I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara...

23
Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 1 I. PURWAKA. Sangkaning paswecan Ida Hyang Widhi Wasa, sane ngardi Buwana Agung lan Buwana Alit. turmaning ngawisesa kahuripan sarwa prani miwah sarwa tiumuwu, mewastu I Manusa rikala ngupadi kerahajengan jagat melarapan antuk astiti bakti ring linggih Ida miwah pengupaya ring pretiwi rauhing pangupapira ring sarwa prani lan sarwa tumuwuh. Mengwing pidabdab pacang ngulati kerahengan jagat sekala lan niskala, sampun kaunggahang ring indik Tri Hita Karana,Tri mapiteges tetiga, Hita mapiteges kerahajengan, Karana mapiteges awinan. Gumanti Tri Hita Karana mapiteges wantah tatiga sane ngardiang jagate preside ngemanggehang kerahajengan inggih punika : Ha. Ida Hyang Widhi Wasa : Sane ngardi Buwana Agung lan Buwana Alit. Na. Buwana Agung : Pinaka genah kawentenan Buwana Alit Ca. Buwana Alit : Sarwa wastu minakadi manusa sane muponin jagadhita ring kahuripan. Sakadi sampun katah Desa Pakraman Tonja wantah pawakan buwana, sane mahurip jangkep tur sampun negemargiang Tri Hita Karana sekadi ring sor puniki : Ha. Kahyangan Tiga ( Pura Desa, Pura Puseh lan Pura Dalem ) pinaka genah ngercana linggih Ida Sanghyang Widhi Wasa, saha prabawa idane pinaka urip utawi atma desane. Na. Pawongan ( Ida dane Krama Desa ) pawakan Tri Kaya mawinan Desa sida ngamolihang prawerti. Ca. Palemahan ( Tanah wewidangan desa saha dagingnyene ) sane sinanggeh angge sarira utawi twulan desane. Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan jagat malarapan antuk minakadi : Ha. Ngerereh sangkan paraning Desa Pakraman Tonja sekadi sane kaunggahang ring indik katattwaning Desa Pakraman Tonja. Na. Ngrajegang kerahajengan Desa Pakraman Tonja sajeroning ngelaksanayang Adat, seni Budaya miwah Agama Hindu ,sekadi sane sampun kapiteketin ring indik Parhyangan. Ca. Ngupadi kasukertan Desa Pakraman Tonja sajeroning paiketan I Krama Desa ring krama Desa lianan ,sekadi kemanggehang ring indik Pawongan. Ra. Mikukuhang kejagatditaan Desa Pakraman Tonja ri sajeroning paiketan krama Desa.Ri Sajeroning wewidangan Desa Pakraman Tonja sekadi sane kemanggehang ring indik Palemahan.

Transcript of I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara...

Page 1: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 1

I. PURWAKA.

Sangkaning paswecan Ida Hyang Widhi Wasa, sane ngardi Buwana

Agung lan Buwana Alit. turmaning ngawisesa kahuripan sarwa prani miwah

sarwa tiumuwu, mewastu I Manusa rikala ngupadi kerahajengan jagat melarapan

antuk astiti bakti ring linggih Ida miwah pengupaya ring pretiwi rauhing

pangupapira ring sarwa prani lan sarwa tumuwuh.

Mengwing pidabdab pacang ngulati kerahengan jagat sekala lan niskala, sampun

kaunggahang ring indik Tri Hita Karana,Tri mapiteges tetiga, Hita mapiteges

kerahajengan, Karana mapiteges awinan. Gumanti Tri Hita Karana mapiteges

wantah tatiga sane ngardiang jagate preside ngemanggehang kerahajengan inggih

punika :

Ha. Ida Hyang Widhi Wasa : Sane ngardi Buwana Agung lan Buwana

Alit.

Na. Buwana Agung : Pinaka genah kawentenan Buwana Alit

Ca. Buwana Alit : Sarwa wastu minakadi manusa sane

muponin jagadhita ring kahuripan.

Sakadi sampun katah Desa Pakraman Tonja wantah pawakan buwana,

sane mahurip jangkep tur sampun negemargiang Tri Hita Karana sekadi ring sor

puniki :

Ha. Kahyangan Tiga ( Pura Desa, Pura Puseh lan Pura Dalem ) pinaka genah

ngercana linggih Ida Sanghyang Widhi Wasa, saha prabawa idane pinaka

urip utawi atma desane.

Na. Pawongan ( Ida dane Krama Desa ) pawakan Tri Kaya mawinan Desa sida

ngamolihang prawerti.

Ca. Palemahan ( Tanah wewidangan desa saha dagingnyene ) sane sinanggeh

angge sarira utawi twulan desane.

Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan

jagat malarapan antuk minakadi :

Ha. Ngerereh sangkan paraning Desa Pakraman Tonja sekadi sane kaunggahang

ring indik katattwaning Desa Pakraman Tonja.

Na. Ngrajegang kerahajengan Desa Pakraman Tonja sajeroning ngelaksanayang

Adat, seni Budaya miwah Agama Hindu ,sekadi sane sampun kapiteketin

ring indik Parhyangan.

Ca. Ngupadi kasukertan Desa Pakraman Tonja sajeroning paiketan I Krama

Desa ring krama Desa lianan ,sekadi kemanggehang ring indik Pawongan.

Ra. Mikukuhang kejagatditaan Desa Pakraman Tonja ri sajeroning paiketan

krama Desa.Ri Sajeroning wewidangan Desa Pakraman Tonja sekadi sane

kemanggehang ring indik Palemahan.

Page 2: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 2

II. KETATWANING DESA PAKRAMAN TONJA.

Ri sajeroning kahuripan ring maya pada puniki,sinah janten maduwe

ketatwan sowang – sowang minakadi ketatwanan Desa Pakraman Tonja puniki.

a. Manut kadi Babad Dalem Kuwub inggih punika :

Caritanin duk icaka wartaning bumi, Caka 1250 madeg raja ring

Bali,mapuspata pwa sira Dalem Batu Ireng. Ri sampun mabiseka ngaran pwa

sira Asta Sura Ratna Bumi Banten. Raja Asta Sura Bumi Banten Inabih olih

para demung-demung ira mekabehan. Luirnya : Ki Pasung Grigis, Ki Buahan,

Ki Tunjung Tutur, Ki Kalung Singkal, Ki Gudung Basur, ana muwah tan kena

wilangan.

Ya ta Ika Dalem Batu Ireng mangadakaken subaya tan inut ri pituduh Raja

Majapahit, murka yun nira Raja majapahit, rinutus andel-andel nira , apa

sadnya pwa sira Patih gajah Mada. Tumedun ta sira Gajah Mada maring Bali

ngenyahang ta sira Batu Ireng. Riwawu kekantenan Patih Gajah Mada, malayu

pwa sira Dalem Batu Ireng jaga nyujur pamoksan.

Pelayun nira pwa sira mangungsi jagat Tro, Gelgel, Baturyang, Batusasih,

Kalangendis, Taman Yang Batu, Bukit Kali, Batu Belig, Batu Bide,

Ngewetanan Pelayuan Nira. Pelayuan nira iniring dening waduan nira

makabehan luirnia Pasek Bendesa,Pande.

Sepanangkane,caritaning mangke I Gusti Ngurah Bungaya angadak aken

upacara Yadnya ri padruwean nira, Ya ta ika Dalem Batu Ireng nguwub ring

sor panggungan genah upakara. Ya ta ika I Gusti Ngurah Bungaya angatoning

Dalem Batu Ireng Tonya, karenge de nira dalem Batu Ireng kekatonin Tonya,

saksana pinastu I Gusti Ngurah Bungaya ( Boya Bungaya Batan Jeruk )

apangaran mangke I Gusti Ngurah Tebongkang.

Walikan kata caritane mangke dalem Batu ireng mengalor pwa pelayuan nira,

raris nanjung Batu, genahe duk nanjung batu punika kepastu wekasan graham

iki apengaran bumi Tonjaya, mangkana ujar Batu Ireng.

Mangke waduan nira makabehan akarya kuwu-kuwu pad ajungut-jungut ,

( Iki Babad Dalem Kuwub muang prasasti Buaji ).

b. Babacangan Rsi Bujangga.

Duk Icaka warsa Sang Bujangga Esti Guru muah Ni Dayu Raris, mangke arep

nira pemantuka saking watu wulan, angelod kauhan pelaku nia kaget dating

ring jagat batu, Rais ketakoning antuk I Gusti Mog Arig,sane angraja sila ring

Jagat Batu. Ulun Paduka alunge kija, Ulun Pemantuke ke Klating,Inggih

Page 3: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 3

punapi Karena ulun tan papegatan kena lare ing kene?. Waraha dening

paduka yan mangkana jagat iki kinaranan Tega, Bungkena jatinnya tan

papegatan gering , tega tan tulus kena gering karananing Bungkena mangkana

ling sang Bujangga.

Maparisuda anggrekaning jagat mangkana, lumaku sira paripurna lara roga,

ika ingkena atur ira I Gusti Mog Arig.

Apan karang mangkana sagori salu raja ,awetani awan sungguan paduka

angraja sila.

Sadnya sang Bujangga ah wong kami sedaya ane dongkuang wastanin

swanegara yeki, apa ta ika luirnia mangkana.

Mangke TONJAYA angaranya bumi iki mapan kiota angaton akuangajaya kal

wisya engkene, mangke ling sang Bujangga sawur ira I wong kabeh , pada

enak age ngewastani swa Negara.

Muah I Gusti Mog Arig prasama angwastanin TONJAYA Bumi iki.

(Babancangan Rsi Bujangga ).

Asapunika kirang langkung presida keatur tur kesurat ketatwaning Desa

Pakraman Tonja, Risampune kekantenan wastan Desa Raris kepah dados 9

(siya) banjar adat sane wacakan ipun sekadi ring sor puniki :

Ha. Banjar Adat Tatasan Klod.

Na. Banjar Adat Tatasan Kaja.

Ca. Banjar Adat Tega.

Ra. Banjar Adat Sengguan.

Ka. Banjar Adat Kedaton.

Da. Banjar Adat Batanancak

Ta. Banjar Adat Tegeh Kuri

Sa. Banjar Adat Tanggungtiti.

Wa. Banjar Adat Tegehsari.

Titiang nenten nyurat ring Eka Ilikita puniki indik ketatwaning Banjar Adat

inucap ring ajeng, riantukan titian ngemangguhang pikobet nenten wenten marupa

suratan minakadi lontar –lontar utawi prasasti sane prasida nyihnayang wastan

banjar Adat punika.

Page 4: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 4

III. PARHYANGAN

Parhyangan ring jagat Bali ketah kasinanggeh wantah linggih Ida Sang Hyang

Widhi Wasa , para Dewata Dewati, Bhatara bhatari miwah para leluhur sane sane

kawaoe Pura. Ring pakubon, Jero utawi griya taler wenten linggih Ida sane

kabawos Sanggah utawi Pamerajan. Parhyangan pinaka genah ngerastiti Ida Sang

Hyang Widhi Wasa, riantukan asapunika genah utawi linggih Ida punika patut

keupapira sekala lan niskala.

Sekala widang palemahannyane patut mewates sane pastika, yadiastun melakar

antuk tanah, paras utawi nganggen turus , utawi entik-entikan sane patut. Wates

punika kabawos panyengker, tetujon ipun mangde ten awor. Punika taler mangde

wenten Kori utawi pamedalan. Palemahan kautsahayang mangde setata bersih

kedulurin antuk tetaneman sekar lan plawa,mangde kekantenannyene asri taler

mapikenoh nyanggra rikala wentek pebaktian. Palinggih pinaka linggih Ida

Bhatara patut melakar antuk kayu utawi sane siosan sane manut kecaping sastra.

Widang Niskala Ida Sang Hyang Widhi utawi Ida Bhatara Bhatari sane melinggih

ring pelinggihe patut kaaci sakasidan, pamekas anut ring kecaping sastra agama

minakadinyene : Kesuma Dewa, Sundarigama, : Kesuma Dewa,

Sundarigama,Yadnya Prakerti, utawi mungguh ring kecaping sastra sane siosan.

Pengaci sakasidan inucap manut kawentenan sane kabawos Nista, Madya , Utama.

Siosan ring punika yadnya pangacine patut kepasaksara ring sane manut yadnya

lan sang yajamana.

Kahyangan Desa sane wenten ring wewengkon Desa Pakraman Tonja sampun

kamunggahang ring awig-awig Desa Pakraman Tonja , inggih punika Kahyangan

Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana

upakara yadnya siosan.

Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA.

Kahyangan Tiga punika nenten sios wantah panyiwian I Krama

Desa, ri sajeroning Desa Pakraman kayangan tiga punika ketah kebawos

Pura Desa lan Bale Agung , Pura Puseh, Pura Dalem lan Pura Prajapati

muah pura Kahyangan. Pura Kahyangan Tiga punika kaempon antuk antuk

Krama Desa Pakraman Tonja.

Kawentenan Parhyangan punika jantos mangkin kapiara becik, miwah ketata

rapi, manut etangan I Prajuru Desa katiba ring I Krama Desa.

Ngenenin indik wates sane kewastaning Tri Mandala sampun taler pastika,

nanging kawentenannyene kosek pisan riantukan genah sane cupek. Rikala

wenten yadnya nemonin puja wali utawi serahina-rahina lulunnyene

Page 5: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 5

kageseng utawi katunjel ring jaba pura ( nista mandala ) utawi kerarung

manut genah sane sampun kepastikayang selantur ipun kegingsirin tur

keangkut olih Dinas kebersihan Kota Denpasar, utawi Guru Wisesa.

Sane mereresik ring lahyangan tiga serahina nuju rerainan wantah Jro

Mangku kewantu antuk krama siosan.

Indik rahina piodalan ring Pura Kayangan Tiga inucap inggih punika :

- Ring Pura Desa , Puseh, lan Bale Agung nemonin purnama Kasa.

- Ring Pura Dalem,Kahyangan lan Prajapati nemonin rahina Saniscara

Kliwon wuku Kuningan.

Pemargin piodalan ring Pura Desa,Pura Puseh lan Bale Agung

kemargiang piodalan jelih riantukan kemargiang awarsa apisan,nanging ring

Pura Dalem ,Pura Kahyangan lan Prajapati kemargiang apisan piodalan alit

malih apisannyene piodalan jelih. Mengwing rerahinan sane katiba asasih

kemergiang manut dresta oleh pemangku suwang-suwang.

Indik pemargin upacara tawur kesange sane kemargiang nyabran rahina

tilem sasih kesanga, sampun memargi becik tur keempon oleh krama Banjar

ring wewidangan Desa Pakraman Tonja manut giliran.

Ngenenin indik prabia piodalan ring pura kahyangan tiga, lan upacara

sasih kesanga, ring Desa Pakraman Tonja, kamedalan saking kas Krama

Desa,Punia Krama Desa lan wantuan Guru Wisesa. Lan kemargiang oleh

Krama Banjar Desa Pakraman Tonja sane polih giliran.

Ring rahina piodalan I Krama Desa sampun maturan merupa banten

pajegan/gebogan ,manut kadi pagilir galah sane sampun kacumawisan tur

kepastikayang , siosan ring pemangku kahyangan tiga sane ngantebin taler

pemangku prasanak sarenga nyarengin. Taler Ida sang Sulinggih keatur

ngenteran pemargin upacara Yadnya ritatkala kemargiang piodalan jelih.

Na. TATA CARA LAN SARANA PAMUSPAN/PANGUBAKTIAN

Muspa utawi nyembah pinaka sarana pamitegep nyihnayang

pangubakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa ,Bhatara-bhatari miwah leluhur

antuk nyakupan tangan kalih , pina cihna penunggalan stula sarira kelawan

suksma sarira utawi penunggalan buwana alit kelawan buwana agung .

Tetujuon pengubakti punika nenten sios wantah ngaturang suksmaning

manah mantuka ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa sampun prasida ngardi

jagat lan dagingnyene, tur nunas kerahajengan ring angga keluarga ,

kerahajengan jagat mane ane siosan.

Page 6: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 6

Pemargin pemuspan Krama Desa Pakraman Tonja kemargiang

nganutin linggih pustaka tuntunan pemuspan sane kemedalan olih sang

angawarat utawi guru wisesa. Pamitegep utawi pepalihan pamuspan

kemargiang nganutin kramaning sembah lan Panca sembah kejangkepan

antuk sarana sekar sane manut, asep lan kwangen. Risampune puput

pamuspane kemargiang, kelanturanantuk nunas wangsuh pada Ida Bhatara

sane kemargiang oleh dane jro mangku tur kejangkepan antuk bija. Sadurung

pamuspan kemargiang rihinan kemargiang tirta pangelukatan olih Jro

Mangku sane matetujon mangda sekala lan niskala krama sane jagi muspa

tan reged.

Riantukan genah natah pura cupek pisan lan akehnyene krama Desa

jagi ngaturan bakti miwah muspa ritatkala rerahinan utawi piodalan ,

parikrama muspa nenten prasida kemargiang apisan, nanging kemargiang

megilir. Pemargin pemuspane ring Pura Kahyangan Tiga ,lan pura – pura

lianan sane wenten ring sejebag Desa Pakraman Tonja, kaenter oleh

pemangku kayangan tiga utawi silih sinunggil prajuru Desa sane kasudi sane

sampun mapudgala. Sekadi sampun katah memargi yening pamuspan punika

galah ipun nepek ring dauh sane patut ngemargiang Trisandya,pemuspan

punika jagi kekawitin antuk Trisandya riinan tur ngelantur panca sembah.

Yening galah mabuat pisat ,wawu kejangkepin antuk darma wacana

olih Bendesa, kesarengan antuk Petugas Penyuluh Lapangan Agama Hindu

sane katugas nabdab umat druwene ring Desa Pakraman Tonja.

Ca. PEMARGIN PAMUSPAN.

Pamuspan kemargiang olih I Krama Desa, yadian pamuspan

serahina-rahina, lan ritatkala Purnama,Tilem, Kajeng Kliwon, rerahinan

ageng, piodalan ring sanggah utawi merajan I Krama Desa muwah, ring pura-

pura lan pura Kahyangan Tiga. Tur sampun kapidabdabin mangda I Krama

desa ngemargiang Tri Sandya serahina-rahina manut dauh sane sampun

pastika.

Ra. TARI SANE WENTEN RING DESA PAKRAMAN TONJA.

Widang seni tari sane wenten ring wewidangan Desa Pakraman Tonja,akidik

pisan inggih punika sane mrupa tari sakral inggih punika Barong Ket, Dewa

Rangda dan Ratu Ayu, Wayang Wong, Ketekok Jago, Tari Rejang Dewa,

Baris Gede. Tari Baris Gede,Tari Rejang Dewa lan Topeng Sidakarya,

sampun kamedalan ritatkala piodalan jelih ring Pura Kahyangan Tiga

gumantine mangde jangkep pemargin piodalan.

Sekaa Tari atau wali-walian / tari profan taler wenten ring Desa Pakraman

Tonja kewastanin sanggar tari lan Tabuh sane magenah ring banjar

Page 7: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 7

wewidangan Desa Pakraman Tonja. Sekaa-sekaa punika taler sampun

presida ngaturang ayah ri kanjekan piodalan ring pura Kahyangan Tiga, lan

Pura siosan. Ring suang-suang banjar taler wenten sekaa-sekaa gong sane

kantun tegep, anggen nyanggra tur nyangkepan pemargin yadnyane ritakala

wenten piodalan utawi karya yadnya ring pura utawi ring suwang-suwang

jero miwah pakubon. Siosan sane kaucap ring ajeng wenten taler sekadi

sekaa geguntangan,sekaa santhi lan sekaa angklung.

Ka. PARHYANGAN RING KULA WARGA.

Kulawarga inggih punika pupulan jadma sane kaiket antuk

pasidikaran sane kawentenannyene pinih alit ring desa Pakraman , diastu

asapunika nanging nenten lempas ring uger-uger Tri Hita Karana , minakadi

parhyangan, pawongan lan palemahan. Genah suci anggen ngarcana Ida Sang

Hyang Widhi Wasa, Ida Bhatara-Bhatari miwah leluhur ring sajeroning

pakulawarga, lumrah kewastaninsanggah utawi pemerajan. Genah

Parhyangan ring kulawarga punika nganutin uger-uger sane munggah ring

sastra inggih punika Kaja kangin utawi ring ulu pekarangan, pinaka utaming

mandala,taler sampun pastika pisan watesnyene. Jimbar utawi cupek

natarnyene, nganutin kawentenan sang adruwe. Taler sampun katibakan

nganutin linggih asta bumi lan asta kosala kosali olih sang sane ngawikanin

utawi siwanyene suwang-suwang.

Indik wewangunan pelinggih taler sampun nganutin jajaran ,napike

merupa sanggah, pemerajan gede, utawi alit. Jajaran pelinggih sane wenten

ring sanggah utawi pamerajan sampun nganutin dresta sane katah iriki ring

Desa Pakraman Tonja.

Mungwing indik pemargin pengaci katah kemargiang nganutin

rerahinan sekadi purnama, tilem, kajeng kliwon, jantos galungan lan

kuningan. Yaning sane nyabran rahina sanistan ipun kemargian banten

saiban. Ngenenin indik piodalan tatas sampun nganutin rahina lan pawukon,

ngenembulan apisan pemargine alit apisan jelih apisan.

Mareresik ring sanggah utawi pemerajan suwang-suwang pinka

swadarma sang adruwe pakubon/paumahan taler sampun kejangkepin

tetanduran sane manut nganutin pewarah-warah sang angwa rat.

Page 8: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 8

Da. SWADARMA KRAMA DESA RIKALA NYANGGRA UPACARA.

Sehanan pemargin upacara ring desa, patut pesan kesanggra olih I

Krama Desa lanang Istri. Penyanggran krama inucap nganutin ageng alit

karya ane kemargiang, tur sampun taler sampun pastika gilirannyene sane

kaenter olih Prajuru Desa lan Klian banjar Pantus suwang-suwang. Indik

ngayah yening wenten karya yadnya utawi wewangunan , kepatutang sareng

sami ngayah nganutin uger-uger sane sampun kepastikayang ring perarem.

Desa utawi Banjar yening kawentening silih sinunggil krama sane

sangkaning ngerereh pengupa jiwa utawi ngemargiang swadarmaning

Negara jenek ring dura desa utawi ring dura negara, kedadosan numbas ayah

sane weratnye danganan ring upah buruh. Lumbrah ngangge praimba

pengargan beras manut uger-uger sane menggah ring perarem.

Yening nuju karya/piodalan ring pura utawi kelebubangan ,sang sane

numbas ayah kapatutang rauh sanistane ring panumaya karya.

Indik pemargin ayah-ayahan I krama ke desa rauh mangkin kantun

memargi nganutin dresta, sane kaenter olih prajurunyene suwang-suwang

nganutin ageng alit karya.

Ta. INDIK PESANTIAN.

Silih sinunggil sarana rikala ngwangun karya utamanyene Panca Yadnya,

patut kejangkepan antuk kekidungan utawi mawirama/gegitan. Ngenenin

indik pesantian sampun wenten ring suwang-suwang Banjar wewidangan

Desa Pakraman Tonja. Risampune lelimbakan indik Utsawa Dharma Githa

saking sang angawa Rat ,mangda wenten nyanggra indik pekaryan asapunika

sampun kewentenang seka pesantian Desa Pakraman Tonja sane kewastanin

“Nawa Githa Eka Adnyana“, sane anggannyene kasudi saking

sowangsowang banjar, lan sampun praside ngamolihan jayanti ring tingkat

kecamatan miwah ring tingkat Kota Denpasar, ri sajeroning ngamiletin

Utsawa Dharma Githa punika.

Ngenenin indik kekidung lan kekawin kemargiang ring sowing-sowang

banjar antuk krama ring galahe nganutin tatimbang prajuru banjar sowing-

sowang. Jantos mangkin kawentenannyene diastun jagate iriki sampun keni

embas pariwisata saha pakibehnyene,kawentenan sekaa punika kanyun ajeg.

Siosan ring nabdab rikala wenten pacentokan Utswa Dharma Githa.sekaa

pesantian punika sering keulemin ritatkala wenten warga utawi krama sane

ngwangun karya ayu. Bilih-bilih yening wenten piodalan utawi karya yadnya

ring pura-pura penyungsungan se jebag Desa Pakraman Tonja, sekaa

pesantian punika sadia ngaturang aya. Ngenenin indik upah nenten wenten

Page 9: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 9

kepastikayang,sukserah nganutin ledang kayun ring sang adruwe karya sane

kagenahang pinaka sarining daksina.

Sa. UTSAHA NELEBANG SANGHYANG AGAMA.

Agama Hindu pinaka penuntun krama desane sekala niskala gumanti

sida ngamolang tetujon kehuripan, inggih punika sane kebawos

“MOKSARTAM JAGADHITA YA CA ITI DHARMA “.

Indik pemargin tatelebang Sang Hyang Agama kemargiang sekadi ring sor

puniki:

Kaping siki : Ngawentenan tuntunan agama ring krama desa.

Kaping kalih : Nunas tuntunan ring Parisadha Hindhu Dharma

Kecamatan. Utawi Kota Denpasar rikala wenten galah

sane mabuat , taler nyarengin penataran pemangku

tukang banten sane kawentenin oleh sang ngawa rat.

Kaping tiga : Ngwentenan pebaktian nemoning Panca Dasi Sukla

Paksa lan Kresna Paksa, ring sanggah utawi pemerajan

,sowing-sowang pura sane keempon oleh banjar utawai

I krama lan Pura Kahyangan Tiga manut tetimbang

prajuru Desa.

Kaping patpat : Nincapang kaheningan pekayun ngemargiang

pebaktian ring sajeroning parhyangan –parhyangan

majalaran antuk pemargi muspa sinareng sami sane

kaenter olih Jro Mangku.

Wa. NELEBANG AJAHAN PANCA SRADA.

Ri sajeroning nelebang ajahan Panca Srada Krama Desa Pakraman Tonja

sampun mautsaha mautsaha melajahin ajaran sastra agama yadian indik

ngenenin Widhi tatwa. Atma Tatwa, Karma Phala Tatwa, Punarbhawa Tatwa

lan Moksa Tatwa. Ri sajeroning nelebang ajaran Widhi Tatwa, taler sampun

kelaksanayang melarapan antuk ngastiti bakti ring Ida Hyang Widhi Wasa

meserana antuk upacara lan upakara, babanten ring parhyangan. Taler

sampun ngaturan bakti utawi muspa serahina ring pura,sanggah utawi

merajan suwang-sowang. Taler sampun kauningan indiki tetuek pamuspan,

mtirta,lan mabija.

Ri neleban ajaran Atma Tatwa I Krama Desa sampun sauningan sagilik

saguluk , ritatkala ngemargiang pah-pah karya, sane keatur oleh Prajuru

Desa, nenten saling sikut riantukan I krama sampun uning krama desa sami

wantah semeton, riantukan sane melinggih riangga sarira soang-soang krama

suyakti ipun wantah tunggal tur saking Ida Sang Hyang Widhi wasa.

Page 10: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 10

Ri neleban ajaran Karma Phala I Krama Desa sampun kawentenannyee

Karma Phala, mawinan I krama setata mepikayun, mekarya, lan mewecana

sane becik, serahina-rahina ring jagate.

Ri Neleban ajaran Punarbhawa I Krama Desa wantah percaya pisan, inggih

punika panumadian ke mercepada risampunan mebalik ke karang

wayah/seda, manut suba, sedurunge embas pungsed anak alit ngelaksanayang

meluasin /nunas baos sapa sira sane mapuayangan utawi ngidih nasi ke

mercepada. Ajaran puniki sane ngawinan mangda Ikrama setata melaksana

becik benjang pungkuran yening numadi kemercepada mangde ten kebanda

antuk sengsara.

Ri nelebang ajaran Moksa I Krama setata mautsaha mengupapira ri

sajeroning kauripan melarapan antuk nelebang ajaran Tri Kaya Parisudha,

yening sampun mewali kekarang wayah utawi seda mangda prasida amor

ring acintya utawi moksa, suka tan pawali dukha.

La. PEMARGIN AJAHAN AGAMA.

Pemargin tata agama saking nguni rauh mangkin sane kemargiang olih I

Krama Desa setata memargi becik nenten naenin wenten wicara, mamokang

(penipuan ) memaling lan paradana. Taler nenten wenten ngalegeyang

padruen desa wiadin Pura ,miwah yan wenten kedurmanggalan digelis

keupakara pemarisuda.

Page 11: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 11

IV. PAWONGAN.

Pawongan kebaws paiketan sehananing para jana antuk pasilih asih, paras

paros, sarpanaya, salunglung sabayaantaka,ngelaksaneyang pasuka duka ring

Desa Pakraman Tonja. Piketan punika mangda memargi sekadi tata titi sane

kebawos susila kerahayuane sareng sami macihna pinaka piranti minakadi sekadi

ring sor puniki :

Ha. Awig-awig Desa Pakraman ,Perarem Desa lan Banjar.

Na. Bale desa lan bale Banjar.

Ca. Parhyangan Desa lan Banjar.

Ra. Kulkul saha bale Kulkul Desa lan Banjar.

Ka. Prajuru Desa lan prajuru banjar sane ngenterang Desa utawi Banjar.

Sane sinangguh Krama Desa Pakraman Tonja , inggih punika sapisanan

sane magama Hindu tur jenek sane mawit saking Krama Desa Pakraman Tonja,

sane sampun ngamiletin polah polih mekrama desa utawi makrama banjar tur

manut sekadi awig awig Desa Pakraman Tonja utawi perarem Banjar.

Ring awig-awig lan ,desa utawi banjar sampun kasinahang asapunapi patutnyene

nglaksanayang sajeroning keadatan ,sekaa-sekaa ,tata cara parum,tata cara psuka

dukaan, tata cara ngeremba wewangunan, rencana wewangunan, nyanggra

darmaning Negara lan darmaning agama. Asapunika taler utsaha-utsaha pacing

nincapang paiketan maagama,sareng tiyosan agama,lan sang meagama ring sang

guru wisesa,sane kebawosang sekadi inucap ring ajeng. Ring Desa Pakraman

Tonja indike asapunika sampun sami pada kemargiang duaning sampun wenten

sepat siku-siku sane katuut minakadi Awig-Awig Desa Pakraman sane jagi

kedarteyang.

Ha. INDIK UNDAGAN PRAJURU DESA PAKRAMAN.

Sane kasinanggehang prajuru ring Desa Pakraman Tonja manut kecap ring

awig-aawig inggih punika, Sesepuh Desa,Kerta Desa, Bendesa, Pangllman,

Penyarikan, Patengen, Kasinoman. Soang-soang Prajuru ngemargiang

swadarmannyene ,tur nenten sane ngerangkap. Pekaryan nganutin Swadarma

negara tur pada madrue lekita marupa administrasi ,tur pemargine ,rikala

ngemargiang pekaryan adat, paras paros sarpanaya.

Page 12: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 12

Na. INDIK NGADEGANG PRAJURU.

Pemargin nitenin indik ngadegang prajuru desa kelaksanayang

nyabran kelimang warsa apisan, sampun saking riyin kemargiang olih angga

panitya sane angganyene utusan saking sowang-sowang Banjar wewidangan

Desa Pakraman Tonja. Risampun panitya kabentuk selantur ipun ngarereh

sang sane jagi keadegang Bendesa saking suwang-sowang banjar.

Risampunne polih sang sane jagi keadegang selantur ipun kasudi langsung

olih I Krama Desa nganutin suara pilih akeh kemanggehang dados Bendesa.

Selanturnya Bendesa sane kasudi nagingin pepelihan prajuru luire,

Pangliman, Penyarikan, Patengen lan sane siosan keambil saking utusan

suwangsuwang banjar.

Uger-uger sang sane jagi keadegang dados prajuru desa minakadin

ipun yusa kirang langkung telung dasa tiban ngamunggahan kantos enem

dasa lima tiban ,Uning ring sastra nyurat lan ngwacen ,siosan ring punika

sane mabuat pisan janten kesungkemin kecumponin ring Banjar genah sang

sane pacing keajegan prajuru. Sane dados keadegang Bendesa wantah

krama sane uwed kemanten.

Ca. AWIG- AWIG DESA PAKRAMAN TONJA.

Awig-awig pinaka piranti ngiket I krama desa pemekas ring Desa Pakraman

Tonja sampun kapatutang saha sampun kalingga tanganin antuk sang angawa

rat ,rawuh Walikota denpasar pinaka murdaning jagat Kota Denpasar. Awig-

Awig puniki keraremin duk warsa masehi 1992 ,magenah ring Pura Desa

saha sampun kasurat antuk aksara Bali miwah kepasupati. Awig-awig punika

inucap sampun pastika kemargiang olih prajuru desa rikala nibakang wicara

mantuke ring kramanyene.

Ra. INDIK PARUMAN DESA PAKRAMAN TONJA

Paruman pinaka sarana ikrama desa jagi nykiang pikayun pacing

nabdab pengerencana utawi wicara sane mabuat ring desa utawi bebanjaran.

Manut sekadi kasurat ring sajeroning awig-awig pawos 17 paruman Desa

Pakraman Tonja kepah dados :

Kaping siki : Paruman Desa Pakraman Tonja.

Kaping kalih : Sangkepan prajuru, kawentenang manut wiguna.

Peparuman kawentenang manut pawukon ,taler kelaksanayang nganutin

pekaryan utawi pangerencana sane jagi kesanggra. Tatacara ngemargiang

paruman kepatutang mabusana adat manut dresta,kejangkepan antuk upakara

pinunas icaan minakadi ipun canang pengaraos,lan cane. Peparuman dados

Page 13: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 13

kemargiang risampun upakara kemargiang,kelanturan antuk nunas tirta

sejangkepnyene, manut dudonan,raris kelanturan antuk manggalaning

peparuman nyacah kramanyene sane rauh. Yening sampun peparumane

kerauhin antuk wargi sekirang-kirangnyane atenge lintangan adiri,wawu

keangkat peparumane kemargiang. Sinamian krama desa nyarengin

peparuman aktip ngamedalang pekayun sane mabuat.

Ka. INDIK KULKUL.

Kulkul utawi kentongan wantah pinaka piranti Desa Pakraman

Tonja,sane suaranyene pinaka tetengeran dedauhan ring krama desa. Siosan

ring punika kulkul taler wenten ring banjar wewidangan Desa Pakraman

Tonja, tetujonnyene taler pateh sekadi ring ajeng suaranyene pinaka

tetengeran dedauhan ring krama banjar. Sekaa-sekaa sane wenten ring

bebanjaran taler madue kulkul, nanging bah bangun kulkulnye mabinayan,

punika taler indik suarannyene ring kulkul banjar.

Kulkul inucap kasuarayang sangkaning pituduh prajuru manut

kawigunan. Ripet wenten jadma nyuarayang kulkul sangkaning manah iseng

patut kedanda manut daging awig-awig sane kapitegesang antuk perarem .

Cutet ipun tan kepatutang siosan ring prajuru sane nyuarayang kulkul rikala

wenten pidabdab sane mabuat.

Tetengeran suaran kulkul sane munggah ring awig-awig utawi

perarem sekadi tengeran wenten yadnya desa utawi banar, anak seda / padem,

ngelaksanayang pekaryan, keni panca baya, miwah sane siosan sami sampun

suaran tetengerane pada masiosan.

Da. INDIK NEPASIN WICARA.

Sahaning wicara sane mawiwit saking krama desa sane melaksana

corahsaha luirnyane sinengguh nungkasin daging awig-awig ,pasuara miwah

perarem desa/banjar. I Prajuru patut digelis nepasin tur maosin tan nyantos

pesadok, penepase patut pastika. Nyantennang wong iwang patut melarapan

Tri Premana minakadi saksi,ilikita miwah bukti, miwah tan maren nepek ring

catur dresta luir ipun Loka Dresta, Desa Dresta, Purwa Dresta, lan Sastra

Dresta.

Yan sampun janten wong inucap melaksana corah, patut katepekin

pamidande manut agung alit kaiwangan ipun minakadi : Dedosan antuk arta,

panebusan kasisipan antuk ayahan, Upacara antuk banten, spa sumaba

(Kasepekang) ring desa/banjar, Kebancutin, kegurahin, kasekung kesah

katundung, kapalasang nunas gung pangampura ring krama desa/banjar.

Page 14: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 14

Ta. KAWERUHAN PRAJURU INDIK AWIG – AWIG LAN UGER-UGER

SANE SIOSAN.

Indik kaweruhan prajuru Desa Pakraman Tonja indik daging awig-

awig miwah perarem desa sampun keuniang sami, riantukan para prajuru

sampun polih dumduman awig-awig anggen panuntun sedina-dina ring

jeroan,pakubon suwangsuwang prajuru. Yadiastun asapunika riantukan

kebanda antuk kekirangan I prajuru sinah sampun ipun jagi meled melajah tur

ngebit-ngebitin awaig-awig punika rikanjekan jagi nepasin wicara sane

mabuat. Tur taler I Prajuru ten surud-surud melajihin angga,lan masadok

sareng krama desa sane uning.

Sa. PETIAS UTAWI PAUPON UPON PRAJURU.

Petias lan upon-upon I Prajuru Desa saking Desa Pakraman

Tonja/banjar wantah lupun ayah lan papeson Desa Pakraman utawi Banjar.

Saking Pemerintah Kota Denpasar wenten pica sebilang warsa sane katerima

oleh Jro Bendesa nanging keh ipun nenten akeh, riantukan dados prajuru

wantah kedasarin manah antuk ngayah ring jagate.

Petias keatur ring Jro mangku Pura Kayangan Tiga inggih punika

luput peson-peson Desa Pakraman utawi banjar,lan yening prade wenten Jero

Mangku Kayangan Tiga sane kelayu sekar prabiya upakaranyene

Wa. INDIK KAWERUHAN PRAJURU.

Ngenenin ring kaweruhan prajuru Desa Pakraman Tonja pidarteyang

titian ring sor :

No. Pepasih Linggih Pendidikan

1. Drs. I Made Sudarsana. Bendesa. S1.

2. Drs. I Made Nuada. Petajuh I. S1

3. Drs. I Made Sugiarta. Peatjuh II. S1.

4. I Gede Yoga Premana ,SE. Penyarikan I. S1

5. I Nyoman Alit Arta,SS. Penyarikan II. S1.

6. I Nyoman Gede Eka Muliawan,SE. Petengen I. S1

7. Putu Gde Himawan Saputra,SE. Petengen II. S1

8. I Made Ardana,Spd. Widang Pawongan. S1.

9. I Nyoman Sariana,Spd.M.Si. Widang Pawongan. S2.

10. Ida Bagus Anom BA. Widang Parhyangan. Sarmud.

11. I Ketut Sana. Widang Parhyangan. SMU

12. Drs. Ec.I Made Anom Atmaja. Widang Parhyangan. S1.

13. Drs. I Made Oka Bagiarta. Widang palemahan. S2.

14. I Made Mudita Widang palemahan. SMU

15. I Nyoman Supartha. Kesinoman. SMU

16. I Nyoman Suarjana. Kesinoman. SMU

17. I Wayan Sukertiyasa. Kesinoman. SMU

Page 15: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 15

La. INDIK KAWENTENAN SEKAA TERUNA

Indik kawentenan sekaa teruna ring soang-soang banjar sampun

wenten , maka sami sampun madruwe pepalihan prajuru sane pastika. Taler

sampun madruwe awig-awig sane keanggen pinaka sepat siku-siku rikala

ngemargiang Sekaa Teruna punika, taler sampun meduwe buku-buku

administrasi sane jangkep. Kawentenan Sekaa teruna uleng ngelaksanayang

indik kayowanan lan agama. Silih sinunggil Sekaa Teruna Werdhi Sesana

Br.Tega, Desa Pakraman Tonja sampun ngamolihan jayanti ring pacentokan

Sekaa teruna tingkat Provinsi Bali pinaka Duta Kota Denpasar warsa 2014

lintang.

Ma. PARIBASA.

Krama Desa Pakraman Tonja rauh mangkin kantun ngajegang tata

cara adat nganggen bahasa Bali, utama ipun ring peparuman Desa

Pakraman,taler nganggen tatacara adat anggen mikukuhin wewangunan adat

lan Agama Hindhu kadulurin manah sagilik saguluk. Punika taler Prajuru

Desa Pakraman nganggen bahasa Bali ritatkala keaturin ngerauhan yening

wenten upacara pepadikan utawi pawiwahan. Lianan ring punika prajuru desa

patut ngelimbakan bahasa baline mangde keangge bahasa sewai –wai sareng

keluarganyene ring jero pakubon suwang-suwang gumanti bahasa baline

presida lestari tur nenten ical. Mawinan bahasa nyihneyang budaya.

Ga. INDIK NGEPAH PEKARYAN MANUT DRESTA.

Indik sekaa-sekaa sane wenten ring Desa Pakraman Tonja sekadi sane

sampun kawedar ring daging ilikita sane duuan jantos mangkin kari ajeg tur

lestari. Minakadi sekaa teruna,sekaa Gong ,Sekaa santhi sanpun tregep jagi

nyanggra karya yening kawehin karya, tur sampun medrue prajuru sane

ngetangan. Ri sajeroning nyanggra pekaryan makasami warganyene briuk

sepanggul medasar kayun gilik saguluk ngambil sehananing pekaryan.

Punika taler indik pemargin upacara piodalan,kesanga lan pekaryan sane

siosan sampun kepah olih Jro Bendesa sape sira sane polih giliran, tetujon

ipun mangde pekaryan punika pastika sane ngelaksanayang tur sane nitenin.

Ba. PAKILITAN RING SAJERONING KELOMPOK.

Ring sajeroning pakilitan kelompok sane wenten, nyantos mangkin memargi

becik, seantukan nenten naenin wenten biuta ringkelompok inucap. Punika

maka cihna kelompok inucap setata nginggilang pakilitan sane becik medasar

antuk pekayunan segilik saguluk. Ri sajeroning pakilitan menyama braya

kelompok inucap taler ngutsahayang keraketan pasidikaran marep ring

kelompok desa siosan utawi sane kasinanggeh kelompok dure desa.

Page 16: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 16

Nya.NINCAPAN KEGOTONG ROYONGAN.

Indik nincapan kegotong royongan ring Desa Pakraman Tonja kelaksanayang

padgata kala nyabran sasih apisan,sane katedunan olih I krama Desa maka

sami ring sowangsowang Banjar , sejabaning kram sane polih leluputan

minakadi Pemangku, Prajuru Desa Pakraman lan sane siosan lan patut.

Kedotong royongan inucap keambil tur kelasanayang melarapan antuk manah

subakti ring Desa Pakraman.

Pa. INDIK MAPITULUNG.

Mawosan indik mapitulung ring Desa Pakraman Tonja kantun memargi

becik,punika kecihneyang ri sajeroning wenten pekaryan sane merupa

upacara agama minakadi upcara Panca Yadnya sane kelaksanayang olih I

Krama Desa. Indik mapitulung inucap nenten ngetangan saking keluarga

dane pinih nampek,nyamabraya miwh sane tiyos-tiyosan punika sinamina

briuk sepanggul mapitulung ring sang sane madue karya.

Ja. INDIK SWADARMA

Mawosang indik swadarma krama Desa Pakraman Tonja sampun kepastika

yang manut kadi swadarmannyene sowing-sowang,inggihan punika I Prajuru

lan I Krama Desa pada uleng ngemargian pekaryanyene. Sakewanten nenten

lempas ring daging awig-awig Desa Pakraman Tonja, setata memargi

ngelantur manut dresta.

Ya. INDIK TATA TITI KRAMA.

Sekadi sane sampun kawikanin sareng sami indik tata tit krama ri

sajeroning mabebaosan setata ngangge anggah ungguhing basa manut kadi

sor singgihin ring para jana sane jag airing mebaosan umpami matur ring

anak lingsir, matur ring sesamen miwah ring anak sane sandang singgihan.

Punika taler indik mabusana yening wenten upacara adat miwah piodalan

ring pura sampun manut dresta.

Nya. INDIK PEKARSAN MELAJAH NINUTIN PAKIBEH JAGAT.

Ring Desa Pakraman Tonja taler sampun ngemargiang ,nglimbakang

tur nincapang kaweuhan nganutin uger-uger sane kamedalang olih sang

Angawa Rat sane sinanggeh guru wisesa,inggih punika wajib belajar.Utsaha-

utsaha sane sampun kemargiang ring Desa Pakraman Tonja nincapan

kaweruhan ring Desa Pakraman Tonja sampun wenten PAUD ( Pendidikan

Anak Usia Dini ) sane mewasta TK. Tunas Mekar I, Sekolah Dasar, Sekolah

Kejuruan Menegah lan Perguruan Tinggi sane mabuat pisan jagi nincapan

kaweruhan krama Desane.

Page 17: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 17

Ha. 1. PARTISIPASI KRAMA RING PANGUMBARAN.

Krama Desa Pakraman Tonja sane wenten ring pengumbaran setata

ngelingang desannyene ring dije jua ragane magenah, ring sajeroning

ngewangun desannyene yadian merupa klompok , yadian niri-niri ring

sajeroning ngamedalan pikayun pikayaun,dana punia , miwah sane tiyosan

keangge ritepengan ngwangun Desa. Ritatkala wenten pujawali ring Pura

Kahyangan Desa krama pangumbaran inucap stata budal ngaturan bhakti,

saha sareng nyanggra pidabdabe ring Desa Pakraman.

Na. 1. PENGARUH PARIWISATA MAJENG RING SAJERONING TATA

PAKRAMAN DESA PAKRAMAN TONJA.

Sekadi sane sampun katah kemargiang olih sang Angawa Rat ring

jagat Bali inggih punika Bali kedadosang Industri Pariwisata sane madrue,

adat sosial budaya sane medasar antuk Agama Hindhu. Katah sampun

maosan Bali dados Industri Wisata sane ngadol budaya kemanten, budaya

sane medasar antuk Agama Hindhu. Riantukan asapunika wiyakti banget

pisan pengaruh tur pikenoh pariwisata punika majeng ring kawentenan Desa

Pakraman lan krama duene. Sapunika taler ring wewidangan Desa Pakraman

Tonja yadiastun nenten dados obyek wisata, nanging keni imbas riantukan

akeh kramanyene sane mekarya ngerereh pengupa jiwa ring wewidangan

pariwisata punika. Pengaruh Pariwisata majeng ring krama Desa Pakraman

Tonja makeh pisan minakadi sekadi ring sor puniki :

Kaping siki : Wenten genah ngereh tur nunas pekaryan utawi

wenten genah ngereh pengupa jiwa.

Kaping kalih : Wenten pablibagan ( Komunikasi ) sane praside

Ikrama jagi ngutsaha nincapan kaweruhannyene

indik bahasa.

Kaping tiga : Wenten pablibagan indik budaya sane mabuat

anggen tetimbangan.

Kaping empat : Wenten pikayun jagi mikukuhin Agama Hindhu lan

nincapin tur miara buadayanyene pinaka daya tarik

wisatawan mangda rauh melancaran ke Bali.

Pinaka piranti nulak tur ngicalang pengaruh sane kawon sampun taler

kecumponin ring perarem Banjar muah Desa PAKRAMAN sane medasar

antuk awig-awig ,umpamin ipun tan kedadosang ngeranjing ke Pura yening

tan manut ring tata krama. Yan dados mapunyah-punyahan miwah sane

tiyosan.

Page 18: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 18

Ca. 1. PAKILITAN DESA PAKRAMAN MAJENG DESA DINAS

Palemahan Desa Pakraman Tonja Kawentenannyene asiki ring

wewidangan Kelurahan Tonja, duaning asapunika Lurah Tonja maosang

linggih Lurah kesarengan Bendesa PAKRAMAN Tonja pateh/sejajar. Nika

mahawinan ri tepengan wenten pidabdab wiadin pekaryan kawentenan

bebaosan sane becik, inggian ring ngemedalan krama Desa wiadin

dinas/tamiu. Nyanto mangkin pakilitan Desa Pakraman Tonja majeng ring

Desa Dinas nenten nainin wenten wicara. Mangdene nenten wenten

ngerangkep pekaryan ring I krama Desa, mahawinan Pengurus LPM

(Lembaga Pemberdayaan Masyarakat) sinalih tunggil lembaga sane wenten

ring Desa Dinas nenten kedadosan dados ngerangkep dados prajuru Desa

Pakraman Tonja, riantukan sami pada ngayah ,mangda nenten abot ritatkala

ngambil pekaryan. Punika taler yening wenten karya mabuat ring Desa

Pakraman , Desa Dinas taler nyarengan ngewantu bilih bilih indik dana.

Ra. 1. PENANJUNG BATU.

Manut kadi daging Awig-awig Desa Pakraman Tonja sinalih tunggil

wacakan ipun Yan ana wong tan mekrama ring Desa Pakraman Tonja,

kelampusan ( kelayu sekar ) tur pacang ngaben ring Setra Desa Pakraman

Tonja sajeroning magama Hindhu keni jinah penanjung batu.

Ka. 1. INDIK LEMBAGA PERKREDITAN DESA ( LPD ) LAN PASAR.

Maosan indik LPD lan Pasar sane sampun kaloktah ring jagat Bali,

kawentenannyene mawiguna pisan keangge ngajegang Desa Pakraman.

Desa Pakraman Tonja sampun madrue LPD lan Pasar, sane sampun presida

memargi. Lembaga punika sampun mikolihing pikolih,yadiastun kari kedik

nanging mabuat pisan anggen ngawewehan dana sane sampun wenten

kadruweang olih Desa Pakraman. Ngatos mankin mekekalih lembaga

punika sayan warsa sayan nincap tur memargi antar.

I Krama Desa sampun ngangge LPD punika pinaka genah nabung lan

nyelang jinah riantukan pikolih sane sampun keraseyang olih I Krama,inggih

punika 30 % ( telungdasa prosen ) keuntungannyene ngeranjing ke Desa

Pakraman keangge mecikin pelinggih lan pidabdab sane siosan. Punika taler

kawentenanyene Pasar Desa Pakraman druwene, nanging riantukan genah

pasar ring tengah nenten ring Jalan ageng sinah sampun mabineyang ring

pasar-pasar sane kedrue olih desa PAKRAMAN liannan. Indik Pasar Desa

Ngantos mangkin durung preside ngewewehin Kas Desa Pakraman duene

riantukan kari medabdab tur metaki –taki dimogi benjang pungkuran mangde

preside ngamolihan dana majeng ring Kas Desa.

Page 19: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 19

V. PALEMAHAN

Ha. WATES DESA PAKRAMAN TONJA

Jebar kakuwub wewidangan Desa Pakraman Tonja kirang langkung

210 Ha mewates nyatru desa inggih punika :

1. Sisi Wetan : Wewidangan Desa Pakraman Oongan.

2. Sisi Kidul : Wewidangan Desa Pakraman Sumerta lan Pagan.

3. Sisi Kulon : Wewidangan Desa Pakraman Denpasar.

4. Sisi Lor : Wewidangan Desa Pakraman Peraupan.

Indik wates Desa Pakraman Tonja maka sami ngangge wates alam, wenten sane

ngangge rurung, tukad utawi jelingjingan, taler sampun kekaryanin tapal batas

sane ngepah Desa Pakraman Tonja sareng Desa Pakraman sane siyosan. Tapal

batas punika sampun nyantenang nyihnayang wates wewidangan Desa Pakraman

Tonja. Indik wates jantos mangkin nenten naenin wenten wicara, lan sampun

keunggahang ring peta wewidangan Desa Pakraman Tonja.

Na. KEASRIAN WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN.

Ring sowang-sowang keluarga sane jenek ring sajeroning

wewidangan Desa Pakraman Tonja, ngaryanin keasrian palemahannyene,

saking nguni sampun kautsahayang sakasidan nenten sangkaning nyanggra

pacentokan kemanten. Sowang-sowang telajakan paumahan kepatutan lan

sampun kautsahayang nanemin entik-entikan sane manut kawigunan,

karesikan wewidangan palemahannyene sampun taler keutsahayang, tur

kelaksanyang olih I Krama Desa.

Ngenenin indik lulu sewusan kelaksanayang upacara sampun digelis

keresikin, lulu punika kebungkus tur kewadihan pan ten amure, tur sampun

presida keangkut olih Dinas Kebersihan Kota Denpasar.

Ca. KAWENTENAN SETRA.

Kawentenan Setra ring Desa Pakraman Tonja wantah kekalih sane

mewasta Setra Bungkeneng lan Setra Kebon Buni.

Setra pinaka genah mendem sawa, utawi genah ngelaksanayang upacara

pengabenan ( nunjel sawa ) sampun kepah manut kadi pengemong suwang-

suwang banjar. Indik keresikan setra pastika sampun keutsahayang

ngelaksanayang gotong royong nyabran tigang sasih. Setra punika sampun

pastika watesnyene antuk tembok penyengker. Yadiastun setra punika

sampun kepah pengempon suwang suwang banjar, nanging yening wenten

krama sane medrue umah ring wewidangan Desa Pakraman Tonja,nangin

Page 20: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 20

nenten mekrama desa ring Desa Pakraman Tonja,wenten kelayuan sekar

mapikayun ngelaksanayang upacara pengabenan ring setra druwen Desa

Pakraman Tonja, upacara punika dados kelaksanayang. Nanging sedurung

kelaksanayang mangda atur supeksa ring I Prajuru Desa utawi Banjar tur keni

prabea utawi penanjung batu ,manut sekadi daging awig-awig lan perarem

Desa Pakraman Tonja. Wantah Banjar Tangguntiti Setrannyene mabinayang

riantukan banjar inucap sampun madrue setra sane mewasta Setra Kebon

Buni.

Ngenenin indik lulu sisan-sisan upakara risampun wusan upacara

kelaksanayang taler sampun kedabdabang indik kebersihannyene olih I

Krama Banjar.

Ra. KONSEP TRI MANDALA.

Ngenenin indik genah pura karang paumahan .setra sampun kemanggehang

manut uger –uger sane kebawos Tri Mandala. Indik genah Pura ring Desa

Pakraman Tonja samian sampun nganuti Tri Mandala nimakadi :

Ha. Utaming Mandala,pinaka genah linggih utama.

Na. Madya Mandala pinaka jaba tengah genah wewangunan

tiyosan.

Ca. Nista Mandala pinaka jaba sisi.

Ring suwang-suwang karang paumahan taler sampun nganutin Tri Mandala

sane pepalihannyene kadi ring sor puniki :

Ha. Utaming Mandala, pinaka genah Parhyangan, minakadi

Pamrajan,Sanggah saha sampun ketanduran sarwa sekar sane

dados keanggen upkara.

Na. Madya Mandala pinaka genah wewangunan keluwarga

nganutin sukat asta kosala kosali ,taler ring genahe punika

ketandurin pepayonan utawi taru hiasan,apotik hidup,karang

kitri.dapur hidup miwah sane siosan.

Ca. Nista Mandala genah puniki katah kebawos teba pinaka

genah WC,utawi genah ngutang kotoran utawi leluhu ,tur

taler katah ketanduran klapa utawi pisang.

Asapunika taler ring indik genah setra taler saking nguni sampun nganutin

indik sane kebawos Tri Mandala. Manut ring daging Awig-Awig Desa

Pakraman Tonja wewalungan nenten kedadosang ngeranjing ke Pura ,yan

prade wenten, sang madruwe wewalungan wenang kasisipan antuk denda

prebeyaning upakara pemarisuda. Indike punika durung naenin

kapanggihwewalungan sane ngeranjing ke Pura.

Page 21: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 21

Ring sowing-sowang Pura Kahyangan Desa sampun kawentenan pakeling

indik warga cuntaka tan kedadosang ngranjing ring sajeroning Pura , maka

sami krama desa sampun uning ring paindikan asapunika taler sampun satinu

indik pakeling punika.

Ka. INDIK BANJAR.

Ngenein indik wates banjar sampun pada pastika ngangge wates

sane merupa rurung,tur sowing-sowang banjar sampun madrue bale banjar,

nanging krama banjarnyene nenten nganutin genah kadi wewidangan

banjar,riantukan krama banjar sane wenten ring Desa Pakraman Tonja,genah

pakubonnyene saling seluk, yadiastun asapunika nenten naenin wenten

wicara ring sowing-sowang banjar. Banjar inucap sampun presida

ngelaksanayang swadarma sowang-sowang.

Da. INDIK NYANGGRA KATREPTIAN RING DESA PAKRAMAN.

Indik nyanggra katreptian ring Desa Pakraman Tonja, sampun katugasin Ring

Para Pecalang ritakala wenten upacara ring Desa Pakraman Tonja. Tiyosan

ring punika Taler keadegang Satuan Tugas Keamanan lan Ketertiban ri

sajeroning ngelaksanayang pengrondan nyabran wengi. Ngenenin pariindikan

indik wicara sane wenten sampun prasida ketanganin oleh Para Pecalang lan

Satuan Tugas Keamanan lan Ketertiban punika. Ring Kelurahan Tonja taler

kawentenan Satuan Tugas Keamanan lan Ketertiban sane mewasta

Hansip,sane nyarengan nyanggra katreptian Desa Pakraman Tonja. Pecalang

taler wenten ring sowang- sowang Banjar ripet wenten ke Panca Baya

Pecalang punika sampun tiyaga ngelaksanayang utawi mewantu ketreptian

Desa/Banjar, utawi krama.

Ta. TANAH PADRUWEN DESA.

Ngenenin indik tanah padruwen Desa sane dados pelaba pura

Kahyangan Desa inggih punika. :

ha. Pelaba Pura Desa :

- Jebar 2800 M2 lan 400 M2 megenah ring wewidangan Subak

Angabaya,Kelurahan Penatih.

- Jebar 1600 M2 megenah ring wewidangan Banjar Tegehkuri,Desa

Pakraman Tonja lan sampun keanggen genah Pasar lan Kantor LPD

lan Kantor Desa Pakramana Tonja.

na. Pelaba Pura Dalem :

- Jebar 2775 M2 megenah ring wewidangan subak angabaya Desa

Penatih Dangin Puri.

Page 22: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 22

Makasami padruwen desa inucap sampun keilikitayang/kesertipikatang,

tiyosan ring padruwen Desa ring ajeng taler wenten tanah setra.

Pedruwen desa inucap ring ajeng nenten kegarap olih I Krama Desa

Pakraman Tonja,riantukan genahnyene ring dura desa,nanging indih

pikolih druwen desa punika sampun taler keterima tur kesurat olih I

Prajuru Desa.

Sa. PARUPAYAN PADRUWEN RING WEWIDANGAN DESA

PAKRAMAN.

Parupayan padruwen ring wewidangan Desa PAkraman Tonja wenten

sane kadruwe Desa Pakraman Tonja, inggih punika pelaba-pelaba sane

sampun kawedar ring ajeng, tiyosan ring punika janten pisan kadruweyang

olih I Krama Desa sowang-sowang.

Tanah padruwen Desa Pakraman jimbarnye wantah akedik yan

rerehang (“dibandingkan”) ring padruwen I Krama maka sami. Tiyosan ring

punika yaler wenten tanah padruwen Banjar utaman ipun genah wewangunan

balai banjar.

Wa. NGELESTARIANG TANAH PADRUWEN DESA.

Utsaha prajuru Desa Pakraman Tonja ngelestariang tanah

padruwen desa nyantos mangkin memargi becik, nika mahawinan nenten

wenten tanah padruwen desa sane megentos kawigunan, taler nenten wenten

tanah desa sane kadruweyang olih I Krama.

Page 23: I. PURWAKA....Tiga, saha piranti sekadi bale kulkul, genah pesimpenan raja brana,lan sarana upakara yadnya siosan. Ha. KAWENTENAN KAHYANGAN TIGA. Kahyangan Tiga punika nenten sios

Eka Ilikta Desa Pakraman Tonja Kaca 23

VI. WESANA

Manut sekadi sane sampun kaungghang tur kapidartayang ring Eka Ilikita

mungwing kawentenan Desa Pakraman Tonja sane sampun katah nganutin Tri

Hita Karana inggih punika : Parhyangan,Pawongan lan Palemahan presida

kapupulan daging - daging ipun ring sor puniki :

Ha. Ring widang Parhyangan sampun kasungkemin kawentenan

Kahyangan Tiga punika genah ngastawa Ida Sang Hyang Widhi

Wasa, maka cihna baktin I Krama Desa riantukan sampun

ngamolihan kerahajengan melarapan saking paswecan Ida.

Na. Ring widang Pawongan, Krama Desa Pakraman Tonja pastika

ngajegang kasukertan ring pawongan melarapan antuk ngemargiang

daging awig-awig lan perarem,sane tan mari katitenin antuk prajuru

Desa mewastu wentene pasikian kayun,bawos lan laksana sane becik

maka cihna kahuripan sane paras paros salunglung sabaya antaka.

Ca. Ring widang Palemahan kawentenan palemahan Desa Pakraman

Tonja,sampun ngemanggehang Tri Mandala ,inggih punika sane

kebawos Utama Mandala, Madya Mandala lan Nista Mandala , sami

pinaka jalaran pacing ngulati ke jagadhitan ring negara krama.

Siosan ring punika Krama Desa Pakraman Tonja rikala ngemargiang swadarma

ngajegang sahananing dresta ,paswara,perarem pinaka penyahcah daging awig-

awig sampun kapidartayang ring daging eka ilikita puniki.