გიორგი გვაზავა, "ძირითადი პრინციპები...
-
Upload
independent -
Category
Documents
-
view
4 -
download
0
Transcript of გიორგი გვაზავა, "ძირითადი პრინციპები...
daviT batoniSvilis samarTlis instituti
giorgi gvazava
ZiriTadi principebi
sakonstitucio uflebisa
meore gamocema
dimitri gegenavas redaqtorobiT
qarTuli samarTlis klasika
Tbilisi
2014
UDC(uak)342.4(479.22) g-441
giorgi gvazavas `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ pirve-
lad 1920 wels gamoica. naSromi meoce saukunis ociani wlebis evropuli
konstitucionalizmis SesaniSnav nimuSs warmoadgens. samwuxarod, sabWoTa
periodSi erovnul-demokrat giorgi gvazavas saxelis xsenebac ki akrZa-
luli iyo, araTu misi Sromebis gamoyeneba. sabWoTa cenzuram erT-erTi
pirveli swored aRniSnuli wigni akrZala.
`ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ iseTi naSromia, romel-
ic 93 wlis Semdegac inarCunebs aqtualobas. igi Tanabrad mniSvnelovania
iuristebis, politologebis, istorikosebis, konstitucionalizmiTa da
saqarTvelos demokratiuli respublikis TematikiT dainteresebul pirTa
farTo wrisaTvis.
samecniero redaqtori: dimitri gegenava
raritetuli gamocemebis jgufi: ana ToxaZe
monika gabunia
nino firosmanaSvili
naTia doreuli
aleqsandre metreveli
mariam sxuluxia
ydis dizaini: dimitri gegenava
sagamomcemlo uzrunvelyofa: daviT batoniSvilis samarTlis
institutis gamomcemloba
© daviT batoniSvilis samarTlis instituti, 2014
© daviT batoniSvilis samarTlis institutis gamomcemloba, 2014
ISBN 978-9941-0-6710-5
3
Sinaarsi
meore gamocemis winaTqma ......................................................................................... 5
Sesavlis magier ............................................................................................................ 7
nawili pirveli ........................................................................................................... 17
1. saxelmwifo ............................................................................................................... 17
a) idealisturi skola ..................................................................................... 17
b) istoriuli skola ........................................................................................ 20
g) naturalisturi skola ............................................................................... 21
2. xelmwifoba ............................................................................................................. 24
3. danawileba xelmwifobisa ............................................................................... 27
nawili meore ...................................................................................................................... 32
kanonmdebeli xelisufleba ........................................................................................32
1. warmomadgenloba ....................................................................................................32
2. saarCevno ufleba ................................................................................................. 35
3. proporciuli sistema ....................................................................................... 38
4. warmomadgeneli ..................................................................................................... 43
SeuTavsebloba da Seuvaloba ............................................................................. 43
5. kanonmdebloba ........................................................................................................ 48
6. sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa ..................................................... 53
7. parlamenti da damfuZnebeli kreba ............................................................ 58
8. kontroli parlamentisa (kiTxva, SekiTxva, gamoZieba) ................. 59
9. sabiujeto ufleba .............................................................................................. 61
nawili mesame ...................................................................................................................... 65
aRmasrulebeli xelisufleba ................................................................................... 65
1. uflebrivi safuZveli ........................................................................................ 65
2. prezidenti respublikisa ............................................................................... 66
4
3. Sinaarsi aRmasrulebel xelisuflebisa .................................................68
a) kanonmdeblobaSi ...............................................................................................68
b) mmarTvelobaSi .................................................................................................. 71
g) msjavrmdeblobaSi ........................................................................................... 73
4. organizacia aRmasrulebel xelisuflebisa. kabineturi sistema .. 74
5. pasuxismgebloba ministrebisa ...................................................................... 76
6. sazRvari aRmasrulebeli xelisuflebisa ............................................ 79
nawili meoTxe ................................................................................................................... 81
msjavrmdebeli xelisufleba .................................................................................... 81
1. uflebrivi safuZveli ......................................................................................... 81
2. funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa ................................................. 83
3. principebi marTlmsajulebisa ...................................................................... 84
4. kontroli msjavrmdebeli xelisuflebisa ...........................................86
nawili mexuTe .................................................................................................................. 89
1. kontroli erisa ................................................................................................... 89
2. gadasinjva konstituciisa .............................................................................. 91
nawili meeqvse................................................................................................................... 93
1. Tavisufleba ............................................................................................................ 93
2. Tanasworoba ............................................................................................................ 96
3. sazRvari Tavisuflebisa .................................................................................. 98
4. SezRudva TavisuflebaTa ............................................................................... 101
5. garantia Tavisuflebisa ................................................................................ 106
a) sasamarTlo, rogorc garantia Tavisuflebisa .......................... 106
b) sakonstitucio garantia .......................................................................... 110
5
meore gamocemis winaTqma
qarTulenovani samarTlebrivi literatura rom Zalze mwiria,
siaxle namdvilad araa. amas Tavisi subieqturi da obieqturi mize-
zebi aqvs, Tumca dauSvebelia raodenobiT ganisazRvrebodes lite-
raturis xarisxi. ra Tqma unda, xSir SemTxvevaSi swored raodeno-
brivi simravle ganapirobebs xarisxobriv matebasac, Tumca mwir
biblioTekaSic yovelTvis moiZebneba maRali xarisxiT gamorCeuli
wignebi.
samwuxarod, sabWoTa periodma seriozulad daazarala mecniere-
bis mravali dargi, romelic meoce saukunis 20-iani wlebis dasa-
wyisSi warmatebulad viTardeboda saqarTveloSi. maTma nawilma
araTu progresi, aramed regresi ganicada an saerTod aikrZala. ro-
gorc cnobilia, komunistebi gansakuTrebuli sifrTxiliT ekide-
bodnen saxelmwifosa da samarTalTan dakavSirebul sakiTxebs, ami-
tomac gasakviri araa, rom konstitucionalizmi, misi klasikuri
gagebiT, sabWoTa kavSirSi faqtobrivad ar arsebobda.
giorgi gvazavas `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~
(1920 w.) qarTuli samarTlis klasikisa da erovnuli kulturuli
memkvidreobis mniSvnelovani nawilia. samwuxarod, wigni gamocemidan
sul ramdenime welSi akrZalul literaturad iqca. sabWoTa sa-
qarTveloSi aravis sWirdeboda konstitucionalizmis sferoSi se-
riozuli gamokvleva, romlis avtoric erovnuli moZraobis wevri
gaxldaT.
`ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~ Zalze saintere-
so, imdroindeli sakonstitucio samarTlis mecnierebis TeoriiTa
da praqtikiT gamyarebuli naSromia, romelic dRemde gamodgeba ro-
gorc sakvlevi, ise saganmanaTleblo miznebisTvis. avtoris mier
SesaniSnavadaa gadmocemuli gasuli saukunis aTiani wlebis bo-
losTvis arsebuli codna saxelmwifo mowyobisa da adamianis uf-
lebebis Sesaxeb. giorgi gvazava msjelobas SedarebiTsamarTlebrivi
meTodiT amyarebs da imavdroulad, ar gaurbis saqarTvelos demo-
kratiuli respublikis sakonstitucio samarTalsa da mis proble-
mebze saubars. am mxriv, misi mosazrebebi gansakuTrebiT yuradsaRe-
bia, miT umetes, Tu gaviTvaliswinebT, rom igi 1921 wlis konsti-
tuciis SemmuSavebeli komisiis wevri iyo.
6
marTalia, naSromSi bevria stilisturi Tu gramatikuli xarvezi
(romelTa umravlesobisTvisac xeli ar gvixlia da maqsimalurad
SevecadeT redaqtirebisas SegvenarCunebina ZiriTadi teqsti), ro-
melic mkiTxvels erTgvar diskomforts Seuqmnis, Tumca misi Si-
naarsobrivi mxare, im droisaTvis novaciad miCneuli institutebis
kvleva da avtoriseuli daskvnebi namdvilad daZlevs nebismier
uxerxulobas.
naSromi Sinaarsobrivad imdenad maRali donisaa, rom igi Tana-
brad saintereso aRmoCndeba rogorc iuristebis, ise sazogadoebri-
vi da politikuri mecnierebis profilis warmomadgenelTaTvis.
samwuxarod, farTo sazogadoebisaTvis naklebadaa cnobili is
araCveulebrivi naSromebi, romlebic, Tamamad SeiZleba iTqvas, rom
qarTuli samarTlis klasikas warmoadgens. giorgi gvazavas `Ziri-
Tadi principebi sakonstitucio uflebisa~ swored msgavsi wignia
da imsaxurebs pirveli gamocemidan 93 wlis Semdeg kvlavac xelmi-
sawvdomi gaxdes farTo sazogadoebisTvis. naSromi kidev erTxel
daarwunebs mkiTxvels, rom qarTuli samarTali Tvisobrivad evro-
pulia, saqarTvelo da qarTuli sazogadoeba ki istoriulad gaa-
zrebulad iswrafvoda evropuli faseulobebis dasamkvidreblad.
meore gamocema moamzada daviT batoniSvilis samarTlis insti-
tutis samecniero, raritetuli da perioduli gamocemebis jgufma:
ani ToxaZe, monika gabunia, nino firosmanaSvili, naTia doreuli,
aleqsandre metreveli da mariam sxuluxia.
daviT batoniSvilis samarTlis instituti kvlavac gaagrZelebs
raritetuli gamocemebisa da `qarTuli samarTlis klasikis~ serias.
imeds vitoveb, kidev mravali naSromi ixilavs dRis sinaTles xel-
meored da gaamdidrebs Tanamedrove qarTul samarTlebriv litera-
turas.
dimitri gegenava
2014 wlis maisi, senaki
daviT batoniSvilis samarTlis
institutis direqtori,
asistent-profesori
7
Sesavlis magier
naTqvamia: yoveli eri Rirsia mxolod im mTavrobis, romelic im-
as hyavso. srulebiT WeSmariti azria. ra Wkua iqneba marTla, ro-
melime velur xalxs moaxvioT Tavze demokratiuli respublika, an
romelime dawinaurebul saxelmwifos, Sveicarias an safrangeTs,
mefed dausvaT vinme aSantieli an zuluseli Tavadi? aseTi eqsperi-
menti, rasakvirvelia, SeuZlebelic aris. mTavroba da sazogadod,
uflebrivi weswyobileba pirdapiri Sedegia erovnuli ganviTarebis,
sazogado kulturisa da Segnebis, da ara pirovnul survilisa da
fantaziebis.
saqarTvelos marjvniv da marcxniv daingra ori didi imperia _
ruseTi da osmaleTi. am ori imperiis Sua iyo igi gaWyletili,
mospobili politikurad da TiTqmis gadagvarebuli kulturulad.
daingra es ori imperia da saqarTvelo TavisTavad, srulebiT bune-
brivad, wamodga da unda wamomdgariyo kidec. wamodgoma erisa hniS-
navs mis saxelmwifoebrivi cxovrebis damyarebas. saqarTveloc
Seudga am diad saqmis ganxorcielebas.
aq ibadeba didi sakiTxi: rogori mTavroba, an uked rom vsTqvaT,
rogori forma saxelmwifoebrivi wyobilebisa ufro sasargebloa,
ufro sasurveli da mizanSewonili dRevandel saqarTvelosTvis?
amisTana sakiTxs swyvets TviTon cxovreba Cvenda daukiTxavad, ma-
gram winaswar misi gaSuqebac ar aris meti. exlandeli Cveni mTa-
vroba warmoiSva revoluciisagan, revoluciis dros ki yovelnairi
mTvarobac SesaZlebelia, amitom faqtiur mTavrobis mixedviT xSi-
rad SeuZlebelia eris ganviTarebis da mis kulturul doneze la-
paraki. saWiroa cota Sori perspeqtivebi, rom gamoviyvanoT ufro
samarTliani da misaRebi daskvna.
saqarTvelo ar aris axlad dabadebuli eri. imas Tan moaqvs oci
saukunis kultura, saxelmwifoebrivi Segneba da idealebi. qristia-
nobis gavrcelebam igi faqtiurad SemouerTa xmelTaSua zRvis
kulturas da daamyara mWidro kulturuli da ekonomikuri kavSiri
am kulturis udides centrebTan: aTena, romi, egvipte, bizantia _
ai, umTavresi msoflio kera, romelic anaTebda maSin da ikrebda
8
irgvliv mowinave kacobriobas. am kulturis zegavleniT saqarTve-
loc daadga saxelmwifoebrivi cxovrebis aRdgenis gzas. iyo sauku-
neTa ganmavlobaSi Sroma da brZola. Cven bevri gvaqvs naSTi genia-
lur Semoqmedebisa. gadaSaleT rusTaveli da Tqven gagitacebT
mxurvale moberva saidumlo sulisa; daukvirdiT Tfiliss, romelic
erT da imave dros icavs kaxeTis flangs, qarTlis fronts, mcxe-
Tis qeds, _ da Tqven gancvifrebuli darCebiT misi damaarsebelis
genialur gamWriaxobiT; SeiswavleT naSTi Cveni eklesiebis da mona-
strebisa da mixvdebiT, Tu ra iyo Cveni xuroT-moZRvreba; Seiswav-
leT sxva da sxva omi, romelsac awarmoebda saqarTvelo, da darw-
mundebiT, rom bevri iyo strategiuli Sedevri samxedro xelovnebi-
sa... ra unda CamovTvalo? yvelgan scemda niWi da SemoqmedebiTi
Zliereba. warmoidgineT, Tamar mefis dros, rogorc gvarwmuneben
Cveni istorikosebi, yofila didi politikuri moZraobac sakonsti-
tucio wyobilebis dasamyareblad. gesmiT? konstitucionalizmi _
maSin, roca inglissac ki ara hqonda Tavisi cnobili Magna Carta Libertatis! gana aSkara ar aris, rom SeiZleboda saqarTvelo moqceu-
liyo kacobriobis saTaveSi da TviTon pirvelad wamoenTo kera
msoflio kulturis da ganviTarebis? samwuxarod, mongolTa Semo-
sevam, ganuwyvetelma omma daamxo es SesaZlebloba da bolos, 1453
wels, bizantiis aRebiT da osmaleTis imperiis damyarebiT, saqarT-
velo mowyda sul xmelTaSua zRvis kulturas. Sedegi am diadi
istoriuli momentisa iyo _ gafrena saqarTvelos erovnul sxeu-
lisa: erTi nawili gamahmadianda da SemouerTda osmaleTs, meore _
Zalauneburad gadaizniqa CrdiloeTisaken da iZulebuli gahxda
SeerTeboda ruseTs. exla, roca msoflio omma daamxo ori didi
imperia _ ruseTi da osmaleTi, saqarTvelo unda daubrundes Tavis
istoriul gzas, Tavis bunebriv ganviTarebas. logikuri da aucile-
beli daskvna am istoriul procesisa aris saqarTvelos damouki-
debloba da Tavisufali Sesvla misi `xmelTaSua zRvis kulturaSi~
an (Tanamedrove terminologiiT rom vilaparakoT) _ saerTaSoriso
ojaxSi.
es _ rac Seexeba saerTaSoriso orientacias.
9
aqedan bevri ram sagulisxmo daskvna gamodis. jer erTi, ruseT-
Tan unda Sewydes samudamod yoveli damokidebulebiTi ganwyobileba,
igi _ misTvis, Cven _ CvenTvis. amitom, bolSevizmi iqneba iq, Tu
monarqizmi es Cven ar Segvexeba. Cveni istoriuli gza gamokveTilia
da ganaTebuli mTeli istoriuli procesiT.
Cven winaaRmdegi ki ara varT keTilganwyobilebis da saerTaSo-
riso solidarobisa, mxolod darwmunebuli varT, rom es solida-
roba da keTilganwyobileba SesaZlebelia mxolod Tavisuflebis da
Tanasworobis niadagze. saqarTvelo unda iyos Tavisufali da Ta-
naswori, e.i. sruluflebiani wevri saerTaSoriso ganwyobilebis. es
principi unda iwamos ruseTma da mxolod maSin SegviZlia masTan
keTilganwyobilebis damyareba. Cveni gza arasodes ar SeerTdeba: igi
SeiZleba iqmnes mxolod paraleluri.
meore: saerTaSoriso ojaxSi Sesvla SeiZleba mxolod saxelm-
wifoebrivis saxiT. iq eri gamodis, rogorc saerTaSoriso pirovne-
ba, rogorc subieqti uflebaTa da valdebulebaTa. aqedan TavisTa-
vad cxadia: an sul xeli unda aviRoT erovnul Tavisuflebaze, an
aucileblad miviRoT da davemorCiloT im normebs, romelsac hqvian
saerTaSoriso ufleba. SeuZlebelia moviTxovoT Sesvla saerTaSo-
riso ojaxSi da amave dros uarvyoT is wesi da kanonebi, romelze-
dac damyarebulia saerTaSoriso uflebrivi wyobileba. saqarTvelo
axlad dabadebuli saxelmwifoa, jer cnobilic ki ar aris rigianad
rogorc saxelmwifo; amitom evropasa da amerikasTan davis da
brZolis Tavi ki ara gvaqvs. dautovoT Cvenebur fantaziorebs
msoflios gardaqmna, Cven ki unda vimoqmedoT sifrTxiliT da mi-
zanSewonilad, rom gamovideT gamarjvebuli. es gamarjveba SesaZle-
belia mxolod erTis pirobiT: Tu miviRebT da gavatarebT cxovre-
baSi im principebs, romlebzedac agebulia saxelmwifoebrivi cxo-
vreba sxva mowinave qveynebisa. es principebia: pirovnuli Tavisuf-
leba da kerZo sakuTreba.
swored am or princips ebrZvian ukiduresi socialistebi, magram
am brZolaSi xSirad ise sasacilo gamodian, rogorc is daTvi, ro-
melic scdilobs amosvlipos xidan Tafli, magram totze Camokide-
buli kunZi xels uSlis: ramdenad magrad wahkravs _ imdenad ufro
10
gaqanebuli kunZi ubrundeba da exeTqeba daTvs... ai, exlac bevrsa
lanZRaven Cvens social-demokratebs: _ `socializmi daaviwydaT,
burJuaziul saxelmwifos aSenebeno~, magram aviwydebaT saerTaSori-
so pirobebi: SeuZlebelia saxelmwifos aSeneba, Tu uaryofil iqmne-
ba pirovnuli Tavisufleba da kerZo sakuTrebis principebi. Cvenma
social-demokratebmac bevri uqaCaves am or kunZs, magram Tavis
zurgze male igrZnes samwuxaro Sedegebi am qaCaobisa. bolos sxva
Rone aRar iyo, gamoacxades: `jer demokratizmi, mere _ socializ-
mio!~
aseTia loRika cxovrebisa. bavSvi miuSvi nebasa, TviT Cavardeba
snebasao...
demokratizmis winaaRmdegi, rasakvirvelia, aravin aris. mxolod
demokratizmi da socializmi diametrulad mowinaaRmdege Semecnebaa:
erTi hgulisxmobs pirovnul Tavisuflebas da kerZo sakuTrebas,
meore _ uarhyofs orives. maTi Serigeba SeiZleba mxolod maTi
gancalkevebiT: jer demokratizmi, da mere...
magram ibadeba axali kiTxva: ramdenad sasurvelia da xelsayreli
CvenTvis demokratiuli wyobileba? SeiZleba raime sxvaF forma sax-
elmwifoebrivi cxovrebisa ufro sasargeblo iyos CvenTvis?
warsul xanebSi Cven gvqonda monarqiuli forma weswyobilebisa.
mefe iyo kanonmdebeli da umaRlesi gamge qveynisa. istoriul pro-
cesSi es iyo progresuli movlena. mefe iyo gansaxiereba erovnuli
mTlianobisa da misi samsaxurisa _ samsaxuri erisa da qveynis wi-
naSe. `vinca mokvdes mefisaTvis, sulni maTni zecas hrbian~, ambobs
rusTaveli da uked gamoTqma im rwmenisa _ mefisadmi, romelic iyo
maSin xalxis SegnebaSi _ SeuZlebelia. mefis saxeliT hkeTdeboda
Sinauri saqme, mefis brZanebiT hgrovdeboda jari da icavdnen
sazRvrebs gareSe mtrisagan. mefeEiyo mamoZravebeli Zala erovnuli
energiisa, magram es Zala droTa viTarebis gamo mainc iyo susti,
igi ver swvdeboda mTels teritorias: naklebi iyo misvla-mosvla,
azris gacvla-gamocvla, mTlianoba erovnul Segnebisa. feodalizmis
erTi damaxasiaTebeli momenti aris sisuste centralur mTavrobisa
an dafantuloba xelmwifobisa.
11
magram, Tu movigonebT im rasobriv brZolas, romelsac awar-
moebda eri warsul saukuneTa ganmavlobaSi, Cven davinaxavT, rom
feodalur batonobasac aqvs Tavisi gamarTleba erovnul Tvalsa-
zrisiT. maSin ar iyo rkinis gzebi da telegrafebi, rom periferii-
dan SeetyobinebinaT centrisTvis _ ai, mteri Tavs dagvesxa, gviS-
veleTo! sanam amisTana cnoba mouvidoda centralur mTavrobas da
sanam igi miiRebda raime zomebs, mTeli nawili erovnul organizmisa
SeiZleba mowyvetil yofiliyo da erTian aklebuli. ara, es ar iyo
mizanSewonili. saWiro iyo erTnairi damoukidebloba centrisagan,
adgilobrivi Taosnoba, gmiroba da gamWriaxoba. amitom provincieli
feodali iZulebuli iyo TviTon emoqmedna, daecva Tavisi Tavi da
Tavisi kuTxe. aq aris fsiqologiuri momenti misi uflebis
ganmtkicebisa. igi TandaTan gamagrda, misi Taosnoba gardaiqca memk-
vidreobiTi, TviTon gaxda patara mefe patara kuTxisa. namdvili
safuZveli yvela am movlenisa aris amoZraveba erovnuli energiisa
erovnuli TavdacvisaTvis.
exla yvelaferi gamoicvala. politikuri azri da erovnuli Seg-
neba didi xania gadascda mefis kabinets da moefina mTels qveyanas.
uwin erTma sofelma ar icoda ra hxdeboda meore sofelSi, erTma
qalaqma _ meoreSi. dRes Cven SeiZleba ufro kargad vicodeT, Tu
ra hxdeba parizsa da niu iorkSi. dRes gvaqvs presa, Jurnal-gazeTi,
mitingebi, krebebi. yoveli axali azri myisve xdeba sagani sazogado
msjelobisa _ eris nerviul cxovrebaSi hRebulobs monawileobas
yoveli adamiani. dRes or-sam wuTSi SegviZlia gadavceT periferiebs
yvelaferi, rac hxdeba centrSi, da miviRoT ganapira qveynebidan
yovelnairi cnoba. erT-or dReSi SegviZlia gadavisroloT aTi aTa-
si laSqari saqarTvelos erTi sazRvridan meoreze... Tu mefis an
feodalis ideuri gamarTleba imaleba erovnul TavdacvaSi da ami-
saTvis erovnul energiis amoZravebaSi, aSkaraa, mefec da feodalic
dRes meti bargia. dRes TiTeuli adamiani TviTon unda iyos mefe,
e.i. matarebeli erovnuli Segnebis da erovnuli energiisa. igi erT
da imave dros mefec aris da qveSevrdomic, kanonmdebelic da kano-
nis amsrulebelic. ai, es aris principi demokratizmisa: yvela Tavi-
12
sufalia da Tanasworia, yvela Tanabrad hRebulobs monawileobas
saxelmwifo saqmeebis marTva-gamgeobaSi.
Cvenc am principebze unda avagoT Cveni saxelmwifo.
warsulTan SedarebiT, demokratiuli weswyobileba, rasakvirve-
lia, yvelasaTvis sasurvelia da misaRebi. magram uberavs Crdiloe-
Tis boria _ bolSevizmi. igi iZleva yovelnairi bednierebis aRTqmas
da moumzadebel gonebisaTvis marTla warmoadgens saSiSroebas. ko-
munistebis sityviT, SesaZlebelia cxovreba moewyos ise, rom yvelas
hqondes yvelaferi: Sampaniuri, suki, yava, avtomobili, pianino da
sxva, imdeni, ramdenic TiToeuls moundeba. aba, vin giJi iqneba amis
winaaRmdegi, Tu es ar aris motyueba da marTla SesaZlebelia. sam-
wuxarod, am miznis misaRwevad Turme unda gaviaroT Sori da saSi-
neli gza. amisTvis Turme saWiroa damtvreva yoveli saxelmwifoe-
brivi aparatisa, mTeli Zalauflebis gadacema SeiaraRebul prole-
tariatis xelSi, gawyveta burJuaziis da inteligenciisa. es jer
cotaa, es aris mxolod pirveli, sarevolucio xana. amis Semdeg
iwyeba `gardamavali xana~, romlis ganmavlobaSi axal-axali modgma
TandaTan mieCveva axal sazogadoebriv cxovrebas, mieCveva Zaldauta-
neblad Tavis movaleobis asrulebas. ai, maSin, roca es axali moma-
vali modgma agre fsiqiurad da organulad gardaiqmneba, maSin arc
saxelmwifo iqneba, arc diqtatura, da damyardeba is bedniereba,
romelic zemoT iyo aRniSnuli.
Cven, burJuaziur moazrovneebs, es revolucionaluri barxala
leninisa1 ver gagvigia da ver warmogvidgenia. jer erTi, rad unda
`davamtvrioT~ saxelmwifoebrivi aparati? leninis azriT, es saWi-
roa imitom, rom yvela saxelmwifo aris Sedegi klasobrivi inte-
resebis winaaRmdegobis da Seurigeblobisa. _ es ar aris marTali,
es marTali rom iyos, saxelmwifo ar iqneboda. winaaRmdegobis da
Seurigeblobis Sedegi usaTuod iqneboda darRveva da daSla sax-
elmwifosi da ara misi mTlianoba da simtkice. aSkaraa, garda
klasTa brZolisa, saxelmwifoSi hmoqmedebs kidev sxva Zala, ufro
Zlieri da Semoqmedi, vidre idea klasTa brZolisa. es Zala gax-
1 ix. misi Государство и Революция, Учение марксизма о государствь, gv. 87-98.
13
lavT klasTa solidaroba da TanamSromloba, erovnuli interesi,
rasobrivi Tavis dacva. amas amtkicebs mTeli istoria kacobriobisa,
exlandeli omic da revoluciac. aiReT raime erovnuli gansacdeli,
da Tqven aSkarad dainaxavT, Tu rogor irazmeba mTeli eri ganur-
Cevlad wodebisa da mimarTulebisa. axlac hyvirian _ `proletarebo
yvela qveynisa SeerTdiTo!~ magram swored es `proletarebi~ iara-
RiT xelSi hdganan sazRvrebze da gmirulad daxvdebian ucxo qvey-
nis `proletarebs~, leninis iqneba is Tu enver-faSis. agre viqceviT
ara marto Cven. yvelam aafriala wiTeli droSa, magram bolos yve-
la Camoyalibda erovnul saxelmwifod. aseTia poloneTi, fineTi,
Cexoslovakia, iugoslavia da bevri sxva. amitom yvirili imaze, rom
saxelmwifo mxolod monobis da eqspluataciis iaraRiao, moklebu-
lia azrs da simarTles. marTalia, aseTi saxelmwifo iyo ruseTi,
igi dasangrevi iyo da daingra kidec, magram rogor SeiZleba es
iTqvas xalxosnur saxelmwifoze, sadac xelmwifoba ekuTvnis mTels
ers da ara romelime mis nawils?! ai, swored amitom aris demo-
kratiuli wyobileba yvelaze ufro misaRebi da sasurveli.
b-n lenins, rogorc marTlmadidebel marqsists, ar moswons de-
mokratiac. demokratia viTomda aris umciresoba da rogorc forma
saxelmwifoebrivi cxovrebisa, isic unda moispos. igi pirdapir am-
bobs: `demokratia umniSvnelo umciresobisTvis, demokratia mdidre-
bisTvis, ai, ra aris demokratizmi kapitalistur sazogadoebaSio~.
es debulebac aSkara sicruea. demokratizmi, vimeoreb, Tavisufleba
da Tanasworobaa yvelasi da Tanasworad monawileoba yvelasi po-
litikur cxovrebaSi. es leninsac Zalian kargad esmis da Tu gangeb
iCens amisTana umecrebas, es aixsneba misi umTavresi mizniT, romlis
damtkiceba SeuZlebelia, Tu ar CaafuCeCa simarTle da WeSmariteba.
misi umTavresi mizania proletariatis diqtaturis damyareba, ro-
melic viTomda ixsnis qveynierebas yovel ubedurebisagan. TviTon
lenini ambobs2, rom germaniaSi 15 milioni daqiravebuli muSa ariso.
es cifri Zalian gazviadebuli aris, magram Tundac rom marTali
iyos, Cven Zalian kargad viciT, rom germaniis mcxovrebTa ricxvi
2 ix. iqve, gv. 83.
14
aRemateba 70 milions. sad aris aq proletariatis umravlesoba?!
mere, Tu proletariati umravlesobas warmoadgens, gana misi ga-
marjveba aucilebeli ar iqneba demokratiuli gziT, sayovelTao
politikuri arCevnebiT? magram sul es mosazreba leninma CaafuCeCa
da ar SeeZlo CaefuCeCebina, radgan igi pirdapiri mteria demokra-
tizmisa da maSasadame, ara marto kerZo sakuTrebis principis,
aramed TviT Tavisuflebisa. igi xelaxla gaiZaxis kapitalistebisa
da sazogadod mesakuTreebis winaaRmdeg: `Cven unda igini movspoT,
maTi winaaRmdegoba gavanadguroT ZaliT; aSkaraa, iq sadac aris mos-
poba, sadac aris Zaldataneba, iq ar aris Tavisufleba, ar aris de-
mokratia~3. ai, ra yofila komunizmi an bolSevizmi! amas aRiarebs
TviTon lenini, es saocari istoriuli figura, saocari Tavis ve-
lurobiT, jalaTobiT da vandalizmiT. es muqara leninma marTla
sisruleSi moiyvana: Tavisufleba presis, sityvis, krebis da sxva
amisTana aucilebeli piroba adamianis adamianurad cxovrebisa, man
gaauqma, musri gaavlo burJuaziasa da inteligencias da marTla
daarsa diqtatura proletariatisa _ muSaTa da jariskacTa sabWoe-
bi.
leninis TeoriiT, amiT ruseTSi daiwyo pirveli xana komunizmi-
sa. am xanaSi saxelmwifo aparati, rogorc Zaladobis iaraRi, kidev
unda arsebobdes yoveli reaqciis dasamxoblad da saxelmwifoebriv
masStabiT Sromis mosawyobad. magram ramden xans gaswevs es xana?
erTs weliwads, ors, Tu... ra brZanebaa? es xana, es diqtatura
proletariatisa, unda arsebobdes manam, sanam xalxi TandaTan ar
mieCveva sazogadoebriv moTxovnilebis asrulebas Tavisuflad da
Zaladautaneblad, sanam instiqtad, bunebad ar gadaiqceva maRali
moZRvreba moralis, Zmobis da siyvarulisa... rodis moxdeba aseTi
gardaqmna adamianis bunebisa?
Cven dawvrilebiT viciT buneba, xasiaTi da midrekileba Zveli
berZnebisa. gvaqvs maTi filosofia, literatura, xelovneba, yvela-
feri, rasac ki SeuZlian win gadagviSalos mTeli zneobrivi saxe
Zveli saberZneTis moqalaqisa. SevadaroT igi exlandel moqalaqes
3 ix., iqve, gv. 84.
15
da gulaxdilad vaRiaroT: Zalian win wavida exlandeli moqalaqe
zneobriv idealebis ganxorcielebaSi?! aSkaraa, oci da ocdaxuTi
saukune mxolod wamia msoflio evoluciaSi. aseT patara xanSi vera
hxdeba veraviTari gardaqmna kacis bunebisa. amisTvis saWiroa asi da
aTasi saukunoebi. dro iyo, roca adamiani saxiT da zneobiT Zalian
axlo idga maimunebTan, gavida asi Tu aTasi saukune da exla sulac
sul ar aris waSlili Cveni naTesaoba am cxovelTan, arc fiziku-
rad da zogjer arc zneobrivad. ra sabuTi gvaqvs vifiqroT, rom
leninis `muSaTa sabWoebi~ daaCqareben am msoflio evolucias da
gardaqmnian kacis bunebas xuT an aT saukunis ganmavlobaSi?! es _
Wkuaze Semcdari adamianis bodvaa.
mere ra mdgomareoba iqneboda am xnis ganmavlobaSi? am xuTis,
aTis Tu as saukunis sivrceSi? am xnis ganmavlobaSi `yvela moqa-
laqe unda gaxdes daqiravebuli muSa saxelmwifosi, e.i. SeiaraRe-
buli muSebisa. yvela moqalaqe unda gaxdes msaxuri da muSa erTis
xalxosnur saxelmwifoebriv sindikatisa~. mdabio eniT rom vTqvaT,
gamodis ZaldatanebiTi muSaoba yvelasi SeiaraRebul muSebis ma-
Traxis qveS, e.i. raime ufro uaresi da sazareli, vidre batonymoba
an monoba.
aseTia ideologia leninisa.
Tu es asea, SeiZleba mkiTxos vinmem, rogor moxda es gamarjveba
bolSevikebisa? romeli gamarjveba? sad gaimarjva bolSevikobam?
mxolod ruseTSi! es ki hTxoulobs Tavis axsnas.
ruseTi daingra omis dros. misi uzarmazari sivrce daibzara
erovnul ideis sicocxlismyofel zedgavleniT, CamoSorda ruseTs
fineTi, poloneTi, estoneTi, saqarTvelo, ukraina, azerbaijani. ma-
Sin ifeTqa erovnul instiqtma mTeli ruseTisam: man igrZno, rom
lukma hxdeboda inglisis da mTeli evropis da amerikisa. saWiro
iyo SenjRreva da damxoba am qveynebisa _ proletariatis ajanyebiT
da anarqiiT. imave gziT da meTodiT SesaZleblad mosCanda ruseTis
aRdgenac Zvel sazRvrebSi. marTlac, bolSevikebma gamoacxades
principi erTa TviTgamorkvevisa, magram mxolod im pirobiT, Tu
yvelgan moewyoboda muSaTa da jariskacTa sabWoebi. advili warmo-
sadgenia, Tu ra Sedegi mohyveboda amisTana TviTgamorkvevas. pro-
16
letariats, rogorc viciT socialistur moZRvrebisagan, samSoblo
ara aqvs, unda SeerTdes yvela qveynis proletarebi, maSasadame, ru-
seTis proletarebisaTvisac Ria unda yofiliyo sazRvrebi. am gziT
yvela ganTavisuflebul erebis teritoria, imaT Soris saqarTve-
loc, swrafad aivseboda rusebiT, mTeli Zalaufleba isev gadavi-
doda rusebis xelSi da saqarTvelo Camoekideboda isev ruseTis
saxrCobelas. sabednierod, es imedi gacruvda. arc erTi, cotad Tu bevrad Segnebuli eri am ankess ar wamohgebia. swored proletaria-
ti ganTavisuflebul erebisa wamodga, aisxa iaraRi, daadga Tavis
samSoblos sazRvarze da mohcxo bolSevikebs.
demokratiuli evropa da amerika ki mSvidobianad ganagrZoben Ta-
vis kulturul muSaobas. bolSevizmi, rogorc ambobs safrangeTis
erTi publicisti, bolos gamodga mxolod “Vehicule panrusse”. espa-nur-rusuli furgoni exla daxriginobs mxolod ruseTSi. ra bed-
nierebac moutana iman ruseTs, es Cven vnaxeT da bevrs kidev davi-
naxavT.
amnairad, erTaderTi principi, romelzedac unda iqmnes agebuli
Cveni saxelmwifoebrivi cxovreba, aris demokratizmi.
es logikuri Sedegia mTeli istoriuli procesis da dRevande-
li saerTaSoriso mdgomareobisa.
*
Cvenc am demokratiul TvalsazrisiT dafasebuli gvaqvs am wig-
nakSi _ `ZiriTadi principebi sakonstitucio uflebisa~.
17
nawili pirveli
1. saxelmwifo
saxelmwifosaTvis aucilebelia sami elementi: teritoria, xalxi
da xelmwifoba an uzenaesi xelisufleba. aseTia sazogadod Sex-
eduleba, igi eTanxmeba sinamdviles, magram srulebiT sakmarisi ar
aris. adamianic Sesdgeba Zvalis, xorcis da sisxlisagan, magram
amisTana ganmarteba srulebiT ver gvaZlevs swors da namdvil Se-
mecnebas imaze, Tu ra aris adamiani. saxelmwifoc didad rTuli
movlenaa. mis gasagebad saWiroa ufro Sori perspeqtivebi da ufro
Rrma Cakvirveba. maSin naTlad davinaxavT, rom teritoria, xalxi da
xelmwifoba mxolod garegan niSnebiT srulebiT gamoumJRavnebeli
da gauSuqebeli rCeba. amitom Cven saWirod migvaCnia aq mokled mo-
viyvanoT mecnieruli azris sxvadasxva mimdinareoba Sesaxeb saxelm-
wifos bunebisa da misi ganviTarebis kanonebisa.
mTeli gonebrivi moZraoba am sakiTxis Sesaxeb, SeiZleba iTqvas,
danawilebuli aqvs sams mimdinareobas. sakvirvelia samma didma erma
mogvca es sami mimdinareoba, TiTqos TviTeuli maTgani cdilobda
Tavisi gansakuTrebuli wvlili Seetana msoflio evoluciaSi: sa-
frangeTma mogvca idealisturi skola, daarsebuli Jan-Jak rusos
mier; germaniam _ istoriuli, romlis saTaveSi sdgas saxel-
ganTqmuli savini; da inglisma _ naturalisturi, didi filosofo-
sis, herbert spenseris meTaurobiT.
ganvixiloT mokled samive.
a) idealisturi skola
ZiriTadi debuleba am mimarTulebisa is aris, rom yoveli sax-
elmwifoebrivi cxovreba emyareba da unda emyarebodes moqalaqeTa
Tavisufal nebisyofas. garegani forma am nebisyofisa aris SeTanmeba
an xelSekruleba.
ar aris SeTanxmeba iq, sadac ar aris Tavisufleba da ar aris
Tavisufleba iq, sadac ar aris Tanasworoba Tavisuflebisa, _ es
18
ZiriTadi idea rusom gadaitana warsul saukuneebSi da moindoma
imiT aexsna TviTSeqmna sazogadoebriv da saxelmwifoebriv cxovre-
bisa. misi azriT, saxelmwifo daibada SeTanxmebiT da xelSekrule-
biT. es iyo Secdoma. udabnoSi mimavali mgzavri xSirad hxedavs mi-
raJebs, iyureba ukan da elandeba oazisi. rusos moZRvrebas ufro
advilad gavigebT, Tu movatrialebT mas da mivaqcevT momavlisaken.
Tavisuflebis ganxorcieleba warsulSi ki ar unda veZeboT. Tavi-
sufleba idealia da, rogorc ideali, anaTebs mxolod kacobriobis
momaval Saras.
es Sara istoriul procesSi TandaTan ufro aSkara da naTeli
xdeba. brZola ar aris mudmivi da ganuwyveteli kanoni cxovrebisa.
ufro mudmivia adamianTa Soris SeTanxmeba, xan Cumi, xan gamoTqmu-
li. ori adamiani rom Seipyron, ki ar ecemian erTmaneTs saCxubrad
da gasaJletad. istoria, marTalia, savsea CxubiT da omiT, magram
yoveli Cxubi da omi bolos Tavdeba isev SerigebiT da SeTanxmebiT.
es Serigeba yovelTvis ara yofila samarTliani da swori, magram
yovel SerigebaSi yovelTvis aris tendencia samarTlianobisaken.
samarTlianoba ki savsebiT daculia maSin, roca es Serigeba Sedegia
ara Zaldatanebis, aramed Tavisufal nebisyofisa.
aviRoT yoveldRiuri cxovrebis movlenani. yovel samoqalaqo
aqts safuZvlad udevs Tavisufali SeTanxmeba. Tumca ojaxi xSirad
daarsebula ZaldatanebiT, magram sazogado kanoni ki aris SeTanxme-
ba. exla Cven verc ki warmogvidgenia ZaldatanebiT qorwineba. va-
Wroba, aReb-micemoba, ijara, daqiraveba, _ suyvelaferi damyarebulia
SeTanxmebaze. sadac Tavisufali SeTanxmeba ar aris, iq yoveli aqti
moklebulia uflebriv Zalas.
aviRoT TviTon kanoni. igi savaldebuloa mxolod maSin, roca
Sedegia saerTo SeTanxmebisa. aqeTken midis kacobrioba. warsulSi es
ase ar iyo. xSirad nebisyofa erTi adamianisa (mefis, imperatoris)
iyo kanoni; exla kanonis Sesaqmnelad yovel ganaTlebul qveyanaSi
aris erTnairi organizacia, Sedegi saerTo nebisyofisa _ parlamen-
ti. saerTo arCevnebi aris pirdapiri dakiTxva yovel moqalaqeTa
misi survilis da nebisyofis gamosarkvevad. parlamentSi, Tu igi
swored aris mowyobili, warmodgenilia yvela sxvadasxvaoba inte-
19
resis da mimarTulebisa. parlamenti Semcirebuli saxea mTeli sax-
elmwifosi, amitom yoveli kanonis SemuSavebis dros aq iwyeba
brZola sxvadasxva mimarTulebisa, romelic bolos da bolos unda
gaTavdes eseTi SeTanxmebiT an kompromisiT, romelic moewoneba da
miRebul iqneba parlamentis umravlesobis mier mainc. es iqneba ka-
noni. amnairad, Tumca iribad, magram mainc mis SeqmnaSi monawileobas
iRebs nebisyofa yvela moqalaqesi.
im qveynebSi, sadac aris ori palata, xSirad kanoni, miRebuli
qveda palatis mier, winaaRmdegobas hxvdeba zeda palataSi. am
SemTxvevaSi irCeven sagangebo komisias, romelsac `SeTanxmebis komi-
sia~ hqvian. misi daniSnulebaa rogorme SeaTanxmos orive palata da
gamoZebnos iseTi Sinaarsi Tu forma kanonisa, rom misaRebi gaxdes
orive palatisaTvis. sakmarisia es magaliTebic. SeTanxmeba aucile-
beli pirobaa sazogadoebriv cxovrebisa.
igive principi moqmedebs saerTaSoriso ganwyobilebaSi. rac dRe
midis ufro da ufro xdeba aTasnairi SeTanxmeba sxva da sxva sax-
elmwifoTa Soris: politikuri, ekonomikuri, savaWro-samrewvelo,
sabaJo, sarkinigzo, safosto, satelegrafo da sxva da sxva. eWvi ar
aris, mTeli kacobrioba aqeTken miiltvis da Tumca jer kidev be-
vria morigebiT gadauWreli sakiTxebi, jer kidev bevrjer SeiRebeba
dedamiwa sisxlis RvariT, magram SegviZlia, mainc gavWvritoT Sori
momavali kacobriobisa: es unda iyos msoflio SeTanxmeba da masze
damyarebuli samarTali.
ruso ambobs, rom adamiani dabadebiTve Tavisufalia da Tanaswo-
rio, saxelmwifo _ ki aris `socialuri xelSekrulebao~. Cven ki
unda vsTqvaT, rom adamiani unda iyos Tavisufali da Tanaswori,
saxelmwifo _ ki unda iyos socialuri xelSekruleba. is, rasac
ruso ambobs, idealia, misi savsebiT ganxorcieleba jer kidev mo-
mavlis saqmea, magram uamisod mainc sazogadoebrivi cxovreba war-
moudgenelia. adamiani unda iyos Tavisufali, sazogadoebrivi cxo-
vreba _ Sedegi Tavisufal nebisyofisa, e.i. damyarebuli SeTanxme-
baze. es aris xelmZRvaneli idea yvelasaTvis, visac ki unda daamya-
ros socialuri cxovreba, lamazi da mtkice. safrangeTis filoso-
fosi alf. fullie, romelic zogierT SesworebiT srulebiT izia-
20
rebs idealistur skolis moZRvrebas, daaskvnis: `warmoidgineT ga-
moucdeli pirebi, romlebsac swadiaT gaakeTon xidi, awyoben qvebze,
magram hxedaven, rom aawyoben Tu ara cotaTi, maSinve CamoengrevaT.
inJiners SeuZlia maT uTxras: is, rasac Tqven eZebT, aris erTnairi
geometriuli xazi; mxolod mas SeuZlia Tqven qvebs misces sime-
tria da simagre da gadaawafos erT napiridan meoreze. es aris _
mrude xazi. agreTve filosofoss SeuZlia uTxras maT, vinc cdi-
lobs aagos socialuri cxovreba lamazi da mtkice: is idea, ro-
melic Tqven gindaT ganaxorcieloT, aris saerTo SeTanxmeba~.
rogorc vxedavT, gadamwyveti mniSvneloba am moZRvrebaSi eZleva
Tavisuflebas, radgan SeTanxmeba mxolod aqtia Tavisufal nebisyo-
fisa.
b) istoriuli skola
idealisturma skolam didi roli iTamaSa gansakuTrebiT safran-
geTSi, didi revoluciis dros. bevri iyo gatacebuli im azriT,
rom SeiZleba revoluciis SemweobiT srulebiT gadasxvaferdes
cxovreba da damyarebuli iqnas iseTi weswyobileba, romelic ufro
sasurvelia da ufro eTanxmeba ideals. am gatacebis winaaRmdeg ger-
maniaSi daiwyo reaqcia. savini da misi skola amtkicebda, rom pi-
rovnul Semoqmedebas ara aqvs didi mniSvneloba uflebis SeqmnaSi.
wyaro uflebisa, ambobs igi, aris ara aqti Tavisufali nebisyofisa,
aramed mTeli eri, misi uflebrivi Segneba. es Segneba rTuli Sede-
gia ufro rTuli istoriuli zegavlenisa. ufleba aRmocendeba
xolme erovnul Segnebis niadagze da izrdeba bunebrivis TandaTano-
biT. misi pirveli gamoxatuleba zne-Cveuleba da adaTi, xalxia. yo-
veli kanoni, romelic ar eTanxmeba xalxis uflebriv Segnebas, un-
iadago zednaSenia da amitom mavnebeli. revolucia bevrs rasme an-
grevs da spobs, magram ara aqvs Rone Seqmnas iseTi ram, rac ar
egueba xalxis Segnebas. yoveli cda, rom xalxs moaxvio axali ka-
nonebi da wesebi, windawinve dakargulia: es mxolod iwvevs SfoTs
da areulobas da bolos cxovreba isev ubrundeba im wertils, sai-
danac daiwyo revolucia, rom daadges mSvidobians da TandaTanobiT
21
ganviTarebas. konstitucia SeiZleba erT saRamos daiweros, magram
igi udReuri iqneba Tavidanve. imisTvis ki, rom konstitucia iyos
swori da xangrZlivi, marto logikur msjelobas ki ar unda miv-
marToT da marto idealebs ki ar unda vuyurebdeT: saWiroa Ses-
wavla eris cxovrebisa, misi istoriis, adaTis, Cveulebis, enis,
literaturis, misi ekonomikuri da kulturuli ganviTarebis; saWi-
roa Seswavla misi midrekilebis da suliskveTebis. yvela am masa-
lis dagrovebis da Seswavlis Semdeg mxolod SesaZlebelia daiwe-
ros ZiriTadi kanonebi saxelmwifosTvis. amisTana kanonebs eqneba
Rrmad gaSlili fesvebi xalxis SegnebaSi da mWidrod dakavSirebu-
li iqneba masTan. amisTana kanonic ar iqneba mudmivi da samudamo;
imis mixedviT, Tu rogor izrdeba sxvadasxva mxare erovnuli cxo-
vrebisa, icvleba agreTve miRebuli kanonebic, magram icvleba Tanda-
TanobiT da bunebrivad. rogorc xes bunebrivad Camoaxmeba xan erTi
toti, xan meore, ise kanonmdeblobas bunebrivad CamoSordeba xan
erTi debuleba, xan meore. amisaTvis saWiro ar aris revoluciuri
qariSxali.
g) naturalisturi skola
naturalisturma skolam gadmoitana biologiuri kanonebi so-
cialur areSi. igi amtkicebs, rom saxelmwifo, rogorc adamianTa
sazogadoeba, aris organizmi, Cven viciT, rom yoveli cxoveli da
mcenare aris organizmi. miwa, qva, qviSa, _ ar aris organizmi. aqedan
sCans, rom pirveli da umTavresi niSani organizmisa aris funqciaTa
danawileba da TanamSromloba, an solidaroba muSaobisa. aviRoT
mcenare: fesvi, Ziri, foToli _ sul es nawilia mcenarisa, Ti-
Toeul nawils aqvs Tavisi gansakuTrebuli saqme da samuSao da
yvela erTad hqmnian imas, rasac hqvian mcenare. aviRoT cxoveli:
yovel cocxal organizms aqvs sami umTavresi sistema organoebisa:
a) xelmZRvanelobisa _ tvini da nervebi, b) sarCos momzadebisa _
stomaqi, kuWi da sxva, da g) sarCos danawilebisa _ guli da sis-
xli. is, rasac akeTebs Tavi, SeuZlebelia gaakeTos gulma, an sto-
maqis muSaoba ikisros sxva romelime organom. aqac Cven vxedavT
22
funqciaTa danawilebas da organoTa Soris solidarobas da maTs
TanamSromlobas.
yoveli cocxali organizmi Sesdgeba cocxali nawilebidan an
ujredebidan. kacobrivi sazogadoebac Sesdgeba cocxali ujredebi-
dan: adamiani ujredia socialur organizmisa.
yovel ujreds atyvia mcireodeni Canasaxi TviTmoqmedebisa, e.i.
zrdisa da ganviTarebisa. adamianis zrda da ganviTareba xom eWvs
gareSea. aq yvelgan moqmedobs zogadi kanoni biologiisa _ evolu-
cia.
marTalia, yovel cocxal organizmSi erTi ujredi meores
akravs, isini Sezrdilni da Sewebebulni arian, magram siSores Tu
siaxloves ara aqvs mniSvneloba. erTi da igive manZili saSinlad
didia an saSinlad patara imis mixedviT, Tu ra TvalsazrisiT
vuyurebT imas. Cven vambobT, rom kacobrivi sazogadoeba organizmia
da ara usaTuod organizmi xerxemliani cxovelisa. Cven viciT, rom
organizmi bunebaSi bevrnairia. aris iseTi organizmic, romelic
SeiZleba gaiWras Sua, magram amiT ki ara kvdeba: TiTeuli naxevari
TavisTvis ganagrZobs cxovrebas. maSasadame yofila iseTi organiz-
mic, romlis ujredebi arc ise mWidrod arian dakavSirebulni erT-
maneTTan da SeiZleba misi dayofa ramodenime nawilad. aseTia kaco-
brivi sazogadoebac.
herbert spensers imodena gasaocari magaliTebi mohyavs, rom
srulebiT eWvi ara rCeba imis Sesaxeb, rom saxelmwifo fiziolo-
giurad marTalia warmoadgens cocxal organizms.
fsiqologiurad cocxali organizmi xasiaTdeba erTnairi dele-
gaciiT. yvela organo garegan ganwyobilebisa emorCileba erT
centrs. Tvali, yuri, xeli, fexi _ asruleben imas, rasac moiTxovs
es centri, romelic moTavsebulia tvinSi. iq ikvanZeba yoveli Zafi
Segnebisa. buzic rom Seexos Tmasa, Tma maSinve Seirxeva, Searxevs
Tavis Zirs, Ziri _ nervul Zafs, da es Taviseburi telegrama mi-
udis centrs, romelic maSinve brZanebas aZlevs xels an romelime
sxva garegan organos, moigerios es mabezari stumari. sazogadod
unda iTqvas, rom cocxali organizmis nebisyofa ar aris ubralo
da martivi movlena; igi metad rTulia, igi Sedgeba sxva da sxva
23
gamoxmaurebisagan, romelic mosdis centrs organizmis sxva da sxva
kuTxeebidan. adamianis survili Cvena gvgonia srulebiT martivi
movlena, magram namdvilad ki igi metad rTulia. organizmSi bevria
srulebiT avtonomiurad mowyobili nawilebi; isini TavisTvis cxo-
vroben, aqvT Tavisi sixaruli, Tavisi sevda, Tavisi survili, Tavisi
tkivilebi. magram yvela es procesi xdeba sibneleSi, igi ar aris
gamaSuqebeli Cveni SegnebisaTvis, iqidan mxolod modis gamoZaxili,
ikribeba Cvens tvinSi da es axlarTuli kvanZi sxvadasxva xmebisa
hqmnian ama Tu im sulier ganwyobilebas.
igive hxdeba socialur organizmSi. mTavroba aris centri, ro-
melic hmarTavs da ganagebs saxelmwifos. saxelmwifos nebisyofa
aris koleqtiuri, igi Sendeba yvela individualur nebisyofisagan.
rasakvirvelia, aq aris didi gradacia, imis mixedviT, Tu ramdenad
aris kulturulad da koleqtiurad da politikurad TviTon sax-
elmwifo ganviTarebuli. Tu saxelmwifo CamorCenilia, misi nebis
gamomxatvelia xSirad erTi adamiani _ mefe an imperatori; magram
TandaTan, rogorc viTardeba saxelmwifo, ise ufro meti ricxvi
moqalaqeTa Rebulobs monawileobas sazogadoebriv cxovrebaSi da
bolos mTeli xalxi hqmnis saTanado organoebs _ Tavis nebisyofis
gamosaxatavad. es nebisyofaa maSin nebisyofa saxelmwifosi.
ufro dawvrilebiT gadmocema naturalistur Teoriisa saWirod
ar migvaCnia. Cveni miznisaTvis sakmarisia vicodeT mxolod: a) rom
saxelmwifo cocxali organizmia da b) mas aqvs Tavisi nebisyofa.
maSasadame, saxelmwifo _ pirovnebaa, igi SeiZleba iyos subieqti
uflebebisa: SeiZinos uflebani da miiRos Tavis Tavze
valdebulebani.
amnairad, samma didma erma mogvca sami umTavresi Teoria Sesaxeb
saxelmwifos bunebisa da misi arsebobis ZiriTadi principebisa. Ees
gaxlavT, rogorc umTavresi davinaxeT _ safrangeTi, germania da
inglisi. pirvelma, rogorc umTavresi principi, dagvisaxa
Tavisufleba, meorem _ istoriuli TandaTanoba, mesamem _
biologiuri ganviTareba. romelia marTali am sami moZRvrebidan?
Cven gvgonia, samive WeSmaritia. marTalia, mecnieruli azrovneba ver
urigdeba samnairs, TiTqmis mowinaaRmdege debulebas, igi moiTxovs
24
maT Serigebas, ukanasknel sinTezs, magram aseTi sinTezi Cven ar
Segvexeba. Cven ver SeviWrebiT filosofiaSi. CvenTvis sakmarisia
vicodeT, rom Tavisufleba uaRresi mizania saxelmwifoebriv
cxovrebisa, magram amave dros ar unda gvaviwydebodes, rom
Tavisuflebasac aqvs sazRvari istoriul da biologiur kanonebSi.
amnairad, Semoifargla Cveni amocanac. Tumca xalxi da
teritoria aucilebeli elementia saxelmwifosi, magram Cven is ar
Segvexeba, Cven gvainteresebs mesame elementi saxelmwifosi _
xelmwifoba da misgan gamomdinare saxelmwifoebrivi xelisuflebani.
Tu mizani saxelmwifosi aris Tavisufleba, misi damyareba da
ganviTareba, saxelmwifoebrivi aRnagebac unda iyos Sewonili
mizanTan da mizani uzrunvelyofili am aRnagebiT.
es aris sagani sakonstitucio uflebisa, romlis ganxilvasac
exla SevudgebiT.
2. xelmwifoba
ra aris xelmwifoba da vis ekuTvnis igi?
istoria gvaZlevs bevrs saintereso magaliTebs xelmwifobis
garegan formisas, iyvnen saxelmwifoni Teokratiuli, avtokrati-
uli, aristokratiuli, demokratiuli da oxlokratiuli.
Teokratiul saxelmwifoSi aRiarebulia is principi, rom
xelmwifoba ekuTvnis RmerTs, romelic ganagebs savsebiT mTel
miwier cxovrebas. aseTi iyo ebraelebis saxelmwifo Zvelad, romis
papis samflobelo saSualo saukuneebSi, da bevri samusulmano
qveynebi dResac. mose winaswarmetyvelma ZiriTadi kanoni
saxelmwifosi miiRo pirdapir RvTisgan, romis papi iTvleboda
qristes moadgiled da pirdapir memkvidred petre mociqulisa;
xalifatic memkvidreobaa mohomedisa. yvela am saxelmwifoebSi
ukanaskneli uflebrivi safuZveli xelmwifobisa an umaRlesi
xelisuflebisa aris brZaneba RvTisa.
avtokratiuli saxelmwifoc xSirad emyareba religias. aq
xelmwifoba ekuTvnis mefes, romelic umaRlesi gamgea da
kanonmdebeli mTel saxelmwifoSi.
25
aristokratia niSnavs mcodne da ganaTlebul pirTa politikur
batonobas. _ es aris umciresoba, magram SerCeuli da momzadebuli
saxelmwifo kanonmdeblobisa da marTva-gamgeobisTvis.
yvelazed ufro maRla sdgas demokratia. aq politikuri ufleba
aqvs yovel adamians, yvela Tanasworad Rebulobs monawileobas
saxelmwifo saqmeebis warmoebaSi. aqac kanonmdeblobas da marTva-
gamgeobas axorcieleben SerCeuli pirebi, mcodneni da momzadebulni,
mxolod es SerCeva hxdeba faqtiurad, namdvil SefasebiT
politikur moRvaweebisa da maTi arCevnebiT, e.i. sayovelTao xmis
micemiT. aq xelmwifoba ekuTvnis mTel ers.
samwuxarod, demokratias aqvs erTnairi tendencia gadagvarebisa.
gadagvarebuli demokratia aris oxlokratia, batonoba quCis, uxeSi
Zalis da umecrebisa. saxelmwifoebriv azris magier aq imarjvebs
demagogia da saxelmwifoc irRveva da male eReba bolo.
miuxedavad am sxvadasxva saxelmwifoebriv formisa, xelmwifoba
yvelgan aris, yvelgan aris umaRlesi mbrZanebloba da xelisufleba.
xelmwifobis SemecnebaSi Sedis ori ZiriTadi elementi: erTia _
nebisyofa, meore _ materialuri Zala misi ganxorcielebisa.
nebisyofa SeiZleba mieweros RmerTs, ekuTvnodes mefes an
umciresobas, an umravlesobas, amiT arsebiTad ar icvleba-ra;
icvleba mxolod garegani forma gamoxatulebisa; nebisyofa ki,
rogorc fsiqologiuri faqti, rCeba Seucvlelad, individualuria
igi Tu koleqtiuri. Tu am nebisyofas Seswevs materialuri Zalac
Tavis gansaxorcieleblad cxovrebaSi, igi hxdeba xelmwifoba an
suverenoba saxelmwifoSi.
maSasadame, SeiZleba iTqvas, rom exlandel droSi xelmwifoba
aris erovnuli nebisyofa, igia wyaro da safuZveli yovel
saxelmwifoebriv xelisuflebisa da umaRlesi meTvalyure
idealisturi skolisa.
naturalisturi skola cota sxvanairad uyurebs am sakiTxs.
rogorc viciT, misi SexedulebiT saxelmwifo _ cocxali
organizmia, igi izrdeba da viTardeba rogorc adamiani. aq Tu
Sedareba SesaZlebelia, SeiZleba vikiTxoT: rodis aqvs adamians
Tavisi, pirovnuli xelmwifoba? rodis aris uflebosani, rom
26
ganamtkicos Tavisi nebisyofa? Cven viciT, rom bavSvebs aqvs
uflebebi, magram ar aris samoqmedod uflebosani da damoukidebeli.
roca mas SeeZleba Segneba Tavis interesebisa da eqneba sakmarisi
gonebrivi da fizikuri Zala, rom ganamtkicos Tavisi Tavi da
daicvas Tavis interesebi, _ ai, maSin igi hxdeba sruluflebiani,
mas ekuTvnis pirovnuli `xelmwifoba~ mis pirovnul saqmeebSi.
sazogadod miRebulia, rom oci an ocdaerTi weliwadi unda
Seusruldes adamians, rom miaRwios sakmao ganviTarebas, fizikursa
da gonebrivs; rom iTqvas, rom igi ukve momwifebulia da SeuZlian
Tavis saqmeebis warmoeba da Tavis uflebebis dacva.
aseTivea saxelmwifos mdgomareobac. misi xelmwifoba
damokidebulia imaze, Tu ramdenad es saxelmwifo organizmi
ganviTarebulia, ramdenad moRonierebuli, ramdenad aqvs imas Segneba
Tavis uflebebisa da ramdenad SeuZlian am uflebebis dacva. Tu is
sakmaod ganviTarebulia, mowyobili da Zlieri; igi hxdeba
suverenuli saxelmwifo, mas angariSs uweven yvela sxva
saxelmwifoebi da iZulebuli hxdebian aRiaron igi damoukidebel
saxelmwifod. rogorc adamianis sicocxleSi, ise erovnul
cxovrebaSi aris gardamavali xanac, roca xalxi arc ise sustia,
rom uarvyoT misi xelmwifoba da arc ise Zlieri, rom TviT
daicvas da SeinarCunos igi, amisTana SemTxvevaSi saWiro aris
erTiani mfarveloba da mzrunveloba. is gamoixateba im
mfarvelobaSi, romelsac saerTaSoriso uflebaSi hqvian
proteqtorati. Tu erovnuli organizmi moRonierda am mfarvelobis
qveS, igi male moicilebs Tavidan proteqtorats da hxdeba
suverenuli saxelmwifo, Tu ara da _ msxverpli hxdeba sxva
saxelmwifosi, ufro xSirad misi, vinc uwevda am mfarvelobas.
amnairad, xelmwifoba aris ganmtkiceba erovnul pirovnebisa
saerTaSoriso ganwyobilebaSi.
Cvenis azriT, orive Teoria sworia; mxolod exebian erT da
imave movlenis or sxvadasxva mxares: erTi _ fsiqologiurs, meore
_ fiziologiurs. magram, mdabiurad rom vTqvaT, suli da xorci
ise SekavSirebulia erTmaneTTan, rom maTi gancalkeveba yovlad
SeuZlebeblia. es ori Zala midian da viTardebian paralelurad.
27
saxelmwifo warmoudgenelia, Tu ar aris raime uflebrivi
wyobileba, sulerTia _ Teokratiuli, monarqiuli, demokratiuli,
Tu sxva. Tu ki aris wyobileba _ aris erTnairi aqtic nebisyofisa.
nebisyofa moTavsebulia adamianis bunebaSi da Tan sdevs TiTqmis
yovelTvis mis zrdas da ganviTarebas, mis evolucias. amitom zrda
da ganviTareba adamianis ise, rogorc sazogadoebisa an
saxelmwifosi, aucilebeli pirobaa TviTSegnebis zrdis da
nebisyofis simtkicis. es erTi da igive movlenaa, mxolod erTsa
aqvs saxeSi saxelmwifoebriv cxovrebis fsiqologiuri momenti,
meores _ misi ekonomikuri ganviTareba da militaruli Zala.
Tu gadavxedavT cxovrebas, magaliTebisTvis Sors wasvla ar
dagvWirdeba. ai, Cven Tvalwin ibadebian ramodenime axali
saxelmwifo: poloneTi, fineTi, saqarTvelo da sxva. ra aris
saWiro maTi xelmwifobis dasamyareblad? _ erTi _ gadawyvetili
nebisyofa erisa Tavisuflebis mosapoveblad, da meore _
saerTaSoriso cnoba am nebisyofisa. magram sul es SesaZlebelia
mxolod maSin, roca eri moRonierebulia da Segnebuli imdenad,
rom ganamtkicos Tavisi pirovneba saerTaSoriso ganwyobilebaSi.
amitom Cven SegviZlian SevaerToT orive ganmarteba: xelmwifoba
aris umaRlesi nebisyofa saxelmwifosi, rogorc saerTaSoriso
pirovnebisa.
am gansazRvraSi moqceulia yvela saWiro niSandobilebani: a)
xelmwifoba aris nebisyofa saxelmwifosi da ara romelime wris,
partiis an klasis; b) igi aris umaRlesi, maSasadame,
damoukidebelia saerTaSoriso ganwyobilebaSi.
3. danawileba xelmwifobisa
im kulturul donis mixedviT, romelzedac sdgas exla mowinave
kacobrioba, Cven SegviZlia vTqvaT, rom xelmwifoba exla ekuTvnis
xalxs, mTel ers, ara marto Teoriulad, aramed faqtiuradac.
bevrs mowinave saxelmwifoSi demokratiuli wesi didi xania, rac
damkvidrda. iq, sadac kidev darCenili iyo monarqiuli wyobileba,
hxdeba revolucia, ingreva taxti da TandaTan xelmwifoba gadadis
28
xalxis xelSi. exla laparaki monarqiaze an aristokratiaze
SeuZlebelia: amas eqneba mniSvneloba mxolod istoriuli da Cveni
sagnisTvis zedmetia. Cven saxeSi gvaqvs gamovarkvioT da gavaSuqoT
ZiriTadi principebi Tanamedrove saxelmwifoebriv aRnagebisa, e.i. im
droisa, roca erTad erTi Zali da gamomWedi Tavis cxovrebis
saxelmwifoebriv formisa aris erovnuli nebisyofa. rasakvirvelia,
Cven roli demokratiis an erovnul nebisyofisa Zalian ar unda
gavazviadoT. masac aqvs Tavisi sazRvari. es aSkarad mtkicdeba ara
marto Teoriulad, romelzedac wineT gvqonda laparaki, aramed
realur cxovrebiTac. yvelgan demokratiuli weswyobileba
Camoyalibda TiTqmis erTnairad, yvelgan forma aRnagebisa TiTqmis
erTi da igivea. marTalia, es, erTis mxriT, mibaZviT da
saerTaSoriso magaliTebis zegavleniT, magram meore mxriT, SeiZleba
davaskvnaT, rom Tavisufal Semoqmedebasac aqvs sazRvari: fexs
ikidebs mxolod iseTi forma saxelmwifoebriv cxovrebisa,
romlisTvis aris istoriuli evoluciiT momzadebuli niadagi.
safrangeTis revoluciam raRac xuTi-eqvsi wlis ganmavlobaSi
SeimuSava da daamtkica sami konstitucia, magram yvela gamodga
udReuri da TavisTavad CaifuSa cxovrebis talRebSi. es amtkicebs,
rom xSirad erovnuli nebisyofa win miiltvis, ar uwevs angariSs
istoriul pirobebs da cdilobs Sehqmnas iseTi weswyobileba,
romelic moswons aRfrTovanebul gonebas, magram ar egueba
istoriiT momzadebul niadags.
saqarTvelo am mxriv momzadebulad unda CaiTvalos. aq
feodaluri naSTi ar iyo Zlieri da isic, rac darCa, srulebiT
aRgvilia ukanaskneli revoluciis qartexiliT. ruseTis
absoliutizmi da TviTmpyrobeli biurokratia arasdros ar egueba
saqarTvelos erovnul suls da mis midrekilebas. mis utyuari
niSania gacxovelebuli politikuri da partiuli muSaoba. xalxi
eZebs gamosavals im uuflebo mdgomareobidan, romelSiac igi
imyofeba, da Segnebulad irazmeba ama Tu im partiis garSemo. ufro
RirSesaniSnavia is, rom idea, romlis irgvliv hxdeba es erovnuli
kristalizacia, ar aris arcerTi reaqcionuli an demokratizmis
uaris myofeli. CvenSi brZola gamwvavebulia ufro ara
29
demokratizmis winaaRmdeg, aramed TviT gegmis da meTodis irgvliv
am demokratizmis dasamyareblad. garda amisa, Cvena gvaqvs ukve Cveni
dadebiTi kanonmdebloba Cveni xalxis xelmwifobis Sesaxeb.
pirvelive muxli `saqarTvelos damoukideblobis aqtisa~ ambobs:
`amieridgan saqarTvelos xalxi suverenul uflebaTa
matarebeliao~. es kanoni ar aris SemTxveviTi, es aris erTxmad da
udavod miRebuli mTeli damfuZnebel krebis mier (1919 wlis 12
marts): maSasadame, pirdapir SegviZlian vTqvaT, rom mas aqvs Rrmad
gadgmuli fesvebi xalxis SegnebaSi, aris Sedegi am Segnebisa da ara
marto revolucionuri aqti gatacebul nebisyofisa.
xelmwifoba _ ganyenebuli Semecnebaa. imas unda erTnairi
mowyoba, erTnairi organizacia, rom gaxdes Semoqmed Zalad. rogor
unda moxdes es organizacia, rom uzrunvelyofil iqmnas
Tavisufleba? es aris ZiriTadi sakiTxi.
Cven ukve davinaxeT, rom erovnuli xelmwifoba Sesdgeba or
umTavres elementisagan: es aris erovnuli nebisyofa da
materialuri Zala. axla Cven unda CavukvirdeT pirvels _ erovnul
nebisyofas _ da gamovarkvioT forma misi umTavresi mimdinareobisa.
es samuSao Seasrula pirvelad didma aristotelem Zvel
saberZneTSi, xolo mecnieruli ganviTareba da dasabuTeba misca mas
safrangeTis mecnierma monteskiem XVIII saukuneSi.
monteskie, rogorc Jan-Jak ruso, gatacebuli iyo erT udides
problemiT: rogor SeiZleba daicvas da SeinarCunos adamianma misi
Tavisufleba?! monteskiem daamtkica, rom arc erTi forma
saxelmwifoebriv cxovrebisa amis garantias ar iZleva. xelmwifoba
erisa kidev ar niSnavs Tavisuflebis ganmtkicebas, umravlesobac
xSirad ise tiranulia, rogorc umciresoba, Tu man Caigdo yvela
saxelmwifoebrivi xelisufleba. inglisi maSinac Tavisuflebis
qveynad iTvleboda: monteskiem mihmarTa mis istoriis da
konstituciis Seswavlas da bolos mivida daskvnamde, rom
umTavresi garantia Tavisuflebisa aris xelmwifobis danawilebaSi
sxvadasxva saxelmwifos organoTa Soris. misi azriT, xelmwifobas
aqvs sami umTavresi forma mimdinareobisa: es aris xelmwifoba an
xelisufleba: a) kanonmdebeli, b) aRmasrulebeli, da g)
30
msjavrmdebeli. am sami umTavresi funqciebisaTvis unda iyos sami,
erTi-meorisagan damoukidebeli organo: parlamenti, mTavroba da
sasamarTlo. TiToeuli imaTgani unda asrulebdes mxolod Tavis
funqcias da ar unda ereodes meoris saqmeSi, magram TiToeuls
maTgans aqvs mainc erTnairi kontrolis ufleba, ara imisTvis, rom
Caerios meoris muSaobaSi da xeli SeuSalos, aramed mxolod
imisTvis, rom Caayenos meore mis kompetenciis farglebSi, Tu
vinicobaa igi gadacda am fargals. maSin miviRebT aseT
mdgomareobas: erTi imuSavebs kanonebs, magram ara aqvs misi
asrulebis neba: meores sisruleSi mohyavs es kanonebi, magram ara
aqvs neba gadaasxvaferos igi an gamosces axali kanoni; mesame Wris
im davas da uTanxmoebas, romelic SeiZleba atydes an kanonis
asrulebis dros, an sxvadasxva kerZo Tu saerTo interesebis
SejaxebiT. am gziT Tavisufleba SeiZleba uzrunvelyofil iqmnas.
raTa? imitom, rom kanonmdebels ara aqvs neba emsaxuros saerTo
interesebs da ara raime pirad sargeblobas; mTvaroba asrulebs
kanons, magram Rone ara aqvs gaataros Tavisi survili. TviTnebobas
eReba bolo. Tu sadme TviTnebobam iCina Tavi, darajad dgas
sasamarTlo: mas SeuZlian aRadginos darRveuli ufleba. aq aris
erTnairi sworwonaoba am sam umTavres organoTa Soris: isini
muSaoben damoukideblad, magram solidarulad. erTis muSaoba
saWiroa meorisaTvis, meoris mesamisTvis da samive erTad hqmnian
uflebriv wyobilebas saxelmwifoSi. tiraniis Tu monarqiis
ubedureba is aris, rom iq erTi da imave organoSi xSirad
Tavmoyrilia yvela xelisufleba _ kanonmdebeli, aRmasrulebeli,
msjavrmdebeli. tirani TviTon aris suverenobis matarebeli, TviTon
scems kanons, TviTon asrulebs da TviTon iZleva ganaCens. exla,
roca tiraniam Tu monarqiam mosWama Tavisi dRe da suverenoba
gadavida demokratiis xelSi, iman unda moawyos saxelmwifoebrivi
cxovreba ise, rom SeuZlebeli gaxdes yoveli TviTneboba da
uzrunvelyofili _ samoqalaqo Tavisufleba. amisTvis saWiroa misi
xelmwifobis danawileba sxvadasxva organoTa Soris. maSin TiToeul
organos aqvs mxolod erTi elementi saxelmwifobisa, erTi
31
romelime umaRlesi xelisufleba da isic isea mowyobili, rom ara
aqvs gasaqani gareSe Tavisi kanoniT gansazRvrul kalapotisa.
es aris ZiriTadi Ddebuleba monteskiesi.Mmas bevri mowinaaRmdege
aRmouCnda (lorenc-Steini, blunCi da sxvebi). magram es
winaaRmdegoba ufro gaugebrobazea damyarebuli. sruli gamoyofva
erTis xelisuflebisa meorisagan, sruli misi damoukidebloba,
rasakvirvelia, SeuZlebelia. parlamenti Tu mTavroba, rogorc
sasamarTlo, mxolod organoa erT did organizmisa, romelsac
hqvian saxelmwifo. organo asrulebs mxolod gansakuTrebul
funqcias, magram es imas ki ar niSnavs, rom organo gamoyofilia da
CamoSorebuli TviTon organizms. Tavi asrulebs Tavis funqcias,
xeli _ Tavisas, magram CamoSorebulni ki ar arian mTeli tanidan.
orive nawilia erTi da imave tanisa, orives asazrdoebs erTi da
igive sisxli, orive aRmocenebulia erT da imave niadagze, magram es
srulebiT xels ar uSlis imas, rom erTs hqondes Tavisi
gansakuTrebuli funqcia da meores _ Tavisi.
amitom monteskies Teoria Cven srulebiT ar migvaCnia miuReblad.
piriqiT, cxovrebam ukve daamtkica misi sruli WeSmariteba. yvelgan,
yovel demokratiul saxelmwifoSi, ukve gatarebulia misi
principebi, zogan _ mkacrad, zogan _ cota Sereulad, da TiTqmis
yvelgan gaamarTla winaswari imedebi. amerikis konstitucia ki
pirdapir agebulia am principebze.
Cvenc am gzas unda davadgeT.
32
nawili meore
Kkanonmdebeli xelisufleba
1. warmomadgenloba
yovel saxelmwifos, rogorc cocxal organizms, unda hqondes
Sesaferisi organoebi. Tavdapirvelad is, romelic warmoadgens
cocxal organizmis tvins da sazogadod nervul sistemas _ e.i.
parlamenti da mTavroba, da maTi ufro mcire nervuli kvanZebi _
adgilobrivi TviTmmarTvelobani.
am organoebis Seqmna xdeba ara marto fiziologiuris zrdiT,
rogorc cocxal organizmebSi, aramed agreTve adamianTa Segnebul
nebisyofis gegmiT da zegavleniT. aq Segnebuli nebisyofa TamaSobs
Semoqmed rols. amitom xalxs TviTon SeuZlia uSualod awarmoos
zogierTi saxelmwifoebrivi saqmeebi. amisTvis saWiroa mxolod
moaxdinos yriloba, iqonios msjeloba ama Tu im saqmeze da
gadawyvitos igi ubralod xmis umetesobiT. egre xdeboda Zvel
saberZneTis patar-patara qalaq-saxelmwifoebSi, agreTve xdeba
exlac Sveicariis zogierT kantonebSi. warmomadgenlobac saWiro ar
aris.
magram exlandeli saxelmwifoebi ar aris patara-patara
erTeulebi. ramdenime milioni da aTeul milioni Seadgens
mcxovrebTa raodenobas. maTi Seyra erTad da usaSualod saqmeebis
warmoeba fizikurad SeuZlebelia. amitom aucilebeli gaxda
warmomadgenloba.
aqedan aSkaraa, Tu ra niadagze aRmocenda es instituti. erTis
mxriv, vinaidan xelmwifoba ekuTvnis ers da yovel saxelmwifoebriv
saqmeSi unda scemdes, cotad Tu bevrad, erovnuli nebisyofa, da,
meores mxriv, vinaidan fizikurad SeuZlebelia yovelTvis Tavis
moyra mTeli erisa da misi dakiTxva, aucilebeli gaxda xelovnuri
organizacia erovnuli nebisyofisa. xalxi irCevs warmomadgenlebs
an deputatebs, am warmomadgenlebis krebuli aris parlamenti.
33
amnairad parlamenti xdeba organo erovnuli nebisyofisa, magram ara
savsebiT da ara samudamod.
savsebiT rom yofiliyo erovnuli nebisyofa gadacemuli, maSin
gadacemuli iqneboda erovnuli suverenobac Dda xalxi darCeboda
isev uflebaaxdili, rogorc is iyo monarqiis batonobis dros.
parlamentze gadadis mxolod erTi elementi suverenobis _
kanonmdebeli xelisufleba. es ufleba didia da amitom saSiSaric.
kanonmdebel xelisuflebam SeiZleba Seqmnas iseTi kanoni, romelic
sul gaaqarwylebs eris xelmwifobas. amitom yovel demokratiul
respublikaSi parlamenti umTavres da udides sakiTxebSi
SezRudulia. eri TviTon inarCunebs am sakiTxebis Sesaxeb uzenaes
xelisuflebas. es SesaZlebelia, vinaidan amisTana sakiTxebi bevri
ar aris, Seexeba ufro miRebul konstituciis Secvlas da advili
mosaxdenicaa. amaze dawvrilebiT Semdeg gveqneba laparaki.
garda amisa, parlamenti, rogorc xelovnuri organizacia
erovnul nebisyofisa, ar aris mudmivi Tavis SemadgenlobiT.
nebisyofa cocxali Zalaa. igi icvleba, misi mimarTuleba
damokidebulia sxvadasxva saerTaSoriso Tu Sinagan garemoebaTa
zedgavlenebisagan. icvleba agreTve erovnuli nebisyofac. amitom
saWiro aris perioduli misi dakiTxva da periodulad gamocvla
parlamentis Semadgenlobisa, e.i. warmomadgenlobisa.
Cven mivuaxlovdiT erT didad sadavo sakiTxs: warmomadgeneli
Tavisufalia Tu ara Tavis warmomadgenlobaSi? iyo dro,
warmomadgenels aZlevdnen mandats da mandatiT Seborkili iyo misi
Tavisufali moqmedeba. warmomadgeneli valdebuli iyo emoqmeda ise,
rogorc daabarebdnen misi amomrCevlebi. imas ar hqonda Tavisufleba
moqmedebisa. bolos es wesi uaryofili iqmna, Tavdapirvelad imitom,
rom yovlad SeuZlebeli aRmoCnda yovel sakiTxis Sesaxeb mandatis
micema. aris auarebeli saxelmwifo sakiTxebi, romelic adgilobriv
patar-patara wreebs arc ki swvdeba, arc icis da arc SeuZlian
maTi gadawyveta. es sakiTxebi muSavdeba saxelmwifos centrSi, maT
gadawyvetas unda meti politikuri perspeqtiva, meti codna da
gamocdileba, vidre es moipoveba pirvandel saarCevno erTeulSi.
amitom mandatoba gadavarda. darCa mxolod iseT sferoSi, sadac is
34
marTla saWiro da mizanSewonilia, mag., Crdilo-amerikis
prezidentis arCevnebSi. Aaq mxolod erTi kiTxvaa: _ vin avirCioT
prezidentaT? Tanac es arCevnebi didaT mniSvnelovania da mis
Sesaxeb saxeldebiTi gamomJRavneba erovnul nebisyofisa srulebiT
kanonieri da mizanSewonilia.
axla warmomadgeneli Tavisufalia, is ar aris SezRuduli raime
mandatiT Tavis amomrCevlebis mier. misi arCevis Semdeg is iTvleba
warmomadgenlad mTeli erisa da ara mxolod maTi, vinc xma misca
mis asarCevad. igi Tavisufalia Tavis moqmedebaSi. magram arc es
Tavisufleba unda gavazviadoT. warmomadgenels yovelTvis aqvs
Tavisi politikuri da socialuri programa, es programa dabeWdili
da gavrcelebulia amomrCevlebTa Soris; am programiT warsdga igi
amomrCevelTa winaSe. es programa erTnairi xelSekrulebaa
amomrCevelTa da asarCevi piris Soris. marTalia, es xelSekruleba
ar aris orive mxaris mier xelmowerili _ maSin iqneboda namdvili
iuridiuli aqti, _ magram aris sajaro aRqma, sajaro dapireba, rom
deputati ar uRalatebs am programas, am sityvier xelSekrulebas.
aq ueWvod aris pasuxismgebloba, magram Tu am pasuxismgeblobam jer
versad ver miiRo iuridiuli saxe, es, Cvenis azriT, aixsneba
Semdegi Teoriuli da praqtikuli siZneliT: erTi _ vin aris
subieqti uflebisa? visi uflebaa darRveuli maSin, Tu
warmomadgenelma uRalata Tavis programas? aSkaraa, amomrCevlebis,
_ magram vinaidan yvelgan miRebulia faruli kenWisyra, aSkaraa,
veravin daamtkicebs imas, rom man misca kenWi. Tu ki daamtkica, misi
xma farulad ar yofila micemuli da amitom arc ki unda
CaiTvalos amomrCevel xmad, momCivans ecleba uflebrivi niadagi:
igi ar yofila amomrCveeli da maSasadame, arc aqvs ufleba
ganacxados raime pretenzia. es erTi siZnele, wmindad iuridiulia.
aris meorec: SeiZleba es ufleba gadavides sajaro uflebis areSi,
SeiZleba ara amomrCevels, aramed mTavrobas mieces ufleba amisTana
kiTxvis aRZvrisa, e.i. roca warmomadgeneli uarhyofs an gadauxvevs
Tavis programas, moiTxovos ama Tu im saxiT misi gadayeneba. magram
es iqneboda SezRudva xalxis xelmwifobisa: sad aris garantia
imisi, rom mTavroba amisTana uflebas ar moixmars usiamovno
35
deputatis gasaZeveblad da amrigad sul ar gardaqmnis
warmomadgenlobis ZiriTad princips? sjobia isev saprogramo
muSaoba da sazogadod mTeli misi politikuri moRvaweoba miendos
isev deputats, mis sindissa da patiosnebas, vidre mTavrobas mieces
iseTi iaraRi, romelmac SeiZleba sul mospos an gamoscvalos
erovnuli nebisyofis swori gamoxatuleba.
amitom warmomadgeneli iuridiulad ar aris pasuxismgebeli
Tavis amomrCevelTa winaSe, xolo zneobrivad _ ki.
2. saarCevno ufleba
xelmwifoba _ Cvena vsTqviT _ ekuTvnis xalxs, mTel ers.
maSasadame, yoveli adamiani, an ufro swored rom vsTqvaT, yoveli
moqalaqe aris monawile am xelmwifobisa. TiToeuli nebisyofa,
Tumca wveTia erovnul nebisyofis zRvaSi, magram is wveTia,
romlisagan bolos da bolos Sesdgeba es zRva. subieqturi
safuZveli saarCevno uflebisa aris ukve ganmtkicebuli Segneba
imisi, rom saxelmwifo saqmeebis warmoebaSi dainteresebulia ara es
Tu is wre, ara esa Tu is klasi sazogadoebisa. aramed yoveli
moqalaqe, mTeli eri. marTlac, vis ar exeba, saxelmwifos saqmeebi,
misi mSvidobianoba, misi ekonomikuri da kulturuli ganviTareba?!
vin ar aris dainteresebuli amisTana kiTxvebiT? aSkaraa,
saxelmwifos cxovreba imave dros aris cxovreba yvelasi, yvelasi
bedi da ubedoba gadabmulia saxelmwifos bedze da ubedobaze. Tu
es asea, isic aSkaraa, rom yvelas aqvs ufleba miiRos monawileoba
im umTavres aqtSi, sadac unda gamoirkves erovnuli nebisyofa. es
gaxlavT subieqturi safuZveli saarCevno uflebisa. aqedan pirveli
daskvnaa: es ufleba unda aiyos sayovelTao, ganurCevlad sqesisa,
sarwmunoebisa da erovnebisa. es principi CvenSi ukve
ganxorcielebulia da meti laparaki saWiro ar aris.
bevri Teoriebi, romlebic uarhyofen zemomoyvanil princips da
saarCevno uflebis safuZvels eZeben ufro dadebiT kanonmdeblobaSi.
me imaT garCevas aq ar Sevudgebi. SevniSnav mxolod, rom TviT
dadebiTi kanonmdebloba, demokratiul qveynebSi mainc, Sedegia
36
erovnuli nebisyofisa. SeiZleba es erovnuli nebisyofa yvelgan ar
iyos swored gamoTqmuli, magram yvelgan aqeTken aris mimarTuli
saerTo tendencia. garda amisa, dadebiTi kanonmdebloba
gansakuTrebuls da TiTqmis erTnairad mkacr yuradRebas aqcevs
yvelgan, sadac aris SemoRebuli Tundac SezRuduli arCevnebi, erT
garemoebas: es gaxlavT swori gamoTqma pirovnuli
nebisyofisa.Aamitom kanonmdeblobaSi aRniSnulia sxvadasxva
RonisZieba: winaswari sia amomrCevlebisa, wesi misi gasworebis da
Sevsebisa, wesi xmis micemisa, daTvla, gasaCivreba da sxva. risTvis
aris es rTuli da Zneli procedura, Tu ara imisTvis, rom
uSecdomod gamoangariSebuli iqnes nebisyofa amomrCevel
moqalaqeTa? moaSoreT es ZiriTadi safuZveli arCevnebs da TviT
arCevnebi kargavs yovel azrs. yovel kanonmdeblobaSi sasjelic ki
daniSnulia imisTvis, vinc siyalbes Caidens saarCevno saqmis
warmoebaSi da ase Tu ise gadaasxvaferebs moqalaqis nebisyofas.
aSkaraa, swored es subieqturi elementi aris namdvili safuZveli
saarCevno uflebisa.
aqedan ibadeba sxvadasxva moTxovnileba. jer erTi is, rom
pirovnuli nebisyofa unda iyos Segnebuli. aq obieqtivur sazomad
miCneulia srulwlovaneba. CvenSi miRebulia 20 weliwadi,
mcirewlovanebs, SeSlilebs, yru-munjebs ar aqvT es ufleba swored
imitom, rom maTi nebisyofa an mibnelebulia, an ar aris sakmaod
Segnebuli. ar aqvT, agreTve, Rirsebaaxdilebs: vinc Caidina uRirsi
saqme, misi nebisyofa, rasakvirvelia, ar unda iyos mxedvelobaSi
miRebuli. ucxoelebic ver miiReben monawileobas arCevnebSi.
ufleba aqvs mxolod moqalaqes da sanam ucxoeli ar gaxdeba
moqalaqe, TavisTavad cxadia, saxelmwifo imas uflebas ar micems
Caerios Tavis saqmeebSi, arCevnebi _ erovnuli nebisyofis
gamoxatvaa da ara ucxoelebis survilis da zraxvebisa.
meore: _ pirdapiri, Tanaswori da faruli. samives es
moTxovnileba emsaxureba erT da imave mizans _ erovnul nebisyofis
gamoxatvas sisworiT da miumcdareblaT. xmis micema unda iyos
pirdapiri, _ raTa amomrCevelma icodes kargad, vis aZlevs xmas; igi
unda iyos faruli _ raTa dacul iqmnas Tavisufleba amomrCevlisa
37
yovel SiSisa da zedgavlenisagan xmis micemis dros, Tanasworic _
vinaidgan yoveli moqalaqe Tanasworia: TiTos aqvs TiTo xma, arc
meti da arc naklebi, Tavis nebis da Sexedulebis gamosaxatavad.
aq saWirod mimaCnia gansakuTrebiT aRvniSno jaris da sazogadod
yovel SeiaraRebul Zalis mdgomareoba: jari ar unda ereodes eris
politikur cxovrebaSi. jaris movaleoba da daniSnuleba uaRresad
wmindaa da maRali: man unda daicvas samSoblo gareSe
mtrebisagan.Aam uaRres miznis misaRwevad aucilebelia
gansakuTrebuli organizacia da disciplina. disciplina aris
udavoT da uciloT asruleba yovel samxedro brZanebisa. roca
ismis brZaneba, pirovnuli nebisyofa jariskacisa gauqmebulia.
maSasadame, jari mxolod Zalaa da unda iyos Zala, fizikuri,
materialuri, mZleveli da gamnadgurebeli, roca amas moiTxovs
erovnuli interesi saerTaSoriso ganwyobilebaSi. magram Sinauri
cxovreba, erovnuli nebisyofis gamoTqma, romelic Tavisufalia da
unda iyos Tavisufali, amisTana Zalis Careva warmoadgens iseT
saSiSroebas, rom SeiZleba sul daamxos erovnuli Tavisufleba.
amitom jars da jariskacebs ara aqvT saarCevno uflebebi.
aseTia Cveni Sexeduleba arCevnebis ZiriTad principze. zogi
mowinaaRmdege cdilobs daarRvios igi imave principebis mixedviT,
romelzedac agebulia. nebisyofa, amboben igini, ar aris yvelgan
sakmaod gaSuqebuli da Segnebuli.Uumecari da gaunaTlebeli masa
yovelTvis msxverpli xdeba moxerxebuli agitacis da demagogiiso;
amitom Tavis motyueba gamodis erovnul nebisyofis gamorkveva
sayovelTao arCevnebiT da sxva... eWvi ar aris, am mosazrebaSi bevri
simarTlea, magram es mainc sakiTxs ver wyvets. aqedan
gamomdinareobs mxolod is, rom xalxis ganaTleba, misi gonebrivi
da zneobrivi ganviTareba saxelmwifoebriv cxovrebisTvis exla
erTi uaRresi moTxovnilebaa, romelsac did angariSs uwevs yoveli
xalxosnuri mTavroba da uromlisod marTalia Znelia ganmtkiceba
demokratiuli wyobilebisa. am mizans yoveli RonisZiebiT cdilobs
miaRwios yvelgan demokratia, garda amisa, momizezebiT, rom bavSvi
SeiZleba waiqceso, yovlad SeuZlebelia bavSvs srulebiT aekrZalos
siaruli. maSin siaruls igi verasdros ver iswavlis. marTalia,
38
masa jer kargad Segnebuli da ganaTlebuli ar aris, magram
mxolod amitom SeuZlebelia imas aekrZalos `siaruli~. pirvelad
SeiZleba igi waiqces, SeiZleba waiborZikos, SeiZleba gahyves
demagogias da amoirCios iseTi warmomadgenlebi, romlebic xSirad
sul ar xataven namdvil erovnul suliskveTebas, magram aseTi
Secdoma advili gamosasworebelia. TviT arCevnebi misi saarCevno
brZoliT da agitaciiT udidesi skolaa xalxis gamosaRviZeblad da
gasaviTareblad. gansakuTrebiT exla, roca revoluciam Searyia
mTeli cxovreba da Tavisi idealuri lozungebi Seitana yovel
mivardnil kuTxeSi, ukve gvian aris laparaki imaze, rom xalxi
viTomda jer sakmaod Segnebuli ar aris. revolucia da masze
damokidebuli idealuri moZraoba ukve faqtia. es obieqturi
movlena _ ekvivalentia subieqtur gancdisa. maSasadame, nebisyofac
_ udidesi faqtoria.
amitom sayovelTao saarCevno uflebas aqvs ara marto Teoriuli
gamarTleba, aramed obieqtivuri safuZvelic.
CvenSi moqmedi saarCevno kanoni savsebiT eTanxmeba zemomoyvanil
principebs: amitom dawvrilebiT gadmocema TviT arCevnebis
organizaciisa aq saWirod ar mimaCnia.
3. proporciuli sistema
warmomadgenlobis umTavresi mizania `warmoadginos~ qveyana,
mTeli eri, misi nebisyofa. amitom parlamenti unda iyos suraTi
erovnuli nebisyofisa, rogorc, magaliTad, ruqa _ suraTi
erovnuli teritoriisa, ruqaze SeuZlebeblia aRiniSnos yoveli
goraki, yoveli mindori, yoveli xrami da ru. yvelaferi es rom
aRniSnul iqnas, ruqa unda iyos ise didi da farTo, rogorc
TviTon qveyanaa. magram Cven viciT, rom ruqa ufro pataraa, vidre
daxatuli teritoria; amitom iq SeiZleba aRiniSnos mxolod
udidesi mTebi, umTavresi mdinareebi, _ wvrilmanebis aRniSvna ki
teqnikurad SeuZlebeblia.
aseTivea parlamenti. SeiZleba aq warmodgenil iyos yoveli
pirovnuli nebisyofa? cxadia, rom ara. maSin parlamenti unda
39
gadiddes ise, rom mTeli eri iqmnes Tavmoyrili. maSin parlamentia
mTeli eri da maSasadame, ar aris parlamenti, ar aris
warmomadgenloba. magram parlaments mainc SeuZlia iyos `ruqa~ an
suraTi erovnuli nebisyofisa. amisTvis saWiroa mxolod am suraTSi
aRniSnul iqnas `umTavresi simaRleebi~, udidesi `mdinareebi~... am
udides movlenaTa aRniSvna ki patara suraTzec advilia.
Sedarebas Tavi rom davaneboT, gamodis, rom parlamentma unda
warmoadginos ara TiToeuli pirovnuli nebisyofa, aramed saerTo
mimdinareoba kerZo nebisyofaTa. rac ufro didia es mimdinareoba,
miT ufro advili gamosaxatia igi patara suraTzedac; rac ufro
pataraa, miT ufro Zneli. amitom did mimdinareobas unda hyavdes
ufro didi warmomadgenloba, pataras _ ufro patara, ufro mcire:
amasa hqvian proporcia. parlamentSi daculi unda iqnas proporcia
ZalaTa ganwyobilebisa. mxolod maSin iqneba igi ufro swori
suraTi erovnuli nebisyofisa.
swored es mizani aqvs dasaxuli proporciul sistemas
arCevnebSi.
es sistema ekuTvnis axal droebas.Ppirvelad masze laparaki
aRZra cnobil sen-Justma safrangeTis didi revoluciis dros,
magram mecnieruli ganviTareba miiRo mxolod warsuli saukunis
meore naxevarSi. umTavresi Teoritikosebi am sistemisa arian:
konsiderani, kavalkanti, andre, hohenbax-biSovi, donti, keri da
sxvani.
yvelasaTvis naTeli gaxda, rom Zveli saarCevno sistema,
egreTwodebuli `maJoritaruli~ (arCevnebi xmis umetesobiT) aramc
Tu ara hqmnis namdvil warmomadgenlobas, piriqiT, srulebiT
uaryofs xSiraT erovnul nebas. warmovidginoT, rom mTeli qveyana
gayofilia or partiaT, e.i. erovnuli nebisyofis or mimdinareobaT.
Tu arCevnebi iqneba ubralo xmis umetesobiT, erTi xmac sakmarisia,
rom miematos yvela xmebis raodenobis naxevars da Sehqmnas
umetesoba. vTqvaT, amomrCevelTa ricxvi ori milionia, TiTqmis
Tanabrad gayofili or partiis Soris da amosarCevia asi
warmomadgenenli. maSin Tu romelime partiam miiRo Tundac erTi
xmiTac meti (e.i. erTi milioni da erTi xma), igi gaiyvans yvela
40
Tavis warmomadgenlebs _ imas eyoleba asi deputati, meore partias
ki _ arcerTi, Tumca misi raodenoba TiTqmis imodenaa, rogorc misi
metoqisa (aklia mxolod erTi xma). gamodis, umaRles
sakanonmdeblo organoSi erTi naxevari qveynisa warmodgenilia da
meore naxevari ki ara. es aSkara usamarTlobaa.
exla vTqvaT, rom aseT parlamentma miiRo romelime kanoni
ubralo xmis umetesobiT; Tu es umetesoba mcirea, magaliTad, ara
umetesi sami mexuTedisa, advili dasamtkicebeblia, rom aseTi kanoni
sul ar eTanxmeba eris umravlesobis survils. Tu parlamenti
warmoadgens eris naxevris nebisyofas (1/2), Tu kanoni miiRo 3/5-ma
parlamentisam, aSkaraa, es kanoni eTanxmeba mxolod eris naxevris
sam mexuTeds. naxevris sami mexuTedi (1/2:3/5=3/10) iqneba mxolod
sami meaTedi mTeli erisa. Tu eri ori milionia, sami meaTedi iqneba
mxolod eqvsasi aTasi, e.i. umciresoba da ara umravlesoba erisa.
erTis sityviT, maJoritaruli sistema saparlamento arCevnebSi
yovlad miuRebelia demokratiuli TvalsazrisiT. amitom
proporciuli sistema TandaTan ikafavs gzas ara marto patar-
patara saxelmwifoebSi. wreuls safrangeTSi miiRes es kanoni, cota
Sereuli tipisa; miRebulia agreTve ukanasknel germaniis
konstituciaSi. aSkaraa, igi male moefineba mTels qveynierebas,
vinaidan demokratiuli moZraoba exla yvelagan Zlieria.
proporciuli arCevnebi swarmoebs am saxiT: yovel partias,
yovel ideur mimdinareobas, ufleba aqvs SeimuSaos Tavisi sia
kandidatebisa da warudginos saarCevno komisias gamosaqveyneblad.
amisTana siebi iqneba imdeni, ramdenic politikuri partiaa
saxelmwifoSi. amisTana partiebi iqneba 10_15. Semdeg mTels
saxelmwifoSi kenWi eyreba am siebs, da ara pirovnebas. mere
daTvlian yvela saarCevno xmebs da TiTo siis xmebs cal-calke.
amnairad Cven gveqneba jami yvela xmebisa, rac ki micemul iqna
mTels saxelmwifoSi da jami TiToeuli siis xmisa.
warmomadgenlebis adgili ki proporciulad unda iqnes
danawilebuli am siaTa Soris. vTqvaT, 10 000 xma, 10
warmomadgenelia amosarCevi, da sul sami siaa, romelTa Soris es
aTi aTasi xma danawilebulia ase: pirvel #-ma miiRo 500, meorem _
41
3000 da mesamem _ 2000. _ rom samarTlianad davanawiloT
warmomadgenelTa ricxvi siaTa Soris, saWiroa amomrCveelTa xmebis
ricxvi gavyoT im ricxvze, romelic warmoadgens asarCev
warmomadgenelTa raodenobas: 10 000:10=1000. ai, agreTve miRebul
ricxvs hqvian metri an sazomi. am sazomiT unda mivmarToT yvela
siebs da gamoviangariSoT, Tu romels ramdeni warmomadgenlis
adgili ergeba. Tu erTi warmomadgenlis asarCevad saWiroa aTasi
xma, aSkaraa TiToeuli sia miiRebs imden warmomadgenels, ramdenjer
aTass Seicavs mis mier miRebuli jami xmebisa. amitom pirvel siam
unda miiRos 5 adgili, meorem _ 3 da mesamem _ 2.Aam ubralo
magaliTidan gamodis, rom proporciisTvis saWiroa mxolod yvela
miRebul xmebis ricxvi gavyoT parlamentis yvela wevrebis ricxvze,
rom miviRoT metri an sazomi. maSin gvecodineba, Tu ramdeni xma
unda imisTvis, rom gavataroT erTi wevri parlamentisa. mere am
sazomis mixedviT TiToeul sias mivakuTvnoT imdeni adgili,
ramdenic imas mouwevs mis mier miRebul xmebis raodenobis
mixedviT.
magram saqme imaSia, rom cxovreba agre martiv cifrebs arasodes
ar iZleva. xSiraT gayofa erTi ricxvisa meoreze SeuZlebeli xdeba,
amitom bolos da bolos mTeli ricxvi deputatebisa ar aris
arCeuli. gamoangariSebiT ukve damamtkicebelia, rom gamoyofili
ricxvi unda iyos ara deputatebis raodenoba parlamentSi, aramed
cota meti. maSin metri naklebi iqneba da SesaZlebeli xdeba yvela
deputati amorCeul iqmnas.
sainteresoa Teoriuli gaSuqeba am sakiTxisa. inglisis mecnieri
keri ambobs, rom aqac umravlesobis principia, mxolod imas axsna
da gageba undao. misi azriT, umravlesobis raodenoba
damokidebulia ara marto im ricxvze, romelic gasayofia, aramed
imazedac, romelmac unda gahyos. roca erTi piria asarCevi, ambobs
keri, man unda miiRos imodena xma, romelsac ver miiRebs veravin
meore, e.i. naxevarze meti; roca ori piria asarCevi, TiToeulma
rig-rigad. marTalia, vTqvaT aTasi xmaa: Tu erTi piria asarCevi,
aSkaraa, is amorCeulia mxolod maSin, Tu miiRo naxevarze meti _
500+1. darCeba 499; maSasadame, veravin meore ver miiRebs imdens,
42
ramdenic miiRo pirvelma. Tu ori piria asarCevi, TiToeulma unda
miiRos imdeni, ramdensac ver miiRebs mesame; aseTi ricxvia 344,
vinaidan Tu naklebi ricxvi aviReT, magaliTad 333, maSin orive
miiReben 666 da kidev darCeba 334. Dda am ricxviT ki gava mesamec,
keris azriT ki mesamem ver unda miiRos is ricxvi, romelsac
miiRebs pirveli ori, keri iZleva aseT maTematikur formulas.
metri = ɑ:(n+1)+1, sadac ɑ aris amomrCevelTa xmebis ricxvi da n - ricxvi asarCev warmomadgenlebisa. Cven magaliTs rom davubrundeT,
miviRebT: roca erTi warmomadgenelia asarCevi: 1000:(1+1)+1=500+1,
roca oria asarCevi: 1000:(2+1)+1=333 1/3 + 1 an 334, da ase rig-
rigad.
sazogadoT metris an sazomis gamosaangariSeblad aris ramdenime
meTodi. Cveni kanonmdeblobiT miRebulia meTodi d’ontisa.
mdgomareobs SemdegSi: yvela siebis mier miRebulT xmebi dayofil
unda iqmnas TandaTanobiT pirvandel ricxvebze _ 1, 2, 3, 4... da ase
rig-rigad, mere miRebuli nayofadi damwkrivebuli. jer didi
ricxvi, Semdeg mcire, TandaTanobiT. maSin is nayofadi, romelsac
eWireba is adgili, romelic udris asarCev deputatebis raodeno-
bas, iqneba metri an sazomi.
sul es teqnikuri mxarea da meti ganmarteba saWiro ar aris.
principialuri Cveni moTxovnileba is aris, rom parlamenti unda
iyos suraTi erovnuli nebisyofisa da am TvalsazrisiT proporci-
uli sistema uTuod sasurvelia. mxolod aRsaniSnavia erTi uxer-
xuloba. sazogadod es sistema Txoulobs, rom iyos erTi saarCevno
sia TiTeuli partiisa mTels teritoriaze. Sedegi am moTxovnile-
bisa is aris, rom xSirad didi umravlesoba kandidatebisa srule-
biT ucnobi pirebia amomrCevleTaTvis. marTalia, amomrCeveli xmas
aZlevs partias, magram mTeli eri savsebiT partiulad darazmuli
arasodes ar aris. xSirad TiTqmis umravlesoba erisa partiul da-
nawilebis gareSea, amitom es sistema iwvevs xSirad upartioTa So-
ris indiferentizms da absenteizms. garda amisa, aris kuTxeebi, ro-
melsac Tavisi adgilobrivi interesi aqvs ufro mwvaved dayenebuli
da partiuli programis zogadi debulebebiT arc ki ifareba adgi-
lobriv mcxovrebTaTvis mainc. saWiroa, rom iyos meti zneobrivi
43
kavSiri mcxovrebTa da warmomadgenelTa Soris. es ki SesaZlebelia
mxolod maSin, roca kandidatebs icnobs xalxi, maTTan daaxloebu-
lia da SeuZlia uSualod maTi dafaseba. amisTana pirobaSi xalxi
Tu airCevs visme, SeiZleba arCeulze marTla iTqvas, rom igi aR-
Wurvilia xalxis ndobiT.
Ees nakli proporciuli sistemisa bevrgan igrZnes da Sesaferisi
Sesworebac Seitanes. magaliTad, nevSatelis kantonSi, Tumc TviTon
patara qveyanaa da xalxi albad kargad icnobs yvela kandidatebs,
mainc moqalaqes neba aqvs zogierTi saxeli siidan sul amoSalos,
zogis magier axali saxeli Seitanos. CvenSi saarCevno sia xelSeux-
ebelia, misi gasworeba an Secvala an Secvla kandidatebis saxele-
bisa _ akrZalulia.
Cven SeiZleba SemovitanoT meore koreqtivi _ davapataravoT
saarCevno olqi. saqarTvelo unda iqmnas dayofili ramdenime saar-
Cevno olqad, magram im angariSiT, rom TviTon princips proporcii-
sas daurCes sakmarisi gasaqani. es gasaqani sakmarisi iqneba, Cvenis
azriT, Tu TiTo olqSi asarCevi iqneba aTidan TuTxmetamde kandi-
dati. maSin saerTo ricxvi deputatebisa winasawar danawilebul
unda iqmnas am olqTa Soris mcxovrebTa raodenobis mixedviT. maSin
olqi daaxlovebiT iqneba exlandeli mazra: patar-patara mazrebi
SeiZleba SevaerToT an mezobel mazras mivaweroT, rom miviRoT
mcxovrebTa saWiro raodenoba 10_15 deputatebis asarCevad. amrigad,
miviRebT 10_12 saarCevno olqs an mazras da TiTeul moqmed par-
tiisagan. TiTeuli partia ecdeba, rasakvirvelia, Tavis siaSi moaq-
cios iseTi piri, romelic ufro cnobilia da popularuli am ma-
zraSi. xalxic ufro Segnebulad moepyroba Tavis movaleobas da
gamoiCens met interess. parlamentic ufro axlo iqneba da zneobri-
vi kavSiric ufro mWidro.
4. warmomadgeneli
SeuTavsebloba da Seuvaloba
warmomadgenlad parlamentSi SeiZleba iyos yoveli moqalaqe,
romelsac ki aqvs saarCevno ufleba. am azrs zogi mecnieri ar
44
eTanxmeba. amboben, rom saparlamento funqcia aris didaT mniSvne-
lovani, imis rigianad asrulebisaTvis saWiroa Sesaferisi niWi da
unari, saTanado codna da momzadeba. es azri sazogadod marTalia,
magram daskvna ar aris misaRebi. am SemTxvevaSi raime cenzis SemoRe-
ba, rogorc es xdeba aqamde CamorCenil qveynebSi, iqneboda swored
SezRudva erovnul Tavisuflebisa. garda amisa, TviTon cxovrebas
Semoaqvs aq Tavisi koreqtivi. arCevnebi swored is movlenaa, rom-
lis SemweobiT bunebrivad da TavisTavad xdeba is, rac saWiroa
saparlamento moRvaweobisaTvis: SerCeva warmomadgenlisa. is, vinc
arCeulia aTasi da aTi aTasi xmebiT, umetes SemTxvevebSi mainc, un-
da CaiTvalos Rirseul warmomadgenlad.
amnairad, yovel moqalaqes, kanonierad arCeuls, SeuZlian daiWi-
ros savarZeli parlamentSi da Caebas sakanonmdeblo muSaobas. ma-
gram imisTvis, rom es muSaoba iyos rigiani da nayofieri, SeTanxme-
buli erovnul nebisyofasTan da ara pirovnul Tu viwro partiul
suliskveTebasTan, saWiroa erTi piroba: Tavisufleba TviTon par-
lamentis wevrisa.
a) Tu parlameti gamomxatvelia erovnul nebisyofisa, TavisTavad
cxadia, mas unda hqondes sruli da SeuzRudveli ufleba ga-
mosTqvas Tavisi azri da Sexeduleba ise, rogorc mas unda. uamisod
SeuZlebelia warmovidginoT raime sakanonmdeblo muSaoba, maSasa-
dame, TiToeul parlamentis wevrsac unda hqondes aseTive ufleba.
am uflebas veravin SezRudavs, garda TviTon parlamentisa. es
principi yvelgan miRebulia, magram amiT ar amoiwureba kidev sakiT-
xi.
adamianis nebisyofa, rogorc magnitis isari CrdiloeTisaken (sa-
magnito polusi), bunebrivad mimarTulia sikeTisa da saTnoebisaken.
magram es bunebrivi mimarTuleba, sxvadasxva gareSe ZalTa zedgav-
lenis gamo, xSirad iryeva, iRuneba, acdeba xolme Tavis bunebriv
mimarTulebas, swored ise, rogorc magnitis isari, piradi intere-
si, angareoba, SiSi visime winaSe _ ai, es gareSe Zala, romelsac
zegavlena aqvs nebisyofis mimarTulebaze, iwvevs masSi ryevas da
gadauwyvetelobas da bolos SeiZleba sul gamoscvalos es mimar-
Tuleba. saWiroa iseTi pirobebis Seqmna, rom parlamentis wevri ar
45
ganicdides amisTana Zalebis zegavlenas, rom misi nebisyofa mimar-
Tul iyos mxolod sikeTisaken, ar iryeodes, ara krTebodes sxva-
dasxva gareSe mosazrebaTa molandebiT. maSin igi marTla namdvili
warmomadgenelia Tavis erisa da SeuZlian imuSavos Tavis sindisis
da umaRlesi Segnebis kontrolis qveS. _ magram es mizani savsebiT
TiTqmis miuRwevelia, vinaidan sul es _ movlenaa subieqtiuri da
fsiqologiuri. Cven SegviZlia miviRoT raime RonisZieba, Tu gvaqvs
obieqturi safuZveli. aseTi safuZvelia sxvadasxva Tanamdeboba an
damokidebuleba parlamentis wevrisa saxelmwifoSi. Tu es Tanamde-
boba an damokidebuleba iseTia, rom SeiZleba iqonios arasasurveli
zegavlena parlamentis wevrze, Tu man SeiZleba gamoscvalos an
Searyios bunebrivi mimarTuleba misi nebisyofisa, maSin man Tavi
unda daanebos am Tanamdebobas an damokidebulebas, vinaidgan aseTi
Tanamdeboba da damokidebuleba SeuTavsebelia parlamentis wevris
Tanamdebobasa da movaleobasTan. SeuTavsebelia fsiqologiurad.
parlmanetis wevroba iTxovs Tavisuflad gamoTqmas nebisyofisas,
magram is damokidebuleba, romelic aqvs parlamentis gareSe, xels
uSlis an sruliad spobs am Tavisuflebas. rigiani muSaoba xdeba
SeuZlebeli, kanonmdebloba _ droebiTi, partiuli, an kidev uaresi
da amcdari erovnul interess da nebisyofas. amitom parlamentis
wevrobasTan SeuTvisebelia yovelive aseTi Tanamdeboba da damokide-
buleba.
aseTi Tanamdebobaa yoveli saxelmwifoebrivi samsaxuri, sadac
moxele Rebulobs raime jamagirs da yoveli sazogadoebrivi _ Tu
igi amave dros xelqveiTi agentia aRmasrulebeli xelisuflebi-
sa.Ppirveli imitom, rom jagamiris aReba yovelTvis saSiSi motivia,
romelmac SeiZleba iqonios arasasurveli zegdavlena parlamentis
wevris gadawyvetilebaze. garda am mosazrebisa, praqtikulad SeuZ-
lebelia, rom moxele iyos kargi moxele da amave dros kargi wevri
parlamentisa. moxele ver aasrulebs Tavis movaleobas kargad, Tu
igi parlamentis wevria, da parlamentis wevri _ Tu igi moxelea.
TiTeuls maTgans, Tu sinidisierad moepyroba Tavis movaleobas,
Zalian didi samuSao aqvs. garda amisa, yovel moxeles hyavs ufro-
si, yoveli moxele administraciulad eqvemdebareba saministros.
46
saministro axorcielebs aRmasrulebel xelisuflebas. Cven ukve
gvqonda laparaki imaze, rom ZiriTadi principi demokratiuli wyo-
bilebisa aris erTnairi swor-wonaoba kanonmdebel da aRmasrulebel
xelisuflebaTa Soris, rogorc amas Semdeg davinaxavT.
Sedegi am principisa aris pasuxismgebloba saministrosi parla-
mentis winaSe.Mmagram Tu parlamentSi iqneba ara Tavisufali wevri,
aramed moxele, xelqveiTi saministrosi, aSkaraa, es pasuxismgebloba
iqneba fiqtiuri da srulebiT unayofo. SeuZlebelia iyo ministris
xelqveiTi, amsrulebeli misi brZanebisa da gankargulebisa, da amave
dros pasuxi moiTxovo misi moqmedebisa.
aseTive mdgomareobaa sazogadoebrivi pirisa, e.i. iseTis, romelic
amorCeulia romelime adgilobrivi TviTmmarTvelobis mier, Tu am
pirs evaleba agreTve aRsruleba romelime aRmasrulebeli xeli-
suflebis funqciisa. aseTia, magaliTad, mamasaxlisi an adgilobrivi
komisari, qalaqis mouravi da sxvani. konkretulad am sakiTxis ga-
dawyveta damokidebulia mTeli administraciuli aparatis kon-
struqciaze. Tu es konstruqcia iseTia, rom adgilobrivi TviT-
marTvelobis mier amorCeuli piri ar aris amave dros adgilobrivi
agenti centraluri mTavrobisa, mas SeuZlian iyos wevri parlamen-
tisa. winaaRmdeg SemTxvevaSi es ori Tanamdebobac SeuTavsebelia.
es aris sazogado principi, aris gamonaklisic: ministri, sax-
elmwifo kontroliori da profesorebi SeiZleba darCnen TavianT
Tanamdebobaze da iyvnen amave dros parlamentis wevric.
b) SeuTavseblobasTan mWidrod dakavSirebulia Seuvaloba. im
mosazrebaTa Semdeg, rac zemod iyo moyvanili, TavisTavad aSkaraa,
rom parlamentis wevri unda iyos dafaruli Seuvalobis principi-
Ta. Tu igi, rogorc parlamentis wevri, warmomadgenelia erisa da
gamomxatveli misi nebisyofisa. is unda iyos xelSeuxebeli da Tavi-
sufali Tavis moRvaweobaSi. araviTar Zaldatanebas, araviTar Se-
zRudvas misi Tavisuflebisas, ar unda hqondes adgili. rac gind
rom Caedinos parlamentis wevrma, parlamentSi an parlamentis gare,
saxelmwifoebriv xelisuflebas neba ar aqvs miiRos raime misi Ta-
visuflebis SemzRudveli RonisZieba, Tu ara aqvs winaswari nebarT-
va TviTon parlamentisagan. magaliTad, ar SeiZleba parlamentis
47
wevris dapatimreba, gaCxreka, gaCxreka misi binisa, aRkrZalva
aRkrZaluli wignis Tu gazeTebis kiTxvisa da sxva. aseTi zomebiT
parlamentis wevri faqtiurad gandevnili iqneba parlamentidan,
moespoba Rone Seasrulos Tavisi movaleoba, an saSinlad Seferxe-
buli da SeboWvili iqneba misi moRvaweoba.
am sazogado principidan aris erTi gamonaklisi: Tu parlamentis
wevrs zed miuswreben raime borotmoqmedebis dros, maSin SeiZleba
igi dakavebul iqmnas, magram es garemoeba dauyovnebliv unda ecno-
bos parlamentis prezidiums da mere parlamentzea damokidebuli
amisTana wevris ganTavisufleba Tu pasuxisgebaSi micema. sazogadod
yovel administraciul Tu samosamarTlo zomas, mimarTuls parla-
mentis wevris Tavisuflebis winaaRmdeg, esaWiroeba nebarTva parla-
mentisa. sasjelic rom iyos gadawyvetili sasamarTlos wesiT, mis
sisruleSi moyvanasac unda gansakuTrebuli dasturi parlamentisa.
es aris principi saparlamento Seuvalobisa.
zogi hfiqrobs, rom es principi anaqronizmia sakonstitucio
uflebaSi. es principi marTla aRmocenda istoriulad im xanebSi,
roca monarqia da monaqiuli naSTi gamwarebiT ebrZoda xalxis war-
momadgenlobis ideas. exla, roca ganmtkicda demokratiuli wyobi-
leba, roca xelmwifoba gadavida xalxis xelSi, viTomda saWiro ar
aris konstituciaSi gansakuTrebiT iyos aRniSnuli es saparlamento
Seuvaloba. Cven am azrs ver viziarebT. marTalia, monarqia da yove-
li misi naSTic gadavarda, magram monarqia mxolod formalobaa
saxelmwifoebrivi da ara arsebiTi momenti. arsebiTad saxelmwifoe-
brivi xelisufleba hrCeba, hxdeba mxolod axali, demokratiuli
organizacia. hrCeba aRmasrulebeli Zalac. konfliqti aRmasrule-
bel da kanonmdebel ZalTa Soris aramc Tu SesaZlebelia, aucile-
belicaa da swored imitom, rom aris demokratiuli wyobileba. es
wyobileba hgulisxmobs erovnuli nebisyofis Tavisuflad gamoTqmas
da realur cxovrebaSi mis gatarebas. Tu amas ar eTanxmeba mTavro-
bis politika, mTavroba unda gadadges. hxdeba konfliqti, da Tu
konfliqti hxdeba, parlamentis wevri dafaruli unda iyos Seuva-
lobiT. uamisod yoveli konfliqti gaTavdeba mTavrobis gamarjve-
48
biT, moispoba misi pasuxismgebloba da Cven, SeiZleba, isev davu-
brundeT monarqiul formas.
aSkaraa, Seuvaloba parlamentis wevrisa principialuri sakiTxia
da imas unda hqondes Tavis adgili konstituciaSi.
exla gadavideT TviT kanonmdeblobaze.
5. kanonmdebloba
umTavresi funqcia, romelsac asrulebs parlamenti, rogorc
xelovnuri organizacia erovnul nebisyofisa, aris kanonmdebloba.
es nebisyofa ixateba im dadgenilebebSi da uflebriv normebSi,
romlebsac hqvian kanoni.
Cven aq Tavi davaneboT imis ganmartebas, Tu rasa hqvian kanoni
formaluris da materialuris TvalsazrisiT, Teoriulad am sa-
kiTxs aqvs erTnairi mniSvneloba, magram im miznisTvis, romelic
dasaxuli aqvs am mcire gamokvlevas, imas ar aqvs didi Rirebuleba.
Cven gvainteresebs mxolod ZiriTadi principebi sakonstitucio
uflebisa, sazogadod, da exla _ ZiriTadi principi sakanonmdeblo
xelisuflebisa.
erovnuli nebisyofa mimarTulia yovelTvis erovnul cxovrebis
ganviTarebis da keTildReobisaken. mizani kanonmdeblobisa aris uf-
lebrivi mowyoba da mowesrigeba sazogadoebrivi da saxelmwifoe-
brivi cxovrebisa. es mizani Txoulobs pirvelad _ Sinagan organi-
zacias saparlamento sakrebulosi da Semdeg TviT muSaobis organi-
zacias parlamentSi, amitom parlamenti Tavidanve irCevs Tavis pre-
zidiums _ Tavmjdomares, mis amxanagebs da mdivnebs, Semdeg irCevs
komisrebs, romelTac evalebaT kanonproeqtebis SemuSaveba an winas-
war ganxilva. mTeli wesi saparlamento muSaobisa winaswar gan-
sazRvrulia gansakuTrebul kanoniT reglamentiT. reglamenti ar
aris sakonsititucio sakiTxi, is TavisTavad igulisxmeba saparla-
mento muSaobaSi, amitom Cven imaze ar SevCerdebiT.
agre mowyobili parlamenti Seudgeba xolme muSaobas. es muSao-
ba iyofa ramdenime sagulisxmo momentad: es gaxlavT _ iniciativa,
49
ganxilva, miReba da damtkiceba kanonisa, da misi gamoqveyneba. yvela
am moments aqvs principialuri xasiaTi.
a) iniciativa aris ufleba sakanonmdeblo sakiTxis aRZvrisa. es
ufleba yvelas ara aqvs. yvelas aqvs, rasakavirvelia, ufleba aRZras
es Tu is sakiTxi sazogadoebaSi, sweros gazeTebSi da sxva amisTa-
nebi, magram es sakanonmdeblo iniciativa ki ar iqneba. iniciativis
ufleba hqvian iseT aRZvras sakiTxisas, romelsac unda mohyves sak-
nonmdeblo misi ganxilva. es ufleba ki yvelas ara aqvs. uwin, roca
demokratiuli wyobileba ise ganviTarebuli ar iyo, iniciativis
ufleba hqonda mxolod mTavrobas. axla es ufleba aqvs miniWebuli
yovel parlamentis wevrs. es, aSkaraa, pirdapiri Sedegia xalxis
xelmwifobisa. SeuZlebelia xelmwifoba hqondes xalxs da amave
dros mis warmomadgenels ara hqondes ufleba aRZras es Tu is sa-
kiTxi da ar moiTxovos misi kanonmdebiTi mowesrigeba. Tumca Teo-
riulad aseTia ufleba parlamentis wevrisa, magram praqtikulad am
uflebas TiTqmis yovelTvis axorcielebs mxolod mTavroba. es ga-
remoeba aixsneba misi faqtiuri mdgomareobiT: mTavrobas yovelTvis
aqvs meti cnoba, meti masala, xelqveiTi da meti saSualebanic vi-
dre ubralo parlamentis wevrs, rom droze gamoexmauros cxovre-
bis saWiroebas da Sesaferi kanonproeqtebi warudginos parlaments.
parlamentis wevrs rCeba ufro xSirad mxolod Tvalyuri adevnos
am muSaobas, TviTon miiRos monawileoba masSi da droze Seitanos
yoveli Sesworeba, rac ki saWirod da sasargeblod miaCnia.
magram zogan, ufro ganviTarebul demokratiaSi, iniciativis
ufleba ar aris SezRuduli marto parlamentis wevrebiT. Sveica-
riaSi (garda Jenevis kantonisa) xalxs ufleba aqvs moiTxovos Ses-
woreba konstituciisa, peticiis saxiT; aseTive ufleba aris yvel-
gan SveicariaSi (garda lucernis, friburgis da valisis kantonebi-
sa) Sesaxeb axal kanonebis SemoRebisa. federaciis konstituciis
ZaliT, Tu 50 aTasi amomrCeveli Semoitans Txovnas (peticias) Se-
saxeb Sesworebis Setanisa konstituciaSi TiTqmis aseTive ufleba
miniWebuli aqvT muSaTa sabWoebs, es sabWoebi aRmocendnen momxdar
revoluciis niadagze da, eWvi ar aris, TiToeuli maTgani warmoad-
50
gens albad ramodenime aTas muSebs. ra uWirs, rom imaT mieces in-
iciativis ufleba?
rasakvirvelia, am uflebas ver mivcemT yovel moqalaqes: maSin
parlamenti aivseboda yovelnair TxovnebiT, romelTac ara aqvT
xSirad araviTari sazogadoebrivi an saxelmwifoebrivi mniSvneloba.
aseTi wesi Seaferxebda saparlamento muSaobas, magram im SemTxveva-
Si, roca peticia Semotanilia 5 an 10 aTasi moqalaqis mier, aSka-
raa, aRZruli sakiTxi warmoadgens ukve dids sazogadoebriv inte-
ress da, maSasadame, Rirsia, rom parlamentmac am sakiTxze SeaCeros
Tavis yuradReba. miReba, Tu ar miReba amrigad warmodgenil kanon-
proeqtisa, rasakvirvelia, erTianad damokidebulia parlamentze, mas
sruli ufleba aqvs uarhyos warmomadgeneli winadadeba. magram me
mgonia, imas ufleba ara aqvs sul ar miiRos igi gansaxilvelad. Tu
xuTi da aTi aTasi moqalaqe xels awers, es imis maCvenebelia, rom
sazogadoebaSi aris ukve raRac saWiroeba, rom moTxovnileba am
saWiroebis mowesrigebisa ukve momwifebula. am pirobebSi parlamen-
tis karebis daxSoba pirdapir ewinaaRmdegeba parlamentis daniSnu-
lebas. amitom iniciativis ufleba unda hqondes ara marto parla-
mentis wevrebs, aramed agreTve moqalaqeebsac, Tu warmoadgenen sak-
maris mozrdil raodenobas. es raodenoba unda iyos gansazRvrul
kanonSi.
b) ganxilva (msjeloba) aris forma im procesisa, romlis saSu-
alebiT hxdeba SeTanxmeba pirovnul nebisyofaTa. msoflio evolucia
jer ar gaTavebula, Cven ganvicdiT erT-erT xanas am evoluciisas.
iyo dro, roca TiTeuli individi mxolod TavisTvis cxovrobda,
hqonda mxolod Tavisi kerZo interesi da misi nebisyofac iyo gan-
sakuTrebiT egoisturi: Semdeg individi hgrZnobs ufro met simpa-
tias meoresadmi da TandaTan uaxlovdeba imas; es ganviTareba Tan-
daTan hmatulobs da bolos adamiani hxedavs, rom misi interesi
mWidrod gadaxlarTulia mTeli sazogadoebis, mere _ mTeli eris
interesebTan. Segneba iRviZebs da individualuri nebisyofa TandaTan
hpoulobs da uerTdeba saerTo nebisyofas, magram, rogorc vTqviT,
es evoliucia jer damTavrebuli ar aris. jer kidev mZlavria Tu
gansakuTrebiT pirovnuli interesi ara, jgufuri, partiuli da
51
klasuri mainc. am garemoebas Tavisi materialuri safuZvelic aqvs,
magram miuxedavad am dabrkolebisa, adamianis Segneba mainc win iyu-
reba, scems am dabrkolebaTa gadaRma, isaxavs ufro idealur wyo-
bilebas saerTo cxovrebisas da TandaTan hpoulobs erovnul nebi-
syofis Rarsa da kalapots. sul es advilad ki ar xdeba, sul amas
unda dro, muSaoba, brZola, qadageba sityviT da weriT. amnairad
hmuSavdeba sazogado azri da mimarTuleba.
parlamenti _ suraTia qveynisa. iq warmodgenilia ramdenadac
SeiZleba proporciulad yvela es SesamCnevi mimdinareoba. warmomad-
genlebi iq Tavdapirvelad manZilebrivad daaxloebulni arian erTi
meoresTan _ erT rigze sxedan. saWiroa kidev daaxloeba maTi mi-
marTulebis, maTi azrovnebis _ msjeloba. amisTvis inglisSi hqmnian
parlamentisagan egredwodebul `did sabWos~ an `mcire sabWos~,
safrangeTSi irCeven `biuroebs~, amerikaSi _ `komitetebs~, Sveica-
riaSi _ `komisiebs~. CvenSidac es ukanaskneli wesia miRebuli. arse-
biTad imaT Soris gansxvaveba ar aris: yvelas aqvs erTi mizani _
dauaxlovos sxvadasxva partiebis azri da mimarTuleba, da msjelo-
biT, azrTa gacvla-gamocvliT, xSirad zog sakiTxSi daTmobiTac, _
miaRwios saerTo SeTanxmebas, an umetesobis SeTanxmebas mainc. aqedan
aSkaraa erTi principi: komisiebSi unda iyos warmodgenili yvela
mimarTuleba, romelsac ki aqvs warmomadgenloba parlamentSi: pro-
porciuli warmomadgenloba aqac aWiroa, magram manamde, sanam igi
ara spobs zemoyvanil princips. rac gind patara iyos saparlamento
fraqcia, imas ufleba unda hqondes miiRos monawileoba komisiis
muSaobaSi.
msjeloba komisiis muSaobiT ki ara hTavdeba. es mxolod samza-
disia.Nnamdvili msjeloba imarTeba parlamentSi. damzadebuli komi-
siaSi kanonproeqti Semodis parlamentSi da urigdeba yvela we-
vrebs, rom yvelas hqondes sakmao warmodgena imisi, Tu saiTken
ixreba komisiis azri da yvelas hqondes dro da saSualeba Seita-
nos Tavis Sesworebani. amisaTvis parlamentSi jer imarTeba zogadi
msjeloba Sesaxeb kanonis saWiroebisa da im principisa, romelzedac
igi aSenebulia. am msjelobis damTavrebis Semdeg unda moxdes Sewy-
veta kanonis ganxilvisa ramodenime dRiT mainc, isev imave mizniT _
52
rom mieces saSualeba TiTeul wevrs Caukvirdes TiTeul muxlis
Sinaarss da mis mosalodnel Sedegebs. Semdeg iniSneba muxlobrivi
ganxilva: aqac xSirad hxdeba mowinaaRmdege azrebis Sexla-Semoxla,
dava imis Sesaxeb, Tu ramdenad saWiroa an mizanSewonili es Tu is
muxli. amnairad yoveli sadavo sakiTxi gaSuqebuli gamodis TiTqmis
yovelmxriv da yovel wevrs SeuZlian srulis SegnebiT an mxari
dauWiros kanonproeqts, an uarhyos igi, an, Tu sakiTxi jer kidev
bundovania imisTvis _ Tavi Seikavos kiTxvis gadawyvetis dros.
bolos mTel kanonproeqtsac eyreba kenWi: Tu man Semoikriba parla-
mentis umravlesoba, igi hxdeba kanoni, savaldebulo yvelasTvis, Tu
ara da _ igi uaryofilia. amnairad idealia _ sruli SeTanxmeba
yvelasi: es iSviaTad hxdeba, magram hxdeba ki zogjer, rac ufro
wvrilmania sakiTxi, miT ufro metia uTanxmoeba, rac ufro didi da
erovnuli, miT ufro naklebi. saqarTvelos damoukideblobis aqtma
Semoikriba yvela xmebi mTeli parlamentisa. es sakiTxi ise momwife-
buli iyo, ise Segnebuli da, rogorc yvela hgrZnobda, ise aucile-
beli, rom ar aRmoCnda arcerTi xma misi mowinaaRmdege. aq erovnu-
li nebisyofa aRmoCnda mTliani da Seuryeveli.
aseTi erTsulovneba _ idealia kanonmdeblobisa, umravlesoba ki
_ miaxloeba am idealisaken.
g) Semdegi momentia _ damtkiceba da gamoqveyneba. Ddemokratiul
saxelmwifoSi parlamentis mier (Tu sakanonmdeblo sistema erTpa-
latiania) saboloo miReba kanonproeqtisa aris imave dros misi
damtkiceba an sanqcia. saWiroa mxolod misi gamoqveynebisaTvis xe-
lis mowera parlamentis Tavjdomaris mier. moqalaqes eWvi ar unda
ebadebodes, rom kanoni miRebulia parlamentis mier da wesisamebr
gamoqveynebulia.
rac Seexeba mTavrobis Tavmjdomaris xelismoweras da sazogadod
im rols, romelsac hTamaSobs aRmasrulebeli xelisufleba kanonm-
deblobaSi, amaze ufro dawvrilebiT Semdeg gveqneba laparaki.
53
6. sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa
gavrcelebulia is azri, rom viTomda parlaments yvelaferi
SeuZlian: gamosces iseTi kanoni, rogorc mas unda da rogorsac
moisurvebs. inglisis parlamentSic xSirad amboben, rom, `mas SeuZ-
lian yvelaferi, mxolod dedakacs ver gadaaqcevs mamakacado~. es
Sexeduleba, rasakvirvelia, yovlad miuRebelia. igi faqtiurad ar
aris marTali.
es ukiduresi Sexeduleba aRmocenda im niadagze, romelic
Sehqmna safrangeTis idealisturma skolam da romelmac didi roli
iTamaSa yvela revoluciebSi. misi ZiriTadi debulebaa is, rom ada-
mianis nebisyofa Tavisufalia da mas SeuZlian moawyos socialuri
da saxelmwifoebrivi cxovreba ise, rogorc mas unda. es debuleba,
jer erTi, mecnierulad ar aris damtkicebuli. piriqiT, determi-
nizmi msoflio kanonia. ar aris umizezo movlena arsad, arc obieq-
tur ZalTa denaSi, damokidebulia an Segnebul motivaciaze, an da-
maluli. fiziologiurad Seqmnil midrekilobaze. amitom is Semec-
neba Tavisuflebisa, romelic axasiaTebs bevrs am skolis warmomad-
genlebs, erTnairi gatacebaa, romelsac ara aqvs safuZveli sinamd-
vileSi.
gadaWarbebulia agreTve istoriuli skolis moZRvrebac. misi
azriT, kanonmdebloba ar aris aqti Tavisufal nebisyofisa. ufle-
brivi Semoqmedeba swarmoebs uxilavad da Seugneblad xalxis bune-
baSi, amodis da izrdeba bunebrivad da, roca hxdeba CvenTvis SesamC-
nevi da gasagebi, igi ukve Seqmnili da momxdari faqtia. Cven Seg-
viZlian Semdeg misi Seswavla, dakvirveba da erTnairi formulis
Camoyalibeba, magram misi Secvla an uarisyofa Cven ar SegviZlian.
es azric marTalia, margram aqac daskvna ukiduresobamde miyvanilia.
marTalia, rom safuZveli yoveli uflebisa aris uflebrivi Segneba
erisa, magram SeuZlebelia vifiqroT, rom erT mSevenier dRes gava-
RebT fanjaras da baRSi davinaxavT Tavisuflad aRmocenebul kons-
titucias an raime kanonebis krebuls. xalxis Segneba, rasakvirve-
lia, momzadebuli unda iyos Sori istoriul procesiT, magram es
Segneba, jer bundovani da gamourkveveli, TandaTan hxdeba ufro da
54
ufro naTeli, da amis mixedviT ufro da ufro gadadis nebisyofis
sferoSi. aq iwyeba misi Semoqmedi muSaoba. mizanSewoniloba hxdeba
udidesi faqtori socialuri da politikuri cxovrebisa. Cven ukve
davinaxeT, Tu ra formas hRebulobs es muSaoba: arCevnebi, parla-
menti, misi komisiebi, msjelobani _ sul es htrialebs erT da
igive RerZis irgvliv _ es aris gamoTqma da gamoaSkaraveba erov-
nul nebisyofisa.
am daskvnas srulebiT ar ewinaaRmdegeba idea determinizmisa.
mTeli sakiTxi imaSia: SeuZlian Tu ara adamians imoqmedos Tavisi
miznis misaRwevad? aq pasuxi erTia: SeuZlian. _ Tu SeuZlian, ga-
modis, rom mizani hxdeba mizezi moqmedebisa. imas ki ar vambob, rom
Cemi moqmedeba umizezoa, ara, imas aqvs mizezi, mxolod es mizezia
is mizani, romelic me maqvs dasaxuli. marTla, es ki ar aris Tavi-
sufali, vinc yovel dRe icvlis Tavis mimarTulebas, rogorc Wu-
Wyian perangs, aramed is, vinc hmoqmedebs da SeuZlian imoqmedos
Tanaxmad Tavis miznisa.
saxelmwifos, rogorc kerZo pirs, aqvs Tavis umaRlesi miznebi.
es miznebia _ mowyoba da mowesrigeba cxovrebisa ise, rom yvelas
SeeZlos iq mSvidobiani da bednieri cxovreba. es mizani aris imave
dros mizezi mizanSewonil moqmedebis da muSaobisa.
Tu movSordebiT am yoveldRiur muSaobas, Tu gadavxedavT cxo-
vrebas msoflio evoluciis simaRlidan, maSin es muSaoba _ arCevne-
bi, parlamenti, komisiebi da sxva _ sul ikargeba, sul ara sCans,
rogorc patar-patara Tvlebi wminda naqsovisa. maSin mosCans mxo-
lod es naqsovi, rogorc erTi mTliani rame _ erovnuli cxovreba
mis istoriul msvlelobaSi. maSin istorikoss marTla SeuZlian
sTqvas: ai, kanoni, igi aRmocenda, magram aRmocenebasac aqvs Tavisi
rTuli procesi: fesvebi, romlebic swuwvnian miwidan saWiro
siTxes da asazrdoeben xes, foTlebi, romlebic swuwvnian haeridan
naxSir simJaves da sxva. gansxvaveba mxolod is aris, rom fesvebi
da foTlebi asruleben TavianT funqcias Seugneblad, adamiani ki _
Segnebulad, mizanSewonilad, mizani ki erTi da igivea: bedniereba da
keTildReoba mTeli organizmisa, _ CvenTvis _ erovnul organizmi-
sa.
55
mainc sad aris sazRvari kanonmdebel xelisuflebisa? Cven mi-
vuaxlovdebiT mesame Teorias: saxelmwifo aris cocxali organizmi.
yoveli nawili misi mWidrod dakavSirebulia erTi meoresTan, zneo-
brivad da ekonomikurad. SeuZlebelia Seexo erTsa ise, rom ar ga-
moiwvio meoreSi raime cvlileba. amitom yovelTvis saxeSi unda
viqonioT saerTo, mTeli saxelmwifos interesi, da mxolod am
TvalsazrisiT avwon-davwonoT is cvlileba, romelic gvinda Semo-
vitanoT ama Tu im socialur nawilSi. am mosazrebas didi mniSvne-
loba aqvs metadre Cvens droSi, roca klasobrivma qadagebam gaita-
ca umravlesoba da bevrsa hgonia, Tu yofa-cxovreba erTi klasisa
mowyobil iqneba da gaumjobesebuli, amiT uzrunvelyofili iqneba
TviTon saxelmwifoc. srulebiT iviwyeben, rom saxelmwifo ar aris
raime klasi da srulebiT ar warmoadgens erTs romelime klaso-
brivs interess. saxelmwifo erTnairi vrceli da didi organizmia,
da rogorc organizms, aqvs sxva da sxva sasicocxlo funqciebi. am
funqciebis moSla da arevdareva saxifaToa mTeli organizmisaTvis.
srulebiT samarTliania magaliTad, brZola muSebis mdgomareobis
gasaumjobeseblad, Tu am brZolas miznada aqvs dacva muSebis inte-
resebisa da gafarToveba maTi Tavisuflebisa, magram Tu es brZola
bolos Tavdeba sul xelis aRebiT muSaobaze an misi nayofierebis
SemcirebiT, aSkaraa, es gamodis dangreva im udides funqciisa,
uromlisod saxelmwifos ar SeuZlian cxovreba. am sferoSi bevria
gasakeTebeli, magram yovel kanonmdeblobas saxeSi unda hqondes
Tavdapirvelad erovnuli interesi da mxolod am interesis mixed-
viT daakmayofilos danarCeni klasobrivi Tu sazogadoebrivi moT-
xovnileba. maSin ar iSleba saxelmwifoebrivi funqcia, mxolod mis
asrulebas eyreba ufro samarTliani, ufro adamianuri safuZveli.
meore daskvna am organul Teoriidan is aris, rom sasurveli
didi da moulodneli reforma mavnebelia da ara sasargeblo sax-
elmwifosaTvis. organizmi iZulebulia am SemTxvevaSi SeiTvisos da
Seiguos axali pirobebi misi arsebobisa, Seqmnili am moulodneli
reformiT. Segueba ki ar hxdeba uceb, imas dro unda, unda SeCveva.
amitom kanonmdeblobaSi saWiroa TandaTanobiT gadasvla ZiriTadi
reformisken, Tu igi aucilebelia.
56
revolucia?! gamodis, rom imas ara hqonda Teoriuli gamarTle-
ba? _ ara, ar gamodis. jer erTi, Cven vambobT Cveulebriv kanonm-
deblobaze, mSvidobianobis dros, da ara omis da revoluciis xana-
Si, rac Seexeba revolucias, imas srulebiT gamarTleba aqvs, radga-
nac TviTon Seudga usamarTlobas da Zaldatanebasa. socialuri or-
ganizmi izrdeba, viTardeba, ebadeba bevri sxvadasxva moTxovnileba,
romelsac unda yovelTvis Tvalyuris devna da dakmayofileba. roca
es ara hxdeba, roca mis bunebriv zrdas ar aZleven Tavisufal gasa-
qans, maSin revolucia samarTliania da erTaderTi mxsneli mTeli
erovnuli organizmisa gaCanagebisa da sikvdilisagan. zogjer anTeba,
saSiSari krizisi avadmyofobis dros, saWiroa organizmisTvis. is am
cecxlidan gamodis ganaxlebuli, magram es xdeba zogjer. revolu-
ciac ar aris mudmivi kanoni. mudmivi kanonia _ evolucia, ganviTa-
reba TandaTanuri. aqac erTnairi sazRvaria kanonmdebeli xelisuf-
lebisaTvis: igi unda iyos dauZinebeli meTvalyure ekonomiuri da
socialuri zrdisa da ganviTarebisa, iman dauyovnebliv unda miiRos
RonisZieba, rom axal moTxovnilebas misces mSvidobiani gza da
droze Caayenos igi kanonier kalapotSi. am miznis ganxorcieleba ki
SesaZlebelia ara ZaldatanebiT: Zaldataneba garegani da meqanikuri
Zalaa, igi gamoadgeba mxolod usulo nivTierebas; adamiani ar aris
usulo nivTiereba, igi _ matarebelia Segnebis da nebisyofisa, ami-
tom imaze moqmedeba unda ara meqanikuris ZaldatanebiT, aramed
zneobrivis da gonebrivis zegavleniT. upirvelesi moTxovnilebaa
amitom _ erovnuli ganaTleba, uamisod Znelia demokratiul sax-
elmwifos daarseba da ganviTareba. rac ufro metia codna-
ganaTleba, kulturuli momzadeba xalxisa, miT ufro advilia
zneobrivi da gonebrivi zedgavlena, Segneba saerTo interesisa am
niadagze gaerTianeba erovnul nebisyofisa. kanonmdebloba ar unda
hSordebodes realur saWiroebas.
magram saWiroeba bevrnairia. aris erTi sfero, sadac am saWiroe-
baTa dakmayofileba SeuZlebelia martoxeli kacisTvis an mTeli
sazogadoebisaTvis: aq usaTuod TviTon saxelmwifo unda gadmo-
vides, rogorc moqmedi da momwesrigebeli Zala; aris meore sfe-
roc, sadac saxelmwifoebrivi Careva arafers garda zianisa ar
57
moutans. am mxriv bevr rasme sagulisxmoebas gvaZlevs organuli
Teoria. Tu saxelmwifo organizmia, zogadi principebi organul
cxovrebisa ucilod misabaZia da gamosayenebeli, Tu es principebi,
rasakvirvelia, ar ewinaaRmdegeba adamianur Segnebas da sazogadoe-
briv idealebs.
ra funqcias asrulebs organizmis sistemaSi nervuli centri an
tvini? igi _ xelmZRvanelia, igi hbrZaneblobs, magram mxolod ga-
regan organoebze; Sinagan organoebze ki imas ara aqvs araviTari
ufleba. guli, filtvi, kuWi da sxva Sinagani organoebi srulebiT
damoukidebelni arian Tavisagan (tvinisagan), Tavs ar SeuZlian arc
aRukrZalos imaT hmuSaoba, arc Seacvlevinos muSaobis wesi da ri-
gi. rac Seexeba garegan organoebs _ xelebs, fexebs, Tvalebs, aq
mbrZanebloba Tavisa srulia da ucilo. aqedan SeiZleba gamoviyva-
noT zogadi daskvna: yvela organoebi Tavis dacvas da garegan gan-
wyobilebisa ucilod da udavod unda emorCilebodes centrs _
centralur mTavrobas da kanonmdeblobas. aseTia _ jari, milicia,
saTanado administracia da yvela organoebi saerTaSoriso ganwyo-
bilebisa. aq centralizacia da disciplina aucilebelia; piriqiT,
warmoeba, vaWroba da mrewveloba, romlebic asruleben imave funq-
cias, rac Sinagani organoebi organizmSi, unda iyos ramdenad SeiZ-
leba Tavisufali mTavrobis Carevisagan. aq unda hsufevdes, ramdena-
dac SeiZleba, sruli Tavisufleba. aq Tavisuflad Seiqmneba aTas-
nairi amxanagoba, kooperativi, sazogadoeba, kompaniebi, romlebic
bunebrivad, SeTanxmebiT da morigebiT, aamoZraveben yovel ekonomi-
kur da samewarmeo Zalebs, da miT ufro advilad miaRweven mizans,
rac ufro naklebi iqneba saxelmwifo uflebis Careva am sferoSi.
aq saxelmwifos roli amoiwureba mxolod Tavisuflebis dacviT da
wesierebis damyarebiT.
maS Sinagani Tavisufleba da garegani simtkice _ ai, ideali sax-
elmwifo cxovrebisa.
yvela zemoyvanil mosazrebisgan SeiZleba gamoviyvanoT zogadi
daskvna: kanonmdeblobis fargali isazRvreba eris SegnebiT da mis
organul moTxovnilebiT. win gadavardna jer gamourkvevel moma-
58
valSi, rogorc ukan daxeva warsul saxelmwifoebriv formebisaken
(reaqcia), erTnairad miuRebelia da saxifaTo.
7. parlamenti da damfuZnebeli kreba
damfuZnebeli kreba da Cveulebrivi parlamenti, Tumca orive
hdgeba xolme da hmuSaobs erT da imave wesiT, mainc didad ganirCe-
vian erTmeoresagan. CvenTvis sainteresoa materialuri mxare am
gansxvavebisa.
saxelmwifos cxovreba SeiZleba SevadaroT mdinares, romelic
Sesdgeba mudam mimdinare talRebisagan da SeunZreveli napirebisagan.
es napirebi aris forma mimdinareobisa, garegani saxe, TiTqmis mud-
mivi kalapoti am mimdinareobisa. swored amgvarad, saxelmwifo cxo-
vrebas aqvs ori mxare, uflebrivis TvalsazrisiT: erTi _ mudam
moZravi da mimdinare, meore _ SedarebiT uZravi, romelic aZlevs
formas am mimdinareobas da hqmnis mis xangrZliv kalapots.
damfuZnebeli krebis daniSnulebaa am uflebriv napirebis aRna-
geba, Seqmna im kalapotisa, romlis farglebSi unda imdinaros mTel
saxelmwifoSi uflebrivma cxovrebam. es aris _ konstitucia.
konstituciis mizania ara mowyoba da mowesrigeba yoveldRiuri
moTxovnilebis da uflebriv mimdinareobisa, aramed Seqmna iseTi,
ufro mudmivi, uflebrivi principebisa, romlis farglebSi da
romlis Tanaxmad unda moxdes Semdeg es mowyoba da mowesrigeba. es
ukanaskneli movaleoba _ Cveulebriv parlamentis saqmea.
magram orive mxare uflebrivi cxovrebisa ganuSorebelia erTi-
meoresagan. cxovreba ar icdis, misi dena ganuwyvetelia. Cven imas
ver vetyviT _ `dagvicade, ai, amoviyvanT napirebs da mere imdina-
reo~. amitom damfuZnebeli kreba iZulebelia TviTon aRasrulos
parlamentis saqme, Tvalyuri adevnos yoveldRiur movlenasac da
gamosces Sesabamisi kanonebic. aq misi moRvaweoba ufro aCqarebulia,
aq dekretebiT da ufro ficxeli gankargulebebiT is iZulebulia
gawmindos naSTebi warsul wyobilebisa da moamzados niadagi axali
principebis dasamyareblad. rasakvirvelia, aqac didi sifrTxilea
saWiro, zogjer Zveli naSTebis gawmendis magier umecari xeli
59
hxvdeba cxovrebis axals da sicocxliT savse nafeTqebs... aCqareba _
saxifaToa, auCqarebloba _ SeuZlebeli. aseTia gardamavali xana.
amitom yoveli damfuZnebeli kreba zneobrivad valdebulia yo-
veli Tavisi Zal-Rone miaqcios mis umTavres daniSnulebis asrule-
bas _ konstituciis Seqmnas, mere dauyovnebliv daiSalos da adgi-
li dauTmos Cveulebriv parlaments.
8. kontroli parlamentisa
(kiTxva, SekiTxva, gamoZieba)
Cvena vTqviT, rom saxelmwifo uflebaTa danawileba _ ZiriTadi
moTxovnilebaa. kanonmdebeli, aRmasrulebeli da msjavrmdebeli xe-
lisuflebani, es sami ZiriTadi elementi erovnuli xelmwifobisa,
unda iyos danawilebuli saTanado organoTa Soris da damoukide-
beli erTimeorisagan.
es damoukidebloba ar unda gvesmodes meqanikurad, rogorc
sruli gancalkeveba maTi. aq damoukidebloba hniSnavs mxolod sxva-
dasxva funqciebis asrulebas, magram es funqciebi erT da imave or-
ganizmisaa da maSasadame, rasakvirvelia, samive organos muSaoba so-
lidarulia da erTmaneTze gadabmuli.
sxvadasxva funqciebis asruleba hTxoulobs mxolod sxvadasxva
organizacias saTanado organoebisas da ara maT meqanikur gancalke-
vebas. piriqiT, TiTeuli xelisufleba, Tumca Tavis muSaobaSi da-
moukidebelia, mainc yovelTvis ganicdis da unda ganicdides meoris
kontrols, ara imisTvis, rom xeli SeuSalos mis muSaobaSi, aramed
imisTvis, rom Caayenos es muSaoba mis uflebriv kalapotSi, Tu
vinicobaa igi iqidan gadacda.
aq Cven SevCerdeT im kontrolze, romelsac awarmoebs kanonmde-
beli xelisufleba aRmasrulebelis mimarT.
aRmasrulebeli funqcia didia da vrceli. mas evaleba asruleba
kanonisa, gamocema gankargulebisa mis aRsasruleblad, dacva mSvi-
dobianobis, wesierebis da Tavisuflebisa. es metad cocxali da
energiuli Zalaa da imazea damokidebuli realuri politika sax-
elmwifosi. es mravalferi misi moRvaweoba unda hxdebodes kanonie-
60
rebis farglebSi ara marto formalurad, aramed arsebiTadac.
darRveva kanonisa, an iseTi moqmedeba, romelic formalurad ar
arRvevs kanons, magram arsebiTad ewinaaRmdegeba sazogadoebriv Seg-
nebas da azrs, ukve iTxovs Carevas da saqmis gamosworebas. aq gamo-
dis parlamenti: misi movaleobaa _ gaiTvaliswinos sakiTxi da Ta-
vis kalapotSi Caayenos sazRvars gadamcdari warmomadgeneli aRma-
srulebel xelisuflebisa. es xdeba kiTxviT, interpelaciiT (Se-
kiTxva) da anketiT (gamoZieba).
yovel parlamentis wevrs aqvs ufleba kiTxvis da SekiTxvisa.
`kiTxva~ iTxovs mxolod ubralo ganmartebas an cnobas ministrisa-
gan da didi mniSvneloba ara aqvs: imas ar mosdevs dava da dafaseba
ministris moqmedebis Tu politikisa, ufro mniSvnelovania: `Se-
kiTxva~ an interpelacia. aq saqme isea dayenebuli, rom saTanado
ministrma unda misces parlaments vrceli ganmarteba SekiTxvis
sagnis Sesaxeb; amas yovelTvis mosdevs ganxilva ministris mier
miRebuli zomebisa, kritika misi politikisa, da Cveulebrivad es
dava hTavdeba morig sakiTxze gadasvlis rezoluciiT. am rezolu-
ciaSi parlamenti an daeTanxmeba ministrs da mis ganmartebas sak-
maod miiCnevs, an gamosTqvams Tavis ukmayofilebas. es hniSnavs an
`ndobas~ an `undoblobas~. undoblobis gamocxadeba yovelTvis iw-
vevs saministro kriziss. ministri, romelsac gansakuTrebiT exeboda
SekiTxva, an mTeli kabineti unda gadadges. amaSi ixateba gansaku-
Trebuli pasuxismgebloba saministrosi. es Zalian mkveTri iaraRia
parlamentis wevris xelSi da imiT Zalian xSirad hsargebloben
yovel parlamentarul qveynebSi.
meore aseTi iaraRia _ anketa, an saparlamento gamoZieba. parla-
menti irCevs komisias, ufro xSirad sxvadasxva fraqciis warmomad-
genlebisagan da avalebs mas raime sadavo da didmniSvnelovan saqmis
gamoZiebas, mag., momxdar amboxebis, an raime uwesoebis adgilobrivad
gamokvlevas da sxva. komisias xSirad eZleva gansakuTrebuli ufle-
bebi da mTavroba valdebulia aRmouCinos imas yovelgvari daxmareba.
am saSualebiT parlamenti gaecnoba saqmes ufro swored da daw-
vrilebiT, rom miiRos Semdeg saTanado zomebi. aqac SeiZleba gamo-
61
tanil iqmnas `undoblobis~ rezolucia parlamentis mier da
moxdes krizisi mTavrobisa.
magram yvelaze ufro mniSvnelovania is kontroli parlamentisa,
romelic ixateba parlamentis sabiujeto uflebaSi.
9. sabiujeto ufleba
organuli Teoria saxelmwifosi arsad ise gamosadegi ar aris,
rogorc sabiujeto uflebis axsnaSi. saxelmwifo meurneoba aris
Sinagani procesi cocxal organizmisa; organizms aqvs Tavisi moT-
xovnileba, romelic dRiTi-dRe an periodulad dakmayofilebul
unda iqmnas, rom ar daiSalos TviTon organizmi. gamoangariSeba am
moTxovnilebaTa raodenobisa da Sefardeba misi im saSualebasTan,
romelic gaaCnia saxelmwifos mis dasakmayofileblad an dasafara-
vad, _ aris mizani saxelmwifo biujetisa. magram moTxovnileba or-
ganizmisa da saSualeba dakmayofilebisa erTmaneTze hkidia, mWidrod
aris erTmaneTze gadabmuli. es saSualeba saxelmwifom unda amoi-
Ros imave organizmis ganuwyvetel muSaobisagan, da mere daanawilos
igi sxvadasxva kanoniT gansazRvrul funqciaTa Soris. sakiTxi Seex-
eba ZiriTad ZarRvs saxelmwifos cxovrebisas _ mis Semosavals da
gasavals, mis finansebs. Semosavali sxvadasxva gadasaxadis saxiT,
ikribeba xalxisgan, nawilia misi Sromis da muyaiTobisa. maSasadame,
rogorc raodenoba da forma am Semosavlis akrebisa, ise forma da
xasiaTi misi moxmarebisa, misi danawileba sxvadasxva saxelmwifo
funqciaTa Soris, damokidebuli unda iyos mxolod erovnul nebi-
syofaze, e.i. kanonze.
amitom, Cvenis azriT, saxelmwifo biujeti _ kanonia ara marto
formalurad, aramed arsebiTad. formaluri mxare davas ar iwvevs:
ganxilva, damtkiceba da gamoqveyneba saxelmwifo biujetisa hxdeba
parlamentSi imave wesiT, rogoric arsebobs Cveulebriv kanonmdeb-
lobisaTvis. Tu ram gansxvaveba aris, es aixsneba yovel sabiujeto
sakiTxis teqnikur mxariT: sagani metad Znelia, iTxovs bevrs cod-
nas da gamocdilebas, da amave dros didad sapasuxismgeblo Tavis
SedarebiT. amitom yovelTvis didi Sroma da dakvirvebaa saWiro.
62
sazogadod miRebulia aseTi wesrigi: jer unda gamokvleuli da
gamoangariSebuli iyos saxelmwifos gasavali, Semdeg, amisda mixed-
viT da amasTan SewoniT _ saxelmwifos Semosavali an gadasaxadi,
romelic unda mokrefil iqnes xalxisagan. me ufro momwons ingli-
suri wesi: iq jer Semosavals angariSoben, Semdeg _ am Semosavlis
raodenobazea damokidebuli gasavalis xarjTaRricva. Semosavlis
kvalobaze unda iyos mowyobili cxovreba. Tu Raribi varT, Rari-
bulad unda vicxovroT, Tu mdidari _ mdidrulad. sasurvelia
gvyavdes didi da kargi mokazmuli kari, blomad gvqondes skolebi
da universitetebi, gemebi da rkinis gzebi, magram Tu am ocnebas
gadavyvebiT da am survilisamebr jer gasavalis xarjTaRricxvas
SevudgebiT da Semdeg mis gaweras, Cven iseT biujets miviRebT,
romlis asruleba yovlad SeuZlebeli iqneba erisaTvis: is gaiWy-
liteba amisTana biujetis simZimis qveS.
magram Sexedulebasac gazviadeba ar unda. aris funqciebi sax-
elmwifo cxovrebisa, romlis uaryofa yovlad SeuZlebelia. am
fuqciebisaTvis erTnairi minimumi unda gamoangariSebuli iqmnas da
usaTuod dakmayofilebuli. uamisod, erTi funqciis daukmayofile-
bam SeiZleba dambla dasces mTel erovnul organizms.
am minimums Tavis xarjisas irkvevs pirvelad uwyeba. yovel uwye-
bam adre unda gamoiangariSos TavisTvis saWiro xarji. Semdeg yvela
es xarjTaRricxva waredgineba finansTa ministrs, romlis xelqveiT
mokrebilia, rogorc es masala, agreTve dawvrilebiT cnoba yvela
mosalodnel Semosavlisa. am ori sagnis SefardebiT ministrma unda
SeimuSavos mTeli saxelmwifo biujeti da Tavis vrceli ganmarte-
biT warudginos parlaments. pirveli stadia saparlamento muSaobi-
sa aris am proeqtis da yvela masze darTuli masalis ganxilva
sabiujeto komisiaSi.
komisiaSi ganxilvis wesi sxvadasxvanairia. Cveulebrivad komisia
ganixilavs TiToeul uwyebis xarjTaRricxvas cal-calke. aq Ti-
Toeul muxlis gamo SeiZleba wamoiWras sxvadasxva metad rTuli
sakiTxebi: zogan saWiroa xarjis Semcireba, zogan _ momateba, zogan
_ sul waSla am Tu im muxlisa, zogjer _ mTeli ganyofilebisa.
TiToeuli ganyofileba da TiToeuli muxli ganyofilebisa por-
63
tretia raime dawesebulebisa, an misi nawilisa, an momavali samu-
Saosi, romelic SeiZleba ganzraxuli hqondes ama Tu im uwyebas,
komisiis wevrebs ekisrebaT didi movaleoba Seiswavlon da gaiTva-
liswinon yvelaferi es, awon-dawonon, Tu ramdenad saWiroa es Tu
is xarji, ra zomis unda iyos igi da ra adgili unda eWiros
mTels xarjTaRricxvaSi, komisiis wevri erT da imave dros unda
dahyurebdes gasarCev sagans da iyurebodes yovelmxriv: unda war-
modgenili hqondes mTeli saxelmwifoebrivi cxovreba, misi ekonomi-
kuri Zala, misi saerTaSoriso mdgomareoba da yvela am garemoebaTa
mixedviT da awon-dawonviT misces zoma da adgili sadavo muxls an
ganyofilebas saerTo xarjTaRricxvaSi. samagaliTod aviRoT rome-
lime uwyveba, vTqvaT _ samxedro. aris erTiani minimumi, romlis
qvemo xarjTaRricxva ver daiweva. es nawili xarjTaRricxvisa uda-
vo iqneba. magram SeiZleba saerTaSiroso mdgomareobis gamo saTana-
do ministrma an komisiam saWirod dainaxa jaris gadideba, an axali
samxedro nawilis daweseba, axali cixe-simagris aSeneba da sxva. es
iwvevs xarjs da amisda mixedviT aucilebeli iqneba biujetis gadi-
debac.
Semdeg komisia gadadis saxelmwifo SemosavalTa ganxilvaze. aqac
didi codna da dakvirvebaa saWiro. amisda mixedviT, Tu ra yofaSia
erovnuli meurneoba, Tu ras ganicdis es Tu is dargi warmoebisa,
komisia valdebulia didis yuradRebiT da sifrTxiliT moepyras
yovel gadasaxads _ pirdapiria igi Tu arapirdapiri. aq SeiZleba
komisiam zogi gadasaxadi Seamciros, zogi _ gaadidos, zogjer _
axali gadasaxadis SemoRebaze migviTiTos. Tu mosalodneli Semosa-
vali mainc vera hfaravs gasavals, maSin saxelmwifo iZulebuli
iqneba mihmarTos saxelmwifo sesxs an gamoZebnos sxva raime wyaro.
amnairad ganxiluli komisiaSi kanonproeqti biujetisa Semodis
parlamentSi gansaxilvelad. jer hxdeba zogadi ganxilva: es Seexeba
ufro mTavrobis ekonomikur politikas da im principebis kritikas,
romelzedac agebulia kanonproeqti. Semdeg, ara uadres Svidi dRisa
(CvenSi), moxdeba xolme muxlobrivi ganxilva yovel SesworebebiT
da damatebiT, da bolos kenWis yra da damtkiceba, rogorc Cveule-
briv kanonmdeblobis dros. mas Semdeg, rac biujeti damtkicebulia
64
da gamoqveynebuli, igi hxdeba uflebrivi safuZveli mTavrobis bevr
moRvaweobisa da SemoqmedebisaTvis: SeiZleba aRebul iqmnas saxelm-
wifo sesxi, gauqmdes an gamoicvalos zogierTi gadasaxadi, SemoRe-
bul iqmnas axali, damtkicebul iqmnas mravalmilioniani kreditebi
raime didi sazogadoebriv dawesebulebaTaTvis da sxva da sxva.
kontroli parlamentisa amiT kidev ar Tavdeba. damtkicebul bi-
ujets unda kidev asruleba. asruleba iTxovs kontrols. asruleba
ara hxdeba erT an or dReSi, igi mimdinare da yoveldRiuri saqmea.
parlaments ki ar SeuZlian yoveldRe Tvalyuri adevnos yoveli
manaTian Semosavals da gasavals, yvelgan mTel saxelmwifos ter-
ritoriaze. amitom am saparlamento funqcias asrulebs gansakuTre-
buli uwyeba _ saxelmwifo kontroli, romelic ar eqvemdebareba
mTavrobas. saxelmwifo kontroliors irCevs parlamenti. igi pasux-
ismgebelia parlamentis winaSe.
naTqvamidan sCans, Tu ra didi mniSvneloba aqvs sabiujeto uf-
lebas. principialurad mTavrobas ufleba ara aqvs daxarjos erTi
groSi saxelmwifo salarodan, an gadaaxdevinos xalxs rame, Tu
parlamentis winaswari nebarTva ara aqvs damtkicebuli biujetis
saxiT. Teoriulad es asea, magram praqtikulad amis gatareba xSi-
rad SeuZlebelia. zogjer sxva da sxva garemoebaTa gamo mouxerxe-
beli hxdeba biujetis droze SemuSaveba da damtkiceba, magram es
kidev aravis aZlevs uflebas Seaferxos saxelmwifo cxovreba. sax-
elmwifo funqciebi mainc ver Sewyveten TavianT muSaobas da auci-
leblad Txouloben saTanado xarjs.
mainc sabiujeto ufleba didi iaraRia parlamentis xelSi: Tumca
parlamenti, ra Tqma unda, arasodes ar Seaferxebs saxelmwifo saq-
meebis msvlelobas, ar SeiZleba ama Tu im saxiT ar daamtkicos bi-
ujeti, magram am niadagze xSirad hxdeba xolme konfliqti mTavro-
basTan. am SemTxvevaSi mTavroba iZulebulia an daemorCilos parla-
ments an gadadges.
saxelmwifo biujeti yovelwliurad unda iyos ganxiluli da
damtkicebuli.
65
nawili mesame
aRmasrulebeli xelisufleba
1. uflebrivi safuZveli
safuZveli aRmasrulebelis, rogorc kanonmdebel xelisuflebisa,
erTi da igivea _ erovnuli nebisyofa. es principialuri debuleba
Seuryeveli hrCeba, Tumca Cven viciT, rom erovnul nebisyofas aqvs
Tavisi sazRvari istoriul ganviTarebis pirobebSi.
erovnul nebisyofis gamomxatveli aris parlamenti, amitom lo-
gikurad SeiZleba davaskvnaT, rom parlaments unda evalebodes
sruli organizacia aRmasrulebeli xelisuflebisa. es erTi mimar-
Tulebaa mecnierebaSi. aris meorec, romelic principialurad uars
ara hyofs pirvels, magram Seaqvs mainc didi Sesworeba. igi ambobs,
rom yvelaferi, rac ki Seexeba organizacias, kompetenciis gan-
sazRvras da TviT formas moRvaweobisas, sul es hTxoulobs saka-
nonmdeblo normebs da amitom marTla unda evalebodes kanonmdebel
organos _ parlaments. magram amorCeva im pirisa, romelic unda
idges am aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi, ar aris sakanonm-
deblo aqti da amitom arc Sedis parlamentis kompetenciaSi. par-
laments ara aqvs gadacemuli mTeli xelmwifoba erisa, igi matare-
belia mxolod erTi mis elementis _ kanonmdebel xelisuflebisa.
meore elementi, agredve didmniSvnelovani, aris aRmasrulebeli
xelisufleba da aq pirveli da gardamwyveti xma ekuTvnis uSualod
TviT demokratias _ mTels ers. amitom saxelmwifos meTauris
amorCevac unda ekuTvnodes ara parlaments, aramed TviTon ers.
pirveli mimarTuleba miRebulia Sveicariis konstituciaSi,
meore _ Crdilo amerikaSi. SveicariaSi erovnuli kreba (SeerTebu-
li sxdoma erovnul sabWosi da kantonTa sabWosi) irCevs mini-
strebs sami wlis vadiT da imaT Soris erTs Tavmjdomares erTis
wlis vadiT. es Tavmjdomare iTvleba imave dros respublikis
Tavmjdomared. imas TiTqmis ara aqvs araviTari gansakuTrebuli
ufleba, mxolod pirvelia Tavis Tanaswor amxanagTa Soris. aq mini-
strebi da maTi Tavmjdomare asruleben mxolod imas, ras ubrZanebs
66
kanonmdebeli organo, faqtiurad am organos xelSia aRmasrulebeli
Zala, da isini, vinc formalurad iTvlebian aRmasrulebel Zalis
saTaveSi, arian TiTqmis ubralo moxeleni: ara aqvT sakmarisi in-
iciativa da damoukidebeli nebis yofa.
amerikaSi respublikis Tavmjdomares (prezidents) irCevs ara
parlamenti, aramed _ eri. misi xelisufleba mosCqefs imave wyaro-
dan, saidanac parlamentisa. Tu parlamenti gamomxatvelia erovnul
nebisyofisa, prezidentsac SeuZlian igive hTqvas Tavis Tavze: isic
gamomxatvelia erovnul nebisyofisa mxolod aRmasrulebel xeli-
suflebis sferoSi. aq Teoria monteskiesi mkacrad gatarebulia da
aRmasrulebeli Zala TiTqmis meqanikurad CamoSorebulia kanonmde-
bels. amitom arc amerikaSi, arc SveicariaSi ar arsebobs pasuxism-
gebloba saministrosi, rogorc sakonstitucio principi. Sveicaria-
Si imitom, rom aRmasrulebeli Zala ar aris arsebiTad gamoyofili
kanonmdebel xelisuflebisagan, da amerikaSi imitom, rom savsebiT
TiTqmis meqanikurad, igi gamoyofilia meorisagan. safrangeTs uWi-
ravs SuaTana adgili: prezidents irCevs SeerTebuli sxdoma kanonm-
debel organoebisa Svidi wlis vadiT, imas evaleba Sedgena samini-
strosi, magram saministro pasuxismgebelia parlamentis winaSe.
am magaliTebidan ibadeba ramodenime principialuri sakiTxi _
Sesaxeb rogorc prezidentis, agredve misi uflebrivi mdgomareobi-
sa, Semdeg _ Sesaxeb saministrois konstruqciis da misi uflebrivi
Sinaarsisa. ganvixiloT rig-rigad.
2. prezidenti respublikisa
aris Tu ara, sazogadod, saWiro prezidenti respublikisa? aqvs
Tu ara imas marTla raime aucilebeli saxelmwifoebrivi funqcia,
Tu es ubralo naSTia istoriul gardaqmnisa da SeiZleba misi
sruli mospobac? am kiTxvas imitom vsvam, rom CvenSi metad gavr-
celebulia yalbi azri, gamomdinare yalbad gagebul demokratizmi-
sagan. demokratizmis principi iTxovs iseT wyobilebas, roca erov-
nul nebisyofis gatareba cxovrebaSi Tavisufalia da uzrunvelyo-
fili. Tu prezidenti am mxriv marTla wamoadgens dabrkolebas,
67
maSin igi saWiro ar yofila. magram Tu TviT interesi erovnul
nebisyofis gatarebisa moiTxovs im uflebriv funqcias, romelsac
asrulebs xolme prezidenti, sadavoc araferia: igi unda darCes.
Cven davinaxavT, rom aRmasrulebeli xelisufleba unda iyos da-
moukidebeli, rom SeinarCunos iniciativa da Semoqmedi nebisyofa, da
amave dros igi unda iyos erTnairad damokidebulic, rom gamovides
SeTanxmebuli muSaoba sxva da sxva funqciaTa Soris erT da imave
organizmisa _ saxelmwifosi. am winaaRmdegobis niadagze aRmocenda
egred wodebuli `kabineturi sistema~. igi hgulisxmobs iseT orga-
nizacias aRmasrulebel xelisuflebisas, sadac orive moTxovnileba
SeTanxmebulad gatarebulia: prezidenti da kabineti ministrebisa
hdganan aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi, magram maTi damoki-
debuleba parlamentis mimarT sxva da sxva nairia. orive damoukide-
belni arian parlamentisagan: amiT eZlevaT meti Tavisufleba, meti
Semoqmedeba da energia. magram maSin, rodesac prezidenti ar aris
pasuxismgebeli parlamentis winaSe, kabineti ministrebisa _ pasux-
ismegeblia; prezidenti ver imoqmedebs ukabinetod, kabineti valde-
bulia SeuTanxmos Tavis moqmedeba parlamentis survils da Sex-
edulebas: amnairad uflebrivi Sinaarsi im funqciisa, romelsac
asrulebs prezidenti da kabineti ministrebisa, arsebiTad erTia:
aRmasrulebeli xelisufleba. magram, vinaidgan es elementi erov-
nul xelmwifobisa unda iyos gamoyofili sxva elementebisagan, rac
aucileblad saWiroa samoqalaqo Tavisuflebis gansamtkiceblad, da
imave dros _ aucileblad SeTanxmebuli Tavis moqmedebaSi sazoga-
doebriv azrTan da erovnul nebisyofasTan, ibadeba ori ZiriTadi
moTxovnileba: erTi _ gamoyofa, meore _ solidaroba parlamentTan.
pirveli gansaxierebulia prezidentis TanamdebobaSi, meore miRweu-
lia kabinetur sistemiT mmarTvelobaSi. prezidenti hrCeba, kabineti
_ icvleba.
amitom respublikis prezidents uWiravs umaRlesi adgili sax-
elmwifoSi: igi Tavia saxelmwifosi da misi warmomadgeni saerTaSo-
riso ganwyobilebaSi.
68
3. Sinaarsi aRmasrulebel xelisuflebisa
Cven erTjer SevadareT saxelmwifoebrivi cxovreba mdinares, ro-
melsac aqvs Tavisi uZravi napirebi da mudam moZravi mimdinareoba.
uZravi napirebi aris uflebrivi normebi, gansakuTrebiT sakonsti-
tucio kanonebi, mudam moZravi mimdinareoba aris TviTon cxovreba,
romelic mudam mihduRs am uflebriv formebSi. rasakvirvelia, es
Sedareba mxolod daaxlovebiTia, magram mainc gvaZlevs erTnair
warmodgenas mTeli saxelmwifoebriv cxovrebis Sesaxeb. aRmasrule-
beli xelisuflebis sferoa am cxovrebis ganuwyveteli mimdinareo-
bis meTvalyureoba da mowesrigeba Tanaxmad damyarebuli normebisa
da kanonebisa. ara normebis da saerTo kanonebis Seqmna, aramed maTi
asruleba da saTanado zomebis miReba maTi asrulebisaTvis. aqedan
aSkaraa, rom aRmasrulebeli ufleba unda iyos mudam fxizeli, mu-
dam energiuli da Taosani. asparezi misi moqmedebisa yovelgan aris,
sadac ki hwvdeba sazogadod saxelmwifoebrivi ufleba. aRvnusxoT
mokled umTavresi momentebi misi moRvaweobisa: kanonmdeblobaSi,
mmarTvelobaSi da msjavrmdeblobaSi.
a) KkanonmdeblobaSi
kanonmdebloba parlamentis saqmea, magram mTavrobac, rogorc ma-
tarebeli aRmasrulebeli rolisa, eweva did muSaobas. imas aqvs
ufleba iniciativisa. igi amzadebs umetes nawils yvela kanonproeq-
tisas, agrovebs misTvis saWiro masalebs, Seaqvs parlamentSi da
axlo monawileobas hRebulobs am kanonproeqtis gatarebaSi, ro-
gorc komisiebSi, agredve TviT parlamentSi. Semdeg mTavrobas eva-
leba maTi gamoqveyneba. amnairad TanamSromloba mTavrobisa aucile-
beli pirobaa kanonmdeblobisa. aq ibadeba ramodenime sakonstitucio
sakiTxi.
vis unda hqondes ufleba parlamentis mowvevis, sesiis Sewyvetis
an axal arCevnebis daniSvnisa? es sakiTxi sxva da sxva nairad aris
gadawyvetili sxva da sxva qveynebSi, magram demokratiul Tvalsa-
zrisiT es umTavresi pirobebi saparlamento muSaobisa unda iyos
69
damokidebuli TviTon parlamentze.Aamitom konstituciaSi unda
iyos gansazRvruli vada parlamentis muSaobisa _ 2 an 3 weliwadi,
am vadaSi yovelTvis unda moxdes arCevnebi da ganaxlebuli unda
iqmnas parlamentis Semadgenloba; gansazRvrul unda iyos agredve,
Tu rodis unda moxdes es arCevnebi _ gazafxuls, Semodgomas Tu
sxva dros da bolos daniSnul unda iyos dRe, rodesac gaixsneba
pirveli sesia. amnairad parlamenti Seikribeba yovelTvis winaswar
gansazRvrul dRes. am mxriv parlamentis muSaoba damoukidebeli
unda iyos aRmasrulebel xelisuflebisagan. rasakvirvelia am uka-
nasknelma yoveli daxmareba unda aRmouCinos parlaments da sisru-
leSi moiyvanos yoveli misi dadgenileba Sesaxeb arCevnebisa.
aRmasrulebel Zalas evaleba damtkiceba da gamoqveyneba kanonebi-
sa. es Zala aris erTi elementi erovnul suverenobisa. kanoni yve-
lasaTvis savaldebuloa, igi unda iyos gamomxatveli erovnul nebi-
syofisa. es mizani ki ufro savsebiT iqneba miRweuli da ufro uda-
vo yvelasaTvis, Tu kanons, miRebuls parlamentis mier, zed dar-
Tuli eqneba agredve aRmasrulebeli xelisuflebis Tanxmoba. es
formalurad gamoixateba xelis moweraSi. kanoni xelmowerili unda
iyos ara marto parlamentis Tavmjdomaris mier, aramed agredve im
piris mierac, vinca hdgas aRmasrulebel Zalis saTaveSi. magram Tu
iman xeli ar moawera? aseTi momenti Zalian iSviaTia. es iqneboda
kanonmdebel organosTan konfliktis Seqmna, rac yovelTvis saxifa-
Toa mTavrobisaTvis. mainc es SeiZleba moxdes da amitom gadawyve-
tili unda iyos konstituciaSi misi Sedegebi.
sazogadod prezidentis xelis moweras ara aqvs gardamwyveti
mniSvneloba demokratiul respublikaSi. kanoni, miRebuli parla-
mentis mier, kanonad hrCeba, Tundac rom aRmasrulebel Zalis me-
Taurma xelic ar moaweros. magram aq Cven yuradReba unda mivaq-
cioT erTs gansakuTrebul pirobas: rogoria parlamenti? Sesdgeba
igi erTis Tu ori palatisagan? saqme imaSia, rom aCqarebuli ka-
nonmdeblobac Zalian saxifaToa. Tu kanoni marto erTi palatisagan
aris miRebuli, igi SeiZleba xSirad iyos aCqarebiT miRebuli, ga-
mowveuli raime droebiTi movleniT an partiuli gatacebiT; meti
dafiqrebis da msjelobis Semdeg SeiZleba es kanoni sul ar miiRos
70
parlamentma da Seitanos iseTi Sesworeba, romelic gamoaclis ka-
nons mis saSiSar mxareebs. amitom, gansakuTrebiT im qveynebSi, sadac
parlamenti erTpalatiania, respublikis prezidents neba unda
hqondes am garemoebas miaqcios yuradReba kanonmdebel organosi da
hTxovos mas ganixilos xelmeored sadavo kanoni. am uflebas hqvian
veto. Crdilo amerikaSi, Tumca iq orpalatiani sistema aris da
aRmasrulebeli xelisufleba mkacrad gamoyofilia kanonmdeblobisa-
gan, mainc prezidents aqvs ufleba vetosi. prezidenti abrunebs
ukan kanons da moiTxovs misi xelmeored ganxilvas orive sakanonm-
deblo palataSi. am SemTxvevaSi, Tu kanonma xelmeored ganxilvis
dros orive palataSi cal-calke Semoikriba aranakleb 2/3 yvela
xmebisa, igi kanoni hxdeba, Tundac prezidentma xeli ar moaweros,
Tu ara da _ igi hkargavs yovel Zalas.
amitom saxelmwifos meTaurs unda hqondes ufleba vetosi mxo-
lod im farglebSi, rogorc zemorea aRniSnuli.
Cvenis azriT demokratiul respublikaSi saWiroa kidev erTnairi
kontroli kanonmdeblobisa aRmasrulebel Zalis mxriv. principia-
luri debuleba aseTia: kanonmdebloba unda eTanxmebodes erovnul
nebisyofas. Tu ar eTanxmeba, maSin vin da rogor unda gamoarkvios
es? safrangeTSi miRebulia aseTi wesi: prezidents senatis Tanxmo-
biT SeuZlian daiTxovos parlamenti da moaxdinos axali arCevnebi.
magram, jer erTi, Cven senati ara gvyavs, rogorc kanonmdebeli or-
gano; mere, ara gvaqvs ufleba daviTxovoT parlamenti, sanam misi
vada ar gasula. da, bolos, dava ufro xSirad exeba erT raime sa-
kiTxs, erT miRebul kanons, da ara mTeli parlamentis Semadgenlo-
bas. amitom saWiroa ara parlamentis daTxovna, aramed im erTi sa-
davo kanonis Sesaxeb eris dakiTxva. amitom referendumis ufleba
unda mieces aRmasrulebel Zalas. am sakiTxs Cven calke SevexebiT,
exla aRvniSnoT mxolod, rom kanonmdeblobasac unda hqondes raime
kontroli; es kontroli unda iyos demokratiuli, referendumis
saxiT; iniciativa am sakiTxSi unda hqondes miniWebuli sxvaTa So-
ris aRmasrulebel xelisuflebasac. e.i. respublikis prezidentsa.
71
b) mmarTvelobaSi
es are moqmedebisa savsebiT ekuTvnis aRmasrulebel xelisufle-
bas. igi metad vrcelia da mravalferi. ai, umTavresi dargebi:
a) saerTaSoriso warmomadgenloba. saxelmwifo aris uflebrivi
pirovneba, imas aqvs ganuwyveteli ganwyobileba sxva da sxva sax-
elmwifoebTan _ politikuri, ekonomikuri, kulturuli. aq auci-
leblad saWiroa erTi pirovneba, rogorc umaRlesi meTauri da
warmomadgeneli saxelmwifosi. aseTi pirovnebaa prezidenti respub-
likisa. igi hniSnavs Tavis diplomatiur agentebs sxva da sxva sax-
elmwifoSi da TviTon hRebulobs amisTana agentebs, gamogzavnils
ucxo qveynebidan. aRmasrulebel xelisuflebas evaleba warmoeba
saerTaSoriso molaparakebisa, dacva erovnul interesebisa, da mu-
dam fxizeli Tvalyuris devna am interesebis dasacvelad.
b) dadeba xelSekrulebebisa. saerTaSoriso molaparakeba xSirad
hTavdeba xelSekrulebiT da, mis da mixedviT, Tu ra saqmeebs Seex-
eba, igi iqneba sazavo, sakavSiro, savaWro, sabaJo da sxva. es aris
SeTanxmebiT mowesrigeba sxva da sxva erovnul saWiroebisa, am xel-
Sekrulebebs aqvs savaldebulo xasiaTi ara marto im saxelmwifo-
TaTvis, romelTa Soris dadebulia igi, aramed kerZo pirTaTvisac.
iq aris sakanonmdeblo normebi da amitom yovelTvis saWiroa maTi
ganxilva da damtkiceba kanonmdebel organos mier. amas hqvian ra-
tifikacia. rac Seexeba sazRvrebis gasworebas, teritoriis gacvlas,
SeZenas an daTmobas, aq winaswar molaparakebas awarmoebs igive mTa-
vroba, rogorc aRmasrulebeli organo, magram yvelaferi es hwydeba
mxolod sazogado kanonmdeblobis wesiT.
g) umaRlesi mbrZanebloba samxedro Zalebisa ekuTvnis agredve
mTavrobas. bevri am azris winaaRmdegia; amboben, rom umaRlesi gamge
da mbrZanebeli unda iyos parlamentio. parlaments ekuTvis kanonm-
debloba samxedro Zalebis Seqmnis da mowyobis Sesaxeb, es ueWve-
lia, xolo sardloba an umaRlesi mbrZanebloba yovlad SeuZlebe-
lia miendos iseT sakrebulos, rogoric aris parlamenti. umaRlesi
mbrZanebloba samxedro brZanebisa arsebiTad mWidrod aris dakavSi-
rebuli saerTaSoriso saqmeebis warmoebasTan; es warmoeba hTxou-
72
lobs Sexedulobis mTlianobas da mudmivs, ganuwyvetels sif-
xizles da moqmedebas; es Tvisebebi aklia parlaments, romelsac
drogamoSvebiT SeuZlian miaqcios yuradReba am Tu im sagans. imisda
mixedviT, Tu rogor midis saerTaSoriso saqmeebi, unda iyos SesaZ-
leblobac samxedro Zalebis moxmarebisa: winaswari momarageba yo-
vel SemTxvevisaTvis, jaris gadayvan-gadmoyvana, masalebis damzadeba
da sxva. sul sxvaa omis gamocxadeba: aq mTeli saxelmwifoa dain-
teresebuli, aq saSiSroeba moelis yvelas nivTierad da zneobrivad,
sakiTxi metad didia da sapasuxismgeblo; amitom ufleba omis ga-
mocxadebisa da zavis Camogdebisa Sedis mxolod parlamentis kom-
petenciaSi. magram omis gamocxadebamde bevri ram unda gakeTdes; omi
uecrad ki ar atydeba xolme, imas win didi dro miuZRvis, dro
molaparakebis da momaragebis. omi SeiZleba faqtiurad kidec dai-
wyos, amisTvis oficialuri gancxadeba omisa saWiroc ar aris.
amisTana pirobebSi mxolod aRmasrulebel Zalas SeuZlian mizanSe-
wonili da nayofieri muSaoba. amitom umaRlesi mbrZanebloba jarisa
ekuTvnis prezidents da mis mier daniSnul pirebs.
d) daniSvna moxeleebisa yvela saxelmwifo samsaxurSi. wesi am
daniSvnisa da agredve moxeleTa warCinebisa saxelmwifo samsaxurSi
Cveulebrivad gansazRvrulia kerZo kanonSi; xolo mTavroba axor-
cielebs am uflebas Tanaxmad Tavis Sexedulebisa da saWiroebisa.
e) gamoceba brZanebisa da gankargulebisa aucilebeli saSualebaa
mTavrobis xelSi Tavis miznebis misaxwevad. mTavrobas ara aqvs neba,
gamosces raime kanoni, an gamocvalos igi, magram sazogadod miRe-
bul kanonebis farglebSi mas aqvs sruli ufleba gasces sxva da
sxva brZaneba da gankarguleba, misces instruqcia da sxva amisTane-
bi. mxolod mizani am moqmedebisa aris kanonis asruleba, dacva
mSvidobianobis da wesierebisa. aq saWiroa SevniSnoT, rom Zalian
Znelia, TiTqmis SeuZlebeli, raime zRvari arsebiTad gaviyvanoT
administraciul gankargulebisa da kanonis Sua. aq principialuri
moTxovnileba mxolod erTia: mTavrobis brZaneba da gankarguleba
ar unda ewinaaRmdegebodes kanons. Tu gankarguleba ewinaaRmdegeba
kanons, igi ukanonoa; yovel dainteresebul moqalaqes ufleba aqvs
73
ganasaCivros igi sasamarTloSi da ar daemorCilos amisTana brZane-
bas.
g) msjavrmdeblobaSi
sasamarTlos nawili Tumca gamoyofilia sxva saxelmwifo xeli-
suflebaTagan, mainc aRmasrulebel Zalas am areSidac aqvs erTnairi
ufleba, romelzedac saWiroa cotaTi SevaCeroT Cveni yuradReba. es
gaxlavT ufleba Sewyalebisa.
kanoni sazogadod uZravi formaa, kanoniT dadebuli sasjeli ar
aris sakmarisad elastiuri da mravalferi. cxovrebaSi ki Znelad
Tu SexvdebiT or movlenas, srulebiT erTnairs: aq yovelTvis sxva-
dasxvaobaa. amitom yovelTvis erTi da igive sasjeli yovel viTomda
erTnair movlenaTaTvis, xSirad ar aris misaRebi. sazogadoebrivi
azri da Segneba am or movlenaTa SeuwonlobiT xSirad Seuracxyo-
filia xolme. garda amisa, xSirad sasamarTloc Sedis SecdomaSi da
TviTon ki ufleba ara aqvs gamoasworos Tavisi Secdoma. am gare-
moebaTa gamo daibada is ufleba, romelsac hqvian Sewyaleba.
ar unda avurioT erTmaneTSi Sewyaleba da amnistia. pirveli
Seexeba mxolod erTs romelime konkretuls SemTxvevas da saxeSi
aqvs mxolod sasjelis patieba an Semcireba, meore Seexeba mTels
wyebas erTnair danaSaulisas da saxeSi aqvs ara marto sasjelis
moxsna, aramed mospoba am danaSaulTa Sesaxeb TviT sisxlis samar-
Tlis saqmeebisa maTi uflebriv Sedegebianad. amitom Sewyalebis
ufleba ekuTvnis aRmasrulebel xelisuflebas, amnistia ki _ ka-
nonmdebels. umTavresi safuZveli aseTi danawilebisa is aris, rom
amnistia _ aqtia ufro politikuri, vidre sasamarTloebrivi, Se-
wyaleba ki _ ufro sasamarTloebrivi, vidre politikuri. samar-
Tlis sakiTxi sazogadod unda iyos moSorebuli yovel politikur
zedgavlenas, igi hwydeba mxolod arsebul kanonebis fargalSi da
piruTvnel sindisis qveS. amitom amisTana kiTxvis gadatana iseT
sakrebuloSi, rogoric parlamentia, sakiTxs ufro daabnelebs, aac-
dens mizans da SeiZleba meti ziani mohyves, vidre sargebloba. sul
sxva xasiaTisaa amnistia: aq sWarbobs politikuri mxare da saxelm-
74
wifoebrivi mizanSewoniloba. aq saWiroa saerTo msjeloba da saka-
nonmdeblo aqti. ra Tqma unda, orive winadadebas amzadebs samar-
Tlis ministri, mxolod erTi unda warudginos xelis mosawerad
respublikis prezidents, meore _ sakanonmdeblo organos dasamtki-
ceblad.
4. organizacia aRmasrulebel xelisuflebisa. kabineturi sistema
ZiriTadi moTxovnileba yovel cocxal organizmisa aris SeTanx-
mebuli, solidaruli muSaoba sxva da sxva misi funqciebisa. am bu-
nebriv niadagze, rasakvirvelia, didi brZolis Semdeg, aRmocenda
egredwodebuli `parlamentarizmi~, romlis damaxasiaTebeli niSania
`kabineturis sistema~ mTavrobisa.
raSi mdgomareobs es sistema?
Cven davinaxeT, rom saxelmwifos meTauri, prezidenti republi-
kisa, ar aris da arc unda iyos pasuxismgebeli parlamentis winaSe,
magram amave dros aRmasrulebeli xelisufleba Tavis moqmedebiT
unda iyos SeTanxmebuli da Sewyobili erovnul nebisyofasTan,
romlis gamomxatvelia sazogadod parlamenti. am miznis misaRwevad
saxelmwifos meTauris da parlamentis Sua aris gansakuTrebuli
organo _ kabineti ministrisa _ romlis uaRresi daniSnulebaa ara
marto ganxorcieleba aRmasrulebeli xelsiuflebisa sazogadod,
aramed iseTi ganxorcieleba, romelic eTanxmeba erovnul nebisyo-
fas. aq aris safuZveli parlamentarul kontrolis, erTis mxriv,
da saministros pasuxismgeblobis, meore mxriv.
aqedanve logikurad gamomdinareobs isic, rom prezidenti res-
publikisa, Tumca igi hdgas aRmasrulebel xelisuflebis saTaveSi,
mainc araferi gansakuTrebuli ufleba imas ara aqvs, an Tu aqvs _
Zalian cota. mis prerogativas Seadgens mxolod is, rom TviTon
igi ar aris pasuxismgebeli parlamentis winaSe politikurad, misi
gadayeneba ar SeiZleba, sanam ar gasula vada misi Tanamdebobisa, da
TviTon aris saxelmwifos warmomadgeneli erTi da umaRlesi. rasak-
virvelia, imas didi gavlena aqvs yovelgan, yovel saxelmwifoebriv
sferoSi, magram yovel mis moqmedebaSi pasuxismgebelia ara TviTon,
75
aramed is saSualo organo _ kabineti ministrebisa _ uromlisod
prezidents ar SeuZlian araviTar politikur nabijis gadadgma da
araviTar gankargulebis gacema.
wineT Cven mokled aRvnusxeT moqmedeba aRmasrulebel xelisuf-
lebisa sxva da sxva saxelmwifoebriv sferoSi _ kanonmdeblobaSi,
mmarTvelobaSi da msjavrmdeblobaSi. exla unda daumatoT, rom
yvela es moqmedeba da moRvaweoba hxdeba ara marto prezidentis
nebisyofiT, aramed ministrebis TanxmobiT da solidarobiT. aq aris
iuridiuli safuZveli maTi pasuxismgeblobisa. yoveli mniSvnelovani
sakiTxi, yoveli dekreti an gankarguleba, yoveli administraciuli
zoma an politikuri nabiji, jer ganxilul unda iyos ministrebis
kabinetSi, jer iq unda iyos miRebuli saWiro direqtivebi, jer iq
unda moxdes SeTanxmeba TviTon ministrebisa, _ da Semdeg, maTi gan-
saxorcieleblad da cxovrebaSi gasatareblad, saWiroa saxelmwifos
meTauris _ prezidentis dasturi. yvela es aqti hxdeba xolme pre-
zidentis mier nabrZanebi dekretis an gankargulebis saxiT, magram
yvela es dekreti an gankarguleba unda iyos xelmowerili agredve
saTanado ministris mier.
damaxasiaTebeli niSani kabinetisa aris solidaroba ministrebs
Soris. kabinetis Sesadgenad prezidenti respublikisa valdebulia
gansakuTrebuli yuradReba miaqcios ZalTa ganwyobilebas parla-
mentSi da amisda mixedviT moiwvios erTi piri da mas daavalos
kabinetis Sedgena. es piri, romelsac ewodeba pirveli ministri,
premier-ministri an ministri_Tavmjdomare moelaparakeba sxva sami-
nistro pirebs, SeuTanxmdeba imaT politikur programis Sesaxeb,
daurigebs maT porTfelebs da saTanado sias warudgens respubli-
kis prezidents, romelic dekretis saxiT gamoaqveynebs axal kabine-
tis Semadgenlobas.
sazogadod yvela parlamentarul qveynebSi ministrebs irCeven
xolme parlamentis wevrTa Soris; ministri valdebulia axlo kav-
Siri iqonios kanonmdebel organosTan, waradginos iq kanon-
proeqtebi, misces sxva da sxva ganmarteba, pasuxi agos Sesaxeb Ta-
vis moqmedebisa da sxva. amisTana pirobebSi aucilebelia, rom mini-
stri iyos imave dros parlamentis wevric. amas is mniSvnelobac
76
aqvs, rom ministrs, Tu igi parlamentis wevria, yovelTvis eyoleba
Tavis momxre da Tanamoazre, rac mets simtkices da Seuryevlobas
miscems xolme kabinetis mdgomareobas. aSkaraa, Tu kabinets umrav-
lesoba ara hyavs parlamentSi, igi erT dResac ver icocxlebs _
unda gadadges.
agre Semdgari kabineti ministrebisa Seudgeba muSaobas. is iZu-
lebulia awarmovos is politika, romelsac iziarebs sazogadoebri-
vi azri da gansakuTrebiT parlamentis umravlesoba. parlaments
SeiZleba ar moewonos an kerZo aqti mTavrobisa, an mTeli mimar-
Tuleba misi politikisa. orive SemTxvevaSi SeiZleba dadges krizi-
si saministrosi. Tu raime sakiTxis ganxilvis dros gamoirkva, rom
parlamenti ar iziarebs saministros Sexedulebas, an uarshyofs mis
winadadebas, an pirdapir undoblobas gamoucxadebs, _ kabineti unda
gadadges: unda gadadgnen yvela ministrebi, da ara marto is, rom-
lis moqmedebas Seexeboda sadavo sakiTxi. es Sedegia ministrebis
solidarobisa. SesaZlebelia iseTi SemTxvevac, roca gadadgeba mxo-
lod erTi ministri, Tu sadavo sakiTxs hqonda gansakuTrebuli
xasiaTi da Tavis SinaarsiT Seexeboda mxolod erT ministrs. yve-
laferi damokidebulia imaze, Tu ra xasiaTisaa sadavo sakiTxi: Tu
sxvadasxvaa nebisyofa kabinetis da parlamentisa, aucilebeli hxdeba
konfliqti da kabineti unda gadadges, Tu es sxvadasxvaoba ar aris,
maSin SeiZleba konfliqti ar gamwvavdes da saqme mogvardes erTi
ministris gadadgomiT.
yvela amisTana SemTxvevebSi prezidenti respublikisa pirdapir
ar aris gareuli saqmeSi. igi maRla unda idges am konfliqtze da
ufro saxelmwifoebriv TvalsazrisiT awon-dawonos mdgomareoba.
ufro xSirad igi emorCileba parlamentis-mier gamoTqmul survils
da axal kabinetis Seqmnis dros xelmZRvanelobs am surviliTa:
miiwvevs axal premiers da miandobs mas axal kabinetis Sedgenas.
5. pasuxismgebloba ministrebisa
ministrebs aqvT ornairi ufleba, awevT ornairi valdebuleba da
amitom maTi pasuxismgeblobac ornairia. erTi aris administraci-
uli, meore _ konstituciuri.
77
ministri _ moxelea, Tumca uWiravs umaRlesi administraciuli
adgili. amitom is pasuxismgebelia, rogorc yoveli moxele, Tu
Tavis ukanono moqmedebiT an gankargulebiT visme miayena ziani. es
aris samoqalaqo pasuxismgebloba; yovel moqalaqes ufleba eZleva
sasamarTlos wesiT moiTxovos anazRaureba miyenebul zianisa.
CvenTvis ufro sainteresoa meore sakiTxi: pasuxismgebloba
konstituciuri.
aRmasrulebel xelisuflebas aqvs ramodenime ganyofileba; Ti-
Teul ganyofilebis saTaveSi unda idges erTi pasuxismgebeli piri
_ an ministri. amitom ar SeiZleba CaiTvalos rigianad da mizanSe-
wonilad arc Zalian gadideba ministrebis ricxvisa, arc misi Za-
lian Semcireba. umTavresi safuZveli ministrebis raodenobisa unda
iyos politikuri momenti, radganac amazea damyarebuli maTi kons-
tituciuri pasuxismgebloba. amitom is ganyofileba aRmasrulebel
xelisuflebisa, romelsac ara aqvs politikuri xasiaTi an ar iZ-
leva did gasaqans politikur moRvaweobaTaTvis, ar unda iyos ga-
moyofili calke saministrod. aseTia, magaliTad rkinis gzis uwye-
ba, sasanitaro, sasursaTo da sxva. marTalia, xandaxan saxelmwifos
cxovrebaSi dgeba iseTi saWiroeba, rom mas unda mieqces gansakuTre-
buli yuradReba da mis gadasalaxavad unda moewyos gansakuTrebuli
RonisZieba, _ maSin SeiZleba Sedges calke saministroc, magram sax-
elmwifos Cveulebriv pirobebSi aseTi saministros adgili ar unda
hqondes. gansakuTrebiT politikur mniSvnelobis saministroni arian:
1. sagareo saqmeTa, 2. Sinagan saqmeTa, 3. samxedro, 4. finansebisa, 5,
samarTlisa, 6. vaWroba-mrewvelobisa da 7. saxalxo ganaTlebisa. es
ricxvi zogan ufro metia, magram naklebi arsad ar aris. safran-
geTSi 12 saministroa, inglisSi _ 15, erTxel 19-ic iyo. es imis
niSania, rom zogjer saxelmwifos interesebi moiTxovs romelime
dargis calke gamoyofas, mag., saministro rkinis gzebis da fosta-
telegrafis, Sromis da sxva. Sveicariis kantonebSi TiTqmis yvelgan
Svidi saministroa (bernSi _ 9). yvela ministri wevria kabinetisa.
yvela umTavresi sakiTxi da sazogado mimarTuleba politikisa irk-
veva da hwydeba kabinetis saerTo sxdomaze, pirveli ministris
TavmjdomareobiT. Semdeg TiTeuli ministri Tavis moqmedebaSi Tavi-
78
sufalia, Tumca valdebulia Tavis iniciativa da muSaoba SeuTanx-
mos kabinetis krebaze miRebul direqtivebs. aqedanve sCans, rom Ti-
Teul ministrs aqvs RonisZieba, rogorc kabinetis wevrs, iqonios
Tavis gavlena yovel kiTxvis gadaWraSi, roca igi irCeva kabinetis
sxdomaze. aq aris safuZveli yvela ministrebis solidarul pasux-
ismgeblobisa.
Tu parlamenti SeamCnevs, rom sazogado politikis mimarTuleba
ar aris misaRebi, an romelime sakiTxi ise ar hwydeba da ar midis,
rogorc es sasurvelia da sasargeblo saxelmwifoebriv Tvalsazri-
siT, maSin ismeba SekiTxva aRmasrulebel xelisuflebis mimarT,
iwyeba dava parlamentSi, ministri-Tavmjdomare an is ministri, ro-
melsac SekiTxva gansakuTrebiT Seexeba, iZleva ganmartebas da icavs
Tavis politikas da moqmedebas. Tu es ganmarteba mowonebul ar
iqmna parlamentis umravlesobis mier, mTeli kabineti unda ga-
dadges. sulerTia _ vis miuZRvis brali _ marto erT ministrs, Tu
mTel kabinets. es aris pasuxismgebloba parlamentaruli an kons-
tituciuri.
meore pasuxismgebloba aris sisxlis samarTlisa. es Seexeba sa-
zogadod borotmoqmedebas da gansakuTrebiT konstituciis darRve-
vas. aq ar aris is aucilebeli solidaroba ministrTa Soris, ro-
melzedac zemo vlaparakobdiT. parlamentarulad yvela ministri
pasuxismgebelia aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebaSi, sul er-
Tia _ daeswro es Tu is ministri kabinetis sxdomaze Tu ara, da
miiRo Tu ara monawileoba im sakiTxis gadawyvetaSi, romelmac ga-
moiwvia saministros krizisi. rac Seexeba sisxlis samarTlis pa-
suxismgeblobas, aq usaTuod saWiroa monawileoba ministrisa. Tu
man ar icoda, ra borotmoqmedeba mzaddeboda, an Tu ar miuRia mo-
nawileoba konstituciis darRvevaSi, is pasuxs ar agebs sisxlis
samarTlis wesiT. wesi TviT gasamarTlebisa sxva da sxvaa sxva da
sxva qveynebSi. zogan adgenen gansakuTrebul sasamarTlos, zogan
Cveulebrivi sasamarTloc sakmarisia.
saWiroa davumatoT, rom sisxlis samarTlis pasuxismgeblobidan
ar aris Tavisufali arc prezidenti respublikisa. saxelmwifo
Ralati, meqrTameoba da sxva amisTana borotmoqmedeba sakmarisi sa-
79
fuZvelia imisTvis, rom Seiqmnas gansakuTrebuli samsjavro da pa-
suxisgebaSi iqnes micemuli moRalate Tu uRirsi meTauri saxelm-
wifosi.
6. sazRvari aRmasrulebeli xelisuflebisa
aris Teoria, romelic cdilobs gaataros xazi formalur da
materialur kanonTa Sua. marTalia, aris gareva am or movlenaTa
Soris, Tumca maT Soris xazis gatareba did siZneles warmoadgens.
CvenTvis ki, roca vlaparakobT aRmasrulebel xelisuflebis sazR-
varze, srulebiT sakmarisia Semecneba mxilod formaluri kanonisa.
Cven viciT, rom erovnul nebis gamomxatveli aris parlamenti, maSa-
sadame yoveli dadgenileba parlamentisa, ra Sinaarsisac ar iyos
igi, aris kanoni e.i. brZaneba yvelasaTvis savaldebulo. SeiZleba
Tavisi SinaarsiT es brZaneba ar iyos raime uflebrivi norma, magram
miuxedavad amisa is mainc savaldebuloa, rogorc kerZo pirTaTvis,
ise yovel dawesebulebaTaTvis. amitom yoveli dadgenileba, romel-
ic miRebulia parlamentis mier da kanonisamebr gamoqveynebuli, Cven
SeiZleba vTqvaT, rom aris kanoni.
am ganmartebis Semdeg advilia pasuxic: sazRvari aRmasrulebel
xelisuflebisa aris kanoni.
amitom aRmasrulebel xelisuflebas SeuZlian moqmedeba mxolod
kanonis farglebSi. imas ar SeuZlian arc gamocema, arc gauqmeba,
arc ganmarteba kanonisa. magram SeuZlian da valdebulic aris Sei-
muSavos wesi da gamosces brZaneba kanonis asasruleblad da cxo-
vrebaSi gasatareblad. imas SeuZlian dawesebulebaTa mowyoba kano-
nisamebr, moxeleTa daniSvna, mowyoba jarisa, saerTaSoriso molapa-
rakeba, wesrigis dacva da sxva; misi moqmedeba vrcelia da amouwu-
ravi, magram yvela es moqmedeba ar unda gadiodes im sazRvars, ro-
melic daniSnulia kanoniT. aq igulisxmeba Tavdapirvelad sakons-
titucio debulebani, rogorc ZiriTadi uflebrivi principebi, da
Semdeg yoveli dadgenileba kanonmdebel organosi. maSasadame, aRma-
srulebeli xelisufleba ver Seexeba: a) iseT normebs, romlebsac
aqvT uflebrivi Sinaarsi; b) ver SemoiRebs veraviTar gadasaxads; g)
80
ver SezRudavs samoqalaqo Tavisuflebas. amitom iseTi gankarguleba
an dekreti mTavrobisa, romelic ewinaaRmdegeba kanons _ ukanonoa.
igi SeiZleba gansaCivrebul iqmnas da uaryofili sasamarTlo wesiT.
sazogadod sivrce aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebisa da-
mokidebulia im ndobaze, romliT aris aRWurvili mTavroba. Tu es
ndoba ar aris didi, maSin parlamenti sxva da sxva kanonebis saxiT
hcdilobs SezRudos sivrce aRmasrulebeli xelisuflebis moqmede-
bisa. magram es gza ar aris yovelTvis saimedo. metismeti SezRudva
ar aris sasargeblo: amiT mTavrobas ecleba energia da iniciativa,
amiT mcirdeba agredve misi pasuxismgebloba. saxelmwifo interese-
bisaTvis ufro sasurvelia, rom mTavrobas hqondes meti Tavisufle-
ba moqmedebisa da meti pasuxismgeblobac.
ibadeba kidev erTi kiTxva: rogor unda moiqces mTavroba maSin,
roca TviT cxovreba hTxoulobs gansakuTrebul zomebs? magaliTad,
roca aris omi an ajanyeba? rasakvirvelia, Tavdapirvelad saxelm-
wifo interesis dacva aris uaRresi kanoni. amitom, Tu es interesi
moiTxovs, mTavrobas ufleba aqvs SeaCeros moqmedeba Cveulebrivi
kanonisa da SezRudos kidec samoqalaqo Tavisufleba. magram es
principi ki ar aris, es mxolod gamonaklisia; amitom es gamonak-
lisic unda Hhxdebodes kanonier farglebSi. mTavrobas ufleba eZ-
leva gamoacxados samxedro an saalyo wesebi, magram mxolod Semde-
gi pirobiT: a) unda iyos obieqturi aucilebloba am gamocxadebisa
da b) dauyovnebliv unda moxsendes es aqti parlaments misi das-
turis misaRebad. mTavrobas ufleba aqvs gamoacxados samxedro Tu
saalyo wesebi, magram didia misi pasuxismgeblobac: Tu Semdeg,
parlamentSi msjelobis dros, aRmoCnda, rom obieqtivuri pirobebi
sul ar moiTxovdnen aseT Seviwroebas samoqalaqo Tavisuflebisas,
mTavrobac miiRebs Sesafer pasuxs parlamentisgan.
Aamnairad sazRvari aRmasrulebel xelisuflebisa aris sazoga-
dod arsebuli kanonmdebloba, magram zogjer am sazRvris gadalax-
vac SesaZlebelia, Tu amas moiTxovs ukiduresi saxelmwifoebrivi
saWiroeba an sazogado interesi.
81
nawili meoTxe
Mmsjavrmdebeli xelisufleba
1. uflebrivi safuZveli
cxovrebis saWiroebis mravalferovneba ver amoiwureba kanonm-
deblobiT da mmarTvelobiT. kidev aris friad vrceli are davis da
uTanxmoebisa.
Tavdapirvelad, kacobriobis istoriis dasawyisSi, albad yvelgan
mefobda Zala. yoveli dava hwydeboda ZalmomreobiT. dro midioda,
auarebeli magaliTi aSkarad amtkicebda, rom Cxubi da Rone ar aris
namdvili da samarTliani iaraRi davisa da uTanxmoebis gadasawyve-
tad. bolos TandaTan kacobrioba movida im daskvnamde, rom ukeTesi
iqneba orive modave mxarisaTvis gamoscvalos fizikuri Setakeba
sityvieri SetakebiT, sisxliani brZola _ usisxlo brZoliT. ami-
saTvis gaxda saWiro saqmeSi Careva mesame pirisa, iseTi pirisa, ro-
melic ar aris moCxubari, ar aris dainteresebuli sadavo sakiTxiT;
is mxolod meTvalyurea, amwon-damwoni da gadamwyveti davisa. agre
daibada albad pirveli msajuli. aq ukve aris erTnairi xelSekru-
leba: `es sadavo sakiTxi Sen ggonia Seni, me mgonia _ Cemi; davis
gadasawyvetad Cven unda SevetakoT erTmaneTs, davumtvrioT erTme-
neTs cxvir-piri; modi, avirCioT mesame piri, daugdos iman yuri
Cvens davas da mere gadawyvitos, Tu vis ekuTvnis sadavo sagani~.
axla es socialuri SeTanxmeba aSkaraa, xelSekruleba aris ka-
nonmdebloba; pirdapir aRkrZalulia CxubiT da ZalmomreobiT sada-
vo sakiTxis gadawyveta, pirdapir savaldebuloa yoveli davis ga-
datana im dawesebulebaSi, sadac fizikuri Setakebis adgili daiWi-
ra sityvierma Setakebam, sadac unda gamoirkves uflebrivi momente-
bi da usisxlod gadawydes sadavo sakiTxi. es dawesebuleba aris
sasamarTlo.
riTi unda xelmZRvanelobdes sasamarTlo sadavo sakiTxis gada-
wyvetis dros? mis win imarTeba dava, TiTeul mxares mohyavs sxva
da sxva sabuTebi da mosazreba Tavis uflebis dasamtkiceblad. msa-
julma unda aswon-daswonos es sabuTebi da mosazrebani. ra saswo-
82
riT? aq wesi am moqmedebisa sazogadod gansazRvrulia TviTon kano-
niT (procesualuri ufleba), gansazRvrulia agredve is obieqturi
Rirebuleba, romelic daculi unda iyos sazogadoebriv cxovrebaSi
(materialuri ufleba), erTi sityviT, aris uflebrivi normebi,
romliTac unda ixelmZRvanelos mosamarTlem da romlis Secvla an
gadasxvafereba imas ar SeuZlian, magram sul es kidev ar aris sak-
marisi. kanoni, Cven viciT, aris gamomxatveli erovnul nebisyofisa,
misi uflebrivi Segnebisa. magram Segneba, rogorc fsiqologiuri
sinamdvile, da nebisyofa, rogorc mudmivi tendencia sikeTisaken,
orive _ cocxali Zalaa; maTi gamoxatuleba ki _ kanoni yovelTvis
erTi da igivea _ usicocxlo da gacivebuli. meore mxriv, sadavo
saqme, romelic irCeva sasamarTloSi, yovelTvis eris cocxali or-
ganizmidan aris amonafeTqi. iq SekvanZul interesebs uxilavi gab-
muli Zafebi aqvT gulTan da gonebasTan, maTi uxeSad gadaWra yo-
velTvis iwvevs tkivilsa da mwuxarebas. magram Tu saqme gadaWrili
iqneba Tanaxmad sazogadoebriv uflebriv Segnebisa, maSin tkivili da
mwuxareba an sul ar aris, an Zalian naklebia, vinaidgan yvela
hgrZnobs samarTals da mis idumal Zalas. maS, samarTali yofila
uaRresi Zala. saqmis gadaWra SeiZleba SevadaroT xisa gadaWras:
orive cocxali movlenaa. xe ar gaxmeba, Tu is rigianad gadaWrilia.
`qmna marTlisa samarTlisa xesa Seiqms xmelsa nedlad~ _ ai saoca-
ri fsiqologiuri WeSmariteba.
magram ra aris samarTali? ukve zemoT vsTqviT, rom samarTalia
iseTi gadawyveta sadavo sakiTxisa, romelic eTanxmeba sazogadoebis
uflebriv Segnebas? sad unda veZioT igi? _ igi aris da unda ve-
ZioT or adgilas: erTia kanonmdebloba _ is uflebrivi normebi,
sadac gamoxatulia erovnuli nebisyofa da Segneba, meorea _ Tvi-
Ton eri, TviTon sazogadoeba _ uSualo matarebeli uflebriv Seg-
nebis. pirveli advili mosaZebnia _ unda gadavSaloT da Seviswav-
loT es kanonebi. meore? meores ki unda xelovnurad mowyoba.
Cven davinaxeT, rom ers ekuTvnis suverenoba, magram kanonmdeb-
lobisaTvis saWirod davinaxeT parlamenti _ xelovnuri organiza-
cia erovnul nebisyofisa. aqac agrea. samarTlisaTvis saWiro aR-
moCnda ara marto kanonebi, aramed uflebrivi Segnebac sazogadoebi-
83
sa. amisTvis saWiroa am sazogadoebidan amorCeva ramodenime pirisa,
romlebsac unda miendos gadawyveta zogierT sakiTxisa. amisda mix-
edviT, SeiZleba vTqvaT, rom sasamarTlo aris xelovnuri organiza-
cia sazogadoebis uflebrivi Segnebisa.
es uflebrivi Segneba, rasakvirvelia, ar aris yovelTvis erTi
da igive, igi izrdeba da viTardeba da mxolod maSin, roca es zrda
da ganviTareba sakmaod momwifebulia, igi gadadis dadebiT kanonm-
deblobaSi da hxdeba savaldebulo, rogorc imperativi erovnul
nebisyofisa. amitom kanonmdebloba TiTqmis yovelTvis, cotaTi
mainc, ukan hrCeba, uflebrivi Segneba cotaTi mainc, yovelTvis win
midis. Segnebis matarebelia adamiani da igi TavisTvis yovelTvis
moiTxovs rac SeiZleba, met Tavisuflebas. amitom samarTali aris
maqsimumi Tavisuflebisa, misaRebi da dasaSvebeli sazogadoebriv
cxovrebaSi.
2. funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa
msjavrmdebel xelisuflebas aqvs Tavisi gansakuTrebuli funq-
cia: marTlmsajuleba.
kanoni _ uflebrivi normebia, imas imuSavebs kanonmdebeli orga-
no _ parlamenti. msjavrmdebeli xelisufleba ki swyvets kerZo
davas am normebis mixedviT. imas ufleba ara aqvs Seqmnas raime axa-
li norma, igi valdebulia ixelmZRvanelos im normiT, romelic
miRebulia, rogorc kanoni. xSirad aseTi gadawyvetilebac iwvevs
davas da ukmayofilebas, xSirad kanonis azri bundovania an kargad
gamorkveuli ar aris. amisTana SemTxvevisaTvis umaRles msjavrmde-
bel dawesebulebas _ senats _ eZleva ufleba kanonis axsnis da
ganmartebisa. es axsna da ganmarteba (interpretacia) mainc ar aris
kanonmdebloba; piriqiT, igi unda eTanxmebodes sazogadod momqmed
kanonmdeblobas, misi mizania _ sisworiT gamorkveva im nebisyofisa,
romelic Casaxulia yovel uflebriv normaSi. amitom axsnas da gan-
martebas aqvs didi mniSvneloba, igi xSirad hxdeba saxelmZRvanelod
erT da imave gvaris SemTxvevebisaTvis, imas Seaqvs mTlianoba ufle-
84
briv SexedulebaSi, magram yovelTvis hrCeba mxolod marTl-
msajulebis areSi.
msjavrmdebeli xelisufleba Cumi (potencialuri) Zalaa: igi
hmoqmedebs mxolod maSin, Tu vinme amas moiTxovs. rogoric ar unda
iyos kanonis darRveva, msjavrmdebeli xelisufleba imasSi ar Caere-
va, Tu vinme, kerZo piri an saxelmwifoebrivi organo, ar moiTxovs
am Carevas. saWiroa yovelTvis garegani iniciativa, rom amoZravdes
marTlmsajuleba. amiT ganirCeva es xelisufleba aRmasrulebel xe-
lisuflebisagan, romelic mudam moqmedia da Taosani.
amitom funqcia msjavrmdebeli xelisuflebisa aris msjavris
dadeba yovelnair uflebis darRvevis Sesaxeb da aRdgena am ufle-
bisa, an marTlmsajuleba.
3. principebi marTlmsajulebisa
marTlmsajulebis mizania uflebrivi wesrigis damyareba da
ganmtkiceba. marTlmsajuleba unda eTanxmebodes sazogadoebis uf-
lebriv Segnebas. es Segneba ixateba erTis mxriv kanonmdeblobaSi,
meore mxriv _ TviTon msajuli matarebelia am Segnebisa. aqedan
gamomdinareobs aucilebeli daskvna: msajulma unda icodes arsebu-
li kanonebi da misi sindisi unda iyos Tavisufali da damoukide-
beli. igi arCevs sadavo sakiTxs arsebul kanonis mixedviT da swy-
vets _ sindisis qveS. aq yoveli gareSe zegavlena yovlad miuRebe-
lia.
amisda mixedviT saWiroa Sesaferi organizacia arCevnebisa. igi
iyofa or nawilad, vinaidgan aris or nairi dargi uflebriv movle-
nisa. erTia _ mcire saqmeebi, patar-patara interesebi, romlebic ar
gamosulan jer kidev adgilobriv zne-Cveulebis da fsiqologiis
burusidan. amisTana saqmeebis gasarCevad ufro saWiroa adgilobrivi
adaTebis da xasiaTis codna, vidre wmindad iuridiuli ganaTleba.
meore dargis movlena ufro iuridiulia, mkafio da Camoyalibebu-
li. aq saWiroa codna uflebisa da Sesaferisi momzadeba. am obieq-
turi pirobebis mixedviT marTlmsajulebac iyofa or nawilad _
adgilobrivi da sasamarTlos dawesebulebani. adgilobriv mosamar-
85
TleTa arCevnebi amitom SeiZleba miendos adgilobriv TviTmarTve-
lobis organoebs, xolo meore msajulTa arCevnebi _ msajulTave
kolegias, radganac aq saWiroa dafaseba, garda sxva pirovnul Rir-
sebisa, agredve Sesaferi codnis da momzadebisa. amisTana Semafase-
beli TviTon unda iyos mcodne da gamocdili piri. aseTi kolegiaa
sazogado kreba olqis sasamarTlos wevrebisa, palatis wevrebisa
da senatisa. aseT kolegiebs unda miendos, rogorc arCevnebi axal
mosamarTlisa, agredve maTi warCineba samsaxurSi.
amgvarad arCeuli iqneba Sesaferi pirebi. magram es kidev cotaa.
saWiroa marTlmsajulebisaTvis ara marto Sesaferi codna da ga-
mocdileba, saWiroa kidev iseTi pirobebi maTi muSaobisa, rom es
muSaoba hwarmoebdes Tavisuflad, damoukidebel sindisis qveS. ami-
tom: mTeli msjavrmdebeli xelisufleba unda iyos gamoyofili
danarCen saxelmwifoebriv funqciebidan, sazogadod, da gansakuTre-
biT msajuli _ Seucvleli. erTxel amorCeul msajulis Secvla an
gadayeneba SeuZlebelia; SeuZlebelia agredve misi gadayvana erT
adgilidan meoreze, Tu misi Tanxmoba ar iqneba. amisTana pirobebSi
msajuls marTla ar eqneba aravis SiSi da miudgomelad, kanonis
mixedviT da sindisis qveS, gadaWris yovel sadavo sakiTxs.
marTlmsajulebisaTvis didi mniSvneloba aqvs ara marto msaju-
lis mdgomareobas; ara nakleb mniSvnelovania organizacia TviTon
sasamarTlosi. yoveli msajuli SeiZleba Secdes an ver moaxerxos
yovelmxrivi gaSuqeba saqmisa. amitom yvelgan miRebulia orjer gan-
xilva saqmesi arsebiTad, an ori instancia sasamarTlosi. magram
arsebiTad orjer ganxiluli saqme xSirad iwvevs davas da ukmayo-
filebas formalurad.
saqme imaSia, rom yovel mosamarTles aqvs ornairi sazomi: ob-
ieqtivurad _ kanoni, da subieqtiurad _ sindisi. xSirad es ori
sazomi erTmaneTs eTanxmeba, zogjer ki sWarbobs subieqtiuri Sex-
eduleba da arRvevs obieqtivur normebs. am SemTxvevisTvis aris
mesame instancia _ sakasacio. upiratesoba yovelTvis eZleva kanons
da Tu sakasacio instanciam _ senatma sasamarTlos dadgenilebaSi
dainaxa kanonis darRveva formalurad, igi hcvlis am dadgenilebas
da moiTxovs sasamarTlosagan xelmeored ganxilvas.
86
aseTia sazogado wesi, magram yovelTvis ki ara. aris zogi mov-
lena, gansakuTrebiT sisxlis samarTlisa, sadac sindiss, Tavisufal
xmas uflebriv Segnebisas, eniWeba upiratesoba kanonis uZrav nor-
mebTan SedarebiT. amisTvis Cveulebriv mosamarTles emateba kidev,
rogorc msajuli, ramodenime piri, rogorc warmomadgeneli sazoga-
doebisa. es aris sasamarTlo nafic-msajulTa monawileobiT. aq
aSkarad hxdeba is, rasac Cven vuwodeT `xelovnuri organizacia
sazogadoebis uflebrivi Segnebisa~. aq es msajulebi Tvalyurs
adevneben dawvrilebiT saqmis gamokvlevas, Caukvirdebian yvelafers,
dauaxloveben momxdar saqmes Tavis uflebriv Segnebas da sindisis
qveS unda sTqvan: a) momxdara Tu ara danaSauli an borotmoqmedeba
da b) edeba Tu ara brali imaSi braldebuls? Tu romelime am
kiTxvaze nafic-msajulebi ityvian `arao~, sasamarTlom braldebuli
unda gaamarTlos, Tundac rom formalurad damtkicebuli iyos misi
danaSauli. aq principialurad miuRebelia meored ganxilva saqmis,
SesaZlebelia mxolod formaluri saCivari sakasacio wesiT.
amnairad umTavresi principebi, romelzedac unda iyos damyare-
buli marTlmsajuleba, aris: a) damoukidebloba sasamarTlosi; b)
Seucvleloba mosamarTlesi; g) orjer ganxilva saqmeebis arsebiTad
da erTi sakasacio instancia da d) yvelasaTvis erT da igive wesi
marTlmsajulebisa.
4. kontroli msjavrmdebeli xelisuflebisa
samive xelisuflebani _ kanonmdebeli, aRmasrulebeli da
msjavrmdebeli _ rogorc gansakuTrebuli funqciebi saxelmwifoe-
brivi organizmisa, unda iyvnen gamoyofilni erTi meorisagan da
ramdenadac SeiZleba damoukidebelni. es principi cotad Tu bevrad
yvelgan gatarebulia. magram imave dros Cven davinaxeT, sruli meqa-
nikuri gatarebac am principisa SeuZlebelia. piriqiT, aucilebelia
maTi koordinacia da solidaroba.
msjavrmdebel xelisuflebasac aqvs Tavisi zegavlena da mniSvne-
loba, rogorc mTavrobis moRvaweobaSi, ise kanonmdeblobaSi.
87
mTavroba ama Tu im gankargulebiT an moqmedebiT SeiZleba ga-
dacdes kanoniT dadebul sazRvars da raime, materialuri an zneo-
brivi ziani miayenos moqalaqes an romelime dawesebulebas. am
SemTxvevaSi dainteresebul pirs ufleba eZleva sasamarTlos wesiT
aRadginos Tavisi Selaxuli ufleba da ainazRauros zarali. sasa-
marTlos ufleba aqvs im SemTxvevaSi, roca amas moiTxovs dainte-
resebuli an zian-miyenebuli piri, gaarCios saqme, ganixilos gankar-
guleba an moqmedeba aRmasrulebeli xelisuflebisa, da Tu dainaxa,
rom igi moklebulia kanonier safuZvels, scnos igi ukanonod da
misces dakmayofileba momCivans. marTalia, sasamarTlos aseT dadge-
nilebas ara aqvs sazogado xasiaTi, igi Seexeba mxolod erTs saCi-
vars, erTs SemTxvevas, mainc es aris did mniSvnelovani kontroli
aRmasrulebel xelisuflebis moqmedebaze. marTalia, es kontroli
ar aris mudmivi, is gamowveulia mxolod kerZo saCivriT da mxo-
lod kerZo SemTxvevis Sesaxeb, mainc amisTana uflebis gamo yoveli
moxele aRmasrulebel xelisuflebis, ministridan moyolebuli,
yovelTvis frTxilad aris, hcdilobs kanons Seufardos Tavisi
moqmedeba, radganc icis, rom aris samarTali da TviTnebobas ar
eqneba gasavali.
ufro sadavoa meore sakiTxi: aqvs Tu ara amgvarive kontrolis
ufleba sasamarTlos Sesaxeb kanonmdeblobisa? sasamarTlo valde-
bulia ixelmZRvanelos kanoniT, es ueWvelia. am mxriv raime kon-
trolis uflebis miceba sasamarTlosTvis iqneboda sasamarTlosi
kanonze maRla dayeneba an TviTon sasamarTlosi kanonmdebel orga-
nod gadaqceva. magram aris erTi kategoria kanonebisa, romlebsac
aqvs ZiriTadi mniSvneloba sxva kanonebTan SedarebiT. es aris kons-
titucia. Tu konstituciis Secvla an gadasinjva ar hxdeba Cveule-
brivi sakanonmdeblo wesiT, Tu amisTvis konstituciaSive dadebu-
lia gansakuTrebuli wesi, maSin sasamarTlos aramc Tu aqvs ufle-
ba, igi valdebulic aris miaqcios yuradReba axal kanonis `kons-
tituciurobas~ e.i. imas, eTanxmeba Tu ara axali kanoni konstitu-
cias. Tu Cveulebrivad gamocemuli kanoni ar eTanxmeba arsebiTad an
formalurad imas, rac dadgenilia konstituciaSi, sasamarTlos
sruli ufleba aqvs uari-hyos amisTana kanoni da ar ixelmZRvane-
88
los imiT. es srulebiT ar hniSnavs arc urCobas, arc anarqias, ro-
gorc amtkicebs romis profesori orlando; piriqiT, es ganmtkice-
baa ZiriTadi kanonis _ konstituciis. italiaSi, marTalia, orlan-
dos azri misaRebia, radganac iq konstituciis Secvla an Sesworeba
hswarmoebs Cveulebriv sakanonmdeblo wesiT, maSasadame, yoveli
axali kanoni, romelic ar eTanxmeba konstitucias, hcvlis am uka-
nasknels da Sesworeba Seaqvs imaSi. am pirobebSi, rasakvirvelia,
yoveli axali kanoni savaldebuloa sasamarTlosaTvis. magram iq,
sadac konstituciis Sesworeba SeiZleba mxolod gansakuTrebuli
wesiT, sanam es Secvla an Sesworeba ar momxdara, yoveli muxli
konstituciis ZalaSi hrCeba. sasamarTlo valdebulia daicvas
konstitucia, rogorc ZiriTadi kanoni, uari-hyos yoveli axali
kanoni, romelic ewinaaRmdegeba mas.
amisTana kontrolis ufleba aqvs sasamarTlos Crdilo amerikis
SeerTebul StatebSi. Cvenc amas unda mivbaZoT, radganac amisTana
kontroli aris umTavresi garantia Tavisuflebisa.
89
nawili mexuTe
1. kontroli erisa
Tu xelmwifoba ekuTvnis ers, aSkaraa, SeuZlebelia yoveli xe-
lisuflebis savsebiT gadacema sxvadasxva saxelmwifoebriv organoe-
bisaTvis. maSin xelmwifoba erisa iqneboda srulebiT uSinaarso da
eri faqtiurad uflebaayrili. amitom yovel demokratiul qveyanaSi
ers unda hrCebodes ufleba umaRlesi kontrolis da zedamxedve-
lobisa. umTavresi momenti eris nebisyofis gamoaSkaravebisa aris
sayovelTao arCevnebi, magram es momenti hqmnis mxolod sakanonm-
deblo warmomadgenlobas. marto es ar kmara. saWiroa kidev kon-
troli im moRvaweobis da muSaobisa, romelsac awarmoebs kanonm-
debloba. marTalia, sayovelTao saarCevno uflebiT ers SeuZlian
sul gamocvalos uwindeli Semadgenloba parlamentisa da amiT ga-
mosTqvas Tavis ukmayofileba misi moRvaweobis mimarT, magram es
arCevnebi hxdeba mxolod periodulad, 3_4 wlis ganmavlobaSi erT-
xel, da amitom mizans ver aRwevs. SeiZleba kanonmdeblobam miiRos
iseTi xasiaTi da mimarTuleba, romelic erovnul nebisyofas sul
ar Seefereba. amitom am nebisyofas unda mieces kanonieri gza, rom
iqonios Sesaferisi zegavlena sakanonmdeblo organoze. es gza or-
nairia: erTi _ peticia, meore _ referendumi.
a) peticia ubralo Txovnisagan miT ganirCeva, rom misi ganxilva
sakanonmdeblo organoSi savaldebuloa. es aris sakanonmdeblo in-
iciativis ufleba. igi SeiZleba Seexebodes raime sazogadoebriv
saWiroebas da amitom Seicavdes axal uflebriv normas, SeiZleba
agredve imas saxeSi hqondes Secvla ukve miRebul kanonisa an raime
Sesworebis Setana. sapeticio winadadeba SeiZleba iyos zogadi xa-
siaTisa da moiTxovdes zogadad axali kanonis gamocemas, an SeiZ-
leba TviTon warmoadgendes ukve SemuSavebul kanonproeqts.
saWiroa mxolod, rom igi iyos xelmowerili moqalaqeTa
gansazRvrul ricxvis mier. es ricxvi ar unda iyos arc Zalian
didi, arc Zalian patara, magram unda iyos sakmarisi imisTvis, rom
iTqvas, rom moZraoba TvalsaCinoa da unda mieqces yuradReba.
90
Sveicariis kantonebSi es ricxvi udris 5_6 aTass, mTlad
SveicariaSi (konfederaciaSi) _ 50 aTass. amisda mixedviT,
saqarTvelosTvis sakmarisi iqneba 25 aTasi. amnairad peticia,
xelmowerili amodena moqalaqeTa mier, unda Semotanil iqmnas
parlamentSi. Tu parlamenti iziarebs peticiis Sinaars, unda
SeimuSaos Sesaferi kanonproeqti da warudginos xalxs
sayovelTaod kenWis sayrelad. Tu xalxma moiwona, igi hxdeba
kanoni, Tu ara-da _ winadadeba uaryofilia. amnairad xalxs eZleva
ufleba gamosTqvas Tavis survili da gaataros igi kanonis saxiT.
b) referendumi aris marTla pirdapiri kontroli erisa Sesaxeb
parlamentis mier miRebul kanonisa: miRebuli kanoni unda gadaeces
xalxs kenWis sayrelad da ukanaskneli dasturis misacemad. magram
rodis unda moxdes es da romeli kanoni unda gadaeces xalxs?
rasakvirvelia, yoveli kanonis sareferendumod gadatana
SeuZlebelia: maSin mTeli kanonmdeblobac xalxis xelSi iqneboda
da parlamenti TavisTavad gauqmdeboda. ara, es principi ar Seexeba
yovel kanons, aramed mxolod zogierTs. es `zogierTi~ aRniSnuli
unda iyos konstituciaSi. Cveulebrivad es aris TviTon
konstituciis gadasinjva, misi Secvla an Sesworebis Setana masSi.
yvelaferi es hxdeba ara Cveulebrivi kanonmdeblobiT, aramed
masTan erTad gansakuTrebul erovnuli dasturiT an referendumiT.
es aris savaldebulo referendumi. aris kidev meore forma
referendumisa _ fakultativuri. moqalaqeTa gansazRvrul ricxvs
an ramodenime politikur erTeuls (kantons an Stats) eZleva
ufleba moiTxovos referendumi Sesaxeb parlamentis mier miRebul
kanonisa, gansazRvrul vadaSi. Tu es moTxovnileba formalurad
sworia, mTavroba valdebulia sadavo kanoni gadaitanos
sareferendumod.
es orive forma erovnul kontrolisa kanonmdeblobaze savsebiT
misaRebia. Tumca Sveicariis istoriam daamtkica, rom aseT
kontrolze didi imedebis damyareba ar SeiZleba, magram rogorc
erTgvari stimuli parlamentis frTxil da mofiqrebul
muSaobisTvis, am orive formis SemoReba CvenSi aucileblad
saWiroa da sasurveli.
91
2. gadasinjva konstituciisa
es sakiTxi didad mniSvnelovania, rogorc sazogadod
saxelmwifosaTvis, ise gansakuTrebiT msjavrmdebel xelisuf-
lebisaTvis.
mudmivi da saukuno qveyanaze araferia: yvelaferi emorCileba
evoluciis kanons. gansakuTrebiT es iTqmis im cocxal organizmze,
romelsac warmoadgens eri. konstituciac, rogorc forma erovnul
cxovrebisa, aucileblad unda gamoicvalos misda mixedviT, Tu ras
warmoadgens an rogor Seicvala misi Sinaarsi _ erovnuli
cxovreba. magram organiuli cvlileba yovel dRe ki ara hxdeba,
unda xangrZlivi dro, rom aSkara gaxdes axali moTxovnileba da
misda Sesaferad gamoicvalos garegani formac sazogadoebrivi
cxovrebisa. amitom saWiroa dacva konstituciisa, Senaxva misi,
rogorc ZiriTadi kanonebisa, romlis farglebSi mimdinareobs
Tavisufali cxovreba mTeli erisa da saxelmwifosi. saWiroa
Secvlac, gadasinjvac, magram es unda hxdebodes mxolod maSin,
roca amas moiTxovs namdvili zrda erovnul organizmisa, reali da
utyuari moTxovnileba sazogadoebriv cxovrebisa, da ara ise
advilad, rogorc es SeiZleba TavSi mouvides am Tu im jgufs an
politikur avantiuristebs.
amitom konstituciis gadasinjva demokratiul qveynebSi ara
hxdeba Cveulebrivi sakanonmdeblo wesiT. SveicariaSi, magaliTad,
Tu parlamentma (orive palatam) gadawyvita gadasinjva
konstituciisa, ufleba aqvs Seudges am saqmes, magram gadasinjuli
konstitucia usaTuod unda gadaeces ers sareferendumod. Tu erTi
palata Tanaxmaa gadasinjvisa da meore ki ara, maSin
sareferendumod unda gadaeces ersa winaswari sakiTxi: saWiroa Tu
ara gadasinjva konstituciisa? Tu am sayovelTao kenWis yram
gadawyvita, rom saWiroa gadasinjva, maSin unda moxdes axali
arCevnebi parlamentisa da am parlamentma gadasinjos konstitucia.
axlad Sedgenili konstitucia gadaecema isev ers dasadastureb-
lad. garda amisa, 50.000 moqalaqes ufleba aqvs moiTxovos
92
agredve gadasinjva. am SemTxvevaSic procedura igivea: jer eris
dakiTxva saWiroebis Sesaxeb, mere _ isev ukanaskneli dasturi eris
mxriv axali konstituciisa.
amnairad, konstitucia formalurad ar aris ubralo kanoni. igi
TiTqos ufro mtkice da Seuryeveli kanonia. aseTi gansakuTrebuli
xasiaTi konstituciisa uflebas aZlevs sasamarTlos erTnairi
kontroli gauwios Cveulebriv kanonmdeblobas: sasamarTlos uf-
leba aqvs ar gauwios angariSi iseT kanons, romelic ar eTanxmeba
an arRvevs konstitucias, da uarhyos igi. sasamarTlos valia
daicvas konstitucia. amnairad myardeba wesiereba da uflebrivi
principebi cxovrebaSi.
93
nawili meeqvse
1. Tavisufleba
yoveli saxelmwifoebrivi aRnagebis dasafaseblad erTaderTi
kriteriumi aris Tavisufleba. mosawonia an miuRebeli es Tu is
forma saxelmwifoebrivi cxovrebisa, es Tu is organizacia xeli-
suflebisa, es Tu is wesi da kanonebi _ ara TavisTavad, aramed
mxolod im miznis mixedviT, romelsac isaxavs kacobrioba da rom-
lis ganxorcieleba warmoadgens uaRres Rirebulebas Cveni Segnebis
winaSe. es Rirebuleba, es diadi mizani, romlisken miiltvis mTeli
kacobrioba da romelic Seadgens Sinagan azrs mTeli istoriuli
procesisa, aris Tavisufleba. gamoacaleT es idea saerTaSoriso
omebs, klasobriv brZolas, individualur Sromasa da Tavganwiru-
lebas, da Tqven dagrCebaT mxolod uazroba mTeli istoriul pro-
cesisa.
magram ra aris Tavisufleba?
sabednierod qarTuli termini am mxriv metad metyvelia da gan-
sakuTrebiT iuridiuli. Tavisufalia is, vinc TavisTavis ufalia.
visac ara hyavs sxva ufali, sxva batoni, garda Tavisve Tavis. es
srulebiT ubralo da martivi axsna erTbaSad ayenebs sakiTxs Tavis
bunebriv, gansakuTrebiT uflebriv, kalapotSi da sul ar Seexeba
Tavisuflebas, rogorc filosofiur Semecnebas. es ukanaskneli
CvenTvis arc aris saWiro exla.
Tavisuflebis Semecnebis gamosarkvevad moviyvanoT azri ori
udidesi mecnierebisa. monteskie ambobs: `Tavisufleba aris ufleba
gaakeTo is, rac kanoniT nebadarTulia~. blunCli: `Tavisufleba
aris SesaZlebloba ganaxorcielo Tavis survili kanoniT dadebul
sazRvrebSi~. qarTuli termini ki sul sxvas gveubneba: Tavisufleba
aris ufleba TavisTavze; Tu me da mxolod me maqvs ufleba Tavis-
Tavze, aSkaraa, sazRvari Cemi Tavisuflebisa Tavdeba mxolod iq,
sadamdinac ki scems Cemi bunebis Zala da ganviTareba, Cemi pirovnu-
li energia. am sazRvarSi, romelic Semoxazulia mxolod Cemi bune-
94
bis SemZleobiT, me unda viyo ufali TavisTavisa, Tu var Tavisufa-
li.
qarTuli Semecneba, eWvi ar aris, ufro sworia da marTali. am
SexedulebiT ufleba aris mxolod nawili Tavisuflebisa, da ara
mTeli Tavisufleba da mxolod is nawili, romelic kanoniT cno-
bilia da nebadarTuli. qarTuli Semecneba aris dinamikuri, maSi
ismis bgera Sinagani energiisa, TiTqos idumali cocxali Zala mom-
wyvdeuli iyos viwro fargalSi da mudam cdilobs gaswios da gaa-
farTovos igi. fargali aris kanonebi, mudmivi bgera _ sawindari
mudmivi ganviTarebisa.
amitom idea Tavisuflebisa moiTxovs, rom adamianis energia, misi
fizikuri, gonebrivi da zneobrivi Zala ar iyos xelovnurad Se-
zRuduli. maSin adamiani gaiSleba da ganviTardeba mTelis sisru-
liT, Seiqms mets simdidres, mets Rirebulebas, rogorc materia-
lurs, ise gonebrivs da zneobrivs, daimorCilebs TviT bunebis ka-
nonebs da samoTxed gaxdis cxovrebas dedamiwaze. Tavisufleba aris
es Semoqmedi Zala, imazea damyarebuli rogorc pirovnuli bedniere-
ba, ise kacobriobis imedebi.
fizikurad: Tavisufleba hniSnavs imas, rom adamiani TviTon aris
baton-patroni TavisTavisa: SeuZlia adges, dajdes, iaros, imuSaos
da icxovros, sadac da rogorc TviTon unda. TviTon moixmaros da
daxarjos Tavis fizikuri jani da Rone Tavis survilisamebr. ara-
visa aqvs ufleba am mxriv Zala daatanos. ara aqvs es ufleba TviT
saxelmwifos.
gonebrivad: adamianis goneba aris is saunje, romelsac marTla
emyareba kacobriobis imedebi. daawyeT blomad SeSa erTi meoreze da
waukideT cecxli; moekideba Tu ara erT naWers, ali maSinadve ga-
dadis meoreze, moedeba yvelas da bolos wamoinTeba uSvelebeli
koconi, romelic anaTebs manamde bneliT mocul midamoebs. aseTivea
koleqtiuri gonebac: Tu erTgan wamoinTo individualuri goneba,
misi azri gadadis danarCenebze, moedeba yvelas, wamoinTeba iseTi
koconi inteleqtualuri muSaobisa, romelmac SeiZleba ganabnios
msoflio wyvdiadebi. aq xelis SeSla, aRmarTva raime zRudeebisa,
Caqroba Tundac mcire nakverCxalisa, pirdapir danaSaulia kacobri-
95
obis winaSe. amis ufleba ara aqvs aravis, ara aqvs TviT saxelmwi-
fosac.
zneobrivad: adamiani itanjeba, Tu misi moqmedeba ar eTanxmeba mi-
si sindisis moTxovnilebas. mis bunebaSi aris Cayolili idumali
Zala, romlis xma ismis yovelTvis, xSirad ar isvenebs Zilis dro-
sac. igi Taviseburad afasebs yovel moqmedebas da moiTxovs, rom
igi eTanxmebodes umaRles zneobriv idealebs: aseTia saTnoeba, siy-
varuli, Zmoba. umaRlesi wertili zneobrivi ganviTarebisa aris
Tavganwiruleba: adamiani iviwyebs srulebiT Tavis pirad interesebs
da TviT sicocxle msxverplad miaqvs Tavis moZmeTaTvis. aq raime
SezRudva, rasakvirvelia, yovlad miuRebelia. magram Tavganwiruleba
aris mxolod umaRlesi wertili; manamde ki aris mTeli sicocxle
adamianisa, savse yovelgvari zneobrivi SecdomebiT da winaaRmdego-
biT. sindisi ver isvenebs da hpoulobs gamosavals uzenaes gonebaSi.
adamiani muxls iyris da evedreba `RmerTs~. sarwmunoeba aris Tav-
Sesafari didi umravlesobisa. vis SeuZlian aukrZalos adamians
moipovos mSvidobianoba sulisa _ ise, rogorc moiTxovs misi sin-
disi? es ufleba ara aqvs TviT saxelmwifosac.
am zogadi mosazrebidan gamomdinareobs Semdegi sakonstitucio
principebi.
fizikurad:
a) adamianis pirovneba _ xeluxlebelia;
b) adamianis xeloba _ Tavisufali;
g) bina _ Seuvali;
d) miwer-mowera _ saidumlo;
e) sakuTreba _ uzrunvelyofili.
gonebrivi TvalsazrisiT:
a) sityva _ Tavisufalia;
b) beWdva _ Tavisufalia.
zneobrivi TvalsazrisiT:
a) sarwmunoeba _ Tavisufalia;
96
b) RvTis msaxureba _ Tavisufalia.
garda amisa, ar unda daviviwyoT, rom adamiani ar aris ganyene-
buli arseba, is hcxovrobs sazogadoebaSi da aqvs mudmivi da ganu-
wyveteli kavSiri imasTan. zemo moyvanili principebidan Tavis Tavad
cxadia, rom imas aqvs ufleba gaafarTovos Tavis moqmedeba, gaavr-
celos Tavis azri sityviT da weriT, daagrovos Zali da Rone Ta-
vis miznebis misaRwevad. maSasadame, aSkaraa Tavisuflebac:
a) krebisa da
b) kavSirisa
aseTia pirovnuli Tavisuflebis ZiriTadi principebi; aq TviT
saxelmwifom unda aRiaros: `am sferoSi me ver SeviWrebi, me ara
maqvs ufleba SevzRudo igi~. magram, sanam SeudgebodeT Tavisufle-
bis damokidebulebis gamorkvevas saxelmwifosagan, saWiroa gamo-
varkvioT meore didi idea: Tanasworoba.
2. Tanasworoba
idea pirovnul Tavisuflebisa, Tu is miviyvaneT mis logikur
daskvnamde, pirdapir ewinaaRmdegeba ideas sazogadoebriv cxovrebi-
sas. usazRvro pirovnuli Tavisufleba pirdapir daSlaa da uari-
syofa sazogadoebisa, saxelmwifosi. adamians ki sazogadoebis gareSe
cxovreba ar SeuZlian. igi unda iyos Tavisufali, magram Tavisufa-
li _ sazogadoebaSi. sazogadoebaSi sivrce misi Tavisuflebisa un-
eburad da aucileblad exeba sxvebis Tavisuflebas da amitom,
agredve aucileblad, unda SeizRudos danarCen wevrTa Tavisufle-
biT. aq ibadeba idea meore ZiriTadi principis: Tanasworobisa. yvela
Tavisufalia, magram Tavisufalia Tanasworad.
safrangeTis didma revoluciam gamoacxada es ori idea: Tavi-
sufleba da Tanasworoba, _ da ganuyrelad gadaaba erTi meores.
marTla es orive ganuyrelia; Tavisufleba aris wminda idea, is
ganyenebulia, rogorc RvTaeba; mxolod maSin, roca igi Camodis
miwaze, roca igi hxdeba xelmZRvaneli misi cxovrebisa, imasTan au-
cileblad ibadeba idea Tanasworobisa. uamisod an unda daiSalos
97
sazogadoebrivi cxovreba an unda damyardes isev monoba da Zalmo-
mreoba. SeiZleba odesme, Sori evoluciis Semdeg, kacobriobam miaR-
wios ganviTarebis im wertilamde, roca Tavisuflebas ar eqneba
sxva sazRvari, garda bunebis kanonebisa; magram axla, im ganviTare-
bis xanaSi, romelSidac Cven vimyofebiT, usazRvro Tavisufleba
sazogadoebriv cxovrebaSi warmoudgenelia. Tu Tavisufleba
isazRvreba mxolod fizikur da gonebriv energiiT, eWvi ar aris,
ukanaskneli gamarjveba darCeba mxolod imas, visac aqvs meti ener-
gia, meti Rone da moxerxeba. maSasadame, gamefdeba isev Zalmomreoba
da monoba. amitom diadi koreqtivi, romlis Setana aucilebelia
Tavisuflebis ideaSi, aris idea Tanasworobisa: Tavisufleba, vrce-
li iqneba is Tu viwro, unda iyos Tanaswori yvelasaTvis. es aris
pirveli uflebrivi sazRvari Tavisuflebisa. mas Semdeg, roca dae-
do pirveli sazRvari Tavisuflebas, igi aris ukve ufleba da ara
marto Tavisufleba e.i. iseTi nawili Tavisuflebisa, romelic neba-
darTulia da uzrunvelyofili kanoniT.
Cvens droSi Zalian airia yovelgvari uflebrivi Semecneba. Ta-
nasworobis ideac, es wmindad uflebrivi Semecneba, axla sul ga-
daabrunes da yiramala daayenes. uflebrivi Tanasworoba bevrs hgo-
nia Tanasworoba materialuri. es ki didi Secdomaa. qveyanaze aramc
Tu ar aris Tanasworoba, ar aris ori saxe, ori movlena savsebiT
Tanaswori da erTnairi. Savi, TeTri, mZime, msubuqi, didi, patara,
Wkviani, briyvi _ es aucilebeli Semecneba imis maCvenebelia, rom
`qveyana gvaqvs uTvalavi feriTa~. Tanasworoba imaSi ar aris. Tanas-
woroba mxolod uflebrivi ideaa: kanonis norma erTi da igive unda
iyos yvelasaTvis. am mxriv igi unda edarebodes bunebis kanonebs.
mze erTnairad anaTebs yvelasaTvis, Raribia is Tu mdidari, Zlieria
is Tu susti. yvela Tanasworia mzisa winaSe, rogorc yvela Tanas-
wori unda iyves kanonis winaSe. ar aris upiratesoba da privilegia.
aqedan gamomdinareobs Semdegi sakonstitucio principebi:
a) yvela Tanasworia kanonisa da sasamarTlos winaSe;
b) yvelas aqvs erTnairi ufleba sapolitiko, sajaro da samoqa-
laqo;
g) yvelas awevs erTnairi valdebuloba saxelmwifos winaSe.
98
radganac valdebuloba hniSnavs msxverplis gaRebas saxelmwifo-
saTvis, aq sityva `erTnairi~ unda gvesmodes, rogorc proporci-
uloba gaRebul msxverplis faqtiur mdgomareobasTan. SeuZlebelia
samxedro begaris moxda movTxovoT avadmyofs an moxucebuls; didi
gadasaxadi _ Raribs. valdebulobis saerTo simZime yvelam erTnai-
rad unda ganicados. Tu mxolod daculi iqneba formaluri Tanas-
woroba, Ronieri mxar-beWi simZimes iolad aitans, susti ki _ gai-
Wyliteba. principi Tanasworobisa moiTxovs rom es `ioloba~ iyos
yvelasaTvis Tanaswori; maSasadame simZimis danawilebac unda iyos
proporciuli an proporciul-progresuli. maSin es saerTo simZime
zogs sul ar daawveba, zogs daawveba naklebad, zogs ki ufro me-
tad.
amnairad Cven miviReT erTnairi wre Tavisuflebisa, Semoxazuli
Tanasworobis ideiT. magram wre SeiZleba iyos Zalian viwro an Za-
lian farTo. amitom ismeba igive sakiTxi axali SesworebiT: sad
unda gadiodes sazRvari am Tanaswor Tavisuflebisa?
3. sazRvari Tavisuflebisa
SeiZleba erT dros, rogorc ambobs spenseri, kacobrioba mivides
im ganviTarebamde, roca kanoni srulebiT ar iqneba saWiro. maSin
adamiani iqneba srulebiT Tavisufali Tavis moqmedebaSi da misi moq-
medeba ki srulebiT SeTanxmebuli saerTo interesTan. marTlac,
sisxlis wveTi hmoZraobs organizmSi da asrulebs Tavis samuSaos,
romelic aucileblad saWiroa mTel organizmisTvis; Tumca misi
moZraoba momwyvdeulia im arteriebSi, sadac igi hmuSaobs, magram
misi `Tavisufleba~ warmoudgenelia am arteriebis gareSe. ar unda
imas arc brZaneba, arc Zaldataneba: igi asrulebs Tavis movaleobas
srulebiT `Tavisuflad~.
daumateT am naturalistur Sexedulebas Sexeduleba idealis-
turic. warmovidginoT, rom yoveli wveTi sisxlisa Segnebuli ar-
sebaa, rogorc adamiani. ra unda moisurvos man maSin e.i. maSin, roca
aqvs Segneba Tavis Tavisa, Tavis damokidebulebis da mTeli organiz-
misa? SeiZleba moiTxovos man meti Tavisufleba TavisTvis, vidre
99
aqvs? ara, es warmoudgenelia: meti Tavisufleba iqneboda sikvdili
TviTon sisxlisaTvis da daSla organizmisa. ra gamoicvleboda maS
im ganwyobilebaSi, romelic exla sufevs sisxlsa da organizms
Soris? _ araferi. miemateboda mxolod Segneba: sisxls ecodinebo-
da, ras akeTebs TviTon da visTvis akeTebs, ecodineboda Tavis ro-
li da roli sxvebisa saerTo muSaobaSi; aSkara iqneboda imisTvis,
rom daSla am saerTo da Sewyobil muSaobisa saxifaTo iqneboda
yvelasaTvis. am SegnebiT ufro ganmtkicdeboda es solidaroba. ase-
Tive iqneba adamianis cxovrebac sazogadoebaSi, am idealisken
miiltvis igi, magram jer es evolucia ar damTavrebula. dro iyo,
roca asruleba sazogadoebriv movaleobisa emyareboda mxolod Zal-
momreobas, mxolod maTraxis SemweobiT axdevinebdnen fuls Tu
sursaTs saxelmwifo saWiroebisaTvis, mxolod maTraxis SemweobiT
gamohyavdaT jariskacebi da sxva. axla Cven vxedavT sul sxva su-
raTs: Segnebuli wevrebi sazogadoebisa aramc Tu ixdian Tavis nebiT
gaweril gadasaxads, SemoaqvT xSirad zedmeti uxvi Semowiruleba
saxelmwifo saWiroebisaTvis; xSirad Tavis nebiT Tavs iyris mTeli
laSqari moxaliseTa da sxva. erTis sityviT, iq, sadac ki aris gan-
viTarebuli erovnuli Segneba, TiTeuli Segnebuli wevri TviTon,
Tavis nebiT, asrulebs Tavis movaleobas: mas ar sWiria brZaneba da
Zaldataneba, ar sWiria kanoni. Tu es egre hxdeba axlac ki, Cven
SegviZlia daveTanxmoT spenseris Sexedulebas, mxolod idealistur
skolis damatebiT: es ganviTareba iqneba ara marto biologiuri,
aramed adamianuric e.i. damyarebuli Segnebaze da Tavisuflebaze.
Tavisuflebis sazRvari maSin iqneba ara dawerili kanoni, aramed
mxolod buneba da bunebis kanonebi.
magram Cven viciT, rom jerjerobiT erovnuli Segneba ar aris
ise ganviTarebuli. TviTon erT da imave sazogadoebaSi aris uTva-
lavi sxvadasxvaoba am ganviTarebisa. bevria mkveTri da naTeli Seg-
neba, magram Seudareblad ufro metia susti an srulebiT mibnele-
buli. umTavresi massa xalxisa jerjerobiT mainc hcxovrobs mxo-
lod biologiurad. misi nebisyofa mxolod dRiuri saWiroebis
gamoZaxilia, misi ideali _ zRapruli ocneba. amisTana areSi auci-
100
leblad saWiroa Segnebuli, saxelmwifoebrivi nebisyofis xma da
kriali. saWiroa kanoni.
jer kidev didia egoisturi midrekileba. cxovrebis gaWirveba,
sazogado sibnele, materialuri interesi da bevri sxva mizezebi
xSirad ise amoqmedeben adamians, rom imas TiTqos gasavali ara aqvs
sazogadoebriv cxovrebaSi. rasakvirvelia, aq marto adamianis brali
ar aris, didi brali edeba obieqtiur pirobebs da sazogado wyo-
bilebas, magram is pirobebi da wyobileba Seiqneboda kidev ufro
uaresi, Tu erovnul nebisyofasTan Seuxamebel da Seuferebel gamo-
savals miecemoda meti gasaqani. erovnul nebisyofa ixateba yve-
lazed ufro kanonmdeblobaSi. iq, gansakuTrebiT sisxlis samarTlis
kanonebSi, winaswar gansazRvrulia is saqme da moqmedebani, romel-
nic miuRebelia da Seuxamebeli sazogado cxovrebasTan da saxelm-
wifoebriv interesebTan. SeiZleba, is kanonmdebloba ar iyos kargi,
ar eTanxmebodes namdvil erovnul nebisyofas, magram sanam igi arse-
bobs da ar gamocvlila kanonier gziT, rasakvirvelia, igi savalde-
buloa yvelasaTvis. aqedan Cven SegviZlia gamoviyvanoT Semdegi
daskvna: adamiani srulebiT Tavisufalia Tvis moqmedebaSi, Tu igi
uerTdeba an eTanxmeba erovnul nebisyofas, magram SezRudulia iq,
sadac igi aSkarad ewinaaRmdegeba mas.
es debuleba ar unda gvesmodes calmxrivad da viwrod. bolos
da bolos yoveli sazogadoebrivi interesi aris imave dros inte-
resi yvelasi, interesi pirovnulic. TviT pirovnuli Tavisufleba
interesia sazogadoebrivi: igi mTlianad Sedis sajaro uflebis
sferoSi. Tu Cven, miuxedavad amisa, exla davupirdapireT erTamaneTs
pirovnuli da sazogadoebrivi interesi, mxolod imitom, rom sax-
eSi gvaqvs is momentebi pirovnul Segnebis gamoaSkaravebisa, roca
igi ar aris sakmarisad Segnebuli, roca igi amcdaria Tavis bune-
briv mimarTulebas da amitom warmoadgens safrTxes, rogorc Ta-
visTvis, ise sazogadoebisaTvisac. maSin saxelmwifoebrivma xeli-
suflebam unda miiRos Sesaferi zoma, rom SezRudos pirovnuli
Tavisufleba da uzrunvelhyos Tavisufleba yvelasi _ sazogadoe-
brivi interesi. yoveli gasrolili qva unda daeces _ mas aqvs bu-
nebrivi mimarTuleba: es aris miwis mimzidvelobis centri. yovel
101
adamianis moqmedebas aqvs bunebrivi mimarTuleba: centri erovnuli
mimzidvelobisa _ erovnuli interesi. vinc am bunebriv kanons ar
emorCileba, unda damorCilebul iqnes an gaZevebuli erovnul cxo-
vrebidan. amitom Cven SegviZlian vTqvaT, rom sazRvari pirovnuli
Tavisuflebisa aris erovnuli interesi.
4. SezRudva TavisuflebaTa
amnairad, SezRudva Tavisuflebisa aucilebelia sazogadoebriv
cxovrebaSi, magram mxolod imdenad, ramdenadac sazogadoebrivi in-
teresi amas moiTxovs. ZiriTadi interesi saxelmwifosi, rogorc
cocxali organizmisa, aris Tavis dacva, romelic SeiZleba gavyoT
or nawilad: Sinagan da garegan Tavdasxmisagan.
I. Sinagan cxovrebis TvalsazrisiT Tavdasxma saxelmwifoze ga-
moixateba yvela iseT moqmedebaSi, romelic mimarTulia saxelmwi-
fos uflebrivi wyobilebis winaaRmdeg. saxelmwifo TviTon aris
gansakuTrebiTi uflebrivi are, uflebis uarisyofa mis mier iqneba
Tavis Tavis uarisyofa. Tu iman unda daicvas Tavisi Tavi, unda
daicvas uflebrivi wyobileba. amitom aramc Tu ufleba, saxelmwi-
fos pirdapiri movaleobaa winaRudges yovel borotmoqmedebas, mi-
marTuls mis winaaRmdeg, miiRos RonisZieba am borotebis Sesawyve-
tad da misi samsjavro gamosakvlevad. am mizniT da am saWiroebis
farglebSi saxelmwifos ufleba aqvs SezRudos pirovnuli Tavi-
sufleba:
a) daapatimros borotmomqmedi an borotgamzraxveli, gaaZevos,
gadaasaxlos an aRukrZalos adgilis gamocvla:
b) gaCxrikos bina;
g) gaecnos saidumlo miwer-moweras.
am zomebis miReba evaleba aRmasrulebel xelisuflebas. sazoga-
dod administracia yovelTvis or cecxlSuaa: mas evaleba dacva
pirovnuli Tavisuflebisa da amave dros, ufro metad evaleba dacva
sazogadoebrivi interesisa. am movlenaTa SefasebaSi subieqtiuri
elementi yovelTvis didia da amitom usamarTlobas da TviTnebobas
yovelTvis SeiZleba hqondes adgili. saTanado ministrs, romelic
102
pasuxismgebelia administraciis moqmedebaSi, yovelTvis SeuZlian
sTqvas, rom igi `darwmunebulia~ imaSi, rom iyo an mzaddeboda bo-
rotmoqmedeba da amitom valdebuli iyo daepatimrebina es Tu is
piri an gaeCxrika imisi bina. advilad SesaZlebelia, rom is `rwmena~
ministrisa iyos damyarebuli an Secdomaze an pirdapir TviTnebo-
baze. rom es ar moxdes, gansakuTrebiT TviTnebobas rom adgili ara
hqondes, saWiroa Careva mesame Zalisa _ msjavrmdebel xelisufle-
bisa: yvela es SezRudva pirovnul Tavisuflebisa unda moxdes sasa-
marTlos an gamomZiebel mosamarTlis dadgeniT. mxolod maSin, Tu
borotganmzraxvels miuswroben borotmoqmedebis asrulebis dros,
policias an milicias SeuZlian daapatimros igi, SeuZlian kidev
maSin, Tu borotebis kvali da TanadamswreTa Cveneba aSkarad uTi-
Teben borotmoqmedebaze. sazogadod aq obieqtivur xazis gatareba
Znelia, bevri ram damokidebulia policiis warmomadgenlis keTil-
sindisierebaze. mainc yovelTvis savaldebuloa, Tu winaswari ara,
Semdegi dasturi mainc, msjavrmdebel xelisuflebisa: 24 saaTis
ganmavlobaSi gamomZiebel mosamarTlem unda daamticos dapatimreba
da gamoucxados dakavebuls anda ganaTavisuflos igi.
ar SeiZleba, meore mxriT, administraciul Zalas sul wavarTvaT
ufleba iniciativis da energiul moqmedebisa. ar unda dagvaviwydes,
rom sazogadod aRmasrulebeli xelisufleba valdebulia darajad
edges sazogadoebriv interess da droze miiRos RonisZieba yovel
borotganzraxul gamosvlebis winaaRmdeg.
gadavdivarT zneobriv da gonebriv areSi.
sayuradReboa Tavdapirvelad religiuri kulti da RvTis msax-
ureba. sindisi, rasakvirvelia, Tavisufalia, magram mxolod im pi-
robiT, Tu saxe misi gamoaSkaravebis da moRvaweobisa ar ewinaaRmde-
geba arsebul uflebriv wyobilebas. aris bevri sarwmunoeba, ro-
melic omis winaaRmdegia; es srulebiT zneobrivi da maRali Segne-
baa, amisTana rwmenas SeiZleba didis pativiT movebyraT, magram Tu
igi win aRudgeba sayovelTao samxedro begaras, rac aucilebelia
exlandel pirobebSi TviT saxelmwifos dasacavad, rasakvirvelia,
aseT moqmedebas gasaqani ar unda mieces. sazogadod yoveli religia
Tanasworia politikurad, arc erTi ar iZleva raime upiratesobas
103
saxelmwifo samsaxurSi Sesvlisa an warCinebisaTvis. saxelmwifo
sarwmunoebriv kultsa da RvTis msaxurebaSi srulebiT ar ereva, an
ereva mxolod maSin, roca igi arRvevs sazogado mSvidobianobas an
zneobriv Sexedulebas.
sindisis Tavisuflebis ideam gamoiara didi da gasaocari brZo-
la. mTeli saSualo saukune savsea Tavganwirul brZolis magaliTe-
biT. TiTqmis imisTanave istoria aqvs sityvis da weris Tavisufle-
bas. Cvens droSi gansakuTrebuli mniSvneloba aqvs Jurnal-gazeTobas
da sajaro krebas. principi Tavisuflebisa, rasakvirvelia, exla
yovel ganaTlebul qveyanaSi miRebulia. magram aqac aris gamonakli-
si, gamowveuli saxelmwifo interesiT. xelmZRvaneli idea aqac igi-
vea, razedac wined gvqonda laparaki: azri, sityvieri iqneba is, Tu
beWdviTi, srulebiT Tavisufalia, Tu igi uerTdeba da eTanxmeba
erovnul nebisyofas; magram Tu igi acda am gzas da mimarTulebas,
kolizia aucilebelia. Tu aris kolizia, unda amuSavdes swored is
saxelmwifoebrivi aparati, romlis daniSnulebac aris yovel ufle-
briv koliziaTa garCeva da gadawyveta e.i. sasamarTlo, magram iseTi
sasamarTlo, romelic warmoadgens erovnul nebisyofis xelovnur
organizacias. ase aris sasamarTlo nafic msajulTa monawileobiT.
asea mowyobili pasuxismgebloba presisa demokratiul qveynebSi.
magram Tu aris am areSi borotmoqmedeba, aRmasrulebel xelisuf-
lebasac unda hqondes neba winaswar moqmedebisa. imas aqvs es ufle-
ba: daakavos dabeWdili wignebi Tu gazeTebi; dahxuros redaqcia,
dabeWdos tipografia da pasuxisgebaSi misces damnaSaveni. yvela
zemoyvanili moqmedeba mxolod droebiTia, preventiuli, ukanaskneli
sityva ekuTvnis sasamarTlos. ufro dawvrilebiT ganmarteba am sag-
nisa Sedis sisxlis samarTlis sferoSi.
aranakleb sadavo gamodis ufleba aRmasrulebel Zalisa Sesaxeb
krebisa da kavSirisa. krebac da kavSiric Tavisufalia, magram aRma-
srulebel Zalas ufleba eZleva daSalos erTic da meorec, Tu
maTi mizani an moqmedeba emuqreba sazogadoebriv mSvidobianobas an
wesierebas. sajaro kreba ar SeiZleba iq, sadac es kreba xels uS-
lis sxvebis moZraobis da mimosvlis Tavisuflebas; igi mimarTulia
sxva moqalaqeTa pirovnebis, qonebis an binis xelSeuxeblobis wi-
104
naaRmdeg; Tu ixateba pirdapiri ajanyeba mTavrobis winaaRmdeg. ma-
gram srulebiT kanonieria kritika, Tundac mkacri, mTavrobis moq-
medebisa da misi politikisa, miReba yovelgvari rezliuciisa da
moTxovnilebisa, gamarTva procesiis da demonstraciis da sxva. sul
es aris mxolod Tavisufali gamoxatva survilis da nebisyofisa
da, sanam igi ar arRvevs sazogadoebriv wesierebas, administratiul
Carevas iq adgili ar unda hqondes.
rac Seexeba kavSiris Tavisuflebas, aqac hmoqmedeben igive mosa-
zrebani. kavSirs aqvs Tavis organizacia, Tavisi wesdeba; igi ar aris
SemTxveviTi da erTdrouli movlena, rogorc sajaro kreba. igi
ufro xangrZlivia, misi moqmedeba _ winaswar ganzraxuli da mizan-
Sewonili. Tavisufalia yovelnairi kavSiri, yovelnairi miznis mi-
saRwevad, Tu es mizani ar aris aRkrZaluli kanoniT da ar emuqreba
sazogadoebriv mSvidobianobas da wesierebas. kavSiri SeiZleba dax-
uros an daSalos administraciam, magram ukanasneli dasturi am
moqmedebisa ekuTvnis mainc sasamarTlos.
II. yovel saxelmwifosaTvis ufro saxifaToa garegani Tavdasxma.
saxelmwifos, rogorc cocxal organizms, unda hqondes organo
Tavis dacvisa da mtris mogeriebisa. es aris jari, samxedro Zala.
es aucilebeli saWiroeba moiTxovs erTnair SezRudvas pirovnul
Tavisuflebisas: yvela, Tanaxmad mdgomareobis da SesaZleblobisa,
valdebulia moixados samxedro begara. vinc gaurbis am valdebule-
bas, is damnaSavea, da aRmasrulebel xelisuflebas ufleba eZleva
moixmaros Zala am valdebulebis gasatareblad. wesi da rigi am
begaris moxdisa gansazRvrulia kanonSi, administracias ufleba ara
aqvs Sescvalos igi, daumatos an daaklos rame.
rogorc jarisaTvis, ise sxvadasxva Sinaur xarjebis dasafara-
vad, saxelmwifos sWiria finansuri RonisZieba _ fuli. es moTxov-
nilebac erTnairad hzRudavs pirovnul Tavisuflebas: yvela, Tanax-
mad SeZlebisa, valdebulia gaiRos erTi nawili Tavis Semosavlisa
am xarjebis dasafaravad. es valdebulebac aRniSnul unda iyos ka-
nonSi, misi raodenoba, wesi mokrefis da xarjvisa.
qonebis xelSeuxeblobis gamonaklisia agredve egred wodebuli
eqspropriacia. Tu saxelmwifoebrivi an sazogadoebrivi saWiroeba
105
moiTxovs, kerZo mesakuTrem unda dauTmos saxelmwifos an adgilo-
briv TviTmmarTvelobas Tavisi uZravi qoneba. am daTmobas SeiZleba
adgili hqondes agredve kerZo piris an kompaniisaTvisac, Tu es an
kompania iwyebs raime saqmes saxelmwifoebrivi an sazogadoebrivi
mniSvnelobisas. upiratesoba yovelTvis eZleva saerTo interess,
magram daculi unda iyos yovelTvis kerZo mesakuTris interesic:
mesakuTrem unda miiRos samarTliani safasuri CamorTmeul qonebisa
da ainazRauros yoveli zarali, romelic ki mosdevs am CamorTmevas.
am safasuris da zaralis gamosakvlevad didi roli ekuTvnis sasa-
marTlos, xolo aRiareba saxelmwifoebrivi interesisa da gadawy-
veta TviT CamorTmevisa unda hxdebodes specialur kanoniT.
aseTia mokled SezRudva Tavisuflebis principisa saxelmwifoe-
briv cxovrebaSi. yvela es SezRudva, rogorc davinaxeT, mxolod
gamonaklisia saerTo principebisagan da moqceulia iseT formalur
pirobebSi, rom TviTnebobas ara aqvs didi gasaqani Seaviwrovos
cxovrebis Tavisufali mimdinareoba.
III. magram aris erTi forma am Seviwroebisa, romelic gansaku-
Trebuli yuradRebis Rirsia. es gaxlavT samxedro an saalyo wese-
bis SemoReba. es wesebi hgulisxmoben Tavisuflebis sakonstitucio
garantiis SeCerebas. es hxdeba mxolod omis an ajanyebis dros. Ta-
visTavad cxadia, amisTana gansacdelis Jams mTavrobam unda Semoi-
kribos mTeli Tavisi Zala da mTeli saxelmwifoebrivi energia dau-
pirdapiros gareSe Tu Sinaur mters. energia ar hniSnavs marto
samxedro Zalis mobilizacias; energia yvelas aqvs, SeuZlebeli
hxdeba Tvalyuris devna yoveli energiis moqmedebis da mimarTule-
bisaTvis. amitom yovel dabrkolebis da Tavis moqmedebis Seferxebis
asacileblad, mTavroba iZulebuli hxdeba gamoacxados samxedro an
saalyo wesebi, e.i. saerTod (da ara am Tu im kerZo pirisaTvis)
SezRudos, gansazRvrul vadis ganmavlobaSi, Tavisufleba mimos-
vlis, sityvis, weris, krebis da sxva. SeiZleba moaxdinos evakuacia
am Tu im adgilisa, daiWiros uZravi qoneba am Tu im pirisa da
yvela am moqmedebisaTvis gamosces savaldebulo ganargulebani, ro-
melnic ar eTanxmebian samoqalaqo Tavisuflebis princips. aq hxdeba
didi Seviwroveba sruliad patiosan moqalaqeTa, magram es msxver-
106
pli unda gaiRon, daemorCilon mTavrobas da aasrulon misi brZane-
ba. aseTi ufleba aqvs mTavrobas, magram SeuZlebelia iTqvas, rom es
ufleba mas aqvs yovelTvis da yovel pirobebSi. amisTana ufleba
iqneboda gadatrialeba saxelmwifo wyobilebisa. ara, mTavrobas es
uflebas eZleva mxolod maSin, roca obieqtiuri pirobebi aSkarad
amxelen mosalodnel xifaTs. Sefaseba am pirobebisa Tavdapirvelad
ekuTvnis mTavrobas, magram igi amave dros valdebulia dauyovnebliv
acnobos Tavis gadawyvetileba parlaments, romlis kontrolis qveS
igi hmoqmedebs. yoveli samxedro Tu saalyo wesis SemoRebas unda
mosdevdes dasturi parlamentisa. parlamentis sxdomaze hxdeba xe-
laxlad Sefaseba Seqmnil pirobebisa da Tu aRmoCnda, rom mTavrobam
ver auRo alRo garemoebas da gadaaWarba Tavis uflebas, SemoRe-
buli wesi moxsnili iqneba da mTavrobam pasuxi unda agos Tavis
usafuZvlo moqmedebaSi. pasuxismgebloba iqneba politikuri an sis-
xlis samarTlisa. gaaCnia mTavrobis moqmedebis xasiaTs.
amisTana SemTxvevebSi mTavrobam unda moiwvios parlamenti, Tu
misi sesia Semwydaria.
5. garantia Tavisuflebisa
Tavisufleba SeiZleba gamocxadebul iqmnas, magram marto gamoc-
xadebas didi mniSvneloba ara aqvs. saWiroa kidev garantia Tavi-
suflebisa.
sazogadod Tavisuflebis garantia aris mTeli demokratiuli
wyobileba: sayovelTao arCevnebi, parlamenti, pasuxismgebloba sami-
nistrosi, damoukidebloba sasamarTlosi da sxva. yvela am rTul
organizacias aqvs erTad erTi azri da gamarTleba _ uzrunvel-
yofa Tavisuflebisa. am sazogado wyobilebaze Cven ukve gvqonda
laparaki. exla SevCerdeT Tavisuflebis specialur garantiaze.
es garantia aris ornairi: sasamarTlo da sakonstitucio.
a) sasamarTlo, rogorc garantia Tavisuflebisa
Tavisuflebas SiSi da SezRudva moelis isev saxelmwifoebriv
xelisuflebaTagan. saxelmwifos iseTi didi mniSvneloba aqvs da ise
107
aucilebeli pirobaa TviT TavisuflebisaTvis, rom yovelTvis aris
erTnairi fsiqologiuri midrekiloba mis dasacavad da gansamtki-
ceblad. es dacva da ganmtkiceba ki hxdeba xSirad Tavisuflebis
angariSze. amitom saWiroa gaviTvaliswinoT is garantia, romelic
eZleva TiToeul moqalaqes Tavis Tavisuflebis dasacavad da Se-
laxul uflebis aRsadgenad.
SevCerdeT pirvelad TviT msjavrmdebel xelisuflebaze. ra ga-
rantia aqvs moqalaqes, Tu sasamarTlom daarRvia misi Tavisufleba
an uarhyo misi uflebani? sazogadod sasamarTlosTvis arsebobs
prezumfcia, rom misi gadawyvetileba yovelTvis eTanxmeba samar-
Tals da mas Tavis bunebiT ar SeuZlian Sehlaxos visime ufleba.
xSirad, rasakvirvelia, es agre ara hxdeba, magram saxelwifosaTvis
aucileblad saWiroa misces sasamarTlos gadawyvetilebas zneobri-
vi avtoriteti, uflebrivi simtkice da Seuryevloba. amitom sasa-
marTlos gadawyvetileba savaldebuloa TviT saxelmwifosaTvisac.
yoveli ganaCeni _ kerZo kanonia, Sesaxeb raime konretuli saqmisa
an davisa. vinaidgan aseTi mniSvneloba aqvs sasamarTlos, misi Sro-
mac da moqmedebac Cayenebulia iseT pirobebSi, rom TviT es pirobe-
bi aris garantia samarTlisa e.i. Tavisuflebisa, vinaidgan samarTa-
li aris maqsimumi Tavisuflebisa, dasaSvebeli da SesaZlebeli sa-
zogadoebriv cxovrebaSi. es pirobebi Cven CamoTvlili gvqonda adre.
aq mivaqcev mxolod yuradRebas ramdenime instanciebis arsebobas.
aris ori instancia TiTqmis yvela saqmisaTvis, sadac hswarmoebs
yoveli davis arsebiTad ganxilva. Tu moqalaqe hgrZnobs, rom misi
ufleba Selaxulia sasamarTlos gadawyvetilebiT, mas SeuZlian
saCivari gadaitanos meore instanciaSi; Tu aqac ver miiRo dakmayo-
fileba, mas SeuZlian mesame (sakassacio) instanciaSi moiTxovos
formaluri gadasinjva Tavis saqmisa. Tu aqac ver gaatara Tavisi
azri, man unda Tavis sindisis win aRiaros, rom igi an ar iyo mar-
Tali, an SecdomaSi Sedioda. SeiZleba zogjer ukanaskneli sasamar-
Tlos gadawyvetilebac ar eTanxmebodes `samarTals~, magram es Za-
lian iSviaTi movlenaa, Zalian samwuxaroc, xolo moqalaqe mainc
unda daemorCilos mas, vinaidgan ar aris sxva Rone: simtkice da
Seuryeveloba sasamarTlos gadawyvetilebisa warmoadgens iseT Ri-
108
rebulebas saxelmwifoebriv cxovrebaSi. aris mxolod erTi gamo-
naklisi isic mxolod sisxlis samarTlis saqmeebSi: saxelmwifos
Tavisufleba aqvs Sewyalebisa. mas SeuZlian sul moxsnas an Seum-
ciros sasjeli damnaSaves. magram es ar aris arc gadasinjva, arc
Seryeva gadawyetilebisa. es aris mxolod Sewyaleba da ar Sedis
(Teoriulad mainc) marTl-msajulebis areSi.
meore aris _ kanonmdebeli xelisufleba. ra garantia aqvs moqa-
laqes, rom am xelisuflebam ar SezRudos an ar Sehlaxos misi
Tavisufleba? aqac unda iTqvas, rom moqalaqes kanonmdebel xeli-
suflebisagan ar moelis SiSi. kanonmdebeli organo TviTon hqmnis
uflebriv normebs, TviTon afarToebs Tavisuflebis sazRvars da
Tvalyurs adevnebs mTavrobas, rom dacul iqmnas es Tavisufleba
cxovrebaSi: amitom SeuZlebelia vifiqroT, rom kanonmdebeli orga-
no TviTon iqneba mizezi Tavisuflebis SezRudvis da Seviwroebisa,
Tu amas raime gansakuTrebuli piroba an saxelmwifoebrivi gansac-
deli droebiT ar moiTxovs. marTalia, raime aucilebeli reforma
an gardaqmna cxovrebis romelime dargSi ukve daZvelebul da dro-
moWmul uflebriv ganwyobilebis xSirad hcvlis mdgomareobas da
bevrs did ziansac miayenebs xolme, magram es xdeba mxolod imisT-
vis, rom mieces meti gasaqani Tavisuflebas. dromoWmuli wesi da
kanonebi aferxeben cxovrebas, gzas uRobaven mis ganviTarebas da
swored idea Tavisuflebisa moiTxovs maTi gardagvas da maT gar-
dawmendas. rasakvirvelia, aqac uTavbolo gatacebas adgili ar unda
hqondes, sifrTxile da TandaTanoba aucilebelia, rom rac SeiZleba
umtkivneulod moxdes axali wesis damyareba, magram arc imas unda
SevuSindeT, Tu amisTana aucilebel reformas ramodenime piris an
mcire-ricxovani wris interesi Seewireba. uamisod ar aris progre-
si. aq ar aris `Tavisuflebis garantiac~ kerZo pirisaTvis da arc
unda iyos: igi unda daemorCilos kanons, Tundac es kanoni piradad
misTvis xelsayrelic rom ar iyos.
magram aris erTi SemTxveva, roca moqalaqes ufleba eZleva ar
daemorCilos kanons. am SemTxvevas hqvian dava kanonis konstituci-
urobaze. moqalaqes ufleba aqvs aRZras sasamarTloSi sakiTxi im-
aze, Tu ramdenad konstituciuria is kanoni, romelic hzRudavs mis
109
Tavisuflebas an emuqreba am SezRudviT. mas SeuZlian waradginos
sasamarTlos Tavis mosazrebani da Seecados daamtkicos, rom es Tu
is kanoni ewinaaRmdegeba konstitucias, ar eTanxmeba mis debulebebs,
da amitom arc aris misaRebi, rogorc kanoni. sasamarTlo valdebu-
lia Sevides am kiTxvis ganxilvaSi da Tu dainaxa, rom momCivanis
gancxadeba safuZvliania, SeuZlia uari hyos is kanoni da ar
ixelmZRvanelos imiT sadavo saqmis gadawyvetaSi. am gziT moqalaqes
eZleva saSualeba ar daemorCilos iseT kanons, romelic ewinaaRm-
degeba sakonstitucio principebs. magram es SeiZleba mxolod im
qveynebSi, sadac sakonstitucio gadasinjva an Sesworeba ara hxdeba
Cveulebriv kanonmdeblobiT da sasamarTlos miniWebuli aqvs ufle-
ba zemoyvanili sakanonmdeblo kontrolisa.
mesame aris _ aRmasrulebeli xelisufleba. misi moqmedebis are
didad vrcelia da mraval-feri. igi yovel-wam pirdapir da uSua-
lod exeba cxovrebas da yovel-wam mosalodnelia misgan SezRudva
da Seviwroeba samoqalaqo Tavisuflebisa. aq garantia Tavisuflebi-
sa aucileblad saWiroa. es garantia aris sasamarTlo. yoveli moq-
medeba da gankarguleba mTavrobisa SeiZleba gansaCivrebul iqmnas
dainteresebul moqalaqis-mier sasamarTloSi. mTavroba da TiTeuli
misi warmomadgeni, TiTeuli moxele, valdebulia mxolod aasrulos
kanoni da Tavis moqmedebaSi ar gadacdes kanonis sazRvarebs. Tu igi
afarToebs Tavis uflebas ufro metad, vidre kanoni amas moiTxovs,
da amiT aviwroebs samoqalaqo Tavisuflebas, misi moqmedeba mokle-
bulia kanonier safuZvels, igi _ ukanonoa da amitom ar aris sa-
valdebulo moqalaqisaTvis. moqalaqem yvela amisTana sakiTxi unda
gadaitanos sasamarTloSi, misi SemweobiT SeaCeros administraciis
ukanono moqmedeba da daicvas Tavisi Tavisufleba. sasamarTlo val-
debulia miiRos gansaxilvelad yvela amisTana saCivari da Tavis
dadgenilebiT Caayenos uflebriv sazRvrebSi moqmedeba administra-
ciisa. aq sasamarTlo marTla aris namdvili garantia samoqalaqo
Tavisuflebisa.
110
b) sakonstitucio garantia
Tavisuflebis dasamyareblad da gansamtkiceblad didi mniSvne-
loba aqvs sazogadod demokratiul weswyobilebas, magram Semcdari
iqneba is, vinc yvela imedebs am mxriv amyarebs mxolod saxelmwi-
foebriv weswyobilebaze. bevri ram aris damokidebuli TviTon ada-
mianze. Tavisufleba ganmtkicebulia mxolod iq, sadac TiTeuli
moqalaqe TviTon udgas darajad Tavis Tavisuflebas da arc aravis
Sealaxvinebs imas. magram amisTvis saWiroa, rom moqalaqe iyos aR-
Wurvili amisTana uflebiT. zog konstituciaSi es ufleba pirda-
pir aRiarebulia; magaliTad me-11 muxli 1793 wlis deklaraciisa
(safrangeTi) ambobs: `yoveli aqti, mimarTuli visime winaaRmdeg,
garda kanoniT gansazRvrul SemTxvevebis da formisa, TviTneburia
da tiraniulia; im pirs, romlis winaaRmdeg mimarTulia es aqti,
ufleba aqvs winaaRmdegoba gauwios ZaladobiT mis sisruleSi moy-
vanas~.
Aamnairad ibadeba principialuri sakiTxi: aqvs Tu ara ufleba
moqalaqes winaaRmdegoba gauwios iseT moqmedebas, romelic mimar-
Tulia misi Tavisuflebis winaaRmdeg? Tu igi valdebulia moiTmi-
nos yoveli Tavdasxma da mxolod Semdeg unda mimarTos sasamar-
Tlos Tavis uflebis aRsadgenad? es kiTxva sazogadod davas ar
iwvevs: yvelas aqvs ufleba daicvas Tavisi Tavi, Tavisi Rirseba da
patiosneba, yoveli RonisZiebiT, Zaladobasac ki daxvdes ZaladobiT.
amazea damyarebuli sakonstitucio uflebac iaraRis Tavisuflad
tarebisa. magram sakiTxi iwvevs davas, roca igi Seexeba romelime
saxelmwifoebrivi xelisuflebis warmomadgenels. marTlac, morCi-
leba aucilebeli pirobaa saxelmwifoebrivi cxovrebisa. Tu yovel
moqalaqes eqneba winaaRmdegobis ufleba, yovelTvis iqneba dava da
Cxubi moqalaqeTa da saxelmwifos warmomadgenelTa Soris. amitom
amboben, rom moqalaqe yovelTvis valdebulia daemorCilos mTavro-
bis da mis moxeleebis brZanebas da gankargulebas; Tu am moqmedebiT
misi ufleba Selaxulia, man unda Semdeg ganasaCivros da sasamar-
Tlos wesiT eZios Tavisi uflebis aRdgenao. es sakiTxi Sedis
agredve sisxlis samarTlis sferoSi: Zaladoba saxelmwifoebriv
111
xelisuflebis winaaRmdeg iq aRiarebulia, rogorc danaSauli. be-
vria kriminalisti, romelic icavs am Sexedulebas.
sakonstitucio ufleba am sakiTxs sxvanairad uyurebs. samoqala-
qo Tavisufleba, raki man moipova Tavis adgili konstituciaSi,
aris ukve ufleba, cnobili da uzrunvelyofili ZiriTadi kanoniT.
moqalaqe, romelic icavs Tavis uflebas, hmoqmedebs srulebiT kano-
nierad da ar unda CaiTvalos damnaSaved. daupirdapiroT es mdgoma-
reoba moqalaqisa saxelmwifo moxeles: rodis aris savaldebulo am
ukanasknelis brZaneba an moqmedeba? _ roca igi kanonieria. maSasa-
dame, danaSaulad unda CaiTvalos mxolod iseTi Zaladoba moqala-
qisa, romelic ewinaaRmdegeba am Tu im xelisuflebis kanonier gan-
kargulebas an moqmedebas. Tu is gankarguleba an moqmedeba kanonier
safuZvels moklebulia, maSin kanonis damrRvevad gamodis saxelmwi-
fo xelisuflebis warmomadgeneli da moqalaqe ki, romelic mas
winaaRmdegobas uwevs, gamodis damcveli kanonisa da wesierebisa.
amitom yovel moqalaqes aqvs ufleba winaaRmdegobisa xelisuflebis
mimarT, Tu misi moqmedeba ukanonoa.
magram rodis aris ukanono xelisuflebis moqmedeba? ukanonoa
igi, roca ewinaaRmdegeba Tavisuflebis sakonstitucio principebs.
Tu aris iseTi SemTxveva, roca konstituciis ZaliT SesaZlebelia
gamonaklisi, maSin xelisuflebis moqmedeba Tu gankarguleba unda
akmayofilebdes saTanado formalur moTxovnilebebs. Tu es forma-
luri mxare daculi ar aris, moqalaqes kvalad eZleva ufleba wi-
naaRmdegobisa. magaliTad, sakonstitucio principia _ binis Seuva-
loba. yvelas aqvs ufleba Tavis ojaxSi gareSe piri ar SeuSvas da
amisTvis ixmaros Zaladobac. Tu vinme moxele hTxoulobs saxlSi
Sesvlas, man unda warudginos saxlis patrons saTanado sasamar-
Tlos dadgenileba; es formaluri moTxovnilebaa da uamisod sax-
lis patrons kvalad ufleba eZleva winaaRmdegoba gauwios da Za-
lac ixmaros. amisTana winaaRmdegoba srulebiT kanonieria. rasakvir-
velia, es mxolod uflebaa da ara valdebuleba. Tu saxlis patro-
nis Tanxmoba aris, ra Tqma unda, yvelas SeuZlian saxlSi Sesvla.
cxovrebaSi es agrec hxdeba: moqalaqe kargad hgrZnobs, rom Zalian
bevr SemTxvevaSi araviTari azri ara aqvs winaaRmdegobas da nebas
112
aZlevs ama Tu im moxeles, Semovides da daaTvalieros bina, Tu es
raime saqmisaTvis saWiroa.
aviRoT meore principi: _ pirovneba xelSeuxebelia. Cven davinax-
eT, rodis aqvs milicias ufleba daikavos an daatusaRos moqalaqe.
magram vsTqvaT, milicia Seecada daatusaRos iseTi piri, romelsac
araviTari danaSauli ar miuZRvis. amisTana SemTxvevaSi moqalaqes
aqvs sruli ufleba, ZaladobiT winaaRmdegoba gauwios milicias.
vsTqvaT, am SetakebaSi man dasWra an mokla milicieli. ra iqneba
uflebrivi Sedegi amisTana moqmedebisa? pasuxi damokidebulia saq-
mis faqtiur mxareze. Tu sasamarTlom dainaxa, rom milicias ara
hqonda araviTari obieqturi sabuTi imisTvis, rom eWvi aeRo am mo-
qalaqis raime danaSaulobaSi da misi datusaReba moindoma srule-
biT usafuZvlod, man unda scnos moqalaqis winaaRmdegoba kanonie-
rad da gaamarTlos igi. Tu ki milicias hqonda sakmarisi safuZveli
misi dasaWerad, maSin winaaRmdegoba gamodis danaSauli da sasamar-
Tlomac danmaSaves unda gadauwyvitos Sesaferi sasjeli.
CvenTvis sakmarisia miviRoT es debuleba: winaaRmdegoba kanonie-
ria, roca xelisufleba hmoqmedebs ukanonod. aseTi principi aramc
Tu ar aferxebs saxelmwifoebriv cxovrebas, piriqiT, ufro ganamt-
kicebs mas. moqalaqe emorCileba kanons da ara administraciis TviT-
nebobas. roca idea kanonierebisa gamefdeba amnairad administraciis
da moqalaqeTa SegnebaSi, maSin orive mxares eqneba meti pativiscema
erTmeorisadmi: uzrunvelyofili iqneba samoqalaqo Tavisufleba da
amave dros, savsebiT daculi saxelmwifos interesi.
es aris individualuri winaaRmdegoba.
aris kidev meore forma winaaRmdegobisa: koleqtivuri.
Tu erT moqalaqes ufleba aqvs winaaRmdegobisa zogjer Tavis
Tavisuflebis dasacvelad, aSkaraa, igive ufleba unda hqondes
mTels sazogadoebas an erT mis nawils. Teoriulad es asea, xolo
praqtikulad amas ara aqvs mniSvneloba. demokratiul saxelmwifoSi,
sadac Tavisufalia pressa da sajaro krebebi, koleqtivur winaaRm-
degobas ara aqvs niadagi. Tu raime ukmayofilebaa sazogadoebaSi
mTavrobis winaaRmdeg, ufro advilad mihmarTaven xolme Jurnal-
gazeTebs, sajaro krebebs da sxva kanonier saSualebebs, rom aRZran
113
da Seqmnan sazogadoebrivi azri, romelsac yovelTvis didi gavlena
aqvs mTavrobasa da kanonmdeblobaze. TviTon parlamenti umTavresi
iaraRia sazogadoebriv azrisa da nebisyofisa.
amitom koleqtivuri winaaRmdegoba, rogorc sakonstitucio ga-
rantia Tavisuflebisa, exla realurad arc ki arsebobs. koleqti-
vur winaaRmdegobas exla, Tu igi hxdeba, sul sxva xasiaTi aqvs:
igia sarevoliucio da ara sakonstitucio moZraoba. revoluicia,
rogorc gansakuTrebuli socialuri movlena, sakonstitucio prin-
cipebis gareSe hdgas da amitom arc Sedis Cveni gamokvlevis far-
galSi.