ISSN 2409 - arti.edu.az · ə Əliyeva Autizm Spektr Pozuntusunda öyrənmə prosesinə tarixi...

BAKI 2017

ISSN 2409-8817

AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY

AZRBAYCAN RESPUBLKASININ

THSL NSTTUTU

ELM SRLR cild 84, 6, 2017

84, 6, 2017

RESEARCH PAPERS volume 84, 6, 2017

Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutu Elmi urasnn

29 noyabr 2017-ci il tarixli iclasnn (protokol 03) qrar il nr edilir.

Tsisi: Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutu

Elmi srlr 1934-c ildn nr olunur.

Elmi srlr mcmusi Azrbaycan Respublikas dliyy Nazirliyinin

11 iyul 2002-ci il tarixli 23 -li mri il qeyd alnmdr.

Azrbaycan Respublikas Prezidenti yannda Ali Attestasiya Komissiyasnn

qrar il tvsiy ediln nrlr siyahsna daxil edilmidir

Ba redaktor: Akif Abbasov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Msul katib: lham Cavadov - pedaqogika zr flsf doktoru, dosent

Redaksiya heyti:

Faiq ahbazl filologiya zr flsf doktoru, dosent nvr Abbasov pedaqogika zr flsf doktoru, dosent

Rfiq Qndilov kimya zr flsf doktoru

Qulu Novruzov hquq zr flsf doktoru

Yhya Krimov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

jdr Aayev pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Oruc Hsnli pedaqogika zr elmlr doktoru, professor, AMEA-nn mxbir zv

Asf Zamanov fizika-riyaziyyat zr elmlr doktoru, professor

mistan Mikaylov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Frahim Sadqov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Vidadi Xlilov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Hmeyir hmdov pedaqogika zr elmlr doktoru

Frrux Rstmov pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Hikmt lizad pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Ramiz liyev psixologiya zr elmlr doktoru, professor

ntiqam Cbraylov pedaqogika zr elmlr doktoru

Piral liyev pedaqogika zr elmlr doktoru

ahin Tayev pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Novruz Musayev pedaqogika zr elmlr doktoru

ART, 2017

3 Azrbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017

MNDRCAT

MUMPEDAQOJ PROBLEMLR

ntiqam

Cbraylov,

Knl Mikaylova

qli mlkiyyt: nzri, pedaqoji aspektlr

8

Evrin liyev Elm, thsil, innovasiya buca: inkafn vhdt modeli 16

Qalib rifov Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri 19

hla lkbrova Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisi kimi 25

TRBY MSLLR

Xudayar Sultanl Tlblrin ekoloji trbiysi v thsili masir dvrn mhm

tlbi kimi 28

Ltif lkbrova Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar 31

Rxsar liyeva Orta ixtisas mktblrinin tlim v trbiy sistemind tlblrin sosial fallnn formaladrlmasnn smrlilik gstricilri 35

Lal

Allahverdiyeva

deya inam trbiysinin formalamasnda mllimin sritliliyi

v pekarl 40

Rbiy Qniyeva Pedaqoji-psixoloji dbiyyatda tlblrd idrak fallnn

formaladrlmas problemi 45

Eyvaz Mmmdov Tlblrin iqtisadi trbiysinin aktual problemlri 51

Hmid Qasmova xsiyytin ahngdar inkiafnda tkilatlq qabiliyytlrinin

rolu 54

Rxsar Tayeva Mktbqdr thsil mssislrinin valideynlrl birg iinin

hmiyyti 57

lviyy smaylova Yeniyetmlrd mstqilliyin formaladrlmas baxmndan

tlim prosesi v sinifdnxaric iin qarlql laqsi problemi:

mvcud dbiyyatn thlili

62

METODKA: FNLRN TDRS

Mdafi

Mahmudov,

Nizami xliyev,

Arzu liyeva,

Emil Rafiq ziz

Birdyinli funksiyann diferensial hesab blmsinin tdrisind

kontrmisallardan istifad imkanlar v metodlar

67

4 Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 2017

blft Plngov,

Aygn zizova

nformatikann tdrisinin masir problemlri 74

Firuz Rzayeva Xarici dillrin tdrisind trcmnin yeri v rolu 78

Qznfr liyev Biologiya fnninin tdrisind Azrbaycann biomxtlifliyinin

yrdilmsi 82

Sadt Abbasova Yeniyetm mktblilrin estetik inkiafnda tsviri incsnt zr

mtalinin rolu v hmiyyti 86

Tran Sadqova,

Sevil Cmilzad

Masir dvrd trbiyinin keyfiyyt gstricilrin veriln

tlblr 89

92

Fatma Quliyeva btidai siniflrd oxunun ifadliliyi 97

Gnay Cbraylova Mktb drsliklri: nnvi v masir pedaqoji yanamada 102

Samir Quliyeva Sz sonunda q, k samitlrinin yazl v tlffz normalarnn

tdrisi 107

Leyla Hsnova Riyaziyyat mlliminin hazrlnda riyazi tfkkr v pedaqoji

funksiyalar. 111

Sbin smaylova Biologiyann tdrisind rollu oyunlardan istifad 116

Ruhan

Xambatova

smin kmiyyt kateqoriyasnn tdrisind agirdlrin nitq

mdniyytinin inkiaf 120

Tahir

Xasmmmdova

ngilis dilind smrli oxu strategiyalar vasitsil oxu

bacarqlarnn tkmilldirilmsi 124

128

Aynur sdova Funksiya anlaynn formaladrlmas 133

Xalid Hsnova,

Natvan

Allahverdiyeva,

Aynur liyeva

Riyazi anlaylarn formaladrlmasnn mntiqi priyomlar

136

Yazgl hmdova Analiz metodunun ttbiqi il msl hlli metodikas 140

Frid Smdova Corafiya fnni agirdlrin tfkkrn inkiaf etdirir 143

Bnv Pirimova dbiyyat fnninin fal tlim sullar il tdrisi 146

lft Adgzlov Test taprqlarnn formas. Testlrd mzmun v formann

dialektik vhdti 149


Tofiq sgndrov Qrammatik kateqoriyalar v qrammatik formalar 152

Aynur

Zlfqarova

Karbohidrogen molekullarnda kimyvi rabit saylarnn riyazi

ifadsi 159

Tran smaylova Masir drsliklr yeni fnn proqramnn (kurikulum) tlblrin

cavab vermlidir 162

Elin Kazmov Motivasiyann yaradlmasnn agirdin inkiafna tsiri 167

Aygn

Mmmdova

agirdlrin mstqil ilri 170

AGRD NALYYTLRNN QYMTLNDRLMS

Sima smylzad Mxtlif formal drslrd agird nailiyytlrinin

qiymtlndirilmsi 172

PSXOLOGYA V KORREKSYA PEDAQOGKASI

Nural lbiyev Aildaxili mnasibtlrin formalamasnda nsiyyt tiplri v

slublarnn rolu 175

mdad Bayramov Tolerantlq sviyysinin etnik identiklik lamtlrin gr tdqiqi 182

Nail Hseynova Dizartriya zaman artikulyasiyann v motor-oral reflekslrin

formalamasnn pozulmas 192

196

Solmaz Hsnli Uaqlq dvrnn psixo-fizioloji xsusiyytlrinin sosiallamaya

tsiri 202

apay Quliyev Pedaqoji prosesd yetin nslin milli mnlik urunun

formalamasnda tfkkrn rolu 206

Lal Kazmzad agirdlrin koqnitiv bacarqlarn formalamasna mktb

memarlq mkannn tsiri xsusiyytlri 212

Slbi Abasova Monqolizmdn Daun sindromunadk tarixi yol 217

Elmira Nzrova Evd thsil alan xst uaqlarn xsusiyytlri. 223

Elnar smaylova Tlblrin salam hyat trzin mnfi tsir gstrn amillrin

aradan qaldrlmasnda ali pedaqoji thsil mssislrinin rolu v

imkanlar 226

Nrmin

Abdullayeva

Kiik yal mktblilrin tlim faliyyti zaman qarladqlar

tinliklrin sbblri, tzahr formalar v onlarn psixoloji

thlili 231


Rna Qasmova Mn konsepsiyas v yeniyetmlik ya dvrnd psixoloji

avtoportretin xsusiyytlri 239

Mhrrm liyev Neyrolinqvistik proqramladrmada arzulanan ntic v xsi

ahng anlay 244

Gnay Kazmova,

rf hmdova

Uaqlarda xsi keyfiyytlrin formalamas prosesind

"mllim-agird" mnasibtlrinin thlili 250

Kmal liyeva Autizm Spektr Pozuntusunda yrnm prosesin tarixi bax 255

Raziy Quliyeva Txyyln digr psixi proseslrl qarlql laqsi 259

NFORMASYA KOMMUNKASYA TEXNOLOGYALARININ

THSL TTBQ

Fatma Aayeva Videokommunikasiyalarn distant thsild rolu 263

Bykxanm

Heydrova

Corafiyann tdrisind yeni tdris texnologiyalarnn hmiyyti 271

Minay Sadxova Riyaziyyatn yrdilmsind ttbiqi kompter proqramlarndan

istifadnin zlliklri 274

MKTB V PEDAQOJ FKR TARX

rad mirliyeva Konstantin Dmitriyevi Uinskinin pedaqoji srlrind, hekay

v nallarnda tlim-trbiyy dair fikirlr 276

Tamilla Vahabova XX srin vvllrind Azrbaycan ictimai-pedaqoji fikrind

mnvi-xlaqi trbiy problemi 282

Samir

Mmmdova

Qurani-Krimd xlaq msllrinin qoyuluuna dair professor

Zahid Qaralovun fikirlri 288

Cesim Aksel Azrbaycan-Trkiy elmi-pedaqoji laqlrini rtlndirn

ictimai-siyasi, elmi-mdni mhit (1990-2000-ci illr) 291

Aynur Xlilova M. Kaarnn Divan lti- it-trk srind nitq feillri 296

Drdan liyeva Qurani-Krimd v madddin Nsimi yaradclnda xlaq

trbiysi msllri 300

Prviz Quliyev,

Hkm

Mmmdova

mumthsil mktblrinin fiziki trbiy drslrind hrki

qabiliyytlrin inkiaf n ttbiq olunan mthrrik oyunlarnn

hmiyyti

303


MLLMNN ZNTHSL

Yusif Babanl Mq v yarlarda emosional grginliklr tab gtirmk

qabiliyyti 306

Talb Paayev Mllim pesi v hyat 310

Zeynb

Mmmdova

Mzmununun smrli realladrlmas dzgn planladrmadan

asldr 315

PEDAQOJ FKR NMAYNDLR

Akif Abbasov Hyatmda mhm iz buraxm dyrli insan 319

Hmeyir hmdov jdr Aayev - 80. Mllim, pedaqoq-alim, jurnalist, air 321

YEN NRLR

Akif Abbasov Mtfkkirlrinin maarifilik ideyalarndan bhs edn kitab327

ntiqam Cbraylov, Knl Mikaylova,

MUMPEDAQOJ PROBLEMLR

QL MLKYYT: NZR, PEDAQOJ ASPEKTLR

ntiqam Cbraylov,

pedaqogika zr elmlr doktoru, professor

Thsil nzriyysi bsinin mdiri,

ART,

E-mail: [email protected]

Knl Mikaylova,

ARTI-nin Thsil nzriyysi bsinin

byk elmi iisi,

ART,


Ryilr: ped.elm.dok., prof. A.N. Abbasov,

ped.elm.dok., prof. H.H. hmdov

Aar szlr: qli mlkiyyt, sahiblik, idaretm, istifadi, qanunvericilik

: , , , ,

Key words: intellectual property, ownership, management, user, legislation

Azrbaycan Respublikas mstqillik ld

etdikdn sonra lkmizin ictimai-siyasi, mdni

hyatnda kkl dyiikliklrin aparlmas n

geni imkanlar yarand. lk nvbd mstqilliyi-

mizi inkiaf etdirmk, mhkmlndirmk, hqu-

qi dvlt qurmaq, tarixi-mdni irsimizi qorumaq

balca vziflr kimi qarda dururdu. Bunlarla

brabr n mhm msllrdn biri kimi qli

mlkiyytin qorunmas mslsi meydana xd

v bu istiqamtd zruri tdbirlr hyata keiril-

my balad. Bu msl Azrbaycan Respubli-

kasnn Konstitusiyasnda (12 noyabr 1995), son-

rak illrd qbul edilmi dvlt sndlrind,

proqram v konsepsiyalarda, o cmldn Azr-

baycan 2020: Glcy bax inkiaf konsepsiya-

snda, Azrbaycan Respublikasnn Milli iqtisa-

diyyat Perspektivlri zr Strateji Yol Xrit-

sind ox vacib problem kimi z ksini tapd.

Qeyd etmliyik ki, ulu ndr Heydr liyev

qli mlkiyytin qorunmasna xsusi nm verirdi

v onu cmiyytin inkiaf n sas rtlrdn

biri hesab edirdi. Dvltin, c-miyytin qli ml-

kiyyt xsusi nm vermsi bel bir fikri syl-

my sas verir ki, bu gn byyn nsillrd qli

mlkiyyt mdniyytinin formaladrlmasna

byk ehtiyac var. qli mlkiyyt mdniyyti ol-

madan slind insanlarn bu v ya digr mlkiyy-

t, mdni irs, mlaka, qeyri mlaka sahiblik, ori-

jinal yaradclq mhsulu kimi baxaraq qorumas

myyn tinliklr yaradr. Tbii ki, gr hquq-

lar pozulursa, o zaman bu msl qanunla tnzim-

lnir, hquq pozuntularna gr mvafiq qanun

rivsind tdbirlr grlr. Bununla yana ilk

nvbd hr bir vtndan qli mlkiyyt md-

niyytin yiylnmsi, onu drk edrk mli ii-

n ttbiq etmsi vacibdir.

Hr bir mlkiyyt formas xsusidir v bu

xsusilik insanlar arasnda sosial-iqtisadi mna-

sibtlr zmin yaradr. Mlkiyytin obyektlri

- mlkiyyt ola bilck maddi v mnvi varlq-

lardr, subyekti is mlkiyyti xsdir.

Qeyd etmk lazmdr ki, qli mlkiyyt an-

laynn v mvafiq olaraq mlkiyyt hquqlar-

nn yaranmas, inkiaf msllri d maraq do-

urur. qli mlkiyyt termini ilk df qanun-

vericilikd XVIII yzillikd Fransada meydana

glib v mlliflik, patent hquqlarna dair pro-

priyetarlq (xsusi, patentldirilmi, proqram t-

minat) orada formalamdr. Didro, Volter, Hel-

vesti, Russo v digr fransz filosof maarifilri-

nin srlri xsin myi il yaradlm maddi -

yaya v yaradc faliyytdn irli gln yaradc

Research Papers of the Institute of Education of the Azerbaijan Republic, Volume: 84, Number: 6, 20178
mailto:[email protected]



nticy olan hquqlar qohum hquqlar kimi

laqlndirilmidir [1].

ngilis hquqns . ner 1961-ci ild

dk 11 mlkiyyt hququnu sdlyr: 1. Shib lm hququ nemt zrind

tm fiziki nzrt hququ;

2. stifd hququ nemtin fydl s-

ssini z n istifd etmk;

3. dr etmk hququ nemtin istifd

lunmsn kimin v nec hyt keircyin

qrr vermk;

4. Glir gtrmk hququ nemtin isti-

fd lunmsndn ld lunn nticy shib

lmq hququ;

5. Suverenlik hququ nemti zgninki-

ldirm, istehlk etmk, mhv etmk, dyi-

mk hququ;

6. Thlksizlik hququ nemtlrdn

mhrum lmqdn v rici mhitin vurduu zi-

yndn qrunmq hququ;

7. Nemtin vrsliy verilmsi hququ;

8. Nemtlr shib lmnn mhkmliyi

hququ;

9. Ziynl istifddn mdfi hququ

digr tsrrft gentlrin ziyn vur bilck

frmdn istifdy qd qymq;

10. Czlndrmq frmsnd cvbdeh-

lik hququ yni nemtin brc gr dnilm-

sinin mmknly;

11.Pzulmu hquqlrn brp etdirilmsi

hququ bu, qlq rkterli hquq dlnr [1]. Btn bu sadalanan mlkiyyt hquqlar

qli mlkiyyt zaman da z iqtisadi v h-

quq qvvsini qoruyub saxlayr.

Aradrmalar gstrir ki, bir ox qabaqcl

lklrd qli mlkiyyt anlay ntellektual

mlkiyyt kimi qeyd olunur. ntellektual ml-

kiyyt termini XVIII v XIX yzillikdn istifa-

d olunmaa balanmdr. XX yzillikdn is

geni miqyasda istifad olunmaa balamdr.

1967-ci ild is Stkhlmd mumdny ntel-

lektual Mlkiyyt Tkiltnn (MT) tsis

edilmsi hqqnd knvensiy imzlnmdr. "ntellektual Mlkiyyt" tkilatnn tsis

sndlri il bal hquqlar aadak msllr

zr myynldirildi: 1) dbi, bdii v elmi srlr;

2) artistlrin radio v televiziya ssyazma-

larndak faliyyti;

3) btn sah kflrind insan faliyyti;

4) snaye dizayn;

5) ticart nianlar, xidmt nianlar, kom-

mersiya adlar v tyinatlar;

6) snaye, elm, dbiyyat v incsnt

sahlrind intellektual faliyyt nticsind di-

gr hquqlar [4]. Daha sonra MT-nin faliyyti riv-

sind corafi gstricilr, bitkilrin yeni sortla-

rnn v heyvan cinslrinin, inteqral sxemlr, ra-

dio siqnallar, mlumat bazalar, domen adlar

il bal mstsna hquqlar da myyn olundu

v dqiqldirildi. Bunlar eyni zamanda kom-

mersiya sirri hesab olunur. Dnyann inkiaf etmi lklrind ml-

liflik hquqlarnn qorunmasna dair ciddi nza-

rt vardr v qanunvericilikd d z ksini tapr.

Byk Britaniya qanunvericiliyind 1988-ci ild

Mllif hquqlar, Layihlr v Patentlr (The

Copyright, Designs and Patents), 2002-ci ild

Mllif hquqlar v mt Nianlar (Copyright

and Trade Marks) kimi dyidirilrk mllif h-

quqlarn mdafi edir. Birlmi Kralln qa-

nunlarna sasn mlliflik hquqlarnn pozul-

mas cinayt xarakterli faliyyt daxildir [1]. Texnologiyalarn yksk srtl inkiaf et-

diyi indiki dvrd mllif hquqlarnn qorunmas

daha da tinlmidir. Bu gn internet resurs-

larndan srbst istifad olunmas mlliflik h-

quqlarnn pozulmasna gtirib xarr. AB bu

kimi qanunsuzluqlarn qarsn almaq n P

adresini tyin etmkl v SP (Internet Service

Provider) vasitsil qli mlkiyyt sahibini my-

ynldirm imkan ld etmidir v hal-hazrda

digr lklrd d bu qaydalardan istifad edirlr. BMT-nin xsusi tkilat olan MT

(mumdnya qli Mlkiyyt Tkilat) 184 dv-

lti znd birldirir. Onun inzibati idariliyind

25 konvensiya, 4 beynlxalq mqavil, snaye

mlkiyyti zr 15 v mlliflik hququ il bal

9 mqavil mvcuddur.

qli mlkiyyt mdniyyti msllri

Azrbaycan qanunvericiliyind, o cmldn

Mlki, Cinayt, Prosessual Mclllr v nzibati

Xtalar Mcllsind, Gmrk Mcllsind,

hminin Sahibkarlq haqqnda Qanun, Md-

niyyt haqqnda Qanun, Teatr faliyyti haq-

qnda Qanun, Kinematoqrafiya haqqnda Qa-

nun, Reklam haqqnda Qanun, Elektron tica-

rt haqqnda Qanun v Elektro imza v elek-


tron snd dvriyysi haqqnda Qanunlarda z

ksini tapmdr.

Tdqiq etdiyimiz probleml bal elmi

dbiyyatlar thlil olunarkn myyn olundu

ki, qli mlkiyyt hquqlar il bal pedaqoji

aspektd geni aradrmalar aparlmamdr. qli mlkiyyt sasn hquqi baxmdan ara-

drlmdr. Amma onun pedaqoji v psixoloji

aspektdn d yrnilmsi olduqca vacib msl-

lrdn biridir. Azrbaycanda qli mlkiyyt m-

dniyyti problemlrini sasn tdqiqat alim,

prof. K.manov tdqiq etmi v ciddi elmi nti-

clr nail olmudur. Biz K. manovun qli ml-

kiyytl bal 12 adda srini thlil etdik.

Davaml inkiafda bilik v mdni nn-

lrin qorunmas: qli mlkiyyt hququnun rolu

v Mdni mxtlifliyin qorunmas v tviqi-

nin aktual problemlri adl srlrind mdniy-

ytin masir anlam cmiyytin davaml inkiaf-

nn zmini, M-in frdi v kollektiv kreativliyin

qorunmas, mdni nnlrin strukturu, qorun-

mas v sosial-iqtisadi inkiafa tsiri msllri

z ksini tapb [6,14].

Ermni mlliflrinin kitablarndak uydur-

malara Mlliflik hquqlar, Ermni xalq na-

llar, Gldim, grdm, ...mnimsdim (Azr-

baycan mdni nnlrinin mnimsnilmsi er-

mni nnsi haqqnda) v Ermniilik uydurma-

lar digr xalqlarn hquqlarna xll gtirir adl

srlrind ermni tarixilrinin v yazlarnn

zlri haqqnda mnfur xisltlri aqlanm,

Azrbaycan tarixin, milli mnvi mlkiyytin

tcavz z skini tapmdr [15, 17,7, 8].

qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak h-

quqlar, qli mlkiyyt v insan hquqlar

adl srlrind qli mlkiyytin tsnifatlar ve-

rilmi, ciddi elmi saslandrmalar aparlm v

qeyd olunmudur ki, mlliflik hququ yarad-

c-cmiyyt mnafelrinin tarazl, sosial

kontrakt formasdr [11,18].

Azrbaycann inkiafnda qli mlkiyyt

hquqlarnn rolu adl srind qli mlkiyyt

obyektlrinin mumi mnzrsi verilmidir.

Copyright il bal beynlxalq mqavillr v

Mlliflik Hquqlar Agentliyi haqqnda geni

mlumatlar z ksini tapmdr [16].

Virtual mkan v mlliflik hququnun

inkiaf, nformasiya texnologiyalar - qli

mlkiyyt (T-P) v T-P: qli mlkiyytin

glcyin bax adl srlrind sosial bk-

lrd piratlq, beynlxalq mnfi fenomen kimi

piratlqla mbariz msllri z ksini tap-

mdr [9,10, 12].

Universitet v elmi-tdqiqat idarlri n

qli mlkiyyt sahsind siyast haqqnda nmu-

nvi sasnam adl srind ali thsil mssis-

lrind qli mlkiyytl bal qayda-qanunlar

problem baxmndan iin tkilinin nzri v

praktik aspektlri z ksini tapmdr [19].

Qeyd olunan srlr qli mlkiyytin ma-

hiyyti, qli mlkiyyt mdniyytinin forma-

ladrlmas n ilk nvbd nzri baxmdan

ciddi elmi hmiyyt ksb edir. Bu gn thsil

mssislrind, o cmldn ali mktblrd

hmin nzri ideyalarn yrnilmsi, tlblrd

qli mlkiyyt mdniyytinin elmi saslarla

formaladrlmas bu baxmdan olduqca aktual-

lq ksb edir. Ona gr biz tdqiqat mvzusu il

bal ali mktblrd d mvcud vziyyti

yrnmy aldq.

Problem baxmndan thsil mssislrin-

d mvcud vziyyti yrnmk mqsdil tl-

blri arasnda anket sorular, msahib v m-

sahiblr aparlmdr. Anket sorular xarici

dil, tarix v corafiya ixtisaslarnda thsil alan 3

v 4-c kurs tlblri arasnda aparlmdr.

mumilikd 106 tlb soruda itirak etmidir.

Soru suallar zr aparlan statistik thlil-

lr aadak z ksini tapmdr.

2.1 qli mlkiyyt anlayna dair mlu-

matnz varm?

Drclr Cavablar

Bli 58 (54,8%)

ox az mlumatm var 36 (33,9% )

Xeyir 2 (1,8%)

Tamamil mlumatlyam 4 (3,7%)

Ilk dfdir eidirm 6 (5,8%)


54,8% tlb qli mlkiyyt anlayna

dair mlumatl olduunu qeyd etmidir. Onu da

qeyd edk ki, soruda itirak edn tlblrin

ksriyyti qli mlkiyyt mdniyyti anla-

yna aydnlq gtirmmizi istmidi.

2.2. Aadaklardan hansn z qli ml-

kiyytiniz hesab edrdiniz?

Drclr Cavablar

a) Baqa srlrdn v internet portallarndan

gtrdym mlumatlar; 12 (11,3%)

b) Televiziya v radio verlilrindn

eitdiklrimi; 5 (4.7%)

c) ifahi xalq yaradcl nmunlrini v dvlt

trfindn imzalanan mr v srncamlar; 3 (2.8%)

d) nzri v praktik biliklr sasnda zmn

ld etdiyim nticlri; 83 (78,4%)

e) cavab vermkd tinlik kirm. 3 (2,8%)

78,4% tlb nzri v praktik biliklr sasnda ld etdiklri nticlri qli mlkiyyt hesab

olunduunu qeyd etmidir.

63,2 % tlb hr ksin qli mlkiyyti

ola bilmycyini qeyd etmidir. Buradan bel

nticy glmk olar ki, 54,8% tlb qli ml-

kiyyt anlayna dair mlumatl olduunu,

78,4% tlb qli mlkiyytin nzri v praktik

biliklr sasnda ld edildiyini syldiklri hal-

da 63,2%-i bu cavablarn tam ksi olaraq hr k-

sin qli mlkiyyti ola bilmycyini qeyd et-

midilr.

Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017 11



98,1% tlblrin baqalarnn myin

dyr verdiyini qeyd etmidi. Amma aparlan

shbtlr zaman mlum oldu ki, tlblrin k-

sriyyti qli mlkiyyt hquqlar pozuntusunu

baqasnn myin hrmtsizlik kimi dn-

mrlr. Yni internet materiallarndan istifad

zaman he bir hquq pozuntusuna yol verm-

diklrini qeyd etmidilr. Kitablardan istifad

zaman is mlliflri qeyd etdiklrini vurula-

mlar ki, bu da aadak diaqramlarda z k-

sini tapmdr.

60,3% tlb baqalarnn mlliflik hququnu qoruduunu qeyd etmidir.

93% tlb z hquqlarnn pozulmasna yol vermycyini qeyd etmidir.




74,5% tlb z elmi tdqiqatlarnda dbiyyat siyahsndan dzgn istifad etdiyini qeyd

etmidir.

Bli deynlr 74,5%-dir.

75,4% internet portalndan istifad edr-

kn istinad mnblrini qeyd etdiklrini qeyd et-

dilr. Amma bunu nec qeyd edirsiniz sualna

is cavab vermkd tinlik kdilr.

Anket sorusunda tlblrdn aadak

fikirlr mnasibt bildirmlri xahi olunmu-

dur (5= ox razyam, 4= razyam, 3= narazyam,

2= ox narazyam, 1= cavab vermkd tinlik

kirm).

S U A L L A R 5 4 3 2 1

3.2.1. qli mlkiyytin pozulmas hallarnda hquqi

normalar rivsind cza verilmsi 35 45 12 0 12

3.2.2. Mlliflik hquqlarnn pozulmamas n btn

srlrin ncdn yoxlamalardan keirilmsi 65 35 1 2 2

3.2.3. qli mlkiyyt mdniyytinin qorunmas n daha

srt qaydalarn ttbiq edilmsi 20 48 15 6 13


Tlblrl aparlan anket sorularna sa-

sn dey bilrik ki, tlblr aadak trzd

dnrlr:

Hr ksin zn mxsusi qli mlkiyyti

ola bilr. Digrlrinin qli mlkiyytini mnim-

sm, znnkildirm dzgn deyil. Elmin in-

kiafna sy gstrn insanlarn myin yksk

qiymt vermli, hrmtl yanalmaldr. Mlu-

mat portallarndan, mlliflik hquqlarndan dz-

gn istifad edilmlidir. Hr ks z qli mlkiy-

ytinin mnafeyini qorumaldr. Ona gr d qli

mlkiyyt hquqlarmza dair ali thsil mssis-

lrind, o cmldn orta mktblrd mlumatlar

verilmli, maariflndirm ilri aparlmaldr.

Yax olard ki, qli mlkiyyt mdniyytinin

formaladrlmas aildn balansn. Yni bu haq-

da valideynlr ilk nvbd ua mlumatlandr-

snlar. Bu, tdris mssislrind agirdlrd qli

mlkiyyt mdniyytinin formalamas v inki-

afna zmin yarada bilr. Tcrb gstrir ki, t-

lblr qli mlkiyytl bal daha srt qaydalar

qoyulmasnn trfdardrlar. Hr bir qayda-qa-

nun pozuntusu hquqi normalar rivsind

srt qaydada czalandrld kimi qli mlkiy-

ytd d yol veriln hquq pozuntular srt kil-

d czalandrlsn. Mqalnin elmi yeniliyi. Mqald qli ml-

kiyyt mdniyyti anlaynn mahiyyti, problemin

nzri v praktik aspektlri vhdtd aradrlmdr.

Mqalnin praktik hmiyyti. Ali thsil

mssislrind tlblrd qli mlkiyyt mdniy-

ytinin formaladrlmas il bal ld olunan elmi

nticlrdn, yeni tdris resurslarnn hazrlanmasn-

da, mhazir v seminar drslrind istifad oluna

bilr.

DBYYAT

1. qli mlkiyyt - Milli Kitabxana. http://anl.az/el/Kitab/2016/Ar2013-2650.pdf

2. qli mlkiyytin qorunmasnda sas rtlr - Anl.az (istinad tarixi: 22.02.2017). URL:

anl.az/down/meqale/azerbaycan/azerbaycan.../96588.htm

3. qli mlkiyyt hquqlarnn tminat v piratla qar ... - President.az. (istinad tarixi:

23.02.2017). URL: www.president.az/articles/5361

4. qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak hquqlar - Anl.az. (istinad tarixi: 22.02.2017). URL:www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdf

5. manov K.S. traf mhit v qli mlkiyyt. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif HquqlarAgentliyi, 2016.

6. manov K.S. Davaml inkiafda bilik v mdni nnlrin qorunmas: qli mlkiyyt hquqlar-

nn rolu. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

7. manov K.S. Gldim, grdm, mnimsdim Azrbaycan mdni nnlrinin mnimsnil-

msi ermni nnsi haqqnda. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

8. manov K.S. Ermniilik uydurmalar digr xalqlarn hquqlarna xll gtirir. Bak: Azrbaycan

Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

9. manov K.S. Virtual mkan v mlliflik hququnun inkiaf. Bak: Azrbaycan Respublikas

Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

10. manov K.S. T-P: qli mlkiyytin glcyin bax. Bak; Azrbaycan Respublikas Mllif

Hquqlar Agentliyi, 2016.

11. manov K.S. qli mlkiyyt v xsi qeyri-mlak hquqlar. Bak: Azrbaycan Respublikas


12. manov K.S. nformasiya texnologiyalar - qli mlkiyyt (T-P). Bak, Azrbaycan Respublikas


13. manov K.S. Fvqlad hallar v qli mlkiyyt hquqlar il qorunan mdni dyrlr. Bak:

Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

14. manov K.S. Mdni mxtlifliyin qorunmas v tviqinin aktual problemlri. Bak: Azrbaycan


15. manov K.S. Ermni mlliflrinin kitablarndak uydurmalara Mlliflik hququ. Bak:

Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2017.

16. manov K.S. Azrbaycann inkiafnda qli mlkiyyt hquqularnn rolu. Bak: Azrbaycan


qli%20mlkiyyt%20-%20Milli%20Kitabxanahttps://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=7&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwi4gYC6g6jSAhUEIcAKHSaIA2wQFghPMAY&url=http%3A%2F%2Fanl.az%2Fdown%2Fmeqale%2Fazerbaycan%2Fazerbaycan_noyabr2009%2F96588.htm&usg=AFQjCNEwQCAQm5ay7dp4V-bRvoqpZYneEwhttps://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=7&cad=rja&uact=8&ved=0ahUKEwjWlL-Bk6bSAhUFWBQKHb5UA9QQFghBMAY&url=http%3A%2F%2Fwww.president.az%2Farticles%2F5361&usg=AFQjCNFI-NNKxOfxJ6rri21UQKIBpkhCZQhttp://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdfhttp://www.anl.az/el/Kitab/2016/Azf-290810.pdf



17. manov K.S. Ermni xalq nallar. Bak, Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi,

2008.

18. manov K.S. qli mlkiyyt v insan hquqlar. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif

Hquqlar Agentliyi, 2016.

19. manov K.S. Universitet v elmi-tdqiqat idarlri n qli mlkiyyt sahsind siyast

haqqnda nmunvi sasnam. Bak: Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyi, 2016.

. a, .

: ,

-

.

, ,

. , -

.

I. Jabrayilov, K. Mikayilova

INTELLECTUAL PROPERTY: THEORETICAL, PEDAGOGICAL ASPECTS

SUMMARY

The article examines and summarizes research on the formation of an intellectual property culture. The

culture of intellectual property has a significant impact on a number of pedagogical problems, the scientific

creativity of students, if they are not properly formulated. To study these issues in practice, surveys were

conducted among students; the results were summarized and analyzed.

Redaksiyaya daxil olub: 18.10.2017

Evrin liyev

ELM, THSL, NNOVASYA BUCAI: NKAFIN VHDT MODEL

Evrin liyev,

flsf doktoru proqram zr doktorant

Milli Aerokosmik Agentliyi


Ryilr: ped.. fls.dok., dos. M.S. Kazmov,

ped.. fls.dok., dos.T.S. Paayev

Aar szlr: praktik ttbiq, innovasiya, thsil islahatlar, kurikulum, elmi tdqiqatlar

Key words: practical application, innovation, educational reform, curriculum, scientific research

: , , ,

,

Elm, thsil v innovasiyann vhdti thsil

sahsi zr dvlt siyastinin balca istiqamt-

lrindn birin evrilmidir. Thsilin nnvi

sullarndan istifad etmkl hyata keirilmsi

lk iqtisadiyyatnn tlblrin indiki dvrn

prizmas nqteyi-nzrindn cavab vermir. Bu-

nun nticsidir ki, yeni Thsil Proqramnn, ba-

qa szl desk, kurikulumun ttbiqi zruridir.

Lakin bu proses uzunmddtli v davaml iin

saysind mmkn olacaqdr. nki, kurikulu-

mun nnvi tlim sullar il vz edilmsi

kemidn qalm bir ox vrdilrin, hminin,

psixoloji amillrin aradan gtrlmsi il yerin

yetiril bilr. Nzri baxlarn tcrby evril-

msi mslsind btn thsil iilrinin, o

cmldn, mllimlrin d tlimlr clb edil-

msi, metodik chtdn yenidn ixtisaslama

kurslar kemlri, drsin gediind yaradc

yanamalara daha ox yer vermlri, agirdlrd

zn inamn yaranmas, z bilik v bacarqlar-

n nmayi etdirmlri n mhit formaladr-

malar v s. kimi yeni ttbiq sullar produktiv

v demokratik olan thsil proqramnn praktik

hmiyytini artracaqdr. Kurikulumun nnvi

sullardan sas frqi odur ki, agirdynldr,

thsilalanlara bir nv aradrma gz il baxr.

Elmi tdqiqatlarn dyrini yksk drcd

qiymtlndirir. Yaradc ttbiqetm bacarqlar-

nn yaranmasn diqqt nn xarmaqla, pas-

siv vziyytdn canl tlim prosesinin brqrar

olmasnda sas rolunu oynayr.

nnovativ vasitlrin kmyil mllim

agirdlr geni mlumat bazasndan istifad et-

my rait yaradr. Drsin maraql kemsi il

yana elmi-texniki nailiyytlrin ttbiqi yorucu

yrdici mhitdn uzaqlamaa yardm ola-

caqdr. Vizual olaraq tdqiq ediln raitin v ya

mvzunun izlnilmsi myyn mnada stimul-

ladrc faktor kimi zn gstrmkddir.

Thsilin elml laqlndirilmsi gnn t-

lblri srasndadr. Maddi tchizatn gclndiril-

msi is bu iin qaneedici kild hyata keiril-

msi n mhm drcd hmiyytlidir. v-

vlki thsil proqramlarnn masir tlblr cavab

vermmsi, yeni ictimai mnasibtlrin yaranmas

il elm v thsilin birgliyinin, buradan da, elmi

nailiyytlrin istehsalata innovativ ttbiqinin

zruriliyini saslandrmaq el d tin deyil.

Azrbaycan Respublikasnn Thsil sah-

sind slahat Proqramna uyun olaraq mk ba-

zarna tlbatn formalamas il bal tdris

proqramlarnn, thsilin mzmununun v meto-

dikasnn yenilnmsi, thsilin keyfiyytin n-

zart, thsil sisteminin maliyyldirilmsinin

yeni mexanizmini ks etdirn iqtisadi modelin

yaradlmas balca istiqamtlrdir.

Thsil Naziri Mikayl Cabbarovun sz-l-

rin gr doktorantura v magistratura pillsin-

d thsilalanlarla bal sas problem ondan iba-

rtdir ki, ali thsil mssislrind elmi kadrlarn

hazrl dvlt hesabna deyil, ali mktblrin

z hesabna hyata keirilmsi bzi mnfi halla-

ra zmin yaradr v dvlt siyastinin prioritet-

lrini tam kild ks etdirmir. Bu problemin

hlli Elm haqqnda qanunda z ksini tapm-

dr. Burada qeyd edilir ki, Tdqiqat Universitet-

lrind fundamental v ttbiqi tdqiqatlar aparl-

maqla yana, yksk texnologiyaya saslanan


Elm, thsil, innovasiya buca: inkiafn vhdt modeli


elm tutumlu sahlrin kadr v informasiya tmi-

natnn hyata keirilmsi nzrd tutulur.

Yeni thsil proqramlarnn nzri olaraq

ttbiqindn sonrak mrhl olan praktiki ttbiqi

hazrda sas msllrdn birin evrilmidir.

Thsilvernlrin ksriyytinin planl iqtisadiy-

yatn tlblrin uyun tdris metodlarna yiy-

lnmsini nzr alaraq onu dey bilrik ki, bu

sahdki atmazlqlarn minimuma endirilmsi

n myyn tdbirlr sisteminin grlmsi

vacibdir. Bu mqsdl Bak hri zr Thsil

darsi nzdind Tlim Dstk Mrkzi yaradl-

m, qeyd ediln problemlrin hlli istiqamtind

mqsduyun funksiyalar yerin yetirilmidir.

Bu mrkz masir thsil proqramlarnn tlb-

lrin saslanan metodist dstyi verir v thsild

keyfiyytin tmin edilmsin nail olmaq n

mvafiq istiqamtlr zr metodiki yardm gst-

rir. Burada tlimin tkili v idaretm, thsil-

alanlarla iin tkili v idar olunmas, fnn kuri-

kulumlarnn ttbiqi blmlri faliyyt gstrir.

sas mqsdlri yeni yanamalarn evik ttbiqi-

nin tmin edilmsi, yrdici mhitin znginl-

dirilmsi, tlimin keyfiyytinin artrlmasdr.

Elm, thsil v innovasiyann vhdti lk-

nin modernlmsi n zruri olan insan kapi-

taln inkiaf etdirmk, masir tfkkrl v r-

qabt qabiliyytli kadrlar rsy gtirmk, th-

silalanlar ictimai hyata v smrli mk fa-

liyytin hazrlamaq n sasl zmin forma-

ladrmaa xidmt edir.

Azrbaycan 2020: glcy bax nkiaf

Konsepsiyasna sasn agirdin idrak falln

lngidn mvcud yadda mktbindn tfk-

kr mktbin keidin tmin edilmsi, obyektiv

qiymtlndirmy imkan vern mktbdaxili qiy-

mtlndirmnin ttbiqi, btn thsil mssislri-

nin nternet laqsi l tmini, elektron thsil tex-

nologiyalarnn ttbiqi, KT-nin thsilin idar edil-

msin smrli inteqrasiyas, mllimlr n

fal tlim texnologiyalar zr mqsdli ixtisas-

artrmann tmin edilmsi, yeni modul-kredit sis-

temin saslanan stimulladrc ixtisasartrma sis-

teminin inkiaf etdirilmsi nzrd tutulur.

Elmin thsill inteqrasiya olunmu ttbiqi

innovativ tlim metodlarndan istifad edilmsi-

ni qarya mqsd kimi qoyur. Elm sasl thsi-

lin genilndirilmsi vasitlri olan innovasiya-

lardan rasional yararlanmaqla yeniliklri qiy-

mtlndirmyi bacaran, nzri v praktiki bilik-

lr yiylnn, mstqil v yaradc dnn

vtnda yetidirmk, hminin, ixtisasl kadrlar

hazrlamaq imkanmz olacaqdr. Problemin aktuall: Yeni thsil proqram-

nn hazrk thsil sistemin ttbiqi masir dvrn

tlblrin uyun glir. nnvi sullardan frqli

olaraq interaktiv tlimd agirdlr yeni biliklr td-

qiqat zaman yiylnir, tdrisd demokratik sluba

geni yer verilir, digr mnblrin d mvcud oldu-

u alanr, yeni biliklr mstqil kf edilir v

mnimsnilir, problemin hlli prosesind agirdlr

fal tdqiqat olur, eyni zamanda, tfkkr sasla-

nr v dialoji tlimdir. mk bazarnn tlblri n-

zr alnmaqla yeni kadr siyastinin formala-

drlmasnn balca zmini kimi elml thsilin qar-

lql inteqrasiyas aktuallq ksb etmkddir.

Problemin yeniliyi: Mvzunun aradrlmas

nticsind mlum olmudur ki, khn tlim sullar

he d elmin smrli ttbiqi n lverili variant

deyil v innovasiya vasitlrindn istifad etmk

mslsind yalnz fal tlim sullar mqsd

mvafiqdir. Perspektiv inkiaf proqramlarnda qeyd

ediln mddalarn yerin yetirilmsi fal tlim

texnologiyalar zr ixtisasartrma sisteminin tkmil-

ldirilmsini zruri edir. Kemidn qalma psixolo-

ji amillrin aradan qaldrlmas n metodik dst-

yin tmin edilmsil bir ox problemlrin hlli

mmkn olacaqdr.

Problemin praktik hmiyyti: Elmin inno-

vativ tlim metodlarndan yararlanmaqla thsil siste-

min praktiki ttbiqi produktiv myin meydana x-

masna sbb olur. Uzunmddtli hll sulu kimi

zn gstrmi yeni tlim metodikas glckd

iqtisadi chtdn fal halinin bazar iqtisadiyyatnn

tlblrin uyun olaraq ixtisaslamasnda mhm

praktik hmiyyt malikdir. Normativ hquqi

sndlrdki elm v thsill bal maddlrin prak-

tiki ttbiqi dvlt strategiyasnn hyata keirilmsi

iind vacib v hmiyytli inkiaf mrhllridir.

DBYYAT

1. Azrbaycan Respublikasnn Thsil sahsind slahat Proqram, 1999.

2. Azrbaycan 2020: glcy bax nkiaf Konsepsiyas, 2012.

3. Azrbaycan Respublikasnda Thsilin nkiaf zr Dvlt Strategiyas. Bak, 2013.


4. Aranl M., Yusifova C. Kurikulum. Bak, 2017.

5. https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-

bagli-esas-problemi-aciqlayib/, 24.10.2017

.

, , :

,

. .

.

. , - -

. .

.

E. Aliyev

SCIENCE, EDUCATION, INNOVATION TRIANGLE: MODEL OF UNITY OF DEVELOPMENT

SUMMARY

The article deals with the impact on the overall development unity of science, education and

innovation. Different problems of education are mentioned. Particularly special attention is paid to the

specialization of educators with consideration of the needs of the labor market. The current situation in this

area is analyzed. It is emphasized that normative-legal documents are the basis of practical application.

Perspective development trends are defined. Suggestive suggestions are put forward.

https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-bagli-esas-problemi-aciqlayib/https://report.az/elm-ve-tehsil/tehsil-naziri-azerbaycanda-doktorantura-ve-magistratura-tehsili-ile-bagli-esas-problemi-aciqlayib/

Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri

AMERKADA N OX TTBQ OLUNAN KURKULUM MODELLR

Qalib rifov,

fizika zr flsf doktoru, dosent

ADPU


Ryilr: ped..fls.dok.,dos. S.X. Clilova,

ped..fls.dok.,dos. .M. Krimov

Aar szlr: Taba, Tayler, Taba-Tayler, Vulf-eyv modeli, kurikulum

: , , -, -,

Keywords: Taba, Tyler, Taba-Tyler, Vuf-eyv modeli, curriculum

Kurikulum sz Azrbaycanda ilk df

1990-c ildn istifad olunmaa baland. Kuri-

kulum islahatlar Azrbaycan Respublikas il

Dnya Banknn Beynlxalq nkiaf Assosiasi-

yas arasnda balanm ilk Kredit Sazii sasn-

da balayb. Sonradan 15 iyun 1999-cu il tarixd

Azrbaycan Respublikasnn thsil sahsind

slahat Proqram tsdiq olundu. Bu proqram

mrhlli kild Azrbaycan Thsil sistemi-

n daxil oldu. 1999-2003-c illrd birinci mr-

hl bu kurikulum proqramn v bu proqram-

dan irli gln bzi detallar thsil iilrin v

ictimaiyyt tantdrmaqdan ibart idi. 2004-

2007-ci illrd kurikulumun hazrlq mrhlsi

adlanan ikinci mrhlsind sas hdf bu proq-

ram zr mtxssislr yetidirmk v onlarn

sayn lk zr kskin artrmaq idi. Sonuncu

2008-2013-c illrd ttbiqetm mrhlsini h-

yata keirmy baladlar.

lkmizd ttbiq olan kurikulum modeli-

nin dnyann n ox inkiaf etmi dvltlrin-

dn biri olan AB-n Thsil Sistemind ttbiq

olunan kurikulum modellri il mqayissi b-

yk maraq ksb edir. Bu mqald AB Thsil

Sistemind n geni yaylm kurikulum model-

lri aradrlm v onlarn bizim lkd ttbiq

olunan kurikulumlarla mqayissi aparlmdr.

mumiyytl adkiln lknin thsil sistemin-

d kurikulumun inkiafnn sasn kurikulumun

planladrlmas, hyata keirilmsi v qiymt-

lndirilmsi proseslri hat edir.

Hal-hazrda Amerikada aadak kuriku-

lum modellri daha geni ttbiq olunur:

1) Tayler Modeli

2) Taba Modeli

3) Taba-Tayler Modeli

4) Vulf-eyv Modeli v ya Sistemli

Yanama Modeli

Amerika thsil sisteminin n qabaqcl pe-

daqoqlarndan biri Ralf Taylerdir (1902-1994).

Onu mhur edn onun 1949-cu ild ap olun-

mu "The Basic Principles of Curriculum and

Instruction (Kurikulum v onun Tlimatnn

sas prinsiplri) adl kitabdr. Ralf Tayler 700-

dn artq mqalsi v 16 kitab var. Tayler hesab

edirdi ki, thsil v onunla bal problemin sa-

snda mqsdlrin kifayt qdr formalamama-

s durur. O, kitabnda 4 fundamental suala cavab

verilmsini tklif etdi.

1. Mktb hans tlim mqsdlrin at-

ma aradrmaldr?

2. Tlim mqsdlrin atmaq n hans

pedaqoji texnologiyalardan istifad edilmlidir?

3. Pedaqoji texnologiyalar nec smrli

tkil olunmaldr?

4. Tlim mqsdlrin nail olmamz

nec myyn edcyik?

Bu suallara cavab olaraq o tklif etmidir

ki, kurikulumun trtib olunmasnda ld ediln

mlumatlar mnbdn gtrlsn.

1. Thsilalandan. Thsilalanlarn ehtiyac-

lar v maraqlar onlarn psixologiyas il laq-

dar olmaldr. Tlimin mqsdlri onlarn ya

hdlrin uyun olmaldr. Myyn edilmi

mqsdlr thsilalanlarn ehtiyaclar v maraq-

lar rivsind inkiaf etdirilmlidir.

2. Cmiyytdn. Cmiyytin problem v

ehtiyaclar thsilalanlar n nzrd tutulan bilik,

bacarq v mnasibtlri tmin edn mqsdlrin

inkiafna bldilik ed bilr. Milltin mdniy-

19 Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017

Qalib rifov


ytinin bir hisssi olan flsfi baxlar v thlillr

tlim mqsdlrinin inkiafn tmin edck.

3. Fnnin mzmunu. Hr bir fnn zr

seilmi mtxssislr tlim mqsdlrinin for-

malamasna cavabdehdirlr. Onlarn sas hdfi

mtxssis hazrlamaq yox, btn thsilalanlar

n uyun fnn mzmununu trtib etmkdir.

Btn bu fikirlrin sasnda Tayler drd

mrhldn ibart bir kurikulum modeli (kil

1) irli srd:

I mrhl. Tlim mqsdlrinin identifika-

siyas. Mqsdlr psixoloji v flsfi baxmn-

dan analiz edilir v hmiyytsiz, ziddiytli

faktlar aradan qaldrlr. Bununla yana flsfi

bax nqteyi-nzrinc, thsilalanlarn gzl

hyatnn olmasndan tr onlar n hans

faktorlarn hyata keirilmsi aradrlmaldr.

Cmiyytd thsilalanlarn cinsindn v statu-

sundan asl olmayaraq hr birin eyni imkanlar

yaradlmaldr. Tlim mqsdlrini psixoloji ba-

xlara nzrn aradrarkn ya qruplarnn

myyn edilmsind thsilalanlarn ya v

onlarn davranlar mtlq nzr alnmaldr.

II mrhl. Pedaqoji texnologiyalarn se-

ilmsi. Tlim prosesi zaman thsilalanlar il

traf mhit arasnda qarlql laq olmaldr.

Pedaqoji texnologiyalar tlim mqsdlrinin

ld edilmsin, thsilalanlarn zn v digr

xs olan mnasibtin, hr hans problemin

hllind faydal elmin ld edilmsin v

cmiyytd lazm olan faydal praktiki bacarq-

larn inkiaf etdirilmsin tsir etmlidir.

III mrhl. Pedaqoji texnologiyalarn t-

kili. Fnnin daxilind onun mzmunu il laqli

olan ideyalar, mzmunlar, qiymtlr v praktiki

bacarqlar sistemli kild hazrlanmaldr. Tlim

prosesi myyn cdvl zr olmaldr. Faktlar,

prinsiplr v bacarqlar olan konsepsiyalar bir

mvzu klind hazrlana bilr. Pedaqoji texnolo-

giyalar tlim prosesinin ardclln, inteqrativli-

yini v davamlln gstrmlidir.

IV mrhl. Qiymtlndirm. Bu mrhld

tlim mqsdlrin n drcd nail olma, pe-

daqoji texnologiyalarn gzlniln nticlr

nec fayda vermsini v bundan irli gln proq-

ramn effektivliyini yoxlama nzrd tutulur.

Tayler v bzi kurikulum ekspertlri d

hesab edir ki, Taylerin tklif etdiyi kurikulum

modelind btn mrhllrin icras ardcl bir

dz xtt zr getmlidir. Bu sbbdn Taylerin

kurikulum modelini xtti model d adlandrrlar.

kil 1. Taylerin kurikulum modeli

Bundan sonra praqmatizm thsil flsfsi-

nin atas hesab olunan Con Dyunun tlbsi Hil-

da Taba (1902-1967) z modelini irli srm-

dr. O, Con Dyu, Benjamin Blum, Ralf Tayler,

Deboroy Elkins v Robert Xevinqerstom il

ildikdn sonra 1962-ci ild Curriculum

Development: Theory and Practice (Kurikulu-

mun inkiaf: Nzriyy v Praktika) adl kitab-

n ap etdirir. Kurikulumun Taba modelin gr

kurikulumda demokratik cmiyytd yaaman

tzahr kimi tnqidi tfkkr d daha geni

yer verilmlidir. Kurikulumun trtib olunmasn-

da v onun inkiaf etdirilmsind mllimlrin

itirak etmsi vacibdir. Tabann kurikulum mo-

deli yeddi mrhldn (kil 2) ibartdir:

1. Ehtiyaclarn diaqnostikas. Mllim

kurikulum dizaynerlridir. Onlar kurikulum pla-

nn hazrlayarkn thsialanlarn ehtiyaclarn

myynldirmlidir.

Amerikada n ox ttbiq olunan kurikulum modellri

kil 2. Tabann kurikulum modeli

2. Mqsdlrin formaladrlmas. Ml-

lim thsilalanlarn ehtiyaclarn myyn etdik-

dn sonra onlar trfindn yerin yetirilck

mqsdlri dqiqldirir.

3. Mzmunun seilmsi. Bu mrhld

mqsdlrin mzmunla uyunlamas v h-

miyyti myyn edilir.

4. Mzmunun tkili. Mzmun thsilalan-

larn yetkinlik yan, onlarn nailiyyt v ma-

raqlarn nzr alaraq sralanmaldr. Yni

mllimlr trfindn fnnin mzmunu sadc

seil bilmz, onlar onu el tkil etmlidir ki,

mzmunun myyn tiplr zr sralanmasnda

thsilalanlarn yetkinliyi, onlarn bacarqlar v

maraqlar nzr alnsn.

5. Pedaqoji texnologiyalarn seilmsi.

Tlim metodlar el seilmlidir ki, tdris pro-

sesi thsilalanlarn maran clb etsin v onla-

rn elmi bilik v bacarqlarnn inkiaf etdirilm-

sin tkan versin.

6. Pedaqoji texnologiyalarn tkili. Mz-

munun sralanmas v tkili il yana tdris

prosesind thsilalanlarn aktivliyinin, fall-

nn tkili d sas vacib rt kimi irli srlm-

dr. Pedaqoji texnologiyalarn ardcll mz-

mun trfindn myyn olunur.

7. Qiymtlndirm v onun vasitlri. Ku-

rikulum trtibatlar myyn mqsdlrin han-

s sviyyd yerin yetirilmsini myyn etm-

lidirlr.

Tayler v Tabann kurikulum modellrinin

mqayissindn grnr ki, Taylerin modeli de-

duktiv, Tabann modeli is induktivdir. Tayler

hesab edirdi ki, kurikulum modellrini myyn

administrativ mrkz trfindn yazlmaldr,

mllimlr is onu hyata keirtmlidirlr.

Amma Taba modelin gr mllimlr thsil-

alanlarn ehtiyaclarn yaxndan bildiyin gr

kurikulumu zlri yazmal v onu praktikada

inkiaf etdirmlidirlr. Tayler sas diqqti tlim

hdflrin, qiymtlndirm v onun nzartin

vermidir. Taba is z kurikulum modelini h-

dflrl balamam, o tlblrin aradrlmas-

nn birinci yerd olmasn irli srmdr. Ola

bilr ki, thsil n Taylerin yanamas iqtisadi

baxmdan ideal olsun, amma msuliyytli, yara-

dc olan v daima dyin vziyytlrd veriln

taprn hdsindn glmyi bacaran thsil-

alanlar n qeyri-qnatbx ola bilr. Taba z

kurikulum modelind sas diqqti mzmunun

seilmsin v onun tkilin vermidir.

Taba v Taylerin kurikulum modellrinin

ortaq istiqamti olan Taba-Tayler kurikulum

modeli (kil 3) v ya bzn onu urlu Plan-

ladrma modeli d adlandrrlar. Bu model AB

thsil sistemind 1950-ci illrdn etibarn geni

kild ttbiq olunur. Taba-Tayler modelin

gr qiymtlndirmdn sonra nticlr analiz

edilrk qnatbx yoxsa qeyri-qnatbx ol-

duu myynldirilir. gr nticlr msbt-

dirs aparlan mliyyatlar trafl formaladrlr

v inkiaf etdirilir, ks halda tlim mqsdlri

yenidn myyn edilir.

n geni yaylan kurikulum modellrinin

sonuncusu olan Sistemli Yanama modelidir. O,

1984-c ild Vulf v eyv trfindn yaradl-m-

dr. Bu model gr mllimlr zlri thsil sah-

sind inkiaf proqram hazrlaya bilr v ya bu

proqramn hazrlanmasna onlarn qrup klind

qarlql laqsi msbt tsir gstr bilr. Model

gcl flsfi baxlar zrind qurulub. Birinci

mrhld problemlr myyn olunur. Bu proses

21Az rbaycan Respublikasnn Thsil nstitutunun Elmi srlri, Cild 84, 6, 2017

Qalib rifov


zaman komissiya zvlrinin tlblri il fnn

mzmununun hazrlanmas arasnda laqlilik

gstrilir. kinci mrhld bu kurikulum modeli-

nin hazrlanmasnda mtlq 6 alt mrhl icra

edilir. Proqramn mzmununu myyn etmk

n is 4 mxtlif frqli yanama tklif edilir:

1) Tcrb aparmaq.

2) Mtxssis ryi almaq.

3) Komissiya zvlrinin fikrini myyn

etmk.

4) Tlbatlarn qiymtlndirilmsini

aparmaq.

Sistem yaxnlama modelinin son mrh-

lsind qiymtlndirm v alnan nticlrin

analiz edilmsidir.

Amerikada geni yaylan kurikulum mo-

dellrinin Azrbaycan Thsil sistemind ttbiq

olunan fnn kurikulum modeli il mqayisd

lkmizd ttbiq olunan kurikulum modelinin

strukturu 2010-cu il 3 iyunda Azrbaycan Res-

publikas Nazirlr

kil 3. Taba-Tayler kurikulum modeli

Elm, thsil, innovasiya buca: inkiafn vhdt modeli


kil 4. Vulf-eyv modeli v ya Sistemli Yanama Modeli

Kabinetinin 103 nmrli qrar il

mumi thsil pillsinin dvlt standartlar v

proqramlar (kurikulumlar) sndinin trkib

hisssin daxil edilir. Thsil kurikulumunun sa-

snda trtib olunmu fnn kurikulumu strukturu

aadaklardan ibartdir:

1. Fnnin mqsdi v vziflri. Bu mr-

hld fnnin tdris edilmsinin mqsdini v

onun saslandrlmas myynldirilir.

2. Fnnin xarakteristik xsusiyytlri. Bu

mrhld fnn aid n mhm xarakteristik

xsusiyytlr myynldirilir.

3. Fnnin mzmunu. Bu mrhl znd

mumi tlim nticlri, mzmun xtlri, mz-

mun xtlri zr tlim nticlri v mzmun

standartlarn ks etdirir.

4. Tlim strategiyalar. Bu mrhld fnn

zr tlimin tkilin veriln sas tlblr, tli-

min forma v sullarnn tkmilldirilmsi il

bal tvsiylr v mllimin tlim faliyytinin

planladrlmasna dair nmunlr gstrilib.

5. Qiymtlndirm. Bu mrhld sas qiy-

mtlndirm nvlri, qiymtlndirm standartlar

v qiymtlndirm vasitlri trtib edilmidir.

Yekun olaraq onu qeyd etmk olar ki,

Amerikada olduu kimi dnya thsil sistemind

d kifayt qdr tkmillmi kurikulum model-

lri var. lkmizin thsil sisteminin dnya thsil

sistemin inteqrasiyas rivsind dnyada

ttbiq olunan n mkmml kurikulum modell-

rinin stnlklrinin lkmizd mvcud olan

kurikulum sistemin tsirini aradrmaq hm

ox maraql v hm d praktiki ttbiqi baxmn-

dan ox faydal ola bilr. Problemin elmi yeniliyi: Bu mqald

Amerikada n ox yaylan Taba, Tayler, Taba-

Tayler, Vulf-eyv kurikulum modellrinin strukturu

v onlarn bir-biril mqayissi gstrilmidir.

Problemin aktuall v praktik hmiyyti: Nzr alsaq ki, lkmiz dnya thsil sistem

inteqrasiya olunur v bu sbbdn inkiaf etmi

dvltlrin kurikulumlarn aradrmaq, hmin

kurikulumlarn lkmizdki kurikulumun inkiafna

verdiyi thfsini analiz etmk mqalnin praktik

hmiyytini artrm olur.

Qalib rifov


DBYYAT

1. Mrdanov M. Azrbaycan thsili yeni inkiaf mrhlsind. Bak, 2009.

2. Sadqov F. Pedaqogika. Bak, 2006.

3. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak, 2009.

4. Mehrabov A. Azrbaycan thsilinin masir problemlri. Bak, 2007.

5. Nzrov A. Muasir tlim texnologiyalar fnni zr proqram. Bak, 2010.

6. Tyler, RW. Basic principle of curriculum and instruction. Chicago: TheUniversity of Chicago Press,

1971.

7. Wheeler, D.K.. Curriculum process. London: Hodder &Stoughton, 1978

8. Hilda Taba. Curriculum Development: Theory and Practice, New York: Harcourt, Brace and World,

1962.

.

(, , -

, -) A. -

. ,

. , -

. , -

.

G. Sharifov

MODELS OF CURRICULUM APPLICABLE IN AMERICA

SUMMARY

Article deals with widespread Taba, Tyler, Taba-Tyler, Wulf-Schave curriculum models in Ameria.

The distinction and similarity of those curriculum models were analysed. It has been shown that those

curriculum models change depending on some certain advantage. Besides in America, those curriculum

models are consistently applied in some developing country of Europe. It has been defined that some

advantage of the curriculum models in America was used during preparation of curriculum in Azerbaijan.


Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisidir


THSLN KEYFYYT CMYYTN NKAFININ GSTRCSDR

hla lkbrova,

Elin Qaranzad adna 270 nmrli tam orta mktbin

Azrbaycan dili v dbiyyat mllimi


Ryilr: ped..fl.dok.A.M. Bkirova,

ped..fl.dok. K.F. Mahmudova

Aar szlr: thsild keyfiyyt, didaktik tlblr, nticlrin qiymtlndirilmsi, thsil islahatlar

: , , ,

Keywords: quality of education, didactic requirements, assessment of results, educational reform

1998-ci ild Fransann paytaxt Paris h-

rind ali thsil sviyysi zr thsilin problem-

lrin hsr olunmu mumdnya konfransnda

ilk df olaraq thsilin keyfiyyti mslsi z

plana kilmidir. Hmin konfransda qrara

alnmdr ki, thsil keyfiyyti glck inkiaf

perspektivind uzun mddtli msl kimi gn-

dm gtirilsin v gz nnd saxlanlsn.

Keyfiyyt anlay thsil sahsind dina-

mik v oxaxlidir. Bu anlayn mahiyytinin

almas il bal bir ox mtxssislr aradr-

ma aparmlar.

Pedaqoji ltlrd thsilin keyfiyyti

anlayna aadak kimi izah verilmidir: pro-

ses v mnimsmnin nticsi, sistemldirilmi

biliklr, bacarqlar v insann hyata hazrlnn

vacib rti.

Thsilin keyfiyyti anlayna pedaqoji

tsvirlrd sasn iki yanama mlumudur: 1.

flsfi v 2. idaretm. Birinci nqteyi-nzrdn

thsilin keyfiyyti - onun mzmunu, agirdin tr-

biysi v onun bir xsiyyt kimi formalamas

il llmlidir. kinci yanamada is thsilin

keyfiyyti hdflrin nailiyytlrinin nticlrl

st-st dmsi, gzlntilrin tmin olunmas,

nticlrin standartlara uyunluu il llr.

Keyfiyyt mrkkb v ziddiyytli anla-

ydr. Bu ziddiyytlr prosesin keyfiyyti il

nticlrin keyfiyyti arasnda ba verir.

Drs prosesind keyfiyyt bir ne m-

qamdan asldr. Onlardan birincisi mllimdir.

Prosesin keyfiyytli olmas, drs zaman agir-

din hr trfli inkiaf, bilik v bacarqlara yiy-

lnmsi, trbiy almas, inkiaf etmsidir. Nti-

clrin keyfiyyti is hl d abituriyentlrin ali

mktblr qbulu il llr.

Thsilin keyfiyyti bu gn abstrakt mv-

zuya maraq kimi deyil, cmiyytd yetimi th-

sil problemlrinin praktik hllin ynlmidir.

Cmiyytin inkiaf, thsil mdniyytin forma-

lamas v keyfiyyti dvrn sas aparc istiqa-

mtlrindn biridir. Cmiyytin mdni tlbat-

nn trkibi kimi thsil byk qvvy malikdir

desk yanlmarq. Lakin thsilin bu qdr c-

miyytl laqliliyi mtlq mnada onun key-

fiyyti il laqlidir. Thsilin keyfiyyti yeni

sosial-iqtisadi raitd v cmiyytin tlblrin

uyun olaraq, mzmunun btvly baxmndan

subyektin xsiyyt kimi zntyinin, tdris

texnologiyalarna, nzart metodlarna v nti-

clrin qiymtlndirilmsin ynldilir.

Thsilin keyfiyyti kompleks gstricisidir:

- Tlim nticlrin uyun mqsdlrinin

myynldirilmsi

- Thsil prosesinin itiraklarnn tdris

prosesinin tminatndan gzlntilri

- xsiyytin bilik sviyysinin bacarqla-

rnn, kompentensiyalarnn, qli, fiziki v m-

nvi inkiafn sviyysinin tyin olunmas

- Bu sistem, modellrin v prosedurlarn

tdris alanlarn yni yrnnlrin ictimai inkia-

fnn qarantdr

Onu da qeyd etmk lazmdr ki, yeni key-

fiyytli thsilin didaktik mvqe baxmndan

nvbti xarakteristikalar meydana xr:

-Elmi-texniki trqqinin sviyysinin mz-

mununun konseptual sviyysi il uyunluu;

hla lkbrova


- yrnnlrin vizual xsusiyytlrin on-

larn maraqlarnn, arzularnn, imkanlarnn isti-

qamtlri il uyunladrlmas .

informasiya texnologiyalarndan istifa-

d etmkl mxtlifliy, alternativliy v prob-

lem saslanan yrnmy;

ox mdniyytli thsil n mxtlif

mdniyytli mhitlrin yaradlmas mnvi

znginliy v oxmilltli mhitd yaamaq

hazrln formaladrmaa;

thsilin nticlrinin mstqil qiymt-

lndirilmsi v xsiyytinin inkiaf drcsini

(frdin inkiaf drcsi) myyn etmy;

znqiymtlndirm, zn tlimln-

dirm v inkiaf n hallar v durumlarla t-

min etmy.

Baxmayaraq ki monitorinq v qiymtln-

dirm proseslri thsil n mstsna hmiy-

yt malikdir, thsilin keyfiyytinin inkiaf tk-

c bu amillrl xarakteriz olunmamaldr. Qeyd

olunduu kimi, bu (monitorinq v qiymtlndir-

m proseslri) thsilin btn komponentlrinin,

trkib elementlrinin cari nticlrinin vahid

xttind dyiiklik etmk v yaranm dyiik-

liklri vaxtnda akar etmk n zruridir.

Mkmml strukturladrlm keyfiyytli

qiymtlndirm sistemi etibarl v effektivdir.

Bu zlynd tlim idaretm keyfiyytin v

tlimilrin inkiafna da xidmt edir.

Thsil prosesinin effektiv v keyfiyytli

idaretm sistemi n az vzifni ehtiva etm-

lidir: keyfiyyt standartlarnn formaladrlmas

(standartladrma); nail olunmu tlim standart

sviyysinin mqayissi v bunun sasnda key-

fiyytin qiymtlndirilmsi; akarlanm knar-

lamalarn minimuma endirilmsi, nzart tdbir-

lrinin inkiaf etdirilmsi. Bunlar thsil sistemi

d daxil olmaqla istniln monitorinq v keyfiy-

ytli nzart mrhllrind klassik addmlardr.

Thsild keyfiyyt zmant vermnin konsep-

tual aspektlri lap vvldn yrnm mhitinin

yaradlmas il laqlndirilir:

sas mqsd kimi thsild keyfiyyt

siyastinin inkiaf

thsil mhsullarnn keyfiyyt standart-

lar, qaydalar v aydn dzldilmi meyarlar

mllim v agirdlrin keyfiyyt sviy-

ysi, thsil proqramlarnn didaktik materiallarn

keyfiyyti, thsil mssislrinin sosial v in-

formativ infrastrukturu

thsil prosesind spesifik tkilati tex-

nologiyalar daxil olmaqla thsil prosesi subyekt-

lrin effektiv tsir, thsilin keyfiyyt qiymt-

lndirilmsinin metodlar

thsil keyfiyytin obyektiv nzart

n masir alt v texnologiyalarn myyn

olunmas

thsilin informasiyaladrlmas (elek-

tron drsliklr v kitabxanalar, siniflrd tele-

kommunikasiya imkanlar, mstqil akademik i)

keyfiyyt perspektivindn thsil faliy-

yti idaretmsi altlri v mexanizmlri

Bellikl, thsilin keyfiyyti onu nzart

sistemi d daxil olmaqla btn thsil sisteminin

v onun ayr-ayr subyektlrinin ayrlmaz, n

sas hisssidir. Bununla yana thsil elm v m-

dniyytin trkib hisssi olub onun inkiafna t-

kan vern, xsiyytin formalamasna tsir edn

sas vasitdir. dnyada ba vermi bir ox pro-

seslr, elmi inqilablar v s. nailiyytlr verilmi

thsilin keyfiyyt gstricisi il laqlidir. M-

dni cmiyytd sivil insanlarn yaamas, masir

texnologiyalardan istifad edn thsil mhitinin

formaladrlmas, bir ox bu kimi gstricilr

cmiyytin formalamasna sasl tsir edir v

etmkddir. Problemin aktuall. Masir dvrd thsil

v thsilin keyfiyyti xsusi diqqt mrkzind sax-

lanlmaqla z aktualln qorumaqdadr. Aradrlan

problem thsild keyfiyyt v onun gstricilrinin

ndn ibart olmas istiqamtind aparlm v ma-

sir dvrd bu sah n aktual problem kimi n

kilmkddir.

Problemin elmi yeniliyi. Aradrlan problem

masir dvrd maraq douran sahlrdn biridir ki,

bu problemin sistemli kild aradrlmas ilkdir.

Problemin praktik hmiyyti. Mqald

aradrlan problem gnc tdqiqatlar v sah il

maraqlananlar n, hminin Thsilin keyfiyytin

nzri msllri aradrlmas il mul olanlar v

ali mktblrd bu sahd mhazirlr oxumaq n

hmiyytli ola bilr.

Thsilin keyfiyyti cmiyytin inkiafnn gstricisidir


DBYYAT

1. Azrbaycan Respublikasnda thsilin inkiaf zr Dvltin Strategiyas // Kurikulum, 2013, 5

2. Thsil haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak, 2009.

3. mumthsil mktbinin Nmunvi Nizamnamsi. Azrbaycan Respublikas Nazirlr

Kabinetinin 2011-ci il 13 yanvar tarixli 5 nmrli qrar il tsdiq edilmidir.

4. http://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-

qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdf

. .

.

.

Sh.I. Alekperova

DETERMINING THE QUALITY OF EDUCATION IN THE MODERN ERA

SUMMARY

The article identifies quality of education, its characteristics and new quality measures. Effective

educational process and quality management system, factors contributing to the development of quality

standards are reflected in the article too.

http://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdfhttp://edu.gov.az/upload/file/monitorunqveqiymetlendirme/cisishlar/monitorinq-ve-qiymetlendirme-tehsilin-keyfiyyeti.pdf

Xudayar Sultanl


TRBY MSLLR

TLBLRN EKOLOJ TRBYS V THSL MASR

DVRN MHM TLB KM

Xudayar Sultanl,

elmlr doktoru proqram zr dissertant

Azrbaycan Respublikas Thsil nstitutu


Ryilr: ped..elm.dok., prof. A.N. Abbasov,

ped..elm.dok., prof. H.H. hmdov

Aar szlr: ekoloji mdniyyt, ekoloji thsil, ekoloji trbiy, ekoloji mdniyytin formaladrlmas,

thsil v trbiy sistemi

: , ,

, ,

Keywords: environmental culture, environmental education, environmental upbringing, forming

environmental culture, system of education and upbringing

Hmi olduu kimi, hazrda da thsilalan-

larn, o cmldn tlblrin ekoloji thsili v

trbiysi diqqt mrkzinddir. Aparlm mq-

sdynl, sistemli v fasilsiz i tlblrin eko-

loji mdniyyt yiylnmlrini tmin edir. Ya-

ndan asl olmayaraq vtndalarn traf m-

hitl qarlql laqsi mvcud olmaldr. hazrda

vzif ninki yalnz milli adt-nnlrimizi qo-

ruyub saxlamaq v inkiaf etdirmkdn ibart ol-

mamal, eyni zamanda ekoloji mdniyyti inki-

af v tbli etdirmkdn ibart olmaldr.

Bu, bir hqiqtdir ki, ali thsil mssislri

tlblrind ekoloji mdniyyti z-zn yaran-

mr. Aild, tlim prosesind (mhazir v semi-

nar mllrind), auditoriyadanknar tdbirlr-

d ekologiya, Azrbaycanmzn tbiti, tbii sr-

vtlri, floras v faunas haqqnda biliklrin v

mlumatlarn verilmsi v tblii, Azrbaycan

tbiti il yaxndan tanlq saysind mmkn

olur.

Da aylar v dznlik aylarmz, Azr-

baycan razisindn axan n iri Kr v Araz ay-

lar bard tlblr shih mlumata malik ol-

maldrlar. Onlar bilmlidirlr ki, respublikam-

zn razisind 8550-dn ox axar sudan ibart

ay sistemi mvcuddur. Hmi aylarn btv-

lkd mumi uzunluu 33665 km.-dir.

Tlblr yrnmlidirlr ki, da aylar mnblrini dniz sviyysindn 2000-3500 m.

hndrlkdki dalardan alr. Hmin aylar z

axarlarnda ay pilllri v lallr yaradaraq,

drin drlrl axr. Onlar dznliklr xd

tqdird yaranlar meydana gtirir v eyni za-

manda bir ox qollara ayrlr.

Dznlik aylar is, sasn maili dzn-

liklrd, Kr-Araz ovlaqlarnda, dr v va-di-

lrd yer alr.

Tlblr mlum olur ki, Kr aynn

mumi uzunluu 1515 km; Araz aynn mumi

uzunluu 1072 km.-dir.

Mxtlif blglrdn glib ali thsil ms-

sislrind thsil alan tlblr bir-birlrini z el-

obalarndan, rayon, hr v kndlrindn axb-

ken aqlarla tan edirlr. Diqqt yetirk: Qa-

nxay, Qabrray, Samur ay, Trtray, Sum-

qaytay, Krkay, Tryanay, Bazaray, yri-

ay, Astafaay, Arpaay, Xanay, Pirsaatay,

Gyay, Qarqaray, Vilay, Hkriay, Qud-

yalay, Qusaray, Ceyrankemzay, Gncay,

Gilanay v s.

Tlim prosesind gstrilir ki, Kr ay

uzunluuna gr Azrbaycan razisindki n

byk aydr. Kr ay Azrbaycan, Trkiy v

Grcstann razisindn axr. O, z mnbyini

Trkiynin imal-rqindki buzlaqlardan gt-

rrk, Trkiy v Grcstandan keib, Azrbay-

can razisin glir. Kr ay respublikamzda

znn n byk qolu olan Araz ay il birl-

ib, Xzr dnizin tklr

Tlblr melrimiz haqqnda da zruri

mlumatlara yiylnirlr. yrnirlr ki, lkmiz-

d melrin mumi sahsi 1213,7 min hektar
https://az.wikipedia.org/wiki/Qan%C4%B1x%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qan%C4%B1x%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qab%C4%B1rr%C4%B1%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Samur_%C3%A7ay%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/T%C9%99rt%C9%99r%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Sumqay%C4%B1t%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Sumqay%C4%B1t%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCr%C9%99k%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCryan%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Bazar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fyri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fyri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fstafa%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Arpa%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Xa%C3%A7%C4%B1n%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Pirsaat%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6y%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qarqar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Vil%C9%99%C5%9F%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/H%C9%99k%C9%99ri%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qudyal%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qudyal%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Qusar%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Ceyranke%C3%A7m%C9%99z%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Gilan%C3%A7ayhttps://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanhttps://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiy%C9%99https://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstanhttps://az.wikipedia.org/wiki/Araz_%C3%A7ay%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/X%C9%99z%C9%99r_d%C9%99nizi

Tlblrin ekoloji trbiysi v thsili masir dvrn mhm tlbi kimi


tkil edir. Hr adam bana tqribn 0,12 ha

me sahsi dr. Tlblr bu da mlum olur

ki, melrimizin ksr sahlri (85%) Byk

Qafqazda, Kiik Qafqazda v Tal da blgsin-

d qrar tutmudur. Respublikamzda melr iy-

nyarpaql v enliyarpaql melrdn ibartdir.

lkmizd medn qanunsuz olunmas

cinayt saylr. Azrbaycan Respublikas Nazir-

lr Kabinetinin 1993-c il 636 nmrli me t-

srrfatna dymi ziyana gr maddi msuliy-

yt clb edilm qaydalar haqqnda qrarnda

deyilir: Qanunsuz me qrma, aac v kollarn

ksilmsin, boy artmnn dayanacaq drcy

qdr zdlnmsin, klk v qar arlndan

snm v kk st quruyan aaclarn icazsiz

mnimsnilmsin, yandrlma v etinasz rfta-

ra gr, aac v kollarn razisin yararsz kana-

lizasiya sularnn v kimyvi sularn axd-lma-

sna gr v digr amillr gr crim miqdar

myyn edilmkl cinayt msuliyyti d

nzrd tutulmudur.

Tlblr mhazir v seminar ml-

lrind Xzr dnizi bard bilik v mlumatla-

rn da genilndirirlr. Qeyd olunur ki, Xzr

dnyada n byk axmaz gldr. Onun dibind

okean tipli yer qat yerldiyin v dniz ll-

rini znd birldirdiyi n dniz adlanr.

Xzr dnizi Avropa v Asiyann ksimsind

qrarlamdr. Xzr dnizini Yer znn digr

iri su hvzlrindn balca frqi dnya okean

il birbaa laqsinin olmamasdr. Dnizin sa-

hsi 380 000 km tkil edir.

Azrbaycann nadir incilrindn biri olan

Gy Gl barsind veriln bilik v mlumatlar

da tlblrd maraq dourur. Gy Gl XX

srd, daha dorusu 1139-cu il Gnc zlzlsi

nticsind Kpz dann bir hisssinin uaraq

Asu aynn qarsn ksmsi sbbindn mey-

dana glmidir. ffaf suyu vardr. Gy Gl

lkmizd n byk gldr.

Tlblrin ekoloji mdniyyt yiyln-

mlri n onlarn lkmizin floras v faunas

il yaxndan tan olmalar son drc vacibdir.

Bu sahd d mhazir v seminar mllri,

auditoriyadanknar tdbirlr vzsiz rola malik-

dir. Bildiyimiz kimi, respublikamzn razisi

zngin floraya malik olmas il diqqti clb edir.

lkmizd 4500-dn artq ikli, ayr sortlu

bitki nv vardr. Nvlrin mumi say bax-

mndan floramz Cnubi Qafqazn digr respub-

likalarna nisbtn ox zngindir. Bel ki, bitki

nvlri Qafqazda bitn bitki nvlrinin mumi

miqdarnn 66%-i qdrdir. lkmizd nc

dvr aid olan xeyli sayda relikt cinslr vardr.

Onlara dmiraacn, Lnkran akasiyas, aba-

ldyarpaq pald, Qafqaz xirniyi, bigvr, mad

v baqalar aiddir.

Azrbaycann faunasndan sz alarkn

tlblr yrnirlr ki, razimizd 97 nv m-

mli, 357 nv qu, 67 nv amfibi v reptili, 1

nv dyirmiaz, 97 nv balq, 15 mindn ox

onurasz heyvan nv mvcuddur. Flora bit-

kilr almini, fauna is, heyvanlar almini n-

zrd tutur. Respublikamzn "Qrmz ki-

tab"nda 108 nv heyvan ad (14 nv mmli,

36 nv qu, 5 nv balq, 13 nv srnn v

suda-quruda yaayan, 40 nv hrat) qeyd

olunmudur. Tlblrin ekoloji mdniyytini

onlarn ekoloji ur sviyysinin gstricisi

kimi nzrdn keirmk mmkndr.

Ekoloji mdniyytin formaladrlmasn-

da mqsdynl ekoloji thsil sistemi zruri va-

sitsi kimi zn gstrmlidir. Ekoloji thsil

tlbat insan n mnasib hyat raiti yarat-

maqdan tr lazmdr. traf mhitin lverili ol-

mas salaml tmin edir. Salamlq, salam

hyat trzi is, vtndan sas hququ v sivili-

zasiyann inkiafnn balca rtidir.

Cmiyytin, briyytin inkiafnn ha-

zrk mrhlsind hr hans bir problemi sosial-

iqtisadi amillrl hllindn daha ox tbit amil-

lrin stnlk verilmlidir. Ekoloji m-dniy-

ytin ls, ndazsi rolunda ekoloji etika da-

yanr. Ekoloji etikada mnvi mnasibtlr sa-

hsind insan-insan, insan-cmiyyt mna-

sibtlri il yana insan-tbit mnasibtlri

mhm yer tutmaldr.

Pedaqogika v psixologiya elmlri v fnl-

ri glck mllimin yetidirilmsi; dbiyyat v

tarix fnlri mdniyyt srvtlrini, mdni d-

yrlri; tbitnaqslq tbitin qanunauyun-

luqlarn mnimsmk n lazmdrsa, ekoloji

thsil xsiyytin, o cmldn tlblrin tbit

qayke, hssas mnasibtinin trbiy olunmas,

onunu qorunmasna tlbatn yaradlmas, ekoloji

mdniyytin, ekoloji v ur davrann, ekoloji

etikann brqrar olmas n grklidir.

Ekoloji thsil n demkdir? Ekoloji thsil

dedikd, z lksinin, yaxnlarnn v Yer z-

nn taleyi n ekoloji msuliyyt damaa
https://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qafqazhttps://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%B6y%C3%BCk_Qafqazhttps://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCl%C9%99khttps://az.wikipedia.org/wiki/Qarhttps://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6lhttps://az.wikipedia.org/wiki/Okeanhttps://az.wikipedia.org/wiki/D%C9%99nizhttps://az.wikipedia.org/wiki/Avropahttps://az.wikipedia.org/wiki/Asiyahttps://az.wikipedia.org/wiki/1139https://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99p%C9%99zhttps://az.wikipedia.org/wiki/A%C4%9Fsuhttps://az.wikipedia.org/wiki/D%C9%99mira%C4%9Fachttps://az.wikipedia.org/wiki/L%C9%99nk%C9%99ran_akasiyas%C4%B1https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eabal%C4%B1dyarpaq_pal%C4%B1dhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eabal%C4%B1dyarpaq_pal%C4%B1dhttps://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qafqaz_xirniyi&action=edit&redlink=1https://az.wikipedia.org/wiki/Big%C9%99v%C9%99rhttps://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C3%BCm%C5%9Fadhttps://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_kitabhttps://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1_kitab

Xudayar Sultanl


istiqamtlnn ekoloji mdniyytin formalad-

rlmasn tmin edck, tlimin fasilsiz tlim,

trbiy v inkiaf prosesi anlalmaldr. Ekoloji

msuliyyt thsilalanlarn, o cmldn tlbl-

rin znnzarti, znn tbitd z davran-

n, respublikamzn flora v faunas il m-nasi-

btlrini tnzimlyn hrktlri, zn v ba-

qalarna, tlb yoldalarna tnqidi mnasibt-

lri il bal olan bir msldir. G. Mustafazad

yazr: Ekoloji mdniyyt ekoloji savadn bir

hisssini tkil edir. Ekologiya anlay olaraq

tkc havan, suyu, torpa yox, briyytin

btn sahlrini hat edir. Ekoloji mdniyyt

dedikd, insann tbit, traf mhit mnasib-

tind qayyla yanamas nzrd tutulur. Eko-

loji mdniyyt he d tkc yer zibil atmamaq

deyildir, bununla yana enerjidn, sudan, qaz-

dan, elc d tbitdn v trafdan, tbii srvt-

lrimizdn dzgn v hr birindn lazm qdr,

yni qnatl istifad etmkdir, tbitin digr

canllarna da nvazil yanamaqdr (2).

Ali mktb mllimlrinin sylri buna

ynlmlidir.

Tlim prosesi il yana auditoriyadan-

knar tdbirlr d tlblrd ekoloji uru, eko-

loji davran v ekoloji mdniyyti formala-

drmaqda mstsna drcd mhm hmiyy-

t malikdir. Ekoloji mdniyyti forma-ladr-

maq n mruz v shbtlrdn, grlrdn,

dyirmi masa trafnda tcrb mbadillrin-

dn, ekskursiyalardan, bdii v sndli filmlr

baxlardan, msabiqlrdn istifad oluna bilr.

Tbii ki ekoloji mzmunlu, lkmizin tbii sr-

vtlrinin, flora v faunasnn, gzlliklrinin

tbliin v yaxndan yrnilmsin hsr olun-

mu tdbirlrdn shbt gedir. Filmlr d tbi-

tin mhafizsin hsr olunmaldr.

Problemin aktuall. Ekoloji mdniyyt

dvlt trfindn xsusi diqqt yetirildiyi hazrk

vaxtda mqal z-zlynd aktualla malikdir.

Problemin yeniliyi. Tlblrin ekoloji trbi-

ysi v thsili masir dvrn mhm tlbi kimi n-

zrdn keirilir.

Problemin praktik hmiyyti. Mqal eko-

loji mdniyytin formaladrlmas problemini td-

qiq edn magistrantlar, doktorant v dissertantlar

n faydal olacaqdr.

DBYYAT

1. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 1993-c il 636 nmrli me tsrrfatna dymi

ziyana gr maddi msuliyyt clb edilm qaydalar haqqnda qrar

2. Ekoloji mdniyytimiz https://gunelmustafazade.wordpress.com/tag/ekoloji-medeniyyet/

X.

.

,

.

.

.

X. Sultanly

ECOLOGICAL EDUCATION AND EDUCATION AS THE IMPORTANT REQUIREMENT

OF CONTEMPORANEITY

SUMMARY

The article deals with the ecological education of students. It is noted that at present it is important not

only to preserve national traditions, but at the same time, the propaganda and development of ecological

culture is important. The development of ecological education should begin in the family and continue in

educational institutions. The article touches upon the issues of ecological upbringing and education as an

important requirement of the present.

https://gunelmustafazade.wordpress.com/2013/01/23/ekoloji-m%c9%99d%c9%99niniyy%c9%99timiz/https://gunelmustafazade.wordpress.com/tag/ekoloji-medeniyyet/

Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar


YUXARI SNF AGRDLRNN QTSAD TRBYSND TLM

MODULLARINDAN STFADNN MKANLARI

Ltif lkbrova, mkdar mdniyyt iisi, dosent


Ryilr: ped..elm.dok., prof. F.B. Sadgov,

ped..fls.dok. L.A. Mmmdli

Aar szlr: yuxar sinif agirdlri, iqtisadi trbiy, modul tlim, tlim texnologiyalar, modul tlim

sullar, iqtisadi biliklr, iqtisadi gstricilr

: , , ,

, , ,

Key words: senior pupils, economic education, modular training, teaching technologies, modular

technology methods, economic knowledge, economic indicators

Azrbaycanda hyata keiriln thsil haq-

qnda direktiv sndlrd agirdlr iqtisadi bilik-

lrin verilmsi onlarda sahibkarlq hissi trbiysi-

nin yaradlmas zruri hesab edilir. Bu baxmdan

yuxar sinif agirdlrin iqtisadi biliklrin verilm-

si il bal, elc d onlar sahibkarlq hissi trbi-

ysi baxmndan znginldirn informasiyalarn

verilmsi gnmzn n aktual tlblrindn he-

sab olunur. Yuxar sinif agirdlrin iqtisadi bilik-

lrin verilmsi zaman yeni tlim texnologiyala-

rndan istifad olunmas lazm glir. Bu zaman

modul tlim texnologiyalarndan istifad etmkl

yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysini gnn

tlblri sviyysin yksltmk olar.

Ona gr orta mumthsil mktblrind

humanitar fnlrin tdrisi prosesind bel infor-

masiyalarn verilmsin zruri ehtiyac duyulur.

Ona gr d istr dbiyyat mllimlri, istrs

tarix mllimlri modul tlimi texnologiyalarn-

dan istifad etmkl agirdlrin iqtisadi trbiysi-

nin inkiafna yardm olmaldrlar. Bu bard

orta mumthsil mktblrind alan dbiyyat

v tarix mllimlrin metodik kmklik gstr-

mk mqsdi il yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi

trbiysind modul tlim texnologiyalardan istifa-

dnin imkanlar bard onlara trafl mlumat ver-

myi mqsduyun hesab edirik. Hans ki, hmin

mlumatlar modul tlimi il bal mlumatlarla

balamaq istyirik. Modul tlimi hazrda inkiaf

etmi lklrin qabaqcl mktblrind ttbiq

ediln n masir tlim texnologiyalardr. Hans

ki, modul tlimi deynd mvzunun almasna

xidmt edn didaktik blok nzrd tutulur.

mumiyytl desk, modul tlim texnologiyalar

anlaynn ilk sz Modul szdr.

Modul (lat. modulus - l) - 1) hr hans

bir mhm msaln, yaxud kmiyytin ad; m-

sln, dili arx modulu, elastiklik modulu. 2)

Bina v ya tikilinin hisslrini uzladrmaq, ya-

xud ona mtnasiblik v ahngdarlq vermk

mqsdi il inaatda v memarlqda qbul edil-

mi rti l vard. Bina yaxud tikilinin hr

hans bir elementinin uzunluq ls hmin qur-

u n Modul qbul edilir: binann hisslri

hmin Modula blnn olmaldr. 3) mxtlif

nv texniki qurularda mxtlif funksiya yerin

yetirn, hminin ktlvi istehsal olunmaqla

qarlql vz ediln hisslr (msln, detallar)

kompleksindn ibart unifikasiya edilmi qov-

aq. 4) Xarici dbiyyatda kosmik gminin tr-

kib hisslrin veriln ad. (1, 20).

Thsild d modullar vardr. Hr hans

problemin aydnladrlmas zaman yaradlan

didaktik blok hmin problemin daha lakonik -

kild dqiq izah edilmsin xidmt edir. Tlim

prosesi n hazrlanan modullar didaktik mo-

dullar adlanr. Bu zaman ayr-ayr fnlrin td-

risi n sciyyvi olan modul prinsiplri hazr-

lanr. Hmin prinsiplr uyun olaraq modullar

sistemi yaradlr. mumiyytl modul prinsipi

deynd bu prinsiplrin pedaqogikaya texniki

dbiyyatdan glmsini baa dlr.

Modul prinsipi avtomatika, telemexanika

v digr sistemlrin ayr-ayr elementlrdn v ya

Ltif lkbrova


xsusi konstruksiyal qovaqlardan deyil, unifika-

siya edilmi modullardan qurulmas sulu. Ciha-

zlarn v btv sistemlrin M.g. il qurulmas

sxemin mumi montajn v ayr-ayr qovaq-

larnn yoxlanlmas iini sadldirir, sistemin i

qabiliyytinin brpa olunmasn (sradan xan

modullarn yenilri il vz olunmas yolu il) v

onun istifad proseslrini asanladrr (1, 20).

Tlim prosesind sasn dqiq elmlrin

tdrisind modul prinsiplrin istinad etmkl

mvzunun mntiqi chtdn aydnladrlmasna

rait yaranm olur. Msln, riyaziyyat, fizika

drslrind mvzunun almas n modul prin-

siplri sasnda modulyasiya mvqeyi yaradlr.

Modulyasiya latnca modulation szndn

gtrlb mntzmlik, slislik, fizika v texni-

kada is hr hans mntzm prosesi xarakteriz

edn kmiyytlrin zamandan asl olaraq veril-

mi qanun zr dyiilmsi demkdir. Modul-

yasiya xarici tsirlrdn yaradlr (1, 20).

Grndy kimi modulyasiya daha ox

musiqi drslri n sciyyvi olsa da, digr

fnlrin tdrisi zaman didaktik bloklarn yara-

dlmasn tmin edir. dbiyyat v tarix drsl-

rind yaradlan modulyasiyan didaktik bloklar

vasitsil hr hans elmi mahiyytin ideyallq

sviyysini amaq olar. Xsusil humanitar fn-

lrin tdrisi zaman agirdlr iqtisadi biliklrin

verilmsi il bel didaktik bloklarn , yni tlim

modullarnn yaradlmas ox faydaldr. Huma-

nitar fnlrin tdrisind hr hans bir mslnin

izah zaman mstqillik dvrnn bazar iqtisa-

diyyatna dair informasiyalarndan istifad

etmkl tlim modullar hazrlamaq olar. Ms-

ln, X siniflrd humanitar fnlrin tdrisind

Nsirddin Tusi il bal mvzular var.

Hmin mvzulara uyun mllimlr tr-

findn tlim modullarnn hazrlanmas zaman

iqtisadi trbiy il elc d sahibkarlq hissi tr-

biysi il bal informasiyalara istinad etmk

ox faydaldr. Yeri glmikn demk lazmdr

ki, mstqillik dvrn qdr elmi pedaqogika-

da iqtisadi trbiy trbiynin trkib hisslri

srasna daxil edilmmidir.

qtisadi trbiy XX srin 90-c illrin q-

dr mnvi-xlaqi trbiynin trkibind nzrdn

keirilmidir. Mstqillik qazandmz dvrd,

iqtisadi trbiy iin zruri tlbat yarand -

raitd, onun mzmunu da aqlanmaldr. qtisadi

trbiy uaqlara daha kiik yalarndan alanma-

ldr. qtisadi trbiy uaa gndlik hyatnda

maddi-mnvi tlbatlarnn formalamas v

dnilmsind, yax vlad kimi yetimsind,

vtnprvr ruhda bymsind, cmiyyt n

yax iqtisad-mtxssis kimi yetimsind

hmiyyt dayr. qtisadi trbiynin mktb

yalarndan alanmas ona gr zruri hesab edi-

lir ki, artq 18 yana atm hr bir gnc sahib-

karlq faliyyti il mul olmaq hququ ld

edir. (2, 492) qtisadi trbiy il biliklrin veril-

msi zaman saddn mrkkb prinsipindn

istifad etmk lazmdr. Bunun n Tusinin iqti-

sadi fikirlrin mracit etmk faydaldr. Tusi

ev qurmaq v ail dolandrmaq il bal iqtisadi

sistem yaradb. Hmin sistemin tlim modullar

vasitsil agirdlr atdrlmas ox faydaldr.

Tusinin iqtisadi biliklri sasnda hazrla-

nan tlim modullarnn masir tlim texnologiya-

lar vasitsil agirdlr atdrmaq zruri sa-ylr.

Bu zaman kompter texnologiyasnda, plan-

etlrdn, internet resurslarndan v digr masir

texnologiyalardan istifad etmk zruri saylr.

Tcrb v mahidlr gstrir ki bzi ml-

limlr masir tlim texnologiyalar deynd bir

sra zrrli texnologiyalar nzrd tuturlar.

Thsil mktblrind geni yaylm, lakin

xsiyyti hrtrfli inkiaf etmsind imkanlar

mhdud olan nnvi tlim texnologiyalar XX

srin sonunda bir ox yaradc, yeniliki peda-

qoqlar trfindn thsild effektiv olmayan, ht-

ta zrrli nticlr vern texnologiyalar kimi

qiymtlndirilmy baland. Bu cr qiymtln-

dirm inkiaf etmi lklrd cmiyytin mlu-

matllq sciyysinin kifayt qdr yksk olma-

s il qiymtlndirilirdi. Tlim prosesind thsil

alann hrtrfli xsiyyt kimi formalamas

n yeni pedaqoji texnologiyalardan mqsd-

uyun v kompleks kild istifad edilmsi

daha yksk nailiyytlr ld etmy imkan ve-

rir. Burada mqsd v tlimin mzmununa uy-

un texnologiyalar seilmsi v onlarn ardcl,

qabaqcadan myynldirilmi vaxtda yerin

yetirmk mqsdmvafiqdir. Hazrda masir

pedaqoji praktikada daha geni ttbiq olunan

xsiyytynl-inkiafetdirici pedaqoji texnolo-

giyalar aadaklardr:

1) mkdalqla tlim texnologiyas;

Yuxar sinif agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin imkanlar


2) Layihlr metodu il tlim texno-

logiyas;

3) Modulla tlim texnologiyas.

Son illr tdris prosesind istifad olun-

maa balayan daha artq maraq gstriln tlim

texnologiyasnn mahiyyti v mzmunu il bir

qdr trafl tan olaq (3, 12):

Grndy kimi, tlimin n masir texno-

logiyalarndan istifad etmkl yuxar sinif

agirdlrinin iqtisadi trbiysinin inkiafna nail

olmaq mmkndr. Qeyd etdiyimiz kimi, bu za-

man Nsirddin Tusinin iqtisadi trbiy sistemi-

n mracit etmkl, asandan tin prinsipi

zr agirdlr iqtisadi biliklr vermk lazmdr.

Yeri glmikn qeyd elmk lazmdr ki,

iqtisadi biliklri uaqlara daha kiik yadan ver-

mk faydaldr. nki ibtidai sinif raitind a-

girdlr veriln iqtisadi biliklr onlarn yuxar

siniflrd daha zngin iqtisadi biliklr qazanma-

larna stimul yaradr.

qtisadi trbiy uaa ibtidai sinif yala-

rndan balayaraq alanmaldr. Msln, ana

vladn mktb apararkn v ya yola salarkn

ona ay, bulka v s. azuq almaq n pul verir.

O, pulun tyinat zr xrclnmsini uaa tap-

rr. Uaq is bzn hmin vsaiti tyinat zr

xrclmir. Ya baqa bir ey alr, ya da pulu

xrclmdn ev gtirir. Bu proses nzart et-

mk mqsdi il valideyn daim vladndan

vsaitin xrclnmsi il bal hesabat almaldr

(2, 492). Yuxar siniflrd humanitar fnlrin

tdrisi zaman hr hans mvzunun rh edilm-

si prosesind agirdlr iqtisadi biliklrin tlim

modullar vasitsil verilmsi ona gr vacibdir

ki, tlim modullarnda z ksini tapan iqtisadi

terminlr, bazar iqtisadiyyatna dair anlaylar

onlarn yaddanda drin iz buraxm olur. Tu-

taq ki, X sinifd Nsirddin Tusi il bal mv-

zularn izah zaman mllim xlaqi-Nasiri

sri sasnda hazrlad didaktik bloku, yni

tlim modulunu tqdim edirs, bu zaman hmin

modulda agirdlr bazar, pul, qiymt, ,

msrf, qnat, israf kimi anlaylarla tan

olurlar. Mllimin pul tdavl vasitsidir,

Pul ailnin iqtisadi inkiafn tmin edir, Pul

ailnin bdcsinin sasn tkil edir, pulun

xrclnmsi zaman qnatiliy yol vermk,

israfla is yol vermmk lazmdr kimi

fikirlri agirdlrin iqtisadi biliklrinin tmlini

qoymu olur. Bel cmllrin thlil clb edil-

msi zaman agirdlrin iqtisadi trbiysinin

inkiafn nzr almaq lazmdr. qtisadi bilik-

lr yiylndiriln agirdlrin hr birinin trbi-

ylilik sviyysi d ykslmi olur.

gr uaq pulu z istyin uyun olaraq

baqa istiqamtd xrclmis valideyn onun bu

hrktin bigan qalmamaldr. nki bu onun

zbanala yol vermsi kimi qiymtlndiril-

mlidir. gr uaq vsait qnat edib onu ev

gtirirs, valideyn bu hala da bigan qalmamal-

dr. vvl o, qnatin sbbini sorumaldr.

Uaq bunu bir ne sbbdn izah ed bilr.

Msln, ya hmin pula dftr, qlm, mktb

lvazimatlar alacan, ya da geyim, kompter

v s. bu kimi nisbtn bahal yalar n pul

ydn bildirir (2, 492). Bel informasiyala-

rn, bel mlumatlarn thlil clb ediln bel

elmi ideyalarn tlim modulu klin salnaraq

pedaqoji proses gtirilmsi agirdlrin iqtisadi

trbiysinin formaladrlmasna kmklik gs-

trmi olur. Problemin aktuall. Drslrd tlim modul-

larndan istifad yeni pedaqoji tfkkrn mhm

tlblrindn biridir. Bunu nzr alan mqal

mllifi bu mvzuya mracit edib.

Problemin yeniliyi. Yuxar sinif agirdlrinin

iqtisadi trbiysind tlim modullarndan istifadnin

imkanlar diqqt mrkzin gtirilir.

Problemin praktik hmiyyti. Yuxar sinif

agirdlrinin iqtisadi trbiysind tlim modullarn-

dan istifad sahsind mllimlr z kmyini

gstrckdir.

DBYYAT

1. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas. VII cild. Bak: Azrbaycan SSR Dvlt Nriyyat, 1983

2. F.B. Sadqov. Pedaqogika: Drs vsaiti, Bak: Adilolu, 2012.

3. R. sgrov, M. Qurbanov. Modul tipli kurikulumlar v pe-ixtisas thsili. Tlim

texnologiyalarnn mahiyyti v mzmunu. Bak: Mtrcim, 2015.

4. . Abbasov, R. Sadqov. Menecment. Bak: Biznes Universitetinin nri. 2013.

Ltif lkbrova

34 Research Papers o

ISSN 2409 - arti.edu.az · ə Əliyeva Autizm Spektr Pozuntusunda öyrənmə prosesinə tarixi...

Documents

Transcript of ISSN 2409 - arti.edu.az · ə Əliyeva Autizm Spektr Pozuntusunda öyrənmə prosesinə tarixi...