URAIAN MATERI KB-3 CERITA RAKYAT 1. Materi...

[MODUL 5 PROSA DAN DRAMA |KB-3 CERITA RAKYAT]

| Dr. Prasetyo Adi Wisnu W, S.S., M.Hum. 1

URAIAN MATERI

KB-3 CERITA RAKYAT

1. Materi I

a. Folklor

Folklor saka tembung folk dan lore. Miturut Dundes (lumantar Danandjaja,

1997: 1) folk yaiku saperangan uwong kang duwe kabudayan, sosial, perangan-perangan

fisik minangka kapribadene, ing sabanjure bisa kanggo mbedakake marang kelompok-

kelompok liyane. Sasebutan lore minangka tradhisi folk kang duwe teges saperangan

kabudayan kang diwarisake turun-tumurun kanthi lisan utawa nganggo cara isyarat

kanthi obahing badan utawa manganggo alat kanggo ambiyantu pangeling-eling. Folklor

minangka kabudayan kolektif kang sumebar lan diwarisake turun-tumurun kanthi cara

tradhisional lan duwe versi kang beda-beda, bisa awujud tulisan, obahing badan

minangka isyarat lan alat kanggo ambiyantu pangeling-eling (Danandjaja, 1997: 2).

Ing Kamus Besar Bahasa Indonesia, folklor dijlentrehaken minangka adat

istiadat kuna utawa tradhisional lan kalebu cerita rakyat kang diwarisake turun-tumurun,

ananging ora dibukokake. Utawa, ngelmu babagan adat istiadat tradisional lan carita

rakyat kang ora tinulis utawa ginawe ing buku. Miturut Pudentia, folklor diperang dari 2

jinis, yaiku tulisan (aksara) lan lisan. Folklor tulisan kaya ta arsitektur rakyat, kerajinan

tangan, tenun tradisional, lan musik tradisional. Folklor lisan yaiku arupa cerita rakyat,

legenda, mite, dongeng, kukum utawa angger-angger kang ora tinulis, uga mantra-

mantra kanggo pengobatan.

Miturut katerangan ing ndhuwur, bisa kapetik dudutan manawa folklor iku

minangka perangan saka kabudayan rakyat kang sumebar, urip, lan diwarisake turun-

tumurun, ngemu wujud utawa variasi kang beda-beda bisa awujud lisan utawa tulis,

kanthi ancas tartamtu kang dadi titikaning kelompok masyarakat kang duwe folklor mau.

b. Titikaning Folklor



Sarana kanggo mbedakake folklor karo kabudayan liyane, kudu mangerteni

titikan kang baku ngenani folklor. Danandjaja (1997: 3-4) ngandharake manawa

titikanning folklor yaiku:

1) Sarana kanggo nyebarake lan marisake folklor adhakane kanthi cara lisan,

disebarake sarana nggunakake basa utawa kanthi micara (utawa manganggo tuladha

kang dibarengi gerak isyarat, utawa alat kanggo pangeling-eling) marang generasi

siji lan generasi sabanjure;

2) Folklor asifat tradisional, yaiku disebarake kanthi wujud relatif padha utawa kanthi

wujud standar, uga sumebar ing kolektif tartamtu kanthi wektu kang cukup dawa

(paling sithik rong generasi);

3) Folklor (exist) ing wujud lan duwe maneka versi uga varian kang maneka warna.

Wujud kang maneka versi iki tuwuh saka anggone nyebarake yaiku lumantar gunem

utawa pacelathon (lisan), uga amarga manungsa duwe sipat lali utawa kanthi cara

interpolasi (interpolation) folklor gampang ngalami owah-owahan.

Ananging wujud folklor kang beda amung ing perangan kulit, perangan dhasar isih

tetep padha;

4) Folklor uga asifat anonim, yaiku namaning tiyang kang nyipta uwis ora disumurupi

dening wong akeh maneh;

5) Folklor adhakane duwe pola-pola utawa rumus-rumus. Cerita rakyat umume duwe

tembung-tembung klise kaya ta “wutah rah, banjir getih” saupama kanggo

nggambarake paprangan ing payudan, utawa kanthi tetembungan tradisional, ukara-

ukara pambuka kang baku kaya ta “Duk samana”, “Ing satunggaling dina” utawa

ukara-ukara panutup yaiku “Eliding dongeng”.

6) Folklor duwe kagunan (function) ing ngalam pasrawungan kanthi cara kolektif.

Kaya ta cerita rakyat duwe kagunan minangka alat pendidikan lan panglipur lara,

nyaruwe marang kahanan/protes sosial, lan proyeksi pepenginan masyarakate;

7) Folklor asifat pralogis, yaiku duwe logika dhewe kang ora padha karo logika umum.

Mangkono uga titikaning folklor lisan;



8) Folklor uga melik wong akeh (collective) saka kolektif tartamtu. Ateges wong kang

ngarang sepisanan wus ora disumurupi, sabanjure folklor dadi duweke saben

anggota kolektif kang rumangsa andarbeni;

9) Folklor racak-racake asifat polos lan lugu, kadhangkala katon kasare, lan tanpa

dingengreng. Bab iki ateges manawa folklor pancen proyeksi emosi manungsa kang

paling jujur dhewe.

Konggoes lan Mananda (lumantar Rusyana 1982: 10) ngandharake manawa

cerita rakyat kang sumebar kanthi cara lisan lan turun-tumurun saka generasi kapisan

marang generasi sabanjure, duwe ciri liya yaiku “gegayutan karo tradhisi”. Bedane karo

sastra tulisan, sastra lisan amung awujud cathetan dan asil saka sastra lisan lan ora bisa

menehi katrangan kanthi jangkep andharan ing sastra lisan iku, kaya dene ngenani

paedahe folklore tumrap masyarakate.

c. Tegese Cerita Rakyat

1) Cerita Rakyat

Cerita rakyat kalebu perangan saka folklor, yaiku karya sastra lisan kang awujud

prosa. Cerita rakyat salah sawijining unsur kabudayan nasional kang isih urip lan diuri-

uri ing saben dhaerah (Athaillah, 1983: 3). Cerita rakyat minangka kabudayan kang

sumebar lan diwarisake kanthi turun-tumurun marang generasi-generasi sabanjure.

Masyarakat kang duwe sadhar manawa cerita rakyat iku minangka identitase kang

diakoni duweke kolektife. Cerita rakyat minangka fragmen kisah kang bisa awujud cerita

tiyang alelana lan gambaran uripe manungsa kang paling nengsemake utawa duwe

kapinteran, duwe labuh labet kang gedhe lan dipuja-puja dening masyarakat kang duwe

carita rakyat mau.

Ing Indonesia, sastra lisan isih kurang entuk kawigaten tinimbang sastra tulis.

Miturut Hutomo (1991: 1-2), sastra lisan yaiku kasusastran kang mengkoni sakabehing

cipta, rasa, karsa kasusastraning warga salah sawijining kabudayan kang sumebar lan

diwarisake kanthi turun-tumurun lumantar lisan (pacelathon). Ananging kasusastran

lisan utawa kasusastran kang tulis yaiku angen-angen rekaning para pengarang/pangripta



kang migunakake basa. Kanyatan manawa sastra lisan luwih maju ing sajroning

masyarakat tradisional lan sastra tulis bisa ngrembaka ing masyarakat kang modern.

Sastra lisan uga asifat komunal, tegese melik wong akeh lan sastra tulis asifat

individual racak-racak melik wong siji (Hutomo, 1991: 3). Ing sajroning masyarakat

modern sastra tulis bisa ngasilake yatra utawa kanggo panggaotan dening para pangripta,

ananing sastra lisan kaya-kaya amung kanggo dongeng, dongeng rikala arep mapan turu

utawa kanggo cerita ing wektu-wektu kang lagi longgar ing satengahing masyarakat

tradisional.

Bisa kapethik manawa cerita rakyat minangka peranganing sastra dhaerah kang

migunakake basa dhaerah kanggo njlentrehake caritane, ngrembaka ing jaman kuna

rikala basa tulis durung ana. Cerita rakyat amarga diceritakake kanthi cara lisan,

nuwuhake cerita-cerita tambahan utawa thukul maneka warna versi gumantung pinter

lan orane wong kang nyaritakake. Kang mengkono iku tuwuh maneka warna cerita

senajan ta isi ceritane tetep padha.

Orientasi cerita rakyat diwarisake dan disebarake amung winates ing dhaerahe

dhewe bisa katitik saka cerminan cita rasa, kekarepan/karsa, duwe tetenger khas awujud

basane. Cerita rakyat kaanggep salah sawijining kasugihan kang thukul saka

pepenginane bisa sesrawungan karo manungsa liyane. Ing sajrone cerita rakyat bisa

ditemokake unen-unen, basa-basa rinengga, kapribaden manungsa lumantar cerita rakyat

lan bisa nuduhake nilai-nilai kang diugemi ing sajroning masyarakat mau (Atar, 1993:

79).

Saka katrangan ing dhuwur bisa dijupuk dudutan manawa cerita rakyat cedhak

banget marang folklor. Cerita rakyat diwarisake kanthi cara lisan marang kang duwe

cerita (masyarakat) lan kanggo anjaga isi cerita rakyat mau para masyarakat tansah

nyaritakake maneh marang putu-putu ngenani nilai-nilai kang kinandhut ing sajroning

cerita kuwi mau.

Cerita rakyat iku perangan saka folklore, kang ngemu teges kang luwih wiyar.

Folklore yaiku istilah kang digunakake kanggo nyebut uga istilah cerita rakyat. Folklore

minangka istilah saka abad 19 kanggo nuduhake ciri khase yaiku lisan lan tradisioanal



kuwi mau, banjur anglimputi sakabehing tradhisi lisan kang ana ing masyarakat

(Haviland, 1993 ; 229).

Cerita rakyat uga ditegesi minangka ekspresi budayaning sagolongan

masyarakat lumantar basa tutur sing isih ana sesambungane karo aspek budaya, kaya ta

agama lan kapercayaan, undhang-undhang, padagangan, lan nilai sosial masyarakat ing

kono.

Dhek biyen, cerita rakyat diwarisake turun-tumurun saka generasi siji lan sijine

ing sajrone masyarakat tartamtu, tradhisi lisan (oral tradition) meh dipadhakake karo

folklore, amarga ing sajrone folklore uga ana tradhisi lisane (Suwardi Endraswara,

2005:3).

Titikaning tradhisi lisan saka Tol & Prudentia (1995: 2) yaiku, “ Oral traditions

do not only contains folktales, myths, and legends, but store complete indigenous

cognate systems, to name a few: histories, legal practices, adat law, medications.” Saka

andharan iku cetha manawa tradhisi lisan ora amung cerita rakyat, mite lan legendha,

ananging uga sistem kognasi pasedherekan kang jangkep, uga ngemu sejarah, kukum

adat, praktek kukum, uga bab pengobatan kuna utawa tradisional.

Miturut andharan kasebut pancen bener manawa meh sakabehing tradhisi lisan

ngemu titikan kayadene folklor. Babagan iki andadekake antara folklor lan tradhisi lisan

kerep tumpangsuh lan salah kaprah panganggone lan panyebutane.

Ananging, Endraswara (2005: 4) ngandharake maneh manawa tradhisi lisan luwih

nengenake “lisan”, lan folklor luwih nengenake ing babagan turun-tumurun, luguning

folklore, asline folklore, lan asifat kolektif minangka melik wong akeh ing masyarakat

kono.

Brunvand (lumantar Dananjaya, 1991: 21) cerita rakyat utawa folklore kaperang

dadi 3 jinis, folklore yaitu folklore dudu lisan (non verbal folklore), folklore setengah

lisan (partly verbal folklore), lan folklore lisan (verbal folklore). Kang sinebut folklor

dudu lisan yaiku folklore kang wujude dudu lisan senajan ta cara ngajarake uga kanthi

lisan anganggo tuturan. Folklor setengah lisan yaiku folklore kang awujud campuran

yaiku ana unsure lisan lan ana unsure dudu lisan. Lan folklore lisan yaiku folklore kang



disebarake kanthi sarana tuturan, lumantar lisan saka uwong siji marang wong sijine

kanthi micara, ngemu unsur tradisional lan turun-tumurun (Danandjaya, 1991:2122)

Miturut andharan Haviland, Tol lan Prudentia manawa tegese folklor isih wiyar

banget. Kaya ing andharan Brunvard yaiku Folklore may be defined as those materials

in culture that circulate traditionally among members of any group in diffirent versions,

whether in oral or by means of customary example (Brunvand, 1968: 5). Folklor bisa

diwenehi definisi yaiku minangka materi-materi budaya kang sumebar kanthi cara

tradisional marang saperangan anggota utawa kelompok-kelompok kanthi versi kang

maneka warna, lan disebarake kanthi cara lisan.

2). Peranganing Cerita Rakyat

Bascom lumantar Danandjaja (1984: 50) merang cerita rakyat dadi 3 yaiku mite,

legendha, lan dongeng.

a). Mite (Myth)

Bascom (lumantar Danandjaja 1984: 50) ngandharake Manawa mite yaiku cerita

prosa rakyat kang dianggep ana sarta dianggep suci dening masyarakat kang duwe cerita

mau. Mite kanthi paraga awujud para dewa utawa makhluk setengah dewa. Kadadeyan

bisa ing donya utawa donya kang beda kaya donya ing jaman saiki utawa kadadeyan ing

donya jaman kuna.

Mite ing Indonesia diperang dadi 2 jinis miturut asal usule panggonan, yaiku asli

saka tanah Indonesia lan asli saka mancanagara kaya ta saka India, Arab, lan negara

sacedhake ing Laut Tengah.

b). Legendha

Danandjaja (1984: 66) ngandharake manawa legendha yaiku cerita kang miturut

pengarange nyaritakake kadadeyan kang nyata lan ana. Legendha yaiku cerita rakyat

kanthi paraga manungsa kang duwe sifat pinunjul. Samana uga kerep dibiyantu dening



para makhluk ajaib. Minangka bukti yaiku duwe daya linuwih kang dudu saka manungsa

limrah. Cerita rakyat iki kaanggep carita kang nyata ing jaman biyen ananging durung

pati suwe lan kadadeyan manggon ing ngalam nyata yaiku alaming manungsa.

Miturut Gaffar (lumantar Aliana, et al, 1984: 4) legendha yaiku dongeng kang

ngandhut kadadeyan salah sawijining panggonan. Titikaning legendha kaya ta

saperangan dongeng utawa cerita, ora ngemu sejarah kang akeh perangan gaibe,

perangan gaib amung sesambungan karo kedadeyan ing alam, lan sesambungan karo

sawijining dhaerah.

Legendha kaanggep minangka sejarah kolektif kang wus ngalami distorsi amarga

sifate kang lisan mau. Cara nyebarake carita amarga suwe run-tumurun saka generasi

tuwa marang generasi sabanjure, pramila akeh versine saka asline. Legendha uga asifat

sekuler (babagan kadonyan) uga asifat migrator, yaiku kerep alih panggonan kang

nuwuhake carita mau bisa dimangerteni masyarakat kang dedunung ing panggonan kang

beda utawa adoh.

Brunvard (lumantar Danandjaja, 1984: 67) ngandharake perangan legendha

yaiku:

(1) Legendha babagan religi (religious legends),

(2) Legendha babagan alam gaib (supernatural legenda),

(3) Legendha ngenani tiyang/manungsa (personal legends),

(4) Legendha panggonan (local legends)

Katerangan kanthi jangkep kaya ing ngisor iki.

(1) Legendha agama

Legenda agama awujud legendha wong-wong kang suci, kaya ta legendha Suci

Nasrani, legendha Wali Sanga ing pulo Jawa, legendha Syeh Siti Jenar, legendha Ki

Ageng Sela, legendha Sunan Kudus, legendha Sunan Pandhan Arang, legendha Ki

Ageng Nis ing Laweyan, lan liya-liyane.

Hagiografi (legends of saints) minangka legendha suci Nasrani kang wus diakoni

lan disyahake dening gereja Katolik Roma. Hagiografi ateges tulisan, karangan, utawa



buku ngenani carita uripe wong-wong kang sholeh. Hagiografi minangka perangan saka

kasusastran agama lan isih sinebut folklor amarga versi kang asli isih urip ing satengah-

tengahing masyarakat minangka tradhisi lisan.

Sakliyane legendha kang ngemot cerita wong-wong kang suci, legendha kang

kalebu golongan jinis legendha agama yaiku cerita babagan mukjizat, wahyu,

panyuwunan kanthi sembahyang, kaul kang kinabulake, lan liya-liyane.

(2) Legendha Alam Gaib

Kang kalebu jinis legenda alam gaib yaiku ngenani panggonan-panggonan kang

kramat, wong-wong kerep oleh panyaruwe lan kudu gawe ritual supaya ora kena cilaka

saka panggonan kang angker mau.

(3) Legendha Salah Sawijining Tiyang/ Legendha Perseorangan

Legendha salah sawijining tiyang yaiku carita ngenani wong-wong kang miturut

pengarange kaanggep ana lan kedadeyan iku nyata, wondene legendha iki tuladhane

para pahlawan kalebu raja, pangeran utawa wong-wong saka kawula cilik kang duwe

watak prawira.

(4) Legendha Sawijining Panggonan/Legendha Setempat

Legendha setempat yaiku carita kang ana sambung rapete marang panggonan

tartamtu. Kang kalebu legendha ngenani panggonan-panggonan kaya ta: nama dhaerah,

sarasilah madege dhaerah, wujud aneh satunggaling papan, alam, lan liya-liyane.

c) Dongeng

Dongeng yaiku cerita rakyat kang dianggep ora tau ana, asifat reka-reka/ khayal,

ora gumantung ing wektu lan papan. Para paraga ing carita umume manungsa, sato

kewan, lan makhlus alus. (Danandjaja, 1997: 83). Miturut panulis para paraga ing

dongeng uga ana kang awujud tetanduran utawa taneman.



Danandjaja ngandharake maneh (1984: 84) manawa dongeng umume duwe

ukara pambuka lan panutup kang asifat klise. Saupama ing Basa Inggris kerep

migunakake ukara pambuka: Once upon a time, there lived a… ‘ing sawijining dina ana

pawongan kang urip ing..’, lan ukara panutup … and they lived happily ever after ‘…ing

wusana dheweke urip kanthi seneng, ayem lan tentrem’. Yen ing dongeng Jawa biasane

ana ukara pambuka: Anuju sawijining dina,… lan dipungkasi kanthi ukara panutup:

Eliding dongeng mangkene,…A lan B urip rukun bebarengan kaya Mimi lan

Mintuna,…’

Dongeng bisa kaperang dadi 4 jinis yaiku dongeng kewan (dongeng kanthi

paraga awujud sato kewan kang ora galak, uga kewan-kewan ing ngalas kang galak-

galak), dongeng biasa (jinis dongeng kanthi paraga manungsa lan umume ngemu carita

kang nrenyuhake kaanan uriping manungsa kuwi mau), lelucon lan anekdot (dongeng-

dongeng kang ngemu watak lucu, lan bisa nuwuhake guyon marang sapa wae kang

ngrungokake lan maca caritane), uga dongeng kanthi migunakake rumus (dongeng

kanthi struktur yaiku kerep ngambali carita-carita kang wus disebutake ing sadurunge).

Tuladha-tuladha dongeng kewan:

Asu Ajag lan Manuk Gagak

Ana asu ajag lumaku urut pinggiring kali, sarta angambus-ambus kepengin mangan kang

enak-enak, banjur weruh manuk gagak mencok ing epang, anggondol daging, olehe

nyolong, nedya dipangan ana ing kono. Ciptane asu ajag: lahdalah, daging iku duwekku.

Ora-orane gagak dadi isen-isening telihmu. Yen luput kena ing aku, dudu asu ajag

aranku. Asu ajag ambek julig banjur marani uwit, tembunge: adi temen manuk iku,

wulune becik, irenge meles, gumunku ngudubillahi. Sajeg aku durung tumon manuk

kang becike ngungkuli iku. Saupama aku luntasa tuwin pinunjula ing swara, temen-

temen dak sebut ratuning manuk. Manuk gagak mongkog angrungu tembung kaya

mengkono, sumedya mamerake swarane. Bareng muni daginge runtuh, banjur

diplayokake ing asu ajag.



Eliding dongeng mangkene: aja pracaya marang wong kang nandukake pangonggrong,

ora wurung andadekake kasusahanamu (Kapethik saka Layang Dongeng Sato Kewan,

C.F. Winter: 1923: 8-9).

Asu Ajag lan Singabarong

Ana asu ajag matur marang ratuning beburon, tembunge: gusti Singabarong,

panjenengan dalem kados boten kekilapan dhumateng katemenan kawula, katandha

saking solahbawanipun abdi dalem. Ing sapunika mugi kalilana anyaosi pratandha ing

pamundhi kawula ing panjenengan dalem. Wonten satunggiling kuldi angerang-erang

ing panjenengan dalem gusti, angantos geter anggen kawula badhe ngunjukaken, kuldi

wau purun-purun anacad ing kautamenipun kaprabon dalem sarta anggegujeng, makaten

wicantenipun: mungguh ing kabijaksanane Singabarong iku kari karo gajah, karosane

kaungkulan dening macan. Sumangga panjenengan dalem malih, iba anggenipun

amemirangaken wicantenipun kuldi gentho. Barong dalem ingkang sanget kawula erami,

tuwin buntut dalem ingkang rosa, kasor dening suri saha buntuting kapal. Punapadene

bareng calathu asu ajag tekan samono, Singabarong anyelani: menenga, aku keju

ngrungokake atur pratandha katemenanamu kang kaya mangkono iku, wewadul ala

angur aja kok unjukake, sapangomonging asu ajag utawa kuldi aku ora praduli.

Eliding dongeng mangkene: sing sapa nepsu dening pangomonging gentho, iku

bodho. Anglakonana panggawe becik aja nganggo mengeng, iku ugering kabijaksanan

(Kapethik saka Layang Dongeng Sato Kewan, C.F. Winter: 1923: 29-30).

Sapi Lanang lan Singabarong

Ana sapi lanang papat, antara lawas padha ayem mangan nunggal sapangonan,

sarta padha rukun anulak upayaning satrune kang luwih rosa, iya iku Singabarong, kang

ngenggoni alas cedhak pangonan mau. Luwene banget, sarta wus lawas anggone

andingkik memangsane kang padha lemu-lemu, ananging saben-saben ngaton nedya

nubruk kanggek dening sapi papat mau isih padha ngumpul, dadi tansah kalinteran,

angarep-arep pisahe, awit ora kelar nyembadani sapi papat. Ananging pangarahe tanpa



wekas, mitra papat kang rukun mau tansah angisab-isab marang pangigit-igiting

Singabarong. Sarehning kerep kacuwan, meh nedya murungake karepe, ananging ora

antara lawas pangarahe salin salaga, awit sapi papat kang maune tansah rukun

andadekake ing kaslametane, wasana padha ecrah, amarga dening sulaya remeh, kang

ora antara lawas anukulake ewa lan gething, dadi ora gelem kekumpulan maneh padha

ambelayang dhewe-dewe adoh parane. Singabarong tumuli weruh, yen prakara salin

salaga, bungah sarta andilat brengose, sapi papat mau genti-genti dimangsa.

Eliding dongeng mangkene: dongeng iki kena dadi wewulang, anuduhake

pakolehe wong rukun sarta gempaling kaslametan kang marga dening ecrah (Kapethik

saka Layang Dongeng Sato Kewan, C.F. Winter: 1923: 35-36).

Tuladha Dongeng Biasa (kanthi Paraga Manungsa)

Pangilon

Ana sadulur loro lanang wadon, aran Si Kenang lan Si Jami, karone ing sawiji

dina padha ngilo ing pangiloning embokne. Si Kenang angluwihi bagus sarta bungah

andeleng rupane, ananging Si Jami sarehning rada burik, nangis andeleng rupane ana ing

pangilon.

Embokne weruh, acalathu marang Si Kenang, Kenang, aja kowe ngagungake

marang kabagusan kang ora awet salawase lan reksanen kabagusan iku aja kongsi rusak

sadurunge tumeka ing mangsa, kang jalaran saka ing pakarepan ala, dene kowe Jami,

puwungen alane rupamu, awit ana kang ngungkuli bagus utawa ayuning rupa, sarehne

kowe ora kadunungan ing ayu, angaraha duwe kaluwihaning ati, minangka lelirune.

Eliding dongeng mangkene, awak bagusa utawa ayuwa kaya apa ing wekasan

dadi lebu, ananging kautamaning ati isih gumebyar ana ing swarga (kajupuk saka buku

Dongeng Isi Wewulang Becik, Winter, 1889: 84-86).

Wong Lelaku lan Begal

Ana wong lelaku nunggang jaran, angambah dalan arang disaba ing wong. Dalan

mau kang pinggir tengen ana kaline, kang pinggir kiwa gunung lan dhadhah. Anuli ana



begal loro metu saka grumbul karo angliga pedhang, sarta angundang-undang :

mandhega, ulungna dhuwitmu, utawa patimu. Sawuse mangkono, enggal anyandhak

apuse. Kang nunggang andharodhog amarga saking kaget sarta wedine bakal kailangan

dhuwit tuwin barange, kasompok ing playune, sanalika anggiwarake jarane, anggebyur

ing kali, sedyane angoncati sawijining pakewuh, wasana kalebu ing bebaya kang luwih

gedhe, awit saking santering banyu, kang nunggang lan jarane keli. Karosan wus tanpa

gawe, jelih-jelih anjaluk tulung, ora ana kang nulungi. Santering banyu angilangake

dayane, wasana wong lan jarane padha mati.

Eliding dongeng mangkene : yen kowe katekan ing pakewuh rong prakara,

amurih aja kongsi kelangan duwekmu kabeh, pakewuh mau salah sawiji endi kang

entheng tempuhen (kajupuk saka buku Layang Dongeng Sato Kewan lan

Sapanunggalane, Winter, 1923: 44-45).

Wong Lelaku lan Kanthong Wadhah Dhuwit

Ana wong loro bebarengan padha lelaku, kang siji weruh kanthong isi dhuwit,

sumeleh ing lemah, banjur dijupuk, calathune: esuk iki aku begja temen, dene nemu

kanthong isi dhuwit. Kancane anyambungi: iya dhasar begja, ananging pangrasaku,

luput calathumu iku, benere ngucapa aku wong loro lan kowe kang nemu, ora mung aku

bae. Awit yen mitra loro padha lelaku, salah sawiji nemu begja, patut kancane

kapandumana. Kang nemu kanthong amangsuli: iku ora mangkono, sing nemu aku, ya

aku kang duwe. Sawuse calathu mangkono, ora antara suwe padha kaget angrungu wong

alok-alok maling nyebrot kanthong isi dhuwit ana ing dalan. Kang nemu kanthong mau

calathu: o lah bilahi, aku lan kowe amasthi dicekel. Kancane sumaur: yen lega atimu aja

calathu aku lan kowe, mung ngucapa aku bae kang amasthi bakal di cekel, mulane

mangkono, awit kowe ora gelem aweh pandumane kang kotemu, dadi ora bener yen aku

milua nandhang paukumane.

Eliding dongeng mangkene: yen wong sajroning kabegjan ora pisan gelem

mandumi marang sapadha-padhane tumitah, mangka tumiba ing bilai, ora bener yen



anduwenana karep dibelanana (kajupuk saka buku Layang Dongeng Sato Kewan lan

Sapanunggalane, Winter, 1923: 84-85).

Sawah

Ana wong miskin aran Sakrama, omahe dumunung ana ing ara-ara, kang peteng

dening garumbul tuwin dening thethukulan warna-warna kang aeri. Anuju sawiji dina

panuju benter: mangsane wong panen, Si Sakrama ngaleleh ana sangisoring garumbul.

Anuli ana wong desa liwat, anggawa keser kebak isi pari. Si Sakrama murina andeleng

kebaking keser isi pari iku, amitambuhi marang wong desa mau.

Wong desa iku anggraita, yen dimurinani, tumuli mandheg, acalathu marang Si

Sakrama, tembunge, upama lemah bera duwekmu iki kopulasaraa, saben dina mung

oleha saambane kang kasasaban ing awakmu kang keset iku, amasthi ing saben taun

kowe oleh pari, angluwihi kehe kang ana ing keser iki.

Ujar mangkono iku andadekake panujuning atine Si Sakrama, sakehing thethukulan

kang aeri lan garumbul-garumbul padha dibabadi, lemahe pinulasara, banjur dadi sawah,

ora nganggo ambandhani dhuwit, akeh pametune pari, minangka dadi pangane

saanakrayate kabeh.

Eliding dongeng mangkene, kesed iku anuntun marang bilai lan marang

kekurangan, wong pethel ing salawase ora kacingkrangan pangan (Kapethik saka

Dongeng Isi Wewulang Becik, C.F. Winter, 1889: 36).

Uwit Dhuwur

Bocah lanang kang aran Si Jendhul luwih dening ambeler, sarta kaduk wani

tanpa deduga, apadene lumuh manut ing pitutur becik, malah-malah dicampahi. Anuju

sawijining dina Si Jendhul mau dolan-dolan karo sadulure aran Si Siyem. Tenagane

luwih dening ora patut, angidak-idak kekembangan, amronggoli tetanduran, lumumpat

ing kalen, anusup-nusup ing garumbul.

Sadulure wadon calathu, Jendhul, Jendhul, kowe iku andhugal banget, sarta

kaduk wani tanpa deduga. Elinga marang ujarku, kadadeaning awakmu bakal kaya



tuture si biyung, yen kalantur tenagamu kang kaya mangkono, ora kongsi lawas amasthi

nemu bilai. Si Jendhul gumuyu, banjur menek ing uwit kang dhuwur dhewe, anguwuh-

uwuh marang sadulure wadon. Siyem, tumengaa, delengen, aku saiki mencit. Ora antara

suwe epange uwit kang dienciki mau sempal, Si Jendhul tiba tugel baune siji.

Eliding dongeng mangkene, sing sapa anyampahi pirembug becik, iku pepadhane

wong gemblung (Kapethik saka Dongeng Isi Wewulang Becik, Winter, 1889: 25).

2. Materi II

a. Struktur Cerita

Hakikat struktur cerita, saben cerita utawa karya sastra kabangun utawa kasusun

kanthi koherensif dening unsur-unsur kang ambangun karya sastra mau. Unsur kang

ambangun karya sastra yaiku sinebut bisa ditegesi minangka sesambungane unsur siji

lan sijine kang ana ing sajroning karya sastra (Nurgiyantoro, 2002: 36). Miturut kaum

Strukturalisme, karya sastra nuduhake wujud wutuh kang kadadeyane saka unsur-

unsure.

Ing perangan liyane, struktur karya sastra bisa ditegesi minangka susunan,

gegambaran sakabehing bahan lan dadi perangan utawa komponen kang sesambungan

kanthi bebarengan mujudake sawijining sastra kang endah.

Nurgiyantoro (1995: 26) ngandharake manawa tegese struktur ana 2 jinis. Teges

kang kapisan yaiku struktur karya sastra minangka susunan, gegambaran sakabehing

bahan lan dadi perangan utawa komponen kang sesambungan bebarengan mujudaken

sawijining sastra kang endah. Teges kang kaping pindho yaiku struktur karya sastra

nuduhake sesambungane unsur-unsur intrinsik kang asifat rumaket, unsur siji lan sijine

padha bisa njangkepi kanthi bebarengan, uga bisa amangun endahing karya sastra.

Miturut andharan-andharan iku mau bisa diungelake manawa struktur minangka

totalitas kang kasusun saka bageyan-bageyan kang padha-padha bisa anjangkepi sarta

nemtokake teges/makna marang siji lan sijine.



Karya sinebut ngemu kagunan nilai manawa saben unsur-unsur kang asifat

ambangun (yaiku unsur intrinsike) uga katon lan nyawiji dadi siji ing sajroning struktur

karya sastra mau, yaiku tema, karakter, plot, setting, lan basa (Fananie, 2001: 76).

Struktur formal karya sastra yaiku struktur kang katon ing sajroning teks. Dadi,

struktur formal karya sastra uga sinebut elemen utawa unsur-unsur kang andadekake

wujud sawijining karya sastra (Fananie, 2001: 83).

Cara nyinau struktural karya sastra yaiku kanthi cara mangerteni, negesi, lan

anggambarake fungsi unsur-unsur intrinsik mau (Nurgiyantoro, 2002: 37). Cara kang

kapisan yaiku anggambarake lan njlentrehake tema, plot, tokoh utawa paraga, latar,

amanat, lan liya-liyane.

Bisa kapethik manawa analisis struktural duwe ancas yaiku anggambarake

kanthi premati fungsi lan gegandhengane unsur siji lan sijine satemah bisa andadekake

karya sastra kang wutuh lan apik (Nurgiyantoro, 2002: 37). Karya sastra iku duwe

struktur kang kompleks lan unik, ewasamono analisis iki ora ngemungake nggambarake

lan menehi tuladha unsur-unsur kang amangun karya sastra kaya ta peristiwa, plot,

paraga/ tokoh, latar utawa liyane. Ananging sing luwih penting yaiku anggambarake

kapriye sesambungane unsur-unsur iku mau, sumbangane apa marang karya sastra lan

kapriye bisa menehi kaendahan marang estetika karya sastra lan marang makna kang

pengin diandharake dening pengarang. Analisis struktural uga bisa arupa analisis fungsi

lan analisis sesambungane unsur latar wektu, panggonan, sosial budaya lan liya-liyane

(Nurgiyantoro, 2002: 3738).

Cerita rakyat (folk literature) kang uga kalebu perangan saka karya sastra duwe

unsur-unsur kang sesambungan, tansah anjangkepi, lan amangun cerita kanthi wutuh lan

apik. Unsur-unsur formale (unsur intrinsik) ing cerita rakyat, yaiku: tema, plot, tokoh

lan penokohan, latar (setting), lan amanat.

1) Tema

Tetembungan tema iku asalae saka tembung theme kapethik saka basa Inggris.

Uga ditegesi tema yaiku makna utawa ide utawa gagasan sentral minangka dhasaring



sawijining carita. Saben karya sastra mesthi duwe tema. Tema sawijining karya sastra

kudu dijupuk saka ceritane kabeh, ora bisa manawa mung katemtokake saka salah

sijining carita (Nurgiantoro, 2007;68 ).

Saben cerita (fiksi) kang apik ora ngemungake awujud ngrembakaning lelampahan

utawa prastawa, ananging uga nuduhake pokok pikiran kang arep diandharake dening

pengarang marang para maos. Mangkono iku kang dadi dhasare, gagasan utama utawa

tema cerita. Cerita kang ora duwe tema tamtu ora ana manfaate marang para maos

(Sugono, 2003a: 168). Tema pancen maneka warni. Masalah apa wae kang ana ing

ngalam donya bisa dadi tema sawijining karya sastra.

Tema yaiku ide, gagasan, pandangane pengarang kang melu gawe werna

marang model karya sastra (Fananie, 2001:84). Amarga sastra minangka refleksi

panguripaning manungsa/masyarakat, pramila tema kang ana ing sajroning karya sastra

bisa maneka warna. Tema bisa awujud masalah-masalah moral, etika, agama, sosial

budaya, olah kridhaning manungsa, teknologi, utawa tradhisi kang ana ing satengahing

masyarakat.

Tema disaring saka motif-motif/pepenginan-pepenginan kang ana sajroning cerita

utawa kang nuwuhake kadadeyan-kadadeyan, konflik, lan swasana tartamtu

(Nurgiyantoro, 2002: 68). Sakliyane iku, tema asifat naleni sakabehing kadadeyan uga

asifat “naleni” anane kadadeyan-kadadeyan, kalebu uga unsur-unsur instrinsik liyane,

amarga perangan-perangan iku kudu bisa anjurung marang cethaning tema. Tema dadi

dhasar kanggo ngrembakakake sakabehing cerita lan menehi ruh marang bageyan-

bageyan cerita iku. Tema duwe generalisasi kang umum, luwih amba, lan abstrak.

Tema yaiku sesambungan kalawan perangan hakiki manungsa, kaya ta rasa

tresna, wedi, kabagyan, kasangsaran, lan liya-liyane (Waluyo, 2002: 142). Tema

kadhangkala bisa padha lan ditulis dening pengarang kang beda. Ana pengarang kang

andadekake tema minangka tema sentral, ananging uga ana pengarang kang andadekake

minangka subtema tema utawa tema tambahan. Meh kabeh kadadeyan ing donya bisa

kajupuk lan kadadekake tema cerita. Miturut katrangan-katrangan ing ndhuwur, tema

ora bisa dipadhakake karo topik. Topik sawijining cerita yaiku pokok pacelathon ana ing



sajroning cerita, manawa tema iku gagasan utama kang amangun sawijining cerita.

Tema duwe fungsi yaiku minangka pedoman utawa cekelaning pengarang anggone

nggarap sawijining cerita lan mangun kadadeyan-kadadeyan kang saka alur. Tema kang

kerep ditemokake ana ing karya sastra lisan utawa tulis, racak-racake asifat didaktis.

Ateges, tema umume ngandharake antarane pakarti kang apik lan kang ala. Tema-tema

kang diandharake ing sajroning karya sastra kaya ta adil mungsuh perkara kang ora adil,

sabar mungsuh karo kamurkan, iri drengki, srei, lan sapiturute.

2) Plot/ Alur Cerita

Alur uga sinebut kanthi istilah plot. Alur minangka perangan kang penting saka

sawijining cerita, malah akeh para ahli kang nyebutake manawa unsur kang paling

penting tinimbang unsur-unsur liya. Ndhudhah struktural karya cerita luwih nyenengake

manawa ngrembug babagan alur. Babagan iki bisa kanggo alesan manawa alur bisa

aweh teges marang para ingkang maos kanggo mangerteni isi cerita. Plot/alur cerita

minangka unsur fiksi kang penting, malah akeh kang nyebutake manawa unsur kang

paling penting tinimbang unsur-unsur liyane (Nurgiyantoro, 2002: 110).

Babagan iki pancen bener, manawa anggone njlentrehake plot kanthi premati

bisa aweh cethaning kadadeyan siji lan sijine kang wus diandharake pengarang kanthi

linear, satemah bisa anggampangake mangerteni cerita kang lagi diwaca. Cethaning plot

uga bisa ditegesi cethaning cerita. Plot kang ora neka-neka agawe cerita gampang

dingerteni maknane. Kosokbaline, manawa ora katon jelas (ruwet lan kompleks)

andadekake cerita angel dimangerteni.

Elemen plot/ alur cerita katitik saka andharan wiwitaning cerita, terus

ngrembaka tumuju anane konflik kang terus saya andadi, lan kapriye cara ngrampungi

konflik. Kanggo anjangkepi andharan iku mau, Waluyo (2002: 147-148) ngandharake

manawa plot utawa alur cerita anglimputi:

a) Paparan awaling sawijining cerita (exposition), yaiku perangan kang awujud

gegambaran lan wiwitaning mangerteni situasi latar lan tokoh-tokoh cerita. Tahap



iki minangka tahap pambuka sawijining cerita utawa asung pawarta kang sepisanan

lan duwe fungsi yaiku minangka landhesan cerita kang bakal diandharake ing

bageyan-bageyan sateruse.

b) Wiwit thukul problem (inciting moment), yaiku tahap kang nukulake masalah-

masalah kang andadekake anane konflik. Dadi, ing tahap iki minangka tahap awal

anane konflik. Konflik iku bakal ngrembaka ing tahap-tahap sabanjure.

c) Konflik wiwit lumaku (rising action), yaiku tahap/swasana thukule konflik kang

saya andadi. Kadadeyan-kadadeyan dramatik kang dadi inti cerita saya suwe saya

medeni lan agawe kaget. Konflik-konflik kang ana banjur tumuju marang klimaks

lan saya ora bisa kabendung.

d) Konflik saya suwe saya ruwet (complication), yaiku tahapan kang nuduhake

manawa konflik ing swasana kang paling dhuwur utawa panas-panase. Padudon-

padudon kang ana ing sajroning pribadi-pribadining para paraga utawa marang

paraga liyane ngambah ing swasana paling tintrim, paling panas. Klimaks cerita

katitik saka para paraga kang arep kataman dening konflik iku mau. Sawijining

karya fiksi kang ngemu alur kang panjang mesthi duweluwih saka siji ing babagan

klimaks iki.

e) Konflik wiwit mudhun (falling action), yaitu tahap klimaks wiwit kendho utawa

mudhun. Ateges, klimaks wiwit kendho, konflik wus ameh rampung lan ana dalan

kanggo ngudhari konflik mau.

f) Karampunganing konflik ( denouement) yaiku tahapan kang asung karampungan

marang konflik. Sawise ana dalan kanggo ngudhari konflik, cerita banjur dipungkasi

dening pengarang.

Kenny (lumantar Nurgiyanto, 2007: 130). Tatacara gawe plot yaiku masalah

plausibilitas (plausibility), ana unsur kang adamel eram/nggumunake (surprise), rasa

kapengin ngerti (suspense), wujud kang wutuh/gumolong (unity). Plausibilitas duwe

ancas saperangan perkara kang bisa dipercaya dening logika cerita. Plot sawijing cerita

kudu asifat plausibel, bisa dipercaya dening manungsa.



Anane sifat bisa dipercaya minangka perangan kang esensial banget.

Ngrembakakake plot manawa ora plausible bisa agawe bingung lan raguning para kang

maos. Suspense yaiku nuwuhake rasa greget ing atine para kang maos lan kapengin

ngerti piye plot sabanjure saka para kang maos. Rasa penasaran iki penting banget kang

andadekake fiksi luwih nyenengake (Abrams,1981: 138).

Surprise, cerita kejaba kudu bisa nengsemake lan nuwuhake suspense ananging

uga kud bisa agawe kaget. Unity, mujudake karya kang wutuh kang kadadeyan saka

unsur-unsur kang ana lan sesambungan siji marang sijine. Kadadeyan-kadadeyan

pengalamaning urip bisa dijlentrehake kanthi cetha, duwe sesambungan siji lan sijine.

Perangan-perangan ing dhuwur bisa kajupuk dudutane manawa plot/alur cerita

minangka tali sesambunganing cerita wiwit awal tekan pungkasan, sambung-sinambung,

dinamis, lan duwe sesambungan kausalitas (sabab nuwuhake akibat).

Plot/alur cerita minangka perangan kang penting banget ing sajroning cerita.

Plot/alur cerita duwe fungsi ngajak para kang maos supaya ngerti kanthi bener lan

terang. Plot/alur cerita uga duwe fungsi supaya pengarang bisa gawe ing tahapan

cerita-cerita sabanjure. Tanpa plot/alur cerita ora arep kasil kanthi apik, cerita angel

dimangerteni lan ditegesi.

3) Tokoh/ Paraga lan Karakter

Tokoh lan penokohan minangka tetembungan kang sejatine cedhak banget.

Istilah tokoh iku magepokan karo uwonge/paragane, paraga cerita; yen penokohan yaiku

gegambaran kang cetha babagan tokoh kang ana ing sajroning cerita (Nurgiyantoro,

2002: 165).

Sasebutan tokoh bisa digambarake kanthi pitakonan: “Sapa tokohe utama cerita

iku?”; “Tokoh utama ing sajroning cerita iku priya utawa wanita?” Manawa penokohan

luwih cedhak karo watak, karakter, utawa magepokan marang sifat, olah kridhaning

para tokoh kang ditafsirake dening para kang maos, pramila penokohan luwih babagan

kualitas pribadi tokoh kang lagi diceritakake.



Tokoh karya fiksi yaiku tokoh-tokoh kang direka-reka. Senajan ta amung reka-

reka utawa amung imajinasining saka pengarang, masalah perkara penokohan minangka

perangan kang bisa ambangun sawijing carita. Tokoh-tokoh iku ora amung ndadekake

cerita urip, ananging uga ngandharake ide, pepenginan-pepenginan, plot, lan tema

(Fananie, 2001: 86).

Sabanjure ana sesambungan antarane penokohan lan perwatakan. Penokohan

sesambungan kapriye cara pengarang nemtokake tokoh lan menehi jeneng marang tokoh

iku. Perwatakan sesambungane karo karakterisasi utawa kapriye watak tokoh-tokoh iku

mau (Waluyo, 2092: 164).

Manawa lagi sepisanan anggone maca lan ngrungokake cerita, para kang lagi

maos mesthi ditepungake karo jeneng-jeneng tokohe. Paraga-paraga/ tokoh-tokoh ing

sajroning cerita duwe karakter dhewe-dhewe, apik lan uga jahat/ala. Tokoh-tokoh kang

duwekarakter tartamtu umume kerep dadi bahan pacelathon ing masyarakat. Masyarakat

kerep niru polahe tokoh-tokoh sing digandrungi. Awit saka iku istilah tokoh ngemu teges

marang: uwonge, pelaku cerita kang duwe sifat-sifat kapribaden kang ana ing sajroning

pribadine. Tokoh lan penokohan iku beda, ananging duwe sesambungan kang rumaket

amarga saben para mesthi duwe karakter utawa penokohan.

4) Latar (Setting)

Miturut Sayuti (2000: 127) latar utawa latar utawa setting yaiku elemen fiksi

kang nuduhake marang para kang maos babagan ing jaman apa, kapan kadadeyan-

kadadeyan iku lumaku. Kanthi andharan iku, Abrams (lumantar Nurgiyantoro,1995:

216) uga ngandharake manawa latar utawa setting minangka pangertosan kang ana

sesambungane karo panggonan, wektu, lan lingkungan sosial yaiku kapan kadadeyan

iku diceritakake dening pengarang.

Latar yaiku sakabehing katerangan ngenani wektu, ruang, lan swasana kang

kamot ing sajroning karya sastra. Deskripsi latar kudu asifat fisik, realistis, dokumenter,

lan uga arupa deskripsi perasaan (Budianta, Husen, Budianta, lan Wahyudi, 2002: 86).



Sajroning karya sastra, setting minangka elemen kang paling wigati lan bisa

ambangun karya sastra, amarga elemen iku bisa andadekake kadadeyan ing sajroning

karya sastra kaya-kaya katon ing ngarepe para kang maca (Fananie, 2001: 97). Kajian

setting bisa kanggo negesi kapriye sesambungane perilaku lan watak tokoh sarta

kajumbuhake marang kondisi masyarakat ing jaman saiki.

Hudson (lumantar Waluyo, 2002: 198) ngandharake manawa setting yaiku

sakabehing lingkungan cerita kang bisa awujud adat istiadat, tatacara-tatacara, lan

pandanganing urip para tokoh. Setting utawa latar cerita mesthi magepokan kalawan

wektu lan papan kang diceritakake, kaya ta awan lan bengi, wulan, taun, lan sapiturute.

Panggonan kang diceritakake bisa wujud kaya ing karya sastra yaiku sawah,

pinggir segara, gunung, kali, lan liya-liyane.

Latar aweh andharan kang konkret lan cetha. Babagan ini penting banget kanggo

menehi kesan realistis marang kang maos, agawe swasana kang bisa kayadene swasana

kang nyata lan ana. Para kang maos bisa ngrasakake lan bisa mbiji bener, pener ananing

latar lan wusanane para ingkang maos dadi luwih akrab. Para kang maos kayadene

ngemokake dheweke ing sajroning cerita kang lagi diwaca. Babagan ini bisa dirasakake

manawa latar bisa narik kawigaten, kaya bisa ngandharake swasana sakiwatengene,

paring warna lokal, jangkep karo perwatakane.

Saka andharan ing dhuwur, bisa dipethik manawa latar minangka deskripsi

utawa gegambaran situasi ngenani panggonan geografis kang kamot ing cerita, wektu

ngenani kadadeyan ing cerita, lan gegambaran deskripsi sosial budaya ing

sakiwatengene tokoh lan lingkungan masyarakat kang kamot ing cerita.

5) Amanat

Amanat yaiku andharan kang sinerat utawa ora sinerat ing sajroning cerita.

Sawijing amanat ana ing cerita arang-arang banget kang diandharake kanthi gamblang

lan cetha. Amanat minangka jawaban saka tema. Ing sajroning amanat katon banget

kapriye kawasisan lan cita-citane pengarang. Amanat bisa kaandharake kanthi eksplisit

(tinarbuka) lan uga kanthi cara implisit (Esten, 1978: 22). Amanat sesambungane karo



makna, yaiku perangan kang khas, umum, subjektif, lan kudu ditindakake kanthi

nafsirake karya (Teeuw, 1983: 27).

Sawijining amanat bisa dikandhakake apik manawa amanat iku bisa aweh asil-

asil kang luwih amba marang penggesanganing manungsa. dadi, sawijining cerita

dianggep duwe amanat kang apik manawa amanat iku bisa dadi teladan marang warga

masyarakat.

Amanat utawi hikmahe cerita bisa diandharake kanthi tinarbuka/ sinerat

(eksplisit) lan ora tinarbuka (implisit). Amanat bisa kajupuk saka dialog utawa

pacelathon para paragane.

Amanat kang diaturake kanthi langsung lan tinarbuka ini gampang anggone

nggoleki. Ananging, amanat kadhangkala bisa dicekel saka pangrekadaya pikiran lan ati

marang apa-apa kang diceritakake ing cerita mau. Sawijining para kang maos kudu bisa

anggoleki hikmah, pepenginan, utawa ajaran ing suwalike kedadeyan utawa para

paragane.

3. Materi III

a. Nilai Edukatif ing Cerita Rakyat

Saben karya sastra kang apik (kalebu cerita rakyat) ngemu nilai-nilai/pitutur-

pitutur luhur kang ana paedahe tumrap para maos. Pitutur-pitutur iku asifat aweh

pendidikan sarta anggugah atine para maos kayadene nilai moral, nilai adat, uga nilai

agama. Andharan iki cocog karo andharan Waluyo (1990 : 27), yen nilai sastra ateges

kabecikan-kabecikan kang ana ing sajroning kasusastran lan migunani tumrap

pasrawungan.

Karya sastra uga bisa dadi sarana aweh pangajaran lan pendidikan tumrap

masyarakat lan duwe ancas minangka alat paring daya kekiyatan, daya semangat, lan

bisa anambah kaprecayan dhiri sarta bisa ngluwari pikiran kang lagi ruwet. Cerita rakyat

minangka peranganing karya sastra, ngemu nilai pendidikan, manawa didhudhah kanthi



luwih jero bakal ditemokake nilai-nilai tepa tuladha lan pitutur-pitutur kang migunani

tumrap paraga uga kadadeyane.

Ndhudhah lan nyekel pitutur-pitutur luhur ing sajroning kasusastran, para maos

kudu bisa methik nilai edukatif ana ing sajrone cerita rakyat iku. Sarana kang kanggo

supayane bisa antuk nilai-nilai kang migunani iku, para ingkang maos kudu kerep maca

lan nguwasani isine supaya nilai edukatif bisa tekan tumrap para ingkang maos.

1) Nilai Pendidikan Moral

Para paraga ing sajrone cerita duwe moral kang apik lan duwe pamawas marang

sifat kang ala lan becik, senajan kadhangkala uga asifat relatif. Nurgiyantoro (1995 :

321) ngandharake manawa moral, nilai, lan nilai kang apik sarta kinandhut ing sajroning

cerita rakyat umume saka kayakinane pengarang. Sajroning karya sastra, moral

minangka kaca brenggalane kayakinane pangripta kang ditulis marang para maos.

Moral awujud pitutur sing ana sesambungane karo ajaran tartamtu kang asifat

praktis, lan bisa ditegesi dening wong kang maca (Nurgiyantoro, 1995: 322). Moral

minangka sarana saka pengarang kanggo nuduhake marang para ingkang maos ngenani

panguripan, subasita, tata pasrawungan antarane paraga siji lan sijine. Moral mesthi

ngenani subasitaning manungsa, kang apik lan kang ala, kang tumuju ing budi pekerti

supaya tumanem lan bisa dadi sarana kanggo mujudake kapribadening para ingkang

maos.

2) Nilai Pendidikan Adat / Tradhisi

Adat uga bisa sinebut tradhisi tegese tatacaraning urip kang wus dadi tumindak

saben dina sarta turun-tumurun ing sajroning masyarakat. Tatacara urip utawa

paugeraning ngaurip kang anglimputi adat istiadat, tradisi, keyakinan, pandanganing

ngaurip, cara mikir lan kalebu perangan spiritual. Uga ana sesambungane karo status

sosial para paragane (Nurgiyantoro, 1995 : 233).

Tatacara gotong-royong, katindakake amarga saben uwong uga butuh srawung

marang wong liya. Sakabehe asil karyaning manungsa kuwi katindakake kanthi sarana



sesrawungan marang wong liya. Tindak-tanduking manungsa duwe sifat kang apik. Ing

sajroning tradisi ngemu kearifan kang akeh banget cacahe. Globalisasi dudu sawijining

cara kang ngajarake kabeh kudu anyar, ananging melu nglestarekake warisan para

leluhur uga kalebu pakaryan kang apik. Globalisasi kudu digawe kanggo sarana

nuwuhake rasa andarbeni marang kabudayane dhewe.

3) Nilai Pendidikan Agama / Religi

Wong-wong ing padesan rikala jaman kang kepungkur katon duwe rasa religius

kang apik lan katitik manawa akeh masyarakat kang nindakake upacara-upacara

sesambungane karo agama utawa ritual upacara tradhisi para leluhure, arupa slametan,

bersih desa, aweh sesajen marang roh-roh leluhur kang wus sumare. Ana uga sarana

donga kanggo nyuwun udan marang Gusti Kang Maha Kuwasa rikala mangsa ketiga.

Kabeh ritual kaya mau dipandhegani dening tokoh adat utawa tokoh agama

(Wisadirana, 2004: 60).

Religi utawa kepercayan ngemu kayakinane manungsa kang tumuju marang

sifat-sifat Pangeran/Allah, babagan alam gaib, sakabehing nilai, norma sarta ajaran

religi. Tatacara ritual lan upacara iku minangka pangrekadayane manungsa kanggo

mangerteni Gusti Allahe, dewa-dewa, utawa makhluk-makhluk alus kang urip ing

ngalam gaib (Koentjaraningrat, 1984: 145).

Masyarakat percaya manawa agama dadi tuk sumbering kakuwatan marang

kasaenan. Bisa kapethik manawa cerita rakyat ngemu nilai-nilai pendidikan agama kang

jumbuh ing jaman kuna, jaman saiki utawa jaman kang bakal kelakon.

4) Nilai Pendidikan Kepahlawanan

Pahlawan bisa sinebut minangka wong kang wani ngurbanake jiwa raga, arta

barana kanggo ambelani negarane. Saka tembung pahlawan tuwuh sifat kang duwe rasa

wani marang sapa wae wong kang bakal angrusak nagara, nusa, lan bangsane. Warga

negara kudu bisa ambela marang nusa bangsane. Pahlawan duwe rasa andarbeni, duwe

lan kudu ambela kanthi wutahing rah kang pungkasan.



Babagan bela negari, rasa duwe bangsa uga sinebutake ing karya sastra. Kang

biasane cedhak karo tokoh utawa paraga ing cerita. Tetiyang utawa paraga kang ana ing

sajrone cerita dadi gul-aguling masyarakat, ananging uga ana kang ora disenengi dening

masyarakat. Paraga ing karya sastra umume duwe sifat-sifat kang sae, ambelani kang

bener, rasa kanggo amedharake sing apik lan sing ala isih dhuwur. Kosokwangsule

manawa ana tokoh kang ora disenengi uga duwe watak kang asor lan kurang apik.

D. RANGKUMAN

Masyarakat Jawa mengerteni ana tradisi sastra lisan arupa cerita rakyat kaya ta

mite, legendha, lan dongeng. Tradisi lisan iku ngemu nilai-nilai kang migunani tumrap

masyarakat minangka salah sawijining tuking kabudayan Jawa. Ing masyarakat Jawa,

umume ana istilah utawa tetembungan cerita rakyat. Tegese jinising carita kang sumebar

ing masyarakat. Cerita iki tumanem ing sajrone atining para masyarakat. Cerita iku

pancen ana kang ngemu dongeng.

Pangertosan bab dongeng terus tuwuh manawa kang dianggep dongeng amung

cerita kanthi paraga-paraga saupama kewan, uwit-uwitan, utawa barang-barang kramat.

Yen cerita kanthi tokoh manungsa dianggep iku kalebu cerita rakyat. Babagan iki prelu

dijejegake supayane ora salah kaprah (Endraswara, 2005: 163).

Cerita rakyat klebu salah sawijining wujud (genre) saka folklor. Folklor bisa

sinebut kabudayaning rakyat pramila luwih amba tinimbang cerita rakyat. Danandjaja

(2007: 14) ngandharaken peranganing folklor-folklor ing Indonesia yaiku: kaprecayan

rakyat, upacara adat, cerita prosa rakyat (mite, legendha, lan dongeng), lagu-lagu

dolanan bocah-bocah, arsitektur rakyat, teater rakyat, musik rakyat, lan liya-liyane.

Ing masyarakat Jawa, cerita rakyat akeh banget jinise kang sumebar ing

satengahing masyarakat. Cerita ini wus tumanem ing sajroning batin masyarakate. Ing

sajroning cerita rakyat iki, ana uga kang ngemu sifat dongeng. Miturut Husnan (1984:

82) dongeng yaiku cerita khayal utawi cerita kang ngemu fantasi-fantasi, utawi

nyaritakake kadadeyan nyata ananging dibumboni dening carita kang aneh, uga

dibumboni carita kang ajaib kang ora klebu ing nalar. Masyarakat Jawa anganggep

cerita iku sinebut dongeng yen para paragane iku awujud kewan, uwit-uwitan utawa



liyane. Masyarakat duwe pamanggih manawa paraga ing cerita awujud manungsa bisa

sinebut genre cerita rakyat. Pangertosan babagan iki prelu dibenerake supaya ora salah

kaprah.

Ing wusana, nyinau folklor kudu niteni titikaning folklor karo kabudayan liyane.

Miturut Danandjaja (2007: 3-4) titikaning folklor yaiku: a) sarana kanggo nyebarake lan

marisake folklor adhakane kanthi cara lisan; b) folklor asifat tradisional; c. folklor (exist)

ing maneka versi; d) folklor uga asifat anonim; e) folklor adhakane duwe pola-pola

utawa rumus-rumus tartamtu, kaya ta dipungkasi kanthi ukara-ukara panutup yaiku

“Eliding dongeng”; f) folklor duwe fungsi (function) ing ngalam pasrawungan kanthi

cara kolektif; g) folklor asifat pralogis, yaiku duwe logika dhewe kang ora padha karo

logika umum; h) folklor uga melik wong akeh (collective) saka kolektif tartamtu; lan i)

folklor racak-racake asifat polos lan lugu. Folklor miturut Danandjaja (1984: 50) uga

merang cerita rakyat dadi 3 yaiku mite, legendha, lan dongeng.

Tembung apresiasi asale saka basa Inggris “appreciation” ateges mangerteni,

anglelimbang, aweh biji, uga ateges menehi evaluasi (Hornby lumantar Waluyo lan

Wardani, 2009 : 43).

Tembung apresiasi uga ateges menehi pangalembana sawijining objek utawa

kedadeyan. Manawa objek iku awujud karya sastra, apresiasi duwe makna yaitu aweh

pangalembana marang karya sastra bisa awujud prosa/ gancaran utawa puisi. Supaya

bisa mbiji lan menehi pangalembana marang karya sastra, kudu mangerteni kanthi apik

karya sastra kang arep dibiji iku. Ing kene supayane bisa asung biji kang bener lan adil

lan objektif marang karya iku.

Hakikat apresiasi sastra yaiku aweh pangalembana sawijining karya kanthi

proporsional, sabisa-bisa sastra bisa aweh papan ing jero batining para kang maos

(Zaidan, 2007: 1). Isih miturut Zaidan (2001: 21) manawa apresiasi sastra iku dumadine

awit saka proses wiwit mangerteni, nyenengi, lan wusanane bisa njupuk apa-apa kang

apik ing sajroning karya sastra mau. Effendi, (1978: 18) paring andharan manawa

apresiasi sastra yaiku sawijining rekadaya kapriye bisa nyenengi sastra, bisa thukul rasa

angajeni marang karya sastra kanthi pikiran kang kritis.



Apresiasi uga sawijining cara nemokake nilai-nilai hakiki ing sajroning karya

sastra lumantar mangerteni, negesi, lan nafsirake (Sayuti, 2002: 365). Ana maneh

andharan saka Waluyo (2005: 44-45) manawa ngapresiasi sawijing karya sastra kudu

bisa anggugah rasa batine dhewe supayane bisa nyenengi karya sastra mau. Mahayana

(2007: 1) ngandharake siswa manawa bisa nyenengi karya sastra mesthi bakal amba

wawasane, alus budi pekertine, lan bisa tambah mangerti babagan basa lan sastra.

Amarga ing sajrone karya sastra akeh nilai-nilai/ pitutur-pitutur kang adi luhung kaya ta:

nilai pendidikan moral, religi, agama, bela nagara, lan liya-liyane.



DAFTAR PUSTAKA

Abrams, M.H. 1981. A Glossary of Literary Terms. New York: Holt-Rinehart and

Winston.

Bruvand, Jan Harold. 1968. The Stud y of American Folklore: An Introduction. New

York: W.W. Norton & Company Inc.

Budianta, Melani, Hussen, Ida Sundari, Budiarta, Manneke dan Wahyudi, Ibnu. 2002.

Membaca Sastra: Pengantar Mahasiswa Memahami Sastra Untuk Perguruan

Tinggi. Magelang: Indonesia.

Danandjaja, James. 1984. Folklor Indonesiai Ilmu Gosip Dongeng dan Lain-lain.

Jakarta: Grafiti.

Danandjaja, James. 1991. Folklor Indonesiai Ilmu Gosip Dongeng dan Lain-lain.

Jakarta: Grafiti.

Dananjaya, James. 1997. Folklor Indonesia : Ilmu Gosip, Dongeng dan lain-lain.

Jakarta: Grafiti.

Esten, Murel. 1978.Kesusastraan; Pengantar Teori dan Sejarah. Bandung; Angkasa.

Ema Husnan, Bachtiar, S. Martono dan Kumalaningrum. 1984. Apresiasi Sastra

Indonesia. Bandung: Angkasa

Endraswara, Suwardi. 2005. Tradisi Lisan Jawa: Warisan Abadi Budaya Leluhur.

Yogyakarta : Narasi.

Fananie, Zainuddin. 2001. Telaah Sastra. Surakarta: Muhammadiyah University Press.

Hartoko, Diek dan Rahmanto, B. 1986. Pemandu dalam Dunia Sastra. Yogyakarta:

Kanisus.

Haviland, William A. 1993. Antropologi. Terjemahan R. G. Soekodijo. Jakarta:

Erlangga.

Hutomo, Suripan Sadi. 1991. Mutiara yang Terlupakan Pengantar Studi Sastra Lisan.

Surabaya: HISKI Jawa Timur.

Koetjaraningrat. 1984. Kebudayaan. Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: Gramedia.



Mahayana, Maman S. 2007. Apresiasi Sastra Indonesia di Sekolah dalam

http://Johnherf.wordpress.com/2009/02/apresiasi-satra-indonesia-di-sekolah

diunduh tanggal 15 April 2018 pukul 22.00 WIB.

Nurgiyantoro, Burhan. 1995. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada

University Press

Nurgiyantoro, Burhan. 2002. Teory Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajah Mada

University Press.

Sayuti, Suminto A. 1997. Apresiasi Prosa Fiksi. Jakarta : Depdikbud.

Sugono, Dendy. (Ed). 2003a. Buku Praktis Bahasa Indonesia I. Jakarta: Pusat Bahasa.

Sugono, Dendy. 2003 a. Buku Praktis Bahasa Indonesia 1. Jakarta: Pusat Bahasa.

Teeuw, A. 1983. Membaca dan Menilai Sastra. Jakarta : Gramdia.

Tol, Roger dan Prudentia M.P.P.S.1995.” Tradisi Lisan Nusantara; Oral Traditions from

the Indonesia Archiplago, A Three Directional Approach”, dalam Warta

Asosiasi Tradisi Lisan (ATL) (edisi pertama); 101 Maret 1995.

Waluyo, Herman J. dan Wardani, Nugraheni Eko. 2009. Pengkajian Prosa Fiksi.

Surakarta: Program Pascasarjana UNS.

Waluyo, Herman J. 1990. Apresiasi Prosa dan Drama. Surakarta: UNS Press.

Wisadirana, Darsono. 2004. Sosiologi Pedesaan: Kajian Kultural dan Struktural

Masyarakat Pedesaan. Malang UMM Press.

Zaidan, Abdul Rozak. 2001. Pedoman Penyuluhan Apresiasi Sastra. Jakarta: Depdiknas.



Link Cerita Rakyat:

https://www.youtube.com/watch?v=VrSJL0JshY4

https://www.youtube.com/watch?v=yw8IJwLykyo

https://www.youtube.com/watch?v=uh1z81E8kRU

https://www.youtube.com/watch?v=qH6AL2H2jhI

https://www.youtube.com/watch?v=ZutuvjzRKAs

Link Dongeng Fabel/Hewan:

https://www.youtube.com/watch?v=WJP0G70DH90

https://www.youtube.com/watch?v=VrSJL0JshY4

https://www.youtube.com/watch?v=yw8IJwLykyo

https://www.youtube.com/watch?v=uh1z81E8kRU

https://www.youtube.com/watch?v=qH6AL2H2jhI

https://www.youtube.com/watch?v=ZutuvjzRKAs

https://www.youtube.com/watch?v=WJP0G70DH90

URAIAN MATERI KB-3 CERITA RAKYAT 1. Materi...

Documents

Transcript of URAIAN MATERI KB-3 CERITA RAKYAT 1. Materi...