Lisensi ini mengizinkan setiap orang untuk menggubah ...kc.umn.ac.id/2119/1/HALAMAN AWAL.pdfJAWA...

Team project ©2017 Dony Pratidana S. Hum | Bima Agus Setyawan S. IIP

Hak cipta dan penggunaan kembali:

Lisensi ini mengizinkan setiap orang untuk menggubah, memperbaiki, dan membuat ciptaan turunan bukan untuk kepentingan komersial, selama anda mencantumkan nama penulis dan melisensikan ciptaan turunan dengan syarat yang serupa dengan ciptaan asli.

Copyright and reuse:

This license lets you remix, tweak, and build upon work non-commercially, as long as you credit the origin creator and license it on your new creations under the identical terms.

i

PERANCANGAN BUKU PAPERCRAFT WAYANG GOLEK

JAWA BARAT

Laporan Tugas Akhir

Ditulis sebagai syarat untuk memperoleh gelar Sarjana Seni (S.Sn)

Nama : Surya Winata

NIM : 10120210105

Program Studi : Desain Komunikasi Visual

Fakultas : Seni & Desain

UNIVERSITAS MULTIMEDIA NUSANTARA

TANGERANG

2014

Perancangan Buku..., Surya Winata, FSD UMN, 2014

ii

LEMBAR PERNYATAAN TIDAK MELAKUKAN PLAGIAT

Saya yang bertanda tangan di bawah ini:

Nama : Surya Winata

NIM : 10120210105

Program Sudi : Desain Komunikasi Visual


Universitas Multimedia Nusantara

Judul Tugas Akhir/Skripsi:


JAWA BARAT

Dengan ini menyatakan bahwa, laporan dan karya tugas akhir ini adalah asli dan

belum pernah diajukan untuk mendapatkan gelar sarjana, baik di Universitas

Multimedia Nusantara maupun di perguruan tinggi lainnya.

Karya tulis ini bukan saduran/terjemahan, murni gagasan, rumusan dan

pelaksanan penelitian/implementasi saya sendiri, tanpa bantuan pihak lain, kecuali

arahan pembimbing akademik dan nara sumber.

Demikian surat Pernyataan Originalitas ini saya buat dengan sebenarnya,

apabila di kemudian hari terdapat penyimpangan serta ketidakbenaran dalam

pernyataan ini, maka saya bersedia menerima sanksi akademik berupa pencabutan

gelar (S,Sn.) yang telah diperoleh, serta sanksi lainnya sesuai dengan norma yang

berlaku di Universitas Multimedia Nusantara.

Tangerang, 7 Agustus 2014.

Surya Winata


iii

HALAMAN PENGESAHAN TUGAS AKHIR


JAWA BARAT

Oleh

Nama : Surya Winata

NIM : 10120210105

Program Studi : Desain Komunikasi Visual


Tangerang, 7 Agustus 2014

Ketua Program Studi

Desi Dwi Kristanto, M.Ds.

Penguji

Chara Susanti, S,Ds., M.Ds.

Ketua Sidang

Joni Nur Budi Kawulur, S,Sn., M.Ds.

Pembimbing

Mohammad Rizaldi, S.T., M.Ds.


iv

KATA PENGANTAR

Puji syukur saya panjatkan pada Tuhan Yang Maha Esa atas penyertanNya

sepanjang hidup saya selama pengerjaan Tugas Akhir ini, sehingga dapat berjalan

dengan lancar.

Pembuatan Tugas Akhir ini diawali dari minat Penulis terhadap kesenian

Wayang Golek dari Jawa Barat. Kesenian ini merupakan hal yang harus

dilestarikan terutama anak-anak sekolah dasar semakin tidak tertarik untuk

mengenalnya, oleh karena itu Penulis berusaha mencari lebih dalam lagi sehingga

menemukan media Papercraft untuk mengenalkan Wayang Golek pada anak-

anak, dimana anak-anak dapat mengenal wayang golek dan dapat membuat

menggunakan kertas secara kreatif dan edukatif.

Dalam prosesnya Penulis mengalami berbagai tantangan, hambatan,

persoalan yang tidak mungkin dapat diatasi tanpa bantuan dan dukungan berbagai

pihak. Oleh karena itu Penulis ucapkan terima kasih kepada :

1. Bapak Desi Dwi Kristianto, S.Ds., M.Ds. selaku Ketua Program Studi

Desain Komunikasi Visual Universitas Multimedia Nusantara.

2. Bapak Mohammad Rizaldi, S.T., M.Ds. selaku dosen Pembimbing

penulis, terimakasih atas dukungan moral, saran, koreksi, dan pengalaman

yang telah diberikan.

3. Pemerintah Provinsi Jawa Barat terutama pada Dinas Pariwisata dan

Kebudayaan dalam mendukung tugas akhir ini.


v

4. Bapak Budi Santosa, S.Sos selaku pengamat wayang golek di museum

wayang Jakarta dan bapak Indriawan pelaku kerajinan seni wayang golek

di Bandung sebagai narasumber utama penulis kesenian wayang golek.

5. Bapak Julius Perdana selaku pendiri komunitas Paper Replika Indonesia

dan saudara Christopher Ryan M. S. selaku perancang dan pengamat

Papercraft yang telah membantu penulis dalam perancangan papercraft

wayang golek.

6. Sekolah Dasar Parung 04 Bogor kelas 5 dan 6 yang telah mengizinkan

penulis untuk wawancara langsung ditempat.

7. Setiap sahabat serta teman-teman seperjuangan di Angkatan 2010 :

Jeremy, Anna, Vero, Viola, Calvin, Yosua (untuk informasi teknisnya) dan

teman-teman lain yang tidak bisa disebutkan satu per satu.

8. Orang tua, adik, dan keluarga lainnya yang tak bisa disebutkan satu per

satu, yang selama ini setia dan tanpa pamrih memberi segala bentuk

dukungan serta doa sampai akhirnya Penulis dapat menyelesaikan studi di

Universitas Multimedia Nusantara sebagai seorang Sarjana Seni.

Tangerang, 7 Agustus 2014

Surya Winata


vi

ABSTRAKSI

Wayang golek adalah kesenian asli dari Jawa Barat khususnya tanah sunda, Bagi

kalangan pelajar khususnya sekolah dasar kelas lima dan enam, mereka mengenal

wayang golek tapi tidak mengetahui tokoh-tokoh atau karakter dalam wayang

golek. Perlu adanya pemahaman tentang wayang golek melalui media kreatif serta

edukatif untuk memperkenalkan kesenian wayang golek pada anak sekolah dasar.

Cara untuk memperkenalkan kesenian wayang golek Jawa Barat salah satunya

mengedukasi melalui papercraft, dengan media baru ini anak dilatih untuk

berkereasi melalui media kertas yang mudah dibentuk. Berangkat dari

permasalahan tersebut penulis mengangkat karya seni wayang golek Jawa Barat

sebagai judul tugas akhir ini. Dengan cara pembuatan papercraft wayang golek,

sebagai apresiasi dan wujud kepedulian pelestarian kesenian serta untuk

mengedukasi. Tujuan penulis mengangkat topik tersebut untuk dapat

menghasilkan Desain Papercraft Wayang Golek yang menarik dengan media

kertas dan cara pembuatanya dengan desain yang sesuai untuk anak sekolah dasar

kelas lima dan enam, serta ilustrasi yang menarik.

Kata Kunci : Wayang Golek, Papercraft Wayang Golek


vii

ABSTRACT

Wayang golek is the original art from west Java Sunda, For elementary school

students, especially among grade five and six, they recognized wayang golek but

do not know the figures or characters in a wayang golek. There needs to be an

understanding of the wayang golek through creative media and educational

wayang golek to introduce art to elementary school children. Way to introduce art

wayang golek West Java educate through papercraft one, with this new medium

for creative children are trained through the medium of wayang golek that is

easily formed. Departing from these problems the authors raised artwork wayang

golek western Java as the title of this thesis. By way of making papercraft wayang

golek, as a form of appreciation and concern for the preservation of the arts and

to educate. The purpose of the authors on the topic to be able to produce a design

that is attractive Papercraft Marionette wayang golek with paper media and how

to make the design suitable for primary school children grade five and six, as well

as an interesting illustration.

Keywords: wayang golek, papercraft wayang golek


viii

DAFTAR ISI

LEMBAR PERNYATAAN TIDAK MELAKUKAN PLAGIAT ..................... ii

HALAMAN PENGESAHAN TUGAS AKHIR ................................................ iii

KATA PENGANTAR .......................................................................................... iv

ABSTRAKSI ......................................................................................................... vi

ABSTRACT .......................................................................................................... vii

DAFTAR ISI ....................................................................................................... viii

DAFTAR GAMBAR .......................................................................................... xiv

BAB I PENDAHULUAN ...................................................................................... 1

1.1. Latar Belakang ......................................................................................... 1

1.2. Rumusan Masalah .................................................................................... 3

1.3. Batasan Masalah ....................................................................................... 3

1.4. Tujuan Tugas Akhir .................................................................................. 5

1.5. Manfaat Tugas Akhir ................................................................................ 5

1.6. Metode Pengumpulan Data ...................................................................... 6

1.7. Metode Perancangan ................................................................................ 8

1.8. Skematika Perancangan .......................................................................... 10

BAB II TINJAUAN PUSTAKA ......................................................................... 11

2.1. Wayang ................................................................................................... 13

2.2. Unsur – Unsur Pergelaran Wayang ........................................................ 14

2.2.1. Unsur Pertunjukan Wayang ............................................................ 14

2.2.1. Unsur Teks Cerita Wayang ............................................................. 15

2.3. Wayang Golek ........................................................................................ 16

2.4. Wayang Golek Purwa ............................................................................. 16


ix

2.4.1. Raut Golek Purwa ........................................................................... 17

2.4.2. Wanda Pada Wayang Golek............................................................ 18

2.4.3. Tokoh Wayang Golek Purwa .......................................................... 19

2.4.3.1. Golongan Raja ......................................................................... 19

2.4.3.2. Golongan Ponggawa ................................................................ 20

2.4.3.3. Golongan Buta ......................................................................... 22

2.4.3.4. Golongan Satria ....................................................................... 23

2.4.3.5. Golongan Panakawan .............................................................. 25

2.4.4. Penanda Raut Golek Purwa ............................................................. 26

2.4.4.1. Bentuk Mata ............................................................................. 26

2.4.4.2. Bentuk Hidung ......................................................................... 28

2.4.4.3. Bentuk Mulut ........................................................................... 30

2.4.4.4. Warna Wajah Golek................................................................. 31

2.5. Ciri Pakem Wayang Golek ..................................................................... 33

2.5.1. Golek Satria ..................................................................................... 34

2.5.2. Golek Ponggawa ............................................................................. 34

2.5.3. Golek Buta ...................................................................................... 35

2.5.4. Golek Panakawan ............................................................................ 35

2.6. Psikologi Terapan Pada Anak ................................................................ 35

2.6.1. Masa Perenatal ................................................................................ 36

2.6.2. Masa Bayi dan Masa Tatih .............................................................. 36

2.6.3. Usia 3 Sampai 6 Tahun ................................................................... 36

2.6.4. Usia 7 Sampai 9 Tahun ................................................................... 37

2.6.5. Usia 10 Sampai 12 Tahun ............................................................... 37

2.6.5.1. Keterampilan Motorik Pada Anak ........................................... 37


x

2.6.5.2. Permainan Anak ....................................................................... 37

2.7. Definisi Papercraft .................................................................................. 38

2.7.1. Kategori Papercraft ......................................................................... 39

2.7.2. Material Papercraft .......................................................................... 41

2.7.2.1. Kertas ....................................................................................... 42

2.7.2.2. Alat Potong .............................................................................. 44

2.7.2.3. Alat Pengeleman ...................................................................... 44

2.7.2.4. Printer dan Software. ............................................................... 44

2.8. Graphic Permukaan ................................................................................ 45

2.8.1. Elemen-Elemen Desain ................................................................... 45

2.8.1.1. Garis ......................................................................................... 46

2.8.1.2. Bentuk ...................................................................................... 46

2.8.1.3. Warna ....................................................................................... 47

2.8.1.4. Tekstur dan Pola ...................................................................... 49

2.8.1.5. Huruf ........................................................................................ 49

2.8.2. Prinsip-Prinsip Desain ..................................................................... 51

2.8.2.1. Keseimbangan (Balance) ......................................................... 51

2.8.2.2. Hirarki (Hierarchy) .................................................................. 53

2.8.2.3. Ritme (Rhythm) ........................................................................ 54

2.8.2.4. Kesatuan (Unity) ...................................................................... 55

2.8.2.5. Urutan (Sequence).................................................................... 56

2.8.2.6. Penekanan (Emphasis) ............................................................. 56

2.8.2.7. White Space ............................................................................. 57

2.9. Elemen Layout ....................................................................................... 57

2.9.1. Elemen Teks .................................................................................... 58


xi

2.9.2. Elemen Visual ................................................................................. 58

2.9.2.1. Teknik Fotografi ...................................................................... 59

2.9.3. Elemen Invisible.............................................................................. 60

2.10. Prinsip Layout ..................................................................................... 60

2.11. Binding................................................................................................ 62

2.11.1. Comb Binding ................................................................................. 62

2.11.2. Sprial Binding ................................................................................. 62

2.11.3. Singer Stitch .................................................................................... 62

2.11.4. Perfect Bound .................................................................................. 63

2.11.5. Case or Edition Binding .................................................................. 63

2.11.6. Wiro Binding ................................................................................... 63

2.11.7. Open Bind ....................................................................................... 63

2.11.8. Saddle Stitch ................................................................................... 64

BAB III METODOLOGI ................................................................................... 65

3.3. Gambaran Umum ................................................................................... 65

3.2. Wawancara ............................................................................................. 68

3.2.1. Data Ringkasan Hasil Wawancara .................................................. 69

3.2.2. Kesimpulan Wawancara.................................................................. 73

3.3. Analisa Khalayak Sasaran ...................................................................... 74

3.3.1. Geografis ......................................................................................... 74

3.3.2. Demografis ...................................................................................... 74

3.3.3. Psikografis ....................................................................................... 75

3.3.4. Behaviouristik ................................................................................. 75

3.4. Analisa SWOT ................................................................................ 75

3.4.1. Strength (Kekuatan) .................................................................... 75


xii

3.4.2. Weakness (Kelemahan) ............................................................... 76

3.4.3. Opportunities (Peluang) .............................................................. 76

3.4.4. Threats (Ancaman) ...................................................................... 76

3.5. Analisa 4P ....................................................................................... 77

3.5.1. Product (Produk) ......................................................................... 77

3.5.2. Price (Harga) ............................................................................... 77

3.5.3. Place (Letak) ................................................................................ 77

3.5.4. Promotion (Promosi) ................................................................... 78

3.6. Data Studi Lapangan ....................................................................... 78

3.6.1. Analisa Hasil Kuisioner .................................................................. 79

3.6.2. Kesimpulan dari Hasil Kuisioner .................................................... 84

3.7. Analisa Visual ........................................................................................ 85

3.7.1. Kompetitor ...................................................................................... 85

3.7.1.1. Buku Wayang .......................................................................... 86

3.7.1.2. Buku Kerajinan Tangan ........................................................... 88

3.7.2. Kesimpulan Analisa Kompetitor ..................................................... 90

3.8. Mind Mapping ................................................................................. 91

3.9. Proses Perancangan ................................................................................ 94

3.10. Isi ........................................................................................................ 95

3.11. Konsep Kreatif .................................................................................... 95

BAB IV PERANCANGAN ................................................................................. 97

4.1. Pengembangan Konsep .......................................................................... 97

4.2. Brainstorming ......................................................................................... 98

4.3. Perancangan Visual ................................................................................ 99

4.3.1. Perancangan Warna ......................................................................... 99


xiii

4.3.2. Perancangan Papercraft ................................................................ 100

4.3.2.1. Golongan Raja Papercraft ...................................................... 105

4.3.2.2. Golongan Ponggawa Papercraft............................................. 106

4.3.2.3. Golongan Satria Papercraft .................................................... 107

4.3.2.4. Golongan Panakawan Papercraft ........................................... 108

4.3.2.5. Golongan Buta Papercraft ...................................................... 109

4.3.3. Perancangan Typografi ................................................................. 110

4.3.4. Perancangan Buku ......................................................................... 112

4.3.4.1. Cover Buku ............................................................................ 115

4.3.4.2. Halaman Isi ............................................................................ 116

4.3.4.3. Konten Buku .......................................................................... 120

4.4. Katern Halaman .................................................................................... 130

4.5. Binding Buku Papercraft ...................................................................... 131

4.6. Biaya Produksi Buku ............................................................................ 132

BAB V PENUTUP ............................................................................................. 134

5.1. Kesimpulan ........................................................................................... 134

5.2. Saran ..................................................................................................... 135

DAFTAR PUSTAKA ....................................................................................... xviii

LAMPIRAN ........................................................................................................ xxi


xiv

DAFTAR GAMBAR

Bagan 2.1. Kerangka Teori. .................................................................................. 11

Bagan 2.2. Nu Opat Kalima Pancer. ..................................................................... 32

Gambar 2.1. Batara Guru ...................................................................................... 19

Gambar 2.3. Wayang Golek Gatotkaca. ............................................................... 21

Gambar 2.3. Wayang Golek Bima. ....................................................................... 21

Gambar 2.4. Wayang Golek Cakil ........................................................................ 22

Gambar 2.5. Wayang Golek Dursasana. ............................................................... 23

Gambar 2.6. Wayang Golek Arjuna. ..................................................................... 24

Gambar 2.7. Wayang Golek Srikandi ................................................................... 24

Gambar 2.8. Wayang Golek Semar. ..................................................................... 25

Gambar 2.9. Wayang Golek Cepot. ...................................................................... 26

Gambar 2.10. Bentuk Mata. .................................................................................. 28

Gambar 2.11. Bentuk Hidung. .............................................................................. 29

Gambar 2.12. Bentuk Mulut. ................................................................................ 31

Gambar 2.13. Pepakura Anime One-Piece. .......................................................... 39

Gambar 2.14. Papertoy Paper Desk De Creativello. ............................................. 40

Gambar 2.15. Paper Automata: Danbo. ................................................................ 40

Gambar 2.16. Papermodel Smart Grid City Building. .......................................... 41

Gambar 2.17. Alat potong cutter, gunting, cutterpen. .......................................... 44

Gambar 2.18. Bentuk Garis. .................................................................................. 46

Gambar 2.19. Bentuk Geometri, Natural, dan Abstrak ......................................... 47


xv

Gambar 2.20. Warna substractive. ........................................................................ 49

Gambar 2.21. Bentuk Font Calibri. ....................................................................... 50

Gambar 2.22. Bentuk Font Curlz Mt. ................................................................... 50

Gambar 2.23. Keseimbangan Matematis dan Pusat Optical. ................................ 52

Gambar 2.24. Keseimbangan Statis. ..................................................................... 52

Gambar 2.25. Keseimbangan Asimetris................................................................ 53

Gambar 2.26. Hirarki Dalam Desain Buku. .......................................................... 54

Gambar 2.27. Ritme Dalam Desain Buku. ............................................................ 55

Gambar 2.28. Kesatuan Dalam Desain Buku........................................................ 55

Gambar 2.29. Urutan Dalam Desain Buku. .......................................................... 56

Gambar 2.30. Penekanan Dalam Desain. .............................................................. 57

Gambar 3.1. Kuisioner pertama ............................................................................ 79

Gambar 3.2. Kuisioner ke Dua .............................................................................. 80

Gambar 3.3. Kuisioner ke Tiga ............................................................................. 80

Gambar 3.4. Kuisioner ke Empat .......................................................................... 81

Gambar 3.5. Kuisioner ke Lima ............................................................................ 81

Gambar 3.6. Kuisioner ke Enam ........................................................................... 82

Gambar 3.7. Kuisioner ke Tujuh ........................................................................... 83

Gambar 3.8. Kuisioner ke Delapan ....................................................................... 84

Gambar 3.9. Buku Mengenal Wayang .................................................................. 86

Gambar 3.10. Buku Kokoru .................................................................................. 88

Gambar 3.11. Buku Melipat Kertas ...................................................................... 89

Gambar 3.12. Mind Mapping 1 ............................................................................. 92

Gambar 3.13. Mind Mapping 2 ............................................................................. 93


xvi

Gambar 4.1 Konsep Warna. .................................................................................. 99

Gambar 4.2. Sketsa papercarft wayang golek. ................................................... 100

Gambar 4.3. Model Papercraft Golongan Ponggawa. ........................................ 106

Gambar 4.4. Model Papercraft Golongan Satria. ............................................... 107

Gambar 4.5. Model Papercraft Golongan Panakawan. ...................................... 108

Gambar 4.6. Model Papercraft Golongan Buta. ................................................. 109

Gambar 4.7. konsep Typografi. .......................................................................... 110

Gambar 4.8. ukuran Font. ................................................................................... 111

Gambar 4.9. Sketsa Konsep. ............................................................................... 113

Gambar 4.10. Judul Buku. .................................................................................. 114

Gambar 4.11. Digitalisasi Cover Buku. .............................................................. 116

Gambar 4.12. Digitalisasi Frame Gunungan 1. ................................................... 117

Gambar 4.13. Digitalisasi Frame Gunungan 2 .................................................... 118

Gambar 4.14. Master Layout. ............................................................................. 119

Gambar 4.15. Penanda Nomor Halaman............................................................. 119

Gambar 4.16. Penanda Halaman ......................................................................... 120

Gambar 4.17. Digitalisasi Halaman Prakata ....................................................... 121

Gambar 4.18. Digitalisasi Halaman Daftar Isi. ................................................... 122

Gambar 4.19. Digitalisasi Halaman Sejarah Wayang Golek. ............................. 123

Gambar 4.20. Digitalisasi Halaman Struktur Wayang Golek. ............................ 124

Gambar 4.21. Digitalisasi Halaman Pergelaran Wayang Golek. ........................ 125

Gambar 4.22. Ilustrasi Kain Mega Mendung ...................................................... 126

Gambar 4.23. Elemen Desain.............................................................................. 128

Gambar 4. 24. Halaman Golongan Raja ............................................................. 129

Gambar 4. 25. Digitalisasi Halaman Buku.......................................................... 130


xvii

Gambar 4. 26. Katern Halaman........................................................................... 131

Gambar 4. 27. Binding Buku. ............................................................................. 132


Lisensi ini mengizinkan setiap orang untuk menggubah ...kc.umn.ac.id/2119/1/HALAMAN AWAL.pdfJAWA...

Documents

Transcript of Lisensi ini mengizinkan setiap orang untuk menggubah ...kc.umn.ac.id/2119/1/HALAMAN AWAL.pdfJAWA...