Im yours - jason mraz - cifra para cantar e tocar violão by- vagner
ACEH_03287
-
Upload
budhi-suwarsono -
Category
Documents
-
view
251 -
download
1
Transcript of ACEH_03287
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 1/144
S R I K A N D I A T J E H
oleh:
H . M . Zainuddin
P F N F R R T TPus ta l
<a ISKANDAR M U D AF I ^ k K B I T Djalan Amaliun 14a MEÜAN
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 2/144
Buku - buku penerbitan kami :
1. Tarich Atjeh dan Nusantara2. Singa Atjeh Biografi /Sri Sul-
than Iskandar Muda (Habis)3. Djeumpa At 'eh Vers i Baru, ma-
sih ada sedikit. lagi .4. Hikajat Perang Sabil (bahasa
Atjeh) sudah habis)5. Ilmu Tanah6. Bungong Rampoë (bahasa
Atjeh)
Baru siap diltjetak :
7. Srikandi Atjeh jaitu PahlawanWanita
1. Laksarmana Malahajati2. Ratu Tadjul Alarn Safiathuddin
Sjah
3. Tjut Njak Dhien
4. Tengku " Faikinah
5. Tjut Njak Meutia
G Potjut Baren7 Potjut Meurah Inltan Beheue dan
8. Tjutpo Fatimah
Semua buku2
jang tersebut diatas ini«ubahan dari H , M. Zainuddin
Jang akan ditjetak •1. Para Pahlawan Atjeh
2. Tarich Atjeh dan Nusantara Dji-lid n
3. Singa Atjeh tjetakan ke II4. Falakiah tjara mengetahui
musim5. Sumatra dan Perekonominja.
Penerbit Nasioaal
PUSTAKA ISKANDAR MUDA
Djalan Amaliun 14 A<
Medan
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 3/144
SR1KANDI A T J E E
o
i
e
h
HJLZainnddii
TJETAKAN
PENERBITPnstakq I S K A N D & R MU D /
Dja l an A m a ü u n 14 a
)\ e d a n.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 4/144
Gambar 1.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 5/144
mSepat'an kata
Oleh sdr. H. M. Zainuddin telah memperlihatkan kepada saja sebuah
naskah buku Srikandi Atjeh jaitu 8 -orang pahlawan wanita Atjeh sedjak zaman
Imperialis Portugis tahun 1600 sampai kepada zaman peperangan dengan Impe
rialis-Kolonialis Belanda dari tahun 1873 sampai tahun 1933 mangkatnja Po-
tjut\ Baren. Permintaan pengarang ini saja terima dengan tulus ichlas dan se-
nang hati.
Mcmperhatikan susunan kepustakaanlletcraieur, mylhos dan researschnja
jang mendjadi sumber bahan2 jang}, diperoleh untuk mengaranq buku ini serta
saja masih mendengar dari kalangan orang2 tua jang mendjadi buah tutur orang
dari mulut ke mulut, seperti perdjuangan : Tjut Njak Dhien, Tjut Njak Meu-
tia, Tengku Faki, Potjut Baren dan lain-lain.
Maka sangat gembira saja membatja naskah buku Srikandi Atjeh ini;,dimana pengarang telah meneïiti dan menggali riwajat pedjuanq-pedjuangj
wanita jang tersebut didalant buku ini untuk diperkenal taktik perdjuangannjtf,
dalam menentang musuh dan mempertahankan tanah airnja dengan iitifc darah
jang penghabisan. Karya pengarang ini tidak sadja telah memperbanjak per-
pustakaan Indonesia guna menambah bahan peladjaran baai sekolah landjutan
dan bahan kuliah bagi fakultas jang bersanakulan dibidang stralegis aan se-
djarah.
j Mudah2an buku Srikandi Atjeh ini mendapat sambutan baik bagi peng-
gemar sedjarah chususnia puira putti Atjeh dan Indonesia] umumnja.
Sekianlah sambutan saja
GubemurlKepah Daerah
Propinsi Istimewa Atjeh
(NJAK ADAM KAMÏÏ,)
Bngdjen. T.N.l.
Banda Atjeh. 19 Juli 1966.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 6/144
KA1 \ PENGANTAR :
Pembatjci jang budiman1
Dengan gembira telah dapat kami persembahkan risalah Srikandi Atjeh
ini jang menjerupai hasil penerbitan kami jang ke—6. Dengan pengharapan
semoga buku ini mendap'at sambutan baik dari Masjarakat Atjeh chususnja dan
putera Indonesia umumnja, terutamg golongan mahasiswa dan perwira2 jang
ingin dan gemat mengetahui sedjarah kepahlawanan putra putti Indonesial
Atjeh di zaman jang lampan.
Mudah-mudahan penerbitan kami ini dapat memberi faedah kepada pihak
jang berkepentingan.
Mcdan, 14 Dianuari 1966
Hormat kami Penerbit,
P U S T A K A I S K A N D A R M U D A .
Hak Tjipta diperlindungi oleh Undang-Undang Negara.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 7/144
S R I K A N D I A T J E H
Isinja i
1. P e n ü a h u l u a n
2. Laksamana fvlalahajdtt
3. Ratu Tarijul Aiam Saf ia thuddin Sjah
4. Tjut Njak Dhien
5. fsngKu Fak ina i i
6. Tjux Njak Meut ia
7. Potjut Baren
8. Po *iut Me urah Intan Biheue
3. rjuïpo Fat imah
Index is i buku lihat haiaman dibe lakang seka l i .
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 8/144
I. P E N D A H U L U A N
Pembatja jang budiman,
Dalam masa perang berketjamuk di daerah P i d ' ë , saja masih dibawah
umur, siang-raalam terdengar bunji letusan2 senapang. Tatkala itu banjak saja
lihat geriljawan Atjeh hili r mudik ketempat kediaraan saja di Keude Ndjong, pe-
k an pelabuhan jang ramai dis'nggahi oleh tongkang2 dari pulau Penang danCakutta membawa barang2 import seperti kain, rempah2 dan alat2 sendjata
dari luar negeri dan djuga mengexport barang2 seperti pinang, lada, dan lain2.
Saja melihat tokoh2 gerilja jang terinasjhur namanja datang ketempat kediaman
k a m : untuk ber.'stir.ahat dan meminta perbekalan jang perlu. Diantara tokoh2
itu masih teiingat namanja jaitu: Panglima Polem Muhammad Daud, Njak Ha-
san U n o ë . Panglima Muda (Panglima Muda L i l a ) . Panglima Perang Keuta' d.1.1.
jang tak tersebut. Dalam menjusun ïisalah i n i tokoh2 geriljawan itu terlintas di-
hati dan terbajang dimata saja. Dalam thn. 1905 kami penduduk kedai Ndjong
disuruh pindah. 200 pintu kedai habis dibakar oleh tentera Belanda. Semua
pendengaran dan penglihatan dimasa ketjil itu mcndjadi pengalaman dan bahan
untuk nienjusun risalah patriotik ini.
Sesudah habis dibakar tempat kediaman kami itu penduduk kedai Ndjong
banjak jang pindah kelain tempat seperti Ndjong, Sawang. A j a h saja sebagai
seorang saudagar pindah ke Lueng Putu, disana telah dibangun satu pekan baru
jang berdekatan dengan djalan kerota api. Pekan baru ini letaknja lebih kurang
1 Km dengan benteng tentera Belanda. Pasar Lueng Putu satu tempat jang ter-
tutup dan kuat pagarnja. Ditenpat tinggal jang baru inipun hampir t'ap malamkami terkedjut karena geriljawan menembak benteng Belanda dari muka (lan-
giën) dari samping Teupin Raja) dan dari belakang benteno (Lueng N i b o i i f ! ) .
Denv'kianlah serunja serangan geriljawan kita dimasa i tu .
Semua pendengaran, penglihatan dan pengalaman dimasa ketjil tersimpan
mendjadi bahan pokok study saja dihari kemudian sehingga dapat saja perhu-
bungkan dengan membatja buku jang dücarang oleh pengarang2 Belanda dan
urintalis ading l a in serta saja tambah dengan bahan2 jang saja perohh dari
research saia sedjak tahun 1925 s a m D a i sekaranq ini. M a k a dapatlah saia susun
dua seri risalah, jang pertama S E D J A R A H K E P A H L A W A N A N A T j E H dankedua S R I K A N D I A T J E H in i. Mudah2an buku ini dapatlah disambut oleh
para penggemar Sedjarah Indones'a atau chususnja putra2 Atjeh generasi baru
jang harus mengetahui pardjuangan ajah/ibu atau neneknja dahulu dan menge-
na! pula tokoh2 pahlawan Atjeh jang menentang Belanda dimasa lampau.
Seharusnja pula saja dis in i mengutjapkan terima kasih kepada Jang M u -
l ia Brigadir Djenderal Njak Adam K a m i l Gubernur/Kepala Daerah Istimewa
Atjeh jang telah memberi bantuan mor'1 dan materiel kepada saja untuk per-
lengkapan dan persiapan risalah ini. Pertama telah membenarkan saja turut
dalam rombongan dinas beliau Turha kedaerah Alas/Kutatjane pada tanggal
10 — 16 Februari 1965 dan kedua kedaerah Atjeh Timur, Atjeh Utara, Atjeh
Pid'c dan Atjeh Besar dari tanggal 2^ A p r i l sampai 23 Mei 1965. Dalam per-
djalanan itu telah saja lakukan research terachir ketempat jang penting2 serta
wnwantjara dengan orang2 tua ditempat jang saja kundjungi.
Mudah2an Tuhan r.kan membalas djasa2 baik beliau kepada saja.
Wassalam dari saia,
. . H. M. Z A T N U D D I N
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 9/144
Gambar 2. Gambar pengarang buku ini.
— 7 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 10/144
II. L A K S A M A N A M A L A H A J A T i
1. K e d a t a n g a n B e l a n d a p e r t a m a .
S e o r a n g w a n i t a k e p a l a b a r i s a n p e n g a w a l i s t a n a P a n g l i m a d a r i
D j a w a ' a n r a h s i a ( G e h e i m r a a d ) d a n p a n g l i m a ( k e p a l a ) P r o i o k o l p e m e -
r in tah d a r i S u l t h a n S a i d i l M u k a m i l A l a u d d i n R i a j a ^ S j a h j a n g m e m e r i n -
tah d a r i t a h u n 1 5 S 8 — 1 6 04 . W a n i i a t e r s e b u t a r i a l a h L a k s a m a n a M a l a -
h a j c : : j a n g d j u g a s e o r a n g ahü po l i t i k . D a l a m b u l a n Dju l i 1 5 9 9 d a t a n g -
l a h o r a n g B e l a n d a k e A ' j e h d e n g a n k a p a l d a g a n g n j a j a n g b e r n a m a
L e e w d a n L e e w i n . N a c h o d a atau k a p t e n n j a b e r n a m a J . V a n H a m s -
k e r e k s . S u l t h a n A t j e h j a n g t e r s e b u t d i a ^ s t e l a h m e n e r i m a k e d a t a n g a n
t a m u a g u n g o r a n g a s i n g i tu d e n g a n d j a m u a n k e h o r m a ^ a n m e m o t o n g
s e e k o r k e r b a u uif
uk m e m b e r i m a k a n k e l a s i 2 B e l a n d a i t u .
D i a n t a r a t a m u o r a n g B e l a n a a i t u t e r m a s u k l a h 2 o r a n g j a n g b e r -
s a u d a r a a b a n g a o i k C o m e i i s d a n F r e d e r i k a e H a u t m a n . S e t e l a h p e r -
d j a m u a n i t u S u l t h a n m e m p e r k e n a n k a n o r a n g B e l a n d a m e m b e l i l a d a
d i A1
j e h d a n t e l a h m e m b e r i p u i a s e b i d a n g t a n a h t e m p a t m e m b u k a
l o d j i n j a . M a k a k a l a s i 2 d i k a p a ! b a n j a k j a n g t u r u n k e d a r a t t i d u r d a l a m
l od j i (gudang) t e r s e b u t j a n g d i k e p a l a i o l e h H o u t m a n m u d a . D a l a m
m a s a i tu t e l a h d i b e l i l ac ta d a n d i m u a t V e d a l a m k a p a i B e l a n d a j a n g
a k a n s e g e r a b e r a n g k a t p u l a n g . D a l a m m a s a j a n g s i n g k a t i tu p u l a o r a n g
B e l a n d a t e l a h m e m b u a t p e r d ja n d j i a n c i e n g a n S u l t h a n b u a t m e n j e w a
2 b u a h k a p a l B e l a n d a u n ' u k m e n g a r u a r t e m e r a A t j e h k e p o s n j a d i D j o -
h o r , S u r a t i t u d i t a n d a t a n g a n i p a d a t a n g g a l 3 0 J u l i 1 59 9. H a r i b e r a n g k a t
p a s u k a n i t u d i t e + a p k a n o l e h S u l t h a n s e n d i r i j a n g t e rn ja ta k e m u d i a n
d i t en t u ka n p a d a t a n g g a l 11 S e p ' e m b e r 1 5 99 . D i h a r i p e m b e r a n g k a t a n
t en 'era A t j e h i+u k e D j o h o r , S u l t h a n m e m o t o n g p u l a k e r b a u , m e n j u r u h
S j a h b a n d s r d a n s e k r e t a i i s n j a A b d u l l a h un tuk m e n g a n t a r k a n m a k a n a n
k e p a d a m a * r u s 2 d i k a p a l j a n g n a i k b e r - s a m a 2 d e n g a n s e b a h a g i a n t e n
t e r a j a n g a k a n b e r a n g k a t i t u . M a t r u s 2 B e l a n d a m & k a n b e r - s a m a 2 s a d j i -
an j a n g d i s u r u h a n t a r o l e h S u l t h a n . K e m u d i a n d a r i i ' u d a t a n g l a h l a g i
m e n j u s u ' d a r i h e l a k a n g t e l e r a A * j e h l a i n n j a i a n g d i a n t a r o l e h S j a h -
b a n d a r b u a t b e r a n g k a t Dada h a r i i t u ke Djoh r r , t e tap i d i t a n g g a K a p t e n
k a p a l m e l a r a n g t e l e r a i t un a i k . K a r e n a i tu t e r d i a d i l a h p e r t e n g k a r a n
j a n g k e m u d i a n W e r a A j e h j a n g s u d a h b e r a d a d i d a l a m k a p a l t e r l e b i h
d a h u l u m e n g a m u k d a n i e r d j a d i l a h p e r t e m p u r a n . K a r e n a t e l a h p u l a a d a
j a n g t e w a s . T e n t e r a A t j e h j a n g m a s i h bè r ada d i d a l a m s a m p a n i a n g
h e n d a k k e k a p a l p u n d i s e r a n g d a r i a t a s , d i a n t a r a n j a S j a h b a n d a r d a ns e k - e ' a r i s S u l t h a n j a n g m e n g a n t a r p u n m e n d a p a t l u k a d a n s e o r a n g
f a m i l i d a r i S u l t h a n t u r u t t e w a s . D i p i h a k B e l a n d a p u n b a n j a k i a n g l u k a
d a n m a t i . d i a n t a r a n j a C o r n e l i s d e H o u t m a n p e n g u a s a d a g a n g d a n C o y -
m e r » , H o o f d Commies terbunuh p u l a . K a b a r p e r ^ e m p u r a n d i k a p a l i tu
s a m p a i k e d a r a t d a n d i b e r i t a h u k a n k e p a d a S u l t h a n . S e t e l a h i s t a n a m e n -
- 8 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 11/144
d e n g a r c h a b a r h u , M a l a h a j a t i P a n g l i m a p e n g a w a l is t a n a t i m b u l a m a -
r ahn ja l a l u d e n g a n s e g e r a m e n g u m p u l k a n d a n m e n g e r a h k a n t e n t e r a n j a
j a n g terdiri d a r i b a r i s a n p e n g a w a l i s t a n a , t e r u s b e r a n g k a t m e n g e p u n g
lodji B e l a n d a F r e d e r i k a e H o u t m a n s a u d a r a C o r n e l i s j a n g t e l a h t e r b u -
n u h d i k a p a l . t e r d j a d i l a h i e m b a k m e n e m b a k . S e i a i n i t u d i t j a r i2n ja l ag imatrus B e l a n d a j a n g a d a d i l u a r l o d j i , d i t a n g k a p d a n d i b u n u h s e m u a -
n j a . B e r u n u n g l a h S u l t h a n t e r u s mengirim p a s u k a n k e a m a n a n u n t u k
mentjegah M a l a h a j a t i d j a n g a n b e r t i n d a k t e r u s m e m b a k a r lodji B e l a n d a
i t u , pe r i n tah i ïu d i t aa t i o l eh Ma laha ja t i t e l ap i i a b e r s a m a - s a m a l a s j ka r
rakjat memjari p e r a h u n a i k k e l a u t m e n g e d j a r k a p a l B e l a n d a j a n g b e r -
l a b u h d a l a m p e l a b u h a n , t e t a p i k a p a l B e l a n d a j a n g melihat k e d j a r a n
i t u , m e n g a n g k a t d j a n g k a r n j a lari ke P u l a u S a i l a n .
D e m i k i a n l a h k e b e r a n i a n M a l a h a j a t i p a d a t a n g g a l 11 S e p t e m b e r1599 ' e l a h m e n g e p u n g b e n t e n g B e l a n d a d i B a n d a r A t je h u n tu k m e n g -
a d a k a n p e m b a l a s a n a t a s k e m a t i a n ten ta r a dan p e m b e s a r A t j e h . K a r e n a
k e b e r a n i a n M a l a h a j a t i d i h a r i i t u , m a k a S u l t h a n m e m b e r i n j a g e l a r A d -
m i r a l / L a k s a m a n a d a r i p e r a d j u r i t p e n g a w a l - is tana.
2. R i w a i a t A t j e h lama menerima orang Inggeris.
P a d a sua tu ha r i d iw ak tu luhur k a p a l 2 a s i n g m e m a s u k i p u l a p e l a
b u h a n A t j e h jaitu k a p a l 2 D r a g o n , H o c t e r d a n A s c e n s i a n , r o m b o n g a n
d i b a w a h p i m p i n a n A d m i r a l ( L a k s a m a n a ) S i r J a m e s L a n c a s t e r .
D i t e p i p a n t a i s u n j i s e p i , k a r e n a rakjat t a tka la i tu berdujun-dujun
keko ta un tuk m e m p e r s a k s i k a n p a w a i / a f a k - a r a k a n h a ri u l a n g t a h u n S r i
S u l t h a n A l a u d d i n R i a j a t s j a h ja n g b e r l a n g s u n g s e ta h u n s e k a l i . D a l a m
bar i san paw a i i t u turut 4 0 e k o r G a d j a h j a n g t e l a h dipakaïkan g e l a n g d i -
k a k i n j a d a n k e p a i a n j a ditulup d e n g a n k a i n s u l a m se r t a m e m a k a i
k a l u n g s u a s a d i l e h e m j a . P a w a i i tu b e r g e ra k d a r i I st a na k e M e s d j i d
u n t u k m e n j e m a r a k k a n h a r i j a n g b a h a g i a j a n g d i h a r a p k a n k e d a ' a n g a n ,
s e t i a p t a h u n k e m b a l i s e b a g a i menghormati S r i S u l t h a n j a n g d i a k u i r ak
ja t s e b a g a i s e o r a n g j a n g m e m b a w a rahmat
B a r i s a n rakjat s u d a h la m a m e n u n g g u . T e t a p i S u l t h a n A l a u d d i n
R i a j a t s j a h b e l u m k u n d j u n g t i b a . S e b a b n j a terlambat k a r e n a A b b a s s e
o r a n g a g e n k a p a i a t a u l e v t r a n s i e r b r ' . a n m a k a n a n d a n b u a,h 2a n k e p a d a
& apa!2 as in g j an g m au membajarnja d e n g a n h a r g a m a h a l . A b b a s s e s u -
d a h m e n g e i a h u i k e d a t a n g a n k a p a ! 2 I n g g er is i tu s e g e r a m e n g a b a r k a n
h a l i'u k e p a d a S u P h a n d i I s ta n a . T a t k a l a S u l t h a n m e n d e n g a r d a r i Ab-
bas i t u a i r m u k a S u l t h a n R i a j a t s j a h muram t i a d a b e r k a t a a p a 2 . K e m u
d i a n m e n ie b u " - : Or ang I ngge r i s , O r ang I ngge r i s jang' t iada m e m u s u h i
A ' j e h , s e d a n g k a n S u ' t h a n 2 j a n g t e r d a h u l u p u n , b e l u m p e r n a h d i d a ^ a n g i
o l e h b a n g s a i 'u, t e ta p i b a g h d a p u n t a hu s e d i k i " riwajat t en tang R a r u
Ingger is m e r e k a j a n g b e s a r k e k u a s a a n n i a d i E r o p a d a n b e r n a m a E l i z s
o e ' h . S e o r a n g w a n i t a j a n g b e r k u a s a d i n e g è r i A s i n g j a n g d j a u h P u . k a
r ena i t u s e o r a n g w a n P a p u l a patut mendjadi P a n g l i m a d a n mendjadi
— 9 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 12/144
Gambar 3. Gambar pawai perarakan Sri Sulthan
Alauddin Riajatsjah ./ Saidil Mukamil
pada 1 Muharram setiap tahun atau
1053 H = 1600 M.
- 10 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 13/144
Protokolnja jaitu wanita jang telah diangkat mendjadi Laksamana.
La lu katanja: Panggi l Malahajat i .
Abbas segera memanggi l Laksamana Malahajat i . Su l than A laud
din Riajatsjah termenung sebentar, kedua djari manisnja dihiasi dengan
berl ian jang sangat besar. Bel iau duduk dengan tenang bersarung suterajang berwarna merah. Kepalanja jang telah beruban i tu mengangguk
per-lahan2 dan air mukanja jang sudah landjut umurnja i tu terbajang
kesedihan jang samar2. Sr i Sul than A laud din Riajats jah itu , bel iau su
dah landjut sekal i usianja baru naik tachta keradjaan karena bel iau
dipilih oleh rakjat sendir i , orang kaja dan oleh para bangsawan jang
berkuasa dan patut ditakuti i tu.
SuHhan A laud din R iajats jah b anjak pengalam an: pernah djadi
nelajan. Sesudah i tu mendjadi orang hukuman (buangan), pe'ernakkambing. Setelah i
+
u mendjad i Laksamana.
Dari Laksamana tlh mendjadi pengasuh putera seorang radja, ka
rena ia seorang tertua dan terb idjaksa na dipilihlah mendjadi Sul than
Atjeh, Daja dan Pidië. Pada waktu penobatannja di Istana jg gemi lang
i tu t imbul lah orang jg anti atas angkatannja jang dikenalnja sebagai pe-
ngisap rakjat (korup+or) disuruh bel iau memusnahkannja dengan diam2.
Hal i tu terdjadi ketika hamba sahajanja menjadjikan hidangan dirua-
ngan hadapan istana kepada pembesar2 negeri2, Uleebalang. Bintarad^n oeradjurit, mereka jang terkuat dan pangl ima jang berkuasa tetapi
menindas rakjat se' jara tjerdik diadjaknja kebahagian belakang dan
i s 'ana dekat sumur mereka semua d ihukum. Karena perist iwa itu ne-
geri telah dibebaskannja dari penindas2 rakjat jang litjin i tu . Sebab
itu terima kasih rakjat pun diterimanja, tetapi kebentj ian dan ketjun-
gaannja dari -kaurn keluarga jang terübat i tu terhadap Sul 'han tetap
ada. Dalam priode dan dimasa tuanja memerhtah dengan bid jaksana.
Sul than Alauddin Riajats jah merasa le lah dalam pemer in 'ah-an dan tak seo rang pun dipert jajainja ket jual i M alah ajat i , wanita jang
telah d id jadikannja laksam ana. Laks am ana Ma lahajat i menjembahkan
kepada Su l than A laudd in R iajats jah b er ita jang dibawa oleh Abbas ke
pada Malahaja ' i jang mendengarkan dengan chidmat perihal keda'a-
ngan orang asing jang lebih dulu sudah ia tahu dari suara burung lam-
siahi i : jang t idak terbang menudju laut. Hanja ia berdiam diri sadja.
Segera Malahajat i memutuskan apa jang patut dikatakan kepada
da u 'usan radja Inggeris Ratu El izabeth, jang sedang bermusuhan dengan Por 'ug is . Portugis se-kal i2 t idak akan membiarkan kapal2 Inggeris
masuk pelabuhan Atjeh. Ka rena Atjeh belum ada membuat perdiandj i -
an dengan Ingger is sebelum Portugis t iba d is in i .
Laksamana Malahajat i berpendapar, bahwa Atjeh dengan bantu-
an Inggeris akan dapat meiepaskan diri dari desakan Portugis.
Sebab itu diteniukan sikapnja orang2 Inggeris harus diterima de
ngan baik, malah dengan segala kebes aran. Tetapi ter lebih dahu lu
— 11 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 14/144
harus disel idiki dengan seksama apa maksud kedatangan mereka Lu.
Lagi pula ia t idak lekas memper l ihatkan kegembi raan jang ber-lebih2-
an. Harus berpend ir ian bahwa Atjeh kuat perka sa, berlaku atas kehen-
dak sendir i dan tetap menguasa i laut Nu santara , bebas dan m erdeka.
Laksamana terus berkata: Kir imlah ter lebih dahulu utusan duli tuanku.
Biarlah orang2 putih mendjumpai orang2 putih.
Djadi suru hlah orang2 Be landa m end jum pai orang Inggeris, kata
Sul than Alauddin Ria jats jah dalam hat in ja pendapat Malahajat i betul.
Belandapun musuh Portugis, bahasa Belanda agak menjerupai
Bahasa Inggeris dan kedua orang Belanda tahun jang lalu datang de
ngan kapal2 Belanda jaitu kapal Witte Arend dan Swarte Arend, untuk
mempelad jar i bangsa dan baha sa Atjeh dim asa ia be rsikap baik kepa
da Sulthan dan Rakjat At jeh.
0rang2 Be landalah d isuruh d ahulu berdjumpa dengan orang Ing-
ris untuk menjampaikan salam kita dan menanjakan maksud2 kedata-ngannja orang2 Inggeris itu.
Segera Laksam ana M alahajat i melaksanakan perintah S ul than.
la terus menudju kerumah orang Be land a jang letaknja di tep i
sungai tak djauh dari Mesdj id Raja. Laksam ana Ma lahajat i wani ta jang
s ^ e n g a h umur tetapi kuat rohani dan djasmani, tetap member ikan
djasa kepada Sulthan Alauddin Riajatsjah. la hanja m au mentjapai
tjita2 i tu dengan kemauan jang keras. Sulthan Alauddin Riajatsjah tua
sekal i sangka orang hampi r 100 tahun umurnja. Puteranja Mahmudsjah
(Mudasjah) mau menggant ikannja, ditjari akal buat mendjatuhkannja
dari tahchta dan maksudnja mau dih indarkan oleh Malahajat i sebabnja
jang berhak mendjadi radja adalah Perkasa Alam tjutjunja jang
berhak mendjadi radja kembal i . Sebab i tu sebagai hamba jang rendah
ia menjelinap kedalam Istana berusaha keras sehingga ia atas usaha
bunda perkasa Alam diangka t m endjad i pen asihat Su lthan (Protokol)
dan kemudian diangkat pula m endjadi Laks am ana. Seka rang makin
keras kemauannja hendak membebaskan Perkasa Alam agar ia meme-
rintah. Tetapi Malahajat i hati2 sekal i karena Radja jang hendak mere-
bu>t tach 'a lah jang hjendak d imusnahkan , tetapi -kekuasaannja besar
sebagai radja Muda (Muda Sjah). Malahajat i harus menempuh djalan
baik dan ia berusaha benar senantiasa mempehgaruh i Sul than Alaud
din Riajatsjah, sehingga apa jang diingininja dapat dibenarkannja oleh
Sul than.
Sekarang t iba-t iba suatu kesempatan jang baik agar Sul than Alaud
din Ria jats jah lepas dari ketakutan atas desakan Portugis jang terku-
tuk i tu. Bagainda merasa berhutang budi kepada Malahajat i dan ka
rena i tu baginda sudi menurut nasihatnja supaja Perkasa Alam jang
m endjadi peng gantinja. Inggeris dan Be landa dirasa nja akan b ekerdja-
sama untuk menghalau Portugis.
S rika nd i At jeh — 12 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 15/144
3. PEftDJAfvïUAN D A L A M I S T A N A .
D a l a m r u a n g j a n g s e t e n g a h g e l a p s a m b i l duduk d i a n t a r a 4 0 o r a n g
w a n i t a j a n g m e n g i p a s n j a S u l t h a n A l a u d d i n R i a j a t s j a h m e n e r i m a S i r
J a m e s L a n c e s t e r b e s e r t a p e n g i r in g n j a . S i r J a m e s L a n c e s t e r diterima
s e b a g a i s e o r a n g b e s a r j a n g t inggi m a r t a b a h j a . T a t k a la p e n e r i m a a n i tud i a t a s h a r i b a a n B a g i n d a t e rl e ta k p e d a n g k e h o r m a t a n . D i p i n g g a n g n j a
t e r s e l i p s e b i l a h S i w a h d a n s e b i l a h b a d i k j a n g b e r t a t a c h k a n i n t a n d a n
p e r m a t a d e l i m a , s a t u d i m u k a d a n s a t u d i b e l a k a n g . B a g i n d a b e r k o p i a h
t inggi d i a p i t o l e h p a r a w a n i t a . D i k i ri k a n a n b e r - k e l o m p o k 2 d u d u k l a h
ke 38 p e m b e s a r d a n o r a n g k a j a . S i r J a m e s L a n c e s t e r s e r ta p e n g i r i n g
n ja s e r ta k e d u a o r a n g B e l a n d a i l u p u n d u d u k b e r s i l a d i a t a s p e r m a d a n i
d i s a m p h g S u l i h a n . S e s u d a h u p a tj a ra p e r k e n a l a n s e l e s a i s e g e r a m a k a n
d a n menghormati i s t e r i2 r a d j a . D i d a l a m u p a t j a r a i tu d i a d a k a n t a r i a n 2
k a r e n a d a l a m i s t a n a a d a t e r p e l i h a r a b i d u a n 2 j a n g p a n d a i m e n a r i d a r i
Iagu2 t a n d i N u s a n t a r a / M e l a j u , D j a w a d a n M e s i r / P e r s i a . S e t e l a h t a r i -
t a r i a n i u s e l e s a i s e g a l a j a n g h a d i r h a r u s m e n i n g g a l k a n r u a n g a n i tu
j a n g t in g g a l h a n j a o r a n g 2 In g g e r is d a n B e l a n d a d e n g a n S u l t h a n , L a k s a
m a n a d a n A b d u l l a h s e b a g a i s e k r e t a r is S u l t h a n . S a a t i tu S u l t h a n A l a u d
d i n R i a j a t s j a h j a n g d i p e r t u a n d i A t j e h D a j a d a n P i d i ë m e m b u k a s u r a t
ra'u E l i z a b e t h j a n g m e n g u a s a i n e g e r i I n g g e r i s , P e r a n ' j i s d a n I r l a n d i a .
M a ' a h a r ; s u d a h t e r b e n a m k e t i k a t a m u a g u n g i tu m e n i n g g a l k a n i s t a n a
r a d j a . S u a t u k o n t r a k p e r n i a g a a n b a r u t e n t a n g e m a s d a n l ad a s u d a h d i -
t a n d a t a n g a n i d e n g a n S u l t h a n A t j e h , d a n In g g e ri s b e r d j a n d j i a k a n m e -
n g u s i r P o r t u g i s d a r i p a n t a i Af
i e h d i m a s a j a n g a k a n d a t a n g . L a n c e s t e r
a k a n d a t a n g l a g i d e n g a n k a p a l 2 j a n g t jukup s e n d j a t a n j a . D a n a p a j a n g
s a j a b a w a n a n t i b a g i j a n g m u l i a S u l t h a n A t j e h , D a j a d a n P i d i ë . t a n j a
L a k s a m a n a I n g g e r is i t u k e p a d a S u l t h a n j a n g t u a i tu t a t k a l a m a u m e
n i n g g a l k a n i s t a n a . S u l t h a n m e n d i a w a b d e n g a n tersenjum : A n a k 2 d a r a
I n g g e r i s j a n g tjantik2 umuk m e n d j a d i biti2 d a l a m i s t a n a , d j a w a b b a
g i n d a . T i g a h a r i k e m u d i a n A b d u l l a h s e k r e t a r i s S u l t h a n m e m b a w a S u r a tS u l ' h a n A t j e h k e p a d a R a ^ u E l i z a b e t h k e r u m a h o r a n g B e l a n d a i tu . t e m
p at S i r L a n c e s t e r m e n g i n a p .
P a d a s e n d j a n j a d a t a n g p u l a L a k s a m a n a M a l a h a j a t i k e s i t u b u a t
bfirtamu d e n g a n u t u s a n k e r a d i a a n I n g ge r is P u . l a m e m b a w a s e b u a h
t j intj in berma+a z a m r u d s e b a g a i b i n g k i s a n / B u n g o n g D j a ro ë S u l t h a n
k e p a d a L a k s a m a n a d e n g a n permintaan j a n g s a n g a t s u p a j a L a n c e s t e r
b e r a n g k a1
- m a l a m P u d j u g a . A r m a d a P o r t u g i s d e n g a n k e k u a t a n n j a 20k a o a l i^ng m e n u d i u ke M a l a k a , b e s o k p a g i n j a a k a n s u d a h a d a d i A t j e h .
Karena s u d a h d i b e r P a h u k a n o l e h A b b a s . a g e n k a p a l P o r t u g i s b a h w a ka
p a l I n g g e r i s a d a d i s i t u . S i r L a n c e s t e r p e r k a r a d e n g a n t e n a n g P u a k a n
k a m i t u n g g u m a s u k a r m a d a P o r t u g i s i t u d u l u . T e t a p i M a l a h a j a t i m e -
m'n+a d e n g a n s a n g a t s u p a j a L a n c e sf
e r d j a n g a n b e r b u a t b e g i t u a g a r t i
da k t imbul b e n t j a n a b e s a r . D i b i s i k k a n n j a r a h s i a b a h w a a d a o r a n g 2 j a n g
— 13 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 16/144
Gambar 4.
Sufthan Alauddin Riajatsjah menerima tamu orang
Inggeris Admiral Sir James Lancaster.
Gambar 5.
Laksemana Malahajati
dengan pengiringnja.
in — 14 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 17/144
s e d c m g m e n g a d a k a n s a ö o i a s e . M e r e k a h e n d a k m e - ) g g an g g u o r ang 2 Ing
g e r i s i a m u D a i u j s u p a j a ka.jau d a n b i i a s u d a h kaïjau mungkin m e . e k a
a\an r n e n g a u a k a i i c o u p d ia.. Da n m e r e k a a k a n m e n g a n g k a t h u u a S i i
i i U K h a n un.uk m e n d j a d i r a d j a , d a n p a s t i kaïau ha l ini terojadi a k a n
m t m o a w a D e m j a n a s u i i i b a g i l a m u orang Ingge r is j ang baru seka l i i t u
s i n g g a n . D r a n g B e i a n a a m e n a s e h a . i L a n c e s . e r s u p a j a m e m e n u h i p e r -m n . a a n L a k s a m a n a IV ia la h aja .i. K e m u d i a n M a l a h a j a : i be ika^a l ag i ,
b a n w a P o r t u g i s b e s o k h a r i a k a n d i u s a h a k a n s u p a j a t e n a h a n d i p e l a b u -
h a n s e p u i u h h a r i , s e h i n g g a m e r e k a ta k d a p a t m e n g e d j a r k a p a ! 2 Ingge
r is L u . P o i \ u g i s m e m e r l u k a n i a d a , tetapi m e r e k a J d a k b i s a m e n d a -
parnja b i i a t a k a d a s u r a t i z i n d a r i S u l t h a n . S e t e l a h m e n d e n g a r s e g a l a
n a s e h a t d a n petundjuk L a k s a m a n a M a l a h a j a t i , m a l a m i t u d j u g a L a n -
c e s . e r t e r u s b e r a n g k a t d a r i p e l a b u h a n A t j e h , b e r l a j a r p u l a n g k e n e g e r i -
n j a . D e m i k i a n l a h k e s a n 2 t i n d j a u a n o ra n g 2 d a n p e r a m a h b a g i n d aS u l t h a n A l a u d d i n R i a j a t s j a h d e n g a n s e g a l a s a u d a g a r d a n n a c h o d a
a s i n g . B a g i n d a s e l a l u m e n e r i m a b i n g k i s a n d a r i t a m u 2 i t u .
S e l a i n d a r i k u n d j u n g a n b a n g s a A s i a d a n E r o p a h d j u g a b a g i n d a
m e n d a p a k u n d j u n g a n d a r i n e g e ri j a n g b e r d e k a t a n d i S u m a t e r a jaiiu
M a l a k a , K e d a h , S i a m . K a m b o d j a , A r u , B a t u b a r a ; A s a h a n ; B e n g k u l u ;
P a l e m b a n g , M i n a n g k a b a u , d a n Ia in 2. B a n j a k p u l a o r a n g m e m a s u k i
d a e r a h A t j e h untuk m e m b u k a p e r k e b u n a n Iada d a n m a s u k d a l a m b a l a -
t e n l e r a S u L h a n . O r a n g j a n g m e m b u k a k e b u n I ad a d i A t je h d i b e r i m o d a lh u i a n g p a n g k a l a g a r m e r e k a d a p a t b e k e r d j a d e n g a n g i a t b e r h a s i l b a ik .
B e r h u b u n g p a d a m a s a i ' u m a t a w a n g j a n g d i p e r e d a r k a n d a l a m n e g e r i
k e b a n j a k a n m a t a w a n g d a r i n e g e r i P o r t u g i s jaitu "rial tjap m e r i a m "
j a n g i e r b u a ' d a r i pe r ak d an ma t a w ang d a r i ne g e r i l a i n s e p e r t i "ringgit
t jap m a ' a h a r i " (wang D j e p a n g ) . ma t a w ang I ng g e r i s "ringgit l u n g k a1
: "
d a n Iam2 s e b a g a i n j a . S u P h a n p u n m e nf
j i p * a k a n w a n g s e n d i r i j a n g d i -
p e r b u a t d a r i t e m b a g a ( K e u e h ) d a r i p e r a k , g u p a n g d a n b u s u k . d a n r in g
g i t A t j eh dar i e m a s j a n g b e r n a m a d e r h a m . Untuk mentjiptakan i n i B a g i n d a m e n d a t a n g k a n p a n d a i e m a s d a r i n e g e r i I n d ia ja n g d i b e r i t e m -
p a * s p e s i a l d i K a m p u n g P a n d e e . K e m u d i a n p a n d a i e m a s i n i membuat
d j u g a b a r a n g 2 p e r h i a s a n w a n i t a , k a n a k 2 , p e r h i a s a n rumah t a n g g a d a n
alat s e n d j a t a j a n g b e r ' a * a c h k a n s u a s a d a n e m a s .
— 15 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 18/144
Ü i. R A T U T A t i j U L A L A M S A F I A T H U D D I N S J A H .
1. Keijeröasan pribaci inja.
Namanja pu.eri Sèfi Alam twi.i Sulthan Iskandar M u d a , bekasnermaisur i Iskandar Sani Alauddin Mughajats jah, seorang puien jangtjërdik dan D;djaksana, gemat sekali kepada sadjak (sja'.r) dan menga-rang gum sadjaknja Hamzah Fansuri dan gurunja dalam ilmu f.k.hNu ' ' AI-R-n i r i Selagi masih dewasa sampai mendjadi perma,sunbanjak mengeluarkan belandja untuk membantu Hamzah Farisun buatpembangun kesusas eraan (Perpustakaan).
Karena i tu namanja amat popuier dalam kesusasceraan. Dan djug a banjak membantu belandja kepada Abdul Rauf untuk :mengarangkitab2 hukum. Kedua pengarang ini dikinm keluar negen A y e h . u n t u kmeluaskan pemandangan dan memperda lam ilmunja jaitu ke Mala aTnd a Kudus Bagdad, M ed inah dan M ekah. Gerak bakatnja, sekal ipuna eorang wan ta, dekat kebidan g keperw iraan. Ka rena terpengaruh
kepada senang saudaranja Maharadja Lela A b d u l Rah,m, ah l , artilary.S e ain itu s u a S i n j a seorang jang gemar berburu gadjah dan ah l . cava-larv iane karena pengaruh kedua tokoh2 mihter m i, sudah membawaZ o t i n g k a M a k u n j a kedjurusan i tu. Hal ini dapat d ipaham, dengan
e g , dan" kegemarannja permaisur i Ser i Alam di taba lkan mendjad,Rafu (Sulthanah) dengan gelar Tadjul A l a m S a | «
t h u d
j !n
S ^8
.? ^naik tachta keradjaan pertama kal i dari semula mendjad, perma.sunhingga mendjadi R a ' u (1636 — 1641).
Baginda te lah mem bangun barisan wanita pengawal istana danbarisan ni be kas barisan suka rela tatkala pasukan At jeh perg. m en -ng Ma.aka dalam tahun 1639. Barisan peradjunt wanna . a d.sed -
kan dulu sebagai pasukan t jadangan pendjaga p a n t a , ka au2 p a n * .
S i e h dise ang oleh Poriugi's (musuh), jang permaisur , Ser, Alam sen-
diduk diatas S h t a keradjaan ia lah membangun Kuta Inong Ba,ee d.
^ ï i d a Ê Vota jang 'erpagar kuat i tu d,dirikan j g j j g ^Da,am rumah dan asrama Pu^ UTZa ' a f p e -jang gugur dalam per empuran K u a Malaka pada tan.n
— 16 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 19/144
Gambar 6
Gambar hikisan Sri Ratu Tadjul Aiam Safiathuddin Sjah
Sri Baginda mangkat pada 23 Oktober 1675, memerintah dari 5 Februari
1641 — 23 Oktober 1675
Gambar 7
Tjap sembüan Sri Ratu Tadjul Alam Safiathuddin Sjah.
— 17 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 20/144
rintah s u a m i b a g i n d a marhum D a r u s S a l a m ( S e r i S u l i h a n I s k a n d a r S a n i
A l a u d d i n M u g h a j a . S j a h ). K u t a Inong Baieë i tu se l a i n d i pa ga r dgn
k u k u h , d e n g a n d i b e r i k a n b e i a n a j a j a n g i jukup o i e h p e r b e n d a h a r a a n
nega ra d a n d a r i w a n g z a k a t j a n g d i k u m p u l k a n d a r i b a i t a l m a ! ; d i s u r u h
d j a g a o l e h s a t u p a s u k a n tèntera j a n g dipimpin o i e h s e o r a n g p a n g l i m a
dan o r ang2 tua j a n g t e r k e m u k a s u p a j a d j a n d a 2 it u d i a n g a n d i g a n g g uo l e h k a u m p r i a . ke.juaii b i l a w a n i t a j a n g d a ' a m a s r a m a i t u hendak ka -
w i n d e n g a n tjalon s u a m i n j a d a p a t m e m e l i h a r a i a d e n g a n b a ik j a n g t e
lah m e n d a p a t p e r s e t u d j u a n d a r i p a n g l i m a d a n o r a n g t u a n j a i a n g m e
m e g a n g t u g a s m e n d j a g a k e a m a n a n K u ' a Inong Baleë i tu b a r u i a h d j a n -
d a i t u d i b e n a r k a n k a w i n d a n d i b a w a p a d a rumah s u a m i n j a j a n g b a r u
i tu . K e b i d j a k s a n a a n R a t u d a n p e n g a l a m a n d a l a m b i d a n g p e m e r i n t a h -
a n , m a k i n l a m a m a k i n bertambah b a n j a k . S e b a b itu d a l a m s i d a n g 2 b a
g i n d a b e r s i k a p t e g a s d a n t a n g k a s . b a i k u r u s a n d a l a m a t a u p u n l u a rnege r i dgn co r ps diplomatik (duta2 as ing) ha l i n i dp t diperhatikan s i k a p
n ja dim k o n p e r e n s i d g n u t u s a n B e l a n d a d a l a m s u b v e r s i f B e l a n d a d i
P e r a k d a n S u m a ' e r a B a r a t s e b a g a i m a n a i a n g t e r s e b u t d a l a m riwajat
j a n g d i u r a i k a n d i b a w a h i n i ;
S u l t h a n I s ka n d a r S a n i ( M a r h u m D a r u s S a l a m ) memerintah s e l a -
m a 16 t a h u n t e r h P u n g s e m e n d j a k m e m b a n ' u m e r ' u a n j a M a r h u m M a h -
k u t a A l a m . t e ' a p i j? mg m e m e r i n ' a h l a n g s u n g s e n d i r i 4 tahun 3 b u l a n ,
jaitu dari 16 D e s e m b e r 1636— 5 F eb r ua r i 1641 .
2. D a l a m p e r m u l a a n m e m e r i n ta h n v n e r i m a d e le g a s i B e l a n d a .
B e r h u b u n g d e n g a n k e m e n a n g a n s e k u ' u j a n g ferdiri d a r i B e l a n d a ,
A t j eh dan D joho r j ang t e l ah dapa t m e r o b o h k a n k o ' a P o r t u g i s d i M a l a k a ,
m a k a n e g e r i B e l a n d a mengirim s a ' u d e l e g a s i k e Ax
j e h d i p i m p i n o l e h
K o m i s a r i s J u s * u s S c h o u ' e n untuk m e n g a n t a r b i n g k i s a n k e h o r m a t a n k e
p a d a S r i S u P h a n I s ka n d a r S a n i A l a u d d i n Mugha ja * - S j a h , b e r u p a 3 e k o r
k u d a P a r s i , 5 putjuk m e i r a m dan 1 t e r op on g j ang b e r t a tah p e r m a t a
(lihat N . M a c L e o d D e O o s t m d i e s c h e C o m p a n y dji l id I!ha laman 2201 .
A k a n tetapi s e s a m p a i de leg as i i t u ke A t je h pad a tang ga l 23 M are t 1641
m e r e k a 'ertjengang k a r e n a b a r u d i k e t a h u i b a h w a S r i S u l t h a n I s k a n d a r
S a n i b a r u s a d j a m a n g k a t . M a k a k e p a d a u t u s a n J . S c h o u t e n P u d i b e r i
k e s e m p a t a n o l e h L a k s a m a n a untuk m e n g h a d a p R a ' u T a d j u l A l a m i a n g
b a r u p u ' a na i k t a c t P a k e r a d j a a n d a n b a r a n g 2 b i n g k i s a n i t u d i p e r s e m -
b a h k a n k e p a d a S r i R a t u .
R a t u m e n e r i m a fetamu i tu d i i s t a n a d e n g a n r a m a h t a m a h . D a l a m
pertemuan i t u J . S c h o u t e n m e n j a m p a i k a n utjao^n " bQ
l a s u n g k a w a " d a r i
V O C d a n m e n g h a r a p a g a r h u b u n g a n p e r s a h a b a t a n B e l a n d a d*n k e r a -
d i a a n A ^ h M n g g a l tetao b a i k . D a r i A t i e h J . S c h o u t e n b e r a n g k a t m e -
n u d i u D i o h o r d i u g a untuk m e n g a n t a r b i n g k i s a n k e p a d a S u l t h a n D i o h o r
d a n b e r s a m a i tu p u l a i a m e m b a w a s u r a t k e r a d i a a n A ^ i e h k a o a d a S u l
t h a n D i o h o r . p e r i h a l m a n g k a t n i a S u P h a n I s k a n d a r S^-n i M a k a k a r e n a
i tu p u l a d a l a m b u l a n A p r i l S u P h a n D i o h o r m e n g i r i m 2 o r a n g i P u s a n ke
— 18 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 21/144
Atjeh untuk membawa surat "belas un gka w a" dari keradjaan Djohor.
Di Beawi bangsa Belanda pun merasa gel isah dan t aku , tatkala
mendengar kabar Sulthan Iskandar Sani berpulang kerachmatul lah i tu,
karena chawatir pula akan serangan kembali dan Por ugis, tetapi da
lam pada itu timbul maksud Belanda akan mempersatukan kekuasaanDiohor dan Atjeh dengan politik perkawinan.
Semendjak Ra u Tad jul A lam m ulai lah ditanah A tjeh sedjarah Sul
than perempuan (Ratu) jang semendjak ini pihak Imperialisme men-
dapat kesempa'an melemahkan hegemonie ke Sulthanan dan memun-
durkan hegemonie keradjaan Atjeh.
SepePi telah dike^ahui deradjat Sulthan jang tinggi itu adaiah
semasa pem erintahan Sri Su lthan Iskandar Mu da luar biasa artmja,
karena hanja Sulthan sadja jang berkesanggupan mendapat sesuatuiang dikehendaki . Kekuasaan Sr i SuPhan Iskandar Muda semakm luas,
ala*2 perdagangannja dan kapal perang banjak pendapatan negarai se-
makin bertambah. Djuga mempunjai duta2 atau perwak . l an ra d.luar
neger di Asia dan E ropah. Apa lagi Sultha n gia^ dan banjak pula mem-
bua pekerdjaan ama. (sosial), seperti-, mendir ikan m a d r a s ^ m e s d J ;d2
rumah miskin jatim piatu, membangun persawahan ingas dan lam-lam
makin ber 'ambah berser i -ser i lah kekuasaan SuPhan diwaktu Pu. Dern.-
S a n banjak kenjataan bhw dim masa pemerintahan jg g'lang-gem.langS i SuPhan iskandar Muda sebagai sardjana tatanegara telah mene 'ap
kan beberaoa undang2 qanun Al Asj i dan perajurar, ttg hal ta a negara
kehakiman, perdagangan, peraturan2 seunebok (kebun Iada), hutang
pangkal (bedrijfskapi'aal) adat perdjamuan perkawinan. adat istiadat
perkawinan, mengadakan Dewan perwaki lan rakjat ( f l emen ) dalam
1 0 4 2 H - 1633 M . dan Iain2, jang semuania Pu adalah t J i p taan dan
ME UK UTA A L A M jaitu gelaran Sri SuPhan Iskandar Muda setelah be
l iau man gkat, dem ikian terdapat dalam hikaiat2 (mythe) jang di uhs
dan iang didongengkan oleh penduduk. Sepert i jang d>rama!kan oleh
Nurdm Al-Ranir i sebelum ia ditjulik, bahwa pemerintahan Ra u (Sul-
<han wanPa) berarti langkah pertama un'uk melemahkan kekuasaan
dan ach irnja melenjapkan sebagian dari djadjahannja hal mana dapa -
lah kita d'e lask^n sekedamia. Kekuasaan (hegemome) hama dapat di-
pegang oleh pribadi jang kuat, tetapi apabi la pr ibadi Pu lemah, rvs ja,a
lepas'ah keradiaan Pu dari genggaman tangan Pu. beraP, dja uh. D,
tanah Atjeh dua sebab jang melekaskan dja 'uhn ia Pu Ked«d«kan
ni 'a sebagai Sulthan oleh sebagian rakiat dan djuga oleh hukum sja-ra') t idak dibenarkan. Dengan i tu terdjadi lah persel is ihan paham jang
ku'ang baik diantara Ratu dan rakjat. Iebih2 dalam golongan Ulama
jang keras membantah peraturan ini . Dalam watfu penota 'an Ratu j£
elah terdiadi suatu per is ' iwa pergontjangan jang keruh beberaoa U'a
m ang tidak s u k a d a n jang menentang telah 'erhunuh .a.tu: Nurd.n
Al-Ranir i dan Fakih Ibrahim dl l . Tbrbunuhnia Nurdm Al-Ramn. d m soa!
ini ada jang mengatakan Ratu jang menjuruh bunuh dan ada pula jang
— 19 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 22/144
Gambar 8 P A K A I A N KEBESARAN RATU .
1. Kautab barijsë perhiasan didada badju 2. Sawek/*jekam len«an3. Simplah pakaian kebesaran jang! dipakai oleh ratu, putra/putri
mahkota 4. keutab badjeë/lihat no. 1 5. Sawek boh kepula/lihat
no. 2 benfuk buah tandjung 6. taloë djaroë ro/tali pemalit tangan
7. boh derham/tali liher kanak2 8. ajem gumbak/mainan gumbak
atau mainan sanggu! 9. Sawek boh tjeudoh/lihat no. 2 berupa buah
10. Tundjung bad jeë / tund jung , badju
11. Seurafi badjeë/mainan diatas dada badju
— 20 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 23/144
mengatakan Hamzah Fansur i a.au muridnja jang membunuh karena
pembalasan dari pembakaran ki iab2nja.
Mënurüt suatu riwajat lain, dar i Ulama Besar Tengku Harun Ten-
pin Raja, Nurd in Al -Rani r i ditjulik, sesudah i.u dibunuh di lemparkan
kedalam sungai, djenazahnja diketemukan dikuala Atjeh dan disi tulah
dimakamkan. Dugaan orang keras bahwa bel iau dibunuh oleh murid2Hamzah Fansur i , pembalasan dendam karena dibakarnja kitab ilmu
Sulok jang dikarang oleh Hamzah Fansuri dan kawan2nja. Mythe lain
menja akan bahwa. Ranir i menghi lang dari Atjeh. Kaiau benar ia ber-
hidjrah dari Atjeh, hal i tu terdjadi sesudah upatjara penanaman Nisan
Darus Salam. Dra Tudjimah baru ini membuat research di Rander =
Rani r India (Gudjarat) bahwa makam Ar Ramir i terdapat d isana, me-
ningga l pada 27 Z ulh idjd jah tahun 1066 H. = 21 September 1658, (lihat
buku karangannja Asra al Insan halaman 7 dan 8). Da lam peme-
rintahan R atu baru, sering kal i terantjam keamanan negeri oleh
persel is ihan, te'a pi sela lu dapat diatas i dan untunglah dengan
bidjaksana seorang Ulama dar i S ingki l , Abdul R auf A l Fan
suri (Sj iah Kuala) telah dapat mem buat tenang kerusuhan i tu.
Meskipun begitu api dalam sekam t idaklah hi lang begitu sadja, Iebih2
dari turunan bangsawan le laki jang ingin kembal i kekuasaan dari Ratu
apalagi subversi f B eland a jang hebat. Hanja dalam satu hal keempat
kaum rakja": bersatu padu perasaan. jaitu terhadap in 'ervensi asing
tentang p h a n g a n perkawinan R atu Tad jul Alam dengan R adja Djohor,mereka ber-sama2 menentang, supaja djangan sekal i -kal i Sulthanah
(Ra'u) djanda Iskandar Sani ini kawin dengan Sulthan Abdul Djal i l
Riajat Sjah III dari Djohor, karena perhubungan antara istana Atjeh dan
Djohor memang sudah banjak sekal i lebih dahulu mengalami kepahi -
tan jang sedih2.
Keradjaan Djohor telah berdaja upaja mengharapkan hal itu, jang
dapat di lar igsun gkan dibantu keras oleh Company B elan da , jang mana
ie lah meneken perdamaian dan persahabatan dengan Sulthan Djohor
dalam tahun 1641, jakni orang Belanda telah boleh berniaga di Atjeh
dan tinggal di Djohor jang dulu di larang oleh Mahkuta Alam (De Kle-
reck 1 ha l. 56). Dalam h al i tu R atu Atjeh sen dir i telah su di mener ima
pinangan i 'u tetapi sekarang redha pula mengambi l keputusan sedia
meiepaskan negeri Djohor dari segala hak2 kewadj ibannja terhadap
Atjeh asal sadja dipu tusk an pe rdjandj ian tunangan atau perhubungan
kawin dengan S ultha n Djohor sesu ai dengan keinginan Sukeë (kaum)
empat.
Utusan Djohor jang sampai di At jeh ber-sama2 dengan seorang
wani ta Belanda Njonja Hermans bekas residen Belanda di Atjeh un*uk
membudiuk ratu dan akan menjampaikan chabar perkawinan dan tanda
(ranub kong haba) i tu, utusan itu mendapat malu besar dan
ediekan jang luar biasa dari masjarakat A+ieh, karena orang AMeh
mengetahui dan menganggap bahwa perkaw inan i tu sebagai suc ess ie
— 21 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 24/144
politik Sulthan Djohor dan expansi politik B elan da . Seb ab i tu p inangan
ditolak. Dengan penolakan pinangan i tu, At jeh kehi langan daerah dja-
djahamja dan kekuasaannja dikeradjaan Djohor di Melaka. Hanja di
Pe'-ak pasar4
imah iang se-penting2nja di Tanah Djazirah M alaka ma
s ih tetap t inggal dalam pengaruhnja (hal ini terdjadi Ik tahun 1646).
Mengenai Hwajat Jan Herm ans, ia seorang saudagar Be landa
datang ke Atjeh dalam tahun 1644 dengan isteri dan anaknja, kemudian
dia me ndjad i R es iden di Atjeh . Sem entara ia t inggal di Atjeh ia telah
mem buat kundjungan kepada Ratu Tad jul Alam dan se'.erusnja njonja
Jan Hermans sela lu mendapat izin mengundjungi istana (dalam) be-
ramah-tamah dengan Ratu Tadju l Alam. Kadang2 Ratu menjuruh djem-
pulj pada da jang2
istana dan njonja Herm ans memakai sarung dan se-
lendang lalu masuk istana. Karena pergaulan i tu ia telah dapat me-
mikat hati Ratu Ta djul Alam bertunangan dengan Sultha n D johor A bdu l
Djal i l , se' jara diam2 tanpa ada perse'udjuan dari Par lemen, hanja ke-
mauan istana dan orang2 kaja (orang2 besar) sadja. Hal pertunangan
rahasia in i d isampaikan oleh Belanda kepada Sul than Djohor. Maka
sebab i tu Su lthan D johor segera me ngir im utusan ke Atjeh untuk me
ngantar tanda kawin (Ranub kong haba).
Dipihak keempat kaum rakjat berpendir ian tegas lebih baik hi lang
sebagian daerah d ari pada Rau direbu t ke Djohor. Compani Be landamulanja lidak menganggap akan mem beri untung kepad anja, akan
mengganggu Atjeh dalam daerah ini , karena pemiagaan t imah, perak
dalam monopol in ja. Leb 'h baik dianganlah diganggu sekarang, berhu-
bung dengan banjaknja keun 'ungan jang mereka peroleh pula dari Su-
ma'era Barat jang men djadi diad jahan keradjaan Atjeh djuga. sedang
Sul thanah Tadju l Alam Saf iathuddin Sjah kebetulan bert indak lunak
se-akan2 berpihak kepada Belanda. mungkin sebab menghormati con
tract 1637 jang+
ela h d ibuat o leh M arhum Darus Sa lam dengan Belandadan karena robohnja kota Melaka. Per lu did je laskan bahwa pr ibadi Ra
tu Tadju l Alam Saf iathuddin Sjah, seorang Radja jang kaja kuat ke-
kuasannja meskipun seorang wani ta. Pada pertama kali merebut mah-
kota dari pihak kaum lelaki terdjadi pergolakan iang sangat hebat, ter-
u'ama pePentangan dengan kaum Ulama jang berpegang kepada kias
hukum agama (Islam) ia tidak boleh me ndjad i radja, karena tidak sjah
mendiad i wali 'am dalam pernikahan seh'ngga ulama iang menentang
itu *erbunuh dalam pergolakan. Ta
+
kala i tu terdjadi lah keribu'an, jangdibelakang ulama2 jang menentang Pu terdiri dari iang le laki memang
berhak mengambi l bagian (dinast i Mughajat Sjah). Akan tetapi karena
keb idjaksan aan dan kekajaan harta p usaka dari ajahnja dan dengan
per^olongan Ulama Abdul Rauf , ia te lah dapat mendiadi Ra*u (maha-
radia) dengan dasar hukum internasional, iang ditindjau kepada peng-
angkatan Ratu Raztyatuddin dari negeri Delhi (India), Ratu Nar isah dar i
Pasai dan Ratu El izabeth dari negeri Inggeris dan atas kebidjaksana-
— 22 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 25/144
a n n j a , A b d u l R a u f , wali ' a m i tu d i s e r a h k a n k e p a d a a b a n g n j a T e u k u
Imum h a m d a r i L a m S i S a g i XXII m u k i m .
D e n g a n d e m i k i a n b a r u l a h ia d a p a t melantjarkan p e m e r i n t a h a n n j a
k e s e l u r u h n e g e r i d j a d j a h a n n j a , w a l a u p u n t i d a k s a m a s e b a g a i m a n a j a n g
d i l a n t j a r k a n o l e h a j a h n j a S u l t h a n I s k a n d a r M u d a . l a t i d a k d a p a t m e -i u a s k a n d j a d j a h a n n j a , a k a n ietapi m e m p e r t a h a n k a n jan g t e l ah ad a t j u -
kup t egas dan t a n g k a s , ha l in i dapa t dit indjau da r i sed ja r ah p e n u m -
p a h a n b e n . e n g B e l a n d a d i T i k u , P e r i a m a n . P a d a n g , S a l i n d o , P a i n a n
dan I nd r apu r a b e r k a l i - k a l i b e n t e n g i t u ditumpas a t a u d i r e b u t
o l e h PangÜma R a u tetapi s a n g a t d i s a j a n g k a n s i k a p k e p a l a - k e p a l a
n e g e r i d i P a d a n g d a n I n d ra p u r a j a n g m e n g a m b i l tjara takut ke
p a d a h a n t u lari kemulut h a r i m a u j a k n i m e n g e l a k d a r i k e k u a s a a n R a t u
lari ke p e n d j a d j a h . B e l a n d a .D a i a m h a ! p e r h u b u n g a n diploma' ik d e n g a n k e r a d j a a n a s i n g p u n
te rke juaü d e n g a n P o r ' u g i s tjukup b a i k . A n g k a t a n d a r a t n j a terdiri d a r i
p a s u k a n 2 g a d j a h d a n k u d a d a n a n g k a ' a n laut p a d a p e r m u l a a n t e r p e ü -
ha ra b e r a t u s - r a ' u s k a p a l p e r a n g s e h i n g g a s e - w a k t u 2 d i m a n a a d a p e
l a n g g a r a n p e r i n t a h n j a t e r u s dikir im k a p a l p e r a n g , b a i k d i s e k i t a r p u l a u
S u m a e r a d a n S e m e n a n d j u n g M e l a k a . I s t anan ja d i kawa l o l eh b e - r a ' u s 2
peradjurit w a n i t a . I st an a t e r s e b u t s e l a l u d i d a t a n g i o l e h u ' u s a n 2 k e r a
d j a a n a s i n g b a ik d a r i E r o p a h m a u p u n A s i a , in i d a p a
1
d i b a t j a d a l a ms e d j a r a h M u s a f i r P o r ' u g i s , P e r a n t j i s , In g g e r is . B e l a n d a d a n Ia in 2 .
3 H u b u n g a n dengan daerah Nusantara.
K e m u d i a n R a t u T a d j u l A l a m b e r u b a h p e n d i r ia n n j a j a n g s e m u l a
al
a s a n d j u r a n 2 M u b a l i g h 2 I s la m j a k n i b e r h a s r a t u n ' u k m e m p e r l u a s k a n
k e k u a s a a n d a n p e n g a r u h n j a k e l u a r S u m a t e r a d a n M e l a k a mengikut
d i e d i a k a j a h d a n n e n e k n j a d i z a m a n j a n g t e l a h l a l u , s e b a b i t u dilan' jar-
k a n n j a u s a h a d a l a m l a p a n g a n h u k u m d a n k e s u s a s t e r a a n k e s e l u r u h N u
s a n t a r a j a n g b e r d a s a rk a n k e p a d a p e m b a n g u n a n d a n p e r k e m b a n g a n
k e s u s a s ' e r a a n d a n tamadum k e b u d a j a a n I s l a m . D a l a m h a l melan'jar-
kan S j i ' a r I s l am , menjuruh u l a m a 2 d a n p u d j a n g g a 2 atau s a r d j a n a 2
m e n g a r a n g k i t a b 2 j a n g perlu d i b a ' j a o l e h h a k i m 2 ( k a d h i) d a n u m u m .
B a g i n d a m e n g i r i m S j e c h A b d u l R a u f k e I n d ia . B a g d a d , M e k a h d a n
M e d i n a h . untuk mempeiadjarï a u r ah2 da n hu ku m I s lam da lam nege r i
i t u d a n k e m u d i a n d i s u r u h k a r a n g k i t a b2
h u k u m M i r a t u l T h a l a b d. l . l .
S e t e l a h s i a p k i . a b 2 i ni d i k i r i m k e n e g e r i S e m e n a n d j u n g M a l a j a ,
M a l a k a , Djoho r , K e d a h . P e t a n i , P a h a n g , P e r a k d a n S e r a w a k . Djuga ke
S u m a e r a B a r a t ( U l a k a n , P a r i a m a n ) , K e r i n ' j i , B a n d j a r , P a i n a n (Indra-
giri) d a n a c h i r n j a k e T a n a h D j a w a , B a n t a n , D j e p a r a , G e r s i k , M a k a s s a r
(Bug is ) te rus ke B a : j a n dan T ido r e dan Iain2 j a n g m a n a k i tab2 i tu d i -
b a w a o i e h m u b a l i g I s l am da r i A t j eh . O ieh se ba b ï.u d a i a m d u n i a p e r -
p u s t a k a a n d a n k e s u s a s ' e r a a n b a g i n d a a d a l a h s e o r a n g R a tu j a n g b e r-
— 23 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 26/144
Gambar 9.
Badju Ratu dan kupiah bertampok emas/kebesaran radja
(bukan mahkuta)
_ 24 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 27/144
d j a s a s e ba b i tu s a j a n a m a i " R A T U K E S U S A S T E R A A N ' b a h k a n p u l a
b a g i n d a s e n d i r i m e n g a r a n g s e b u a h k i ' a b j a n g b e r n a m a " M A S S A I L A L
M U H T A D I " d a n l a g i d a la m b:
dang p e m e r i n ' a h a n , b a g i n d a a d a l a h s a r -
d j a n a t a t a n e g a r a j a n g ' e l a n mengatur h u k u m I s la m , b a i k d i d a l a m n e -
ge r i n j a d a n këluar, b a:
k jang m a s u k d a e r a h k e k u a s a a n n j a al
aupun t i
d a k . D j u g a b a g i n d a ' e l a h m e n g u m p u l k a n p a n d a i (tukang) e m a s u n ' u k
d i s u r u h memperkuat m a t a w a n g d e r h a m e m a s d a n p e r a k s e b a g a i alat
p e n u k a r a n g u n a memperlantjar p e r d a g a n g a n d a l a m n e g e r i .
K i ' a a k u i b a g a i m a n a p u n b i d j a k s a n a d a n t a n g k a s s e o r a n g w a n i ' a
I s l a m , tetapi i a t i da k da pa t berg erak l e k a s d e n g a n l e l u a s a un'uk ber -
t i n d a k k e l u a r i s ' a n a m e m e r i k s a k e k u a t a n k e k u a s a a n n j a . M e m a n g perlu
ben a r d i Atjeh " K E K U A T A N " K e k u a t a n k e d a l a m untuk m e m p e r g u n a k a n
s e g a ' a aia'2 d a n h a s i l b u a ' k e m a d j u a n k e l u a r . H a l i n i s e b e n a r n j a s e s u a i
d e n g a n p r i b a h a s a A t j e h j g d i s e b u t "Geumaleë k e u - p e u k a j a n , g e u t a k o t
k e u - a n g k a t a n " , a r ' i n i a d i s e g a n i k e p a d a p a k a i a n d a n di 'akut i k e p a d a
a n g k a t a n , d e m i k i a n l a h tmdjauan d a l a m s e g i k e t a ' a n e g a ' - a a n ( S ' a a ' k u n -
d i g ) , m a k a k e n j a t a a n b a h w a d a l a m m a s a S u h h a n I s ka n d a r M u d a m e -
m e n ' n ' a h . k e k u a t a n a n g k a1
a n p e r a n g A t j e h termasuk j a n gf
e r b e s a r .
k a r e n a d i d a l a m d u n i a t a t k a l a i tu ( a b a d XVII) a n gka ta n j a n g t e r b e s a r
i a l a h : T u r k i , A t j e h . d a n P o r ' u g i s S e d a n g k a n B e l a n d a . I ngger i s dan
Iain2 hania s e b a g a i " b u d a k b a r u b e r k e r i s " atau " g a d i s b a r u b e r s u -
b a n g " .
s;fa* n e ' k a s a apak l e m a h terdapat p a d a R a t u T a d i u l A ' a m S i a -
f ia 'huddin S i a h w a l a u p u n s i f a t 2 d i b i d a n g j a n g l a i n s e n e r H : k e b i d i a k -
a n d a l a m Demerintahan k e s a M a a n s e b a g a i s e o r a n g S u l t h a n a h d^n
k e g i a+
a n b e k e r d i a a d a . A k a n tetaoi walauDun a d a k e k u a s a a n i t u . namun
b^amria harus diangMn ceh^oai sardiana ta*aneeara iang t e l a h men-
d i a l a n k a n t u g a s n j a l e b i h dari 35 ta h u n (1641 — 1675). jang men-mf-o^h
p e n g a ! a m a n 2 j a n g p a h i t d a r i s u b v e r s i f B e l a n d a . d i s a m o i n g P u ^n^vo
rn°ptMntakan r e z i m p e m e r l n t a h a n b s r u d i b i d a n g h u k u m , a d a t. d a n
S a s t e r a .
4. B a n q u n a n b e r s e d j a r a h .
S a l a h s a t u p e m b a n g u n a 'n p e r t a m a S r i R a t u T a d j u l A l a m S a f i a
t h u d d i n S j a h d a l a m m a s a b e r k a b u n g s e b a g a i k e n a n g2
a n j a n g b e r k e s a n
a k a n k e s a j a n g a n b a g i n d a k e p a d a s u a m i n j a S u l t h a n I s k a nd a r S a n i A l a
u d d i n M u q h a j a . s j a h j a n g d i h a r i mangkatnja t e l a h d i b e r i g e l a r M a r h o m
D a r u s S a l a m , s e o r a n g p a h l a w a n j a n g t e l a h m e r u b u h k a n ko ta P o r . u g i s
L A F A M O S A d i M a i a k a d a l a m t a h u n 1 640 i a l a h menjuruh pe r bua t s e
b u a h m a k a m ja n g i n d a h ja n g d i t a t a h k a n d e n g a n e m a s d a n p e r m a *
j a n g m a h a l h a r g a n j a d a l a m b e n t u k u k i r a n a t a u k e s e i i a n A t j e h
s e d j a t i d a n m e m e l i h a r a i a m a n s a r i j a n g in d a h p u l a b a n g u n a n n j a j a n g
d i b a n g u n o l e h a j a h d a n s u a m i n j a M a r h o m M a h k u t a A l a m d a n M a r h o m
D a r u s S a l a m .
— 25 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 28/144
B e t a p a k a h i n d a h p e r b u a t a n M a k a m D a r us S a l a m d a n T a m a n
S a r i i t u j a n g d a p a t d i b a t j a d a l a m n a s k a h l a m a d a r i B u s t a n u s S a l a t i n
tjiptaan s a r d j a n a h u k u m d a n s a s t e r a S j e c h N u r d i n A l - R a n i r i j a n g d i -
uïa;akan d i b a w a h i n i a g a r d a p a t d i p a h a m i o l e h p a r a pembatja t e r u -
t a m a s i s w a d a n m a h a s i s w a j a n g g e m a r m e m p e l a d j a r i s a s t e r a d a n k e -b u d a j a a n A t je h d i m a s a l a m p a u . A k a n tetapi s a n g a t d i s a j a n g k a n k a r e n a
m a k a m j a n g i n d a h - b a i k M a k a m D a r u s S a l a m , m a u p u n m a k a m M a h k u -
t a A l a m , ka n d a n g X I I d a n l a i n " j a n g bermutu tinggi i t u . t e l a h h a b i s d i -
m u s n a h k a n o l e h t en ' . e ia B e l a n d a d a n b a r a n g ja n g be r h a r g a itu [elah
m e n d j a d i r a m p a s a n B e l a n d a . D a p a t d i t e r a n g k a n d i s i n i ba h w a M a k a m
D a r u s S a l a m letaknja d i t e p i S u n g a i D a r oy d a l a m tembok P u t i h j a n g
p e r s e g i , j a n g d i s e b u t o r a n g s e k a r a n g G u n u n g a n d a n m a k a m S r i S u l
t h a n Itkandar M u d a ( M e u r e u h o e m M e u k a t a A l a m ) d a l a m k l u is k e u a n g a nrfikanior be sa r la m a de ka t rumah G u b e r n u r d a n t i d a k b e r a p a d j a u h d a r i
s i t u d a n a d a sa t u k o m p l e x k a n d a n g X II d i s a n a t e r le t a k m a k a m - , d i a n
t a ra n j a m a k a m S u l t h a n A ! i M u g h a j a t s j a h d a n S u l t h a n A l a u d d i n R a j a k -
s j a h A l K a h h a r , k e d u a n j a t o k o h p a h l a w a n a g u n g jang anti k o l o n i a l i s
i m p e r i a l i s P o r t u g i s d i a b a d X V I , j a n g b a t u n i s a n n j a b e r t a t a h k a n e m a s
d a n s u a s a j a n g s a m p a i s e k a r a n g m a s i h b i s a d i l i h a t b e k a s - n j a d i k o r e k
o l e h s i p e r a m p a s . B i l a k i t a p e r h a t i k a n t u l i s a n d a n k e s a n - terss'rut d a
l a m ke d u a n a ska h ke l a s i k i t u b a i k p e m b a n g u n a n n i s a n D a r u s S a l a m
d a n B o s ' a n a t a u T a m a n S a r i j a n g m a s i h a d a s e k a r a n g b e k a s - n i ? m a k a
d a p a M a h k i t a m e n g i r a p e r i h a l k e d j a j a a n A t j e h z a m a n p e m e r i n t a h a n
M a r h o m M e u k u t a A l a m . M a r h o m D a r u s s a l a m d a n M a r h o m a h R a t u T a
djul A l a m S a i f a ' h u d d i n S j a h d a n d a p a t p u l a k i ta k e t a h u i t e n t a n g k e -
m a d j u a n s e n i u k i r d a n S a s t e r a s e r ta k e t j e r d a s a n n j a pribumi d a l a m
b i d a n g k e b u d a j a a n n j a .
5. N i s a n D a r u s s a l a m .
K a t a s a h ' b u l h i k a j a : :
T a t k a l a s u d a h 7 h a r i la m a n j a P a d u k a M a r h o m D a r u s s a l a m m a n g -
k a \ (mangkat 15 F e b r u a r i 164 1). m a k a P a d u k a S r i S u l t h a n a h T a d j u l
A l a m S a f i a t h u d d i n S j a h b e r d a u l a t f i l l u l l a h f ialamun m e m b e r i titah
k p d . p e n g h u l u s i d a n g a d a t b e rg e l a r R a d j a U d a h n a n L e l a : . P a n g g i l k a n
k i ta k e k e d j e r u a n b a t u R a d j a I n d e ra B u s a n a . M a k a R a d j a In d e ra B u -
s a n a p u n d a t a n g . M a k a s a b d a ja n g m u l i a : K a m u p e r b u a t a k a n d a k urad ja n i s n n M a r h u m D a r u s s a l a m tudiuh p e r s e g i , d e m i k i a n parbuatan-
b a h w a k e h e n d a k h a t i k u . j a n g b e l u m l ag i d i p e r b u a t r a d j a2
j a n g d a h u l u
k a l a . M a k a s e m b a h ra d ja I nd e ra B u s a n a : Insja A l l a h T a a l a , d i p e r h a m -
ba S j a h A l a m D j u n d j u n g l a h s a b d a J a n g M a h a M u l i a it u . M a k a d i p e r -
b u a t n j a l a h r a d ja n i s a n i tu d e n g a n k e s u d a h a n ' - p e n g e * a h u a n n i a , tidak
la h l a g i b e r s a l a h a n s e p e r t i s a b d a J a n g M a h a M u l i a i t u .
S j a h d a n a d a l a h j a n g m e n g e d a p r a d j a n i sa n i 'u o r a n g b e r p e d a n g
26 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 29/144
satu suku. Maka pada suatu malam ia berrnimpi Paduka Marhum Mah-
kuta A lam bersabda denga nnja berka ta: Hai segala pa nd ai! , kamu lebih-
kan lah perbuatan batu ini dari padaku ? Se telah keesokan harinja,
maka berhenti lah orang i tu memak lumkan mimpinja kepada Ratu. Ti -
b i -t iba sabda jang M aha Mu l ia kepada Radja Indera Bus ana : Kam u
kerap radja Darus salam itu hingga sederha na djuga. Maka dikerat ke-
djeurun batu radja nisan itu, d imak lumkann ja kebawah Dul i Haderat
Sjah Alam . Maka ter la lu lah suka Haderat Sjah Alam melihat perbuat-
annja jang sangat indah2
.
Maka sabda jang Maha Mul ia kepada kedjruan pandai emas dan
kedjuruan pandai suasa: Maka salup radja nisan i tu dengan emas per
tam a, djangan b ersalah dengan pa hat batu i tu dan tatahkan dengan
ratna mutu manikam. Ma ka diperbu at mereka i tulah sepert i sabda
Jang Maha Mul ia i tu . Maka beberapa dar i permata jang besar2
i tu har-
ganja, daripada djenis puar dari jakuz dan f i ruz dan zamrut dan baidur i
dan zabardjad dan ni lam kandi dan ni lam pualam, puspa ragam dan
beberapa dar ipada mutiara dan intan manikam jang t iada terharga di-
kenakan pada Radja nisan i tu. Maka radja Setia dan radja Indera Se-
kata dan Sr i Emas kara dan seg ala pand ai ema s beke rdjalah sepert i
sabda Jang Maha Mul ia i tu .
Maka Haderat jang d imul iakan Al lah Subhanahu wata'ala pun
semajam diatas singga sana diatas em as kudrat i sepu luh mutu jang ber-
tatahkan ratna mutu manikam dalam kelambu rawa jang berupakan
emas, dihadapan segala radja2
dan para puteri dan segaia anak2
isteri
hulubalang sekal ian dan segala dajang2
perwira, isi mahl iga i seka l ian.
Sjahdan n e n d a2
dan embua i tuan dan fe la2
menghadap di luar t i rai . Ia
lah mendjundjungkan sabda Jang Maha Mul ia dan menjampaikan sem-
bah segala huluba lang. Maka segala s ida menghadap Jang M u l ia2
pun beratur men ghadap di Peratan Sembah. Maka keluar tjap suasa
dihundjukkan oleh Tun Ratna Wangsa lalu d i sambu t oleh sida meng
hadap, maka Tun R atnapun Me ndjundjungkan sabda Jan g Maha M ul ia :Insja Al lah Taala, sabda Jang Maha Mul ia segala hulubalang dipanggi l .
Maka tjap i tu pun dibawa sida menghadap ke Bala i , disambut- oleh
abeniara, maka sida menghadap i tu pun mend jundjungkan sabda Ja ng
Maha M ul i a .
Setelah ia mendengar sabda Jang Maha Mul ia i tu maka segala
hu luba lang masuk lah. Se telah datang ke P eratan «em bah , maka seka
l ian mereka itupun chidmat serta mengangkatkan fangan keatas kepa
la, mengatakan -. Daulat D i rgahaju Ma hkuta Sjah A lam , maka sekal ianhu luba lang pun duduklah m as ing
2
pada martabatnja. Ma ka ajapan pun
turunlah dar i pada nikmat jang berbagai-bagai tjita rasanja. Setelah
selesai mereka i tu daripada mener ima ajapan, maka Menda Radja Ser-
ba Bau pun men djundjungkan sabda Ja ng Mah a M ul ia kepada Orang
K a j a2
Maharadja, Sr i Maharadja, Orang Kaja2
Laksamana, Sr i Perdana
— 27 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 30/144
Menteri dan Orang Kaja2
Sri Maharadja Lela dan segala hulubalang,
hendaklah Orang Kaja2
sekal ian berbuat ketan emas (kereta emas p.)
tudjuh pangkat dan keretan suasa l ima buah dan keretan perak l ima
buah dan beberapa puluh keretan lain untuk mengarak, radja keritan.
Maka sekalian mereka i tu berdir i serta chidmat mendjundjung sabdaJang Maha Mul ia i tu .
Sjahdan maka sekalian mereka i tu menjembah la lu keluar m a-
sing-masing pada pekerdjaannja. Maka Haderat Jang Maha Mul ia pun
berangkat masuk ke is tana.
Setelah beberapa hari antaranja maka segala persuruhan i tu
musta i l lah (siaplah p.), la lu sabda Ja ng Mah a M ulia kepada perdana
Menter i dan kepada segala hulubalang. Insja Al lah Ta 'a la , hendaklah
kamu arak radja n isan Daruss alam keistan a. Maka Radja n isan pundiarak oranglah dengan segala bunj i - -an, dan beberapa pajung terkem-
bang sepert i adat dar i radja2
hingga sampai ke Peratna Sembah. Maka
berdatang sembah wazi r : Barang mak lum ki ranja Haderat Jang Mah a
Mul ia , bahwa d iperhamba sekal ian mohonkan sabda s iapa2
jang angkat
radja nisan itu .keistana. Maka sabda Jang Maha Mul ia kepada Kadi
Mal iku l Ad i l dan Orang Kaja2
Ma haradja, Sr i Ma haradja dan Orang
Ka ja2
Sri Maharadja Lela. Kamulah menaikkan radja nisan keistana.
Setelah datang keistana maka di letakkan keatas Radja di Radjajang keemasan dalam tirai kelambu tudjuh lap is ber-bagai
2
warnanja.
Segala anak radja2
dan segaia para puteri duduk beratur berkel i l ing
memandang akan radja nisa n i tu. Ma ka bed i l mer iampun dipasang
oranglah dua kal i tudjuh akan a lamat perdjagaan. Ma ka genderangpu n
d ipa iu oranglah dua kal i tudjuh, d i luar dan didalam ter la lu gemuruh
bun j in ja. Maka pada sehar i berpuluh-puluh kerbau disembel ih, dan
be- ra tus2
guntja be ras jang dim asa k orang. M aka sisa rimahpun ber-
timbun
2
dibawah bala i . Maka orang bermainpun ter lalu rama i. adajang meruhe (bi t jara2
p.), ada jan g merfgehak (ketawa p.). ada jan g
berbansi .
Ad apu n pada masa itu dagangpun (orang K elin g p.) berhimpun
dibandar Daru ssalam , maka seka l iannja ma s ing2
dengan permainannja ,
ada jang menar i ada jang merekat (meluntjat2
p.), ada jang bersikedidi
(berdansa- p.), ada jang bertandak, ada jang bermain tumbak, ada jang
bermain lembing, ada jang bermain keris, ter lalulah ramai bunji2
an i tu.
Setelah genaplah perdjagaan djaga
2
i tu t iga kali tudjuh maka padamasa jang baik dan pada ket ika jang ter lebih maka M edan C hia l i pun
dihiasi oranglah beberapa gadjah meta berbaluhan besi dan bergading
besi menghela jang mahtad jam, diatasnja dua orang pahlawan jang
memakai alat peperangan, sebi lah busur berkelah emas pada tangan
kir inja dan satu anak panah pada tangan kanannja, maka tasjkar di-
ikatnja dipinggangnja dan seratus buang2
an tersandar pada baluhan
pada pihak kirinja Dan beb erapa alam (bendera p.) jang besa r dan
— 28 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 31/144
beberapa ratus pajung dan pandji '- dan unggul dan beberapa pajmg
j ang ber lap i s2
beratur dari dalam (kandang Darul Dunia) hingga sam
pai ke Mesdj id Bai tur rahman. Sjahdan Mesdj id Bai tur rahman disa lup
oranglah dengan kain putih jang safa ter la lu indah2
rupanja.
Maka radja keritan emaspun diarak oranglah ke Peratan Se m bah .dikepika n pada astaka. Maka genderang berangkatpun dipalu oranglah
ter lalu amat gemuruh bunj in ja. Segala hulubalang dibawahpun berdir i
ber-s jaf2
, maka suluh keradjaan dan segala alat keradjaanpun turunlah
dibawa segala Le l a2
, disambut o leh segala mega t2
(pembesar2
jang tua2
P-).
Maka abentara dan segala budjang sah ibulah dan segala kun-
dangan meremang dan muda bal ia sekal ipun datanglah menjambut se
gala alat keradjaan i tu. Maka Kad l i M al ikul Ad i l dan Sjec h Nu ruddindan Orang Kaja
2
Maharadja, Sr i Maharadja dan Orang Kaja2
Laksama
na, Sri Perdana Menter i dan Orang Kaja2
Sri Maharadja Lela dan Orang
K a j a2
Maharadja Set ia dan Paduka Maha Menter i dan Paduka Sr i Nara
dan Sr i B id ja ja Radja dan Sr i Pakerama Radja dan Radja Udahanan
radja n isan i tu. M aka sek al ian merekapun naiklah keatas lepau Peratna
Sembah serta me ninggalkan ker is pedang. Maka radja n isan Darussa
lam pun diangkat segala mereka jang tersebut i tulah dinaikkan keatas
mertju radja keri tan emas i tu.Setelah musta i l lah radja n isan Darussalam i tu, maka sekal ian me
reka itupun turunlah lalu berdir i mas ing2
pada martabatnja. Maka se
gala para puteri dan segala kakanda pun dudu klah beratur be rkel i l ing
radja n isan Da russalam i tu. Maka nendapun berdi r i mengamburkan
derham beberapa dar i emas dan perak dan permata jang t iada terki ra2
banjaknja, maka ter la lu lah ramai berebut-rebut orang mengambi l der
ham sedekah Dul i Haderat Jang Maha Mul ia i tu .
Maka genderang arak
2
an dipalu oranglah ter la lu azamat bunj in jadar i pada gong dan serunai , naf i r i , sangka merengu, tjeratjap, medah,
domama, ter lalu gemuruh bunj inja, sepert i tagar jang t iada berkepu-
tusan. Maka segala pawaipun beraraklah. Ma ka jang pertama be rdja-
la n i tu delapan puluh ekor gadjah tunggal , diatasnja tudjuh puluh
orang pahlawan jang memaka i alat peperangan dan berkantj ing emas
selebar dan memegang l emb ing buang2
an , terdiri diatas kersani ke-
emasan. Ma ka gadjah i tu d igeraknja p an tas2
serta ia bertampik me-
l ambung2
kan di r in ja. Kemudian dar i delapan puluh ekor gadjah d iatas
nja delapan puluh orang pahlawan berbadju z i reh dan berketupong besi
chorasan i (alat perang Persia p.), terdiri diatas kersani bertahta, me
megang bed i l.
Apabi la gadjah i tu d iburunja, bedi lpun terpasang gementam bu
nj in ja. Kemudian dar i delapan puluh ekor kuda diatasnja delapan pu
luh pahlawan memakai mahkota. memegang pedang magr.bi beralat-
kan emas.
— 29 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 32/144
Kemudian dari itu beberapa ratus gadjah dan kuda jang berba-
gai d jenis kelakuannja sekal ian dengan alatn ja, ada beralatkan emas,
ada beralatkan lazu ardi , ada be ralatkan suasa, ada beralatkan perak,
ada beralatkan mulamma. Ke m udian dar i i tu seorang raksasa perbua
tan, ter lalu besar pandjang matanja ter-beliak2
, gigin ja ter-sengah2
,
tar ingnja ter la lu tadjam, memegang lembing sedjengkal lebar matanja
ditimang-timangnja ter lalu hebat segala jang mem andangnja . Ke
mudian dari i tu seekor naga baghal kepalanja sepert i kepala
singa, tubuhnja sepert i tubuh buaja. Ke m udian dar i i tu se
ekor burung Ibrinja naman ja , mematju seekor ular besar. Ke
mudian dari i tu seekor naga hikmat ter lalu besar dihadapannja dua
orang patung menar i terliuk2
dan te rku la i2
. Apabi la djauh naga i tu,
maka ia ter-lari2
pada orang banjak serta m erebahkan dir in ja, ma ka
segala orang banjak jang hampir itupun gempar berlar ian lalu rebah
rempah, maka ter lalulah gegap bunj inja orang tertawa melihat ke lakuannja i tu.
Kemud ian dari beberapa djenis dari pada binatang jang l iar dan
dj inak, dari pada gadjah dan kuda dan singa dan harimau dan bada'<
dan kerbau , lem bu dan rusa dan kidjang , se ka l ian i tu dibu bu hnja
orang diatasnja dengan memakai pelbagai warna. Maka adalah segala
binatang i tu mas ing2
pada t ingka h lakunja dan be rba ga i2
rupanja. M a
ka sekal ian orang jang mel ihat dan segala kanak2
pun ter la lu lah sukamel ihat d ia .
Kemudian i tu beberapa pula d ian jang indah2
rupanja dan ber
baga i2 warnanja dar i beberapa tanglong jang terhias dengan ber-bagai
2
hiasan. Ke m udian dar i i tu langlang buana namanja tubuh nja sepert i
kepala unggas, sajapnja sepert i sajap garuda, kakinja sepert i kaki na
ga. Maka diatas belakangnja suatu tanglong berdjentera.
Kemudian dari i tu nam taboga nam anja, tubuhn ja sepe rt i kepa lanaga, bert jula sepert i badak, gadingnja sepert i gading gadjah, diatas
belakang suatu dalung ber is i makan-makanan. Kemudian dar i i tu be
berapa jang ber is i n ikmat tjita rasanja. Kemudian dar i seekor burung,
mukanja sepert i muka gadjah, diatasnja suatu perarakan atas angin
bert ingkap dalam nja pe dikiran (orang be rdikir p.); ap ab i la ped ikiran
i tu menar i , maka burung itupun turut menar i . Kemudian dar i i tu sebu-
ah keri tan perak, diatasnja pedikiran Djawa merakat.
Kemudian dari i tu sebu ah ped ikiran perak diata sn ja ped ikirannegeri Pahang. Kemudian dar i i tu sebuah ker i tan perak diatasnja pe
dikiran negeri Djohor. Ke m ud ian da ri itu bebe rapa puluh gadjah jan g
membawa alam (bendera) dan senidjuk (alat tepung tawar) keemasan
dan dua ekor gadjah membawa alam (bendera) perak dan dua ekor ga
djah mem bawa alam em as. Ke m udian dar i i tu segala bunji2
an dar i ber
baga i2
djen is, sek al iann ja itu dari perak dan em as dan suasa. Maka d i-
- 30 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 33/144
belakang orang memalu bu nji-an i tu seekor gad jah amat elok parasnja
diatasnja seorang abentara m embawa suluh memakai sarung dan suatu
mahkota seri pada terkena dikepalanja. Sjahdan adalah suluh i tu dari
pada emas berpermata dan pedangnja be rtatahkan ratna emas bersa-
rung permata dan hulunja bertatahkan ratna bertjahaja rupanja gi langgemi lang dipandang orang. Adapun pada pangkat jang dibawa i tu em-
pat orang megat membawa tjemeti mengarahkan segala bala mengiring
dan pada pangkat jang di tengah i tu beratur segala le la2
. Maka adalah
selapis kepada selapis thgkat kersena i tu penuh dengan dajang2
dan
perwira sekal ian dan b iduan memakai berbagai2
djenis warna jang in-
dah-indah. Maka pada pangkat jang diatas empat orang pedikiran At jeh
Darussalam memakai sederhana tubuh, dua memakai tjara l a k i2
dan
dua memakai tjara perempuan, ter la lulah amat indah2
rupa tarinja dan
amat gemer lap pada segala pak aiann ja, mendjadi heranlah sega la jang
memandang dia. Maka diatas mertju keri tan emas i tulah le 'ak radja
nisan Da russalam , d ihadap segala para puteri menjampa i tetampan
keemasan dengan memakai sederhana kekajaan, dan ada jang mem
bawa utjang keradjaan, ada jang memegang pedang keradjaan, ada jang
meremang pendua keradjaï in, dan gelar pedikiran i tu Seri radja pedi
kiran, seorang bergelar Sri Maha Dewi dan seorang bergelar Budi Main
Warna dan seorang bergelar Undakan dan seorang bergelar Tun Ratna
Adikara, dan ada jang membawa sekin keradjaan, dan ada jang membawa kipas keradjaan dan ada jang membawa air santap dan ada jang
mengapuh pelu dah an, sek aliann ia emas berpermata bertatahkan ratna
mutu manikam. Adapun diatas tingkat radja keritan emas itu sepohon
gegelar emas berpermata perbuatannja sepert i pohon meraksa, daunnja
dar ipada suasa suda terki lap bungan ja dari pada emas bela zua rdi , bu-
ahnja dari pada permata sembi lan djenis gemerlap rupanja dipandang
orang sepe rt i b intan g di lang i t .
Sjahdan adalah radja keritan i tu lengkap dengan pajung dan
p a n d j i2
keemasan jang berbaga i2
warnanja dan beberapa dari pada
pajung berumba i2
kan mut iara, dan adalah mengel i l ing i radja kritan itu
beberapa dar i pada pajung, pandj i2
, ungga l2
jang aneka bagai buatan-
nja.
• Siah dan adalah jang mengi r ingkan radja ke ritan emas dan radja
nisan Darussalam rtü beberapa gadjah rangka kawan membawa alatberangkat berbagai
2
d j en i s2
dari pada Duan jang berisi sirih dan pe
dang dan sekin dan tudung dan beberapa djenis lain i tu.
Maka adalah jang membawa i tu sekal ian mega t2
, (pembesar tu a2
p.) meniampaikan wali kek uninga n. Ke mu dian dari i tu dua ekor ga
djah jang memakai badju muchma l dan seresari keemasan dan tutup
kepa lanja kain dibad j jang berpa kaian ema s, dan pada tel inganja dua
mala l jang terluhur dan pada lehernja penuh genta dari pada suasa
— 31 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 34/144
j a n g t e r u p a m . D i a t a s b e l a k a n g g a d j a h i tu r a n g k a ta n g g a p e r a k d a n pe
r a k m u i a m m a e m a s d i k e r a w a n g .
M a k a d i b e l a k a n g g a d j a h i tu k e d j r u a n d a n s e g a l a tandil d a n s e g a l a
rakjat h i n a d i n a t i a d a terpermanai l ag i ba n ja kn ja se p e r t i o m b a k m e n g -
a
'ü n
' K a t a j a n g e m p u n j a tjerita : A d a l a h b e b e r a p a l a g i d a r i p a d a s e n -
d j a ta d a n a l a t p e r h i a s a n j a n g ti a d a t e r p e r m a n a i b a n j a k n j a m e l a i n k a n
se ga l a j a n g m e l i h a t d i a d j u g a m e n g e t a h u i d i a . S e t e l a h itu m a k a b e r -
a r a k l a h ra d ja n i s a n D a r u s s a l a m d a r i p a d a s e l a p i s pintu k e s e l a p i s pintu
h i n g g a s a m p a i k e p i n t u t a n i , l a l u l a h k e M e d a n C h i a l i .
M a k a s e k a l i a n m a n u s i a p u n m e l i h a t b e r s u k u2
d a n b e r p a s u k a n
d a n a d a l a h o r a n g j a n g m e l i h a t i t u s e b a g a i t i a d a t e r p e m a n a i b a n j a k n j a ,
d a t a n g t i a d a b e r k e p u t u s a n . D a n a d a l a h p a d a k e t i k a r a d j a n i s a n D a r u s s a l a m be ra rak i t u , se g a la o ran g memukat t i n g g a l pukatnja d a n s e g a l a
o r a n g j a n g m e n g a i l t i n g g a l k a i l n j a d a n s e g a l a o r a n g jang m e n d j u a l ,
t i n g g a l p e r d j u a l a n n j a d a n t e r b a n j a k p u l a s e g a l a o r a n g j a n g m e l i h a t itu
b e r b a h a g i a . A d a j a n g t e r p u p u r s e t e n g a h d j a l a n d a n a d a jang s e t e n g a h
b e r s a n g g u l s e r a j a b e r d j a l a n , d a n a d a j a n g s e t e n g a h m e m a s u < b a d j u
k e n a p a d a k a i n n j a , k a r e n a s a n g a t g o p o h takut t in g g a l p a d a t e m a n n j a .
S j a h d a n a k a n s e g a l a a n a k d a r a2
a d a s e t en g a h m e m a s u k k a n s u b a n g n j a
s e ' e n g a h d j a l a n d a n a d a s e t e n g a h t in g g a l g e l a n g n j a d a n kerontjongnjaw a k tu i a be rd ja l a n ka re n a se g a la me re ka j an g p e rg i m e l i h a t i tu s an ga t
g o p o h d a n takut t i a d a s e m p a t ia m e l i h a t p e r a n t a h j a n g b e r - b a g a i - _ i t u .
D a n a d a s e t e n g a h j a n g p e rg i m e l i h a t i tu d j a d i b e r k e l a h i d e n g a n l a k i n j a
s e b a b t ia d a s i a p a j a n g m e n u n g g u r u m a h n j a , m a s i n g2
m e r e k a itu h e n
d a k pergi m e l i h a t , l a l u b e r p u k u l d a n a d a s e t e n g a h m e r e k a l a l u bertje-
r a i d e n g a n s u a m i n j a .
D a n b e b e r a p a p u l a s e t e n g a h o r a n g j a n g m u d a2
p e r g i m e l i h a t itu
a d a s e t e n a a h b e r b a d j u s e p a n d j a n g d j a l a n d a n t e r b a n ja k p u l a m e m a s u k k a n kant jhg s e r a j a m e l i h a t . D a n b e b e r a p a d a r i p a d a s e g a l a o r a n g .
jang m e l i h a t i t u d j a u h d u s u n n j a s e h i n g g a d u a t ig a hari itupun d a t a n g
djuga i t u D a n k a t a s e t e n g a h o r a n g b a h w a a d a l a h b e b e r a p a o r a n g m e
l ihat i tu b e r a n a k d i d j a l a n . D a n a d a l a h M e d a n C h i a l i p a d a k e t i k a itu
p e n u h s e s a k d e n g a n m a n u s i a j a n g t i a d a t e r h i s a p k a n d a n a d a l a h s e g a l a
me re ka j an g m e l i h a t i tu t i ada se m p a t dan t i ad a ka ra r i a p e rg i m e l i h a t ,
k a r e n a s e g a l a p e n g l i h a t a n n j a a m a t b a n j a k ja n g i n d a h2
d a n b e r - b a g a i - .
D a n a d a l a h s e g a l a j a n g m e l i h a t i t u d e n g a n s u k a d e r i t a n j a , b e r - b a g a i -m a d j l i s , i s t i a d a t , tertib j a n g p e l b a g a i i t u . M a k a a d a l a h d a l a m a n t a r a
o r a n g j a n g b a n j a k b e r k a t a - k a t a s e t e n g a h n j a a k a n s e t e n g a h n j a udjarnja:
T e r l a l u a m a t i n d a h s e k a l i tertib madjis D u l i H a d e r a t J a n g M a h a m u l . a
i n i B a n j a k l a h .neger i j g d i b a w a a n g i n d a n a t a s a n g i n kita m e l i h a t D u t a
s e g a l a r a d j a2
j a n g b e s a r2
, t i ad a d ju ga s e o ra ng se p e r t i perntah madjl is
D u l i H a d e r a t J a ng j M a h a M u l i a tu a n k i t a i n i . S e s u n g g u h n j a l a h n e g e r i
b e b e r a p a d a r i o r a n g g u n t i n g a n2
j a n g b e r b a g a i2
r u p a n j a ditaburkan
- 32 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 35/144
oranglah dan beberapa permata intan dan pudi dan beberapa djenis
Atjeh Darussalam i n i ' s e r a m b i Mu kkatu l lah Jang Maha M ul ia . Maka
segala jang mendengar itu menjangguhkan.
Sjahdan bahwa adalah radja nisan Darussalam itu berarak kel i-
ling mesdj id Baiturrahman sehingga sampai ke Medan Chia l i . Maka
dihentikan oranglah pada sama iengah medan sepert i sabda Jang M u
l ia. Maka adalah pada malam i tu segala anak radja2
dan t jeteria, aben-
tara , hu luba lang masing2
berkawal radja nisan Da russalam i tu, dan
adalah dikembangkan orang beberapa chaimah tempat segala radja2
dan hulubalang kedid i dan berama. Maka pada malam i tu orang mel i
hat pun masing2
dengan pemandangannja, seket ika i tu mel ihat hulu
balang berana dan seketika i tu mel ihat anak radja2
dan abentara ber
main keris, dan segala orang muda2
bermain kedidi dan menari dan
adalah lagi njanji jang dinjanj ikan budjang ninta berahi i tu ber-bagai2
djenis, dan ada setengah mereka i tu mel ihat orang bermain gedombakdan ada setengah mel ihat Djawa bermain tumbak dan ada beberapa
pula permainan Djawa dari wajang dan topeng dan tandak dan bebera
pa ratus bunji2
an tjara Djawa dipermainnja, dan setengah mereka itu
mel ihat sehingga tert jengang2
melihat permainan Tj ina bermain rakat
dan menar ikan naga perbuatan dan setengah mereka itu melihat wa
jang tjara K el in g dan beberapa djenis d ari pada perm ainan jang lain
berbagai2
, dan beberapa segala dagang (orang Keling) menundjukkan
permainannja dan terbanjak p ula m el ihat bermain patung di tar ikan njaber-baga i
2
lakunja dan ada lah segala orang dusu n i tu m el ihat pada se-
suatu permainan hingga tert jengang2
t iada djemu matanja mel ihat dia.
Maka ter lalu am at suka segaia orang berm ain i tu dan segala jang m e
lihat arakan radja n isan Darussalam kekandang Darul donia. Maka
se-dekah paduka marhumpun pada ket ika i tu d i taburkan oranglah se-
pandjang djalan, beberapa dari pada asjraf i dan emas dan perak dan
mahl iga i i tu dan adalah pada masa i tu Dul i Haderat Jang Maha Mul ia
berdjuangkan gadjah dan bertekupan kerbau dan lembu dan beberapadar i pada bi r i2
dan kibasj , d ipertekupkan orang.
Setelah sudah berdjuangkan gadjah .itu maka sabda Jang Maha
mul ia i tu sehingga sampai s iang. Setelah pagi2
harinja maka segala
alat pawai itupun diatur oranglah.
Sjahdan adalah pada masa i tu Dul i Haderat Jang Maha Mul ia
semajam pada mah l igai jang bergelar Pantja Penda wa m el ihat pada
perm a'a jang lain. M aka segala jang beroleh me ndjadi kajalah . Maka
segala orang jang mel ihat per tama-tama, rad ja 'n isan Darussalam b<gr-
aark i tu karena pada hari i tu rakjat habis berh impun.
Demik ian lah tanda daulat segala radja2
arif bi l lah d in jatakan Al lah
kemul iaannja. Sjahdan adalah segala orang permainan i tu bermain se-
pan djang djalan da n segala orang jang bertandak me nari diatas keri tan
perak dan segala pedikiran i tu pun demik ian djuga.
— 33 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 36/144
Setelah sampai kepada dewala Taman Ch airah , maka radja ker i
ta n itupun dikepi lkan oranglah pada astaka dewala i tu. Maka disambut
huluba lang dan segala t jeter ia, maka dibubuhn ja kepada Ra dja di radja
jang keemasan, diiringkan oleh segala radja2
dan hu lubalang dan tje-
ter ia. abentara dan rakjat hina dina, lalu kedalam kandang Darussa
lam.
6. Bentuk Makam Darussalam.
Kata jang empunja tjerita: bahwa adalah perbuatan radja kan
dang Da ruldunia D arussalam i tu per tam a-tam a dibuatnja batu terdam-
par, kira2
dua belas depa pada satu segi , maka adalah perbuatan i tu
empat segi dan batu mengampar berkumai sepert i perbuatan peterana
dan ada lah pada em pat pendjurunja i tu be rtjanggai berukir awan danmega dan beberapa kalak (kalak = songsong - pajung kebe saran, pe-
nulis). Maka diatas batu menggampar i tu lan ditambaknja tanah k i ra2
delapan hasta t ingginja, maka sek al iann ja i tu d isusu n dengan batu
jang put ih, kuning, hid jau, merah, hi tam, ada ungu; ada dj ingga; ada
ablak berkuari , biru, ada pant jawaran ada sepert i warna paru2
.
Maka diperbuatnja pada kaki dewala diatas kaumai , maka dike-
rawangnja pada l ingka r tepi kuma i (= bingka i = berai atau pinggir ba
tu berukir ) i tu dan beberapa perhiasannja terkenal .Maka pada kedua lapis d iperbuatnja dewala batu dibubuhnja
bertelepuk (banjak s e ka li , penjusun) batu perbuatan ben ua Tj ina jang
berbagai-bagai tu l isan, dan adalah perbuatannja makin indah dar i jang
pertama ganda ber-ganda2
.
Maka dalam batu i tu lah t iang radja kandang Daruldunia berdin-
ding papan bertjat bersemburan ai r mas dan ada lah t je lah2
i tu t idak
lu lus semut berdjalan dan segenap tjat i tu d ibubuhnja bersemburan
djua. Ma ka diperbuatnja pula segenap dind ing i tu ber tingkap be r-k is i2
k i ra2
l ima belas tempa t dan pada selan g k i s i2
(djari2
) i tu dikerawangnja
ber -baga i2
dari pada awan dan mega berarak, dan adalah dinding i tu
berdjumbai pant jawarna. Ma ka t iang kan dan g D arussalam itu ditjatnja
pelangi d i tu l is dengan air mas.
Sjahdan adalah perbuatan arah kepakaian i tu suatu pintu ber
gelar Sri Muka. Maka adalah perbuatan pintu i tu berkerawang dan ba-
ngunnja sepert i biram berkulah dan beberapa tjermin Tj ina terkena pa
da sela ng kerawangnja i tu, dan pada suatu segi beberapa te lepuk dar ipada air mas ditjat, dan kemuntjaknja bersalup dengan suasa. Maka
dikenakannja kepada bara phtu dua temp at perbuatann ja sep ert i naga
berikur da n pe rbuatan kum ai i tu berkeraw ang sepe rt i karang naka s ber
te lepuk berse l imp at bersemburan ai r mas. Ma ka pada segenap t ian g
itu ber lap iskan sufsache lat a inu lbana t dan se sesar i dan m akmal kat i -
fah dan diba dj . Ma ka ada lah segala pagar radja ka ndan g D aruldunia
- 34 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 37/144
i t u da r i pada kaju djati dan gaharu dan tjendana dan chelembak dan
k a j u k a r a n g . D i p e r b u a t n j a a t a p radja k a n d a n g i iu t i g a lapis, selapis
jang p e r t a m a d a r i p a d a papan bertjat m e r a h , d a n a d a l a h p e r s e i a n g a n
atapnja d i r a p a t n j a tjermin a ta s a n g in b e rk e l i l i n g , d a n l a p i s j a n g k e d u a
d i p e r b u a t n j a d a r i p a d a b a t u d i s u s u n . A d a p u n a k a n B a t u i tu a d a m e r a h ,
p u t i h , k u n i n g b e r b a g a i - w a r n a n j a , d a n l a p i s j a n g k e ti g a l e b i h i n d a h
dari p a d a p e r b u a t a n A n d a l a s .M a k a a d a l a h ru p a n j a d i p a n d a n g d a r i d j a u h s e p e r . i a w a n m e n g a n -
d u n g h u d j a n ; d a n d i p e r b u a t n j a kemuntjak k a n d a n g i t u a s t o k o n a
M a k a kenmuntjak r a d ja k a n d a n g i t u d a r i p a d a p e ra k d a n sege
n a p mariiunja d i b u b u h n j a b u a h b e r e m b a n g . d a n d i a t a s n j a s a l u r b u -
d j u n g d a r i p a d a p e r a k b e r u k i r . M a k a d a l a m k a n d a n g i tu p e l i n g g a m
ia n g m a h a p u t i h . M a k a d ia ta s b a tu it u d ip e rb u a tn ja k i s i l a r i k a n a ta s
a n g i n b e r s a p u t l a g i b e r ' u l i s k a n l a z u a r d berair e m a s d a n p a d a k u m a i
d e w a l a i tu b e r p u n t j a k r e b u n g b e r k e r a w a n g . M a k a a d a l a h d i a t a s d e w a l aja n g k e t i g a i t u l a p i s i t u b e r l a p i s
2
langit2
dari pad a ka t ja be rbu ng a be r -
t e le p u k (b e rs e p u h p .) a i r e m a s , d a n lapis j ang ke t iga da r i pada ka in
k e e m a s a n d a n l a p i s j a n g k e e m p a t d a r i pada z a rz a r i b e rs u ra t k a l i m a h .
s e k a l i a n s u r a ' a n it u a i r e m a s b e r u k i r b e r u m b a i2
k a n p e r m a t a bertjam-
p ur mutiara d i k a r a n g p e r b u a t a n D a r u s s a l a m . M a k a d a l a m n j a itulah
p e r h i a s a n j a n g b e r b a g a i i nd a h '- . M a k a a d a l a h t e r k e m b a n g d is i s i r a d ja
n i s a n D a r u s s a l a m i tu b e b e r a p a p a j u n g . M a k a a d a h a m p i r ra d j a n i s a n
D a r u s s a l a m i tu s u a u p a j u n g k e r a d j a a n b e l a z u a r d i b e r b a ' a n gem=is
d a nberkemunljaknja d a r i p a d a m a n i k a m i a n g m e r a h d a n d i b a w a n k:mun-
tjaknja i 'u t e r k e n a b e b e r a p a p e r m a t a ja n g t i a d a t e r h a r g a k a n , d a n a d a
l a h k e d je d ja k a n p a ju n g ' - i tu d a r i p a d a e m a s ibrahimi b e r p u k a t .
M a k a d a r i kiri r a d j a n i s a n D a r u s s a l a m itupun s u a tu p a ju n g k e
ra d ja a n h a r i Djum'at b e r d j a n t e r a , b a t a n g n j a d a r i p a d a e m a s b e r u m b a i -
r u m b a i k a n p e r m a t a p u d i b e r a n t a i , p e r b u a t a n b e n u a R u m . a d a l a h t e m
p a t k e k i s a ra n n ja e m a s b e ra g a m e le k a h b e p e rm a ta b e ru mb a i '- 'k a n oe r-
m a t a d i k a r a n g , d a n a d a l a h k a ju d j a n ' e r a i tu b e r t e b u
2
e m a s b e r s e n d id a n g a n n i l a m , d a n p a d a u d ju n g d a r i p a d a k a ju d ja n te ra i tu s u a ' u per
m a t a p u s p a r a g a m ' e r g a n ' u n g d a n a d a l a h t j a h a j a tjemerlang m e m a n -
tjar g i l a n g g e m ü a n g . M a k a a d a p u l a p a d a k e m u n t j a k p a j u n g it u s u a t u
perma+a i n t a n j a n g a m a t b e s a r h a r g a n j a d a n k e d j e d j a k a n p a j u n g b e r
d j a n t e r a i t u e m a s k u d r a t i j a n g s e p u l u h mutu
D an d i s;
s i p a j u n g b e r d j a n t e r a H u s u a+
u e m a s b e r p e r m a t a d a n
d e n g a n k e m u n t j a k n j a d a r i p a d a n i l a m d a n d i b a w a h kemuntjak i'u b e
b e r a p a p e r m a t a j a n g i e r k e n a l . m a k a a d a l a h s u a t u p e r m a t a i tu s e b u a hn e g e r i h a r g a n i a d a n a d a l a h k e d j e d j a k a n p a j u n g i tu e m a s b e - p a h a t t i g a
b e r s e g i .
D an t imbalan p a j u n g i+u sua+u p a j u n g b e r l a z u a r d i b e r u m b a i2
k a n
m u t i a r a d a n i n * ? n d i k a r a n s d a n a d a l a h s e m b i l a n b a ? a i p e rma ta t e r -
k e n a l . m a k a k e m u n t j a k p a j u n g it u d a r i n a d a b a i d u r i d a n k e d i e d ^ k ^ n -
— 35 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 38/144
n i a d a r i p a d a s u a s a b e r t u l i s p e r a k . D a n b e r t e n t a n g a n p a j u n g d e n g a n
a u p a j u n g p a n t j a w a n a berumba^kan p e r m a t a jang s u d a h d i k a r a n g
S n k e m u n u a k pa u n g i iu p e r m a a j a n g d i d i s e d u s e p e r , e i u r a j a m
b s s a r n j a d a n a d a i a h b a l a n g p a j u n g i tu s u a s a b e r s e b u r a n d e n g a n a ,
e m a s . D a n l i g a bidji e m a s t e r k e m b a n g 'M^&lJ^ ^ Z a
dar p a d a p e r a k d an d a u n b u n d i ' e r k e n a p a d a s e l a n g - b u a h p e r k u l a
m a k a adaiah bunji d a u n b u n d i it u e r l a l u a m a t n j a n n g . d a n K e r n u i , jak-n j a e m a s d i u a , d a n b e b e r a p a l a i n d a r i p a d a i t u . D a n a d a l a h c i rhu lu r a
d j a n i s a n D a r u s s a l a m i tu t ig a l a p i s b a n t a l d u s u n b e r a m p u k a n e m a s
i g a bidji ta djU K ; s u a t u p e r m a * , r u an d . K a r a n g p e r b u a t a n or-ng o a w a n
Z n sLu idu k p e r m a * p e r o u a . a n b r a n g se. .n. s ^ ^ Z
a r a b e p e r m a . a i ncan c j a m p u r p u d r , D an a d a l a h b a m a l , u s e m u a te r
• e r a w a n g e m a s d a r i b e r b u n g a r j e m p a k a e m a s d a n d ^ a s b a n t a l M I g e -
g 6 i a r
D a T d a r i kiri p u n d e l a p a n bantal s u s u n b e r t a m p u k e m a s b e p e r
m a . a d a n a d a b e r t e i e p u k b u n g a e m a s b e r m a h i s e h a r , b u . a n . d a n d i
atasnja d u a bidji ban.al, s u a t u berba a n g e m a s b e r t a m p u k b e p e r m a *
p a n t j a w a r n a b e s e l a n g s e l i n g m u t i a r a , d i a i a s . u s u a t u m u s j a w a k a t
b e r s u r a ' a i r e m a s d a l a m n j a i i u d a n d i s i s i n j a >tu s u a u_ ijeper e m a s
b e r i u i u p s e b a b e m a s b e r t a h . a k a n p e r m a t a , s u a t u djam a i l emas d a n
s u a u h a k a i i d a r i p a d a p u s p a r a g a m b e r s u r a t ajat Q u r ' a n b e r ali rantar-
k a n e m a s d a n s u a t u t j e r a n a e m a s bertu.up s e b a b k e e m a s a n b e r i s i t a s j -
b ï h p o l a m d a n akan b a h a r d a n d a n d a n d a n g a h r u d a n s u l a i m a n i d a n
p u d i d a n intan d a n l a i n d a r i i t u b e b e r a p a d j e n i s j a n g l a m .
D a n l a g i b a n t a l e m a s b e r a m p u k a n e m a s d i a t a s n j a Ijiu e m a s
b e r u m b a i k a n e m a s b e r p i n a n g m u d a e m a s . D a n h a m p i r r a d j a n i s a n itu
s u a t u k e l e b u t e m a s berkemuntjak p e r m a t a m e r a h . e r h a n t a r d i a t a s k e -
ia h k e e m a s a n d a n d e s : a r p e l a n g i s i k u k e l u a n g t e r k e n a b e b e r a p a d a n
p a d a in an d i k a r a n g . D a n p a d a s u a t u k a m a n d u l u s u a s a berjetat e m a s
t e rh a n t a r d i a ' a s k u d a2
b e r b u n g a l a w a n g . d a n s u a t u k e n d i e m a s b e r s u a -
s a d a n s u a * u s i b u r t e r h a n ' a r d i s i s i n j a d a n s u a t u p e l u d a h a n s u a s a ber -
s e l a n g d e n g a n p e r m a t a b e r b u n g a k a n p e r a k p e r b u a t a n a t a s a n g i n d a n
d u a b u a h b e k a s i s t a n g g i , s u a ' u e m a s , s u a t u s u a s a d a n b e b e r a p a
kaki d l a n d a r i p a d a e m a s d a n s u a s a d a n l a z u a r d i d a n p e r a k b e r t a h t a -
k a n e m a s p e r m a ' a d a n b e b e r a p a d a r i p a d a p e r m a d a n i k e e m a s a n+
e r -
han'ar h a m n i r ktibah D a r u s s a l a m s e b u a h m e s d ü d K a t a s a h i b u l
hikajat: A d a l a h p e r b u a ' a n ba+u b a d a n r a d ia n i s a n D a r u s s a l a m i 'u l i m a
l a o i s . B a h w a s e ' a p i s i » n g per+ama ' e l e p u k b e r s e l a n g d e n g a n t iermin
b o r ' i a r a i r e m a s d a n h e ' - b u n g a2
b e r t u l i s o e r b a g a i b u n g a d a n l a p i s j a n g
k e d u a b e r k e r a w a n g b e r s e l a n g2
d e n g a n l a z u a r d i d a n i a n g k e t i s a l a o i s
K = r h ? a ^:
2 l f i < ï r d^n k ê r a w s n g d a r i p a d a w a r n a d j e n i s . d a n l a p i s j a n g
k e e m p a t b e r s e n d i2
e m a s b e r s u s u n s e p e r i i b u n g a ra ja r u p a n j a . d a n la -
— 36 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 39/144
pis jang keüma dari pada emas bersemburan dan beberapa permata
terkenal bersusun sep ert i bunga"an rupanja dan beberapa kalok (song
song p.) dan beberapa mega berarak perbuatan Da russ alam .
, . tdrnan Sar i .
Kata sah ibul lukajai ;
Pada zaman bagmdaiah (oleh ajah dan suaminja p.) berbuat se-
suaiu bos.an, jaitu taman sari jang terlalu indah , kira - seribu depa
luasnja. iViaka ditanamnjalah peibagai bungaJ
an aneka buah-an digelar
baginda bostan i tu Taman Chairah Uaman jang indah artinja p.).
Adalah dewala (piniu gerbang) Laman i tu daripada ba.u dirapat-
nja. Maka diturap dengan kapur jang amat bersi i i seperti perak rupa
nja dan pin unja menghadap keistana dan perbuatan pin.unja itu ber
kup diatas kup i tu sanggul diperbuat sep ert i biram (gambar ga
djah) berkelopak dan berkemun.jakan dari pada sanga pel inggam, ter-
la lu gemerlap sinarnja bergelar Pintu Biram hderabangsa . Dan ada
sama iengah taman i tu ada melintasi sungai jang bernama Darul- ' is jk i ,
berturap dengan baiu. Terlalu djernih airnja, lagi amat sedjuk, barang
siapa meminum dia sehaMah tubuh nja. Dan adalah terbit m a a air
i'u dari pada pihak magrib dibawah gunung Djabalul- ala (gunung ting
gi), k e l u a n i a dari ba u hPam.
Gambar 9
Pintu khob gunungan bekas pintu taman sari.
— 37 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 40/144
S j a h u a n a d a i a h p e r t e m u a n a e w a i a T a m a n G h a i r a h i tu , j a n g p a d a
s u n g a i u a r u l - isjki i t u . dua D u a h d j a m b a n g a n , b e r g e l a r R a m b u t K e m a -
ia i . iv.a <a x e d u a b e i a h . e b i n g s u n g a i D a r u l - ' i s j k i itu diiurapnja d e n g a n
b a . u pantjawarna b e r g e l a r tebing S a n g a S a f a . D a n a d a l a h kiri k a n a n
tebmg s u n g a i a r a h k e h u l u L u d u a bu a h t a n gga ba tu h i t a m, oiikatnja
d e n g a n i e m b a k a s e m b u r a n s e p e r t i e m a s r u p a n j a .
M a k a a d a l a h d i s i s ; t a n gga a r a h keka n a n i t u su a tu ba tu m e n g a m -
p a r b e r g e l a r l a n d j u n g i n d e r a w a n g s a . d i a t a s n j a b a t u d e l a p a n s e g i se
perti p a . a r a n a r u p a n j a . S a n a l a t e m p a t H a l a r a t j a n g m a h a m u i i a b e r s e -
majam m e n g a i l . D a n d i s i s i n j a i tu s e p o h o n m e r a k s a t e r l a l u n a m p a k
(rimbun. p.) r u pa n ja sep e r t i pa j u n g h i d j a u . Da n s a m a t e n g a h s u n g a i
D a r u l - ' i s i k i i tu a d a s e b u a h b a tu p u l a u b e r g e la r P u l a u S a n g g a n M a r m s r .
D i h u l u p u l a u i t u a d a s e b u a h b a t u m e n g a m p a r p e r a s a h a n j a s e p e r j
t e m b u s a n b e r g e l a r B a n a r N i l a w a r a n .
D a n a d a l a h k e l i l i n g p u l a u i tu k a r a n g b e r - b a g a i - w a r n a n j a b e r g e
l a r K a r a n g P a n t j a l o g a m . D i a t a s p u l a u S a n g a M a r m a r i t u sua tu p a s u ,
ja itu p e r m a n d i a n . b e r g e l a r S i n g g a S a n n a h d a n a d a l a h i s i n ja a ir m a w a r
j a z d i j a n g a m a t m e r b a k b a u n j a tutupnja d a r i p a d a p e r a k d a n k u l a h n j a
d a r i pa d a pe r a k d a n t j a r a kn ja d a r i pa d a f i d h a ja n g a b ja d . Da n a d a la h
kers ik pu lau i tu te r la lu e lok rupan ja putih s e p e r t i k a p u r b a r u s . B e r m u l a
p a n ' a i D a r u l - ' i s j k i i tu d i r a p a t n j a d e n g a n b a t u j a n g m e n g a m p a r . j a n g
a r a h keka n a n i t u b e t g e i a r P a n ta i R a tn a T j u a t j a , d a n a r a h ke k i r i be r
g e l a r P a n t a i S a m b a g a . Da n a d a pu la pa n ta i i tu see ko r n a ga .hikmat
d a n a d a p a d a mulut n a g a i t u s u a t u s a l u r a n e m a s p e r m a t a . s e n a n t i a s a
a i r m e n g a l i r p a d a s e l u r u h i tu . S j a h d a n a d a l a h d i b i b i r p u l a u i tu a d a
su a u djeram b e r g e l a r D j e r a m T a n g i s a n N a g a , t e r l a l u a m a t g e m u r u h
b u n j i n j a b a r a n g s i a p a m e n d e n g a r d i a t e r l a l u s u k a tjita hatinja
D an hilir d je ram i tu ada sua ' .u teluk t e r l a l u p e r m a i , b e r g e l a r
T e l u k D e n d a n g A n a k d a n a d a s e b u a h b a l a i g a m b a n g d i t e l u k i 'u. k e d u -
duk~:mja dar i pada ka ju dj~ti d a n p e n g a w a l n j a d a r i p a d a d e w a r a j u
d a n a t a p n i a d a r i p a d a t imah r u pa n ja sepe r t i s i s i k n a ga . Da n pa d a h i
l i r te'uk i ' u su a tu pa n ta i be r ge la r P a n ta i I n d e r a pa ksa d a n d i h i l i r pa n
ta i i 'u s u a t u lubuk t e r l a i u d a l a m b e r g e l a r L u b u k T a k b i r , a d a l a h d i d a -
l a m n j a s e r b a d j e n i s i k a n d.nn t e b i n g n i a e r l a l u tinggi d a n a d a d i a t a s
t e b i n g itu s e p o h o n k a j u l a b a - terlalu a m a t r i n d a n g d a u n n j a b e r g e la r
R m d u R e k a d a n p a d a s i s i n j a s u a t u k o l a m ' e r l a l u l uas b e r g e l a r T j e n -
de r a H a t i . M a k a a d a l a h d a l a m k o l a m i tu o e l b a g a i b u n g ?5
a n d a r i pa d a
bun ga te le pa k da n bung a t jen gk e le n i r d an ta ra ta i da n se rod ja dan bu
nga inm-iram d a n b u n g a t a n d j u n g . D a n p a d a k o l a m i t u a d a b e b e r a p a
i ka n w a r n a n j a s e p e r t i e m a s d a n p a d a ' e n g a h k o l a m itu s e b u a h p u l a u
diturap d e n g a n b a t u putih b e r g e l a r P u l a u S a n g g a S e m b e g a d a n d i a t a s
n j a s u a t u b a ' u m e n g a m p a r s e p e r t i s i n g a r u p a n i a .
S e b e r m u l a d i s e b e r a n g s u n g a i D a r u l - 'i s jk i ' i tu d u a b u a h k o l a m
su a tu be r ge la r D ja n te r a R a s a . d a n s u a t u b e r g e l a r D j a n t e r a H a t A d a la h
— 38 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 41/144
daiam nja be r-bagai- djen is ikan dan bunga2
an dari pada tandjung pu
t ih dan tandjung me rah, tandjun g ungu dan tandjung ku nin g dan tan
djung dadu, serta djenis bunga2
an ada d isana.
Dan pada tebing kolam i tu ada dua buah djembangan, satu ber
gelar Kem bang Tjarpu Tj ina , jang satu lagi bergelar P eterana Sangga.
Sjahdan dari sungai Darul- ' is jki i tu suatu medan terlalu amat luas ker-
siknja dari pada batu pe l ingga m , bergelar Me dan C ha iran i .
Dan pada sama tengah medan i tu sebuah gunung, diatasnja me
nara tempat semanjam Gegunungan Mem ara Perm ata, t iangnja dan
pada tembaga dan atapnja dari pada perak sepert i sisik rumbia dan
kemuntjaknja suasa. Maka apabi la kena sinar matahan, tjemerlanglah
t jahajanja i tu. Ad alah daiam nja beberap a permata puspa ragam dan
sulemani dan j aman i . Dan ada pada gegunungan i tu suatu gua pmtunja
bert ingkap perak. Dan ada tanam-an atas gunung i tu beberapa bunga
an dari pada tjempaka dan air mawar merah dan putih ser igading.
8 Letaknja Makam Darussalam.
Pada sis i gunungan i tu kandang Darul dunia di tepi sungai Daroy
dan diatas gunungan i tu ditempati makam Da russalam , dewala kandang
itu ditutup dengan batu putih diukir pelbagai warna dan nakas dan
se l impat dan tembosa dan emga arak2
an . Dan barang siapa masuk da
lam kandang i tu adalah ia mengutjap selawat akan nabi Sal lahu ' a la ih i
Wassa lam.
Dan adalah dewala jang didalam i tu berturapan batu putih bela-
suardi buatan orang benua Turki . Dan t iang kandang bernama tamriah
dan Naga puspa dan dewadaru dan pa garnja d ari pada kaju djantera
mula. Dan adalah kandang i tu dua lapis. Selapis dari padanja papan
ditjat dengan lumerik hi tam. gemerlap rupa warnanja sepert i warna ni
lam dan selapis lagi atap .kandang i tu dari tjat hidjau warnanja sepert i
zamrud dan kem untjaknja dari pada mulamma emas dan sulpur
udjungnja, dari pada perak dan dibawa sulur sulur hudjung i tu buah
pedendang dar i pada tjermin ki1au2
an dipandang orang. Dan dihadapan
kandang i tu sebuah balai gading, tempat makan kenduri baginda dan
dis is i balai i tu beberapa pohon pisang dari pada pisang emas dan pi
sang suasa. Dan ada disisi gunung arah tepi sungai i tu suatu peterana
batu beruki r bergelar Kembang Lela Masjhudi , dan arah kehulunja su
atu peterana batu warna ni lam bergelar Ke m ban g S erodja berkera
wang. Dan dihalaman gunung i tu pasirnja dari pada batu ni lam dan
ada sebuah balai keemasan perbuatan orang atas angin disisinja ada
sebuah rumah merpat i . Sjahdan adalah segala merpati i tu sekal iannja
tahu menari berlari pedikiran leka. Dan ada di tebing sungai Darul - ' is j
ki i tu suatu balai tjermin bergelar Balai Tjermin Perang.
Maka segala pohon kaju dan bunga2
jang hampi r bala i
— 39 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 42/144
i tu s e k a l i a n n j a k e l i h a t a n d a i a m n j a s e p e r t i t u l i s a n . D a n a d a d a l a m t a
m a n i t u s e b u a h m e s d j i d t e r l a l u e l o k p e r b u a t a n n j a , b e r g e l a r Isjki M u -
s j a d a h d a n k e m u n t j a k n j a d a r i p a d a m u l a m m a e m a s .
D a n a d a l a h d a l a m m e s d j i d i t u s u a t u m i m b a r ba tu be r uk i r l ag i
bertjat s a n g g a r u p a d a n z a n g g i r pantja w a r n a t e r l a l u i n d a h p e r b u a t a n
n j a . D a n b e r k e l i l i n g m e s d j i d i tu njiur g a d i n g d a n njiur na r g i dan putih
d a n njiur k a r a h d a n njjur m a n i s d a n njiur d a d i h d a n njiur r a tus dan
njiur r u m i , d a n b e r s e l a n g d e n g a n p i n a n g b u l a n d a n p i n a n g g a d i n g d a n
p i n a n g b a w a n g d a n p i n a n g k a t ju . D a n a d a s e p o h o n njiur g a d i n g b e r
g e l a r S e r b a t D j i n u r i ditambak d e n g a n b a t u b e r t u r a p d e n g a n k a p u r ,
a d a l a h p o h o n n j a t j e n d e r u n g s e p e r t i o r a n g m e n j e r a h k a n d i r i n j a . N j i u r
i t u l a h s e b a g a i s a n t a p a n D u l i S j a h A l a m , t e r l a l u m a n i s r a s a n j a .
S j a h d a n a d a d i s e b e r a n g s u n g a i D a r u l Isjki i t u pada p ihak M r i s u
a t u b a l a i , p e r b u a t a n o r a n g b e n u a T j i n a b e r g e l a r B a l a i R e k a a n T j i n a .
S e k a l i a n p a g a r n j a b e r u k i r d a n d i n d i n g n j a bertjat b e r k e r a w a n g . D a n
u k i r a n n j a s e g a l a m a r g a s a t w a a d a g a d j a h b e r d j u a n g d a n s i n g a b e r t a n g -
k a p d a n b e b e r a p a d a r i p a d a u n g g a s j a n g t e r b a n g d a n d a r i p a d a s e t e
n g a h tiangnja n a g a membeiit d a n p a d a s e t e n g a h t i a n g n j a h a r i m a u
h e n d a k m e n e r k a m . D a n d i h a d a p a n b a l a i it u d j a m b a n g a n ba tu be r t u
r ap be r ge la r Kembang Serodja.*) D a n a d a s e b u a h l a g i b a l a i , s e k a l i a n
p a g a r bertjat a i r e m a s j a n g m e r a h , b e r g e l a r B a l a i k e e m a s a n . D a n h a -
l a m a n ba la i i t u ditambahnja d e n g a n p a s i r pantjawarna g i l a n g g e m i -
l ang be r ge la r K e r s i k I nde r a B e k a . D a n a d a l a h a n t a r a kin ' k a n a n b a l a i
i t u dua eko r n a g a , m e n g a l i r a i r da r i pada mulut n a g a i t u k e s a l u r a n
s u a s a , m a k a s e n a n t i a s a l a h a i r m e n g a l i r d a r i p a d a mulut naga i t u . S j a h
d a n a d a l a h d i d a r a t B a l a i k e e m a s a n it u s e b u a h b a l a i , t i a n g n j a a s t i k a n a ,
d i n d i n g n j a bertambi bertjat s e r b a b a g a i w a r n a d a n a t a p n j a d a r i p a d a
p a p a n bertjat k u n i n g a d a l a h k e m u n t j a k n j a d a n s u l u r u d j u n g n j a bertjat
m e r a h b e r u k i r a w a n s e t a n g k a i b e r g e l a r B a l a i K e m b a n g Tjaja. D a n ada
d i s i s i B a l a i k e e m a s a n h a m p i r s u n g a i D a r u l Isjki i t u s e b u a h b a t u b e r
u k i r k e ra w a n g b e r g e l a r M e d e b a r L a k s a m a n a . B e r m u l a a d a h a m p i r k o l a m D j e n t e ra H a t i i tu s e b u a h b a l a i g a d i n g b e r s e n d i
2
d e n g a n k a j u a r a n g
timur.
A d a p u n bumi t a m a n i t u ditambalnja da r i pa da t an ah kaw i dan
ditanami s e r b a b a g a i d j e n i s b u n g a2
a n d a r i p a d a b u n g a a i r m a w a r m e
r a h d a n a i r m a w a r u n g u d a n b u n g a a i r m a w a r putih d a n b u n g a tjem-
p a k a d a n b u n g a k e n a n g a d a n b u n g a m e l u r d a n b u n g a p e k a n d a n b u
n g a s e b r a t d a n b u n g a k e m b a n g s e t a h u n d a n b u n g a s e r i n g e n i d a n b u
n g a d e l i m a w a n t a d a n b u n g a p a n t j a w a r n a d a n b u n g a s e r i g a d i n g d a nb u n g a mutia t a b u r d a n l a w a
2
, d a n b u n g a s e m b a w a r n a d a n b u n g a p a r -
tjar g a l u h d a n b u n g a a n g g e r e k b u l a n H an b u n g a a n g g e r e k s e m b a w a r
n a , d a n b u n g a t a n d j u n g m e r a h , d a n b u n g a t a n d j u n g putih d a n b u n g a
*) lihat g a m b a r s e b e l a h h a l . 41.
— 40 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 43/144
Gambar 11 Gambar djambangan Kembang Serodja tempat
bersalin dipermandian dalam taman Sari.
— 41 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 44/144
tundjung biru dan bunga t jul ika , dan bunga ke pad iah, dan bunga t jeng-
kelenir dan bunga asad dan bunga perak, dan bunga t jempaka, dan
bunga t j ina, dan bunga perkula, dan bunga gandasula dan bunga se-
ganda dan bunga kelana dan bunga serunai, dan bunga memberat dan
bunga raja merah dan bunga raja putih dan bunga pandan dan bunga
warsiki dan bunga semembar bau dan bunga kepurantjak dan bungadahan dan bungaseba dan bunga puiasari dan bunga telang putih dan
bunga telang biru dan bunga maliri dan bunga buluh gading dan bu
nga kesumba dan bunga made ras pada djeram Tan gisan Naga dan
andung merah dan andung putih dan pohon mas"2
dan l imau manis dan
i imau entimum dan l imau kedangsa dan l imau Gersik dan l imau Inde-
ragir i , djambu bert ih, dan bunga kerumunting dan bunga serba rasa.
D an t iadalah hamba pandjangkan kata2
beberapa daripada kekajaan
Al lah Subhanahu Wata 'a la jang gar ib2
.Dan sekal ian i tu dengan djambangannja j ang indah
2
perbuatan
nja. Dan ada lah dalam tama n i tu dari pada serba buah2
an dari pada
buah serbaras a, dan buah tupah dan anggur dan bua h t in dan bua h
del ima dan buah manggista dan buah rambutan dan buah tampoi , dan
buah dur ian dan buah langsat dan buah djambu dan buah ranum ma
nis dan sentul , ket japi dan sermai dan bindjai , dan rambai dan nang-
ka, dan tjempedak dan sukun, dan kulur dan mantjang, dan mempe-
lam, dan pauh dan tebu, dan pisang dan njiur dan pinang dan betordan gandum, dan kat jang, dan kedelai dan ketela dan labu dan kun-
dur dan timun dan kemendika i dan buah melaka dan be l imb ing bersegi
dan bel imbing buluh dan sawo dan bidara dan berangan dan tembi -
kam dan buah djela dan djitun dan djagung dan djaba dan sekoi.
9 Dewan Pe rwa ki lan Rakjat (Parlem en).
Sebagaimana jang tersebut dalam buku Siaga At jeh bahwa Sr i
Sul than Iskandar Muda {Marhoem Mahkuta Alam) te lah menjusun hukum dan adat ist iadat keradjaan Atjeh jang dise bu t ADAT M A H K U T A
A L A M (Ama), adat mana ditaati oleh seluruh suku (Sukeë) kaum dan
rakjat. Maka da lam tahu n 1633 ata u p ada tahu n hidjra h 1042 Ba gind a
menjusun lagi suatu qanun jang diberi nama " Q A N U N A L ASJI DAR US
S A L A M " ja i tu: Madj l is Mahkamah Perwaki lan Rakjat (Parlemen).
Dewan Pe rwa ki lan Rakjat (Parlemen) i tu jang terdiri dari 73
orang anggotanja jang d iamb i l dar i t iap2
mukim seorang, jang d ip i l ih
o leh kepa la2
Rakjat dari ketiga segi Atjeh Besar, jaitu XXII, XXV danXXVI muk im. Jan g d isebut kepa la rakjat i tu : Pangl ima Segi, Hu l uba
lang, Imeum (Kepala mukim) dan keuthiek (kepala kampung) .
Maka pada tanggal 12 Rabiul Awal 1042 H. (1633 M.) Dewan Per
waki lan Rakjat i tu d ibuka oleh Sr i Baginda jang dihadi r i o leh Pangl ima3
Sagi , Para Ulama dan para waz i r /menter i . Tempat bersidang di Bala i
Pandjang jang disebut M A D J E L I S M A H K A M A H RAKJAT. Madje l i s
— 42 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 45/144
M a h k a m a h R a k j a t i a l a h b a d a n l e g i s l a t i f . D i s a m p i n g n j a t e r d a p a t p u l a
b a d a n e k s e k u t i f j a n g ditempati o l e h 4 o r a n g h u l u b a l a n g ja n g d i k e p a l a i
o l e h L a k s a m a n a j a n g bertempat s i d a n g d i B a l a i R u n g S a r i d a n 22
o r a n g U l a m a ja n g d i k e p a l a i o l e h M u f l i Q a d h i M a l i k u l A d i l , j a ng be r
t e m p a t d i b a l a i G a d e n g . K e d u a b a l a i in i b a l a i R u n g S a r i d a n B a l a i
G a d e n g i a l a h B a d a n p e l a k s a n a d a r i s e g a l a k e t e t a p a n j a n g d i h a s i l k a no l e h m u s j a w a r a h l e g i s l a ti f d i B a l a i M a h k a m a h R a k j a t. D e n g a n d i a d a -
k a n n j a D e w a n P e r w a k i l a n R a k j a t m a k a k e d u d u k a n k e r a d j a a n A t j e h s e -
n a n t i a s a d a l a m k e a d a a n a d i l d a n m a k m u r s e h i n g g a n a m a S r i B a g i n d a
S u l t h a n I s k a n d a r M u d a termasjhur d i d a l a m d a n d i l u a r n e g e r i d a n d i -
taati o l e h s e g e n a p l a p i s a n r a k j a tn j a b a h k a n s a m p a i . d i s a a t h i p un m a
s i h d i h a r g a i d a n d i p u s a k a i t j i r i2
k e b u d a j a a n l a m a i tu o l e h p u t e r a2
A t j e h ja n g s e l a i u k i ta d e n g a r d a l a m p e r a l a t a n a t a u s e s u a t u u p a t j a r a :
d i s e b u t2
: Adat Bak Po teu meu reu hom, hukum bak Siah Kuala , Q a n u nbak Putroë Phang,-reusam bak Bentara, artinja a d a t d a r i M a r h o e m
M a h k u l a A l a m , h u k o m d a r i S j i a h K u a l a , q a n u n d a r i P u t e r i P h a n g d a n
R e s a m d a r i B e n t a r a (h u l u b a l a n g ) , T e g a s n j a a d a t j a n g d i t e t a p k a n o l e h
S u i ü h a n2
s e d a n g R e s a m ditentukan o l e h m a s i n g2
luhak sepe r t i ka ta
p a n t u n : Lain lubok lain ikannja, lain kampung lain resamnja. D a n a d a
la g i : H u ko m ng on a da t legeë z a t n g o n s e f h e u e t , artinja h u k o m d e
n g a n a d a t , s e p e r t i z a t d e n g a n s i f a t n j a , i s t i l a h l a i n d i k a t a k a n h u k u m
d a n a d a t i t u s e p e r t i a u r d e n g a n t e b i n g , tarik menarik. L a i n p e p a t a hlag i : Adat meukoh reubung, hukom meukoh Purih, adat djeuet^
barangho takong, hukom handjeuet barang ho takih, artinja a d a t d a p a t
d i p o t o n g s e p e r t i m e m o t o n g re u b u n g , h u k o m s e p e r t i m e m o t o n g s a g a k
( U d j u n g b a m b u k e r a s ) a d a t d a p a t d i a t u r k a n b e g i t u s a d j a h u k u m t a k
d a p a t d i a t u r k a n d e n g a n s e m a n a - m a n a , m e l a i n k a n w a d j ib d i d a s a r k a n
k e p a d a Q u r ' a n d a n H a d i s .
D e m i k i a n l a h f u n g s i m a h k a m a h R a k j a t h a r u s memetjahkan per -
s o a l a n p e r u n d a n g2
a n ( h u k u m d a n a d a t n e g a r a ) d e n g a n s e k s a m a d a n
m e n e t a p k a n s e s u a t u p e r a t u r a n j a n g d a p a t m e m a k m u r k a n nege r i da n
melindungi h a k a z a s i rakjat d e n g a n k e k a l a b a d i .
10 Memperbaharui susunan badan legislatif. (Parlemen)
D a l a m t a h un 1059 H . a ta u 1649 M . • R a tu Ta d ju l A l a m S a f i u dd in
S j a h m e n g a d a k a n p e r u b a h a n s u s u n a n a n g g o t a b a d a n l e g i s la t i f a t a u
M a d j e l i s M a h k a m a h R a k j a t j a n g terdiri da r i 73 o r a ng tetapi j g d i d a l a m
n ja ditempatkan 16 o r a ng w a n i t a turut d u d u k d a l a m m a d j e l i s i t u untuk
turut s a m a 2
d e n g a n k a u m p r i a mengatur u r u s a n n e g a r a g u n a m e m p e r -
t imbangkan k e b i d j a k s a n a a n S u l t h a n a h d a n menelit i s e g a l a a d a t d a n
h u k u m j a n g lajak d i s a l u r k a n k e p a d a rakjat s u p a j a tetap a d i l d a n m a k -
mur s e b a b S r i B a g i n d a in s j a f b a h w a k a l a u t a k a d a k e a d i l a n m a k a t a k
a d a ' k e m a k m u r a n j a n g d ik e t j a p o l e h rakjat d j e l a t a .
A d a p u n s u s u n a n B a d a n P e r w a k i l a n R a k j a t P a r l e m e n a d a l a h s e
ba ga i be r i ku t :
— 43 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 46/144
1. S ja h i l 38. M a ju r M u h a m m a d ( o ra n g
2. B u d j a n g Djumat T u r k i )
3. A h m a d B u n g s u 3 9. D a p a A h m a d S j a h
4. A h m a d J a t i m 4 0 . P e n g h u l u Mu'aüm
5. A b d u l R a s j i d 4 1 . S e r i De w a
6. F a i m i s S a i d 4 2. S i S j a h a d7 . I ska nd ar 43 . S i M an jak
8. A h m a d De w a n 4 4. S i Njakti T j a j a (wanita)
9. M a j u r T h a l i b ( o ra n g T u r k i ) 4 5 . A h m a d R a t i b
10. S i N j a k B u n g a (wanita) 4 6. S i M i n h a n
11. S i H a l i f a h (wanita) 4 7. S i H a b i b a h (wanita)
12. A h d a l 4 8. M u s t a f a
13. A b d u l G a n i 4 9. S i S j a d i n
14. A b d u l M a d j i d 5 0. S i R a d j u n a15 . S i S a n a h (wanita) 5 1 . S i A m a n P a n a
16. G u d j a h H a m i d 5 2 . S i N j a k r i h
17. Isja 5 3 . Z a m z a m i
18. H i a j a t 5 4. G u d j a h R a h s i a ( o r a n g Turki)
19. S i N j a k B u n g a (wanita) 5 5, R a d j a M e g a t
20. M a i m u n a h (wanita) 56 . Abu G a s e h
21 . S i t i T j a h j a (wanita) 57. B a d a l M u s t u p
12. M a h k i a h (wanita) 5 8. U m i P u a n (wanita)
23. S i B u k e t 5 9. S i t i A w a n (wanita)
2 4 . S i M a n a n 6 0. U m i N j a k A n g k a (wanita)
25. A h m a d D j a l i i 6 1. S i A m a n
26. B e n M u h a m m a d 62 . S i N j a k Tjampli
27. S i N j a k A p a k a t 6 3. A b d u l H a k i m
28. G u d j a h N a z i r ( o r a n g T u r k i ) 6 4. S i M a w a r (wanita)
29. S i N j a k P u a n (wanita) 6 5. S i M a n i s (wanita)
30. A b d u l H a m f d 6 6 . A b d u l M a d j i d31. M a l i k S a l e h S a m i r 67. Ibrahim R a s i a
32. C h a t i b M u a d z a m 68. A b d u l l a h
33. Imam M u a d z a m 69. U m a r
34. A b d u l R a h m a n 70. A b d u l R a h i m
35. B a d a j a 7 1. M a h j u d i n
36. B u d j a n g A r a m s j a h 7 2 . Ha ru n
37. N a d i s a h (wanita) 7 3 . A b d u l M u t h a l i b
M a k a d i a n t a r a 7 3 a n g g o t a d e w a n p e r w a k i l a n i tu 9 o r a n g m e m e
g a n g fungsi w a z i r a t a u m e n t e r i d u d u k d a l a m k a b i n e t S u l t h a n a h j a i t u :
J A N G P E R T A M A : 1. S i N j a k T j a m p l i , 2 . Ibrahim R a s i a , 3 . A b d u l l a h ,
k e t i g a m e r e k a i t u m a s u k b a h a g i a n ( s e k s i ) P a d u k a T u a n : J A N G K E D U A -
1. U m a r , 2 . A b d u l R a h i m , 3 . M a h j u d i n , k e t i g a m e r e k a i n i m a s u k b a h a
g i a n S r i R a m a ; J A N G K E T I G A : 1. H a r u n , 2. A b d u l M u t h a l i b , 3 . A b d u l
— 44 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 47/144
M a d j i d , k e t i g a m e r e k a in i f u n g s i martabat W a z i r / M e n t e r i , s e d a n g j a n g
l a i n 64 o r a n g s e b a g a i a n g g o t a d e w a n p e r w a k i l a n R a k j a t s a d j a . A d a p u n
d a f t a r n a m a2
a n g g o t a d e w a n p e r w a k i l a n rakjat j a n g t e r s e b u t d i a t a s i n i
d i p e t i k d a r i n a s k a h Q a n u n A l A s j i D a r u s s a l a m j a n g t e r s i m p a n d a l a m
c h a z a n a h k i t a b2
d i d a j a h M a r h u m T e n g k u t a n o h A b e ë j a n g s e k a r a n g
a d a d a l a m t a n g a n j a n g terhormat S d r . A . H a s j i m y E x G u b e r n u r K e p a l aD a e r a h , l s t i m e w a A t j e h .
D e n g a n t e r d a p a t n j a n a s k a h l a m a j a n g t e r s e b u t d i a t a s in i d a p a t
la h d i a m b i l k e s i m p u l a n b a h w a p a d a p e r m u l a a n a b a d XVII t e l a h a d a
D e w a n P e r w a k i l a n R a k j a t d i A t j e h / N u s a n t a r a j a n g d i b e n t n k o l e h S r i
S u l t h a n I s k a n d a r M u d a , t o k o h a g u n g j a n g militan anti k o l o n i a l i s , i m p e
r i a l i s j a n g t e l a h m e n g u s i r P o r t u g i s d i S u m a t e r a d a n M a l a j a .
11SU B VER SI B ELA N D A D A LA M MA SA
PEMERINTAHANRATU
1. Pertentansian di Perak.
D a l a m t a h u n 1645 D e l e g a s i B e l a n d a d a t a n g k e A t j e h m e r u n d i n g k a n
h a l p e r d a g a n g a n d i P e r a k . B e l a n d a m e n g a n g g a p b a h w a m e r e k a p u n
b e r h a k b e r n i a g a t imah d i s a n a d a n m e r e k a b e r h a r a p s a n g a t s u p a j a R a t u
A t je h m e m b e r i p e n g a k u a n d a n s e g a l a k e s u l i t a n d i s a n a h e n d a k n j a l e k a s
d i s e l e s a i k a n .
U r u s a n ini d i b e r i k a n t u g a s o l e h C o m p a n i b e l a n d a k e p a d a K o m i s a -
r i s T i n g g i : Arnold de Vlaming van Outshoorn s e o r a n g p e n g a w a l B e l a n
d a j a n g t e r p a n d a i , tetapi s a n g a t dibentji o l e h a n a k n e g e r i P e ra k . D a
l a m m i ss i i t u turut s e r ta s e o r a n g S a u d a g a r B e l a n d a J A N H e r m a n s j a n g
m e n g u r u s p e r d a g a n g a n . la s e l a l u mentjoba m e n d j a l a n k a n e x p a n s i p o -
h'tiknja, s u p a j a p e d a g a n g p e r a k d i P e r a k mendjual t i m a h k e p a d a C o m
p a n i B e l a n d a d e n g a n h a rg a j a n g tetap d a n d j a n g a n s e k a l i - k a l i l e b i h
m a h a l d a r i p a d a h a r g a p e n d j u a l a n k e p a d a b a n g s a2
l a i n . K a r e n a R a t u
m e m b u a t p e r a t u r a n h a r g a p e n d j u a l a n t i m a h .k e p ad a B e l a n d a d a n In g
g e r i s l e b i h m a h a l d a r i h a rg a k e p a d a s a u d a g a r B u m i p u t e r a D j a w a , B u -
g i s , S i a m d a n M e l a j u . P e r m u l a a n d a p a t d j u g a m e n j e l e s a i k a n s e n d i r i
u r u s a n p e m b e l i a n t i m a h i tu , j a n g m e r u g i k a n k e r a d j a a n Atjeh d e n g a n
tjara s e l u n d u p a n .
R a t u s e d a r b a h w a P e r a k a d a l a h s a l a h s a t u s u m b e r k e k a j a a n
k e r a d j a a n2
A t j e h , tetapi Ratu d i A t j eh t i n g g a ! d i a m s a d j a d a n m e m -
b i a r k a n e x p a n s i B e l a n d a i i u b e r d j a l a ntetapi
b a g i n d a j a k i n h a l i t u d a p a t d i t e n t a n g s e n d i r i o l e h rakjat d a n P a n g l i m a A t je h d i s a n a d a n p o l i
t ik i n i t e p a t . T i d a k b e b e ra p a i a m a p e n j e l e n g g a r a B e l a n d a i tu b e r d j a
l a n , terbitlah r e a ks i d a r i a n a k n e g e r i memboikot V . O . C . T i d a k m a u l a
g i m e n d j u a l t i m a h k e p a d a B e l a n d a d a n s e m u a t i m a h i tu d i b e i i o l e h
s a u d a g a r2
M e l a j u , S i a m d a n D ja w a d i b a w a .ke A t j e h d i s a n a d i d j u a l
k e p a d a s a u d a g a r2
I n d i a , A ra b , P a r s i d a n l a i n - l a i n , untuk di expor t ke
— 45 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 48/144
Calcu t ta . Surate (Gudjarat) dan Teluk Pars i setjara perniagaan bebas .
Oleh karena V.O.C. mendapat lag i kesus aha n sebab ham pir sebu t i r t i -
mahpun t idak dapat dibel inja lagi dan karena i tu dagang timahnja d i
Melaka sep i . Kemudian Hermans jang waktu i tu Res iden d isa na me-
njatakan penjesalan kepada Ratu At jeh, jang surat penjesalan i tu d i -antarkan o leh Vlaming ke Betawi agar d i teruskan ke At jeh.
Dalam masa perundingan d i Betawi, Gouverneur Van Diemen me-
ninggal pa da 25 A pri l 1645. O leh ikarena kea daa n di Pe rak ter la lu ka -
t jau, Su l than Mu zafar Sjah Perak te lah menjampa ikan djuga laporan
kepada Sri Ratu di At jeh jang diantar oleh pembesar2
Perak atas Inter-
vens i B e landa d isa na. M aka sesu dah 6 har i menguburkan Gouverneur
General , disu ruh berangkat 2 buah kapal ke At jeh, Angke rs loot dan
Engmont membawa delegasi (utusan) menghadap Ratu untuk mentjari
pertolongan dan memberi laporan tenta ng hal di Perak. Da lam perun
d ingan De V laming d i Atjeh had i r La ksam ana Abd ul Rah im M aha Radja
Lela dan pembesar2
la in . Ratu At jeh tegaskan perasaa nnja dan mem
beri tahu pu la Infervensi Be lan da jang kebetu lan ba ru terdjadi sebe lum
datang V laming: Matroes (keiasi) '<apal Compan i Be landa te lah meram-
pok kapa l2
dagang orang jang bermuatan Iada, tetapi beruntung kapal
perampok Hul dapat d ius i r o leh kapa l2
perang Atjeh pendjaga laut d i
Sumatra Barat dan muatannja dapat di bongkar jang mana membuk t i -
kan s ika p Bela nda datang kesana bukan sadja berdagang mentjari un-
tung jang hala l tetapi ada niatnja mentjari untung dar i menjusun dan
menjeludup dan djuga mengurangkan HEGEMONIE keradjaan At jeh,
Ratu jang membiarkan sadja h a l2 semat jam i tu ber la lu se ndir i , akan
tetapi V.O.C. t idak sedar sehingga pernah sekal i kapal Compeni Belan
da akan melawan kapal peronda Atjeh karena seiagi ia ber labuh d i-
suatu pe labuhan te lah turut tjampur dalam pembongkaran Iada se lun-
dpanp artinja membel i Iada dari penje ludupan. Hutang bud i Be landa
fef ihadap keradjaan Atjeh jang belum berapa lama jang lampau Mar
hum Da russa lam (Sul than Iskandar Sa ni) te lah memb antu menghan-
tjurkan kota P or tug is d i Ma laka d i lupaka n s emua nja. Pada hal karena
itu amanlah pelajaran Bangsa Kulit putih sebelah menjebe lah se la t
Malaka , in ipun t idak d ihargai o leh V.O.C. Sete lah utusan Be landa
mendengar segala pend je lasan dan ketegasan Ratu Saf ia thudd ins jah
maka semua autor i tas i tu termenung dan tersenjum senjum kutjing dan
perundingan itu dapat d juga menghasi lkan perdamaian dengan ber-
maaf -maafan.
Sementara i tu Belanda membudjuk Ratu memin ta haknja karena
mengus i r P ortugis dar i M alaka menurut perdjandj ian da lam tahu n 1637.
Maka karena budjukan i tu ratu te lah membenarkan lagi Belanda ber-
niaga di At jeh tetapi t idak boleh menambah besar alat sendjatanja.
Apabi la V.O.C. melanggar peraturan i tu ratu t idak dapat bertanggung-
d jawab ka lau Pang l ima2
dan rakjat bert indak sendir i mendja lankan tu -
— 46 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 49/144
gasn j a . Kemudian setelah beberapa tahun perdamaian jang tersebu.
diatas, d a . a n g lagi rombongan perampok liar kapal dagang didaeran
Sumatera Barat.
Dalam tahun 1649 datang pula 2 kapal dari Djeneva (negeri P e r a n -
tjis) bernama San Giovanni dan San Bernado didalamnja lUr.ut
serta kelasi-kelasi Belanda jang beisekutu' dengan anak-anak
buah kapal itu jang dipimpin oleh Kap^a i n Josten M a e l . K a
pal itu memaka i bendera Oranje jang b i a sa dipaka i oleh kapal - Be
l a n d a , kapal tersebut itu lalu merampaa (merampok) kapal- dagang bu-
miputera jang bermuatan Iada, diantaranja kapal jang kena rampok itu
iermasuk sebuah kapal raai sendiri jang bermuatan Iada jang akan di-
bawa pulang ke Atjeh. Maka karena itu Panglima Atjeh penguasa pe
rang di Sumatera Barat telah mengambil sikap jang tegas menangkap
R e s i d e n Belanda dan mengusir semua kapal dagang Belanda disana
dan segera meng ir im laporan da n Res iden jang dit angkap ke
pa d a Maharadja Le l a dan Ratu Atjeh. Setelah menerima lapo
ran itu terus diperintahkan Maharadja L e l a supaja dengan segera
mengirim tamabhan kapal perang bantuan kepesisir Suma e -a B a r a '
u n t u k memperkua'kan pertahanan dan pendjagaan, ka'au kapal B e l a n
da datang lagi merampok dan benteng2
Belanda di Sumatera
Barat diserang. Orang Belanda di Pu lau Tjinko sangat ke-
takutan mel iha t sibukn ja kapai'- peronda A ' j e h . lalu segera mengirim
laporan ke Betawi peri ha! kapal Perantjis jang merampok itu jang se-
belum i u, seia lu purak2
diam sadja. Maka karena laporan d i r i Pulau
Tjinko i i u . ' Gubern ur General di Betawi Cornel is Van Der Vyn segera
mengutuskan seorang komisaris ke Atjeh untuk menerangkan sedjelas-
dje lasnja kepada Ratu bahwa pegawai Be landa tidak ada bermaksud
jang s a l a h , hanja perbuatan2
anasi r jang tidak bertanggung-djawab
'etapi bersedia pula Compeni Belanda membajar kemba'i sega l a k e r u -
c i a n Ra'u dan penduduk jang kena rampok itu
B e l a n d a sedar dan meminta maaf a ' a s perbuatan if
u. hal ini sa
n g a ' menggirangkan hati Ra 'u Atjeh dan Baginda menganggap bahaja
negaranja telah lenjap. Maka da lam konperens i itu C o m i s a r i s Belanda
m e m ' w s o a l k a n kembali hahwï dalam tahun 1637 dinerbuat perdjan-
dj iarn ja jang di+etapkannja oleh Marhum Darussalam (Sul 'han Iskan
dar Sani) d e n g a n Belanda jaitu tentang perdaagngan didaerah s e b e l a h
k r - ' - a ^ i aan Atjeh D arussalam. kemudian B e l a n d a mengharap s u D a j a p er
-
d^ndj tan i 'u dih
;
dupkan terus. Ra'u terima oerdjmdj ian tadi diperkuatl a g i . berhubung dengan i'u maka harga kain
2
sebagai alat D e n u k a r di-
t e t a D k a n pula . Sesudah i'u Betanda minta lagi agar Compani Belanda
spdialah jang mendanat izin boleh mengambil timah di Perak L a l u
Ra+u memberi tahu bahwa S u l ' h a n dan pembesar2
di Perak tidak suka
terima perafuran itui Tetapi Bel anda keras diuga memin ta maka Ra 'u
Tadiul Alam Safiathuddinsjah dengan tersenjum membenarkan permih-
— 47 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 50/144
taannja dan baginda jakin hai itu pasti diten'ang oleh rakjat Perak
sendir i . Tidak beberapa lama kemudian sesudah Ra.u sampaikan a m a -
nat kepada Sul han Perak térnjata lagi jang ketetapan (izin) inipun
putus pula dan Belanda ditimpa oleh bahaja. Dalam tahun 1651 pe
ngawal-pengawal Companie Belanda di Perak hampir semua dibunuh,
jang tinggal sebahagian lari ke Betawi (Djakarla) dan Atjeh. Alangkah
herar.nia dan ter'.awa o.3ng2 dalam is a r a Atjeh karena melihat ada
orang Belanda jang 'erlepas lari ke Atjeh sebab sedjak semula me-
nja: ^ ' . 3 bahwa mereka semuanja bangsa Belanda jarg mendjalankan
expansi poli iknja disana sudah habis di butiuh oleh rakjat Perak. Ka
rena peris'iwa atau bentjana besar itu menjebabkan Compani Belanda
tidak mau m e m b a j a r padiak tahunan kepada keradjaan A ' j eh . Maka
karena itu Ra'u Safiathuddinsjah mengeluarkan peraturan bahwa se
gala 'imah dari Perak wadjib dibawa ke Atjeh dan dari situ baru dapat
dibeli oleh segala saudagar un'uk di export ke C a lc u t ' a Surat dan Te
luk Pars ia. Karena Peraturan ini Belanda tak dapat lagi membeli se
pikul 'imah di negeri Perak. Sebab itu Belanda mengutus seorang
Comissar is menghadap Ratu ke Atjeh un'uk memberi laporan tentang
pembunuhan itu ser 'a memberi tahu bahwa orang Perak tidak ada
mendiual timah kepada Compeni Belanda melainkan d i b a w a ketemna'
lain ke Atjeh.
Atjeh tegaskan memang telah memerintahkan agar pasaran timah
di Perak ban<a dibuka di Pe labuhan A*jeh. Belanda telah merugikan ke-
radiaan Atieh 'idak m e m b a i a r nadnk. Pu'ah se b^bn ia Ra'u mengambil
sikao iang keras atas Comoan i Belanda P?da awal tahun 1653 wakH Be
landa Res'dpn d ' Atieh oindah D e r h u b u n g a n d'p'omatik dengan kera
djaan tiadk dihargai sebagai s e d i a k a l a . D.«n k e a d a a n bertambah gen'ing
tatkala panglima2 di S u m a ' r a Barat jaitu Pang ' ima Nanta dan Pangl i
ma Nanda telah pula membunuh agen dan serdadu bangsa Be'anda
disekitar Sumatera B a r a ' : Tiku. Per iaman. Padang dan Sa l inda karena
mendjalankan aks; subversif dengan ini berarti oe^dama ian telah re 'ak .
Keadaan kekuasaan Atieh di S u m a ' r a Barat talah dikatiaukan oleh Be
landa sehingga dalam bulan Mai 1659 Ratu Atjeh mengirimkan 2 orang
u'usannia ke Betawi un'uk meniatakan protas keoada G G. dan membe
ri pendjelasan tentang perseüsihan itu atas nam? Ratu At ieh. Sehabis
perundingan mereka kembali ke A^ieh d'tumï ber-sama2 dengan 2
orang Comisar is Belanda jang bernama B. Von Bort bekas residen di
Atjeh dan Keyser. Sesampa i di Atjeh lalu menghadap Seri Ra*u Tadjul
A 'am Safiathuddin. Dalam perundingan i'u Ratu memberi tahu bahwa
Sulthan dan rakjat Perak tidak begitu senang memberi menopoli timah
kepada Kompeni Belanda tetapi Belanda minta kebidjaksanaan Ra'u
menekan S u Ph a n Perak agar Belanda tetap membeli timah di Perak.
Maka dPentukan surat perdamaian jaitu :
— 48 —'
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 51/144
1 Kapal Compen i Be landa d i inz inkan lagi mengundjungi pela-
buhan Atjeh
2 Kepada Co m peni Beland a dibolehkan me mbe l i timah hanja d i
berikan seperduanja dari hasi l t imah Perak.
Di Atjeh ditempatkan lag i R esiden Be landa .Akan tetapi tentang fasal 2 ini ketjewa djuga lagi bagi B elan da se
bab kemudian mendapat djuga kesul i tan karena sul than dan pembesar
di Perak tetap t idak menjenangkan, mereka t idak menjukai sebanjak i tu
t imah diber ikan kepada Co m pen i Belanda sehingga mereka berkata :
„Dar ipada diber ikan t im ah ", lebih baik k ita ber ikan u djung ker is kepa
da com pen i Belanda itu. M em ang orang orang Be landa pun tahu hal
i tu sepert i jang didjelaskan oleh Ratu dalam Compersemai tetapi kare
na untuk spekulasi agar "banjak untungnja dan kesempatan untuk me-ngurangkan Hegemonie Ratu sebab i tu diminta djuga.
Maka hal jang t idak m enjenan gkan S ultha n dan pembe sar2 di Pe
rak t idak lama antaranja ternjata disana te lah timbul lag i satu insiden.
Maka karena itu Komisar is B. Vo nd Bo rt jang baru sadja sam pai ke B e
tawi dari At jeh dapat pula perintah selekas mungkin berangkat kem-
bal i ke Atjeh denga n tiga oran g pegawai tinggi untuk pengir ingnja.
Sampai disana la lu menghadap ratu jang kemudian Ratu member ikan
pendjelasan jang tegas pula Contract di fasal I I i tu lebih dulu telah di-katakan berat sekali dan t idak begitu mudah Ratu dapat meneken ke
kuasaan Su l than dan pengaruh pem besar2 d i Perak jang tidak senang
berniaga dengan Belanda tetapi oleh karena desakan Belanda sendir i
dibenarkan dan sekarang harus' diperlunak dan ditindjau kembal i . S e
telah ada perdamaian maka Comisar is V.O.C. m em beri tahu kepada R a
tu bahwa R esiden Groenewegen akan d ip ind ahk an dar i Atjeh dan d i tem
patkan sebagai residen di P. Tjinko/lndrapura untuk menguasa i Pa
dang dan Tiku, jang ma na mereka berdjandj i dengan ratu akan mengu-rus perdagangan Kompeni Belanda dengan lebih b id jaksana.
Tatkala Com isar is Von Bort pulan g ke Bata via/D jakarta , Ratu me-
ngirimkan Had iah kepada Gube rnur Djenderal Ma etsuyker sebagai
bungong Djaroë (buah tangan) Ratu 80 bahar atau 240 pikul Iada dan
dan kepada Von Bort sendir i 25* baha r atau 75 pik ul iada jang harganja
waktu itu 14 real satu bahar. Sela in i tu kepada B. Von Bort diberikan
"GeSar Urang Ka ja " . Berhubung dengan pember ian gelar urang kaja
kepada Bort menerbitkan desas desus provokasi dar i p ihak Belanda
dan orang jang menentang pemer in tahan Ratu di Sumatera Barat jang
mengatakan Ratu akan kawin dengan B. Von Bort. Desas desus in i d i -
bantah oleh pihak istana bahwa Ratu t idak ada maksud kawin dengan
orang kaf ir , sedangkan pinangan Sulthan Djohor, ditolak karena tiada
persetudjuan dari kepala2 rakjat sehingga keradjaan Djohor ter lepas
dari kekua saan Atjeh (1646).
— 49 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 52/144
Gambar 12
SIRIH SERVICE./ALAT2 P E R L E N G K A P A N T J E R A N A
SIRIH D A L A M ISTANA JANG DIPERGUNAKAN D A L A M S E S U A -
TU P E R D J A M U A N .
1. Kekarah/incluk tempat sirih (jang besar) iang ketiil tempat
gambir atau tjengkeh
2. Kerandam/tempat kapur
3. Batee ranub/puan induk temuai s i r i h
4. Tjereupa/tempat : gambir, tjengkeh dsb.
5. Tjemoj/tempat tembakau
— 50 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 53/144
II. Pertentangan dengan Sumatra Barat. D a l a m t a h u n 1660 d a t a n g
l a g i K o m i s a r i s B.' V o nd B or t d i A t je h d;
m a n a ratu A t j e h m e n e r i m a n j a
d e n g a n r a m a h n j a . P e r u n d i n g a n d e n g a n r a ' u ikut b e r - s a m a 2 d e n g a n R e
s i d e n B e l a n d a j a n g d i A t je h G r e n e w e g e n . C o n p r e n s i i t u a c h i r n j a m e n -
d a p a t p e r s e ' . u d j u a n ke d u a b e l a h p i h a k , d a l a m h a l m e n g a d a k a n M u t a s i
p e g a w a i V. O . C . S e t e l a h s e l e s a i p e r u n d i n g a n b e r a n g k a t l a h K o m i s a r i s B .
V o n d B o r t b e r - s a m a 2 d e n g a n r e s i d e n G r o e n e w e g e n j a n g d i p i n d a h k a n
d a r i A+
j e h m e n d j a d i R e s i d e n k e P a d a n g , s e d a n g k a n gantinja i a l a h R e
s i d e n C a b r i e l d i A t j e h . K e m u d i a n r u p a n j a p i h a k B e l a n d a S a b o t e r p e r-
djandjian i ' u d e n g a n m e n g e r d j a k a n l e b i h ! u a s d a r i l a n g t e r s e b u t d a l a m
p e r d j a n d j i a n j a n g t e l a h d i p e r b u a t d e n g a n R a t u A t j e h . m i s a l n j a t e n t a n g
h a l m e n e k a n k a n h a r g a h a s i l p e r t a n i a n rakjat artinja d i b e l i l e b i h murah
d a n t e n t a n g h a l m e n d i r i k a n ka n t o r d a g a n g (F a c t o r y ) d i P a d a n g . T e t a p i
g e r a k a n l i a r i t u d a p a t d i k e t a h u i o l e h P a n g l i m a A t j e h k u a s a ra'u d i s a n a .
D a l a m b u l a n N o p e m b e r t a h u n 1662 d i m a s u k k a n l a h C o m p e n i B e l a n d a
s e b u a h p e n g a d u a n j a n g k e r a s k e p a d a R a t u A t j e h t e n t a n g k e a d a a n p e r
d a g a n g a n d i P a d a n g j a n g m a n a n o ta i tu d j a w a b a n n j a p u n t e g a s d ju g a .
J a i t u B e l a n d a t e la h m e n d j a l a n k a n O c t r o o i n j ^ j a n g d i l u a r p e n d j a n d j i a n -
' i i a s e h i n g g a m e n e k a n h a r g a j a n g m e r u g i k a n rakjat p e ' a n i . S e l a i n i tu
R a ' u A t j e h t e l a h m e n g e t a h u i j a n g o r a n g b e l a n d a s e b e n a m j a m u l a i d a r i
a w a l t a h u n i tu s u d a h a d a niat b u r u k ( s u b v e r s i f ) d i S u m a t r a B a r a t s e -
a k a n 2 m e r u b u h k a n k e k u a s a a n A t je h d i s a n a s e b a b mentjampuri h a l R a
d j a M i n a n g k a b a u j a n g t e l a h b e r s e l i s i h h e b a t d e n g a n k e r a d j a a n A t j e h
k a r e n a m e l a n g g a r p e r d j a n d j ia n p e r k a w i n a n . A d a p u n t e n t a n g a s a l m u l a -
n ja p e r s e l i s i h a n i' u k a t a s e h i b u l hikajat : D a h u l u n j a d a e r a h P a r i a m a n
s e m e n d j a k S u P h a n AÜ R'ajat Sjfsh A l Q ah ha r (1537—1578) d ipe r 'm ta h i
o l e h K e r a d j a a n A t je h d e n g a n ditempatkan s e o r a n g P u ' r a n j a d i P a
r i a m a n jaitu R a d j a M u q a ! d a n k e m u d i a n d i b e r i k u a s a k e p a d a R a d j a M i
n a n g k a b a u . R a d j a M i n a n g k a b a u in i ka w i n d e n g a n s e o r a n g putri s u l t h a n
A ' j ê h d e n g a n p e r d j a n d j ia n s u p a j a putri i n i m e n d j a d i p e r m a i s u r i j a n g
p e r t a m a . T e * a p i s e t e l a h 2V2 i a h u n l a m a n j a r a d j a i tu m e n i n g g a l ka n p e r
m a i s u r i A t j e h it u d a n h a n j a h i d u p d e n g a n g u n d i k n j a s a d j a d a n k e r d j a -
n j a p u n tiap h a r i m e n g u r u s p e n j a b u n g a n a j a m .
P e r m a i s u r i A t j e h s a n g a t g u s a r a t a s p e r b u a t a n , r a d ja P u d a n m e n g i -
r'm l a p o r a n b u r u k n j a k e p a d a a j a h n i a d i A t j e h j a n g d j u g a t e l a h m a r a h -
nja a ' a s p e n g h i n a a n t e n ' a n g a n a k n j a . M a k a d e n g a n s e g e ra d i s u r u h
k e m b a l i k e A t j e h . O l e h s e b a b it u k e r a d j a a n A t j e h m e n g h n k u m R a d j a
M i n a n g k a b a u m e n j e r a h k a n k e p a d a k e r a d j a a n A t j e h s e l u r u h P a n t a i B a
ra t (pes i s i r ) mu la i da r i b a ' a s A t j e h ( d u r i a n t o k o h R a d j a ) s a m p a i k e s u -
n g a i M a n d j u t o . D a l a m k e r u h a n i n i R e s i d e n B e l a n d a G r o e n e w e g e n t e la h
m e n g a m b i l k e s e m p a t a n m e n g a d a k a n p e r h u b u n g a n r a h a s i a d e n g a n b e
b e r a p a k e p a l a 2 n e g e r i d a r i M i n a n g k a b a u j a n g m a k s u d n j a b e r - s a m a 2
m e i e p a s k a n d i r in j a d a r i k e k u a s a a n S u l t h a n A t j e h . M u l a 2 p e m b e s a r 2
C o m p a n i B e l a n d a d i B e t a w i m e l a r a n g r e s i d e n tjampur t a n g a n d a l a m
— 51 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 54/144
u r u s a n i t u , j a n g m e n g m g a ; p e r d j a n d j i a n j ang b a r u s a d j a c h p e t b u a . U Ö -
n g a n r a . u A . j e n j a n g b o l e h d i k a t a k a n h u . a n g b u d i B e l a n d a k e p a d a S u l
t han I s k a n d a r S a n i i a n g . e l a h m e m b a n t u B e l a n d a i a n g m e n g h a n j u r xan
b e n t e n g P o r . u g i s d i M a l a k a , d e r n i k i a n d j u g a p r i o r i i a s p e r d a g a n g a n j ang
d i b e r i k a n o i e h R a . u k e p a d a C o m p e n i B e l a n d a . T e ' a p i s e e a h m e n ü e -
n g a r k e t e r a n g a n 2 d a n b u d j u k a n d a r i r e s i d e n G r o e n e w e g e n m a k a C o m
p e n i B e l a n d a men j e . ud j u i S u b v e r s i f po l i t i k G r o e n e w e g e n i tu . U n t u k p i
h a k C o m p e n i B e l a n d a s a a t i tu a d a l a h s e - b a i k 2 n j a s e b a g a i m a n g a i l d i
a i r k e r u h . K e b e t u l a n d a l a m m a s a i tu t e r d j a d i l a h k e k a t j a u a n j a n g h e b a ' :
a n t a r a P a n g l i m a 2 A t j e h j a n g m e n d j a l a n k a n t u g a s n j a d i s a n a d e n g a n k e
p a l a n e g e r i j a n g m e l a w a n p e m e r i n ' a h a n j a n g d:
s e b a b k a n o l e h S u b v e r s i f
po l i t i k B e l a n d a . D i d a e r a h m u l a i d a r i P a d a n g s a m p a i i n d r a p u r a d a n d:
-
s e p a n d j a n g p e s ^ s i r S u m a t r a B a r a t s a m p a i k e b a a s A ' j e h , p e n d u d u k m e
n g e l u h t a k d a p a t l e b i h l a m a l a g i m e n d e r i ' a k e s u l i ' a n d a n ' e k a n a n p = -g a w a i k a r e n a a k i b a t p e r t e n a n g a n k e d u a b e l a h p
:
h a k s e h i n g g a s e b a h a
g i a n k e p a l a 2 n e g e r i d a n a g e n 2 a l a u k a k i ' a n g a n n j a j a n g m e n d a p a t p:
n -
d j aman un tuk p e m b e l i e m a s l i a r d a p a - d i b u d j u k d a n d P a r i k o l e h R a s ' -
d e n G r o e n e w e g e n un tuk m e i e p a s k a n d i r i n j a d a r i k e k u a s a a n A ' j e h d^n
b e r s e k u * u d e n g a n B e l a n d a . M a k a d a l a m;
a h u n 1 6 5 2 d ' s e r a h k a n P r o v a k ? ,
s i o l e h k a k i t angan B e i a n d a d i S u m a ra B a r a t b a h w a d ' A ' j e h t e l a h t i m
b u l p e m b e r o n ' a k a n j a n g d i g e r a k k a n o i e h 10 o r a n g U l a m a d a n 11 o r a n g
p e m b e s a r 2 . D a l a m o e m j a e r o n ' a k a n i tu M a h a r a d j a l e l a ( A b d u l R a h i m ) k e -m a n a k a n r a ' u j a n g h e n d a k d i a n g k a t m e n d j a d i S u l ' h a n t e l a h d i b u n u h
o r a n g . B e r i i a i tu menged ju t kan P a n g l i m a 2 A t j e h j a n g b e r a d a d i s a n a p a
d a h a l b e r i a i t u t a k b e n a r . D e m i k i a n l a h P l e i s t e r C o m p a n j e d a r i e x p a r . s '
P o l i t i k j a n g d i d j a l a n k a n o l e h B e l a n d a . un tuk m e l e m a h k a n k e k u a s ^ a i
R a t u A t j e h d i S u m a t r a B a r a t . D e n g a n p i n t a r d a n b u s u k n j a d a l a m t a h u n
1 6 6 3 G r o e n e w e g e n m e m b u a t d a n m e n e k e n s e b u a h p e r d j a n d j i a n r a h a s;
a
d e n g a n b e b e r a p a k e p a l a n e g e r i j a n g t e l a h m e n j e l e w e n g k e p a d a R a ' u
d a n j a n g t e l a h m e n e r i m a wang p a n d j a r un tuk p e r d a g a n g a n e m a s g e l a p .
P e r d j a n d j i a n i t u d i n a m a i „ P e r d j a n d j i a n Painan", a ' a u d i s e b u t Peiaka*
Pandjang".
K o m p l o t a n i tu s e m a k i n h a r i s e m a k i n be r t ambah a n g g o ' a n j a d a n
k i r a 2 1 0 t a h u n l a m a n j a g e r a k a n i t u t e l a h s a m p a i k e B a r u s . A k a n t e tap ;
G r o e n e w e g e n b a n j a k m e n d a p a t k e s u s a h a n d a l a m m e n d j a l a n k a n po l i t i k -
n j a j a n g d i t e n t a n g o l e h P a n g ! i m a 2 A t j e h , k e p a l a 2 d a n a n a k n e g e r i j a n g
m a s i h s e ' i a k e p a d a k e r a d j a a n A t j e h . B e n t e n g B e l a n d a d i T i k u ,
P e r i a m a n . P a d a n g . S o l i n d a h a b i s d i h a n t j u r k a n d a n o r a n g - o r a n g -
n ja h a b i s d i b u n u h . B e l a n d a t e l a h m e n d a p a t k e s u l i t a n un tuk
m e n d a p a1
s e r d a d u s e w a a n . D a r i D j a w a o r a n g t i d a k m a u l a g i
m e n e k e n s e r d a d u un tuk d i b a w a k e P a d a n g . O l e h s e b a b i tu d i b u d j u k -
P e r i a m a n . P a d a n g . S a l i n d a h a b i s d i h a n t j u r k a n d a n o r a n g - o r a n g -
d a r i M a k a s s a r d a n A m b o n . A r u P a l a k a d i b e r i k a n m e m e g a h g p e r a n a n
d a n t i n g g a l d i S u m a t r a B a r a t d a r i t a h u n 1 6 6 2 — 1 6 6 4 . A n a k R a d ' i a i n i - t j u
— 52 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 55/144
k u p pajah m e n e n t a n g P a n g l i m a - d a n te n t a r a A t j e h . J a n g a c h i r -
n ja ia m in a p u ' a n g k e M a k a s a r , s e b a b s e b e ra p a d ib a w a p e -
ngikutnja s e b e g i t u h a b i s s e h i n g g a p e i l u ditjari t e n a g a l a in d a r i
lua r neger i jaitu d a r i D j e p a n g d a n K o r e a . G r o e n e w e g e n s e n d i r i s u d a h
p e r n a h d i k a r a m k a n s i k o t j i n j a j a n g h a m p i r maut d a l a m b u l a n M a r e t
1665, " a t k a la m e n d a r a t d a r i k a p a l G o s a r u s s e l a g i h e n d a k m e m b a n t u S u l
t h a n M u h a m a d s j a h I n d r a p u ra k a k i t a n g a n n j a j a n g s e d a n g d i s e r a n g o l e h
R a d j a A d i l d a r i M a d j o t o j a n g merientang p o l i t ik n j a . S e k a l i p u n w a k t u i ni
G r o e n e w e g e n t i d a k maut tetapi s e m e n d j a k i t u b a n j a k d i p e r o l e h k e s a -
l a h a n n j a Iebih2 t e g o r a n d a r i B e t a w i j a n g m e n a m b a h b e r a t p e n j a k i t urat
s a r a f n j a a p a i a g i j a n g bertambah b e ra t l a g i p e n ja k i t n ja i tu k a re n a u a n g
V e r s h o t j a n g t e l a h b a n j a k d i b e r i k a n k e p a d a k a k i t a n g a n n j a untuk m e-
n j e l u d u p a t a u b e r d a g a n g m a s j a n g g e l a p te la h b a n ja k j a n g h i l a n g . k a
r ena b a n j a k o r a n g j a n g i e l a h terbunuh d a n a d a p u l a j a n g s u d a h belotl a r i ke p ihak ikut m e n e n t a n g n j a . M a k a k a r e n a k e d j e n g k e l a n it u i a m e m -
b u n u h diri d a l a m b u l a n D e s e m b e r 1 66 5. S e m e n d j a k i t u P u l a u T j i n k o
( P a i n a n ) m e n d j a d i i b u k o t a b a n d a r k e d u d u k a n untuk k o m p e n i B e l a n d a
d a n p a d a ta h u n 1666 d ip e rk u a t b e n te n g o le h V e rs p re e t untuk
m e n g g a n t i k a n K o t a P a d a n g . A k a n tetapi - k e d u d u k a n B e l a n d a disitupun
t i d a k a m a n be ' :u l , s e l a l u d i s e r a n g o l e h P a n g l i m a 2 A t j e h a t a s k u a s a
P a n g l i m a N a n t a d a n P a n g l i m a B a n d a . At je h mentjari d a ja u p a ja a k a n
m e n g a m b i l k e m b a l i d j a d j a h a n n j a j a n g t e l a h k a tj a u i tu d a n d a r i d i s t r i c tK o t a T e n g a h b e r k u m p u ! m a r k a s s e b a g a i p u s a t p e r t a h a n a n A t j e h . D a l a m
m a s a i t u V e rs p re e t pengganti R e s i d e n j a n g b u n u h diri m e r e s m i k a n R a
d ja M i n a n g k a b a u s e b a g a i pemimpin p e rs a tu a n k e p a la 2 n e g e r i i t u , t e ta
p i h a m p i r t i d a k a d a artinja k a re n a d ia n ta ra k e p a !a 2 n e g e r i j a n g me n e
k en p e r d j a n d j i a n P a i n a n ( P e l a k a t P a n d j a n g ) it u s e n d i r i t e r d a p a t p e r s e -
l i s i h a n m i s a l n j a d i - d a e r a h 2 j a n g m a s i h d i k u a s a i n j a d a n m a s i h s u k a k e
p a d a A t j e h , I n d r a p u r a , B a t u S a n g k a r d l l . s e h i n g g a b o l e h d i k a t a k a n b h w
p e rd ja n d j i a n P a i n a n i tu t i d a k l e b ih d a r i 6 b u la n s a d ja j g b e rd ja la n dim
d a e r a h i t u .
B a h k a n p e r a t u r a n ( C i r c u l i r ) B e l a n d a s e n d i r i p u n t i d a k d i t a a t i . B e r h u
b u n g d e n g a n k e k a l u t a n p e r a n g S a u d a r a i t ü b a n j a k a n a k n e g e r i j a n g
p m d a h k e l a i n n e g e r i , k e M a l a k a . R ia u d a n A t j e h B a r a t / T a p a k ' u a n d a n
M e u l a b o h , d a n A t j e h t i d a k s e k a l i g u s m e n g u n d u r k a n diri tetapi b e r - a h g -
s u r2
d a n s e r a n g menjerang tetap a d a k e l i h a t a n k e k u r a n g a n k e k u a s a a n
k a ' a u d i b a n d i n g k a n d e n g a n a b a d ians? l a m p a u s e m a s a dibèwah S u l t h a n
I s k a n d a r M u d a , A+ieh s e n a n P a s a d a p a t m e n g i r i m k a n a r m a d a j a n g k u a t
<Vaiau nerlu B a p i n d -0 Öa^arig s e n d i r i u n ' u k m e n g h a l a u m u s u h n i a a t a u -
pun m e n g a m b i l hati rak>a. d e n g a n s a m p a i m e l a n g g a r h u k u m d a n a d a t .
B e m e n g d i p e r k u a t d e n g a n ditempa' i p o s2
j a n g b e r i s i t e n te ra n ja . S e k a
r a n g d i b a w a h p e m e r i n t a h a n R a ' u ' e r d a p a t k e l e m a h a n h a n i a l a h dapa*"
dikir imkan s e k i a n ra t u s t e n ' a r a s a o 'j a. T i d a k d a p a t B a g i n d a l a n g s u n g
d a ' a n g s e n d i r i menindjau s u a s a n a d a n m e n g a m b i l hati rakjat a t a u m e -
— 53 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 56/144
n g a m a n k a n s e s u a t u k e r u s u h a n d i d a l a m n e g e r i s e n d i r i . D i s i n i l a h k e i e -
m a h a n R a - u a t a u w a n i t a . A k a n t e i a p i s if a t R a ' u T a d j u l A l a m S a -
f ia ihuddinsjah tjukup t a n g k a s da n b i d j a k s a n a m e n e n t a n g S u b v e r s i f B e
l a n d a .
In i dapat diperlihatkan b h w b a g i n d a s e b a g a i s e o r a n g w a n i ' a d p t m e
menntah 34 tah u n l am an ja (164 1 -167 5 ) , i n i b u k an wak tu jan g p e n d e k
b a h k a n d a l a m k e a d a a n g e n t i n g . B e g i t u d j u g a t e n t a n g p e r d a g a n g a n d i -
a c h i r itu w a l a u p u n t id a k b i s a d i k a t a k a n s e p i . tetapi t i d ak ad a l ag i s e r a -
m at jang s u d a h - k a re n a S u b v e r s i f B e l a n d a . K a r e n a k e k a t j a u a n d i S u
m a t r a B a r a t i n i m e n j e b a b k a n o r a n g 2 a s i n g p u n b e r k u r a n g d a t a n g k e s a -
n a , mungkm o r a n g it u m a r a h s e b a b o r a n g B e l a n d a b e r b u a t i n t e r v e n s i
di S u m a t r a B a r a t t i d a k b e r t i n d a k i e r u s h a n j a d a p a t d i b u d j u k - b u d j u k
o l e h B e l a n d a d a n d i p e r m a i n k a n o le h k e p a !a2 ne ge r i d an k a k i t a n g a n d a n
te-rang p e r d a g a n g a n t i m a h d i P e r a k p u n k e l i h a t a n R a t u m a s i h s e r a h k a n
s a d j a k e t a n g a n K o m p e n i B e l a n d a . D e m i k i a n p u l a p e r h ub u n g a n a n t a r aAtjeh d a n S i a m - s e m a k i n re tak t idak s e p e r l i d a h u l u l a g i. P e r h u b u n g a n
k e d u a k e r a d j a a n itu d a h u l u n j a b a ik s e h i n g g a k e m a d j u a n C o m p e n i B e
l a n d a tetap a k a n terganggu s e d a n g k a n d a l a m w a k t u a c h i r 2 i n i S i a m s e
r i n g m e n g a d u k a n p e r i s t i w a n e g e r i , p e t a n i K l a n t a n d a n K e d a h j a n g d P e -
n m a d j a w a b a n jang m e n j e d i h k a n s e b a b u t u s a n S i a m diletjehkan o r a n g
d i A t j e h d a l a m t a h u n 1661,
III P e r t e t a n g a n d e n g a n S u m a t r a Timur. S e t e l a h l e m a h k e k u a s a a n
A ' j e h di S u m a t e r a B a r a t , m u l a i p u l a P a n g l i m a D e l i m e i e p a s k a n diri d a
lam ta hu n 1669 ditarik o l e h D j o h o r d a n B e l a n d a , m a s u k d i b a w a k e r a
d j a a n S i a k s e h i n g g a w a ta s k e r a d j a a n A t j e h s e b e l a h p e s i s i r T i m u r S u
m a t r a s u d a h t id a k s e b a g a i s e d i a k a l a . H a l i n i m e n j e b a b k a n k e m u d u r a n
k e k u a s a a n A ' j e h ja n g p e r k a s a d a h u l u .
P E M E R I N T A H 3 O R A N G R A T U
P e n g g a n t i n j a R a t u T a d j u l A l a m S a i t h u d d i n S i a h i a l a h ratu N a r u l
A l a m N a k i a t h u d d u n S j a h . la b e r a s a ! d a r i k e t u r u n a n S u l t h a n l a m a d j u g a
( D y n a s ' i M u q h a j a t S j a h ) , d i s a n g k a s a l a h s e o r a n g t jutju d a r i S a i d i l M u -
k a m m i l , S u a m i n j a D a e n g A h m a d ib n u A b d u l R a h i m d a n la m a m e m e r i n -
' a h d a n tah u n 1678 s a m p a i 168 8. t e n tan g u ru s an p e m e r i n t a h a n b a n j a k
dibantu o l e h s u a m i n j a .
D e n g a n B e l a n d a i a s e l a m a n j a d a l a m b e r t e n t a n g a n mentjari icti'ar
s u p a j a d a p a t h e n d a k n j a S i a m ditarik m e n d j a d i k a w a n n j a untuk m e n e n
t a n g K o m p e n i B e l a n d a j a n g m a n a m a k s u d i n i t a k d a p a t b e r d j a l a n l a n -
tjar k a r e n a a d a s e l a l u i n s i d e n tun'utan M a h k o t a . D e n g a n In g g e ri s p e r -
h u b u n g a n n j a b a i k , s e h i n g g a ia t e l a h m e n e r i m a u t u s a n In g g e r is d a r i
M a d r a s d a lam tah u n 1678. D i t ah u n i 'u d in o b a t Ra tu III . Z a k ia th u d d in
Inaia'sjah 1678—1688 k e m u d ian d ino b a t l ag i IV . T a t k a l a p e r t u k a r a n
m a h k o t a d a l a m t a h u n 1688 d i a n g k a t m e n d j a d i R a t u j a n g k e e m p a t
— 54 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 57/144
k a l m j a ( p e n g h a b i s a n ) Kemalat Sjah t e t ap i t i dak de ng an 100% sua r a
R a k j a t j a n g s e d a r k e l e m a h a n r a t u 2 m a k a l e b i h s u k a d i h i d u p k a n k e m -
b a l i k e k u a s a a n p e m e r i n t a h a n S u l t h a n j a n g m a n a k e a d a a n i tu d i t e r u s k a n
s a d j a be r l a l u sem en ta r a w a k tu . A ka n t e tap i t i dak d apa t l ekas m e n g u -
b a h n j a d i s e b a b k a n b e r - p e t ja h 2 a n b e b e r a p a p a r t a i ( s u k u ) j a n g b e r p e n g a -
r uh d im asa i t u jaitu P a r t a i / S u k u L h e ë R e u t o i h , D ja S a n d a n g , T o k B a t e ëd a n Imuem P e u ë t. S e o r a n g E r o p a b e r n a m a J . J . D e R o y mengundjungi
A ' j e h d a l a m t a h u n 16 91 d i m a s a p e m e r i n t a h a n ratu k e m a l a t S j a h , t e l ah
m e n u l i s b a h w a p e m e r i n t a h a n A j e h it u l e b i h b a n j ak menjerupai k e p a d a
R e p u b i i k d a r i k e r a d j a a n , k a re n a d e n g a n a d a n j a H e g e m o n i e e m p a t s u k u
d i A t j e h d a p a t m e n e g a k k a n d a n mendjatuhkan S u l t h a n t e t a p i s a j a n g
suku i t u t em po2 pe t j ah t e tap i t hd m usuh da r i l ua r m er eka be r sa tu .
D j a d i d a l a m p e m e r i n t a h a n k e r a d j a a n A t j e h turut b e r k u a s a w a -
nita2
/ ratu a t a u S u l t h a n a h j a n g l e b i h d a r i s e t e n g a h a b a d / 5 8 t a h u n la -m a n j a jaitu :
R a t u I T a d j u l A l a m S a f i a t h u d d i n S j a h l a m a n j a 35 tah un dar i
1641 — 1676.
R a t u II N a r u l A l a m N a k i a t h u d d i n s j a h l a m a n j a 2 t a h u n d a r i t a
h u n 1676 — 1678.
R a t u III Z a k i a t h u d d i n Ina j a t s j ah l am an j a 10 t ahu n da r i t ah un
1678 — 1688 d a n
R a t u IV K e m a l a S jah la m an ja 11 tah un dar i tahu n 1688 — 1699.D a l a m m a sa R a tu II A t j eh m u l a i mundur k e k u a s a a n k e r a d j a a n
diluar, i s t a n a t e r b a k a r , R a d j a K e d a h m e i e p a s k a n diri d a r i k e k u a s a a n
A t j e h d a n S u m a t e r a B a r a t d i a m b i l o l e h B e l a n d a .
Gambar 13.
Gambar 14. Mata wang keradjaan Atjeh.
— 55 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 58/144
IV . T J O E T N J A K D H I E i M
S R I K A N D I N A S i O N A L
A S A L U S U L N J A
K A T A s a h i b u i h i k a ja t , m a r h o m H a d j i N j a k N A M e u l a b o h , t e r s e b u t l a h
s e o r a n g tokoh B a n g s a w a n d a r i s e b e l a h M i n a n g k a b a u , j a n g t u r u n a n n j a
b e r a s a i d a r i b e k a s U l e e b a i a n g R a d j a b e r n a m a P a n g l i m a N a n t a P a n g
l im a d a r i R a t u A t je h T a d j u l A l a m ja n g m e m e g a n g k e k u a s a a n di t a n a h
M i n a n g k a b a u ( S u m a t e r a B a r a t ) . S a l a h s e o r a n g Tjutjunja j a n g b e r g e l a r
M a k o e d o m S a t i , j a n g h i d u p n j a t i d a k t i n g g a l d i a m . l a i n g i n hen dak per g i
merantau k e d a e r a h A t j e h t a n a h m o j a n g n j a . P a d a s u a t u w a k t u d i -
k u m p u l k a n n j a l a h b e b e r a p a o r a n g pengikutnja l a l u b e r m u f a k a L m e n g -
i k a t djandji a k a n b e r l a j a r menudju a r a h s e b e l a h U t a r a S u m a t e r a -, k a
r e n a d i u d j u n g P u l a u S u m a t e r a s e b e l a h b a ra t d i d e n g a r n j a . b a h w a d i s a
n a b a n j a k s u n g a i 2 j a n g b e r m u a r a ke S a m u d r a I n d o n e s i a , j a n g m e n g -
h a n j u t k a n s e r b u k 2 e m a s d a r i hulu s e b e l a h k e p e r d a l a m a n ,
P a d a h a r i j a n g t e l a h d i t e n t u k a n , b e r t o l a k i a h d u a b e l a s p e r a h u l a -
j a r , p e n u h s e s a k d e n g a n p e n u m p a n g n j a d a r i M u a r a P a d a n g m e n u d j u
k e s e b e l a h U t a r a . R o m b o n g a n i n i d i k e p a l a i s e n d i r i o l e h M a k o e d o e m
S a t i .
S e l e l a h l a m a d a l a m p e l a j a r a n s a m p a i l a h r o m b o n g a n t e r s e b u t k e -
pantai t a n a h A t j e h p a d a s a t u teluk j a n g b e r n a m a P a s i r K a r a m d a n d i -
s i t u l a h M a k o e d o e m S a t i b e r k a ta sikolah kito berlaboh. T e m p a t ini lah
j a n g m e r e k a m e n d j a d i k a n t e m p a t p e r k a m p u n g a n n j a j a n g d i b e r i n a m a
M e u l a b o e h , b e r a s a i d a r i d i s i k o l a h kito b e r l a b o h . S e s u d a h i i u p e r a h u
m e r e k a m e m b u a t p e r k a m p u n g a n t e m p a t ja n g m e r e k a d u d u k i i i u . d i n a -
m a k a n " R a r i t a u N a n d u a b e l a s " , j a n g b e r a s a i d a r i 1 2 p e r a h u d a n a n a k
b u a h i tu d i n a m a i a n e u k djameë ( T a m u d a t a n g ) .
K e t i k a m e r e k a i t u s a m p a i mendarat d i t e l u k p a s i r k a r a m M e u l a b o h
d i d a p a t i n j a d a e r a h t e r s e b u t d a l a m b e r p e r a n g d a n g a n s e r o m b o n g a n
o r a n g A ' j e h d a r i d a e r a h k e s u l t a n a n m e n g h a d a p i o r a n g M a n t i r j a n g
d j a u h l e b i h b a n j a k d a r i o r a n g A t j e h . K a r e n a o r a n g A t j e h it u b e r - a g a m a
I s l a m d a n o r a n g j a n g m e n d a t a n g d a r i s e b e l a h M i n a n g k a b a u itupun
b e r a g a m a I s l a m , m a k a m e r e k a itupun l a l u menjertai o r a n g A t j e h i t u
b e r p e r a n g m e l a w a n o r a n g 2 M a n t i r j a n g k e m u d i a n o r a n g 2 M a n t i r l a r i k e
g u n u n g 2 .
M a k a t a n a h j a n g ditinggalkan o l e h o r a n g M a n t i r l a l u d i b a g i - b a g i k a n
o i e h o r a n g 2 A ' j e h i t u d e n g a n o r a n g 2 j a n g d a t a n g d a r i M i n a n g k a b a u .
D i s a n a m e r e k a b e r s a m a - s a m a m e n g u s a h a k a n k e b u n t a n a m a n Iada dan
mentjari e m a s . D a n d i m a s a i t u m e r e k a k e m u d i a n menjatakan k e s e t i a -
a n n j a k e p a d a S u l t h a n Atjeh D j a m a l u l A l a m B a d r u l M u n i r j a n g m e m e
rintah se k i ta r tah un 1711 — 1733 M .
T i d a k l am a k e m u d i a n , M e u k o e d o e m S a t i p i n d a h k e s e b e l a h U t a r a
•; — 56 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 59/144
Sambai 15
Tjut Njak Dhien
menurut potret tatkala di Lampisang.
Seorang pedjuang Wanita jang telah disahkan oleh Pemerintah R.l. se-
bagai pahlawan Nasional
— 57 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 60/144
kemuara Sungai Wojla diatas gumpang perbatasan daerah Pidië karena
ia mendengar chabar bahwa disana terdapat emas jang mengal i r dalam
sungai . Rombongan Makoedoem Sat i menemui bahagia ditempat ke-
diamannja jang baharu i tu. Lam a kelamaa n kehidu pan Ma koedoem
Sat i dengan kawan2nja mendjadi senang. Setiap hari mereka me-
ngumpulkan ema s urai jang t idak hab isnja dan tanah jang subu r i tupun segera pula di tanamin ja . Kampung jang mereka djadikan ibukota
itu dewasa ini dikena! dengan nama Ku ala Bheë. Dise belah kota i tu
kearah sela'annja terdapat kampung Pasir Atjeh. Disanalah Makoe
doem Sat i mendi r ikan rumah Gedang (Rumah Adat) tempat kedia-
mannja dan anak kemenakannja. Oleh karena sungai Woyla i tu diatas
Gumpang dan Tangse termasjhur daerah jang makmur, lambat laun
mendjadi Pantai At jeh disebelah Barat itupun ramaüah dikund jung i
oleh orang2 dari Atjeh Pidië. Atjeh Besar d.l . l . Disana mereka selainmentjari emas, djuga mereka mengutamakan menanam Iada (meritja).
Seluruh Pantai Barat At jeh i tu kemudiannja dinjatakan oleh Sulthan
Atjeh mendjadi Daerah djadjahan taklukn ja jang wadj ib membajar
upet i . Dalam masa pemerintahan Sul than Djamalu l Alam Badru l Muni r
in i terdjadilah perampasan kekuasaan Keradjaan Atjeh ber-turut2 oleh
SuPhan Djuhar Alam Atnaaddin dan Wadi Tebing gelar Sulthan Sjamsul
Alam Djuhan Sjah. Sampai kepada Suühan Alaiddin Diuhan Sjah
atau Potjut Oek (1742 — 1767).
Dalam waktu in i Makoe doem Sa t i membantah. Kepada pengikutn ja
diperintahk ann ja supaja djangan menghi raukan pemerintah Sul than
Djam alul . sebab bukan ia jang berhak m ene rima. Dalam sem en tar
a
waktu ini terdjadilah 2 Sul than di Al jeh jaitu Djamalul Alam dan Ala id
din Djuhan Sjah jang berhak. Se telah S ulthan Djam alul Ala m ber-
kali2 meniuruh min la padjak i tu kepada Makoedoem Sat i , achirnja M a
koedoem S al
i me ngir im besi2 tua dan kain butuk ke Istana.Perbuatan Makoedoem Sat i i tu mendjadi murka Sul than, la lu Su l
than me ngir im Pa ngl im a perangnja P enghu lu Peunaroë dari Keuma-
ngan memerangi Makoedoem Sat i tersebut .
Ket ika i tu kekuasa an Tana h Atjeh dik ua sa i kembal i oleh Djamalu!
Alam sementara waktu peperansan ini membawa kemenangan bagi
Angkatan perang Sul than Djamalu l Alam sehingga kampung habis di
bakar dan Makoedoem Sati di tawan dan dibawa menghadap Djamalul
Alam. Se telah di lsk uk an ber-matjam2 pertjobaan buat membunuh dan
menj iksanja, tetapi adjaib suatu sendjatapun tak dapat melukain ja .
Sul than Djamalu l Alam memerintahkan menghantjurkan bes i tua kir i-
man Ma koedoe m Sa ti 'dahulu dan dihantjurkan di api da n disu ruh m i-
num keoadanja. Te 'api Makoedoem Sat i tetap masih hidup. karena ia
ada ilmu pendingin besi panas. (penul is pernah lihat chal i fah kunjah
t imah panas).
— 58 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 61/144
Maka berkata Su l tha n Djam alul Alam , Tuhan rupanja belum ber-
kehendak mentjabut n jawamu. Oleh karena i tu kami ampun i engkau
dengan sepenuh2nja. M akoedoem Sat i d iangkat me ndjadi pengawal la
lu diber ikan tugasnja mendjaga taman Pen ghibur Su l than . Dan kepa-
danja d iber ikan tanda2 kebesarani ja dan tempat t inggal d i VI mukim
dekat Bi tay.
Beberapa l ama kemudian Su l than At jeh Ala idd in Muhammad Sjah
(1787 — 1795) be rda ja upaja se la lu memel ihara hati Pangl ima Polem
Pangl ima Segi XXII M uk im turunan Su l tha n Iskandar M uda , aka n te
tapi karena sesuatu sebab, hati Pangl ima Polem tersinggung djuga.
Maka timbullah murkanja kepada Sul than. Pang l ima Polem Menge
pung istananja dengan lasjkarnja dan a la t sendjatanja jang lengkap
Sul than Ala idd in Muhammad Sjah terkepung da lam kuta Istana
dan mak anan hampir habis. Dengan di takdi rkan Alah datanglah ban-
tuan jang t idak disangk a2. Ditengah malam buta datan glah orang jang
memben bantuan makanan dan minuman. Orang itu berkata, bahwa
ia datang dar i 6 mu kim Peu ka n Bada.
Achirnja las jkar Pa ngl ima Polem mendapa t kek alaha n. Sul than
Ala idd in M uham ma d Sjah m endapat kemenangan. M aka Su l than
mgmlah hatinja hendak mengetahui siapakah gerangan nama orang
jang menolongnja i tu dan dar imana a s a h j a .
Orang itu mendjawab: . .Keturunan saja d ip ihak ibu dar i Minangka
bau dan dip ihak Ajah bekas Pa ngl ima At jeh di M inang ka ba u. Seluruh
At jeh mengetahui keset iaan Datuk sa ja kepada Sr ibaginda Ratu Tadju l
Alam dan Sul than Djamalu l A lam dan bel iau pu la lah mangetahui dan
mengepala i pasukan pengawal Taman Penghibur Baginda.
Nama Intu saja i tu ia lah Makoedoem Sat i . Rumah gedangnja dulu
berdir i dipa nta i Ba rat di Pasir Ka ram , Atjeh Ba rat jan g ter letak di mu-
ara Sung a i Woj la . Su l than Ala idd in M uham ma d Sjah sangat gembira
mendengar keterangan orang i tu.Su l than iiu mengangkat orang jang gagah berani dan berdjasa i tu
men djadi P ang l im a Perang dan d iber i nama N anta, dan m enurut na
manja jang dulu bertugas di M inangk ab au. Nam a dan kebesa rannja
boleh di turunk an kepada anak tjutjunja, Selain, daripada i tu diber i satu
gelar kebesaran ja i tu: „Set ia R a dja ". Dan ia d iang ka t men djadi Ulee-
balang Su l than bergelar U leeba lang Poteuh (hulubalang Su l than bebas
dar i Pa ngl ima Sagi ) . Pa ngl ima Nanta Se ut ia Radja menda pat kebesa
ran dar ipada sjarat2 dan kewa dj iban pend uduk an. Kepa danja dibe r i kan seluruh hasi l dar ipada pulau2 jang ada d imuka Panta i 6 mukim.
Keputusann ja pember ian segala anugerah kepada Pangl ima Set ia Radja
(Pangl ima Nanta) i tu d i tambahkan da lam Undang2 Adat M ahkuta Ala m .
Segala sesuatunja i tu adalah ditetapkan guna membalas d jasa Nanta .
_ Set ia jang per tama jang ditambah pula namanja dengan Nanta
Thjik serta Ra dja. Na nta set ia Radja kem udian men dapa t anugerah
- 59 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 62/144
berupa daerah djadjahan kekuasaan d i 6 mukim jang turun temurunS j a d i warisan untuk anak tjutjunja. Nanta Thjik men.kah dengan
SR Putri dri Teu ku Nek M eurak sa jang berkekuasa an besar dan
m a r t e r p a n d a n g dan kedud ukannja. Nanta TjhHc Set ia Radja karena
itu ia mendjad i lebih kuat. la diangk at me ndjadi Pangl.ma Perang
ölëh SuPhan Sula iman Sjah. Perkawinan in i kemudian ia mendjadi
n e n e f <tar? " j u N j a k Dh ien dan Teu ku Um ar. Diantaranja putra2njahania iah dua, orang jang kita kenal jaitu Teuku Nanta Muda Seutia
J
T e u T j u t M a h u m d " T e u k u Tjut ^ \ ^ .d
^ t o W
orang wanita jang namanja Tjut Mahani ad.k dar, RadjaM
f u l a b o h /
K e u d j r ^ n A b d u , Rahmah M eula boh dipa ntai Barat Se bab ,tu nama-
nia d sebut Te uku M eu labo h. Dari istr inja Tjut Mahan i Teuku Mah-
m ud menSpat dua orang Putri dan empat putra. Putra jang su lung
Tmama S a h : T . Tjut A hm ad, jang kedua Teuku Puteh, iang ke ga
ia lah Umar dan jang keempat ia lah Teuku Musa . Teuku Nanta i jh kS uïia Rad alalah ajah Tjut Njak Dhien. Bua t s e l s * ^
Teuku Nanta M uda S eut ia Rad a memkah i seorang putri Bangsawan
S r i daerah Lampagar. Sebab itu pula ia dianggap seorang Uleeba lang
iang ga gah be ran i o leh Su l than A la idd in Mansjurs jah. Perkawman m
S u N ^ t a Muda Seutia Radja mendapat 2 orang putra dan « o r a n gpu tri. Diantara dua anak Iaki2 i tu seorang memnggaK ^Teuku Tjut Rajeuk namanja, tetapi kurang sempuma aka ln a Anak
iang outri d inama in ja TJUT DHIEN dan elok parasnja, baik bud , peker-
SJfa dan t S a h lakunia tangkas. Semasa Tjut Dhien telah mendjad.
gTdis remadja. Sebagai sebutir mutiara jang bersemarak dj^ Pa d -te-ngah-tengah para pemud i Lampadang / Peukan Bada. Bu<an, sadja
oa'ras e lokn ja , terutama perangainja serta s.kapnja, jang; djauh terbeda
dengan laku kebanjakan wanita lain. Gadis seorang m i tak akan ke
ndungandar i sega la putri pi l ihan. Sempurna lah segala s =
tubuhnja jang d ikeh end aki da r i seorang wa nna. Lakunjam e m a
n d a n g
lësüatu ke t ika. me mbe ri gambaran atas ket jerdasan dan k e k e r a « nnat i l i ja disertai pula dengan sikap dan t indakan jang tegas baga, gurat
batu menj is ihkan dir in ja pula dari segala gad.s2 jang lam.
2. TJUT DHIEN M E N I K A H P ERTA M A .
Nanta Seut ia bangga memandang kepada anaknja jang seorang
in i Ha t in ja b im ba ng bi la mana memik i rkan bahwa pi l ihan lak.2 jang
akan mendapat menundukkan hati an akn ja ini kelak, hanja seoran g
Pang l ima jang gagah perkasa pula jang lajak mendjad i pasangan gadisjang bersifat sastr ia mi. Kalau^seorang Iaki2 jang d iuku r keduduk annja
sama rendah dan tegak sama tinggi dengan putrinja Tjut Dhien jang
akan m end jadi iste ri . Te lah banjak pemuda2 anak2 bangsawan At jeh
keturunan pahlaw an jang gagah be ran i, telah njata ada menurutkan
djedjak nenek mojangnja serta orang tuan ja. Tetapi diantaranja jang
_ 60 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 63/144
banjak i tu, ada ada sadja tjatjat dan kekurangannja, jang belum dapat
memenuh i dan memuaskan hati Teuku Nanta Seut ia.
Dengan djandji jang telah di tentukan, pada suatu hari datang tamu
dari Lam Nga, orang2 terkemuka dan para pengir ingnja berku ndjung
ke Lam Padang. Rombongan mana hendak berkundjung kerumah Ulee
balan g VI Mukim! Teu ku Nanta S eu tia Rad ja. Tam u agung i tu ialah utu
san dari Teuku Abas al ias Teuku Udjong Aron Imuem Lam Nga seorang
Hulubalang jang gagah berani Pendjaga Pantai Laut , kekuasaannja ia
langsung maner ima perintah dari Sul than.
Kedatangan Tamu Agung ini ialah dalam maksud meminang Tjut
Dhien un tuk mendjadi istri Teuku Tjek Ibrahim bekas murid dar i Pa-
santerin Bi tay kêturunan Huluba lang Lam Nga, terbilang kaja raja di
Tanah Atjeh dan mempunjai hubungan pemiagaannja diseantero dae
rah dan Pulau Pinang.
Kedua pihak, baik Nanta Seutia dan maupun Teuku Udjong Aron,
telah member ikan kejakinan bahwa Teuku Tjek Ibrahim dari Lam Nga
dan Tjut Dhien dari L am P adang pas t i lah akan mendjadi pasangan jang
sepatut-patutnja.
Tidak beberapa lama kemudian sesudah bertunangan Tjut Dhien
putri Nanta Seut ia Radja Uleëbalang 6 M uk im. d in ikahkan dengan
Teuku Tjek Ibrahim Lam Nga tetapi umur Tjut Dhien masih dibawah
dewasa se diki t ± 12 tahu n. Karena sudah manikah menurut tradisi
dipanggi l Tjut Njak Dhien.
Dari tahun demi tahun Tjut Njak Dhien bertambah besar dan pe-
rendahan Tjut Njak Dhien terhadap suaminja kian bertambah mesra
sebagai suami isteri sehingga achirnja berkisar lah mendjadi pertjin-
taan jang murni . Tidaklah mengherankan, karena antara kedua suami
isteri terdapat persamaan faham jang sesuai . Kedua-duanja tangkas
dan kesa str ia Se baga i putra At jeh jang tjinta kepada Dangsanja dan
tanah airnja dan teristimewa kepada agamanja. Pendapa* n - e k a ber-
dua tentang serangan „Kaphee*"' B elan da , kemerdekaan dan Agama Is
lam adalah sangat bersamaan. Ke ben tj ian mereka terhadap Belanda
telah mendendam sebagai kata petua orang tua2 „MUSUH MEÜPUSA-
K A " dan mereka telah membentuk perasaan mendjadi dua o r ang se-
ichwan dan sehidup semat i , bahu me m bahu, , s iap sed ia memerangi
. K A P H E E " . .
Beberapa tahun telah lewat kebelakang. suami isteri hidup da
la m berkasih.kasihan. Semendjak hari dinikahkan dalam tahun 1868
sampai kepada hari jang membawa bentjana (8 Apri l 1873), jaitu hari
pendaratan tentara Be landa ke Atjeh, seharusnja bagi mereka da pat
dianggap sebagai dalam suasana jang aman dan damai , d imasa itu
Tjut Njak Dhien lebih kurang berumur 17 tahun. Seluruh o r ang Atjeh
telah ber-siap2 menunggu segala kemungk inan, t iap2 malam kedenga-
ranlah suara ratip di-kampung2, dikala i tu set iap malam pula T „t Njak
— 61 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 64/144
Dhien asj ik mendengar buah ratip i tu sambi l membuai dan me-nimang2
anaknja jang ada dalam ajunan sebagaimana biasa di lakukan oleh wa-
nita-wanita lain terhadap anak djantung hat inja. la menanam sema-
ngat patriot dan budi pekert i kepada baj inja i tu supaja ia kelak men
djadi pahlawan tanah airnja. S ek alipu n anaknja i tu belu m dapat d i
bawa keluar ber-handai2 kerumah tetangganja ataupu n seda ng tidur
dan menjusu. Tjut Njak D hien m embu at atas dir in ja sebaga i seorangguru kepada seorang m urid. Hai d jantung hat iku, hai anak ku, lekaslah
besar engkau karena engkau seorang Iaki2 dan ajahmu Datuk Iaki2 dan
perl ihatkan kesatr iaanmu. karena kaf ir hendak mendjadjah negeri kita.
hendak memperbudak kita, hendak menjebar agamanja, jaitu agama
kafir dan hendak m endjadjah tanah air kita dan mem perbudak kita
orang Atjeh. Pe rtahan kan lah agama kita jaitu agama Islam. W ahai
anakku turutkanlah diedjak ajahmu Teuku Tjek Ibrahim Lam Nga, ne-
nekmu Nanta Seut ia Radja. Diantara Sjair2 jang dibuaikannja i tu adalah sebagai tersebut dibawah i n i :
Do do da Idang
Tjitjem subang pho mengisa
' Beur id jang rajeuk boh atee nang
Tjadjak meuprang bantu Radja
Do do da idee
Djantung atee beuridjang rajabeudjeuet aneuk karnat beudee
djak prang kaphee tjang Belanda
Do do da idi
anoë pasi rijeuk timpa
beuridjang rajeuk boh atee di
djaga Pantee kuala Lam Nga
Do do da idi
bidje uh sawi dalam katja
beuridjang rajeuk banta tjutdi
gantoë abi paroh Belanda
Djak kutimang bungong padee
puteeh meup lee2
la m blang raja
beudieuet aneuk kameu beudee
djak prang kaphee gantoë nekta
Djak ku timang bungong pandjoë
indah bagoë bungong langa
beu di gaseh lee kawan droë
geunah uroë parang Beulanda
— 62 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 65/144
Djak kutimang bungong rambot
beungoh seupot bak meusala
beutijeuet aneuk kameu laot
tadjak reubot kapai prang Be lan da
Djak kut imang bungong peukanbungong asan kuneng rata
buedigaseh keuh lee rakan
beu eek taprang kuta Beulanda
Indonesianja :
Mari kusajang mari kudo dang
burung suba ng terbang berputar
lekas besar buah hati nangpergi berperang bantu Radja
Mari kut imang mari ku dodi l
djantun g h ati lekas besar
pandai anak memegang bedi l
serang kaf i r tjintjang Belanda
Mari kut imang mari ku do di
pasir dipantai umbak timpa
lekas besar buah hati
djaga pantai kuala Lam Nga
M ari ku do da m ari ku do dis
bidji sawi dalam katja
lekas besar banta jang manis
ganti ajah usir Belanda
Mari ku ajun bunga padi
putih berseri dalam sawah raja
pandai anak memegang bedi l
petgi prang kafir ganti nenekda
Mar i kut imang bunga pandj i
indah sekal i bunga kenanga
hendaklah d isajang o leh kawan sendi r iagar set iap hari serang Belanda
Mari kut imang bunga rambutan
pagi sore hadapi musal la
djadi lah anak djuara laut
dapat merebut kapal prang Belanda
— 63 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 66/144
M a r i ku t i mang bunga pekan
b u n g a as an ku n i ng ra ta
k a s i h da n sa ja ng o ie h ka wan
dap a t l a h se ran g ku t a Be l a nd a
D e m i k i a n i a h s ja i r bua jan Tjut Njak Dh ien m e n a n a m s e m a n g a t ke -
perw i raan kepa da ba j i n ja j a ng m a s i h m e n j u s u , d a l a m s u s u n a n j a n g
o e r i r a m a .
3 . V I M U K I M D I S E R A N G B E L A N D A .
D a l a m bu ian D e s e m b e r 1875 Teuku Tjek I b ran im j a n g t e i ah bebe
r a p a l ama s i buk mend jaga Fron d i p e rb a t as an VI mu k i m deng an M e u-
r a k s a : B l a n g Oë. Geut jeue, K u ' a p a n g Dua dan d i p e rb a t as an 9 m uk i m
T e u k e Nek Purba dan li l mu k i m da roey Lh ong R a j a .
S e ' e l a h d i t en t uk an amana t - i j a pada Pang l i ma2 -n j a sepe r t i P a n g l i
m a Njak Ma n dan Pa ng l i ma N jak Ad ja t . l a pu la ng se be n ' a r u i P u k be-
r u n d i n g d e n g a n M e r t u a n i a Te uk u Nanta d i F e u k a n B a d a s e r ' a a k a n
b e r ' e m u d e n g a n Tjut Njak Dh ien ser ta anakn ja j ang m a s i h ke ' j i l d i r u -
m ahn ja d i Lam P a d a n g .
B a r u t iga har i \a d i r u m a h pada sua tu pagi da t ang seo rang kur i r
m e m b a w a ber i ta dar i f r on ! b a h w a musuh ' .entera B e l a n d a t e l a h m e -
n je rbu dar i pe rb a ta sa n 9 mu k i m Mek P u r b a , buk an dar i Guet jeu e dan
B l a n g Oë jang kua t d id jaga .
B e r i t a i n i mend j ad i pe rha t i ann ja b a h w a musuh t e l ah m e r obah
•>k'i!< p e r a n g n j a jar.g h e n d a k m e n g g i P i n g p e r t a h a n a n rak ja t VI muk im
Teu ku T jek Ib rah im, berk a ta kepa da i s t r i n ja . Tjut s i l a k a n k e l i a n b e ' -
s i a p 2 , k u m p u l k a n paka i an dan pe rh i asan mas . K a l i a n ha rus m e ngungs i
s e p e r t i k a ' a . p e p a ' a h , " s e d i a p a j u n g s e b e l u m h u d j a n " .
M u s u h pas t i akan m e i a n g g a r per tahanan V I muk im dan kami se
mua nas uka n aku dan pas uka n a i a h aka n pe r t aha nkan nege r i k P a . S a
ia s e b e n ' a r int akan m e n d j u m p a i a i a h untuk m en t oe r t fm b * * l ek an h~J
ini. Un ' uk p e n g a w a ! T j u * s a i a ber i kan 70 o rang p e n g a w a l i a n ^ be rsen
d f r t a B e r d j a l a n l a h k e d j u r u s a n L a m T e u n g a h dan L a m P a p a r . B i l a Tju t
' i dak aman d i s P u te r usk an pe ng un gs ia n i tu ke Bu k i t Pa ra ng dan
%<.f,-qK a ' a . a m b i ! d j u rusan j ang bisa t em bus ke IV muk i m da r i s i t u
h;<-> re-'ur
amDai k e L e u p u n g .
M u d a h - a n k a m i n a n M b i s a s u s u l Tjut di K r u e n g R a b a a t au di L e u -
p u n g S i ' a k ^ n b e r s i a n . d i a n g a n l a l a i l ag i dan aku sekarang d iuga be-
r ? r gk a t m enud i u pe r t ahanan i ang t e i ah g a w a * - d ' p e r b a ' a s a n 9 m u k i m
dan pasukan a i ah b i sa d i aga d i u r usan M e u r a k s a S e t e ' a h ia m e n t j i u m
p->aknia dan m e m e g a n g d a h i i sf
r i n j a l a lu ia berangkat . Sesaat i 'u pula
T;
, " ' Njak Dh ien m e m b e r i t a h u k a n b e r - s i a p 2 k e p a d a i n a n a 2 p e n g a s u h -
" i a s e r ' a wan i t a2 l a i n da l a m ka mp un g L a m Pa da ng beso k Dagi t a n g g a l
28 Desember 1 8 7 5 t u run da r i r u m a h n i a . P a d a t angga l 29 De se mb er
— 64 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 67/144
1875 s a . u p a s u k a n b e s a r t e rn e * a B e l a n d a j a n g d i k o m a n d o k a n o l e h L e t -
n a n K o . o n e l F. T. E n g e l , d a t a n g menjerang s e k i t a r V I m u k i m .
S u ^ i a h s a m p a i k e B i t a i . e ru s e . s e b a . ' k e k a m p u n g L a m Djameë d a n
A d j u n d a n i e n g k a p d e n g a n a la 2 s e n d j a i a b e ra t s e p e r t i me r ia m d a n
g r a n a t p e m b a k a r d a r i batalion Infantri, C a v a l e r i d a n g e n i 2 / t u k a n g 2 .
D i s i t u d i p e r t a h a n k a n o l e h a n g k a t a n T e u k u T j ek Ib r a h i m . S e m e n t a r ai t u p e n g h u n i wanita dan o rang2 tua s e r i a k a n a k 2 te ru s me n g u n g s i k e
k a m p u n g L a m A s a n . P e r t e m p u r a n terdjadi s a n g a t h e b a t . B e l a n d a m e
i e p a s k a n t e m b a k a n m e r i a m d a n g e r a n a t a p i s e h i n g g a r u m a h 2 d a n m e s - '
djid-mesdjid d a r i k e t i g a b u a h k a m p u n g i tu t e r b a k a r s e m u a . D e n g a n
d e m i k i a n d i m a l a m h a r i k e l i h a t a n l a h n j a l a a p i b e s a r k e L a m P a d a n g
d a n P e u k a n B a d a .
K a m p u n g L a m A s a n p e n u h s e s a k d a n a n a k 2 b u a h k a m p u n g i t u d a
i a m k e a d a a n s i b u k d a n pajah m e n a m p u n g o r a n g w a n i t a j a n g m e n g u n g s i d a r i B i t a i d a n L a m D j a m e ë P u , s e h i n g g a s e t i a p r u m a h p e n u h d e
n g a n ta m u 2 p e ra n g i t u .
K e m u d i a n p e d j u a n g 2 d a r i B i t a i L a m D j a m e ë d a n A d j u n m e n g u n -
d u r k a n dirinja k e L a m A s a n karena be.n t .eng2 i tu t idak dapat d iper ta
h a n k a n l a g i d a n o ra n g l u k a d ib a wa p u la k e L a m A s a n untuk d i ra wa t .
P a d i d i s a w a h j a n g s e d a n g m e n g u n i n g t i n g g a l b e g i t u s a d ja . Da r i s i t u
mer eka me ima- ! k e l u a r g a n j a j a n g l e b i h d u l u t e l a h m e n g u n g s i d a n a k a n
d i s u r u h m e n g u n g s i la g i k e l a i n t e m p a t k a r e n a t e n t e r a B e l a n d a a k a ns e r a n g t e ru s d a r i s i t u . O r a n g d a r i L a m P a d a n g d a n P e u k a n B a d a p u n
s u d a h b e r g er a k . S e m u a w a n i t a d a n k a n a k 2 m e n g u n g s i k e L a m T e u -
n g o h , L a m P a g a r . J a n g t i n g g a l h a n j a p e d j u a n g j a n g h a n j a m e m p e r t a -
h a n k a n k u t a L a m P a d a n g K u t a T e u k u T j e k d a n K u t a T e u
k u N a n ' a . P a d a t a n g g a l 3 0 D e s e m b e r 1875 te n te ra B e la n d a te la h m a -
d j u ke S i m p a n g R i m a d a n te ru s madju k e L a m A s a n d a n te ru s m e n e m -
b a k d e n g a n m e r ia m |d an g ra n a t a p i d a n te ru s me n je ra n g k a m p u n g L a m
A s a n j a n g te la h s e s a k d e n g a n p e n g u n g s i d a n p e d ju a n g 2 A t j e h j a n g te
la h mundur k e s a n a . T e m b a k a n kedjam i n i b a n ja k ru ma h te rb a k a r
B e n t e n g 2 A t j e h j a n g t e l a h d i t i n g g a l k a n l a l u d i d u d u k i o l e h T e n t e r a
B e l a n d a . S e m e n t a r a itu p u l a K u t a L a m P a d a n g d a n P e u k a n B a d a te
r u s d i s e r a n g p u l a d i m a n a terdjadi p u la p e ra n g j a n g s e n g i t . Tjut N j a k
D h i e n d a n i b u n j a s u d a h l e b i h d u l u m e n g u n g s i k e L a m T e u n g o h teta
p i k a r e n a o ra n g k a m p u n g L a m T e u n g o h takut m e n e r i m a l a l u b e r a n g k a t
k e L a m P a g a r . D i s a n a d i s a m b u t o r a n g d e n g a n m e m b e r i k a n a i r k e l a p a
d a n p a n g a n s e k e d a r n j a p e le p a s l e la h b a g i j a n g m e n g u n g s i i t u . Da r i
s i t u r o m b o n g a n w a n i t a 2 Tjut N j a k D h i e n d a n Ibunja t e r u s m e n u d j u k e
B l a n g K l a . T a n g g a l 31 D e s e m b e r K u t a L a m P a d a n g d i s e r a n g p u l a d e
n g a n tjara b e s a r 2 a n d a n d i l e p a s k a n t e m b a k a n m e r i a m d a n g r a n a t s e
h i n g g a r u m a h 2 s e m u a h a b i s t e r b a k a r . K u t a L a m p a d a n g j a n g te la h d i
t i n g g a l k a n k a r e n a t i d a k d a p a t d i p e r t a h a n k a n l a g i d i k u a s a i o l e h T e n -
te - B e l a n d a d a n s or e n ja K u t a P e u k a n B a d a p u l a d a p a t d i k a l a h k a n k a -
— 65 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 68/144
r ena t e m b a k a n m e r i a m j a n g h e b a t . R u m a h 2 o r a n g k a m p u n g d a n m e s
djid s e m u a h a n g u s d i djilat a p i g r a n a t d a n m e r i a m . P a d a t a n gga l 1
J a n u a r i 1876, t e n te r a B e l a n da be r - ha r i r a ja d i P e u ka n B a d a , tetapi
P e u k a n B a d a j ang rama i i tu sunji se n ja p t a k a da o r a n g l a l u l i n t a s .
M a l a m n j a t a n g g a l 1 d j a l a n 2 J a n u a r i k e m a h t e n t a r a B e l a n d a d i P e u k a n
B a d a j a n g su da h be r - ha r i ra j a d i s e r a n g o le h ge r i l j a A t j e h j a n g mundurd a r i L a m p a d a n g d a n P e u k a n B a d a jaitu p a s u k a n T e u k u N a n t a d a n
Te uku T je k I b r a h im . S e m a l a m - m a l a m a n i t u t e r da d i tembak m e n e m b a k
ja n g se n g i t da n pa g i ha r i ba r u la h be r he n t i . K a r e n a se m ua ge r i l j a i tu
l e l a h m e n g u n d u r k a n dirinja ke se la 2 bukit d a n p a d a m a l a m h a r i tetap
m e n e m b a k k e m a h 2 B e l a n d a j a n g b e r a d a d i d a e ra h VI m u k i m . D e m i k i -
a n l a h o r a n g2 V I m u k i m T e u k u T j e k d a n T e u k u N a n t a m e m p e r t a h a n k a n
s e r a n g a n B e l a n d a K l o n e l E n g e l j a n g b e r l a k u d a r i 29 D e s e m b e r 1875
s a m p a i 5 J a n u a r i 1876 m e n u r u t p e r t a n g g a l a n d a l a m b u k u E . B . K i e l s t r aDe A t j e h O o r l o g / 1 8 8 4 dji l id I h a l a m a n 237.
4. TE U K U T ;E K IBRAHIM SJAHID.
P a d a p e r t e n g a h a n t a h u n 1378 H a b i b A b d u l R a h m a n p u l a n g k e m -
b a l i d a r i P e n a n g k e A t j e h . P a d a s u a t u h a r i d a l a m t e m p a t pertempur-
a n L e m b a h B e u r a d e u e n G l e e T a r o n j a n g t e l a h b a n j a k m e m i n t a k o r b a n
k e d u a b e l a h p i h a k d a r i p i h a k B e l a n d a 2 o p s i r t e w a s d a n b a n j a k j a n gl u k a , k e t i k a T e u k u T j e k Ibrahim d a l a m i s t i r a h a t mentjeritakan m i m p i -
n | a pa da+
e m a n k a w a n n j a P a n g l i m a N j a k M a n d a n S a u d a r a n j a T e u k u
T j uf
A d j a d , t i b a 2 d e n g a n t i d a k d i s a n g k a m e r e k a p a d a t a n g g a l 29 J u n i
1878 d i k e p u n g o l e h T e n t e r a B e l a n d a d a n t e r d j a d i l a h t e m b a k m e n e m b a k
j a n g s e r u d a n t i d a k l a m a k e m u d i a n k e n a s e b u t i r p e l u r u m a n g a n a i k e -
p a l a n j a T e u k u A d j a d la l u r e b a h . K e t i k a i a m e l i h a t n a s i b a d i k n j a j a n g
r e b a h l a l u d i p a n g k u n j a k e p a l a n j a s e m a n t a r a it u s e l a g i k a w a n n j a t e r u s
m e m b a l a s t e m b a k a n d e n g a n t i b a 2 p u l a s e b u t i r p e l u r u tepat k e n a k e p a
l a n j a Te uku T je k . Ibrahim d a n r e b a h p u l a d i s i t u , s e k e t i k a itü r e b a h
p u l a d i s i t u P a n g l i m a N j a k M a n m a k a h a r i it u s j a h i d l a h k e t i g a p a h l a
w a n : T e u k u A d j a d . T e u k u T j e k Ibrahim d a n P a n g l i m a N j a k M a n . M a k a
m u n d u " ! a h P a s u k a n T e u k u T j ek d e n g a n m e m b a w a m a i a ' 2 k e ti g a o r a n g
i a n g t e l a h g u g u r k e L e u p u n g .
D i s i t u d i s a m b u t o l e h Istrhja Tjut N j a k D h i e n d e n g a n ra t a p t a n g i s
d a n o ra n g 2 k a m p u n g d a t a n g l a h k e s i t u m e m b e r i hormatnja k e p a d a t i g a
p a h l a w a n i a n g s j a h i d . K e m u d i a n bermufakatlah o r a n g 2 d e n g a n Tjut
N j a k D h i e n s u p a j a d j e n a z a h p a h l a w a n it u d i b a w a ke M o n t a s i k untuk
d i k e b u m i k a n n j a .
S e t e l a h d j e n a z a h T e u k u T j e k Ibrahim d a n k a w a n 2 n j a d i m a s u k k a n
k e d a l a m u s u n g a n l a l u d i b a w a k e M o n t a s i k d e n g a n m e l a l u i B u k i t M o n -
d a m s a m p a i l a h k e M o n t a s i k j a n g d i s a m b u t o l e h o r a n g 2 r a m a i d e n g a n
dukatjita d a n d i m a k a m k a n l a h d i s i t u d i d e p a n p e k a r a n g a n M e s d j i d .
— 66 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 69/144
5. KAWIN K E D U A D E N G A N T E U K U UM A R . P A TA H T U M B U H
H I L A N G BERGANTI .
K i r a 2 m e n d j e l a n g 2 thn kemud ia n ( 1880) Tjut N j a k D h i e n p u n k a w i n
d e n g a n T e u k u U m a r s a l a h s e o r a n g t u r u n a n N a n t a (k e m e n a k a n ) a n a kd a r i T e u k u M a h m u d j a n g t e l a h b e r i s t ri d e n g a n Tjut M a h a n i d i M e u l a
b o h l a l u b e r a n a k T e u k u U m a r .
D e n g a n p e r k a w i n a n T e u k u U m a r d e n g a n Tjut N j a k D h i e n m a k a h i -
d u p l a h k e d u a p a h l a w a n i tu d e n g a n b e r - k a s i h 2 a n d a n t e r u s b e r d j u a n g .
D a l a m p e r k a w i n a n k e d u a p a h l a w a n i n i m e m p e r o l e h s e o r a n g putri
j a n g b e r n a m a Tjut N j a k G a m b a n g j a n g k e m u d i a n ia d i n i k a h k a n d e n g a n
T e u k u B e b a l i a s T e u k uD i b u k e t .
pu t ra da r i T gkTjhik
Di T i ro , M.S a m a n .
D a l a m w a ktu 19 ta h un (1880 — 1899) ta tk a la i tu m u la i la h T eu ku
U m a r m e n g a m b i l b a h a g i a n j a n g s a t r i a d a l a m p e r a n g A t je h - B e l a n d a
k a r e n a k e r d j a s a m a d e n g a n i s t r in j a Tjut N j a k D h i e n .
S e b a g a i s e o r a n g p a h l a w a n putri A t j e h t e l a h b a n j a k p e n g a l a m a n
ik i ï t memimpin p e r d j u a n g a n d i s a m p i n g s u a m i n j a j a n g p e r t a m a d a n
j a n g k e d u a s e n a n t i a s a m e m i k i r k a n h a l p e r l a w a n a n j a n g s a n g a t g i g i h
t e r h a d a p m u s u h . Tjut N j a k D h i e n s e u m p a m a a p i j a n g m e m b a k a r s e -
mangat s e r ta s e n a n t i a s a m e n g i n s a f i d j iw a s u a m i n j a ja n g k e d u a untuk
m e n e r u s k a n p e r d j u a n g a n n j a . D a l a m p e m b e l o t a n T e u k u U m a r m e m i h a k
k p d B e l a n d a . Tjut N j a k D h i e n s e l a l u menundjukkan s i k a p j g a m a r a h
d a n m e n g e l u h k p d s u a m i n j a T e u k u U m a r D j o h a n P a h l a w a n j g m a u k er
d j a s a m a d e n g a n m u s u h , m e s k i p u n m e r u p a k a n s i a s a t p o l i t ik n j a s e k a l i -
p u n . N a m u n Tjut N j a k D h i e n ta k s e n a n g m e l i h a t s u a m i n j a j a n g b e r g a u !
b e r - s a m a 2 d a l a m l i n g k u n g a n m u s u h d a n k a p i r d a n ia p u n t i a d a t a h a n
m e n d e n g a r e d j e k a n m a s j a r a k a t j a n g m e n g a n g g a p s a l a h s i a s a t s u a m i
n j a . D a n s e b a b i t u m e n d e s a k s u a m i n j a s u p a j a s e g e r a k e m b a l i k e p a n g -k u a n i b u p e r ti w i . S e k a l i p u n d e m i k i a n s e b a g a i s e o r a n g istri d i a p u n te-
ta p menghormati d a n m e l a d e n i d e n g a n t a k b e r p u t u s a s a untuk m e m -
b e r i k a n k e i n s j a f a n k e p a d a s u a m i n ja " ~ s e h i n g g a a c h i r n j a T e u k u U m a r
j a n g t e l a h belot k e p a d a p i h a k B e l a n d a s e p e r t i S a y e d A b d u l R a m a h . ke
m u d i a n balik k e m b a l i k e h a r i b a a n i b u pertiwi m e n e r u s k a n p e r d j u a n g a n
s a m p a i mangkatnja d i U d j u n g K a l a , d i t e p i p a n t a i L a u t M e u l a b o h p a d a
ta n gga l 11 P e br ua r i 1899 jaitu s e t e l a h b e r d j u a n g 1 9 t a h u n .
6. TJ UT NJAK DHIEN T E R U S B E R D J U A N G .
M e s k i p u n p e r p i s a h a n s u a m i n j a j a n g s a n g a t ditj intai i tu untuk se-
l a m a - l a m a n j a m e r u p a k a n s u a t u p e r i s ti w a k e s e d i h a n j a n g lu a r b i a s a , te
t a p i Tjut N j a k D h i e n t i a d a p e r n a h p a t a h hati d a n i a s e b a g a i puteri ke-
s a s t r i a m e r a s a p u a s d a n b e r s j u k u r k e p a d a Ma h i k a r e n a s u a m i n j a j a n g
t e l a h b a l i k k e p a d a i b u pertiwi j a n g m e n d j a d i d j u n d j u n g a n n j a i tu te l a h
— 67 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 70/144
sjahid didjalan Al lah dan gugur sebagai Pahlawan tanah air.
Se landjumja Tjut Njak Dhien dengan bertawakkal kepada •uhan
telah mengambil tekad jang buiat didalam hat inja, untuk meneruskan
perang sabi lnja dalam keadaan matanja rabun hingga sampai kepada
keluar nafssnja jang terachir. la mendjalankan perdjuangarmja d.hu an
hutan (rimba) dengan menderita hidup jang sangat sengsara. Dikedjar2oleh Marsuse, tetapi tekadnja t idak mau tunduk. (1899 — 1905)
Sepert i telah diterangkan diatas bel iau t idak dapat melihat lagi,
matanja telah mendjadi rabun tetapi semangatnja tetap ber-njala-njala
sebagai api jang tak pernah padam.
7. TJUT NJAK DHIEN TERTAWAN.
Enam tahun lamanja Tjut Njak Dhien menempuh hidup jang demi -kian achirnja karena .kesajangan bekas oengikut2nja jang tak dapat me
lihat lagi pen deritaan be liau jan g tak berdaja lagi hal merana itu
disampaikannja lagi kepada Komandan bivak tentara Be land a di Meu
laboh Kaptain Vel tman. Karena itu pada tanggal 4 Nopember 1905
dengan ditundjukkan oleh Pang Laot bekas seorang teman suamin ja
jang telah tunduk (menjerah) kepasukan Belanda dibawah pat ro i i /p im-
pinan Letnan Van Vuu ren atas perintah K aptain Ve ltma n dpt menawan
Tjut Njak Dhien dengan tjara tipu musl ihat , tetapi tatkala mau di-tangkapnja lalu ditjabutnja rentjongnja ditikam musuhnja i tu tetapi
musuhnja mengelak diri tak mengena tikamannja dan Tjut Njak Dhien
lari . K aren a kena kaju dia reb ah dan tatkala itu dapat diram pas ren-
tjong ditangann ja, setelah i tu ia dapat ditangkap d ibawa ke M eula bo h.
Berita tertawannja Tjut Njak Dhien tantulah merupakan suatu hal
jang sangat pop ulair ketika itu dan kem udian atas Derintah Letnan
Djenderal Van Daalen Pahlawan putri Atjeh dari Tanah Rentjong i 'u
diasingkan ketanah Pariangan dan ditempatkan di Sumedang daerahDjawa Barat. Disi tulah Tjut Njak Dhien menghabiskan sisa-sisa hidup
nja dengan penuh takwa kepada Al lah sampai ia menghembuskan na
pasnja jang pal ing terachir sekal i dan dikuburkan ia dibumi Par iangan.
Alangkah mulianja bagi nama orang Indonesia dj ika kemudian hari
chalajak ramai dapat berkata : „Tjut Njak Dhien musuh Belanda jang
berpantang tunduk i tu telah menutup mata didalam keadaan mender i ta
dan djenazahnja tlh d imakamkan ditanah Pas unda n jg sesu t j inja bagi
seorang Pahlawan Tanah Air " .
Tjut Njak Dhien t inggal berdiam di Sum edang samp ai kepada adjal
nja. Hidupnja ditempat pembuangan i tu adalah sesuai dengan keada
an di Atjeh. sebagai putri Uleebalang dan istri Pangi ima. Tjukup de
ngan pengiring wanita jang setia menjertainja. Dan dari pihak peme-
rintah Be landa diperlak uka n dalam asinga n dan pengawasan seorang
penasehat pemerintah Belanda Dr. Snouck Hurgronje al ias Abdul G ? -
far jang Islam fa lsu.
— 68 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 71/144
D ok to r - e l a h m e n j e m b u h k a n m a ' a n j a j a n g r a b u n , s e h i n g g a d a p a t
lah ia mei ha' s e b a g a i s e d i a k a i a . T a n a h P a r i a n g a n j a n g petmai i tu ter-
b e n t a n g l a h d e n g a n s e g a la k e . n d a h a n n j a d i m u k a p e m a n d a n g a n Tjut
N j a k D h i e n .
T J U T NJAK DHIEN M A N G K A T
T i d a k b e r b e d a d e n g a n d l n e g e r i n j a s e n d i r i A t j e h a k a n tetapi s u n g -
g u h p u n s e r u p a , j a n g n a m p a k d i m u k a n j a i t u b u k a n l a h T a n a h A t j e h . b u -
k a n p e g u n u n g a n A t j e h , U d a r a n j a j a n g s e d j u k j a n g d i h i r u p n j a i tu b u k a n
u d a r a A t j e h . t e m p a t ia d i l a h i r k a n ; tetapi P e r i a n g a n / P a s u n d a n .
S e k e t i k a i a duduk termenung m e m i k i r k a n k e i n d a h a n a l a m P a r i a n g
a n i t u d i b e r a n d a m u k a ' e m p av
. i a t i ngga l teringatlah i a ke pa da sa w a h 2
se k i t a r l a m P a d a n g . M a k a m keramat d i k a k i g u n u n g P a r a u d a n M u n t a -s i k , D ja l a n ketjil d i a ' a s p e m a ' a n g j a n g m e n u d j u k e L a m P i s a n g . B u k i t
Ijot T i a k c d a n terbajang d i m u k a n j a l e m b a h N g a l a u N g a r a i B e u r a d e u -
en .
S e k i r a n j a d a p a t s e d j e n a k m e m i n d a h k a n s u k m a k i ta k e d a l a m k a l b u
w a n i t a t ua i 'u j a n g d u d u k t e r m e n u n g m e n g e n a n g m a s a j a n g s i l a m i tu ,
l a l u k i t a m e n g e n a n g k a n T e u k u T j e k Ibrahim La m N ga j a ng gugu r d i
G l e e ' a r e u n . K i t a k e n a n g k a n p u l a L a m P a d a n g j a n g t e l a h m e n d j a d i ra ta
d e n g a n t a n a h . N g a r a i B e u r a d e u e n j a n g d a h u l u t e la h m e n d j a d i lautan
a p i . k i ta m e m a n d a n g d a l a m c h a j a l a n k e p a d a m a k a m T e u k u U m a r D jo -
h a n P a h l a w a n j a n g tersembunji d i d a l a m r i m b a r a j a d i d a e r a h s u n g a i
M e u l a b o h da n Su ng a i W o j l a se d a n g w a n i t a t ua i tu t i da k a da l a g i h a r a -
p a n a k a n d a p a t z i a r a h k e s a n a ; d i a k e n a n g k a n s e d i u r u s s a a t K P M b e r-
tolak k a p a l d a r i p e i a b u h a n A t j e h Uleëlheue m e l a l u i b e k a s d a e r a h o p e -
r a s in j a : teluk R i g a s / T e u n o m . M e u l a b o h s i n g g a h s e h a r i d i T e l u k B a -
j u r , t a na h tumpah d a r a h n e n e k n j a M a c h u d u m S a k t i , b u a t m e m b a w a
p a h l a w a n W a n i t a Tjut N j a k D h i e n k e T a n a h P e m b u a n g a n P a r i a n g a n .
K i t a k e t a h u i w a n i t a t u a j a n g d u d u k t e r m e n u n g d a l a m b u a n g a n i tu
t e la h k e h i l a n g a n h a rt a b e n d a n j a . r u m a h h a l a m a n n j a d a n k e h i l a n g a n n j a
se g a l a jg dit j intainja dim hatinja jg m e l e k a t d a n bentjinja a k a n , . p e k e r t i "
o r a n g B e l a n d a . M a k a p a t u t la h k it a hormati d j i k a l a u d i d a l a m k a l b u n j a
t e l a h b e r s a r a n g , b e r u r a t d a n b e r a k a r r a s a d e n d a m j a n g t i d a k b e r k e p u -
t u s a n t e r h a d a p b a n g s a B e l a n d a s a m p a i k e p a d a detik d j a n t u n g n j a j a n g
p a l i n g t e r a c h i r , p a d a t a n g g a l 6 N O P E M B E R 1908 m e n ing ga l du m a j a ng
f a n a i n i m e n u d j u d u n i a j a n g b a q a . m e n e m p a t i s j u r g a j a n g s e n a n t i a s a
d a l a m t e k a d n j a s e l a m a i a b e r p e r a n g S a b i l .
— 6S —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 72/144
V . T E N G K U FAKINAH ( TE N GK U FAKI)
(Pahlawan Wanita)
1. Riwajat turunan d a n perkawinan pertama
D a l a m m e n j u s u n s e d j a r a h p a h l a w a n A t j e h a t a u umumnja P a h l a w a nI n d o n e s i a ti d a k d a p a t d i k e s a m p i n g k a n s e o r a n g w a n i t a A t j e h j a n g i e r s e -
b u t d i a t a s , m e s k i p u n d a l a m b u k u 2 s e d j a r a h B e l a n d a t id a k a t a u k u r a n g
d i s e b u t n a m a n j a , n a m u n s e l u r u h A t j e h B e s a r d a n P i d i é , n a m a P a h l a w a n
in i tjukup termasjhur.
T e n g k u F a k i n a h n a m a s i n g k a t n j a ja n g d i s e b u t T e n g k u F a k i s a d j a ,
a n a k d a r i T e n g k u D a t u k d a r i k a m p u n g L a m B e u n o t ( L a m T a l e u k ) m u k i m
L a m K e r ak V II m u k i m B a é t , seg i XXII m u k i m A t j e h B e s a r ,
T e n g k u D a t u k d i m a s a r e m a d j a ia merantau k e A t j e h S e l a t a n d i p e r -
k a m p u n g a n A s a h a n , s e b a b i tu n a m a n j a d i p a n g g i l o r a n g T e n g k u A s a h a n .
S e p u l a n g d a r i m e r a n t a u k e k a m p u n g h a l a m a n n j a d i k a w i n k a n o l e h o r a n g
t u a n j a d e n g a n Tjutmah a n a k d a r i T e n g k u Tjhik L a m P u t jo k n a m a n j a
j a n g s e b e n a r n j a T e n g k u S a a t . D a r i p e r k a w i n a n i n i l a h i r l a h s e o r a n g p u -
teri k i ra 2 s e k i t a r t a h u n 18 56, j a n g d i b e r i n a m a F a k i n a h . s e m e n d j a k k e
tj il t e l a h d i d i d i k d e n g a n s u n g g u h 2 o l e h o r a n g t u a n j a s e p e r t i mengadji
d a n p e k e r d j a a n djahit mendjahit d a n m e m b u a t k e r a w a n g s u t e ra d a n
k a s a b 2 s e h i n g g a s e s u d a h r e m a d j a t e l a h m e n d j a d i s e o r a n g a h l i k e r a w a n g
d a n a l i m , ( u la m a ) d a n s e b a b i tu i a d i p a n g g i l o r a n g T e n g k u F a k i ja i 'u
k e p e n d e k a n d a r i T e n g k u F a k i n a h . S e s u d a h ia d e w a s a d a l a m t a h u n 1872
d i k a w i n k a n d e n g a n T e n g k u A h m a d d a r i A n e u k G l e e o l e h o r a n g k a m
p u n g L a m B e u n o t T e n g k u A h m a d d i p a n g g i l T e n g k u A n e u k G l e e s a d j a
d a n T e n g k u A n e u k G l e e i n i m e m b u k a s a t u D e a h / P e r g u r u a n ( P a s a n te -
r en ) j ang d ib i a j a i o l eh mertuanja T e n g k u A s a h a n a t a s d u k u n g a n o r a n g
L a m B e u n o t d a n Imeum L a m K e r a k . P e s a n t e r e n i n i b a n j a k d i k u n d j u n g i
o l e h p e m u d a d a n p e m u d i d a r i t e m p a t l a i n d i s e k i t a r A t j e h B e s a r , b a h -k a n a d a p u l a j a n g d a t a n g d a r i Tjumbok ( P id i ë ) seb ab o r ang2 Tjumbok
b a n j a k b e r a s a i d a r i o r a n g 2 L a m K e r a k . J a n g m e m b e r i p e n g a d j a r a n d a
l a m P e s a m e l e n d i s i t u s u a m i i s t e r i , b a h a g i a n p e m u d a o l e h T e n g k u A n e
uk G l e e d a n p e m u d i o l e h T e n g k u F a k i j g d i a d j a r m e n d j a h i t d a n m e m
b u a t k e r a w a n g . B a r u m u l a i madju d a e r a h L a m B e u n o t i tu d a t a n g l a h
B e l a n d a e x p e d i s i I m e n j e r a n g A t j e h . T a t k a l a m e n e n t a n g s e r a n g a n I
B e l a n d a i ' u , T e n g k u Imam L a m K e r a k s e rt a T e n g k u A h m a d / T e n g k u
A n e u k G l e e turut d a l a m k a f i l a h V II m u k i m B a é t m e m p e r t a h a n k a n P a n t a i T j e r m in terji laut Uleë L h u e j g d i k o m m a n d o k a n o l e h P a n g l i m a P o
l em N j a k B a n t a d a n R a m a S e t i a . D i m p e r t a h a n a n p e r a n g i tu p a d a tg l 8
S ja fa r 1290 H (8 A p r i l 1873) t ew as lah P a ng l im a pe r a ng bes a r R a m a S e
t i a , Imeuem L a m K e r a k . T e n g k u A h m a d A n a k G l e e s u a m i d a r i T e n g k u
. F a k i dll p a h l a w a n t a n a h a i r .
S e m e n d j a k it u T e n g k u F a k i t e l a h m e n d j a d i d j a n d a j a n g m a s m re -
— 70 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 73/144
G am b a r , 16
Gambar lukisan Tengk u Fakirtrfi
(Tengku Faki).
— 71 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 74/144
m a d j a puteri r u p a n j a tjantik, kulitnja putih d a n ba d a nn ja t ega p , s i f a t -
n ja b e r a n i k a ta P o t j u t T e u g o h b e k a s muridnja, b e l i a u t i d a k m e m p e r o l e h
a n a k .
M a k a s e m e n d j a k itu p u l a T e n g k u F a k i n a h membentuk b a d a n a m a l
s o s i a i untuk menjumbang d a r m a b a k t i n j a a k a n t a n a h a i m j a , J a n g t e r d i ri d a r i d j a n d a d a n w a n i t a 2 l a i n m e n d j a d i a n g g o t a b a d a n a m a l t s b . B a
d a n ÏV J m e n d a p a t d u k u n g a n d a r i s e l u r u h k a u m muslimat d i s e k i t a r A t j e h
B e s a r j a n g k e m u d i a n m e n d j a l a r s a m p a i k e P i d i ë ( P a d a n g T i d j i , R a b e ë ,
B a t e ë , d a n T j u m b o k ) . A n g g o t a bïdan a m a l i n i m e n d j a d i a m a t g i a t d a
l a m m e n g u m p u l k a n s u m b a n g a n rakjat j a n g b e r u p a p e r b e k a i a n b a i k p a -
d i d a n u a n g . S e l a i n d a r i a n g g o t a b e r g e r a k m e n g u m p u l k a n p e r b e k a i a n
p e p e r a n g a n d j u g a a n g g o t a 2 j a n g t i n g g a l ditempatnja s i b u k b e k e r d j a
m e m p e r s i a p k a n s a d j i a n / m a k a n a n b a g i o r a n g j a n g d a t a n g d a r i b a h a g i a nl u a r : P i d i ë , N d j u n g , M e u r e u d u , S a m a l n g a , P e u s a n g a n d l l . u t k m e m b a n
t u p e r a n g d a n m e n u a n g k a n t imah/pelor s e n a p a n g ( an a k b e d i l ) . S e m u a
p e k e r d j a a n i tu d i b a w a h p a n g l i m a n j a T e n g k u F a k i n a h . P a n g l i m a F a k i
n a h t i d a k t i n g g a l d i t e m p a t n j a tetapi i a g i a t seka l i hil ir mudik k e s e l u r u h
s e g i t i g a A t j e h B e s a r m e n d j a l a n k a n d i p l o m a s i , m e n d a t a n g i r u m a h
o r a n g 2 b e s a r d a n o r a n g K a j a m e m i n t a z a k a t d a n s a b i l i l l a h untuk m e m
bantu p e p e r a n g a n A t j e h j a n g s e d a n g berketjamuk d a n k e g i a t a n n j a i tu
m e m p e r o l e h h a s i l b e s a r . l a t e l a h b e r k e n a l a n b a i k d e n g a n Petjut L a mG u g u p i s t e r i d a r i T u a n k u H a s j i m . T ju N ja k M eu l i goë i s t e r i T . Tjut
T u n g k o p , Tjut L a m r e u e n g i s t e r i T . Tjut L a m R e u e n g . i s t e r i T e u k u Tjut
L am f K a p a n g d l l .
2. SCuta pertahanan wanita Tengku Faki .
S e s u d a h m u s u h m e n g u a s a i K u t a r a d j a ( is t a n a ) p e r t a h a n a n b e r p i n -
d a h k e k o t a L a m B h o k , p a g a r R a j e ë ( L e u n g B a t a ) d a l a m tahun 1883 pert a h a n a n i tu d a p a t p u l a d i k u a s a i o l e h m u s u h , m a k a T e n g k u S j e c h S a -
m a n j a n g d i s e b u t T e n g k u Tjik d i T i ro memperkuat l a g i k u t a A n e u k G a -
l a n g , b e k a s k u t a p a n g l i m a P o l e m N j a k B a n t a j g d u l u tlhi d i r a m p a s o l e h
B e l a n d a d a la m ta h un 1878 . M a k a s e r e n t a k d e n g a n i tu m a s i n g 2 t o k o h
p e r a n g m e n d i r i k a n l a g i k u t a 2 l a i n s e p e r t i T e n g k u E m p e e T r i e n g , K u t a
K a r a n g , T e n g k u P a n t e e K u l u , k u t a T u a n k u d l l . S e m e n t a r a i t u l a h p u l a
d i L a m K e r a k d i d i r i k a n t i g a b u a h k u t a :
1. K u t a L a m S a j ü n , d i k e p a l a i o l e h p a n g l i m a n j a T e n g k u M a t S a l a h .2. K u t a Tjot W e u e ( T e u n g a h ) d i k e p a l a i o l e h T e n g k u F a k i n a h s e
b a g a i p a n g l i m a p e r a n g n j a .
3. K u t a B a k G a r o t, d i k e p a l a i o l e h T e n g k u A m a t j a n g d i s e b u t T e n g
k u L e u p o n g ( T e n gk u L e u e p e u e n g a d i k i b u T e n g k u F a k i ).
M e m b a n g u n 2 b u a h k o ta i n i dikerdjakan o leh p r i a tetapi K u t a
T e n g k u F a k i (Tjut W e u e ) d i k e r d j a k a n o l e h w a n i t a b a i k m e m b u a t p a g a r ,
m e n g g a l i parit d a n m e m a s a n g r a n d j a u 2 , d i k e r d j a k a n s e n d i r i o l e h w a -
— 72 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 75/144
t a2 a tas p e n d jag aa n o le h P a n g l im a p e r an g n ja Te n g ku Fa k i se n d i r i se r
ta k a w a n 2 n j a w a n i t a l a i n jaitu :
1. Tjutpo F a t i m a h B l a n g P r e h
2. N j a k R a n i a h D a r i L a m U r i e t
3. Tjutpo H a b i
4. Tjutpo N j a k Tjut d a n5. Tjut P u t e h
M a s i n g 2 d a r i kamp un g 3 e uha d an Tan tuha se bag a i p an g 2 d an p e r r v -
b a n tu P a n g l i m a F a k i n a h j a n g m e l a k s a n a k a n t e h n i k p e r t a h a n a n p e r a n g
m e n e n t a n g m u s u h ( B e l a n d a ).
P e n a s e h a t P r i a j a n g m e n d a m p i n g i :
1. K e t j h i k P u te h Uleë B e u h a
2. K e t j h i k A l i B e u h a
3. K e t j h ik B r a h i m B l a n g P r e h
4 . Wa k i G a m T a n t u h a
5. W a k i M u d B l a n g P r e h
3. T e n g k u Fakinah kawin kedua
S e t e l a h s i a p m e m b a n g u n K u t a Tjot W e u e m a k a a t a s mufakat orang2
patut a g a r T e n g k u F a k i n a h p a n g l i m a p e r a n g i tu d ja n g a n ti n g g a l d i a m
r a n d a d a l a m m e n d j a l a n k a n t u g a s t a n a h a i r j a n g a m a t h e r a t i t u , d i p e r -
d j o d o h k a n d e n g a n s e o r a n g a l i m p u l a T e n g k u N j a k B a d a i j a n g b e r a s a i
d a r i K a m p u n g L a n g a P i d i ë , bekas? murid Ta n o h Abe ë . Tok oh2 be sa r j g
d i s e b u t - s e b u t o r a n g dim p e r a n g A t j e h , k a w a n d a r i T e n g k u Tjhik di Tiro
S e c h S a m a n j a n g t a t k a l a it u s e d a n g b e r a d a d a l a m k u t a P e r t a h a n a n
A n e u k G a l u n g . A l a s a n j a n g d i k e m u k a k a n i a l a h s e o r a n g p a n g l i m a p e r a n g
w a n i t a d a l a m s i a s a t p e r a n g s e n a n t i a s a b e k e r d j a s a m a d e n g a n p r i a j a n g
atjap k a l i bermufakat. D a l a m p a n d a n g a n umum t i d a k lajak d a l a m s u a
t u p e r u n d i n g a n s e o r a n g w a n i t a t i d a k d i d a m p i n g i o l e h s u a m i n j a , m a k a
an d ju r an n ja o r an g 2 t ua2 i t u diterima o l e h t e n g k u F a k i n a h d a n p e r k a
w i n a n i t u d i l a n g s u n g k a n s e b a g a i m a n a m u s t i n j a . S e t e l a h p e r k a w i n a n itu
m a k a T e n g k u F a k i n a h b e r t a m b a h g i a t b e r u s a h a untuk m e n g u m p u l k a n
b e n d a 2 p e r l e n g k a p a n p e r s e n d j a t a a n d a n m a k a n untuk k e p e r l u a n t e n t e
ra p e n g i k u t n j a . .
D im m as a i tu p u la p d t hn 1893 /1895 d e sa ka n t e n te r a A t j e h san g a t
s e r u m e l a w a n B e l a n d a untuk m e m a s u k k e p e d a l a m a n XXII m u k i m , s e
h i n gg a B i l o i j d a n A n e u k G a l u n g s e l a l u d a l a m k e p u n g a n . B a h k a n t e n
ta ra A M e h p u n s e l a l u m a n g e p u n g b i v a k 2 B e l a n d a : L a m B a r o , Tjot
R n a n g , Tjot Iri d a n R u m p i t d a p a t d i r a m p a s k e m b a l i . D a l a m t a h u n 1894
biloij d a n L a m B a r o d a p a t d i k u a s a i l a g i o l e h B e l a n d a , s e t e l a h i tu A n e u k
G a l u n g d a l a m t a h u n 18 96 . M a k a tudjuan B e l a n d a h e n d a k m e n g a m b i l ' e -
r u s d a e r a h VII m u k i m B a é t d i a n t a r a K u t a L a m S a j e u n d a n K u t a B a k
G a r o t t e l a h m u l a i d i - i n ta i 2 d a n d i s e r a n g t e r u s tetapi d a p a t d i p e r
t a h a n k a n d e n g a n p e r a n g j a n g a m a t s e r u k e d u a b e l a h f ihak b a n j a k j a n g
- 73 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 76/144
tewas dim perang itu Tgk. Mat Saleh Pang l ima P emimp in Ku ta Lam S a-
jeun turut tewas. Be landa mundur ke Lam Baro. Tengku Ma t Sa leh S e
orang ah l i perang jang amat berani , dan penasehat perang dari Tengku
Fakinaft.-
Sesudah tewas Tengku Ma t S aleh d iangkat lah seorang Argafnistan
namanja Habib Kabu l mendjadi penasehat perang dar i Tengku Fakinah
jang ditempatkan dalam Kuta Bak Garot . Sementara itu Kuta Tjot Weue
dipindah kan m undur kebelakang namanja K uta Uleë Tano h. Kuta in i
pun dibangunkan sendi r i o leh wani ta2 jg datang membantu dar i -. Glee
Jeung, Reuk ih , Lam Leuot, Indra Puri . S eul imum d l l . T idak beberapa
lama Kuta Bak Garot pun selalu d iserang dan di lepaskan dan Habib
Kabu l pindah kedekat Kuta Uleë Tanoh.
4. Mempengaruh i Tjut Njak Dhiën
Tjut Njak Dhien t idak asing pergawulannja dengan Tengku Fakinah
Semendjak perang di At jeh Besar berketjamuk, semendjak Fakinah
menjumbang amal bakt in ja untuk pertahanan tanah ai r dalam usaha
men gum pulkan perbekaian perang, sudah ikenal baik dengan Tjut Njak
Dhien, baik dalam pertarungan mereka di M untasik, Lamsi , maupun
kalau Tjut Njak Dhien datang ike Lam Kerak senant iasa s inggah keru-
mah Tengku Fakinah, baik untuk ramah tamah ataupun hendak menge
tahui atau meminta perbekaian untuk peng ikut-pengikutnja T. Um ar dan
senantiasa d i laden i oleh Tengku Fakinah set iap kal i datang diber ikan :
Beras kain hitam dan uang tun ai . Seb al iknja Fa kinah du lu ser ing datang
kerumah Tjut Njak Dhiën di Lam Padang /B i t a i dan tempat2 lain dimana
Tjut Njak Dhiën t inggal. Dengan demik ian perdjuangan kedua wanita
jg Sastr ia i tu sangat erat hubungannja. Oleh sebab i tu Fakinah terke-
djut tatkala mendengar chabar bahwa Teuku Umar telah belot kepada
Belanda.
Akan tetapi masih mendjad i perhat iannja , apakah belot T. Umar i tu
beserta dengan Tjut Njak Dhiën ataupun Teu ku Um ar sendir i, sadja dan
sudah berpisah t inggal sebab d ipaham i betul olehnja d j iwanja Tjut Njak
Dhiën dalam b idang S astr ia. S atu lagi per tanjaannia : Mengapakah Tjut
Njak Dhiën t idak dapat mempengaruhi atau menahan maksud suamin ja
men inggalkan kawan seperdjuangannja lar i kef ihak m usuh nja. Demik i -
anlah pertanjaan i tu terpendam dalam hat in ja. Tengku Fakinah memi-
ki rkan hendak mengir im utusannja kepada Tjut Njak Dhiën buat berta-
nja isi hati rekannja Tjut Njak Dhiën, tetapi seorang wan i ta belum ada
jang berani pergi kePeukan Bada bertemu langsung dengan Tjut Njak
Dhiën. i
Sementara i tu ters iar ch aba r, bahwa Te uku Um ar sedan g bergiat
bersama serdadu Be land a men jerang Ku ta Tungkop, dan lain tempa t
pertahanan dim daerah XXVI mukim. Kuta2 (bivak2). Belanda jg telah
- 74 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 77/144
d i i a m p a s o l e h A [ ] e h t e l a h direbut l ag i o leh L e g i u n T e u k u U m a r d a n
Karena Lu T e u k u U m a r teiah d i b e r i k a n p u i a p a n g k a t jang tinggi j a n g
d i p a n g g i l n a m a n j a : D J O H A N P A H L A W A N , d a l a m p a d a i t u F a k i n a h t e
l a h m e n g i r a p u l a b a n w a l e g i u n T e u k u U m a r D j o h a n P a h l a w a n ja n g
a k a n m e n j e r a n g p u l a k u . a Te uk u Fak ina h j ang t e r le t ak d i U leë Ta no h .
M a k a untuk p e r s i a p a n d a n k e w a s p a d a a n s e g e r a p u l a m e m b a n g u n t ig abuah ku ta l ag i untuk p e r t a h a n a n jaitu ; Tjot P i r i ng , Tjot R a j a , d a n Tjot
U k a m . S e m e n t a r a i t u d a L a n g i a h 2 o r a n g w a n i t a d a r i B i t a i m e n g a n t a r
n a z a r n j a k e p a d a p e r a n g s a b i l , b a h k a n s u m b a n g a n j a n g d i s e r a h k a n k e
p a d a T e n g k u F a k i n a h . P e r t e m u a n de ng an 2 o r a ng w a n i t a B i t a i i tu
m e m b a w a k e g e m b i r a a n b a g i T e n g k u F a k i n a h s e b a b k a l a u t a d j n i a ia m e
ng i r a oran g XXV i tu t i dak inga t lag i kep ad a pera ng s a b i l , b a h k a n s u m
b a n g a n jg d i e r i m a itu b u k a n 2 o r ang sad ja tetapi kiriman d a r i b e b e r a
pa o r a n g l a i n d a n B i t a i d a n P e u k a n B a d a . D e n g a n a n t a r n a z a r P e r a n gs a b i l i n i , i n s j a f l a h T e n g k u F a k i n a h b a h w a B e l a n d a d a n T . U m a r b e l u m
m e n g u a s a i s a m p a i k e p a d a s e m a n g a t djihat d j i w a rakjat A t jeh , han ja
ia t e l a h t u n d u k k a n t e m p a t d a n b e b e r a p a t o k o h p e d j u a n g j a n g s u d a h
l e m a h s e m a n g a t k a r e n a t e k a n a n k e a d a a n k e k u r a n g a n s e n d j a t a j a n g
m o d r e n s e h i n g g a m e r e k a t i d a k b e r d a j a l a g i .
M a k a k e p a d a 2 o r a n g w a n i t a B i t a i it u T e n g k u F a k i n a h m e n g i r i m
s a i a m n j a k e p a d a Tjut N j a k D h i e n r e k a n l a m a d e n g a n menjebut b e b e r a
pa k a t a . S i n d i r a n j a n g p e n t i n g s e b a g a i tjemeti m e n u s u k d a d a Tjut N j a k
D h i e n , k a t a n j a : P e u g a h b a k Tjut N jak Dh ien haba I on : j oë D jak beu
r i d j a n g lakoë g o b n j a n T e u k u M e u l a b o h . djak p r a n g i n o n g - i n o n g b a -
leë m a n g a t d j i k a l o n t j e u b e u h lee g o b . B a h a g a m l a w a n i n o n g baleë
A r t i n j a : S a m p a i k a n k a t a s a j a k e p a d a Tjut N j a k D h i e n s u r u h d a t a n g
s u a m i n j a T e u k u M e u l a b o h p e r a n g k u t a w a n i t a 2 d j a n d a 2 s u p a j a o r a n g
d i l i h a t k e b e r a n i a n n j a . S e t e l a h t jukup pembitjaraan d e n g a n
k e d u a w a n i t a B i t a it u m ak a m er ek a t e r us D u lan g s a m
p a i k e k a m p u n g n j a tetapi t i d a k l a n g s u n g m e n j a m p a i k a n chaba r i ' u ke
p a d a Tjut N j a k D h i e n . m e l a i n k a n ia be r i t ah uk an sa m a l a in w an i t a
j a n g dipertjajai d a n s e r i n g k e l u a r m a s u k r u m a h Tjut N j a k D h i e n . Tjut
N j a k D h i e n s a n g a t t i e m a s h a ti n j a m e n d e n g a r c h a b a r k i r i m a n d a ri T e n g
k u F a k i n a h . D i s u r u h n j a w a n i ta k e p e r t ja j a a n n j a m e m 3 n g g i l k e d u a
orang B i ta i i t u untuk bertemu s e n d i r i .
T e t a p i k e d u a w a n i t a i tu ti d a k m a u d a t a n g takut d i t a n g k a p , d u a
h a r i d i t u n g g u 2 t id a k k u n d j u n g d a t a n g . Tjut N j a k D h i e n d a t a n g s e n
diri d e n g a n d i a m 2 ke B i t a i d a n w a n i t a i t u t e l a h b e r s e m b u n i i dirumah
l a i n . Ha l i n i d i sada r i o l eh Tjut N j a k D h i e n k a r e n a ia b e r b i s i k k e p a d a
s e o r a n g w a n i t a j a n g d e k a t r u m a h D E M I A L L A H bahw a ia t i dak m e n a -
r un m ak su d d jah a t t e r h ad ap kedu a w a n i t a i t u , han ja ia aka n m e n j u -
r uh ba l i k ke La m Ke r a k untuk m e m b a w a c h a b a r ( b a l a s a n ) k e D a d a T e n g
k u F a k i n a h . M a k a b e s o k h a r i n j a d a t a n g l a h k e d u a w a n i t a i t u k e r u m a h
— 75 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 78/144
Tiut Njak Dhien. Keduanja diterima dengan ramah tamah. Diserambi
belaka ng du du klah mereka bert iga sadja t idak disertai orang lam mem
bit jarakan tentan g ch aba r pesanan jang dibaw a d a n Lam Kerak jang
sepert i tersebut d iatas tadi jan g langsu ng diden gar sen dir i oleh Tjut
Njak Dhien Sedjurus lamanja Tjut Njak Dhien termenung rasa2 ter-
tusuk hat inja oleh karena mendengar kata2 s indi ran dan Teng.oi Fa-
kinha seba b kata2 i tu f i ls afa h jang sangat dalam artinja dalam ilmufirasa't Atjeh lebih saki t dar i ditikam dengan rentjong. Aka n tetapi
wanita jang bidjaksana i tu segera sadar dengan tenngat akan fi safari
pula • B E N A N G JANG S U D A H S U S U T , K E M B A L I PADA PUNTJANJA
dan L A N G K A H JANG T E L A H T E R D O R O N G S U R U T K E B E L A K A N G . M a ;
ka segala pembitjaraan dalam ramah tamah Itu akan mendjad i tjemeti
bagi Tjut Njak Dhien untuk menginsaf i dan mempertjepat langkah su
aminja bal ik surut kepada ibu pertiwi sebagai semula.
P enu tup pem bitjaraan i tu d isuruh nja kedua wan ita i tu bal ik ke
Lam Kerak bertemu dengan Tengku Fakinah dengan membawa chabar
balasan jang disertai bungong djaroë (buah tangan), 2 kaju kam hitam
untuk t je lana, 6 potong selendang, 1 kaju kain untuk badju peradjunt
wani ta dan sepotong kain peray untuk sel imut . Tengku
Fakinah sendir i disertakan wang 200 real untuk pembeh s i
r ih kapur. Keeso kan harinja berang kat lah kedua wa nita itu da r i B i tai
menudju ke Lam Kerak. Seorang mendjundjung sumpit jang ber is i be-ras dan jang seorang lagi mend jundjung satu berkas tikar mensiang
jang didalamnja berisi barang2 kir iman Tjut Njak Dhien kepada Tengku
Fakinah di Lam Kerak.
Sesampai disana langsung ia bertemu dengan Tengku Fakinah sen
diri dan menjerahkan barang2 am anah i tu. Dalam pertemuan jang ber-
sedjarah i tu d isampaikan pula salam dan pesan2 Tjut Njak Dhien jang
ilrtti2 kata te rsembu l dalarri : Atee Tjut Njak Dhien matong lageë setIon inseuh keulangkah lakoë Ion jang kameus i reuk artinja : hati Tjut
Njak Dhien sep ert i da lam perdjuangan se m ula , saja insjaf i akan lang
kah suami saja jang te lah terdorong. Di tambah lagi kata2 Tjut Njak
Dhien hubungan l idah Njak Faki njoë ngon Ion jang neuba lee droë
neuh mudah2an Tuhan puwoë langkah kamoë lageë sot. A rtinja hu
bungan l idah Tengku Fakinah 'mi jang saudar i bawa kepada saja, mu-
dah-mudahan Tuhan kembal i kan langkah kami kepada langkah semula.
Demikian kata s indi ran dar i f i lsafah dalam per temuan diplomatik an-tara kedua pengantar kata hati >kehati antara dua orang Sr ikandi u lung,
pahlawan tanah ai r jang sas tr ia Tengku F akina h dar i L a m Kerak dan
Tjut Njak Dhien dar i Larrv Pisang, jg sudah lebih dua tahun permainan
tjara berdjuang, dan te lah berpisah sebagai k iambang, tetapi sesudah
bidukJ lalu, kiambang i tu bertaut kembal i .
- 76 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 79/144
5. MUS JAW ARAH STA F LEGIUN T E U K U U M A R .
S e m e n d j a k a d a h u b u n g a n d a r i hati k e h a t i a n t a r a T e n g k u F a k i n a h
d e n g a n Tjut N j a k D h i e n , s i t u a s i d a l a m b a r i s a n T e u k u U m a r d j a d i h a -
n g a t . S e l a i n Tjut N j a k D h i e n m e i e p a s k a n k a ta 2 s i n d i r a n k e p a d a s u a
m in ja , d j u g a ka ta2 i tu s e -w ak tu 2 t a t k a la P an g K a r i m d a t a n g , m e m i n t a
b e l a n d j a d i s e b u t o l e h Tjut Nja k Dh ien -, p eu e l o m P an g K a r im , d j ehT e n g k u F a k i n a h k a g e u r u t p i n g g a n g , g e u p r e h t e u k a g a t a djak S e r a n g
ku ta u ru ë ng i no ng n j an , n j an b a ro s ab ee t imang g a t a , a g a m l a w a n
i n o n g , n jan hantom l o o n deu ng g o b ak b ak intu g o u t a n j o ë , a g a m p r a n g
i n o n g . K a p h e e k e u d o ë maleë djak p ran g ku ta u reu ë ng i no n g s a b a b
n j an d i d e s a k . T e n g k u djak prang1
L a m K e r a k . K a d i l e ë k o n l oo n p e n g a h
b e k teumeumom bak badeuk bu , bu b ië t , ië ië b ië t , rad ja , rad ja d i roë ;
b e k teumeu r a d j a b a k B e l a n d a k a p h e e s i t r e ë . H a n a t a k a l o o n T e u k u
U m a r j a n g m e u p r a n g , T e u k u N e k j a n g d i l i h a t b i n t a n g , njoë pat. b e u l a n -d ja s eg e ra djak ladju p e u k e u L a m K e r a k . A r t in j a : A p a l a g i P a n g K a r i m ,
i tu T e n g k u F a k i n a h t e l a h i k a t k a i n p i n g g a n g menanti k e d a t a n g a n m u .
I tu baru tjukup n i l a i p e r d j u a n g a n m u . Iaki2 l awan wa n i t a j an g t i da k p er-
n a h s a j a d e n g a r d a r i n e n e k mojang k i t a , l a k i S e r a n g p e r e m p u a n . K a f i r
s e n d i r i m a l u pergi- m e n j e r a n g k u t a p e r e m p u a n , s e b a b itu d i d e s a k T e u
k u ( T e u k u U m a r ) p e r g i s e r a n g L a m K e r a k . B u k a n k a h t e l a h k u k a t a k a n
d u l u d j a n g a n m e n j u s u k e p a d a b a d a k , n a s i , n a s i s e b e n a r n j a , air , a ir
s e b e n a r n j a , r a d j a , r a d j a s e n d i r i , d j a n g a n b e r a d j a k e p a d a B e l a n d a s i tr uT i d a k k a h k a u lihat T e u k u U m a r b e rp e r a n g , T e u k u N e k i a n g d P j e -
mat b i n t a n g . Inilah b e l a n d j a s e g e r a b e r a n g k a t m e n u d i u k e L a m K e r a k .
P a n g K a r i m p e r g i d a r i s i t u d e n g a n h a t i n j a j a n g tjemas m e n d e n g a r ka
t a s i n d i r a n d a r i Tjut N j a k D h i e n . t e r u s mentjari t e m p a t T e u k u U m a r
j a n g b e r i s t i r a h a t ditempat Tjut N j a k S a f i a h . S a m p a i d i s i t u d i b e r i ta -
h u k a n k e p a d a T e u k u U m a r s e m u a j a n g d i d e n g a r d a r i r e w e l a n ( m o ve )
Tjut N i a k D h i e n . T e u k u U m a r k e t a w a m e n d e n g a r la p o'- an P a n g K a r i m
bek ta t t a o e u r e u m e u n t u
l
o u r e u e n g i n o n g . oe ue kumoë D e u b u t l ad juA r t i n j a e n g k a u P a n g K a r i m d j a n g a n t e r l a l u m e n d e n g a r k a t a o ra n g p e -
r e m p u a n , a p a j g s a j a s u r u h t e r u s k e r d j a k a n . D j a w a b P a n g K a r i m : T e u k u
oeutu mok.1
.>bak 'ooW 1 0 k u t a a g a m , djak p e r a n g u r e u e n g i n o n g h a n k u
p a f e h , art in ja: T e u k u t u n d i u k i l a h k e p a d a sa i a 10 kuta Iaki2 p e rg i me
n i e r a n g k u t a w a n i t a s a j a t i d a k m a u mengikut l a g i. M a k a m e s k i p u n
T e u k u U m a r t e la h m e m b a n t a h da n m e n a s e h a t i a d i u d a n n i a P a n g K a r i m .
tetapi h a t i n j a T e u k u U m a r tiukup t e r b a k a r b a h w a Tiut N i a k D h i e n t e
l a h m e n g e l u a r k a n k a ta 2 e d j e k a n i tu b u k a n k e p a d a ia s e n d i r i tetapi d j u
ga ke p a da o ran g l a i n . J a n g ka re na i tu ia t e l ah t ig a h a r i b e r i s t i r ah a t
dirumah is+rinja j ang l a i n untuk t e n a n g k a n f i k i r a n n j a mentiari dial-an
k e l u a r t e n t a n g p e r s o a l a n i tu d a n s e k a r a n g e d j e k a n 2 it u Tiut N i a k D h i e n
t e l a h m e n g e d i e k n g e d i e k a d i u d a n n j a p u l a P a n g K a r i m jg d i c h a w a t p k a n
b e r i t a i t u d j a d i r a h a s i a u m u m .
— 77 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 80/144
6. PERUNDINGAN RAHASIA STAF TE UK U UMAR
P a d a t an g g a l 25 Ma re t 1 896 te l a h d a ta n g k e r u m a h Tjut N j a k D h i e n
d i L a m p i s a n g P a n g l i m a 2 a t a u t o k o h 2 p e r w i ra 2 d a l a m l e g i u n T e u k u
U m a r , j a n g h a d i r d i a n t a r a n j a : P a n g N j a k N e h , K e t j h i k B i n t a n g L a m l e u
E u , T e u k u L a m l h e u e , P a n g K a r i m d l l . T o k o h 2 p e r w i r a i n i l a h j a n g m e m e g a n g p e r a n a n p e n t i n g d a l a m l e g i u n T e u k u U m a r d a n k e k u a t a n 250
s e n d j a t a b o m e n . D a l a m p e r u n d i n g a n i tu a k a n d i p e t j a h k a n s o a l p e r i a m a
d e n g a n G u b e r n u r D e y k e r h o f f t e n t a n g e m o s i p e n j e r a n g a n L a m K e ' a K
clan k e d u a r i a k s i j a n g terdjadi a n t a r a Tjut N j a k D h i e n , j a n g m e n d e s a k -
n ja s u p a j a d i p e r t je p a t l a n g k a h k e m b a l i k e p a d a Ib u p e r t i w i , B r i e f i n g
T e u k u U m a r b a h w a ia t e l a h m e n d a p a t k a t a s e p a k a t d e n g a n b e b e r a p a
k e p a l a n e g e r i da r i XXVI m uk im j an g menjerah k e p a d a B e l a n d a a k a n
ikut s e r t a b a l i k k e m b a l i d a l a m t e n t e r a M u s l i m i n . a s a l t e n t e r a T e u k u
U m a r b e rg e rak . K e d u a s o a l i n i l a h j a n g h a r u s d i p i k i r k a n o l e h r a -
p a t t e r s e b u t d e n g a n s a n g a t s e r i u s s e k a l i m e n j e r a n g ke L a m K e r a k a ' a u
m e m b a l i k g a g a n g , i n i la h j a n g h a r u s dipertimbangkan o i e h p e r u n d i n g a n
i tu . S e m e n t a r a p e r u n d i n g a n itu Tjut N j a k D h i e n m e m a s a n g telinganja
d i t j e l a h d i n d i n g b i l i k n j a d e n g a n s e r a m b i m u k a te m p a t o ra n g i tu b e ru n -
d i n g . T e u k u U m a r m e m b e r i p e n d j e l a s a n b a h w a s o a l L a m K e r a k ia te
l a h b i t j a r a k a n l a n g s u n g d e n g a n D e y k e r h o f f , b i a r l a h k u ta 2 L a m K e r a k
k a r e n a a d a k u ' a w a n i t a T e u k u F a k i n a h , b i a r l a h s e r d a d u B e l a n d a s e n
diri m e n j e r a n g k a r e n a m e n u r u t A t je h p a n t a n g tetapi G u b e r n u r D e y k e r
hoff m e n d e s a k d j u g a s u p a j a k i t a turut d j u g a b e r - s a m a 2 , t a k u s a h s e -
g a n m e n j e r a n g t e r u s . S e m e n t a r a i t u t u r u n l a h Tjut N j a k D h i e n d a r i bilik
n ja d a n t e r u s d u d u k m e n d a m p i n g i r a p a t i t u . T e u k u U m a r b e r k a t a p e r -
g i l a h k e b e l a k a n g k a m i s e d a n g mufakat m e r u m u s k a n p e r s o a l a n p e n j e
r a n g a n j a n g a m a t p e n t i n g . D j a w a b Tjut Nja k D h ie n : D je ue t Ion g i s a
ulikot tetapi d u a Iheë k r a a k h a b a l o o n p e u g a h m a n t o n g : b e k t a p r e h lee
d i b e r i b i n t a n g Ie k a p h e e , la g e ë T e u k u N e k d a n P a n g l i m a T i b a n g . L o o n
han eek lee Ion boh muka ngon Ion tamong diurong d i t a n j o n g l e g o bnjo T e u k u g e u m e d j a k p r a n g k u t a i n o n g T e n g k u F a k i d i L a m K e r a k .
A r t i n j a b o l e h s a j a b a l i k k e b e l a k a n g , tetapi d u a ti g a p a t a h k a t a s a d j a
s a j a s e b u t k a n . d j a n g a n t u n g g u l a g i d i b e r i b i n t a n g o le h k a f i r s e p e r t i F e u
k u N e k D a n P a n g l i m a T i b a n g . S a j a t a k d a p a t l a g i m e m b u a n g m u k a k a -
l a u b e r d j a l a n d a l a m l o r o n g . b i l a d i t a n j a o r a n g b e t u l k a h T e u k u m a u
p e rg i m e n j e r a n g ku t a p e r e m p u a n T e n g k u F a k i n a h d i L a m K e r a k .
Tjut Nja k Dh ie n b e rd i r i t e rus l a l u b a l i k k e s e r a m b i b e l a k a n g ,k e a d a a n r a p a t m e n d j a d i h a n g a t . P a n g N e h b e r k a t a t e r s e r a h k e p a d a
T e u k u a s a l k a m i d j a n g a n d i s u r u h m e n j e r a n g k u t a w a n i t a . T e u k u U m a r
b e r t a n j a , k a l a u b e g i t u s e p a k a t s e k a l i k e m b a l i k e p a d a Ib u p e r t i w i , s e d i a
s a h o t j a n g h a d i r . T e u k u U m a r b a n g u n b e r d i r i dipintu R a m b a t d a n l a l u
b e r k a t a , h a Tjut N j a k ! B e u o t b u , m a k s u d d r o ë n e u h k a t r o h , artinja
Tjut N j a k !. a n g k a t n a s i m a k s u d m u s u d a h s a m p a i . R a p a t ditutup.
— 78 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 81/144
7. T E U K U U M A R B A L I K M U S L I M I N
R a h a s i a r a p a t dirumah Tjut N j a k D h i e n t e l a h botjor d a n d i l a p o r k a n
o le h s p i o n B e l a n a a K e t jh i k U m a r L a m P i s a n g m e m b e r i t a h u k a n k p d g u
bernur D e y k e r h o f f T . U m a r a t a s d e s a k a n i s t r i n j a Tjut N j a k D h i e n a k a n
k e m b a l i m u s l i m i n . T e t a p i D e y k er h o ff tertegun2 mempertiajai l a p o r a n
K e t j h i k U m a r iLu k a r e n a t a k tjukup a l a s a n t e p a t , m a l a h i a b e r f i k i r h a n j a
la h s e b a g a i s a n d i w a r a T e u k u U m a r s a d j a .
A k a n tetapi d P e r i m a l a g i l a p o r a n d a r i T e u k u Tjut K a m p u n g L a m
T e u n g o h j a n g termasuk o r a n g V ! m u k i m j a n g t e ra n g m e n g e t a h u i b a h w a
T e u k u U m a r t e la h s u r u h b e r - s i a p 2 b e b e r a p a k e p a l a n e g e r i m u k i m l a m
b u a t ikut s e r t a b a l i k . D g n l a p o r a n T e u k u Tjut L a m T e u n g o h i n i t e r u s
D e y k e rh o f f m e n g a d a k a n r a p a t n ja d g n s t a f n j a d a n m e m u t u s k a n T e u k u
U m a r h a r u s d i jari d i b a w a m e n g h a d a p g u b e r n u r untuk d i p e r t a n g g u n g -
d j a w a b k a n b e r it a l a p o r a n i t u . B e g i t u l a h p a d a h a r i i tu p a d a 29 M a r e t
1896 djam pukul s a t u , d i a i a n d a r i S e u t o e j k e u L h o k N g a d a n d a r i P u
n g a i k e U l e ë L h e ü e s u d a h d i s t e l l i n g d e n g a n d i p e r i k s a i s i a p a l a l u l i n t a s
it u k a l a u 2 a d a T e u k u U m a r . S p i o n 2 B e l a n d a t e l a h t e r s e b a r d i p a s a r b e r-
b i s i k 2 d e n g a n b e r ;a n j a d i m a n a T e u k u U m a r b e r a d a .
S a l a h s e o r a n g p e n g i k u t T e u k u U m a r l a l u p e rg i k e P e u n a j o n g m e m
b e r i t a h u k a n k e p a d a T e u k u U m a r j a n g t a t k a l a i tu T e u k u U m a r a d a tidur
d ia a s s e b u a h G e d u n g O r a n g T j i n a . M u l a 2 T e u k u U m a r k u r a n g pertjaja
a k a n be r i ta i tu , tetapi s e o r a n g T j i n a l a i n n a i k k e a ta s m e m b e r i t a h u k a n
l a g i k e p a d a b e l i a u b a h w a b e b e r a p a k e d a i l a i n t e m p a t b i a s a n j a d i d a -
t a n g i T . U m a r t e la h d i p e r i k s a i o le h S e r d a d u B e l a n d a d e n g a n d i s t e l l i n g .
S e w a k t u itu T . U m a r d e n g a n 2 o r a n g p e n g i k u t n j a n a i k s a d o s e d a n g -
k a n j a n g l a i n d i s u r u h m e m b e r i t a h u k a n k e p a d a k a w a n 2 n j a s u p a j a d e n g a n
h a t i 2 p u l a n g k e L a m P i s a n g . T . U m a r t id a k m e l a l u i k a m p u n g
p e u k a n A t j e h tetapi d i a m b i l n j a d j a la n s e m p i t m e l a l u i k a m p u n g K e u d a h
d a n k a m p u n g P a n d e e t e r u s k e U l e ë L h e u e d a n d a r i s i t u d j a l a n L a m
T e u n g o h t e r u s k e P e u k a n B a d a d a n L a m p i s a n g . la m e m b e r i t a h u k a n k ep a d a Tjut N j a k D h i e n s u p a j a b e r s i a p 2 d a n s e g a l a b a r a n g m a s d a n l a i n
j a n g b is a be r ge r a k d i s e m b u n j i k a n k e r u m a h 2 d i k a m p u n g B i t a i . s e b a b
mungkin B e l a n d a m e n g e d j a r T . U m a r t e r u s k e L a m P i s a n g . H a r i i iu
d ju g a t e n ta r a B e l a n d a m e n d a p a t c h a b a r d a r i Uleë L h e u e b a h w a T . U m a r
l e p a s p u l a n g k e L a m P i s a n g . K e e s o k a n h a r i n ja d i k o n s e n i r t e i P e r a 2
d i s e k i t a r b e n te n g 2 d i K u t a r a d j a m e n u d j u L a m P i s a n g T . U m a r d i k e p u n g
d a n d i k i r i m s u r a t k e p a d a T . U m a r m e m i n t a s u p a j a T . U m a r menjerah
d e n g a n m e n g e m b a l i k a n s e m u a a l a t s a n d j a t a . d j i k a ti d a k a k a n d i g e m -our. T . U m a r m e n g i r i m s u r a t b a l a s a n b a h w a ia t i d a k a k a n m e n j e r a h d a n
t i da k m a u m e n j e r a h k a n s e p o t o n g p u n a l a t s e n d j a t a n j a . M a k a k o ta L a m
P i s a n g d i g e m p u r d a n t e r d j a d i l a h p e r a n g j a n g s a n g a t s e r u s e k a l i s a m
p a i t i g a h a r i t i g a m a l a m l a m a n j a p e r a n g i t u bergemuruh j a n g t i d a k s e -
dikit k o r b a n n j a . T e t a p i k a r e n a mortir2 t e n te r a B e l a n d a j a n g a m a t b a
njak d a n r u m a h 2 d i s e k i t a r L a m P i s a n g t e r b a k a r s e m u a n j a . M a k a P a s u k -
— 79 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 82/144
an T. Umar merigundurkan dir i : satu pasukan kedjurusan Kroeng Raba
Leupong dan satu iagi kedjurusan Lam Kerak. Dalam pasukan ke Lam
Kerak Tjut Njak Dhien ikui serta dan disana diterima baik oleh Tengku
Fakinah dengan diberikan satu kuta Lambaki jang t idak beberapa djauh
dari ku.a Tengku F ak inah . Ber-sama2 ikut seria dalam rombongan Tjut
Njak Dh ien: Teuku Hus ien Lo engba ta, Teuku Imuem Njak Hassan Lamrabo, Teuku Imuem Ateuek, Njak M uham m ad, Teuku Imuem Hoho, Teu
ku Imuem Lam Djampok, Teuku Tjut Keurekon dan Teuku Mahmud Lam
Teungoh.
Pasukan T. Umar jang mengundurkan diri ke Leupong, setelah di
serang serdadu2 jang hebat pula. Setelah Leupong dikuasai oleh Be
landa maka T. Umar menggabungkan dirinja dengan rombongan jang te
la h ditampung oleh Tengku Fakinah dalam Kuta Lambaki daerah Lam
Kerak. jang selama ini t idak mau diserang oleh legiun T. Umar. Selama
T. Umar di Lam Kerak bertemu dengan kawan2 seperdjuangannja lama
sepert i T. Ajer Alang, Teuku Lat ief Lam Leuot , Teuku Muda Sula iman
d l l . P erist iwa ba l ik gagang T. Umar si tuas i tentara Be landa di Indonesia
djadi ketuh se ka l i , be ribu-r ibu serdadu dik ir im ke Atjeh. Deykerhoff ke
pala tentera dan Gubernur sipi l dipetjat, diganti oleh Letnan Djendra!
Vetter, Kolonel Van Heutsz jang dianggap sebagai At jeh kenner (Ahli
Atjeh) ditempaïkan kembal i ke At jeh jang d idamping i oleh penasehat-
nja Dr. Snouch Hurgronjo jang diberikan kedudukan sebagai Resident.Kepada Van Heutsz diberi tugas untuk mengamankannja, menentang
perlawanan di At jeh. R antjangan dibu at o leh Van H eu isz jang kem udian
dib eri nama S telsel Van Heutsz. Ste lsel i tu di ter im a baik oleh pe me rin-
tah Be landa dan berda sarkan i tu Van Heu tsz diangkat me ndjadi sip i l
dan meliter gub ernur di At jeh. Ses uda h T. Um ar berada di L am Ke rak
dan sudah kompak kembal i dengan T. A li Ba'et, T. Tjut Ajeer A lang , Teu
ku Brah im M ontasëk d l l . Kawan2 seperdjuangannja me skipun sudah
tunduk kepada Bela nd a. Bergerak pula kemb al i me njerang benteng2Belanda jg berada didaerah XXV dan XXVI m uk im. B ebe rapa be nteng
jang sudah dikuasai Belanda sepert i Tjot Iri, Tjot Rhang Belo j dan Lam
Baro diserang lagi , rampas merampas kembal i dengan tentera Belanda.
Ini berarti mereka tunduk karena bukan lemah djiwa dan semangatnja
teiapi karena tak ada sendjata jang modern. Karena i tu temaksa Belan
da mendatangkan lebih banjak lagi tentera dari Djawa dan Ambon . M a
ka T. Ba'et Set ia Maharadja jang telah dibuang ke Banda dan d ikemba-
l ikan ke Atjeh disuruh pul ihkan keamanan Lam Kerak dengan diber i kan tiga kuta untuk d ikuasa i jaitu : B lang Tjot, Tampureue dan Tjot
Leupeueng, akan tetapi tokoh tua inipun bathinnja masih tetap m e m
bantu kaum mus l im in sehingga Belanda pun dapat mengetahui bahwa
djago tua itu sebagai pisau bermata dua dan rumahnja dis te l l ing Be
landa terdapat orang2 musl imin jang Iuka2 dirumah maka di tangkap di
buang lagi ke Djakarta. Bengkel persendjataan di Reudeuep/Montasik
— 80 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 83/144
dibangunkan kembal i . Kampung Reudeup in i bukan sadja pabr ik mem
buat sendjata, tetapi orangnjapun beran; betul berperang.
Kabar orang disi tu kalau parut dimuka Mul ia sekal i ka lau parut d i-
belakang, pajah mendapat gadis untuk dip inang, demik ian adat d ikam-
pung i tu. Demikian keadaan si tuasi peperangan di At jeh Besar dalam
tahun 1896 jan g sangat mengentarkan jang diakui sendir i oleh tentaraBelanda. Perang jang sudah lumpuh hangat kembal i atas d ip lo -
masi dan pengaruh dua pahlawan wanita Tengku Fakinah dan Tjut Njak
Dhien.
Dalam bulan Desember 1893 jang telah dahulu Van Heutsz menje
rang dengan sekuat2nja Ku ta Aneuk G alon g jang ditempati oleh Tengku
Muhammad Amin penggant i a jahnja Tengku Sjech Saman. Tetapi dapat
di rampas kem ba l i. Kota-kota jang diber i kuasa pada Te ng ku B a'et Tua , T. Njak Raman jg dulu dim thn 1878 tlh dibuang ke Ban-
da sepert i tsb d iatas. Kemudian dim thn 1884 oleh gubern ur De mm e-
ni (1884-1886) dibawa pulang ke Atjeh menjuruh amankan Lam Kerak
dengan diberikan belandja2 untuk 60 orang pengikutnja dan diserah -
kan kota : Blang; Tjot, Tampereu dan Leupung. Kemudian kuta2 in i d i
rampas kembal i o leh Belanda dim thn 1896 ses uda h ia ditan gk ap dgn
alasan bhw Teuku Ba'et adalah musang berbulu ajam sela lu mener ima
kaum Mus l im in dirumahnja tetapi banjak anak buahn ja jg dip im pinoleh Pangl imanja Teuku Hasj im semua bal ik gagang bersatu dgn Mar-
kas At jeh dan Markas Tengku F akinah dan karena i tu T euku B a'et d i
buang lagi ke Djawa.
Pada tanggal 9 Juni 1896 pasukan Kolonel J.W. Stempoort menje
rang kuta2 di Lam Kerak diantaranja Tjot Weue turut diserang. Pepe
rangan didaera h Lam Kerak sangat seru se ka l i . Sa tu demi satu kota
Tengku F akinah di lepask an m undur dar i Uleë Tanoh (B euha). TengkuFaki mundur ke Tjot 'Raja, dari Tjot Raja mu ndur ke Tjot Pi r ing. Pada
17 Ju ni M un tasik diserang dengan alat Pembakar (periuk api) orang2
kam pung supaja pet jah tenaga agar t idak dapat m emban tu pertaha
nan Aneuk G alung. Sem entara i tu pasu kan besar jang dip imp in o leh
Letkol J.B . Van H eutsz mengepung K uta Aneuk G alung. Dalam bulan
Jun i i tu sibuk gempuran perang i tu Tengku di Ti ro Muhammad Amin
tewas dalam pertempuran di Aneuk galung pada tanggal 29 Juni 1896.
kemudian dar i i tu penghabisan pertahanan Tengku Fakinah ia lah kotaTjot Ukam. Dalam bulan Agustus 1896 ia mengundurkan dir inja ke
Glee ieung dan dari si tu ke Indrapuri . Patut mandjadi peringatan se
mentara mengungsi dari satu kota pindah kelain Kuta antara Tjot p i-
reng dan Tjot Uka m , Sua mi Tengku F akinah Tengku B adai meninggal
karena diterkam oleh Harimau didalam hutan i tu jang nama tempat i tu
pun disebut kubang rimueng (kubang har imau).
81 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 84/144
8. PINDAH K E TANGïfE
S e s u d a h djatuh s e u l i m u m T e n g k u F a k m a h m e n g u n g s i k e Lammeuïo
( T j umbo k ) mu ia2 ia t i ngga l d i f iro b e r s a m a d e n g a n T e n g k u T j h i e k di
T i r o M a t J e e d s e t e l a h i tu p i n d a h k e T a n g s e m e m b u a t tempainja d i
B l a n g p e u n e u l e n ( P u tj ok P e u n e u l e n ) .
D i s i tu t e m p a t j a n g in d a h d a n s u b u r m e m b u a t p e r k a m p u n g a n s e b a
g a i t e m p a t k e d i a m a n d a n b e r s a w a h la d a n g . HaP.a b a r a n g 2 e m a s d a n
a l a t 2 s e n d j a l a j a n g a d a l a g i d i b a w a k e s a n a , d i s i t u dibuat d j u g a D e a h
( p e r g u r u a n ) t e m p a t w a n i t a mangadji tetapi d a l a m b u l a n A p r i l 1 899 p e r
k a m p u n g a n i t u ditembaki o l e h T e n t e r a B e l a n d a d a n r u m a h t e m p a t t in g
g a l T e n g k u F a k i d i g e r e b e k d a n s e b a h a g i a n b a ra n g 2 m a s h i l a n g d i a m b i l
o i e h s e r d a d u M a r e c h a u s e e j a n g m a s u k k e d a l a m r u m a h 2 p e r k a m p u n g a n
i t u , tetapi s j u k u r T e n g k u F a k i t e r le p a s d a r i k e p u n g a n S e r d a d u M a -
r e c h a u s e . S e m e n d j a k it u i a t d k m e m b u a t la g i k u t a h a n j a b e r g e r i l j a b e r
s a m a 2 P o t j u t l am gu gu b istri T u a n k u H a s j i m B a n t a S u l t h a n , P o t ju t
a w a n Ib u d a r i P a n g l i m a P o l e m d a n w a n i t a 2 l a i n j a n g m a s i h aktif b e r
g e r i l j a mengikuti d j e d j a k s u a m i n j a m e n g a r u n g i h u t a n r i m b a , b e r - p i n -
d a h 2 a n s a m p a i k e p e g u n u n g a n P a s a i d a n G a j o l u a s ( P a t i a m a n g ) d a n t e m
psit2 l a in d i s e k i t a r L a u t l a w a r . d a l a m p e n g a w a s a n T e ng ku N j a k M a m a t
P e r e u l a k . S e k a l i p u n T e n g k u F a k i n a h t id a k la g i m e m e g a n g p e r a n a n d a
l a m f u n g s i P a n g l i m a p e r a n g l a g i , tetapi ia tetapi aktif d a l a m p e n d i d i k -
a n a g a m a m e n g a d j a r w a n i t a 2 j a n g turut b e r g e r l j a d a l a m tjara b e r - p i n -
d a h 2 a n .
9. P U L A N G K E L A M K E R A K / K A M P U N G H A L A M A N N J A
S e s u d a h T e u k u P a n g l i m a P o l e m M u h a m m a d D a u d d a n T u a n k u R a
d j a K e u m a l a d a p a t d i t u n d u k k a n o l e h V a n H e u t s z d a n s e s u d a h s j a h i d
d inas t i T i ro . - Tgk . dan Tgk . Tjhik M a t J e e d p a d a 5 S e p t e m b e r 191 0. D i
B uke t ( B eb ) pd 21 Ma i 1910 maka a t as p e r m i n t a a a n P a n g l i m a P o l e m s u
p a j a ia p u l a n g k e k a m p u n g h a l a m a n n j a untuk m e m b u k a k e m b a l i D e a h /
P e s a n t r e n d i K a m p u n g B e u h a ( L a m K e r a k ) . m a k a p u l a n g l a h i a p a d a
k i ra 2 t a h u n 1911 d i m a n a ia m e m b u k a k e m b a l i p e r g u r u a n ( p a s a n t r e n ) n ja
j a n g m e n d a p a t s a m b u t a n b a i k d a r i m a s j a r a k a t u m u m .
B a n j a k o r a n g m e m b e r i z a k a t d a n s u m b a n g a n p r i b a d i n j a untuk p e m -
b a n g u n a n n j a r u m a h p e r g u r u a n it u s e h i n g g a p a g a r2 . d e a h d a n p e r k u b u r -
a n s u a m i n j a d i p e r b u a t k a n p a g a r j g b e r p i n t u b e s i . S e l u r u h P l o s o k 3 s eg i
A t j e h B e s a r d a t a n g l a h mengadji d j a n d a 2 d a n g a d i s 2 b e l a d j a r d i s i t u
d a r i B a r a t s a m p a i ke T j a l a n g d a n k e T i m u r s a m p a i ke P id i ë d a n S a -
m a l a n g a d a t a n g m e n g a d j i ( m e u d a g a n g k a t a o r a n g A t je h ) k e L a m K e r a k .
P e r l u d j u g a d i s e b u t t id a k d j a u h d a r i k a m p u n g B e u h a a d a p u l a s a t u p e r
g u r u a n ( P a s a n t r e n ) tinggi j a n g t e r le t a k d i k a m p u n g L a m b i r a h j a n g dipim
p i n o l e h U l a m a b e s a r T g k . L a m B i r a h . P a s a n t r e n i n i p u n b a n j a m e n g e l u
— 82 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 85/144
arkan kader peradjurit perang, sebab i tu pula nama Lam Kerak terma-
suk tempat jang Strategis di Fungsi orang Atjeh menentang Belanda.
Sjempat isan rakjat akan pasantren Tengku Fakinah besar sehingga tem
pat i tu saban hari ramai dikundjungi tamu2 dari luar mukim Lam Kerak.
Banjak jang datang mangantar sumbangan sosia l untuk perbelandjaan
itu, sehingga murid jang beladjar disi tu, selain dapat pangan dari orang
tuanja, djuga menerima bantuan servis dari orang. Banjak orang mem-berikan wakaf kur 'an dan kitab jang diperlukan untuk peladjarannja.
10. NAIK HADJI
Dalam tahun 1914 Tengku Fakinah berhasrat untuk menjampaikan
rukun l ima jaitu naik hadj i . Sebelum ia berangkat lebih dahulu ditjari
muhar imnja . la kawin pu la dengan seorang jang be rnama Ibrahim jaitusuaminja jang ketiga. Dalam bulan Djuli 1915 penuhlah pelabuhan Uleë
Lheue dengan orang2 wanita terutama bekas muridnja mengantar Teng
ku Fak inah menudju Sab ang jang akan diangkut o leh Kapal hadj i jang
menudju kepelabuhan Djeddah/Mekkah. Di Mekkah ia menumpang di
rumah wakaf Atjeh di Djalan Küsjasj iah jang diurus oleh Sjech Abdul
Gani jang berasai dari Atjeh Besar. Selesai rukun had ji pada tahun itu
ia t idak pulang dari M ekkah tapi terus menuntut ilmu jang lebih t inggi,
dengan mener ima kul iah di Mesdj id i l Haram untuk mendapat telaahjang lebih m endalam itu berguru pula dalam fikah pada Tengku di Lam
Njong dan kadj ian kara at berguru pada Tengku Sje ch M uham m ad Saad
jang berasai dari P eusa ngan . Kedu a guru be sar inipun mem beri kul iah
dim M esd jid Haram di M ekk ah. Se lain i tu pd sele sai hadj i pergi berta-
masja ke Medinah berziarah kekuburan Nabi Muhammad S A W . dan
dimusim panas pergi pula ia ke Thaif sambi l bertamasja. Dua tahun
ia disana disuruh pulang suamnja Had j i Ibrahim ke Atjeh untuk
me ngam bil perbelandjaan dari harga sewa saw ahnja. Men djelang se
lahun suaminja Hadj i Ibrahim berada di Atjeh. Setelah diperdapa t uang
belandja jang diperoleh dibawak kesana, ia berangkat lagi ke Mekkah
melalu i pelabuhan Sabang. Disana ia t inggal dan beladjar sa*u atau
dua tahun lagi, akan tetapi dalam setahun lagi ia disana Hadj i Ibrahim
suamin ia menmsgal dunia di M ekkah . Setelah suam inja meninggal pu-
langlah ia <ke Atjeh dalam tahu n 1918 dan sam pai di Lam K erak dis am
but dengan meriah oleh bekas muritnja dan t idak pula sepi saban hari
dikundjungi orang mendjenguk jang bukan sediki t ban jaknja. Mak a se
telah kira2 4 tahun Tengku Fa ki me ninggalkan Deah. Perguruannja jangdiwaki lkan pada orang lain maka ia menerima kembali pimpinan itu
dengan membawa pengadjaran baru bagi m asa jang akan d atang. K a
rena i tu peladjar2 wanita Beuha m akin bertambah ramai dari jang su -
dah2 dengan me nerima mu rid2 baru dari sega la pelosok, Atjeh besa r ?
Tjalang, Meulaboh dan Pidië.
— 83 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 86/144
T E N G K U F A K I ( T E N G K U F A K I N A H ) M A N G K A T .
Dalam bulan puasa tanggal 8 Ramadhan tahun 1359 H bersamaan
dengan tahun 1938 T engku F aki (Tengku Fak inah) pahlawan w anita ah l i
pendidikan Islam meningga l dunia dirumahnja d i Kampung Beuha mukim Lam K erak negeri VII m ukim Ba 'et da lam usia 76 tahun dalam- kea
daan penjaki t tua. Kemalangan i tu sebagai Blangsukawa bagi penghun i
m ukim Lam K erak VII m ukim Baét jang meliputi seluruh murid dan
Simpat isan seluruh At jeh Besar bahkan daerah la in Timur dan Barat ,
sehingga seluruh tempat orang datang berkundjung .kerumah/keah
dar i Marhumah Tengku Faki jang dalam tempo 40 har i lama
nja t idak putus-putusnja orang datang sebagai pernjataan turut berka-
bung dan duka tjita terhadap bekas Pahlawan dan ah l i pendid ikan wa
ni ta jang telah m eningga lkan, am al ba kt in ja terhadap tanah ai rn ja d ib i -
dang peperangan dan pend id ikan.
Kedatangan tamu2 i tu d isambut dengan baik o leh keluarganja dan
orang kam pung Be uha jang hal itu m endjadi kenang2an chu sus bagi
keluarga mur id dan umumnja bagi masjarakat Atjeh
Demik ian riwajat Pah lawan dan ahl i pend id ikan wani ta At jeh jang
telah meninggal d jasa2 kesatr ianja dalam perdjuangannja memperta-
hankan tanah ai rn ja dalam menentang kapi ta l is dan imper ia l i s „Be lan-
da jg te lah memperkosa kedaulatan At jeh dan membakar rumah.2 sutji
Islam mesdj id dan perguruan agama di At jeh. Per lu ditjatat dis in i bah
wa sumber ber i ta2 in i d iperoleh dar i sahibul h ikajat , Njak Mansjur (Jo
ke M ansur), Pet ju t Teungoh Lam M eu lo /K uta Ba kt i . Fat ima h dar i kam
pung Ateuk bekas mur id Tengku Faki , Pot ju t /Tengku Zainab istri Teng
ku Ha sj im S. H. , Hasan B in Al i , Jah ja b in Ada m , M uhamm ad S ja f i i da r i
kampung Lam K erak. Tengku Usma n dar i kamupng T antuha dan Iain2
orang Be uha tatkala saja mand jalanka n teseach S*udy Tour da lam mm
bongan mahas iswa I .P.T.R. 2 sampai 17 Agustus 1964 dan kemudian saja da tang lagi ke kubu r Teng ku Fa ki pada tanggal 20 Agu stus 1964 dgn
pengharapan mudah2an mendjadi perhat ian chusus bagi putra2 At jeh
dan putra2 Indonesia um um nja.
Sekian.-
- 84 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 87/144
VI. T J U T N J A K M E U T I A
(20 tahun dalam rimba Pasai)
1. P O T J U T A S I A H (TJUT N J A K KEUREUTOË) (X)
Dalam menjusun riwajat pahlawan na sio nal, t idak dapat dikesam-
pingkan seorang wanita A tjeh Tjut Njak Meutia dari daerah Keureutoë/Pasai, jang ham pir 20 tahu n laman ja bergeril ja dalam rimb a Pasai , Tjut
N jak M eutia la hir sekitar tahun 1870 isteri dari Teu ku Tjut Muhammad
jang disebut Tjhik Tu n o n g j a n g tidak mau takluk kepada Be landa serta
terus melawan dengan gigihnja hingga sampai titik darahnja jang peng-
habisan. Untuk meriwajatkan sedjarah perdjuangan Tjut Njak Meut ia
harus kita tindjau dahulu sedjarah mertua dan suaminja :
Tjut N jak Djeurat M anjan g, nama jang seb enarnja Tjut Njak As iah
isteri dari Teuku Tjhik Muda A li (Keudjroen lalat) Keureutoë. Dari perkawinan i tu diperoleh dua orang anak, seorang laki2 jang bernama Teu
ku Radja Badai dan seorang lagi wanita Tjut Inong. Keduanja mening
gal dim as a ketj i l . O leh karena anak kandung nja telah m eninggal maka
diam bi l lah dua orang anak s audaranja T euku B en Berghang. Jan g perta
ma bernama T. S jamsjar i f dan jang kedua Teuku Tjut M u h a mma d . K e
dua putera i tu"sama2 disajanginja. Setelah suaminja meninggal Tjut
Njak As iah (Tjut Njak Djeurat Manjang) mendjalankan tugas suaminja
sebagai Uleëbalang Tjhik K eureutoë jang me me rintah Bla ng Djroën.Djeurat M anjan g dan M uliëng. la seo rang diplomat dan kaja sehingga
ia dapat m em pengaruhi U leëbalang2 besar dan .ketjil jang lain, dari ba-
tas Kroeng Pasai sampai ke Panton Labu (Djambo Ajee) sebagai ter i-
kat dalam satu Federasi Uleëbalang2 jang boleh disebut Tjut Njak
Djeurat Manjang (Tjut Njak Asiah) mendjadi Kordinator .
la seo rang jang tjakap m em erintah, disajang i oleh rakjat dan hu-
Iubalang2 bawahannja. Menurut Tjut Njak Theibah tatkala saja menje-
suaikan pendapat Tjut Njak Meuih dengan dia, d ikatakan bahwa Tjut
Njak As iah a tau mertuanja adalah seorang wanita jang tangkas jang b i-
djak sekal i berbit jara dalam suatu madjel is. Dalam tiap2 konsu l ias i de
ngan Uleëbalang2 bawahannja: Tuha Peuet (penasehat 4), Tuha 8apan
(penasehat 8) dan Tuha nam Bla ih (penasehat 16), senant iasa "rapat i tu
dipimpinnja sendir i , t idak dibantu o leh seorang jang la in. Rupanja
tjantik dan badannja ramping dan kuat sebab i tu ia diseganï dan d is a
jangi karena sering2 pula memberi kenduri kepada orang2 patut dan
rakjat jang miskin. Putera angkatnja jang pertama Teuku Sjam Sjar i f
d ikawinkan dengan Tjut Meut ia putri dar i T. Ben D aud U leëbalang P e
rak, tetapi perkawinan ini putus sebab Tjut Meutia t idak suka dipaksa
kawin dengan begitu (orang tua djandji kawin dengan orang tua, me
nurut adat lama) malah lebih tertarik hat in ja kepada pemuda T. Tjut
(X) Batja Keurutoë
- 85 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 88/144
Gambar 17
Tjut Njak Meutia gambar jang dijerdapat dalam arsep kapten Colyn da-
lam tahun 1905 jang tersimpan oleh Teuku Radja Muluk Athas.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 89/144
M u h a m m a d j a n g s a s t r a a d i k d a ri T . Tjam Sja r i f .
H a l in i m e n d a i a n g k a n k e s u l i t a n b a g i k e d u a k e l u a r g a a n t a r a Tjut
N j a k A s i a h ' d a n T e u k u B e n D a u d , k a r e n a k a l a u T e u k u S j a m Sja r i f p u
l a n g . Tjut N j a k M e u t i a b e r - s e m b u n j i 2 t a k m a u bertjampur d e n g a n s u a
m i n j a , T. S j a m S j a r i f .
M a k a a t a s p e r s e t u d j u a n k e d u a b e l a h p i h a k jaitu Tjut N j a k A s i a h
d a n T e u k u B e n D a u d P e r a k , p e r k a w i n a n Tjut N j a k M e u t i a d g n S j a m
S j a r i f d i p u t u s k a n d a n T . S j a m S j a r i f p u n m e m b e r i k a n talak k e p a d a Tjut
N j a k M e u t i a . K e m u d i a n d e n g a n s e g e r a p u l a T e u k u S j a m S j a r i f d i k a w i n
k a n d e n g a n Tjut T h a i b a h p u t e r i d a r i T e u k u H a k i m K r o e n g P a s a i d a n T e u
ku Tjut M u h a m m a d d i k a w i n k a n d e n ga n Tjut Meut ia p u te r i da r i T ewk u
B e n M u h a m m a d D a u d P e r a k, k e d u a puteranja j a n g s a m a d i s a j a n g i n j a
i t u d a p a t p u l a m e m b a n t u t u g a s n j a j a n g b e r a t d a l a m m e m e r i n a h n e g e r i . D a l a m m a s a p e m e r i n t a h a n n j a , p e r a n g d i A t je h B e s a r s e d a n g b e r -
ketjamuk (1873 — 1896) dan djatuh S e u l i m u n . P a d a m a s a it u b a n t u a n
u n t u k p e r a n g A t j e h d g n B e l a n d a j g t i d a k s e d i k i t djumlahnja, ba ik jang
menjerupai S a b i l d a n b a n t u a n 2 l a i n . D a l a m p a d a i tu pertempuran be -
sa r 2a n l e l a h b e rp in d ah da r i A t j eh B e s a r - k e P id ië (1 89 7).
S u l t h a n d a n P a n g l i m a P o l e m M . D a u d t e l a h mundur/berpindah d a r i
P i d i ë k e b a g i a n P a s a i (1901) j g d i s a m b u t o l eh U l eë b a l an g 2 m u l a i da r i
P e u s a n g a n s a m p a i k e P e u r e u l a k , k e t j u a l i B l a n g M e e d a n Id i , s e m u a k o mp ak d i b e l a k a n g S u l t h a n . Inipun b u k a n s e d i k i t Tjut N j a k A s i a h m e n g u m
p u l k a n p e r b e k a i a n p e p e r a n g a n b a h k a n p u t e ra n j a T e u k u Tjut M u h a m
m a d turut b e r g e r i l j a b e r - s a m a 2 d e n g a n T . T j h i k P e u s a n g a n S j a m a u n ,
T . T j h i k T j u n d a , T . M a h a r a d j a A b d u l H a m i d . T . T jh i k B en Pe ra k . T . H u -
s a i n U l e ë G a d j a h , T . H a k i m P e u t o ë , T . M u d a G a n t o ë , T . B u r a m a t , P a n g
G a d e n g . T . M u h a m m a d D i a , T . N j a k M a m a t d a r i P e u r e u l a k d a n Ia in 2 .
S e b a b i tu T. Tjut M u h a m m a d d i a n g k a t o le h S u l t h a n m e n d j a d i T e u k u
T j h i k K e u r e u t o ë d e n g a n g e l a r j a n g d i p a n g g i l T e u k u T j h i k T u n o n g . S e -d a n g k a n V a n H e u t s z d a l a m t a h u n 1899 t e l a h m e n g a n g k a t T e u k u S j a m
S j a r i f m e n d j a d i T . T j h i k B e n t a r a K e u r e u t o ë . D e n g a n a n d j u r a n n j a
T . T j h i k T u n o n g T g k . T a p a Ib r a h i m d i k i r i m k e P i d i ë d a n P a d a n g T i d j i
b u a t m e m b o n g k a r r e l 2 k e r e l a a p i ja n g b a ru d i b a n g u n o l e h B e l a n d a .
2. TJ UT NJAK MEUTIA M E M B A N T U G E R I L J A
D a l a m d a e r a h P a s a i , A t j e h T i m u r d a n k e p e r d a l a m a n n j a s a n g a t a k t i f T. Tiut M u h a m m a d d a n Tjut N j a k M e u t i a mangatur t j a ra g e r i l j awan
( m u s l i m i n ) m e n j e r a n g d a n m e n g a m u k p a s u k a n 2 B e l a n d a j a n g s e d a n g
p a t r o l i d a n m e n g a n t a r k a n p e r b e k a i a n ( t ra n s p o r t b r i g a d e ) u n t u k m e n -
t j eg ah k e l a n t j a ra n dan m era m p a s a l a t s en d ja ta s e r ta p e l u ru un tuk
memperkuat s e n d j a t a g e r i l ja w a n . T a k t i k n j a d a l a m s p i o n a s e B e l a n d a d i -
p e n g a r u h i o l e h T. T j h i k T u n o n g d a n Tjut M e u t i a d e n g a n m e m a s u k i
s p i o n n j a u n t u k b e k e r d j a s a m a b u a t mentjuri r a h r i a k e b e r a n g k a t a n p a -
— 87 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 90/144
troli'2 itu supaja pada suatu tempat. Polit ik; T. Tjhik Tunong dan Tjut
Njak Meutia berdjalan baik sehingga terdjadi lah beberapa kal i peram-
pokan sendjata seperti keterangan 'berikut ini :
Dalam bu lan D juni 1902 telah ditjegat satu patrol i jang dipimpin
oleh sersan B elan da Van Steyn Parve dengan kekuatan2 2 brigade se
hingga komandan serta 3 orang serdadu tewas.
Dalam bulan Agustus tahun itu djuga telah menjerang satu pasuk
an pengangkutan Belanda dar i S impang Ul im menudju Blang Ni , jang
diperintahi oleh Letnan F.P.A. Van Gheel Geldemaster dengan kekuat
an 20 sendjata, Sam pai d ideka t meunasah Djeuroek dalam alang2 telah
dinanti oleh geri l jawan Tjut Njak Meut ia dan terus diserbu sehingga
komandannja luka parah dan 7 orang bawahannja mati serta dapat di-
rampas 5 putjuk sendjata. Tidak tjukup dengan itu sadja, maka suatu
kali tanggal 25Nopember 1902 Belanda dit ipu, disuruh beri tahu sama
PangGadeng patrol i Bela nda oleh T. Tjhik Tuno ng bahwa tentera m usl i
min (tentera T. Tjhik Tunong) sedang berada dikampung Matang Rajeuk
berkenduri diseberang Kroeng (sungai) Piada/Sampoë Niet. Dalam su
ngai itu telah tersedia perahu pengangkut, tetapi perahu itu telah di-
tebuk (tidak berpaku) landasannja, kemudian ditutup baik2 dengan ga
la perahu. Tatkala patrol i Be landa datan g kepinggir sung ai itu malam
terang bulan dipan ggi lah orang2 'kampung jang ada disi tu buat menga-
juh perahu itukeseberang.
Setelah semua serdadu Belanda itu masuk kedalam perahu, sam-
sampai di tengah sungai ditembak dari sebe rang oleh g eri l ja.
Dengan serentak orang2 jang mengajuh perahu2 itu, mengindjak
papan perahu jang t idak terpaku itu, sehingga perahu itu tenggelam
Sementara itu .T. Tjhik Tunong dan kawan2nja jang bersembunj i d ise
berang sungai itu lalu menjerbu dengan tembakan, jang terapung di
tembak semuanja mati . Kemudian diselamnja sungai itu mentjari se-
napang jang telah berkumpul didasar sungai itu. Perist iwa ini memba
wa keunturtgan kepada T. Tjhik Tunong la lu mendapat 42 senapang
(karabyn) Letnan R.D.P. de Kok tewas dengan 28 orang bawaha nnja sa
dja jg didapati majatnja dida lam sungai . Perist iwa dimalam Raja ini
membuat Van Heutsz Gubernur Sip i l dan militer Atjeh marah besa r se-
ie lah ia mendapat beri ta itu, ia berangkat dengan kapal perang ke
Lhok Seumawe dan sampa i di Lhok Seumawe dipanggi l Tjut Njak
?uhh,rMg
ha d a P d
? "d i
^a t n
J 'a T
- Tjhik Tunong jang diangkat o leh
Sul ihan Muhammad Daud Sjah. Disahkan T. Sjam Sjar i f sadja mendjadi hulubalang Keureutoë (T.Tjhik Bentera Keureu+oë)
Oleh karena dahs jatnja serangan geri l ja jang dip im pin oleh T
Tjhik Tunong, maka Van Heutsz mengerahkan tenteranja Belanda Sol i -
fe r £ P ^ a i (Keureutoë) ditambah dengan dua batal jon infan
ten dan o br igade Ma rechause dalam komando kapten H N A Swart
dan diperbantukan Kapten Stoop, Sch eepe ns dan la in2.
— 88 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 91/144
D a l a m m a s a i tu S w a r t c s m e n g e d j a r d e n g a n s u n g g u h 2 T . T j h i k
T u n o n g d a n k a w a n 2 n j a d e n g a n t ja r a k e k e d j a m a n d a n k e g a n a s a n d a n
M a r e c h a u s e s e h i n g g a b a n j a k r u m a h rakjat j a n g d i b a k a r . O r a n g 2 k a m
p u n g t i d a k t en t e ram d a l a m m e n g e r d j a k a n s a w a h l a d a n g n j a . K a l a u Ai-üha t o l e h M a r e c h a u s e j a n g b e r p a t r o l i o r a n g 2 j a n g b e r d j a l a n t e ta p d i -
t emba k n j a d a n t i d a k s e d i k i t o r a n g 2 j a n g t a k b e r s a l a h m e n d j a d i k o r b a n
3. Teuku Tjhik Tunong pura2 tunduk.
D a l a m b u l a n S e p t e m b e r 1 9 03 K a p t e n S w a r t D e t a s c h e m e n K o m a n -
d a n d i L h o k S e u m a w e m a n d e s a k Tju t N j a k A s i a h d a n T . T j h i k B e n t a r a
s u p a j a Tju t M u h a m m a d a t a u T . T j h i k T u n o n g t u n d u k d j a n g a n ikut m u s -
l im 'm /ge r i l j a l a g i , s e b a b S u l t h a n , P a n g l i m a P o l e m , T e u k u T j h i k G e u -
d o n g d a n Ia in 2 s u d a h t u n d u k k e p a d a peme r i n t a h B e l a n d a D e n g a n p e r -
i n g a t a n k a l a u i a t u run ( tunduk) s e g e r a , t i d a k d i - a p a 2 k a n d a n t i d a k d i -
t un tu t a p a 2 k e s a l a h a n n j a . K a p t e n S w a r t menu t up p e r t j a k a p a n n j a :
. . K a l a u T e u k u Tju t M u h a m m a d t i d a k b i s a d i k a s i t u r u n , m a k a Tju t N j a k
A s i a h n a n t i a k a n d i b u a n g k e S a b a n g " . M a k a T ju t N j a k A s i a h d a n T .
T j h i k B e n t a r a b e r d j a n d j i a k a n b e r u s a h a a g a r T . T ju t M u h a m m a d tu run
( t u n d u k ) . B e b e r a p a h a r i s e s u d a h i t u Tju t N j a k A s i a h m e n g i r i m u t u s a n -
n j a ( o r a n g 2 t u a ) b e r t e m u d e n g a n T . T j h i k T u n o n g d e n g a n m e m b e r i t a h u
s e m u a k a t a 2 d e s a k a n K a p t e n S w a r t d a n T . T j h i k T u n o n g m e n d e n g a r s e
m u a k a t a 2 i t u d e n g a n mend j awab p e s a n i b u n j a a k a n m e n d j a d i b a h a n
p e r t i m b a n g a n . S e m e m a r a i t u T . Tju t M u h a m m a d d a t a n g b e r t e m u d e
n g a n i b u n j a u n t u k b e r t u k a r p i k i r a n . M a k a i a b e r t e k a d b a i k l a h i a t u n
d u k d a l a m h a s r a t n j a ia t e t a p b e r d j u a n g t e t a p i t j a r a r a h s i a d i b a w a h
t a n a h m e n e n t a n g t e r u s g e ra k a n mi l i t e r B e l a n d a . S e d a n g k a n k a w a n 2
k a k i t a n g a n n j a t i n g g a l t e t a p d a l a m b e r g e r i l j a . M a k a p a d a 5 O k t o b e r
1 9 0 3 ia d i b a w a o l e h Tju t N j a k A s i a h m e n g h a d a p K o m a n d a n D e t a s c h e
m e n H . N . A . S w a r t d i L h o k S e u m a w e .
4. Peristiwa Meunasah Meurandeh Paja.
M e n g e n a i p e r i s t i w a M e u n a s a h M e u r a n d e h P a j a ( a f f a i r V a n M e u
r a n d e h P a j a ) a d a l a h s e p e r t i b e r i k u t : P a d a 2 6 D j a n u a r i 1 9 05 s a t u p a
t ro l i i n f a n t e r i j a n g d i p i m p i n o l e h S e r s a n B e l a n d a V e l l a e r s d a l a m k e
k u a t a n 17 b a j o n e t s a m p a i k a m p u n g M e u r a n d e h P a j a s e b e l a h T i m u r
L h o k S e u k o n b e r h e n t i b e r m a l a m d a l a m p e k a r a n g a n M e u n a s a h . S e p e r
t i k e b i a s a a n a d a t i s t i a d a t A t j e h m e u n a s a h i tu a d a l a h t e m p a t b e r a m a h
t a m a h . t e m p a t i b a d a t , t e m p a t t i d u r p e m u d a j g m a s i h l a d j a n g d a n t e m
p a t m u s a f i r b e r m a l a m . A k a n t e t a p i o l e h A b d u l G h a p u r / S n o u c h P tu rg ro -
n j e j a n g I s l a m p a l s u t e l a h d i t u l i s k a n d a l a m b u k u n j a b a h w a m e u n a s a h
t e m p a t o r a n g m u s a f i r t i du r k a r e n a i t u V o l l a e r s d a n s e r d a d u j a n g : p a t r o
l i i t u m e m p e r k o s a a d a t k a m p u n g . m e r e k a t i du r d a l a m . p e k a r a n g a n d a n
m e u n a s a h , S e b a b i t u k a r e n a d i p e n g a r u h i o l e h T e u k u T i h i k T u n o n g m a -
— 89 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 92/144
r a h i a h P e t u a D a l l a h d a n orartg2 k a m p u n g s e b a b k a f i r t e la h m e n a d j i s -
ka n t em pa t i ba da t da n rum a h i ba da t o ra ng I s l a m. B e be ra p a ge r i l j a
w a n d e n g a n b e r - b i s i k 2 m e n g a d j a k o ra n g2 m e n j e r a n g a . a u m e n g a m u k
ka f i r pa t ro l i j a n g su da h m a su k tidurnja d i m e u n a s a h n j a . D i p a n g g i l b e
b e r a p a o a r n g d i s u r u h djual b u a h 2 a n d a n telur ajam k e p a d a s e r d a d u
j a n g d a l a m p e k a r a n g a n m e u n a s a h , u n t u k mengintai s i t u a s i d a n g e r a -k a n a t a u k e k u a t a n s e n d j a t a n j a . D i m a l a m h a ri g e r i l ja w a n s u d a h s i a p
s e d i a d e n g a n i jekjang ( k lewang) dan parang m e r a n g k a k b e r s e m b u n j i
d i b e l a k a n g p a g a r menanti K o m a n d o p a n g l i m a n j a K e d j r u a n B u a h d a n
P e t u a D a l l a h j a ng d i su ruh o leh T . T jh i k Tu no ng . D en ga n se ren ta k me
reka s e r b u k e d a l a m d a n t jh t jang s e m u a s e r d a d u j a n g s e d a n g d j a g a
p in tu d a n j a ng da la m tidur d a n d u d u k b e r t j a k a p 2 , s e d a n g S e r s a n V o P
i ea rs j a n g s e d a n g b e r b a r i n g d i a t a s m e u n a s a h d a l a m a s j ik membatja
b u k u ditj intjang t e rus , tjuma s e o r a n g s e r d a d u j a n g d a p a t t e r l e p a s d a nlari p u l a n g k e b i v a k n j a , j a n g l a in s e m u a n j a h a b i s d a n s e n d j a t a n j a 16
p o t o n g d a p a t d i r a m p a s o l e h g e r i l j a w a n . S e s u d a h b iva k K o m a n d a n L h o k
S e u k o n da p a t l a po ra n da r i se rda du j a ng l e p as lar i i tu terus dikir imkan
b a n t u a n k e s a n a , ak an te tap i ge r i l j aw an tak ad a lag i dan ma je t2 jan g
k o r b a n t e r le t a k d i t a n a h , s e d a n g k a n s e r s a n V o l l e r s j a n g s u d a h m a ' i ter
d a p a t d i s a m p m g majatnja t e r le t a k b u k u j a n g s e d a n g d i b a t j a n j a H a l
i n m e n d j a d i m a r a h s e k a l i M a j o r H . N .A . S w a r t j a n g m e n d j a d i k e p a l a
ren .a ra A t jeh U ta ra d i Lh ok S eu m a w e , t e rus su r uh ked ja r de nga n s e r d a -d u 2 j a n g d a n L h o k S e u m a w e b u a t b a n t u a n k e L h o k S e u k o n L e t n a n V a n
V u uren j a ng pa n da i ba h a sa A t j eh d ib e r i t uga s u t k m e m e r i k s a s i a p a jg
ge ra ka n pen ga m uk a n i t u , t e ta p i t i da k da p a t buk t i j a ng n ja ta , h a n ja d i -
n a s r a h a s ia n ja m em be r i la po ra n ba h w a pe r i s t iw a i tu d ig e ra kka n o leh
K e d j r o e n B u a h d a n P e t u a D o l l a h a t a s s u r u h a n T . Tjik T u n o n g P a d a
t a ngg a l 5 M a re t 1905 T .T. Tu no ng pe rg i keb a nd a r Lh o k Se um a w e , S p t a n
B e l a n d a m e l a p o r k a n p a d a l e t n a n V a n V u u r e n d a n s e g e r a d i k i r i m kurir-
k e p a d a T . T jh i k T un on g diminta d a t a n g k e r u m a h V a n V u u r e n u n tu k b e -r a m a h t a m a h . P e r m i n t a a n d i p e n u h i w a l a u p u n k a w a n n j a m e l a r a n g b ia r
la h kita p e r g i mentjuri ha t i Van Vuuren. . S a m p a i ditempat V a n V u u r e n
s e d a n g bitjara2 d a t a n g l a h s e r d a d u m e m b u a t s t e l l i n g d a n T T j h ik T u -
m on g t e rus d i t a n gk a p da n ia t i da k be rda ja un tuk m e la w a n s te l l i ng i tu
m a k a ia t e ru s d i m a s u k k a n k e d a l a m p e n d j a r a . S e m e n t a r a itu k e s a l a h a n -
nja d i p e n k s a , t e ta p i s e m u a t u d u h a n n j a d i t a m p i ! d a n b u k t h j a tak a d a
h a n ja m en u ru t l a p o ra n j a ng d i t e r im a da r i sp ion sa d ja ka rena d P u d u h '
ia p e g a n g p e r a n a n , j a n g b e k e r d j a K e d j r o e n B u a h d a n P e t u a D o l l a h P e tua D o l l a h l epa s l ar i m a su k ke gu nu ng t e ta p i ke m ud ia n i a t ew a s b e r t e m -
pur d e n g a n p a t r o l i l e tn a n C A . R u m p o l . M i l i t e r L h o k S e u m a w e djatahi
h u k u m a n g a n t u n g k e p a d a n j a . T e t a p i k e m u d i a n o l e h k e p a la t e n ta r a A ' j e h
di K u t a r a d j a V a n D a a l e n j a ng ba ru m e n g g a n t i k a n V a n H e u t s z takut a k a n
g u g a t a n h u k u m d a n p e rs i n t e n a s i o n a l , h u k u m g a n t u n g i a n g tak b e r-
öukt i t ak b o l e h d i d j a l a n k a n , m a k a v o n i s it u diganti d e n g a n h u k u m
- 90 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 93/144
t e m b a k militer. D an 20 ha r i da ia m tu tup an m aka pa da t angg a l 25 M a -
r et 1905 ia dan K ed j r oen B u ah j an g t e l ah d i t an gka p o le h pa t r o l i d i baw ak
k e t e p i laut t e r us ditembak. T a t k a l a d i i e m b a k T .T . T u n o n g m a u ditutup
m u k a n j a tap i i a l a r an g se nd i r i d j ang an tutup m u k a n j a , s e b a b i a m a u
p e r g i d e n g a n t e n a n g k e s j o r g a .
S e b e i u m T . T j h i k T u n o n g d i t e m b a k d i b e r i k a b a r d a h u l u k e p a d a k e -
l u a r g a n j a , s i a p a j a n g m a u b e r t e m u d i b o l e h k a n . Tjut N j a k A s i a h d a n
T e u k u T j h ik B e n t a r a d a t a n g m e n e m u i n j a t e t a p i is t e r i n ja Tjut N j a k M e u
t i a t i dak . S eb ab pe r t a m a ka r ena ia da lam h a m i l b e s a r d a n k e d u a takut
d i t a n g k a p .
A k a n t e t a p i s e o r a n g p e d j u a n g j a n g d i p e r t ja j a i d a n d i k e n a l betul
o l e h T . T j h i k T u n o n g d i s u r u h b e r t e m u d a n m e n j a m p a i k a n s e m b a h j a n g
te r ac h i r . K a r e na T . T jh i k Tu no ng kena l be tu l akan u tusa n i tu m aka be r -
p e s a n l a h p u l a i a d i s u r u h a n t a r k a n s a l a m n j a aga r ia dap a t be r t em u j an g
te r ach i r dgn i s t e r i n j a j g tertjinta Tjut N j a k M e u t i a d a n a n a k n j a . S e
t e la h b e r t e m u d i p e s a n k a n s u p a j a Tjut N jak Meu t i a kaw in de
n g a n P a n g N a n g r o ë d a n m e n e r u s k a n p e r d j u a n g a n u n t u k m e m b e l a t a
n a h a i r d a n a g a m a d a n d i s e r a h k a n p u t e r a n j a R a d j a S a b i l d a n ja n g s e
d a n g d a l a m k a n d u n g a n a g a r p u t e ra 2 itu d i p e l i h a r a d e n g a n s e l a m a t s e h i n g g a n a n t i b e r b a h a g i a b a g i n u s a d a n b a n g s a . D e m i k i a n l a h p e s a n m e
m e s a n 2 o r a n g p a i r i o t s u a m i i s te r i j a n g p e n g h a b i s a n s e d a n g d a l a m k e
a d a a n d u k a s a n g k a w a . s a n g s u a m i n j a a k a n m e n d j a l a n k a n h u k u m a n m a
ti dan san g i s t e r i ak an me ne r us ka n dan menjambung p e r d j u a n g a n s u a
m i n j a d i s a m p i n g m e n g a s u h p u t e r a n j a j a n g d a l a m b e r u m u r ketjil d a n
d a l a m k a n d u n g a n . d e n g a n m e m o h o n k a n r es tu k e p a d a A l l a h a g a r s u a
m i n j a dirahmatkan d j a s a j a n g s e t i m p a l d e n g a n k e r d j a n ja d a n m e n g h a -
r a p k a n p u l a l i n d u n g a n A l l a h u n tu k a n a k 2 n i a d a n d i r i n j a j a n g s e d a n gm e n g a n d u n g d e n g a n b e r t e k u n m u a d h 2 a n s e g a l a p e s a n a n s u a m i n j a un
t u k b e r d j u a n g t e ru s d a p a t d i l a k s a n a k a n d e n g a n taufik d a n h i d a j a h T u
h a n ja n g m a h a E s a . K i r a 2 s e b u l a n s e s u d a h T . T j h i k T u n o n g S j a h i d , b e r-
s a l h l a h Tjut N j a k M e u t i a d e n g a n m e l a h i r k a n s e o r a n g p u t e ri t e t a p i s i a l
p u l a b a g i n j a a n a k i t u p u n m e n i n g g a l d a l a m m a s a madeueng. B e t a p a
s e d i h dan duka ha t i Tjut N j a k M e u t i a m e n g h a d a p i d u a rahmat T u h a n
p e r t jo b a a n a t a s d i r i n j a . M a d e u ë n g a r t in j a b e r d i a n g d i a p i , t idur d i a t a s
b a l a i 2 m e n g h a d a p i n j a la a p i s i a n g m a l a m d a l a m tempoh 44 ha r i l a m a n ja . S e m i k i a n t j a r an ja be r u ba t ba g i se o r a ng w an i t a A t j eh i ang be r sa l i n .
O ba tn ja j an g l a i n da lam 44 ha r i it u a i r r eb usa n Aweueh peuët pion
( peuë t - r ebu san a i r r emp ah r a tus ), j ang se m en ta r a i 'u p u l a h a r u s
m e n d j a l a n k a n p a n t a n g (diet) m a k a n n a s i t a n p a m a k a n d a g i n g . t e l u r d a n
ikan iang b e r a s a m a g a r a m , kue b o l e h d i m a k a n t a p a i s a d j a . D e m i k i a n
lah t ja r a da n pe r oba tan bag i o r ang be r sa l i n d im as a du lu d i A t j eh .
— 91 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 94/144
5. Tjut Njak Meutia meneruskan perdjuangan suaminja
S e i e i a h sjahid T. Tjhik Tunong Major Swart berusaha supaja Tjuk
Njak M e u t i a menjerah. Dengan perin tah Djandera l Major C . C . E . Van
Daa l e n sipii dan mili ter gubernur didesaknja Tjut Njak Asiah dan T.
Tjhik Sjam Sjarif u n t u k berusaha mendjemput/menawan Tjut Njak
Meuti a dari rimba. Akan tetapi pah lawan jan g perkasa itu tidak mau
menerima segala budjukan mertua dan iparnja, melainkan tetap pada
tekatnja terus berdjuang menjambung perdjuangan suaminja dengan
dibawa serta tjalon suaminja jang baru dan anaknja jang ba
ru berumur kira-kira 6 tahun Teuku Radja Sab il untuk l am -
bang geriljawan jang disebut Siwa h Radjawa li. Sedemiki an
nama1
puteran ja itu karena dalam masa ia hamil ia bernazar kalau
mendapat anak Iaki2 akan diserahkan pada perang sabil. Oieh sebab
itu setelah puteranja lahir tahun 1889 di be rhj a nama Teuku Ahmad
jang dipanggil djuga Teuku Radja S a b i l . Sehubungan dengan djandji -
nja kepada Tuhan serta pesan suaminja dan mengingat kekedjaman
Be l a n d a maka beberapa Pangl ima2 pengikut suamin ja jang dipimpi n
oleh Pang Nangroë jang dipe san untuk mendjemputnja terus masuk ke-
rimba. P a s e i pada bulan September 1905 berperang gerilja dengan Be
landa dan manggabungkan pasukannja dengan muslimin l a i n dalam
lasjkar A ' j e h . Karena mangingat Tjut Njak Meutia pemimpin geriljawan
itu seorang pahlawan wanita jang tingga l dihutan a tau dalam rimba,
meskipun ia dikawal oleh beberapa pelajan wanita jang mengiringnja
serta ulama2 Teuku S e c h Paja Bako ng jang dipanggil Teuku Seupot
Ma t a . Teuku di Mata Ië , Tgk. Dibarat, Teuku Mat Saleh iang mengadjar
mengadji radja S a b i l , T. Ben Perak, Pang Latif, Pa ng Djuhan d ll , tetapi
tidak wadjar pada pandangan orang. Maka mufakatlah orang patut2
(ulama2) dan Pang2 jang mengikutnja sesudah 100 hari siahid T. Tjhik
Tunong. Tjut Njak Meut ia dinikahkan dengan Pang Nangroë jaitu p a n g -
l ima/kepala staf lasjkar suaminja Teuku Tjhik Tunong. P a n gN a r
^ o ebukanlah turunan darah bangsawan (Tjhik), tetapi ia seke luarga d a r i
•Tuha P e u e t " Matang Tengah. Djadi tidaklah turun deradjafnja dari
adat perkawinan jang b i a s a , baik dipihak suaminja d a n ajahnja Tjut
Njak Meutia (Teuku Ban Perak).
Perkawinan ini memperhebat pertempuran dengan Beland a Mula2
Tjut Meutia tinggal bersembunji didekat2 kampu ng dan senant iasa di -
sembunjikan oleh orang2 kampung, tetaDi karena kerasnja kedjaran da
ri marechause jang disebut „colonne matjam" dan infanteri Belanda
dengan diperbanjaknja pos2 (bivak) tentera Be landa. tidak s a d i a di Lhok
Seumawe dan Lhok Se uko n, Blang Ni malah beberapa tempa* lain di
Sa l o n B ang Ara (Tjunda) di Ge u d o n g . Blang Me di Paja Bakong . Ma -
P a s e i ' D
J 'e r u e n
'P a n
t o n Labu, Djambo Ajee dl! dalam daerah
— 92 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 95/144
6. TaktiK' perang Tjut Njak Meutia dan Pang Nangroë
M a k a k a r e n a s u d a h b a n j a k pos2 B e l a n d a d i t a m b a h , t e rp a k s a Tjut
N j a k M e u t i a p i n d a h i k e d u d u k a n n j a k e p e r d a l a m a n S a m a k i l a n g r im b a P a -
s e i , t e t a p i s e r a n g a n 2 t e r h a d a p p o s 2 t e n ta r a B e l a n d a p a d a m a l a m d a n
s i a n g h a r i t i d a k t e r -h e n t i 2 . D i t u n g g u n ja p a t r o l i B e l a n d a , m e r e k a b e r -
s e m b u n j i d a l a m a l a n g 2 a t a u d a l a m m a n s i a n g d i p a ja2 l a l u d i s e rb u a tau
diterkam t e r u s b e r t e m p u r d a n ditjentjang m e r e k a s e r d a d u B e l a n d a j a n g
p a t ro l i i t u , b a i k infantri m a u p u n m a r e c h a u s e j a n g d i s e b u t t a d i „ c o l o n
n e M a t j a n " . S u n g g u h p a h i t b e tu l k e s u l i t a n j a n g d i r a s a i o l e h B e l a n d a
j a n g s u d a h tentu b u k a n s e d i k i t p e r o n g k o s a n u n t u k t e n te r a n j a . A p a b i l a
k i t a perhatikan d a f t a r t o k o h 2 patriot p e d j u a n g A t j e h j a n g t e r s e
b u t d a l a m d a f ta r l a m p i r a n d i b a w a h n a n t i , d a p a t d i a m b i l k e s i m p u l a n
b a h w a m e s k i p u n b e g i t u k u a t k o n f r o n t a s i n j a A t j e h d a n b a g a i m a n a f i s i k
a t a u s e m a n g a t ja n g b e r -k o b a r 2 , t e t a p i mentalnja s u d a h l e m a h k a r e n a
k e k u r a n g a n a l a t p e r t e m p u r a n , s e n a p a n g 2 t i d a k a d a ja n g b e r ta m b a h k a
rena t a k d a p a t l a g i d i m a s u k k a n dari l u a r n e g e r i ( P u l a u P i n a n g ) , h a n j a
s e n d j a t a ja n g s u d a h u s a n g p e l u r u d a n m e s i u p u n s a n g a t b e r k u r a n g .
B e l a n d a s e m a n g k i n l a m a s e m a n g k i n m e n d a t a n g k a n s e n d ja t a 2 j a n g
m o d e r n b o u m a n t e l a h d i g a n t i d e n g a n k a r a b y n j a n g p e l u r u n j a s e k a l i i s i
e n a m bidji d a n m e r i a m 2 p u n s u d a h m o d e m s e m u a n j a . P e r b e k a i a n p a d a
t a h u n j a n g p e r t a m a t i d a k sulit, k a r e n a k e b a n j a k a n o r a n g k a m p u n g m e -
n g a n t a r k a n p a n g a n b a i k d a r i z a k a t d a n s a b i l , d j u g a p e n g l e p a s n a z a r -
nja I e b ih 2 j an g b e r n a z a r k e p a d a T . T j h i k T u n o n g . B a
n j a k n e l a j a n d a n p e t a n i m a n g a n g g a p T . T j h i k T u n o n g k e r a m a t , s e b a b
i tu k a l a u ia m e n t j a r i r e z e k i k e l a u t atau k e l a d a n g m e r e k a b e r n a z a r , k a
la u b a n j a k m e n d a p a t h a s i l a k a n d i b e r i k a n s e b a h a g i a n d a r i p e n d a p a t n j a
k e p a d a k e l u a r g a T . T j h i k T u n o n g . N a z a r i tu s e b e b e r a p a b a n j a k d i a n t a r
k e p a d a Tjut N j a k M e u t i a a t a u R a d j a S a b i l j a n g d i s e b u t n a m a ,,Siwah
radja wali" s a d j a s u p a j a t i d a k d i k e t a h u i t e r a n g o l e h B e l a n d a . P e d j u a n g 2
j a n g ikut P a n g Nangroë/Tjut N j a k M e u t i a b e r d j u a n g d e n g a n p e d a n g ,
r e n tj o n g d a n s e d i k i t s e n a p a n g 2 j a n g t e l a h u s a n g . O l e h s e b a b i tu w a t a k
p e r d j u a n g a n d i b a h a g i a n P a s a i i tu s u d a h s a m p a i p a d a t a r a f t e r a c h i r ,
b e r s e m b u n j i d i h u tan 2 ( a l an g 2 ) mengintip P a t r o l i B e l a n d a la l u s e r b u
s e b a g a i b e r d j i b a k u k e a t a s / k e d a l a m b a r i s a n s e r d a d u B e l a n d a ' i t u , m e n -
tjintjang d e n g a n p e d a n g a t a u Tj ek , m e n u s u k d e n g a n r e n tj o n g
jaitu a l a t s e n d ja t a j a n g d i s u r u h t e m p a h k a n o l eh Tjut N j a k M e u t i a p a d a
o r a n g 2 pandai b e s i dari k a m p u n g M a t a n g B a n g k a d a n Aluë Ië M i r a h d e -
k a t k a m p u n g n j a s a n d i r i . Inilah t ja r a d a n s e n d j a t a i a n g t e r a c h i r j a n g
d i l a k u k a n o l e h p e d j u a n g 2 A t j e h d a l a m taktik "Pertahanan Tanah Air
Jang Terachir" d e n g a n t i t ik d a r a h ja n g p a n g h a b i s a n . D e n g a n h a l j a n g
s e d e m i k i a n . t i d a k h e r a n k i ta k a l a u m e l i h a t b a n j a k p a h l a w a n 2 it u s e s u
d a h d i k e p u n g t e r p a k s a m e n j e r a h a t a u p u n j a n g a d a la l u m e n g u n d u r k a n
- 93 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 96/144
d i r i n j a naik p a r a h u 2 pantjing o e r l a j a r ke M a l a j a , a s a l o j a n g a n d i l . h a .
m u k a B e l a n d a . S e p e r t i t e i a h d n e r a n g k a n d i a t a s L e n t a n g k e s u l i t a n Tjut
• N ja k Meu t ia d a r i P a n g Nangroë d a l a m k e k u r a n g a n a l a t s e n d j a t a , sëiani
d a n d i s u r u h lempahka.ï pecteng. t j e k i a n g . tombak, r en t j on g , p a ra n g d a n
t u a n g k a n t i m a h untuk m e m b u a t p e l u r u a i a u p e l o r s e n a p a n g ; k e u m u r a n
b e u d e e b o m d a n b e u d e e rnetjeurupa ( a c h t e r l a i ) s e m u a i n i a d a l a h d j e
n is s e n a p a n g l a m a . S e n a p a n g m o d e l b a r u k a r a b e n j a n g d i r a m p a s d a r i
B e l a n d a , k e k u r a n g a n p e l o r n j a , s e b a b itu P a n g N a n g r o ë m e m p e r g i a ' k a n
geriljawannja menjerbu p a t ro l i 2 B e l a n d a l e r u . a m a untuk m e r a m p a s p e -
pe lo rn j a su p a ja k a ra b en 2 j a n g te l a h dimi l ik i m e n d a p a t p e l o r n j a . T j a r a
l a m j a n g d i u s a h a k a n o l e h Tjut N j a k M e u t i a m e i e p a s k a n u a n g p a d a
o ra n g2 j a n g t i n gga l b e rd ek a ta n d en g a n ta n g s i ( b iva k ) B e l a n d a D i su ru h
o e l i p e l o r k a ra b en p a d a s e rd a d u 2 a ta u o ra n g2 ra n ta i j a n g d a p a t m e n -
tjun p e l o r d a r i g u d a n g s e n d j a t a B e l a n d a . Ka ren a i tu a d a o ra n g ra n ta i(strafman) j a n g l a r i k e r im b a m em b a wa k l a r i p e l o r , tetapi u s a h a i n i s u
i l t d a n s e d i k i t m e m b e r i h a s i l . U s a h a j a n g s a n g a t tepat i a l a h m e n g i r i m -
k a n ge r i l j a w a n n ja s e t j a ra mobrig (berd ja lan2) ke l a in tempa t , seper t i ke
T a n d j u n g S e u m a t u k n e g ri b a h a g i a n T e u k u M u d a L a t if a n a k T e u k u M u
d a A n g k a s a h j a n g s e d j a k m u l a t e l a h b e r p i h a k k e p a d a B e l a n d a D i T a n
d j u n g S e u m a t o k ( A ra k u n d o ë s e k a r a n g ) a d a s e r d a d u 2 j a n g m e n d j a g a
p e m b a n g u n a n d j e m b a t a n , s e r d a d u i t u diterkam d a n d i r a m p a s s a n d i a -
t a n j a . S e b a g a i m a n a t e n t e r a B e l a n d a m e n d j a l a n k a n p a t r o l i b e g i t u p u la g e r i l j a w a n P a n g N a n g r o ë a t a u Tjut N j a k M e u t i a m e n g i r i m g e r i l ja w a n
n ja mentjari m a n g s a b i v a k 2 a t a u p a t r o li B e l a n d a i a n g s e d a n g b e r m a
l a m d i - k a m p u n g a t a u d i - h u t a n 2 , terutama s e r d a d u j a n g s e d a n g d j a g a
p e m a s a n g a n t e l e fon , r e l k e re ta a p , djembatan k e re ta a p i d a n ia in 2
H a s i l u s a h a n j a ge r i l jaw an ja ng pe r tam a ia lah pa da 25 M e i 1907 20
o r a n g g e r i l j a w a n t e l a h m e n j e r a n g s a t u b r i g a d e s e r d a d u j a n g s e d a n *
m e n g a w a l kul i /buruh k e re ta a p i o ra n g T j i n a d a n B en gg a l i i a n g m e m -
p e r b a i k : r e l a t a u b a n k e r e ta a p i a n t a r a G e u d o n g d e n g a n L h o k S e u k o nS e r a n g a n , t u d a p a t d i r a m p a s 1 2 putjuk s e n d j a t a s e n a p a n g d a n 7 50 b u -
tir p e l o r k a r a b e n . S era n g a n b e r i k u tn ja p a d a 15 J u n i 1907 sa tu rom b o
n ga n P a n g N a n g r o ë s e b a n j a k 20 o r a n g g e r i l ja w a n t e l a h m e n j e r a n g s a t u
patroli d , K e u d e e B a w a n g d i d a e r a h I di, tetapi h a n j a s e d i k i t h a s i l n j a
1 o r a n g s e r d a d u m a t , d a n 8 o r a n g lu k a p a r a h d a n d a p a t m e r a m p a s 3
putjuk s e n d j a t a k a r a b e n . H a s i l s e r a n g a n i n i w a l a u p u n s e d i k i t tetapi
s a n g a mengetjutkan hati s e r d a d u B e l a n d a d e n g a n d i r a m p a s n i a 750
t°L-
< a r a
b y n Jang s a n g a t d i p e r l u k a n o l e h g e r i l j a w a n j a n g d a l a m " k e k u -- a n ga n p e l o r k a ra b y n untuk m e m b a n g u n s e r a n g a n m e n e m b a k patroli2
B e l a n d a d i s a t u 2 p e r t e m o u r a n . T a k t i k P a n g Na n groë , t i d a k s a d i a m e n g -
g e m b i r a k a n h a t , i s t e r i n j a Tjut N j a k M e u t i a , tetapi p i h a k rakjat p u n
d a n daerah P a s a i m e n d a p a t s a m b u t a n b a ik d a n N a m a P a n g N a n g r o ë
m a s j n u r d a n di s a n d j u n g 2 . S e b a b i tu p u l a k a l a u d ia d ja k o r a n g k a m
P u n g p e rg i k e l a m tem p a t untuk m e n j e r a n g . dituruti d e n g a n i c h l a s .
— 94 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 97/144
Resor atau daerah geri l jawan Pang Nangroë, untuk mentjari mangsanja,
mulai dar i Tjotpik (Peusangan) ke Utara dan bahagian Timur sampai
Tanoh Anoë Idi. Lain tjara (siasat) Tjut Njak Meutia mengadakan bari
san ma ta2nja (Spion ). Mata2 ini mendekat i se tjara rahas ia se bagai
orang pura2 bodoh mendekati dengan loh2 (gied) Belanda dengan mem
bisik abhwa di kampung Pulan ada orang M us l im in (geriljawan) ber-
kumpul akan makan cha nd ur i . Be r i ta in i me ndjadi perhat ian kepala2
bivak tentara Belanda lalu dikedjar, tempo2 dapat dan tempo2 t idak.
Jang se ring di laku kan dika m pu ng atau bukit2 jan g ada rawa2, se bab
sedang tentera pemburu me nudju tempat jang dike he ndak i , d iperdja-
lanan ditjegat oleh ger i l jawan dengan meiepaskan beberapa tembakan
dari samping djalan (djurong) kiri atau kanan se te lah se rdadu pem
buru i tu mendengar bunji se napan g mus uhnja la lu buru2 memasuk i ra -
wa i tu, tetapi apa djadinja didalam (rumput2 tinggi) i tu te lah
dipasang randjau dan serdadu jang memburu i tu me ndjadi sas aran
randjau dan kalau patrol i i tu sediki t diterkamlah la lu mengambi l sen
djatan ja, teta pi kalau pa trol i i tu banjak, ger i ljawan mundur. Tja
ra la in pula d i lorong (voetpaad) jang biasa di la lu i patro l i Belanda, d i -
mana ada alur2 ketjil kebiasa an diadakan djem batan dar i batang bam-
bu atau kaju. K ir i kanan djem batan i tu ada hutan berpohon kaju be
sar, sebe sar pohon ke lapa. Bebe rapa batang diantara pohon2an i tu
rumpunnja dipotong dengan kampak dan dahannja (putjuk) kaju itu
di ikat dengan tali ro tan disambung-sambung sampai lebih kurang 50
meter pandjangnja jang di ikat pada pohon la in, sedangkan rumpun po
hon jang d ikampak ditutup dengan sem ak2. Kalau se rdadu patro l i
datang kedjembatan ketjil i tu terhant i menanti orang jang dimuka le
pas berdja lan kes ebe rang du lu. Tatkala in i pangkal tali dipotong
o leh ger i l ja jang bersembunj i d is i tu dan pohon i tu patah rebah menim-
pa pohon2 lain jang ketjil se hingga m animpa pula serdadu2 jang se
dang berd i r i d ike pala djem batan. Ka lau tak (pohon) se belah kanan
berbunji rebah maka d isebe lah kiri pun dipotong dan rebah pu la. Tak-tik ini pun biasa di lakukan dihutan2 ditempat pos2 (pondok) serdadu
Belanda patro l i me nginap, pohon kaju sek i tar pondok i tu d i tebang se -
demikian rupa sehingga member i paedah besar bagi Perdjuangan Pang
Nangroë jang t iada sediki t pula mendatangkan bahaja bagi Patrol i2
Belanda. Takt ik jang te rach i r diatur oleh Pang Nangroë, dengan di-
pergunakan ireuen (gergadj i jang t ipis pembelah papan). Pada satu tem
pat dalam hutan dibuat satu bantaian (djambur) tempat makan chan
dur i . Be bera pa pohon bes ar d ise ki tar d jambur i tu d ipotonglah di rum -punja dengan gergadj i i tu, sebelah muka dan belakang, hanja kira-kira
sed jengkal atau sehasra bahagian tengah (kerak) pohon itu ditinggal-
kan, te tapi dahan2nja jang besar sebe lum dipotong i tu te lah di ikat
dengan tali ro tan jang te lah dip i l in s ebe sar lengan. Ta l i in i disam
bung-sambung sampai pandjangnja lebih kurang 100 meter atau 150
- 95 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 98/144
meter, pangkal tali ini diikat pada pohon kaju lain jang lebih besar.
Bekas serbuk gergadji d ikumpu lkan dan dibuang djauh2 sehing
ga orang2 jang dekat dengan pohon jang telah dipotong i tu t idak di-
ketahui atau m elihat bahwa pohon jang besar i tu telah ditebang , seba b
telah ditutup pula dengan daun2 atau sampah2 jang telah tua. Setelah
selesai persiapa n ini lalu dik ir im mata2nja mem beri tahu kepada gids(loh) B elanda bahwa pada har i m usl im in akan me
ngadakan 'kenduri besar dihutan Se telah detasemen
(bivak) komandan mendapat beri ta ini , lalu mengir im patrol i untuk me-
ngedjar.
Pada hari jang telah ditentukan, disediakan nasi dan lauknja dan
dibeberapa djurusan telah diadakan pengintai jang duduk diatas po
hon kaju jang strategis dapat melihat patrol i jang datang. Setelah di-
lihat oleh pengintai bahwa pengedjar sudah dekat, lalu memberi sain(tanda) keda lam me mb eri tahukan bahwa mu suh sudah datang. Oleh
geri l jawan jang menunggu disi tu ditaruklah nasi didala m dau n, jang
menjerupai orang sedang makan. Sesudah masuk serdadu jang me-
ngedjar itu iketempat i tu mereka tertjengang m elihat keadaan bekas
orang sedang makan sudah lar i .
Barisan paroli i tu sampai dan semua sudah berkumpul disi tu de
ngan rnemperbintjangkan situasi jang dihadapinja, melihat kekir i dan
kekanan kedjurusan mana musuhnja sudah lar i agar dikedjar terus.Sementara i tu dipotonglah oleh geril ja pangkal tali jang berhubung
deng an pohon besar jan g telah dipotong (digergadji) dirumpunnja.
Dengan t iba2 dan tjepat patahlah pohon besar i tu dengan menimpa
pula oohon2 lain dan rebah menimpa rumah/djambur dan serdadu
jang sed ang berhen ti dis i tu , sehingga mereka i tu m endjadi panik dan
membawa pula'korban bagi barisan serdadu pengedjar i tu jang ter-
djadi lah pula tembak-menembak. Betapa gentar dan kuju (ngilu) ser
dadu jang ditugas kan m enged jar pahlawan2 tanah air Pang Nangroë
dibahagian Utara dan Timur A*jeh. Atas gerakan dan taktik jang di-
d ja lahkan oleh Tjut Njak M e u t i a / P a n g Nangroë tjukup menakuti serda-
du-serdadu dan keluarganja sehingga kalau brigade keluar dari tempat
telah menangis ister i dan anaknja karena ditakutinia suamin ja /a jahn ja
tidak pu lang lagi. D alam tahu n 1907 telah disera ng dari laut benteng
Kuala di Idi. H as ilnja tak berapa tetapi tjukup menakutkan Belanda.
Dan berikutn ja d alam 3 bu lan ach ir tahun i tu m enurut s tatist ik Belan
da sendir i telah terdjadi serangan :
2 kal i diserang atas serdadu jang deking dalam kereta api,
5 kal i ditembaknja tram jang sedang berdja lan,
2 kal i menjerang bentang Lhok Seukon,
5 kal i pengamukan dengan kl iwang dalam kereta api,
22 kali merusakkan pemasangan te lepon,
54 kali merusakkan rel2 kereta api.
— 96 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 99/144
Gambar no. 18
Kereta api jang djatuh karena dibongkar relnja oleh regu sabotase
Pang Nangroë/Tjut Meutia.
Gambar no. 19.
Gerobak kereta api jang djatuh karena dilonggarkan baut rel dan dirja-
but paku2 bantalannja oleh regu sabotase Pang Nangroë/Tjut Meutia
jang dipimpin oleh Tengku Tapa Ibrahim.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 100/144
— 97 —
Se mu a gerakan in i membawa nama Pang Nangroë mendjadi harum
sepe rt i air wangi (watergeus) disebu t-sebu t oieh Be landa
_ Atas ketjerdikan dan keberanian Pang Nangroë serta Pengikut2nja
t idak disebut namanja Pang Nangroë, hanja disebut nama djolokan
watergeus sad ja serdadu2 jan g lain telah m enge rt i. Wa tergeus nam a
d!abada
xvriP
xïnB e J a n d a d a
'a m P 8 r a n g 8 0 t a h U n d S n g a n S p a n j o 1
7. Pang Nangroë Sjahid
Pada 24 September 1910 bivak Comandan Lhok Sukon kapten L S
Pisscher m em er in tahkan bawahannja sersan Van S lo ten untuk meronda
mentjari kaum musl imin d i rawa paja'tjitjem dan pada 26 S eptem ber
brigade itu m e n e m u i djedjaknja orang berdja lan jang masih baru masuk
kehutan paja tjitjem. Dengan sangat hati brigade i tu m enga rungi paja
tersebut dan pada waktu tengah hari tepat mereka ada m endengar sua -
ra orang2 jang ber-tjakap2 da ri beberapa buah pondok jang ter letak
suatu tempat jang djaraknja kira 200 meier lagi. Dengan mengeluarkan
segala tenaga jang kuat mereka terpaksa mengarungi lagi rawa2 jang
semak i tu kira2 50 m eter lagi dan kem udia n be rhenti se ben tar untuk
member i per intah terachir dar i pemimpin br igade. Van Sloten memerin
tahkan seperdua dari br igade madju arah sebelah kanan dan ia sendir i
dengan seperdua lagi jang la in ma dju arah sebe lah ki r i. Ma ksud nja
akan mengepung pondok2 i tu dan diper intahkan terus menjerang sadja
bila mereka te lah tampak oleh orang musl imin . Sementara mereka me
ngarungi rawa2
i tu mendekat i pondok2
seorang Marchausse djatuh dim
satu lobang jang berair dalam dan be rbunj i tjemplungan jang kuat se
hingga terdengar o leh orang jang ada didalam pondok dan member i ta
hukan kepada orang2 la in jang dida lam pondok itu kaphee datang. S e
karang t idak ada dja lan lam lagi dar i me reka, m elainkan m elawan mu
suhnja sedapat mungkin dan pada ketika i tu tampak lah beberapa d ia n-
tara ge r il ja itu lari dan jang be rsenapan g m eiepa skan tem baka n kepa
da br igade jang mengedjar jang tentu sadja memba las t embakan . Se
orang dar ipada musl imin jang berada ki ra2 200 meter diaraknja dengan
pondok djatuh kena pe lor dan sete lah sampai Marchausse kepadanja ia
sudah meninggal dan penundjuk djalan berseru „Pang Nangroë"
"Wëtergeur" tanja Van Sloten benar lah tuan, kata loh in i amat besar
untungnja mari ki ta bawa majatnja ke Lhok Sukon untuk mendapat ke-
pastian dari penduduk, bahwa benarlah ini majat Pang Nangroë. Sete
la h berkumpul semua serdadu2. maiat itu d imasukkan kedalam usung-
an la lu dibawa pulang ke Lhok Sukon. Kemud ian sampa i lah disana se
sudah njata dan sesuda h d ipersaks ikan o leh b ivak Com andan dan
orang2 lain jang Kenal Pa ng Nangroë, la lu d ikuburkan pada tumpuk
tanah dibelakang keude Lhok Sukon. Dan sek ara ng kubu ran ini ter letak
da lam pekarangan keude jang ma sih ada disana didala m sebu ah pon-
— 98 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 101/144
dok jang berdinding jang disebut orang Atjeh. K anda ng ' 'nam anja. Dan
menuru ; rese rch pada tanggal 5 Agu stu s 1946 bahwa berhampi ran de
ngan Pang Nangroë di dalam s ebuah kandang (kubur) djuga berbaring
Pang Latif kawan seperdjuangan Fang Nangroë jang terkenal pula ke-
përwiraanrija dan gugur sebagai pahiawan satu pertempuran. Demikian-
lah kedua Pahiawan itu bersendel bahu membahu dalam peperangandan berbaring berhampiran kubur setelah sjahid.
Peristiwa Sjahid Watergeus ini mendatangkan t ragedi /malapetaka
bagi Tju} Njak Meutia dan T. Radja Sabi l serta semua pengikutn ja. S e-
ka lipun Pa ng Nangroë telah tewas, Tjut Njak Meutia meneruskan per
djuangan sebagai semula. Semantara itu datang kaum keluarganja mem
budjuk-budjuk supaja ia bersedia takluk pada pem erintahan Be land a.
Karena suaminja tak ada lagi siapa jang akan mengawasinja dan kea
daan persendjataanpun sudah t idak ada jang akan ditambah lagi , apa -lagi m elihat telah ba njak pahlawan 2 prija lainpu n jang telah ban jak tu
run (takluk) seperti T. Tjhik Geudong dan Teuku Radja Mahkota Geu-
dong, Teuku Radja Lhok, Teuku Ubit Uleë Glee dan Iain2 sudah Takluk.
Mengapa Tjut Njak masih t inggal di r imba. Buka nkah t idak men djadi
hina bagi seo rang wan ita kalau suam inja tak a da lagi ia menjerah sa
dja, i tu bukan suatu perbuatan jang gandj i l . Maka semua budjukan sau-
daranja i tu ditolak dan dfkatakan "Sa ja pulang kekampung dgn usung
atau dpngan parteue. Dengan demikian putuslah harapan kaum keluarganja jang maksud mengurangkan penderi taan Tjut Njak Meutia dan
anaknja T. Radia Sabi dalam rimba. Penderi taan jang utama asuhan
ten+ang kesehatan kalau2 ia sakit.
8. Tjut Njak MeuHa Sjah id
Dengan takdir Tuhan iang Ma ha Esa sesu dah sebu lan sua m inia
siahid atau tewas pada 26 September 1910, maka pada hari 24 Oktober
1910 datanglah patrol i M arch aus se jg dike pa lai oleh Sersa n W .J. Mos
selman menemu i bekas tapak kaki orang berdjalan dalam rimba Pasaidiseki tar Degunungan Lipeh, Putjok Kroeng Peutoë (hulu sungai Peuk-ë)
sebelah kanan, dipers impangan Alur Kleuëng. Setelah dituruti kira2 se-
djam lamanja, bekas i tu hi lang, tetapi te lah sam pai kesebuah Alur
(Aloë Kleuëng), paniklah Mosselman memik i rkan arah kemana akan di-
kedjar orang2 jang berdjalan i tu dan berm alam d isi tu . Ma ka besok hari
i-nereka sedang mandi , d i l ihat lah o leh seorang marechause bekas orang
berpidjak diatas sebuah batu menifj keseberang. Laporan2 diberikan
kenada kom andan. Pas ukan Mo sselma n menjeberang semuanja dankira2 sedjam berdjalan bertemulah dengan sebuah asrama (pondok)
tempat Tjut Niak Meutia t inggal dan lalu dikepung, maka dengan s^n-
d ia 'a jang ada pada pengikutnja ia melawan meiepaskan tembakan
(tembak menembak), jang ia sendir ipun sebagai tenaganja jang peha-
habisan memegang pedang di luar sarung menerkam musuh jang akan
" °nangkapn ja , sementara i tu karena di l ihat Tjut Njak Meutia membela
_ 99 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 102/144
diri d e n g a n p e d a n g m a k a 3 o r a n g M a r c h a u s s e m e n e m b a k n j a d a n s a i u
p e lo r k e n a la h k e p a la n ja d a n 2 p e lo r p a d a b a d a n n ja k e t i k a k u Tjut N j a k
M e u t i a djatuh d e n g a n rambut tergerbang l a l u s j a h i d la h d i s i t u p a d a 2 5
Oktober 1910. B e r s a m a d e n g a n Tjut N j a k M e u t i a , s j a h i d d j u g a U l a m a
T e n g k u S j e c h P a j a b a k o n g j a n g p op ule r* n a m a s e b u t a n n j a T e n g k u S e u -
p e t Ma ta s e r ta n ja s ja h i d d ju g a Tg k . M a t S a l e h . S e l a i n i tu S j a h i d p u l a -
l a h 5 o ra n g k a wa n p e n g a w a ln ja , tetapi T e u k u R a d j a S a b i l t e r l e p a s d a r i
k e p u n g a n i t u , karena ia b e r a d a - d i t e m p a t l a i n s e d a n g memantjing.
9. Kesan2 T. Radja Sabi l .
la m e n e r a n g k a n d a l a m w a w a n t j a r a n j a d e n g a n H . C . Z e n tg ra a f f d a n
sa ja d a la m ta h u n 1944 (ma s a D je p a n g ) .
N a s i b n j a t e l a h m e m b a w a d i a m e l a l u i d j a l a n j a n g l e b i h sulit d a n
m e n d i a m i d a e r a h 2 R i m b a P a s a i l a l u m e l i n t a s ; g u n u n g d a n d j u ra n g 2 j g
p e n u h d e n g a n p e n d e r i t a a n .
M e n g e n a i s j a h i d n j a a j a h tirinja P a n g N a n g r o ë d i k a t a k a n w a kf
u d i -
k e p u n g Pajat Tjitjem o le h Va n S lo te n i a a d a b e r s a m a - s a m a dim p o n d o k .
T a t k a l a k e d e n g a r a n t e r i a k a n p e n g a w a l b a h w a k a p h e e (kafir) d a t a n g
s e m u a g e r i l j a b e r - s i a p 2 mentjari h a l u a n m e i e p a s k a n d i r i n j a d a n j a n g
a d a terdjadi p e r l a w a n a n t e m b a k m e n e m b a k . S a j a m e m e g a n g a j a h P a n g
Na n g ro ë untak m e n g h i n d a r k a n diri d a r i k e d j a r a n m u s u h . T e t a p i m a l a n g
bag i a jah P a n g Na n g ro ë k e n a p e lu ru tepat p a d a d a d a n j a 3 l o b a n g d a n
t e r u s d j a ' u h . S a j a d u d u k d i s a m p i n g n j a m e n a n g i s . S e m e n t a r a i tu a j a h
k e l u a r k a n k a t a p e n g h a b i s a n : , Bek kamoë lee, beudoh pluoëng bek
djidroob keueh lee kaphee, Ion ka matee, djak bak makeuh", artinja
d j a n g a n m e n a n g i s , b a n g u n l a r i d j a n g a n d i t a n g k a p o l e h K a f i r , p e r g i l a h
s a m a ibumu a k u a k a n m a t i .
S e t e l a h i tu s a ja b a n g u n te ru s l a r i , t i d a k d ja u h d a r i s i t u n a i k la h k e -
a a s p o h o n k a ju b e r s e m b u n j i . D u d u k d e n g a n t e n a n g d e n g a n membatja
i z i m m e m i n t a p e r l i n d u n g a n d a r i T u h a n . K i r a 2 s e 'd ja m l a m a n j a s e t e l a h
s e r d a d u berkumpul d i t e m p a t r e b a h a j a h P a n g N a n g r o ë l a l u s e r d a d u 2
itu b e ra n g k a t p u la n g . l a bertjerita t e n t a n g i b u n j a , s u a r a n j a s e - a k a n 2
m e r e s a p d a n t e r -t a h a n 2 d i k e r o n g k o n g a n n j a . P e r t e m u a n i a n g a c h i r d e
n g a n i b u n ja d a la m bu l a r . O k to b e r 1910 . M a k s u d n ja h a r i i i u p e rg i m e n -
d a p a t k a n g u r u n j a T e n g k u d i M a t a Ië ( T e n g k u C h a t i m ) s e d i k i t k e h u l u s u
ngai i 'u jang t i d a k d i a u h d e n g a n i b u n j a d a n t i n g g a l b e r s a m a i b u n j a
T e n g k u S j e c h d i P a j a B a n g k o n g ( T en g k u O s p h a n ) j a n g buta/rabun m a - ,
tanja d a n d i s e b u t o r a n g T e n g k u S e u Do * M a t a . Wa k tu i t u i a b a ru b e ru -
mur k i ra2 11 ta hu n . Pe r i s Mw a j a n g b e s a r d a n s e r a n g a n j a n g m e n g a k i b a t -
k a n k e m a t i a n i b u n ja i t u d i i n g a tn ja b e n a r2 . D i k a ta k a n p a d a h a r i i' u me
reka b e r d j a l a n m e l a l u i hulu Kruëng Pu tu ë k i r a 2 nukul sa+
ü siang ta l i , -
m e n d i r i k a n p o n d ok t e m p a t b e r t e d u h . P e r d j a l a n a n m e r e k * tiao2 har i t i
d a k d i a u h 2 , b e r h u b u n g d e n g a n T e n g k u S e u p o t M a t a ( T e n g k u O s o h a n )
t idc* k n a t d a n w a l a u b e r d j a l a n m e s * i d i d u k u n g o l e h s e o r a n g p e l a j a n n j a
— 100 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 103/144
Kesul i tan ini d irasai merata2 oleh orang2 kampung, apalagi kami
dalam hutan terpaksa makan d janeng sebab i tu lah ada pepatah me-
ngatakan: „Djaneng ke Tumpang Krong, Djagong keu bu wateë", ke
sul i tan ini lah orang menderita benar dirasai sehingga benar2 melemah
kan semangat pedjuang2 jang terpaksa turun kekampung dan d is i tu d i
tangka p dan takluk (menjerah).
— 113 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 104/144
V ü . PO TJU T B A R EN
1. RIWAJAT R1NGKAS TURUNANNJA.
P o t j u t B a r en l ah i r k i ra2 se k i r a t ahu n 1880, ia ad a l a h seo r a ng P a h
l aw an wanita A t j e h j a n g t e l a h m e m e g a n g p e r a n a n p e n t i n g d a n m e n -d a m p i n g i s u a m m a j d a l a m p e p e r a n g a n d a n s e s u d a h s u a m i n j a t ew a s
a a l a m p e p e r a n g a n , i a tetap m e m e g a n g p e r a n a n s e b a g a i P a n g i i m a pe
r a n g b e s a r m e n e n t a n g A g r e s o r B e l a n d a j g mempunjai l a s j k a r n j a d i
A t j e h B a r a t . K e m u d i a n ia m e n d j a d i U l e ë b a l a n g d i T u n g k o b d a n G e e m e
s a t u w i l a j a h d i h u l u s u n g a i W o j l a . B a p a k n j a b e r n a m a T e u k u Tjut A m a t
s e o r a n g da r i pd ke l ua r gan ja j g t lh turun temurun m e n d j a d i U l e ë b a l a n g
d i T u n g k o p . S e t e l a h i a d e w a s a k a w i n d g n K e u d j r u o ë b g o m e U l e ë b a l a n g
G e u m e j a n g g u g u r d i M e d a n pertempuran W ej l a da l am tahun 1898 .M a k a s e t e l a h g u g u r s u a m i n j a i a p u n m e n g g a n t i k a n d i r i n j a s e b a g a i
P a n g l i m a P e r a n g j a n g b e r h a k p u l a m e n d j a d i Uleëbalang G o m e p e n g -
gan t i suami n ja . B e r - t ahun2 l aman ja ( 1898— 1906 ) i a mene r uskan p e p e
r a n g an m e n e n t a n g a g r e s o r B e l a n d a d e n g a n m e m p u n j a i l a s j k a r a t a u
p e n g i k u t n j a b e r a t u s o r a n g . P e n d j a g a n j a tetap 30 o r a n g d a n a p a b i l a
m e r a s a p a j a h d a l a m mentjegat P a t r o l i p u l a n g l a h i a b e r s a m a d e n g a n
p e n g i k u t n j a k e A s r a m a d i g u n u n g M a t j a n g p a d a s a t u g u a b e s a r
t e m p a t j a n g b e l u m p e r n a h d i d a t a n g i B e l a n d a , jaitu g u n u n g M a t j a n gl e t a k n j a d e k a t d e n g a n T a n o h M i r a h d i d a e r a h T u n g k o p ja n g i a k u a s a i
s e n d i r i . A k a n tetapi s e t e l a h d e v i s i M a r c h a u s s e d i a d a k a n d i K u a l a B h e ë
d a n T a n o h M i r a h t i d a k l a h d a p a t l a g i b e r b u a t b e g i tu t e n a n g m a l a h a n
s e b e n t a r 2 m e s t i b e r h a d a p a n d e n g a n p a s u k a n P a t r o l i2 j a n g m a k s u d
m e n g e d j a r d i a . B i a r b e g i t u B a r e n tetap t e r u s m e n e r u s m e n g a d a k a n
p e r l a w a n a n d a n m e n a n g k i s s e r a n g a n 2 s e b a g a i m a n a patutnja d a n s e -
t iap w a k t u s i a p s e d i a m e n g e p a l a i t e n t e r a n j a s e b a g a i s e o r a n g P a h l a w a n
j a n g g a g a h p e r k a s a d a n d i m a n a sad ja i a be r ada tetap m e m a k a i r e n t jong d a n p e d a n g p a n d j a n g j a n g b e r t a m p u k e m a s s e d j e n i s a l a t s e n d j a
ta j a n g j a n g m e g a h d i T a n a h A t j e h . R e n t j o n g t id a k d j a u h d a r i b a d a n -
n j a . K a l a u b e r d j a l a n d i t e m p a t b e r b a h a j a p e d a n g n j a d i t a n g a n d i l ua r
s a r u n g , tetapi d a l a m h a l b i a s a p e d a n g i tu d i b a w a o le h s e o r a n g p e
n g a w a l j a n g b e r d j a l a n d i b e l a k a n g n j a .
2. P E M B A K A R A N G U A G U N U N G M A T J A NG
M e n u r u t s u m b e r b e r i t a d a r i T e u k u Z a i n u l H a r u n b e k a s djuru tul is
B i v a k C o m a n d a n d i K u a l a B e ë d a n s e k a r a n g p e n s i u n a n d a r i p e n a t a -
p r ad ja Tk I, b e r a s a i d a r i M e u l a b o h d a n d a r i S d r . H a s a n B a s r i jang be r
a s a i d a r i K u a l a B e ë d a n s e k a r a n g p e n s i u n a n gum ke pa l a t i ngga l d i
M e d a n . K e d u a o r a n g tu a i n i m e m p e r s a k s i k a n s e n d i r i d a r i d e k a t k e
a d a a n s u a s a n a p e p e r a n g a n d i m a s a i tu d i A t j e h B a r a t d a n m e m p u n j a i
- 114 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 105/144
Gambar no. 22
P O TJU T B A R E N
Pahlawan wanita Atjeh Barat, seorang hulubalang wanita jang tjakap
memerintah seperti Iaki2, meskipun kakinja sebelah, tetapi tugasnja
lantjar.
- 115 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 106/144
pengl ihatan dan pengalaman jang sul i t2 dima sa i tu. Keterangannja
i tu adalah sepert i berikut ini . Peperangan gunun g Matjang pada tahun
1906 didaerah Negri Tanoh Mirah La nd sc ha p/K etjam ata n Tun gkop/
Meulaboh.
Setelah diketahui Belanda persembunj ian La sjkar Potjut Baren
jang dip im pin oleh Potjut Baren se ndir i di Gunu ng Matjang, mereka
meng irim exp edisi lebih kurang 2 Brigade ke Gu nung tersebut. Baru
sadja melalui gunung i tu mereka telah diserang oleh Lasjkar At jeh
dengan persendjataan pedang dan lembing dalam semak belukar da
lam hutan dipen dak ian gunu ng i tu. Hal ini membangk i tkan marah
Letnan H. Scheurler jang sebagai bivak Comandan di Tanoh Mirah,
karena dari sebanjak i tu serdadu hanja dua orang jang dapat lar i pu
lang keposnja meminta bantuan. Karena i tu bivak Comandannja Kuala
Beë me neruskan laporan dengan telefon ke M eulab oh.
Tetapi Ku ala Beë dengan Meu laboh telah d iputus kan hubungan kawat
oleh lasjkar Atjeh dibahagian rusuk pintu Rimb a. Akan tetapi tak lama
kemudian datang djuga bantuan dari bivak Kuala Beë dengan mem
bawa lebih kurang 200 orang. Mereka mentjoba mendak i Gunung M a
tjang. Baru sedjam mendaki gunung Matjang telah mendapat perlawa-
nan jang hebat dengan menggul ingkan beratus2 batu gunung sebesar
kepala kerbau dan bola kaki didjatuhkan dan digul ingkan oleh lasjkar
Atieh dari atas sehingga banjak tentera Be landa jang djadi korban.
Akan di t joba meneroboskan tetapi ta k nampak musuh .
Sebenarnja d i puntjak gunung ada sebatang pohon Matjang besar
di-rumpunnja telah ditimbunkan dengan batu2 besar paling ketjil se
besar buah kelapa atau sebe sar bola kak i . Ba tu ini lah jang dig ul ing
kan atas serdadu2 Belanda sehingga mereka kehi langan akal . Maka
lalu di tetapkan untuk membuat kemah tempat menginap deka kaki
gunu ng i tu. M alam nja mereka dike pu ng lagi sehingga kutjar katjir
hampir tak tentu lawan kawan sehingga pagi. Agaknja sebahagian me
reka pulang ke Kuala Beë meminta bantuan lagi .
Tak lama kemudian didapati mereka djalan masuk ke dalam gua
(perut gunung) i tu. Dengan dibantu oleh tentera jang datang lagi dari
Kuala Beë dan Tan gsi (Bivak Tanoh Mirah) m ereka mentjoba masuk
kedalamnja. Baru sadja seperempat djam mereka berdjalan dikepung
oleh Lasjkar At jeh jang telah menunggu dengan sembun j i di-tjelah
batu2 guha itu dengan pedang dan tombaknja. Di Meulaboh sibuk me
minta bantuan ke Kuta Radja sudah dua minggu tak datang. Oleh
Troepen Comandan Kapten P.H.A. Heidens masa i tu mendjadi Gezag
hebber di M eulabo h. m engir im serdadu lagi ke Tanoh M irah lebih ku
rang 4 brigade menetap pendjaga pintu gua tersebut dengan taksiran
mereka sudah tentu dapat menghantjurkan lasjkar Atjeh jang dalam
— 116 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 107/144
laan natinja jang tiada bandingnja. Waktu itu iapun merasa lemas suk-
manja dan mengeluh ia, „saja iidak tahan lagi". Maka ia turunlah dar,
gunung Keranan dataran deKbi tempat jang banjak didiami manusia ti-
uak djauh dari kampung Aloer Ië Mirah, dan dibuatnjalah disana tem
pat bersembunji didalam sem 'ah dan apabila malam masuklah ,a ke-
K^mpung mentjari kawan. Tidak ada seorang djuapun lagi jang menge-
fial pribadinja dan halnja seperti sebuah batu jang terlempar kelembah
jang ditutupi oleh air dari genap pihak. Dari tempat ia bersembunji itu
ber-angsur21ah ia melandjutkan perdjuangan dengan kurang persaan
takutnja ketempat tempat jang didiami orang dan kemudian sampai ke
Keude (peukan» sampai ke Simpang Ul im . Aloe lë Putih dll daerah
Keureutoë.
Pada suatu hari ia masuk ke Lhok Seumawe satu Kota pelabuhan
jang ramai menurut pemandangan seorang jang sedjak ketjil hampir 20
tahun hidup mengembara dalam hutan rimba Pasai dan kebetulan wak
tu itu disana ada seorang bekas pengawalnja dulu Dollah namanja me-
ngenal dia. Dollah mendekatinja dan berkata : mari kita makan se
dikit diwarung nasi dan nanti kita bitjara-bitjara pandjang-pandjang
djangan takut semua sudah aman. Malam itu tinggal dirumah Dollah
bitjara2. Sekarang telah habis masa mengembara kata kawannja itu
baiklah Ampon nulanglah ke Kampung serahkanlah dirinja kepada Am-
pon Tjhik. Dan besoknja orang itu membawa dia naik kereta api men-
dapatkan bapak ketjilnja Teuku Tjhik Bentara, Uleëbalang di Keureu
toë iaitu pada 13 Maret 1919.
Kedatangan T. Radia Sabil jang sedjati in', mendjadi buah minut
diseluruh pesisir Utara dan Timur Tanah At 'eh . Di Kutaradja pemeriri-
tah sipil membuat suatu rantjangan atas belandja landchapskas, Gu
bernur Van Siuys memasukkan dia kesekolah di Kutaradja spj manusia
ig setengah liar ini dpt diadjar membatia dan menulis, Setelah itu diangkat mendiadi pegawai kantor dan kemud
;
an diangkat mendjadi Hel
per Mentri Tjandu. Beberaoa lama kemudian T. Tihik Bentara meletak
kan diabatannia dan digantikan oleh anaknja T. Basjah didikan Mulo
akan tetapi anak muda ini menurut oendapat Gubernur Belanda tdk se
megah tingkah lakunia jg sebenarnja tak mau mendjiiat jaitu : "Timur
bukan, Barat tak djadi". Oleh sebab itu nada achir thn 1936 di no - ?k-
Mfkan buat sementara Dalam tahun 1937 T. Radja Sabil didudukVan
nada kedudukan iang memang haknia iaitu mendiad' Waki! Uleëb'iarw(Wernemend) Uleëbalang wilaiah di Keureutoë bemmur 27 tahun- «a
sendiri Dada masa itu belum mempuniai ketiakaoan apa i° H-seh "1
n-
merintahan. Karena dulu hidunnia ditenrah binatang-binatang
liar dan ia senantiasa membatia isim dan doa? agar ^roel ib»^ H.rf*-
lam rimba oleh binatang buas, tetapi karena tuntunan orang2 tua <a
mendiadi tiakap.
—105 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 108/144
G a m b a r 2G
T . R . S A B I L
( a n a k R a d j a w a l i )
1ü. O a i t a r o p s i r 2 p e n g e d j a r (patroii a a r w o o r d e r s j P a n g Na n g fOë /
Tjut N j a k M e u t i a / T . R . S a o i l
h a p t e n H . C o l y r , S e r s a n S t y n P a r v e
W . K . J . S t o o p „ | . w . M o s s e l m a n
G . J . A . W e b b , . V a n S l o o t e n
H . N . A . S w a n „ ks.
K . V a n d e r M a a t e n , K i e u
L . 6 . P i s c h e r , V a n E yn
L e t n a n S I 0 0 5 „ K o w e l
F .P .A . V a n G h e e l G i l d e m e e s t e , , Tukimin
W . B . J . A . S c h e e p e n s
W . V a n D e V l e r x
r j . J . B e h r e n s h e t
H . Behren»
H.-L. L e Mairft
i_. V a n M u u r e n
O o d e r L e t n a n H . C h r i s t o f f e ,
11 . K E S A N 2 P E M B U R U .
D i b a w a h i n i d i t u l i s s e t j a r a r i n g k a s t j e r i t a / k e s a n 2 M o s s e l m a n se n
diri j a n g m e n g e d j a r 2 P a n g N a n g r o ë / T j o e t N j a k M e u t i a / T . R . S a b i l .
P a d a 21 O k to be r 1910 pukul 9 m a l a m s a j a d i p a n g g i l m e n g h a d a p
— 106 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 109/144
k o m a n d a n d i v i s i K a p t e n L . S . P i s c h e r j a n g t e r u s mentjeriterakan kepa
d a sa j a , a d a d i t e r im a c h a ba r , ba h w a pa d a m a la m 20 d ja l a n 21 a d a sa tu
p a s u k a n m u s u h j a n g k u a t , tampak m a suk d a e ra h t a n a h pa ja j a n g a d a
d i s e b e l a h s e l a t a n k a m p u n g L h o k R e u h a t . S a j a d i p e r i n t a h k a n b e s o k p a-
g i - i pa ^ i m es t i b e r a n g k a t a k a n m e r o n d a d a e r a h it u d e n g a n m e m b a w a
p e r b e k a i a n untuk 5 h a r i . P u k u l 4 s ia n g sa ja pu n be ra n gk a t d en ga n 16
o r a n g M a r c h a u s s e d a n s e o r a n g p e m b a n t u , d j a d i berdjumlah 1 8 k a r a b e n .
M e n d j e l a n g s i a n g h a r i t ib a l a h k a m i d i k a m p u n g Lh o k R eu h a t d a n sa ja
pe rg i be r - t j a k a p2 d e n ga n k e tua k a m pu n g i t u . D a la m be r - t j a k a p2 i t u per-
k a ta a n pe tua i tu t e r l a n d ju r m en ga ta k a n ba h w a ben a r a d a sa tu ro m bo
n g a n b e s a r m u s l i m i n l a l u d i k a m p u n g it u p a d a m a l a m k e m a r i n n j a . D a
l a m ro m bo n ga n i t u a d a pe re m pu a n d a n a d a a n a k 2 d a n i ka tan ja . a d a
k i ra -k i r a 100 o ra ng Iaki2 s e r ta b a n j a k m e m p u n j a i s e n a p a n g .
B e r a p a b i l a n g a n j a n g s e b e n a r n j a t i d a k d i k e t a h u i d e n g a n p a s t i , te
t a p i d a p a t d i b i l a n g n j a l e b i h d a r i 4 0. B a g a i m a n a i a d a pa t m e m b i l a n gd a l a m m a l a m j a n g g e l a p , i tu a d a l a h c h a j a l a h s a d j a , k a r e n a r o m b o n g a n
i tu t e n t u l a h t i d a k a k a n b e r d j a l a n s e b a g a i p a w a i j a n g b e r s u a r a . S e s u n g -
g u h n j a p e m b i t j a r a a n i tu s a j a m e n d a p a t k e s a n , b a h w a r o m b o n g a n n j a i tu
a d a d a n s a j a minta ia menundjukkan p e n d j u r u m a n a m e r e k a k e l u a r
m e n i n g g a l k a n rkampung i t u .
S e t e l a h ditundjuk k a m i m e n j u s u l t e r u s d a n k e m u d i a n s a j a p e r h a t i -
k a n b e t u l l a h d i s a n a t a m p a k b a n j a k b e k a s 2 k a k i j a n g m e n u d j u k e d a l a m
b e l u k a r . K a m i turuti d jed ja k 2 i t u d a n t i d a k b e ra pa l a m a t a m p a k l a h d je -
djak j a n g b e r p e t j a h m e n u d j u i k e b e b e r a p a a r a h . B i a s a n j a m u s u h b e r-
b u a t bemtu a p a b i l a h a r i s u d a h s i a n g , m a k s u d n j a a k a n m e n g e h r u k a n
s i p e n j u s u l . K a m i turuti d j e d j a k j a n g m e n u d j u k e timur, tetapi d i d a l a m
lumpur j a n g b e g i t u t jair b e n a r a d a s a t u k e s u l i t a n t i d a k d a p a t dihhat
d j i k a o r a n g k e m b a l i p u l a m e n u r u t b e k a s b e r m u l a . M u s u h b e r u s a h a b e -
n a r - b e n a r r u p a n j a m e n j e s a t k a n k a m i . D e m i k i a n l a h s a m p a i h a r i p e t a n g
b e l u m d j u g a d i d a p a t k e p a s t i a n ; s e b e n t a r menuruti b e k a s i n i k e m u d i a n
menuruti b e k a s i tu d a n h a l i t u m e m b u a t k a m i b e r d j a l a n b e r - p u t a r 2 d a n
w a k t u s a j a m e n d a p a t s a t u t e m p a t j a n g k e r i n g m e n d j e l a n g p u k u l 6 so re
k a m i p u n b e r h e n t i l a l u b e r b i v a k d i s a n a . P a d a 23 O k to be r sed ja k d a r i pa -
g i - p a g i b e n a r k a m i m a s i h b e r a d a d a l a m r a gu 2 s e p e r t i k e m a r m d j u g a ,
s a m p a i k i ra 2 puk u l ' 10 ba ru m en d a pa t be k a s j a n g ba ru d a n bek a s itu
m e n u d j u k e s e l a t a n .
P a d a 23 O k t o b e r s o r e s a j a m e n a s e h a t k a n k e p a d a t e m a n 2 s a ja m e -
n g u r a n g i t jatu m a s i n g 2 . H a r i b e r i k u t n ja p u k u l 6 p a g i , k a m i b e r a n g k a tpu la d a n pa d a w a k tu i tu tjuatja t e r a n g , b a i k b e n a r untuk menurut d j e
djak K a m i s u d a h b e r a d a d a l a m d j a d j a h a n s u n g a i P e u t u e d a n la l u m e -
n j u s u r n j a m e n u d j u k e h u l u . W a k t u k a m i m e l i n t a s i djeram ketjil s e
o r a n g m a r e c h a u s e tergelintjir d a n djatuh k e b a w a h . K a m i b e r h e n t i a k a n
m e n o l o n g n j a d a n u n t u n g l a h k a k i d a n t a n g a n n j a ti d a k p a t a h .
K i r a 2 s e p e r e m p a t djam k a m i b e r d j a l a n l a g i . K a m i m e n d a p a t b e k a s
— 107 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 110/144
jang njata dan pada sebuah alur kami djumpailah dangau2 tempat bekas orang bermalam jang baru dit inggalkan. Njatalah perdjalanan rom
bongan itu amat lambat madjunja. Apa jang menjebabkan dem ikian,adalah gelap bagi saja, disangka barangkal i mereka berbeban beratatau ada orang jang luka atau sakit ?
Disitu 16 buah pondok s em uan ja besar ketjil dan menil ik pondok
ini adalah kira2 60 orang jang bermalam disana. Rupanja sampai dis i -ni mereka tidak merasa kuatir lagi akan dapat dituruti oleh marechou-
se karena mereka pertjaja akan taktik jang telah di lakukan untuk me-
ngelirukan orang2 jang hendak menuruti i tu atau barangkali karena telah menda pat laporan dari m ata2 mereka tanda a da baha ja. Waktu sa
ja menunggu anggota brigade itu berkumpul semuanja tampaklah kepada saja marechause jang djatuh tadi datang bertongkat Iambat2. Sendjata dan amunisinja dipikulkan kepada orang2 hukuman pembawa ba-
rang. Saja perintahkan kepada sersan Ribin serta 6 orang marechause
menem ani orang i tu berdjalan me nuruti kam i dan akan m endjaga su paja mereka tidak sesat, saja t inggalkan ma rechause jang a hl i menu
rut djedjak bersama dengan mereka. Kami jang kesepuluh orang lagipun meneruskan penjusulan. Tidak berapa lama kemudian pada suatu
tempat saja memberi isjarat kepada teman2, supaja meninggalkan am -
binanja masing2 dan ketika saja handak menjeludup meneruskan pe-meriksaan, seorang diantaranja teman saja berseru : "d is i t u " dan de
mi saja melihat tampaklah pada satu tempat kira2 200 meter djarak-
nja seorang berlar i dan kemudian menghi lang pada suatu s impanganair.
Sekarang tak ada harapan lagi akan dapat 'menjergap musuh, me-
la inkan dengan ketangkasan sadja lagi jang diharapk an akan dapat
memburu mereka. Kamipun terus memburu kealur jang tersebut dan
achirhja teman jang dapat menuruti saja, t inggal hanja 2 orang jaitu
serdadu Menado bernama Mamahit dan serdadu Djawa bernama Tar-
min dan sampai lah lagi kepada sebuah pondok jang lagi terbengkalai
tetapi sudah ditinggalkan. Setelah ber-lari2 pula kira2 200 meter lagi,t ibalah kami kesuatu belok sungai dan tampaklah disana djauh diha-dapan beberapa orang musuh jang 'kebetulan hendak menjeberangi sungai ketjil i tu. Mamahit jang kebetulan waktu i tu berada dimuka seka
l i, menundjukkan kepada saja bahwa ada seorang tua jang telah uzur
rupanja dipapah oleh t iga orang hendak masuk kedalam hutan. Mama
hit menembak dengan kerabennja dan saja lihat orang tua itu rubuh
kebumi.t
Dengan serta merta kedengaranlah gemeretup bunji senapang musuh menembaki .kami hebat sekal i dari kedua belah tebing sungai i tu.
Pada saat jang sangat gen ting i tu kam i bertigapun pand ang me ma n
dang seke djap dan ketika itu sama2 mangertilah apa jang ter l intas da
lam hati masing2. Menurut pikiran saja sebagaimana di tantang me
reka kemudian disanalah penghabsian umur kami. Dengan segera ka-
— 108 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 111/144
mi pun melompat mas uk kedalam air jang daiam nja sam pai keperut
dan dibelakang kami ada tebing jang terdjal .
Dalam keadaan jang sangat berbahaja dan amat sulit i tu kami be
lum dapat merentjanakan sena pang dengan baik karena ma sih ter-
engah2 ketjapekan ber-lari2 tadi sementara i tu peluru musuh datang
bertubi2, setengahnja masuk keair dan setengah lagi mengenai tebingdibelakang kami serta menghamburkan petjahannja ke se ke l i ling dan
diantaranja ada jang mengenai belakang kami. Untunglah segala pelu
ru m usu h itu adjun tidak me ngena i ka m i, begitu djuga peluru ka m i.
Maka jang se-baik2nja bagi kami ialah menunggu kembali dapat ber-
nafas terang dan bertahan, se-kali2 t idak boleh madju menjerang ka
rena kami' hanja t iga orang berada ditengah lawan jang djauh lebih ba
njak. Bertahan pada tempat i tu dj ika datang pun serangan dapatlah
kami mendjual njawa dengan harga jang se-mahal2nja. Musuh rupanjat idak tahu bahwa kami terkedjut sangat dan sjukurlah demikian halnja,
karena sementara i tu kembal i lah kami bernafas senang sepert i biasa
satu sarat jang amat perlu untuk menembak tepat. Sedjurus kemudian
tanda untuk me njerang kedengaran dipihak m usu h, diserukan oleh se
orang wanita jang berbadan ramping, berkul i t pingai, berambut terge-
rai tampil kemuka menghuluZkan temannja madju menjerang. Akan
tetapi demi ia berada.beberapa meter lagi djauhnja dari tempat kami
iapun kena tembak lalu rebah dan gugur. Demikian djuga beberapaorang Iaki2 muda jang mengikut kebelakangnja. Bunj i tembakan jang
gemuruh tadinja reda sebentar, tetapi kembal i lagi mendedas dengan
hebatnja serta kedengaran bertambah-tambah dekat. W aktu i tu t iba lah
saat kemelut bagi -kami jang se-t inggi2nja, sedang teman2 kami jang
diharapkan akan menolong belum djuga nampak.
Menurut tjerita mereka kemudian, mereka terlambat datang karena
mereka kebingungan, karena t idak dapat memast ikan benar2 dimana
bunji senapang mendedas dan bunji ter iakan i tu. Tetapi kemudian dapat lah djuga mereka menentukan dimana arah pertempuran i tu terdja
d i la lu mereka men dekat i musu h dar i d jurusan sebelah belakang . Itu-
la h suatu taktik jang sesungguhnja : mereka datang melalui alur be
kas kami la lu i tad i . Se orang dem i seorang datang. Kedatangan m ereka
tidak menimbulkan gentar atau takut se diki t djuga dipiha k m usuh . Wah
adalah sebagai bunji musik jang amat merdu rasanja di tengah kami bu
nj i dentum2an jang t iba2 kedengaran dari bahagian samping dihadapan
-kami, jang dituruti pula oleh bunji tempik : "M ad j u , hantam, marechause" . Waktu i tu musuh barangkal i menjangka bahwa mereka akan kena
kepung. karena mereka mengerti bahwa kompeni t idak akan mengir im
3 orang marechause sadja datang menjerang masuk kedalam r imba se-
djauh Itu.
Memperhat ikan hal i tu rupanja dalam hati musuh terbitlah keb lm-
bangan dan sebentar kemudian berhent i lah bunji tembakan dari pihak
_ 109 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 112/144
m e r e k a d a n w a k t u ,tu t a m p a k l a h k e p a d a s a j a 5 o r a n g m a r e c h a u s e k e -
u a r d a n d a l a m h u t a n . W u k a ry d a n S i n k e y d i m u k a s e k a l i . S a j a d e n g a n
k e d u a t e m a n te r u s m e m p e r g u n a k a n - k e se m p a t a n i tu , l a l u m a d j u m e n j e
r a n g m e n u d j u h u t a n j a n g a d a d i h a d a p a n k a m i jang m e n u r u t s a n g k a sa
j a a d a l a h t e m p a t t e r a s m u s u h b e r t a h a n . M a k a t a m p a k l a h k e p a d a sa ja
ditepi h u t a n t e r b a r i n g majat s e o r a n g t u a , j a n g t a d i d i p a p a h o l e h t e -
m a n z n j a itu d a n d a r i b a l i k s e o n g g o k b a t u b e s a r melompat 2 o r a n g m u
da jarig tjakap d a n t je r d a s j a n g s e o r a n g b e r n a m a T e n g k u M a t S a i e n
i a m p i l m e m b e n t a n g d a d a melindungi o r a n g t u a i tu d e n g a n k e i e w a n g
d a n rentjong t e r h u n u s p a d a t a n g a n n j a d a n t e r u s bertempur s e d t a n a k
tetapi ke d u an ja p u n d a p a t ka m i t em b a k d an g u g u r . O r an g tu a i tu b e r
n a m a T e n g k u O s p h a n a l i a s T e n g k u S e u p o t M a t a ru p a n j a s u d a h mati *
la t i d ak t ah u l ag i pertempuran j a n g terdjadi k a r e n a m e m p e r t a h a n k a n
dirinja i t u . W a k t u s a j a m e n d e k a t i n j a h e n d a k m a s u k k e h u t a n t a m p a k
l ah o leh sa ja s e n d j a t a n j a p e d a n g j a n g b e r h u l u e m a s d a n b a w a r s e n
d j a t a j a n g d i m a s j h u r k a n o r an g i tu d an ke t i ka i t u t e r l i n ta s la h d a lam
hati sa ja b a h w a i a a d a l a h o r a n g b e s a r , a p a l a g i mangingat p e n g o r b a n a n
o r a n g l a m untuk m e m p e r t a h a n k a n n j a j a n g d i b e r i k a n o l e h k e d u a a n a k
m u d a j a n g s e s u n g g u h n j a t e l a h gugur s e t j a r a Iak ï2 , s e t j a r a p a h l a w a n i t u .
A k a n tetapi k e t i k a Itu k a m i t i d a k m e m p u n j a i w a k t u l e b i h la m a untuk
m e n e r k a s i a p a o r a n g i tu , la l u m e n e r u s k a n p e n j e r a n g a n k e d a l a m h u t a n
tetapi k a m i d a p a t i t e m p a t i t u s u d a h d i t i n g g a l k a n m u s u h , h a n j a l a h t i n g
g a l s e o r a n g Iaki2 j a n g m e l o m p a t d a r i b a l i k s e b a t a n g k a j u d e n g a n k e i e
w a n g t e r h u n u s d a t a n g m e n j o n g s o n g s a j a d a n s e te l a h b e r - ta n g k i s 2 a nd e n g a n k e i e w a n g s e k e t i k a d e n g a n s a j a d a p a t l a h k e i e w a n g s a j a m e n g e
n a i l eh e r n ja d an ia p u n g u g u r s e t j a r a p a h la w an . an
W a k t u s a j a bertjerita i n i m a s i h t e r - b a j a n g 2 d i m a t a s a j a s e m u a k e -
djadian i t u s ep e r t i k e m a r i n s a d j a r a s a n j a , m e s k i p u n t e r d j a d i n j a s u d a h
27 tah u n te lah l a m p a u . M a s i h t e r b a j a n g d i m a t a s a j a w a d j a h p e r e m p u a n
j a n g b e r p e r a w a k a n ramping d a n b e r k u l i t putih k u n i n g i t u , m u k a n j a i n *
d ah b e r - s e r i 2 l u a r b i a s a , a g a k n j a o l e h s a n g a t t e r h a r u m e n e m u i s j a h i d
j a n g di-tjita2kan i t u m a t a n j a j a n g tadjam b e r - s i n a r 2 , rambutnia
j a n g m e m u s a r dit iup a n g i n d a n k e l e w a n g n j a j a n g mangkilat p a d a t a
n g a n n j a t a t k a l a d a t a n g m e n j e r a n g m e n u d j u k e t e m p a t k a m i . W a n i t a i n i
i a l a h Tjut M e u t i a . A d a k a h a g a k n j a o le h k a r e n a i a t e l a h djemu d i - b u r u 2
a t a u b a r a n g k a l i k a r e n a ia h e n d a k m e l i n d u n g i a n a 'k n ja m a k a i a s e n e k a d
i t u m a u menjabung d j iw a d a t a n g m e n j e r a n g k a m i ? S e d a n g k a n a n a k
i t u t i d a k t a m p a k . S a j a t i d a k t a h u o le h t e m b a k a n s i a p a w a n i t a p a h l a w a n
itu (Tjut M e u t i a ) g u g u r . M e n u r u t s a n g k a s a j a p e l o r j a n g s e s a t d a r i t e -
m a n n j a s e n d i r i t e l a h m e n g e n a i d i a , k e t i k a t e m a n 2 n j a i tu m e n g e p u n gd a n m e n e m b a k i k a m i d a r i s e g e n a p p i h a k .
S e b e l u m -k am i b e r a n g k a t m e n i n g g a l k a n t e m p a t it u le b i h d a h u l u k a
m i l e t a k k a n majatnja k e s a m p i n g s e r t a k a m i b u n g k u s d e n g a n s e h e l a i tf-
* T e n g k u S e u p o t M o t a n a m a j a n g s e b e n a r n j a T e n g k u O s p h a n , m e n u
r u t k e t e r a n g a n T g k . O s m a n A z i z s a l a h s e o r a n g tumnannja.
- 110 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 113/144
k a r j a n g k a m i d a p a t i d i d a n g a u m e r e k a . K e m u d i a n s a j a a n g k a t topi s a ja
d a n b e r d i r i s e d j u r u s untuk menjatakan p e n g h o r m a t a n s a j a k e p a d a .
12. KE SA N KE SA N DAN 1NGATAN TJUT NJAK ME UH
D A L A M P E R A N G AT JE H B E L A N D A .
A t a s p e r tan jaan s a ja d i L a n g s a 17 S e p te m b e r 1 96 3, Tjut N j a k M e u histri T . R a d j a M e u k u t a G e u d o n g umurnja l e b i h ku ran g 85 a ta u 90 t ah u n ,
m e n e r a n g k a n : S e t e l a h S u l t h a n A l a i d d i n M u h a m m a d D a u d S j a h . T u a n
k u R a d j a K e u m a l a d a n T. P a n g l i m a P o l e m M u h a m m a d D a o d d a ri G e u
d o n g (tahun 1901/1902) b e r k u m p u l l a h U l e b a l a n g d a r i D a e r a h A t j e h U t a
ra T.i S j h i k B a n t a L o t a n , T . R a d j a T i t a m , T . R a d j a M u d a M e u k u t a d a n
T . A l i B a s j a h , s e m u a s a u d a r a n j a ( a b a n g a d i k d a n s a u d a r a s e p u p u n j a )
dar i T . Tjhik G e u d o n g .
D e m i k i a n l a h d j u g a U l e ë b a l a n g l a i n : T . Tjhik P e u s a n g a n S j a m a u n ,T. Tjhik T j u n d a , T . M u d a P e u d a d a , T . M a h a r a d j a L h o k S e u m a w e , T .
Tjhik T u n o n g K e u r e u t o ë , T . B e n D a u d P e r a k , T . H a k i m K r u e n g P a s a i ,
se r t a a d i k n j a T . R a d j a H i t a m , T . H a k i m P e u t o ë , T . K e u d j r u e n B u a h
Aluë Ië p u t e h , T . N j a k M a m a t P e u r e u l a k , T . P a n g l i m a B u g a m Idi Tjut,
T . P a n g l i m a H a k i m D j u lo k Tjut, T . P a n g l i m a A b u P e u d a w a d a n Iain2.
S e m u a n j a k e t j u a l i u l e ë b a l a n g B l a n g M e d a n I d i, datar.g h a d i r d a l a m
r a p a t Uleëbalang d a n U l a m a 2 s e p e r t i Tg k . M e u n a - s a h K u m b a n g , Tgk.
Pa ja B a k o n g , T g k . D i a w e e G e u t a h , T g k . d i L a p a n g , T g k . d i M a t a n g k u l id a n jan g l a in t i d ak d ap a t i n g a t l ag i . Ra p a t i tu m e m p e rs a tu k an te n ag a
t e r a c h i r untuk m e n e n t a n g B e l a n d a j a n g h e n d a k m e n d j a d j a h . M u l a 2
bergerilja d i p i n g g i r h u t a n b e r - s a m a 2 d j u g a d e n g a n - o m b o n g a n w a n i t a .
T e n g k u P u t r o ë P e r m a i s u r i S u l t h a n , P o t j ut 2 d a r i P i d i ë s e p e r t i : P o t ju t
dirtjot M u r o n g , P o t j u t P a t i m a h d a n a n a k n j a P o t j u t T e u n g o h T j u m b o k
d a n P e u d a d a j a n g mengikuti istri s e r t a k a k a k d a n i b u P a n g l i m a P o l e m .
K a m i d a r i P a s a i Tjut N j a k M e u t i a d a n Tjut N j a k B u a h , Tjut N j a k K a -
t o ë , Pot ju t Uroë , Tjut L a t i f a h d a n Iain2 p e n g i k u t n j a .
K i r a 2 s e t a h u n l a m a n j a k a m i t i n g g a l d i h u t a n P a s a i . Iaki2 m e n e b a s
h u t a n d a n k a m i m e m b a n t u m e n a n a m p a d i d a n d j a g u n g s e h i n g g a h a s i l
p a d i t a h u n p e r t a m a d a p a t k a m i m a k a n . T e t a p i k a r e n a s e r a n g a n P a t r o l i
B e l a n d a t e r l a l u h e b a t j a n g k a m i p u n tjara m u n d u r 2 m e m p e r t a h a n k a n
d j u g a . K e m u d i a n l a l u r o m b o n g a n k a m i w a n i t a b e r p e t j a h 2 a n m a s i n g ?
p a s u k a n n a i k k e u p u t j o k K r u e n g (hulu s u n g a i ) . P u t j o k K r o e n g P a s a i ,
P u t j o k K r o e n g K e u r e u t o ë , P u t j o k K r o e n g S e u m a d u m d a n P i P j c k D j a m
b u A je e . P i - h u l u ? s u n g a i iti> m a s i n g 2 m e m b u a t l a g i k u t a p e r t a h a n a n
dan p o n d o k 2 ketjil b a g i j a n g b e r k e l a m i n j a n g d i k a w a l o l e h Iaki2 d a r i
m a s i n g 2 P a n g l i m a . A s r a m a i t u l e takn ja teratur an ta ra s a tu d e n g an i an g
l a i n . K i r a? s e t e n g a h djam p e r d j a l a n a n s e d e m i k t a n diatur s u p a j a m u -
d a h m e - n g i r i m 2 b e r i t a d a r i d e p a n d e n g a n j a n g d i b e l a k a n g a g a r d g n t je -
pat-tjepat m e m b a n t u sama j a n g l a i n k a l a u a d a o e r t e m p u r a n . D i a n t a r a
— 111 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 114/144
kami wanita2 pun ada jg memegang sendjata seperti • Tjek Jang, pisau
pandjang, pisau raut seba gai rentjong bagi Peria, pestol dan bedn.
Tempo2 Kaïau ada terdengar bunji senapang di iempat2 jang lain jarig
berdekatan, .andanja bahwa ada pertempuran ditempat lam atau dï-
suatu tempat.
Maka Iaki2 pergi ke rempat i tu m embantu pe rang, hanja tingga lbeberapa orang sadja pengawal atau pengintip musuh sedangkan kami
wanita tetap tinggal dalam asrama atau pondok dengan bersiap2 men-
djaga Kuta dan me mpe rtahankan serangan m usuh . Kalau musuh
banjak datang, semua mundurkan dirinja ketempat jang lain tetapi ka
lau diberi tahulah pengintai2 jang diatas pohon kaju ata-, mala2 jang
sengadja datang dari kampung memberitahu bahwa patrol i datang ha
nja sed ikit, dipertah ank an temb ak m enemb ak (bertempur). Dan pada
satu kali pernah terdjadi pertempuran jang hebat sedangkan kami di-djaga oleh T. Bintang, Pang Kaum, Pang Kaoej. Hari i tu sjahid T. Bin
tang, Pang Kaoej dan wani ta; Tju* Njak Uroë, Tjut Njak Katoë dan se
orang dara Tjut Lat ipah. Kesemuhf.ia i tu dikubur dalam satu kubur di
Alur Le upe un , sedan g wanita2 jang lain dapat meloloskan dirinja dari
kepungan musuh.
la merasa ngeri man gatakan peristiwa itu karena teringat k eked ja-
man Belanda, majit2 jang tewas itu ditetak kepalanja atau tengkorak-
nja petjah du a. Su da h m endjad i b uah mulut orang2 kam pung atas na
ma opsir Belanda jang kedjam sepert i Van Daa len, Van Dermaten, Dar-
lang, Ve lsing dan Iain2 jang tidak teringat lagi. M ereka tidak m em pu
njai belas kasihan akan dj iwa manusia sebab wanita2, kana'<2 jang ber
lmdung diri dal^m ru?nah dibaris (d'salvo) sehingga bukan sediki t pe-
ngorbanan wanita dan kanak2. Tida k tjukup dengan kena peluru sadja.
majat wanita jang tjantik hidungnja di ir is dengan pedang atau pisau.
Dikatakan ia kenal dengan Tgk. Putroë (oermaisuri Sulthan), ibu Pang
l ima Polem Potjut Awan dan kakak Pangl ima Polem Potjut Af lah adalah seorang wa nita dari G eudo ng atau Pasai , istri T. A li Basjah. M e
ngenai Tjut Njak M eutia dika taka n ia seorang jg sa stria dan keras ha
t i sebab itu bagaim anapun ia dibudjuk-b udjuk oleh saud aranja supaja
ia turun (menjerah) sesudah ditem bak sua m inja supaja anaknja jang
masih ketjil Radja Sabi djangan mende rita tetapi ia tidak mau turun
sama2 kami. Atas pertanjaan tentang Tjut Njak Djeurat Manjang didja-
wabnia bahwa Tjut Njak Deurat Manjang (Tjut Njak Asiah) dianda T.
Keudiruen Lalat T. Tih ik M uda Al i U leëbalang Keureutoë, seorang wanita jang bidiaksana datam memerintah negeri . Selain dari rumahnja
di Djeurant M anjang dan Mul iëng, djuga ada rumah persinggahannja
di Lhok S euk on, Djambo Ajee dan panton labu.
Belanda telah m elarang kapal2 masuk dari M alaja ke Kuala Keu reu
toë dan karena itu beras tak ad a, orang pergi be li beras ke S im pa ng
Ul im dan Idi karena kapal2 dari P ulau P inang boleh masuk.
— 112 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 115/144
jaitu s e o r a n g j a n g b e r b a d a n b e s a r tetapi b e r s u k m a k a n a k 2 . P a d a P e r -
d ja l an an t angga l 25 Ok tobe r 1910 i t u , kam i se da ng memantjing p a d a
s u a t u t e m p a t t i d a k b e r a p a d j a u h b e r d i r i s e o r a n g p e n g a w a l s a j a . T i b a ?
s a l a h s e o r a n g p e n d j a g a b e r t e r i a k „kaphee datang", s e b e n t a r k e m u d i a n
t e r d e n g a r l e t u s a n s e n a p a n g . P e n g a w a l s a j a j a n g b e r n a m a A m a t t e r u s
m e n g a n g k a t s a j a d a n m e l a r i k a n s a j a m a s u k k e d a l a m h u t a n . D a n s e d j a k
itu sa ia t i dak m e l i h a t i bu l ag i . *
S e t e l a h r o m b o n g a n j a n g d a r i bertempurang i tu berkumpul d a n
b e r t e m u d e n g a n s a j a k e m b a l i b a r u l a h s a j a m e n d e n g a r b a h w a i b u telah
g u g u r d a l a m p e r t e m p u r a n . S a j a t e r p e k u r d a n s e d i h d a n d e n g a n a i r
m a t a j a n g b e r l i n a n g - l i n a n g k a r e n a t e r k e n a n g n a s i b s a j a . T e t a p i d i
m a n a t e m p a t k u b u r n j a s a j a t i d a k t a h u b e r i t a n j a . P a d a s a a t j a n g b e
gitu p3n i k tak ad a w ak tu I ama2 m e m i k i r k a n s e s e o r a n g j a n g t e l a h m e
n i n g g a l h a n j a i n g a t a k a n k e s e l a m a t a n d j i w a s u p a j a s e l e k a s mungkin
m e n d j a l a n k a n s e g a l a i c h t i a r a g a r k a m i t e r h i n d a r d a r i b u r u a n m u s u h .
D e n g a n t e r p a k s a l a h s a j a m e n g e m b a r a d i d a l a m w a k t u 9 t a h u n l a g i. A d a
p u n pemerintah s i p i l d a n militer d i K u t a R a d j a mengerti b e n a r 2 b a h w a
s e i a m a n j a a n a k R a d j a w a l i (T . R a d j a S a b i l ) s e b a g a i p a k t a j a n g m e n j e
b a b k a n t e r u s terbitnja p e r l a w a n a n d a n j a n g d i p a k a i o r a n g s e b a g a i l a m -
b a n g P e r a n g s a n g r a sa k e b a n g s a a n i tu b e l u m d a p a t d i t a n g k a p , k e r u s u -
h a n d a l a m n e g e r i P a s a i b e l u m b e r k e s u d a h a n . S e s u n g g u h n j a b e n a r l a h
d e m i k i a n k a r e n a t id a k s e l a n g b e b e r a p a l a m a t e r d e n g a r l a h c h a b a r b a h
wa s e b a g a i p e n g g a n t i P a n g N a n g ro ë tampillah s e o r a n g T o k o h j a n g
t e r k e n a l P A N G B A D O N . M a k a p e k e r d j a a n p e n g e d j a r a n V a n S l o o t e n
d a n M o s e l m a n d i t e r u s k a n o l e h S e r s a n K r e t z . P a d a s u a t u h a r i d a i a m
bu lan A p r i l 1911 K r e t z be r ha da pa n bertempur d e n g a n r o m b o n g a n P a n g
B a d o n d a n B a d o n s e n d i r i g u g u r di M e d a n p e r t e m p u r a n , tetapi T e u k u
R a d j a S a b i l d a p a t l a g i d i l a r i k a n o l e h P e n g a w a l n j a . P a s u k a n T e u k u
R a d j a S a b i l k e m b a l i p u l a s e m e n t a r a w a k t u t i d a k m e m p u n j a i p e m i m p i n ,
tetapi t i d a k a m a a n t a r a n j a d a t a n g l a g i s e o r a n g Tam j a n g b e r n a m a P a n g
lotan m e n g a m b i l p i m p i n a n . D a n t id a k b e b e r a p a l a m a r o m b o n g a n i tu
p u n d i s e r a n g o l e h s e r s a n K r e t z d i d a l a m P a j a Tjitjiem d a n P a n g L o
t a n s e n d i r i p u n g u g u r d a l a m p e r t e m p u r a n i tu , tetapi a n a k R a d j a w a l i
t e r l e p a s l a g i d a r i k e p u n g a n , t i d a k d i k e t e m u k a n o l e h m u s u h k a r e n a
Imdungan A l l a h b e r k a t i s i m j a n g d i b a t j a . K e b e t u l a n h a r i i tu h u d i a n
lebat turun m e n u t u p i d j e d j a k n j a . P a n g L o t a n d i g a n t i o l e h s e o r a n g
P a n g l a i n d e n g a n k e m a u a n s e n d i r i . R u p a - r u p a n j a p e r k a r a mati t i d a k
m e n d j a d ! h a l a n g a n b a g i m e r e k a b a h k a n s e - o l a h 2 s a t u kegïrangan i a n g
lajak p e rg i m e n e m u i s j a h i d i t u . D a l a m i n s t r u k s i r e s m i P e m e r i n t a h M i l i
t er m e n e r a n g k a n s e b a g a i b e r i k u t :
. . P e m b u r u a n a t a s P a s u k a n T e u k u R a d j a S a b i l tetap d i l a k u k a n r e -
r u s - m e n e r u s s e l a m a t a h u n 1912 , tetapi ha s i l n j a han ja se d i k i t a t au fio
l en d k a t a k a n t i d a k b e r h a s i l m e n a n g k a p R a d j a S a b i l . K a r e n a s e s u a t u
i a n g b e r h u b u n g a n d e n g a n p r i b a d i T e u k u R a d j a S a b i ! s a n g a t d i r a h a s f a -
k a n o l e h P e n d u d u k . *
- 101 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 116/144
Pengikut2nja dengan suka rela bahkan boleh dikatakan dengan gr-
rang mengorbankan dirinja untuk membunuh musuh dan mel indungi
dia djangan sampai tertangkap. Apabi la tewas (gugur) seorang Penga
wal, dengan segera datang seorang lain menggantikannja ï tu. Aaapun
jang menjebabkan terbitnja keset laan in i Ialah karena pengaruh Teuku
Radja S ab il dapat me ndjalankan kekuatan Ba tin dalam rombongandan oleh pengaruh itulah maka dapat diperoleh sokongan jang penuh
dari penduduk.
„Dalam bulan Januari 1912, dalam satu pertempuran dapat cngu-
gurkan seorang pengawal Teuku Radja Sab i l /Amat dan dalam bulan
Ap ri l satu pasukan Ma rch aus se dari Idi dapat m angepung temp at Teu
ku Radia Sab i l tetapi ia dapat lotos dan dim bulan Djuli satu Pasukan
Ronda dari Lhok Suko n dapat me nangkap seorang Pem ungut perbeKa-
lan untuk rombongan Radja Sabi l . *Dalam bulan September marechausse dapat menjerang persemou-
njlan K aum M us l imin tetap! dapat m etoloskan dari keseb idang tanah
Paja Sidom jang luas dengan tidak ada kerugian djiwa hanjatah me
ninggalkan perbekaian dan ber-matjam2 perkakas.
„Dalam bulan Oktober 4 orang dari rombongan i tu datang menje
rah dir i . Dan Teuku Radja Sabi l sendir i ada dibudjuk turut kedjurusan
demik ian, tetapi waktu akan berangkat ia d i lar ikan o leh P ang L e u b o k **
dan beberapa orang jang berasai dari Ara Kemudi dan Perak. Dalam bulan . Jan uari 1913 perse m bunjian Pan g Leubo k disera ng, se
orang sjah it dan sa tu Putjuk sen apa ng M 95 dapat direb ut. *
Demikian keadaan perdjuangan T. Radja Sabi l . Beberapa banjak
Iaki2 dan wan ita2 Jang berdarah p ahlawan2 jang telah gugur di M eda n
Pertempuran manundjukkan buktl keprawiraannja sebagai pemain2
sandlwara dalam satu pertundjukan menjabung dj iwa. Ap abi la gugur
seseorang tampil lagi seorang jang lain sehingga m erupakan satu ran-
tai jang terdjalin daripada korban2. Dan dida lam perdjuangan jang sa
ngat dahsjat Inilah T. Radja Sabi l mendjad i Besar dengan perdjalanan
hidupnja jang putus berulang2 dengan maut. Tidaklah ditjeritakan
disini peri hidupnla bahagian jang ketji!2 karena didalamnia akan
tampaklah satu tjorak jang serupa djua. Misaln ja membuat persem
bunj ian disana stni mentjari makanan didalam r imba untuk hidup de
ngan memakan djaning, Arias pisang hutan dl l .
Pd suatu hari waktu Radia Sab i l turun ketemoat jg didiami orang ter
dengarlah kepadanja iang diseb ut oran g sua*u hal jang mentertje-
ngangkan dia iaitu-. seorang anak Uleëbalang Teuku Tihlk Tunong, iangtelah dihukum tembak P u. sudah m enierah dan kelak akan dilantik
djadi Uleëbalang ia kembal i ke gunung mandjumpai gurunja Teung-
ku Ma"t Ali dan Péngawa!2nja mas'h tetap setia akan tetapi setelah
* Pertang galan berikut ini d iamb i l dari buku Corps Marchausse Atjeh
1890 - 1940. ** Pan g Leubok disebut djuga Tengku Leubok.
— 102 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 117/144
TT i endapa t l ag i s e r a n g a n b e r - u l a n g 2 d a n p a d a s e r a n g a n j a n g k e m u d i a n
P a n g L e u b o k m e n d a p a t l u k a . M a k a s e m e n d j a k i tu t i n g g a l l a h ia s e n
diri m e n d j a d i pemimpin d a n t e ru s h i d u p b e r g u r i l j a d a l a m m e n g e m b a r a
d i R i m b a r aja d a l a m d a e ra h g u n u n g P a n d j a n g , j a n g d i p a n d a n g o l e h
o r a n g A t j e h s e b a g a i s a t u r i m b a j a n g p e n u h d e n g a n p a k t a 2 j a n g m e n a -
k u t k a n , tetapi b a g i R a d j a S a b i l b i a s a s a d j a .
M e n g e n a i C h a b a r j a n g d i d e n g a r n j a t e n t a n g s e o r a n g a n a k j a n g m e
n g a k u i d i r i n j a p u t r a T e u k u Tjhik T u n o n g i t u , b e n a r a d a n j a . D a l a m b u -
i an D esember 1913 Le tnan S l o o i e n wakil P e m e r i n t a h a n d i L h o k S e u k o n
m e m a n g g i l anak i tu dan m e l a k u k a n p e n j e l i d i k a n . H a s i l P e m e r i k s a a n
i t u d i c h a b a r k a n d e n g a n s u r a t k e p a d a G u b e r n u r S w a a r t di K u t a r a d j a
d a n S w a r t menjuruhkan melandjutkan p e m e r i k s a a n b e r - s a m a 2 d e n g a n
k e l u a r g a j a n g b e r s a n g k u t a n . B e b e r a p a h a ri k e m u d i a n G u b e r n u r S i p i ld a n M i l i t e r S w a r t d a t a n g s e n d i r i d a n m e n g a d a k a n s a t u p e r t e m u a n d i
L h o k S e u m a w e d e n g a n s e g a l a k e p a l a 2 d i w i l a j a h L h o k S e u k o n . D a l a m
P e r t e m u a n itu G u b e r n u r S w a r t b e r k a t a : , , B a h w a a n a k i n i b e n a r T e u k u
R a d j a S a b i l " d a n d i a n t a r a n j a j a n g h a d i r s e o r a n g p u n t a k a d a j a n g b e r a
n i m e m b a n t a h , l a l u a n a k i tu d i b a w a k e K u t a r a d j a d a n d i s e k o l a h k a n
s t a s B e l a n d j a polit ik F o n d s . H a l ini ia m e r a s a t i d a k perlu s a n g g a h k a
r ena b e r u n t u n g b a g i n j a s e b a b p e n g e d j a r a n P a t r o l i B e l a n d a m e n d j a d i
k u r a n g . K a r e n a i tu p u l a l a h ia b i s a b e r s e m b u n j i d i p i n g g i r r im b a d e k a td e n g a n i ka m p u n g 2 . B e b e r a p a l a m a k e m u d i a n d a l a m t a h u n 1916, L e t n a n
S e c h o t e n m e n d a p a t c h a b a r ja n g p a s t i b a h w a T. R a d j a S a b i l j a n g s e d j a -
t i m a s i h b e r a d a d a l a m r i m b a P a s a i j a n g p a d a w a k t u i t u te l a h b e r u s i a
k i r a 2 17 t a h u n . K e m u d i a n t e r d e n g a r l a h p u l a c h a b a r b a h w a i a a d a d i a m
d i d a e r a h S e u l e m a k p a d a p i n g g i r t a n a h g e n u n g a n . K e p a l a 2 d i w i l a j a h
S e u l e m a k p u n diminta s u p a j a s u k a m e n d j a d i p e n g e n t a r a m e n g u n d a n g
T e u k u R a d j a S a b i l tunduk. K e p a l a 2 i tu m e m b e r i c h a b a r k e p a d a P e m e
rintah s i p i l j a n g m e n g h e n d a k i T . R a d j a S a b i l j a n g s e d j a t i i tu tunduk
h a n j a l a h b o l e h b e r h a s i l m a n a k a l a p e m e r i n t a h a n m e n e t a p k a n l e b i h d a
h u l u b a h w a a n a k j a n g m e n g a n d j u k k a n d i r i n j a d a l a m t a h u n 1913 i tu b u -
k a n p u t e r a j a n g s e b e n a r n j a d a r i T e u k u Tjhik T u n o n g .
K a l a u g u b e r n u r d i K o t a r a d j a b e r s e d i a m e n g a k u i b a h w a p e n g a k u a n
p e m e r i n t a h a n m i l i t e r ja n g d a h u l u it u a d a s i l a p , b a h a r u l a h d a p a t b e r u
s a h a a g a r p u t e r a j a n g s e d j a t i turun tunduk. A k a n tetapi p e m e r i n t a h a n
d i K o t a r a d j a t i n g g a l d i a m d u l u , b o l e h d j a d i takut k a r e n a m e n d j a g a k e -
tel i t ian m i l i t e r j a n g l a l u , k a r e n a L e t n a n D j e n d e r a l H . N . A . S w a r t w a k t ui tu m e n d j a d i V i c e P r e s i d e n t R a a d v a n Indie. M e r e k a takut tjertja p o l i
t ik S w a r t j a n g l a m a d e n g a n t i d a k a d a m e n d a p a t t jukup a l a s a n untuk
m e n g a k u i k e s a l a h a n / k e s i l a p a n i u . M a k a i ka rena i tu m a k s u d t a h a d i g a -
g a l d a n k e g a g a l a n it u b a g i T e u k u R a d j a S a b i l b e r a r t i m e m p e r p a n d j a n g
p e r d j u a n g a n b e b e r a p a t a h u n l ag i s e d a n g k a n g u r u n j a T e n g k u C h a t i m
a l i a s T e n g k u M a t a Ië j a n g t e l a h s j a h i d d i A l u r G a d e n g / D j a m b o A jee
(16 D i u l i 1.917). "
— 103 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 118/144
S e i n e n . a i a uu ia o e r a a a d a l a m R i m b a P a s a i d i d a e r a h g u n u n g P a n -
u j a n g . r-.Jüupnjd K a a a n g 2 d e n g a n m e m a k a n s a g u j a n g d ip e r d a p a t n j a d a
ri p o r t o n ^ a a n r t a a a n g ^ i k a n jang d i t a n g K a p n j a d a i a m s u n g a i . t - e r a s a a n -
njci s e n a n t i a s a c n a a i a m k e s u n j i a n d e n g a n b e r t a k v v a k e p a a a A l l a h . D e
n g a n d e m i k i a n n u a n g i a h s e b a g i a n p e r a s a a n h i d u p m e w a h d a r i d j i w a
f a g a n j a , s e h i n g g a be r k a t k e r a m a t i s i m j a n g s e n a n t i a s a dibatjanja b i n a -
t a n g 2 li a r t i d a k p e r n a h m e n g g a n g g u d i a .
P a d a s u a t u s o r e d i m u k a matahari t e r b e n a m w a k t u i a d u d u k p a d a
s e b a t a n g p o h o n j a n g r e b a h t e r l e t a k d i t a n a h d e n g a n t e r m e n u n g m e n g e -
n a n g k a n petdjalanan h i d u p n j a , t ib a 2 ia t e r p e r a n d j a i d a n k e t i k a m e n o
'e h k e b e l a k a n g t a m p a k l a h k e p a d a n j a , s e e k o r h a r i m a u m e n g h a m p i r i n j a .
H a r i m a u i t u ridak m e n g g a n g g u k a n n j a , h a n j a m e n - t j i u m 2 d a n mandjilat-
djilat d i a .
ia b e r - i e r ia k 2 k a r e n a k e t a k u t a n tetapi k a r e n a i tu h a r i m a u m e n -
d j a u h k a n d i r i . K e e s o k a n h a r i n j a h a r i m a u i t u d a t a n g l a g i d a n k e t i k a i i u
ia t i a d a b e r t e r i a k l a g i , k a r e n a telah mengerti b a h w a ia a d a l a h k e s a k t i a n
A l l a h , d a n o l e h k e b i d j a k s a n a a n N j a m e a n u g e r a h k a n s e e k o r h a r i m a u s e
b a g a i p e l i n d u n g b a g i s e o r a n g h a m b a n j a j a n g taat. P a d a s u a t u h a r i p a -
g i2 b e n a r T e u k u R a d j a S a b i l a d a l a gi m e l i h a t s u a t u m a c h l u k j a n g g a n
ti j i l a a n menji l inap k e d a l a m h u t a n d e n g a n t i d a k b e r b u n j i s e d i k i t d j u
ga . T i n g k a h l a k u n j a t i d a k u b a h n j a s e p e r t i m a n u s i a tetapi b a d a n n j a p e n -
d e k d a n b e r b e r b u lu s e l u r u h b a d a n n j a d a n r u p a n ja m e n j e r a m k a n . B e b e
r a p a t a h u n k e m u d i a n k e t ik a ia m e n d e n g a r k a n o r a n g menjebutkan a d a -
n j a " o r a n g p e n d e k " j a k i n l a h i a b a h w a m a c h l u k j a n g d i l i h a t n j a d a h u l u
i tu i a l a h " o r a n g p e n d e k " . S e m e n t a r a it u T. R a d j a S a b i l t e l a h s e d a r .
M e n u r u t a n g g a p a n n j a d i m a s a i tu b in a t a n g 2 it u a t a s k e j a k i n a n a k a n
i s i m j a n g d i b a t j a b a h w a d e r d j a t n j a s a m a b a h k a n h e w a n 2 i tu l e b i h b e r -
u n t u n g h i d u p n j a d a r i p a d a d i a s e n d i r i . K a r e n a b u k a n l a h h a r i m a u j a n g
s e n a n t i a s a g e r a m a t a u g a n a s d a n menjeludup-njeludup k e s a n a k e m a r ?
i t u b e r d a m p i n g a n d e n g a n b in a t a n g 2 l a i n , s e b a g a i b e r u a n g j a n g b e r s i f a t
tjulas, b a d a k j a n g s e l a l u b e r t i n g k a h k a s a r d a n g a d j a h j a n g beriubuh
b e s a r d a n k u a t i t u t i d a k perlu s e b e n t a r b a l i k k e b e l a k a n g a p a b i l a b e r
d j a l a n untuk menutupi d j e d j a k n j a d e n g a n d a u n 2 , a t a u melipuri d e n g a n
a i r s e b a g a i ia s e n d i r i , d a n a d a l a h r i m b a i tu d e n g a n s e g a l a i s i n j a s e d i a
m e m b e r i k a n p e n d j a g a a n a p a 2 j a n g b e r g u n a b a g i m e r e k a j a n g m u s l i m i n .
D j a d i d i a a n a k T e n g k u Tjhik T u n o n g . L a k i 2 j a n g p e r k a s a it u d a n a n a k
Tjut N j a k M e u t i a w a n i t a j a n g p e r w i r a i t u m e r a s a s e - o l a h 2 k u r a n g d e r -
djat d a n k u r a n g k e b e r u n t u n g a n n j a d a r i p a d a b in a t a n g 2 j a n g t e r s e b u t .
D e n g a n m e n g e n a n g k a n s e g a l a k e a d a a n i tu p d s u a t u h a r i T . R a d j a S a b l i
t e r k e n a n g k e m b a l i a g a r p e r d j a l a n a n h i d u p n j a j a n g te l a h l a lu j a n g a t a s
p e r i s t i w a 2 h u k u m mati j a n g d i d j a l a n i a j a h n j a , g u g u r n j a b a p a k t ir inja
P a n g N a n g r o ë d a n i b u n j a g u g u r s e b a g a i p a h l a w a n a g u n g d a n s e t e r u s -
n;
alah P a n g L a t ie f , P a n g B a d o n , P a n g L o t a n . P a n g L e u b o k d a n s e g a l a
m e r e k a j a n g m e n g a s u h n j a j a n g t e l a h m e n g o r b a n k a n d j i w a d e n g a n k e r e -
— 104 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 119/144
gua tersebut dengan djalan mati kelaparan, karena kekurangan maka
nan. Sebab [tulah, ditetapkan oleh Letnan S che ulee r pincu i tu wa Jj ib
didjaga keras serta ditjoba menjelidiki barangkal i ada pintu jang lain
pula. Sebulan lamanja tak ada perlawanan maka lasjkar Atjeh tetap
waspada karena mengetahui mereka berbivak dipinta masuk jang ber
ada seb elah Barat gua itu S eta lah diperoleh bantuan lagi dari Ku taRadja jang d'antar oleh kapai Ajba-ros dan djalan darat lagi Geurnpang
dan Tangseë, maka mula;
menjerang lagi ke pendakian dan masuk
kesebahagianiagi kedalam gua i'u. Disitu terdjadi pertempuran sengit
dengan lasjka r Atjeh dengan gig ihnja . Dari atas gun ung M atjang lalu
menggul ingkan dan melèmparkan ba'u2 kebawah. Dan dipintu gua
berrempur dengan tombak lembing kira2 dua djam pertempuran itu
banjak jang mend ia^ ' kortjan nada pihak Belanda, serdadu jang masuk
kedalam gua tak keluar lagi.Maka komandannja perintahkan djangan menjerang lagi mela .n-
kak djaga sadja pintu i tu dan dit joba sekal i lagi mengir im expedisi
sekel i l ing gunung i 'u mentjari barangkal i ada djalan lain tempat ma
suk. Enam bulan lamanja mereka berkemah dipintu gua itu dengan
tak kurang perlawanan dari lasjkar Atjeh achirnja mereka dapat me
ngetahui bahwa gua i tu. pin 'u ma suknja ada 4 temp at: Tim ur, Barat
Uarat dan Selafan. Dan dida lamnja ada sungai dengan mata airnja
serta ada djalan naiknja keatas pun-jak gunung i tu .Setelah dikumpulkan kekuatan ten'eranta dengan 12 brigadenja
lagi jang didatangkan dari lain t e m p a ' baru mereka menjerang lagi da
r i keempat pendjuru ointu kel i l ing gunung i tu , Inilah pertempuran
jang penghabisan dan dahsjav
. Akan tetapi mereka lak dapat pula
masuk kedalam gua i tu. Sedjak pukul t iga sore sampai malam me
reka kembali kebahagian kemah bivaknia dipintu Barat gua itu. Besok
nia di ' ioba lagi masuk pintu Utara djuga tak dapat karena diserang
dari dalam oleh Lasikar Poriut Baren. Kesud ahannja dapat d iketah u'bahwa tepi batang air ditempat jang agak tjuram, dj ika dial i rkan mi
njak tanah dan dibakar tentu orang dalam gua i tu hangus djadi abu.
Hal in i diusulkan oleh Letaan Scheuleer kepada Komandan di Meu
laboh supaja hal ini di laku kan sebab di gunung i tuiah sarang tentera
Po'-ju- Baren bersem bunji . H al ini diberi tahu kan ke Kutaradja kepada
Gewestelyk Comandan tetapi t idak di iz inkan. Akan retaoi t idak tahan
lagi tan-era Belanda ringgal mengel i l ing i gunung itu karena dapat per
lawanan dari lasjkar Potjut Baren, kadang2 tak ada brigade jang dapat kembali ke Posnia. Letnan Scheu ler minta lagi supaja dikir im
minjak tanah ke Tanoh Mirah dengan alasan dj'ka tak d ikabulkan ia
boleh d'pindah dari s;
tu. Permintaan ini dibenarkan lalu dikirimkan
1200 kaleng (600 ne';
) miniak tanah f2000 liter) iang dibeli dari toko B.
Nas (menegernja) Jor isch Bangsa Jahudi . Setiba miniak i 'u digunung
le 'sebut minjak i 'u d i 'uang terus d'p'n'u gua jang empad Idu dan su-
— 117 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 120/144
d a h m e n g a l i r k e d a l a m d a n d i b a k a r s e h i n g g a d e n g a n a s a p d a n n j a l a
j a n g p a n a s s a d j a d a n banjak t en te r a A t j eh t e r baka r dan l e m a s . B e b e
r apa h a r i s e s u d a h p a d a m a p i k a m p u n g i tu l a l u m a s u k untuk m e l i h a t
m a k a r angka2 o r ang j ang ko r ban dan majat M a r c h a u s e e j a n g m a s i h
d i k e n a l d i a n g k u t o l e h s a u d a r a n j a l a lu d i b a w a p u l a n g k e t e m p a t h a l a -
m a n n j a . D i a n t a r a n j a T e n t e r a A t j e h j a n g k o r b a n termasuk T e u k u K e u -
d j r o e n g Tjut A h m a d a j a h P o t ju t s e n d i r i . D e m i k i a n l a h k e k e d j a m a n
A g r e s o r B e ' a n d a j a n g d i lu a r p r i k e m a n u s f a a n t e i a h m e m b u n u h b a n j a k
o r a n g Atjeh d a l a m g u a g u n u n g M a t j a n g i t u .
3. POTJUT BAREN DAPAT MUSIBAH.
T a t k a l a d i v i s i M a r e c h a u s e m e n g e p u n g g u a g u n u n g M a t j a n g P o t ju t
B a r e n t e r l e p a s k e l u a r d a n s e n a n t i a s a d i l u a r ia b e r g e r a k m e n g u m p u l
k a n t e n a g a m e n j e r a n g k a f i l a h B e l a n d a j a n g t u n g g u dipintu r imba i t u .
S e b a g a i m a n a t e l a h d P e r a n g k a n t a d i b l o k a d e pintu g u a P u b u k a n
s e d i k i t d i d a * a n g k a n t e n e r a B e l a n d a d a r i M e u l a b o h d a n K u t a r a d j a b a h
k a n a d a d a t a n g d a r i T a n d j u n g P e r i u k . S u n g g u h p u n b e g i t u t i d a k l a h
b e r h a pi ;
- h e n * i K a p i l a h B e l a n d a i a n g m e n u n g g u dipintu g u a i tu . S e
t e l a h d i l a k u k a n o l e h T e n t e r a B e l a n d a p e r n b a k a r a n besa r 2an j ang be
gitu g a n a s d a n k e d j a m . P o t ju t B a r e n p u n ti d a k n a m p a k m e s k i p u n k a
r e n a i t u a j a h n i a t e l a h m e n d j a d i k o r b a n . H a s r a t n j a t i n g g a l b e r s e m a -
ngat, S e s u d a h u r u s a n p e m e r i k s a a n d a n p e n g u b u r a n o r a n g 2 jang m a -
s;
h d i k e n a l ru p a d a n t a n d a 2 n j a te l a h d i k e b u m i k a n d i k a m p u n g m a -
s m g 2 . m a k a P o t ju t B a r e n m e m b u a t p u l a K o n s u l t a s i d e n g a n P a n g l i
m a d a n P a n g 2 - n j a . g u n a m e n g u m p u l k a n t e n a g a l a i n a t a u j a n g b a r u
untuk m e n g e p u n g B i v a k B e l a n d a d i T a n o h M i a r h d a n K u a l a B e ë . S e
t e l a h t jukup mufakat d e n g a n k a p i l a h 2 jaitu p e n a s e h a t n j a D a t ok S a
r o n g d a n P a n g l i m a n j a N j a k K u t a S a b a h d a n P a n g 2 n j a N j a k B a n t a .
N i a k G a m P a n d j a n g d l l . M a k a b e r g e r a k l a h k a f i l a h it u m e n u d i u ke
B i v a k T a n o h M i r a h . T e t a p i o l e h k a r e n a s a t u l a p o r a n S p i o n B e ' a n d a
b a h w a P o * j u t B a r e n a k a n g e m p u r B e n t e n g T a n o h M i r a h , m a k a B i v a k
C o m a n d a n T a n o h M i r a h , L e t n a n S c h e u l e r h a ti 2 s e k a l i . 1 b r i g a d e n j a
untuk mantjegatnia k a f i ! a h 2 P o t i u t B a r e n d j a n g a n t e r u s langsüng d a
t a n g k e B e n t e n g . M a k a d i s u r u h s a t u b r i g a d e b e r p e r a n g d i l u a r d u l u .
a g a r t i d a k l a h \ut iar-kat j i r k e l u a r g a s e r d a d u ? j a n g b e r a d a d a l a m b i v a k .
B e g P u l a h n a d a m a l a m n i a m e n d j e l a n g s u b u h d i k e p u n g B i v a k T a n o hM i r a h o l e h P a s u k a n P o t i u t B a r e n d a n k e m u d i a n p a s u k a n ,Le
+
n»n
H o o g e r i a n g s u d a h k e l u a r b i v a k n j a , l a l u bertempur b e s a r - b e s a r a n d a r i
s u b u h s a m o a i s i a n g . P i h a k B e l a n d a b a n j a k k o r b a n j a ng d i s e r a n g d e
n g a n k le w a n g d a n T u m b a k . D i d a l a m pertempuran i a n g s e n g P P u k a
r e n a P o t i u t B a r e n s e b a g a i P a n g l i m a B e s a r m e m e g a n g s e n d i r i C n m a n -
d o b a r i s a n m u k a d e n g a n s e n g i t s e k a l i .
A k a n tetapi b r i g a d e j a n g d i p i m p i n o l e h L e t n a n H o o g e r s k e l u a r d a -
— 118 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 121/144
ri satu pintu bivak meiepaskan tembakan/bar i s pandjang. Maka kaki -
nja Potjut Ba ren kena pe luru. Ka rena hari telah sian g dan Po tjut te
lah mendapat musibah maka pertempuran terhenti dan Potjut jang
mendap at kakinja jang sudah luka dike pu ng oleh Letnan Hooger dan
dapat menawan Potjut Baren jang luka i tu, lalu dibaw a pulang ke K u
ala Beë dari si tu ke M eu labo h. Sem entara waktu peperangan me ndja
di lemas Potjut Baren terus d ikir im dengan kapal perang ke Kutaradja
untuk dipotong pahanja jang te lah inpeksi . Dia d imasukkan kedalam
rumah saki t mi l i ter di Kutaradja sampai sembuh. Sesudah sembuh
dia di tahan di Kutaradja diberi tempat t inggal dibekas rumah t inggal
SuHhan Muhammad Daud Sjah d i Gang Air Wangi . Semenara Potjut
Baren berada di Kutaradja Ger i l ja At jeh d ip impin o leh Teuku Teungoh
salah seorang saudaranja dan keadaan peperangan kurang tetapi t i
daklah patah betul dan sekal i2 Bivak Tanoh Mirah di tembak dan pa
troli kekam pung2 berdjalan terus oleh brigade 5, 6, 7 dan 8. Ja ng
me me rintah di At jeh dima sa i tu pengganti V an Heu tsz jang_ sudah d i
angkat mendiadi Gubernur Dienderal sebagai Sip i l dan Mi l ier . Guber
nur Van Dal len sangat djidjik didengar oleh Masjarakat At jeh terutama
Wani la2 Atjeh karena keganasan dan kekedjaman tanggung djawab
dan pekerdjaann ja dalam m endjalanka n ope rasinja. Orang tjepat ber
djalan sadja di tembak dan orang kurang dengar perintahnja disepak.
di tempelengnja dan di tangkap dan terus dimasukkan kedalam pen-
djara. Loodn ja atau spion nja banjak mentjari berita (laporan).
Orang iang di laporkan oleh Spionnja tanpa periksa di tangkap dan
masuk tutupan dan bekas Uleëbalang dan Pangl ima2 Perang d ibuang
keluar Tanoh Atjeh: ke Djawa, Ternate, Ambon dan Iain2. Kekedjaman
Van Dal len in i mempunja i hubungan dengan Letnan Schuier jang me
minta bakar gua gunu ng Ma tjang sehingga me ndjadi korban beg.tu
banjak manusia dalam gua i tu.
4. POTJ UT BAR EN Dl KUTA RAD JA.
Sesudah sembuh Potjut Baren di Ruamh Sakit Van Daalen ber-
maksud akan dibuang djuga dari At jeh ke Betawi atau Bandung. teta
pi oleh Kapten Veltman jang selalu datang mel ihat2 Potjot Baren di
rumah saki t . diberi nasehat supaja Potjut Baren djangan dibuang de
ngan diberi alasan menurut pemandangannja saudara2nja jang dan
orang2 jang telah dibuang keluar At jeh i tulah jang banjak naik Mus
limin dan membuat kat jau keamanan. Usul Veltman ini di ter ima dan
Van Daa len sebab i tu di tahan sadja di Kuta rad ja. Tid ak lah dibawa pu
lang ke M eulab oh. Tatkala i tu Van Daalen sedang sibuk menangkap
Teu ku dan orang lain buat dibu an g ke Betaw i dan Sa ban g katanja
uniuk mengamankan Atjeh.
— 119 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 122/144
5. VAN DA AL EN MENTJURI U A N G .
S e m e n t a r a V a n D a a l e n d a l a m m e l a k u k a n k e g a n a s a n n j a d a t a n g l a h
k e K u t a r a d j a s e o r a n g B e l a n d a j a n g b e r n a m a V a n D a a l e n d j u g a a t a u
a d i k C . C . E . V a n D a a l e n . V a n D a a l e n t a m u i t u t i n g g a l m a k a n t idur d i r u m a h s i p i l d a n m i l i t e r G u b e r n u r s e b a g a i s e o r a n g b e b a s .kerdja (werk-
loos) . B e be ra p a bu la n i a t i n gg a l d i K u t a ra d ja pa d a su a t u ha r i ia pe r
g i k e k a n t o r l e l a n g d a n t e m p a t p e n d j u a l b a r a n g 2 l e l a n g d a r i b e k a s
p e n s i u n a n M i l i t e r b e r n a m a Brevoort. V a n D a a l e n i t u s u r u h tjari s e
o r a n g T j i n a j a n g p a n d a i m e m b u a t a n a k kuntji b r a n d - K a s k a r e n a a d a
b r a n d k a s d i r u m a h jnag h i l a n g a n a k k u n t j i n j a . O l e h B r e n v o o r t d i t j a r i l a h
s e o r a n g T j i n a u n t u k m e m b u a t i tu d a n s e s u d a h s i a p d i a n t a r k a n n j a d a n
d i s e r a h k a n k e p a d a V a n D a a l e n t a m u i tu . D a p a t d i e r a n g k a n d i s i n i p e ra t u ra n j a n g d i t e t a p k a n o le h pe m e r i n t a h t e n t e ra A j e h se i a p ha r i
s e s u d a h tutup k a n t o r kuntji k l u i s k e u a n g a n h a r u s d i s e r a h k a n k e p a d a
a d j u d a n S i p i l d a n M i l i t e r G u b e r n u r d a n d i s i m p a n d a l a m l e m a r i j a n g
t e l a h d i t e n t u k a n . V a n D a a l e n t a m u s e l a l u mengintip d i m a n a kuntji
i t u d i s i m p a n . P a d a s u a t u h a r i M i n g g u V a n D a a l e n t a m u ( W e r k lo o s )
m e n g a m b i l kuntji i tu d i b a w a da r i o ra n g T j i n a jang t e l a h d i d j a n d j i k a n
d a n d i b u a t l a h s a m p a i s i a p d e n g a n s e b e n t a r s a d j a d i s e r a h k a n d e n g a n
d i b e r i k a n u a n g ( u pa h ) m e m a d a i . P a d a s u a t u h a r i l ibur k a n t o r V a nD a a l e n pentjuri i tu m a s u k l a h k e d a l a m b i i i k k a n t o r b e s a r j a n g d i s a m -
p i n g r u m a h G u b e r n u r . l a m e n g a m b i l b e b e r a p a i k a t u a n g k e r t a s j a n g
f. 100 , f. 500 da n f. 1000, la lu d iba w a p u l a ng ke te m pa t ia m en g i na p .
B e b e r a p a h a r i s e s u d a h i tu i a b e r a n g k a t d e n g a n k e r e ta a p i d a r i
K u t a r a d j a m e n u d j u L a n g s a j a n g m a k s u d n j a m a u l a ri k e P e n a n g . D i
L a n g s a ia m e n g i n a p d i r u m a h s e o r a n g B e l a n d a D o u a n e m e s t e r ( ke p a l a
p e l a b u h a n ) L a n g s a . D i L a n g s a ia t i n g g a l b e b e r a p a h a r i s a d j a menanti
k a pa n k a pa l be ra n gk a t k e P e n a n g . N a s i b b u r u k b a g i V a n D a a l e n , h a lk e h i l a n g a n u a n g i tu d i k e t a h u i o l e h k e p a l a k a n t o r k e u a n g a n l a l u d i l a -
o o r k a n k e p a d a j a n g b e r w a d j i b . R e d a k s i s u r a t k a b a r A t j e h N i e u w s
b l a d memuat be r i t a it u se h in gg a m e n d ja d i r a t i a s i a umum ( o p s p o r i n g
p e n j u s u t a n ) r a h a s i a k e m a n a - m a n a perlu u n t u k ditjari pentjuri i t u .
S i pentjuri j a n g s u d a h b e r a d a d i L a n g s a h a l it u t e l a h t e r b o n g k a r
s e b a b i tu i a se n d i r i tjuriga k a r e n a k a p a l telat m a s u k k e L a n g s a .
S i pentjuri s u r u h d j o n g o s b e l i bulu idjuk d i pa sa r da n o l e h d i o -
n g o s d i b a w a p u l a n g b a r a n g i t u . T a t k a l a k e o a l a d u a n e o e r g i k e r d i a d iK u a l a L a n g s a . s i p e n t i u r i d a n d i o n g o s b e k e r d i a l a h m e n g o r e k l u b a n g d i
b a w a h k o l o n g d a n k e d a l a m l o b a n g i tu d i m a s u k k a n i k a t a n u a n g j a n g
d a l a m tali idjuk j a n g t e l a h d i b u n g k u s u a n g k e r t a s t i u r i a n d i K u t a r a d j a
d a n d j o n g o s d i s u r u h tutup m u l u t d e n g a n d i b e r i k a n b e b e r a p a l e m b a r
ua n g k e r t a s j a n g F . 100 . D a la m w a k t u j a n g tjepat s e k a l i s i p i l d a n
M i l i t e r d i L a n g s a s i b u k m e n d j a l a n k a n o p s p o r i n g , d i t a n g k a p V a n D a a l e n
pentjuri b e s a r it u l a l u d i k i r i m k e K u t a r a d i a . K a r e n a p e r i s t i w a i n i G . G .
— 120 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 123/144
V a n H e u t s z d a t a n g k e K u t a r a d j a d a l a m t a h u n 1908 d a n ana<kmasnja
C . C . E . V a n D a a i e n d i s u r u h minta b e r h e n t i d e n g a n h o r m a t , k e m u d i a n
d i p i n d a h k a n da r i A t j eh , digantikan d e n g a n H . N . A . S w a r t s e b a g a i S i p i l
«san Ivlüiter G u b e r n u r tetapi ha l p en t j u r i a n V a n D a a len i tu sa n ga t d i -
r a h a s i a k a n . S u m b e r be r i t a i tu sa j a p e r d a p a t p a da N ja k Ma n su r ( Toke
ivïansur) K u t a r a d j a d a n T e u k u A g a m S j a m a u n da r i R a n ': o P a n d ja n g
( P e u r e u l a k ) .
6. P O T J U T B A R E N P U L A N G K E T U N G K O B .
B e r h u b u n g d e n g a n k e p i n d a h a n V a n D a a l e n d a r i A t je h P o tj ut B a r e n
t d k d j a d i ' d i b u a n g ke B e t a w i . M a s a a l a h P o t j u t B a r e n d j a d i p e m b i t j a r a a n
p e n t i n g d i a n t a r a G . G . V a n H e u t s z , S w a r t p e n g g a n t i V a n D a a l e n , V e l t m a n
d a n o p s ir 2 j a n g l a i n s e d a n g k a n P o t ju t B a r e n s e n d i r i d i p e s a n k a n s a t u
k a k i k a j u d a r i n e g e r i B e l a n d a . S w a r t d a n V e l t m a n j a n g d i t u n d j u k k a n
s e b a g a i T r o p e n - c o m a n d a n d i A t j e h B a r a t d i M e u l a b o h untuk m e n g a -
s i n g k a n k e k a t j a u a n d a n k e a m a n a n d i p i h a k rakjat d i d a e r a h M e u l a b o h
d a n a d a b a i k n j a P o t ju t B a r e n d i p u l a n g k a n k e n e g e r i n j a s e b a g a i pertjo-
b a a n m e n d j a d i U l e ë b a l a n g T u n g k o b d a n G o m e ë . T e t a p i a p a b i l a ia d i
b u a n g k e L u a r A t j e h m a k a k e lu a r g a d a n b e k a s 2 p e n g i k u t n j a d a p a t m e m
b u a t p r o p a g a n d a b u r u k t e r h a d a p politik k e a m a n a n j a n g d i k e h e n d a k i
o l eh p e m e r i n t a h B e l a n d a .
V e l t m a n b e r d j a n d j i ia s e b a g a i S h a k k e l A m b t e n a r ( c iv i e l g e z a g h e b
b er) d i M e u l a b o h . S e o r a n g B e l a n d a j a n g t e l a h p a n d a i b e r b a h a s a
A t j e h d a p a t m e n g a w a s i gera.k a k s i P o t ju t B a r e n d i s a n a . k a l a u ia b e r-
g e ra k k e m b a l i s e g e r a d a p a t d i t a n g k a p . R u m u s a n i n i m e n d j a d i p e n e -
p a t a n b a h w a P o tj u t B a r e n d i p u l a n g k a n k e n e g e r i n j a . G . G . V a n H e u t s z
s e n d i r i j a n g d a t a n g ke M e u l a b o h d e n g a n k a p a l p e ra n g untuk m e l i h a t
s e n d i r i s i t u a s i p e p e r a n g a n d i A t je h B a r a t j a n g d i a d a k a n d i s a n a C o n -
f r e n s i d e n g a n o f s i r 2 d a n U l e ë b a l a n g 2 d a l a m d a e r a h i tu . G . G . V a n
H e u ' s z s e t e l a h m e l ih a t d a n m e n d e n g a r w a w a n t j a ra d i M e u l a b o h m a k a
ia b a l i k ke K u t a r a d j a . D a r i s i t u ia k e S a b a n g m e m b u a t k o n f r e n s i d e
n g a n U l e ë b a l a n g ja n g d a l a m v e r b a n e n ( T a w a n a n b e b a s ) d i S a b a n g b a
l i k da r i s i tu ia pe rg i ke S e g l i A t j e h P i d i ë d a n L h o k S e u m a w e
A t i e h U t a r a d i t e m p a t 2 itupun m e m b u a t p e r t e m u a n d e n g a n U l e ë b a -
Ia ng 2 j a n g m a s i h a d a d a l a m d j a w a t a n n i a d a n m e n e r i m a a u d e n s i d e
n g a n k e lu a r g a a t a u s a u d a r a n i a b e k a s U l e ë b a l a n g i a n g t e l a h d i b u a n g
d a r i t a n a h A t j e h . S e t e l a h s e l e s a i O r i n t a s i G . G . V a n H e u t s z p u l a n g
k e B e a w i . T i d a k b e b e r a p a l a m a s e s u d a h it u t e l a h a d a o r a n g b u a n g a n
b e k a s p e d j u a n g p u l a n g k e A t j e h a t a u d a r i A m b o n B a n d a d l l , l a l u d i
p i n d a h k a n k e B e t a w i . B a n d u n g d a n B o c o r d l l d'tanah D i a w a . D a l a m
t a h u n 1 910 P o t j u t B a r e n d i b a w a n u l a n g d e n g a n k a p a l k e M e u l a b o h .
D a r i s i t u d i a n t a r o le h K a p t e n V e l t m a n k e T u n g k o p .
D i s a n a d i s a m b u t o l e h a n a k n e g e r i d a n p e n g i k u t n j a d e n g a n g e m -
— 121 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 124/144
bira dan sukatjita. Sekalian is i negerinja datang be r - du jun2 bertepung
tawar Ke rumaftnja mengho imaJ u ieeoa lang dan pahlawan tanah air.
ba.a i ï i lüuüie müia2 ia memakai kaki kaju jang diberikan oleh Vei tman.
retapi kaki itu tidak dapat seialu dipakainja karena ada rasa mendjepn
paaa :<uku2 kakinjs ketika ia berdjalan. la lebih suka didjulang orang
apsb i ia bepergian kemana-mana. Untuk mendjulangnja diporgunakan
muharnm tenaga Iaki2 jang bernama Radjid jang kemudian ia kawin
dengan Rdjid dan diberi titel Teuku Muda Rasj ic kepadanja. Djadi ka
rena didulangnja potjut pergi mangundjungi Kampung2 dalam daerah
pemermtahannja untuk mendjalankan kewadjibannja. Orang2 jang ma-
las idinasihati supaja suka bekerdja sawah ladangnja dengan sebaik-
baiknja. Sipemalas dan pura2 sakit digertaknja bi la sudah melanggar
dihukum menurut adat. Keamanan dan kesantosaan negeri didjaganja
benar sehingga menjebabkan p e n d u d u * takut dan sajang kepaaanja
Dan menghormati dia seperti seorang Uleëbalang Iaki2 jang tjakap.
Potjut Baren; ia adalah seorang penggemar sjaif atau pan ton2 . Pada
waktu2 lengang duduklah ia beristirahat dirumahnja Iebih2 dalam bu-
an terang bna erkenang kepada masa jang lampau dalam gua gunung
Matjang dalam masa bergurelja jang telah lalu. la be r -pan tun2
Diantara p an t u n 2 n j a adalah sebagai dibawah ini.
Ië kroëng Woyla Tjeukoë leukat
engkot di Leumpat disangka tuba
seungab di jub seungab di rambat
meureugoh barat meusuara
Bukon sajang itik kapai
djiü'moh buleë sion sapeue
bukon sajang bilek kutinggai
tempat kutidur siang dan malam
Ië Kroëng Tangsee ilee u Gompang
saboh tjabang ilee u IManggroë
joh Ion djak mengieuëng ngon subang
ngon Ion riwang pha meupaloë
Kuala Woyia tabeue masin
engkot maen keunong lam djeue
ditjok beudeë abeh ngon sikindilon dipeutroën dalam pantoue
ië kioëng seunangan ilee tjuram
engkot gasang grob2 keudroë
tinggai keupok tinggai rangkang
tinggai tepin tempat Ion manoë
— 122 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 125/144
Gambar no. 23.
Gambar alat2 peusedjuk atau alat penepung tawa-- seseo-
rang jang baru ter lepas dari bahaja atau jang baru pulangdar i rantau/pela jaran djauh.
— 123 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 126/144
J a t u h a n k u r a b b i l d j a l e e
Doei g o n a s e e Ion kapaioë
beu^eu t a p im a n I on l a m ha tee
bek djeuek k e u k a p h e e a c h e e d e u d o ë
Indonesia
S u n g a i W o y i a k e r u h m a s m
i k e n dilompat d i s a n g k a T u b a
s u n j i d i b a w a h s u n j i dirambi
t o koh ba r a t buka S u a r a
b u k a n s a j a n g itik k a p a l
tumbuh bulu a n e k a w a r n a
b u k a n s a j a n g bil ik k u t i n g g a l
t e m p a t k u t i d u r s i a n g d a n m a l a m
S u n g a i T a n g s e e hil ir ke G l u m p a n g
s a l u t j a b a n g m e n g a l i r k e n e g e r i
m a s a b e r a n g k a t b e r g e l a n g s u b a n g
w a k t u p u l a n g p a h a b i n a s a
K u a l a W o y l a t a w a r d a n a s i n
i k a n b e r m a i n k e n a k d j a l a
d i r a m p a s b e d i l d i r a m p a s s i k i n
s a j a d i t u r u n k a n d e n g a n t a n d u
s u n g a i s e u n a n g a n a l ir n j a d e r a s
i k a n g u r a n s a n g m e l o m p a t s e n d i r i
t in g g a l k e p o k t i n g g a l r a n g k a n g
t i ngga l t eup in t em p a t ku m a n d i
J a T u h a n k u R a b b i l D j a l i l
k e r d j a b e l u m s e l e s a i p a h a b i n a s a
t e t a p k a n i m a n d a l a m h a t i k u
d j a n g a n d j a d i k a f i r d i c h i r m a s a
i s t i l a h :
K e p o k t e m p a t p a d i d a r i kulit k a j u , r a n g k a n g - d a n g a u t e m p a t d j a -
ga b u r u n g m a k a n p a d i d a n s i k i n a l a t s e n d j a t a d a n p a n t e u e = t a n d u .
7. Invalid Potjut Baren mau tikam Belanda
D a l a m b u l a n M a i t a hu n 1912 B iva k K u a l a B h e ë j a n g s e m e n t a r a d i
p a r m a n e n k a n j a n g la i n d i le b u r k a n .
— 124 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 127/144
Comandan Bivak Kuala Bheë jan g pertama letnan J.B . De Kort.
Comandan baru in i mendjalankan tugasnja guna mentjari muka ke
pada atasa n dan m em aka i seorang loods kata O rang Atjeh loh (Petun-
djuk Djalan) jang bernama Njak Kulam dan loh mi membuat pu ia la
poran kepada letnan De Kort Bivak Komandan baru i tu. Dalam peme
rintaha n Uleëbalang Potjut Baren ada terdjad i lah satu peristiwa peng-
hinaan.
Seorang wanita nama Afeu lah pelajan t inggal dalam rumah Po -
tjut Baren Dergaul dengan seorang lain jan g buka n su am inja. Potjut
telah m em beri na sihat da n tegur beberapa kal i tetapi t idak d i turu-
tinja sedangkan perbuatan nja/ rahas ian ja te lah mandjadi rahas ia umum.
Poijut Baren merasa perbuatannja satu penghinaan dalam rumah tang-
ganja maka d id ja lanka nlah satu hukuman kepada Afeu lah. Rambut
Afeu lah di kudung dan diusir keluar dari rumah Potjut. Afeulah ini adahubungan saudara dengan njak Ku lam . Njak Kulam merasa hai i tu satu
penghinaan atas saudaranja Afeulah jang te lah di lakukan oleh Uleëba
lang Potjut Baren.
Maka hal itu diad uka n oleh Njak K ulam kepada Letnan De Ko rt
Comandan di Kuala Bheë. Oleh Letnan De Kort dikir im surat panggi lan
suruh datang Potjut Baren ke Kua la Bheë guna diperiksa perinal huku
man Potjut atas wan ita Afe u lah . Potjut d atang ke K antor d i Kua la Bheë
untuk memberi tahukan ia datang dan di tanja apa mest i datang sendir i
menghadapi K om anda n. Djuru tulis/hakim desa (Landschapsgfeecht)
Teuku Zainul Harun. Member i tahukan bahwa ia dapat tugas untuk
membuat Proces Verbal kepada Potjut mengena i m em otong rambut
Afeu lah, Potjut mendjawab pertanjaan, djuru ul is tak ada hak berbit ja-
ra tenta ng urusan huku m ada t. Djuru tu l is lalu pergi kerum ah Bivak
Comandan Letnan Kort member i tahu djawaban Pot jut Baren, Letnan
De K ort da tan g -ke K an tor hendak bertem u denga n P o' ju t, seda ng ia
berdiri segera memberitahu bahwa ia telah perintahkan djuru tu l is un
tuk m em bua t proses Verbal Potjut m engenai persoalan hukum potong
rambut si Afeulah. Sikap Letnan De Kort t idak wadjar atau harus sopan
meskipun dim dinas, sebab Letnan sambi l berdir i memberi tahu hal i tu
kpd Pot jut Baren dgn mu kanja jg seram. Maka Potjut mengatakan. Tuan
tdk ada hak memer iksa saja, jg berhak Gu bernur di K uta radja atau se-
dik i tn ja Troepen Co m and an C ivie l Gezaghebber. M eulabo h Tuan pan g-
gi l saja kem ari sdh di lu ar aturan kam i Uleëbalang2. Letnan De Ko rt
m endjawab; saja toch Pot jut tahu bivak K om and an jg baru diangkat di -
s in i , sebab i tu saja boleh memerintah kpd Uleëbalang2. Mendengar dja
waban Letna n i tu, Potjut bertam bah m arah dan berkata : Tu an bu at
urusan militer, t idak mentjampuri urusan pem erintahan. Letnan De
Kort mendjawab : untuk urusan semua saja wadjibl lakukan sebab i tu
— 125 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 128/144
a p a j a n g d i t a n ja o le h djuru t u l i s L a n d s c h a a p s g e r e c h t m e s t i P o t i u t
D ja w a b . Po t j u t t e ru s D ja w a b . T id a k .
Po t j u t T e ru s m a ra h dan b a n g u n d a r i d u d u k n j a dan b e r k a t a l e t n a n
tidak patut, t e r u s ditjabut r e n t jo n g n j a d a r i p i n g g a n g d e n g a n k a k i s e b e
la h diterkamnja L e t n a n De K o r t tetapi k e r e n a L e t n a n De K o r t
tiepat m u n d u r k e b e l a k a n g dan Po t ju t t i d a k b i s a b e r g e r a k l e b i h m a d j u
ke r ena d i e m p a n g o l e h m e d j a t ikaman a t a s L e t n a n g a g a l . L e t n a n t e r u s
l a ri p u l a n g k e r u m a h ; A d j u d a n n j a d i p e r i n t a h k a n k e p a d a Djurutulis s u p a
ja d i t e l e f o n k e p a d a t r o e p e n C o m a n d a n M e u l a b o h , s e b a b d i r u m a h tak
a d a t e l e f o n m a k a d i s u r u h m e m b e r i t a h u apa j a n g t e l a h terdjadi di K u a
la Bh e ë Po t j u t Ba re n mau m e n i k a m dia d a l a m s a t u p e m e r i k s a a n L a n d -
s h a p s g r e c h t . Dia tak b e r a n i t e l e f o n s e n d i r i takut diteirkam l ag i o leh Po
tjut B a r e n C s . J a n g m e n d j a d i T r o e p e n C o m a n d a n dan c i v i e l G i r a q h e b b e r
d i M e u l a b o h w a k t u itu K a p t e n Th. J. V e l t m a n . V e l t m a n s u r u h k a s i h
t a u s a m a L e t n a n De K o r t d j a n g a n b e r b u a t a p a 2 s e l a i n m a n d j a g a b a i k
k e t e n c e r a m a n dan k e s e l a m a t a n P o t i u t B a r e n d i p e r t a n g g u n g k a n
k e p a d a L e ' n a n De K o r t dan P o t i u t d j a n g a n t e r u s turun - k e M e u l a b o h
m e n g h a d a p c i v i e l g e r a q h e b b e r dan L e t n a n De K o r t t u n g g u s a m p a i d a
t a n g L e t n a n l a i n untuk m e n g u r u s hal itu. S o r e n j a d a t a n g l a h s a t u b r i g a
d e M a r c h a u s s e j a n g d i k e p a l a i o l e h L e t n a n G o s e n s o n s ke K u a i a
Bh e ë l a lu be r te m u d e n g a n L e tn a n De K o r t dan P o t j u t B a r e n d e n g a n
m e m b a w a s a t u s u r a t d a r i V e l t m a n . O f s i r j a n g m e m b a w a s u r a t V e l t m a n
k e p a d a P o t i u t B a r e n m e m b e r i t a h u b a h w a P o t j u t a d a l a h d i p i h a k j a n g
b e n a r dan djangan m e n a r u h s u s a h a p a 2 dan hal p e r i s t i w a itu a k a n di-
u r u s o l e h t u a n K a p t e n V e l t m a n s e n d i r i n a n t i a k a n s e l e s a i d i p e r i k s a
d a n d i d j a l a n k a n k e p u t u s a n n j a p e n j e l e s a i a n . B e r i t a V e l t m a n j a n g d i b a
wa o le h o f s i r itu m e n d j a d i d i n g i n s e m a n g a t P o t ju t j a n g s e d a n g m a r a h .
B e b e r a p a h a r i d a p a t c h a b a r b a h w a L e t n a n De K o r t d i p i n d a h k a n d e n g a n
s e g e r a d a r i K u a l a Bh e ë (S t r a f o ve r p l a a t s in g ) .
P e g a n t i n j a d i a n g k a t L e t n a n G.F.V. G o s e n s o n p a d a 9 S e p t e m b e r 1912
d a n K a p t e n V e l t m a n pun d a t a n g s e n d i r i ke T u n g k o p b e r t e m u d e n g a n
Po t ju t Ba re n De K o r t d i s e l e s a r k a n d e n g a n b a i k n j a dan d a m a i . D e m i k i -
a n l a h k e b e r a n i a n w a n i t a ini d a l a m m e m p e r t a h a n k a n t a n a h air dan tu-
g a s n j a . B e r i t a ini d i p e r o l e h d a r i T e u k u Z a i n u l H a ru m b e k a s djuru t u l i s
b i v a k K o m a n d a n Di K u a l a B h e ë dan s e k a r a n g p e n s i o n a n P a r i a t a p r a d ja
tingkat I t i n g g a l di K u t a r a d j a .
8 POT J UT BARE N MANGK AT
P o t ju t B a r e n m e n i n g g a l d a l a m t a h u n 1933 dan s a m p a i k e p a d a h a r i
t u a n j a ia s e o r a n g U l e ë b a l a n g j a n g t j a k a p dan d i s a j a n g i o l e h r a k j a t n ja
m e s k i p u n k a k m j a t i d a k ada s e b e l a h . T e t a p i ia tetap d i a k u i o l e h ral-at
nja b a h w a s e o r a n g w a n i t a j a n g p a l i n g t j a k a p dan m e m p u n j a i k e m a u a n
be<erdja k e r a s d i s e b e l a h A t j e h B a r a t . P a n t o n n j a a t a u sjairnja s a m p a i
s e k a r a n g m a s i h d i - s e b u t 2 o r a n g s e b a g a i p a n t u n m a d j a .
— 126 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 129/144
D i s i n i d i t a m b a h k a n da r i be r i t a j an g t e r ac h i r d i t e r i ma bahw a paha
P a t ju t B a r e n d i p o t o n g d i t a r u h o b a t b a l s e m d a n d i s i m p a n d a l a m s a t u
l e m a r i k a tja s e b a g a i b a r a n g k e n a n g 2 a n n j a .
Wak tu i a m a n g k a t , kaki i tu ditanam b e r s a m a 2 d e n g a n d j e n a z a h n j a .
P e g a n t i U l e ë b a l a n g d i p i l i h o l e h rakjat T e u k u M u d a R a s j i d .
3. 0 F S I R 2 B E L A N D A J A N G M E N G E D J A R P O T J U T B A R E N
N o . P a n g k a t n a m a w a k t u
1 . H o l d e n s 1900-1906
2. „ H . N . A . S w ar t
3. „ W . K . S t o o p
4. „ W . B . J . A . S c h e e p e n s
5. „ M . J . J . B . H . C a m p i o n i
6. „ T h . H . V e l t m a n
7. „ A . E . S c h n i d e r s
8. L e t n a n V a n M a c h t M u t t i n g N a p j e s
9. „ A . G e e r s t e m a B e c k r i n g k
10. „ F . D ar lan g
11. „ ' W . P . D . V l e r k
12. , „ R. V e g e l
13. „ J . F . E . t e n K l o s t e r
14. „ J . H . C V a s t e n a u
15 . " „ R .T . M a i d m an
16. „ H . S c h e u r l e e r
17. „ ' ' H .J . S m i d t ( K e m u d i a n d j a d i A s s i s t e n Rr . s i den
A t je h B a r a t d a n S e l a t a n )
18 . „ W . Ho oge rs
19. O n d e r L e t n a n H . C h r i s t o f f e l
10. D A F T A R N A M A 2 S T A F P A S U K A N P O T J U T B A R E N
1 . P e n a s i h a t a j a h n j a T . K e u d j r o e n Tjut A h m a d
2. „ D a t o k S a r o n g k e p a la , m u k i m S o k o y
P A N G L I M A 2 N J A
1. P a n g l i m a p r a n g N j a k S a b a h .
2. P a n g B a n t a
3. P a n g N j a k G a m P a n d j a n g
4. P a n g R a m a n dan ban j ak pang2 l a i n l ag i
— 127 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 130/144
VIII POTJUT BIHEUE
1 P E R D JU A N G A N N JA
P o t ju t B i h e u e n a m a n j a ja n g s e b e n a r Potjut Meurah Itan tetapi k a
r ena l a h i r d a n t e m p a t t in g g a l a j a h n j a d i B i h e u e , m a k a o r a n g p a n g g i l
k e p a d a n j a Potjut Biheue s a d j a . l a a n a k k e p a l a n e g e r i / k e d j r o e u n ( h u l u
b a l a n g ) B i h e u e . P a d a z a m a n d a h u l u d a e r a h i n i m a s u k s e g i XXII m u k i m
P a n g l i m a P o l e m , A t jeh B e s a r , tetapi d a l a m a c h i r a b a d X I X k a r e n a p e
p e r a n g a n , n e g e r i it u d i r a m p a s o l e h T e u k u R a d j a P a k e h P i d i ë a ta s d u -
kungan Tgk . d i B u l o h .
A d a p u n P o t j u t Meu r ah Intan a l i a s P o t j u t B i h e u e is t e ri p e r t a m a d a
r i T u a n k u A b d u l M a d j i d a t a u i b u t in d a r i T e n g k u P u t r o ë , p e r m a i s u r i
S u l t h a n A l a i d d i n M u h a m m a d D a u d S j a h d a n T u a n k u M a h m u d b e k a s
L id V a l k s r a a d d u l u j g dim z a m a n R e v o l u s i m e n d j a d i R i s i d e n d i p e r b a n -
t u k a n k e p a d a G u b e r n u r S u m a t e r a . P o t ju t B i h e u e m e m p u n j a i 3 o ra n g
Pu t e r a d e n g a n T u a n k u A b d u l M a d j i d . J a n g 1. T u a n k u M u h a m m a d , 2. T u
a n k u B u d i m a n d a n 3. T u a n k u N u r d i n . D i m a g r e s i B e l a n d a P o t i u t B i h e u e
se r ta pu te r a n ja j a ng t i ngga l d l B a teë de ka t G r on g g r ong turut b e r g e r i l -
ja b e r - s a m a t o k o h 2 p r a n g j a n g l a i n . P o t j u t B i h e u e s e r ta a n a k n j a m e m
p u n j a i p e n g i k u - 2 d a n t o k o h 2 j a n g ku a4
: j a n g s e l a l u b e r g e r i l j a d a l a m h u
t an sek i t a r dae r ah VII mu k im P id ië ( P ad an g Tidji) d a n L a w e u ë n g . P e r
d j u a n g a n P o t j u1
B i h e u e d i k a g u m i o l e h B e l a n d a . D a l a m p e r m u l a a n t a
h u n 1902 s j a h i d l a h p u t e r a n j a j a n g p e r t a m a T u a n k u M u h a m m a d . P a d a 1
A g u s t u s 1902 P o t j u t M e u r a h B i h e u e d a n p u t e r a n j a T u a n k u N u r d i n £er-
k e p u n g d a l a m a s r a m a d i hu ta n Law e uëng . P o t j u t M eu r ah Intan/Potjut
M e u r a h B i h e u e k e n a p e l u r u m u s u h s a m p a i b e r p u l u h l i a n g dan ia d i
t i n g g a l k a n d i s i t u . P a d a san gka o f s i r B e l a nd a i a t ak h id up l ag i aka n V .
t a p i w a l a u p u n b e g i tu p a r a h l u k a n j a , A l l a h m e l i n d u n g i s a m p a i s e m b u h
b a i k d a r i Iuka2 ' ' u . P u t e r a n j a T u a n k u N u r d i n p u n l u k a n a r a h kar<-"-n
turut bertempur b e r s a m a i b u n j a j a n g s u d a h lu k a d a p a t p u l a d i t a n g k a p
o l e h s e r d a d u B e l a n d a d a l a m b u l a n J a n u a r i 1904 . S e s u d a h ia b a i k l a l u
d i t a n g k a p d a n d i b a w a k e K u t a r a d j a . K e m u d i a n i a s e r t a p u t e r a n i a T u a n
k u N u r d i n d i b u a n g k e d i a w a ditempatkan d i B l o r a d a l a m d a e r a h D j a ^ a
T e n g a h . Z e n g r a a f d a l a m B u k u A t je h h a l a m a n 74 a d a m e n u l!
s k e s — 2
V e l t m a n s e s e o r a n g o f s i r B e l a n d a m e n g e n a i k e p e r w i r a a n p a h l a w a n w a
n i t a i n i P o t j u t M eu r ah se ba ga i be r i ku t .
K a p t e n V e l t m a n j a n g p a n d a i b a h a s a A t je h m e n d e n g a r s e o r a n g w a
n i t a A t j e h j a n g s a m p a i s e k a r a n g ia m a s i h menundjuk hormatnja a p a
b i l a b e r je r it a t e n t a n g p e r e m p u a n i tu . W a k t u s a t u p a s u k a n m a r s u s e jang
d i k e p a l a i o l e h K a p t e n V e l t m a n j a n g m e l a l u i ro n d a s e k i t a r h u
t a n Laweuëng a d a m e r e k a d a p a t / t a n g k a p s e o r a n g w a n i t a j a n g termuka
j a n g b e r n a m a P o t ju t M e u r a h ( b u k a n p e r m a i s u r i S u l t h a n ) k a re n a d i s a n g -
ka a d a tersembunji s e n d j a t a d i b a w a h tumpukan k a i n p a k a i a n n j a . S e k o -
— 128 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 131/144
Gambar no. 24
POTJUT MERAH INTAN BIHEUE
- 129 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 132/144
njong-konjong ditjabutnja rentjongnja dan sambil berkata: dari pada d i-
tangkap kaphee lebih baik mati aku: „katanja" , dan dia hendak berge-
rak b e g i t u h e b a t utk menerdjang Veltman. Sebentar kemud'an karena
l e m a s i a p u n rubuh. R u p a n j a i a p e r o l e h luka jg hebat, dua l i a n g pd ba tu
k e p a l a n j a d a n d u a liang pd bahu dan urat belakang dahinja putus. la
t e r l e t a k d a l a m m a n d i darah j a n g b e r g e l i m a n g lumpur jang tidak karuan
r u p a n j a . S e o r a n g s e r s a n j a n g m e r a s a k a s i h a n b e r t a n j a k e p a d a k a p t e n -
nja :
B o l e h k a h sa ja t e m b a k , su p a ja d ja n g a n l a m a ia m e n d e r i t a ? , e n g ka u
g i l a menjahut V e l t m a n . D a n p a s u k a n i tu m e n i n g g a l k a n tempatnja i tu
d e n g a n m a k s u d s u p a j a p e r e m p u a n it u b o l e h m e n i n g g a l d i h a d a p i o le h
b a n g s a n j a . A k a n t e t a p i b e b e r a p a h a r i k e m u d i a n w a k t u V e l t m a n l a lu d i -
p a s a r B i h e u e d e k a t p a d a n g T i d j i , ia m e n d e n g a r c h a b a r b a h w a P o t j u t
M e u r a h b u k a n s a d j a m a s i h h i d u p t e t a p i t e l a h m e l a h i r k a n m a k s u d n j a
b a h w a ia akan m e m b u n u h p e n d u d u k j a n g b e r c h i a n a t k e p a d a n j a daïam
m u k im i tu . Ve l tm a n t i d a k p e r t ja ja b a h w a ia m a s ih h id u p d e n g a n d a
pa t luka jang s e p a i a h i i u ; t e t a p i u n t u k m a n d a p a t k e p a s t i a n i a p u n l a l u
b e r a n g k a t d e n g a n p a s u k a n n j a p e r g i m e n g e p u n g k a m p u n g i t u d a n m e -
m e r i k s a t i a p 2 r u m a h . D a n a c h i m j a b e n a r l a h p e r e m p u a n in i j a n g d i -
djumpai d i d a l a m s e b u a h r u m a h d i s e m b u n j i k a n o r a n g d a l a m o n g g o k a n
ka in b u ru k .
K e a d a a n t u b u h n j a s a n g a t m e n t j e m a s k a n k a r e n a l u k a n j a d i o b a t i
o r a n g d e n g a n k o ' o r a n l e m b u j a n g m a s i h b a s a h . l a d e m a m d a n s a n g a t
l e m a s k a r e n a k e k u r a n g a n d a r a h . M e s k i p u n d e m i k i a n ia t i d a k m a u d i -
a d j a k p e r g i k e D o k t e r l e b i h b a i k m a t i d a r i p a d a d i s e n t u h k a p h e e . K e t i k a
V e l t m a n j a n g p a n d a i b e r b a h a s a A t je h m e m b e r i n a s e h a t k e p a d a n j a d e
ngan b a h a sa A t j e h su p a ja ia su ka d io b a t i , b a ru i a m a u d io b a t i o l e h
V e l t m a n s e n d i r i mentjutji I u ka 2 d i t a ru h obat dan d i b a l u t l u k a n j a d a n
d i b a w a k e r u m a h s a k i t S i g l i . T i d a k b e b e r a p a l a m a k e m u d i a n lu k a i t u p u n
s e m b u h b e r - a n g s u r 2 b a i k d a n s e m b u h . a k a n t e t a p i P o t j u t M e u ' a h
a k a n t j e d e ra s e l a m a n j a . W a k t u K o l o n e l S c h e u e r K o m a n d a n M i l i t e r d a r i
D ja wa jang baru d a t a n g k e K u t a r a d j a membatja dalam daftar bahwa se-
o r a n g p e r e m p u a n b e r n a m a P o t j u t M e u r a h d e n g a n s e n d i r i a n j a n g h a n j a
b e r s e n d j a t a r e n tj o n g t e l a h b e r a n i m e n a n t a n g s a t u b r i g a d e M a r s u s e jang
b e rse n d ja ta , i a i n g in m e l i h a t wa d ja h Po t j u t j g p a h la wa n i t u . Dg n d'te-
m a n i k a p i te n V e l t m a n K o l o n e l itu pun p e rg i m e n d j u m p a i P o t ju t M e u
r a h j g b e l u m s e m b u h b e n a r i t u d a n s e s a m p a i d i h a d a p a n n j a K o l o n e l j g
m a s j h u r n a m a n j a dim p e p e r a n g a n merebut t j a k ra n e g a r a d i P u l a u L o m
b o k i tu te r u s b e r s i k a p d a n m e m b e r i h o r m a t s e t j a ra M i l i t e r , djari t a n g a n
tertjetjah k e p i n g g i r t j e p i u h : „ k a t a k a n k e p a d a n j a , s e r u a n k e p a d a K a p i
te n V e l m a n i t u , b a h w a s a j a d a t a n g m e m b e r i h o r m a t k e p a d a n j a . K a p o e n
V e l t m a n m e n j a m p a i k a n u t ja p a n i tu d a n s e b a g a i d j a w a b n j a s a t u s e n j u -
m a n t a m p a k p a d a m u k a n j a j a n g t e l a h k u r u s k a r e n a s a k i t i tu . S e d j a k
i tu K o m p e n i t i d a k p e r n a h l a gi m e n g g a n g g u d a r i p a d a n j a .
- 130 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 133/144
2. Potjut Biheue dibuang ke Blora
Berita ini diperdapat menurut research saja tanggal 4 Mei 1965 da
lam rangka mentjari bekas keradjaan Pol i tatk ala itu saja ke Bateë
me ndjumpai orang tua2 penduduk d isana jg d iser tai o leh T. Ibrahim Hu
sein Tjamat Bateë, T. Hamzah dan Tgk. Sjam Sjamy dl i . Dan diantara
n ja seorang tua jang bernama Tgk. M . A m in Me unasa h Selatan ketjama
tan Bateë jang telah berumur lebih kura ng 100 tah un menerangkansesudah Potjut Biheue (Potjut Meurah) Intan sembuh dari lukanja di
bawa ke Kuta Radja ditempatkan di Kampung Kedah. Sementara i tu
puteranja Tuanku Nurdin jang masih bergeri l ja turun menjerah (menu
rut buku Ca rps Ma rsuese ked jadian i tu dalam bulan Jan uari 1904) dan
t inggal bersama ibunja di Kutaradja tetapi sekal i2 dengan diam2 pu
lang djuga ke Biheue atau Bateë. Kira2 setahun Pot jut Biheue di Kuta
radja maka ia bermaksud djuga handak balek bergeri l ja meskipun ia
mendapat t jedera tubuhnja sedikit . la berusaha mantjari hubungan de
ngan orang2 Lam Nga dan Kroëng Raja akan menjari sampan buat pu
lang ke B i h e u ^ pada waktu m alam dengan putranja T uan ku N urd in, da
lam maksud untuk bergeri l ja lagi dan mengumpulkan kawannja guna
mengepung bivak Comandan Belanda di Biheue atau Laweuëng. Raha-
sia in i dapat ditjium oleh Sp ion Beland a dan m ember i laporan kepada
tentara di Padang Tidji sesuda h dis iasa t bahwa gerakan rahasia P o
tjut Biheue i tu memang ada dan akan di lakukan. Pada 1 November 1904
dikirimlah 1 C o m p i Ma rchauss e jang d ikep alai o leh Letnan J. J. Burger
Ke Kam pung Bloek Wakeuh untuk menangkap Tuan ku Nurdin d i tem pat
nja. Disitu terdjadi tembak menem bak dan Letnan J. J. Burger kenak
tembak dengan tangan Tuanku Nurdin sendir i d idadanja sehingga litea
parah dan dibawa ke Sigl i Tetapi sampai d isana Letnan Burger mening
gal.
Maka dim buku Carps Marchausse 1890-1940 halaman 179 tertjatat
pada18 Feb ruari 1905 oleh P atro l i Le tnan J .J . Bo reel dapat pula d ikepung dalam hutan seki tar Bateë Tuanku Nurdin jang sedang menanti
pula ng ibun ja, seda ng me ngum pulkan lagi kawannja lalu dapat pula
di tangkap.
Setelah di tangkap la lu d ibawa ke Kutaradja d imasukkan kedaiam
pendjara. Kem udian d id jadikan tahanan bebas, d i tem patkan dikam pun g
Kedah. Berhubungan dgn laporan spion bahwa gerakan Pot jut Biheue/
Pot jut Meurah Intan jang mentjar i2 sampan ke Lamnga dan Kioëng Ra
ja utk bal ik berguri l ja maka Pot jut Biheue dan Tuanku Nurdin dibuangke Djawa. Di Djawa ia tdk ditemp atkan di Betawi atau di B an dun g spt
orang la in tetapi mereka ditempatkan di Blora (Djawa Tengah) dim desa
Kuman. Demikian pedjuang wanita jg berani i tu hidup dalam pembu-
angan Belanda sampai menutup umur tuanja di Daerah Blora beserta
puteranja Tuanku Nurdin. la meninggal disana dalam tahun 1934 ku-
— 131 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 134/144
b u r a n n j a d : T e g a l a n a a n p u t e r a n j a T u a n k u N u r d i n m e n u r u t T u a n k u i s
k a n d a r b a r u m e n i n g g a l p a d a 1 S e p t e m b e r 1957.
IX TJU TP O FATIMAHTjutpo F a t i m a h binti Tgk C h a t i m a l i a s Tgk Ma ta Ië i s ter i Tgk d i
3arat be r asa i da r i G a m p o n g S i a l e ë t p e r a k / L h o k S u k o n . Tgk d i Ba ra t
a d a l a h m u r i d T g k C h a t i m . D i a k a w a n s e p e r d j u a n g a n P a n g N angg r o ëd a n Tjutnjak M e u t i a j a n g m a s i n g 2 t e l a h s j a h i d p a d a 2 6 S e p t e m b e r
dan 25 Ok to be r 1910. M e s k i p u n k e d u a t o k o h b e s a r i n i t e l a h s j a h i d
namun Tgk d i B a r a t dan Tjutpo F a t im ah be r d juan g t e r us dan . t i ngga l d i
d a i a m r i m b a m e n e r u s k a n p e r d j u a n g a n d a n m e n g a s u h R a d j a S a b i l . M e
reka d e n g a n hati t a b a h m e r a s a i p e n d e r i t a a n d i d a l a m r i m b a d a n k e b a -
n j a k a n d a l a m b é r p u a s a s u n a t . M a k a n a n n j a t e m p o 2 u b i d a n 1 e m po 2
umbut k a j u . S a t u s e t e n g a h t a h u n k e m u d i a n t e r d j a d i l a h p e r i s t iw a k e -
matian j an g t r aged ie dan h i s t o r i s j ang k e l a k d i p e r h a t i k a n o l e h patriot2d a n s a s t r a w a n a t a s k e m a n g k a t a n Tjutpo F a t im ah i s t e ri da r i seo r an g U !a
m a j a n g m a s j h u r dan sas t r i a d i A t j eh U ta r a (Lho k S uk o n ) . P a d a t a n g g a l
22 F e b r u a r i 1912 ia d a n s u a m i n j a b e r s a m a 2 d e n g a n p e n g i k u t n j a d i k e
p u n g o l e h s a t u p a s u k a n M a r c h u s s e d i b a w a h k o m a n d a n L e t n a n H . B e h -
r en s d i d a l a m r i m b a g u n u n g P a n d j a n g , d i s a n a t e r d j a d i l a h t e m b a k m e
n e m b a k . M a k a a c h i r n j a t e r p a k s a m e r e k a m a n g e l a k k a n t e m b a k a n m u
s u h m a s u k k e s u a t u tumpuk b a t u 2 g u n u n g . D i s a n a m e r e k a b e r t a h a n
d a n b e r s e d i a m e n a n g k i s t i a p 2 s e r a n g a n a g r e s o r B e l a n d a d a n TjutpoF a t i m a h j a n g t e rs e b u t d i a t a s m e n g a m b i l t e m p a t d i b e l a k a n g s u a m i n j a
Tgk D i B a r a t . S ed an g pe ng i ku tn ja a da j an g t e l ah l uka da n s j a h id dan
a d a j a n g t e la h m u n d u r k e b e l a k a n g d a l a m h u t a n i t u , m e n g h i n d a r k a n d i
r i da r i ba r i san pand jang ( sa l vo ) M a r s a u s e . S e m e n t a r a i t u t e r u s terdjadi
t e m b a k m e n e m b a k l a g i m a k a t a n g a n T g k D i B a r a t k e n a p e l u r u d a n d e
n g a n tjepat ia m e n j e r a h k a n senapan kepada i s t e r i n j a j ang se r t a merta
tampil k e m u k a b e r d i r i d i d e p a n s u a m i n j a untuk m e l i n d u n g i k e s e l a m a t a n
s u a m i n j a i tu . B e r d i r i l a h ia d e n g a n b e r a n i m e n e m b a k d a n menjamout
t i a p 2 s e r a n g a n m u s u h n j a . S e t e l a h b e b e r a p a s a a t terdjadi t e m b a k m e
n e m b a k d a l a m w a k t u b e b e r a p a l a m a n j a a c h i r n j a s e b u t i r p e l u r u m a r
s a u s e m e n g e n a i d i a j a n g m e n e m b u s d a d a n j a d a n d a d a s u a m i n j a j a n g
b e r d i r i d i b e l a k a n g .
K e d u a n j a r e b a h d a n s j a h i d b e r s a m a 2 s u a m i n j a j a n g b e r t i n d i h m a -
ja t . M a k a pe r i s t iw a i n i menerbitkan p e r a s a a n j an g : s a n g a t m e n g h a r u k a n
hati da r i p i ha k kaum w an i t a . w a n i t a . H a l ke d ja d ia n seba ga i i tu d i A t j eh
b e r p u l u h b a h k a n a d a b e r a t u s o r a n g w a n i t a te r d a p a t d i t a n a h Atjeh d a nsifatnja m e r e k a s a s t r i a it u . S e h i n g g a m e n e r b i t k a n r asa h o r m a t d i d a l a m
hati s a n u b a r i n j a p a h l a w a n 2 la i n . D e m i k i a n l a h riwajat r i n g k a s s e o r a n g
w a n i t a da r i A t j eh U ta r a ( Lho k S u ko n ) j an g t ew as da lam be r g e r i l j a m e
n e n t a n g m u s u h g u n a m e m b e l a s u a m i n j a d a l a m m e m p e r t a h a n k a n t a n a h
a i r n j a .
.- - 132 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 135/144
PEND]ELAS-
\N GAMBAR
25 BARANG2
A N T / K INI :
1, 2, 3 dan 4
'ooh (buah) du-
ma badjeë , 5 ai
ting-anting dada
6 adjiennat, 7 a-
jum seunagol =
mainan 8 bol
(buah) aweui
badjeë 9 Gan-
tjing badjeë (kar
tjing badju) 1(
boh sumpung
(buah kantjing
badju) 11 bun|
.o ih ranub/bung
Kus sirih 12 dan
13 ajum bung-
koeh = mainar
bungkus sirih 1;
k i 2 / anak kuntj
4 boh rhu bung
ka ih 15 Tjangé
bungkoih 16.
boh Tjeuk bunj
k o i h 17 bob
rhu puntja bung
ko ih 18 boh en
19 Boh tja e8
2 0 taloë empeb = /mainan dada kanak2 21 dan 22 subang metju 23 Subang
meujimpok 24 Subang 'bungung meulutaloë gulee = mainan leher.
Gambar no. 25.
Gambar antik dari alai perhiasan Wanita dan bungkus sirih jang] lengkap dgn
puntja2nja bohru emas jang dipergunakan oleh orang2 besar dalam perdjamuan
atau peralatan.
—133 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 136/144
X . P E N U T U P.
A p a b i l a d i a n a l i s a i s i buk u ini ma ka dap at l ah d i ke ta hu i b a h w a d a
l am go iongan wan i ta At jeh ter da pa t dj ug a tok oh2 ja ng t jer das dan t ja
k ap d m e r b a g a i b i d ang j ang sang gup men d ja l an ka n t ugas da i a m f u n g s i
pem er i n ta han dar i bawa h ke t in gka t jang t i ngg i . U m p a m a n j a : L a k s a m a n a
iMamira l ; i v i a lana jau j a n g sang gup a juga mend ja Da t d jaba^an s e l a m
be nu ng s i s t ra t eg i s d juga merang kap fungs i d i p i o m a t i k ( I D S D — 1 6 Ü 4 ) .
rtaiu Tad ju l A l am S ja fa t hud d i n S jah sang gup m e n d j a c i rad ja
s a m p a : ÓJ tah un l ama nj a (1641—1676) se hi ng ga ia d i pa nd an g seb ag ai
s e o r a n g sa rd j ana da l am pe r kem ban gan pemer i n t a han dan k e s u s a s -
t r aan ( p e r p u s t a k a a n ) kese l u ruh nusan t a ra . Ba g i n da dapa t merea l i s i r
t u r a n n e g a r a ia i l u ' Q a n u n Al Asji j an g d i su su n o leh a jah n ja Sr i S u i t a n
I skandar Mud a den gan me n am b ah 16 ora ng wan i ta da la m fun gs i P a r
lem en atau Dewa n Pe rw ak i l an Rakjat . Pen gg an t i n j a du du k 3 ka l i
be r tu ru t2 me meg an g pemer i n t ahan j a i t u : Ra t u N uru l A l am N ak i a t hu dd i n
S j a h (1676 - 1678), Ratu Zakiathuddin i n a j a t S j a h (1678 - 1688) d a n Ra t u
K a m a l a t Sjah (1688 - 1699) ja ng l ebi h se te ng ah ab ad at au 58 ta hu n me n
d j a l a n k a n k e k u a s a a n m e n g e n d a l i k a n negara , ba ik se t ja ra m o n a r c h i d a n
dem ok ra s i (par lementa i r ) . Ka lau d i za ma n pur ba d ia tas k i ta te lah me
n g e t a h u i ket ja ka pan dan kegi atan ka um wan i ta — du du k da la m ber
bagai fu ng s i , ma ka pa da z am a n agr es i Be la nd a sed jak tah un 1873
s a m p a i t e ra ch i r da la m pep era nga n den gan Be la nd a t i dak ada ke tmg -
ga lan tokoh2 wan i ta ber da mp in ga n deng an tokoh2 pr ia — me ng am bi l
bahag i an da l a m fungs i pemer i n t aha n , j a i t u : T j u t N jak A s i a h ( h u l u b a
lang jan g memer i n tah ) , T j u t Njak Dh ien , T j u t Njak Meut ia ( tu ru t ber
p e r a n g m e m p e r t a h a n k a n tanah air), T e n g k u F a k i n a h ( t u ru t b e r p e r a n g
da n m e m i m p i n pend id i kan ) , Po t ju t Bar en ( t u ru t berd juang dengan
mejmar'inf'ah, neger i ) , Po t ju t Meu ra h B i he ue dan T j u t p o F a t i m a h j a n g
t u r u t berpe rang mem per t a han ka n t ana h a i r seh i n gga n a f a s dan t i Pk
da rahn ja j ang penghab i san s e b a g a i m a n a j ang d i l aku kan o l eh ped ju -
an g le la k i ja ng la in . Den ga n a n a l i s a i n i da pa t pu ia d i d j e la sk an ' b a h
wa At jeh bel um per nah men jer ah dan d i ak ui o leh rakja t ada pen je-
rahan kedau l a t a nn ja kepada B e l a n d a , mes k i pu n t okoh2 oah l awa n2
te lah hab is d i bu nu h o ieh agresor B e l a n d a : K a u m U l a m a 2 , h u ! u b a l a n g 2
dan go i ongan rak ja t pada saa t te rach i r Tengku T j h i k Ma d J e e d T P o
p a d a 5 S e p t e m b e r , P a n g Nangg roë 26 Se pt em be r 1910, T j u t N jak M e u
t i a s j ah id pa da 25 Ok to be r 1910 da n ta hu n 1933 Po t j ut Ba re n m a n g -
kat , t e t a p i pen j era han ' kedau la ta n ba ik dar i Su l t ha n Moh . Dau d a tau
pengakuan da r i go i ongan rakja t t i dak ada.
M a l a h ja ng ad a ta tk a l a Dje pa ng ma u ma s uk ke At jeh ta hu n 1942
Te uk u N jak A r i f j ang me mi mp i n p emb er on t ak an rak ja t w a k t u d i m i n t a
bantu o leh R e s i d e n B e l a n d a i a m e n g a t a k a n : Kembalikan Atjeh kepada
Orang Atjeh nant i ka mi u rus send i r i den gan D jep ang . De mi k i an d juga
-134 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 137/144
w a k t u S e k u t u ( N i ca ) pada thn 1945 da r i S ab a ng m e n g i r im su r a t ke pad a
T e u k u N j a k A r i f cs , m e m i n t a m a s u k k e A t j e h tetapi tetap m e n e n t a n g ,
t i dak m e m b e n a r k a n i m p r i a l i s d a n k a p i t a l i s m e n d j a d j a h k e m b a l i k e -
t a n a h A t j e h . B a h k a n s e l u r u h rakjat A t j e h b e r s a t u p a d u d e n g a n s e l u r u h
rakjat I n d o n e s i a m e n o l a k p e m a s u k a n k e m b a l i m u s u h n j a k e t a n a hA t j e h .
D i s i n i d a p a t p u l a d i t a m b a h , b a h w a m e n u r u t s e d j a r a h , S u m a t e r a
B a r a t b a r u d a l a m t a h u n 1795 d i r a m p a s o le h B e l a n d a s e t ja r a s e p i h a k
d e n g a n t ipu d a j a n j a m e n e r i m a p e n g a k u a n d a r i b e b e r a p a k e
p a la ne ge r i d i t anah M i n a n g j a n g m e n g a k u i k e d a u l a t a n d i s e r a h k a n
k e p a d a B e l a n d a . S i a k baru da lam ta hu n 1858 se t ja ra s e p;
h a k pu l a
d e n g a n t ipu d a ja B e l a n d a m e n e r i m a p e n g a k u a n o le h P e m b e s a r 2 k e r a
d j a a n S i a k m e n j e r a h k a n k e d a u l a t a n k e p a d a G u b e r n e m e n B e l a n d a p a da 1 F e b r u a r i 1858 o l e h j ang d ipe r t ua n R a d ja I s m a i l . P e r d j a n d j i a n i.ii
b e r l a w a n a n d e n g a n L o n d o n t r a c t a a t 1824. Djad i de n ga n ke te r a nga n i n i
d a p a t l a h k it a p e r h a t i k a n d i d a l a m p e d a t o 2 a t a u t je r a m a h 2 o r a n g j a n g
m e n g a t a k a n b a h w a I n d o n e s i a t e l a h d i d j a d j a h o l e h B e l a n d a s u d a h 350
t a h u n , t a k b e n a r . S e b a b A t je h c h u s u s n j a : d a n S u m a t e r a u m u m n j a b e
l u m s a m p a i b e g i t u l a m a d i d j a d j a h , h a n j a p e r a m p a s a n k e k u a s a a n s e
tjara s e p i h a k m e n g a k u i s e n d i r i t e l a h d a p a t m e n g u a s a i k e d a u l a t a n k e
r a d j a a n A t j e h , tetapi b e r l a w a n a n d e n g a n h u k u m Internasional s e n d i r ijaitu London t r ac taa t - 824 .
- 135 -
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 138/144
1SI BUKU SRIKANDI A T J E H .
B a b . Halaman.
I. Pendahuluan6
II. Laksemana Malahajati 8 — 15
1. K e d a t a n g a n o r a n g B e l a n d a j a n g p e r ta m a
2. R i w a j a t A t j e h l a m a / K e d a t a n g a n o ra n g I n g g e r i s
3. P e r d j a m u a n d a l a m I s t a n a .
III. Ratu Tadjul Alam Safiathuddin Sjah. 16 — 55
1. K e t j e r d a s a n p r i b a d i n j a
2. D a l a m p e r m u l a a n m e m e r i n ta h m e n e r i m a u tu s a n B e l a n d a
3. H u b u n g a n d e n g a n d a e r a h 2 l a i n d i N u s a n t a r a4. B a n g u n a n b e r s e d j a r a h
5. N i s a n D a r u s S a l a m
6. M a k a m D a r u s s a l a m
7. T a m a n S a r i
8 . D e w a n P e r w a k i l a n R a k j a t ( D P R )
9. S u b v e r s i B e l a n d a d i m a s a p e m e r i n t a h a n R a t u
10. P e m e r i n t a h a n 3 o r a n g R a t u p e n g g a n t i n j a .
IV. Tjut Njak Dhien.5 6 _ 6 9
1. A s a l u s u l n j a
2. Tjut N j a k D h i e n m e n i k a h p e r t a m a
3. VI M u k i m d i s e r a n g B e l a n d a
4. T e u k u T j e k Ibrahim S j a h i d
5. K a w i n k e d u a d g n T e u k u U m a r / p a t a h tumbuh h i l a n g berganti
6. Tjut N j a k D h i e n t e ru s b e r d j u a n g
7. Tjut N j a k D h i e n t e r ta w a n .
8. Tjut N j a k D h i e n m a n g k a t .
V. Tengku Fakinah»7 0
~8 4
1. R i w a j a t t u r u n a n d a n k a w i n p e r t a m a
2 . K o t a p e r t a h a n a n w a n i t a
3. T e n g k u F a k i n a h k a w i n k e d u a
4. M e m p e n g a r u h i Tjut N j a k D h i e n
5. M u s j a w a r a h , S t a f L e g i u n T e u k u U m a r
6. P e r u n d i n g a n r a h a s i a s ta f T e u k u U m a r
7. T e u k u U m a r b a l i k m u s l i m i n
8. P i n d a h k e T a n g s e e
9. P u l a n g k e L a m K e r a k
10. N a i k H a d j i
11. T e n g k u F a k i n a h m a n g k a t .
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 139/144
B a b
- H a l a m a n .
VI. Tjut Njak Meutia. 85 — 113
1. P o t ju t A s i a h / T j u t N j a k K e u r e u t o ë
2. Tjut N j a k M e u t i a m e m b a n t u g e r i lj a
3. T e u k u T j h i k T u n o n g p u r a 2 t u n d u k
4. P e r i s t i w a m e u n a s a h M e u r a n d e h P a j a
5. Tjut N j a k M e u t i a t e r u s k a n p e r d j u a n g a n
6. T a k t i k p e r a n g Tjut N j a k M e u t i a d a n P a n g Nanggroë
7. P a n g N a n g g r o ë s j a h i d
8. Tjut N j a k M e u t i a s j a h i d
9. K e s a n 2 T e u k u R a d j a S a b i l
10. Da f ta r o p s i r 2 pemburu T j u t n j a k M e u t i a / P a n g N a n g g r o ë
11. K e s a n 2 p e m b u r u
12. K e s a n 2 Tjut N j a k M e u i h
V II . Po t j u t B a r e n . ^ 4 _ Yll
1. R iw a ja t r i n g k a s
2. P e m b a k a r a n g u a G u n u n g M a t ja n g
3. P o t j u t B a r e n m e n d a p a t m u s i b a h
4. P o t j u t B a r e n d i K u t a r a d j a
5. V a n D a a l a n mentjuri u a n g
6. P o t j u t B a r e n p u l a n g k e T u n g k o b
7. Invalid P o t j u t B a r e n m a u t ikam B e l a n d a
8. P o t j u t B a r e n m a n g k a t
9. D a f a r o p s i r 2 B e l a n d a j a n g m e n g e d j a r P o t ju t B a r e n
10. D a f t a r n a m a s t a f P a s u k a n P o t i u t B a r e n
VIII. Potjut Biheue. 128 — 130
1. P e r d i u a n g a n n j a
2. P o t j u t B i h e u e d i b u a n g k e B l o r a
IX. Tjutpo Fatimah. 131 _ 133
X. Penutup, 134 _ 1 3 5
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 140/144
KEPUSTAKAAN
h Tjatatan2 lama dari Perang Atjeh — Belanda
2. Hikajat Radja2 Atjeh
3. Hikajat Radja2 Pasai
4. Sedjarah Melaju oleh W. G . Shellabear I, II tjetakan ke—3
5. Tawarich Melaju oleh R.O. Winstedt
6. Bustanus Salatin oleh Nurdin Ar Ran i r i
7. Qanun A l As j i Darussalam
8. Tarich Atjeh dan Nusantara oleh H . M. Zainuddin
9. Singa Atjeh oleh H . M . Zainuddin
10. De Vol ken Van Nederland Indie oleh J.C. Van Erde dji l id I
1 1 . Oude Glorie oleh Marie Van Zeggelen
12. Geschiedenis Van Java oleh Fruin Mees dji l id I, II
13 . De Oost Indie Company oleh N . Mac Leodt dji l id I, II
14. Atjeh Staatbestuur oleh K . F . H . Van Langen
15 . De Atjeher oleh C. Snuck Horgronje djilid I, II
16. Nederland Indie Land en Vo l k Geschiedenis oleh Prof. Dr. D G . Tibbe
dji l id I, II
17. Atjeh oleh Kreemer dji l id I, II
18. De Hikajat Atjeh oleh Dr. T. Iskandar
19. Beknopte Alfabestis Informatie Betrefende Groot Atjeh oleh K . F . H . Van
Langen
20. De Atjeh Oorloog oleh E.S. De Klerek dji l id I
2 1 . Atjeh en Atjeher oleh J.A. Kruyt
22. Geschiedenis Van Nederland Indie oleh Dr. A. Thomossen Cs dji l id
I. II. 111. dan IV.
2 3 . Wafen Feiten Van Nederland Indie Leger oleh E.J. Kepper
24. Beschrijving Van de Atjeh oorloog oleh E.B. Kielstra dji l id I, II
2 5 . Het Gajo Land en Zyn bewoners oleh Dr. C. Snuck Horgronje
2 ó . De Toch Van Daalen door de Gajo en Alaslanden oleh J . C . J . Kempers
27. Gcdenboek Van het Corps Marchause Van Atjeh en Ondehoorigheden
1890 - 1940
28. Atjeh oleh H.C. Zentgraaf
29. Nederland Ambon oleh Van Gent / Bal a i Pustaka
30. Tjut Nja' Di n oleh H . M. Szekely Lu l o f / A. Mu i s
3 1 . Research terachir sendiri kedaerah A l a s 10 — 16 Februari 1965 ke Arjeh
T imu i , Atjeh Utara, Pidië den Atjeh Besar 27 A p r i l — 23 Mei 1965.
32. Oost Indietih Krygsgeschiedenis X
overziech van de Krygsverichtingen in groot Atjeh 1873 - 18.99 oleh. J . C .
Pabst 1924.
— 133 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 141/144
R A L A T
H a i a m a i l
| a t a sr
i b a w a h |T e r t u l i s
j ^ n g sebenarnja
25I26 i ada kekuasaan eada lemah kekuasaan
44 18 f Hia ja i H ida ja t
45 f 10 jan g dibentnk Jang dibeniuk
73 1 ia2 nita2
73 38 Raang Rhang
75 29 Bita Bitaj
77 | 10 Ikeudoë Keudroë
78 I 42 f ha Tjut Njak ho Tjut Njak
82I21 ! ia tetapi aktif ia tetap aktif
83 I 24 | M esdj id Haram M esd j id i l Haram
86 3 di jerdapat diperda pat
87 1 Sa stra Sa str ia
gg 5 berd jalan tetap berd jalan tjepat
93 .35 Tjek Tjekjang
94 3 Njak M eutia ' dari P ang Njak M eutia dan
!
Nangroë Pang Nanggroë
Barisan parol i Barisa n patrol i
pahlawan satu pahlawan dalam
dengar parteue denga n panteuepet mata Dot ma ta
lo O l 19 ada terdjadi ad a sena pang terdjad:
102 32 jsng pu ius jang tak putus
Lam kerak Lam krak
— 139 —
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 142/144
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 143/144
P U S T A K A I S K A N D A R M U D A
Senantiasa menerbitkan buku2
i l m i a h untuk ee-
kolah landjutan perguruan tinggi seperti S. M , P.
S M P A . S . M . A . Sedjarah, . Aniteropologi, /Kebudajaan,
Sastria. Pertanian dll.
B u k i i 2 in i dapat dibeli pada toko- buku di Indo
nesia, di Sumatera', ' Pulau Djawa. pada
Agen Besar K a m i di Djakarta
P . T . Gunung Agung dan
P . T . Pembangunan .
Toko2
B u k u diluar kota Medan dapat berhubungan
dengan Agen besar kami atau pada Tjabang2
nja di
mana berada.
5/10/2018 ACEH_03287 - slidepdf.com
http://slidepdf.com/reader/full/aceh03287 144/144
T J A P SEMJBILAN SRI R A T U T A D J U L A L A M
S A F I A T H U D D I N S J A H