Post on 19-Feb-2023
2
Azərbaycanıi miżili şiżdu: Namik Xınalıqlı
Azəbaycanıi miżili kətişi miẑir gəxirkudur: Namik Xınalıqlı, Monika Rind-Pawlowski
Redaktor: Saxavat Sultanov, Monika Rind-Pawlowski
Dizayner:
Vahid İbrahimov
Də kitab Almaniye Frankfurt şəhərir at̂t̂ıi Höte
Universiteti dilçilik fakülte “DoBeS” lahiye
tərəfilli maliyyələştirmişkudəmə.
Xınalıq Ədəbiyyat Mətbəəsi, 2013
Tiraj: 300
Satış üçün nəzərdə tutlmayıb
3
Şairi haqqır sa-k̇u cuğab
Ədəbiyyat – insanıi, cəmiyyəti hissirdir, istəgirdir sam arzud mənalı
əks et̂t̂irmişkiri sa cuğabıi sənəḣətmə.
Kətişi şair Rəhim Alxasıx totux Namik Xınalıqlıi ginəgi sa şair
at̂t̂ızağlı zı ixer şatıdmə. Namik Xınalığlıi ədəbiyyatu marağ məktəb
lik̇uvtorşunu t̂aq̇q̇ıjmə. Hine marağıi, hine düşüncədi, hine hissirdir
qələm t̂uviyə kağazır şiżirsu məcbur kudmə. As hanım mux̂oatmə ki,
şeir, poema, povest şiżirvalu hər tərəfli istedad t̂ak̂uval lazımmə.
Namikiş də istedad at̂t̂ızağlı hini hine fikirdir, hinə k̇uralı kağazır
koçurmuşkujmə. Həm yə ċinə ki, cuğabırdır hanım düzmüşkui-
qoşmuşkirval şiżirsu məcbur kiri sa ilahi qüvvə at̂t̂ıjmə. Namik
Xınalıqlı hine Kətişu ixer bağlı sa şairmə. Şairin həmmişə el-ubu ixer
bağlı k̂oarmə. Hozu şiżirsu guc lərjim hə bağlılığmə.
Namik Xınalıqlıi məktəb lik̇uvtorşunu şiżi “Azərbaycan” şeir yə
lik̇uvsun as şairiş tutarlı düşündürmüşkiri cuğab ċiri istedad at̂t̂ıval
mux̂uq̇işəmə. Namik Xınalıqlı zamanışkili ayağlaşmışk̂uzağlımə ki,
şairi şiżi şeirdir ĥədminzi marağıllı lik̇uvri, hanam dax k̇ulli yeẑẑində.
Sa yaşır də istedad t̂ak̂uval hinu işarəmə ki, hala Namik Xınalıqlıi
şiżiri kitabırdır ixer t̂ak̂uijmə. Hanım zağlı ki, Kətişi x̂ınıi, havayıi
sətkəx totux hinu sam də kitab şiżirsu məcbur kirmə.
Namik Xınalıqlı Quba at̂t̂ıi şairinzi “Gülüstan” məclisi sa üzvmə.
Şiżiri şeirdir “Tərəq̇i” Xınalıq qəzetirdirir çap q̇ijmə. Şairi birinci
kitab “Könül Nəğmələri”mə. İkinci kitab “Xınalıq və Xınalıqlılar”mə.
Üçüncü şiżi kitab “Xınalıq Əfsanələri”mə. Də kitabım marağlı
k̂uidəmə hine görə ki, ĥədminzi tarixi hadisəd tarix haqqır yazıçinzi
şiżi əsərdirir lik̇uvtorşun məlumat əldə kitarmə. Hinə cəhəti görə
üçüncü kitab oxucinzu ixer marağlı kak̂uidəmə. Yə şair Namik
Xınalıqlu çətin, məsuliyyət tələb kiri sənəḣətir ixer uğur
arzulamışkiretmə. Səx totxum şiżiri kitabırdırıi k̇oar k̇ujalkirətmə.
Hinə kitabırdırıi səx totux Namik Xınalıqlı sətkəm tanıtmışkirdmə.
Babayev Səyavuş Ələddin məḣəlimi gada
Məktəbi iptidai sinifi məḣlim
4
Kətişi əfsanə
Suru yəğin ki, Nuhıi tufanıi haqqır kijmə. Eŝi tufanışkili
bağlı ixer rəvayətirdir ixer xalqınzıi miżir həkim k̇atk̂oarmə.
Varıs Türkiyə, İran sam Azərbaycanıi Naxçıvan muxtar
Respublike vilayəti əhali Nuhu gəmi hozıi cigə t̂aq̇q̇ıjmə ċitarmə. Zı
hala ĥəyəl vaxt Xınalığıi żu “Kətiş”val mux̂uijşəmə. Də Kətiş żu t̂eli
kabığdəq̇i heç kşu mux̂uijimə. Kətişi soe inq̂erğozışıllı kisilli Kətişi
buĝrur at̂t̂ıi məşhur Şahdağır t̂üi sətkə mıdadıi żurdur sətkəx totux
lək̇ujmə. Ancax Kətişilli sa misi ṫal dəxi Tufanı mıde żu kşe tərəfilli
yam çinəx hinəş Tufandağ ċirvalq̇i heç kşu mux̂uijimə. Dəniziq̇illi
4464 m. hündürvalır t̂üi Bazardüzür balığıi ṫop i pıtili asır zabığdəmə.
Ĥadətən dənizi qırağır qumlağır t̂ak̂ui balığı ṫop hine hündürür ĉim
kabığdəq̇i iş ċinin k̂uijimə! Amma Şahdağır at̂t̂ıi Qızılqaye qabağır
kət̂t̂idinzu sam əl balığıi ṫop zabığdəmə. Nuhui tufanıi sa balığıi
ṫopışkili ya dalıg at̂t̂ıjı liyə sorŝundəjq̇i yə suru ċinə. Ċirisilli Nuh
peyğəmbəri çinə gadıi żum Ket q̇idmə.
Çıxı tufan hiyə cinə x̂ıni k̇anık̇ yeẑẑinsın Nuhu gəmi üzmüşk̂uyə
kayə kətiş t̂üi cigə kəxkşəmə. Gəmi həki Tufandağıi üstür kak̂orşunu
q̇ula t̂axkıi, x̂u çəpi də zağiyə Nuh peyğəmbəri sa mıdu Tufandağ żu
lək̇ui. X̂u suvahı çəpsox totux gəmir t̂üi canlıd hinəneduru q̇andəji
unk̇ursu xi, hinedirişkili çinardə Nuhi gada Ketim gəmilli talt̂ırğıi
Nuh peyğəmbər Ket hine işix leşzağlı hinu alxışkui. Ket sam q̇ə
mıdadırır k̇atığsox totux kahiyə həki bitinirzi Ċe Yuvur Cigə ċiri cigə
kağıi. Mik̇ilga ixer qi zağlı ċə gəşkiri yiq̇i hini kutaş ċi ĥəsyə puşa əl
antır zək̇ui. Sətkəx totux antıllı ċə qalğıi. Hə ċə həkim k̇ılarimə.
Hanım zağlı hinə cigəş həkim “Ċə Yuvur Cigə” ċitarmə. Ket sətkəx
totux həki Kətiş t̂üi cigə kağıi. Hinel żoa geçişyə soa liq̇ui. Hanım
zağlı Kətişi süftə żu “Ket-iş” biq̇dəmə. Yəni Keti żoa məna lətarmə.
Həki suru mux̂uq̇iu yə çina Şaş balığıi ṫopı zabığval lişəq̇i?
5
K̇unuq̇an Abdali Əfsanə
Ċirisilli ixer-ixer vaxt qabağır Kətiş gi qaşəxi ĉaxşıi k̇u-
puşa üs q̇ula gəşət̂t̂i. Ink̂abır, miĉəd q̇i xi. Cəməḣət umza
vaẑẑınıi. Li yeẑẑinq̇ət̂t̂i, ink ċuvunq̇ət̂t̂i. Sa vaxtır Kətiş
gəxk̂ui suvahı dindar Abdul żu t̂üi sa lıgıld t̂aq̇q̇i. Ğoa lıgıldıi t̂üi
dövlət k̇unuq̇an ċuval t̂abıq̇i. Sa q̇ə inadq̇ə Abduli hinəne k̇unuq̇an
ĥəyvan Əbu Müslüm maĉĉıgıi qabağır q̇urban yuk̇yə buto cəməḣətu
pekui. Hu Kətişi miq̇el at̂t̂ıi oq̇anıĉĉını çinə cigə kahiyə puşa q̇ə
Ğuŝaru hecə kuiyə kob kirtomə. Onğ q̇əx totux oq̇anıi quvullu
k̇unuq̇an cigəli x̂u alk̂uitomə. Hinə x̂ınışıllı sa çıxı miĉə k̂uitoamə.
Abdulu mux̂uk̂uitoamə ki, Ğuŝarıi hini yuk̇ui q̇urbandır qəbul kuval.
Hinəx totux Kətişiş cəməḣəti hinə cigəli x̂u ċalfiyə cəməḣətu x̂u
lək̇irtomə. Hinə cigi żu K̇unuq̇an Abdal Baba periĉĉini yeẑẑindətomə.
Həkim cəməḣəti hinel ċafiyə q̇urbandır yuk̇yə dəḣəd kitarmə.
^
Kət̂t̂id Baba
Hala sovet qurulmuşk̂usəq̇illi ixer- ixer qabağır Kət i ş
hasım sa hadisə k̂uitomə. İnq̂er ĥədminzi çık̇ırsilli Kətiş
Mehbalı żu t̂üiyə sa yüzbaşı t̂aq̇tomə. Kətiş yə hini buĝrur
t̂üi buto sobur hinu tabe k̂uitomə. Du, Mehbalı yüzbaşı ixer çıxı
əzazıl sa lıgıld k̂uitomə. Hinem Baba żu t̂üiyə sa gada t̂ak̂uitomə.
Baba hinəne k̇ilinziq̇illi k̇ix yeẑẑintondə sa cehil k̂uitomə. Kətiş
Zöhrə ċiri sa q̇inir rişi t̂ak̂uitomə. Mehbalı yüzbaşi hə rişi hinəne
gadu sikritomə. Va lişk̂ui sor məhşur sa qumarbazi sa rişu ṫaṫankılı
pil aşə. Ancax yüzbaşış ınq̂ıx q̇idan ung kink̂oat̂t̂işə ċiri. Hər mik̇ilga
qumarbazın soe mık̇ır heç kıla t̂ondə çinə żoa qumar anŝkiri kilk̂oeşə.
Sa q̇ə ğoa qumarbazi k̇ilinzu rijik̂ui rişi Babu sikuival çık̇ıi. K̇ilin ixer
lat̂t̂ıjı-talt̂ıjıxsox totux li ki, Babax qumar anŝkiri cigə saskuyə hu
hinel yibtoa. Ċıfiyə çinel lık̇toa. Hana sa xilağax totux Zöhrə ğoa
6
qumarbazu siktoa. Puşa k̇ili də məsləḣət kiritomə. Hana paga mik̇ilga
ğoz puşa k̇ili Baba miżi ċux̂uyə qumar anŝkirsu saskirtomə. Baba
razı kuiyə san bitin aĉıbsox totux Baba żolu q̇amaş tə talt̂ırhiyə
qumar anŝkirğozıi kolu kak̂uitomə. Puşa qumarbazi hinəx içəri
saskirtomə. Baba içəri lażk̂orşunu çinəğui dax ləmpə yibirtomə.
Çinəğuim ĥəzir kui xənçəl Babi ungumur xəşpx̂irtomə. Baba yibyə
sanıllı Kətişi musot at̂t̂ıi “K̂ızaz” dəhnə ċiri dəhnər çinə çıxı k̇aċınıi
k̇anık̇ lık̇ırtomə. Hinu xəşpx̂ui xənçəlim hinəşkili lık̇ırtomə. Əstiga
əçilmişq̇isın Babe ğot̂ur ailu dəxitomə ki, Baba żoa at̂t̂ıi. Mehbalı
yüzbaşi ĉüt̂t̂on sorŝunq̇alım, heç kşi zağıdmə ċirtoyimə. Q̇ebir
lat̂t̂axiyə həftə k̂uitomə, həftə tamam hiyə vaż k̂uitomə. Baba
ċağırtoyimə ki, ċağırtoyimə. Hə hasım ĉoz tamam hiyə suvaj
kak̂uitomə. Kətiş t̂agalı xəstəligişilli ĥəzabır t̂üi sa lıgıld t̂ak̂uitomə.
Kşiq̇i hinəş ċirtomə ki, K̂ızaz dəhnəli alk̂ui x̂ınili yex̂uyə x̂ınır laxq̇alı,
hu kısan k̂uidmə. Ğoa lıgıldıi hinəne yoz-yəḣiz yaşır t̂üi rişi
orskirtomə hinə dəhnəli k̇u q̇əç x̂u çıkak̂usu. Hə rişi sa dəhnər
lasıxsın dəxitomə ki, çinə çıxı k̇aċınıi üstür Babi paçad
musolxunkuiyə ĉuvat. Rişi dax q̇əçirdir fatkuyə sor çəspirtomə.
Kasiyə Mehbalı yüzbaşış də ċiritomə. Də xəbər kisın cəməḣət bitin
K̂ızaz dəhnər vokurtomə. K̂ızaz dəhnər rişişilli Baba t̂el zağıdq̇i
sorŝundətomə, hanam rişi hə çıxı k̇aċın taŝıxkuiyə Mehbalı yüzbaşi
hinə k̇aċınıi k̇anık̇ qalṫık̇ıri ĉaxşıi. Setkəx totux hineli mayıt
qalt̂ırbığıi. Bitinirzu zağıi ki, də Babıi mayıtmə. Ğozıi mayıt sor
çıkabığıi. Mehbalı yüzbaşi bitin çəməḣət kajk̇ıyə soe urte meydanır
cəməḣətiş sorŝunıi ki, Baba kşi yibdu. Heç kişəş sas qalt̂ırĝat̂t̂ıi.
Mehbalı yüzbaşi hinəne xənçəl qalt̂ırviyə li ki, cəməḣət, amma as
mux̂oetmə e gada kşi yibidq̇i. Də liyə sa żarkuyə cəməḣəti içir
laşılkıi. Sa vaxt tu puşa qumarbazışıllı çinə ğoaş t̂oxununq̇ində çəpir
ĉaxşıi. Hu zağıyə Mehbalı yüzbaşi hu ċux̂ui. Qumarbaz ĉaxşıi ṫəni li
ki, yə yibdimə. Baba e k̇ilinzi yibidmə. Hasım puşasturum mux̂ubıq̇i
kılaq̇i. Mehbalı yüzbaşi puşasta qumarbaz soe urtar çinə ĥəçər şik̇uyə
cəməḣətiş hozu k̇aċın kirçek̇ui.
7
Kət̂t̂id Bahaddin
Yuk̂oat inamfarın, yuk̂oat vaḣa. İxer ĥədminzişilli ki sa
söbət suru kinə. Kətişi molla Əhmədi nəsililli k̂ui molla
Bahaddin savadlı dindar sa ĥədmi q̇idmə. İxer varlı ailəli
q̇ivalıx lepişq̇alı, hət̂indən ixer sadə sa ĥədmi q̇idmə. Bahaddin hə
hot̂ur nixeriş k̂oarşə ċiri. Hot̂ur yürüşü cigə kətişiq̇illi 5 km. şimalı
t̂aq̇q̇ıjmə. Hinə ŝuq̂e cigəbir həkim t̂üijmə.
Hər k̇u-puşa q̇əşilli sın kətiş kahiyə żolu hinənu q̇andəji ċak̂ui
Bahaddini mik̇ıi sa q̇ə hasım sa hadisə kağıi. Sa q̇ə mik̇ilga nixeri
kolu at̂t̂ıbıjrıi vaxt kətişiq̇illi 1 km. məsafər t̂üi 1-ci “Dar doqqaz” ċiri
cigəx enğ zağıi. Hava qaralmışk̂ui vaxtır enğ kişejq̇i mux̂uq̇i. Mux̂uq̇i
ki, də enğ şeyṫandırıi anŝval. Sa k̇u-puşa-onğur qabağır taltıxfiyə
Bahaddinix inq̇er saskui. Bahaddin inq̇er laxsın zağıi ki, seil sa
zurna, q̇urob at ki, cıma kirdur çinə tərəfir, yəq̂irdur çinə tərəfir
hərdur hə hozıi aləmir at. Sakit çinə qarağır ĉuvıi Bahaddinu zağıi ki,
ẑınasıi üstür at̂t̂ıi əgni hine xinimk̇iri əgnival. Əgilmişhiyə yavaştə
antıllı sətkə maq̇al t̂uviyə ẑınasi əgnir zix̂ui. Sətkəx totux inq̇er
vuk̇ursu sa k̇uza çıkabığıi. Bahaddinu zağıi ki, hə k̇uza kətişi təpə
məĥlər gəxk̂ui çinə kət̂t̂ididəval. Hozıi k̇uza laṫq̇uyə kalla t̂əq̇irtomə.
Hozıi lık̂a ċatkiri ċaxşsın sar-çinəğoaş ċirtomə ki, k̇uze ink̇imzir
dugun kə kuvun. Bahaddini k̇uze dalıi paçe ink̇ t̂uviyə hinəni cıbınır
ĉəşıi. Lık̂a x̂iyə ĥəzir q̇isox totux ĉaxşırtomə q̇andə. Hozıi
Bahaddiniş ĉüt̂ṫon liq̇alım, Bahaddini heç çinəx k̇ıl xuvurtoyimə.
Hozıi lık̂a q̇iniyə tamam kuisox totux k̇uze ink̇irdir çinel çıkafiyə
yazaq̇i lik̇uvurtomə. Buto ink̇irdir çinel kajk̇ırtomə, amma dali paçe
sa ink̇ ċağırtoyimə. Hozıi hinə ink̇imi cigə çinə dərdəbanıi q̂aŝ
ĉəşirtomə. Hana hə hozıi dəḣə lik̇uvurtomə. Hinəga k̇uza
dirilmişk̂uitomə. Hinəga Bahaddini Quranıi ayədiş sadə lik̇uvurtomə.
Ayə lik̇uvyə tamam kundə hinel t̂üidur bitin dugun k̂uitomə. Sınım
pil anṫuviyə leşq̇alı, san yarı san at hum çinə antır. Dax pşi nəşk̇uyə
nixer yaqqındə cigə kak̂uitomə. Pşi ĉik̇uyə żoa lażığsın zağıi ki,
xinimk̇ir, ĥəyəlir ṫaṫankılı aĉĉıbat. T̂uviyə xinimk̇iri əgnix leşi. Zağıi
ki, k̇urar hinu zağıi inq̇er t̂üi żınasu xuvıi maq̇al əgni üstür at.
Xinimk̇iriş heĉĉə lində əstiga k̂uval k̇ujalkui. Əstiga q̇isın pşi guviyə
8
kətiş kağıi. Q̇ət̂t̂iga vaxt soe meydanır kağıi. Hinel t̂üi ĥədminzu san
pıtu zağıjıt çık̇ıi. Meydanır t̂üi cəməḣət heç kıla inam bıq̇ət̂t̂i. Axırı
Bahaddini mik̇ilga hinu zabığıi k̇uze səḣbix saskuyə li ki, hə k̇uza
meydanır vuk̇oa. Vuk̇uri k̇uze əvəz hine səḣbu k̇anık̇ bala t̂üi sa luẑoz
lərmə. K̇uza qilivtorşunu zağıi ki, k̇uze dalıi paçe çinel ink̇i əvəz
dərdəbanıi q̂aŝıi ginəgi yazaq̇i at̂t̂ə. Hinəx totux meydanır t̂udur
Bahaddinu inam bıq̇i.
Seyfəl
Seyfəl ċiri sa lıgıld kətişilli q̇abal suvajır meyvə ċalk̂ui xeşə.
Sa zadım ċinə ki, tuga kətişi cəməḣət hər suvajır Q̇abalıi
Vəndam sor meyvə t̂uvursu k̂oeşə. Ğoa Seyfəlim Q̇abalıi
Vəndam sor meyvə t̂uvursu xeşə. Alt̂ıbıjtorşunu Salavat aşırım ċiri
cigə mik̇ilga q̇i. Seil san aĉĉıvır yiq̇i. Çinə çıxı talar sa cigə şuq̂uyə
latkıi. Pılor taza mişu lak̂orşunu Ṫupu uzaxıllı çinə pşi sas ki. Alt̂ıyə
ṫop lək̇ui. Zağıi ki, t̂eliq̇i sas sa miq̇elilli kak̂oat. Də sas kisın Seyfəli
pşim kişnəmişk̂uitoa. Seyfəlu zağıi ki, lak̂ui-lak̂ui sas hinəx miq̇el
k̂oat. Dax hinəne tüfəng yeżiyə ĥəzir kui. Sınım zağıi ki, vişədi
k̇ixilli sa ĥədmi pşiĉĉini kişnəmişk̂uyə hinəş kolu talə. Hu ĥədmi
Seyfəlix ləxiliyə salam lək̇ui. Seyfəli hinəş sorŝunıi ki, vı kıla? Vı t̂eli
kahiyə çu k̂uval? Hinə ĥədmi pşi dugun kuval həki pşix k̇atk̂uval li.
Seyfəl ğoa ĥədmiş şaklı q̇i. Hinə ĥədmi li ki, żoa lat̂t̂ıbıjırsu ĉermə.
San vişkili yeẑẑindədmə, əstiga hərdu hərərğoe k̇urar k̂uidurmə.
Seyfəli hinəş li ki, maşamə vəhşi ĥəyvandır at̂t̂ıjmə. Hasım kitoa san
nubili qaravul kitoa. Du ĥədmi razı q̇ət̂t̂i. Seyfəl hinəni aĉĉuvsu
laĉılq̇ui leşq̇alı, ṫaṫan ĥədmi aĉĉuvqoa. Dax sa kotug hinəni cigə
ĉəşiyə üstürüm çuxoa fatkuyə miq̇el t̂üi vişər aĉĉığıi. Ĉuviyə vişəli
hu ĥədmi k̇ujalkui. Sa-k̇u saḣət lat̂t̂axisox totux hinə ĥədmi aĉĉuvıi
cigəli t̂açıyə nək̇idilli xənçəl qalt̂ırvıyə Seyfəl aĉĉuvıi cigə it̂irkiri
ĉaxşıi. Sa əlli it̂irkusun zağıi ki, hinel ĥədmi qoyi, vişe kotug at̂t̂ə.
Dax tu kolu-sa kolu lək̇işi. Hinəga Seyfəli hinəşilli sorŝunıi, ya q̇ival?
İx k̇atk̂uvalu? Hinə ĥədmu zağıi ki, Seyfəl vişe mık̇ıroa. Dax vişər
şeşk̂ui ĉaxşıi. Seyfəli tüfəng hinu laĉĉuxhiyə sa gulla fatkui. Amma
9
hu ĥədmi latkındə gəndə şeşq̇i. Seyfəli sa gullam fatkui. Həki du
ĥədmi alkıyə latkıi yeẑẑini. Seyfəl vişəli enĉhiyə hinəx ləxilğıi. Zağıi
ki, ikinci dəfə fatk̂ui gulla düz gardanıllı ċelbığat. Birinci gulla sinəlli
ċelbığat. Məĥtəl q̇i ki, ĉimə du ĥədmi birinci gullaş k̇ət̂t̂i? Seyfəli
hinə ĥədmi yaxa əçmişkui. Zağıi ki, hini sinə q̇aq̇al buto ure qəpik
pullıi żet. Hanım zağlı hinu fatkui birinci gullıi hu k̇ət̂t̂i. Hinu
mux̂uq̇i ki, du ĥədmi quldurval. Əgər hine cuğabıx leşiyə
aĉĉuvq̇əşini hini Seyfəl k̇ılidşəmə. Əstiga əçilmişq̇isın Seyfəli sa çala
qalṫık̇yə hu ĥədmi lık̇ıi. K̇i ĥədmi puldurum t̂uviyə kətiş kağıi.
Ĉer q̇i kömək
Maşe boyullu uzanmışk̂ui dəhnəli qalk̂ui unk̇ buto ınk̂a
qarağıi zaşx̂oeşə. Soe nixer ink̂a qarağıi t̂üi gogçumanır
səpələnmişq̇eşə. Yəḣiz yaşır t̂üi sa ĥəyəl nixer kajk̇ırsu tu
kolu-sa kolu çəpiriyə təngə nəfəs hiyə t̂oxunıi. İjər at̂t̂ıi arağ
silmişkuyə gəndə maldırıi k̇ix çəpireşə. Mik̇ilga hava qaralmışk̂oeşə.
K̇unu pan luẑoz t̂üi nixer ğoa ĥəyəli hə hini tək yaqqındeşə. Cini pil
əçmişk̂ui q̇illi sa żu rahatval zağat̂t̂işə. Hot̂ur dədə Şahnaz sor
imkanlı ĥədminzi żoe dalıgırdır kireşə ki, sa təhər ĥəyəlir vaqqındəsu.
Hine lıgıld Sahib cehil yaşır k̇indəq̇əşini həki yəğin həm bəḣzi
xınıbırzıi ginəgi hinəne żoe dalıg kuiyə çe-pşə kuiyə kuçe dalıgırdırış
xəbər atk̂uidişə. Şahnazıi peyir onğ ĥəyəl vaqqınyə k̇u gada, k̇u rişi,
gadadıi çıxığui Yaqub hala cehil yaşır t̂orşunu sor kabığıi Rusıi
əskərinzi ċipxeşə. Şahnazu Yaqub əskər k̂orşunu dəğiğ sam yaşır
at̂t̂udşəq̇i mux̂oat̂t̂işə. Hanım yəḣiz zek-yəḣiz yik̇ yaş ĥussab kireşə.
Pux̂u üs lat̂t̂axivalıx lepşiyə, Yaqubuş heç sa xəbər at̂t̂işə. Yaqubi
əgni san mık̇ıi k̇anık̇ ĉeşiyə aẑẑıvreşə ki, heç q̇ət̂t̂i mik̇ər Yaqub
dəxisu. Yaqubux totux k̇u rişi zıq̇eşə. Gülay hanam Gülşən. Həki
hozum qələxkıi rişilirşə. Żoe ən misidu Fərhadşə. Hinem heç yoz yaş
tamam q̇ində dədə, rıŝılır vaqqındəsu soe nixervan q̇eşə. Sahib,
Fərhad ĉini kak̂ui üs k̇eşə. Hini mayıt puşa q̇əx totux ċabığeşə. Maşar
sımzır düskirisu xi Sahib soe inq̂erğozıi lise görə vəĥşi ĥəyvandırıi
yibeşə.
10
Həki də ailə vaqqındədur Fərhad aşə. Yaqub solu k̂orşunu
Fərhadıi onğ yaş aşə. Həki Fərhadıi hot̂ur ŝısı yarı mik̇əĉĉini
k̇ulluq̇reşə. Hava suvahı qaralmışq̇eşə. “Həki şə dədə rıŝılırzi soe
ağzır e k̇oar k̇ujalkirmə” - liyə Fərhadıi nixer nəşk̇ir ĉaxşıi. Sətkəx
totux soe żıtabırıi pəncərədilli unk̇umui içilli zəif talk̂ui ləmpe çişə
zağıi. Pıxtad şiq̇ri sas lak̂ui-lak̂ui miq̇elilli kağıi. Żoe kuçax kağsın
rıŝı Gülayıi qəfədanıllı fara x̂u dəsmal çikasyə ŝısu x̂u lojıi. K̇ılamzır
paçad rıŝsox totux żoa lażğıi. Şahnaz ŝuq̂a luẑozurdur tilq̇irsu sıxi.
Çurżıi Fərhad düşəgir uzanmışhiyə qəbərli k̇ılamzır çanar ċux̂iyə
pılor żoe pəncərər lək̇işkuiyə xəyalu dalmışq̇i. Fikiri hu hot̂ur ŝısı
Yaqubi kolı ċixi.
Rıŝı Gülayıi: “Fərhad, ve çe yəq̂kəkui ŝuva” – lisın, Fərhad
hinənəş kağıi. Dax əgilmişhiyə hinəne çe ŝuli ĉaxşıi. Gülşən irək̂ui-
irək̂ui kasyə düz hini buĝrur ĉezvıi. Fərhad mişelli t̂açığui ginəgi rıŝıi
ijəx lək̇işi. Çinəşq̇i rıŝı hinu sa təhər zazığıi. Fərhad hanım lək̇iş zağlı
tu rıŝı Gülayıi dax li: “Fərhad, sətkəx totux kə żoa k̇iyən kak̂uidurmə.
K̇iyən kıla? Kə żoa kıla kak̂uval?” Sa əl Gülşənıi li: “As ya mux̂u
kabığsın dəxidurmə.” Sınım t̂uzalı qonşu Salman xolui sas kağıi:
“T̂el at Şahnaz?” Fərhad dax t̂açhiyə t̂oz əçmişkiri yiq̇i ki, Salman
xolu çık̇ırıi-çık̇ırıi içəri talżığıi. “Hala kabığdurviu? Dur t̂aga
kak̂uidur,” - liyə düz żoe urtar t̂oxunıi. Ṫaṫankılı ink̂i gus yeẑẑini
Fərhadu salam lək̇uyə lat̂t̂iyə Fərhadıi cigə ĉuvıi. Saga Şahnazıi tilq̂ui
al Gülayiş lək̇uyə żarıllı: “Xoş kağıi, Salman xolu!” - liyə dax
istiganır çe lojıi. Cit k̇ujalkiri Fərhadıi dədəş sorŝunıi: “Kiru kak̂ui
k̇iyən kıla?” Şahnazıi li: “Qonşu solu Aslan bəg soa rıŝı Gülşən
hinəne gada Müslümu sikiri yuk̂qoamə. Q̇ət̂t̂iga Aslan bəgi ĥədmi
karkuiqoaşəmə. Mik̇ilga ĥəzir farın ülçüvalu ĥədmi karkirmə. Yəm
Salman xolu çıxı ĥədmiĉĉini saskuvalmə.” Fərhad ṫupomzuru inam
q̇ət̂t̂i. Hanıt̂on sa Aslan bəgiş cüreli rişi ĉazığındə kiq̂irğoe kokur at̂t̂ıi
xindet Şahnazıi rişi sikridu? Sınıllı pşi kişnəmişk̂ui sas kağıi: “Ay
żoe səḣbi,” - ċiri havarıllı sa sasıi çaşbaş vaẑẑınıi ailə mişeli
t̂ık̇səĉĉini q̇i. Gülşən dax içəri t̂üi utağır çəspi. Fərhad t̂uzar lat̂t̂ırğıi.
Şahnazıi ijər yaşmağ ċux̂yə lixsiyə t̂uze buĝrur t̂osxuni. Aslan bəgi
Şahnazu ĥürmət kirsəx hinəne xinimk̇ir Səkinə hinənəşkili çıkağeşə.
Hoz pux̂u ĥədmi aşə. Aslan bəg hine xinimk̇ir tu puşa ĥədmi kılaq̇i
varlı ĥədminziĉĉini aşə. Aslan bəgi salam lək̇uyə Salman xoluşkili
hanam Fərhadışkili goruşmuşq̇i. Bitin süfre mık̇ır kilbiğıi. Süfre
ayağır Gülayıi k̇iyənzu çe lojıi. K̇iyənzi çeyix k̇ılxuvat̂t̂ıi. Aslan bəgi
11
Şahnazış li: “Ğuŝarıi əmir, peyğəmbəri tapşırığıllı ve rişi Gülşən e
gada Müslümu sikri yuk̂oatmə. Müslüm lik̇uvi savadlı sa cehilmə.
Sam əl sure sor kağıdmə, soa rişim hinəga rijiziq̇dəmə. Yəm
cəməḣəti ĥədətilli şə misi ŝısı Murad hanam Səkini ğot̂ur ŝısılır Adil
yə Aqilim ye işkili çıkağvalmə.” Aslan bəgi cuğab tamam bıq̇ındə
xinimk̇ir Səkini ĉaxşıi: “Kirağıllı ve bala eyim balamə.” Nuba
Şahnazu kabığıi. Saga Salman xolui li: “Ay Aslan bəg, surum rişi
ləzuk̇undə kişu ləzik̇irdə?” Şahnazıi: “Yirim ləzuk̇şəmə” - li. K̇iyənzi
żin çe ŝuvı. İlli-utullu söbət kisox totux k̇iyən ink̂u t̂açbığıi. Żolu
lat̂t̂ırk̂orşunu Aslan bəgi Şahnazış: “Vı heç çinəş narahat ankuzu inq̇e
vaxt mux̂ukuiyə yir rişi ċuk̂uidurmə. Səkinə k̇ıl həĉĉə t̂ondə
kazığat̂t̂işə. K̇u dəs pıtgiğoe əgni sətkəm qənfet çıkazığeşə.
K̇iyən pixisox totux Salman xolum xi. Rişilir kirağ san ixer şat
aşə. Bağlama əçmişkuiyə Səkini çıkazığıi əgnid t̂uviyə cürə utağır
çəpi. Fərhadım sətkə qənfet t̂uviyə fikir kui: “Paga heç kıla inam
k̂uidurvimə ki, Aslan bəgi Sahibi rişi hinəne gadu argab sukuidəmə.”
Cit fikir kiriyə Fərhad mişu lant̂ırvıi xi.
Həki suru sətkə yə Aslan bəgiş çık̇nə, kıla du Aslan bəg? Aslan
bəg, bəg k̂uisəq̇illi qabağır kasıb yetim sa ĥədmi q̇idmə. Puşa əl həcc
ziyarətu xi Aslan bəgiş hacı Aslan bəgim ċinink̂uijmə. Aslan bəgi
cehilval xolu Asim bəgi kuçar nukarvalır lat̂t̂axijmə. Dədə bıi t̂ondə
du yetim xolu Asim bəgi yaqqınudmə. Asim bəg puşa əl evli q̇i,
ancax ĥəyəl t̂abıq̇ət̂t̂i. İxer yava xasiyyətir t̂üi Asim bəgi rıŝıi, gada
Aslan bəgu dənə zülüm k̂ot̂t̂işə.
Ancax Asim bəg k̇ılorşunu Aslan bəgiq̇illi cürə hine heç kıla
at̂t̂ondəzağlı buto var-dövlət Aslan bəgu yeẑẑinişə. Aslan bəgim
bəgq̇isox totux hinəni kolu mollax saskuiyə dərs t̂uveşə. Xolu Asim
bəgu borclu vaẑẑınıi cəməḣəti borcurdur silmişkui. Çinə cuğabıllı
hinu tabı soburur hinənu ĥürmət qazanmışkui. Hana Asim bəgix
totux sor ĥürmətli ĥədmi Şayiq bəgi rişi Səkinə hinənu sukui. Hozıi
k̇u ĥəyəl aşə - sar gada, sar rişi. Gadıi żu Müslüm, rişi żu Sahibə.
Aslan bəgi xindet Şahnazıi yetim rişi Gülşən hinəne gadu sukuivalıi
hasım aşə. Bitin bəginziĉĉini Aslan bəgu hine gadaş lik̇uvur çekiri
yuk̂oeşə. Ancax Müslüm qayıl k̂oat̂t̂işə. Aslan bəgi ərkəvan gadu
hədə-ınq̂ kui. Hine buto çıxıvaldır ċuq̂eşə. Cehil vaxt k̇ilinzişkili
q̇andə-ŝuli Müslümu də sa çıxı dərs bıq̇i.
Sətkəx totux Müslüm Aslan bəgişkili qayıl q̇i. Lik̇uvursu xarici
ulkar k̂uisu cuğab lək̇ui. Aslan bəgi gadıi, əgər lik̇uvq̇alı, hine buto
12
cuğabırdır kirisu cuğab lək̇ui. Müslüm lik̇ivirsu Bok̂k̂u xolu Aqil
bəgi żoa hinelim Rusiya xi. Rusiya daḣva ĉaxşıizağlı hu talt̂ıbıjırsım
q̇i. Kat̂t̂ıbıjı kağsox totux Müslümi Aslan bəgu köməgval kiri ĉaxşıi.
Müslümu sa q̇ə mik̇ilga varısıi soe miĉəx sa rişi zazığıi. Hə rişi hinu
rijik̂ui ĉaxşıi. Müslümi hə rişi kılaq̇i t̂ompxsox totux peşman q̇i.
Mux̂uq̇i ki, hə rişi yetim kasıbval. Inq̂ıx q̇i ki, bıiyi hə sikridəzimə.
Müslümu sətkə hə rişi k̇ursq̂ınskiri yiq̇i, amma hinəş hə kinq̇ət̂t̂i.
Mik̇ilga żoe gus mərtəbər ayvanır Aslan bəgi ailə pşə q̇andə
kilbığıi. Pşə q̇ini tamam kuisox totux Müslümi rıŝı Sahibəş li ki,
işkili kasır viş ċiri cuğab atdəmə. Də liyə hu hinəne utağır xi. Heç
puşa dəğiğə lat̂t̂ığındə Sahibə hine utağır kazığıi. Müslümi Sahibəş li:
“Dədəş lişə, varıs sor Gülşən ċiri sa rişi t̂üidəmə. Hə asır zax siktoa.”
Də kisox totux Sahibə şatsiyə Səkini kolu zoskui. Ŝısıi li cuğabırdır
dədəş li. Səkinu, gadu rijik̂ui rişi kılaq̇i mux̂uq̇isox totux Aslan bəgiş
li. Aslan bəgi sətkə fikir kuisox totux: “Ĥədmi kasıb bıq̇sın ya k̂oar?
Rijik̂qoa siktoma xinimk̇ir ĥəzir sar ölçü k̂oa.” Səkini ĥədmi orkuiyə
hot̂ur ŝısılır Adil bəg yə Aqil bəgix saskiri çek̇ui.
Əstiga hava suvahı aşə. Soe nixer kilğeşə. Fərhadıi pşe sumka
lənk̇uyə nixeriş k̂uisu ĥəzir aşə. Sınım nixerir luẑoz iştalk̂ui
Tükəzbanıi soe musot t̂ak̂ui Sünbülüş li ki, kiju? Varıs solı Aslan
bəgi hine gadu kire solı rişi sukuival. Fərhadıi Sünbüli ċiri
cuğabırdırıx ṫop ĉaxınındə nixer nəşk̇iri ĉaxşıi. Gülşən Müslümu
sukuival çinə q̇i içir buto sor lilkıi. Fərhadıi nixer q̇ət̂t̂iga sakit kuiyə
hinim pşə q̇andəsu çinə qarağıi ĉuveşə. Maşalı talk̂ui k̇uralı sa pşili
talk̂ui ĥədmi hinəx miq̇el q̇i. Salam lək̇uyə pşili tencığıi. Miċə pşiyi
üstür taza əgnir varlıi bala kılaq̇i Fərhadu mux̂uq̇ət̂t̂i. Hini pşiyi
üstüllü xorcunur t̂üi q̇andəjit qalt̂ırvıi. Hə hini sa süfrə əçmişk̂ui.
Hana “Bismillah” - liyə k̇ıl pşəx ixəkui. “T̂u-t̂u, eŝi dolmaşıllı t̂u!”
Fərhadu du ĥədmi kılaq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. Amma hinu Fərhadıi żu
mux̂oeşə. Fərhadu hini żu sorŝındəsu irəq̇i. Pşə q̇ini tamam kuisox
totux hinə kağğui süfrə kajk̇ıyə xorcunur ĉəşi. “Hana nixer
yaqqındəval çatın qoyi ki?” - liyə Fərhadış sorŝınıi. “Birinci sətkə
çatın aşəmə həki rahat qomə,” - liyə Fərhadıi hini żu sorŝınıi. Hini
xəkinyə: “İ żu Müslümmə, Aslan bəgi gadamə,” - liyə pşi guvıi.
Müslümi: “Yaxşı zı k̂oetmə,” - liyə pşi nəşk̇ui.
Aslan bəgi misi ŝısı Murad Müslümüq̇illi cəmi puşa yaş çıxı aşə.
Muradım Aslan bəgi yaqqıneşə. Evli q̇ində Murad ixer q̇andə-ŝulival,
qumar anŝkirval yuk̂oeşə. Aslan bəgu Muradış lik̇uvur çekirval
13
yiq̇q̇alım, amma Muradi lik̇uvat̂t̂işə. Murad ixer vaxt k̇alar
bəginzişkili qumardır anŝkiri k̂oeşə. Żoe yeẑẑini vaxtım Muradi silah
təmiz kirval, patron veżirvalışkili vaxt lat̂t̂ırq̇ıreşə. İxer vaxtım
Muradi sor hinənəĉĉini k̇u-puşa dalıg t̂ondə ĥədminzişkili q̇andə-ŝuli
k̇atk̂oeşə. Hinediri pul buto Aslan bəgişilli k̂oeşə, ancax Aslan bəgi
saskirət̂t̂işə. Hanıt̂on çinə çıxı mahal gəxirkiri Aslan bəgiş Muradi
öĥt̂əli kank̂oat̂t̂işə. Muradu kisın ki, Aslan bəgi Müslümu Şahnazıi
rişi sikriqomə. Hinəx narazı q̇i. “Kiq̂irsım çinə xindet xinimk̇iri rişi
çıkafiyə kə żoa żınas sikirdu,” - li. Hinəga Aslan bəgi li ki,
“Müslümu rijik̂orşunu ĉimə siktondə?” Aslan bəg nə sor, nəm qarağıi
heç çinə yasıllı, nəm inq̂elli yeẑẑindət̂t̂işə. Cəməḣətişkili hər t̂el xi-
kak̂oeşə. Hini sami xinimk̇ir Səkinəş li ki, “Lişə Muradış, rijidə
qoaq̇i pxiyə sikuyə enğ kitoa.” Amma gəndə Murad qayıl q̇ət̂t̂i. Aslan
bəgu suvaj tamam q̇ində Müslümu enğ kiri yuk̂oeşə. Gəndə ailə
əstiga pşə q̇andə kilbığsın Aslan bəgi Səkinəş li ki, “Kirağ-paga
suvaj tamam k̂uijmə, k̂ıza gəşində enğ kitoa.” Xinimk̇irim: “Bəg!
Hər ya uxur kısan mux̂ujmə ve dalıgmə,” - li. Sedirix ṫop ĉəxində
Sahibi: “enğ k̂uijmə” - liyə Aslan bəgi ijəli ṗakui. Muradıi heĉĉə
kindəsu laĉĉılq̇uyə hinəne pşə q̇andeşə. Müslümu enğ cuğab kiyə
irəhiyə t̂açhiyə hinəne utağır xi. Aslan bəgi hine buto dalıgırdır ċuk̂ui
miq̇el ĥədmi Sadıxıx saskuiyə li: “Bitinirzu tapşırmışkə, inq̂e ĥəzirliğ
yax kitoa.” Aslan bəgi pşi alığkuiyə düz Şahnazıi kuçar nəşk̇ui.
Kahiyə Şahnazıi kuçax pşi ĉik̇ui. Hu kağval zağısın Gülşəni çəspiyə
Şahnazış li. Sətkəx totux Şahnaz żolu talt̂ırzığıi. Qovum xoş
kağkuiyə żoa saskui. Aslan bəgi: “Sağ ol” - liyə çinəx kağıdq̇i li.
Şahnazıi li ki, “Şiru enğ hasım dax k̂uival mux̂uijişə, yoxsa yirim
ĥəzir k̂uidurşə.”
Aslan bəgi li ki, “Sure ĥəzir k̂uval lazım jimə. Buto inq̂er lazımjıt
yə lərmə. Yex̂iri xörəgixilli ċux̂yə yuk̇ri ĥəyvandırıx kanṫını. Nə sure
cihez yuk̂oat̂t̂imə, nəm heĉĉə. Puşa q̇əx totxum enğmə.” Şahnazıi bəg:
“Uxur ĉim yuk̂qoa hanım kə,” - li. Puşa q̇əx totux enğ ĉaxşıi.
Gülşən sa q̇inir rişişəmə. Abırlı ĥəyalı hər t̂a dalıg kutaşıllı
gəşk̂oeşə. Bıi k̇isox totux hə dədu sa köməg zıq̇eşə. Gülşəni dədu
odun ċatkiri, ink ċuvri, xörəg yex̂reşə. Ailər bitini hinu ixer
bijibiq̇q̇alım, ən ixer Fərhad yuk̂oeşə. Enğ tamam q̇isox totux Aslan
bəgi mixir kajk̇ıi buto məhsul cəməḣəti pe lək̇oeşə. Müslümüm k̇alar
xiyə kağeşə. Hini hala mixilli soe urtar kant̂ırbığıi sa bina tazdan
geçşirçek̇oeşə. İxerğozıi diyəsən Müslüm enğ kuisox totux żolu cürə
14
k̂uidmə ċireşə. Amma heç kşu mux̂oat̂t̂işə ki, Müslümi də bina çina
gəçşdəq̇i. Də sa Aslan bəgu, sam Müslümu mux̂oeşə. Də bina Aslan
bəgi düskirçek̇uyə hine gadaş lək̇oeşə ki, məktəbiĉĉini soe ĥəyəlirzu
dərs lərsu. Bəḣzi mollan narazı k̂uidurmə liyə Aslan bəgi də q̇amaş
kirçek̇ireşə. Müslüm k̇alar məḣəlimirzişkili goruşmuşk̂usu xeşə. Hinə
k̇inajır ĥəyəlirzu Rus miżili dərs lək̇irsu ĥəzir q̇eşə. Əstiga Aslan bəgi
buto soe cəməḣət çıxı meydanır kajk̇ıi. İl solu hanam qarağ
mahaldırıllı mollanım kabığı.
Heç kşu mux̂oat̂t̂işə ki, Aslan bəgi hoz çinəx kajk̇ıdurq̇i. Aslan
bəg pşili tenĉiyə cəməḣəti qabağır lat̂t̂iyə li: “Cəməḣət, yə zur seil
k̇ajk̇valmə ki, sur sure ĥəyəlir pagalı soe taza məktəbir karkeylun.
Yax sure ĥəyəlirzi lik̇uvtoa.” Sa vaxt mollanzıi çık̇ıri çaxşıi. Aslan
bəg sa at̂t̂ım qabağır liğiyə hana żarıllı li: “Cəməḣət, yə zur
kajk̇ıdurmə ki, zur sur-sure ĥəyəlir pagalı sor taza gəçşi məktəbir
karkeylun. Yax sure ĥəyəlirzi lik̇uvtoa.” Qabağır t̂opxuni mollanzıi
ĉaxşıi. Aslan bəg sa at̂t̂ım qabağır tiliğiyyə: “Hə e gadıim Rus miżilli
dərs t̂uvdəmə. Ancax də, hə ċirival yimə ki, Rus miżilli t̂ompxğozıi
Ğuŝar yə peyğəmbər k̇urq̂unkitarmə. Lik̇uvıi ĥədminzi ĥədmu qiymət
lək̇irval gəşk̂oarmə.” Gəndə meydanır sakitval lıkıi. Aslan bəgi
hinəni pil hinel t̂opxuni ĥədminzi ijər k̇atırkui. Bitinirzi kalla musot
kuiyə t̂opxuneşə. “Hə! Zı hasım başt̂ak̂oetmə ki, zur bitin razı atmə.”
K̇ix t̂opxunğozıi li ki, “Yir kıla ki, ve cuğabıi üstür artığ cuğab ċirisu.”
Qabağır t̂opxuni mollan ẑıma bıq̇i. Mahalır mədrəse çıxıdu molla
Xancan bəḣritiĉĉini partamışk̂oeşə. Aslan bəgu kısan mux̂oeşə ki,
hine də təklif mollanzıi ungumullu yimə. Ancax mollanzıi hə hoz
cəməḣəti qabağır sakit taŝxkirval. Mollanzıi fitnəşkili hana hu ixer
ras kak̂uidmə. Mollanzu subut kirsəx Aslan bəgi cəməḣətiş sorŝunıi:
“Zur sure ĥəyəlirzu dərs lərzağlı mollanzu yazaq̇i lək̇itaru?” Bitinirzi
żarıllı li: “Ə-ə-ə.” Aslan bəgi li: “Ancax yə suru kiri məsləḣətix
heĉĉə suraş tençq̂irjimə. Ancax hər q̇ə zur, sure ĥəyəlir məktəbir
karkeylun.”
15
İclas k̂ui q̇ə Müslüm yə Gülşən Şahnazıi żoa aşə. Hinə q̇ə Fərhad
yə Gülayıi ĥəyid aşə. Hanım zağlı ki, Gülşəni hozu pe çıkazğeşə.
Lağınıllı Müslümi Fərhadu nixerişk̂ui yaxrət̂t̂işə. Pagallı hu, Aslan
bəgi żoa lahiyə məktəbir dərs lik̇uvursu ĥəzir k̂uidmə. Hinə q̇ə
mik̇ilga Şahnazıi żoa enğ aşə. Fərhadıi hinu Müslümi çıkağıi əgni
nişyə giq̂rət̂t̂işə. Paga Aslan bəgi onğ pşi xik̇ui ĥaraba Şahnazıi
kuçallı latığıi. Hinel Müslüm, Gülay hanam Fərhad aşə.
Hinə q̇ə əstiga Aslan bəgi gəçşi məktəb ĥəyəlirzi żeşə. Müslümi
ĥəyəlirzi qabağır məḣəllimiĉĉini hinəne dərs çık̇ırıi ĉaxşıi. Hozıi solu
hanam qarağ solu bəḣzi ĥədmin latışfiyə vaẑẑınıi bitinirzi ĥəyəlir
karkoeşə. Mollanzıi żar-hareyi qabağır asıt̂on ĥəyəlir kajk̇ıval hə-hə
sa çıxı zadmə. Hozıi ĥəyəlir Rus miżilli dərs lək̇iri məktəbir
orkirğozuş kafır çireşə. Molla Xancanıi inad q̇ə cəməḣət maĉĉıgır
kak̂ui vaxrat̂t̂işə. “Kşi hine ĥəyəl məktəbir orkirqoaq̇i kirağıllı
maĉĉıgır kansıvı,” - leşə. Cəməḣəti arar fikir lıkeşə. Sa k̇abal ĥədmin
maĉĉıgıllı talt̂ırfiyə Aslan bəgi kolu kabığıi. Mollanzıi kiriji hinəş li.
Aslan bəgi k̇inaj tamam k̂uise k̇oar k̇ujalkirval li. Mixir taza maĉĉıg
gəçşiyə cəməḣətiş lək̇irsu cuğab lək̇ui. Mik̇ilga Xancanıi żoa iclas
aşə. Molla Əcdər hanam molla Xanış Xancanıi żoa kilfiyə məsləḣət
kireşə. Molla Xancanıi k̇ıl hinəni miçəşir k̇atırkuiyə: “Gərək kin
Aslan bəgu iji taŝıxkirət̂t̂işək̂oa,” - li. Molla Əcdər: “Əgər Aslan bəgi
cəməḣətu cürə maĉĉıg gəçşirdəmə lijq̇i gəçşirmə.” Molla Xanış:
“Hinəga kin batmışk̂uidurmə.” Molla Xancanıi żarkui: “Se taxsır
Aslan bəgidimə. Hine gada Müslümi taxsırmə. Aslan bəgi haq̇ılır də
zaĉılk̇ıval. Aslan bəg sor çıxıq̇i ĥədmimə. Lik̇uvurval t̂el, hu t̂el?”
Molla Xanış: “Kire k̇oar tək Aslan bəgi żoa lafiyə hinu heycə
kirvalmə. Gəndə razı q̇ındəq̇alı, cürə k̇oar unk̇urmə.” Də molla
Xancan qayıl q̇i. “Paga Aslan bəgi żoa lak̂uidurmə,” - li.
16
Müslümi inq̇əx totux Murad bəg k̇alar xi. Ancax hala kağat̂t̂işə.
Żolu k̂orşunu hinənəşkili ixer pul ċixeşə. Hinəş Səkinə xanımu
mux̂uq̇isox totux lıgıldış heĉĉə q̇amaş k̂ot̂t̂işə. Düz sa vaż Aslan bəgi
ĥəfşkeşə. Aslan bəgu kısan mux̂oeşə ki, Muradıi də pul k̇alar qumar
anŝkirsu ċixival. Mik̇ilga pşəq̇ qabağır Fərhadışkili şərəqqə kiri
Aslan bəg süfre mık̇ır ĉuviyə: “As çe lojeylun!” - liyə żarkui. Ailu hu
çina qaşqabağlıd q̇i mux̂oeşə. Pşə q̇iniyə tamam kundə kuçe t̂oz
mıżıi. Bitinirzu hanım səĉĉini q̇i ki, kağıdu Murad k̂oa. Aslan bəgi:
“T̂oz əçmişkeylun!” - li. T̂oz Sadıqıi əçmişkui. Sınım içəri kallar
molle ṗaṗax ijər miçəş mollan talżıbığıi. Qabağır molla Xancan kutaş
sa çıxı təsbəĥ Aslan bəgiş: “Vı narahat kirət̂t̂i ki?” - liyə talżığıi.
Aslan bəgi hündürüllü: “Va hanım çık̇rətmə ki, güya uxur zı
mux̂uidimə,” - liyə enciğıi. “Ĥəyəlir şiru sa ranglı çe dəmkeylun!” -
liyə Aslan bəgi ayvanır t̂üi ustuldur k̇iyənzu taŝıxkui. Molla Xancanıi
Aslan bəgiş: “Bəlkə içir lażk̂oa,” - li. Aslan bəgi: “Suru t̂el yuk̂qoaq̇i
hinel,” - liyə Murad bəgi utağ taŝıxkui. Molla Xancanıi li: “Aslan
bəg vaxt dugun kundə məsəlu kak̂oa. Kafiyə tazdan kilk̂oa.” Aslan
bəgi: “Yoxsa kin kşi cürə kudurşə,” - li. Molla Əcdəri: “Aslan bəg
kire dinişilli uzax k̂ovi. Də məktəb çinə qarağıi ĉəşə. Ĥəyəlir
mədrəsər kat̂ıq̇toa. Ğuŝarıi qabağır gunahmə.” Aslan bəg: Elm
t̂ompxurvalıi gunah yaza? Yə ċirət̂t̂i ki, Quran t̂ompxunsuvıi dinim
yax t̂ompxtoa. Asır məktəb lik̇uvıi ĥədmin zabığdurmə ki, çarışkili
imperatoruşkili k̇ilival kitarmə. Zur əgər səx kabığdurq̇i yə e cuğab li
pxidəmə.” Sa vaxt urtar sakitval lıkıi. Nukarıi k̇iyənzu çe çıkağıi.
Nukar utağıllı lat̂ırğıi ĥələtir Aslan bəg: “Kısan q̇i i k̇ullukıi zur hinəx
cəməḣət maĉĉıgır kak̂ui vaxırqovimə. Kak̂ui üs yə taza maĉĉıg
gəçşiyə cəməḣətiş lək̇irmə.” Də cuğab tamam biq̇ində hanım mux̂ui
utağır ẑoa-t̂oa nimżilkuşəmə. Molla Xancan: “Va ya ċirival? Yir kıla
ki, cəməḣət maĉĉıgır vaxtondəsu? Hə, bitinirzıi cigəmə. Aslan bəg
məktəbim bitinirzıi cigəmə.” Sınıllı utağıi t̂oz uslufullu əçilmişq̇i.
Murad bəg çurŝğui ginəgi talżığıi. Hu k̇iyənzix, k̇iyən hinəx lək̇pşi.
Aslan bəg Muradıi ijəx lək̇şində żarkui. Uxur dəxiqoa ki, k̇iyənzişkili
söbət kirqoa lat̂ırır. Ĥömürür ŝısış ċiri cuğab kində Murad kalla
musot kuiyə çık̇ırıi-çık̇ırıi utağıllı lat̂ırğıi. Molla Xancanu mux̂uq̇i ki,
ŝısıllırzıi arar yazaq̇i q̂olluval qomə. Molla Əcdər: “Ma kire ċiri
cuğab vaẑẑınət̂t̂işəmə t̂açfiyə k̂oa,” - li. Aslan bəgi k̇iyən k̇urar liq̇uyə
tazdan Muradıi utağır kağıi. Murad utağıi urtar t̂oxuneşə. Aslan bəg
zağıi ĥələtir gəndə kalla musot kui. Aslan bəgi Muradış: “Sa vaż t̂el
17
t̂üidşəq̇i?” - sorŝunıi. Muradıi yavaşt̂ə: “K̇alar xidşəmə,” - li. Aslan
bəg: “K̇alar ya kuiju?” Muradıi gəndə: “Heĉĉə,” - li. Aslan bəgi
żarıllı: “Ma yabmə!” - liyə żarkui. “Saga lanṫını va uxur yiji kuijmə.
Ma yabmə! Səx totux yə as yiji kirijmə,” - liyə żarkui. Mik̇ilga biq̇i
söbətiş mollanzıi xoşu kağat̂t̂ıi. Aslan bəgi hoz ĥədmi cigə
zatxq̇undəval hozu sa təhər kağıi. Xancan maylınıi ginəgi q̇eşə.
Müslümıi məḣəlimval kirval başxanda, doxturvalım kireşə. Yəḣiz q̇ə
mədrəse t̂uzabır unkıi aşə. Hala hinəq̇ cürə xəstənzu dəḣə şiżirdur
kak̂oat̂t̂işə. Xancanıi fikir kui ki, əgər Aslan bəg aralı t̂uvundəq̇alı, nə
Müslümıi məktəb k̇əvvi kirmə, nə mahalır mollanzıi cuğab lat̂ırpırmə.
Xancanıi nukar Nahidix saskuiyə molla Əcdər yə molla Xanışıi cağıi
orkui.
Aslan bəgıi Səkinu k̇əvvi-k̇əvvi tapşırmışkui ki, “E icazə t̂ondə
Muradu nə pul lək̇ui, nəm żoa k̇iyə çıkak̂ui yaxk̂ui.” Sadıqu xəĉĉuğui
ki, “Murad k̇ujalkə.” Aslan bəg q̇ət̂t̂iga maşar hine malikanər təm-tək
xeşə. Mik̇ilga tazdan Aslan bəg żoa talt̂ıbıjıi.
Molla Xancanıi saskui ĥədmin kabığıi. Tazdan molla Xancanıi
żoa iclas ĉaxşıi. Molla Xanış yə molla Əcdər kalla musot kuiyə
ĉebeşə. Molla Xancanıi hozuş li: “Zur k̇ujalkuiu, lağın mik̇ilga Aslan
bəgi hot̂ur ŝısışkili ĉim rəftar kuşəq̇i. As mux̂ui hozıi arar yazaq̇i
qomə. Əgər kin Murad yə Aslan bəgi ara şiżq̇alı, Muradıi Aslan bəgu
hə hini sa çarə kirijmə.” Molla Əcdərıi li: “Muradıi Aslan bəgişkili
bacarkirju?” Molla Xancan: “Ĉimə bacarkitondə lap əla bacarkirmə.”
Molla Xanış: “Bəs kin ĉim kitoa ki, hoz sar-çinəğu düşman kitoa?”
Molla Xancan: “Məsələm hə dəmə. Amma hala kiri kutaş imkan
at̂t̂imə.” Molla Xanış: “Əgər Aslan bəgu mux̂uq̇alı ki, Murad bəg
hinu qarşı kin ĉəşidmə, hinəga hini kin puşasturum k̇ılidurmə.”
Molla Xancan: “Suru heç çinəş ınq̂ansıi də i gılıx.” Aslan bəg żoax
miq̇el q̇isın sanşəmə. Żoe t̂uzax ləxilk̂orşunu k̇u ĥədmi zabığıi. Hini
pşi q̇en qalviyə pşi vaqqınıi. Q̇amaşt̂ə hoz k̇ujalkiri ĉaxşıi. Sətkəx
totux żoe t̂oz əçilmişq̇i. T̂oz əçmişkudu Muradşə. Aslan bəg hozux
sətkəm miq̇el q̇i. Hoz k̇ulerzi sorŝunıi: “Şire pul t̂el at?” Murad beg:
“Zur maylın biq̇valu, sa san ya pul! Yə suraş lət̂t̂iu ki, vaxt unk̇uyə yə
çıkayə lək̇irmə.” Hoz ĥədminzi li: “Ĉəşi vaxtıq̇ıllı k̇u q̇əm lat̂t̂axi dax
şire pul tək̇ə yoxsa żolu şiru ya yiq̇i ĉuk̂uidurmə.” Murad: “Onda zur
il t̂opxun zı leşnə. İş ya kink̂oaq̇i.” Də liyə tazdan żoa lażğıi. Aslan
bəg q̇amaşt̂ə k̇ujalkui. Tapançam ĥəzir yaqqınıi. Əgər hoz ĥədminzi
Muradu sa zad kuiq̇alı, hoz vaṫırsu. Murad żoa lażiyə utağırdır k̇atğıi.
18
Amma kutaş heĉĉə lək̇ilkat̂t̂ıi. Mux̂uq̇i ki, puldur Aslan bəgi utağır
at̂t̂ıjmə. Hinel Muradış lażınq̇ət̂t̂i hanım zağlı ki, Səkinə hinel
aẑẑıveşə. Sahibe utağıi t̂uzax t̂oxunıi. Yiq̇i ki, Sahibəş borc pul
tençq̂iri. Gəndə ung kağat̂t̂i. Dax k̇indilli enciyə kuçe urtar t̂oxunıi. Li
ki, “Kşəşilliq̇i kirağ san borc pul unk̇uratk̂oa. Mahalır hasıt̂on pul
kşəş t̂ak̂uidə?” İmkanlı ĥədmin bitin pıti qabağıllı lat̂t̂ıfapxi. Axırır
molla Xancanıx t̂oxunui. “T̂abıq̇q̇alım, hasıt̂on pul hinəş t̂ak̂uidəmə,”
- li. Sınıllı k̇ullıkıi ki, ŝısi gada Müslüm yə Xancanıi ara at̂t̂ondəval.
Li ki, “E! Zı Muradmə, Müslüm yi ki. İmkan t̂aq̇sın hine pul lək̇irma.”
Də liyə, dax t̂uzaş kolu laxi. Sınıllı li ki, “Əgər molla Xancanıi pul
tək̇undəq̇alı, tu ĥədminzişilli hinəni k̇ujalkirsu tapança ĥəzir kui.”
Hana t̂oz əçmişkuiyə: “Tu ĥədminziş k̂oa,” - liyə molla Xancanıi
żoaş kolu latıxbığıi. Aslan bəgi q̇amaşt̂ə hoz k̇ujalkiri ĉaxşıi.
Xancanıi żoa k̇iyən aşə. Sınıllı żoe t̂oz mıżıi. “Sa san vaxt kıla
k̂uidu!” - liyə molla Xancanıi Nahid larkui. Sətkəx totux Nahid
Muradışkili kağıi. Murad bəg zağsın mollan məĥtəl bıq̇i. Muradıi li:
“Molla Xancanış as viş sa q̇amaş cuğab ċiri yuk̂oatmə.” Molla
Xancanıi li: “Lu tu utağır.” Murad utağır lat̂t̂ıyə li: “Xancan əmi,
uxur e sa dalıg atmə. İş vaḣa lişkui. E k̇alar çinə ĥədmu borc atmə.
Həki hinə ĥədmu işilli pul bijuk̂oatmə. As yuk̂oatmə va asır borc pul
tək̇iri. Yə hana ve borc lat̂t̂ıq̇ırmə.” Molla Xancan şat̂ığından
uçmuşq̇i. Amma gəndə hinəni sakit taŝxkui. “Ĉüt̂t̂on pul?” - liyə
sorŝunıi. Muradıi żızıi-żızıi: “Pan yəḣiz”. Də kisın molla Xancanıi
plor kallar aĉĉıkıi. Ancax hine Muradu t̂üi dalıg hinə puluq̇ıllı ixer
havar zağlı: “Yaxşı,” - liyə molla Xancan cürə utağır lat̂t̂ığıi. Sətkəx
totux kutaş sa mizər, sam çinə kağazışkili kağıi. “Seil yə uxur pul
lək̇irval şiżijmə. Seil va ve qol çəkmişkə.” Muradıi təḣcili pul
tençq̂uyə kuçar t̂opxunıi ĥədminzi kolıi yokui. Hozıi borc lək̇uyə
k̇urar liq̇ui. Murad żoa kağıi. Aslan bəgıi hoz k̇ujalksox totux
Muradıq̇ qabağır żoa kahiyə hinəne ciger latkıi. Fikir kui ki, hoz
ĥədmin kılaşə, hozu Muradış ya yuk̂qoaşə? Əstiga Aslan bəg Sahibi
t̂ık̇ıi. Aslan bəgıi k̇ılamzır rıŝyə süfrər kağsın Murad zağat̂t̂i. “Murad
t̂el at?” - liyə Müslümüş sorŝunıi. Müslümıi li: “Yəğin aĉĉuvudma.”
Murad mişeli t̂ık̇ırsu heç kşi ung kot̂t̂işə. Bitinirzu mux̂oeşə ki,
Muradıi ixer ċir xasiyyət at̂t̂ıjmə. Hanım zağlı hinəx heç kşi
saskirət̂t̂işə. Q̇ət̂t̂igax miq̇el Murad mişelli t̂açıyə k̇ılamzır rıŝyə əstiga
pşə q̇inində düz molla Xancanıi żoa kağıi. San hinu borc pul
lək̇uzağlı kısan sağ ol kinq̇indəzağlı həki molla Xancanış “sağ ol”
19
ċirisu kağıi. Murad żoa lażk̂orşunu molla Xancanıi Quran lik̇uvreşə.
Quran lik̇uvıi tamam kuisox totux molla Xancanıi Muradış sorŝunıi:
“Də xetmə vi kefi kısan atmə.” Muradıi li: “Xancan əmi sansan borc
pulux çox sağ ol.” Molla Xancan: “Eh! vı, ĉim suvahı ĥədmi gunah
vedəvimə, ay bala. Gunah Aslan bəgidəmə. Vı hini həmmişə hər
çinəx tamarzıi yaxzağlı. Hinəne gada Müslüm orkuiyə lik̇uvur çek̇ui
vı lik̇uvur yaxat̂t̂i.” Molla Xancanıi Murad Aslan bəgu qarşı ĉəşirsu
fürsət lək̇ilkuval başt̂ahiyə tazdan ĉaxşıi. Aslan bəg bəg kudu xolu
Asim bəgmə. Həki sa ŝısı bəg sadu pul at̂t̂ondə kuçabırır k̇atk̂oat.
Muradu hanım səĉĉini q̇i ki, sa cini ma hine heç kıla at̂t̂ıdurvik̂oa.
Dənə yeẑẑini ki, hu ĥəyəli ginəgi ṫəni. Molla Xancanıi gəndə
Muradış li: “Vem gunah dənə qovime. Heç sa əli q̇amıi Aslan bəgiş
sorŝunıiju ki, bə sa dövlətiş e pe t̂el at? Axı də kire xolıi pul ki.” Də
kisın Muradıi sınıllı hinəni Aslan bəgi cigə bəg zatxq̇ui. Hinənu li:
“Ĉim yəni Aslan bəgi buto var dövlət kajk̇ıyə hinəni kutaş.
Vaẑẑındurum qarağır hinəx kalla k̇ili kuiyə lək̇pşirdur?” - “Vaḣa də
hasım yaxın k̂ui zadimə,” - liyə Murad ingıi gus t̂açğıi. Molla
Xancan hine ĥəməl ĉupx̂zağlı şat q̇i. Muradıi molla Xancanış li:
“Molla əmi, əgər vam asır sətkə köməgval kuiq̇alı, yə Aslan bəgişilli
asır düşmüşk̂ui pe tençq̂irmə.” Molla Xancanıi: “Tələsmişankui, hinu
hala vaxt atmə. Va gəşk̂ui q̇idan Müslümüş məktəb k̇əvvi kirçek̇ə.
Hinəx totux Aslan bəgu nuba kak̂uidəmə.” Muradıi: “Yaxşı,” - li.
Molla Xancanıi Muradu heycə kui ki, “Də söbət heç kşu mux̂uansıi.”
Muradıi: “Uxur heç çinəş ınq̂ankui. Də dalıg yə ĥəll kirmə,” - liyə
lat̂ıraxi.
Fərhad hot̂ur żoa xeşə pux̂u q̇ə dincval t̂uvursu. Hinəx totux
gəndə məktəbir kak̂uidşə. Hu żoa kul boş kağat̂t̂işə. Gülşənıi hu k̇ıl
żiyə k̇urar liq̇ui. Żoa q̇andə-ŝuliji çıkağıi Fərhadıi dədə Şahnazu şak
żiyə Səkinə sam Sahibi Aslan bəgi təḣrif kireşə. Hozıi ung
açığvalışıllı, şərəq̇ə kirvalışıllı dədu çık̇reşə. K̇inajıi urta zağlı
Şahnazıi yaq̂ui inċamzır rişi Gülşənu sam yeznə Müslümu
orkitorşunu. Fərhadıi li: “Bəs Sahibu inċamız ĉimə ĉəştondə?”
20
Şahnazıi sa cüt inċamzır Sahibu, sa cütüm Səkinu ĉəşi. Pux̂u q̇ə
tamamq̇i. Aslan bəgıi nukar Bəkir hinə q̇ə əstiga ĥarabili kahiyə
Fərhad t̂uviyə Aslan bəgi malikanər çıkağıi. Aslan bəgıi żoa kağısın
Fərhadıi Sahibu çıkağıi inċamzır hə hini lək̇ui. Sahibi inċamzır
tençq̂uyə Fərhadıi ijəli ṗakui. Sahibə Fərhadıx çinə doğma rıŝıq̇illim
kısan lesreşə. Fərhad dalıg t̂ondə k̇atk̂ui yaxrat̂t̂işə. Dərsirdir
lik̇uvurçek̇ireşə. Əgni zəq̂sun taza əgni lək̇ireşə. Süftə k̂ıza gəşsın
Fərhad Sahibişkili çinə utağır yeẑẑindeşə. Aslan bəg dax-dax
Fərhadu cuğab fatkireşə ki, “Sa q̇ə san e rişi va xispirmə,” - liyə bitin
xəpkindeşə. Fərhad irəq̇idan kalla zikinkuiyə: “Hə e rıŝımə,” - ċireşə.
Çinə cuğabıllı - Fərhadıi ĥömür il kısan lat̂t̂ak̂oeşə. Hine onğ-pux̂u
taza əgni aşə. Fərhadıi Səkinu çıkağıi inċamızım Aslan bəgi tençq̂uyə
hinənu nişeşə. Hinəx totux Fərhad ĥəyəl q̇iq̇alım, hinəş ixer razı
yeẑẑineşə.
Murad bəg molla Xancanıi żolu talt̂ırhiyə düz Müslümıi kolu
kağeşə. Hini, Müslümu pagallı məktəbir dərs lətondəval tapşırmışkui.
Müslüm sətkə məĥtəl q̇iq̇alım, hana əmi ĥəfşki zağiyə hinəş:
“Vaḣa,” - li. Mik̇ilga Aslan bəgi ailə pşə q̇iniyə hərdu hərərğoe utağır
pxisın Muradıi Aslan bəgiş: “As vişkili q̇amaş çık̇rı yuk̂oatmə,” - liyə
hinəne utağır saskui. Aslan bəg Muradıi utağır kahiyə vok̂k̂uri
ustullur ĉuviyə: “Hə yə vix ṫop ĉəxindətmə, Murad bəg,” - liyə
rışxanıllı çık̇ıi. Muradıi li: “Asır vişkili açığ çık̇ırıi yuk̂oatmə. E sətkə
borc atmə. Əgər va pul tək̇uq̇alı, yə e borcurdur lat̂t̂ıq̇ırmə.” Aslan
bəgi ĥəfşkiyə li: “Millət asır borclu k̂orşunu vı cürəğu çina borcludu,”
- li. Murad Aslan bəgi sa cuğabıx totux heĉĉə lət̂t̂ıi. Aslan bəgi gəndə
li: “Kşu borcludu lişə asım yax mux̂uk̂oa.” Murad: “Zı molla
Xancanu borcludmə. Yə cuğab lək̇udəmə ki, dax hine borc lat̂t̂ıq̇ırsu.”
Aslan bəg: “Ma e uxur lək̇iri pul at̂t̂ıdimə,” - liyə Muradıi üstür
żarkui. Murad sətkə ẑıma q̇i: “Vəziyyətir ĉimə asıt̂on var dövlətiş as
heĉĉə düşmüşk̂uiji?” - liyə sorŝunıi. Aslan bəg: “Çünkü vım ma sa
lıgıldmə. Va uxur işləmişhiyə qazanmışkiri vaxtmə.” Hanam li: “Sa
var dövlətiş ux heç sa qara qəpigim düşmüşk̂uidimə. Də var dövlət
21
asır bıiyiş vaḣa, xoluş yeẑẑinjmə. Yəm e ŝısıval borcux ĉimi vı çıxı
kuiyə vı naz-neymət içir yaqqındmə. Va kutaş lək̇ilkıjı ŝulisəx,
qumarıx lək̇ujmə. Va i kalla musot kujmə. Va qumarır ĉəşi pulullu
bəgiĉĉini vaḣa, patşahıĉĉını gəxink̂uidşəmə. Həki xə va vı uxur
fikirləşmişhar!” - liyə cuğab tamam kui.
Sətkə ẑıma q̇i, hə k̇ulast̂a k̇ılım k̇əvvi kalk̇ıi, Murad bəḣritiĉĉini
partamışk̂ui yiq̇i. Gəndə sabırıllı sorŝunıi: “Səx totux kire arar t̂üi
ĥürmət va rıçşəmə. Səx totux zı ve ŝısı vaḣa, düşmanmə. Həm
mux̂uhar ki, yə asır düşmüşk̂ui pe ĉim tençq̂irjq̇i asır kısan mux̂ujmə.”
Də liyə Muradıi divarır xəĉilq̇ui tüfəng yə qətər t̂uviyə axırıncı əl
ĥəfşkiyə Aslan bəgix lək̇işyə utağıllı lat̂t̂ıraxi. Aslan bəg sa xi lağa
tək ĉuvsox totux hana t̂açhiyə hinəne utağır xi. Ŝısışkili q̇ijit buto
Səkinu çık̇ıi. Səkini lıgıldu haq̇ılkui. “Hala cehilmə. Sa q̇ə hə hinu
hine səfirdir mux̂uk̂uijmə,” - liyə Aslan bəgi fikir dağıtmışkiri yiq̇i.
Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, Muradıi sınıllı hinəşkili düşmanval
kirçek̇irdur molla Xancan yə hine k̇ilinmə.
Murad Aslan bəgişkili daḣva ksox totux żollu q̂ol kui xi. Hinelli
düz molla Xanışıi żoa kağıi. Molla Xanışu də mux̂uq̇sox totux ixer
şat q̇i. Hu hinəne żoa yaqqınıi. Ma Murad ŝısı Aslan bəg hinənu
düşman ĥüssab kui. Hu sınıllı kahiyə Aslan bəgi żoa lażıyə hinəşkili
çık̇ırıi cəsarət kot̂t̂i. Muradu kısan mux̂oeşə ki, Aslan bəg ixer bic
ĥədmimə. Çinə dəğiği içir hu vuk̇ui cüci ginəgi qilpirmə. Hanım
zağlı Murad kutaş sa imkan lək̇ilkınṫını k̇ujalkui ki, Aslan bəgiş kısan
qisas t̂uvursu. Mık̇ır molla Xancan t̂ak̂uvalıllı, vaẑẑınıi mollanzıi
Aslan, bəg taxtıllı alĉılk̇ıyə bəgi cige Murad bəgiĉĉini mux̂uk̂usu
cuğab lək̇oeşə. Muradum kısan mux̂oeşə ki, Aslan bəg bəgvalıllı
alĉılk̇ırsu, ancax hu yibirval lazımmə. Çinəşq̇i sa haqqır Muradu ixer
fikir kiri yuk̂oat̂t̂işə. Hala Aslan bəgu ən gran zərbə ĉim it̂irkirdəq̇i
fikirləşmişk̂oeşə. Ancax hinəşim hə unk̇unk̂oat̂t̂işə. Muradıi hər fikir
kusun Aslan bəgi żoa yeẑẑinyə məktəbir dərs lik̇uvri misi Fərhad
kayə hini pıti qabağır t̂oxundeşə. Sınıllı Muradıi pıtor çişə kağsəĉĉini
22
mızıldamışq̇i: “Deyəsən, Aslan bəg q̇indəq̇alım, Müslümi zəif cigə
unk̇şəmə,” - li.
Çinə cuğabıllı - Aslan bəgiş Muradıi hinəş li cuğabırdır
k̇urq̂unkink̂ot̂t̂işə. Üstüllü yəḣiz pux̂u q̇ə kahiyə lat̂t̂axivalıx lepşində
Muradış hala heç sa xəbər at̂t̂işə. Düz yaḣiz pux̂u q̇ə Aslan bəgi
kuçar san-q̇ət kutaş silahlı ĥədmin qaravul t̂opxundeşə. Müslümi
hinənəşkili silah k̇atırkireşə. Q̇ət̂t̂iga vaxt Fərhad məktəbilli talt̂ırhiyə
Aslan bəgi żoa talk̂orşunu żoa lak̂usu dənə yeẑẑinyə sa pşi güvdu
ĉağıllı quşuĉĉunu uçmuşhiyə Fərhad t̂uviyə hinəni qucağır ĉəşi.
Fərhadu żarkiri yuk̂orşunu hinə pşi güvğui çinə kutaş pşi q̇en, çinə
kutilim Fərhadıi ağzı ċupx̂uyə kulakıĉĉını çəpi. Q̇ət̂t̂iga Aslan bəgi
ailə pşə q̇andə kilbığsın həmmişə bitinirziq̇ qabağır süfrər kak̂ui
Fərhadıi cigə boş aşə. Rıŝı Gülşən ixer narahat zıq̇q̇alım, Müslümi
hinu sabır lək̇uyə ċireşə ki, “Narahat ankuzı. Fərhad hot̂ur dədi kolu
xidmə. Mik̇ilga zım hinel lak̂uidmə. Mik̇ilga Müslüm Şahnazıi żoa
lak̂orşunu Aslan bəgi hu yaqqınyə tək ankui vişkili k̇u ĥədmim
t̂uva,” - liyə tapşırmışkui. Müslümi bıe cuğab antır ĉuq̇undə hinəşkili
k̇u silahlı ĥədmim t̂uviyə xeni żoa k̇urar lıkıi. Inq̇ zəxilkusu dənə
yeẑẑinyə hoz Şahnazıi żoa kabığıi. Qabağır Müslüm ĉağıi ĥədmin
Şahnazıi kuçar lażbığsın il t̂üi sakitvalış ınq̂ıx q̇i. Müslümi ixerim
k̇əvvi yondə mık̇arıi t̂oz mıżıi. “Ay żoe səḣbi!” - liyə k̇u-puşa əl
saskuq̇alım, heç sa sas lək̇irdur t̂abıq̇at̂t̂i. Müslümi t̂oz əçmişkuiyə
içəri lażğıi. Żoe mohuzur paça ĉəşirvaliyə mik̇iyə yeẑẑindəval sa q̇i.
Żoe buto q̇əç-q̇am dağılmışq̇eşə. Żoe urtar k̇u mayıt latkeşə. Müslüm
dax ĥədminzişkili lat̂t̂ıyə mayıtırdırıx hoz: xen yə şənĉil rıŝı Gülayıi
mayıtırdırval mux̂uq̇i. K̇ulastağuim pıtırdır muxuvui-çuxuveşə əgni
başım zəq̂oeşə. Pil x̂ıni żiyə zağıi zadış nikibir q̇ui. Müslüm hinəni
dugun koeşə. Ya kirjq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. Rang çəpi. Inq̂-ınq̂ ĥədminzix
lək̇işyə: “Çinəğui Aslan bəgu xəbər lək̇ə,” - liyə guntuldamışq̇i.
Müslümişkili kağıi k̇ulağoaş sar dax t̂uzaş kolu yokui. Aslan bəgu
xəbər lək̇irsu malikanər xi. Hu ĥədmi kahiyə Aslan bəgu xəbər
lək̇usun Aslan bəgi malikanər at̂t̂ıdur dəhşətu kabığıi. Aslan bəgi
23
yəḣiz sılahlı ĥədmi sam Gülşən t̂uzvıyə Şahnazıi żoa kağıi. Aslan
bəg hinel talınṫını Müslümi buto cəməḣət hinel kajk̇eşə. Kişəş
sorŝunq̇alım, heç kişu hoz ĉim bik̇idurq̇i mux̂oat̂t̂işə. Ən miq̇el varis
Salmanım məĥtəl hiyə yeẑẑineşə. Hinel kilbığıi xınıbırzıi Gülşən
gujullu ċisx̂uyə zaqqındeşə. Gülşəni hinəni iji cırmağ kuyə pıt t̂əpiyə
żarkuiyə ṫəneşə. Sətkəx totux molla Xancan sa dəstə kallar ṗaṗax t̂üi
mollanzışkili kağıi. Aslan bəg mayıtırdırıx leşsın mux̂uq̇i ki,
Şahnazım Gülayım boğmuşskuyə zizbət. Aslan bəgi mayıtırdır rıŝyə
kafan kirsu tapşırmışkui. Hana cəməḣətiş li ki, “Yas e żoa k̂uijmə.”
Mayıtırdır rıŝyə kafan kuisox totux k̇ulasta mayıtım ĥarabar ĉəşiyə
Aslan bəgi malikanər çıkabığıi. Mollanzıi Quran lik̇uvui. Aslan bəgi
ĥədminzu tapşırmışkui ki, molla Xancan heç t̂a kolu lajq̇uvun.
Müslümi cəməḣətiş Fərhad sorŝunıi. Gəndə “zağıdmə” ċirdu t̂aq̇q̇at̂t̂i.
Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, sa dalıgır ŝısı Muradıi k̇ıl t̂üival. Ancax
Murad sa dalıgır tək yondəval. Hinu kılaq̇i köməgval kirdur t̂üival.
Mayıtırdır Aslan bəgi malikane k̇anık̇ mərtərbər ĉəşi. Mollanzıi
Quran lik̇uvrıi ĉaxşsın Aslan bəgi molla Xancanıx üstüi mərtəbər
saskui. Hinəşkili açığ söbət ĉaxşıi. Molla Xancan Aslan bəgi utağır
lażıyə t̂oz açığ yaxi ki, güya dax talt̂ırhiyə bik̇iğozu Quran lik̇uvursu.
Aslan bəgi kahiyə t̂oz ĉaxk̇ıi. Żarıllı Xancanış sorŝunıi: “Dur ĥədmin
kşi vibdur?” Molla Xancanıi: “Asır ya mux̂u?” - liyə çigindir t̂aşbıżıi.
Aslan bəgi: “Yaxşı, hinəga bəs Fərhad t̂el at?” - liyə żarkui. Gəndə
molla Xancanıi ınq̂-ınq̂: “Fərhad kıla?” - liyə sorŝunıi. Aslan bəg:
“Sadıq!” - liyə żarkui. Hinə həḣlətir Sadıq t̂uze ağzır k̇ujalkirğui
ginəgi: “Yaza?” - liyə t̂oz əçmişkui. Aslan bəgi żarıllı: “Xə, k̇u
ĥədmi; sar molla Xanışıx, sarım molla Əcdərix orkə saskirsu.”
Sadıqıi: “İ pıti gus bəg,” - liyə t̂oz k̇əvvi kuiyə kağsəĉĉini dugun q̇i.
Də əl molla Xancanıi canır qi lıkıi. Inq̂ıx q̇idan pılor kallar aĉĉıkeşə.
Ĉüt̂t̂on hinəni yaqqınq̇alım, gəşk̂oat̂t̂işə. Aslan bəg utağır tu kolu-sa
kolu xi kağıi. Sa saḣətix totux molla Xanış yə molla Əcdərim kabığıi.
Həki puşasta molla Aslan bəgi qabağır kalla k̇ili kuiyə t̂opxuneşə.
San yarıq̇ıllı lat̂t̂ığvalıx lepşində Aslan bəgi ĥəfşkıi çinə vəziyyətir
hozu sual lək̇ireşə. Də kşi kujq̇i, sorŝunıi. Mollanzıi and-aman kiri:
“Mux̂oat̂t̂imə,” ċireşə. Aslan bəgi gəndə: “Sadıq!” - liyə żarkui.
Sadıq kahiyə: “Yaza?” - liyə t̂oxunui. Aslan bəgi tapşırığ lək̇uyə li:
“Ĥədminzix saskə vax ğozıi k̇ılamzır-paçad şik̇uyə zirzəmir fatkə.”
Puşasta molli k̇ıl-paça ağzıd şik̇uyə zirzəmir liq̇ui. Hoz hinel t̂aga
lanṫını vaqqındədurq̇i Aslan bəgiq̇ başqa heç kşu mux̂oat̂t̂işə.
24
Poguçu əstiga Aslan bəgi kuçar cəməḣət kilbığeşə. Buto mahalıi
cəməḣət kirağ Şahnaz yə hine rişi Gülay lızk̇ırsu kilbığeşə. Yasıi cige
ĥadəti görə soe, mahalıi mollan seil t̂ak̂oeşək̂oa. Amma çinaq̇i
cəməḣəti içir sadu molla at̂t̂işə. Sətkəx totux sa k̇abal molla żarıllı
ṫəniyə-ṫəniyə içəri lażbığıi. Cəməḣəti içir lażbığsox totux mollanzıi
sar qabağır lat̂t̂ıyə żarıllı: “Cəməḣət!” - liyə żarkui. “Kire du Aslan
bəg Urusi hökümətişkili çinardə kire İslam din ləğv kiri yuk̂qomə.”
Də kisın Aslan bəg żoe ayvanıllı t̂əxirkui. K̇indirilli ĉim enciğşəq̇i
heç hinum mux̂uq̇ət̂t̂i. Sınım zağıi ki, cəməḣəti qabağır t̂oxunat̂t̂ə.
Aslan bəgu hinə ĥələtir də cuğab çık̇ırdu mux̂uq̇i. Du ĥədmi molla
Xancanıi nukar Nahidval. “Aslan bəgi k̇uṫa va çık̇ırıi cuğab
mux̂uhar!” - liyə Nahidi sinəxilli xəşkui. Q̇aq̇alıi üstür latkıi Nahid
gəndə ingi gus t̂açıyə: “Cəməḣət! Ğoa Aslan bəgi mahalıi molla
Xancan, molla Əcdər sam molla Xanış ċux̂yə həssəḣlətir żoa
dustağıĉĉını vaqqıntarmə. Ara sakit q̇isox totux Urus çinovnikinziş
lək̇irsu. Hozıi ĥəyəlir Urus məktəbir lik̇uvur yuk̂ondəzağlı Aslan bəgi
hinəne qovum gunah t̂ondə Şahnaz yə Gülay boğmuşskuiyə
zizbirçezuk̇ui. Hə hine doğma ŝısı Murad żollu xidq̇ui.” Də
cuğabırdır kisın cəməḣətiş sas qalt̂ırkıi. Nahidi də cuğabırdır çık̇sın
cəməḣəti qabağır t̂opxuni mollanzıi sətkəm koksur itirkuiyə ṫəni
ĉaxşıi. Aslan bəg məĥtəliyə yeẑẑini. Heç hinum mux̂uq̇ət̂t̂i ki, hinu
fatkiri sa şəri qabağır ya ċirjq̇i. Də zağsın Nahidi żarıllı çık̇ırıi ĉaxşıi:
“Ay cəməḣət! Aslan bəgi kuijit heç kşu çık̇ınsıi liyə żoa k̇iyə
yeẑẑində Fərhad bitinirziş q̇amaş yaqqıntarmə.” Cit kisın bıiyi görə
çık̇tondə Müslüm żoe üstüi ayvanıllı: “Dabmə, buto dabmə,” - liyə
żarkui. Nahidi sətkəm żarkui: “Cəməḣət! Kafın, birinci Fərhad
unk̇toa. Hana mayıtırdır lık̇toa!” - liyə t̂uzaş kolu latığıi. Də zağsın
cəməḣət hini ĉağıi latıxbığıi. Qabağır Nahid ĉağıi cəməḣət maşaş
kolu pxi. Hoz kafiyə Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa ləxilbığıi. Nahid
bitinirziq̇illi qabağır lat̂t̂ıyə: “Sa żoe buto utağırdırır k̇atfın!” - li. Hini
t̂uzabır zoğurıi ĉaxşıi. Hozıi pəncərəd zoğuyə içəri lażbığıi. Żoe iç-
içir t̂üi k̇u utağ at̂t̂ıi çıxı żoa lażbığsın żoe urtar at̂t̂ıi çıxı ustulur
25
k̇ulasta k̇ıl-paçad şuk̇ui kallalı haq̇ıl xi Fərhad zağıi. Ṫəni q̇idan pılor
yopxoeşə. Nahidi dax hini k̇ıl-paça əçmişkuiyə kuçar iştalt̂ırğıi.
Hinelim düz molla Xancanıi żoa çıkabığıi. K̇urar lak̂ui cigə Nahidi,
cəməḣət Aslan bəgi üstür t̂ık̇ırsu hu mahalıllı xidq̇irsu cəməḣət ingu
t̂açk̂usu heycə kui.
Q̇ət̂t̂iga cəməḣəti mayıtırdır lık̇ıyə hinelli hərğui kutaş lək̇ilkıjı
t̂uviyə Aslan bəgi malikanəx kabığıi. Çinəğui kutaş yaba, çinəğui
kutaş tüfəng - hərğui sajı t̂uviyə Aslan bəgişilli mollan tençq̂irsu
kabığıi. Aslan bəgi cəməḣətiş sakit k̂uval liq̇alım, heç kıla hine
cuğabıx lepşət̂t̂i. Malikane qabağır üsyanu kabığıi. Cəməḣəti kutaşıllı
tərpənmişank̂oat̂t̂işə. Aslan bəgu mux̂uq̇i ki, əgər mollan lajbuq̇q̇alı,
gəndə cəməḣət sakit kudurvimə. Hanım zağlı hala sabır kuiyə
t̂oxunıi. Aslan bəg cəməḣəti qabağır axırıncı əl xəbər lək̇ui. Aslan
bəgi cəməḣəti qabağır li: “Bitin dağılmışfiyə sur-sure żıtabırır
pxeylun. Zur kşuq̇i inam fiyə asır düşman ankuvun. Yə heç kıla vibir
çek̇udurvimə. Heç kılam çəpilkuiyə q̇amaş kudurvimə.” Gəndə
cəməḣət hine cuğabıx lepşət̂t̂i. Cəməḣəti żarıllı: “Mollan lajbıq̇ə!” - li.
Aslan bəgi ailu ınq̂ aşə. Müslüm sılah t̂uviyə żoe buĝrur sılahlı
ĥədminzi içir aşə. Aslan bəgi hinəne cuğab tamam kundə kşiq̇i fatkui
gulla hini kolullu lat̂t̂ıfiyə Sadıqu ċelbığıi. Aslan bəgi ĥədminzi gulla
fatkiri ĉaxşıi. K̇ulasta tərəfilli bik̇idur ixer t̂abıq̇i. Aslan bəgi “t̂opxun”
cuğabıx lepşirdur t̂abıq̇ət̂t̂i. Aslan bəgi nukar Bəkiru żoe dali t̂uzalı
ĥəzir yaqqınıi ĥarabili ailə çəpilkirval tapşirmişkui. Müslümüşüm
“xə” liq̇alım, Müslümi seil bıi tək yaxyə xət̂t̂i. Nukar Bəkiri Sahibə,
Səkinə sam Gülşən dali t̂uzalı ċılat̂t̂ıyə Şahnazdur dabıq̇i soş kolu
latıxbığıi.
26
Gulle sasıllı pılor taza əçmişkui Fərhadu hinu hə hu cürə çinə
utağır yurğan düşəgir aĉĉıvıyə zağıi. Gucullu ingu t̂açhiyə t̂oz
əçmişkiri yiq̇i. Hinu t̂oz kuçallı ĉaxk̇ıi zağıyə tot̂t̂u utağıllı kuçar
əçilmişk̂ui pəncərəlli lat̂ırğıi. Hinelli Aslan bəgi malikanəş kolu laxi.
Ancax malikanəx miq̇el k̂orşunu gulle sas hinelli kak̂ui zağıyə hə
hozıi soş kolu çəpi. Fərhadıi hinəni dax dədə yə rıŝıi kolu
çatdırmışkirval, Aslan bəg kuçar kaĉılmıq̇ə t̂uval, hozuş ċiri yiq̇i.
Aslan bəgi nukar Bəkiri onğ pşi t̂üi ĥaraba haraka mahalıllı aralı
k̂uisu maşalı lat̂t̂ık̂ui misi k̇urallı nəşk̇ui. Maşe urtar kabığsın gulle
sas ĥarabar ĉezvıi Səkini ṫupe dibilli lat̂t̂ıksəĉĉini q̇i. Ĥarabe parda
lat̂t̂uq̇sun qabağır ĉuvıi Bəkir pşori q̇en lajq̇uyə latkıval zağıi. Pşor
t̂oxunui. Sakitçilik lıkıi. Sınıllı Səkini mişelli t̂açzığğui ginəgi
yavaşt̂ə rişiyə żınasış: “Lat̂ırfın!” - li. Sahibə dax ĥarabe t̂oz
əçmişkuiyə hinəni antır fatskuiyə miq̇el t̂üi vişi k̇ix lat̂t̂ıskıi. Sa pşi
güvdu pşi nəşk̇uiyə ĥarabax miq̇el q̇i. Kutaş ĥəzir ĉux̂ui sılah ĥarabıi
içir laĉĉuxhiyə pşilli tenciğində gulla fatkui. Sınıllı içilli sa sas
qalt̂ırkiyə daxım t̂axkıi. Də kisın Sahibə hine ciger mik̇siyə raẑẑınıi.
Sınım Sahibu dədə Səkini żarıi sas ki: “Murad vu yir vibirdur? Vı ya
sa murdar ĥədmi!” Səkini cuğab tamam biq̇ində ikinci gulli hine
cuğab t̂əq̇ui. Sahibi ĥəldə k̇ılamıi biləg ağzır ənĉuq̇yə ṫəni sas q̇amaş
kiri yiq̇i. Hu pşi güvdu sətkə t̂oxunsox totux pşi nəşk̇uyə hinelli xi.
Sətkəx totux Sahibə q̇amaş zıq̇i cigelli talt̂ırsiyə ĥarabaş kolu zoskui.
Dədə yə Gülşən bik̇i zabığyə żarkiryə ṫəni ĉaxşıi. Maşe urtar cehil sa
rişi puşa mayitişkili raẑẑınıi. Gah dədi, gah Gülşəni mayit qucağ
kuiyə zıṫınıi. Inq̇ mik̇ilga zəxilk̂oeşə, kulga lıkeşə. Sahibu t̂el k̂uidəq̇i,
çu k̂uidəq̇i mux̂oat̂t̂işə. Sınım çiginir sa k̇ıl xalkıi. Hinu sınıllı ınq̂ıx
q̇i. Dax aralı t̂əxirkuiyə hə kşi k̇ılq̇i lesirsu lək̇sıi. Fərhad kalla k̇ili
kuiyə pıtollu alt̂ak̂ui x̂u təmiz kiriyə hinəx lək̇işeşə. Sahibu sınım
k̇ılamır guc kağsəĉĉini hiyə dax Fərhad qucağ kui. K̇ulastırım bıṫınıi.
Sətkəx totux Fərhad yə Sahibi Bəkiri mayıtım ĥarabar ĉəşiyə pşor
gebiyə ĥaraba Fərhadğozıi soş kolu nəşk̇ui. Hoz mik̇ilga Şahnazıi żoa
kabığıi. Żoa heç kıla at̂t̂işə. Sahibi buto q̇iji Fərhadu çık̇ıi. Fərhadu hu
çəpilkui ĥədmi hala kılaq̇i mux̂oat̂t̂işə. Çinəx çəpilkudq̇im mux̂oat̂t̂işə.
Fərhadıi, varis Salmanıx saskui. Mık̇ıi kiğijit hinu söbət kui.
Salmanıi mayıtırdır hinel yaxyə Sahibəm t̂uzviyə sanıllı k̇alar k̂uival
Fərhadu tapşırmışkui. “Əgər zur sağval Muradu mux̂uq̇q̇alı, zur
k̇lidurmə,” - li. Fərhad yə Sahibə sanıllı solu pxi. Sahibu k̂ui
yiq̇indəq̇alım, Salmanıi məcbur ksox totux k̂uisu razı zıq̇i. Əstiga ınq̇
27
qaltıxbığsın hoz Aslan bəgi cigəbirilli lat̂ırbığıi. K̇ur çinə pşiyi üstür
k̇oar k̂oeşə. Sar ĥəyəl sarım cehil rişi dur k̇u ĥədmi hə hozum
çuk̂uidurq̇i mux̂oat̂t̂işə. Həki Sahibe ĥömür hinəq̇illi misi Fərhadıi
kutaş aşə. Hu çu xiq̇alı, həm hinel k̂oeşə. K̇ulastağoem xolin k̇alar
t̂abıq̇q̇alım, t̂el gəxk̂oarq̇i ğozu mux̂oat̂t̂işə. Fərhadu xolıi iji
zabığat̂t̂işə. Dədə Şahnazışıllı k̇alar xolu at̂t̂ıval keşə. Sahibe k̇u xolu
aşə. Hozum k̇alar t̂el t̂ak̂oarq̇i hinu mux̂oat̂t̂işə. Hə hozuşkili sətkə
q̇andəjim t̂uviyə k̇alaş kolu k̂oeşə.
Kşiq̇i çık̇ıi dabı inam bıq̇i cəməḣət Aslan bəgi malikanər kabığsın
daḣva ĉaxşsın, Aslan bəgi ailə hinelli çəpilkusun hu Müslümişkili
miq̇el ĥədminzi köməgvalıllı daḣvayıi qabağ t̂uvursu il yeẑẑini.
Daḣva ĉaxşsın Aslan bəg mollanzıi kolu kağıi. Molla Xancanış
cəməḣət sakit kirval li. Molla Xancan xəkinyə, Aslan bəgix lağkuiyə:
“Bəg! Ĥəzir har! Sətkəx totux vım k̇ılidmə!” - li. Aslan bəgi: “Ĥəyif
ki, vı iq̇illi qabağır k̇ılidmə,” - liyə molla Xancan yeṫiyə yibi. Hinəga
cəməḣət malikanıi içir lażbığıi. Aslan bəgi ĥədminziş sar kahiyə li ki,
“Müslüm yeṫşəmə.” Də kisın “Aslan bəgi gada kşi yeṫi!” - liyə
sorŝunsun hinə ĥədmi: “Soa ŝısı Muradıi,” - li. Aslan bəgi “Xain,” -
liyə Murad unk̇ursu hinəni daḣvayıi urtar fatkui. Kuçar daḣva tamam
q̇eşə. Cəməḣəti malikanər ĉupx̂oeşə. Kuçe urtar Müslümi mayıt aşə.
Mayıtıq̇ıllı aralı pşiyi üstür Murad aşə. Aslan bəg Muradıx lək̇işyə
kutaş ċi silah hinu laĉĉuxsun q̇aq̇alıllı sa ağrı lək̇ui. Gəğiyə hinu
it̂irkui ĥədmix lək̇işsın tüfəng hinəş kolu laĉĉuxui Nahid zağıi.
Nahidi ikinci əl gulla fatkuiyə “Dəm, molla Xancanıi qisas,” - liyə
żarkui. İkinci gullaş latkıi Aslan bəgi tək sa cuğab li. “Asır zur ixer
bijik̂oarşə ki!” - li. Aslan bəgi malikanə həki ma boş vaẑẑınıi. Molla
Xanış yə molla Əcdər talt̂ırbığıi. Hozıi güya Aslan bəgi
musulmançılığval qadağa kirsu ċixi daḣvayıi cavab lək̇ui qalibinzi
ginəgi cəməḣət təbrik kuiyə paga bik̇idur bitinirzi mayıt lık̇ırsu cuğab
lək̇ui. Hana güya dini k̇urar q̇urban xi molla Xancanıi haqqır sa çıxı
iclas kuisox totux cəməḣətu żıtabırır dağılmışk̂uval tapşırmışkui.
Molla Xanış yə molla Əcdər - hoz Aslan bəgi malikanər vaẑẑınıi. Ma
28
səx totux mahalıi taza bəg - Murad bəg k̂uidmə. Hinəni əsil bəgiĉĉini
ċıxiyə mahalır q̇isedirix Aslan bəgi dədə-baba din İslam dinu qarşı
kağsəx ixer peşman q̇ival li. Hinelim hinəne utağır laxi paga hinəni
cəməḣəti qabağır ĉim ċuk̂uidq̇i fikir kitorşunu sınıllı utağıi t̂oz mıżıi.
“Kafın” cuğab k̇ujalkundə molla Xanış yə molla Əcdər içəri kabığıi.
Molla Xanışıi li: “Həki va cuğab lək̇usəĉĉini Aslan bəgi buto puldur
bıe malıi ginəgi tən urtalı pekitoa.” “Düzmə,” - liyə Muradıi li ki,
“Aslan bəgi mal pul buto pekirmə, amma tələsmişankuvun. Bik̇idur
lık̇sox totux ĉebiyə hed pekirmə.” Murad bəgi cuğabırdırışıllı şüphəli
q̇i molla Əcdər. Bəs molla Xancanıi: “Pe kşu lək̇irdə?” - liyə sorŝunıi.
Murad bəgi: “Həm fikirləşmişk̂uidurmə,” - li. Amma hala kir-kiri
cəməḣəti qabağır hanım ċuk̂oa ki, kirəş heç kıla şüphələnmişansıvı.
Pogoçu q̇ət̂t̂iga mahalıi liq̇ebiriş cəməḣət kilbığıi. Aslan bəgi
xinimk̇ir Səkini sam Gülşəni hanam Bəkiri mayıtım seil çıkabığıi.
Murad bəg Səkini mayıtıi üstür dabıllı ṫəni-ṫəni “Dədə!” - liyə żarkui.
Cəməḣəti sar-çinəğoaş sorŝunıi: “Yaxşı, Aslan bəg yə hine gada
cəməḣətişkili daḣvar bik̇i. Bəs hine xinimk̇ir yə żınasa kşi vibi?” Də
sual bitinirzu marağlı kağıi. Dabıllı ṫıni tamam kuisox totux Murad
bəgi pıte x̂u təmiz kiri-təmiz kiriyə çık̇ıi. “Cəməḣət! Səkini zı hinəne
doğma ĥəyəliĉĉini yaqqındmə. Aslan bəg cəməḣət üsyanır
t̂açk̂orşunu hinəne ailə Bəkiru tapşırmışkuiyə illi çəpilkui. Ancax
k̇urar Bəkiri, bəgi ailu xəyanət kui. Hozıi t̂uvıi t̂aş-qaş bıla kirsu
maşe urtar Səkini yə Gülşən zizbiyə çəptorşunu asır zağıi. Bəkiru
zım yibiri yiq̇i. Ancax yə hu yibi.” Murad bəg gəndə dabıllı ṫəni
ĉaxşıi. Sınıllı cəməḣəti aralı kşiq̇i li: “Yaxşı hinəga Sahibə yazıq̇i?”
Murad bəg sətkə t̂oxunyə gəndə ĉaxşıi ṫəni-ṫəni: “Heç asım
mux̂oat̂t̂imə,” - li. Çinaq̇i kirağ liq̇ebiriş cəməḣəti arar nə Fərhadıi
varis Salman, nə də cəməḣət ṫəni-ṫəni Aslan bəgi üstür qalt̂ırmışkui
Nahid aşə. Sətkəx totux molla Əcdər yə molla Xanış Murad bəgu baş
zağlığı lək̇uyə żıtabırı pxi.
K̇oar latxfiyə k̇ula q̇ər Fərhad yə Sahibə k̇alar laçpxınıi. Hoz k̇alar
kabığsın mik̇ilga q̇i. Hozu ya kirijq̇i, çu k̂uidurq̇i mux̂uq̇ət̂t̂i. K̇ala çıxı
29
hoz navələd umzaşıllı k̇ulastağui ĥal tamam q̇i. Fərhadu mux̂uq̇i ki,
haqanili çarəsizval. Fərhadu mux̂uq̇i ki, hinu ĉüt̂t̂on də çatın qoaq̇i,
Sahibu hinəq̇illi pan əl çatın aşə. Pil əçmişkui q̇ili hinəne kefir t̂üi
çinə rişu sınıllı hasım çinə çatınvalır lıskıval ixer çatınjmə. Ĉağıi sa
pşim najvıryə k̇ale kuçabırır k̇atk̂orşunu zabığğozu hoz solu kabığval
mux̂uhiyə hozux fikir lək̇undə hozu kolullı latfak̂oeşə. Fərhad pan
ĥədmiş Sahibi ğot̂ur xolin Aqil yə Adil bəg t̂el t̂ak̂oarq̇i sorŝunq̇alım,
bitinirzi sa cuğab li: “Mux̂oat̂t̂imə”. Qabağır Fərhad k̇ix kallar çadra
Sahibə k̇ale kuçabırır hava xodu anṫını k̇atbığsox totux kafiyə çinə
kant̂ırğıi żui kolu kabığıi. Fərhadu żarkiri yiq̇i. “Ğuŝarıi k̇urar şiru
köməgval keylun!” - liyə. Amma gəndə hinəni gucullu yaqqınıi.
Həki hozu sa çatınvalım t̂aq̇i. Hozuşkili çıkabığıi pşi ya kirdəq̇i
mux̂uq̇ət̂t̂i. Pşi çinə qarağıi ĉik̇uyə hozum kant̂ırbığıi çinə divarıi kolı
sar-çinəğoax kaçıxkıyə aĉĉıbıi. Əstiga lıksın Fərhad yə Sahibə
məsləḣət kuiyə k̇ulastırım k̇ale ĥəyvan çek̇iri bazarır kabığıi. Pşi
çek̇uiyə pulux hə hozu q̇andəji t̂uviyə q̇insox totux məsləḣət kui ki,
pxiyə k̇ale naçalniki idarə unk̇uyə buto mık̇ıi kiğijit çık̇ırsu.
Naçalniki idarə sorŝundə-sorŝundə kafiyə düz idari qabağır t̂opxunıi.
İdari qabağır əskəri əgnir kutaş silahlı ĥədmin t̂opxuneşə. K̇alar
ĉüt̂t̂on ki milisyən at̂t̂ıdurq̇i kirağ bitini il kilbığeşə. Fərhadıi
ınq̂ıxk̂ui-ınq̂ıxk̂ui hinel t̂oxunıi çinə milisyəş naçalnikişkili
goruşmuşk̂ui yuk̂uval li. Hinə ĥədmi Fərhaduş yazaq̇i liyə xidq̇ui.
Fərhadu k̂ui yiq̇ət̂t̂i. Hini: “Zı ağa naçalnikişkili goruşmuşk̂uidmə,” -
li. İji çadralı Sahibəm Fərhadışkili çinardə naçalnik dəxi yival li. Də
əl sa cürə silahlı ĥədmi: “Naçalnik çurżqomə, hu k̇alar taza kağıdmə,
kona naçalniki əvəz Urusyətilli kağıdmə. İxə k̇oar kağıdmə. Yax
sətkə çurżval t̂uvta paga kafın!” - li. Sahibi: “Yirim ixə k̇oar
kabığdurmə. Yirim çurżatmə, ancax hu zağındə yir heç t̂a kolı
k̂uidurvimə.” Żar-hare sasıx buĝrullu latfak̂uidurum t̂opxunyə tamaşa
kiri ĉaxşıi. Sahibi żarıllı: “Yir naçalnikişkili goruşmuşk̂uidurmə,” -
liyə żarkui. Hoz vaxtondə ĥədminzi çinəğui li: “Xinimk̇ir k̂oet̂ak̂oa
hasım tərs!” Fərhadıi ma hoz vaxtondəzağlı Sahibə k̇ılamıxıllı
ċusx̂uyə: “İlli k̂oa!” - liyə hinelli k̂orşunu pux̂u-zək əl paça fatkundə
sa əskəri əgni nişi ĥədmi hozıx ĉağıllı żarkui: “Kat̂t̂ıbıjın naçalniki
surax saskirqomə, kafın-kafın-kafın!” - liyə żarkui. Sahibə yə Fərhad
mik̇fiyə vaẑẑınıi. Sınıllı k̇ulastırım şat fiyə lat̂t̂ıbıjıi. İdarər lażbığıi.
İçərilli-içəri ayvanıllı lat̂t̂ıfiyə üstüi mərtəbər at̂t̂ıi geng çişə t̂üi çinə
çıxı utağır kabığıi. Çıxı pəncərəd kuçar əçilmişk̂ui eŝi utağır çıxı
30
ustol, hini buĝrur q̇ansəx laçpxınyə ustulur ĉebiyə çiginir pagonlu
ĥədmin aşə. Ustolıi mık̇ır əgnir taza əgni çiginir zərli pagon sa cehil
bəg ĉuveşə. Sahibə yə Fərhad t̂uze ağzır t̂opxunyə vaẑẑınıi. Fərhad
hinə cehil bəgix lək̇işi. Çinaq̇i sınıllı dədə Şahnaz kasyə hini pıti
qabağır t̂osxunıi. “Yaxşı, ank̂uidurmə,” - liyə hinə cehil bəgi buĝrur
t̂udur orkui. Hanam “Kafın-kafın!” - liyə Fərhad yə Sahibu ĉebirsu
ustul taŝxkui. Fərhad yə Sahibə heĉĉə lində lap musot ustulur ĉebi.
Hinə bəgi li: “Asır suri sas kişəmə ancax il şire iclas qoşəmə. Hanım
zağlı sətkə surax içəri saskirsu cer q̇işəmə. Lişeylun suru ya ċiri
yuk̂qoaşəq̇i.” Ancax Fərhad yə Sahibu mux̂uq̇ət̂t̂i cuğab çinəxilli
ĉaxşıirdəq̇i. K̇ulastırzışım pılor hinə bəgi ijəli t̂uvunq̇ət̂t̂i. Fərhad hər
hinə bəgix lək̇iştorşunu gah dədə Şahnaz, gahım rıŝılır kafiyə pıti
qabağır t̂opxunui. Fərhad ṫənisu ĉux̂ui. Hoz hanım ĉebi zabığsın hinə
bəgi: “Sure cuğab lişeylun, yə suru köməgval kirijmə,” - li. Hək̇an
Sahibəş ṫəniji alçkıi. Hu bəg ĉuvu cigəli t̂açhıyə, Sahibi kolu kahiyə:
“Vı çinəx ṫənival?” - liyə sorŝuntorşunu Fərhadış ṫəniji qalt̂ırkıi. Hinə
cehil ĥədmi heĉĉə lində sakit t̂oxunui. Hinu mux̂uq̇i ki, dur kılaq̇i
ixer uzaxıllı kabığıi ĥədminmə. Hozum dərd kiğətmə. Uzaxıllı lisın
çinaq̇i hə hinim ṫəniji kağıi. Dax hinəni kajk̇ıyə: “Zur çinəx ṫənival?”
- liyə sorŝunıi. Sahibə zıṫınyə tamam kuisox totux çık̇ırıi ĉaxşıi. Bəgi
ailər cini kazığvalıxıllı ĉaxşıyə ta ki əmi hot̂ur ailə basar kirvalıx
lanṫını. Hinə bəgu də Aslan bəgi rişival mux̂uq̇sın, Aslan bəgim
Şahnazışkili qovumval mux̂uq̇sın, Şahnazıi yə rişilir bik̇ival kisın
ṫəni ĉaxşıi. “Bəs du kıla?” - liyə sas ċix̂iri-ċix̂iri Sahibəşilli Fərhad
sorŝunıi. Sahibim: “Hum Sahnazıi gada Fərhadmə,” - li. “Fərhad, du
Fərhadu?” - liyə hinəni Fərhadıi üstür fatkui. Fərhad qaxhiyə yeẑẑini.
Hinə bəgi: “Du, e ŝısı Fərhadmə,” - liyə ṫəni-ṫəni Fərhad qucağkui.
“Ŝısı” cuğab kisın Fərhad mişeli t̂açığğui ginəgi hini ijəx ək̇şi. Hinə
bəgi: “Zı Yaqubmə, ve ŝısı: Yaqub,” - liyə ŝısıi ijəli ṗakui. Fərhadım
Yaqub qucağkui. Də buĝurullu məĥtəl siyə raẑẑınıi. Heç haq̇ılır
kağət̂t̂i ki, sın çinəga solu əskərvalıi żuvili xi yetim sa gada hasım
çinə vəzifər həm hozıi ən çatın çinə q̇ə hozıi qabağır qalt̂ırk̂uidmə.
Dədə yə rıŝılırzıi bik̇i xəbər kisın Yaqub bəg ixer ṫınıi. “Yə hozıi
qisas t̂uvurmə!” - liyə paga əstiga kin k̂oet̂ak̂oa. Murad bəgi bəgval
ċıq̂ırsu. “Kafın, kirağ san kir-kire çurżval t̂uvtoa.” Fərhad yə Sahibə
hinəne żoa ċixi. Höküməti Yaqub bəgu taza sa żoa lək̇oeşə. Yaqub
bəgim birinci q̇əşə ki, hinə żoa lak̂ui. Yaqub bəg vəzifər taza kağeşə.
Kirağ dalıgıi cigəx leşiyə paga sor dədə yə rıŝılırzıx leşirsu k̂uidşə.
31
Ancax hanım q̇i ki, Fərhad hinəni kutili kağıi. Həm hasım çinə
xəbərişkili. Kirağ san Fərhad yə Yaqubu xörəg Sahibi yex̂ui. Puşa
ĥədmi sanıi pşə q̇insox totux gəndə söbət kiri ĉaxşıi. Yaqubıi Fərhad
yə Sahibu ixer sualdır lək̇ui. Üsürdürüllü zağındə doğma soe söbət
kirisu hozu heycə kui. Yaqubıi ĥədmi orkuiyə Sahibe xolinzix
saskirçek̇ui. Sahibe xolin Adil yə Aqil bəgin kabığıi. Hoz Sahibəşkili
goruşmuşfiyə hər ya mux̂uq̇isox totux k̇ulasta xolin bıṫınıi. Sahibə
san xolu Adil bəgişkili hine żoa sıxi. Əstiga gəndə Yaqub bəgi żoa
kabığıi. Yaqub bəg çinə çıxı orduşkili k̂oeşə. Kirağ Fərhadıi Sahibi
taza əgni nişeşə. Puşori dəstədi içir sa ĥaraba ĥarabıi içir Sahibə
Fərhad sam Sahibe xolin Adil yə Aqil bəg aşə. Yaqub bəgi k̇abal
q̇ət̂t̂igax totux Aslan bəgi cigə kabğıi.
Zək q̇əx totux cuğab lək̇uzağlı Murad bəg, molla Əcdər sam
molla Xanış çinel kabığıi. Hoz Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa kafiyə
Aslan bəgi var dövlət urtalı pekirisu. Murad bəgi Aslan bəgi buto
kağazırdır żoa t̂üi t̂aş-qaşırdır, puldur hinənəşkili çıkağeşə. Xancanıi
nukar Nahidi Fərhad ğot̂ur varis Salman cəməḣətişilli q̇amaşt̂ə eŝi
żoa yaqqındeşə. Inq̂ aşə ki, Fərhad yə Sahibi Salmanu çık̇səş,
cəməḣəti xəbər ċipx̂irsəş. Murad bəgi çinaq̇i Aslan bəgi dövlət
pekitorşunu molla Xancanıi żu lət̂t̂ıi. Puldur pekuisox totux ınq̂a yə
bınıi cigəbiri ixer pe Murad bəgi hinənu yaqqınıi. Nahidi: “Bəs molla
Xancanıi pe t̂el at?” -liyə sorŝunsun Murad bəgi: “Molla Xancan
k̇izağlı hinu heĉĉə lənk̂uijimə,” - li. Molla Əcdər yə molla Xanışıi
hine peyim: “Puşorzi arar pekitoa,” - li. Nahid hinənəş yaqqınınq̇ət̂t̂i.
“Haqanili ən çıxı pe asır tək̇ireşək̂oa,” - li. Cit utağıi çinə kuncur k̇ıl-
paça ĉik̇ui Salmanıi qabağır q̇i. Murad bəgi Nahidiş: “Vi sas dəq̇q̇ə
va ya ungullu işkili hasım çık̇rat,” - li. “Ve borc səx totux asır dalıg
kirvalmə,” - li. Buto sediriş ung itkıri Nahidi nək̇idir q̇amaş kui vızax
k̇ıl fatkiri yiq̇i. Murad bəgi nək̇idir tapança zağıyə hinəni kajk̇ıi.
“Yaxşı, ma kire söbət tamam bıq̇şəmə gərək də sirr kire arar
vaẑẑındətk̂oa,” - liyə tuğozu xəĉĉuğui. Molla Əcdər: “Yaxşı, bəs du
ya kitoa?” - liyə pıtili Salman taŝxkui. Murad bəg ĉuvui cigəli
32
t̂açhiyə: “Hə dalıgım Nahidi ĥəll kirmə,” - li. Molla Əcdəri: “Yaxşı,
hinəga yir anə,” - liyə hinəne peyir yeẑẑinjit t̂uviyə k̂uisu ĥəzir q̇i.
Murad bəg Nahidix lək̇işyə: “Du ċixiyə maşe urtar yibə mayıtım
hinel sa ant qalt̂ık̇yə lık̇a,” - liyə xəĉĉuğui.
Nahid maylın k̂oeşə. Murad bəg mollanzışkili xisox totux utağır
tək yeẑẑini Nahidi ya kirijq̇i mux̂oat̂t̂işə. Həki hini mik̇ilgayi k̇oar
k̇ujalkuiyə Salman ċixiyə maşar yibiyə k̇oar dugun kireşək̂oa.
Salman kasıb sa ĥədmişəmə. Sor ğoa inq̂er ĥədmişilli peşmanval
zağıi ĥədmi at̂t̂işə. Kalla musot kuiyə hinəne bar nəşk̇iri du ĥədmi
heç kşəx ləşkiri ĥədmi yimə. Ancax Salmanıi xinimk̇ir Çimnaz ixer
çık̇ırıi sa ĥədmişəmə. Salmanıi ĥəyəl at̂t̂işə. Sor hinəne kasıb żoa
lıgıld-xinimk̇ir tək yaşamışk̂oeşə. Sınıllı Salman dugun q̇ızağlı
Çimnazıi buto soa ingi t̂ık̇eşə. Soe cəməḣəti ĉüt̂t̂on unk̇q̇alım, puxu
q̇ə Salmanışıllı heç sa xəbər at̂t̂işə. Həki Salmanıi k̇ıl-paça şik̇uyə
Aslan bəgi maşar t̂üi żoa ĉuviyə hinəne k̇ılival k̇ujalkireşə. Salmanıi
Çimnaz k̇ulluzq̇iyə görəsən zı k̇isox totux Çimnazıx kıla leşirdu, hine
ĥal ĉim k̂uiju! Çimnaz cehil vaxt ixer ĥəyərdə sa rişi zıq̇i. Bıiu hə
varlı ĥədmu ləzik̇iri yiq̇i. Ancax hu kasıb zağlı rişu ölçü kak̂du at̂t̂işə.
Cehil Salman Çimnazıx k̇ıleşə. Çımnazıi bıiyi Salman kasıb zağlı rişi
hinu ləzik̇iri yuk̂oat̂t̂işə. Çimnazıi pilim Salmanu aşə. Amma bıe
cuğabışıllı lat̂t̂ınk̂oat̂t̂işə. Hinəga sor hasım sa ĥadət aşə ki, hər ĉoz
varis solu gadad kilfiyə soe buĝrur at̂t̂ıi çıxı gogçumanır pşi yarış
kireşə. Sa cıdır meydanır ancax varlı ĥədminzi ĥəyəlirzi vaḣa, kıla
hinəne pşu güvənmişq̇alı, kahiyə il t̂aank̂oeşə. Hinəga mahalıi bəg -
Asim bəgi sa yarışıllı qalib kağğu yuk̂ju kireşə. Hinəga Salmanım sa
x̂ırıż pşi aşə. Salmanım yarışır kak̂ğozıi arar at̂t̂eşə. Ĉim q̇i zadq̇i
Salmanıi pşi kıçi q̇ənnəḣəz pşi içir birinci cigə ĉux̂ui. Cəməḣət ptu
inam bıq̇ət̂t̂i. Asim bəgi Salman təbrik kuiyə hinu yuk̂ju kirival li.
Salmanu heç kşəş irə q̇ində: “Asır Çimnaz rijuk̂oarmə. Ancax bıiyıi
rişi asır təzik̇irqozimə,” - li - hə rişi asır sikə.” Də kisın Asim bəg
xəkini ək̇ləxi san lahiyə hini Çimnaz Salmanu sukui. Çimnaz ğot̂ur
bıiyi ya ağzı at̂t̂ıdə ki, “vaḣa” ċirisu? Rişi Salmanu ləzik̇ui. Puşa q̇əx
33
totxum bəginzu aid sa enğ kui. Hinə q̇əxilli saga lanṫını Çimnazış sa
gran cuğab lət̂t̂i. Hoz sar-çinəğu ixer bijik̂oeşə. Çimnazıi ixer
çık̇q̇alım, gəndə Salmanışıllı üzür istəmişkuiyə hə hə barış k̂oeşə.
Buto də Salmanıi pıti qabağıllı kahiyə lat̂t̂axi. Salmanıi pil x̂ınıi żıi.
Hu k̇ılisu fikirləşmişk̂ui mik̇ilga k̇ujalkiri Nahidix lək̇işi. Zağıi ki,
Nahid hə hum çinəx q̇i fikirləşmişk̂oet. Nahid Salmanıx lək̇işsın zağıi
ki, pil x̂ınıi żet. Sətkə t̂oxunui. Sın-k̇unim lahiyə-talıxsox totux hasım
k̂uijimə liyə nək̇idilli vaz qalt̂ırvıi. Salmanıx ləxilğıi. Salmanu hanım
səĉĉini q̇i ki, hu eŝi utağır k̇ılidk̂oa. Ungumullu kəlmə şəhadət
lik̇uvui. Nahidi zikiniyə Salmanıi kul şuk̇ui ink̇ t̂əq̇q̇uyə ağzır t̂üi ink̇
əçmişkuiyə li: “Paçad va əçmişkə xə ve żoa vı żolu bılakuiyə il
dustağıĉĉını yaqqınzağlı e taxsırışıllı lat̂t̂axə.” Də cuğabırdır liyə dax
utağıllı lat̂t̂ırğıi. Salman hinəni ṫupu inam q̇ət̂t̂i. Dax paçad
əçmişkuiyə hava xodu q̇ində żoa lak̂usu tələsmişq̇i. Inq̇ zəxilk̂usu
dənə yeẑẑineşə. Nahidu mux̂oeşə ki, molla Əcdər molla Xanışıllı
cürə hiyə hozıi sor k̂ui k̇oar maşıi içilli lat̂t̂ık̂oarmə. Maşıi içir molla
Əcdəri k̇oar t̂əq̇uyə üstür t̂üi qızıl puluşullu hinəne pe t̂uviyə k̇alar
çəpiri yiq̇i. Salman ĉuviyə fikir kitorşunu Nahidim ĉit fikir kui.
Asıt̂on dalıgırdır kuiyə Aslan bəg yibi asır ya qiymət tək̇ui ki, səx
totux ya qiymət tək̇irsu? Nahidi xiyə hinəne żoa tək t̂ak̂ui molla
Xancanıi dax-dax təmiz kuiyə hana taxçar qutıi içir yaqqındə tapança
t̂uviyə pşi maşaş kolu nəşk̇ui.
Murad bəg, molla Xanış sam molla Əcdər hozıi arar Aslan bəgi
pul pekuisox totux molla Əcdər yə molla Xanış k̇oar cürə k̂ui cigəx
lanṫını çinel kabığıi. Seilli cürə biq̇i. Molla Əcdəri maşıi içilli hinəne
pşi uslufullu nəşk̇ireşə. Ĉağıllı Nahid hinəx ləxkırsu hinəne pşi k̇əvvi
nəşk̇ireşə. Maşe urtar molla Əcdəri ṫupu pşi paçe sas ki. Pşi vaqqınyə
ṫop lək̇ui hə sas miq̇elilli kak̂uval kiyə pşili tenciyə vişədi arar q̇amaş
q̇i. Sətkəx totux pşiyi üstür Nahid kağıi. Nahid zağiyə molla Əcdər
q̇amaş q̇i cigəli talt̂ırhiyə: “Vı çu tələsmişk̂oet?” - liyə Nahidu sual
lək̇ui. Nahidi pşi vaqqınyə: “Vı k̇ılisu,” - li. Molla Əcdər ṫupu inam
q̇ət̂t̂i. “Ĉim yəni zı k̇ılisu?” - liyə sorŝunıi. “Hasım yibiri,” - liyə
34
Nahidi kutaş ċi tapança laĉĉıxuyə molla Əcdər ungumullu yeṫi.
Molla Əcdəri ağzı əçmişkundə antır latkıi. Gulle sas hər t̂el lilkıi.
Nahidi molla Əcdəri mayıt pşiyi üstür şik̇uyə pşiyi üstür t̂üi molla
Əcdəri pe pul qızıl hinənu t̂uviyə pşum sa ċüċon it̂irkuiyə lajbuq̇ui.
“Hasıt̂on puluşkili bəgiĉĉini gəxink̂uidmə,” - liyə Nahidi pşi k̇alaş
kolu nəşk̇ui.
Yaqub bəgi sılahlı ĥədmin sor miq̇el bıq̇ində maşe urtallı gulle sas
ki. Heç sətkə latıkındə sa pşi güvdu maşalı talt̂ırhiyə hozuş kolu
talk̂ui zağıi. Hu sətkə miq̇el hiyə t̂oxunui gəndə pşi kalla cürə tərəfir
gəxirkuiyə nəşk̇iri ĉaxşıi. Yaqub bəgi ĥədminziş yəḣiz-yəḣiz pux̂ur
ĥədmi hu ċix̂irsu orkui. Yaqub bəgi ĥədminzu hu kılaq̇i sağ ċix̂irval
tapşırmışkui. Hana Yaqub bəgi ĥədminzu soa onğ buĝrullu ċix̂irval
xəĉĉuğui. Silah at̂t̂ıi ĥədmin kafiyə düz sui buĝrur ləxilbığıi.
Əskərinzi soa onğ cigəlli ċux̂ui. Sətkəx totux əskərinzi ṫaṫan
hozuşullu çəpiri ĥədmi ċux̂uyə çıkabığıi. Hu ĥədmi Nahidşə. Sahibə
yə Fərhadu Nahid mux̂uq̇i. Molla Əcdər yibiyə k̇alar çəpiri yiq̇q̇alım,
də gəşğət̂t̂i. Yaqub bəgu hu ĥədmi kıla q̇i mux̂uq̇i. Hinu sualdır lək̇iri
ĉaxşıi. Li ki, “Əgər sağ yeẑẑində yuk̂oat̂t̂aq̇i buto ĉim q̇ijq̇i çık̇a.”
Nahidu Fərhad yə Sahibə zabığıyə məĥtəl q̇i. Mux̂uq̇i ki, əskərin sor
kak̂uval ğozıi dalıgmə. Sa k̇oar buto əçmişkuiyə çık̇ırval zağıi. Buto
əçmişkuiyə li. Aslan bəgu dab çık̇ıyə hu yibvalıxıllı ĉaxşıyə buto
çık̇ıi. Yaqub bəgi san əskərinzi ixer pe, hinəşkili Aslan bəgi
malikanər ċixi vaẑẑındurum seil qaravul kirsu vaxıi. Murad bəgi
malikanər hinəni bəgiĉĉini ċuk̂oeşə. Çurżval t̂uvur yuk̂zağlı aĉĉıvrıi
yuk̂oeşə. T̂uzar t̂oxunui qaravulçinziş sar kahiyə t̂oz mıżıi. Murad
bəgiş sa əskəri əgni nişi ĥədmu hinəşkili goruşmuşk̂ui yuk̂uval li.
“Əskəri əgni” kisın Murad bəg t̂açğıi. “Lajq̇eylun!” - liyə żarkui.
Murad bəgi əgni nişində utağıi t̂oz gəndə mıżıi. Murad bəgi: “Kafın!”
- li. T̂oz əçilmişq̇isın sa cehil bəg talżığıi. Murad bəgi k̇iyəş: “Xoş
kağıi,” - liyə ĉuvursu cigə taŝxkui. Yaqub bəgi heĉĉə lində ĉuvui.
“Asır sa soe bəgişkili goruşmuşk̂ui yuk̂oatmə,” - liyə Murad bəgix
lək̇işi. Murad bəgi: “Bəg zımə,” - li. Yaqub bəgi: “Vı Aslan bəgu?” -
35
liyə güya mux̂ondəğui ginəgi sorŝunıi. Murad bəgi rang çəpq̇alım,
hinəni hinə cigə ĉəşində: “Aslan bəg k̇idmə,” - li. Yaqub bəgi: “Çina
k̇idu?” - liyə sorŝunsun Murad bəgi ĥəfşkıyə: “Vı kıla ki, asır sual
tək̇irsu?” - liyə żarkui. Yaqub bəgi: “Aslan bəgi ailə t̂el at?” - lisın
Murad bəgi: “Mux̂oat̂t̂imə, sorŝundəjit citşəq̇i həki ank̂uidmə,” - li.
Yaqub bəg ingu t̂açhiyə Murad bəgiş li: “Pəncərəli kuçax zək̇iş.”
Murad bəg pəncəri qabağır kahiyə kuçax zək̇işsın ptu inam q̇ət̂t̂i.
Hini malikanu qaravul ĉəşi ĥədmin əskərinzi ċupx̂oeşə. Malikane
kuçar əskərinzi żeşə. Murad bəgu k̇ıl tapançax fatkiri yiq̇i. Yaqub
bəgi: “T̂oxun!” - li. Murad bəg gəğğisın Yaqub bəgi hinu tapança
laĉĉıxhuyə zağıi. Yaqub bəg seil kak̂usəq̇ qabağır molla Xanışıi cağıi
ĥədmi orkoeşə. Yaqub bəgi kirağ san dur bitini ċupx̂uyə paga soe
meydanır cəməḣəti qabağır ċılak̂ui yuk̂oeşə. Əgər dur təslim biq̇ində
daḣva q̇iq̇əşini gəndə Yaqub bəg qalib kak̂uidşəmə. Hanım zağlı ki,
Yaqub bəgi ĥədmin Muradıi ĥədminziq̇illi ixer aşə. Sətkəx totux
Yaqub bəgu xəbər lək̇ui ki, molla Xanış ċux̂uyə çıkabğşəmə. Sahibə,
Fərhad sam Adil bəg yə Aqil bəg malikanər kabığıi. Sahibu żoa boş
zağsın ṫəni ĉaxşıi. Yaqub bəgi ĥədminzu puşa taxsırkar çinel
vaqqındəval tapşırmışkui. Həki Murad bəg molla Xanış sam Nahid
k̇ılamzır şik̇uyə hə hozıi k̇ılival k̇ujalkireşə. Yaqub bəg san aĉĉuvat̂t̂i.
Hini Aslan bəgi bılaxi puldur çinel kajk̇eşə. Molla Əcdəri ċixi pe
Nahidi t̂uvzağlı Nahid ċux̂sun hə pe rahat t̂uveşə. Molla Xanışıi T̂uvu
pe əskərinzi molla Xanışıi żolu unk̇uyə çıkabığeşə. Murad bəgu
düşmüşbiq̇i pe malikanər aşə. Murad bəg ċix̂torşunu utağır Fərhad
talżığıi. Fərhad zağsın Murad bəgi ungumullu li: “Sa k̇uṫa şiru qalib
kağıi.” Həki puşasta taxsırkar pagayi k̇oar k̇ujalkiri ĉebeşə.
Paga əstiga lıksın Yaqub bəgi sor yə miq̇el mahalır t̂üi cəməḣət
sın çinəga cıdır anŝkiri antır kajk̇ırçek̇ui əskərinzi cəməḣətix saskuiyə
kabığsın ınq̇ qaltxbığıi. Sahibə yə xolin sa istigan çe ŝuvundə
cəməḣət kilbığıi cigə kabığıi. Cəməḣət bitini il kilbığeşə. Bitinirzi
hoz il çına kajk̇udurq̇i mux̂uk̂ui yuk̂oeşə. Əskərin cəməḣəti buĝrur
t̂opxuneşə. Cəməḣəti qabağır Yaqub bəg k̇ılamzır k̇ix ċux̂uyə
36
t̂oxuneşə. Yaqub bəg cəməḣətix lək̇işyə sətkə t̂oxunsox totux çık̇ırıi
ĉaxşıi: “Cəməḣət! Yə suru salam lək̇irətmə. Bitinirzi xatır asır ixer
yijmə. Asır zur bitini mux̂uidurmə, suru zı mux̂uq̇indəq̇alım.”
Cəməḣət məĥtəl fiyə Yaqub bəgix lək̇pişi. Ancax hu kılaq̇i heç kşu
mux̂uq̇ət̂t̂i. Heç kşi haq̇ılır kağat̂t̂i ki, xindet Şahnazıi yetim gada
Yaqub sın çinəga zabit hiyə hasıt̂on əskərinzi çıxıdu hiyə kak̂uidmə.
Yaqub bəgi li: “Sa miq̇eldirir mahalır ixer çıxı zadırdır q̇etmə. Suru
heç kşu hə çinəx q̇ijq̇i mux̂uijimə. Suru hanım səĉĉini q̇i ki, Aslan
bəgu sa mahalıllı İslam din kajk̇ırsu q̇amaş dalıgırdır ċixidmə.
Haqanili hə hanım jimə.” Yaqub bəg sətkə t̂oxunui. Fərhad, Sahibə
sam Aqil yə Adil cəməḣəti aralı lat̂t̂ıfiyə Yaqub bəgi kolu t̂opxunui.
Fərhad yə Sahibə zazığzın cəməḣət məĥtəl bıq̇ıi. Yaqub bəgi żarıllı:
“Sakit farın!” - li. Gəndə çık̇ırıi ĉaxşıi: “Aslan bəgi Murad ċiriyə sa
ŝısı at̂t̂ıdmə. Hu ŝısı ki, ĥəyəl vaxtıllı Aslan bəgi hinəne ĥəyəliĉĉini
yaqqındmə. Ancax hinə Muradıi hana ŝısu düşman hiyə sor məktəb
əçmişkuzağlı Aslan bəgi düşmanır molla Xancan yə hine ĥədmin
molla Xanışkili çinel mahalıi cəməḣət ingu t̂açk̇ıyə Aslan bəgi üstür
t̂ık̇ıi.” Cəməḣəti Yaqub bəgix ṫop ĉaxındeşə. Yaqub bəgi li: “Bəlkə
zur asır inam k̂uidurvimə. Ancax də cuğabırdır Murad bəgiş molla
Xanışış sam molla Xancanıi nukar Nahidiş sorŝununk̂uijmə.” Də
kisın cəməḣət sar-çinəğoax lək̇pişi. Yaqub bəgi kolu t̂oxunui əskəri
ṫupor yazaq̇i li. Əskər hinə ĥələtir çəpiyə çuq̇i xi. Cəməḣəti marağıllı
də t̂el latışk̂uijq̇i k̇ujalkiri t̂opxunui. K̇oşnu saḣət lat̂t̂ıkındə puşa-onğ
əskəri k̇ılamzır şik̇ui. Murad bəg molla Xanış sam Nahid çıkabığıi.
Hoz düz cəməḣəti qabağır t̂opxunkui. Yaqub bəgi Murad bəgiş li:
“Çıka!” Murad bəg kalla musot kuiyə t̂oxunui. Yaqub bəgi li: “Zur
hər ya Şahnaz yə hine rişi zizbisox totux ĉaxşıi. Hinəx totux kafiyə
Fərhad çəpilkui. Hana vı xiyə q̇amaş q̇i ki, cəməḣət
şüphələnmişansıvı,” - liyə. Yaqub bəg hək̇an Nahidi kolu lat̂t̂ığıi:
“Va Fərhad Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa q̇amaş kui. Hana nuba
lat̂t̂ıbığıi molla Xancan yə molla Xanışu hozıi qabağıllı Nahidu
tapşırmışkui ki, əgər Aslan bəgi şirəx saskuiq̇alı, cəməḣət hini ijər
t̂ık̇ırsu. Cəməḣətim Aslan bəgiş kafır liyə hinu qarşı kabığıi. Aslan
bəg tək yeẑẑini cəməḣəti qabağıllı çəpət̂t̂i. Nukar Bəkiru tapşırmışkui
ki, ailə malikanəli ċilat̂t̂ır! - liyə. K̇urar Murad bəgi hoz bik̇i. Ancax
Sahibə sağ raẑẑınıi. Nahidim hini q̇amaş kui Fərhad güya Aslan bəgi
q̇amaş kudmə liyə unk̇uyə güya ung gizağlı düz molla Xancanıi żoa
çıkağıi. Hineli Fərhad çəpi. K̇urar Sahibu ras kağıi. Hinel rıŝı Gülşəni
37
sam Səkini yə Bəkiri mayıt ċılafiyə Salmanış lək̇uyə hozum k̇alar
çəpi. Bəlkə də hasım jik̂oa Salman xolu,” - liyə Yaqubıi ĥədminzi
k̇ix q̇amaş k̂ui yuk̂ui Salmanış sorŝunıi. Yaqub bəgu Salman zağıi
ĥələtir mux̂uq̇i, ancax Salmanu Yaqub hala mux̂uq̇ət̂t̂işə. Salmanıi:
“Ə-ə-ə,” - li. Yaqub bəgi Salmanıi cuğab t̂əq̇ui. “Fərhad yə Sahibi
k̇alar çatın q̇iq̇alım, zı unk̇ui. Murad bəgi Salmanıi sa dalıgırdırış
xəbər t̂üizağlı hu sanıllı żolu bıla kuiyə Aslan bəgi maşar at̂t̂ıi żoa
q̇amaş kui. Hana hu yibiyə k̇oar dugun kirsu Nahidu tapşırmışkui.
Hini cuğabıi üstür t̂oxunyə molla Əcdər yə molla Xanışışkili Aslan
bəgi dövlət pekui. Ancax sa peyişilli Nahidu heĉĉə q̇ət̂t̂i. Nahidi heç
q̇ət̂t̂i molla Xancanu düşmüşk̂ui pe tək̇ə lisın həm lək̇oat̂t̂i. Murad
bəgi molla Xancanış borc tençq̂ui pulum lək̇oat̂t̂i. Səşilli ĥəfşkuzağlı
Nahidi Salman lajq̇ui. Hinim żoa k̂ui molla Əcdəri cağıllı xiyə maşe
urtar hu yibiyə hine pe t̂uvui. Hum k̇alar çəpiri yuk̂orşunu sui buĝrur
at̂t̂ıi əskərinziş lək̇ilkıi. Hana hinə əskərinzi pxiyə molla Xanış
ċux̂uyə çıkabığıi. Əstigam puşasta taxsırkar k̇ılamzır şik̇uyə cəməḣəti
qabağır çıkabığıi. Haqanili hoz onğ ĥədmişəmə. Molla Xancan Aslan
bəgi yibi vaẑẑınıi dur puşor.” Də liyə Yaqub bəg t̂oxunui. Cəməḣəti
molla Xanış yə Murad bəg sam Nahidi üstür żarkiri ĉaxşıi. Hoz
puşastağui kalla musot kuiyə t̂opxuneşə. Yaqub bəgi gəndə li: “Zım
çinə dövləti ĥədmi ginəgi Aslan bəgi var dövlət tazdan hine rişu
lək̇irval ċiretmə.” Cəməḣəti: “Düzmə-düzmə,” - liyə żarkui. Yaqub
bəgi żarıllı li: “As yijişəmə ki, e doğma sor hasım sa vəziyyət k̂ui.”
Cəməḣət bitin sakit biq̇i. Bitin məĥtəl fiyə Yaqub bəgix lək̇pşi.
Yaqub bəgi xəkində-xəkində li: “Zı Sahibi gada Şahnazıi şi
Yaqubmə. Dum e ŝısı Fərhadmə,” liyə Fərhad taŝıxkui. Salmanıi
ṫaṫankılı hinəni Yaqubıi üstür fatkui. K̇ulastırım ĥəyəl ginəgi bıṫınıi.
Yaqub bəgi hineli Fərhadım t̂uviyə rıŝılırzi dədə yə bıe ziyartır laxi.
Hoz k̇ula saḣətix totux kabığıi. Yaqub bəgi pılor ṫını q̇ıdan yopxoeşə.
Mik̇ilga Yaqubi gəndə Fərhadım t̂uviyə hot̂ur żoa lapxi. Seilim
Yaqub ĥəyəli ginəgi ṫınıi. Hana varis Salman yə Çimnazıi żoa sa
çeyim ŝuvıi. Yaqub bəg mik̇ilga Aslan bəgi malikanər kağıi.
Kak̂orşunu Salman yə Çimnazım hinənəşkili çıkağıi. Salman yə
Çimnazıi hə hozıi zərəḣətim pşi ĥarabar kajk̇ıyə malikanər
çıkabığeşə. Ma səx totux dur inq̂er xinimk̇ir inq̂er lıgıld malikane
kuçax at̂t̂ıi misi ĥəyərdə żoa t̂ak̂durmə. Yaqub bəgi ma əskərinzişkili
ixer acığlı rəftar kirət̂t̂işə. Hini hə hu əskərinzişkili çinə k̇iliĉĉini
ċuk̂oeşə. Əskərin səşilli ixer şat aşə. San Yaqub bəgi ĉuviyə yazaq̇i
38
şiżireşə. Fərhad hini kolu kak̂orşunu xəbər ċupx̂oat̂t̂i. Fərhad Yaqub
bəgi kallıi üstür t̂oxunyə hini ya şiżirqoaq̇i lik̇uvur yiq̇q̇alım, ancax
çinə ərizə cuğabıq̇ıllı başqanda heĉĉə lik̇uvunq̇ət̂t̂i. Əstiga Yaqub
bəgi Sahibe ğot̂ur xolu Adil bəgişkili q̇amaşt̂ə yazaq̇i çık̇ıi. Adil bəgi
Sahibəx saskuiyə hinəş li. Yaqub bəgu Sahibə rijik̂uval Sahibəş lisın
hinu irəq̇i. Adil bəgi sor taza kağıi mollax saskuiyə hozıi kəbin kui.
Höküməti kəbinim kirisu Yaqub bəgi Sahibə hinənəşkili k̇alar ċixi.
Yaqub bəgi, Murad bəg, molla Xanış sam Nahid k̇alar ċixiyə hoz
dövlətiş təhfil lək̇ui. Hinim sor şiżi dalıgıllı latşk̂ui ərizə Bok̂k̂u
orkui. Də ərizə Bok̂k̂ullum Moskva orkui. Puşa q̇əx totux cavab
məktub kabığıi. Məktubur dövləti hu məzunyətir orkirval şiżeşə.
Yaqub bəg ixer şat q̇i. Hoz tazdan sor kabığıi. Yaqub Aslan bəgim
malikanər mahalıi bəg q̇i. Sahibi k̇alalı Fərhadu ixer hədiyyət
çıkazığeşə. Fərhad şat̂t̂ığıi içir aşə. Sətkəx totux Yaqub bəgu xəbər
lək̇ui ki, Murad bəg yə hine k̇ilin molla Xanış yə Nahid
gullalanmışkudurmə.
Hə, Yaqub bəg yə Sahibi enğ kui. Hozım k̇u ĥəyəl t̂abıq̇i.
K̇ulastırım gada. Hozu żu mux̂oet̂u ya gəşdəq̇i? Çinəğui żu Aslan,
çinəğui żum Sahib, çinəğui Sahibe ğot̂ur bıiyi żu, çinəğum Yaqub
bəgi bıiyi żu. Kısan dalıg ċuk̂ui Yaqub buto mahalır ĥürməti səḣbi q̇i.
Yaqub bəgi sam üsüx totux Fərhad lik̇uvursu Bok̂k̂u orkui. Sahibim
żoe dalıgırdır kui. Kuçe buyroğurdurum Salman yə Çimnazıi kireşə.
Seil yə e cuğab tamam kuşəmə.
Namik Xınalıqlı
39
İçir at̂t̂ıjı:
Şairi haqqır sa-k̇u cuğab ..................................................................3
Kətişi əfsanə.....................................................................................4
K̇unuq̇an Abdali Əfsanə...................................................................5
Kət̂t̂id Baba ......................................................................................5
Kət̂t̂id Bahaddin ...............................................................................7
Seyfəl ...............................................................................................8
Ĉer q̇i kömək ....................................................................................9