizisi avadmyofobis dros, saWiroa organizmisTvis. is am

cecxlidan gamodis ganaxlebuli, magram es xdeba zogjer. revolu-

ciac ar aris mudmivi kanoni. mudmivi kanonia _ evolucia, ganviTa-

reba TandaTanuri. aqac erTnairi sazRvaria kanonmdebeli xelisuf-

lebisaTvis: igi unda iyos dauZinebeli meTvalyure ekonomiuri da

socialuri zrdisa da ganviTarebisa, iman dauyovnebliv unda miiRos

RonisZieba, rom axal moTxovnilebas misces mSvidobiani gza da

droze Caayenos igi kanonier kalapotSi. am miznis ganxorcieleba ki

SesaZlebelia ara ZaldatanebiT: Zaldataneba garegani da meqanikuri

Zalaa, igi gamoadgeba mxolod usulo nivTierebas; adamiani ar aris

usulo nivTiereba, igi _ matarebelia Segnebis da nebisyofisa, ami-

tom imaze moqmedeba unda ara meqanikuris ZaldatanebiT, aramed

zneobrivis da gonebrivis zegavleniT. upirvelesi moTxovnilebaa

amitom _ erovnuli ganaTleba, uamisod Znelia demokratiul sax-

elmwifos daarseba da ganviTareba. rac ufro metia codna-

ganaTleba, kulturuli momzadeba xalxisa, miT ufro advilia

zneobrivi da gonebrivi zedgavlena, Segneba saerTo interesisa am

niadagze gaerTianeba erovnul nebisyofisa. kanonmdebloba ar unda

hSordebodes realur saWiroebas.

magram saWiroeba bevrnairia. aris erTi sfero, sadac am saWiroe-

baTa dakmayofileba SeuZlebelia martoxeli kacisTvis an mTeli

sazogadoebisaTvis: aq usaTuod TviTon saxelmwifo unda gadmo-

vides, rogorc moqmedi da momwesrigebeli Zala; aris meore sfe-

roc, sadac saxelmwifoebrivi Careva arafers garda zianisa ar

57

moutans. am mxriv bevr rasme sagulisxmoebas gvaZlevs organuli

Teoria. Tu saxelmwifo organizmia, zogadi principebi organul

cxovrebisa ucilod misabaZia da gamosayenebeli, Tu es principebi,

rasakvirvelia, ar ewinaaRmdegeba adamianur Segnebas da sazogadoe-

briv idealebs.

ra funqcias asrulebs organizmis sistemaSi nervuli centri an

tvini? igi _ xelmZRvanelia, igi hbrZaneblobs, magram mxolod ga-

regan organoebze; Sinagan organoebze ki imas ara aqvs araviTari

ufleba. guli, filtvi, kuWi da sxva Sinagani organoebi srulebiT

damoukidebelni arian Tavisagan (tvinisagan), Tavs ar SeuZlian arc

aRukrZalos imaT hmuSaoba, arc Seacvlevinos muSaobis wesi da ri-

gi. rac Seexeba garegan organoebs _ xelebs, fexebs, Tvalebs, aq

mbrZanebloba Tavisa srulia da ucilo. aqedan SeiZleba gamoviyva-

noT zogadi daskvna: yvela organoebi Tavis dacvas da garegan gan-

wyobilebisa ucilod da udavod unda emorCilebodes centrs _

centralur mTavrobas da kanonmdeblobas. aseTia _ jari, milicia,

saTanado administracia da yvela organoebi saerTaSoriso ganwyo-

bilebisa. aq centralizacia da disciplina aucilebelia; piriqiT,

warmoeba, vaWroba da mrewveloba, romlebic asruleben imave funq-

cias, rac Sinagani organoebi organizmSi, unda iyos ramdenad SeiZ-

leba Tavisufali mTavrobis Carevisagan. aq unda hsufevdes, ramdena-

dac SeiZleba, sruli Tavisufleba. aq Tavisuflad Seiqmneba aTas-

nairi amxanagoba, kooperativi, sazogadoeba, kompaniebi, romlebic

bunebrivad, SeTanxmebiT da morigebiT, aamoZraveben yovel ekonomi-

kur da samewarmeo Zalebs, da miT ufro advilad miaRweven mizans,

rac ufro naklebi iqneba saxelmwifo uflebis Careva am sferoSi.

aq saxelmwifos roli amoiwureba mxolod Tavisuflebis dacviT da

wesierebis damyarebiT.

maS Sinagani Tavisufleba da garegani simtkice _ ai, ideali sax-

elmwifo cxovrebisa.

yvela zemoyvanil mosazrebisgan SeiZleba gamoviyvanoT zogadi

daskvna: kanonmdeblobis fargali isazRvreba eris SegnebiT da mis

organul moTxovnilebiT. win gadavardna jer gamourkvevel moma-

58

valSi, rogorc ukan daxeva warsul saxelmwifoebriv formebisaken

(reaqcia), erTnairad miuRebelia da saxifaTo.

7. parlamenti da damfuZnebeli kreba

damfuZnebeli kreba da Cveulebrivi parlamenti, Tumca orive

hdgeba xolme da hmuSaobs erT da imave wesiT, mainc didad ganirCe-

vian erTmeoresagan. CvenTvis sainteresoa materialuri mxare am

gansxvavebisa.

saxelmwifos cxovreba SeiZleba SevadaroT mdinares, romelic

Sesdgeba mudam mimdinare talRebisagan da SeunZreveli napirebisagan.

es napirebi aris forma mimdinareobisa, garegani saxe, TiTqmis mud-

mivi kalapoti am mimdinareobisa. swored amgvarad, saxelmwifo cxo-

vrebas aqvs ori mxare, uflebrivis TvalsazrisiT: erTi _ mudam

moZravi da mimdinare, meore _ SedarebiT uZravi, romelic aZlevs

formas am mimdinareobas da hqmnis mis xangrZliv kalapots.

damfuZnebeli krebis daniSnulebaa am uflebriv napirebis aRna-

geba, Seqmna im kalapotisa, romlis farglebSi unda imdinaros mTel

saxelmwifoSi uflebrivma cxovrebam. es aris _ konstitucia.

konstituciis mizania ara mowyoba da mowesrigeba yoveldRiuri

moTxovnilebis da uflebriv mimdinareobisa, aramed Seqmna iseTi,

ufro mudmivi, uflebrivi principebisa, romlis farglebSi da

romlis Tanaxmad unda moxdes Semdeg es mowyoba da mowesrigeba. es

ukanaskneli movaleoba _ Cveulebriv parlamentis saqmea.

magram orive mxare uflebrivi cxovrebisa ganuSorebelia erTi-

meoresagan. cxovreba ar icdis, misi dena ganuwyvetelia. Cven imas

ver vetyviT _ `dagvicade, ai, amoviyvanT napirebs da mere imdina-

reo~. amitom damfuZnebeli kreba iZulebelia TviTon aRasrulos

parlamentis saqme, Tvalyuri adevnos yoveldRiur movlenasac da

gamosces Sesabamisi kanonebic. aq misi moRvaweoba ufro aCqarebulia,

aq dekretebiT da ufro ficxeli gankargulebebiT is iZulebulia

gawmindos naSTebi warsul wyobilebisa da moamzados niadagi axali

principebis dasamyareblad. rasakvirvelia, aqac didi sifrTxilea

saWiro, zogjer Zveli naSTebis gawmendis magier umecari xeli

59

hxvdeba cxovrebis axals da sicocxliT savse nafeTqebs... aCqareba _

saxifaToa, auCqarebloba _ SeuZlebeli. aseTia gardamavali xana.

amitom yoveli damfuZnebeli kreba zneobrivad valdebulia yo-

veli Tavisi Zal-Rone miaqcios mis umTavres daniSnulebis asrule-

bas _ konstituciis Seqmnas, mere dauyovnebliv daiSalos da adgi-

li dauTmos Cveulebriv parlaments.

8. kontroli parlamentisa

(kiTxva, SekiTxva, gamoZieba)

Cvena vTqviT, rom saxelmwifo uflebaTa danawileba _ ZiriTadi

moTxovnilebaa. kanonmdebeli, aRmasrulebeli da msjavrmdebeli xe-

lisuflebani, es sami ZiriTadi elementi erovnuli xelmwifobisa,

unda iyos danawilebuli saTanado organoTa Soris da damoukide-

beli erTimeorisagan.

es damoukidebloba ar unda gvesmodes meqanikurad, rogorc

sruli gancalkeveba maTi. aq damoukidebloba hniSnavs mxolod sxva-

dasxva funqciebis asrulebas, magram es funqciebi erT da imave or-

ganizmisaa da maSasadame, rasakvirvelia, samive organos muSaoba so-

lidarulia da erTmaneTze gadabmuli.

sxvadasxva funqciebis asruleba hTxoulobs mxolod sxvadasxva

organizacias saTanado organoebisas da ara maT meqanikur gancalke-

vebas. piriqiT, TiTeuli xelisufleba, Tumca Tavis muSaobaSi da-

moukidebelia, mainc yovelTvis ganicdis da unda ganicdides meoris

kontrols, ara imisTvis, rom xeli SeuSalos mis muSaobaSi, aramed

imisTvis, rom Caayenos es muSaoba mis uflebriv kalapotSi, Tu

vinicobaa igi iqidan gadacda.

aq Cven SevCerdeT im kontrolze, romelsac awarmoebs kanonmde-

beli xelisufleba aRmasrulebelis mimarT.

aRmasrulebeli funqcia didia da vrceli. mas evaleba asruleba

kanonisa, gamocema gankargulebisa mis aRsasruleblad, dacva mSvi-

dobianobis, wesierebis da Tavisuflebisa. es metad cocxali da

energiuli Zalaa da imazea damokidebuli realuri politika sax-

elmwifosi. es mravalferi misi moRvaweoba unda hxdebodes kanonie-

60

rebis farglebSi ara marto formalurad, aramed arsebiTadac.

darRveva kanonisa, an iseTi moqmedeba, romelic formalurad ar

arRvevs kanons, magram arsebiTad ewinaaRmdegeba sazogadoebriv Seg-

nebas da azrs, ukve iTxovs Carevas da saqmis gamosworebas. aq gamo-

dis parlamenti: misi movaleobaa _ gaiTvaliswinos sakiTxi da Ta-

vis kalapotSi Caayenos sazRvars gadamcdari warmomadgeneli aRma-

srulebel xelisuflebisa. es xdeba kiTxviT, interpelaciiT (Se-

kiTxva) da anketiT (gamoZieba).

yovel parlamentis wevrs aqvs ufleba kiTxvis da SekiTxvisa.

`kiTxva~ iTxovs mxolod ubralo ganmartebas an cnobas ministrisa-

gan da didi mniSvneloba ara aqvs: imas ar mosdevs dava da dafaseba

ministris moqmedebis Tu politikisa, ufro mniSvnelovania: `Se-

kiTxva~ an interpelacia. aq saqme isea dayenebuli, rom saTanado

ministrma unda misces parlaments vrceli ganmarteba SekiTxvis

sagnis Sesaxeb; amas yovelTvis mosdevs ganxilva ministris mier

miRebuli zomebisa, kritika misi politikisa, da Cveulebrivad es

dava hTavdeba morig sakiTxze gadasvlis rezoluciiT. am rezolu-

ciaSi parlamenti an daeTanxmeba ministrs da mis ganmartebas sak-

maod miiCnevs, an gamosTqvams Tavis ukmayofilebas. es hniSnavs an

`ndobas~ an `undoblobas~. undoblobis gamocxadeba yovelTvis iw-

vevs saministro kriziss. ministri, romelsac gansakuTrebiT exeboda

SekiTxva, an mTeli kabineti unda gadadges. amaSi ixateba gansaku-

Trebuli pasuxismgebloba saministrosi. es Zalian mkveTri iaraRia

parlamentis wevris xelSi da imiT Zalian xSirad hsargebloben

yovel parlamentarul qveynebSi.

meore aseTi iaraRia _ anketa, an saparlamento gamoZieba. parla-

menti irCevs komisias, ufro xSirad sxvadasxva fraqciis warmomad-

genlebisagan da avalebs mas raime sadavo da didmniSvnelovan saqmis

gamoZiebas, mag., momxdar amboxebis, an raime uwesoebis adgilobrivad

gamokvlevas da sxva. komisias xSirad eZleva gansakuTrebuli ufle-

bebi da mTavroba valdebulia aRmouCinos imas yovelgvari daxmareba.

am saSualebiT parlamenti gaecnoba saqmes ufro swored da daw-

vrilebiT, rom miiRos Semdeg saTanado zomebi. aqac SeiZleba gamo-

61

tanil iqmnas `undoblobis~ rezolucia parlamentis mier da

moxdes krizisi mTavrobisa.

magram yvelaze ufro mniSvnelovania is kontroli parlamentisa,

romelic ixateba parlamentis sabiujeto uflebaSi.

9. sabiujeto ufleba

organuli Teoria saxelmwifosi arsad ise gamosadegi ar aris,

rogorc sabiujeto uflebis axsnaSi. saxelmwifo meurneoba aris

Sinagani procesi cocxal organizmisa; organizms aqvs Tavisi moT-

xovnileba, romelic dRiTi-dRe an periodulad dakmayofilebul

unda iqmnas, rom ar daiSalos TviTon organizmi. gamoangariSeba am

moTxovnilebaTa raodenobisa da Sefardeba misi im saSualebasTan,

romelic gaaCnia saxelmwifos mis dasakmayofileblad an dasafara-

vad, _ aris mizani saxelmwifo biujetisa. magram moTxovnileba or-

ganizmisa da saSualeba dakmayofilebisa erTmaneTze hkidia, mWidrod

aris erTmaneTze gadabmuli. es saSualeba saxelmwifom unda amoi-

Ros imave organizmis ganuwyvetel muSaobisagan, da mere daanawilos

igi sxvadasxva kanoniT gansazRvrul funqciaTa Soris. sakiTxi Seex-

eba ZiriTad ZarRvs saxelmwifos cxovrebisas _ mis Semosavals da

gasavals, mis finansebs. Semosavali sxvadasxva gadasaxadis saxiT,

ikribeba xalxisgan, nawilia misi Sromis da muyaiTobisa. maSasadame,

rogorc raodenoba da forma am Semosavlis akrebisa, ise forma da

xasiaTi misi moxmarebisa, misi danawileba sxvadasxva saxelmwifo

funqciaTa Soris, damokidebuli unda iyos mxolod erovnul nebi-

syofaze, e.i. kanonze.

amitom, Cvenis azriT, saxelmwifo biujeti _ kanonia ara marto

formalurad, aramed arsebiTad. formaluri mxare davas ar iwvevs:

ganxilva, damtkiceba da gamoqveyneba saxelmwifo biujetisa hxdeba

parlamentSi imave wesiT, rogoric arsebobs Cveulebriv kanonmdeb-

lobisaTvis. Tu ram gansxvaveba aris, es aixsneba yovel sabiujeto

sakiTxis teqnikur mxariT: sagani metad Znelia, iTxovs bevrs cod-

nas da gamocdilebas, da amave dros didad sapasuxismgeblo Tavis

SedarebiT. amitom yovelTvis didi Sroma da dakvirvebaa saWiro.

62

sazogadod miRebulia aseTi wesrigi: jer unda gamokvleuli da

gamoangariSebuli iyos saxelmwifos gasavali, Semdeg, amisda mixed-

viT da amasTan SewoniT _ saxelmwifos Semosavali an gadasaxadi,

romelic unda mokrefil iqnes xalxisagan. me ufro momwons ingli-

suri wesi: iq jer Semosavals angariSoben, Semdeg _ am Semosavlis

raodenobazea damokidebuli gasavalis xarjTaRricva. Semosavlis

kvalobaze unda iyos mowyobili cxovreba. Tu Raribi varT, Rari-

bulad unda vicxovroT, Tu mdidari _ mdidrulad. sasurvelia

gvyavdes didi da kargi mokazmuli kari, blomad gvqondes skolebi

da universitetebi, gemebi da rkinis gzebi, magram Tu am ocnebas

gadavyvebiT da am survilisamebr jer gasavalis xarjTaRricxvas

SevudgebiT da Semdeg mis gaweras, Cven iseT biujets miviRebT,

romlis asruleba yovlad SeuZlebeli iqneba erisaTvis: is gaiWy-

liteba amisTana biujetis simZimis qveS.

magram Sexedulebasac gazviadeba ar unda. aris funqciebi sax-

elmwifo cxovrebisa, romlis uaryofa yovlad SeuZlebelia. am

fuqciebisaTvis erTnairi minimumi unda gamoangariSebuli iqmnas da

usaTuod dakmayofilebuli. uamisod, erTi funqciis daukmayofile-

bam SeiZleba dambla dasces mTel erovnul organizms.

am minimums Tavis xarjisas irkvevs pirvelad uwyeba. yovel uwye-

bam adre unda gamoiangariSos TavisTvis saWiro xarji. Semdeg yvela

es xarjTaRricxva waredgineba finansTa ministrs, romlis xelqveiT

mokrebilia, rogorc es masala, agreTve dawvrilebiT cnoba yvela

mosalodnel Semosavlisa. am ori sagnis SefardebiT ministrma unda

SeimuSavos mTeli saxelmwifo biujeti da Tavis vrceli ganmarte-

biT warudginos parlaments. pirveli stadia saparlamento muSaobi-

sa aris am proeqtis da yvela masze darTuli masalis ganxilva

sabiujeto komisiaSi.

komisiaSi ganxilvis wesi sxvadasxvanairia. Cveulebrivad komisia

ganixilavs TiToeul uwyebis xarjTaRricxvas cal-calke. aq Ti-

Toeul muxlis gamo SeiZleba wamoiWras sxvadasxva metad rTuli

sakiTxebi: zogan saWiroa xarjis Semcireba, zogan _ momateba, zogan

_ sul waSla am Tu im muxlisa, zogjer _ mTeli ganyofilebisa.

TiToeuli ganyofileba da TiToeuli muxli ganyofilebisa por-

63

tretia raime dawesebulebisa, an misi nawilisa, an momavali samu-

Saosi, romelic SeiZleba ganzraxuli hqondes ama Tu im uwyebas,

komisiis wevrebs ekisrebaT didi movaleoba Seiswavlon da gaiTva-

liswinon yvelaferi es, awon-dawonon, Tu ramdenad saWiroa es Tu

is xarji, ra zomis unda iyos igi da ra adgili unda eWiros

mTels xarjTaRricxvaSi, komisiis wevri erT da imave dros unda

dahyurebdes gasarCev sagans da iyurebodes yovelmxriv: unda war-

modgenili hqondes mTeli saxelmwifoebrivi cxovreba, misi ekonomi-

kuri Zala, misi saerTaSoriso mdgomareoba da yvela am garemoebaTa

mixedviT da awon-dawonviT misces zoma da adgili sadavo muxls an

ganyofilebas saerTo xarjTaRricxvaSi. samagaliTod aviRoT rome-

lime uwyveba, vTqvaT _ samxedro. aris erTiani minimumi, romlis

qvemo xarjTaRricxva ver daiweva. es nawili xarjTaRricxvisa uda-

vo iqneba. magram SeiZleba saerTaSiroso mdgomareobis gamo saTana-

do ministrma an komisiam saWirod dainaxa jaris gadideba, an axali

samxedro nawilis daweseba, axali cixe-simagris aSeneba da sxva. es

iwvevs xarjs da amisda mixedviT aucilebeli iqneba biujetis gadi-

debac.

Semdeg komisia gadadis saxelmwifo SemosavalTa ganxilvaze. aqac

didi codna da dakvirvebaa saWiro. amisda mixedviT, Tu ra yofaSia

erovnuli meurneoba, Tu ras ganicdis es Tu is dargi warmoebisa,

komisia valdebulia didis yuradRebiT da sifrTxiliT moepyras

yovel gadasaxads _ pirdapiria igi Tu arapirdapiri. aq SeiZleba

komisiam zogi gadasaxadi Seamciros, zogi _ gaadidos, zogjer _

axali gadasaxadis SemoRebaze migviTiTos. Tu mosalodneli Semosa-

vali mainc vera hfaravs gasavals, maSin saxelmwifo iZulebuli

iqneba mihmarTos saxelmwifo sesxs an gamoZebnos sxva raime wyaro.

amnairad ganxiluli komisiaSi kanonproeqti biujetisa Semodis

parlamentSi gansaxilvelad. jer hxdeba zogadi ganxilva: es Seexeba

ufro mTavrobis ekonomikur politikas da im principebis kritikas,

romelzedac agebulia kanonproeqti. Semdeg, ara uadres Svidi dRisa

(CvenSi), moxdeba xolme muxlobrivi ganxilva yovel SesworebebiT

da damatebiT, da bolos kenWis yra da damtkiceba, rogorc Cveule-

briv kanonmdeblobis dros. mas Semdeg, rac biujeti damtkicebulia

64

da gamoqveynebuli, igi hxdeba uflebrivi safuZveli mTavrobis bevr

moRvaweobisa da SemoqmedebisaTvis: SeiZleba aRebul iqmnas saxelm-

wifo sesxi, gauqmdes an gamoicvalos zogierTi gadasaxadi, SemoRe-

bul iqmnas axali, damtkicebul iqmnas mravalmilioniani kreditebi

raime didi sazogadoebriv dawesebulebaTaTvis da sxva da sxva.

kontroli parlamentisa amiT kidev ar Tavdeba. damtkicebul bi-

ujets unda kidev asruleba. asruleba iTxovs kontrols. asruleba

ara hxdeba erT an or dReSi, igi mimdinare da yoveldRiuri saqmea.

parlaments ki ar SeuZlian yoveldRe Tvalyuri adevnos yoveli

manaTian Semosavals da gasavals, yvelgan mTel saxelmwifos ter-

ritoriaze. amitom am saparlamento funqcias asrulebs gansakuTre-

buli uwyeba _ saxelmwifo kontroli, romelic ar eqvemdebareba

mTavrobas. saxelmwifo kontroliors irCevs parlamenti. igi pasux-

ismgebelia parlamentis winaSe.

naTqvamidan sCans, Tu ra didi mniSvneloba aqvs sabiujeto uf-

lebas. principialurad mTavrobas ufleba ara aqvs daxarjos erTi

groSi saxelmwifo salarodan, an gadaaxdevinos xalxs rame, Tu

parlamentis winaswari nebarTva ara aqvs damtkicebuli biujetis

saxiT. Teoriulad es asea, magram praqtikulad amis gatareba xSi-

rad SeuZlebelia. zogjer sxva da sxva garemoebaTa gamo mouxerxe-

beli hxdeba biujetis droze SemuSaveba da damtkiceba, magram es

kidev aravis aZlevs uflebas Seaferxos saxelmwifo cxovreba. sax-

elmwifo funqciebi mainc ver Sewyveten TavianT muSaobas da auci-

leblad Txouloben saTanado xarjs.

mainc sabiujeto ufleba didi iaraRia parlamentis xelSi: Tumca

parlamenti, ra Tqma unda, arasodes ar Seaferxebs saxelmwifo saq-

meebis msvlelobas, ar SeiZleba ama Tu im saxiT ar daamtkicos bi-

ujeti, magram am niadagze xSirad hxdeba xolme konfliqti mTavro-

basTan. am SemTxvevaSi mTavroba iZulebulia an daemorCilos parla-

ments an gadadges.

saxelmwifo biujeti yovelwliurad unda iyos ganxiluli da

damtkicebuli.

65

nawili mesame

aRmasrulebeli xelisufleba

1. uflebrivi safuZveli

safuZveli aRmasrulebelis, rogorc kanonmdebel xelisuflebisa,

erTi da igivea _ erovnuli nebisyofa. es principialuri debuleba

Seuryeveli hrCeba, Tumca Cven viciT, rom erovnul nebisyofas aqvs

Tavisi sazRvari istoriul ganviTarebis pirobebSi.

erovnul nebisyofis gamomxatveli aris parlamenti, amitom lo-

gikurad SeiZleba davaskvnaT, rom parlaments unda evalebodes

sruli organizacia aRmasrulebeli xelisuflebisa. es erTi mimar-

Tulebaa mecnierebaSi. aris meorec, romelic principialurad uars

ara hyofs pirvels, magram Seaqvs mainc didi Sesworeba. igi ambobs,

rom yvelaferi, rac ki Seexeba organizacias, kompetenciis gan-

sazRvras da TviT formas moRvaweobisas, sul es hTxoulobs saka-

nonmdeblo normebs da amitom marTla unda evalebodes kanonmdebel

organos _ parlaments. magram amorCeva im pirisa, romelic unda

idges am aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi, ar aris sakanonm-

deblo aqti da amitom arc Sedis parlamentis kompetenciaSi. par-

laments ara aqvs gadacemuli mTeli xelmwifoba erisa, igi matare-

belia mxolod erTi mis elementis _ kanonmdebel xelisuflebisa.

meore elementi, agredve didmniSvnelovani, aris aRmasrulebeli

xelisufleba da aq pirveli da gardamwyveti xma ekuTvnis uSualod

TviT demokratias _ mTels ers. amitom saxelmwifos meTauris

amorCevac unda ekuTvnodes ara parlaments, aramed TviTon ers.

pirveli mimarTuleba miRebulia Sveicariis konstituciaSi,

meore _ Crdilo amerikaSi. SveicariaSi erovnuli kreba (SeerTebu-

li sxdoma erovnul sabWosi da kantonTa sabWosi) irCevs mini-

strebs sami wlis vadiT da imaT Soris erTs Tavmjdomares erTis

wlis vadiT. es Tavmjdomare iTvleba imave dros respublikis

Tavmjdomared. imas TiTqmis ara aqvs araviTari gansakuTrebuli

ufleba, mxolod pirvelia Tavis Tanaswor amxanagTa Soris. aq mini-

strebi da maTi Tavmjdomare asruleben mxolod imas, ras ubrZanebs

66

kanonmdebeli organo, faqtiurad am organos xelSia aRmasrulebeli

Zala, da isini, vinc formalurad iTvlebian aRmasrulebel Zalis

saTaveSi, arian TiTqmis ubralo moxeleni: ara aqvT sakmarisi in-

iciativa da damoukidebeli nebis yofa.

amerikaSi respublikis Tavmjdomares (prezidents) irCevs ara

parlamenti, aramed _ eri. misi xelisufleba mosCqefs imave wyaro-

dan, saidanac parlamentisa. Tu parlamenti gamomxatvelia erovnul

nebisyofisa, prezidentsac SeuZlian igive hTqvas Tavis Tavze: isic

gamomxatvelia erovnul nebisyofisa mxolod aRmasrulebel xeli-

suflebis sferoSi. aq Teoria monteskiesi mkacrad gatarebulia da

aRmasrulebeli Zala TiTqmis meqanikurad CamoSorebulia kanonmde-

bels. amitom arc amerikaSi, arc SveicariaSi ar arsebobs pasuxism-

gebloba saministrosi, rogorc sakonstitucio principi. Sveicaria-

Si imitom, rom aRmasrulebeli Zala ar aris arsebiTad gamoyofili

kanonmdebel xelisuflebisagan, da amerikaSi imitom, rom savsebiT

TiTqmis meqanikurad, igi gamoyofilia meorisagan. safrangeTs uWi-

ravs SuaTana adgili: prezidents irCevs SeerTebuli sxdoma kanonm-

debel organoebisa Svidi wlis vadiT, imas evaleba Sedgena samini-

strosi, magram saministro pasuxismgebelia parlamentis winaSe.

am magaliTebidan ibadeba ramodenime principialuri sakiTxi _

Sesaxeb rogorc prezidentis, agredve misi uflebrivi mdgomareobi-

sa, Semdeg _ Sesaxeb saministrois konstruqciis da misi uflebrivi

Sinaarsisa. ganvixiloT rig-rigad.

2. prezidenti respublikisa

aris Tu ara, sazogadod, saWiro prezidenti respublikisa? aqvs

Tu ara imas marTla raime aucilebeli saxelmwifoebrivi funqcia,

Tu es ubralo naSTia istoriul gardaqmnisa da SeiZleba misi

sruli mospobac? am kiTxvas imitom vsvam, rom CvenSi metad gavr-

celebulia yalbi azri, gamomdinare yalbad gagebul demokratizmi-

sagan. demokratizmis principi iTxovs iseT wyobilebas, roca erov-

nul nebisyofis gatareba cxovrebaSi Tavisufalia da uzrunvelyo-

fili. Tu prezidenti am mxriv marTla wamoadgens dabrkolebas,

67

maSin igi saWiro ar yofila. magram Tu TviT interesi erovnul

nebisyofis gatarebisa moiTxovs im uflebriv funqcias, romelsac

asrulebs xolme prezidenti, sadavoc araferia: igi unda darCes.

Cven davinaxavT, rom aRmasrulebeli xelisufleba unda iyos da-

moukidebeli, rom SeinarCunos iniciativa da Semoqmedi nebisyofa, da

amave dros igi unda iyos erTnairad damokidebulic, rom gamovides

SeTanxmebuli muSaoba sxva da sxva funqciaTa Soris erT da imave

organizmisa _ saxelmwifosi. am winaaRmdegobis niadagze aRmocenda

egred wodebuli `kabineturi sistema~. igi hgulisxmobs iseT orga-

nizacias aRmasrulebel xelisuflebisas, sadac orive moTxovnileba

SeTanxmebulad gatarebulia: prezidenti da kabineti ministrebisa

hdganan aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi, magram maTi damoki-

debuleba parlamentis mimarT sxva da sxva nairia. orive damoukide-

belni arian parlamentisagan: amiT eZlevaT meti Tavisufleba, meti

Semoqmedeba da energia. magram maSin, rodesac prezidenti ar aris

pasuxismgebeli parlamentis winaSe, kabineti ministrebisa _ pasux-

ismegeblia; prezidenti ver imoqmedebs ukabinetod, kabineti valde-

bulia SeuTanxmos Tavis moqmedeba parlamentis survils da Sex-

edulebas: amnairad uflebrivi Sinaarsi im funqciisa, romelsac

asrulebs prezidenti da kabineti ministrebisa, arsebiTad erTia:

aRmasrulebeli xelisufleba. magram, vinaidgan es elementi erov-

nul xelmwifobisa unda iyos gamoyofili sxva elementebisagan, rac

aucileblad saWiroa samoqalaqo Tavisuflebis gansamtkiceblad, da

imave dros _ aucileblad SeTanxmebuli Tavis moqmedebaSi sazoga-

doebriv azrTan da erovnul nebisyofasTan, ibadeba ori ZiriTadi

moTxovnileba: erTi _ gamoyofa, meore _ solidaroba parlamentTan.

pirveli gansaxierebulia prezidentis TanamdebobaSi, meore miRweu-

lia kabinetur sistemiT mmarTvelobaSi. prezidenti hrCeba, kabineti

_ icvleba.

amitom respublikis prezidents uWiravs umaRlesi adgili sax-

elmwifoSi: igi Tavia saxelmwifosi da misi warmomadgeni saerTaSo-

riso ganwyobilebaSi.

68

3. Sinaarsi aRmasrulebel xelisuflebisa

Cven erTjer SevadareT saxelmwifoebrivi cxovreba mdinares, ro-

melsac aqvs Tavisi uZravi napirebi da mudam moZravi mimdinareoba.

uZravi napirebi aris uflebrivi normebi, gansakuTrebiT sakonsti-

tucio kanonebi, mudam moZravi mimdinareoba aris TviTon cxovreba,

romelic mudam mihduRs am uflebriv formebSi. rasakvirvelia, es

Sedareba mxolod daaxlovebiTia, magram mainc gvaZlevs erTnair

warmodgenas mTeli saxelmwifoebriv cxovrebis Sesaxeb. aRmasrule-

beli xelisuflebis sferoa am cxovrebis ganuwyveteli mimdinareo-

bis meTvalyureoba da mowesrigeba Tanaxmad damyarebuli normebisa

da kanonebisa. ara normebis da saerTo kanonebis Seqmna, aramed maTi

asruleba da saTanado zomebis miReba maTi asrulebisaTvis. aqedan

aSkaraa, rom aRmasrulebeli ufleba unda iyos mudam fxizeli, mu-

dam energiuli da Taosani. asparezi misi moqmedebisa yovelgan aris,

sadac ki hwvdeba sazogadod saxelmwifoebrivi ufleba. aRvnusxoT

mokled umTavresi momentebi misi moRvaweobisa: kanonmdeblobaSi,

mmarTvelobaSi da msjavrmdeblobaSi.

a) KkanonmdeblobaSi

kanonmdebloba parlamentis saqmea, magram mTavrobac, rogorc ma-

tarebeli aRmasrulebeli rolisa, eweva did muSaobas. imas aqvs

ufleba iniciativisa. igi amzadebs umetes nawils yvela kanonproeq-

tisas, agrovebs misTvis saWiro masalebs, Seaqvs parlamentSi da

axlo monawileobas hRebulobs am kanonproeqtis gatarebaSi, ro-

gorc komisiebSi, agredve TviT parlamentSi. Semdeg mTavrobas eva-

leba maTi gamoqveyneba. amnairad TanamSromloba mTavrobisa aucile-

beli pirobaa kanonmdeblobisa. aq ibadeba ramodenime sakonstitucio

sakiTxi.

vis unda hqondes ufleba parlamentis mowvevis, sesiis Sewyvetis

an axal arCevnebis daniSvnisa? es sakiTxi sxva da sxva nairad aris

gadawyvetili sxva da sxva qveynebSi, magram demokratiul Tvalsa-

zrisiT es umTavresi pirobebi saparlamento muSaobisa unda iyos

69

damokidebuli TviTon parlamentze.Aamitom konstituciaSi unda

iyos gansazRvruli vada parlamentis muSaobisa _ 2 an 3 weliwadi,

am vadaSi yovelTvis unda moxdes arCevnebi da ganaxlebuli unda

iqmnas parlamentis Semadgenloba; gansazRvrul unda iyos agredve,

Tu rodis unda moxdes es arCevnebi _ gazafxuls, Semodgomas Tu

sxva dros da bolos daniSnul unda iyos dRe, rodesac gaixsneba

pirveli sesia. amnairad parlamenti Seikribeba yovelTvis winaswar

gansazRvrul dRes. am mxriv parlamentis muSaoba damoukidebeli

unda iyos aRmasrulebel xelisuflebisagan. rasakvirvelia am uka-

nasknelma yoveli daxmareba unda aRmouCinos parlaments da sisru-

leSi moiyvanos yoveli misi dadgenileba Sesaxeb arCevnebisa.

aRmasrulebel Zalas evaleba damtkiceba da gamoqveyneba kanonebi-

sa. es Zala aris erTi elementi erovnul suverenobisa. kanoni yve-

lasaTvis savaldebuloa, igi unda iyos gamomxatveli erovnul nebi-

syofisa. es mizani ki ufro savsebiT iqneba miRweuli da ufro uda-

vo yvelasaTvis, Tu kanons, miRebuls parlamentis mier, zed dar-

Tuli eqneba agredve aRmasrulebeli xelisuflebis Tanxmoba. es

formalurad gamoixateba xelis moweraSi. kanoni xelmowerili unda

iyos ara marto parlamentis Tavmjdomaris mier, aramed agredve im

piris mierac, vinca hdgas aRmasrulebel Zalis saTaveSi. magram Tu

iman xeli ar moawera? aseTi momenti Zalian iSviaTia. es iqneboda

kanonmdebel organosTan konfliktis Seqmna, rac yovelTvis saxifa-

Toa mTavrobisaTvis. mainc es SeiZleba moxdes da amitom gadawyve-

tili unda iyos konstituciaSi misi Sedegebi.

sazogadod prezidentis xelis moweras ara aqvs gardamwyveti

mniSvneloba demokratiul respublikaSi. kanoni, miRebuli parla-

mentis mier, kanonad hrCeba, Tundac rom aRmasrulebel Zalis me-

Taurma xelic ar moaweros. magram aq Cven yuradReba unda mivaq-

cioT erTs gansakuTrebul pirobas: rogoria parlamenti? Sesdgeba

igi erTis Tu ori palatisagan? saqme imaSia, rom aCqarebuli ka-

nonmdeblobac Zalian saxifaToa. Tu kanoni marto erTi palatisagan

aris miRebuli, igi SeiZleba xSirad iyos aCqarebiT miRebuli, ga-

mowveuli raime droebiTi movleniT an partiuli gatacebiT; meti

dafiqrebis da msjelobis Semdeg SeiZleba es kanoni sul ar miiRos

70

parlamentma da Seitanos iseTi Sesworeba, romelic gamoaclis ka-

nons mis saSiSar mxareebs. amitom, gansakuTrebiT im qveynebSi, sadac

parlamenti erTpalatiania, respublikis prezidents neba unda

hqondes am garemoebas miaqcios yuradReba kanonmdebel organosi da

hTxovos mas ganixilos xelmeored sadavo kanoni. am uflebas hqvian

veto. Crdilo amerikaSi, Tumca iq orpalatiani sistema aris da

aRmasrulebeli xelisufleba mkacrad gamoyofilia kanonmdeblobisa-

gan, mainc prezidents aqvs ufleba vetosi. prezidenti abrunebs

ukan kanons da moiTxovs misi xelmeored ganxilvas orive sakanonm-

deblo palataSi. am SemTxvevaSi, Tu kanonma xelmeored ganxilvis

dros orive palataSi cal-calke Semoikriba aranakleb 2/3 yvela

xmebisa, igi kanoni hxdeba, Tundac prezidentma xeli ar moaweros,

Tu ara da _ igi hkargavs yovel Zalas.

amitom saxelmwifos meTaurs unda hqondes ufleba vetosi mxo-

lod im farglebSi, rogorc zemorea aRniSnuli.

Cvenis azriT demokratiul respublikaSi saWiroa kidev erTnairi

kontroli kanonmdeblobisa aRmasrulebel Zalis mxriv. principia-

luri debuleba aseTia: kanonmdebloba unda eTanxmebodes erovnul

nebisyofas. Tu ar eTanxmeba, maSin vin da rogor unda gamoarkvios

es? safrangeTSi miRebulia aseTi wesi: prezidents senatis Tanxmo-

biT SeuZlian daiTxovos parlamenti da moaxdinos axali arCevnebi.

magram, jer erTi, Cven senati ara gvyavs, rogorc kanonmdebeli or-

gano; mere, ara gvaqvs ufleba daviTxovoT parlamenti, sanam misi

vada ar gasula. da, bolos, dava ufro xSirad exeba erT raime sa-

kiTxs, erT miRebul kanons, da ara mTeli parlamentis Semadgenlo-

bas. amitom saWiroa ara parlamentis daTxovna, aramed im erTi sa-

davo kanonis Sesaxeb eris dakiTxva. amitom referendumis ufleba

unda mieces aRmasrulebel Zalas. am sakiTxs Cven calke SevexebiT,

exla aRvniSnoT mxolod, rom kanonmdeblobasac unda hqondes raime

kontroli; es kontroli unda iyos demokratiuli, referendumis

saxiT; iniciativa am sakiTxSi unda hqondes miniWebuli sxvaTa So-

ris aRmasrulebel xelisuflebasac. e.i. respublikis prezidentsa.

71

b) mmarTvelobaSi

es are moqmedebisa savsebiT ekuTvnis aRmasrulebel xelisufle-

bas. igi metad vrcelia da mravalferi. ai, umTavresi dargebi:

a) saerTaSoriso warmomadgenloba. saxelmwifo aris uflebrivi

pirovneba, imas aqvs ganuwyveteli ganwyobileba sxva da sxva sax-

elmwifoebTan _ politikuri, ekonomikuri, kulturuli. aq auci-

leblad saWiroa erTi pirovneba, rogorc umaRlesi meTauri da

warmomadgeneli saxelmwifosi. aseTi pirovnebaa prezidenti respub-

likisa. igi hniSnavs Tavis diplomatiur agentebs sxva da sxva sax-

elmwifoSi da TviTon hRebulobs amisTana agentebs, gamogzavnils

ucxo qveynebidan. aRmasrulebel xelisuflebas evaleba warmoeba

saerTaSoriso molaparakebisa, dacva erovnul interesebisa, da mu-

dam fxizeli Tvalyuris devna am interesebis dasacvelad.

b) dadeba xelSekrulebebisa. saerTaSoriso molaparakeba xSirad

hTavdeba xelSekrulebiT da, mis da mixedviT, Tu ra saqmeebs Seex-

eba, igi iqneba sazavo, sakavSiro, savaWro, sabaJo da sxva. es aris

SeTanxmebiT mowesrigeba sxva da sxva erovnul saWiroebisa, am xel-

Sekrulebebs aqvs savaldebulo xasiaTi ara marto im saxelmwifo-

TaTvis, romelTa Soris dadebulia igi, aramed kerZo pirTaTvisac.

iq aris sakanonmdeblo normebi da amitom yovelTvis saWiroa maTi

ganxilva da damtkiceba kanonmdebel organos mier. amas hqvian ra-

tifikacia. rac Seexeba sazRvrebis gasworebas, teritoriis gacvlas,

SeZenas an daTmobas, aq winaswar molaparakebas awarmoebs igive mTa-

vroba, rogorc aRmasrulebeli organo, magram yvelaferi es hwydeba

mxolod sazogado kanonmdeblobis wesiT.

g) umaRlesi mbrZanebloba samxedro Zalebisa ekuTvnis agredve

mTavrobas. bevri am azris winaaRmdegia; amboben, rom umaRlesi gamge

da mbrZanebeli unda iyos parlamentio. parlaments ekuTvis kanonm-

debloba samxedro Zalebis Seqmnis da mowyobis Sesaxeb, es ueWve-

lia, xolo sardloba an umaRlesi mbrZanebloba yovlad SeuZlebe-

lia miendos iseT sakrebulos, rogoric aris parlamenti. umaRlesi

mbrZanebloba samxedro brZanebisa arsebiTad mWidrod aris dakavSi-

rebuli saerTaSoriso saqmeebis warmoebasTan; es warmoeba hTxou-

72

lobs Sexedulobis mTlianobas da mudmivs, ganuwyvetels sif-

xizles da moqmedebas; es Tvisebebi aklia parlaments, romelsac

drogamoSvebiT SeuZlian miaqcios yuradReba am Tu im sagans. imisda

mixedviT, Tu rogor midis saerTaSoriso saqmeebi, unda iyos SesaZ-

leblobac samxedro Zalebis moxmarebisa: winaswari momarageba yo-

vel SemTxvevisaTvis, jaris gadayvan-gadmoyvana, masalebis damzadeba

da sxva. sul sxvaa omis gamocxadeba: aq mTeli saxelmwifoa dain-

teresebuli, aq saSiSroeba moelis yvelas nivTierad da zneobrivad,

sakiTxi metad didia da sapasuxismgeblo; amitom ufleba omis ga-

mocxadebisa da zavis Camogdebisa Sedis mxolod parlamentis kom-

petenciaSi. magram omis gamocxadebamde bevri ram unda gakeTdes; omi

uecrad ki ar atydeba xolme, imas win didi dro miuZRvis, dro

molaparakebis da momaragebis. omi SeiZleba faqtiurad kidec dai-

wyos, amisTvis oficialuri gancxadeba omisa saWiroc ar aris.

amisTana pirobebSi mxolod aRmasrulebel Zalas SeuZlian mizanSe-

wonili da nayofieri muSaoba. amitom umaRlesi mbrZanebloba jarisa

ekuTvnis prezidents da mis mier daniSnul pirebs.

d) daniSvna moxeleebisa yvela saxelmwifo samsaxurSi. wesi am

daniSvnisa da agredve moxeleTa warCinebisa saxelmwifo samsaxurSi

Cveulebrivad gansazRvrulia kerZo kanonSi; xolo mTavroba axor-

cielebs am uflebas Tanaxmad Tavis Sexedulebisa da saWiroebisa.

e) gamoceba brZanebisa da gankargulebisa aucilebeli saSualebaa

mTavrobis xelSi Tavis miznebis misaxwevad. mTavrobas ara aqvs neba,

gamosces raime kanoni, an gamocvalos igi, magram sazogadod miRe-

bul kanonebis farglebSi mas aqvs sruli ufleba gasces sxva da

sxva brZaneba da gankarguleba, misces instruqcia da sxva amisTane-

bi. mxolod mizani am moqmedebisa aris kanonis asruleba, dacva

mSvidobianobis da wesierebisa. aq saWiroa SevniSnoT, rom Zalian

Znelia, TiTqmis SeuZlebeli, raime zRvari arsebiTad gaviyvanoT

administraciul gankargulebisa da kanonis Sua. aq principialuri

moTxovnileba mxolod erTia: mTavrobis brZaneba da gankarguleba

ar unda ewinaaRmdegebodes kanons. Tu gankarguleba ewinaaRmdegeba

kanons, igi ukanonoa; yovel dainteresebul moqalaqes ufleba aqvs

73

ganasaCivros igi sasamarTloSi da ar daemorCilos amisTana brZane-

bas.

g) msjavrmdeblobaSi

sasamarTlos nawili Tumca gamoyofilia sxva saxelmwifo xeli-

suflebaTagan, mainc aRmasrulebel Zalas am areSidac aqvs erTnairi

ufleba, romelzedac saWiroa cotaTi SevaCeroT Cveni yuradReba. es

gaxlavT ufleba Sewyalebisa.

kanoni sazogadod uZravi formaa, kanoniT dadebuli sasjeli ar

aris sakmarisad elastiuri da mravalferi. cxovrebaSi ki Znelad

Tu SexvdebiT or movlenas, srulebiT erTnairs: aq yovelTvis sxva-

dasxvaobaa. amitom yovelTvis erTi da igive sasjeli yovel viTomda

erTnair movlenaTaTvis, xSirad ar aris misaRebi. sazogadoebrivi

azri da Segneba am or movlenaTa SeuwonlobiT xSirad Seuracxyo-

filia xolme. garda amisa, xSirad sasamarTloc Sedis SecdomaSi da

TviTon ki ufleba ara aqvs gamoasworos Tavisi Secdoma. am gare-

moebaTa gamo daibada is ufleba, romelsac hqvian Sewyaleba.

ar unda avurioT erTmaneTSi Sewyaleba da amnistia. pirveli

Seexeba mxolod erTs romelime konkretuls SemTxvevas da saxeSi

aqvs mxolod sasjelis patieba an Semcireba, meore Seexeba mTels

wyebas erTnair danaSaulisas da saxeSi aqvs ara marto sasjelis

moxsna, aramed mospoba am danaSaulTa Sesaxeb TviT sisxlis samar-

Tlis saqmeebisa maTi uflebriv Sedegebianad. amitom Sewyalebis

ufleba ekuTvnis aRmasrulebel xelisuflebas, amnistia ki _ ka-

nonmdebels. umTavresi safuZveli aseTi danawilebisa is aris, rom

amnistia _ aqtia ufro politikuri, vidre sasamarTloebrivi, Se-

wyaleba ki _ ufro sasamarTloebrivi, vidre politikuri. samar-

Tlis sakiTxi sazogadod unda iyos moSorebuli yovel politikur

zedgavlenas, igi hwydeba mxolod arsebul kanonebis fargalSi da

piruTvnel sindisis qveS. amitom amisTana kiTxvis gadatana iseT

sakrebuloSi, rogoric parlamentia, sakiTxs ufro daabnelebs, aac-

dens mizans da SeiZleba meti ziani mohyves, vidre sargebloba. sul

sxva xasiaTisaa amnistia: aq sWarbobs politikuri mxare da saxelm-

74

wifoebrivi mizanSewoniloba. aq saWiroa saerTo msjeloba da saka-

nonmdeblo aqti. ra Tqma unda, orive winadadebas amzadebs samar-

Tlis ministri, mxolod erTi unda warudginos xelis mosawerad

respublikis prezidents, meore _ sakanonmdeblo organos dasamtki-

ceblad.

4. organizacia aRmasrulebel xelisuflebisa. kabineturi sistema

ZiriTadi moTxovnileba yovel cocxal organizmisa aris SeTanx-

mebuli, solidaruli muSaoba sxva da sxva misi funqciebisa. am bu-

nebriv niadagze, rasakvirvelia, didi brZolis Semdeg, aRmocenda

egredwodebuli `parlamentarizmi~, romlis damaxasiaTebeli niSania

`kabineturis sistema~ mTavrobisa.

raSi mdgomareobs es sistema?

Cven davinaxeT, rom saxelmwifos meTauri, prezidenti republi-

kisa, ar aris da arc unda iyos pasuxismgebeli parlamentis winaSe,

magram amave dros aRmasrulebeli xelisufleba Tavis moqmedebiT

unda iyos SeTanxmebuli da Sewyobili erovnul nebisyofasTan,

romlis gamomxatvelia sazogadod parlamenti. am miznis misaRwevad

saxelmwifos meTauris da parlamentis Sua aris gansakuTrebuli

organo _ kabineti ministrisa _ romlis uaRresi daniSnulebaa ara

marto ganxorcieleba aRmasrulebeli xelsiuflebisa sazogadod,

aramed iseTi ganxorcieleba, romelic eTanxmeba erovnul nebisyo-

fas. aq aris safuZveli parlamentarul kontrolis, erTis mxriv,

da saministros pasuxismgeblobis, meore mxriv.

aqedanve logikurad gamomdinareobs isic, rom prezidenti res-

publikisa, Tumca igi hdgas aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi,

mainc araferi gansakuTrebuli ufleba imas ara aqvs, an Tu aqvs _

Zalian cota. mis prerogativas Seadgens mxolod is, rom TviTon

igi ar aris pasuxismgebeli parlamentis winaSe politikurad, misi

gadayeneba ar SeiZleba, sanam ar gasula vada misi Tanamdebobisa, da

TviTon aris saxelmwifos warmomadgeneli erTi da umaRlesi. rasak-

virvelia, imas didi gavlena aqvs yovelgan, yovel saxelmwifoebriv

sferoSi, magram yovel mis moqmedebaSi pasuxismgebelia ara TviTon,

75

aramed is saSualo organo _ kabineti ministrebisa _ uromlisod

prezidents ar SeuZlian araviTar politikur nabijis gadadgma da

araviTar gankargulebis gacema.

wineT Cven mokled aRvnusxeT moqmedeba aRmasrulebel xelisuf-

lebisa sxva da sxva saxelmwifoebriv sferoSi _ kanonmdeblobaSi,

mmarTvelobaSi da msjavrmdeblobaSi. exla unda daumatoT, rom

yvela es moqmedeba da moRvaweoba hxdeba ara marto prezidentis

nebisyofiT, aramed ministrebis TanxmobiT da solidarobiT. aq aris

iuridiuli safuZveli maTi pasuxismgeblobisa. yoveli mniSvnelovani

sakiTxi, yoveli dekreti an gankarguleba, yoveli administraciuli

zoma an politikuri nabiji, jer ganxilul unda iyos ministrebis

kabinetSi, jer iq unda iyos miRebuli saWiro direqtivebi, jer iq

unda moxdes SeTanxmeba TviTon ministrebisa, _ da Semdeg, maTi gan-

saxorcieleblad da cxovrebaSi gasatareblad, saWiroa saxelmwifos

meTauris _ prezidentis dasturi. yvela es aqti hxdeba xolme pre-

zidentis mier nabrZanebi dekretis an gankargulebis saxiT, magram

yvela es dekreti an gankarguleba unda iyos xelmowerili agredve

saTanado ministris mier.

damaxasiaTebeli niSani kabinetisa aris solidaroba ministrebs

Soris. kabinetis Sesadgenad prezidenti respublikisa valdebulia

gansakuTrebuli yuradReba miaqcios ZalTa ganwyobilebas parla-

mentSi da amisda mixedviT moiwvios erTi piri da mas daavalos

kabinetis Sedgena. es piri, romelsac ewodeba pirveli ministri,

premier-ministri an ministri_Tavmjdomare moelaparakeba sxva sami-

nistro pirebs, SeuTanxmdeba imaT politikur programis Sesaxeb,

daurigebs maT porTfelebs da saTanado sias warudgens respubli-

kis prezidents, romelic dekretis saxiT gamoaqveynebs axal kabine-

tis Semadgenlobas.

sazogadod yvela parlamentarul qveynebSi ministrebs irCeven

xolme parlamentis wevrTa Soris; ministri valdebulia axlo kav-

Siri iqonios kanonmdebel organosTan, waradginos iq kanon-

proeqtebi, misces sxva da sxva ganmarteba, pasuxi agos Sesaxeb Ta-

vis moqmedebisa da sxva. amisTana pirobebSi aucilebelia, rom mini-

stri iyos imave dros parlamentis wevric. amas is mniSvnelobac

76

aqvs, rom ministrs, Tu igi parlamentis wevria, yovelTvis eyoleba

Tavis momxre da Tanamoazre, rac mets simtkices da Seuryevlobas

miscems xolme kabinetis mdgomareobas. aSkaraa, Tu kabinets umrav-

lesoba ara hyavs parlamentSi, igi erT dResac ver icocxlebs _

unda gadadges.

agre Semdgari kabineti ministrebisa Seudgeba muSaobas. is iZu-

lebulia awarmovos is politika, romelsac iziarebs sazogadoebri-

vi azri da gansakuTrebiT parlamentis umravlesoba. parlaments

SeiZleba ar moewonos an kerZo aqti mTavrobisa, an mTeli mimar-

Tuleba misi politikisa. orive SemTxvevaSi SeiZleba dadges krizi-

si saministrosi. Tu raime sakiTxis ganxilvis dros gamoirkva, rom

parlamenti ar iziarebs saministros Sexedulebas, an uarshyofs mis

winadadebas, an pirdapir undoblobas gamoucxadebs, _ kabineti unda

gadadges: unda gadadgnen yvela ministrebi, da ara marto is, rom-

lis moqmedebas Seexeboda sadavo sakiTxi. es Sedegia ministrebis

solidarobisa. SesaZlebelia iseTi SemTxvevac, roca gadadgeba mxo-

lod erTi ministri, Tu sadavo sakiTxs hqonda gansakuTrebuli

xasiaTi da Tavis SinaarsiT Seexeboda mxolod erT ministrs. yve-

laferi damokidebulia imaze, Tu ra xasiaTisaa sadavo sakiTxi: Tu

sxvadasxvaa nebisyofa kabinetis da parlamentisa, aucilebeli hxdeba

konfliqti da kabineti unda gadadges, Tu es sxvadasxvaoba ar aris,

maSin SeiZleba konfliqti ar gamwvavdes da saqme mogvardes erTi

ministris gadadgomiT.

yvela amisTana SemTxvevebSi prezidenti respublikisa pirdapir

ar aris gareuli saqmeSi. igi maRla unda idges am konfliqtze da

ufro saxelmwifoebriv TvalsazrisiT awon-dawonos mdgomareoba.

ufro xSirad igi emorCileba parlamentis-mier gamoTqmul survils

da axal kabinetis Seqmnis dros xelmZRvanelobs am surviliTa:

miiwvevs axal premiers da miandobs mas axal kabinetis Sedgenas.

5. pasuxismgebloba ministrebisa

ministrebs aqvT ornairi ufleba, awevT ornairi valdebuleba da

amitom maTi pasuxismgeblobac ornairia. erTi aris administraci-

uli, meore _ konstituciuri.

77

ministri _ moxelea, Tumca uWiravs umaRlesi administraciuli

adgili. amitom is pasuxismgebelia, rogorc yoveli moxele, Tu

Tavis ukanono moqmedebiT an gankargulebiT visme miayena ziani. es

aris samoqalaqo pasuxismgebloba; yovel moqalaqes ufleba eZleva

sasamarTlos wesiT moiTxovos anazRaureba miyenebul zianisa.

CvenTvis ufro sainteresoa meore sakiTxi: pasuxismgebloba

konstituciuri.

aRmasrulebel xelisuflebas aqvs ramodenime ganyofileba; Ti-

Teul ganyofilebis saTaveSi unda idges erTi pasuxismgebeli piri

_ an ministri. amitom ar SeiZleba CaiTvalos rigianad da mizanSe-

wonilad arc Zalian gadideba ministrebis ricxvisa, arc misi Za-

lian Semcireba. umTavresi safuZveli ministrebis raodenobisa unda

iyos politikuri momenti, radganac amazea damyarebuli maTi kons-

tituciuri pasuxismgebloba. amitom is ganyofileba aRmasrulebel

xelisuflebisa, romelsac ara aqvs politikuri xasiaTi an ar iZ-

leva did gasaqans politikur moRvaweobaTaTvis, ar unda iyos ga-

moyofili calke saministrod. aseTia, magaliTad rkinis gzis uwye-

ba, sasanitaro, sasursaTo da sxva. marTalia, xandaxan saxelmwifos

cxovrebaSi dgeba iseTi saWiroeba, rom mas unda mieqces gansakuTre-

buli yuradReba da mis gadasalaxavad unda moewyos gansakuTrebuli

RonisZieba, _ maSin SeiZleba Sedges calke saministroc, magram sax-

elmwifos Cveulebriv pirobebSi aseTi saministros adgili ar unda

hqondes. gansakuTrebiT politikur mniSvnelobis saministroni arian:

1. sagareo saqmeTa, 2. Sinagan saqmeTa, 3. samxedro, 4. finansebisa, 5,

samarTlisa, 6. vaWroba-mrewvelobisa da 7. saxalxo ganaTlebisa. es

ricxvi zogan ufro metia, magram naklebi arsad ar aris. safran-

geTSi 12 saministroa, inglisSi _ 15, erTxel 19-ic iyo. es imis

niSania, rom zogjer saxelmwifos interesebi moiTxovs romelime

dargis calke gamoyofas, mag., saministro rkinis gzebis da fosta-

telegrafis, Sromis da sxva. Sveicariis kantonebSi TiTqmis yvelgan

Svidi saministroa (bernSi _ 9). yvela ministri wevria kabinetisa.

yvela umTavresi sakiTxi da sazogado mimarTuleba politikisa irk-

veva da hwydeba kabinetis saerTo sxdomaze, pirveli ministris

TavmjdomareobiT. Semdeg TiTeuli ministri Tavis moqmedebaSi Tavi-

78

sufalia, Tumca valdebulia Tavis iniciativa da muSaoba SeuTanx-

mos kabinetis krebaze miRebul direqtivebs. aqedanve sCans, rom Ti-

Teul ministrs aqvs RonisZieba, rogorc kabinetis wevrs, iqonios

Tavis gavlena yovel kiTxvis gadaWraSi, roca igi irCeva kabinetis

sxdomaze. aq aris safuZveli yvela ministrebis solidarul pasux-

ismgeblobisa.

Tu parlamenti SeamCnevs, rom sazogado politikis mimarTuleba

ar aris misaRebi, an romelime sakiTxi ise ar hwydeba da ar midis,

rogorc es sasurvelia da sasargeblo saxelmwifoebriv Tvalsazri-

siT, maSin ismeba SekiTxva aRmasrulebel xelisuflebis mimarT,

iwyeba dava parlamentSi, ministri-Tavmjdomare an is ministri, ro-

melsac SekiTxva gansakuTrebiT Seexeba, iZleva ganmartebas da icavs

Tavis politikas da moqmedebas. Tu es ganmarteba mowonebul ar

iqmna parlamentis umravlesobis mier, mTeli kabineti unda ga-

dadges. sulerTia _ vis miuZRvis brali _ marto erT ministrs, Tu

mTel kabinets. es aris pasuxismgebloba parlamentaruli an kons-

tituciuri.

meore pasuxismgebloba aris sisxlis samarTlisa. es Seexeba sa-

zogadod borotmoqmedebas da gansakuTrebiT konstituciis darRve-

vas. aq ar aris is aucilebeli solidaroba ministrTa Soris, ro-

melzedac zemo vlaparakobdiT. parlamentarulad yvela ministri

pasuxismgebelia aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebaSi, sul er-

Tia _ daeswro es Tu is ministri kabinetis sxdomaze Tu ara, da

miiRo Tu ara monawileoba im sakiTxis gadawyvetaSi, romelmac ga-

moiwvia saministros krizisi. rac Seexeba sisxlis samarTlis pa-

suxismgeblobas, aq usaTuod saWiroa monawileoba ministrisa. Tu

man ar icoda, ra borotmoqmedeba mzaddeboda, an Tu ar miuRia mo-

nawileoba konstituciis darRvevaSi, is pasuxs ar agebs sisxlis

samarTlis wesiT. wesi TviT gasamarTlebisa sxva da sxvaa sxva da

sxva qveynebSi. zogan adgenen gansakuTrebul sasamarTlos, zogan

Cveulebrivi sasamarTloc sakmarisia.

saWiroa davumatoT, rom sisxlis samarTlis pasuxismgeblobidan

ar aris Tavisufali arc prezidenti respublikisa. saxelmwifo

Ralati, meqrTameoba da sxva amisTana borotmoqmedeba sakmarisi sa-

79

fuZvelia imisTvis, rom Seiqmnas gansakuTrebuli samsjavro da pa-

suxisgebaSi iqnes micemuli moRalate Tu uRirsi meTauri saxelm-

wifosi.

6. sazRvari aRmasrulebeli xelisuflebisa

aris Teoria, romelic cdilobs gaataros xazi formalur da

materialur kanonTa Sua. marTalia, aris gareva am or movlenaTa

Soris, Tumca maT Soris xazis gatareba did siZneles warmoadgens.

CvenTvis ki, roca vlaparakobT aRmasrulebel xelisuflebis sazR-

varze, srulebiT sakmarisia Semecneba mxilod formaluri kanonisa.

Cven viciT, rom erovnul nebis gamomxatveli aris parlamenti, maSa-

sadame yoveli dadgenileba parlamentisa, ra Sinaarsisac ar iyos

igi, aris kanoni e.i. brZaneba yvelasaTvis savaldebulo. SeiZleba

Tavisi SinaarsiT es brZaneba ar iyos raime uflebrivi norma, magram

miuxedavad amisa is mainc savaldebuloa, rogorc kerZo pirTaTvis,

ise yovel dawesebulebaTaTvis. amitom yoveli dadgenileba, romel-

ic miRebulia parlamentis mier da kanonisamebr gamoqveynebuli, Cven

SeiZleba vTqvaT, rom aris kanoni.

am ganmartebis Semdeg advilia pasuxic: sazRvari aRmasrulebel

xelisuflebisa aris kanoni.

amitom aRmasrulebel xelisuflebas SeuZlian moqmedeba mxolod

kanonis farglebSi. imas ar SeuZlian arc gamocema, arc gauqmeba,

arc ganmarteba kanonisa. magram SeuZlian da valdebulic aris Sei-

muSavos wesi da gamosces brZaneba kanonis asasruleblad da cxo-

vrebaSi gasatareblad. imas SeuZlian dawesebulebaTa mowyoba kano-

nisamebr, moxeleTa daniSvna, mowyoba jarisa, saerTaSoriso molapa-

rakeba, wesrigis dacva da sxva; misi moqmedeba vrcelia da amouwu-

ravi, magram yvela es moqmedeba ar unda gadiodes im sazRvars, ro-

melic daniSnulia kanoniT. aq igulisxmeba Tavdapirvelad sakons-

titucio debulebani, rogorc ZiriTadi uflebrivi principebi, da

Semdeg yoveli dadgenileba kanonmdebel organosi. maSasadame, aRma-

srulebeli xelisufleba ver Seexeba: a) iseT normebs, romlebsac

aqvT uflebrivi Sinaarsi; b) ver SemoiRebs veraviTar gadasaxads; g)

80

ver SezRudavs samoqalaqo Tavisuflebas. amitom iseTi gankarguleba

an dekreti mTavrobisa, romelic ewinaaRmdegeba kanons _ ukanonoa.

igi SeiZleba gansaCivrebul iqmnas da uaryofili sasamarTlo wesiT.

sazogadod sivrce aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebisa da-

mokidebulia im ndobaze, romliT aris aRWurvili mTavroba. Tu es

ndoba ar aris didi, maSin parlamenti sxva da sxva kanonebis saxiT

hcdilobs SezRudos sivrce aRmasrulebeli xelisuflebis moqmede-

bisa. magram es gza ar aris yovelTvis saimedo. metismeti SezRudva

ar aris sasargeblo: amiT mTavrobas ecleba energia da iniciativa,

amiT mcirdeba agredve misi pasuxismgebloba. saxelmwifo interese-

bisaTvis ufro sasurvelia, rom mTavrobas hqondes meti Tavisufle-

ba moqmedebisa da meti pasuxismgeblobac.

ibadeba kidev erTi kiTxva: rogor unda moiqces mTavroba maSin,

roca TviT cxovreba hTxoulobs gansakuTrebul zomebs? magaliTad,

roca aris omi an ajanyeba? rasakvirvelia, Tavdapirvelad saxelm-

wifo interesis dacva aris uaRresi kanoni. amitom, Tu es interesi

moiTxovs, mTavrobas ufleba aqvs SeaCeros moqmedeba Cveulebrivi

kanonisa da SezRudos kidec samoqalaqo Tavisufleba. magram es

principi ki ar aris, es mxolod gamonaklisia; amitom es gamonak-

lisic unda Hhxdebodes kanonier farglebSi. mTavrobas ufleba eZ-

leva gamoacxados samxedro an saalyo wesebi, magram mxolod Semde-

gi pirobiT: a) unda iyos obieqturi aucilebloba am gamocxadebisa

da b) dauyovnebliv unda moxsendes es aqti parlaments misi das-

turis misaRebad. mTavrobas ufleba aqvs gamoacxados samxedro Tu

saalyo wesebi, magram didia misi pasuxismgeblobac: Tu Semdeg,

parlamentSi msjelobis dros, aRmoCnda, rom obieqtivuri pirobebi

sul ar moiTxovdnen aseT Seviwroebas samoqalaqo Tavisuflebisas,

mTavrobac miiRebs Sesafer pasuxs parlamentisgan.

Aamnairad sazRvari aRmasrulebel xelisuflebisa aris sazoga-

dod arsebuli kanonmdebloba, magram zogjer am sazRvris gadalax-

vac SesaZlebelia, Tu amas moiTxovs ukiduresi saxelmwifoebrivi

saWiroeba an sazogado interesi.

81

nawili meoTxe

Mmsjavrmdebeli xelisufleba

1. uflebrivi safuZveli

cxovrebis saWiroebis mravalferovneba ver amoiwureba kanonm-

deblobiT da mmarTvelobiT. kidev aris friad vrceli are davis da

uTanxmoebisa.

Tavdapirvelad, kacobriobis istoriis dasawyisSi, albad yvelgan

mefobda Zala. yoveli dava hwydeboda ZalmomreobiT. dro midioda,

auarebeli magaliTi aSkarad amtkicebda, rom Cxubi da Rone ar aris

namdvili da samarTliani iaraRi davisa da uTanxmoebis gadasawyve-

tad. bolos TandaTan kacobrioba movida im daskvnamde, rom ukeTesi

iqneba orive modave mxarisaTvis gamoscvalos fizikuri Setakeba

sityvieri SetakebiT, sisxliani brZola _ usisxlo brZoliT. ami-

saTvis gaxda saWiro saqmeSi Careva mesame pirisa, iseTi pirisa, ro-

melic ar aris moCxubari, ar aris dainteresebuli sadavo sakiTxiT;

is mxolod meTvalyurea, amwon-damwoni da gadamwyveti davisa. agre

daibada albad pirveli msajuli. aq ukve aris erTnairi xelSekru-

leba: `es sadavo sakiTxi Sen ggonia Seni, me mgonia _ Cemi; davis

gadasawyvetad Cven unda SevetakoT erTmaneTs, davumtvrioT erTme-

neTs cxvir-piri; modi, avirCioT mesame piri, daugdos iman yuri

Cvens davas da mere gadawyvitos, Tu vis ekuTvnis sadavo sagani~.

axla es socialuri SeTanxmeba aSkaraa, xelSekruleba aris ka-

nonmdebloba; pirdapir aRkrZalulia CxubiT da ZalmomreobiT sada-

vo sakiTxis gadawyveta, pirdapir savaldebuloa yoveli davis ga-

datana im dawesebulebaSi, sadac fizikuri Setakebis adgili daiWi-

ra sityvierma Setakebam, sadac unda gamoirkves uflebrivi momente-

bi da usisxlod gadawydes sadavo sakiTxi. es dawesebuleba aris

sasamarTlo.

riTi unda xelmZRvanelobdes sasamarTlo sadavo sakiTxis gada-

wyvetis dros? mis win imarTeba dava, TiTeul mxares mohyavs sxva

da sxva sabuTebi da mosazreba Tavis uflebis dasamtkiceblad. msa-

julma unda aswon-daswonos es sabuTebi da mosazrebani. ra saswo-

82

riT? aq wesi am moqmedebisa sazogadod gansazRvrulia TviTon kano-

niT (procesualuri ufleba), gansazRvrulia agredve is obieqturi

Rirebuleba, romelic daculi unda iyos sazogadoebriv cxovrebaSi

(materialuri ufleba), erTi sityviT, aris uflebrivi normebi,

romliTac unda ixelmZRvanelos mosamarTlem da romlis Secvla an

gadasxvafereba imas ar SeuZlian, magram sul es kidev ar aris sak-

marisi. kanoni, Cven viciT, aris gamomxatveli erovnul nebisyofisa,

misi uflebrivi Segnebisa. magram Segneba, rogorc fsiqologiuri

sinamdvile, da nebisyofa, rogorc mudmivi tendencia sikeTisaken,

orive _ cocxali Zalaa; maTi gamoxatuleba ki _ kanoni yovelTvis

erTi da igivea _ usicocxlo da gacivebuli. meore mxriv, sadavo

saqme, romelic irCeva sasamarTloSi, yovelTvis eris cocxali or-

ganizmidan aris amonafeTqi. iq SekvanZul interesebs uxilavi gab-

muli Zafebi aqvT gulTan da gonebasTan, maTi uxeSad gadaWra yo-

velTvis iwvevs tkivilsa da mwuxarebas. magram Tu saqme gadaWrili

iqneba Tanaxmad sazogadoebriv uflebriv Segnebisa, maSin tkivili da

mwuxareba an sul ar aris, an Zalian naklebia, vinaidgan yvela

hgrZnobs samarTals da mis idumal Zalas. maS, samarTali yofila

uaRresi Zala. saqmis gadaWra SeiZleba SevadaroT xisa gadaWras:

orive cocxali movlenaa. xe ar gaxmeba, Tu is rigianad gadaWrilia.

`qmna marTlisa samarTlisa xesa Seiqms xmelsa nedlad~ _ ai saoca-

ri fsiqologiuri WeSmariteba.

magram ra aris samarTali? ukve zemoT vsTqviT, rom samarTalia

iseTi gadawyveta sadavo sakiTxisa, romelic eTanxmeba sazogadoebis

uflebriv Segnebas? sad unda veZioT igi? _ igi aris da unda ve-

ZioT or adgilas: erTia kanonmdebloba _ is uflebrivi normebi,

sadac gamoxatulia erovnuli nebisyofa da Segneba, meorea _ Tvi-

Ton eri, TviTon sazogadoeba _ uSualo matarebeli uflebriv Seg-

nebis. pirveli advili mosaZebnia _ unda gadavSaloT da Seviswav-

loT es kanonebi. meore? meores ki unda xelovnurad mowyoba.

Cven davinaxeT, rom ers ekuTvnis suverenoba, magram kanonmdeb-

lobisaTvis saWirod davinaxeT parlamenti _ xelovnuri organiza-

cia erovnul nebisyofisa. aqac agrea. samarTlisaTvis saWiro aR-

moCnda ara marto kanonebi, aramed uflebrivi Segnebac sazogadoebi-

83

sa. amisTvis saWiroa am sazogadoebidan amorCeva ramodenime pirisa,

romlebsac unda miendos gadawyveta zogierT sakiTxisa. amisda mix-

edviT, SeiZleba vTqvaT, rom sasamarTlo aris xelovnuri organiza-

cia sazogadoebis uflebrivi Segnebisa.

es uflebrivi Segneba, rasakvirvelia, ar aris yovelTvis erTi

da igive, igi izrdeba da viTardeba da mxolod maSin, roca es zrda

da ganviTareba sakmaod momwifebulia, igi gadadis dadebiT kanonm-

deblobaSi da hxdeba savaldebulo, rogorc imperativi erovnul

nebisyofisa. amitom kanonmdebloba TiTqmis yovelTvis, cotaTi

mainc, ukan hrCeba, uflebrivi Segneba cotaTi mainc, yovelTvis win

midis. Segnebis matarebelia adamiani da igi TavisTvis yovelTvis

moiTxovs rac SeiZleba, met Tavisuflebas. amitom samarTali aris

maqsimumi Tavisuflebisa, misaRebi da dasaSvebeli sazogadoebriv

cxovrebaSi.

2. funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa

msjavrmdebel xelisuflebas aqvs Tavisi gansakuTrebuli funq-

cia: marTlmsajuleba.

kanoni _ uflebrivi normebia, imas imuSavebs kanonmdebeli orga-

no _ parlamenti. msjavrmdebeli xelisufleba ki swyvets kerZo

davas am normebis mixedviT. imas ufleba ara aqvs Seqmnas raime axa-

li norma, igi valdebulia ixelmZRvanelos im normiT, romelic

miRebulia, rogorc kanoni. xSirad aseTi gadawyvetilebac iwvevs

davas da ukmayofilebas, xSirad kanonis azri bundovania an kargad

gamorkveuli ar aris. amisTana SemTxvevisaTvis umaRles msjavrmde-

bel dawesebulebas _ senats _ eZleva ufleba kanonis axsnis da

ganmartebisa. es axsna da ganmarteba (interpretacia) mainc ar aris

kanonmdebloba; piriqiT, igi unda eTanxmebodes sazogadod momqmed

kanonmdeblobas, misi mizania _ sisworiT gamorkveva im nebisyofisa,

romelic Casaxulia yovel uflebriv normaSi. amitom axsnas da gan-

martebas aqvs didi mniSvneloba, igi xSirad hxdeba saxelmZRvanelod

erT da imave gvaris SemTxvevebisaTvis, imas Seaqvs mTlianoba ufle-

84

briv SexedulebaSi, magram yovelTvis hrCeba mxolod marTl-

msajulebis areSi.

msjavrmdebeli xelisufleba Cumi (potencialuri) Zalaa: igi

hmoqmedebs mxolod maSin, Tu vinme amas moiTxovs. rogoric ar unda

iyos kanonis darRveva, msjavrmdebeli xelisufleba imasSi ar Caere-

va, Tu vinme, kerZo piri an saxelmwifoebrivi organo, ar moiTxovs

am Carevas. saWiroa yovelTvis garegani iniciativa, rom amoZravdes

marTlmsajuleba. amiT ganirCeva es xelisufleba aRmasrulebel xe-

lisuflebisagan, romelic mudam moqmedia da Taosani.

amitom funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa aris msjavris

dadeba yovelnair uflebis darRvevis Sesaxeb da aRdgena am ufle-

bisa, an marTlmsajuleba.

3. principebi marTlmsajulebisa

marTlmsajulebis mizania uflebrivi wesrigis damyareba da

ganmtkiceba. marTlmsajuleba unda eTanxmebodes sazogadoebis uf-

lebriv Segnebas. es Segneba ixateba erTis mxriv kanonmdeblobaSi,

meore mxriv _ TviTon msajuli matarebelia am Segnebisa. aqedan

gamomdinareobs aucilebeli daskvna: msajulma unda icodes arsebu-

li kanonebi da misi sindisi unda iyos Tavisufali da damoukide-

beli. igi arCevs sadavo sakiTxs arsebul kanonis mixedviT da swy-

vets _ sindisis qveS. aq yoveli gareSe zegavlena yovlad miuRebe-

lia.

amisda mixedviT saWiroa Sesaferi organizacia arCevnebisa. igi

iyofa or nawilad, vinaidgan aris or nairi dargi uflebriv movle-

nisa. erTia _ mcire saqmeebi, patar-patara interesebi, romlebic ar

gamosulan jer kidev adgilobriv zne-Cveulebis da fsiqologiis

burusidan. amisTana saqmeebis gasarCevad ufro saWiroa adgilobrivi

adaTebis da xasiaTis codna, vidre wmindad iuridiuli ganaTleba.

meore dargis movlena ufro iuridiulia, mkafio da Camoyalibebu-

li. aq saWiroa codna uflebisa da Sesaferisi momzadeba. am obieq-

turi pirobebis mixedviT marTlmsajulebac iyofa or nawilad _

adgilobrivi da sasamarTlos dawesebulebani. adgilobriv mosamar-

85

TleTa arCevnebi amitom SeiZleba miendos adgilobriv TviTmarTve-

lobis organoebs, xolo meore msajulTa arCevnebi _ msajulTave

kolegias, radganac aq saWiroa dafaseba, garda sxva pirovnul Rir-

sebisa, agredve Sesaferi codnis da momzadebisa. amisTana Semafase-

beli TviTon unda iyos mcodne da gamocdili piri. aseTi kolegiaa

sazogado kreba olqis sasamarTlos wevrebisa, palatis wevrebisa

da senatisa. aseT kolegiebs unda miendos, rogorc arCevnebi axal

mosamarTlisa, agredve maTi warCineba samsaxurSi.

amgvarad arCeuli iqneba Sesaferi pirebi. magram es kidev cotaa.

saWiroa marTlmsajulebisaTvis ara marto Sesaferi codna da ga-

mocdileba, saWiroa kidev iseTi pirobebi maTi muSaobisa, rom es

muSaoba hwarmoebdes Tavisuflad, damoukidebel sindisis qveS. ami-

tom: mTeli msjavrmdebeli xelisufleba unda iyos gamoyofili

danarCen saxelmwifoebriv funqciebidan, sazogadod, da gansakuTre-

biT msajuli _ Seucvleli. erTxel amorCeul msajulis Secvla an

gadayeneba SeuZlebelia; SeuZlebelia agredve misi gadayvana erT

adgilidan meoreze, Tu misi Tanxmoba ar iqneba. amisTana pirobebSi

msajuls marTla ar eqneba aravis SiSi da miudgomelad, kanonis

mixedviT da sindisis qveS, gadaWris yovel sadavo sakiTxs.

marTlmsajulebisaTvis didi mniSvneloba aqvs ara marto msaju-

lis mdgomareobas; ara nakleb mniSvnelovania organizacia TviTon

sasamarTlosi. yoveli msajuli SeiZleba Secdes an ver moaxerxos

yovelmxrivi gaSuqeba saqmisa. amitom yvelgan miRebulia orjer gan-

xilva saqmesi arsebiTad, an ori instancia sasamarTlosi. magram

arsebiTad orjer ganxiluli saqme xSirad iwvevs davas da ukmayo-

filebas formalurad.

saqme imaSia, rom yovel mosamarTles aqvs ornairi sazomi: ob-

ieqtivurad _ kanoni, da subieqtiurad _ sindisi. xSirad es ori

sazomi erTmaneTs eTanxmeba, zogjer ki sWarbobs subieqtiuri Sex-

eduleba da arRvevs obieqtivur normebs. am SemTxvevisTvis aris

mesame instancia _ sakasacio. upiratesoba yovelTvis eZleva kanons

da Tu sakasacio instanciam _ senatma sasamarTlos dadgenilebaSi

dainaxa kanonis darRveva formalurad, igi hcvlis am dadgenilebas

da moiTxovs sasamarTlosagan xelmeored ganxilvas.

86

aseTia sazogado wesi, magram yovelTvis ki ara. aris zogi mov-

lena, gansakuTrebiT sisxlis samarTlisa, sadac sindiss, Tavisufal

xmas uflebriv Segnebisas, eniWeba upiratesoba kanonis uZrav nor-

mebTan SedarebiT. amisTvis Cveulebriv mosamarTles emateba kidev,

rogorc msajuli, ramodenime piri, rogorc warmomadgeneli sazoga-

doebisa. es aris sasamarTlo nafic-msajulTa monawileobiT. aq

aSkarad hxdeba is, rasac Cven vuwodeT `xelovnuri organizacia

sazogadoebis uflebrivi Segnebisa~. aq es msajulebi Tvalyurs

adevneben dawvrilebiT saqmis gamokvlevas, Caukvirdebian yvelafers,

dauaxloveben momxdar saqmes Tavis uflebriv Segnebas da sindisis

qveS unda sTqvan: a) momxdara Tu ara danaSauli an borotmoqmedeba

da b) edeba Tu ara brali imaSi braldebuls? Tu romelime am

kiTxvaze nafic-msajulebi ityvian `arao~, sasamarTlom braldebuli

unda gaamarTlos, Tundac rom formalurad damtkicebuli iyos misi

danaSauli. aq principialurad miuRebelia meored ganxilva saqmis,

SesaZlebelia mxolod formaluri saCivari sakasacio wesiT.

amnairad umTavresi principebi, romelzedac unda iyos damyare-

buli marTlmsajuleba, aris: a) damoukidebloba sasamarTlosi; b)

Seucvleloba mosamarTlesi; g) orjer ganxilva saqmeebis arsebiTad

da erTi sakasacio instancia da d) yvelasaTvis erT da igive wesi

marTlmsajulebisa.

4. kontroli msjavrmdebeli xelisuflebisa

samive xelisuflebani _ kanonmdebeli, aRmasrulebeli da

msjavrmdebeli _ rogorc gansakuTrebuli funqciebi saxelmwifoe-

brivi organizmisa, unda iyvnen gamoyofilni erTi meorisagan da

ramdenadac SeiZleba damoukidebelni. es principi cotad Tu bevrad

yvelgan gatarebulia. magram imave dros Cven davinaxeT, sruli meqa-

nikuri gatarebac am principisa SeuZlebelia. piriqiT, aucilebelia

maTi koordinacia da solidaroba.

msjavrmdebel xelisuflebasac aqvs Tavisi zegavlena da mniSvne-

loba, rogorc mTavrobis moRvaweobaSi, ise kanonmdeblobaSi.

87

mTavroba ama Tu im gankargulebiT an moqmedebiT SeiZleba ga-

dacdes kanoniT dadebul sazRvars da raime, materialuri an zneo-

brivi ziani miayenos moqalaqes an romelime dawesebulebas. am

SemTxvevaSi dainteresebul pirs ufleba eZleva sasamarTlos wesiT

aRadginos Tavisi Selaxuli ufleba da ainazRauros zarali. sasa-

marTlos ufleba aqvs im SemTxvevaSi, roca amas moiTxovs dainte-

resebuli an zian-miyenebuli piri, gaarCios saqme, ganixilos gankar-

guleba an moqmedeba aRmasrulebeli xelisuflebisa, da Tu dainaxa,

rom igi moklebulia kanonier safuZvels, scnos igi ukanonod da

misces dakmayofileba momCivans. marTalia, sasamarTlos aseT dadge-

nilebas ara aqvs sazogado xasiaTi, igi Seexeba mxolod erTs saCi-

vars, erTs SemTxvevas, mainc es aris did mniSvnelovani kontroli

aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebaze. marTalia, es kontroli

ar aris mudmivi, is gamowveulia mxolod kerZo saCivriT da mxo-

lod kerZo SemTxvevis Sesaxeb, mainc amisTana uflebis gamo yoveli

moxele aRmasrulebel xelisuflebis, ministridan moyolebuli,

yovelTvis frTxilad aris, hcdilobs kanons Seufardos Tavisi

moqmedeba, radganc icis, rom aris samarTali da TviTnebobas ar

eqneba gasavali.

ufro sadavoa meore sakiTxi: aqvs Tu ara amgvarive kontrolis

ufleba sasamarTlos Sesaxeb kanonmdeblobisa? sasamarTlo valde-

bulia ixelmZRvanelos kanoniT, es ueWvelia. am mxriv raime kon-

trolis uflebis miceba sasamarTlosTvis iqneboda sasamarTlosi

kanonze maRla dayeneba an TviTon sasamarTlosi kanonmdebel orga-

nod gadaqceva. magram aris erTi kategoria kanonebisa, romlebsac

aqvs ZiriTadi mniSvneloba sxva kanonebTan SedarebiT. es aris kons-

titucia. Tu konstituciis Secvla an gadasinjva ar hxdeba Cveule-

brivi sakanonmdeblo wesiT, Tu amisTvis konstituciaSive dadebu-

lia gansakuTrebuli wesi, maSin sasamarTlos aramc Tu aqvs ufle-

ba, igi valdebulic aris miaqcios yuradReba axal kanonis `kons-

tituciurobas~ e.i. imas, eTanxmeba Tu ara axali kanoni konstitu-

cias. Tu Cveulebrivad gamocemuli kanoni ar eTanxmeba arsebiTad an

formalurad imas, rac dadgenilia konstituciaSi, sasamarTlos

sruli ufleba aqvs uari-hyos amisTana kanoni da ar ixelmZRvane-

88

los imiT. es srulebiT ar hniSnavs arc urCobas, arc anarqias, ro-

gorc amtkicebs romis profesori orlando; piriqiT, es ganmtkice-

baa ZiriTadi kanonis _ konstituciis. italiaSi, marTalia, orlan-

dos azri misaRebia, radganac iq konstituciis Secvla an Sesworeba

hswarmoebs Cveulebriv sakanonmdeblo wesiT, maSasadame, yoveli

axali kanoni, romelic ar eTanxmeba konstitucias, hcvlis am uka-

nasknels da Sesworeba Seaqvs imaSi. am pirobebSi, rasakvirvelia,

yoveli axali kanoni savaldebuloa sasamarTlosaTvis. magram iq,

sadac konstituciis Sesworeba SeiZleba mxolod gansakuTrebuli

wesiT, sanam es Secvla an Sesworeba ar momxdara, yoveli muxli

konstituciis ZalaSi hrCeba. sasamarTlo valdebulia daicvas

konstitucia, rogorc ZiriTadi kanoni, uari-hyos yoveli axali

kanoni, romelic ewinaaRmdegeba mas.

amisTana kontrolis ufleba aqvs sasamarTlos Crdilo amerikis

SeerTebul StatebSi. Cvenc amas unda mivbaZoT, radganac amisTana

kontroli aris umTavresi garantia Tavisuflebisa.

89

nawili mexuTe

1. kontroli erisa

Tu xelmwifoba ekuTvnis ers, aSkaraa, SeuZlebelia yoveli xe-

lisuflebis savsebiT gadacema sxvadasxva saxelmwifoebriv organoe-

bisaTvis. maSin xelmwifoba erisa iqneboda srulebiT uSinaarso da

eri faqtiurad uflebaayrili. amitom yovel demokratiul qveyanaSi

ers unda hrCebodes ufleba umaRlesi kontrolis da zedamxedve-

lobisa. umTavresi momenti eris nebisyofis gamoaSkaravebisa aris

sayovelTao arCevnebi, magram es momenti hqmnis mxolod sakanonm-

deblo warmomadgenlobas. marto es ar kmara. saWiroa kidev kon-

troli im moRvaweobis da muSaobisa, romelsac awarmoebs kanonm-

debloba. marTalia, sayovelTao saarCevno uflebiT ers SeuZlian

sul gamocvalos uwindeli Semadgenloba parlamentisa da amiT ga-

mosTqvas Tavis ukmayofileba misi moRvaweobis mimarT, magram es

arCevnebi hxdeba mxolod periodulad, 3_4 wlis ganmavlobaSi erT-

xel, da amitom mizans ver aRwevs. SeiZleba kanonmdeblobam miiRos

iseTi xasiaTi da mimarTuleba, romelic erovnul nebisyofas sul

ar Seefereba. amitom am nebisyofas unda mieces kanonieri gza, rom

iqonios Sesaferisi zegavlena sakanonmdeblo organoze. es gza or-

nairia: erTi _ peticia, meore _ referendumi.

a) peticia ubralo Txovnisagan miT ganirCeva, rom misi ganxilva

sakanonmdeblo organoSi savaldebuloa. es aris sakanonmdeblo in-

iciativis ufleba. igi SeiZleba Seexebodes raime sazogadoebriv

saWiroebas da amitom Seicavdes axal uflebriv normas, SeiZleba

agredve imas saxeSi hqondes Secvla ukve miRebul kanonisa an raime

Sesworebis Setana. sapeticio winadadeba SeiZleba iyos zogadi xa-

siaTisa da moiTxovdes zogadad axali kanonis gamocemas, an SeiZ-

leba TviTon warmoadgendes ukve SemuSavebul kanonproeqts.

saWiroa mxolod, rom igi iyos xelmowerili moqalaqeTa

gansazRvrul ricxvis mier. es ricxvi ar unda iyos arc Zalian

didi, arc Zalian patara, magram unda iyos sakmarisi imisTvis, rom

iTqvas, rom moZraoba TvalsaCinoa da unda mieqces yuradReba.

90

Sveicariis kantonebSi es ricxvi udris 5_6 aTass, mTlad

SveicariaSi (konfederaciaSi) _ 50 aTass. amisda mixedviT,

saqarTvelosTvis sakmarisi iqneba 25 aTasi. amnairad peticia,

xelmowerili amodena moqalaqeTa mier, unda Semotanil iqmnas

parlamentSi. Tu parlamenti iziarebs peticiis Sinaars, unda

SeimuSaos Sesaferi kanonproeqti da warudginos xalxs

sayovelTaod kenWis sayrelad. Tu xalxma moiwona, igi hxdeba

kanoni, Tu ara-da _ winadadeba uaryofilia. amnairad xalxs eZleva

ufleba gamosTqvas Tavis survili da gaataros igi kanonis saxiT.

b) referendumi aris marTla pirdapiri kontroli erisa Sesaxeb

parlamentis mier miRebul kanonisa: miRebuli kanoni unda gadaeces

xalxs kenWis sayrelad da ukanaskneli dasturis misacemad. magram

rodis unda moxdes es da romeli kanoni unda gadaeces xalxs?

rasakvirvelia, yoveli kanonis sareferendumod gadatana

SeuZlebelia: maSin mTeli kanonmdeblobac xalxis xelSi iqneboda

da parlamenti TavisTavad gauqmdeboda. ara, es principi ar Seexeba

yovel kanons, aramed mxolod zogierTs. es `zogierTi~ aRniSnuli

unda iyos konstituciaSi. Cveulebrivad es aris TviTon

konstituciis gadasinjva, misi Secvla an Sesworebis Setana masSi.

yvelaferi es hxdeba ara Cveulebrivi kanonmdeblobiT, aramed

masTan erTad gansakuTrebul erovnuli dasturiT an referendumiT.

es aris savaldebulo referendumi. aris kidev meore forma

referendumisa _ fakultativuri. moqalaqeTa gansazRvrul ricxvs

an ramodenime politikur erTeuls (kantons an Stats) eZleva

ufleba moiTxovos referendumi Sesaxeb parlamentis mier miRebul

kanonisa, gansazRvrul vadaSi. Tu es moTxovnileba formalurad

sworia, mTavroba valdebulia sadavo kanoni gadaitanos

sareferendumod.

es orive forma erovnul kontrolisa kanonmdeblobaze savsebiT

misaRebia. Tumca Sveicariis istoriam daamtkica, rom aseT

kontrolze didi imedebis damyareba ar SeiZleba, magram rogorc

erTgvari stimuli parlamentis frTxil da mofiqrebul

muSaobisTvis, am orive formis SemoReba CvenSi aucileblad

saWiroa da sasurveli.

91

2. gadasinjva konstituciisa

es sakiTxi didad mniSvnelovania, rogorc sazogadod

saxelmwifosaTvis, ise gansakuTrebiT msjavrmdebel xelisuf-

lebisaTvis.

mudmivi da saukuno qveyanaze araferia: yvelaferi emorCileba

evoluciis kanons. gansakuTrebiT es iTqmis im cocxal organizmze,

romelsac warmoadgens eri. konstituciac, rogorc forma erovnul

cxovrebisa, aucileblad unda gamoicvalos misda mixedviT, Tu ras

warmoadgens an rogor Seicvala misi Sinaarsi _ erovnuli

cxovreba. magram organiuli cvlileba yovel dRe ki ara hxdeba,

unda xangrZlivi dro, rom aSkara gaxdes axali moTxovnileba da

misda Sesaferad gamoicvalos garegani formac sazogadoebrivi

cxovrebisa. amitom saWiroa dacva konstituciisa, Senaxva misi,

rogorc ZiriTadi kanonebisa, romlis farglebSi mimdinareobs

Tavisufali cxovreba mTeli erisa da saxelmwifosi. saWiroa

Secvlac, gadasinjvac, magram es unda hxdebodes mxolod maSin,

roca amas moiTxovs namdvili zrda erovnul organizmisa, reali da

utyuari moTxovnileba sazogadoebriv cxovrebisa, da ara ise

advilad, rogorc es SeiZleba TavSi mouvides am Tu im jgufs an

politikur avantiuristebs.

amitom konstituciis gadasinjva demokratiul qveynebSi ara

hxdeba Cveulebrivi sakanonmdeblo wesiT. SveicariaSi, magaliTad,

Tu parlamentma (orive palatam) gadawyvita gadasinjva

konstituciisa, ufleba aqvs Seudges am saqmes, magram gadasinjuli

konstitucia usaTuod unda gadaeces ers sareferendumod. Tu erTi

palata Tanaxmaa gadasinjvisa da meore ki ara, maSin

sareferendumod unda gadaeces ersa winaswari sakiTxi: saWiroa Tu

ara gadasinjva konstituciisa? Tu am sayovelTao kenWis yram

gadawyvita, rom saWiroa gadasinjva, maSin unda moxdes axali

arCevnebi parlamentisa da am parlamentma gadasinjos konstitucia.

axlad Sedgenili konstitucia gadaecema isev ers dasadastureb-

lad. garda amisa, 50.000 moqalaqes ufleba aqvs moiTxovos

92

agredve gadasinjva. am SemTxvevaSic procedura igivea: jer eris

dakiTxva saWiroebis Sesaxeb, mere _ isev ukanaskneli dasturi eris

mxriv axali konstituciisa.

amnairad, konstitucia formalurad ar aris ubralo kanoni. igi

TiTqos ufro mtkice da Seuryeveli kanonia. aseTi gansakuTrebuli

xasiaTi konstituciisa uflebas aZlevs sasamarTlos erTnairi

kontroli gauwios Cveulebriv kanonmdeblobas: sasamarTlos uf-

leba aqvs ar gauwios angariSi iseT kanons, romelic ar eTanxmeba

an arRvevs konstitucias, da uarhyos igi. sasamarTlos valia

daicvas konstitucia. amnairad myardeba wesiereba da uflebrivi

principebi cxovrebaSi.

93

nawili meeqvse

1. Tavisufleba

yoveli saxelmwifoebrivi aRnagebis dasafaseblad erTaderTi

kriteriumi aris Tavisufleba. mosawonia an miuRebeli es Tu is

forma saxelmwifoebrivi cxovrebisa, es Tu is organizacia xeli-

suflebisa, es Tu is wesi da kanonebi _ ara TavisTavad, aramed

mxolod im miznis mixedviT, romelsac isaxavs kacobrioba da rom-

lis ganxorcieleba warmoadgens uaRres Rirebulebas Cveni Segnebis

winaSe. es Rirebuleba, es diadi mizani, romlisken miiltvis mTeli

kacobrioba da romelic Seadgens Sinagan azrs mTeli istoriuli

procesisa, aris Tavisufleba. gamoacaleT es idea saerTaSoriso

omebs, klasobriv brZolas, individualur Sromasa da Tavganwiru-

lebas, da Tqven dagrCebaT mxolod uazroba mTeli istoriul pro-

cesisa.

magram ra aris Tavisufleba?

sabednierod qarTuli termini am mxriv metad metyvelia da gan-

sakuTrebiT iuridiuli. Tavisufalia is, vinc TavisTavis ufalia.

visac ara hyavs sxva ufali, sxva batoni, garda Tavisve Tavis. es

srulebiT ubralo da martivi axsna erTbaSad ayenebs sakiTxs Tavis

bunebriv, gansakuTrebiT uflebriv, kalapotSi da sul ar Seexeba

Tavisuflebas, rogorc filosofiur Semecnebas. es ukanaskneli

CvenTvis arc aris saWiro exla.

Tavisuflebis Semecnebis gamosarkvevad moviyvanoT azri ori

udidesi mecnierebisa. monteskie ambobs: `Tavisufleba aris ufleba

gaakeTo is, rac kanoniT nebadarTulia~. blunCli: `Tavisufleba

aris SesaZlebloba ganaxorcielo Tavis survili kanoniT dadebul

sazRvrebSi~. qarTuli termini ki sul sxvas gveubneba: Tavisufleba

aris ufleba TavisTavze; Tu me da mxolod me maqvs ufleba Tavis-

Tavze, aSkaraa, sazRvari Cemi Tavisuflebisa Tavdeba mxolod iq,

sadamdinac ki scems Cemi bunebis Zala da ganviTareba, Cemi pirovnu-

li energia. am sazRvarSi, romelic Semoxazulia mxolod Cemi bune-

94

bis SemZleobiT, me unda viyo ufali TavisTavisa, Tu var Tavisufa-

li.

qarTuli Semecneba, eWvi ar aris, ufro sworia da marTali. am

SexedulebiT ufleba aris mxolod nawili Tavisuflebisa, da ara

mTeli Tavisufleba da mxolod is nawili, romelic kanoniT cno-

bilia da nebadarTuli. qarTuli Semecneba aris dinamikuri, maSi

ismis bgera Sinagani energiisa, TiTqos idumali cocxali Zala mom-

wyvdeuli iyos viwro fargalSi da mudam cdilobs gaswios da gaa-

farTovos igi. fargali aris kanonebi, mudmivi bgera _ sawindari

mudmivi ganviTarebisa.

amitom idea Tavisuflebisa moiTxovs, rom adamianis energia, misi

fizikuri, gonebrivi da zneobrivi Zala ar iyos xelovnurad Se-

zRuduli. maSin adamiani gaiSleba da ganviTardeba mTelis sisru-

liT, Seiqms mets simdidres, mets Rirebulebas, rogorc materia-

lurs, ise gonebrivs da zneobrivs, daimorCilebs TviT bunebis ka-

nonebs da samoTxed gaxdis cxovrebas dedamiwaze. Tavisufleba aris

es Semoqmedi Zala, imazea damyarebuli rogorc pirovnuli bedniere-

ba, ise kacobriobis imedebi.

fizikurad: Tavisufleba hniSnavs imas, rom adamiani TviTon aris

baton-patroni TavisTavisa: SeuZlia adges, dajdes, iaros, imuSaos

da icxovros, sadac da rogorc TviTon unda. TviTon moixmaros da

daxarjos Tavis fizikuri jani da Rone Tavis survilisamebr. ara-

visa aqvs ufleba am mxriv Zala daatanos. ara aqvs es ufleba TviT

saxelmwifos.

gonebrivad: adamianis goneba aris is saunje, romelsac marTla

emyareba kacobriobis imedebi. daawyeT blomad SeSa erTi meoreze da

waukideT cecxli; moekideba Tu ara erT naWers, ali maSinadve ga-

dadis meoreze, moedeba yvelas da bolos wamoinTeba uSvelebeli

koconi, romelic anaTebs manamde bneliT mocul midamoebs. aseTivea

koleqtiuri gonebac: Tu erTgan wamoinTo individualuri goneba,

misi azri gadadis danarCenebze, moedeba yvelas, wamoinTeba iseTi

koconi inteleqtualuri muSaobisa, romelmac SeiZleba ganabnios

msoflio wyvdiadebi. aq xelis SeSla, aRmarTva raime zRudeebisa,

Caqroba Tundac mcire nakverCxalisa, pirdapir danaSaulia kacobri-

95

obis winaSe. amis ufleba ara aqvs aravis, ara aqvs TviT saxelmwi-

fosac.

zneobrivad: adamiani itanjeba, Tu misi moqmedeba ar eTanxmeba mi-

si sindisis moTxovnilebas. mis bunebaSi aris Cayolili idumali

Zala, romlis xma ismis yovelTvis, xSirad ar isvenebs Zilis dro-

sac. igi Taviseburad afasebs yovel moqmedebas da moiTxovs, rom

igi eTanxmebodes umaRles zneobriv idealebs: aseTia saTnoeba, siy-

varuli, Zmoba. umaRlesi wertili zneobrivi ganviTarebisa aris

Tavganwiruleba: adamiani iviwyebs srulebiT Tavis pirad interesebs

da TviT sicocxle msxverplad miaqvs Tavis moZmeTaTvis. aq raime

SezRudva, rasakvirvelia, yovlad miuRebelia. magram Tavganwiruleba

aris mxolod umaRlesi wertili; manamde ki aris mTeli sicocxle

adamianisa, savse yovelgvari zneobrivi SecdomebiT da winaaRmdego-

biT. sindisi ver isvenebs da hpoulobs gamosavals uzenaes gonebaSi.

adamiani muxls iyris da evedreba `RmerTs~. sarwmunoeba aris Tav-

Sesafari didi umravlesobisa. vis SeuZlian aukrZalos adamians

moipovos mSvidobianoba sulisa _ ise, rogorc moiTxovs misi sin-

disi? es ufleba ara aqvs TviT saxelmwifosac.

am zogadi mosazrebidan gamomdinareobs Semdegi sakonstitucio

principebi.

fizikurad:

a) adamianis pirovneba _ xeluxlebelia;

b) adamianis xeloba _ Tavisufali;

g) bina _ Seuvali;

d) miwer-mowera _ saidumlo;

e) sakuTreba _ uzrunvelyofili.

gonebrivi TvalsazrisiT:

a) sityva _ Tavisufalia;

b) beWdva _ Tavisufalia.

zneobrivi TvalsazrisiT:

a) sarwmunoeba _ Tavisufalia;

96

b) RvTis msaxureba _ Tavisufalia.

garda amisa, ar unda daviviwyoT, rom adamiani ar aris ganyene-

buli arseba, is hcxovrobs sazogadoebaSi da aqvs mudmivi da ganu-

wyveteli kavSiri imasTan. zemo moyvanili principebidan Tavis Tavad

cxadia, rom imas aqvs ufleba gaafarTovos Tavis moqmedeba, gaavr-

celos Tavis azri sityviT da weriT, daagrovos Zali da Rone Ta-

vis miznebis misaRwevad. maSasadame, aSkaraa Tavisuflebac:

a) krebisa da

b) kavSirisa

aseTia pirovnuli Tavisuflebis ZiriTadi principebi; aq TviT

saxelmwifom unda aRiaros: `am sferoSi me ver SeviWrebi, me ara

maqvs ufleba SevzRudo igi~. magram, sanam SeudgebodeT Tavisufle-

bis damokidebulebis gamorkvevas saxelmwifosagan, saWiroa gamo-

varkvioT meore didi idea: Tanasworoba.

2. Tanasworoba

idea pirovnul Tavisuflebisa, Tu is miviyvaneT mis logikur

daskvnamde, pirdapir ewinaaRmdegeba ideas sazogadoebriv cxovrebi-

sas. usazRvro pirovnuli Tavisufleba pirdapir daSlaa da uari-

syofa sazogadoebisa, saxelmwifosi. adamians ki sazogadoebis gareSe

cxovreba ar SeuZlian. igi unda iyos Tavisufali, magram Tavisufa-

li _ sazogadoebaSi. sazogadoebaSi sivrce misi Tavisuflebisa un-

eburad da aucileblad exeba sxvebis Tavisuflebas da amitom,

agredve aucileblad, unda SeizRudos danarCen wevrTa Tavisufle-

biT. aq ibadeba idea meore ZiriTadi principis: Tanasworobisa. yvela

Tavisufalia, magram Tavisufalia Tanasworad.

safrangeTis didma revoluciam gamoacxada es ori idea: Tavi-

sufleba da Tanasworoba, _ da ganuyrelad gadaaba erTi meores.

marTla es orive ganuyrelia; Tavisufleba aris wminda idea, is

ganyenebulia, rogorc RvTaeba; mxolod maSin, roca igi Camodis

miwaze, roca igi hxdeba xelmZRvaneli misi cxovrebisa, imasTan au-

cileblad ibadeba idea Tanasworobisa. uamisod an unda daiSalos

97

sazogadoebrivi cxovreba an unda damyardes isev monoba da Zalmo-

mreoba. SeiZleba odesme, Sori evoluciis Semdeg, kacobriobam miaR-

wios ganviTarebis im wertilamde, roca Tavisuflebas ar eqneba

sxva sazRvari, garda bunebis kanonebisa; magram axla, im ganviTare-

bis xanaSi, romelSidac Cven vimyofebiT, usazRvro Tavisufleba

sazogadoebriv cxovrebaSi warmoudgenelia. Tu Tavisufleba

isazRvreba mxolod fizikur da gonebriv energiiT, eWvi ar aris,

ukanaskneli gamarjveba darCeba mxolod imas, visac aqvs meti ener-

gia, meti Rone da moxerxeba. maSasadame, gamefdeba isev Zalmomreoba

da monoba. amitom diadi koreqtivi, romlis Setana aucilebelia

Tavisuflebis ideaSi, aris idea Tanasworobisa: Tavisufleba, vrce-

li iqneba is Tu viwro, unda iyos Tanaswori yvelasaTvis. es aris

pirveli uflebrivi sazRvari Tavisuflebisa. mas Semdeg, roca dae-

do pirveli sazRvari Tavisuflebas, igi aris ukve ufleba da ara

marto Tavisufleba e.i. iseTi nawili Tavisuflebisa, romelic neba-

darTulia da uzrunvelyofili kanoniT.

Cvens droSi Zalian airia yovelgvari uflebrivi Semecneba. Ta-

nasworobis ideac, es wmindad uflebrivi Semecneba, axla sul ga-

daabrunes da yiramala daayenes. uflebrivi Tanasworoba bevrs hgo-

nia Tanasworoba materialuri. es ki didi Secdomaa. qveyanaze aramc

Tu ar aris Tanasworoba, ar aris ori saxe, ori movlena savsebiT

Tanaswori da erTnairi. Savi, TeTri, mZime, msubuqi, didi, patara,

Wkviani, briyvi _ es aucilebeli Semecneba imis maCvenebelia, rom

`qveyana gvaqvs uTvalavi feriTa~. Tanasworoba imaSi ar aris. Tanas-

woroba mxolod uflebrivi ideaa: kanonis norma erTi da igive unda

iyos yvelasaTvis. am mxriv igi unda edarebodes bunebis kanonebs.

mze erTnairad anaTebs yvelasaTvis, Raribia is Tu mdidari, Zlieria

is Tu susti. yvela Tanasworia mzisa winaSe, rogorc yvela Tanas-

wori unda iyves kanonis winaSe. ar aris upiratesoba da privilegia.

aqedan gamomdinareobs Semdegi sakonstitucio principebi:

a) yvela Tanasworia kanonisa da sasamarTlos winaSe;

b) yvelas aqvs erTnairi ufleba sapolitiko, sajaro da samoqa-

laqo;

g) yvelas awevs erTnairi valdebuloba saxelmwifos winaSe.

98

radganac valdebuloba hniSnavs msxverplis gaRebas saxelmwifo-

saTvis, aq sityva `erTnairi~ unda gvesmodes, rogorc proporci-

uloba gaRebul msxverplis faqtiur mdgomareobasTan. SeuZlebelia

samxedro begaris moxda movTxovoT avadmyofs an moxucebuls; didi

gadasaxadi _ Raribs. valdebulobis saerTo simZime yvelam erTnai-

rad unda ganicados. Tu mxolod daculi iqneba formaluri Tanas-

woroba, Ronieri mxar-beWi simZimes iolad aitans, susti ki _ gai-

Wyliteba. principi Tanasworobisa moiTxovs rom es `ioloba~ iyos

yvelasaTvis Tanaswori; maSasadame simZimis danawilebac unda iyos

proporciuli an proporciul-progresuli. maSin es saerTo simZime

zogs sul ar daawveba, zogs daawveba naklebad, zogs ki ufro me-

tad.

amnairad Cven miviReT erTnairi wre Tavisuflebisa, Semoxazuli

Tanasworobis ideiT. magram wre SeiZleba iyos Zalian viwro an Za-

lian farTo. amitom ismeba igive sakiTxi axali SesworebiT: sad

unda gadiodes sazRvari am Tanaswor Tavisuflebisa?

3. sazRvari Tavisuflebisa

SeiZleba erT dros, rogorc ambobs spenseri, kacobrioba mivides

im ganviTarebamde, roca kanoni srulebiT ar iqneba saWiro. maSin

adamiani iqneba srulebiT Tavisufali Tavis moqmedebaSi da misi moq-

medeba ki srulebiT SeTanxmebuli saerTo interesTan. marTlac,

sisxlis wveTi hmoZraobs organizmSi da asrulebs Tavis samuSaos,

romelic aucileblad saWiroa mTel organizmisTvis; Tumca misi

moZraoba momwyvdeulia im arteriebSi, sadac igi hmuSaobs, magram

misi `Tavisufleba~ warmoudgenelia am arteriebis gareSe. ar unda

imas arc brZaneba, arc Zaldataneba: igi asrulebs Tavis movaleobas

srulebiT `Tavisuflad~.

daumateT am naturalistur Sexedulebas Sexeduleba idealis-

turic. warmovidginoT, rom yoveli wveTi sisxlisa Segnebuli ar-

sebaa, rogorc adamiani. ra unda moisurvos man maSin e.i. maSin, roca

aqvs Segneba Tavis Tavisa, Tavis damokidebulebis da mTeli organiz-

misa? SeiZleba moiTxovos man meti Tavisufleba TavisTvis, vidre

99

aqvs? ara, es warmoudgenelia: meti Tavisufleba iqneboda sikvdili

TviTon sisxlisaTvis da daSla organizmisa. ra gamoicvleboda maS

im ganwyobilebaSi, romelic exla sufevs sisxlsa da organizms

Soris? _ araferi. miemateboda mxolod Segneba: sisxls ecodinebo-

da, ras akeTebs TviTon da visTvis akeTebs, ecodineboda Tavis ro-

li da roli sxvebisa saerTo muSaobaSi; aSkara iqneboda imisTvis,

rom daSla am saerTo da Sewyobil muSaobisa saxifaTo iqneboda

yvelasaTvis. am SegnebiT ufro ganmtkicdeboda es solidaroba. ase-

Tive iqneba adamianis cxovrebac sazogadoebaSi, am idealisken

miiltvis igi, magram jer es evolucia ar damTavrebula. dro iyo,

roca asruleba sazogadoebriv movaleobisa emyareboda mxolod Zal-

momreobas, mxolod maTraxis SemweobiT axdevinebdnen fuls Tu

sursaTs saxelmwifo saWiroebisaTvis, mxolod maTraxis SemweobiT

gamohyavdaT jariskacebi da sxva. axla Cven vxedavT sul sxva su-

raTs: Segnebuli wevrebi sazogadoebisa aramc Tu ixdian Tavis nebiT

gaweril gadasaxads, SemoaqvT xSirad zedmeti uxvi Semowiruleba

saxelmwifo saWiroebisaTvis; xSirad Tavis nebiT Tavs iyris mTeli

laSqari moxaliseTa da sxva. erTis sityviT, iq, sadac ki aris gan-

viTarebuli erovnuli Segneba, TiTeuli Segnebuli wevri TviTon,

Tavis nebiT, asrulebs Tavis movaleobas: mas ar sWiria brZaneba da

Zaldataneba, ar sWiria kanoni. Tu es egre hxdeba axlac ki, Cven

SegviZlia daveTanxmoT spenseris Sexedulebas, mxolod idealistur

skolis damatebiT: es ganviTareba iqneba ara marto biologiuri,

aramed adamianuric e.i. damyarebuli Segnebaze da Tavisuflebaze.

Tavisuflebis sazRvari maSin iqneba ara dawerili kanoni, aramed

mxolod buneba da bunebis kanonebi.

magram Cven viciT, rom jerjerobiT erovnuli Segneba ar aris

ise ganviTarebuli. TviTon erT da imave sazogadoebaSi aris uTva-

lavi sxvadasxvaoba am ganviTarebisa. bevria mkveTri da naTeli Seg-

neba, magram Seudareblad ufro metia susti an srulebiT mibnele-

buli. umTavresi massa xalxisa jerjerobiT mainc hcxovrobs mxo-

lod biologiurad. misi nebisyofa mxolod dRiuri saWiroebis

gamoZaxilia, misi ideali _ zRapruli ocneba. amisTana areSi auci-

100

leblad saWiroa Segnebuli, saxelmwifoebrivi nebisyofis xma da

kriali. saWiroa kanoni.

jer kidev didia egoisturi midrekileba. cxovrebis gaWirveba,

sazogado sibnele, materialuri interesi da bevri sxva mizezebi

xSirad ise amoqmedeben adamians, rom imas TiTqos gasavali ara aqvs

sazogadoebriv cxovrebaSi. rasakvirvelia, aq marto adamianis brali

ar aris, didi brali edeba obieqtiur pirobebs da sazogado wyo-

bilebas, magram is pirobebi da wyobileba Seiqneboda kidev ufro

uaresi, Tu erovnul nebisyofasTan Seuxamebel da Seuferebel gamo-

savals miecemoda meti gasaqani. erovnul nebisyofa ixateba yve-

lazed ufro kanonmdeblobaSi. iq, gansakuTrebiT sisxlis samarTlis

kanonebSi, winaswar gansazRvrulia is saqme da moqmedebani, romel-

nic miuRebelia da Seuxamebeli sazogado cxovrebasTan da saxelm-

wifoebriv interesebTan. SeiZleba, is kanonmdebloba ar iyos kargi,

ar eTanxmebodes namdvil erovnul nebisyofas, magram sanam igi arse-

bobs da ar gamocvlila kanonier gziT, rasakvirvelia, igi savalde-

buloa yvelasaTvis. aqedan Cven SegviZlia gamoviyvanoT Semdegi

daskvna: adamiani srulebiT Tavisufalia Tvis moqmedebaSi, Tu igi

uerTdeba an eTanxmeba erovnul nebisyofas, magram SezRudulia iq,

sadac igi aSkarad ewinaaRmdegeba mas.

es debuleba ar unda gvesmodes calmxrivad da viwrod. bolos

da bolos yoveli sazogadoebrivi interesi aris imave dros inte-

resi yvelasi, interesi pirovnulic. TviT pirovnuli Tavisufleba

interesia sazogadoebrivi: igi mTlianad Sedis sajaro uflebis

sferoSi. Tu Cven, miuxedavad amisa, exla davupirdapireT erTamaneTs

pirovnuli da sazogadoebrivi interesi, mxolod imitom, rom sax-

eSi gvaqvs is momentebi pirovnul Segnebis gamoaSkaravebisa, roca

igi ar aris sakmarisad Segnebuli, roca igi amcdaria Tavis bune-

briv mimarTulebas da amitom warmoadgens safrTxes, rogorc Ta-

visTvis, ise sazogadoebisaTvisac. maSin saxelmwifoebrivma xeli-

suflebam unda miiRos Sesaferi zoma, rom SezRudos pirovnuli

Tavisufleba da uzrunvelhyos Tavisufleba yvelasi _ sazogadoe-

brivi interesi. yoveli gasrolili qva unda daeces _ mas aqvs bu-

nebrivi mimarTuleba: es aris miwis mimzidvelobis centri. yovel

101

adamianis moqmedebas aqvs bunebrivi mimarTuleba: centri erovnuli

mimzidvelobisa _ erovnuli interesi. vinc am bunebriv kanons ar

emorCileba, unda damorCilebul iqnes an gaZevebuli erovnul cxo-

vrebidan. amitom Cven SegviZlian vTqvaT, rom sazRvari pirovnuli

Tavisuflebisa aris erovnuli interesi.

4. SezRudva TavisuflebaTa

amnairad, SezRudva Tavisuflebisa aucilebelia sazogadoebriv

cxovrebaSi, magram mxolod imdenad, ramdenadac sazogadoebrivi in-

teresi amas moiTxovs. ZiriTadi interesi saxelmwifosi, rogorc

cocxali organizmisa, aris Tavis dacva, romelic SeiZleba gavyoT

or nawilad: Sinagan da garegan Tavdasxmisagan.

I. Sinagan cxovrebis TvalsazrisiT Tavdasxma saxelmwifoze ga-

moixateba yvela iseT moqmedebaSi, romelic mimarTulia saxelmwi-

fos uflebrivi wyobilebis winaaRmdeg. saxelmwifo TviTon aris

gansakuTrebiTi uflebrivi are, uflebis uarisyofa mis mier iqneba

Tavis Tavis uarisyofa. Tu iman unda daicvas Tavisi Tavi, unda

daicvas uflebrivi wyobileba. amitom aramc Tu ufleba, saxelmwi-

fos pirdapiri movaleobaa winaRudges yovel borotmoqmedebas, mi-

marTuls mis winaaRmdeg, miiRos RonisZieba am borotebis Sesawyve-

tad da misi samsjavro gamosakvlevad. am mizniT da am saWiroebis

farglebSi saxelmwifos ufleba aqvs SezRudos pirovnuli Tavi-

sufleba:

a) daapatimros borotmomqmedi an borotgamzraxveli, gaaZevos,

gadaasaxlos an aRukrZalos adgilis gamocvla:

b) gaCxrikos bina;

g) gaecnos saidumlo miwer-moweras.

am zomebis miReba evaleba aRmasrulebel xelisuflebas. sazoga-

dod administracia yovelTvis or cecxlSuaa: mas evaleba dacva

pirovnuli Tavisuflebisa da amave dros, ufro metad evaleba dacva

sazogadoebrivi interesisa. am movlenaTa SefasebaSi subieqtiuri

elementi yovelTvis didia da amitom usamarTlobas da TviTnebobas

yovelTvis SeiZleba hqondes adgili. saTanado ministrs, romelic

102

pasuxismgebelia administraciis moqmedebaSi, yovelTvis SeuZlian

sTqvas, rom igi `darwmunebulia~ imaSi, rom iyo an mzaddeboda bo-

rotmoqmedeba da amitom valdebuli iyo daepatimrebina es Tu is

piri an gaeCxrika imisi bina. advilad SesaZlebelia, rom is `rwmena~

ministrisa iyos damyarebuli an Secdomaze an pirdapir TviTnebo-

baze. rom es ar moxdes, gansakuTrebiT TviTnebobas rom adgili ara

hqondes, saWiroa Careva mesame Zalisa _ msjavrmdebel xelisufle-

bisa: yvela es SezRudva pirovnul Tavisuflebisa unda moxdes sasa-

marTlos an gamomZiebel mosamarTlis dadgeniT. mxolod maSin, Tu

borotganmzraxvels miuswroben borotmoqmedebis asrulebis dros,

policias an milicias SeuZlian daapatimros igi, SeuZlian kidev

maSin, Tu borotebis kvali da TanadamswreTa Cveneba aSkarad uTi-

Teben borotmoqmedebaze. sazogadod aq obieqtivur xazis gatareba

Znelia, bevri ram damokidebulia policiis warmomadgenlis keTil-

sindisierebaze. mainc yovelTvis savaldebuloa, Tu winaswari ara,

Semdegi dasturi mainc, msjavrmdebel xelisuflebisa: 24 saaTis

ganmavlobaSi gamomZiebel mosamarTlem unda daamticos dapatimreba

da gamoucxados dakavebuls anda ganaTavisuflos igi.

ar SeiZleba, meore mxriT, administraciul Zalas sul wavarTvaT

ufleba iniciativis da energiul moqmedebisa. ar unda dagvaviwydes,

rom sazogadod aRmasrulebeli xelisufleba valdebulia darajad

edges sazogadoebriv interess da droze miiRos RonisZieba yovel

borotganzraxul gamosvlebis winaaRmdeg.

gadavdivarT zneobriv da gonebriv areSi.

sayuradReboa Tavdapirvelad religiuri kulti da RvTis msax-

ureba. sindisi, rasakvirvelia, Tavisufalia, magram mxolod im pi-

robiT, Tu saxe misi gamoaSkaravebis da moRvaweobisa ar ewinaaRmde-

geba arsebul uflebriv wyobilebas. aris bevri sarwmunoeba, ro-

melic omis winaaRmdegia; es srulebiT zneobrivi da maRali Segne-

baa, amisTana rwmenas SeiZleba didis pativiT movebyraT, magram Tu

igi win aRudgeba sayovelTao samxedro begaras, rac aucilebelia

exlandel pirobebSi TviT saxelmwifos dasacavad, rasakvirvelia,

aseT moqmedebas gasaqani ar unda mieces. sazogadod yoveli religia

Tanasworia politikurad, arc erTi ar iZleva raime upiratesobas

103

saxelmwifo samsaxurSi Sesvlisa an warCinebisaTvis. saxelmwifo

sarwmunoebriv kultsa da RvTis msaxurebaSi srulebiT ar ereva, an

ereva mxolod maSin, roca igi arRvevs sazogado mSvidobianobas an

zneobriv Sexedulebas.

sindisis Tavisuflebis ideam gamoiara didi da gasaocari brZo-

la. mTeli saSualo saukune savsea Tavganwirul brZolis magaliTe-

biT. TiTqmis imisTanave istoria aqvs sityvis da weris Tavisufle-

bas. Cvens droSi gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs Jurnal-gazeTobas

da sajaro krebas. principi Tavisuflebisa, rasakvirvelia, exla

yovel ganaTlebul qveyanaSi miRebulia. magram aqac aris gamonakli-

si, gamowveuli saxelmwifo interesiT. xelmZRvaneli idea aqac igi-

vea, razedac wined gvqonda laparaki: azri, sityvieri iqneba is, Tu

beWdviTi, srulebiT Tavisufalia, Tu igi uerTdeba da eTanxmeba

erovnul nebisyofas; magram Tu igi acda am gzas da mimarTulebas,

kolizia aucilebelia. Tu aris kolizia, unda amuSavdes swored is

saxelmwifoebrivi aparati, romlis daniSnulebac aris yovel ufle-

briv koliziaTa garCeva da gadawyveta e.i. sasamarTlo, magram iseTi

sasamarTlo, romelic warmoadgens erovnul nebisyofis xelovnur

organizacias. ase aris sasamarTlo nafic msajulTa monawileobiT.

asea mowyobili pasuxismgebloba presisa demokratiul qveynebSi.

magram Tu aris am areSi borotmoqmedeba, aRmasrulebel xelisuf-

lebasac unda hqondes neba winaswar moqmedebisa. imas aqvs es ufle-

ba: daakavos dabeWdili wignebi Tu gazeTebi; dahxuros redaqcia,

dabeWdos tipografia da pasuxisgebaSi misces damnaSaveni. yvela

zemoyvanili moqmedeba mxolod droebiTia, preventiuli, ukanaskneli

sityva ekuTvnis sasamarTlos. ufro dawvrilebiT ganmarteba am sag-

nisa Sedis sisxlis samarTlis sferoSi.

aranakleb sadavo gamodis ufleba aRmasrulebel Zalisa Sesaxeb

krebisa da kavSirisa. krebac da kavSiric Tavisufalia, magram aRma-

srulebel Zalas ufleba eZleva daSalos erTic da meorec, Tu

maTi mizani an moqmedeba emuqreba sazogadoebriv mSvidobianobas an

wesierebas. sajaro kreba ar SeiZleba iq, sadac es kreba xels uS-

lis sxvebis moZraobis da mimosvlis Tavisuflebas; igi mimarTulia

sxva moqalaqeTa pirovnebis, qonebis an binis xelSeuxeblobis wi-

104

naaRmdeg; Tu ixateba pirdapiri ajanyeba mTavrobis winaaRmdeg. ma-

gram srulebiT kanonieria kritika, Tundac mkacri, mTavrobis moq-

medebisa da misi politikisa, miReba yovelgvari rezliuciisa da

moTxovnilebisa, gamarTva procesiis da demonstraciis da sxva. sul

es aris mxolod Tavisufali gamoxatva survilis da nebisyofisa

da, sanam igi ar arRvevs sazogadoebriv wesierebas, administratiul

Carevas iq adgili ar unda hqondes.

rac Seexeba kavSiris Tavisuflebas, aqac hmoqmedeben igive mosa-

zrebani. kavSirs aqvs Tavis organizacia, Tavisi wesdeba; igi ar aris

SemTxveviTi da erTdrouli movlena, rogorc sajaro kreba. igi

ufro xangrZlivia, misi moqmedeba _ winaswar ganzraxuli da mizan-

Sewonili. Tavisufalia yovelnairi kavSiri, yovelnairi miznis mi-

saRwevad, Tu es mizani ar aris aRkrZaluli kanoniT da ar emuqreba

sazogadoebriv mSvidobianobas da wesierebas. kavSiri SeiZleba dax-

uros an daSalos administraciam, magram ukanasneli dasturi am

moqmedebisa ekuTvnis mainc sasamarTlos.

II. yovel saxelmwifosaTvis ufro saxifaToa garegani Tavdasxma.

saxelmwifos, rogorc cocxal organizms, unda hqondes organo

Tavis dacvisa da mtris mogeriebisa. es aris jari, samxedro Zala.

es aucilebeli saWiroeba moiTxovs erTnair SezRudvas pirovnul

Tavisuflebisas: yvela, Tanaxmad mdgomareobis da SesaZleblobisa,

valdebulia moixados samxedro begara. vinc gaurbis am valdebule-

bas, is damnaSavea, da aRmasrulebel xelisuflebas ufleba eZleva

moixmaros Zala am valdebulebis gasatareblad. wesi da rigi am

begaris moxdisa gansazRvrulia kanonSi, administracias ufleba ara

aqvs Sescvalos igi, daumatos an daaklos rame.

rogorc jarisaTvis, ise sxvadasxva Sinaur xarjebis dasafara-

vad, saxelmwifos sWiria finansuri RonisZieba _ fuli. es moTxov-

nilebac erTnairad hzRudavs pirovnul Tavisuflebas: yvela, Tanax-

mad SeZlebisa, valdebulia gaiRos erTi nawili Tavis Semosavlisa

am xarjebis dasafaravad. es valdebulebac aRniSnul unda iyos ka-

nonSi, misi raodenoba, wesi mokrefis da xarjvisa.

qonebis xelSeuxeblobis gamonaklisia agredve egred wodebuli

eqspropriacia. Tu saxelmwifoebrivi an sazogadoebrivi saWiroeba

105

moiTxovs, kerZo mesakuTrem unda dauTmos saxelmwifos an adgilo-

briv TviTmmarTvelobas Tavisi uZravi qoneba. am daTmobas SeiZleba

adgili hqondes agredve kerZo piris an kompaniisaTvisac, Tu es an

kompania iwyebs raime saqmes saxelmwifoebrivi an sazogadoebrivi

mniSvnelobisas. upiratesoba yovelTvis eZleva saerTo interess,

magram daculi unda iyos yovelTvis kerZo mesakuTris interesic:

mesakuTrem unda miiRos samarTliani safasuri CamorTmeul qonebisa

da ainazRauros yoveli zarali, romelic ki mosdevs am CamorTmevas.

am safasuris da zaralis gamosakvlevad didi roli ekuTvnis sasa-

marTlos, xolo aRiareba saxelmwifoebrivi interesisa da gadawy-

veta TviT CamorTmevisa unda hxdebodes specialur kanoniT.

aseTia mokled SezRudva Tavisuflebis principisa saxelmwifoe-

briv cxovrebaSi. yvela es SezRudva, rogorc davinaxeT, mxolod

gamonaklisia saerTo principebisagan da moqceulia iseT formalur

pirobebSi, rom TviTnebobas ara aqvs didi gasaqani Seaviwrovos

cxovrebis Tavisufali mimdinareoba.

III. magram aris erTi forma am Seviwroebisa, romelic gansaku-

Trebuli yuradRebis Rirsia. es gaxlavT samxedro an saalyo wese-

bis SemoReba. es wesebi hgulisxmoben Tavisuflebis sakonstitucio

garantiis SeCerebas. es hxdeba mxolod omis an ajanyebis dros. Ta-

visTavad cxadia, amisTana gansacdelis Jams mTavrobam unda Semoi-

kribos mTeli Tavisi Zala da mTeli saxelmwifoebrivi energia dau-

pirdapiros gareSe Tu Sinaur mters. energia ar hniSnavs marto

samxedro Zalis mobilizacias; energia yvelas aqvs, SeuZlebeli

hxdeba Tvalyuris devna yoveli energiis moqmedebis da mimarTule-

bisaTvis. amitom yovel dabrkolebis da Tavis moqmedebis Seferxebis

asacileblad, mTavroba iZulebuli hxdeba gamoacxados samxedro an

saalyo wesebi, e.i. saerTod (da ara am Tu im kerZo pirisaTvis)

SezRudos, gansazRvrul vadis ganmavlobaSi, Tavisufleba mimos-

vlis, sityvis, weris, krebis da sxva. SeiZleba moaxdinos evakuacia

am Tu im adgilisa, daiWiros uZravi qoneba am Tu im pirisa da

yvela am moqmedebisaTvis gamosces savaldebulo ganargulebani, ro-

melnic ar eTanxmebian samoqalaqo Tavisuflebis princips. aq hxdeba

didi Seviwroveba sruliad patiosan moqalaqeTa, magram es msxver-

106

pli unda gaiRon, daemorCilon mTavrobas da aasrulon misi brZane-

ba. aseTi ufleba aqvs mTavrobas, magram SeuZlebelia iTqvas, rom es

ufleba mas aqvs yovelTvis da yovel pirobebSi. amisTana ufleba

iqneboda gadatrialeba saxelmwifo wyobilebisa. ara, mTavrobas es

uflebas eZleva mxolod maSin, roca obieqtiuri pirobebi aSkarad

amxelen mosalodnel xifaTs. Sefaseba am pirobebisa Tavdapirvelad

ekuTvnis mTavrobas, magram igi amave dros valdebulia dauyovnebliv

acnobos Tavis gadawyvetileba parlaments, romlis kontrolis qveS

igi hmoqmedebs. yoveli samxedro Tu saalyo wesis SemoRebas unda

mosdevdes dasturi parlamentisa. parlamentis sxdomaze hxdeba xe-

laxlad Sefaseba Seqmnil pirobebisa da Tu aRmoCnda, rom mTavrobam

ver auRo alRo garemoebas da gadaaWarba Tavis uflebas, SemoRe-

buli wesi moxsnili iqneba da mTavrobam pasuxi unda agos Tavis

usafuZvlo moqmedebaSi. pasuxismgebloba iqneba politikuri an sis-

xlis samarTlisa. gaaCnia mTavrobis moqmedebis xasiaTs.

amisTana SemTxvevebSi mTavrobam unda moiwvios parlamenti, Tu

misi sesia Semwydaria.

5. garantia Tavisuflebisa

Tavisufleba SeiZleba gamocxadebul iqmnas, magram marto gamoc-

xadebas didi mniSvneloba ara aqvs. saWiroa kidev garantia Tavi-

suflebisa.

sazogadod Tavisuflebis garantia aris mTeli demokratiuli

wyobileba: sayovelTao arCevnebi, parlamenti, pasuxismgebloba sami-

nistrosi, damoukidebloba sasamarTlosi da sxva. yvela am rTul

organizacias aqvs erTad erTi azri da gamarTleba _ uzrunvel-

yofa Tavisuflebisa. am sazogado wyobilebaze Cven ukve gvqonda

laparaki. exla SevCerdeT Tavisuflebis specialur garantiaze.

es garantia aris ornairi: sasamarTlo da sakonstitucio.

a) sasamarTlo, rogorc garantia Tavisuflebisa

Tavisuflebas SiSi da SezRudva moelis isev saxelmwifoebriv

xelisuflebaTagan. saxelmwifos iseTi didi mniSvneloba aqvs da ise

107

aucilebeli pirobaa TviT TavisuflebisaTvis, rom yovelTvis aris

erTnairi fsiqologiuri midrekiloba mis dasacavad da gansamtki-

ceblad. es dacva da ganmtkiceba ki hxdeba xSirad Tavisuflebis

angariSze. amitom saWiroa gaviTvaliswinoT is garantia, romelic

eZleva TiToeul moqalaqes Tavis Tavisuflebis dasacavad da Se-

laxul uflebis aRsadgenad.

SevCerdeT pirvelad TviT msjavrmdebel xelisuflebaze. ra ga-

rantia aqvs moqalaqes, Tu sasamarTlom daarRvia misi Tavisufleba

an uarhyo misi uflebani? sazogadod sasamarTlosTvis arsebobs

prezumfcia, rom misi gadawyvetileba yovelTvis eTanxmeba samar-

Tals da mas Tavis bunebiT ar SeuZlian Sehlaxos visime ufleba.

xSirad, rasakvirvelia, es agre ara hxdeba, magram saxelwifosaTvis

aucileblad saWiroa misces sasamarTlos gadawyvetilebas zneobri-

vi avtoriteti, uflebrivi simtkice da Seuryevloba. amitom sasa-

marTlos gadawyvetileba savaldebuloa TviT saxelmwifosaTvisac.

yoveli ganaCeni _ kerZo kanonia, Sesaxeb raime konretuli saqmisa

an davisa. vinaidgan aseTi mniSvneloba aqvs sasamarTlos, misi Sro-

mac da moqmedebac Cayenebulia iseT pirobebSi, rom TviT es pirobe-

bi aris garantia samarTlisa e.i. Tavisuflebisa, vinaidgan samarTa-

li aris maqsimumi Tavisuflebisa, dasaSvebeli da SesaZlebeli sa-

zogadoebriv cxovrebaSi. es pirobebi Cven CamoTvlili gvqonda adre.

aq mivaqcev mxolod yuradRebas ramdenime instanciebis arsebobas.

aris ori instancia TiTqmis yvela saqmisaTvis, sadac hswarmoebs

yoveli davis arsebiTad ganxilva. Tu moqalaqe hgrZnobs, rom misi

ufleba Selaxulia sasamarTlos gadawyvetilebiT, mas SeuZlian

saCivari gadaitanos meore instanciaSi; Tu aqac ver miiRo dakmayo-

fileba, mas SeuZlian mesame (sakassacio) instanciaSi moiTxovos

formaluri gadasinjva Tavis saqmisa. Tu aqac ver gaatara Tavisi

azri, man unda Tavis sindisis win aRiaros, rom igi an ar iyo mar-

Tali, an SecdomaSi Sedioda. SeiZleba zogjer ukanaskneli sasamar-

Tlos gadawyvetilebac ar eTanxmebodes `samarTals~, magram es Za-

lian iSviaTi movlenaa, Zalian samwuxaroc, xolo moqalaqe mainc

unda daemorCilos mas, vinaidgan ar aris sxva Rone: simtkice da

Seuryeveloba sasamarTlos gadawyvetilebisa warmoadgens iseT Ri-

108

rebulebas saxelmwifoebriv cxovrebaSi. aris mxolod erTi gamo-

naklisi isic mxolod sisxlis samarTlis saqmeebSi: saxelmwifos

Tavisufleba aqvs Sewyalebisa. mas SeuZlian sul moxsnas an Seum-

ciros sasjeli damnaSaves. magram es ar aris arc gadasinjva, arc

Seryeva gadawyetilebisa. es aris mxolod Sewyaleba da ar Sedis

(Teoriulad mainc) marTl-msajulebis areSi.

meore aris _ kanonmdebeli xelisufleba. ra garantia aqvs moqa-

laqes, rom am xelisuflebam ar SezRudos an ar Sehlaxos misi

Tavisufleba? aqac unda iTqvas, rom moqalaqes kanonmdebel xeli-

suflebisagan ar moelis SiSi. kanonmdebeli organo TviTon hqmnis

uflebriv normebs, TviTon afarToebs Tavisuflebis sazRvars da

Tvalyurs adevnebs mTavrobas, rom dacul iqmnas es Tavisufleba

cxovrebaSi: amitom SeuZlebelia vifiqroT, rom kanonmdebeli orga-

no TviTon iqneba mizezi Tavisuflebis SezRudvis da Seviwroebisa,

Tu amas raime gansakuTrebuli piroba an saxelmwifoebrivi gansac-

deli droebiT ar moiTxovs. marTalia, raime aucilebeli reforma

an gardaqmna cxovrebis romelime dargSi ukve daZvelebul da dro-

moWmul uflebriv ganwyobilebis xSirad hcvlis mdgomareobas da

bevrs did ziansac miayenebs xolme, magram es xdeba mxolod imisT-

vis, rom mieces meti gasaqani Tavisuflebas. dromoWmuli wesi da

kanonebi aferxeben cxovrebas, gzas uRobaven mis ganviTarebas da

swored idea Tavisuflebisa moiTxovs maTi gardagvas da maT gar-

dawmendas. rasakvirvelia, aqac uTavbolo gatacebas adgili ar unda

hqondes, sifrTxile da TandaTanoba aucilebelia, rom rac SeiZleba

umtkivneulod moxdes axali wesis damyareba, magram arc imas unda

SevuSindeT, Tu amisTana aucilebel reformas ramodenime piris an

mcire-ricxovani wris interesi Seewireba. uamisod ar aris progre-

si. aq ar aris `Tavisuflebis garantiac~ kerZo pirisaTvis da arc

unda iyos: igi unda daemorCilos kanons, Tundac es kanoni piradad

misTvis xelsayrelic rom ar iyos.

magram aris erTi SemTxveva, roca moqalaqes ufleba eZleva ar

daemorCilos kanons. am SemTxvevas hqvian dava kanonis konstituci-

urobaze. moqalaqes ufleba aqvs aRZras sasamarTloSi sakiTxi im-

aze, Tu ramdenad konstituciuria is kanoni, romelic hzRudavs mis

109

Tavisuflebas an emuqreba am SezRudviT. mas SeuZlian waradginos

sasamarTlos Tavis mosazrebani da Seecados daamtkicos, rom es Tu

is kanoni ewinaaRmdegeba konstitucias, ar eTanxmeba mis debulebebs,

da amitom arc aris misaRebi, rogorc kanoni. sasamarTlo valdebu-

lia Sevides am kiTxvis ganxilvaSi da Tu dainaxa, rom momCivanis

gancxadeba safuZvliania, SeuZlia uari hyos is kanoni da ar

ixelmZRvanelos imiT sadavo saqmis gadawyvetaSi. am gziT moqalaqes

eZleva saSualeba ar daemorCilos iseT kanons, romelic ewinaaRm-

degeba sakonstitucio principebs. magram es SeiZleba mxolod im

qveynebSi, sadac sakonstitucio gadasinjva an Sesworeba ara hxdeba

Cveulebriv kanonmdeblobiT da sasamarTlos miniWebuli aqvs ufle-

ba zemoyvanili sakanonmdeblo kontrolisa.

mesame aris _ aRmasrulebeli xelisufleba. misi moqmedebis are

didad vrcelia da mraval-feri. igi yovel-wam pirdapir da uSua-

lod exeba cxovrebas da yovel-wam mosalodnelia misgan SezRudva

da Seviwroeba samoqalaqo Tavisuflebisa. aq garantia Tavisuflebi-

sa aucileblad saWiroa. es garantia aris sasamarTlo. yoveli moq-

medeba da gankarguleba mTavrobisa SeiZleba gansaCivrebul iqmnas

dainteresebul moqalaqis-mier sasamarTloSi. mTavroba da TiTeuli

misi warmomadgeni, TiTeuli moxele, valdebulia mxolod aasrulos

kanoni da Tavis moqmedebaSi ar gadacdes kanonis sazRvarebs. Tu igi

afarToebs Tavis uflebas ufro metad, vidre kanoni amas moiTxovs,

da amiT aviwroebs samoqalaqo Tavisuflebas, misi moqmedeba mokle-

bulia kanonier safuZvels, igi _ ukanonoa da amitom ar aris sa-

valdebulo moqalaqisaTvis. moqalaqem yvela amisTana sakiTxi unda

gadaitanos sasamarTloSi, misi SemweobiT SeaCeros administraciis

ukanono moqmedeba da daicvas Tavisi Tavisufleba. sasamarTlo val-

debulia miiRos gansaxilvelad yvela amisTana saCivari da Tavis

dadgenilebiT Caayenos uflebriv sazRvrebSi moqmedeba administra-

ciisa. aq sasamarTlo marTla aris namdvili garantia samoqalaqo

Tavisuflebisa.

110

b) sakonstitucio garantia

Tavisuflebis dasamyareblad da gansamtkiceblad didi mniSvne-

loba aqvs sazogadod demokratiul weswyobilebas, magram Semcdari

iqneba is, vinc yvela imedebs am mxriv amyarebs mxolod saxelmwi-

foebriv weswyobilebaze. bevri ram aris damokidebuli TviTon ada-

mianze. Tavisufleba ganmtkicebulia mxolod iq, sadac TiTeuli

moqalaqe TviTon udgas darajad Tavis Tavisuflebas da arc aravis

Sealaxvinebs imas. magram amisTvis saWiroa, rom moqalaqe iyos aR-

Wurvili amisTana uflebiT. zog konstituciaSi es ufleba pirda-

pir aRiarebulia; magaliTad me-11 muxli 1793 wlis deklaraciisa

(safrangeTi) ambobs: `yoveli aqti, mimarTuli visime winaaRmdeg,

garda kanoniT gansazRvrul SemTxvevebis da formisa, TviTneburia

da tiraniulia; im pirs, romlis winaaRmdeg mimarTulia es aqti,

ufleba aqvs winaaRmdegoba gauwios ZaladobiT mis sisruleSi moy-

vanas~.

Aamnairad ibadeba principialuri sakiTxi: aqvs Tu ara ufleba

moqalaqes winaaRmdegoba gauwios iseT moqmedebas, romelic mimar-

Tulia misi Tavisuflebis winaaRmdeg? Tu igi valdebulia moiTmi-

nos yoveli Tavdasxma da mxolod Semdeg unda mimarTos sasamar-

Tlos Tavis uflebis aRsadgenad? es kiTxva sazogadod davas ar

iwvevs: yvelas aqvs ufleba daicvas Tavisi Tavi, Tavisi Rirseba da

patiosneba, yoveli RonisZiebiT, Zaladobasac ki daxvdes ZaladobiT.

amazea damyarebuli sakonstitucio uflebac iaraRis Tavisuflad

tarebisa. magram sakiTxi iwvevs davas, roca igi Seexeba romelime

saxelmwifoebrivi xelisuflebis warmomadgenels. marTlac, morCi-

leba aucilebeli pirobaa saxelmwifoebrivi cxovrebisa. Tu yovel

moqalaqes eqneba winaaRmdegobis ufleba, yovelTvis iqneba dava da

Cxubi moqalaqeTa da saxelmwifos warmomadgenelTa Soris. amitom

amboben, rom moqalaqe yovelTvis valdebulia daemorCilos mTavro-

bis da mis moxeleebis brZanebas da gankargulebas; Tu am moqmedebiT

misi ufleba Selaxulia, man unda Semdeg ganasaCivros da sasamar-

Tlos wesiT eZios Tavisi uflebis aRdgenao. es sakiTxi Sedis

agredve sisxlis samarTlis sferoSi: Zaladoba saxelmwifoebriv

111

xelisuflebis winaaRmdeg iq aRiarebulia, rogorc danaSauli. be-

vria kriminalisti, romelic icavs am Sexedulebas.

sakonstitucio ufleba am sakiTxs sxvanairad uyurebs. samoqala-

qo Tavisufleba, raki man moipova Tavis adgili konstituciaSi,

aris ukve ufleba, cnobili da uzrunvelyofili ZiriTadi kanoniT.

moqalaqe, romelic icavs Tavis uflebas, hmoqmedebs srulebiT kano-

nierad da ar unda CaiTvalos damnaSaved. daupirdapiroT es mdgoma-

reoba moqalaqisa saxelmwifo moxeles: rodis aris savaldebulo am

ukanasknelis brZaneba an moqmedeba? _ roca igi kanonieria. maSasa-

dame, danaSaulad unda CaiTvalos mxolod iseTi Zaladoba moqala-

qisa, romelic ewinaaRmdegeba am Tu im xelisuflebis kanonier gan-

kargulebas an moqmedebas. Tu is gankarguleba an moqmedeba kanonier

safuZvels moklebulia, maSin kanonis damrRvevad gamodis saxelmwi-

fo xelisuflebis warmomadgeneli da moqalaqe ki, romelic mas

winaaRmdegobas uwevs, gamodis damcveli kanonisa da wesierebisa.

amitom yovel moqalaqes aqvs ufleba winaaRmdegobisa xelisuflebis

mimarT, Tu misi moqmedeba ukanonoa.

magram rodis aris ukanono xelisuflebis moqmedeba? ukanonoa

igi, roca ewinaaRmdegeba Tavisuflebis sakonstitucio principebs.

Tu aris iseTi SemTxveva, roca konstituciis ZaliT SesaZlebelia

gamonaklisi, maSin xelisuflebis moqmedeba Tu gankarguleba unda

akmayofilebdes saTanado formalur moTxovnilebebs. Tu es forma-

luri mxare daculi ar aris, moqalaqes kvalad eZleva ufleba wi-

naaRmdegobisa. magaliTad, sakonstitucio principia _ binis Seuva-

loba. yvelas aqvs ufleba Tavis ojaxSi gareSe piri ar SeuSvas da

amisTvis ixmaros Zaladobac. Tu vinme moxele hTxoulobs saxlSi

Sesvlas, man unda warudginos saxlis patrons saTanado sasamar-

Tlos dadgenileba; es formaluri moTxovnilebaa da uamisod sax-

lis patrons kvalad ufleba eZleva winaaRmdegoba gauwios da Za-

lac ixmaros. amisTana winaaRmdegoba srulebiT kanonieria. rasakvir-

velia, es mxolod uflebaa da ara valdebuleba. Tu saxlis patro-

nis Tanxmoba aris, ra Tqma unda, yvelas SeuZlian saxlSi Sesvla.

cxovrebaSi es agrec hxdeba: moqalaqe kargad hgrZnobs, rom Zalian

bevr SemTxvevaSi araviTari azri ara aqvs winaaRmdegobas da nebas

112

aZlevs ama Tu im moxeles, Semovides da daaTvalieros bina, Tu es

raime saqmisaTvis saWiroa.

aviRoT meore principi: _ pirovneba xelSeuxebelia. Cven davinax-

eT, rodis aqvs milicias ufleba daikavos an daatusaRos moqalaqe.

magram vsTqvaT, milicia Seecada daatusaRos iseTi piri, romelsac

araviTari danaSauli ar miuZRvis. amisTana SemTxvevaSi moqalaqes

aqvs sruli ufleba, ZaladobiT winaaRmdegoba gauwios milicias.

vsTqvaT, am SetakebaSi man dasWra an mokla milicieli. ra iqneba

uflebrivi Sedegi amisTana moqmedebisa? pasuxi damokidebulia saq-

mis faqtiur mxareze. Tu sasamarTlom dainaxa, rom milicias ara

hqonda araviTari obieqturi sabuTi imisTvis, rom eWvi aeRo am mo-

qalaqis raime danaSaulobaSi da misi datusaReba moindoma srule-

biT usafuZvlod, man unda scnos moqalaqis winaaRmdegoba kanonie-

rad da gaamarTlos igi. Tu ki milicias hqonda sakmarisi safuZveli

misi dasaWerad, maSin winaaRmdegoba gamodis danaSauli da sasamar-

Tlomac danmaSaves unda gadauwyvitos Sesaferi sasjeli.

CvenTvis sakmarisia miviRoT es debuleba: winaaRmdegoba kanonie-

ria, roca xelisufleba hmoqmedebs ukanonod. aseTi principi aramc

Tu ar aferxebs saxelmwifoebriv cxovrebas, piriqiT, ufro ganamt-

kicebs mas. moqalaqe emorCileba kanons da ara administraciis TviT-

nebobas. roca idea kanonierebisa gamefdeba amnairad administraciis

da moqalaqeTa SegnebaSi, maSin orive mxares eqneba meti pativiscema

erTmeorisadmi: uzrunvelyofili iqneba samoqalaqo Tavisufleba da

amave dros, savsebiT daculi saxelmwifos interesi.

es aris individualuri winaaRmdegoba.

aris kidev meore forma winaaRmdegobisa: koleqtivuri.

Tu erT moqalaqes ufleba aqvs winaaRmdegobisa zogjer Tavis

Tavisuflebis dasacvelad, aSkaraa, igive ufleba unda hqondes

mTels sazogadoebas an erT mis nawils. Teoriulad es asea, xolo

praqtikulad amas ara aqvs mniSvneloba. demokratiul saxelmwifoSi,

sadac Tavisufalia pressa da sajaro krebebi, koleqtivur winaaRm-

degobas ara aqvs niadagi. Tu raime ukmayofilebaa sazogadoebaSi

mTavrobis winaaRmdeg, ufro advilad mihmarTaven xolme Jurnal-

gazeTebs, sajaro krebebs da sxva kanonier saSualebebs, rom aRZran

113

da Seqmnan sazogadoebrivi azri, romelsac yovelTvis didi gavlena

aqvs mTavrobasa da kanonmdeblobaze. TviTon parlamenti umTavresi

iaraRia sazogadoebriv azrisa da nebisyofisa.

amitom koleqtivuri winaaRmdegoba, rogorc sakonstitucio ga-

rantia Tavisuflebisa, exla realurad arc ki arsebobs. koleqti-

vur winaaRmdegobas exla, Tu igi hxdeba, sul sxva xasiaTi aqvs:

igia sarevoliucio da ara sakonstitucio moZraoba. revoluicia,

rogorc gansakuTrebuli socialuri movlena, sakonstitucio prin-

cipebis gareSe hdgas da amitom arc Sedis Cveni gamokvlevis far-

galSi.