Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari,...

92
Sawelas Satua Bawak Basa Bali

Transcript of Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari,...

Page 1: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

Sawelas Satua Bawak Basa Bali

Page 2: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné
Page 3: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

I Nengah Sudipa

Sawelas Satwa Bawak

Basa Bali

Pustaka Ekspresi

Page 4: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

Sawelas Satua Bawak Basa Bali©I Nengah Sudipa

Penerbit:Pustaka EkspresiJln. Diwang Dangin No 54 Br LodalangDesa Kukuh, Marga, Tabanan, BaliTelp. (0361) 7849103email:[email protected]

Sampul:Foto : I Nengah SudipaDesign dan Tata Letak:I Madé Sugianto Citakan pertamaAgustus 2013

ISBN:978-602-7610-10-1

Page 5: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

v

Sangkaning paswécan Ida Sanghyang Parama Kawi, pupulan satua bawak puniki prasida kawedar. Wénten sawelas satua ring

cakepané puniki jagi ngaturin piteket majeng kramané sané onéng ring basa Bali.

Melarapan antuk manah gargita, rasa suksma aturang titiang, mantuka ring Dané sané sampun ngicénin pewarah-warah mangda asing-asing reriptaan jangkep kapuputang. Rasa angayubagia taler majeng ring Redaksi Bali Orti, Bali Post sané sampun ngicénin titiang genah jagi nyobyahang ring masyarakat pangewacén basa Bali.

Dumogi napi sané prasida katur iriki, boya ja mapikenoh ring ngelestariang basa Bali kémanten, nanging ngulati ngwerdiang sasuluh mangdéné kahuripané sayan nincap.

Dénpasar, 31 Juli 2013Titiang:

I NENGAH SUDIPA

Purwakaning Atur

Page 6: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

vi

Daging Cakepan

Purwakaning atur iii1. Ngempu 12. Magibung 83. Pikobet 174. Wicaksana 245. Paras-paros 326. Éling 397. Degdeg 478. Sarwagita 559. Réuni 6210. Landep 7011. Wayah 77Pangeripta 85

Page 7: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

vii

Page 8: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

1

Tan kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné ané

enu teruna lakar melali ka Bali buin a bulan. Sinambi memaca print-out surat éléktroniké ento, inget Madé Sari tekén jalan hidupné ané malu, sawetara pitulikur tiban ané suba liwat. Dugasé ento, kurenanné maan béasiswa nglanturang kuliah di Australia, Madé Sari dadianga bareng. Mula, béasiswané ané maadan Colombo Plann ento, maang izin para istrinné milu kema, gumanti maang sokongang semangat sajeroning kurenanné melajah di dura negara.

Kurenan Madé Sariné ento, setondén maan béasiswané ené, suba ping telu nyobak ngelamar apang maan ja masekolah ka luar negeri, wiréh tugasné di Bali mapaiketan tekén basa Toris.

Ngempu

Page 9: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

2

Mirib ento mawinan saat pesan kurenanné terus mautsaha nglamar, sing taén wadih apabuin jerih, dija ké, tur buin pidan ja ada informasi unduké ento, pastika ia nyobak. Sangkaning mula tulis gidatné, sesubanné ping dua orahang sing lulus, di ping teluné mara ia demen atinné sawiréh pengumumanné uli Jakarta ngorahang ia lulus lan bisa ngajak kurenan milu kema.

Wus punika, makedadua pasutriné ané mara makurenan telung tiban tur ondén ngelah pianak ento, sasubanné nyangkepin makudang pra-syarat, ngéncol nuju ka badara Ngurah Rai Tuban lakar mekeber ka Australia. Mara neked ditu, suba ada petugas uli sponsor nyanggra, ané lakar maang informasi pula-pali sajeroning naftar kuliah, ngatur galah macunduk ajak calon dosén pembimbing, ngalih umah séwaan, ngurus indik kesehatan lan sios-siosan. Petugasé ento nyaberan a wuku ngadaang patemon ajak makejang mahasisya uli Indonésia, mligbagang tur nepasin yén ada masalah apa luiré, pikobet akademik diastun piambeng sosial, santukan kehanan akademik lan sosial derika mabinaan pesan tekén ané ada di Indonésia. Sayan rumaket paswitraan para mahasisya uli Indonésia wiréh pepes matemu, tur buina uling makelo suba ada parikrama buka kéné. Rikala kurenanné Madé Sari sampun inceng tekén geginan melajah di

Page 10: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

3

Univérsitas, mangkin Madé Sari - apang tusing merasa sepi - ngalih-ngalihin informasi kénkén apang bisa mabasa Inggris. Ulian informasiné ento, ia sayan demen ngoyong di gumin anaké, wiréh ia ngelah kesibukan kursus gratis basa Inggris, ping telu né a minggu. Napi malih irika, ipun polih galah matemu sareng warga Indonésia sabilang Saniscara lan Redité. Ring patemon sareng warga Indonésia punika - sedek dina anu - Madé Sari polih makenalan ajak anak uli Jakarta sané ngelah kurenan saking Inggris. Kulawarga Pak Ross niki sampun sué jenek ring Australia. Ipun nyadia ngarereh anak sané nyak ajaka ngerunguang lan nodiain kulawarganné, sawiréh buin duang bulan pianak ipunné kapertama pacang embas. Mangkin istrinné Pak Ross sedeng mobot tur Pak Ross pepesan luas joh wiréh dados businessman. Madé Sari sampun meduwé kabisan bahasa Inggris akedik, itung-itung polih prakték, raris Madé Sari nénten ngetesang kesempatan punika, ipun cumpu tur nampi ajakanné Pak Ross, jagi nyarengin Ibu Ross sajeroning nyantos kelahiran pianakné sané jumundana.

“Dé Sari, apa asyik pesan maca surat?’ kurenanné ngesiabang.

“Tusing Pak, ni ada kabar luung,” pianakné

Page 11: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

4

Pak Ross lakar mai,” sautné Madé Sari saha banban.

“Buin pidan?” meled kurenanné nawang. “Buin a bulan uli jani yén sing ada alangan,”

kéto pesautné Madé Sari nyantep pesan.“Nah, apa perlu gaénang kayang ento? Dija

koné lakar nginep?” takon kurenanné tumuli macelep ka kamar pesaréanné, wiréh lakar istirahat mara teka uli kampus.

Sambil nlektekang kurenanné ka kamar, buin Madé Sari nyemak suraté ento, bacana uli duur, kanti kudang baris kadén, ondén suud maca, Madé Sari inget buin tekén pengalamanné dugas ditu. Sesukat cocok nerima tawaranné ento, ia selid sanja, limang dina a minggu magaé di umah Pak Ross. Yén semengan kema luas ka umah Pak Ross negakin sepur modérn, umahné gedé, cara bangunan anak Belanda, natahné linggah, liu ngelah entik-entikan bunga, kayu éndép-éndép medon gadang buina lumbang-lumbang, mawinan lingkunganné kerasa tis tur asri. Yén suba sanja, Madé Sari mepamit mulih ka tongos kos, masih negakin keréta api sawetara 40 menit neked ka stasiun paek umahné. Rikala musim dingin ia ningalin liunan penumpang ané nganggo jas lantang, baju anget, utawi kelambi tebel, topi mabulu,

Page 12: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

5

saha ada ané ngaba pajeng. Di stasiun, pepes Madé Sari nepukin timpal Indonésia, ajaka ngomong-ngomong apang maan orti tur kabar indik Indonésia. Dikuda kénkéné taén macepuk ajak sameton Bali, ané suba makelo ngoyong ditu, lantas peturu ngomong Bali, ené kerasaang baud tur soléh, wiréh di gumin torisé bisa ngomong basa Bali, meawanan ia ajaka dadua sambilanga ngomong misi kedék ngikik.

Geginan Madé Sari di umah Pak Ross luiré marengin Bu Ross meperéksa ka dokter yén Pak Ross kari tugas luar. Yén kulawarga Pak Ross samian ten jumah, Madé Sari ngijeng sambilang nyampat, mersihin umah, mereresik taman, nyiram bunga lan tetaneman lianan. Sesampunné embas, derika mara Madé Sari ngelah gegaén sané ngeliunang. Bu Ross ka peken, Madé Sari ngoyong jumah sambilang ngempu. Yén sampun teka uli peken, Madé Sari mara nyumunin nyakan, ngaé masakan Indonésia. Uli derika Madé Sari sayan bisa, nyansan cacep di paon ngaé ajeng-ajengan Indonésia.

Uli dija kadén teka anginné baret, makebur suraté uli liman Madé Sariné, mara Madé Sari buin inget tur bangun nyemak suraté, melaib ngender sambilanga uyut kauk-kauk. Kurenanné

Page 13: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

6

ané di kamar, bangun lantas makeblés pesu. “Ada apa Dé? Déh Pak nyemak lan nuduk

suraté ento.”Lantas makedadua pasutriné ento negak,

kurenanné enu kiyap wahem-wahem, terus nyatua-nyatua, nyatuaang suraté ento, indik lakar ngelah tamiu uli joh. Sambilanga ningalin pot bunga cenik di malun téras-umahné, buin kurenanné makeengan.

“Dé, iraga patut bersyukur cara janiné,” kurananné ngemaluin mamunyi saha uwab-uwab.

Madé Sari lantas nlektekang sambilanga mesaut, “Oh, unduk apa Pak?”

“Sawiréh ulian Dé bareng ka Australia, iraga nyidayang ngelah pianak.”

“Mula kéto Pak,” sahut Madé Sari, “Dija-dija ngoyong, diastun geginané cara tiang dadi pangempu, mesti ten suud-suud ngrastiti, lan ngeyasaang raga.”

“Mula kéto,” kurenanné nyekenang. “Lebih tekén limang tiban iraga tusing dadi

ngelah pianak, jani suba kaicén, dadua muani-muani, buin bagus-bagus, cara bapakné,” munyinné Madé Sari mecanda sambilanga

Page 14: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

7

nyigit liman kurenanné.“….. Aduuuh sakit, da keras-keras,” sahut

kurenannné nyinyir kesakitan, saha buin ngorahang, “Sajan beneh pesan ento Dé, Pak tetep angayubagia tekén piteket Pak Ross-é ento, dugas maang iraga motivasi, apang iraga tusing putus asa mautsaha.”

Madé Sari nimpalin, “Yén seken nyak ngempu ulian lascarya, ngerunguang anak alit medasar tulus, ikhlas, saurah-arih nabdabin cara pianak pedidi, pastika lakar ngewetuang kleteg bayu kadi Mémé.”

“Mirib ento Dé, keadanin naluri keibuan, koné,” imbuh kurenanné sambil matakon, “Enu Dé inget?, apa buin saran Pak Ross.”

“Tiang kantun éling,” Madé Sari nyelag nganggo basa alus apang teges, “Kari inget dugasé ento, Pak Ross masi ngorahang nganggo basa Inggris saha mecengking… Madééé?!?...!, caring a baby is like fishing. Kadén kénten, Pak?”

“Saja, Dé”, mara kurenanné mesaut kéto, sagét uyut kulukné “kang, kéng, kang kéng”, wiréh ada anak teka. v

Bali Orti, Redité 8 April 2012

Page 15: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

8

“Inggih rarisang wajikin tangané tur malinggih,” atur sinalih tunggil penyeledi sané maduwé karya. I Gedé enu tolah tolih,

ningalin para uleman adaté lakar bareng negak, magibung. Dugas sasih kadasa né mara liwat, I Gedé maan undangan lebih tekén lelima, tetelu di désanné di Karangasem, dadua di Badung. Undangan kartu ané di Badung, tekaina sasubanné suud di désa, nyanjaang mara ka umah timpalné, apang maan magendu rasa wiréh ané ngundang sing lén tuah kekanténanné ajaka masekolah di éSéMA.

“Mai Dé, umbah malu limané, dini negak magibung ajak iyang,” kéto timpalné ngajakin I Gedé apang nyelebang limanné ka pégoné ané bek misi yéh. I Gedé enu masih bengong ningalin balé banjaré ané anggéna genah nyanggra tamiu ngajengang. Ada nemnem

Magibung

Page 16: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

9

pelangkaan lantang, misi galar aji tiing maulat ané lakar anggona negak tongos magibung. A selaan ento bisa misi tetelu gibungan, sinah jani lakar ajak liu menék ka selaané lakar madaar bareng. Imaluan, a gibungan bisa negak ajak kutus, kowala jani tamiuné suba liunan mokoh-mokoh, tuah dadi ajak nemnem wiadin pepitu suba kerasa maseksek.

“Naé Dé, ngudiang enu bengong, lan menék ka selaané,” buin kaukina tekén timpalné. Adéng-adéng I Gedé nindakang baisné ngentasin undag-undagan banjaré ané aji batu tabas, mara neked beduur, suba tingalina anaké makejang ngampyak negak, peturu masila, ada ajaka nemnem ada misi pepitu, saling enjuhin gelas Aqua. Di selaané kaja kangin, suba ada tetelu gibungan suci : ajengan lan bé penyanggra tamiu sané nénten keni ulam bawi, delod lan dauhné madérék gibungan maebé céléng, ené ngenah ulian cihna saténné ané gedé-gedénan. Yan penyanggra gibungan suci biasané maulam bébék, dolong wiadin kambing. Ané nyuci biasané anak ménak, para lingsir tur sané ten ngajeng daging céléng. I Gedé saab-seeb ningalin anaké makejang satondén ia negak, suba liu timpalné ngubar-ngubirin apanga teka maakang, I Gedé mara cumpu negak ajaka I Agus, kekanténanné ané bareng masuk éSDé

Page 17: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

10

ipidan. “Nah dini ajak I Agus negak, uli pidan suba

tusing taén tepuk,” kéto kenehné I Gedé, nuli maakang negak.

“Dini Dé, marep mai, negak ngiring, lima kenawané ulengang ka nasiné, kéboté kedori, apang aluh ngesop nasi,” kéto kisi-kisi munyinné I Agus.

“Saja Gus, kéweh negak ngiring, awaké suba ngedénang,” pesautné I Gedé sambilanga kasah késéh ngisidang baisné lantas negak.

Diarepné negak, I Gedé nlektekang ada tokasi misi nasi, duurné ada ancak tiing mabucu patpat natakin ron majait, maadan karangan bé céléng ané misi sakancan saté gedé-gedé mekatik tiing lantang, luiré: saté lilit isi, ampét, pésan, saté lilit nyuh, saté tusuk muluk, lan balung lablab. Di sampingné metatakan ron gadang, medérék telung jojolan lawar mewarna barak, putih, klawu mesawang coklat ané kaadanin anyang, pademara, urab, lan maimbuh jukut blimbing metatakan tapan ané gaéna aji don biyu mapecuk. “Béh karuan suba lakar jaan pesan rasané madaar,” kéto kenehné I Gedé.

“Inggih para sameton titiang,” malih mapajar wakil kulawarga, “Yéning sampun jangkep

Page 18: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

11

antuk linggih, lugrayang titiang jagi matur-matur amatra, inggih titiang pinaka penyeledi kulawarga I Wayan Putu, ngaturang suksmaning manah antuk sapengerauh tur paswécan Suryan titiang, Gustin titiang lan sameton maka sami. Paica tur pakaryan ida dané samian sampun kalungsur titiang sakaluarga, mangkin ring ajeng ida dané wénten pasuguh boga samatra, rarisang masekar tur ngajengang.”

“Inggih titiang nunas,” pesaur ida danéné samian, raris iteh pada ngajengang. Kowala I Gedé enu masih bengong, ningalin ebé, nasi ané mekayagan di duur pengibungané, wiréh kasimalu tuunanga jukut blimbing metapan don biyu, lawar barak ajak putih, misi balung, urutan lan muluk.

“Béh yan terus kéné ngajeng, kénkén ya?” kenehné I Gedé, nuli nyemak lawar abedik, lan uyah lakar anggona nyumput nasi ngaturin sang catur sanak setondén I Gedé nyumunin ngesop nasi. Suba dadi gegaén sesai utawi kebiasaan, yan I Gedé lakar naar apa ja, pastika suba nyumput abedik, tur ngepéh muncuk jaja yan naar jaja, lakar aturang majeng ring sameton pat: né koné ané ajaka bareng lekad tekén imanusa. Nyamané ané patpat ento mawit saking: yéh nyom, getih, lamas tur ari-ari, sané kocap

Page 19: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

12

setata ngemit anaké saking kantun alit, ngicén pemargi sané patut, lan nyaga keselametan, kerahajengan iraga selantang kahuripan. Sasubané masuguh lan ngacep Suwungé ajahan, I Gedé buin makeneh-keneh, inget tekén isin gegonjakan ajak timpal-timpalné dugas negak bis metirta yatra, timpalné ané mula baud tur demen makedékan mesuang petakon banyol, kéné isinné: “Apa ngeranayang imanusa jaan dogén medaar?” makelo timpal ané lénan, mendep lan kitak-kituk tusing bisa nyautin, ulian sing sabar, lantas ané matakon masaut padidi, “Kéné, pirengang apang melah, ada dadua keranan iraga nyidayang merasa jaen ngajeng. Abesik, nasiné lakar masarira yan iraga mula seduk, kanti ngejer lemet baisé, gati-gati puyung basangé. Dadua, nasiné matemahan amerta yan kenehé koné ning, liang tur gargita. Yan tusing seduk, apabuin pikirané sebet misi kacau, sinah nasi, ebé, jukut, apa madan capcay tusing mekita nolih, jag suba sing ada rasa”. Nah kénkénang apang bayuné lega, kenehé tenang sajeroning nunas ajengan?” Nah ento suba, apa ané dadi geginan I Gedé sedina-dina setondén ngesop nasi, dadi anggo tatuladan. Diastun nyéndok jukut abedik, ngaud lantas naar saté kambing apa buina, pantes iraga angayubagia. Nguningayang wantah iraga

Page 20: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

13

nunas saripati paican Sang Hyang Embang, wiréh iraga manusa patut ngaturang sejumput sari napi sané jagi tunas, apang tusing kasambat drowaka koné, ngulaang naar pedidi, engsap tekén sang sané mapaica.

“Inggih Ida dané sareng sami,” atur penyeledi nyelag dwaning samian sameton sampun merarian kinyak-kinyuk, makacihna magibung gelis jagi usan “sapunapi antuk majengan?” pajar ipun ngelanturang atur, “Malih abosbos sawetara jam kalih, Ida Pedanda pacang katuur, aturin para istriné mangda rauh tur ngajeng iriki ring banjar, matur suksma.”

Sasampuné pada tedun saking genahé majengan, para sameton wentén ané ngelanjar-ngeroko, ané nyedah-naar basé, lan masisig mako, ada masandekan di balé dauh, nampek ka puwargan. Buin kisik-kisik di balé dauh I Agus maakin I Gedé, mirib edot nyatua-nyatua wiréh tumbén kacunduk.

“Dé, buin pidan lakar ka Badung?” I Agus nyumunin matakon.

“Apang suud matirta, usan pedanda lantas puput jangkep pula-pali upacarané,” sautné I Gedé saha banban, “Luungan sanja apang dayuh, bes kéné ja panes guminé.”

Page 21: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

14

“Ngaba motor Dé?” seken patakon I Agus.“Oo, ngaba, kénkén lakar milu? Lan!” sahasa

ngajakin.“Nah, iyang bareng, apang ada ajak,”

pesautné I Agus.Angin pegunungané nyansan sanja sayan tis

ngasirsir, sesubané suud mataki-taki, I Gedé ajak I Agus lantas menék motor ka Badung bareng-bareng, apang tusing kiyap, ajaka dadua iteh ngomong mekangin mekauh. Ngeliwatin marga ané glejag-glejog sawiréh usak, “Liu trek ngaba bias ané ngentasin sinah jalan aspalé énggal benyah,” kéto ngerengkeng ajaka dadua. Mara mejalan ajebos, sing ada apakpakan basé, uli dija kadén teka ujan maseriok bales, lantas I Gedé ajak I Agus marérén maémbon di warung sisin margané.

“Béh sing medaya lakar ujan cara briyokang, itunian panes bara, ngentak-entak,” ngrenggeng ajaka dadua sinambi nuju ka warung. Makelo dengak-dengok ngantiang ujané apang endang, buin I Agus nyumunin ngorta, ngorahang agob tekén sametoné di Karangasem, pamekas di désanné enu ngemanggehang lan ngelestariang dresta magibung.

“Enu nyak briyak-briyuk nyamané magi-

Page 22: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

15

bung,” kéto munyinné I Agus tekén I Gedé.“Nak mula kéto Gus. Yan sing iraga pageh

nindihin tradisi magibung, nyén buin lakar antiang,” kéto abetné I Gedé nyautin munyinné I Agus.

“Saja Dé, diastun uli ibi petengné mébat ngelawar kanti ngedas lemahang, ada masih gunanné, maan masadu ajeng saha macanda-maguyonan ajak nyama brayané,” I Agus nyadokang.

“Ento suba suksmanné Gus, maan masosialisasi apa adanné cara janiné, apa luiré matulung mébat, magibung tur parikrama sané lén-lénan, sinah lan pastika ada pikenohnyané,” I Gedé nuekang.

“Dé, dugas magibung ituni semengan, tepuk iyang Gedé nyumput nasi, uyah, lawar tur ejang Dé di tikeh tongos iraga medaar, apa to Dé?” I Agus dot nawang.

“Oh, ento nyihnayang rasa astungkara, katuekang majeng ring Ida sané sampun mapaica ajengan, lan katuju tekén nyaman iraga patpat ané sesai ajak meduman. Perlu ento Gus, apang imanusa tusing kasengguh loba,” I Gedé negesang.

“Oh, rakus kéto?” kituk-kituk I Agus,

Page 23: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

16

“Ené buin abesik iyang dot takonang Dé, apa sebenerné tetuek iraga magibung?” I Agus meled seken apang nawang.

“Magibung ento sing makan bersama dogén artiné, kowala misi masih piteket: hemat waktu lan kesetaraan,” sautné I Gedé sumeken.

“Maksud Dé kénkén to hemat waktu?” adénganga I Agus mamunyi.

“Untengné untung, sekala ané ngelah gaé maan ngirit waktu, apisan mresidayang nyanggra tamu akéh, indayang peték kudang ukud liunné bisa menék negak magibung acepok? Coba itung nemnem é é é pitu ping……” I Gedé natasang.

“Ané kesetaraan? Encén to Dé” I Agus nyekenang.

“Ento nilai adanné, smertinné dalem, perlu direnungkan! Gus kadén suba ningalin, ajak makejang sametoné, diastun pegawai, anak ménak, petani, manajer, anak lingsir, apabuin nak bajang, pada negak ngampyak bareng, tur kaaturin pasuguh pateh: ebé a karang lan nasi a tokasi, pada-pada patuh, sing kéto?...!” v

Bali Orti, Redité 13 Mei 2012

Page 24: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

17

“Kadirasa ané ngelah umahé ené tusing anak biasa-biasa cara iraga,” kéto kenehné I Nengah, nuli nlektekang menék-tuun

bangunan di arepné, ada balé bengong di bucu, téras linggah tur matumpang. Uli joh suba ngenah tembokné putih, cét jendélanné putih maka sujati ané nongosin pastika suba demen resik, lan bisa-bisa megaé di keséhatan, beneh ené suba jeron dokter Ngurah yan sing pelih. Mara neked di malun jeronné, suba ngenah pintu besi putih, laut garasa mobil maraab canopy selem makenyah-nyah kena matan ai.

Adéng-adéng I Nengah mecik bél, ada pesu anak mwani, punika okanné ané lanang. Raris tundéna ngantiang, wiréh ané lakar rereha tuah ja nénten sios, dokter Ngurah sané sampun pénsiun, nanging sungkan-sungkanan, ipun

Pikobet

Page 25: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

18

meled apang polih nelokin wiréh Ida sampun suwé pirenga nénten dados ka jaba.

“Om Swastyastu, dokter Ngurah.”“Om Swastyastu, Ééh, I Nengah, mai malu

negak, ipidan teka uli jumah?”“Tiang dibi sore,” saut ipuné saha banban.“Kénkén jani jumah, sukat Ngah pensiun?”“Ngih kénten dok, tiang menyamebraya, lan

ngayahang banjar.”“Seger pada cucuné ajak makejang?”“Amangkinan dados, dumadak selamet

sapunika, mangda tiang polih ngayah ring pura, kajak-kijik ka tegal salaké, lan ngijeng jumah, bes suung ten wénten sira.”

Sedek iteh nyatua, sagét némblés panyeroanné, ngaba kopi Nescafe a cangkir lan a gelas yéh putih. Kopi mula dedemenan I Nengah ento paakanga ka méja tongosné negak, gelas tegeh lonjong ané medaging toya putih aturina dokter Ngurah.

“Nah Ngah, ayo, sambil minum, kanggoang sing ada apa, kopiné wanén koné adanné, sing ada timpalné, biasané timpal kopi tuah jaja.”

Kedék I Nengah di keneh, “Enu masih dokter

Page 26: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

19

Ngurah demen magonjakan, ada kopi wanén - koné sing misi jaja.”

Sambilanga nutur kemo mai, raris I Nengah nunas kopi, dokter Ngurah ngerosang toya putih, laut kasi-kisi ngorahang, ngujang koné mangkin nénten kari ngewédang kopi, jag meragatang toya putih sedina-dina. Ené sasukat sungkanné uli limang tiban, setondén Ida pensiun.

“Kéné Ngah, suba makelo, sai-sai tusing dadi naar apa, kecuali yéh putih, nasi séla, wiadin bubuh buina matimbang, darang nasi ebé mapilih, yén jukut sing misi tabia, sing misi uyah,” dokter Ngurah nyumunin nerangang.

“Méh kénten dok,” kesiab I Nengah.Dokter Ngurah sagét bengong éling tekén

kewéntenané rikala kantun alit sareng ring désa, jeronné balér umahné I Nengah. Lantas ngandika indik kehanan masuk éSDé, I Nengah kelas satu, Ida kelas enem. Daweg punika di désa arang pisan wénten dagang.

“Ngah inget dugas bareng-bareng ipidan buung meli és?” macempléng dokter Ngurah.

“Ngih, sapunapi té nika dok, tiaang engsap,” sambil ngusap-usap lima I Nengah nyekenang.

Page 27: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

20

“Sedeng iraga mepalalian di sisin margané, ngaé togog-togogan melakar tanah legit, ada dagang és liwat, dot meli és, kantongé sing misi pipis, gegésonan mulih nagih tekén i biang ané enu iteh napinin baas di ketungan: “mé baang nunas pipis anggon numbas és”

“Antos, ené enu ngelés di bungselan sabuké” saur biangné.

“Makelo i biang ngelés sabuk, lantas mara maan pipis, melaib iyang pesu, mara neked diwangan, lantas dagang ésé suba ilang, tusing ngenah tindakanné, twara madingehan buin munyinné, béh buung naar és, … koh.. koh.. koh….koh”

Kenyem-kenyem I Nengah, kowala dokter Ngurah kedék ingkel-ingkel, misi makohkohan.

Malih Ida ngéling-ngélingang angga, inget tekén raga, sangkaning ajin Ida maduwé tur kasub sugih, mresidayang nyekolahang ka Fakultas Kedokteran, kanti dadi dokter ahli, dokter Ngurah malih ngawitin satuanné ané baud, kocap ri tatkala kéngin ngajeng apang jaan, kowala akhirné …… tusing payu, wiréh waktu terbatas, sibuk nabdabin lan mreténin pasién.

“Ngah!, sedek dina anu,” buin dokter Ngurah

Page 28: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

21

kemak-kemik, “Iyang dot pesan makan énak, mara suud ngoperasi, sawetara jam 11, seduk basangé laut ka kantin paak rumah sakité, mesen nasi, capcay, siap magoréng lan sup. Nah apang segeran, wiréh nyanan sanja kanti peteng buin prakték. Suba mesen, pas abaanga tekén pelayanné,

“Niki pak, sampun sayaga” atur pelayan kantinné.

“Nah, terima.. ma.. kasih,” saut dokter Ngurah misi ngemu poos, wiréh makelo ngantos.

Mara nyemak séndok lan garpu, tondén masuguh tekén nyama pat-paté, suba ada télepun

“Kriiing’… kriiiinggg…”“Nyén ené?” ngénggalang sautina. “Tiang saking Rumah Sakit, pasién Bapak

sané operasi itunian pendarahan nika!”“Nah… néh, an… antiang ajebos,” dokter

Ngurah paling sada gugup.“Krodit né, ené mara iyang seken-seken

bingung, encén lakar jemak,” keda-keda dokter Ngurah, “Makan? Apa ka rumah sakit?” wiréh inget tekén swagina lan swadarma dokter,

Page 29: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

22

ngéncolang majalan ka rumah sakit, … bééh buung buin makan énak.”

Tusing nyidaang nangges kedékné I Nengah miragiang satuanné dokter Ngurah, “Banyol, dok! kadén ten kénten dados dokter, kadén madaar énak doén,” kenehné I Nengah sambilanga kedék ngikik “Raris sapunapi?”

“Ento mara satua, Nengah tuwah mirengang lantas bisa ngedékin, yén iyang langsung ngerasayang, sinah lén penampéné.”

“Napi sané lian?” I Nengah natasang.“Dugas ento, lén basang seduk, pasién

gawat, nah ento indayang bareng kenehang!”“Nénten purun mapineh sekadi punika,

mawinan tiang nénten dados dokter.”“Péh maan satu nol I Nengah menang.”“Nénten sapunika, manahé ipidan wénten ja

kuliah derika, nutug pemargin dokter Ngurah-é, amung garis belakang tiangé sios, kanggéang manten dados kang guru,” atur I Nengah saha kenyas-kenyus.

“Béh ngelah doén I Nengah, dadi …Pak… ah … Gu… ru… hem!” wahem-wahem dokter Ngurah mirib kiap kerana sampun nyansan wengi.

Page 30: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

23

Tan merasa dinané sampun nyaluk peteng, ring Bali TV sampun kacingak acara Lintas Manca Negara, I Nengah mapamit saking jeron dokter Ngurah. Akéh polih galah - uli selidan kari galang - nyatua-nyatua, ngélingang duk kantun pada aktif mekarya ring pemeréntahan, mangkin I Nengah sesampun pénsiun malih mewali ka désa, dokter Ngurah kantun jenek ring kota. Sinambi majalan, tolah-tolih di gangé ané jimbar nanging kilak-kiluk, I Nengah merasa liang di atinné lebih bersyukur wiréh enu icéne séhat, tusing ja bes mebrata dedaaran, dadi naar sekancan ané dadi daar kowala abedik-abedik. Yan buin ingetang pengalaman dokter Ngurah, ada tatelu ané dadi pikobet perlu tepasin apang imanusa nyidayang menikmati makanan, pikobeté ento luiré: asiki sing ngelah akses apang maan ajengan, conto sing ngelah pipis lakar anggo meli, buung numbas és cara dokter Ngurah dugas kantun alit, kakalih, sing ngelah waktu, sing dadi medaar grasa-groso melaib-laib; tatiga, sing ada penyakit ané matesin. Apang tusing cara dokter Ngurah, pipis ngelah, waktu liu ada, nanging bes kaliwat sakité cara jani, naar kéné sing dadi, ngajeng kéto sing baanga, dot ngerasain ené apabuin ento - jag suba orahanga alergi. v

Bali Orti, Redité 3 Juni 2012

Page 31: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

24

“Nguda Luh tusing ngenah dugas odalan Saraswatiné ené,” belinné nakonin Luh Wati sedek ngomong-omong suud

medaar. Di sampingné ada milu negak Ketut Wawan, adinné paling cerika. Ondén mesaut Luh Wati, Ketut Wawan suba nimpalin, “Tiang sareng derika, ngudiang Beli metakén kénten?”

“Dugasé ento Beli demen mirengang ada dharmawecana, tumbén sekat kepala sekolahé anyar, ada parikrama buka kéto.”

“Kéné Beli,” Luh Wati nyelag, “Tiang suba ngaat pesan pedek apang maan ngaturang bhakti, wiréh seuling-uling ajak makejang masekolah ditu.”

“Dadi buung tangkil?” Belinné nyekenang.“Nadak sara tiang tusing dadi, ada alangan,”

laut Luh Wati macelep ka paon, nyemak dagdag

Wicaksana

Page 32: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

25

lakar baanga kucitné ané suba goak-goék layah.“Oh kéto,” ngedésem I Madé, kowala Ketut

Wawan kenyem-kenyem. Nembé daweg Piodalan sané wawu lintang

ring sekolah wénten dharmawecana, ngeninin napi suksman Sanghyang Adji Saraswati. Akéhan sisya teleb mirengang, dwaning edot apang sumeken nawang, pantes uning tur presida ngresep sarin tatwa pula-pali sajeroning nyanggra Piodalané punika. Yan sampun tatas uning, mejanten sampun pacang nincap sradha bhaktin imanusa majeng ring Ida Sanghyang Parama Kawi.

I Madé, Luh Wati lan Ketut Wawan masekolah ring SMAN paak umahné. I Madé kelas telu, Luh Wati kelas dua lan Ketut Wawan kelas satu, makejang jemet melajah. Diastun ja tusing taén maan juara kelas, nanging nilai rapotné ten ja bes betén. Geginan bapané tuah dadi petani penyakap, méménné demen medagang, kulawarga ené mula sederhana, kowala semangat nyekolahang pianak-pianakné sing ada nyamén pada. Wiréh inget tekén keadaan cara jani, sarwa kuang, awinan nyén nawang mani puan, yan suba bekelin aji kebisaan, pengweruhan dong beloga ngelah papineh ané maju, lakar nincapang kahidupanné

Page 33: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

26

kawekas, nyujur kahuripanné ané becikan, kéto uleng keneh mémé bapané, awinan tusing suud-suud mautsaha, kénkén ja apang maketatelu pianakné nyidayang masekolah. Sedeng iteh nutur-nutur, bapané teka uli pisaga ngorahang nyilih arit, mani lakar anggona ngampad padang di cariké, wiréh patin aritné koné elung.

“Sapunapi Pa, polih nyelang?” I Madé matakon.

“Tusing, nak lakar anggona koné ngayahang subak,” Bapanné nyautin.

“Men kénkén mangkin Pa?”“Bapa sing kénkén, ngampad dadi buin

poan, sedeng melaha masih enu ujan-ujan jani, sing luung mabelus-belusan megaé ka carik,” sinambi bapané ngejang capil, ngorahang lakar masehin baisné ka kamar mandi.

Lantas I Madé ajak I Ketut enu bengong negak, sambilanga makeneh-keneh, inget tekén daging dharmawecanané ané suba liwat, sekatah pralambang sobyahanga tur suksman soang-soang kajantenang. Akéh Semertin Rerahinan Saraswati kapikolihang saking irika. Manut sang Narawakya, Déwi Saraswati maduwé tangan patpat, sané ngamel keropak, rebab, genitri lan sekar tunjung. Samian meduwé teges sané patut

Page 34: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

27

kauningin sareng sami. Ané seken uratianga tekén I Madé ngeninin lengkara “Sanghyang Adji Saraswati kapralambang pinaka Déwi sané ayu pisan, Saraswati kasengguh pinaka Déwi sané nuwekang sakancan pangweruhan tur malingga ring lontar-lontar, buku miwah wiwit pangweruhan sané lianan”. Sasukat mulih uli mirengang ento terus I Madé ngenehang, dija ja buin pangweruhan malinggih? Wiréh ada bebaos “miwah wiwit pangweruhan sané lianan”. Osah I Madé makeneh-keneh, pepes marenung, sakéwanten penyawis kocap nénten naan kapikolihang. Taén koné matakon tekén awakné padidi, tusing masih maan jawaban.

Lantas Bapané teka nyadsadin baisné ané belus, sambilanga nyongkok, milu matutur-tuturan ajaka I Madé lan I Ketut.

“Pa tiang dados matakén?” pajar I Madé.“Indik apa to Dé,” bapané gelu mesaut.“Niki napi Pa, minab Bapa tahu dija buin

wénten tongos pangweruhanné, sejabanin ring lontar, buku lan cakepan siosan?”

“Béh, sujatiné petakon Madéné ené kéweh, kadirasa Bapa sukeh ben nyaurin, apabuin suba engsap-engsapan,” makelid Bapanné ukana tusing nyak maang pesaut.

Page 35: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

28

“Kéné Pa, dugas darmawecana di sekolah, ada orahanga, pangweruhanné nénten ja malinggih ring lontar, buku, cakapen kémanten, wénten koné tongos lén? Dija nika Pa?” sada seken I Madé manesek Bapané apang nyak maang pesuluh. I Madé nawang Bapané ipidan taén makelo dadi Klian Banjar, polih ngayah di adat, lan pregina arja prémbon.

“Lamen seken iraga tatas, rasané di masyarakat pekuuban ento tongos pangweruhan ané paling aluh tepukin, ditu maan menyama braya, nawang sor-singgih basa, tepuk geginan wargané ané beneh, tur parilaksana sané kawon, polih pratiwimba wiadin conto kén ané pantes duduk, kén nyandang kutang apang imanusa dadi kasambat wicaksana.

“Kénten Pa,” anggut-anggut I Madé ajak I Ketut mirengang tutur Bapané.

“Cening sujatiné suba hidup di gumi ané gemuh landuh, lén tekén jaman Bapané ipidan, sarwa kéweh, ngalih apa sada ketil. Yan jani, apa dotang cening, suba énggal ada, meled masekolah suba ada paak umah, lakar meli nasi tusing perlu joh, ngalih informasi… cepet, ada HaPé, internét, é-mail, apa kadén buin adanné, ené masih pantes kaadanin asal lan linggih pangweruhan.”

Page 36: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

29

“Ngih tiang cumpu Pa, mangkin nak mula kénten nika,” saut I Madé masekenang.

“Oh, Dé, ajak Tut, mara Bapa inget, buin abesik, I Pekak ipidan taén masih nyatua-nyatua tekén Bapa.”

“Indik napi nika Pa?”“Cara petakon ceningé ané kasimalu.”“Nikén nika Pa!”“Ento wiwit pangewruhané, cening

nakonan, saluir lontar, cakepan, buku, internét, masyarakat, rasané enu ada genah pangweruhanné ané paling paaka.”

“Nampek! Ring dija? Napi nika Pa?” meled I Madé ajak I Ketut nawang.

“I Pekak imalu mula sing ja balian, tusing ja anak sakti apabuin ririh, kowala teleb nyelehin ragané padidi.”

“Napi maksudné nika?”“Lantas Bapa orahina wiréh ragan iraga

sujatiné bek misi ilmu pengetahuan!”“Héran tiang Pa, kénkén carané melajahin?”“Manut I Pekak, angga sarira ané matah

ené, liu ngaba tutur kewicaksanaan, yan bisa maseseleh.”

Page 37: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

30

“Tubuh kita?! Péh tiang bingung.”“Pang sing bingung, narang tlektekang,

conto: sirahé misi kuping dadua, apa kasuyaktian suksemanné?”

“Anggén miarsayang, éh tiang pelih?”“Beneh ento, lénan tekén ento…?, Nah

negak benehang, Bapa lakar nyatuaang, napi tetuek imanusa maduwé karna kekalih.”

“Kénkén nika Pa?”“Kuping imanusa dadua, boya ja periasan

dogén apang imanusa ngenah bagus utawi jegég, tusing ja cara ban sérep, yan bongol anéh ané kenawan, ané kébot dadi anggo, sing … tusiii…ng kéto..! Dadua ento kaketékan apang imanusa bisa matetimbang adil yan miarsa ada orta, pikobet, kabar apaluiré. Ené pralambang tur pepelajahan uli awak pedidi. Upami, yan ada anak mesadu, imanusa mesti tatas, da tuah mirengang uli ané mesadu dogén, pantes masih dingehang uli anaké ané saduanga, apang beneh ben nyutetang tur nepasin. Nah dini imanusa perlu urati, maan pangweruhan ulian ngelah kuping dadua di déwéké. Éh, Dé, Tut..! Enu liu awak pedidi sujantiné nyimpen pangrewuhan yan iraga éling tur seken dot nawang. Yan suba tawang, apabuin ngerti, pastika ngeliunang

Page 38: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

31

kramané nyansan wicaksana.” teges Bapané. Lantas Tut Wawan adéng-adéng mamunyi, “Kadi pangenikan Guru basa Inggris tiangé di sekolah, nika koné adanné growing wiser, ten kénten Pa!?”. v

Bali Orti, Redité 24 Juni 2012

Page 39: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

32

Nyanggra wanti warsa ring sinalih tunggil Jurusan Sastra lan Basa Asing, para mahasisya ngelaksanayang paindikan

seminar triwulanan. Akéh mahasisyané dados pamilet, wénten sané ngangganin narawakya, lan moderator. Niki parikrama sané mabuat pisan jagi ngawewehin tur nincapang bobot aguron-guronné irika. Para mahasisya sampun sauninga wiréh seminar, diskusi, pabligbagan kadi puniki pacang ngawetuang pangweruhan tur parisolah civitas akademika pastika sampun kanten ngalimbak. Patitis, tatutek parilaksana punika manut kadi napi sané sering kasobyahang saking sira maraga pimpinan fakultas, napi malih olih pamucuk jurusan, mangdéné tigang sasih apisan, wénten seminar mahasisya. Irika para mahasisyané polih pengalaman langsung, dados pemaos, wiadin panitia pangremba.

Paras Paros

Page 40: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

33

Ri sampun acara seminar punika mewasta puput, raris kalanturang antuk masandekan ngajeng nasi kotak sareng-sareng. Samian pamilet kaaturin mangda rauh mapupul ring ajeng aula sané wawu puput, irika kasagiang ajengan, pasuguh toya, wédang, téh miwah sekatah sanganan, jaja lan sané sios-siosan. Aula sané jimbar sampun prasida kajangkepin antuk AC, peredam suara, layar lébar lan lampu sorot. Saking doh, kori ngeranjing aula sané maukir sampun nyalantara katon, wénten prasasti kekalih, asiki ring kiwa medaging cihna sapasira sané ngelingga-tanganin duk peresmian aula punika, malih siki sané ring tengen ngemunggahang indik visi pinaka dasar maka tatujon fakultasé kawangun duk séket patpat warsa sané sampun lintang.

Sedek ngantré ngambil nasi kotak, Luh Desy mahasisya sané dados moderator inunian, matemu sareng dosén sénior maparab Ibu Asih, lantas sareng negak di kursiné ané lantang, paak betén AC apang ten kebus ri kala ngajengang, wiréh di palemahan sisin aulané Sanghyang Surya ngentak-ngentak panesné.

“Ngih Bu, ngiring iriki malinggih!” atur Luh Desy alon sada alep.

“Nah, lan, Ibu masih lakar ngajeng dini

Page 41: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

34

bareng ajak Luh,” saut Ibu Asih sambil maakang negak di kursiné.

“Sapunapi Bu? Kénak!” Luh Desy malih matakon saha banban.

“Nah ajanian séhat-séhat Luh,” ….. Laut buin macempléng Ibu Asih, “Béh, sing madaya Luh dueg pesan dadi moderator.”

“Ten Bu, tiang wawu malajah,” kenyem Luh Desy marasa lek, ajuma tekén Ibu Asih.

“Ibu mara jani tumbén milu seminar, wiréh ipidan ibu enu inceng tugas belajar.”

“Mangkin ten sampun puput, tamat, nggih Bu?”

“Ya …., nah… pang madan milu tur liwat dogén Luh, kanggoang masuk jumah,”. “Oh, luung ada seminar buka kené,” malih Bu Asih natasang.

“Nggih, Ibu, seminar niki sampun suwé kakawitin, duk Pak Wayan wawu dados ketua jurusan.”

“Bagus! Apang kompetensi mahasisyané sayan nincap bobotné.”

“Inggih bu, niki samian mahasisya sané ngamargiang.”

Page 42: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

35

“Ento pengalaman berharga, apang tusing jag sibuk maca buku dogén, kutu buku apa adanné, perlu masih ngelah soft skill.”

“Inggih bu, niki sampun utsaha jurusan sané mapikenoh, ngicénin galah para mahasisyané mangda polih kewagedan, nawang tur uning keterampilan ngomong, midep matukar informasi saha dueg latihan nepasin patungkas, nganggén basa Inggris sané pradnyan.”

Sedeng iteh Luh Desy jak Ibu Asih nutur-nutur, sagét liwat Pak Wayan Tresna - wastan ketua jurusanné - nyalamin Luh Desy, wiréh suba sukses dadi moderator. Pabligbaganné mamargi antar, makejang ané dot matakon maan galah. Luh Desy mula suba pepes nyalanang swadarma dadi moderator, pangénter acara, muwah sékretaris panitia, sinah lengut baana ngatur waktu seminar cara itunian.

“Selamat Luh!, Bapak gargita pesan ngelah Desy ané suba pantes - buina cacep nyalanang swagina moderator, diskusiné majalan lancar, makejang pamileté marasa liang, kerana demen saha ngorahang puas,” ajum Pak Wayan nyumbungang Luh Desy.

“Tiang kimud Pak, sampunang bes nyungjung, tiang kantun kirang pengalaman, nika ten wantah ulian Bapak… sané ngicén

Page 43: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

36

tiang bimbingan.”“Nah, mula ento tugas pokok Bapak, tusing

ja tekén Luh dogén, makejang mahasisyané lakar ajahin kéto tur baang galah ané patuh,” seken Pak Wayan.

“Tiang masih cumpu, imbuh Ibu Asih, mangkin nak mula nika sané kaaptiang saha kasaratang mangda mutu lulusanné terus nincap,” Ibu Asih seed nimpalin.

Ajaka tatelu, sada seken ngajengang nasi kotak ané misi saté lilit akatih, bé sitsit melakar ayam, jukut mie goréng kering, taluh bukasem lan sambel bancih. Pelalahé kaadanin bancih wiréh gobanné dogén barak ngékar kowala tunaan pedesné.

“Péh jaan masakanné,” ngerenggeng Pak Wayan saha misi camus-camus.

“Sedeng melaha jam makan nika Pak,” alon-alon sautné Ibu Asih.

Luh Desy sambilanga kinyam-kinyam nyéndok jukut, di kenehné enu ngelah biota ané lakar takonanga, wiréh dugas dadi moderator, ada ané kerasa singsal lan membingungkan di atinné. Apa mirib maksudné, ada ngorahang take and give, ada nungkasin aji give and receive yan koné iraga apang dadi paras-paros

Page 44: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

37

hidup di guminé.“Pak sareng Ibu, dados tiang matakén,”

keda-keda Luh Desy dot ngorahang pikobetné.“Unduk apa to Luh,” sibarengan Pak Wayan

ajak Ibu Asih nyautin.“Daweg seminar inunian, tiang kantun

nyatet, wénten lengkara …a..a...” rumasa takut Luh Desy ngorahang.

“Ungkapan apa maksud Luhé,” Ibu Asih ngénggalang nyangkwak satondén Luh Desy pragat ngeraos.

“Mahasisya wénten matur, yan ten iwang nika nganggé basa Inggris “Take and Give” raris kacawis sada katungkasin olih pamilet semester VIII, nganggé bebaos “Give and Receive” sapunapi nika?”

Pak Wayan Tresna dosén kantun wimuda, kéwanten suwé sampun polih béasiswa nutugang masekolah ka luar negeri, tur tamat ring dura negara, raris nyelantarang sapuniki: masyarakat penutur asli basa Inggris meduwé pemineh take and give, sané mateges sapa sira ja molihang: ajah-ajahan, rezeki, kapradnyanan, napi luiré, patut sané sampun kapikolihang punika, antuk dasar manah suci nirmala, kaaturang mewali majeng sané ngarsaang. Pak Wayan teges mapiungu malih, mangda pikolihé nika

Page 45: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

38

sampunang kagamel ngeraga, patut kapicaang tekén sané ngelungsur, yan paradé ada anak nagih nunas, eda demit jag baang ngidih pepolosan. Puniki matetujon mangda sami-sami uning, pada-pada ngelah, cutetné saling isinin. Suksmanné apang prasida sinamian sampurna, yan sampun pada paripurna, pidabdabé puniki ngawerdiang kahanan kauripanné mejanten becik, serasi lan seimbang, niki kocap kebaos paras-paros!.

Ibu Asih sané embas, hidup, masekolah, tamat lantas jemet makarya ring Bali, cumpu pisan ngeninin bebaos, give and receive, wiréh niki mapaiketan sareng piteket anak lingsir sané kasub kesambat “sesanti” budaya leluhur. Indayang ajak makejang éling-élingang, iraga sadina-dina saking keneh lascarya, pageh meyasa, ngunggahang canangsari, ngaturang banten soda, ngelarang yadnya, ngrastiti lan napi malih pesénganné, …. ainggih! Yan disampuné wénten waranugraha: diapin marupa paica ané janten nyekala utawi polih pemargi sané nirkaton, wawu dados katunas lan wenang katerima. Puniki patut suukang, anggén sesuluh, ngulati mangda nénten midep nuntut hak kemanten, nanging lali ring kewajiban. v

Bali Orti, Redité 5 Agustus 2012

Page 46: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

39

Pacentokan pamilihan pamucuk pim-pinan ring lembaga puniki gelis jagi kamargiang, wénten tiga pakét sané jagi ngamiletin

pamilihanné. Saking genah parkir kantos ka ruang kelas sampun kaiyas antuk baliho, panflét, banner sané madaging Visi, Misi lan program calon. Samian program sané kasobyahang nginggilang kasukertan krama lan kemajuan institusi. Para anggota panyeledi pamilih sané jagi mamilih mangda pratyaksa, widagda nyelehin, encén calon ané krédibel, sané kén wantah dados palengkap panderita pinaka calon panggembira. Panitia pamilihan sampun kapastika mangda gelis nginkinang pula-pali pasiapan parikrama inucap. Anggota panyeledi pamilih sané pinih werda kacumpuin dados ketua, kawantu olih ané paling wimuda pinaka sékretaris. Wénten galah dua bulan

Éling

Page 47: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

40

saking dinané nika, panitia kaaptiang nyanggra pamilihanné dumogi mamargi antar. Daweg rapat nangiang panitia, Pamucuk Perguruan sané jagi kagentosin rauh mimpin rapat raris ngandika,

“Inggih, para pamilet rahinané mangkin, tiang cumpu sameton sané paling duur kasudi ketua tur ané pinih alit tuuhné kasinanggeh sékretaris.”

“Sapunika sampun, nggih sumanggem,” beriuk makesami.

“Malih tiang wawanin, Pak Puja, sané yusanné pinih lingsir ten ja kasambat tua-tua tuuh kémanten, nanging sampun senior dados ketua, lan ibu Astiti sekadi sékretaris,” teges Bapak Pimpinan.

“Setuju,” saur samian saha makoplok tangan.Ngawit rahinané punika, ketua sareng

sékretaris mataki-taki ngarereh uger-uger, ngalaca-laca pamilet sané manut ring persyaratan punika, raris makarya surat undangan lan makta ka bagian-bagian mangda sauninga gelis, sapa sira manut ring awig, madaftar dados bakal calon. Wawu abulan tengah, sampun tiga pakét bakal calon nyerahang blangko sané kalingga-tanganin saha jangkep kadagingin materai 6 ribu

Page 48: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

41

rupiah, cihna sumekan tur ten dados matulak.Para calon sané kaepah dados tatiga,

sampun ngawitin masimakrama majeng ring para anggota pamilih, gumanti mangdéné nginggilang pakét sané kasungkemin prasida nyalantarang kemajuan ring galah limang warsa jagi rauh. Wénten nganggé pola tradisional, ada ané nganggo pendekatan modérn, samian mangda mresidayang nudut pikayunan para anggota pamilih, raris mamilih pakét sané kapucukang. Duk rahina punika sampun kakawitin kampanya. Ring galahé sané kabaos kampanya, pét wénten parisolah, semita, bebaos pakét sané ten manut ring kayun pakét siosan, mangda gelis ical risampuné pamilihan mewasta puput – nénten wénten malih pamineh kawon ring asing-asing angga. Nika mawinan ketua panitia duk pemahbah rapat pamilihan nyekenang tur mapinaweg mangda sareng sami, ten ja para calon kémanten, para anggota pamilih tur krama siosan, mangda stata éling ring kewéntenan, wiréh iraga asiki, amung puniki wantah pamargin démokrasi.

Dinané sané sampun kasungkemin jagi pamilihan sampun rauh, irika raris ketua kasarengin sékretaris dados manggala rapat, ngawitin purwakaning atur mangda napi

Page 49: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

42

sané kaaptiang sida kapikolihang. Kapertama kaselantarang indik tata-titi prosés pandaftaran. Kapingkalih tata-cara pamilihan nganggé kartu suara, manut kadi pemarginé sané sampun-sampun mangda samian polih mamilih madasar antuk bébas rahasia. Pengaptin kapinguntat majeng dané para anggota pakét mangda nyungjung azas démokrasi, sportif tur nénten dados dendam.

Ri gelis pamilihan kelaksanayang, sékretaris nyabcab siki-siki ngaturin para anggota pamilih manut nomor urut, mangda ngambil surat suara raris nyoblos ring ruangan sané sampun katragiaang. Pamargin pamilihan kabaos sidakarya, napi sané kaulengang sampun prasida kapangguh, raris kawéntenang pangitungan suara. Para pakét marasa dag.. dig.. dug.. ngantos usan hasil sowang-sowang suara sané kapupulang. Pamekasné, pamilihan sampun labda karya, raris pakét sané inggil kasobyahang lan katutup antuk acara istirahat. Para pamilet samian katurin ajengan kotak ménu bé pasih sambel matah, wénten ngajeng ring ruangan rapat, akéhan budal nadtad tas krésék misi kotak nasi. Kéwanten pak Puja lan bu Astiti kantun iteh muputang laporan ring ruangan genahé makarya sadina-dina.

Page 50: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

43

“Makasih bu, acarané suba lancar,” raos Pak Puja sada bungah.

“Nggih pak, niki wantah sangkaning Asung Ida Sasuhunan, mawinan mamargi antar,” saut bu Astiti.

“Saja bu, pak masih angayubagia kéto.”“Dumadak mangda pakét ané menang, nyak

satya wecana,” Bu Astiti ngaptiang.“Nak mula kéto, apa ané orahanga mesti

kalaksanayang,” imbuh Pak Puja. “Kénten patutné, pakét ané kalah apang

nyokong!” idih Bu Astiti.“Sing dadi saling gedegin, suba zaman

modérn, sing ada dendam,” buin Pak Puja maang saran. “Tusing dadi brangti terus, apabuin tetep gedeg mara kalah, i raga mesti inget wiréh perguruan patuh, sesai pasti matemu, kuda kenapa masih timpalé lakar alih.”

“Yakti kénten Pak!” Bu Astiti nyekenang.“Yan ningeh kata dendam, buina ada kesur-

kesur bon sambel uli kotaké, dadi inget bapak tekén satua,” Pak Puja dot ngorahin Bu Astiti.

“Indik napi pak?”“Kéné Bu, yan dot ngilangang dendam, ada

Page 51: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

44

pratiwimba ané perlu élingang.”“Napi nika?” nyansan dot Bu Astiti nawang.Seleg pesan pak Puja ngilak-ngilukang

layahné nyatua, mapan bu Astiti serius mirengang.

“….. sewai-wai uli mara bangun, awak i raga suba maan penyanggra, nginum kopi, naar jaja, lantas kija lakuna ané daar pada makejang? Sinah ka waduké raris kaprosés dadi vitamin, dados sari-sarin ajengan ané lakar ngentinin jaringan yan ada usak, sakit, wiadin tua, ada dadi bayu maguna anggona tekén imanusa makeneh, ngomong lan malaksana.”

“Béh kénten pak?” angob bu Astiti, “Raris?”

“Nah sisanné, ané tusing maguna maadan ampas makanan, ento punduhanga di tongos ané luung lakar entunganga mani semenganné, apang tusing nyakitin, kéto pakibeh i awak mrosés sarwa ajengan di basang.”

“Pratiwimba napi?” takon bu Astiti.“Nah kénkén koné kampanyané ipidan?.

Dugasé ento uli selid kanti sanja, liu kramané polih orta, maan kesan, ada ané luung, sing kuwangan ané jelék buin nyakitin ati. Nah kénkénang ené? Lan pilih-pilihin, simpen ané

Page 52: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

45

luung anggo nincapang bobot papineh, apang iraga nyansan kritis, sayan pradnyan sajeroning nyanggra kauripan. Yan pradé ada parikrama ané kawon, nyakitin keneh, ento patut kutang seka abedik apang tusing dadi biota ring kayun sané ngawetuang dendam.”

“Béh kéweh Pak!, ketil ngilangang dendam.”“Akebyutan berat, ené perlu jiwa besar

madasar lascarya Bu.”“Sapunapiang Pak?” tunas bu Astiti.

“Adéng-adéngan pasti bisa, perlu latihan ……. ngéling-élingang pabesen ané baanga teken i basang ri kala mroses ajengan. Yan suba seken ngresep, tur nyidayang, ené dadi anggo nunain sedih awak padidi, dadi masih anggo nepasin sebet ulian Pilkadés, Pilkada, lan Pil… pil lénan,” imbuh Pak Puja makenyem sambil ngitung kartu suara ané masisa.

Mapangsegan mendep bu Astiti mirengang tutur kadiyatmikan, saha terus makeengan di keneh “Yan sisan dedaarané enu masimpen di basangé makelo, kénkén ya dadinné? Yan buut kenehé tusing énggalang kutang, mekardi apa ya kasuwén-suwén ….?”

“Éé …. bu bengong, eda engsap makan!…

Page 53: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

46

Suba liwat jam!” pak Puja ngesiabang. Bu Astiti suud mablengek, inget lantas mamunyi “Ngih….. ti .. ang …é…éling!” v

Page 54: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

47

“Apa ento krasak krésék Beli?” takon kurenanné.

“Beli menpen baju kaos ané enu maplastikan,” saut Gedé Yasa.

“Né bin besik, di koper Beliné ejang punduhang, sig tas iangé suba bek, kanti sing nyidayang ningting,” idih Luh Punia, sambil néngténg bungkusan misi kotak mutiara barak.

Iteh Gedé Yasa lan Luh Punia mataki-taki nampedang oléh-oléh Lombok lakar anggona gapgapan tekén keluarganné di Bali. Ada tengah jam ajak dadua di kamar hotélé cagcag-cigcig, pesu mulih, macelep ka kamaré nyemak koran, mungkus, nampih kain lantas celepanga ka tas rangselné. Sasubanné suud mapenpen, sinambi mabalih TV, ngantiang acara Indonésia Mencari Bakat, nutur-nutur negtegang bayu,

Degdeg

Page 55: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

48

wiréh buin mani semeng suba lakar check-out, mawali ka Bali.

“Beli, angob iang tekén kawéntenan palinggih-palinggihé dini,” Luh Punia ngarenggeng.

“Ené mula luung Luh, tusing ja di Bali doén ané kéné,” saut kurenanné.

“Dadi neked ka Sasak ada Pura, Beli?”“Ené sangkaning pemargin dharmayatra Ida

Danghyang Dwijéndra duk Raja Gélgél Dalem Waturenggong nyeneng nata pecak abad XVI, Ida nyobyahang dharma-agama, rauhing ka Lombok, lan Sumbawa,” mapiteges Gedé Yasa.

Pasutriné puniki daweg purnamané wawu lintang, ngamiletin tirtayatra ka dura Bali sareng timpalné ring Kantor. Pemarginé nganggé bis daweg ngeluasang, saking Badung ka Padangbai, raris negak kapal sawetara 4 jam. Ring tengahing segara, selantang pengaksiné wantah toya sané katon, irika mewali malih Luh Punia ajak Gedé Yasa masesambatan ring kayun “Béh kija matolian, jag yéh pasih pelung tepukin, iraga manusa rasanné cenik pesan bandingang tekén pasihé ané jimbar linggah”. Negak maarep-arepan ajak timpalné lénan, ada ané anggat-anggut kiyap, ada iteh ngudik

Page 56: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

49

Hapé, saha liunan negak ngorta sambil ningalin pejalan ombak. Ané maan ngengsap maseriet pules, bangunanga tekén munyin bél kapalé, wiréh suba neked di Lembar. Bis gedé matulis Pariwisata nyanggra sapengerauh rombongan, raris risampuné pada sayaga, saking pelabuhan langsung nuju ka Pura-pura sané sampun karencanaang. Sesuén pemargin bisé, wénten pamilet sané sénior, mapeséngan Pak Tut Tutur, ngicénin dharmawacana indik suksman piranti pamuspaan: kuwangén, wija, tata laksana ngelungsur tirta lan piteket kahuripan. Untengné apang iraga bisa nincapang çrada bhakti, yan sampun uning artin sowang-sowang pemargi, mangda ngawetuang rasa angayubagia, sadya rahayu, sukerta lan mapikolih. Sedek mabalih TV, sedeng melaha enu acara iklan, Luh Punia buin mapiungu.

“Beli?”“Nguda?”“Beli, inget dugas di tengah pasihé, aget

ombaké tusing gedé, diastun jani sasih karo.”“Nah situasi di laut, mula tusing kena ben

ngorahang, sasihé jani mula kéweh ben nebag.”“Syukur, pasihé tenang, mawinan kenehé

masih degdeg, tusing stress,” makenyem lega

Page 57: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

50

Luh Punia. “Suba peteng, lan istirahat malu, mani apang

tusing telat bangun,” kéto abetné Gedé Yasa.Wiréh semengan ruput rombongané lakar

malipetan mulih, duang jam koné satondén take-off apang suba neked di Airport, pasutriné ento ngénggalang ngematiang TV lakar masaré. Pesaréané empuk, kasur gembi boya melakar kapuk, dipan maukir sada ngepir lan misi bedcover megambar patra Mesir. Mara pejanga di galengé, Gedé Yasa suba ngerok, klepis, leplep pulesné. Luh Punia krasak krosok tusing dadi ngidem. Ia merasa jejeh, boya ja sangkaning nginep di hotél, sakéwala dadalan lakar menék kapal terbang. Aidupan ia tusing taén luas nganggo kapal udara, awinan ibuk tusing dadi masaré. Suba sawetara jam 12 enu masih inguh Luh Punia tusing nyidayang ngidemang peningalanné, blasak tusing dadi pules lantas buin ia bangun nuju kamar mandi, masugi apang mrasa tis, pengaptinné gelis mresidayang sirep. Sriyak sriyok yéh di kamar mandi ngawinang Gedé Yasa enten.

“Kénkén Luh, pules naké, mani bisa terlambat,” Gedé Yasa macegik.

“Sing dadi pules Beli,” saut Luh Punia ngerémon.

Page 58: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

51

“Ada kenehang?” sesed kurenanné.“Ené Beli, iang resres bayuné, rered kenehé

lakar meterbangan,” Luh Punia saha sedih.“É.., pesawat suba canggih, sing perlu

sumandangsaya,” Gedé Yasa maang semangat.“Ah, sing nyen kéné, sing nyen kéto,” Luh

Punia daap deep.“Bah yan kéné, kéweh, suba meli tikét,

kénkénang?”“Ené masih dadi keneh,” kéto Luh Punia

nyesel.“Nah lamen kéto, negak malu, Beli inget

tekén tuturné Pak Tut ibusan.”Pak Tut, krama lingsir mula demen tur urati

nyelehin kewicaksanaan, pascad pisan ngicén pamilet tirtayatrané sasuluh indik pemargin kahuripan ring mercepada. Akéh kocap pikobet jagi kapanggih sané pantes katepasin olih imanusa, ten kirang kebagiaan lahir bathin pacang nyantosang, sekadi i lemah ngantiang i peteng, cara i sakit matimpal ajak i seger. Gedé Yasa dadosné terus mautsaha miteketin apang bayun kurenanné sayan degdeg lakar menék terbang.

“Luh, Pak Tut maang tutur indik anak medil

Page 59: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

52

kedis,” Gedé Yasa seken nyatua.“Kénkén ento Beli, iang tusing tatas mireng

itunian,” saut Luh Punia bingung.“Nah, tegtegang té bayuné, ané mabedilan

ento sesai luas ke alasé, anaké ento, wiréh Pak Tut engsap adanné, apang aluh, orahanga maadan I Bedil”

“Kénkén satuané, apa piteketné?”Manut Pak Tut, I Bedil ento nyansan sanja

ia majalan sayan ka tengah, kerana dot maan kedis liunan. Neked di tengah alasé ané madurgama, sagét ada munyin macan, takut I Bedil laut malaib menék ka punyan jueté. Ditu I Bedil ngoyong negak di carangné, kaantiang betén olih i macan. I macan tusing nyak magedi satondén maan makpak I Bedil. I Bedil dadi takut, lantas nyemak Hapé, iteh main game ngisinin waktu, apang tusing kiyap. Kasuén satua, wiréh suba nyansan peteng, telah suba dayanné I Bedil, ditu ia nyumunin inget tekén awak, lantas ngrastiti apang selamet. Di kenehné suba jerih, yan ulung sinah mati amah i macan, kénkénang jani apang tenang. Inget tekén pabesen reramanné, yan apang tenang, mesti iraga sabar, Luh …. yan situasi gawat kéné kewéh mula sabar, nah carané antosang buin pidan ja i macan budal, kayang to mara buin

Page 60: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

53

mitungan,” kéto I Bedil ngrenggeng di atinné. Suba sabar, lantas mesti lascarya. Kénkénang ihklas yan keadaan kekéné?. Nggih yan pradé tiang ulung – kéto I Bedil makeengan di keneh - terus mati kasagrep macam, nah kujang men, sampun ganti adanné, sing dadi maselselan, jag ihlaskan, nak mati mula acepok, tusing ada mati pindo. Yan jani mati, pidan tusing buin ngitungang mati, kéto kenehné I Bedil maang conto rasa lascarya, …….”

Sing sabar Luh Punia laut nyelag, “Beli, nyanggra kauripanné, pasti medasar sabar, ihklas apang tenang, kéto?”

“Beneh! Luh mesti sabar, ihklaskan menék kapal terbang, tunas té apang selamet.”

“Nah lakar kéto apang tenang, tegteg lan degdeg kenehé, patuhang tekén negakin kapal laut!”

Mara ngorahang kéto, sagét ada morning call uli kantor hotélé “Kring……. ring..…. ing ……..”

“Halo, selamat pagi,” Gedé Yasa nyautin.“Rahajeng semeng Pak Dé.”“Adi karyawan Hotél di Lombok nganggo

basa Bali,” bingung Gedé Yasa dot nawang,

Page 61: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

54

“Sira nggih?”“Tiang Wayan Degdeg, ngaturin mangda

Bapak sareng Ibu metangi.”“Nggih suksma Pak!” saur Gedé Yasa.

Wiréh engsap ngejang, télepuné buin mamunyi. “Iang uli Klungkung, megaé dini suba molas

tiban, timpal Dé di éS-éM-A, nu inget..?” “Te… tenang………!,” Gedé Yasa mara

tegteg nginget-ngingetang. “….O…… I Degdeg!” v

Page 62: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

55

Dikénkéné bek muatanné, ada ané majujuk, maseksek tusing maan negak. Tusing kuwangan ané ngelanting apang nyidayang

ja menék bisé ané mara-mara beroperasi di Kota Dénpasar. Rumasa bagia rasané ada layanan bis nuju ka kampus Bukit langsung uli kota, tusing stréss ngeléwatin jalan macet selantang bypass, apabuin di simpang Déwa Ruci ada proyék, ané lakar ngawénang kenehé nrugtag bisa-bisa telat kuliah.

Dugas Somané sasih Septémber ené, I Putu nyumunin kuliah negakin bis gedé pelung ané misi gambar anak muani maudeng putih tur tulisan Bali Clean - Green, uli halte paak umahné suba ngenah bisé maak-maakang, awinan ia kendel gati, suba énggal maan menék, tusing makelo ngantos di halte. Mara madengokan ka tengah, bisé suba bek misi penumpang,

Sarwagita

Page 63: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

56

diastun ento enu semengan, wiréh ento jam mahasisyané majalan kuliah. Saab-seeb I Putu mara neked duur bisé, liu ngenah ada timpal-timpalné suba ngampyak negak di kursiné. Ada ané ngubirin apang maakang negak, wiréh enu ada tatelu kursi kosong. Sambilanga magisian di besiné ané nyelempang duur sirahné, terus ka dori, negak ma-aap-aapan ajak timpalné satu Jurusan maadan Ayu.

“Béh Ayu, ba tuni?” takon I Putu.“Maluan iang Tu, umahé dajanan, ditu ada

halte, majalan bedik suba neked,” sautné Ayu saha makenyem.

“Kija dugas liburan semésteranné?” sesed I Putu.

“Iang mulih ka kampung, ada odalan, buina ada braya magegaénan, nangun yadnya,” Ayu ngorahang.

“Iang ngoyong di Badung, maan masi megaé ajebos, ngisinin waktu,” akuné I Putu sada bangga.

“Luung yan kéto, sambil prakték langsung,” Ayu maang semangat.

I Putu ajak Ayu mula matimpal uli seméster I, sasukat ada layanan bis ka kampus, liunan

Page 64: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

57

mahasisya ané uli joh negakin bisé ento. Maan santai tur dikénkéné nyidayang pules. Mayahné masih mudah yan mahasisya, jauh-dekat patuh ongkosné. Uli mara menék suba pireng munyin tipé, misi lagu dangdut, tembang lawas, ada masih lagu-lagu anyar ané kakontak uli radio. Bisé terus majalan maak-maakang ka jalan bypass, nyansan ngebekang. Kursiné suba makejang maisi, tur ada ané majujuk paak samping supir.

“Yu, kénkén layanan bisé ané baru ené?”“Yan iang cumpu wiréh mahasisya merluang

gati layanan buka kéné”.“Tusing kéweh yan ujan-ujan, apa buin

sasihé ané misi -ber -ber,: Septémber, Oktober, Nopémber ané lakar teka kabaos musim sabeh.

“Bandingang menék sepeda motor, luungan negakin bis, sing kéto?”

“Aa! beneh pesan to Yu.”Sedeng iteh nyatua-nyatua, bisé merérén

buin, ada menék anak muani, lengar, bokné ané enu langah-langah ngenah suba uban, ngaba tas mirib misi laptop, ené dosén sénior suba mayusa lebihan tekén enem dasa tiban. Dosén koné pénsiun yan suba maumur 65 tiban, yan Proféssor, manut UUPT 2012, otomatis pénsiun

Page 65: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

58

pitung dasa tiban. Méh kanti lingsir enu ngayah dadi mahaguru. Mara tingalina kursiné suba bek maisi, késer-késer I Putu sahasa ngaukin bapaké ento apang negak di kursiné I Putu.

“Pak, deriki malinggih!” sinambi bangun I Putu, ngaturin dosén senioré ento mangda nénten ngadeg. Makelo majalan uli pintu bisé neked di dori tongosné I Putu negak, wiréh bisé kosek tur tasné baat misi buku tebel bahan kuliah, kéweh lewat nrobos penumpangé ané bek majujuk.

“Makasi Tu” saur Pak Dosén sambilanga angseg-angseg, adénganga negak wiréh baat asané tur likad ngaba tas gedé.

Para penumpangé, ané liunan mahasisya maan magendu rasa, makakedékan, polih nyingakin umah-umah medérét selantang pejalanné ka kampus. Sambilanga majujuk, I Putu maan masi ningalin geginan anaké di margané, menék sepéda motor, mobil, ada ané ngebut, ada ané biasa, ené nyihnayang aktivitas anaké hidup di zaman modérn, cara pejalan bé di telagané, malingsehan, makumpul, mejalan marérod bareng-bareng, nuju soang-soang tetujon. Buin bisé merérén, kerana ada penumpang ané tuun, ada masih ané menék, atenga penumpangé suba tuun mara liwat

Page 66: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

59

pintu gerbang kampusé. Ada penumpang luh basangné gedé, sedeng beling wayah, kowala kursiné makejang bek, sing ada selah lakar negak. Ditu Ayu, bangun tur ngaturin ibu sané mobot malinggih di kursinné Ayu. Ayu ajak I Putu majujuk, ngatekul ngisi tali sambil maan kasi-kisi.

“Béh, dueg masih Ayu, maang anaké Luh mobot ento negak,” sumbung I Putu.

“Nak mula kéto, iraga ané enu gedénan bayuné, sing pantes negak, ningalin ada anak beling ngelanting,” abetné Ayu.

“Cocok, enu luungan masih iraga majujuk,” timpalina tekén I Putu.

“Tu masih patuh kéto, luungan ngaturin kursi ring dosén lingsir malinggih,” imbuh Ayu.

“Sujatinné kéné Yu, yan di kendaraan umum, étika dadi penumpang mesti akéto,” teges I Putu, “Yu tusing ja anak tua, anak mobot doén ané kautamaang negak di bis umumé,” tutur I Putu.

“Yan kéto, enyén pada ané maan prioritas?”Ayu dot nawang.

“Yan ada anak ngajak raré wiadin bayi, perlu baang negak apang tusing kéweh, yan suba

Page 67: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

60

majujuk misi ngenyang balita, béh pedalem anaké,” imbuh I Putu.

“Kéweh mula yan ngajak anak cenik masingal, baang ia negak, apang aluh nyidayang ngabin pianakné,” sambung Ayu.

“Kéto mula, buina yan ada anak cacat, masih perlu baang prioritas, apabuin ané nganggo tongkat makékat-kékat,” imbuh I Putu.

“Ngutamaang ngaturin malinggih ring kendaraan umum, minakadi majeng tekén anak lingsir, anak ngajak raré, anak istri mobot lan sameton ané cedangga, apa ada tetuekné Tu?” takon Ayu.

“Pastika ada, ené tuwah pratiwimba, suksmanné apang iraga di guminé stata bisa meyasa, ento suba perlu suukang, diastun iraga dadi penumpang, enu ngelah tongos lakar meyasa, untengné apang sekancan pejalan hidupé té, tetep maduluran misi yasa. Buin I Putu maseseken. “Dini suba galah imanusa, ané enu siteng, enu gedé bayuné, ngemaggehang dresta meyasa tekén anak lénan, ané kerasa merluang wantuan, ané kesinanggeh sarwa tuna.”

Tusing marasa, halte ané paling joha di Kampus Bukit suba ngenah, maka cihna I

Page 68: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

61

Putu jak Ayu lakar tuun. Bisé ané kajangkepin AC, kernét lan supir polos saha disiplin lantas maweweh full music, uli mara menék di kota tusing suud-suud nyetél lagu, sambil ayad-oyod, ngelanting maan mirengang sakancan tembang - sarwagita - ané ngulangunin manah. v

Page 69: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

62

Suba lebihan tekén petang dasa tiban, ma-ra nyidayang ngumpulan timpal-timpal éSéMA. Ento ulian patemun I Madé ané

dadi polisi di Polda, kacunduk ajak I Nengah di rumah sakit pada-pada bezuk.

“Nyén dini opname, Dé?”“Ada matua ané luh, sakit suba uli a minggu,

Ngah!”“Iyang enu ngajahin di SD Sanglah. Jani dija

Dé enu tugas?” sesed I Nengah.“Oh, enu dadi polisi, buin duang tiban mara

pensiun,” sautné I Madé misi kenyem.“Kénkén, pepes mulih?” buin I Nengah

nyekenang.“Nah yan ada odalan, ada undangan adat,”

saut I Madé.

Réuni

Page 70: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

63

“Béh suba luung jani margané, jimbar, sinah énggal neked,” I Nengah buin ngarenggeng.

“Sekat ada jalan bypass, busan-busan dot budal,” kéto saut I Madé.

“É … ngomong-omong, Dé,” imbuh I Nengah. “Iang ada rencana matemu ajak timpal-timpal éSéMA, kénkén?”

“Ada, luung pesan, kénkénang?” takén I Madé. “Iang setuju gati, Ngah ada pada nomer HaPé timpalé?”

“Lan punduh-punduhang malu, enu pada inget adan timpalé?” idih I Nengah.

Makelo nginget-ngingetang adan timpal, neked jumah peturu nyatet enyén ané ada HaPéné, laut ngontak berantai seka besik timpalé hubungina, sayan ngeliunang maan nomor, kanti ané ngoyong di Jakarta Timur, di Bandung lan Lombok bakatanga nomerné.

Sambil nyatet tur ngingetang adan timpalné, I Nengah tondén engsap tekén pejalanné dugas mara masuk di éSéMANé ento. Sekolahé di tengah kota, paak alun-alun, tongos olahraga. Bangunan sekolahé tondén permanén cara jani, ditu ada rencana kepala sekolah lakar menahin témbok sekolah sangkana duang minggu murid baruné megaé sambil maplonco, nginep di

Page 71: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

64

sekolah, sabilang semengan mandus ka tukadé ané ada di sisi kangin kota, mejalan marérod ajak makejang, lantas dimulihné pada nyuun lan nikul batu anggo nyangkepin wewangunan sekolahé. Yan suud madaar peteng, baanga ceramah indik tata cara melajah di éSéMA melénan pesan tekén dugas masekolah di éSéMPé, apabuin liunan uli désa, merantau, sinah parikrama buka kené penting lan mabuat apang maan wawasan. Ada masih keterampilan misi latihan ngigel, deklamasi lan maca puisi ané lakar péntasanga di penutupan malam kesenian.

Ada mirib pesasur adan lan nomer HaPé ané suba katambunang, terus timpal ané ladné megawé di Bank Exim saat pesan nyobyahang, tur sibuk ngésémés, awinan dinané sané suba kasungkemin prasida rauh, ditu ada nyang ajak setimaan mapupul, pada ngilangan rasa rindu, girang macampur kangen. Ada lén pesan muanné, ada suba bréwok tua buin uban, tusing kowangan ané suba telah aas bokné ngaé lengar sirahné.

Bilih-bilih yan pada tlektekang ané bareng nekain réuniné ené, suba mayusa lebihan tekén séket enem. Liunan ngorahang suba pénsiun yan megaé di instansi pemeréntahan. Ada

Page 72: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

65

ané ngaku enu aktif, ento tuah ané sedeng melaha dadi polisi, jaksa, hakim, guru wiadin dosén. Krakak-krikik pada pemileté yan inget bebaudan ané gaéné dugas ipidan, wiréh suba nandes setengah abad tusing taén matemu. Aget masih ané nongos di Lombok, Jakarta Timur masih meresidayang teka.

Sadéréng acara pokok, kakawitin antuk purwakaning atur medaging nyihnayang asing-asing raga, ditu acarané ané paling berkesan, wiréh ada suba ngelah cucu, ada suba ngelah panak luh-luh, kowala tondén ngantén, lan ané lén-lénan. Timpalné ané paling gantenga, pepes orahanga James Brown, pemain film detektif Amérika, jani di désanné kasudi dadi Pemangku, maakang negak tur ngorta-ngorta ajak I Nengah.

“Mang! jani suba pénsiun, apa gegaéné?” I Nengah kisi-kisi ajak timpalné ané taén ajaka ngoyong aumah di Mregan.

“Iang mulih, ngayah di désa dadi jan banggul,” kéto sautné Komang Yadnya.

“Béh sing medaya, luung masih anggo pengabdian,” buin I Nengah maang semangat.

“Mula tusing dadi kelidin, suba mula keturunan, I Bapa ipidan nak mula ngayah,”

Page 73: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

66

Komang Yadnya ngawewehin.“Nah dija ka ngoyong, pastika apang

maguna, yasaang ragané,” I Nengah negesang.“Mara-marané kikuk, ulian tondén lapah,

wak biasa nongos di kota,” sada lek I Komang nyambat.

“Sing ada luungan tekén kéto, lascarya ngaturang ayah, kén masyarakat, kén keluarga lan timpal-timpalé, kowala eda engsap santepang masih ngayahin ragan padidi,” idih I Nengah.

Bengong Komang Yadnya mara I Nengah miteketin apang tusing engsap ngayahin déwék padidi, wiréh ada Pemangku sibuk ngayahin anak lén, bisa awak pedidi tusing karunguang, dadinné nirdon hidup di guminé.

“Pasti, iyang terus inget tekén tugas iraga numadi ka mercepada, ené suba jalan nincapang kauripanné skala muang niskala,” saut Komang. “Wiréh ulian ngayah ené jani iang nawang apa tatuek tur suksman hidupé dadi manusa”.

Sedeng iteh I Nengah ajak I Komang Yadnya nyatua-nyatua akéto, panitia réuni nyelantarang wiréh suba lakar mulai acarané. Pak Wayan, selaku mantan Kepala Sekolah sané prasida rauh jagi ngicénin sekapur sirih ngeninin réuniné

Page 74: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

67

puniki. Sané prasida rauh wénten nemnem guru, lanang lelima tur istri asiki sané sampun ruyud matungked, samian semangat rauh mangda polih matemu, magendu wirasa sareng pecak sisya-sisyan dané. Pak Wayan, nyuksmaang parikrama ené, wiréh tondén ada sisya ané ngadakang réuni cara jani. Dané mapiungu mangda makejang sisyané ipidian inget tekén timpal, guru, sekolah miwah pengabdian majeng Negara. Apa ja gegaénné, eda engsap tekén jasa guru. Yan réuni biasanné ada makan-makan, magending-gending nyihnayang bagia, suba kéto di éxpose di koran apang ajak liunan nawang, pejalan ené tusing pelih, luung masih yan nyidayang kéto, apang kramané tau wiréh iraga inget matimpal, dot matemu, kangen indik pengalamané i malu. Raris Pak Wayan nyumunin motong tumpeng bagianga tekén para guru lan sisyané. Iteh pada makejang ngantosang acara terakhir sambilanga kedék pakenyung, acara kalanturang olih nyerahang cendramata ka asing-asing guru. Satondén ngajeng, Pak Wayan ané negak samping I Nengah jak I Made, buin dot nyatua-nyatua.

“Ngah, oh Dé, Bapak angayubagia tekén acarané ené”

“Inggih Pak, kanggéang niki wawu pertama,”

Page 75: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

68

saut I Nengah ajak I Madé sinarengan.“Pangidih Bapak, apang terus té nyidayang

berkomunikasi ajak timpal-timpalé.”“Nggih mula kentén pengapti tiangé,” saut

I Nengah.“Sampun makelo tiang ngerencanaang Pak,”

imbuh I Madé.“Itunian Bapak engsap, jag mara makleteg

inget,” Pak Wayan maakang negak apang tatas pirenga tekén I Made ajak I Nengah wiréh timpal-tipalné enu mabyayuan uyut.

“Indik napi Pak?” I Nengah dot uning.Buin Pak Wayan mategtegan tur kisi-kisi

nyelantarang tatuek réuni. “Ené tusing ja matatujon kumpul-kumpul

dogén, bertemu kembali, ada masih terapi psikologis, ngilangang rasa rindu, rasa kangen, misi mecanda, misi kedék pakrikik, bisa ngilangang stréss diastun ajebos”. Pak Wayan misi merérén angseg-angseg kerana ngelah bronchitis lantas buin ngawewehin “Nah sujatinné réuni ento maang suksma liunan tekén makekedékan dogén, tatuwek ané pantas resepang, ngumpulang kembali apa ané suba iraga gaénin sajeroning kahuripan, uling iraga

Page 76: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

69

inget dadi manusa, apang nyidayang mulat sarira, yan suba nyidayang kembali mupulang inget-ingetané, indayang kutang pamineh, wicara lan parilaksana ané tusing manut, duduk lan simpen ané kerasa luung, seka-abedik jemak, anggo sabilang wai, pastika nyidayang lakar nincapang bobot kahanan iraga di guminé, ………. nah wiréh suba tengai lan makan malu!” kedék Pak Wayan sinambi ngambil piring. v

Bali Orti, Redité 16 Juni 2013

Page 77: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

70

Ipun lekad daweg wuku landep mawinan kaadanin I Landep. Rumasa sampun becik wastan ipuné sapunika, awinan nénten naanin

malih nakénang napi suksmanné, napimalih I Landep nénten maduwé piambeng antuk adanné punika. Ipun nénten taén brangti, sapasira ja kakaukin, wiréh polih ipun miragi lengkara “what’s a name?” saking pengawi Inggris sané kasub. Pangresep ipunné, “Kapi maadan apa ja, kan tetep wangi cara conto bunga, di Indonésia maadan mawar, yan di Inggris sambata rose masih patuh enu mebo miik-ngalub.”

Geginan ipuné ipidan wantah dados guru, sané mangkin sampun pénsiun, sedina-dina ngoyong di pekuuban dangin désa, nampek ka kota. Daweg ipun kantun ceteng makarya, madérbé sisan gaji akedik, nika tambun-tambunanga mawanan nyidayang numbas tegak

Landep

Page 78: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

71

paumahan ring Badung, galahé punika sampun lintangan tekén petang dasa tiban. Ipun maduwé pianak kakalih, mwani-mwani, ané kelihan sampun tamat ring univérsitas, polih genah ring swasta tur sampun makurenan, maduwé pianak kantun alit, moglong pisan. Wiréh pianak kelawan mantun ipuné pada makarya, mangkin I Landep dados tukang empu, ngerunguang cucuné ané wawu asiki.

Sambilanga megending-gending ngempu, ningalin anak cenik mara lakar TK, inget I Landep tekén déwékné, mara nyumunin masuk SR dugas Gunung Agungé meletus tahun 1963, dadi pengungsi bencana alam. Sangkaning wantuan KOGA (Komando Operasi Gunung Agung), I Landep pindah uli désanné ané nandes kena lahar, nyidayang selamet tur ngelanturang masekolah. Dugasé ento sekolah di désanné makejang matutup, wiréh guru-gurunné pada ngungsi, ada ka Ulakan, ka Manggis, ka Angantelu. Liunan misan-mindonné transmigrasi ka Manado-Sulawesi Utara lan ka Lampung-Sumatera Selatan. Reraman ipuné kantun jenek tegteg ngoyong jumah, diastun maan masih ngalain désa sawetara kutus bulan dadi pengungsi.

“Yan sajan tusing masekolah, mirib

Page 79: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

72

tusing nyidayang dadi guru,” kéto I Landep ngarenggeng bagia tekén déwékné.

Buin I Landep bengong, ngusu-ngusuin cucuné ané sayan leplep sirep, inget piteket guru kelasné ané demen maang satua-satua. Koné yan nyidayang masekolah dugas enu nguda, luung pesan. Kén ngeranayang kéto, wiréh yan enu mayusa wimuda, makejang enu jangkep, awak enu kuat, pikiran enu seger, ondén ada pengaruh kéné kéto. Irgamayang koné cara ambengan, yan enu bajang, muncukné enu lanying, landep apa pelajahin pasti énggal karesep. Di galahé ené koné kasambat, apa gaénin jag pragat sidekarya. Ento awanan yan enu bajang gelengang malajah malu, apang maan pengetahuan, pangewruhan lan kebisaan. Kadén ada gendingan: saking tuhu manah guru, mituturin cening jani, malajah seken-sekenang, pangewruhanné luir senjata, ento dadi adokang sesai anggon ngaruruh merta saenun ceningé murip,” tutur guruné sada sumeken tekén murid-muridé dugasé ento. Buin I Landep merasa angayubagia, lantas kemak-kemik,

“Diastun désan iragané das kena lahar, pepes kaput sayong, lan misi ujan aon, nyidayang masih ngungsi nerusang masekolah, kendel atiné, nyidayang ben mulukang keneh

Page 80: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

73

masekolah di pedésaan, ené yan sing sangkaning teleb reramané ajak belin-beliné ané maang sokongan, biaya tur fasilitas, kénkén kadén dadinné?” takonné sada kenyem ngingetang paindikan ento.

“Beli dini sirepang I Luh,” munyin kurenanné uli kamar tengah, “Suba tis ada kipas angin, eda sangkola dogén, apang tusing biasa, manja nyansan kelih.”

“Nah, luungang galengné, apang I Luh tusing ulung yan bangun,” idih I Landep tekén Madé Ari, kurenanné.

Lantas makedadua pekak ninikné I Luh negak, ada maca koran, ada nyemak album ningal-ningalin foto lawas.

“Dé, enu masih luung foton Beliné dugas mara melantik,” édéngina Madé Ari foto ané nganggo baju setélan PGRI.

“Enu luung, kertasné mula alus, tusing cara jani, foto-foto énggal saru, kabur ulian prosésné cepet lan ngawur,” Madé Ari makenyem.

“Oh saja, Dé, éné fotoné dugas mara maan gaé. Beli angayubagia nyidayang dadi guru, ento éh.. buin foto ritatkala nyidayang melali ka luar negeri ajak kaluwarga, bagia masi rasané maan ka dura negara melila cita. Nanging foto

Page 81: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

74

hitam-putih daweg masekolah tusing ada bakat simpen,” nyantep I Landep nuturang.

“Luung pesan yan enu ada foto, ada tingalin, kowala yan tusing ada foto, mirib inget-ingetan ané tekek lan rapi nyidayang maang gambar lebihan. Cara pengalaman Beliné dugas enu masekolah,” imbuh Madé Ari.

“Beneh Dé, pejalané dugas cenik masekolah rasanné mara ibi, pepes bakat ingetang,” I Landep memarma.

“Kéné Beli, ngomongang foto, kayang jani iraga suba ngelah gambar dugas cenik masekolah, dugas kelih mara magaé lan dugas meliang-liang melali, sing kéto Beli?,” imbuh Madé Ari.

“Kéto-kéné kénkén?” takon I Landep sada cucud.

“Sing kénkén, kowala ada enu perlu uratiang wiréh sayan tua, jani ené iraga kasuyaktianné sedeng ngaé foto, ngambar pengalaman sisan hidup,” Madé Ari nyekenang sada mefilsafat. “Maksud Dé?” sesed kurenanné.

“Nah pejalan iraga mula kéto, yan sing pelih, ené Mimbar Agamané di koranné ngorahang, hidup i manusa kaepah dadi patpat,” teges Madé Ari saha ngédéngin Koran.

Page 82: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

75

“Kén Dé, baang Beli ningalin!” idih kurenanné.

“Pirengang té!, Iang suba maca,” abetné Madé Ari.

“Nah lautang,” I Landep ngantiang. “Mula lengut baana nyatuaang dini, sang

pangripta nganggé pandangan univérsal, dané ngedum hidupé ené aji simbol semesta, patpat paletan kocap sekadi waktu: dina semengan; galah tengai; rikala sanja lan nyaluk peteng,” cacep tur ringkes Madé Ari nerangang.

“Dina semengan, i manusa mara bangun, sinah seger, galah luung anggon malajah, ngalih pangewruhan apang ngelah bekel lakar nyalanin kahuripanné. Luungan masekolah - yan nyidayang dugas enu wimuda, apang énggalan prasida nemu apa ané kaaptiang.

Yan suba galah tengai, sedeng bayuné gedé, ditu i manusa suba maan ajah-ajahan jangkep, kewisésaan nincap, mara nyumunin ngalih gaé, apang nyidayang membiayai hidup, ngelah kurenan, ada pianak, apang seken nyidayang ngalih pangupa jiwa. Manyama braya, tuun mabanjar, ngayahang dadia lan sekehe lianan di désa pakraman.

Katuturang jani rikala sanja, ditu i manusa

Page 83: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

76

koné bisa lakar menikmati hidup, wiréh suba ngelah pangewruhan, sampun polih pekaryan, maan gaé tur hasil, wénten galah lakar meseneng-seneng, malegan-legan manut dresta lan uger-uger kewicaksanaan.

Yan suba nyaluk peteng, nyumunin suba nyansan tuna, gigi suba pawah, lima kasemutan, tusing nyidayang magaé keras, nyaluk geginan anak lingsir, ngajeng bubuh ané alus, patuh alusné cara ngidepang tutur kediatmikan. Nunain ngulurin indriya, wiréh lakar ngungsi sunia-loka.”

“Béh, mabuat pisan piteket Mimbar Agamané ené Dé,” I Landep maseseken.

“Iang cumpu Beli, yan umpamayang cara suryané suba sayan séng kauh, pantesné uling jani mataki-taki, ngéling-ngélingang tatuek hidupé ka mercepada, seka bedik nguangin kemelekatan duniawi, apang tusing baat tikul, majalan mulih ka alas wayah.”

Munyin sepéda motor Yamaha Véga nyansan maakang, ngenah I Putu pianakné ngandél kurenanné mara teka uli megaé. Wiréh suba ada jani jumah ngempu, Madé Ari ngajakin kurenanné ka swalayan, meli buah apa luiré karana buin mani lakar otonanné I Landep, ngatelunang rahinan Tumpek. v

Page 84: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

77

Mémbon di pondok ané meraab klangsah mula dadi gegaén sai-sai I Kantun ajak I Jaya, setondén mulih nedehang bébékné

uli carik. Dinuju bébékné tondén suud mesik, matan ainé enu tegeh apabuin enu galang, ajaka dadua maan selah matutur-tuturan.

“Demen masih atiné wiréh jani subaké dadi Warisan Budaya Dunia,” kéto abetné I Kantun ngortaang berita TiVi tekén I Jaya.

“Mula uling imaluan, subak kertamasané ené suba kasub,” saut I Jaya.

“Indayang té tlektekang, palemahané sayan teduh muah landuh, pundukan pengalapané lisik buin resik, pah-pahan toya ka bangketé gindil lan adil,” I Kantun ngajumang.

“Yan iraga dadi pengangon bébék, ené suba dahat kaaptiang, majeng ring Sanghyang

Wayah

Page 85: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

78

Embang, minakadi pameréntahé sekadi tedung jagat, yakti-yakti nyuukang, mikukuhin saha ngelestariang kahanan subaké, mangda sarwa prani nemu santi lan jagaditha,” lungsur I Jaya.

I Kantun lan I Jaya pecak kantun ngeranjing SD kantos SMP swasta ring désanné, polih amongan dados pengangon bébék. Sedina-dina sedurung ka sekolah, makadadua sareng-sareng makta bébékné ka bangketé. Ditu maan maomong-omongan, sambilanga ningalin bébékné ngalih mamaan. Yan masa mara suud manyi, tusing perlu buin maang ngamah neked jumah, wiréh binbinan bébékné makejang suba nyangkih, bek misi jijih, sisan padi ané ngatih kapilih. Dikénkéné, dimasan padiné suba lakar manyi, tegeh-tegeh dadi punyanné, I Kantun lan I Jaya rumasa kéweh ngaukin bébékné apang mulih yan suba sanja. Ngaba pamuun tiing buluh lantang, maisi oncér pinaka bendéra, sambilanga gelur-gelur ngaukin, “ri…riii..riiii… mai….mai” apang tawanga tekén bébékné I Kantun lan I Jaya enu ada ditu.

Buin ajaka dadua iteh nyatua sinambi nodiain kawéntenan padiné kuning, sayaga énggal lakar kaanyi.

“Beli, yan padiné kuning, gelis pacang ngampung,” buin I Jaya makeengan.

Page 86: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

79

“Kowala iraga kéwehan ngelurin bébéké, sing ngenah uli pundukané,” ngarengkeng I Kantun.

“Eda ento sangetanga, …. éh, Beli padiné yan suba kuning, wayah koné adanné, ngudiang jag nguntul, yan puyung adi jegjeg?” buin I Jaya matakon.

“Ené pratiwimba,” sautné I Kantun.“Apa suksmanné yan bandingang cara iraga

dadi murid?” I Jaya dot nawang.“Pak Guru taén nyatua, padi patuh cara

i manusa, yan suba bek misi ajah-ajahan pangewruhan, wiadin pengalaman pastika pejalané nguntul, tusing taén néngéh,” imbuh I Kantun.

Demen pesan I Kantun ajak I Jaya matutur-tuturan, liu satuanné padaduanan, ada berita TiVi ngewedar pejabat korupsi, warta surat kabar nuturang blabar, misi orti mahasisya démonstrasi di Sulawesi lan sios-siosan. Ané mabuat pesan naut kenehné, indik piteket Guru Agamané, ané maang satua ngeninin tuntunan karakter. Guru agamané ané mapeséngan Pak Gusti, mula cacep tur pascad ring tatwa, pepes maang sasuluh tekén murid-muridé, apang sasubanné tamat masekolah, muridé maan

Page 87: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

80

bekel, pedoman tusing ja, hard-skill doén, kowala perlu misi pendidikan akhlak ngawé kahuripanné dadi seimbang. Buin Pak Gusti nyesedang indik kahanan i manusa yan suba wayah koné lakar biasa nguntul majalan, apang tepuk sisan-sisan pejalanné, encén ané luung, nikén né tondén manut ring sesanan iraga, maan mulatsarira, introspéksi apa adanné. Cungkalikanné, yan néngéh, pastika peliaté menék doén. Tusing nyak ningalin anak lénan, timpal ané hidup beténan sing tepuk, tusing ada rasa empati tekén krama ané tunaan, yan néngéh pasti ukuran hidupé nganggo modél kebiasaan anak duuran, bisa merasa sombong, angkuh, belog ajum. Patuh cara majalan, yan tetep néngéh, tusing nepukin marga gebuh bisa nyauh labuh, dikénkéné nanjung batu baisé metatu, ené mapuara hidupé sangsara.

“Mabuat pesan unteng wecanan Pak Gusti dugasé ento,” buin I Jaya nyesedang.

‘Tusing ja jani doén daging piteket dané dados anggén,” I Kantun nyekenang.

“Ipidan kénkén ya?” takon I Jaya.“Pak Gusti dugas iraga enu masekolah,

nelantarang nganggé basa biasa, maimbuh conto sederana apang aluh baan iraga ngresepang, wiréh iraga enu paturu cerik, perumpamaan

Page 88: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

81

cutet nganggon padi. Prilaku i manusa apang cara padi, disubané wayah sinah lakar nguntul,” saut I Kantun sumeken.

“Basa ané tusing biasa, ada?” meled I Jaya nawang.

“Ada!, basa wayah, patuh tekén basa makulit, éné perlu perenungan apang ngerti,” saut I Kantun.

“Renungan, kontemplasi kéto?” sada kémeng I Jaya.

“Wayah utawi makulit, sujatinné kéné, lan inget-ingetang ragané jani, yan geginané dadi pengangon bébék, tusing taén lémpas tekén kahanan yéh. Toya koné pralambang kesuburan, kesejukan, stata ngalih tongos ané éndép, éndépang ngaba raga, rendah hati, tusing sombong. Yan suba akéto pasti ngawetuang hidupé tis lan dayuh,” selag I Kantun.

“Yan sing pelih, pejalan yéhé, uli dulu ka tebén, beneh kéto?” buin I Jaya cucud.

“Saja! Petapan yéh, mula membah ka tebén sing ada ka dulu. Oh, ané madan yéh nak liu wigunanné, anggon minum sedina-dina, mandus pindo awai, ngupapira sajroning maurip, buina awak manusané koné 80 persén kawentuk olih i toya.” I Kantun ngawewehin.

Page 89: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

82

“Kéto? Béh mara tatas tawang!” angob I Jaya.

Atep satuan pengangon bébéké ajaka dadua, luget tuturanné wiréh di sisin pondoké ujané nyansan bales, sayan demen ubuh-ubuhanné ngalih amah-amahan, sambil ngantiang bébékné suud mesik, I Jaya nyeluk kantong nyemak roko, jepita di bibihné, lantas ngerékang colok, buin matakon.

“Beli ngudiang muncuk apin koréké jag jegjeg menék?”

“Sing ja nak mula kéto! Sing ja nak mula kéné, ené ada tetuek ané dadi anggon piteket, apang hidupé suka tanmewali duka,” saut I Kantun.

“Adi misi duhkita?” sesed I Jaya. “Nak kené kesuyaktianné, api mula maguna

tur mabuat lakar nyukertaang kahuripan, indayang rasaang, apiné cenik dadi anggo ngenjit roko, ngendihang sentir sémbé, morbor saang, ngidupang kompor, nyakan nasi lan ngoréng bé. Kowala yan gedé, sinah tusing melah, apabuin nilap-nilap tegeh, kebus baang isin guminé tur bisa ngeranayang puun, ngawé i manusa resres ulian panes. Yan keneh-kenehang, api tusing ja ada di guminé doén, di

Page 90: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

83

awak iragané masih ada, ané maang semangat lan spirit hidup, ené ada ngorahang patuh tekén keneh. Yan kenehé manut kadi swaguna i manusa, sinah luung, anggé nuntun kahuripan mangda memargi becik lanus, kowala yan kenehé gedé tur nagih ulurin, satmaka cara apiné gedé, muncukné jegjeg nilap menék neked ka sirah, teras bisa pengeng, ené koné ngawetuang duhkita. Eda makejang kenehé tuukina, pilih encén seken-seken mendesak. Mireng nuukin keneh, beli dadi inget tekén lengkara di wirama Girisa, kekawin Arjuna Wiwaha. Kéné rerambanganné “Ya mariku bapa méweh, ngambek yawatinuluran” Yan kaartiang “i raga lakar kéweh yan makejang pakayunané kaulurin”.

“Béh, ngewayah-wayahang dadi satuané Beli!” bingung I Jaya.

“Sst!,… dot hidup tis apa panes?” I Kantun misi kisi-kisi.

“Asanné yan kenehang cara belog, hidup né koné pilihan, kéto?” tumbén omongné I Jaya wayah.

“Saja ento!” I Kantun magendang-gending di kenehné nganggo basa Inggris “Is life a choice?, life is a…… ….” sambilanga saab seeb ngintip gulemé nyansan wayah, maciri ujan

Page 91: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

84

lakar malesang. Wiréh tusing nyidayang mulih, makedadua enu maan galah nuturang pakewuh lan pakendel hidupé di mrecepada, cara anak nuptupang bekel lakar mulih ka guminé wayah. v

Page 92: Sawelas Satua Bawak Basa Bali - repositori.unud.ac.id · 1 T an kabinawa lega kenehné Madé Sari, maan kiriman é-mail uli timpalné di Australia. Isi suraté ento ngorahang, pianakné

85

I NENGAH SUDIPA, embas ring Désa Pesangkan, Selat Karangasem, 31 Juli 1954. Polih kuliah S1 ring Univérsitas Udayana, jurusan Bahasa Inggris, ngelanturang S2 ring Monash Univérsity, Australia widang Linguistics, raris malih polih galah nyujur S3 ring Univérsitas Udayana. Dados Profésor pecak 1 Septémber 2006, kantos mangkin kantun ngaturang ayah ring Univérsitas Udayana. e-mail: [email protected]

Pangripta