AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN

ING DESA MANGUNJIWAN, KECAMATAN DEMAK,

KABUPATEN DEMAK

SKRIPSI

LISA SATRIANI

NPM: 06430315

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

2010

i

AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN

ING DESA MANGUNJIWAN, KECAMATAN DEMAK,

KABUPATEN DEMAK

SKRIPSI

LISA SATRIANI

NPM: 06430315

PROGRAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA JAWA

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

2010

ii

SKRIPSI

AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA

MANGUNJIWAN KECAMATAN DEMAK

KABUPATEN DEMAK

Ingkang kasusun lan dipunajengaken dening

LISA SATRIANI

NPM 06430315

Sampun dipunsarujuki dening Pembimbing kangge nindakaken pandadaran

skripsi ing ngajeng Dewan Pandadar ing Surya 16 Agustus 2010

Pembimbing I, Pembimbing II,

Sutadi, S. Pd., M.Pd. Drs. Suyitno Yoga PamungkasNIP 196705041990031012 NIP -

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

iii

SKRIPSI

AJINING FILOSOFIS UPACARA PANGGIH PANGANTEN ING DESA

MANGUNJIWAN KECAMATAN DEMAK

KABUPATEN DEMAK

Ingkang kasusun lan dipunajengaken deningLISA SATRIANINPM 06430315

Sampun dipuntodhi ing ngarsanipun Dewan Pandadaring surya Agustus 2010

lan dipuntelakaken sampun murakabiDewan Pandadar

Pangarsa, Panyitra,

Dra. Sri Suciati, M. Hum Dra. HR. Utami, M. HumNIP 196503161990032002 NPP 906301071

1. Pandadar I,

Sutadi, S. Pd., M.Pd. (………………………..)NIP 196705041990031012

2. Pandadar II,

Drs. Suyitno Yoga Pamungkas (………………………..)NIP -

3. Pandadar III,

M. Soedianto, SH., M.Si. (…………………….….)NIP

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

IKIP PGRI SEMARANG

iv

SESANTI LAN PISUNGSUNG

Sesanti.

Ing ngarsa sung tuladha, ing madya mangun karsa, tutwuri

handayani (Ki Hajar Dewantara).

Atur Pisungsung.

1. Bapak lan ibu ingkang kula tresnani

ingkang sampun paring donga

pangestu.

2. Mas Tulus ingkang dados semangat

kula, maturnuwun awit sedayanipun.

3. Mbakyu lan adhi kula ingkang

sampun mbiyantu.

4. Kanca-kanca sedaya ingkang sampun

sami mbiyantu.

v

ATUR CECALA

Puji syukur tansah kaaturaken dhateng Allah SWT ingkang sampun

paring rahmat sarta hidayah-Ipun, saengga panyerat saged maripurnani skripsi

punika kanthi sesirah “Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, kangge pikantuk gelar

Sarjana Pendidikan ing Fakultas Bahasa dan Seni, Program Studi Pendidikan

Bahasa dan Sastra Jawa IKIP PGRI Semarang.

Panyerat nglenggana bilih skripsi punika boten saged purna tanpa

pitedah lan bimbingan sarta pambiyantunipun saking pinten-pinten pihak. Pramila

panyerat ngaturaken matur nuwun kangge:

1. Bapak Muhdi, SH., M.Hum., minangka rektor IKIP PGRI Semarang.

2. Ibu Dra. Sri Suciati, M.Hum., minangka dekan Fakultas Pendidikan Bahasa

dan Seni IKIP PGRI Semarang.

3. Ibu Dra. HR. Utami, M.Hum., minangka Ka. Progdi Pendidikan Bahasa dan

Sastra Jawa.

4. Bapak Sutadi, S.Pd., M.Pd., minangka dosen pembimbing I ingkang sampun

mbimbing kanthi sabar, taliti, lan paring motivasi anggenipun nyerat skripsi.

5. Bapak Drs. Suyitno Yoga Pamungkas, minangka dosen pembimbing II

ingkang sampun suka pandom lan paring pitedah anggenipun nyerat skripsi.

6. Bapa lan ibu dosen PBSJ ingkang sampun ndhidhik panyerat sadangunipun

sinau ing IKIP PGRI Semarang.

7. Bapa lan ibu ingkang sampun suka donga pangestu.

vi

8. Kanca-kanca jurusan PBSJ angkatan II, taun 2006 IKIP PGRI Semarang.

9. Sedaya pihak ingkang sampun mbiyantu.

Pungkasaning kanthi paripurnaning skripsi punika, panyerat nggadhahi

pangajeng-ngajeng mugi-mugi skripsi punika saged migunani kangge pamaos.

Semarang, Agustus 2010

Panaliti

vii

SARIPATHI

LISA SATRIANI, NPM 06430315. “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing DesaMangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Skripsi ProgramStudi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasadan Seni. IKIP PGRI Semarang 2010. Pembimbing I: Sutadi, S.Pd, M. Pdlan Pembimbing II: Drs. Suyitno Yoga Pamungkas.

Tembung wos: Ajining filosofis, upacara panggih panganten.Panaliten kanthi irah-irahan “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, panaliten punikakagungan pawadaning prekawis inggih punika amargi bebrayan ing DesaMangunjiwan kathah ingkang boten tepang lan boten nggatosaken upacarapanggih, punapa malih mangertosi ajining filosofisipun. Prekawis ingkangdipunbahas inggih punika kados pundi ajining filosofis lan ngrembakanipunupacara panggih ing Desa Mangunjiwan, sarta kados pundi anggenipun nguri-uriupacara punika. Panaliten punika kagungan ancas, njlentrehaken ajining filosofisingkang kawrat ing salebeting upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan.

Filosofis inggih punika teori ingkang adhedhasar alam pikiranipun.Upacara panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggihkaliyan panganten putri. Upacara adat inggih punika upacara ingkang wontengegayautanipun kaliyan adat istiadat ing salah satunggaling tlatah.

Panaliten punika ngginakaken pendekatan subjektif. Panaliten punikangginakaken metodhe deskriptip kualitatip. Panaliten punika fokusipun namungwonten ing ajining filosofis ingkang kawrat ing salebeting upacara panggihpanganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak. Dhatapunika dipunkempalaken kanthi reduksi dhata, deskripsi dhata, lan inferensi.Sumber dhata panaliten punika saking juru paes, sesepuh ing Desa Mangunjiwan,lan buku.

Adhedhasar panaliten ingkang sampun dipuntindakaken pikantuk asil,saben acara ingkang dipuntindakaken punika minangka simbolis kegiatan ingkangkagungan teges ing pagesangan. Sedaya tatacara acara ingkang dipuntindakakenpanganten punika ngandhut makna filosofis utawi piwulangan pagesangan kanggepanganten kekalih. uapacar panggih punika jarang dipunginakaken deningbebrayan ing Desa Mangunjiwan. Upaya kangge nguri-uri upacara panggihpanganten inggih punika kanthi cara maringi imbauan dhumateng bebrayan ingtlatah kasebat kangge ngawontenakaen upacara panganten kanthi ngawontenakenupaacara panggih.

viii

ABSTRAK

LISA SATRIANI, NPM 06430315. “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing DesaMangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Skripsi ProgramStudi Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa. Fakultas Pendidikan Bahasadan Seni. IKIP PGRI Semarang 2010. Pembimbing I: Sutadi, S.Pd, M. Pddan Pembimbing II: Drs. Suyitno Yoga Pamungkas.

Kata kunci: Ajining filosofis, upacara panggih panganten.Penelitian dengan judul “Ajining Filosofis Upacara Panggih Ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”, yang menjadi alasandalam memilih judul yaitu karena masyarakat di Desa Mangunjiwan banyak yangtidak memperhatikan dan mengenali upacara panggih, apalagi mengetahuimaknanya. Masalah yang dibahas dalam penelitian ini yaitu bagaimana nilaifilosofis upacara panggih, dan bagaimana perkembangannya serta bagaimanacara melestarikan upacara panggih tersebut. Penelitian ini mempunyai tujuanmendeskripsikan nila-nilai filosofis upacara panggih di Desa Mangunjiwan,Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

Filosofis adalah teori yang berdasarkan alam pikiran. Upacara panggihadalah upacara bertemunya pengantin laki-laki dan pengantin perempuan.upacaraadat adalah upacara yang berhubungan dengan adat disalah satu daerah.

Penelitian ini menggunakan pendekatan subjektif. Metode penelitian yangdigunakan adalah metode deskriptif kualitatif. Fokus dalam penelitian ini adalahnilai-nilai yang terkandung dalam upacara panggih. Pengumpulan data dilakukanmelalui wawancara, observasi, dokumentasi, dan analisis data yang digunakanadalah dengan reduksi data, deskripsi data, dan inferensi. Sumber data dalampenelitian ini yaitu juru paes, sesepuh di Desa Mangunjiwan, dan buku.

Berdasarkan penelitian yang telah dilakukan diperoleh hasil, setiap acarayang dilakukan merupakan simbolis kegiatan yang mempunyai makna dalamkehidupan. Semua prosesi acara yang dilakukan pengantin tesebut mempunyaimakna filosofis atau pelajaran hidup bagi kedua mempelai. Prosesi adat panggihsecara umum jarang yang digunakan oleh masyarakat di Desa Mangunjiwan.Upaya untuk melestarikan upacara panggih pengantin yaitu dengan cara memberihimbauan kepada masyarakat yang ada di wilayah tersebut untuk mengadakanupacara pengantin dengan mengadakan upacara panggih didalamnya.

ix

PRATELAN ISI

IRAH-IRAHAN ....................................................................................................... i

PENGESAHAN ...................................................................................................... ii

PASARUJUKAN................................................................................................... iii

SESANTI LAN PISUNGSUNG............................................................................ iv

ATUR CECALA......................................................................................................v

SARIPATHI.......................................................................................................... vii

ABSTRAK.. ......................................................................................................... viii

PRATELAN ISI ..................................................................................................... ix

BAB I PURWAKA

A. Pawadaning Prekawis.............................................................................1

B. Momotaning Prekawis ...........................................................................7

C. Ancasing Panaliten.................................................................................8

D. Mupangating Panaliten...........................................................................8

E. Panandhesing Tembung .........................................................................9

F. Tata Rakiting Panyeratan .....................................................................10

BAB II NGUNGAK KAPUSTAKAN LAN LANDHESING TEORETIS

A. Ngungak Kapustakan ...........................................................................12

B. Landhesaning Teori..............................................................................15

1. Pangertosan Ajining Filosofis ..................................................15

2. Pangertosan Kabudayan ...........................................................16

3. Pangertosan Upacara Adat Panganten .....................................17

x

4. Pangertosan Upacara Panggih..................................................18

5. Pangertosan Tatacara Panggih .................................................21

BAB III METODHOLOGI PANALITEN

A. Fokus Panaliten ....................................................................................30

B. Pendekatan Panaliten ...........................................................................30

C. Sumber Dhata.......................................................................................31

D. Papan Panaliten ....................................................................................32

E. Metodhe Ngempalaken Dhata..............................................................33

F. Teknik Analisis Dhata...........................................................................35

G. Teknik Mbabar Asil Analisis Dhata......................................................36

BAB IV PIREMBAGAN LAN ANALISIS

A. Deskripsi Dhata....................................................................................38

B. Pirembagan lan Analisis ......................................................................40

BAB V PANUTUP

A. Dudutan ................................................................................................61

B. Pamrayogi ............................................................................................62

KAPUSTAKAN

SIMPINGAN

1

BAB I

PURWAKA

A. Pawadaning Prekawis

Bangsa Indonesia punika minangka bangsa ingkang kagungan budaya

lan adat istiadat ingkang adhiluhung lan inggil sanget ajinipun. Budaya lan

adat istiadat ingkang adhiluhung lan inggil ajinipun punika saged kita tingali

saking sejarah bangsa Indonesia menawi bangsa Indonesia punika kagungan

budaya lan pakulinan paring pakurmatan dening para leluhur. Budaya lan

pakulinan punika sampun ngrasuk wonten ing pagesanganipun bebrayan.

Budaya lan pakulinan punika ndadosaken tindak tanduk lan pakulinan

pagesangan bangsa Indonesia sedinten-dintenipun wonten gegayutanipun

kaliyan pakulinan budaya lan adat para leluhur kala rumiyin. Piyambakipun

sami ngurmati sanget para leluhur kala rumiyin, ngantos budaya para leluhur

sapunika taksih kathah ingkang sami dipunginakaken. Prekawis kados

mekaten dipuntindakaken amargi piyambakipun ngudi sanget kangge

ngupakara lan njagi budaya bangsanipun supados boten ical.

Kathah kabudayan lan adat istiadat bangsa Indonesia ingkang dumugi

sapunika taksih dipuntindakaken lan dipunuri-uri. Mliginipun wonten ing

tlatah Jawi, kabudayan lan adat istiadat ingkang taksih asring dipunginakaken

dhateng bebrayan Jawi punika kados upacara adat. Upacara adat ing Jawi

2

punika jinisipun wonten kathah, antawisipun upacara panggih, sedhekah laut,

upacara nyadran, sedhekah bumi, mitoni, wilujengan, lan sapiturutipun.

Ing jaman sapunika wates informasi antawisipun negara kita kaliyan

negara sanes punika sampun radi ical, pramila ndadosaken budaya saking

manca negari gampil mlebet ing negara kita. Budaya manca punika

sejatosipun mboten jumbuh kaliyan budaya kita. Pramila kita kedah saged

mbedakaken pundi ingkang jumbuh lan pundi ingkang boten jumbuh kaliyan

budaya bangsa kita (Yosodipuro 1996: 7).

Salah satunggaling tuladha saking prekawis ing inggil inggih punika

upacara adat. Upacara adat ingkang sampun wiwit kala rumiyin kasebat asring

dipunwewahi utawi tatacaranipun punika dipunrembakakeken miturut jaman.

Prekawis kados mekaten punika dipunsebabaken amargi pola pikir saking

bebrayan ingkang wawasanipun sampun wiyar lan dipunjumbuhaken kaliyan

tuntutan jaman ingkang sampun ngrembaka. Sebab sanesipun inggih punika

wontenipun status lan ekonomi ingkang beda-beda, wewengkon lan

sesambetan kaliyan kulawargi, antawisipun pepanthan ing bebrayan ingkang

sanes.

Sejatosipun upacara adat punika kagungan makna pangajeng-ajeng

ingkang sesambetan kaliyan ingkang ngripta. Ajining filosofis kasebat

ingkang dipunwujudaken wonten ing pinten-pinten upacara, maringi

gambaran menawi ingkang ngripta ing donya lan wewengkon sosial punika

caket sanget. Gambaran punika kagungan teges ucapan syukur, nyuwun

kawilujengan, lan mbentuk jati dhirinipun manungsa, bangsa lan negari.

3

Upacara adat saged dipuntindakaken dening setunggal tiyang,

kulawargi utawi pepanthan ing bebrayan kanthi sareng-sareng. Prekawis

punika gumantung kaliyan kapreluanipun piyambak. Upacara adat ingkang

dipuntindakaken ing satunggaling kulawargi tuladhanipun inggih punika

upacara panganten, mitoni bayi ingkang kaandhut, sepasaran bayi lair, tedhak

siti, sunatan, ruwatan, lan sapiturutipun. Menawi upacara adat ingkang

dipuntindakaken dening pepanthan ing bebrayan, tuladhanipun inggih punika

sedhekah ingkang dipuntindakaken para tani ingkang dados ungkapan syukur

amargi sampun dipunparingi kanugrahan ing mangsa panen kala wingi sarta

nyuwun kawilujengan ingkang badhe dhateng samangke. Prekawis punika

sami kaliyan sedekah laut ingkang dipuntindakaken para nelayan. Sedekah

laut punika ugi saged dipunwastanai wilujengan.

Salah satunggaling upacara adat ingkang sampun dipunjlentrehaken

wonten ing inggil inggih punika upacara adat panganten. Upacara adat

panganten punika minangka salah satunggaling upacara ingkang

dipuntindakaken ing satunggaling kulawargi. Upacara adat panganten

minangka salah satunggaling kedadosan ingkang wigatos wonten ing

pagesanganipun manungsa. Kedadosan punika dipunwernani rerangkenan

upacara ingkang ngandhut ajining budaya ingkang luhur ingkang

dipunwarisaken saking para leluhur lan sapunika dados kagunganipun sedaya

bangsa Indonesia. Saben tlatah, kagungan tatanan, busana, lan upacara

ingkang beda kaliyan tlatah sanes. Sedaya kala wau kagungan keagungan,

keunikan, lan kaendahan piyambak-piyambak (Yosodipuro 1996: 15).

4

Upacara panganten punika kagungan pinten-pinten ancas, ingkang

sepisan inggih punika nyuwun donga lan pangestu dening para sesepuhipun,

ingkang kaping kalih inggih punika manggihaken panganten kekalih sacara

formal lan resmi, kaping tiga, maringi ngertos dhumateng bebrayan sanes bilih

panganten kekalih sampun kagungan ikatan, lan ancas ingkang purna inggih

punika kita sacara langsung ugi nguri-uri budaya ingkang adiluhung

(Pringgawidagda 2003: 2).

Mliginipun wonten ing tlatah Jawi, bebrayan Jawi punika bebrayan

ingkang sikap gesangipun adhedhasar adat istiadat tata cara Jawi, adat tata

caraning gesang ingkang kawarisaken dening leluhuripun kanthi pinten-pinten

abad dangunipun (Dojosantosa 1985: 5).

Menawi kita jlentrehaken ngengingi upacara adat ing tlatah Jawi

Tengah piyambak, upacara adat antawisipun tlatah setunggal kaliyan tlatah

ingkang sanes punika boten sami, tuladhanipun inggih punika upacara

panganten. Ing salebeting upacara panganten punika wonten tataranipun

piyambak. Dados gambaran kemawon, bilih urutaning upacara panganten

punika dipunwiwiti saking Lamaran, Pasrah Tukon, Midodareni, Akad Nikah,

Panggih, lan Sepasaran panganten. Ing ngriki ingkang dados salah

satunggaling tataran puncak saking upacara panganten inggih punika tataran

saking upacara panggih.

Upacara panganten ing Jawi Tengah punika limrahipun wonten 2 cara

ingkang dipunanut saben tlatah inggih punika cara Surakarta lan cara

Ngayogyakarta. Ingkang mbedakaken antawisipun cara Surakarta lan

5

Ngayogyakarta punika biyasanipun saking urutaning upacara panganten,

tembung-tembung saking tataran upacara panganten, sarta model rasukan

ingkang dipunginakaken. Ing ngriki model rasukanipun ingkang bedanipun

cetha sanget. Model rasukan saking cara Surakarta punika ngginakaken model

basahan, menawi model Ngayogyakarta ngginakaken model beskap werni

cemeng.

Ing tlatah Demak mliginipun ing Desa Mangunjiwan punika kathah

ingkang nganut upacara panganten saking Ngayogyakarta, ingkang dipunanut

limrahipun namung model rasukanipun inggih punika beskap werni cemeng,

ananging saking model rasukanipun piyambak punika biyasanipun sampun

kathah ingkang dipunwewahi lan dipunrembakakaken. Prekawis mekaten

dipunsebabaken amargi wontenipun jaman ingkang sampun ngrembaka.

Menawi saking tataran upacara panganten, mliginipun upacara panggih

punika radi beda saking cara Ngayogyakarta. Prekawis-prekawis ingkang

mbedakaken punika ugi daya pangaribawa saking ngrembakanipun pola pikir

manungsa ingkang kepingin maringi variasi-variasi ingkang luwih modern lan

ndadosaken setunggal antawisipun adat kala rumiyin kaliyan adat jaman

sapunika.

Bebrayan ing Desa Mangunjiwan punika minangka bebrayan ingkang

awam ingkang namung nganut kebiasaanipun manungsa sapunika. Prekawis

upacara panganten, bebrayan ing Desa Mangunjiwan sapunika namung

kepingin sedaya ingkang dipuntindakaken punika praktis. Mliginipun upacara

panggih, bebrayan ing Desa Mangunjiwan boten nggatosaken sanget upacara

6

adat punika. Sejatosipun upacara adat punika kagungan teges ingkang wigatos

lan kagungan daya tarik, mliginipun kangge panganten kekalih.

Upacara panggih punika ingkang ketingal sanget sampun ical utawi

boten nate dipunginakaken malih dening bebrayan ing Desa Mangunjiwan.

Upacara panganten ing Desa Mangunjiwan punika sampun pikantuk daya

pangaribawa utawi kecampur adat saking manca. Tiyang-tiyang ing Desa

Mangunjiwan punika namung nggatosaken upacara panganten punika saking

Lamaran, Pasrah Tukon, Akad Nikah, lan dipunlajengaken acara resepsinan

kemawon. Kedahipun miturut adat Jawi, upacara panganten punika urutanipun

boten mekaten. Kedahipun sabibaripun akad nikah punika dipunlajengaken

acara upacara panggih. Sejatosipun tataran saking upacara panggih punika

wigatos sanget lan prelu dipunawontenaken, amargi upacara pnggih punika

minangka puncakipun upacara panganten ingkang kagungan teges ingkang

wigatos sanget.

Prekawis punika dipunsebabaken amargi upacara panggih punika

sampun kesilep kaliyan tradhisi saking manca. Dados sabibaripun akad nikah

punika mboten dipunlajengaken upacara panggih, ananging dipunlajengaken

acara resepsinan. Miturut pamanggihipun tiyang saking Desa Mangunjiwan,

upacara panggih punika upacara ingkang njlimet. Kathah tiyang ingkang

mboten mangertosi saben tataran wonten ing upacara panggih, lajeng saking

pamanggih sanes, upacara panggih punika minangka upacara jangkepan

(formalitas) kemawon lan tiyang-tiyang ugi mboten mangertosi teges saking

upacara panggih punika. Sanadyan jaman sapunika langkung moderen lan

7

praktis, kedahipun upacara panggih dipun rembakakaken lan dipuntepangaken

malih dhateng tiyang-tiyang ing Desa Mangunjiwan punika amargi upacara

punika salah satunggaling warisan para leluhur kita ingkang kedah dipunuri-

uri.

Adhedhasar pawadan kasebat, pramila panyerat damel skripsi punika

kanthi irah-irahan ”Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”.

B. Momotaning Prekawis

Adhedhasar pawadaning prekawis wonten ing inggil, prekawis ingkang badhe

dipunjlentrehaken ing skripsi kados ing ngandhap punika.

1. Kados pundi ngrembakanipun upacara panggih panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak sapunika?

2. Kados pundi ajining filosofis upacara panggih panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak kanthi ndherek

nguri-uri budaya Jawi?

3. Kados pundi upaya kangge nguri-uri upacara panggih panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak punika supados

boten ical?

8

C. Ancasing Panaliten

Ancasipun dipunawontenaken panaliten ngenani ajining filosofis upacara

panggih panganten ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten

Demak kasebat ing ngandhap punika.

1. Ngandharaken ngrembakanipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan,

Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

2. Ngandharaken ajining filosofis ingkang wonten ing upacara panggih ing

Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

3. Ngandharaken upaya kangge nguri-uri upacara panggih ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

D. Mupangating Panaliten

1. Teoretis

Kasil saking panaliten punika saged ndadosaken panaliten ing

bidhang kabudayan ingkang kathah sanget lan kagungan mupangat kangge

ngrembakakaken panaliten salajengipun.

2. Praktis

a) Kangge mangertosi menawi wonten ing upacara panggih punika wonten

ajining filosofis ingkang kedah dipunmangertosi lan migunani kangge

pagesanganing bebrayan.

b) Saged dipunginakaken kangge bahan acuan nyerat karya ilmiah

ngengingi upacara panggih ingkang dipuntindakaken dening panyerat

sanes.

9

E. Panandhesing Tembung

Panyerat badhe njlentrehaken tembung ingkang dipunginakaken

wonten ing irah-irahan skripsi punika supados boten wonten kalepatan pamaos

nalika paring teges irah-irahan punika. Skripsi punika irah-irahanipun inggih

punika ”Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak”. Wonten ing babagan

punika panyerat njlentrehaken istilah-istilah kasebat.

1. Ajining inggih punika watak utawi prekawis ingkang wigatos sanget lan

migunani kangge manungsa (Depdikbud 1991: 620).

2. Filosofi punika dhasaripun saking filsafat. Filsafat inggih punika

pangertosan utawi madosi pangertosan kanthi akal budi ngengingi sebab,

asal, lan hukumipun, utawi teori ingkang adhedhasar alam pikiran, utawi

ilmu ingkang adhedhasar logika (Depdikbud 1991: 276).

3. Upacara inggih punika rerangkening lelampahan ingkang wonten

gegayutanipun kaliyan aturan-aturan tartamtu miturut agami utawi adat

(Depdikbud 1991: 1108).

4. Panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih kaliyan

panganten putri (Purwadi 2005: 176).

5. Desa Mangunjiwan inggih punika satunggaling Desa ingkang wonten ing

Kecamatan Demak lan minangka satunggaling Desa ing Kabupaten

Demak ingkang dados panggenan kangge panaliten.

10

F. Tata Rakiting Panyeratan

Kangge nggampilaken maos lan nyurasani skripsi, mila tatarakiting

panyeratan kaperang dados gangsal bab. Gangsal bab punika antawisipun: Bab

I Purwaka, wosipun inggih punika Pawadaning Prekawis, Momotaning

Prekawis, Ancasing Panaliten, Mupangating Panaliten, Panandhesing

Tembung, lan Tata Rakiting Panyeratan. Wonten ing mupangating panaliten

kaperang dados kalih inggih punika: 1) Mupangat Teoretis, 2) Mupangat

Praktis.

Bab II inggih punika Ngungak Kapustakan lan Landhesaning Teoritis.

Landhesaning Teoritis wosipun ngengingi Ajining Filosofis, Kabudayan,

Upacara Adat Panganten, Upacara Panggih, lan Prosesi Panggih.

Wonten ing Bab III inggih punika Metodhe Panaliten. Wonten ing

metodhe panaliten, wosipun: Fokus Panaliten, Pendekatan Panaliten, Sumber

Dhata, Papan Panaliten, Metodhe Ngempalaken Dhata, Teknik Analisis Dhata,

lan Teknik Mbabar Kasil Analisis. Wonten ing metodhe ngempalaken dhata

ugi kaperang dados sekawan inggih punika: 1) Metodhe Studi Pustaka, 2)

Metodhe Wawancara, 3) Metodhe Observasi, 4) Metodhe Dokumentasi.

Wonten ing teknik analisis dhata punika kaperang dados tiga inggih punika: 1)

Reduksi Dhata, 2) Deskripsi Dhata, 3) Inferensi.

Bab IV punika arupi Bahasan lan Analisis. Wonten ing bahasan lan

analisis punika wosipun inggih menika a) Deskripsi Dhata, b) Bahasan lan

Analisis. Deskripsi Dhata punika wosipun inggih punika 1) Ngandharaken

Kabupaten Demak Kanthi Umum, 2) Ngandharaken Desa Mangunjiwan

11

Kanthi Umum. Bahasan lan analisis wosipun inggih punika 1) Ajining

Filosofis ingkang kaandhut salebeting Upacara Panggih ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak, 2) Ngrembakanipun

Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten

Demak, 3) Upaya Nguri-uri Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan

Kecamatan Demak Kabupaten Demak. Salajengipun ingkang pungkasan

punika Bab V inggih punika Panutup. Wonten ing bab panutup, panaliti

maringi Dudutan lan Saran. Ugi kajangkepi Kapustakan lan Simpingan.

12

BAB II

NGUNGAK KAPUSTAKAN LAN LANDHESANING TEORETIS

A. Ngungak Kapustakan

Wonten panaliten punika prelu dipunjlentrehaken pinten-pinten kasil

panaliten ingkang dipundadosaken bahan tetimbangan saengga saged

dipunginakaken acuan panyerat. Panaliten kasebat dipunjlentrehaken panyerat

kados ing ngandhap punika.

Panaliten ingkang dipuntidakaken Dyah Puspitorini (2001) wonten

skripsinipun ”Nama-Nama Pamor Keris Daerah Yogyakarta dan Cirebon,

Sebuah Tinjauan Semantik –Semiotik”. Wonten panaliten menika Dyah

Puspitorini njlentrehaken ngengingi tegesipun utawi maknanipun sarta

komponen ingkang kaandhut salebeting pamor keris ing tlatah Yogyakarta lan

Cirebon kanthi tinjauan semantik lan semiotik. Analisis semantik tegesipun

nyinaoni makna utawi teges saking pamor keris kanthi basa, bilih semiotik

inggih menika analisis ngengingi lambang-lambang lan tandha-tandha saking

pamor keris.

Puspitorini maringi dudutan bilih analisis semantik nama-nama pamor

keris kagungan makna kanthi gramatikal lan leksikal. Saben pamor ugi

kagungan komponen makna beda-beda ingkang jumbuh kaliyan karakteristik

nama-nama pamor kasebat. Saking komponen nama-nama ingkang beda-beda

13

kasebat saged dipuntingali bedanipun antawisipun pamor keris setunggal

kaliyan pamor keris ingkang sanes. Pramila prekawis kados mekaten

nyebabaken tiyang ingkang remen keris pamor saged milih pamor ingkang

dipunanggep jumbuh kaliyan pribadhi lan kahananipun. Bilih saking analisis

semiotik, saged dipunpundhut dudutanipun bilih pamor-pamor keris punika

asilipun empu ingkang damel keris ingkang asilipun minangka saking

gabungan penempaan, donga, lan lakunipun sang empu, mila saged dumados

bentuk-bentuk pamor lan ingkang kagungan makna kontekstual utawi makna

ingkang kabentuk punika jumbuh kaliyan konversi bebrayan kados budaya,

kahanan sosial-polotik, lan agami saking bebrayanipun kangge nyengkuyung

kabudayan keris.

Panaliten ingkang sanes inggih punika panalitenipun Siti Zubaidah

(1997) wonten skripsinipun ”Nama-Nama Upacara Ritual Masyarakat Jawa,

Sebuah Analisis Morfo-Semantis dan Semiotis”. Siti Zubaidah njlentrehaken

ngengingi tinjauan semantik pinten-pinten namining upacara ritual tiyang Jawi

lan makna tandha-tandha utawi lambang ingkang wonten ing salebeting

upacara ritual punika. Upacara-upacara ingkang dipuntaliti inggih punika

upacara kehamilan, kelahiran, kematian, lan upacara ingkang mligi kados

wetonan lan sunatan.

Dudutan saking skripsinipun Zubaidah inggih punika analisis morfo-

semantis ing salebeting upacara panganten punika njlentrehaken ngengingi

asalipun tembung sarta makna urutan saking upacara panganten antawisipun:

14

Nontoni inggih punika ningali calon panganten putri ingkang badhe

dipunlamar, nglamar (nakokake) inggih punika nakokake nalika pihak saking

calon panganten kakung dhateng nglamar calon pangnten putri, srah-srahan

inggih punika maringaken tukon saking pihak calon panganten kakung

dhumateng pihak calon panganten putri, siraman inggih punika nyirami calon

panganten, midodareni inggih punika upacara ingkang dipunlampahi nalika

ndalu saderengipun nglampahi upacara temu mbenjing enjing, ijab kabul

inggih punika ngucapaken janji, temu inggih punika upacara manggihaken

panganten sabibaripun ijab kabul, sepasaran inggih punika upacara ingkang

dipunlampahi dinten kaping gangsal sasampunipun upacara panganten,

selapanan inggih punika upacara ingkang dipunlampahi dinten kaping 35

sasampunipun upacara panganten, tilik besan inggih punika sami-sami tilik

antawisipun kulawargi panganten kakung lan pangnten putri.

Analisis semiotis inggih punika ing upacara temu utawi panggih

ingkang wosipun: ngidak tigan ingkang kagungan makna bilih mangsa

prawanipun panganten putri punika sampun purna, panganten putri mijiki

samparanipun panganten kakung ngangge toya sekar setaman ingkang

kagungan teges bilih panganten putri kedah bekti dhumateng panganten

kakung, singkep sindur inggih punika panganten kekalih tumuju papan

palenggahan lan pundhakipun disingebi utawi dipuntutupi slendhang kaliyan

ibunipun panganten putri, kacar-kucur werdinipun panganten kakung kedah

maringaken sedaya pangasilanipun dhumateng temanten putri, dhahar kembul

utawi dulang-dulangan werdinipun inggih punika bilih panganten kekalih

15

samangke angsal rejeki kedah dipunginakaken sareng-sareng saengga

mupangatipun saged dipunraosaken sareng-sareng ugi, sungkeman werdinipun

panganten kekalih ngabekti dhumateng tiyang sepuhipun.

Panaliten-panaliten ing inggil kasebat sejatosipun sami, ananging

namung objek semiotikipun kemawon ingkang beda. Objek ingkang

dipunginakaken ing panalitenipun Dyah Puspitorini inggih punika nama-nama

pamor keris di daerah Yogyakarta dan Cirebon, bilih panalitenipun Siti

Zubaidah ngginakaken objek nama-nama upacara ritual masyarakat Jawi.

Adhedhasar panaliten kasebat, panyerat kagungan kepinginan kangge

naliti namining ritual upacara panggih panganten. Wonten ing panaliten

punika, panyerat boten badhe nganalisis saking segi morfo-semantik lan

semiotik, ananging panyerat badhe nganalisis saking segi filosofisipun.

Panaliten punika dipuntindakaken wonten ing salah satunggaling desa ing

Kabupaten Demak inggih punika Desa Mangunjiwan.

B. Landhesaning Teori

1. Ajining Filosofis

Filosofis punika saking tembung filsafat utawi filosofis adhedhasar

filsafat ingkang tegesipun pangertosan utawi pados pangertosan kanthi

akal budi mangertosi hakikat sedaya ingkang wonten, sebab, asal, lan

hukumipun, utawi teori adhedhasar alam pikiranipun, utawi ilmu ingkang

adhedhasar logika. Ajining filsafat tegesipun pangertosan saking alam

16

pamikiranipun manungsa ingkang dhasaripun saking logika utawi saking

kasunyatan (Depdikbud 1991: 690).

Filsafat punika ugi minangka renungan kaliyan rasio utawi cipta-

akal, pikir-nalar lan ateges pangertosan pinten-pinten bidhang ingkang

saged maringi pitedah ingkang badhe dipunlampahi sedinten-dintenipun

(Purwadi 2005: 2-3).

2. Kabudayan

Kabudayan inggih punika warisan sosial ingkang namung

dipungadhahi kaliyan warga bebrayan ingkang nyengkuyung kanthi

nyinauni kabudayan punika. Wonten cara-cara tartamtu ing saben

bebrayan supados saben warganipun purun anggenipun nyinauni

kabudayan ingkang wonten ing salebetipun kabudayan punika kawrat

norma-norma sarta ajining pagesangan ingkang gumathok ing

pagesanganing bebrayan ingkang sami wonten gegayutanipun (Purwadi

2005: 1).

Miturut Clifford Geertz kabudayan minangka pangertosan

manungsa ingkang dipunyakini kaleresanipun kaliyan tiyang ingkang

wonten gegayutanipun lan ingkang dipuntutup lan nutupi raos lan emosi

manungsa sarta dados sumber kangge sistem pambiji punapa ingkang sae

lan ingkang awon, punapa ingkang wonten reginipun lan ingkang boten.

Punapa ingkang resik utawi ingkang reged lan sapiturutipun (Sutardjo

2008: 11-12).

17

Wonten ing buku karanganipun Koentjaraningrat (1985: 19),

kabudayan inggih punika samubarang prekawis ingkang kagungan

sesambetan kaliyan akal lan budi minangka wohing saking usahanipun

manungsa.

Kabudayan punika kagungan kathah sanget ciri lan jinisipun.

Pramila bangsa Indonesia punika kagungan semboyan Bhineka Tunggal

Ika. Prekawis kados mekaten ndadosaken kabudayan wonten ing pinten-

pinten tlatah ing wilayah negari kedah tetep dipunuri-uri.

3. Upacara Adat Panganten

Upacara inggih punika tandha ingkang agung, piranti (miturut adat

istiadat), rerangkening lelampahan ingkang wonten gegayutanipun kaliyan

aturan-aturan tartamtu miturut adat utawi agami (Depdikbud 1991: 108).

Upacara adat inggih punika upacara ingkang wonten gegayutanipun

kaliyan adat ing satunggaling tlatah.

Panganten punika saking tembung anti ingkang pikantuk imbuan

pa – an lajeng dados tembung panganten ingkang tegesipun penantian.

Panganten saking segi basa tegesipun sami kaliyan pangeran ingkang

nganti-anti dados raja (Mulyono 2002: 7).

Upacara panganten, kanggenipun manungsa ingkang kagungan

budaya punika, boten namung nalusuri naluri para leluhuripun ingkang

sacara turun-temurun kangge mbentuk satunggaling kulawargi wonten ing

satunggaling ikatan ingkang resmi antawisipun tiyang kakung kaliyan

putri. Ananging ugi kagungan teges ingkang wiyar kangge

18

kepentinganipun manungsa piyambak lan wewengkonipun (Any 1986:

11).

Upacara panganten punika ugi minangka tataraning manungsa

kangge nggladhi pagesanganipun ingkang kawiwitan saking mangsa

remaja dugi mangsa ingkang sampun kagungan kulawargi. Prekawis

kasebat wigatos sanget wonten ing proses pengintegrasian manungsa ing

donya. Saengga upacara panganten punika ugi kasebat tataraning

pagesangan enggal kangge manungsa (Endah 2006: 139).

Wonten ing pasal 1 Undang-Undang Perkawinan Republik

Indonesia nyebataken menawi mantenan inggih punika ikatan lair batos

antawisipun tiyang kakung kaliyan putri ingkang kagungan ancas ndhapuk

satunggaling kulawargi ingkang bingah lan langgeng.

Wonten ing Kamus Besar Bahasa Indonesia, mantenan inggih

punika prekawis (urusan lan sapiturutipun) kawin: pernikahan. Mantenan

inggih punika janji antawisipun tiyang kakung kaliyan putri kangge

ndhapuk setunggal kulawargi (kanthi resmi).

4. Upacara Panggih

Wonten ing Baoesastra Jawi (1993: 469), panggih tegesipun temu.

Panggih inggih punika upacara nalika panganten kakung kepanggih

kaliyan panganten putri. Tatacara panggih ugi kasebat upacara dhaup

utawi temu. Acara punika dipunayahi sasampunipun ijab. Tatacara

panggih minangka puncak saking tradisi upacara panganten Jawi ingkang

kathah sanget pakurmatanipun.

19

Upacara temu utawi panggih inggih punika upacara nalika

panganten kakung kepanggih kaliyan panganten putri. Upacara punika

dipunawontenaken ing papanipun kulawargi panganten. Wonten ing

rerangkening upacara adat panganten punika minangka upacara ingkang

kagungan peran ingkang wigatos sanget miturut norma-norma adat

(Purwadi 2005: 176).

Upacara dhaup inggih punika upacara panggih ingkang sacara adat

tradisioanal panganten kakung lan panganten putri ingkang dipunayahi ing

papanipun kulawargi panganten putri (Susetya 2007: 44).

Ing salebeting upacara panggih punika ugi mbetahaken pinten-

pinten piranti ingkang kagungan makna simbolik kados upacara adat

ingkang sanes (Riefky 2008: 35).

Upacara panganten minangka upacara ingkang wigatos sanget ing

salebeting rerangkening upacara tataraning pagesanganipun manungsa,

amargi kathah ingkang dipuncawisaken lan ingkang dipunbetahaken.

Miturut wawan ngendikan kaliyan key informan wonten pinten-pinten

prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan prekawis mantenan ing

tlatah Demak antawisipun inggih punika anggenipun milih jodho.

Prekawis milih jodho punika wonten pinten-pinten motivasinipun. Ing

tlatah Demak punika wonten unen-unen asal, asil, lan usul. Ing ngriki,

unen-unen asal, asil, lan usul kagungan teges piyambak-piyambak, teges

saking unen-unen punika saged dados paugeran nalika milih jodho. Asal

20

tegesipun asal-usulipun tiyang kasebat, kados pundi akhlakipun, asal

keturunanipun, lan status sosialipun.

Asil tegesipun asil utawi pengasilanipun. Punapa calon panganten

kakung sampun kagungan pengasilan (sampun nyambut damel) utawi

pengangguran. Menawi usul tegesipun pakaryan ingkang tetep. Ananging

prekawis milih jodho punika kathah ingkang dipuntemtokaken saking

pihak tiyang sepuhipun piyambak-piyambak.

Unen-unen sanes utaminipun kangge calon panganten kakung

inggih punika macak, manak, lan masak. Macak tegesipun pinter dandan,

tegesipun milih calon panganten putri punika saking pasuryanipun (ayu

punapa boten). Manak tegesipun, saged maringi keturunan. Bilih masak

punika tegesipun, pinter anggenipun masak nalika samangke sampun

kagungan kulawargi.

Sanesipun wonten malih unen-unen kangge calon panganten

kakung anggenipun calon panganten putri inggih punika mugen, rigen,

tegen. Mugen tegesipun betah wonten ing griya, boten remen medal-medal

saking griya kangge ngendikan ingkang boten prelu kaliyan tanggi. Rigen

punika tegesipun cekatan, saged ngatur arta ingkang dipunparingi

garwanipun. Menawi tegen tegesipun sabar anggenipun ngadhepi kahanan

ingkang boten sekeca lan remen nyambut damel.

Sasanesipun punika ugi wonten unen-unen bobot, bibit, lan bebet.

Bobot tegesipun pambijinipun tiyang sanes ngengingi status sosialipun

kadosta jabatan, kaya, lan sapiturutipun. Bibit tegesipun pambijinipun

21

tiyang ngengingi asal-usulipun. Menawi bebet punika pambijinipun tiyang

saking wewengkonipun.

Wonten ing buku karanganipun Poernomo lan Adi (1995: 25) ugi

dipunjlentrehaken ngengingi bab pamilihing putra mantu. Wonten ing

ngriki ugi njlentrehaken ngengingi bobot, bibit, lan bebet ingkang kasebat

tri tetimbangan paugeran. Bobot, werdinipun sedaya ingkang gegayutan

bab bandha lan pendhidhikanipun. Kedahipun calon mantu nyambut

damel, akhlakipun kedah sae. Bebet, werdinipun sedaya ingkang

gegayutan ngengingi kasarasan lan wiji utami. Kedahipun calon mantu

jiwa-raganipun saras. Menawi bebet punika werdinipun sedaya ingkang

gegayutan ngengingi watak bebudenipun calon putra mantu. Watakipun

calon mantu punika kedah sabar, bekti dhumateng tiyang sepuh lan

jatmika.

Ananging ing jaman sapunika pamilihing jodho kathah ingkang

dipuntemtokaken dening putra putrinipun piyambak. Tiyang sepuhipun

namung maringi donga pangestu kemawon.

5. Tatacara Panggih

Tatacara panggih punika kathah ingkang dipunjlentrehaken wonten

ing pinten-pinten buku, salah satunggaling wonten ing buku karanganipun

Pringgawidagda (2003: 4-13), dipunjlentrehaken ngengingi pinten-pinten

prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan prekawis upacara

panggih. Tatacara upacara panggih wonten ing buku punika saged

dipunjlentrehaken kados ing ngandhap punika.

22

a. Kepyok Kembar Mayang.

Ingkang mbeta kembar mayang saking pangombyong panganten

wanita lan kakung sami ijol-ijolan kembar mayang. Ingkang mbeta

kembar mayang saking pangombyong wanita majeng, lajeng

nyenggolaken kembar mayang ing pundhak kiwa lan tengenipun

panganten kakung. Lajeng kembar mayang kala wau dipun bucal ing

mergi.

Acara punika werdinipun inggih punika kangge ngicalaken

sedaya wujud bebaya.

b. Balangan Gantal.

Panganten kekalih adhep-adhepan, lajeng panganten wanita

mbalang gantal ing jajanipun panganten kakung. Salajengipun

panganten kakung mbalangaken gantal ing palarapanipun panganten

putri.

Acara punika werdinipun inggih punika kados mekaten.

a) Gantal ingkang dipunbalangaken dening panganten putri kasebat

gondhang kasih. Gondhang kasih punika tegesipun panganten putri

inggih punika wanita ingkang kagungan tresna, lan kasih ingkang

tulus.

b) Gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten kakung

punika werdinipun, supados panganten kakung samangke

kagungan sipat lapang dada.

23

c) Gantal ingkang dipunbalangaken dening panganten kakung kasebat

gondhang tutur. Gondhang tutur tegesipun panganten kakung kedah

siyap mbimbing, ngajar, lan maringi pitedah.

d) Gantal ingkang dipunbalangaken ing palarapanipun panganten putri

punika werdinipun, supados panganten putri dados wanita ingkang

mateng anggenipun mikir.

c. Midak Antiga.

Panganten kakung ngidak tigan ayamingkang sampun

dipuncawisaken. Acara punika dados pratandha pecah nalar, pecah

pikir.

Acara punika werdinipun, panganten kekalih kedah sami siyaga

anggenipun ngurus kulawarginipun samangke, kanthi ngginakaken

otak lan pikiranipun.

d. Ranupada.

Panganten putri mijiki samparanipun panganten kakung ngangge

toya sekar setaman.

Acara punika werdinipun, ing pagrsangan punika boten lepat

saking alangan lan pacoban punapa kemawon. Ananging, ing ngriki

pangnten putri nedahaken pangabektenipun dhumateng pangnten

kakung. Pangnten putri kedah siyaga ngicalaken sedaya alangan lan

pacoban, saengga panganten kakung rumaos entheng lan aman.

24

e. Munggah Pasangan.

Sasampunipun nindakaken ranupada, panganten putri

dipunbiyantu jumeneng kaliyan panganten kakung. Panganten kekalih

jumeneng jejer lajeng lumangkah ing nginggilipun pasangan sapi

ingkang ngandhapipun dipuntataki ron pisang raja lan ron kluwih.

Acara punika werdinipun kados mekaten.

a) Lumangkah sareng-sareng werdinipun, panganten kekalih siyaga

ngadhepi pagesangan anggenipun emah-emah.

b) Ingkang dipunginakaken tatakanipun sapi punika ron pisang raja

lan ron kluwih. Ron pisang raja werdinipun, anggenipun

lumangkah, tindak tanduk, pocapanipun panganten kekalih kedah

kados raja lan prameswari. Menawi ron kluwih punika kagungan

teges pangajeng-ajeng pagesanganipun panganten kekalih

samangke saged luwih.

f. Sindur Binayang.

Panganten kekalih jumeneng jejer. Ibunipun panganten putri

wonten wingkingipun panganten kekalih nylimutaken kain sindur ing

pundhakipun panganten kekalih. Bapanipun panganten putri wonten

ngajengipun panganten kanthi nggujengi pucukanipun kain sindur

kala wau. Sedaya sami mlampah tumuju papan palenggahan.

Acara punika werdinipun kados mekaten.

a) Bapa ingkang mlampah ing ngajeng punika werdinipun ing ngarsa

sung tuladha inggih punika siyap nedahaken panganten kekalih

25

tumuju pagesangan ingkang enggal, siyap ngadhepi sedaya alangan

lan piyambakipun ugi maringi tuntunan dhumateng panganten

kekalih.

b) Ibu ingkang nggujengi pundhakipun panganten kekalih punika

werdinipun, tut wuri handayani. Ibu punika sampun maringi

pangestu dhumateng panganten kekalih.

c) Tembung sindur menawi wonten ing keratabasa dados isin mundur.

Tegesipun inggih punika manungsa ingkang sampun lumangkah

punika pantang surut ke belalakang. Sindur tegesipun ugi saged

sindu, saking tembung bindu lan aksara Jawi (ra). Bindu tegesipun

inggih punika toya ingkang suci kangge umat Hindu. Ra tegesipun

kanugrahan. Dados werni pethak lan abrit ingkang dados setunggal

punika tegesipun pangajeng-ajeng pikantuk kanugrahan, inggih

punika putra ingkang saged nyambung silsilah kulawargi.

g. Bobot Timbang.

Panganten kekalih lenggah ing pangkonanipun bapa panganten

putri. Panganten kakung wonten sisih ktengen lan panganten putri

wonten sisih kiwa. Ibu panganten putri nyuwun priksa dhumateng

bapa, “ Kepriye abote panganten sakloron?”. Bapanipun maringi

wangsulan, “Padha abote”. Acara punika werdinipun, ngajengaken

tresna, kasih lan sayangipun panganten kekalih sami abotipun.

26

h. Wisudha Panganten.

Bapanipun panganten putri jumeneng ing ngajenganipun

panganten kekalih. Salajengipun panganten kekalih dipunlenggahaken

ing papan palenggahan kanthi dipunandhapaken pundhakipun. Acara

punika werdinipun, panganten kekalih sampun dipunwisudha dados raja

lan prameswari sedinten.

i. Kacar-kucur.

Panganten kakung ngucuraken beras kuning, arta receh, kacang

kawak, lan dhele kawak ing pangkonanipun panganten putri. Acara

punika werdinipun, panganten kakung kagungan tanggel jawab

nyekapi kabetahanipun kulawargi. Asil saking kacar-kucur kala wau

dipuntitipaken ibunipun panganten putri.

j. Dhahar Walimahan.

Panganten kakung ngepel-ngepel sekul kuning cacahipun enem,

lajeng dipunparingi ati antep. Salajengipun panganten kekalih sami

dulang-dulangan. Acara punika werdinipun, panganten kekalih

samangke kedah sami ngrembag, diskusi, sami-sami ngemutaken lan

paring nasehat. Sasampunipun acara dhahar walimahan, panganten

kekalih ngunjuk toya wening.

k. Mapag Besan.

Tiyang sepuhipun panganten putri mapag besan. Biyasanipun

tiyang sepuhipun panganten kakung nengga ing lawang utawi tarub.

Sasampunipun kepanggih, tiyang sepuhipun panganten putri lan tiyang

27

sepuhipun panganten kakung sami salaman. Ibu panganten putri lan

kakung mlampah wonten ngajeng lan bapa panganten putri lan kakung

mlampah wonten wingking. Bapa lan ibunipun panganten kakung

dipunsumanggakaken lenggah wonten ing papan palenggahan. Lajeng

bapa lan ibunipun panganten putri lenggah ing papan palenggahanipun

piyambak.

l. Sungkeman.

Keris ingkang dipunagem panganten kakung dipuntanggalaken

dening dhukun manten. Salajengipun panganten kekalih sungkem

dhateng tiyang sepuhipun panganten putri rumiyin. Panganten putri

sungkem dhateng bapanipun rumiyin lajeng dhateng ibunipun.

Salajengipun panganten kakung nembe sungkem dhateng bapanipun

panganten putri lajeng dhateng ibunipun panganten putri.

Sasampunipun sungkem dhateng tiyang sepuhipun panganten putri,

panganten kekalih sungkem dhateng tiyang sepuhipun panganten

kakung. Tatacaranipun sami ananging ingkang sungkem rumiyen

panganten kakung, salajengipun nembe panganten putri.

Sanesipun tatacara upacara panggih wonten ing inggil, ing buku

karanganipun Purwadi (2004: 24-29) ugi dipunjlentrehaken tatacara

upacara panggih, kados ing ngandhap punika.

28

a. Balangan Gantal.

Panganten kakung lan panganten putri sami-sami balang-

balangan gantal. Acara balangan gantal punika werdinipun, panganten

kekalih sampun siyap lair batin anggenipun mangun kulawargi.

b. Wiji dadi.

Panganten kakung ngidak tigan ingkang sampun dipuncawisaken

ing cowek. Acara punika werdinipun, panganten kakung kagungan

tekat bulat (tigan), pantang mundur kangge nggayuh rereman ing

pagesanganipun samangke.

c. Mijiki

Panganten putri jengkeng lajeng mijiki samparanipun panganten

kakungngangge toya ingkang sampun dipunparingi sekar.

Sasampunipun dipunwijiki, panganten kakung mbiyantu panganten

putri jumeneng. Acara punika werdinipun, panganten putri ingkang

setia lan kagungan kuwajiban nyucekaken naminipun panganten

kakung nalika panganten kakung nindakaken kalepatan.

d. Sinduran

Panganten kekalih gandhengan mlampah tumuju papan

palenggahan kanthi nggujengi rasukanipun bapa. Bapanipun panganten

putri wonten ngajengipun panganten. Lan ibunipun panganten putri

nylimutaken kai sindur ing pundhakipun panganten kekalih. Bapa

ingkang mlampah wonten ngajeng punika werdinipun, bapa punika

kagungan kuwajiban maringi tuladha lan nedahaken mergi dhumateng

29

putra-putrinipun. Ibu ingkang mlampah wonten wingking punika

werdinipun, ibu ingkang maringi dorongan lan pangestu dhumateng

panganten kekalih.

e. Mangku utawi Nimbang.

Bapa panganten putri mangku panganten kekalih, lajeng ibu

panganten putri nyuwun priksa: ”Abot endi pak?” lajeng

dipunwangsuli dening bapa panganten putri: ”Padha wae”.

Werdinipun acara bobot timbang inggih punika, bapanipun panganten

putri punika boten pareng mbedak-mbedakake antawisipun putranipun

piyambak kaliyan putra mantu.

f. Tanem.

Bapanipun panganten putri nyumanggakaken panganten

kekalih lenggah kanthi ngandhapaken pundhakipun panganten kekalih.

Sasampunipun panganten kekalih lenggah, bapanipun panganten putri

ngunjuk degan lajeng gantian ibunipunpanganten putri. Sasampunipun,

panganten kekalih ugi ngunjuk degan kala wau. Acara punika

werdinipun tiyang sepahipun sampun sami paring pangestu dhumateng

panganten kekalih.

g. Kacar-kucur.

Menawi kacar-kucur punika kados mekaten, panganten kakung

maringi kaya dhateng panganten putri ingkang arupi kacang-kacangan,

dhele, uwos kuning, lan arta receh. Werdinipun acara kacar-kucur

punika inggih punika, sedaya asil saking panganten kakung samangke

30

dipunparingaken sedaya dhumateng panganten putri kangge

dipunsimpen lan saged dipunginakaken kulawarginipun.

h. Dhahar Kembul.

Panganten kekalih sami mundhut sekul ngangge astanipun

lajeng panganten kekalih sami dulang-dulangan ngantos kaping tiga.

Sasampunipun dulang-dulangan, panganten kekalih munndhut toya

kangge dipunujnuk piyambak-piyambak. Acara punika werdinipun,

sasampunipun samangke dados kulawarga, mboten namung ingkang

kakung kemawon ingkang kagungan padamelan, ananging ingkang

putri ugi kedah kagungan padamelan piyambak. Dados asil saking

panganten kakung lan panganten putri punika pareng dipunginakaken

sareng-sareng.

i. Menjemput Besan.

Ibu lan bapanipun panganten putri tumuju lawang ngajeng kangge

mapag besan. Sasampunipun besan dipunsumanggakaken lenggah ing

sisih kiwanipun panganten.

j. Sungkeman.

Panganten kekalih nyuwun pangestu dhateng tiyang sepuhipun

panganten kekalih. Werdinipun acara sungkeman inggih punika,

panganten kekalih punika sami ngabekti dhumateng tiyang sepuhipun.

Urutanipun upacara panggih ugi dipunjlentrehaken wonten Kitab

Primbon Bataljemur Adammakna (1965: 34-35) ingkang saged

dipunjlentrehaken kirang langkung kados mekaten.

31

Panganten kakung dipunarak ngangge payung lan panganten

kakung mbeta gantal kangge balang-balangan kaliyan panganten putri.

Gantal punika isinipun jambe ingkang dipuntaleni lawe. Sasampunipun

balang-balangan gantal, kulukipun panganten kakung dipunbikak kaliyan

bapanipun panganten kakung lajeng embun-embunipun dipupuki toya

kaliyan ibunipun panganten kakung ngantos kaping tiga. Salajengipun,

panganten kakung ngidak tigan lajeng panganten putri ingkang mijiki

samparanipun panganten kakung ngangge sekar setaman. Sasampunipun

mijiki samparanipun panganten kakung, panganten kakung mbiyantu

panganten putri jumeneng ing sakiwanipun panganten kakung lajeng

panganten kekalih mlampah sareng-sareng ngidak pasangan rakitan sapi

ngantos dugi ngajeng papan palenggahan. Ing ngajeng papan palenggahan,

panganten kekalih laku bokong ngantos dugi papan palenggahan lajeng

lenggah. Salajengipun panganten kakung lan putri dulang-dulangan

ngangge sekul lan pindhang antep. Dipunlajengaken acara kacar-kucur

ingkang isinipun kacang dhele, beras, jagung, dhuwit ingkang

dipuntampani ngangge saputangan kaliyan panganten putri lajeng

dipunparingake ibunipun panganten putri ingkang dipunlebetakaen ing

kendil sepasang. Sabibaripun kacar-kucur panganten kekalih nglampahi

acara bobot timbang. Bobot timbang punika, panganten kekalih dipangku

kiwa tengen dening bapanipun panganten putri. Salajengipun ibunipun

panganten putri paring pitakenan dening bapanipun ngenani bobotipun

panganten kekalih, lajeng bapanipun mangsuli sami kemawon.

32

Saking tatacara panggih ingkang sampun dipunjlentrehaken

wonten ing Kitab Primbon ing nginggil saged dipunmangertosi tatarakiting

upacara panggih ingkang dipuntindakaken kaliyan bebrayan kala rumiyin.

Prekawis kasebat saged dados acuan tatarakiting upacara panggih ingkang

kathah dipuntindakaken dening bebrayan ing wekdal sapunika. Tatacara

panggih ingkang dipunjlentrehaken ing Kitab Primbon, bukunipun

Pringawidagda lan bukunipun Purwadi, sedaya punika wonten bedanipun

inggih punika wonten ing prekawis tatacaranipun, perlengkapanipun,

tetembunganipun wonten ing tatacara punika, sarta werdinipun saking

tembung-tembung tatacara panggih punika.

Ananging saking buku-buku ingkang njlentrehaken ngengingi

upacara panggih, sedaya kagungan inti ingkang sami inggih punika

njlentrehaken ngengingi tatacara kepanggihipun panganten kakung kaliyan

panganten putri wonten ing upacara panganten.

Saking wontenipun buku-buku kasebat saged nambah katrangan

kangge panyerat ngengingi upacara panggih lan dipundadosaken pedoman

panaliten ingkang badhe panyerat lampahi.

33

BAB III

METODHOLOGI PANALITEN

Panaliten upacara panggih panganten punika ngginakaken metodhe

deskriptif kualitatif . Deskriptif punika nggambaraken punapa wontenipun,

limrahipun kangge nggambaraken prekawis ingkang aneh. Kualitatif punika data

ingkang ngasilaken tembung-tembung ingkang arupi seratan utawi lesan saking

tiyang ingkang dipunjingglengi (KBBI, 1993: 467).

A. Fokus Panaliten

Fokus inggih punika objekipun panaliten, utawi punapa ingkang dados

kawigatosanipun wonten ing satunggaling panaliten. Wonten ing panaliten

punika namung wonten setunggal fokus kemawon inggih punika ajining

filosofis upacara panggih panganten ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan

Demak, Kabupaten Demak.

B. Pendekatan Panaliten

Pendekatan panaliten katindakaken supados angsal asil ingkang

maksimal salebeting analisis dhata saking pinten-pinten sumber. Pendekatan

panaliten ingkang wonten ing panaliten punika inggih punika pendekatan

subjektif. Pendekatan subjektif minangka upaya nggiyaraken lelampahaning

34

tiyang supados saged dipunsurasani. Subjektivis punika saperangan lakuning

tiyang ingkang tumindak (Deddy 2004: 32-33).

Pendekatan subjektif minangka pendekatan ingkang jumbuh kangge

nindakaken panaliten kualitatif, jalaran ing salebeting wonten maneka warna

lakuning tiyang. Pendekatan subjektif minangka pendekatan ingkang jumbuh

kaliyan upacara panggih panganten punika, jalaran upacara panggih panganten

punika saperangan saking lakuning tiyang ingkang arupi adat. Adat punika

wonten ritual ingkang kedah dipuntindakaken dening bebrayan. Subjektif

inggih punika ngengingi utawi manut pamanggih pangrasanipun piyambak

ngengingi pokok utawi hal (KBBI 1993: 862).

C. Sumber Dhata

1. Sumber Dhata Lesan

Sumber dhata inggih punika saking pundi pikantuk sumberipun dhata

punika. Dhata inggih punika kasil saking catetanipun panaliti ingkang arupi

bukti ingkang nyata utawi angka. Ing panaliten punika ingkang

dipundadosaken sumber dhata inggih punika juru paes lan satunggaling tiyang

ingkang dados manten ing Desa Mangunjiwan. Ingkang dipundadosaken dhata

ing panaliten inggih punika dokumentasi ingkang arupi foto-foto lan kasil

saking wawan ngendikan. Dhata lesan pikantuk saking kasil wawan ngendikan

kaliyan Key Informan inggih punika dhateng juru paes lan ugi ingkang dados

dhukun manten, dhateng satunggaling warga Desa Mangunjiwan ingkang nate

ngawontenaken acara panganten kanthi upacara panggih ingkang wonten ing

35

salebetipun acara sapunika, lan dhateng sesepuh ing Desa Mangunjiwan

supados ngasilaken katrangan ingkang langkung cetha. Ingkang sanes dhata

lesan punika ugi pikantuk saking pinten-pinten bebrayan ing Desa

Mangunjiwan.

2. Sumber Dhata Sinerat

Dhata ingkang arupi seratan punika pikantuk saking buku-buku

ingkang wonten gegayutanipun kaliyan upacara panganten mliginipun

ngengingi upacara panggih. Satunggaling buku ingkang dipunginakaken

inggih punika buku anggitanipun Purwadi ingkang irah-irahanipun Upacara

Tradisional Jawa. Dhata ingkang sanes saking dokumentasi arupi foto-foto

dokumentasi upacara panggih saking satunggaling bebrayan ing Desa

Mangunjiwan.

D. Papan Panaliten

Kanthi paring teges lan watesan prekawis ingkang sampun

dipunjlentrehaken saderengipun menawi objekipun panaliten punika namung

dipunwatesi upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan Demak,

Kabupaten Demak. Desa Mangunjiwan punika minangka satunggaling Desa

ing Kecamatan Demak, sacara geografis tlatah punika panggenanipun kirang

langkung 7 km saking kabupatenipun. Desa Mangunjiwan punika kagolong

dataran ingkang andhap antawisipun 0-100 m saking inggilipun segara. Desa

Mangunjiwan saged dipunliwati angkutan tumuju Bonang-Moro utawi

angkutan tumuju Wedung.

36

E. Metodhe Ngempalakaken Dhata

1. Metodhe Studi Pustaka

Panyerat maos buku-buku literatur ingkang nunjang ngengingi

upacara panganten utaminipun wonten ing upacara panggih.

Sasampunipun, panyerat nyathet tembung utawi ukara ingkang saged

njangkepi dhata ingkang dipunprelokaken panyerat wonten ing

panalitenipun.

2. Metodhe Wawancara

Wawancara inggih punika salah satunggaling teknik kangge

ngempalaken dhata kanthi cara tanggel jawab antawisipun panyerat

kaliyan ingkang dipunsuwuni katrangan utawi pihak-pihak ingkang

wonten sesambetanipun kangge nyuwun katrangan ingkang

dipunprelokaken. Sejatosipun wawan ngendikan punika dipuntindakaken

supados pikantuk katrangan sacara langsung ngengingi kahanan

wewengkonipiun, proses kados pundi kedadosanipun salah satunggaling

objek, lan kados pundi interaksi ingkang kedadosan antawisipun objek

kaliyan pagesanganing bebrayan. Wonten ing panaliten sapunika panyerat

ngawontenaken wawan ngendikan dhateng juru paes ingkang ugi dados

dhukun manten wonten ing Desa Mangunjiwan ingkang dados key

informan. Key informan inggih punika tiyang ingkang dipunsuwuni

katrangan ingkang utami utawi tiyang ingkang mangertosi sanget

ngengingi sedaya prekawis nalika wonten ing wawan ngendikan sapunika

payerat badhe nyuwun priksa, saengga panyerat saged pikantuk dhata

37

ingkang valid. Prekawis kados mekaten dipuntindakaken supados panyerat

saged pikantuk informasi ngengingi kados pundi tatacara upacara panggih

lan punapa kemawon ajining filosofis wonten ing upacara panggih

panganten ingkang dipuntindakaken bebrayan wonten ing Desa

Mangunjiwan. Sanesipun wawan ngendikan punika ugi dipuntindakaken

dhateng satunggaling tiyang wonten ing bebrayan ingkang dipuntingali

kagungan pangertosan ngengingi tatacara upacara panggih panganten sarta

wawan ngendikan dhateng pinten-pinten bebrayan saking Desa

Mangunjiwan ingkang nate ngawontenaken upacara panganten sacara

jangkep. Prekawis punika dipuntindakaken kangge mangertosi

antawisipun bebrayan ing Desa Mangunjiwan ingkang setunggal kaliyan

ingkang sanes punika wonten bedanipun ingkang ketingal sanget punapa

boten.

3. Metodhe Observasi

Observasi inggih punika ningali kanthi premati lan mirengaken

sistematik saking fenomena-fenomena ingkang dipuntaliti (Hadi, 1982:

136). Observasi inggih punika ningali kanthi wigatos sanget lan

mirengaken sacara sistematik saking fenomena-fenomena dipunpadosi

sacara langsung utawi sacara boten langsung. Metodhe observasi ingkang

dipuntindakaken wonten ing panaliten sapunika inggih punika observasi

sacara langsung, inggih punika panaliti ningali sacara langsung upacara

panggih ingkang dipuntidakaken kaliyan pinten-pinten bebrayan ing Desa

Mangunjiwan.

38

4. Metodhe Dokumentasi

Metodhe dokumteasi minangka metodhe ngempalaken dhata

saking dokumen-dokumen ingkang sampun wonten, saengga anggenipun

ngempalaken dhata-dhata ingkang badhe dipunginakaken punika saged

langkung jangkep lan saged kangge nunjang informasi utawi sumber-

sumber ingkang dipunbetahaken. Sumber dokumen ing panaliten punika

dipunpundhut saking dhata arupi foto-foto dokumentasi upacara panggih

bebrayan Desa Mangunjiwan.

F. Teknik Analisis Dhata

Ingkang dipunwastani analisis dhata ingkang pungkasan wonten

ngriki inggih punika ngolah dhata saking kasilipun panaliten. Ngemut-emut

panaliten punika sipatipun deskriptif kualitatif mila nalika nganalisis dhata

boten ngginakaken uji statistik. Paugeran ingkang dipunginakaken kangge

mangsuli pitakenan saking panaliten pikantuk saking dhata-dhata ingkang

sampun dipunkempalaken liwat studi pustaka, wawan ngendikan, observasi,

lan dokumentasi.

Moleong (1996: 190) njlentrehaken menawi dhata-dhata ingkang

sampun dipunkempalaken punika saged dipunlajengaken kanthi cara kados

ing ngandhap punika.

1. Reduksi Dhata

Reduksi dhata punika kangge madosi butir-butir ajining filosofis

upacara panggih panganten. Reduksi dhata punika dados proses

39

anggenipun nyaring lan milih dhata saking ingkang kirang relevan kanthi

ancas kangge ngandharaken dhata ingkang saged ndukung kegiatan

analisis. Wonten ing panaliten punika reduksi dhata dipuntindakaken

kanthi cara miyambakaken bageyan wujud cawisan ingkang boten

nyengkuyung ajining filosofisipun.

2. Deskripsi Dhata

Deskripsi dhata punika wosipun ngengingi jlentrehan kanthi

objektif ngengingi punapa kemawon ingkang kedadosan ing upacara

panggih ingkang wonten gegayutanipun kaliyan momotaning panaliten.

Ngandharaken punika wonten gegayutanipun kaliyan punapa ingkang

dipuntingali lan dipuntampi tanpa wonten pandhangan saking panyerat.

Anggenipun ngandharaken punika dipunusahakaken sipatipun aktual,

punapa ingkang kedadosan punika miturut kahanan ingkang leres.

3. Inferensi

Inferensi dipuntarik sasampunipun deskripsi dhata punika

dipuntindakaken, inggih punika maringi makna ajining filosofis ingkang

arupi dhata-dhata ingkang relevan. Salajengipun, nggadhengaken kaliyan

teori-teori, referensi-referensi ingkang ndhukung sarta pangertosan saking

panyerat.

G. Teknik Mbabar Kasil Analisis

Teknik nyajikaken asilipun analisis, panyerat ngginakaken teknik

informasi, inggih punika nyajikaken asilipun analisis ingkang arupi deskripsi

40

saking asil dhata. Teknik punika dipundhukung saking wontenipun dokumen-

dokumen arupi foto-foto kangge njagi validitas sedaya informasi saking

panaliten punika.

41

BAB IV

PIREMBAGAN LAN ANALISIS

A. Deskripsi Dhata

1. Ngandharaken Kabupaten Demak Kanthi Umum.

Kabupaten Demak punika panggenanipun wonten ing Propinsi

Jawi Tengah. Kanthi geografis, Kabupaten Demak punika dununganipun

antawisipun 6043’26” – 70 09’ 43” LS, lan 1100 48’ 47” BT kanthi wates,

sisih ler inggih punika Kabupaten Jepara lan Laut Jawa, sisih wetan inggih

punika Kabupaten Kudus lan Kabupaten Grobogan, ingkang sisih kidul

inggih punika Kabupaten Grobogan lan Kitha Semarang, lan ingkang sisih

kilen inggih punika Kitha Semarang. Kabupaten Demak punika wiyaripun

kirang langkung 89.743 ha ingkang kaperang dados 14 kecamatan, 234

desa, lan 6 kelurahan. Dipuntingali saking wiyaripun siti, siti sawah punika

wiyaripun kirang langkung 48.947 ha, lan sisanipun punika minangka siti

ingkang garing, biyasanipun dipunginakaken dados kebon lan tambak.

Kabupaten Demak punika kaperang dados 21 desa antawisipun

inggih punika: Desa Kalikondang, Desa Donorejo, Desa Katonsari, Desa

Mangunjiwan, Desa Karangmlati, Desa Kalicilik, Desa Singorejo, Desa

Betokan, Desa Bintoro, Desa Kadilangu, Desa Bolo, Desa Bango, Desa

Cabean, Desa Tempuran, Desa Sedo, Desa Mulyorejo, Desa Wonosalam,

Desa Surodadi, Desa Bango.

42

Tahun 2009 gunggungipun warga ing Kabupaten Demak inggih

punika 1.073.187, ingkang kaperang 531.606 (49,54%) jaler lan 541.581

(50,46%) estri. Gunggungipun warga ingkang nyambut damel dados tani

inggih punika 219.635, ingkang nyambut damelipun wonten ing industri

inggih punika 119.156, ingkang dagang inggih punika 107.752, ingkang

nyambut damel ing transportasi inggih punika 24.558, lan ingkang

nyambut damelipun wonten gegayutanipun kaliyan jasa inggih punika

54.137.

2. Ngandharaken kanthi umum ngengingi Desa Mangunjiwan.

Desa Mangunjiwan minangka salah satunggaling desa ingkang

wonten ing Kecamatan Demak.Kanthi geografis tlatah punika

panggenanipun kirang langkung 7 km saking kabupatenipun.

Gunggunganipun warga ing Desa Mangunjiwan inggih punika 4.753 jiwa,

ingkang kaperang 1.893 jaler lan 2.860 estri. Ing ngandhap punika

ngandharaken ngengingi warga Desa Mangunjiwan.

Ngengingi agami, Islam punika minangka agami ingkang ageng

ing Indonesia. Mayoritas warga ing Desa Mangunjiwan punika

agaminipun Islam. Ngengingi pakaryan, Indonesia punika minangka

negari agraris. Saperangan warga ing Desa Mangunjiwan punika kathah

ingkang nyambut damel dados petani.

Desa Mangunjiwan punika kalebet dhataran rendhah, antawisipun

0-100 meter saking inggilipun seganten. Desa Mangunjiwan saged

43

dipunliwati angkutan tumuju Bonang-Moro utawi angkutan tumuju

Wedung.

B. Pirembagan lan Analisis

1. Ngrembakanipun Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan,

Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

Asil saking panaliten ingkang dipuntindakaken dening panyerat

kanthi teknik tartamtu, saged dipunmangertosi bilih upacara panggih ing

Desa Mangunjiwan punika limrahipun ngginakaken cara Yogyakarta,

sanadyan nate wonten ingkang ngginakaken cara Surakarta. Prekawis

kados mekaten gumantung saking pasuwunanipun panganten, ananging

ugi kathah ingkang masrahaken sedaya dhateng dhukun mantenipun

(perias manten).

Upacara panggih ing sedaya tlatah, mliginipun ing Jawi, sacara

umum ajeng sami. Ananging, tatacara, urutan, tembung, lan ajining

filosofisipun wonten ingkang beda. Tatacara lan urutanipun wonten

ingkang dipuntambah lan wonten ingkang dipunkirangi. Sedaya kala wau

gumantung saking budayanipun bebrayan ing tlatah kasebat.

Upacara panggih samenika sampun jarang dipunginakaken dening

bebrayan ing Desa Mangunjiwan. Prekawis punika dipunsebabaken pola

pikiripun bebrayan samenika ingkang sampun ngrembaka. Dados

ngrembakanipun upacara panggih punika radi boten ketingal. Budaya

kados punika sampun kesilep dening budaya ingkang modern.

44

Samenika tatacaranipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan

punika wonten ingkang dipunkirangi. Ing ngriki, acara munggah pasangan,

acara mapag besan, acara tandur utawi tanem punika boten wonten kados

tatacara ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Pringgawidagda lan

Purwadi. Acara punika dipunicali amargi kangge nyingkat wekdal supados

acaranipun punika radi rikat. Tatacaranipun ugi wonten ingkang beda

inggih punika wonten ing salebeting acara balangan gantal, ing ngriki

gantal ingkang dipunginakaken namung setunggal pasang kemawon lan

dipunbalangaken ing samparanipun panganten kakung lan jajanipun

panganten putri kemawon. Salajengipun wonten ing acara dulang-

dulangan punika, ngginakaken sekul kuning ingkang dipunlampahi kaping

kalih. Lajeng acara sungkeman, bapa lan ibunipun panganten kakung

punika sampun wonten ing papan palenggahan nalika panganten badhe

nglampahi acara singeb sindur. Dados ing ngriki ugi boten wonten acara

mapag besan. Ing ngriki, nalika panganten kakung sungkem, kerisipun ugi

mboten dipuntanggalaken. Ing Desa Mangunjiwan, acara munggah

pasangan punika mboten dipunginakaken, amargi ndadosaken biyayanipun

tambah lan amargi pirantinipun sapunika sampun ewet anggenipun

madosi.

Saking prekawis ing inggil, saged dipuntingali bilih

ngrembakanipun upacara panggih ing Desa Mangunjiwan punika boten

sae. Prekawis punika dipunsebabaken tiyang sapunika boten mangertosi

kawontenanipun acara panggih. Ananging menawi mangertos, inggih

45

boten sedaya lan tiyang-tiyang punika ugi boten mangertosi teges lan

mupangatipun.

2. Ajining Filosofis ingkang kawrat salebeting upacara panggih ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

a. Prekawis ingkang wonten gegayutanipun kaliyan upacara panggih.

Saderengipun mlebet ing acara panggih, tatacara lan urutaning

acara panggih ing Desa Mangunjiwan umumipun dipunpandhegani

dening panatacara. Limrahipun ingkang dados panatacara punika

tiyang jaler ingkang sacara mligi saged kasebat dhalang manten. Sinten

kemawon ingkang dados dhalang manten punika kedah kagungan

kawasisan antawisipun, kedah saged ngginakaken Basa Jawi krama

inggil utawi kawi. Anggenipun nggginakaken Basa Jawi punika kedah

gancar lan trep, kados ing ngandhap punika.

a) Boten ngginakaken basa sedinten-dinten, kajawi namung kangge

gegojegan kemawon.

b) Ngginakaken dialek tlatah tartamtu sacekapipun kemawon.

c) Luwes anggenipun ngginakaken paribasan, bebasan, saloka,

parikan, lan sapiturutipun.

d) Ngatos-atos anggenipun nyebataken gelar utawi ingkang sanes.

Kajawi punika, menawi dados dhalang manten punika

swantenipun kedah dipungladhi kanthi tumemen, amargi kanthi

swanten ingkang sae saged narik kawigatosan ing acara punika.

46

Supados acara panganten punika boten kaku, dhalang

manten punika ugi kedah saged mbetakaken acara ingkang

dipunselingi humor.

Saderengipun acara panggih dipunwiwiti, wonten ing

salebeting upacara panganten ing Desa Mangunjiwan punika

dipunwiwiti rumiyin kanthi rerangkenan kados mekaten.

1) Pambuka.

Panatacara nyuwun idin, donga, lan candra inggih punika

kawontenanipun dhayoh lan panggenan upacara panganten.

2) Panganten Putri Kalenggahaken ing Sasana Rinengga.

Saderengipun upacara panggih kalaksanan, panganten putri

medal saking panti busana utawi palereman, salajengipun

dipunlenggahaken ing sasana rinengga, ingkang kairing patah

sakembaran ing kiwa lan tengenipun ingkang ngarem-aremi

panganten putri, biyasanipun kanthi nepaki panganten patri.

Acara punika kagungan teges, panganten putri dados prameswari

ingkang dipunladosi, dipunarem-aremi kados garawanipun raja.

Ing ngriki panganten putri nengga rawuhipun panganten kakung.

Wekdal anggenipun nengga boten pareng dangu-dangu, kirang

langkung gangsal menit kemawon. Acara punika werdinipun,

panganten putri ingkang sabar anggenipun nganti-anti rawuhipun

panganten kakung. Lajeng sanesipun, sikep lan tindak

tandukipun panganten putri ugi kedah alus, setia, lan sabar.

47

3) Pasrah-Tinampi Panganten Kakung.

Panganten kakung dumugi panggenan ingkang sampun

dipuncawisaken kangge pasrah-tinampi panganten kakung.

Kulawargi panganten kakung masrahaken panganten kakung

dhumateng kulawarginipun panganten putri kangge

dipunpanggihaken. Mekaten urutaning pangombyong saking

panganten putri.

a) Tiyang sepuhipun panganten putri.

b) Putri Dhomas.

c) Panganten wanita ingkang dipunapit ibu ingkang cacahipun

wonten kalih.

d) Pangombyong saking panganten putri.

Bilih urutaning pangombyong saking panganten kakung

kados ing ngandhap punika.

a) Panganten kakung ingkang dipunapit tiyang sepuhipun.

b) Satria Kembar.

c) Pangombyong saking panganten kakung.

4) Putri Dhomas.

Tembung dhomas punika saking tembung bodho lan emas.

Ingkang dados dhomas punika sapasang wanita ingkang ketingal

bodho ananging kados emas. Werdinipun putri dhomas inggih

punika, wanita lugu ingkang manahipun sae lan manut.

Rasukanipun putri dhomas punika kebaya lan sinjang ingkang

48

dipunrengga cundhuk mentul. Dhomas punika kadhang namung

setunggal pasang utawi kalih pasang ananging saged luwih

gumantung kahanan lan kabetahanipun. Rasukanipun putri

dhomas punika werninipun boten dipuntemtokaken ananging

kedah kembar.

5) Satria Kembar.

Ingkang dados satria kembar punika limrahipun tiyang

jaler ingkang taksih jaka. Cacahipun satria kembar punika saged

kalih utawi setunggal pasang. Rasukanipun satria kembar punika

kedah sami utawi kembar. Satria kembar dipunpundhut saking

tembung prajurit kala rumiyin. Satria kembar punika ingkang

dados pangawal kangge njagi raja. Satria kembar mlampah ing

ngajenganipun panganten kakung. Satria Kembar ugi mbikak

mergi ingkang ngalang-ngalangi lampahipun raja supados

gancar. Werdinipun, supados ing pagesanganipun samangke

pikantuk kawilujengan.

b. Ajining Filosofis ingkang Kawrat salebeting Upacara Panggih ing

Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak.

Sasampunipun panaliten dipuntindakaken dening panyerat

ngengingi upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan

Demak, Kabupaten Demak, kasunyatan wonten pinten-pinten tataran

acara ing salebeting upacara panggih. Ing ngriki, sasampunipun

panganten kakung rawuh, pangnten putri dipunsumanggakaken

49

jengkar saking papan palenggahan ingkang samangke badhe manggihi

lan dipunpanggihaken kaliyan panganten kakung ing teras sasana

wiwaha.

Saderengipun njlentrehaken upacara panggih, langkung sae

bilih kita mangertosi rumiyin piranti-piranti ingkang werdinipun

simbolik ingkang samangke dipunginakaken ing salebeting upacara

panggih.

1) Kangge upacara balang-balangan gantal lan wijikan, ubarampe

ingkang dipunginakaken kados ing ngandhap punika.

(a) Sepasang lintingan suruh ingkang dipunparingi gambir, injet,

lan dipuntaleni lawe pethak.

(b) Ranupada.

(c) Bokor ingkang dipunparingi toya lan sekar setaman sarta

gayung.

(d) Tigan ayam kampung setunggal ingkang dipunparingaken ing

bokor.

2) Kain sindur kangge upacara singeb sindur.

3) Kangge upacara kacar-kucur, ubarampe ingkang dipunginakaken

kados ing ngandhap punika.

(a) Kacang dhele, kacang tholo, uwos.

(b) Arta receh.

(c) Kain mori pethak utawi kacu ingkang ukuranipun 25 cm x 25

cm.

50

(d) Klasa bangka.

4) Kangge upacara dulang-dulangan.

(a) Sekul kuning ingkang dipunparingi tigan dadar, dhele, tempe

goreng, ayam, abon, lan janganan.

(b) Teh manis, cacahipun kalih ingkang dipunparingaken wonten

cangkir.

Punika asil saking wawan ngendikan kaliyan key informan lan

observasi ingkang sampun panyerat lampahi, saged dipunmangertosi

rerangkening upacara panggih ing Desa Mangunjiwan, Kecamatan

Demak, Kabupaten Demak kados ing ngandhap punika.

1) Balangan Gantal.

Asil panaliten ingkang sampun dipunlampahi dening

panaliti, tataranipun upacara panggih ingkang sepisan inggih

punika acara balangan gantal. Tembung balangan gantal wonten

ing Desa Mangunjiwan punika sami kaliyan tembung-tembung

ingkang dipunjlentrehaken ing bukunipun Pringgawidagda, lan

Purwadi. Ananging ingkang mbedakaken punika namun

werdinipun lan tatacaranipun.

Menawi wonten ing bukunipun Pringgawidagda punika

tatcaranipun panganten kakung mbalangaken gantal ing

palarapanipun panganten putri, punika werdinipun supados

panganten putri dados wanita ingkang mateng anggenipun mikir.

Menawi gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten

51

kakung punika werdinipun supados panganten kakung samangke

kagungan sipat lapang dada. Tatcara lan werdinipun balangan

gantal punika beda malih kaliyan ingkang dipunjlentrehaken ing

bukunipun Purwadi. Ing bukunipun Purwadi tatacaranipun

panganten kakung lan pangnaten putri balang-balangan gantal

ingkang dipunarahaken ing jajanipun, punika werdinipun

panganten kekalih sampun sami siap lair batin anggenipun mangun

kulawargi. Menawi tatacara lan werdinipun balangan gantal ing

Desa Mangunjiwan punika kados mekaten.

Tatacaranipun Balangan Gantal.

Sasampunipun panganten kekalih dugi ing ngajeng tarub

kanthi adhep-adhepan, dipunlajengaken acara balangan gantal.

Gantal inggih punika suruh ingkang kepanggih rosipun ingkang

dipunparingi gambir, injet, lajeng dipunlinting lan dipuntaleni lawe

pethak. Cacahipun gantal ingkang dipunginakaken ing ngriki

namung sapasang kemawon. Mbalanganipun gantal punika ugi

namung kaping pisan kemawon. Caranipun mbalang inggih

punika, panganten kakung mbalang rumiyin ing jajanipun

panganten putri, lajeng nembe panganten putri ingkang mbalang

ing samparanipun panganten kakung.

52

Werdinipun upacara balangan gantal punika inggih punika

kados mekaten.

(a) Ing inggil kala wau sampun dipunjlentrehaken bilih acara

panggih punika ngginakaken suruh ingkang kepanggih rosipun.

Suruh ingkang kepanggih rosipun punika werdinipun,

panganten kekalih sampun sami sarujuk, lan sami-sami tresna,

amargi sampun kepanggih rosipun. Dados raosipun punika

boten kapeksa. Tresnanipun panganten kekalih punika ugi

dados pondhasi salebeting kulawargi ingkang badhe

dipunwangun samangke.

(b) Ing ngriki tali ingkang dipunginakaken kangge naleni suruh

inggih punika lawe ingkang werninipun pethak. Lawe ingkang

werninipun pethak punika werdinipun dados lambang ikatan

suci.

(c) Ing acara punika ngginakaken gantal namung sapasang, amargi

menawi balangan gantal punika langkung saking setunggal,

kathahipun tiyang sami salah tapsir, saking balangan gantal

dados balang-balangan gantal, pramila raosipun kados dolanan.

(d) Gantal ingkang dipunbalangaken ing jajanipun panganten putri

punika werdinipun, jaja punika dados pasemon utawi lambang

keibuan (wadah maemipun bayi), pangnten kakung punika

ngaturaken pesen, panganten putri samangke kedah dados ibu

ingkang sae kangge putranipun.

53

(e) Gantal ingkang dipunbalangaken ing samparanipun panganten

kakung punika werdinipun bilih samparan punika kados tiang.

Panganten putri punika ngaturaken pesen, panganten kakung

samangke kedah dados tiang kulawargi ingkang sae lan

wicaksana (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010).

2) Ngidak Endhog.

Tembung ngidak endhog ing Desa Mangunjiwan punika

mboten sami kaliyan tembung-tembung ingkang dipunjlentrehaken

ing bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Ing bukunipun

Pringgawidagda, unen-unenipun midak antiga, ing bukunipun

Purwadi unen-unenipun wiji dadi. Ing ngriki tatacaranipun sami

sedaya antawisipun buku kaliyan asil panaliten ing Desa

Mangunjiwan. Menawi werdinipun punika beda-beda.

Pringgawidagda njlentrehaken werdinipun midak antiga punika

panganten kekalih kedah sami siyaga anggenipun ngurus

kulawarginipun kanthi ngginakaken otak lan pikiranipun. Menawi

Purwadi njlentrehaken werdinipun wiji dadi punika panganten

kakung kagungan tekad bulat, pantang mundur kangge nggayuh

reremenan ing pagesanganipun samangke. Menawi asil saking

panaliten ing Desa Mangunjiwan inggih punika kados mekaten.

Tatacaranipun Ngidak Endhog.

Panganten putri lan kakung jumeneng adhep-adhepan.

Salah satunggaling pangiring panganten putri utawi dhukun

54

manten mundhutaken tigan setunggal saking bokor. Tigan kala

wau dipunparingaken ing cowek, salajengipun panganten kakung

kedah ngidak endhog. Tigan lan wadhahipun (cowek) punika

kedah dipunidak ngantos pecah.

Werdinipun upacara ngidak endhog punika kados mekaten.

(a) Ngidak endhog ngantos pecah punika werdinipun, unsur ibu

lan unsur bapak punika sampun dados setunggal lan bakal

dados winih ingkang subur (wawan ngendikan dening panyerat,

28 Juni 2010).

3) Mijiki.

Unen-unen mijiki ing Desa Mangunjiwan punika beda

kaliyan bukunipun Pringgawidagda, ing bukunipun

Pringgawidagda punika unen-unenipun ranupada. Ranupada punika

saking tembung ranu ingkang kagungan teges toya lan pada

ingkang tegesipun sikil. Dados unen-unen ranupada punika

sejatosipun sami kaliyan mijiki. Werdinipun antawisiupun asil

panaliten ing Desa Mangunjiwan kaliyan bukunipun

Pringgawidagda lan Purwadi punika beda.Pringgawidagda

njlentrehaken werdinipun ranupada inggih punika panganten putri

kedah siyaga ngicalaken sedaya alangan lan pacoban. Ing

bukunipun Purwadi, mijiki kagungan werdi kuwajibanipun

panganten putri nyucekaken naminipun panganten kakung. Menawi

wonten ing Desa Mangunjiwan kados mekaten.

55

Tatacaranipun Mijiki.

Sasampunipun panganten kakung ngidak tigan, panganten

putri jengkeng mijiki samparanipun panganten kakung ngantos

resik. Toya ingkang dipunginakaken dipunparingi sekar-sekar

ingkang arum.

Werdinipun upacara mijiki punika kados ing ngandhap

punika.

(a) Panganten putri ingkang mijiki samparanipun panganten

kakung punika werdinipun, panganten putri punika samangke

sediya dados ibu ingkang sae kangge putra-putrinipun lan ugi

wujud pangabektenipun panganten putri dhumateng panganten

kakung.

(b) Menawi toya ingkang dipunginakaken dipunparingi sekar

ingkang arum. Sekar ingkang arum punika ugi werdinipun,

bilih samangke sampun dados kulawargi dipunsingkiraken

saking daya pangribawa ingkang awon kanthi dipunresiki

ngangge sekar setaman supados arum (wawan ngendikan

dening panyerat, 28 Juni 2010).

4) Tuntunan.

Unen-unen tuntunan ing Desa Mangunjiwan punika beda

kaliyan bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Ing bukunipun

Pringgawidagda unen-unenipun sindur binayang. Ing bukunipun

Purwadi, unen-unenipun sinduran. Menawi prekawis tatacaranipun

56

punika sami sedaya. Menawi werdinipun ugi sami antawisipun

buku kaliyan asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan. Asil

panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten.

Tatacaranipun Tuntunan.

Sasampunipun acara mijiki, panganten kakung mbiyantu

pangaten putri jumeneng lajeng panganten kekalih jumeneng jejer.

Panganten kakung wonten sisih tengen lan panganten putri wonten

sisih kiwanipun. Bapanipun panganten putri wonten sisih ngajeng

kaliyan ngujengi kain sindur ingkang dipunslimutaken ing

pundhakipun panganten kekalih. Lajeng panganten kekalih wonten

wingkingipun bapanipun panganten putri. Jenthik kiwanipun

panganten kakung dipungandheng kaliyan jenthik tengenipun

panganten putri. Lajeng ing wingkingipun panganten kekalih

wonten ibunipun panganten putri ingkang mbimbing panganten

kekalih ngangge kain sindur ingkang dipunslimutaken ing

pundhakipun panganten kekalih. Sedaya kala wau mlampah

dhateng papan palenggahan.

Werdinipun upacara tuntunan kados ing ngandhap punika.

(a) Sindur inggih punika kain mori panjang ingkang werninipun

abrit lan kagungan lerek kados toya ingkang ngalir. Pinggiripun

kain punika werninipun pethak. Lerek ingkang kados toya

ingkang ngalir punika werdinipun, bilih upacara panganten lan

samangke sampun dados kulawargi punika kathah

57

tantanganipun kados nyebrangi segara ingkang toyanipun

ngalir kanthi deres sanget.

(b) Bapa ingkang mlampah wonten ngajeng punika werdinipun,

bapa punika dados tuladha ing kulawargi. Bapa punika maringi

pitedah mergi ingkang sae ngantos dumugi ing papan

palenggahan.

(c) Panganten ingkang wonten ing sisih tengah punika werdinipun,

piyambakipun ingkang kagungan peran mujudaken kulawargi

ingkang sae kanthi tekad ingkang kiyat.

(d) Ibu ingkang wonten ing sisih wingking werdinipun, ibu punika

maringi donga pangestu.

(e) Lajeng singeb sindur piyambak punika werdinipun

panarimaning mantu lan werdinipun malih bilih sasampunipun

pembuahan, kados ingkang sampun dipunjlentrehaken ing

acara ngidak endhog punika, panganten kekalih kedah siaga

dados bapa lan ibu (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni

2010).

5) Pangkon.

Unen-unen pangkon ing Desa Mangunjiwan mboten sami

kaliyan ing bukunipun Pringgawidagda lan Purwadi. Ing

bukunipun Pringgawidagda unen-unenipun bobot timbang, menawi

wonten ing bukunipun Purwadi, unen-unenipun mangku.

Tatacaranipun antawisipun panaliten kaliyan buku sami sedaya.

58

Werdinipun acara punika antawisipun panaliten kaliyan buku beda,

menawi wonten bukunipun Purwadi werdinipun sami.

Pringgawidagda njlentrehaken werdinipun acara bobot timbamng

punika ngajengaken tresna, kasih, lan sayangipun panganten

kekalih sami abotipun. Menawi asil saking panaliten ing Desa

Mangunjiwan punika kados mekaten.

Tatacaranipun Pangkon.

Sasampunipun dugi ing papan palenggahan, bapanipun

panganten putri lenggah ing papan palenggahan. Salajengipun

panganten kekakih lenggah ing pangkonanipun bapa panganten

putri. Panganten kakung wonten sisih tengen, lan panganten putri

wonten ing sisih kiwa. Nalika bapanipun mangku panganten

kekalih, ibunipun panganten putri nyuwun priksa dhateng

bapanipun, ”Abot endi pak, anakmu lanang karo anakmu wedok?”

lajeng bapanipun mangsuli, ”Padha wae!”.

Werdinipun upacara pangkon inggih punika, saking

pitakenan ”abot endi anakmu lanang karo anakmu wadon?”, lan

saking wangsulan ”padha wae” punika nedahaken bilih tiyang

sepuhipun punika kedah adil utawi boten mbedakaken antawisipun

putranipun piyambak kaliyan putra mantunipun.

59

6) Kacar-kucur.

Asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan, unen-unen,

tatacara, lan werdinipun kacar-kucur punika sami sedaya. Asil

panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten.

Tatacaranipun Kacar-kucur.

Panganten kakung ngucuraken guna-kaya arupi kacang

dhele, kacang tholo, arta receh, uwos dipuncampur dados setunggal

ing pangkonanipun panganten putri ingkang dipunparingi klasa

bangka. Salajengipun klasa bangka ingkang isinipun guna kaya

punika dipunparingaken ibunipun panganten putri kangge

dipunsimpen.

Werdinipun acara kacar-kucur inggih punika kados

mekaten.

(a) Panganten kakung ingkang ngucuraken guna-kaya punika

werdinipun, panganten kakung punika samangke kagungan

kuwajiban maringi napkah dhumateng panganten putri.

(b) Klasa bangka ingkang dipunparingaken dening ibunipun

panganten putri lajeng dipunsimpen punika werdinipun, asil

saking panganten putri lan panganten kakung samangke supados

saged dipunraosaken dhumateng kulawarginipun (wawan

ngendikan dening panyerat, 28 Juni 2010).

60

7) Dulang-dulangan.

Unen-unen, tatacara, lan werdinipun acara punika beda-beda.

Ing asilipun panaliten punika unen-unenipun dulang-dulangan,

menawi ing bukunipun Pringgawidagda unen-unenipun dhahar

walimahan. Ing bukunipun Purwadi unen-unenipun dhahar kembul.

Tatacaranipun dhahar walimahan, panganten kakung ngepel-ngepel

sekul kuning cacahipun enem, lajeng dipunparingi ati antep.

Salajengipun panganten kekalih sami dulang-dulangan. Ing

bukunipun Purwadi tatacaranipun panganten kekalih sami mundhut

sekul ngangge astanipun lajeng panganten kekalih sami dulang-

dulangan kaping tiga. Acara punika werdinipun ugi beda-beda.

Werdinipun dhahar walimahan inggih punika panganten kekalih

kedah ngerembag, diskusi, sami-sami ngemutaken lan paring

nasehat. Werdinipun dhahar kembul punika panganten kekalih kedah

sami kagungan padamelan supados asilipun saged dipunraosaken

sareng-sareng. Menawi asil panaliten ing Desa Mangunjiwan punika

kados mekaten.

Tatacaranipun Dulang-dulangan.

Putri dhomas ingkang cacahipun kalih mbetakaken sekul

kuning ing papan palenggahan. Putri dhomas kekalih jengkeng ing

kiwa lan tengenipun panganten kanthi ngujengi sekul kala wau. Putri

dhomas nyumanggakaken panganten kekalih dhahar. Kaping pisan,

panganten kakung ndulang panganten putri, semanten ugi panganten

61

putri ndulang panganten kakung. Ingkang kaping kalih, panganten

kakung lan panganten putri dhahar piyambak-piyambak, ananging

astanipun dipunsilang.

Werdinipun acara dulang-dulangan menika kados mekaten.

(a) Putri dhomas ingkang mbetakaken sekul kuning punika

werdinipun, putri dhomas samenika dados tiyang ingkang

ngladosikanthi sabar lan setia anggenipun ngladosi panganten

ingkang ingkang kados raja lan prameswari.

(b) Putri dhomas ingkang nggujengi sekul kuning lajeng

nyumanggakaken dhumateng panganten kekalih kanthi jengkeng

punika werdinipun, pengabdianipun putri dhomas dening raja lan

prameswari.

(c) Panganten ingkang dulang-dulangan punika werdinipun,

panganten kekalih kedah sami mahami menawi samangke

sampun dados kulawargi.

(d) Panganten ingkang dhahar piyambak-piyambak punika

werdinipun, panganten kakung lan putri kedah njagi pocapanipun

nalika samangke sampun dados kulawargi.

(e) Sekul kuning ingkang wosipun arupi tigan dadar, dhele, tempe

goreng, abon, ayam, lan janganan punika werdinipun, bilih

samangke sampun dados kulawargi kedah saged ngadhepi

alangan utawi prekawis-prekawis ingkang wonten, supados saged

62

nggayuh kebingahan (wawan ngendikan dening panyerat, 28 Juni

2010).

8) Ngunjuk Teh Manis.

Womten ing bukunipun Pringgawidagda lan bukunipun

Purwadi punika mboten wonten acara ngunjuk teh manis ananging,

sakinh asilipun panaliten ing Desa Mangunjiwan punika wonten

acara ngunjuk teh manis ingkang kagungan tatacara lan werdi kados

mekaten.

Tatacaranipun Ngunjuk Teh Manis.

Putri dhomas mbetakaken teh manis kanthi jengkeng ing kiwa

lan tengenipun pangnten kekalih. Panganten kekalih sami-sami

ngunjuk teh manis.

Werdinipun acara ngunjuk teh manis inggih punika, kados

mekaten.

(a) Putri dhomas ingkang mbetakaken teh manis inggih punika

punika werdinipun, putri dhomas punika setia anggenipun

ngladosi raja lan prameswari.

(b) Putri dhomas ingkang mbetakaken teh manis kanthi jengkeng

werdinipun, utawi dados lambang, pangabdianipun putri dhomas

dening raja lan prameswari.

(c) Panganten ingkang ngunjuk teh manis punika werdinipun,

pngajeng-ajeng supados anggenipun emah-emah samangke dados

63

kulawargi ingkang manis (wawan ngendikan dening panyerat,

28 Juni 2010).

9) Sungkeman.

Asil saking panaliten ing Desa Mangunjiwan, unen-unen,

tatacaranipun, lan werdinipun sungkeman punika sami sedaya. Asil

panaliten ing Desa Mangunjiwan punika kados mekaten.

Tatacaranipun Sungkeman.

Ibunipun panganten putri lenggah wonten ing sisih kiwanipun

bapa panganten putri, panganten kakung jengkeng ing ngajenganipun

bapa panganten putri nyembah lajeng bapanipun nggujengi

pundhakipun panganten kakung. Sasampunipun sungkem dhateng

bapanipun pangaten putri, panganten kakung geser lajeng sungkem

malih dhateng ibunipun panganten putri, kanthi cara ingkang sami.

Sasampunipun sungkem kaliyan bapa lan ibunipun panganten putri,

panganten kekalih ugi sungkem kaliyan bapa lan ibunipun panganten

kakung kanthi cara ingkang sami. Ing ngriki, panganten putri

namung niru punapa ingkang sampun dipuntindakaken dening

panganten kakung.

Werdinipun acara sungkeman inggih punika kados mekaten.

(a) Panganten ingkang sungkem dhateng tiyang sepuhipun punika

werdinipun, nyuwun donga pangestu lan nyuwun pangapunten

dhumateng tiyang sepuhipun.

64

(b) Bapa lan ibu ingkang nggujengi pundhakipun panganten kekalih

punika werdinipun, bilih pangabektenipun panganten kekalih

punika sampun dipuntampi (wawan ngendikan dening panyerat,

28 juni 2010).

Jlentrehan wonten inggil kala wau minangka upacara panggih ingkang

wonten ing Desa Mangunjiwan Kecamatan Demak Kabupaten Demak.

Acara panggih punika minangka acara ingkang utami saking sedaya

rerangkening upacara panganten. Werdinipun ajining filosofis ing

salebeting upacara panggih punika petuah lan pitedahipun taksih kenthel

sanget kaliyan budaya Jawi ingkang adiluhung. Kenthel petuah lan

pitedahipun punika kajengipun saben ritual ing acara panggih punika

kagungan teges, lambang lan proses pagesangan ingkang badhe

dipunlampahi panganten kekalih.

3. Upaya kangge nguri-uri Upacara Panggih ing Desa Mangunjiwan,

Kecamatan Demak, Kabupaten Demak.

Sanadyan upacara panggih taksih wonten ing Desa Mangunjiwan,

ananging taksih wonten pinten-pinten prekawis ingkang wonten. Prekawis

punika antawispun inggih punika amargi pangertosanipun warga

ngengingi aji ingkang kawrat ing upacara panggih punika kirang.

Kirangipun pangertosanipun punika ndandosaken upacara punika boten

dipunlampahi sedaya ingkang biyasanipun dipunlajengaken acara sanes

kados foto-foto kaliyan kulawargi lan dayoh.

65

Salah satunggaling tuladhanipun upacara panggih ingkang sampun

nate dipunlampahi dening tiyang ing Desa Mangunjiwan punika boten

jangkep. Upacara ingkang dipunlampahi punika namung acara balangan

gantal, dulang-dulangan, ngunjuk teh manis lan sungkeman kemawon.

Sasampunipun acara balangan gantal, panganten kekalih lajeng mlampah

ing papan palenggahan kaliyan bapa ibu panganten putri. Bapanipun

wonten ngajeng, panganten kekalih wonten tengah, lan ibunipun wonten

wingkingipun panganten. Acara punika ajeng sami kaliyan acara singeb

sindur ananging wonten ngriki, ibu lan bapanipun punika namung ndherek

mlampah kemawon, lan ibunipun punika boten mbeta kain sindur ingkang

dipunslimutaken ing pundhakipun panganten kekalih. Sasampunipun dugi

ing papan palenggahan, bapa lan ibunipun panganten putri punika lajeng

lenggah ing papan palenggahanipun piyambak, lan panganten kekalih ugi

lajeng lenggah ing papan palenggahanipun piyambak ingkang

dipunmandhegani dening dhukun manten. Sasampunipun panganten

lenggah ing papan palenggahan, panganten kekalih nglampahi acara

dulang-dulangan lajeng ngunjuk teh manis. Sasampunipun acara punika,

panganten kekalih sungkeman kaliyan bapa ibunipun panganten kekalih,

sasampunipun acara punika dipunlajengaken acara foto-foto kaliyan

kulawargi lan dayoh.

Prekawis ingkang sanes inggih punika prekawis arta, amargi kanthi

dipunawontenaken upacara panggih, ateges upacara panganten punika

mbetahaken biyaya ingkang kathah. Warga Desa Mangunjiwan punika

66

mayoritas kagolong warga menengah dugi ngandhap, amargi warganipun

punika pakaryanipun punika kathah ingkang dados tani. Prekawis punika

nyebabaken bilih salah satunggal tiyang ing kulawarganipun punika dados

manten namung ngawontenaken upacara panganten kanthi samadya utawi

sawontenipun kemawon ingkang wigatos sampun wonten ijab kabulipun.

Limrahipun ingkang ngawontenaken upacara panganten kanthi

upacara panggih ing Desa Mangunjiwan inggih punika bebrayan ingkang

nyambut damel dados pegawe utawi PNS. Prekawis kados mekaten

dipunsebabaken amargi piyambakipun dipunanggep saged ngawontenaken

upacara kasebat ingkang mbetahaken biyaya ingkang boten sekedhik.

Ananging prekawis ingkang langkung kompleks inggih punika amargi

ngrembakanipun jaman ingkang langkung modern, saengga minat

bebrayan ngengingi prekawis-prekawis ingkang wonten gegayutanipun

kaliyan adat istiadat punika kirang. Prekawis kasebat ing jaman sapunika

sampun dipunanggep kina lan mboten praktis sarta mbetahaken biyaya

ingkang langkung kathah. Dados, bebrayan samenika mliginipun bebrayan

ing Desa Mangunjiwan punika langkung milih ngawontenaken upacara

panganten kanthi boten ngawontenaken upacara panggih.

Saking prekawis-prekawis ing inggil kala wau, mila prelu

dipunawontenaken upaya kangge nguri-uri upacara panggih ing Desa

Mangunjiwan. Saking asil wawan ngendikan kaliyan sesepuh ing Desa

Mangunjiwan, dugi samenika upaya ingkang sampun dipunlampahi inggih

menika kanthi cara maringi imbauan dhateng bebrayan kangge ngangkat

67

lan nyinauni mupangat saking upacara panggih menika. Prekawis punika

dipunsebabaken amargi upacara panggih punika ngandhut ajining filosofis

ingkang sakral. Panganten kekalih saged pikantuk petuah lan pitedah

ngengingi kados pundi piyambakipun kedah mlampah lan emah-emah

sasampunipun piyambakipun resmi dados panganten.

Ananging amargi prekawis punika minangka urusan ingkang intern

antawisipun kulawaginipun panganten kekalih, saengga imbauan ingkang

dipunlampahi boten pikantuk asil ingkang sae. Sedaya kala wau

gumantung saking kapitadosan panganten kekalih. Dados, sedaya kala wau

gumantung bebrayanipun piyambak ingkang nglampahi.

68

BAB V

PANUTUP

A. Dudutan.

Adhedhasar panaliten ingkang dipunlampahi dening panyerat

ngengingi Ajining Filosofis Upacara Panggih Panganten ing Desa

Mangunjiwan, Kecamatan Demak, Kabupten Demak, saged dipunpundhut

dudutanipun kados mekaten.

1. Upacara panggih ing jaman sapunika sampun radi kesilep kaliyan budaya

saking manca, mliginipun wonten ing Desa Mangunjiwan. Dados,

sabibaripun acara ijab kabul punika dipunlajengaken acara resepsinan lan

foto-foto kemawon. Bebrayan ingkang ngawontenaken acara panganten

ingkang mboten ngangge upacara panggih punika alesanipun, acara punika

mboten praktis, tambah ragad, sarta mboten sami mangertosi tataran lan

ajining filosofisipun.

2. Kados ingkang sampun dipunrembag ing bab gangsal kal wau, acara

panggih punika kagungan pinten-pinten tataran ingkang kagungan ajining

filosofis. Acara balangan gantal werdinipun, panganten kekalih supados

dados bapa lan ibu ingkang sae kangge putra-putrinipun. Ngidak endhog

werdinipun, unsur bapak lan ibu punika sampun dados setunggal. Mijiki

werdinipun, wujud pangabektenipun panganten putri kaliyan panganten

kakung. Tuntunan werdinipun, bapa maringi pitedah ingkang sae,

panganten kekalih ingkang kagungan peran mujudaken kulawargi ingkang

sae kanthi tekad ingkang kiyat, ibu paring donga pangestu. Pangkon

69

werdinipun, tiyang sepunipun boten pareng mbedakaken putra piyambak

kaliyan putra mantu. Kacar-kucur werdinipun, panganten kakung

kagungan kuwajiban maringi kaya dhateng panganten putri. Dulang-

dulangan werdinipun, panganten kekalih kedah sami mahami lan njagi

pocapanipun. Ngunjuk teh manis werdinipun, supados anggenipun emah-

emah dados kulawargi ingkang manis. Sungkeman werdinipun wujud

pangabektenipun panganten kekalih dhumateng tiyang sepuhipun.

3. Upaya ingkang saged dipunlampahi kangge nguri-uri upacara panggih

inggih menika kanthi maringi imbauan dhumateng bebrayan kangge

ngangkat lan nyinauni mupangatipun upacara panggih. Prekawis punika

dipunsebabaken amargi upacara panggih punika ngandhut ajining filosofis

ingkang sakral, supados panganten kekalih pikantuk petuah lan pitedah

ngengingi kados pundi anggenipun emah-amah samangke.

B. Pamrayogi.

Amargi tatacara upacara panggih minangka aset budaya bangsa lan

tlatah, mila prelu dipunuri-uri. Panyarwe ingkang saged dipunaturaken inggih

punika kados ing ngandhap punika.

1. Pamrayoginipun kangge bebrayan ing Desa Mangunjiwan lan bebrayan

ing desa sanes dipunkajengaken supados bebrayan punika mangertosi

ajining filosofis upacara panggih lan purun nindakaken upacara kasebat.

2. Generasi samenika bok menawi saged ngangkat budaya punika supados

boten ical kanthi nyinauni lan nguri-uri upacara panggih.

DAFTAR PUSTAKA

Any, Andjar. 1986. Perkawinan Adat Jawa Lengkap. Surakarta: PT. Pabelan.

Deddy, Mulyana. 2003. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: Rosda Karya.

Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. 1991. Kamus Besar Bahasa Indonesia.Jakarta: Balai Pustaka.

Dojosantosa. 1985. Unsur Religius Dalam Sastra Jawa. Semarang: Aneka Ilmu.

Hadi, Sutrisno. 1980. Metodologi Riset Jilid III. Yogyakarta: Fakultas PsikologiUGM.

Koentjaraningrat. 1985. Kebudayaan Jawa. Jakarta: Balai Pustaka.

Mulyono, Djoko. 2002. Mutiara diBalik Tata Cara Pengantin Jawa. Jakarta:

Pustaka Bahasa.

Moleong, J. Lexy. 2008. Metodologi Penelitian Kualitatif. Bandung: PT. RemajaRosdakarya.

Poernomo, Suwarno Hadi lan Adi, Latimin Winoto. 1995. Mutiara Rinonce.Surakarta: CV. Cendrawasih.

Pringgawidagda, Suwarna. 2003. Pawiwahan lan Pahargyan. Yogyakarta:Kanisius.

Purwadi. 2005. Upacara Tradisional Jawa. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Purwadi. 2006. Kamus Besar Bahasa Jawa. Yogyakarta: Bina Media.

Puspitorini, Dyah. 2001. ”Nama-Nama Pamor Keris Daerah Yogyakarta DanCirebon (Tinjauan Semantik-Semiotik)”. Skripsi. Yogyakarta: UniversitasGajah Mada.

Sutardjo, Imam. 2008. Kajian Budaya Jawa. Jurusan Sastra Daerah FakultasSastra dan Seni Rupa. Universitas Sebelas Maret.

Susetya, Wawan. 2007. Ular-Ular Manten. Yogyakarta: Narasi Yogyakarta.

Soemodidjojo, R. 1980. Kitab Primbon Batal jemur Adamakna. NgayogyakartaHadiningrat: Soemididjojo Mahadewa.

Tienuk, Riefky, dkk. 2008. Kesatrian Ageng Selikuran dan Kesatrian Ageng.Yogyakarta: Kanisius.

Yosodipuro, Marmien Sardjono. 1996. Rias Pengantin Gaya Yogyakarta.Yogyakarta: Kanisius.

Zubaidah, Siti. 1997. ”Upacara Ritual Masyarakat Jawa (Analisis Morfo-Semantisdan Semiotis)”. Skripsi. Yogyakarta: Universitas Gajah Mada.

SIMPINGAN

Simpingan

1. Ubarampe kangge upacara panggih.

Bokor, siwur, lan tigan

Gantal

Kain Sindur

2. Upacara Panggih.

Padi-padi

Panganten putri kalenggahaken ing sasana rinengga

Acara balangan gantal

Acara ngidak endhog

Acara mijiki

Panganten putri dipunbiyantu jumeneng

Acara pangkon

Acara kacar-kucur

Guna kaya dipunparingaken ibu panganten putri

Acara dulang-dulangan

Acara ngunjuk teh manis

Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten putri

Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten putri

Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten kakung

Acara sungkeman kaliyan tiyang sepuhipun panganten kakung