PEDOMAN KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH ...perpustakaan.kemkes.go.id/inlislite3_kemkes/uploaded...Mie...
Transcript of PEDOMAN KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH ...perpustakaan.kemkes.go.id/inlislite3_kemkes/uploaded...Mie...
PEDOMAN KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH,
BERAT DAPAT DIMAKAN (BOD) DAN RESEP MAKANAN SlAP SAJI
DAN JAJANAN
613.2 Ind p
KEMENTERIAN KESEHATAN R.1. BADAN PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN KESEHATAN
2014
't'oToiei'D'*
PEDOMAN
KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH,BERAT DAPAT DIMAKAN (BDD)
DAN RESEP MAKANAN SIAP SAJI
DAN JAJANAN
It-5
KEMENTERIAN KESEHATAN R.I.
BADAN PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN KESEHATAN
2014
DAFTAR NAMA PENYUSUN
BUKU KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH,BERAT DAPAT DIMAKAN (BDD)
DAN RESEP MAKANAN SIAP SAJI DAN JAJANAN
1. Elisa Diana Julianti, SP, M.Si
2. Dyah Santi Puspitasari, SKM.MKM3. dr. Made Dewi, M.Epid4. Aditianti, SP, M.Si
5. Ir.Sri Prihatini.M.Kes
6. Dr. Fitrah Ernawati, M.Sc
7. Dr.jr.Dewi Permaesih.M.Kes
KONSULTAN
1. Dr. Abas Basuni Jahari, M.Sc2. Dr. Djoko Kartono, M.Sc
■DAFTAR ISL
HalFAKTOR KONVERSI BERAT MAKANAN MATANG MENTAH 1Cara melakukan konversi 1Aiur Konversi 2Contch Perhitungan 2DAFTAR FAKTOR KONVERSI BERAT MATANG - MENTAH 5Serealia, umbi dan hasil olahnya 5Beras Giling 5Ketan putih 5Ketan hitam 5Tepung beras 5Jagung beras 6Kentang 6Singkong 6Talas Bogor 6Lib! putih 7Ubi merah 7Sagu Ambon 7Tepung hunkwee 7Telur, daging dan ikan 7Telur Ayam kampung 7Telur ayam negri 7Telur bebek 7Sapi 8Kerbau gDomba 9Ayam 10Ikan 11Kacang dan hasil olahnya 12Kedelai putih kering 12Kacang tanah tanpa kulit 12Kacang jogo kering 12Kacang bogor 12Kacang hijau 13Kacang tolo 13
III
Oncom merah
Oncom hitam
Tempe murniTempe campuranTahu kuning cetakTahu putih cetak—Tahu bungkus kuningTahu bungkus putihTahu gepeng cinaTahu kuning tebal cinaTahu putih tebal cinaTahu sumedangSayuranBayamBunds
Daun singkongKangkungKacang panjangTomat.
Wortel
Bagian yang dapat dimakan (BDD)Penggunaan persen BDDContoh perhitunganDaftar persen berat dapat dimakan (BDD)Serealia & olahannyaUmbi-umbian
Kacang-kacanganDaging dan TelurIkan, Kerang, dan UdangSayuranBuah-buahan
Serba-serbi
Resep Makanan Siap Saji dan MakananDaftar Pustaka
13
13
13
13
13
JA.
14
14
14
14
14
15
15
15
15
15
15
16
16
16
17
17
19
19
19
19
20
21
21
24
29
31
33
49
DAFTAR POSTAKA
Direktorat Gizi, Depkes Rl. 1995. Daftar Komposisi Zat GiziPangan Indonesia
Direktorat Gizi, Depkes Rl. 1981. Daftar Komposisi BahanMakanan. Bhratara Karya Aksara. Jakarta
Krisdinamurtirin, Mien KM, Ignatius F. Daftar Faktor Konversi
Berat Dapat Dimakan (BDD), Mentah-Matang, danPenyerapan Minyak Bahan Makanan. 1974. Balai
Penelitian Gizi Bogor
IV 49
15 Sate avam ayam bakar 50
kacang tanah 20
garam 1
16 Sate kambing daging 5 tusuk 50
kambingkacang tanah 50
Kecap manis 20
garam 1
17 Sate padang ketupat 1 porsi 120
paru 30
kuah sagu 100
garam 1
18 Soto mie mie basah 1 porsi 50
kikil sapi 30
kol 50
risoles 10
tomat 5
garam 1
kaldu ayam 50
48
EAKIOR-KONVERSI-BERAlU\flAKANAN-MATANG^5=^MENTA»
Untuk keperluan analisis zat gizi diperlukan data beratbahan makanan mentah kecuali makanan komposit (misal pizzahut, KFC, dll), tetapi untuk keperluan analisis paparan cemarandiperhitungakan dari makanan matang yang dikonsumsi olehmaslng-masing individu. Ada bahan makanan yang sudahdiketahui dalam keadaan mentah ada juga yang diketahuidalam keadaan matang, sehingga konversi berat makanan
matang-mentah dan mentah -matang diperlukan untuk mengisikebutuhan data tersebut.
Cara Melakukan konversi:
a. Rum us konversi matang - mentah
Berat mentah = berat matang x faktor konversi
Contoh:
Berat Nasi liwet
Faktor konversi untuk Nasi liwet
Maka berat berasnya adalahgram.
b. Rumus konversi mentah - matang
Berat matang =Berat mentah
Faktor konversi
Contoh:
Berat beras
Faktor konversi untuk Nasi liwet
Maka berat nasi liwet adalah
: 200 gram
:0,4
: 200 gram x 0,4= 80
200 gram
0.4
200— = 500 gram.
Alur konversi
Bahan matang
atau
Bahan Mentah
Daftar konversi
Ada TIdak
Pendekatan bahan dan cara
pengoiahan yang mirip
Ada TIdak
Perhitungan mentah matang Berat matang = berat
Contoh
1. Sayur katuk (tanpa kuah) = 50 gramFaktor konversi tidak ada, maka dicari sayur yang palingmendekati daun katuk dengan pengoiahan yang sama yaitubayam rebus (fk = 1,1)maka berat mentah daun katuk adalah ;
50 X 1,1 =55 gram
2. Untuk ikan asin goreng yang tidak ada dalam daftar konversi,cari yang paling mendekati. Jika tidak ditemukan makagunakan faktor konversi 1 (berat matang = berat mentah).
2
10 Lontong sayur ketupat
pakis
kerupuk
santan
garam
1 porsi 140
20
5
150
1
11 Mie bakso mie basah
bakso
tahu
kecap
garam
saos cabe
saos tomat
caisim
vetcin
kuah
1 porsi 100
20
40
10
2
2
2
40
0.3
200
12 Mie goreng mie basah
telur ayamminyak
kecap
caisim/kol
garam
1 porsi 100
50
20
20
100
1
13 Pizza Hut iris kotak tipis1
potong 20
14
Pizza Hut iris segitiga 1
potong1
potong
100
70
47
fi BubLir ayam bubur 1 nnr^i •^nn
daging ayam
kacang kedelekaldu ayamgaram
10
20
50
2
7 Gado-gado labu siam
kangkung
wortel
kacang tanahkacangpanjang
garam
gula
1 porsi 20
30
20
20
20
2
3
8 Ketupat tahu ketupat
tahu
kacang tanah
kentang
telur ayamkecapgaram
1 porsi 200
20
75
50
50
5
2
9 Kwetiaw goreng kwetiaw basah
kol
telur
garam
1 porsi 125
100
50
1
3^yRtuk^bahaivmakaBafi-siap saji d^af>^a}afi€m4tainis-dmfatkair-komposisi bahannya. dan dikonversi ke mentah jika darimatang atau sebaliknya ke matang jika dari mentah. Langkahyang harus dilakukan
- Tanyakan komposisi bahannya dan berat kepada ARTjika dibuat di rumah tangga
- Tanyakan komposisi bahan dan berat kepada penjualjika membeli
- Jika tidak diketahui maka perkiraan uraian bahanmakanan dan beratnya dapat diperkirakanmenggunakan buku resep yang terdapat dalam bukupedoman kode bahan makanan dan pangan, resepmakanan siap saji dan jajanan.
Contoh :
A. Bolu kukus yang dibuat di rumah tangga1 potong bolu kukus = 50 gram, rincian bahan mentahdiketahui maka perlu dilakukan perhitungan berat matang.Untuk bahan makanan yang memiliki faktor konversi (Fk)mentah-matang atau yang mendekati, maka bisa dihitungberat matangnya. Jika tidak ada faktor konversi yangmendekati maka berat mentah = berat matang.
Rincian Berat Fk Perhitungan Beratbahan mentah matangmentah (gram) (gram)Terigu 20 Tdk ada - 20
Margarine 5 Tdk ada - 5
Gula pasir 10 Tdk ada - 10
Telur 10 0,9* = 10/0,9 11,9Pengembang 1 Tdk ada - 1*telur dalam bolu kukus bisa menggunakan pendekatan telur ceplok air = 0,9
46
B. Tempe goreng tepung beli di warung1 buah tempe goreng tepung = 40 gram. Rincian bahandiketahui dari hasil penimbangan.
Makanan Siap Saji
Rincian Berat matang Fk Perhitu Berat
bahan
matang
(gram) ngan mentah
(gram)
Terigu 10 Tdk ada - 10
Tempe 25 1 = 25x
1
25
Minyakgoreng*
5,6 Tdk ada - 5,6
Garam * 0,2 Tdk ada - 0,2
*Berat minyak diperoleh dari perhitungan penyerapan minyak, garamdiketahui dari pedoman penggunaan garam pada tempe goreng.
Belalang goreng di rumah tangga 5 ekor mentah = 20
gram
Rincian
bahan
mentah
Berat mentah
(gram)Fk Perhit
ungan
Berat
mentah
(gram)
Belalang 20 Tdk ada - 20
Minyakgoreng*
4,8 Tdk ada - 4,8
*Berat minya < diperoleh dari perhitungan penyerapan minyak.
No Nama makanan Bahan Satua
n
Berat
matang
(gr)rl/^r<arlrt tAr\i inn
1 dada atas daging ayam
tepung teriguminyakgaram
1 buah 69
20
11
1
2
Ayam goreng tepungdada mentok/ bawah daging ayam
tepung teriguminyakgaram
1 buah 121
30
19
2
3
Ayam goreng tepungpaha atas daging ayam
tepung teriguMinyakgaram
1 buah 69
20
11
1
4
Ayam goreng tepungpaha bawah daging ayam
tepung teriguminyakgaram
1 buah 47
15
8
1
5
Ayam goreng tepungsayap daging ayam
tepung teriguminyakgaram
1 buah 43
10
7
1
Penyerapan minyak dari belalang goreng tidak ada, maka bisadidekati dengan udang goreng (24%)
45
46 _Martabalctelur
daging giling
daun bawang
garam
merica
telur ayambawangbom bay
minyak
25 91 nr
20
5
0.5
I
15
7
II
ci t yi
47 kripik talas talas
minyak
34
1
20 gr
48 Kripik pisang pisang
minyak
52
1.5
30 gr
49 Kripik singkong singkong
minyak
54
2
30 gr
50 Cilok
tepungtapioka
tepung terigu
bawang putih
garam
2
2
0,2
0,04
6gr
44
FAKTQR4CONV&RS14SERAiHVIATANG - MENT All
No.
1
2
3
4
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Nama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan konversi
Beras Giling
Nasi 0,5
Nasi liwet 0,4
Nasi tim 0,2
Buburnasi 0,2
Ketan putih
Ketan liwet 0,6
Ketan bubur 0,2
Ketan kukus 0,6
Ketan rangginang 0,4
Ketan lontong 0,3
Ketan tape 0,6
Ketan hitam
Ketan liwet 0,3
Ketan bubur 0,2
Ketan kukus 0,5
Ketan tape 0,7
Tepung beras
Tepung bubur 0,1
Bihun rebus-goreng 0,4
Bihun rebus 0,3
Mi basah goreng 0,5
Mi basah rebus 0,6
Mi kering rebus goreng 0,3
Mi kering rebus 0,4
No.
21
-22-
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
Jagung beras
Jagung liwet
Jagung kukiis
Jagung arem-arem
Jagung pipil manning
Jagung pipil rebus
Jagung perkedel
Jagung bakar
Kentang kukus
Kentang goreng
Kentang rebus goreng
Kentang perkedel
Kentang pure
Kentang
SIngkong
Singkong kukus
Singkong tape
Singkong goreng
Singkong keripik
Singkong tiwul
Singkong bakar kulit
Singkong bakar kerik
Singkong rebus
Talas Bogor
Talas kukus
Talas goreng
Talas keripik
Faktor
konversi
0.4
SLA.
0.4
1.1
0.4
0.9
1.2
1.0
2.9
1.6
1.2
0.8
1.0
1.0
1.4
1.8
2.1
1.1
1.1
0,7
0,9
1.3
1.7
42 Gemblong tepung ketan 13 40 gr
gula pasir 6
gula merah 6
santan kental 8 ml
kelapa parut 7
Kremes
43 singkong singkong 40 58 gr
gula merah 15
garam 0.5
minyak 3
44 Martabak keju tepung terigu 65 113gr
gula pasir 15
telur ayam 15
susu kental
manis 2
garam 0.5
mentega 1
keju 15
Martabak
45 kacang tepung terigu 65 llOgr
Coklat gula pasir 15
telur ayam 15
susu kental
manis 2
garam 0.5
mentega 1
meises 5
wijen 1
kacang 5
43
37
38
39
40
41
TahuJsi-daging—tepimg4e«gu
Tahu isi sayur
Kerupuk udang
Tempe goreng
Tepung
Ubi goreng
tahu putihkecil
garam
daging gilingwortel
bunds
minyak
tepung terigutahu kulit
segitiga
wortel
Kol
touge
garam
telur ayam
minyak
tepung terigu
tepung sagu
tempe
garam
ketumbar
bubuk
merica
minyaktepung terigu
ubi jalar
minyak
garam
40
50
0.7
10
3
2
11
30
4
2
2
0.3
2
7
10
2
20
0.8
1
0.2
5
10
30
1
0.2
^6-gr
52 gr
5 gr
38 gr
32 gr
No. Nama-Bat^aivMakanan dan
metode pematangan
Ubi putih
44 Ubi putih kukus
45 Ubi putih goreng
46 Ubi putih keripik
47 Ubi putih rebus
Ubi merah
48 Ubi merah kukus
Sagu Ambon
49 Sagu Ambon bubur
Tepung hunkwee
50 Taiam
Telur ayam kampung
1 Ceplok lunak
2 Ceplok keras
3 Ceplok air
4 Dadar banyak minyak
5 Dadar sedikit minyak
6 Orak-arik
Telur ayam negri
7 Ceplok lunak
8 Ceplok keras
9 Ceplok air
10 Dadar banyak minyak
11 Dadar sedikit minyak
Telur bebek
12 Ceplok keras
13 Dadar banyak minyak
14 Dadar sedikit minyak
—Faktor—
konversi
1.0
1.3
1.9
1.1
1.0
0.1
0.1
0,9
0.9
1.1
0.7
0.7
1.1
0,9
1.3
0.9
0.8
0.9
1.2
0.8
0.9
42
No. Mama Bahan Makanan dan
metode pematangan
Sapi
Faktor
konversi
33 Roti goreng isi tepung terigu
telur ayam
garam
14,3
2
0.3
30 gr
15 Daging Haas goreng 1,9 ayam 3
Ifi naglng Haas panggang 1.6 wortel 5
17 Daging Haas rebus 1,8 bunds 2
18 Daging Haas rebus goreng 2,6 gula pasir 0.1
19 Daging Haas ungkep 1.3 minyak 4
34 Roti mania tepung terigu 20 31 gr20 Daging lamosir goreng 1.9
21 Daging lamosir panggang 1.3gula pasir
telur ayam
susu bubuk
2A
22 Daging lamosir rebus 1.34
123 Daging lamosir rebus goreng 2.2
susu cair 224 Daging lamosir ungkep 1.2
margarin 225 Daging sayuran rebus 1.6 35 Risoles tepung terigu 5 47 gr26 Daging sayurang ungkep 1.4 susu cair 10
27 Hati goreng 1.5 telur ayam 6
28 Hati panggang 1,6 garam 0.3
29 Hati rebus 1,3 daging ayam 5
30 Hati rebus goreng 1,3 wortel 5
31 Hati ungkep 1.2 bunds 5
32 Jantung goreng 1.7 tepung roti 5
33 Jantung panggang minyak 5
34
35
Jantung rebus
Jantung rebus goreng
margarin 1
36 Singkonggoreng singkong 100 103 gr
36 Jantung ungkep 1.4garam
minyak
1
37 Usus rebus 1.1 2
38 Usus rebus goreng 1.9
39 Usus ungkep 1.4
40 Babat rebus 1,9
41 Babat rebus goreng 2,5
41
28 Pastel avam
sayur tepung terigu 7 39 grtelur ayam 7
daging ayam 10
wortel 5
bunds 3
soun 2
minyak 3
margarin 1
garam 0.229 Pisang goreng tepung terigu 15 76 gr
telur ayam 5
pisang uli 50
minyak 6
30 Pisang ijo tepung beras 32
gula pasir 20 pisang :70pisang raja 70 kulit :38
garam 0.7 bubur :135
santan 120 ml sirup :25sirup 25
31 Pisang molen tepung terigu 15 62 gr
maizena 1
gula pasir 4
telur ayam 3
pisang uli 30
margarin 4
minyak 5
garam 0.132 Putri ayu tepung beras 2 15 gr
tepung terigu 5
gula pasir 5
telur ayam 1
santan kental 2
No. ^ama-Baban-Makanan-dan-
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
metode pematangan
Kerbau
Daging Haas goreng
Daging Haas panggang
Daging Haas rebus
Daging Haas rebus goreng
Daging Haas ungkep
Daging lamosir panggang
Daging lamosir goreng
Daging lamosir rebus
Daging lamosir rebus goreng
Daging lamosir ungkep
Daging sayuran rebus
Hati ungkep
Hati panggang
Hati rebus
Hati rebus goreng
Hati goreng
Jantung panggang
Jantung goreng
Jantung rebus
Jantung rebus goreng
Jantung ungkep
Usus rebus
Usus rebus goreng
Usus ungkep
Babat rebus
Babat rebus goreng
Domba
Daging paha rebus
Daging paha rebus goreng
Daging paha panggang
—Faktor—
konversi
1.8
1.7
1.6
2.2
1.5
1.8
1.8
1.6
1.1
1.7
1.5
1.2
1.5
1.5
1.7
1.6
1.5
1.9
1.6
1.6
1.5
1.5
2.1
1.6
1.6
2.7
1.8
1,6
1.3
40
No. Mama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan konversi
72 Daging paha goreng 1.6
73 Daging iga rebus 1.2
74 Daginq iaa rebus aorena 2.1
75 Daging iga goreng 1.4
76 Daging iga ungkep 1.5
77 Hati ungkep 1.1
78 Hati rebus 1.4
79 Hati rebus goreng 1.6
80 Hati goreng 1.4
81 Hati panggang 1.3
82 Jantung ungkep 1.5
83 Jantung rebus 1,6
84 Jantung rebus goreng 1.8
85 Jantung goreng 1.7
86 Jantung pangang 1.4
87 Usus rebus 1.1
88 Usus rebus goreng 2,1
89 Usus ungkep 1,9
90 Babat rebus 1.8
91 Babat rebus goreng 2,4
Ayam
92 Paha panggang 1.2
93 Paha rebus 1.4
94 Paha rebus goreng 1.6
95 Paha ungkep 2,2
96 Dada goreng 1.6
97 Dada rebus 1.3
98 Dada rebus goreng 1.3
99 Dada panggang 1.7
10
25 Lumpia terigu 7 45 gr
garam 0.5
putih telurayam 5
ebi 1
telur 7
rebung 10
touge 5
kecap manis 1
minyak 5
26 empek-empek mie kuning :(pempek) tepung terigu 5 15 gr
tepung sagu 35 ketimun : 15
pempek: 80tenggiri 30 gr
kuah cuka;
garam 1 75
minyak 6
ebi 3
mie kuning 15
ketimun 15
asam jawa 4
gula merah 20
air 50
garam 0.5
cuka 1
27 Papais pisang tepung terigu 10 53 gr
tepung beras 10
tepung kanji 4
gula pasir 4
pisang raja 10
santan 15 ml
39
20 kuejouangkok tepung heras 13 52 gr
tepung sagu 2
gula merah 11
guia pasir 3
santan encer 13 ml
kelapa parut 5
kasar
21 Lapis legit terigu 3 85 gr
gula pasir 15
kuning telurayam 40
susu bubuk 2
mentega 15
margarin 10
22 Lapis Surabaya tepung terigu 8 66 grmaizena 1
gula pasir 12
telur ayam 30
susu kental
manis 2
coklat bubuk 1
margarin 12
23 Lemper ketan 20 42 gr
gula pasir 0,5
minyak 1
daging ayam 10
santan 10 ml
garam 0,5
24 Lontong isioncom beras 20 60 gr
oncom 8
garam 0.6
santan 30
38
No_ Nama-Bahao^Makanan-dan Faktoi^
metode pematangan konversi
100 Dada ungkep 1.5
101 Hati rebus 1.5102 Hati panggang 2,2
103 Hati ungkep 1.6
104 Hati goreng 1.7
105 Hati ungkep goreng 1.8
106 Rempela rebus 1.4
107 Rempela goreng 1.6
108 Rempela ungkep 1.3
109 Rempela ungkep goreng 1.2
Ikan
110 i Tongkol rebus 1.3
ill Tongkol panggang 1.4
112 Tongkol tim 1.1
113 Tongkol pepes(panggang) 1.5
114 Udang rebus 1.5
115 Udang goreng 1,5
116 Udang tim 1.4
117 Udang pepes 1.3
118 Gurame goreng 1.5
119 Gurame panggang 1.3
120 Gurame rebus 1.2
121 1 Gurame tim 1.1
122 Gurame pepes i.i123 Mas kecil panggang 1.2
124 Mas kecil rebus 1.1
125 Mas kecil pepes 1.2
11
No. Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
126 Mas kecil tim
127 Leie goreng
-"{28—Tembakang asin goreng
Faktor
konversi
1.2
2.4
^
129
130
131
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Tembakang segar goreng
Jambrong goreng
Sepat asin goreng
dr-:-, -. ''.feaSangiaiiilKedelai putih kering
Kedelai rebus
Kedelai goreng
Kedelai sangan
Kedelai rempeyek
Kedelai segar rebus
Kacang tanah berkuiit rebus
Kacang tanah tanpa kulit
Kacang seduh goreng
Kacang goreng
Kacang sangan
Kacang rempeyek
Kacang bumbu pecei (kering)
Kacang mete goreng
Kacang jogo segar rebus
Kacang jogo rebus tumis
Kacang jogo kering
Kacang rebus
kacang rebus tumisKacang gejos
Kacang rebus
Kacang rebus
1.7
0,9
1.1
0,5
0.9
1.2
1.4
1.8
0,9
1.0
0,9
1.1
0.5
0,7
1.1
0.8
0,5
0,5
0,5
0,6
0,9
0,5
16 Kue all tepung beras 15 34 gr
gula pasir 5
gula merah 5
kelapa parut 5
minyak 4
17 Kroket
kentang kentang 20 58 gr
susu bubuk 1
telur ayam 10
garam 0,5
margarin 1
daging sapi 4
wortei 4
kapri 2
tepung roti 7
minyak 4
18 Kue lapispepe tepung sagu 20 71 gr
tepung beras 1
gula pasir 20
santan encer 30 ml
garam 0,3
19 Kue
lumpur tepung terigu 10 56 gr
gula pasir 7
telur ayam 15
santan kental 20 ml
margarin 4
12 37
10 Bubur No.
sumsum tepung beras 20 1 porsibubur :170 20
gula merah 35 grgula merah
santan 150 ml : 35 22
garam 0,7 23
11 Carabikan
g tepung beras 20 47 gr24
gula pasir 10
telur ayam 2 OK
santan kental 15 ml
Peyek 26
12 kacang tepung beras 4 29 gr 27
tepung sagu 2
28telur ayam 2
santan 5 ml 29
kacang tanah 5 30
minyak 11 31
13 Dadar
gulung tepung terigu 20 45 gr 32
gula merah 10 33
telur ayam 8 34
kelapa parut 7 35
14 Donat terigu 20 36 gr
gula pasir 7 36
telur ayam 2 37
susu bubuk 1 38
margarin 1 39
minyak 5 ' 40
15 Getuk singkong 20 29 gr 41
gula pasir 5 42
mentega 2 43
kelapa parut 2 44
Nama3ahaivMakanan-dan- ^^aktof-
metode pematangan
Kacang seduh goreng
Kacang rebus
Kacang rebus goreng
Kacang bubur
Kacang hijau
Kacang inti.
Kacang tolo
Kacang rebus
Kacang rebus tumis
Kacang rempeyek
Oncom merah
Oncom goreng tepung
Oncom tumis
Oncom pepes bakar
Oncom pepes kukus
Oncom hitam
Oncom goreng tepung
Oncom tumis
Oncom pepes bakar
Oncom pepes kukus
Tempo murni
Tempe goreng
Tempe tumis
Tempe bacem
tempe kripikTempe pepes kukus
Tempe campuran
Tempe goreng
Tempe tumis
Tempe bacem goreng
Tempe oseng-oseng
konversi
2.1
0.4
0,9
0.3
0,3
0,4
0,5
0.4
0,4
1.2
0,8
0.9
0,5
1.0
0,8
1.0
1.0
1.1
1.0
0,9
1.0
1.1
0,1
1.0
1.1
36 13
No. Mama Bahan Makanan dan
metode pematangan
45 Tempe pepes bakar
Tahu kuning cetak
46 Tahu aorena kerinq
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
14
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
goreng lunak
tumis
bacem goreng (lunak)
kukus
bakar
Tahu putlh cetak
goreng kering
goreng lunak
tumIs
bacem goreng (lunak)
Tahu bungkus kuning
goreng lunak
bacem goreng lunak
pepes kukus
pepes bakar
Tahu bungkus putlh
Tahu goreng kering
Tahu tumis
Tahu gepeng cina
goreng kering
goreng lunak
tumis
bacem goreng lunak
Tahu kuning tebal cIna
goreng lunak
tumis
bacem goreng lunak
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Tahu
Faktor
konversi
1.2
1.3
1.1
1.6
1.2
1.2
1.3
1.8
0.9
1.9
1.2
1.1
1.1
1.0
1.3
1.3
1.3
1.3
1.1
1.1
1.1
1.1
1.4
1.2
5 Barongkopisang pisang kepok 50 80 gr
gula pasir 7
garam 0,3
santan kental 15 ml
telur ayam 8
6 Bika
ambon tepung terigu 4 32 gr
tepung sagu 4
tepung ketan 2
santan 6 ml
garam 0.2
gula 8
telur 8
7 bolu keju tepung terigu 5 56 gr
tepung maizena 2
gula pasir 18
telur 16
susu bubuk 1
margarin 7
keju 7
8 Kue bolu
kukus tepung terigu 22 68 gr
gula pasir 17
telur 10
minuman
bersoda 19 ml
9Brownies tepung terigu 23 41 gr
gula pasir 10
telur ayam 1
coklat 7
35
Makanan jajanan
KgNama kue Bahan
Berat Berat
de bahan (gr) satuan
1 Apem tepung terigu 15 65 gr
gula pasir 15
telur ayam 15
susu kental
manis 10
kelapa parut 10
2 Bacang isidaging beras 20 58 gr
garam 0.8
daging giling 25
saus tiram 5
kecap manis 5
minyak 2
3 Bakpia tepung terigu 10 28 gr
maezena 1
gula pasir 2
gula halus 1
susu cair 3
kacang hijau 3
santan kental 4
minyak 3
mentega putih 1
4 Bakwan
sayur tepung terigu 15 58 grtouge 10
wortel 20
kol 5
minyak 7
garam 0.5
34
No^ NamaBahan Wlakanan^an
70
71
72
73
74
72
73
74
75
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
metode pematangan
Tahu putih tebal cina
Tahu goreng kering
Tahu goreng lunak
Tahu bacem goreng lunak
Tahu pepes kukus
Tahu pepes bakar
Tahu bacem goreng lunak
Tahu pepes kukus
Tahu pepes bakar
Tahu sumedang
Tahu goreng
B^yamBayam rebus
Bayam rebus dengan santan
Bayam kukus
—Faktor—
konversi
Bunds
Bayam tumis
Bunds rebus
Bunds kukus
Bunds tumis
Daun singkong
Daun singkong rebus
Daun singkong rebus dengan santan
Kangkung
Kangkung rebus
1.1
1.4
1.2
1.3
1.4
1.2
1.3
1.4
1,3
1.1
1.0
0.9
0,9
0.9
1.2
1,0
0.8
1.5
0,8
15
No. Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
11 Kangkung rebus dengan santan
12 Kangkung kukus
Kangkung lurnis
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Kacang panjang
Kacang panjang rebus
Kacang panjang rebus dengan santan
Kacang kukus
Kacang tumis
Lobak rebus
Sayuran asem rebus
Sayuran lodeh rebus santan
Sayuran sop rebus
Tomat
Tomat rebus
Tomat tumis
Wortel
Wortel rebus
Wortel kukus
Wortel tumis
Faktor
konversi
0,8
1.0
—tro—
1.0
0.9
1.0
1.0
1.0
0,9
1.0
0,6
0,9
1.3
1.1
1.1
1.0
16
Resep Makanan Siap Saji dan Jajanan
Makanan siap saji dan jajanan tidak semua memiiiki
kandungan zat gizi dalam buku kode bahan makanan. Oleh
karena itu makanan siap saji/jajanan yang tidak terdapatdalam buku kode bahan makanan tersebut harus dirinci pet
komponen bahan makanannya. Resep makanan siap saji
dan jajanan ini bisa digunakan untuk menguraikan
komponen bahan makanan jika informasi resep tidak dapat
diperoleh dari rumah tangga atau penjual makanantersebut. Untuk jenis makanan siap saji dan jajanan yang
memiiiki franchise seperti KFC, Pizza Hut dan Burger King
tidak perlu diuraikan komponen bahan makanannya.
Cara merinci bahan pangan :
• Tanyakan pada penjual rincian bahan makanan dan
jumlahnya dari makanan yang dikonsumsi oleh responden.
Selanjutnya dihitung jumlah makanan yang dikonsumsi olehresponden
Contoh : Bolu kukus
Bahan:
2 butir telur
200 gram gula pasir
275 gram tepung terigu
225 ml minuman bersoda tawar
Resep tersebut untuk membuat 12 buah bolu kukus
Jadi rincian bahan untuk 1 buah bolu kukus adalah
berat 1 telur = 60 gr -> ((2 x 60 gr)/12) = 10 gr
gula pasir = 200 gr /12 = 16,7 gr «17 gr
tepung terigu = 275 gr /12 = 22,9 gr« 23 gr
minuman bersoda = 225 ml /12 = 18,75 »19 ml
33
No Bahan Makanan BDD
81Sawo 79
82Sawo duren 64
83 Sawo kecik 83
84 Sawo srikaya 48
85 Semangka 46
86 Sirsak 68
87 Srikaya 58
88 Sukun muda 84
89Sukun tua 88
90 Wani 77
Alur
Donge-donge
Lidah buaya
Daun cingcau
Jahe
Kunylt
90
95
73
40
97
78
1^
32
BDD atau bagian yang dapat dimakan adalah bagianmakanan setelah dibuang bagian yang tidak dapat dimakan,misalnya kulit, tulang, sisik, biji, atau serat-serat yang tidakdapat dimakan. Angka dalam daftar BDD menunjukkanpersentase bagian yang dapat dimakan dari suatu makanan.
Daftar BDD ini diperlukan untuk membantu perhitungan kadarzat gizi makanan karena kadar zat gizi dalam daftar komposisibahan makanan yang digunakan adalah dalam 100 grambagian yang dapat dimakan.
PENGGUNAAN PERSEN BDD:
1. Bila pengumpul data mengambil contoh makanan
langsung dari rumah tangga atau dari membeli kemudian
menimbang, maka perlu diperhatikan BDD nya. Bila
makanan tersebut masih mengandung bagian yang tidakdapat dimakan seperti kulit, biji, duri, dll, maka harus
menggunakan perhitungan BDD.
2. Bila pengumpul data memperkirakan berat makanan
berdasarkan buku foto makanan, maka tidak perlu
menghitung BDD nya karena berat makanan dalam buku
foto makanaan merupakan berat matang bersih yanglangsung dapat dimakan.
3. Probing tetap harus dilakukan untuk makanan-makanan
yang diolah tertentu sehingga semua bagian menjadidapat dimakan (misal: bandeng presto & tulang ayamlunak).
4. Bahan makanan yang tidak memiliki data BDD maka bisa
menggunakan data BDD bahan makanan yang palingmendekati (berdasarkan karakteristik fisik). Misalnya ikangurame, di dalam daftar BDD tidak ada, maka bisa
17
menggunakan data BDD ikan kakap yaitu 80%. Contohlain misal burung dara, maka bisa menggunakan BDD
ayam 58%
Perhitungan BDD:
No Bahan Makanan
51 Mangga kepok
52 Mangga muda
53 Manggis
_54 Markisa
BDD
65
73
29
48
Berat BDD (g) = BDD (%) x Berat Mentah Kotor (g)
Contoh 1:
1 butir telur 60 gramBDD telur ayam 87%
Bagian yang dapat dimakan (BDD)
Contoh 2:
1 ekor ikan mas 200 gramBDD ikan mas 80%
87
100x60 = 52,2 gram
80Bagian yang dapat dimakan (BDD) 200 = 160 gram
Contoh 3:
1 potong burung dara 100 gramBDD ayam 58%
Bagian yang dapat dimakan (BDD). 58
100X100 = 58 gram
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
Menteng
Nangka matang di pohon
Nenas
Pala (dagingnnya)
Papaya
Pisang ambon
Pisang ambon sale
Pisang angleng (pisang ampyang)
Pisang hijau
Pisang kepok
Pisang kidang
Pisang lampung
Pisang mas
Pisang oil
Pisang raja
Pisang raja sereh
Pisang susu
Pisang raja siam.sale
Pisang raja uli
Pisang rotan
Pisang sale.cilacap
Purut
Rambutan
Salak
Salak bali
Salak pondoh
64
28
51
30
75
70
100
75
32
62
70
75
85
77
70
86
85
100
75
56
100
34
40
50
93
59
18 31
Bahan Makanan
Duku
Durian
Duwet
Embacang
Encung asam
Erbis
Gandaria
Gatep
Jambu air
Jambu biji
Jambu biji putih tidak berbiji
Jambu bol
Jambu monyet (buah)
Jeruk bali
Jeruk garut (jeruk keprok)
Jeruk manis
Jeruk manis (air sari jeruk)
Jeruk nipis
Jeruk ragi
Kawista
Kedongdong matang
Kemangi
Kesemek
Kokosan
Kranji
Langsat
Lontar
Mangga gedong
Mangga golek
Mangga harumanis
Mangga indramayu
DAFTAR PERSEN BAGIAN YANG DAPAT DIMAKAN
Bahan Makanan
Serealia & olahnya
Beras
2 Beras jagung
3 Jagung kuning, pipil baru
4 Jagung kuning, pipil lama
Jagung muda, kuning (untuk rebus &
5 bakar), ada bonggol
Jagung muda, putih (untuk rebus), ada
6 bonggol
7 Jagung putih, pipil baru
8 Jagung segar, kuning
9 Jagung segar, putih
10 Jali
11 Mie
12 Mishoa
13 Tepung terigu
jg; / Umbi-umbian ' l1 Gadung
2 Gadung kukus
3 Ganyong kukus
4 Ganyong mentah
5 Gembill
6 Kaburan
7 Kentang
8 Kentang hitam
9 Ketela pohon (singkong)
10 Ketela pohon kuning
11 Komba (bentui)
Bahan Makanan
Sente
Ka ca h g -ka ca nSlI
Biji jambu mete
Biji jambu mete goreng
Jengkol
Kabau
Kacang babi
Kacang babi, tempe
Kacang belimbing (kecipir)
Kacang belimbing (kecipir), rebus
Kacang belimbing (kecipir), tempe
Kacang endel, biji
Kacang gude
Kacang gude, rebus
Kacang hijau
Kacang kedelai
Kacang merah dengan kulit
Kacang merah segartanpa kulit
Kacang merah rebus
Kacang merah tua
Kacang tanah
Kacang tanah goreng
Bahan Makanan
Tomat (sari air tomat)
Tomat matang
Tomat merah
Tomat muda
Ubi jalar
Ubijalarkukus
Uceng
Umbut rotan
Wortel
Wortel kukus
Wortel rebus
B^uah-buahan"
Alpokat
Anggur hitam
Ape!
Apel malang
Arbei
Asam kandis basah
Asam kandis kering
Asam matang di pohon
Asam merah
Asam payak
Belimbing
Bengkuang
Biwah
Buah atung
Buah kom
Buah mentega (bisbui)
Buah nona
Carica papaya
Cempedak
No Bahan Makanan BDD
120 Prei (daun bawang) 52
121 Rebung 65
122 Salada 69
123 Sawi 87
124 Selada air 70
125 Selada air rebus 100
126 Seledri 63
127 Seledri air 69
128 Semanggi 90
129 Simpur 100
130 Singkil 70
131 Singkong 67
132 Singkong rebus 100
133 Sintrong 94
134 Talas 100
135 Talas rebus 100
136 Taoge kacang ijo 100
137 Taoge kacang kedele 100
138 Taoge kacang tunggak 90
139 Tebu terubuk 20
140 Tekokak 95
141 Tekokak kering 100
142 Terong 87
143 Terung asam 98
144 Terung belanda 88
145 Terung bengkulu 100
146 terung panjang 100
147 terung panjang kukus 100
148 Tespong (daun) 60
149 Toge 100
150 toge seduh 87
28
No- Bahan Makanan BDCr
21 Kacang tanah rebus tanpa kulit 100
22 Kacang tanah rebus dengan kulit 43
23 Kacang tanah sangan 100
24 Kacang tolo 100
25 Kacang tolo rebus 100
26 Kacang uci 100
27 Karo andong 100
28 karo roay 100
29 Kelapa muda, daging 53
30 Kelapa setengah tua, daging 53
31 Kelapa tua, daging 53
32 Kembang tahu 100
33 Kluwak 80
34 Koro benguk, biji 95
35 Koro kerupuk, biji 68
36 Koro loke, biji 95
37 Kwaci 35
38 Nangka biji 75
39 Lamtoro Var.gung tanpa kulit 100
40 Lamtoro Var.gung tempe 100
41 Lamtoro Var.gung tempe dengan kulit 100
L42
43
amtoro Var.lokal dengan kulit
Lamtoro Var.lokal tempe
100
100,
, ; , paging.dan telur
r : T' Daging angsa 60
2 Daging ayam 58v
L 3 Daging Bebek (itik) 60
4 Telur ayam lokal 87
5 Telur ayam ras 89
6 Telur bebek 90
7 Daging angsa 60
8 Telur bebek diasin 83
21
No Bahan Makanan BDD No Bahan Makanan BDD
Ikan, Kerang, dan Udang 89 Ketimun madura 89
1 Bader (tawes) 80 90 Kol kemang 57
2 Baiong 47 91 Kol merah, kol putih 75
Nn BDD 92 KnI sawi 30
3
udi ImI 1 iuicii\cii idi 1
Bambangan
DL/L#
36 93 Koro kerupuk (buah) 68
4 Bandeng 80 94 Koro wedus (buah muda) 70
5 Banjar 96 95 Krokot 80
6 Bawal 80 96 Kucai 52
7 Bekasang 80 97 Kucai muda (lokio) 100
8 Belida 60 98 Kulit melinjo 100
9 Belut air tawar 100 99 Kumak 78
10 Belut laut 100 1 100 Kundur 100
11 Beunteur 80 101 Labu air 80
12 Cakalang, asin 70 102 Labu siam 83
13 Cue selar kuning 90 103 Labu waluh 77
14 Cumi-cumi 100 104 Lamtoro 83
15 Dendeng 100 105 Leunca buah 95
16 Dendeng 100 106 Lobak 87
17 Ekor kuning 80 107 Matel ambon 100
18 Gabus kering 80 108 Melinjo 60
19 Gabus segar 64 109 Mengkudu segar 90
20 Hiu 65 110 Mengkudu kukus 100
21 Ikan asin kering 70 1 111 Nangka muda 80
22 Ikan calo.peda 100 ^ I 112 Pakis 40
23 Ikan kembung 80 113 Pare (paria) 77
24 Ikan mas 80^ ||4 Paria putih 80
25 Ikan segar 80 115 Paria putih kukus 100
26 Kacangan 64 116 Pecai 79
27 Kakap 80 117 Pepaya muda 76
28 Katombo, asin 70 118 Peterseli 95
29 Keong 46 119 Pohpohan 69
27
No Bahan Makanan BDD Mo JBahan-Ma ka na n -BDD-
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
26
Daun tales
Eceng
Gambas
Genjer
Jagung muda, termasuk tongkol
Jamur kuping kering
Jamur kuping segar
Jantung pisang segar
Jotang
Kacang bunds (buah)
Kacang gude (buah muda)
Kacang kapri (biji segar)
Kacang mekah, polong
Kacang panjang segar
Kacang panjang kukus
Kacang panjang rebus
Kacang rant! muda
Kangkung segar
Kangkung kukus
Kangkung rebus
Kapri muda
Kecipir (buah muda)
Kecombrang
Kelawi, kelewih
Kelor polong
Kelor rebus
Kemangi
Kembang turi
Kesum
Ketimun
Ketimun krai
80
70
85
70
100
100
100
25
70
90
69
45
91
92
100
100
83
60
100
100
80
96
100
77
78
100
80
83
53
55
82
30 Kepiting
31 Kerang tanpa cangkang
32 Kerang
33 Keru-keru
34 Kodok
35 Kura-kura
36 Kuro
37 Lais
38 Layang
39 Layur
40 Lemuru
41 Lidah
42 Mayong
43 Mujair
44 Peda banjar
45 Pindang banjar
46 Pindang benggol
47 Pindang layang
48 Pindang selar kecil
49 Rusip
50 Sale
51 Selar kering
52 Selar segar
53 Seluang
54 Sepat kering
55 Sidat
56 Susu asin
57 Telur ikan
58 Tembang
45
100
20
55
65
70
52
62
80
49
80
48
89
80
90
90
90
90
90
100
100
75
48
89
75
100
70
100
80
23
No Bahan Makanan
26 Daun bslGm
27 Daun beluntas
28 Daun gandaria
-2d Daurrgeiarrg
30 Daun gunda serang
31 Daun gunda bali
32 Daun jambu mete muda
33 Daunjampang
34 Daun jonghe
35 Daun Kacang ma
36 Daun kacang panjang
38 Daun katuk
39 Daun katuk rebus
40 Daun kecipir
41 Daun kedondong
42 Daun kelor
43 Daun kemangi
44 Daun ketela rambat (ubi jalar)
45 Daun koro
46 Daun labu waluh
47 Daun leunca
48 Daun lobak
49 Daun lompong tales
50 Daun mangkokan
51 Daun melinjo
52 Daun oyong
53 Daun pakis
54 Daun pepaya
55 Daun pete cina
56 Daun singkong
57 Daun singkong jenis ambon
BDD
81
65
65
-52-
47
49
65
47
45
33
65
42
100
70
65
65
65
73
65
70
70
70
75
80
88
65
70
71
40
87
87
25
No Bahan Makanan BDD
59 1 epung ikan 100
60 Terasi 100
61 Teri 100
62 Udang kering 90
63 Udang segar 68
Sayuran ^ /
1 Akartonjong 93
2 Ale,toge 90
3 Anda liman 100
4 Andewi 80
5 Baligo 69
6 Bawang bombay 94
7 Bawang merah 90
8 Bawang putih 88
9 Bayam 71
10 Bayam merah 71
11 Bengkuang 84
12 Bit 75
13 Bores kunci 80
14 Boros laja 80
15 Buncis 90
16 Bunga pepaya jantan 100
17 Cabe gembor merah 89
18 Cabe hijau besar 82
19 Cabe merah besar (kering) 85
20 Cabe merah besar (segar) 85
21 Cabe rawit (segar) 85
22 Caisin 79
23 Daun bangun bangun 66
24 Daun bawang 67
25 Daun bebuas 49
24
-No Bahan Wlakanan BDD No- Baharrmakanan
59 Tepung ikan 100 26 Daun belem
60 Terasi 100 27 Daun beluntas
61 Teri 100 28 Daun gandaria
62 Udang kering 90 29 Daun gelang
63 Udang segar 6830 Daun gunda serang
Sayuran 31 Daun gunda bali
1 Akartonjong 9332 Daun jambu mete muda
2 Aie,toge 90 i 33 Daun jampang
3 Anda liman 100 34 Daun jonghe
4 Andewi 8035 Daun Kacang ma
5 Baligo 69 36 Daun kacang panjang
6 Bawang bombay 94 38 Daun katuk
7 Bawang merah 90 39 Daun katuk rebus
8 Bawang putih 88 40 Daun kecipir
9 Bayam 7141 Daun kedondong
10 Bayam merah 71 42 Daun kelor
11 Bengkuang 8443 Daun kemangi
12 Bit 7544 Daun ketela rambat (ubi jalar)
13 Bores kunci 80 45 Daun koro
14 Bores laja 80 46 Daun labu waluh
15 Bunds 90 47 Daun leunca
16 Bunga papaya jantan 100 48 Daun lobak
17 Cabe gembor merah 8949 Daun lompong tales
18 Cabe hijau besar 82A
50 Daun mangkokan
19 Cabe merah besar (kering) 85 51 Daun meiinjo
20 Cabe merah besar (segar) 85■ >•*
52 Daun eyeng
21 Cabe rawit (segar) 8553 Daun pakis
22 Caisin 79 54 Daun pepaya
23 Daun bangun bangun 66 55 Daun pete cina
24 Daun bawang 6756 Daun singkong
25 Daun bebuas 49 57 Daun singkong jenis ambon
BDD
81
65
65
52
47
49
65
47
45
33
65
42
100
70
65
65
65
73
65
70
70
70
75
80
88
65
70
71
40
87
87
25
No
58 Daun tales
59 Eceng
60 Gambas
-61 Genjer
Bahan Makanan BDD
80
70
85
-70-
No Bahan Makanan
30 Kepiting
31 Kerang tanpa cangkang
32 Kerang
"33 KerCPRefu
34 Kodok
35 Kura-kura
36 Kuro
37 Lais
38 Layang
39 Layur
40 Lemuru
41 Lidah
42 Mayong
43 Mujair
44 Peda banjar
45 Pindang banjar
46 Pindang benggol
47 Pindang layang
48 Pindang selar kecil
49 Rusip
50 Sale
51 Selar kering
52 Selar segar
53 Seluang
54 Sepat kering
55 Sidat
56 Susu asin
57 Telur ikan
58 Tembang
BDD
45
100
20
62 Jagung muda, termasuk tongkol
63 Jamur kuping kering
64 Jamur kuping segar
65 Jantung pisang segar
66 Jotang
67 Kacang bunds (buah)
68 Kacang gude (buah muda)
69 Kacang kapri (biji segar)
70 Kacang mekah, polong
71 Kacang panjang segar
72 Kacang panjang kukus
73 Kacang panjang rebus
74 Kacang ranti muda
75 Kangkung segar
76 Kangkung kukus
77 Kangkung rebus
78 Kapri muda
79 Kecipir (buah muda)
80 Kecombrang
81 Kelawi, kelewih
82 Kelor polong
83 Kelor rebus
84 Kemangi
85 Kembang turi
86 Kesum
87 Ketimun
88 Ketimun krai
100
100
100
25
70
90
69
45
91
92
100
100
83
60
100
100
80
96
100
77
78
100
80
83
53
55
82
-55-
65
70
52
62
80
49
80
48
89
80
90
90
90
90
90
100
100
75
48
89
75
100
70
100
80
26 23
No
1
2
No
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
22
Bahan Makanan BDD No _Bahao_nAakanan- BDD
Ikan, Kerang, dan Udang
Bader (tawes)
Balong
Bahan Makanan
Bambangan
Bandeng
Banjar
Bawal
Bekasang
Belida
Belut air tawar
Belut laut
Beunteur
Cakalang, asin
Cue selar kuning
Cumi-cumi
Dendeng
Dendeng
Ekor kuning
Gabus kering
Gabus segar
Hiu
Ikan asin kering
Ikan calo.peda
Ikan kembung
Ikan mas
Ikan segar
Kacangan
Kakap
Katombo, asin
Keong
80
47
BDD
36
80
96
80
80
60
100
100
80
70
90
100
100
100
80
80
64
65
70
100
80
80
80
64
80
70
46
89 Ketimun madura
90 Kol kemang
91 Kol merah, kol putih
92 Kol sawi
93 Koro kerupuk (buah)
94 Koro wedus (buah muda)
95 Krokot
96 Kucai
97 Kucai muda (lokio)
98 Kulit melinjo
99 Kumak
100 Kundur
101 Labu air
102 Labu siam
103 Labuwaluh
104 Lamtoro
105 Leunca buah
106 Lobak
107 Matel ambon
108 Melinjo
109 Mengkudu segar
110 Mengkudu kukus
111 Nangka muda
112 Pakis
113 Pare (paria)
114 Paria putih
115 Paria putih kukus
116 Pecai
117 Pepaya muda
118 Peterseli
119 Pohpohan
89
57
75
30
68
70
80
52
100
100
78
100
80
83
77
83
95
87
100
60
90
100
80
40
77
80
100
79
76
95
69
27
No Bahan Makanan
120 Prei (daun bawang)
121 Rebung
122 Salada
-423—Sawi
124 Selada air
125 Selada air rebus
126 Seledri
127 Seledri air
128 Semanggi
129 Simpur
130 Singkil
131 Singkong
132 Singkong rebus
133 Sintrong
134 Talas
135 Talas rebus
136 Taoge kacang ijo
137 Taoge kacang kedele
138 Taoge kacang tunggak
139 Tebuterubuk
140 Tekokak
141 Tekokak kering
142 Terong
143 Terung asam
144 Terung belanda
145 Terung bengkulu
146 Terung panjang
147 Terung panjang kukus
148 Tespong (daun)
149 Toge
150 Togeseduh
28
BDD
52
65
69
-87-
70
100
63
69
90
100
70
67
100
94
100
100
100
100
90
20
95
100
87
98
88
100
100
100
60
100
87
No Bahan Makanan BDD
21 Kacang tanah rebus tanpa kulit 100
22 Kacang tanah rebus dengan kulit 43
23 Kacang tanah sangan 100
24 Kacang tolo 100
1 25 Kacang tolo rebus 100
: 26 Kacang uci 100
27 Karo andong 100
28 Karo roay 100
29 Kelapa muda, daging 53
30 Kelapa setengah tua, daging 53
31 Kelapa tua, daging 53
32 Kembang tahu 100
33 Kluwak 80
34 Koro benguk, biji 95
35 Koro kerupuk, biji 68
1 36 Koro loke, biji 95
1 37 Kwaci 35
38 Nangka biji 75
39 Lamtoro Var.gung tanpa kulit 100
1 40 Lamtoro Var.gung tempe 100
41 Lamtoro Var.gung tempe dengan kulit 100
42 Lamtoro Var.lokal dengan kulit 100
! 43 Lamtoro Var.lokal tempe 100
Dagingidan telur: Daging angsa 60
2 Daging ayam 58
3 Daging Bebek (itik) 60
4 Telur ayam lokal 87
5 Telur ayam ras 89
6 Telur bebek 90
7 Daging angsa 60
8 Telur bebek diasin 83
21
Bahan Makanan
Sente
Suweg
Tales bogor
Talas pontianak
Ubi jalar kuning
Ubi jalar merah
Ubi jalar putih
Ubi kemayung
Ubi manis
Uwi
Kacang-kacangan
Biji jambu mete
Biji jambu mete goreng
Jengkol
Kabau
Kacang babi
Kacang babi, tempe
Kacang belimbing (kecipir)
Kacang belimbing (kecipir), rebus
Kacang belimbing (kecipir), tempe
Kacang endel, biji
Kacang gude
Kacang gude, rebus
Kacang hijau
Kacang kedelai
Kacang merah dengan kulit
Kacang merah segar tanpa kulit
Kacang merah rebus
Kacang merah tua
Kacang tanah
Kacang tanah goreng
_ Bahan Makanan
Tomat (sari airtomat)
Tomat matang
Tomat merah
Tomat muda
Ubi jalar
Ubi jalar kukus
Uceng
Umbut rotan
Wortel
Wortel kukus
Wortel rebus
Alpokat
Anggur hitam
Ape!
Ape! malang
Arbei
Asam kandis basah
Asam kandis kering
Asam matang di pohon
Asam merah
Asam payak
Belimbing
Bengkuang
Biwah
Buah atung
Buah kom
Buah mentega (bisbul)
Buah nona
Carica papaya
Cempedak
Bahan Makanan
Duku
Durian
Duwet
DAFTAR PERSEN BAGIAN YANG DAPAT DIMAKAN
Bahan Makanan
SereaUa & olahnya
Encung asam
Erbis
Gandaria
Gatep
Jambu air
Jambu biji
Jambu biji putih tidak berbiji
Jambu bol
Jambu monyet (buah)
Jeruk bali
Jeruk garut (jeruk keprok)
Jeruk manis
Jeruk manis (air sari jeruk)
Jeruk nipis
Jeruk ragi
Kawista
Kedongdong matang
Kemangi
Kesemek
Kokosan
Kranji
Langsat
Lontar
Mangga gedong
Mangga goiek
Mangga harumanis
Mangga indramayu
Berasjagung
Jagung kuning, pipil baru
Jagung kuning, pipil lama
Jagung muda, kuning (untuk rebus &
bakar), ada bonggol
Jagung muda, putih (untuk rebus), ada
bonggol
Jagung putih, pipil baru
Jagung segar, kuning
Jagung segar, putih
Jali
Mie
Mishoa
Tepung terigu
Umbi-umbian
Gadung
Gadung kukus
Ganyong kukus
Ganyong mentah
Gembili
Kaburan
Kentang
Kentang hitam
Ketela pohon (singkong)
Ketela pohon kuning
Komba (bentui)
menggunakan data BDD ikan kakap vaitu 80%. Contoh
lain misal burung dara, maka bisa menggunakan BDD
ayam 58%
Perhitungan BDD:
No Bahan Makanan BDJD
Berat BDD (g) = BDD (%) x Berat Mentah Kotor (g)
Contoh 1:
1 butir telur 60 gramBDD telur ayam 87%
Bagian yang dapat dimakan (BDD)
Contoh 2:
1 ekor ikan mas 200 gramBDD ikan mas 80%
Bagian yang dapat dimakan (BDD)
Contoh 3:
1 potong burung dara 100 gramBDD ayam 58%
Bagian yang dapat dimakan (BDD)
87
100x60 = 52,2 gram
80
100X 200 = 160 gram
58
100X100 = 58 gram
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
Mangga kapok
Mangga muda
Manggis
Markisa
Menteng
Nangka matang di pohon
Manas
Pala (daglngnnya)
Papaya
Pisang ambon
Pisang ambon sale
Pisang anglang (pisang ampyang)
Pisang hijau
Pisang kapok
Pisang kidang
Pisang lampung
Pisang mas
Pisang oli
Pisang raja
Pisang raja sereh
Pisang susu
Pisang raja siam.sale
Pisang raja uli
Pisang rotan
Pisang sale.cilacap
Purut
Rambutan
Salak
Salak bali
Salak pondoh
65
73
29
48
64
28
51
30
75
70
100
75
32
62
70
75
85
77
70
86
85
100
75
56
100
34
40
50
93
59
18 31
No
81
82
-83-
Bahan Makanan
Sawo
Sawo duren
Sawo kedk
BDD
79
64
83
84
85
86
87
88
89
90
ISW!
Sawo srikaya
Semangka
Sirsak
Srikaya
Sukun muda
Sukun tua
Wani
/ I;;
48
46
68
58
84
88
77
1 Alur 90
2 Donge-donge 95
3 Lidah buaya 73
4 Daun cingcau 40
5 Jahe 97
6 Kunyit 78
32
BAGIAN YANG DAPAT DIMAKAN (BDD)
BDD atau bagian yang dapat dimakan adalah bagianmakanan setelah dibuang bagian yang tidak dapat dimakan,misalnya kulit, tulang, sisik, biji, atau serat-serat yang tidakdapat dimakan. Angka dalam daftar BDD menunjukkanpersentase bagian yang dapat dimakan dari suatu makanan.
Daftar BDD ini diperlukan untuk membantu perhitungan kadarzat gizi makanan karena kadar zat gizi dalam daftar komposisibahan makanan yang digunakan adalah dalam 100 grambagian yang dapat dimakan.
PENGGUNAAN PERSEN BDD:
1. Bila pengumpul data mengambil contoh makananlangsung dari rumah tangga atau dari membeli kemudian
menimbang, maka perlu diperhatikan BDD nya. Bilamakanan tersebut masih mengandung bagian yang tidakdapat dimakan seperti kulit, biji, duri, dll, maka harus
menggunakan perhitungan BDD.2. Bila pengumpul data memperkirakan berat makanan
berdasarkan buku foto makanan, maka tidak perlumenghitung BDD nya karena berat makanan dalam buku
foto makanaan merupakan berat matang bersih yanglangsung dapat dimakan.
3. Probing tetap harus dilakukan untuk makanan-makanan
yang diolah tertentu sehingga semua bagian menjadidapat dimakan (misal: bandeng presto & tulang ayamlunak).
4. Bahan makanan yang tidak memiliki data BDD maka bisa
menggunakan data BDD bahan makanan yang palingmendekati (berdasarkan karakteristik fisik). Misalnya ikangurame, di dalam daftar BDD tidak ada, maka bisa
17
No. Nama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan
11 Kangkung rebus dengan santan
12 Kangkung kukus
13 Kangkung tumis
Kacang panjang
konversi
0,8
1.0
1.0
14 Kacang panjang rebus 1.0
15 Kacang panjang rebus dengan santan 0,9
16 Kacang kukus 1.0
17 Kacang tumis 1.0
18 Lobak rebus 1.0
19 Sayuran asem rebus 0,9
20 Sayuran lodeh rebus santan 1.0
21 Sayuran sop rebus 0,6
Tomat
22 Tomat rebus 0,9
23 Tomat tumis 1.3
Wortel
24 Wortel rebus 1.1
25 Wortel kukus 1.1
26 Wortel tumis 1.0
16
^esep_Makaiim3Jap_Sa]i_darLJaianarL
Makanan siap saji dan jajanan tidak semua memiliki
kandungan zat gizi dalam buku kode bahan makanan. Oleh
karena itu makanan siap saji/jajanan yang tidak terdapat
dalam buku kode bahan makanan tersebut harus dirinci per
komponen bahan makanannya. Resep makanan siap saji
dan jajanan ini bisa digunakan untuk menguraikan
komponen bahan makanan jika informasi resep tidak dapatdiperoleh dari rumah tangga atau penjual makanan
tersebut. Untuk jenis makanan siap saji dan jajanan yangmemiliki franchise seperti KFC, Pizza Hut dan Burger King
tidak perlu diuraikan komponen bahan makanannya.
Cara merinci bahan pangan :
• Tanyakan pada penjual rincian bahan makanan dan
jumlahnya dari makanan yang dikonsumsi oleh responden.
Selanjutnya dihitung jumlah makanan yang dikonsumsi oleh
responden
Contoh : Bolu kukus
Bahan:
2 butir telur
200 gram gula pasir
275 gram tepung terigu
225 ml minuman bersoda tawar
Resep tersebut untuk membuat 12 buah bolu kukus
Jadi rincian bahan untuk 1 buah bolu kukus adalah
berat 1 telur = 60 gr -> ((2 x 60 gr)/12) = 10 gr
gula pasir = 200 gr /12 = 16,7 gr «17 gr
tepung terigu = 275 gr /12 = 22,9 gr« 23 gr
minuman bersoda = 225 ml /12 = 18,75 «19 ml
33
Makanan jajanan
Nama kue Bahan
-tepungJeng
gula pasir
telur ayamsusu kental
mams
kelapa parut
beras
garam
daging giling
saus tiram
kecap manis
minyaktepung terigumaezena
gula pasir
gula halus
susu cair
kacang hijausantan kental
minyak
mentega putih
tepung terigu
touge
wortel
kol
minyak
Berat Berat
bahan (gr) satuan
58 gr
28 gr
58 gr
No. Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
Tahu putih tebal cina
70 Tahu goreng kering
72 Tahu bacem goreng lunak
73 Tahu pepes kukus
74 Tahu pepes bakar
72 Tahu bacem goreng lunak
73 Tahu pepes kukus
74 Tahu pepes bakar
Tahu sumedang
75 Tahu goreng
Bayam
1 Bayam rebus
2 Bayam rebus dengan santan
3 Bayam kukus
Bayam tumis
Bunds
5 Bunds rebus
6 Bunds kukus
7 Bunds tumis
Daun singkong
8 Daun singkong rebus
9 Daun singkong rebus dengan santan
Kangkung
10 Kangkungrebus
No. Mama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan
45 Tempe pepes baker
Tahu kuning cetak
46 Tahu goreng kerlng
47 Tahu goreng lunak
48 Tahutumis
49 Tahu bacem goreng (lunak)
50 Tahu kukus
51 Tahu bakar
Tahu putih cetak
52 Tahu goreng kering
53 Tahu goreng lunak
54 Tahutumis
55 Tahu bacem goreng (lunak)
Tahu bungkus kuning
56 Tahu goreng lunak
57 Tahu bacem goreng lunak
58 Tahu pepes kukus
59 Tahu pepes bakar
Tahu bungkus putih
60 Tahu goreng kerlng
61 Tahu tumis
Tahu gepeng cina
62 Tahu goreng kering
63 Tahu goreng lunak
64 Tahu tumis
65 Tahu bacem goreng lunak
Tahu kuning tebal cina
66 Tahu goreng lunak
67 Tahu tumis
68 Tahu bacem goreng lunak
14
konversi
1.2
1.3
1.1
1.6
1.2
1.2
1.3
1.8
0.9
1.9
1.2
1.1
1.1
1.0
1.3
1.3
1.3
1.3
1.1
1.1
1.1
1.1
1.4
1.2
5 Baronako
pisang pisang kepok 50 80 gr
gula pasir 7
garam 0,3
santan kental 15ml
telur ayam 8
6 Bika
ambon tepung terigu 4 32 gr
tepung sagu 4
tepung ketan 2
santan 6 ml
garam 0.2
gula 8
telur 8
7 bolu keju tepung terigu 5 56 gr
tepung maizena 2
gula pasir 18
telur 16
susu bubuk 1
margarin 7
keju 7
8 Kue bolu
kukus tepung terigu 22 68 gr
gula pasir 17
telur 10
minuman
% bersoda 19 ml
- 9Brownies tepung terigu 23 41 gr
gula pasir 10
telur ayam 1
coklat 7
35
10 Bubur
sumsum tepung beras 20 1 porsibubur :170
gula merah 35 gr
gula merahbarilun 150 ml : 35
garam 0.711 Carabikan
9 tepung beras 20 47 grgula pasir 10
telur ayam 2
santan kental 15 ml
Peyek12 kacang tepung beras 4 29 gr
tepung sagu 2
telur ayam 2
santan 5 ml
kacang tanah 5
minyak 11
13 Dadar
gulung tepung terigu 20 45 gr
gula merah 10
telur ayam 8
kelapa parut 7
14 Donat terigu 20 36 gr
gula pasir 7
telur ayam 2
susu bubuk 1
margarin 1
minyak 5
15 Getuk singkong 20 29 gr
gula pasir 5
mentega 2
kelapa parut 2
36
No. Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
20 Kacang seduh goreng
21 Kacang rebus
-22 Kacang rebus goreng
23 Kacang bubur
24 Kacang inti
Kacang hijau
Faktor
konversi
2.1
0,4
0,9
0,3
0.3
Kacang tolo
1 25 Kacang rebus 0.4
26 Kacang rebus tumis 0.5
27 Kacang rempeyek 0.4
Oncom merah
28 Oncom goreng tepung 0.4
29 Oncom tumis 1.2
30 Oncom pepes bakar 0,8
31 Oncom pepes kukus 0.9
Oncom hitam
32 Oncom goreng tepung 0.5
33 Oncom tumis 1.0
34 Oncom pepes bakar 0.8
35 Oncom pepes kukus 1.0
Tempo murni
36 Tempe goreng 1,0
37 Tempe tumis 1.138 Tempe bacem 1.0
39 Tempe kripik 0.9
40 Tempe pepes kukus 1.0
Tempe campuran
41 Tempe goreng 1.142 Tempe tumis 0.1
43 Tempe bacem goreng 1.0
; 44 Tempe oseng-oseng 1.1
13
No. Nama Bahan Makanan dan Faktor
126
127
128
129
130
131
metode pematangan
Mas kecil tim
Leie goreng
Tembakang asin goreng
Tembakang segar goreng
Jambrong goreng
Sepat asin goreng
konversi
1.2
2.4
1.0
1.7
0,9
1.1
Kedelai putih kering
1 Kedelai rebus 0,5
2 Kedelai goreng 0.9
3 Kedelai sangan 1.2
4 Kedelai rempeyek 1.4
5 Kedelai segar rebus 1.8
6 Kaoang tanah berkulit rebus 0,9
Kacang tanah tanpa kulit
7 Kaoang seduh goreng 1.0
8 Kacang goreng 0,9
9 Kacang sangan 1.1
10 Kacang rempeyek 0,5
11 Kacang bumbu pecel (kering) 0.7
12 Kacang mete goreng 1.1
13 Kacang jogo segar rebus 0,8
14 Kacang jogo rebus tumis 0.5
Kacang jogo kering
15 Kacang rebus 0,5
16 Kacang rebus tumis 0,5
17 Kacang gejos 0.6
18 Kacang rebus 0,9
19 Kacang rebus 0,5
12
16 Kuf=i a|i tepung heras 15 34 gr
gula pasir 5
gula merah 5
kelapa parut 5
minyak 4
17 Kroket
kentang kentang 20 58 gr
susu bubuk 1
telur ayam 10
garam 0,5
margarin 1
daging sapi 4
wortel 4
kapri 2
tepung roti 7
minyak 4
18 Kue lapispepe tepung sagu 20 71 gr
tepung beras 1
gula pasir 20
santan encer 30 ml
garam 0,3
19 Kue
lumpur tepung terigu 10 56 gr
gula pasir 7
telur ayam 15
santan kental 20 ml
margarin 4
37
20 kue mangkok tepung beras 13 52 grtepung sagu 0
gula merah 11
gula pasir 3
Rantan anrar 1.-^ ml
kelapa parut 5
kasar
21 Lapis legit terigu 3 85 gr
gula pasir 15
kuning telurayam 40
susu bubuk 2
mentega 15
margarin 10
22 Lapis Surabaya tepung terigu 8 66 gr
maizena 1
gula pasir 12
telur ayam 30
susu kental
manis 2
coklat bubuk 1
margarin 12
23 Lemper ketan 20 42 gr
gula pasir 0.5
minyak 1
daging ayam 10
santan 10 ml
garam 0.5
24 Lontong isioncom beras 20 60 gr
oncom 8
garam 0.6
santan 30
38
No. Mama Bahan Makanan dan
metode pematangan
100 Dada ungkep
101 Hati rebus
-402—t=iati panggang
103 Hati ungkep
104 Hati goreng
105 Hati ungkep goreng
106 Rempela rebus
107 Rempela goreng
108 Rempela ungkep
109 Rempela ungkep goreng
Ikan
110 Tongkol rebus
111 Tongkol panggang
112 Tongkol tim
113 Tongkol pepes(panggang)
114 Udangrebus
115 Udang goreng
116 Udang tim
117 Udang pepes
118 Gurame goreng
119 Gurame panggang
120 Gurame rebus
121 Gurame tim
122 Gurame pepes
123 Mas kecil panggang
124 Mas kecil rebus
125 Mas kecil pepes
Faktor
konversi
1.5
1.5
—2,2
1.6
1.7
1.8
1.4
1.6
1.3
1.2
1.3
1.4
1.1
1.5
1.5
1.5
1.4
1.3
1.5
1.3
1.2
1.1
1.1
1.2
1.1
1.2
11
No. Mama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan
72 Daging paha goreng
73 Daging iga rebus
74 Daging Iga rebus goreng
75 Daging Iga goreng
76 Daging Iga ungkep
77 Hati ungkep
78 HatI rebus
79 HatI rebus goreng
80 HatI goreng
81 HatI panggang
82 Jantung ungkep
83 Jantung rebus
84 Jantung rebus goreng
85 Jantung goreng
86 Jantung pangang
87 Usus rebus
88 Usus rebus goreng
89 Usus ungkep
90 Babat rebus
91 Babat rebus goreng
Ayam
92 Paha panggang
93 Paha rebus
94 Paha rebus goreng
95 Paha ungkep
96 Dada goreng
97 Dada rebus
98 Dada rebus goreng
99 Dada panggang
10
konversi
1.2
1.4
1.6
2.2
1.6
1.3
1.3
1.7
25
26
27
Lumpla.
empek-empek(pempek)
Papals pisang
lerlgu-
garam
putlh telurayam
ebl
telur
rebung
touge
kecap manis
minyak
tepung terlgu
tepung sagu
tengglii
garam
minyak
ebl
mie kuning
ketlmun
asam jawa
gula merah
air
garam
cuka
tepung terlgu
tepung beras
tepung kanji
gula pasir
pisang raja
santan
0.5
5
1
7
10
5
1
5
5
35
30
1
6
3
15
15
4
20
50
0,5
1
10
10
4
4
10
15 ml
45-gr_
mIe kuning :15 gr
ketlmun : 15
pempek: 80
gr
kuah cuka:
75
53 gr
39
28 Pastel ayamsayur tepung terigu 7 39 gr
telur ayam 7
daging ayam 10
wortel 5
bunds 3
soun 2
minyak 3
margarin 1
garam 0,229 Pisang goreng tepung terigu 15 76 gr
telur ayam 5
pisang uli 50
minyak 6
30 Pisang ijo tepung beras 32
gula pasir 20 pisang :70pisang raja 70 kulit :38
garam 0,7 bubur :135
santan 120 ml sirup :25sirup 25
31 Pisang molen tepung terigu 15 62 gr
maizena 1
gula pasir 4
telur ayam 3
pisang uli 30
margarin 4
minyak 5
garam 0,132 Putri ayu tepung beras 2 15 gr
tepung terigu 5
gula pasir 5
telur ayam 1
santan kental 2
40
No. Mama Bahan Makanan dan
metode pematangan
Kerbau
42 Daging Haas goreng
-43 Daging Haas panggang
Faktor
konversl
1.8
U
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
□aging Haas rebusDaging Haas rebus gorengDaging Haas ungkepDaging lamosir panggangDaging lamosir gorengDaging lamosir rebusDaging lamosir rebus gorengDaging lamosir ungkepDaging sayuran rebusHati ungkepHati panggangHati rebus
Hati rebus gorengHati gorengJantung panggangJantung gorengJantung rebusJantung rebus gorengJantung ungkepUsus rebus
Usus rebus gorengUsus ungkepBabat rebus
Babat rebus gorengDomba
Daging paha rebusDaging paha rebus gorengDaging paha panggang
1,62,2
1.51.81.81.61.11.71.51.21.51.51.71.61.51.91.61.61.51.52,11.61.62.7
1.81.61.3
No. Mama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan
Sapi
15 Daging Haas goreng
16 Daging Haas panggang
17 Daging Haas rebus
18 Daging Haas rebus goreng
19 Daging Haas ungkep
20 Daging lamosir goreng
21 Daging lamosir panggang
22 Daging lamosir rebus
23 Daging lamosir rebus goreng
24 Daging lamosir ungkep
25 Daging sayuran rebus
26 Daging sayurang ungkep
27 Hati goreng
28 Hati panggang
29 Hati rebus
30 Hati rebus goreng
31 Hati ungkep
32 Jantung goreng
33 Jantung panggang
34 Jantung rebus
35 Jantung rebus goreng
36 Jantung ungkep
37 Usus rebus
38 Usus rebus goreng
39 Usus ungkep
40 Babat rebus
41 Babat rebus goreng
konversi
1.9
1.6
1.8
2.6
1.3
1.9
1.3
1.3
2.2
1.2
1.6
1.4
1.5
1.6
1.3
1.3
1.2
1.7
1.4
1.4
1.9
1.4
1.1
1.9
1.4
1.9
2.5
33 RotLgorengJsi
34
35
36
Jepungjterigu-
Roti manis
Risoles
Singkonggoreng
14^- -30giL
telur ayam
garam
ayam
wortel
bunds
gula pasir
minyak
tepung terigu
gula pasir
telur ayam
susu bubuk
susu cair
margarin
tepung terigu
susu cair
telur ayam
garam
daging ayam
wortel
bunds
tepung roti
minyak
margarin
singkong
garam
minyak
2
0.3
3
5
2
0.1
4
20
2
4
1
2
2
5
10
6
0.3
5
5
5
5
5
1
100
1
2
31 gr
47 gr
103 gr
41
37 Tahu isi daging tepung terigu 10 86 grtahu putihkecil 50
garam 0.7
daging piling 10
wortel 3
bunds 2
minyak 11
38 Tabu isi sayur tepung terigu 5 52 grtahu kulit
segitiga 30
wortel 4
Kol 2
touge 2
garam 0.3
telur ayam 2
minyak 7
39 Kerupuk udang 5 gr40 Tempe goreng tepung terigu 10 38 gr
Tepung tepung sagu 2
tempe 20
garam 0.8
ketumbar
bubuk 1
merica 0.2
minyak 5
41 Ubi goreng tepung terigu 10 32 gr
ubi jalar 30
minyak 1
garam 0.2
No. Nama Bahan Makanan dan
metode pematangan
Ubi putih
44 Ubi putih kukus
-A5— Ubi putih goreng
Faktor
konversi
1.0
—1.3
46 Ubi putih keripik
47 Ubi putih rebus
Ubi merah
48 Ubi merah kukus
Sagu Ambon
49 Sagu Ambon bubur
Tepung hunkwee
50 Talam
r
Telur ayam kampung
1 Ceplok iunak
2 Ceplok keras
3 Ceplok air
4 Dadar banyak minyak
5 Dadar sedikit minyak
6 Orak-arik
Telur ayam negri
7 Ceplok Iunak
8 Ceplok keras
9 Ceplok air
10 Dadar banyak minyak
11 Dadar sedikit minyak
Telur bebek
12 Ceplok keras
13 Dadar banyak minyak
14 Dadar sedikit minyak
1.9
1.1
1.0
0.1
0.1
0.9
0.9
1.1
0.7
0.7
1.1
0.9
1.3
0.9
0,8
0.9
1.2
0.8
0,9
42
No. Mama Bahan Makanan dan Faktor
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
metode pematangan
Jagung beras
Jagung liwet
Jagung kukus
Jagung arem-arem
Jagung pipil marning
Jagung pipil rebus
Jagung perkedel
Jagung bakar
Kentang
Kentang kukus
Kentang goreng
Kentang rebus goreng
Kentang perkedel
Kentang pure
Singkong
Singkong kukus
Singkong tape
Singkong goreng
Singkong keripik
Singkong tiwul
Singkong bakar kulit
Singkong bakar kerik
Singkong rebus
Talas Bogor
Talas kukus
Talas goreng
Talas keripik
konversi
0.4
0.4
0.4
1.1
0.4
0.9
1.2
1.0
2.9
1.6
1.2
0.8
1.0
1.0
1,4
1.8
2.1
1.1
1.1
0.7
0.9
1.3
1.7
42_ Gembiong-
43
44
45
Jepung ketart
Kremes
singkong
Martabak keju
Martabak
kacang
Coklat
43——40-gr-
gula pasir
gula merah
santan kental
kelapa parut
singkong
gula merah
garam
minyak
tepung terigu
gula pasir
telur ayamsusu kental
manis
garam
mentega
keju
tepung terigu
gula pasir
telur ayamsusu kental
manis
garam
mentega
meises
wijen
kacang
6
6
8 ml
7
40
15
0.5
3
65
15
15
2
0.5
1
15
65
15
15
2
0.5
1
5
1
58 gr
113gr
llOgr
43
46 Martabak telur tepung terigu
daging giiing
daun bawang
garam
-merica
25
20
5
0.5
1
91 gr FAKTOR KONVERSIBERAT MATANG - MENTAH
No. Nama Bahan Makanan dan Faktor
metode pematangan konversi
telur ayambawangbom bay
minyak
15
7
11
Beras Giiing
1 Nasi 0.52 Nasi liwet 0.4
3 Nasitim 0,2
4 Bubur nasi 0,2
Ketan putih
4 Ketan liwet 0,6
5 Ketan bubur 0,2
6 Ketan kukus 0.6
7 Ketan rangginang 0,4
8 Ketan lontong 0,3
9 Ketan tape 0,6
Ketan hitam
47 kripik talas talas
minyak
34
1
20 gr
48 Kripik pisang pisang
minyak
i
CM
30 gr
49 Kripik singkong singkong
minyak
54
2
30 gr
50 Cilok
tepungtapioka
tepung terigu
bawang putih
garam
2
2
0.2
0,04
6gr
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Ketan liwet
Ketan bubur
Ketan kukus
Ketan tape
Tepung beras
Tepung bubur
BIhun rebus-goreng
Bihun rebus
Mi basah goreng
Mi basah rebus
Mi kering rebus goreng
Mi kering rebus
0.3
0.2
0.5
0,7
0,1
0.4
0.3
0.5
0,6
0.3
0.4
44
B. Tempe goreng tepung beli di warung Makanan Siap Saji
1 buah tempe goreng tepung = 40 gram. Rincian bahandiketahui dari hasil penimbangan.
*Berat minyak diperoleh dari perhitungan penyerapan minyak.Penyerapan minyak dari belalang goreng tidak ada, maka bisadidekati dengan udang goreng (24%)
Rincian
bahan
matang
Berat matang(gram)
Fk Perhitu
ngan
Berat
mentah
(gram)
Terigu 10 Tdk ada - 10
Tempe 25 1 = 25x
1
25
Minyakgoreng*
5,6 Tdk ada - 5,6
Garam * 0.2 Tdk ada - 0,2*Berat minyak diperoleh dari perhitungan penyerapan minyak, garamdiketahui dari pedoman penggunaan garam pada tempe goreng.
Belalang goreng di rumah tangga 5 ekor mentah
gram
= 20
Rincian
bahan
mentah
Berat mentah
(gram)Fk Perhit
ungan
Berat
mentah
(gram)
Belalang 20 Tdk ada - 20
Minyakgoreng*
4,8 Tdk ada - 4,8
No Nama makanan Bahan Satua Berat
n matang(gr)
Ayam goreng tepung1 dada atas daging ayam 1 buah 69
tepung terigu 20
minyak 11
garam 1
Ayam goreng tepung2 dada mentok/ bawah daging ayam 1 buah 121
tepung terigu 30
minyak 19
garam 2
Ayam goreng tepung3 paha atas daging ayam 1 buah 69
tepung terigu 20
Minyak 11
garam 1
Ayam goreng tepung4 paha bawah daging ayam 1 buah 47
tepung terigu 15
minyak 8
garam 1
Ayam goreng tepung5 sayap daging ayam 1 buah 43
tepung terigu 10
minyak 7
garam 1
45
6 Bubur ayam bubur 1 porsi 200
daging ayam 10
kacang kedele 20
kaldu ayam 50
aaram 2
7 Gado-gado labu siam 1 porsi 20
kangkung 30
wortel 20
kacang tanah 20
kacangpanjang 20
garam 2
gula 3
8 Ketupat tahu ketupat 1 porsi 200
tahu 20
kacang tanah 75
kentang 50
telur ayam 50
kecap 5
garam 2
9 Kwetiaw goreng kwetiaw basah 1 porsi 125
kol 100
telur 50
garam 1
46
3. Untuk bahan makanan siap saji dan jajanan harus diuraikankomposisi bahannya. dan dikonversi ke mentah jika darimatang atau sebaliknya ke matang jika dari mentah. Langkahyang harus dilakukan
=—Tanyakan komposisi bahannya dan beiat kepada ARTjika dibuat di rumah tangga
- Tanyakan komposisi bahan dan berat kepada penjualjika membeli
- Jika tidak diketahui maka perkiraan uraian bahanmakanan dan beratnya dapat diperkirakanmenggunakan buku resep yang terdapat dalam bukupedoman kode bahan makanan dan pangan, resepmakanan siap saji dan jajanan.
Contoh :
A. Bolu kukus yang dibuat di rumah tangga1 potong bolu kukus = 50 gram, rincian bahan mentahdiketahui maka perlu dilakukan perhitungan berat matang.Untuk bahan makanan yang memiliki faktor konversi (Fk)mentah-matang atau yang mendekati, maka bisa dihitungberat matangnya. Jika tidak ada faktor konversi yangmendekati maka berat mentah = berat matang.
Rincian Berat Fk Perhitungan Beratbahan mentah matangmentah (gram) (gram)Terigu 20 Tdk ada - 20
Margarine 5 Tdk ada - 5
Gula pasir 10 Tdk ada - 10
Telur 10
oOC*
= 10/0,9 11,9Pengembang 1 Tdk ada - 1*telur dalam bolu kukus bisa menggunakan pendekatan telur ceplok air = 0,9
Alur konversi
Bahan matang
atau
Bahan Mentah\ J
Daftar konversi
Ada Tidak
Pendekatan bahan dan cara
pengolahan yang mirip
Ada Tidak
Perhitungan mentah ̂4=^ matang Berat matang = berat
Contoh
1. Sayur katuk (tanpa kuah) = 50 gramFaktor konversi tidak ada, maka dicari sayur yang palingmendekati daun katuk dengan pengolahan yang sama yaitubayam rebus (fk = 1,1)maka berat mentah daun katuk adalah :
50 X 1,1 = 55 gram
2. Untuk ikan asin goreng yang tidak ada dalam daftar konversi,cari yang paling mendekati. Jika tidak ditemukan makagunakan faktor konversi 1 (berat matang = berat mentah).
2
in 1 nnt'^ng sayur ketiipat 1-poFsi 140
pakis
kerupuk
santan
garam
20
5
150
1
11 Mie bakso mie basah
bakso
tahu
kecap
garam
saos cabe
saos tomat
caisim
vetcin
kuah
1 porsi 100
20
40
10
2
2
2
40
0,3
200
12 Mie goreng mie basah
telur ayamminyak
kecap
caisim/kol
garam
1 porsi 100
50
20
20
100
1
13 Pizza Hut iris kotak tipis1
potong 20
14
Pizza Hut iris segitiga 1
potong1
potong
100
70
47
15 Sate ayam
4^ Sate kambing
17 Sate padang
18 Soto mie
ayam bakar
kacang tanah
garam
-daging-kambingkacang tanah
Kecap manisgaram
ketupat
paru
kuah sagu
garam
mie basah
kikil sap!
kol
risoles
tomat
garam
kaldu ayam
5 tusuk
5 tusuk
1 porsi
1 porsi
50
20
1
-sa
50
20
1
120
30
100
1
50
30
50
10
5
1
50
FAKTOR KONVERSI BERAT MAKANAN MATANG ̂ MENTAH
Untuk keperiuan analisis zat gizi diperlukan data beratbahan makanan mentah kecuali makanan komposit (misal pizzahut, KFC, dll), tetapi untuk keperiuan analisis paparan cemarandiperhitungakan dari makanan matang yang dikonsumsi olehmasing-masing individu. Ada bahan makanan yang sudahdiketahui dalam keadaan mentah ada juga - yang diketahuidalam keadaan matang, sehingga konversi berat makanan
matang-mentah dan mentah -matang diperlukan untuk mengisikebutuhan data tersebut.
Cara Melakukan konversi:
a. Rumus konversi matang - mentah
Berat mentah = berat matang x faktor konversi
Contoh:
Berat Nasi liwet
Faktor konversi untuk Nasi liwet
Maka berat berasnya adalahgram.
b. Rumus konversi mentah - matang
: 200 gram
:0,4
: 200 gram x 0,4= 80
Berat matang =Berat mentah
Faktor konversi
Contoh:
Berat beras
Faktor konversi untuk Nasi liwet
Maka berat nasi liwet adalah
200 gram
0.4
^ =500 gram.
48
Oncom merah 13
Oncom hitam T3
Tempo murni 13
Tempe campuran 13
Tahu kuning cetak 13
Tahu putih cetak 14
Tahu bungkus kuning 14
Tahu bungkus putih 14
Tahu gepeng cina 14
Tahu kuning tebal cina 14
Tahu putih tebal cina 14
Tahu sumedang 15
Sayuran 15
Bayam 15
Buncis 15
Daun singkong 15
Kangkung 15
Kacang panjang 16
Tomat. 16
Wortel 16
Bagian yang dapat dimakan (BDD) 17
Penggunaan persen BDD 17
Contoh perhitungan 19
Daftar persen berat dapat dimakan (BDD) 19
Serealia & olahannya 19
Umbi-umbian 19
Kacang-kacangan 20
□aging dan Telur 21
Ikan, Kerang, dan Udang 21
Sayuran 24
Buah-buahan 29
Serba-serbi 31Resep Makanan Siap Saji dan Makanan 33
Daftar Pustaka 49
IV
DAFTAR PU^TAKA
Direktorat Gizi, Depkes Rl. 1995. Daftar Komposisi Zat GiziPangan Indonesia
Direktorat Gizi, Depkes Rl. 1981. Daftar Komposisi BahanMakanan. Bhratara Karya Aksara. Jakarta
Krisdinamurtirin, Mien KM, Ignatius F. Daftar Faktor KonversiBerat Dapat Dimakan (BDD), Mentah-Matang, danPenyerapan Minyak Bahan Makanan. 1974. BalaiPenelitian Gizi Bogor
49
DAFTAR ISI
Hal
FAKTOR KONVERSI BERAT MAKANAN MATANG MENTAH 1Cara melakukan konversi 1Alur Konversi 2Contoh Perhitungan 2DAFTAR FAKTOR KONVERSI BERAT MATANG - MENTAH 5
Serealia, umbi dan hasil olahnya 5Beras Giling 5Ketan putih 5Ketan hitam 5Tepung beras 5Jagung beras 6Kentang 6Singkong 6Talas Bogor 6Ubi putihLib! merah
Sagu AmbonTepung hunkweeTelur, daging dan ikanTelur Ayam kampungTelur ayam negriTelur bebek
Sapi 8Kerbau 9Domba 9Ayam 10Ikan
Kaoang dan hasil olahnya 12Kedelai putih kering 12Kaoang tanah tanpa kulit 12Kaoang jogo kering 12Kaoang bogor 12Kaoang hijau 13Kaoang tolo 13
DAFTAR NAMA PENYUSUN
—miKtJ KOWVERSTBERATl/iATANG-IVIENTAH,BERAT DAPAT DIMAKAN (BDD)
DAN RESEP MAKANAN SIAP SAJI DAN JAJANAN
1. Elisa Diana Julianti, SP, M.Si
2. Dyah Santi Puspitasari, SKM.MKM3. dr. Made Dewi, M.Epid4. Aditianti, SP, M.Si
5. Ir.Sri Prihatini,M.Kes
6. Dr. Fitrah Ernawati, M.Sc
7. Dr.jr.Dewi Permaesih.M.Kes
KONSULTAN
1. Dr. Abas Basuni Jahari, M.Sc2. Dr. Djoko Kartono, M.Sc
> i»* ;v
W14
PEDOMAN
KONVERSI BERAT MATANG-MENTAH,BERAT DAPAT DIMAKAN (BDD)
DAN RESEP MAKANAN SIAP SAJI
DAN JAJANAN
* r p n -' - ^
/e-S
' L'.. ; : ^
KEMENTERIAN KESEHATAN R.I.
BADAN PENELITIAN DAN PENGEMBANGAN KESEHATAN
2014
6/3w
Is a N 976 -602-235-593-9
11 1111 1111111 11 111111 111 9 11 7 8 6 022 355939