Post on 07-Jul-2018
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
1/20
PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103
KURIKULUM 2013
PENGEMBANGAN PERANGKAT PEMBELAJARAN
DOSEN PENGAMPU
Bapak Ahmad Musam!" Kh#!$#%
DISUSUN OLE&
ROSI TRI'IJA(ANTI
)202*1303*
+AKULTAS TEKNIK
UNI,ERSITAS NEGERI SEMARANG
201)
PERATURAN MENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
2/20
REPUBLIK INDONESIA
NOMOR 81A TAHUN
2013
TENTANG
IMPLEMENTASI KURIKULUM
PEDOMAN PENYUSUNAN DAN PENGELOLAANKURIKULUM TINGKAT SATUAN
PENDIDIKAN
I. Pendahuuan
!u"#!uu$%e&a'a# (an)un'n*a +end#d#!an +e"u d#!e$&an'!an dan
d##$+e$en)a% #!an %e,a"a !-n)e!%)ua un)u!$e"e%+-n !e&u)uhan dae"ah
%a)uan +end#d#!an dan +e%e")a d#d#!.
Ha )e"%e&u) %e%ua# den'an !e)en)uan daa$ Undan' Undan' N-$-" 20 Tahun
2003 )en)an' S#%)e$ Pend#d#!an Na%#-na/
1. Pa%a 3 A*a) 2 $en*e&u)!an &aha !u"#!uu$ +ada %e$ua (en(an' dan
(en#% +end#d#!an d#!e$&an'!an den'an +"#n%#+ d#4e"%#5!a%# %e%ua# den'an
%a)uan +end#d#!an +-)en%# dae"ah dan +e%e")a d#d#!.2. Pa%a 3 A*a) 3 $en*e&u)!an &aha !u"#!uu$ d#%u%un %e%ua# den'an
(en(an' +end#d#!an daa$ !e"an'!a Ne'a"a Ke%a)uan Re+u&#! Ind-ne%#a
den'an $e$+e"ha)#!an/ a +en#n'!a)an #$an dan )a!a6 & +en#n'!a)an
a!ha! $u#a6 , +en#n'!a)an +-)en%# !e,e"da%an dan $#na) +e%e")a
d#d#!6 d !e"a'a$an +-)en%# dae"ah dan #n'!un'an6 e )un)u)an
+e$&an'unan dae"ah danna%#-na6 7 )un)u)an dun#a !e"(a6 '
+e"!e$&an'an #$u +en'e)ahuan )e!n--'# dan %en#6 h a'a$a6 #
d#na$#!a +e"!e$&an'an '-&a6 dan ( +e"%a)uan na%#-na dan n#a# n#a#!e&an'%aan.
3. Pa%a 38 A*a) 2 $en'a)u" &aha !u"#!uu$ +end#d#!an da%a" dan
$enen'ah d#!e$&an'!an %e%ua# den'an "ee4an%#n*a -eh %e)#a+
!e-$+-! a)au %a)uan +end#d#!an dan !-$#)e %e!-ah$ad"a%ah d# &aah
!--"d#na%# dan %u+e"4#%# d#na% +end#d#!an a)au !an)-" de+a")e$en a'a$a
!a&u+a)en!-)a un)u! +end#d#!an da%a" dan +"-4#n%# un)u! +end#d#!an
$enen'ah.
Da"# a$ana) undan'9undan' )e"%e&u) d#)e'a%!an &aha/
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
3/20
1. Ku"#!uu$ d#!e$&an'!an %e,a"a &e"d#4e"%#5!a%# den'an $a!%ud a'a"
$e$un'!#n!an +en*e%ua#an +"-'"a$ +end#d#!an +ada %a)uan +end#d#!an
den'an !-nd#%# dan !e!ha%an +-)en%# *an' ada d# dae"ah %e")a +e%e")a
d#d#!.
2. Ku"#!uu$ d#!e$&an'!an dan d#a!%ana!an d# )#n'!a) %a)uan
+end#d#!an.Ku"#!uu$ -+e"a%#-na *an' d#!e$&an'!an dan
d#a!%ana!an-eh %a)uan +end#d#!an d#u(ud!an daa$ &en)u! Ku"#!uu$
T#n'!a) Sa)uan Pend#d#!an KTSP )e"d#"# da"# (u$ah &ahan !a(#an
+e$&ea(a"an dan a)au $a)a +ea(a"an $ua)an -!a *an' d#)en)u!an -eh
dae"ah *an' &e"%an'!u)an. Pene)a+an $ua)an -!a d#da%a"!an +ada
!e&u)uhan dan !-nd#%# %e)#a+ dae"ah &a#! un)u! +"-4#n%# $au+un
!a&u+a)en!-)a.Mua)an -!a *an' &e"a!u un)u!
2. %eu"uh #a*ah +"-4#n%# d#)e)a+!an den'an +e"a)u"an 'u&e"nu". Be'#)u +ua
han*a a+aa $ua)an -!a *an' &e"a!u un)u! %eu"uh #a*ah !a&u+a)en!-)a
d#)e)a+!an den'an +e"a)u"an &u+a)#a#!-)a.
3.Mua)an Ke!ha%an Sa)uan Pend#d#!an Mua)an !e!ha%an %a)uan
+end#d#!an &e"u+a &ahan !a(#an dan +ea(a"an dana)au $a)a +ea(a"an $ua)an
-!a %e")a +"-'"a$ !e'#a)an *an' d#)en)u!an -eh %a)uan +end#d#!an *an'
&e"%an'!u)an den'an $e$+e")#$&an'!an !e&u)uhan +e%e")a d#d#!.
II. TU:UAN PEDOMAN
Ped-$an+en*u%unan dan +en'e-aan Ku"#!uu$ T#n'!a) Sa)uan
Pend#d#!an &e")u(uan un)u!.
1. Men(ad# a,uan -+e"a%#-na &a'# !e+aa %e!-ahdan 'u"u daa$$en*u%un
dan $en'e-a KTSP%e,a"a -+)#$a d# %a)uan +end#d#!an.2. Men(ad# a,uan -+e"a%#-na &a'# d#na% +end#d#!an a)au !an)-"
!e$en)e"#ana'a$a +"-4#n%# dan !a&u+a)en!-)adaa$$ea!u!an
!--"d#na%# dan %u+e"4#%# +en*u%unan dan +en'e-aan !u"#!uu$ d# %e)#a+
%a)uan +end#d#!an.
III. PENGGUNA PEDOMAN
Ped-$an #n# d#'una!an daa$ "an'!a +en*u%unan dan +en'e-aan KTSP -eh/
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
4/20
1. Ke+aa %e!-ah2. Gu"u dan3. D#na% +end#d#!an a)au !an)- !e$en)e"#an a'a$a +"-4#n%# dan
!a&u+a)en!-)a.
I;. DE
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
5/20
a. un)u! SDMI $en'a,u +ada Pe"a)u"an Men)e"# Pend#d#!an dan
Ke&uda*aan N-$-" > Tahun 2013 )en)an' Ke"an'!a Da%a" dan
S)"u!)u" Ku"#!uu$ SDMI6
&. un)u! SMPMT% $en'a,u +ada Pe"a)u"an Men)e"# Pend#d#!an dan
Ke&uda*aan N-$-" 8 Tahun 2013 )en)an' Ke"an'!a Da%a" dan
S)"u!)u" Ku"#!uu$ SMPMT%6,. un)u! SMAMA $en'a,u +ada Pe"a)u"an Men)e"# Pend#d#!an dan
Ke&uda*aan N-$-" ? Tahun 2013 )en)an' Ke"an'!a Da%a" dan
S)"u!)u" Ku"#!uu$ SMAMA6d. un)u! SMKMAK $en'a,u +ada Pe"a)u"an Men)e"# Pend#d#!an
dan Ke&uda*aan N-$-" >0 Tahun 2013 )en)an' Ke"an'!a Da%a" dan
S)"u!)u" Ku"#!uu$ SMKMAK6
2. Mua)anKu"#!uu$ +ada T#n'!a) Dae"ah Mua)an !u"#!uu$ +ada )#n'!a)
dae"ah *an' d#$ua) daa$ KTSP )e"d#"# a)a% %e(u$ah&ahan !a(#an dan
+ea(a"an dana)au $a)a +ea(a"an $ua)an -!a *an' d#)en)u!an -eh
dae"ah *an' &e"%an'!u)an. Pene)a+an $ua)an -!a d#da%a"!an +ada
!e&u)uhan dan !-nd#%# %e)#a+ dae"ah &a#! un)u! +"-4#n%# $au+un
!a&u+a)en!-)a.Mua)an -!a *an' &e"a!u un)u! %eu"uh #a*ah
+"-4#n%# d#)e)a+!an den'an +e"a)u"an 'u&e"nu". Be'#)u +ua han*a
a+aa $ua)an -!a *an' &e"a!u un)u! %eu"uh #a*ah!a&u+a)en!-)a d#)e)a+!an den'an +e"a)u"an &u+a)#a#!-)a.
3. Mua)an Ke!ha%an Sa)uan Pend#d#!an Mua)an !e!ha%an %a)uan
+end#d#!an &e"u+a &ahan !a(#an dan +ea(a"an dana)au $a)a +ea(a"an
$ua)an -!a %e")a +"-'"a$ !e'#a)an *an' d#)en)u!an -eh %a)uan
+end#d#!an *an' &e"%an'!u)an den'an $e$+e")#$&an'!an !e&u)uhan
+e%e")a d#d#!.
;I. MEKANISME PENYUSUNAN DAN PENGELOLAAN
A. Taha+an Pen*u%unanPen*u%unan KTSP $e"u+a!an &a'#an da"# !e'#a)an +e"en,anaan%e!-ah$ad"a%ah. Ke'#a)an #n# da+a) &e"&en)u! "a+a) !e"(a dana)au
-!a!a"*a %e!-ah$ad"a%ah dana)au !e-$+-! %e!-ah$ad"a%ah *an'
d#%een''a"a!an %e&eu$ )ahun +ea(a"an &a"u.Taha+ !e'#a)an
+en*u%unan KTSP %e,a"a 'a"#% &e%a"$e#+u)#/ # +e"u$u%an 4#%# dan $#%#
&e"da%a"!an ana#%#% !-n)e!% den'an )e)a+ $e$+e")#$&an'!an
!eun''uan dan !e&u)uhan na%#-na dan dae"ah6+en*#a+an dan
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
6/20
+en*u%unan d"a76 "#4#u "e4#%# dan 5na#%a%#6 +e$an)a+an dan +en#a#an6
%e")a +en'e%ahan. Lan'!ah *an' eh "#n,# da"# $a%#n'9$a%#n' !e'#a)an
d#a)u" dan d#%een''a"a!an -eh )#$ +en'e$&an' !u"#!uu$ %e!-ah.
B. P"#n%#+9+"#n%#+Pen*u%unan Daa$ $en*u%un KTSP +e"u $e$+e"ha)#!an+"#n%#+9+"#n%#+%e&a'a# &e"#!u)/1. Pen#n'!a)an I$an Ta!a dan A!ha! Mu#a I$an )a!a dan a!ha!
$u#a $en(ad# da%a" +e$&en)u!an !e+"#&ad#an +e%e")a d#d#! %e,a"a
u)uh. KTSP d#%u%un a'a" %e$ua $a)a +ea(a"an da+a) $enun(an'
+en#n'!a)an #$an )a!a dan a!ha! $u#a.2. Ke&u)uhanK-$+e)en%# Ma%a De+an Ke$a$+uan +e%e")a d#d#! *an'
d#+e"u!an *a#)u an)a"a a#n !e$a$+uan &e"!-$un#!a%# &e"+#!#" !"#)#%
dan !"ea)#7 den'an $e$+e")#$&an'!an n#a# dan $-"a Pan,a%#a a'a"
$en(ad# a"'a ne'a"a *an' de$-!"a)#% dan &e")an''un'(aa&
)-e"an daa$ !e&e"a'a$an $a$+u h#du+ daa$ $a%*a"a!a) '-&a
$e$##!# $#na) ua% daa$ !eh#du+an dan !e%#a+an un)u! &e!e"(a
!e,e"da%an %e%ua# den'an&a!a)$#na)n*a dan +edu# )e"hada+
#n'!un'an. Ku"#!uu$ ha"u% $a$+u $en(aa& )an)an'an #n# %eh#n''a
+e"u $en'e$&an'!an !e$a$+uan9!e$a$+uan #n# daa$ +"-%e%
+e$&ea(a"an.3. Pen#n'!a)an P-)en%# Ke,e"da%an dan M#na) %e%ua# den'anT#n'!a)
Pe"!e$&an'an dan Ke$a$+uan Pe%e")a D#d#! Pend#d#!an $e"u+a!an
+"-%e% %#%)e$a)#! un)u! $en#n'!a)!an $a")a&a) $anu%#a %e,a"a
h-#%)#! *an' $e$un'!#n!an +-)en%# d#"# a7e!)#7 !-'n#)#7 +%#!-$-)-"
&e"!e$&an' %e,a"a -+)#$a. Se(aan den'an #)u !u"#!uu$ d#%u%un
den'an $e$+e"ha)#!an +-)en%# )#n'!a) +e"!e$&an'an
$#na)!e,e"da%an #n)ee!)ua e$-%#-na %-%#a %+"#)ua dan !#ne%)e)#!
+e%e")a d#d#!.
@. Me!an#%$e Pen'e-aan KTSP
d#!e-a &e"da%a"!an +"#n%#+9+"#n%#+ %e&a'a# &e"#!u).
1. Be"+u%a) +ada +-)en%# +e"!e$&an'an !e&u)uhan dan !e+en)#n'an
+e%e")a d#d#! dan #n'!un'ann*a Ku"#!uu$ d#!e$&an'!an &e"da%a"!an
+"#n%#+ &aha +e%e")a d#d#! $e$##!# +-%#%# %en)"a un)u! $en'e$&an'!an
!-$+e)en%#n*a a'a" $en(ad# $anu%#a *an' &e"#$an dan &e")a!a !e+ada
Tuhan Yan' Maha E%a &e"a!ha! $u#a %eha) &e"#$u ,a!a+ !"ea)#7
$and#"# dan $en(ad# a"'a ne'a"a *an' de$-!"a)#% %e")a &e")an''un'
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
7/20
(aa&. Un)u! $endu!un' +en,a+a#an )u(uan )e"%e&u) +en'e$&an'an
!-$+e)en%# +e%e")a d#d#! d#%e%ua#!an den'an +-)en%#+e"!e$&an'an
!e&u)uhan dan !e+en)#n'an +e%e")a d#d#! %e")a )un)u)an #n'!un'an.
Me$##!# +-%#%# %en)"a &e"a")# &aha !e'#a)an +e$&ea(a"an ha"u%
&e"+u%a) +ada +e%e")a d#d#!.2. Be"a'a$ dan )e"+adu Ku"#!uu$ d#!e$&an'!an den'an $e$+e"ha)#!an
!e&u)uhan na%#-na %e%ua# )u(uan +end#d#!an !e"a'a$an !a"a!)e"#%)#!
+e%e")a d#d#! !-nd#%# dae"ah (en(an' dan (en#% +end#d#!an %e")a
$en'ha"'a# dan )#da! d#%!"#$#na)#7 )e"hada+ +e"&edaan a'a$a %u!u
&uda*a ada) #%)#ada) %)a)u% %-%#a e!-n-$# dan (ende". Ku"#!uu$
$e#+u)# %u&%)an%# !-$+-nen $ua)an a(#& dan $ua)an -!a.3. Tan''a+ )e"hada+ +e"!e$&an'an #$u +en'e)ahuan )e!n--'# dan %en#
Ku"#!uu$ d#!e$&an'!an a)a% da%a" !e%ada"an &aha #$u +en'e)ahuan)e!n--'# dan %en# &e"!e$&an' %e,a"a d#na$#%. Oeh !a"ena #)u
%e$an'a) dan #%# !u"#!uu$ $e$&e"#!an +en'aa$an &ea(a" +e%e")a d#d#!
un)u! $en'#!u)# dan $e$an7aa)!an +e"!e$&an'an #$u +en'e)ahuan
)e!n--'# dan %en#.
;II. PIHAK YANG TERLIBAT KTSP
D#!e$&an'!an %e%ua# den'an "ee4an%#n*a -eh %e)#a+ !e-$+-! a)au %a)uan
+end#d#!an dan K-$#)e Se!-ahMad"a%ah d# &aah !--"d#na%# dan %u+e"4#%#
d#na% +end#d#!an a)au !an)-" !e$en)e"#an a'a$a !a&u+a)en!-)a un)u!
+end#d#!an da%a" dan d#na% +end#d#!an a)au !an)-" #a*ah !e$en)e"#an
a'a$a +"-4#n%# un)u! +end#d#!an $enen'ah.
a. d#!e$&an'!an %e%ua# den'an "ee4an%#n*a -eh %e)#a+ !e-$+-! a)au
%a)uan +end#d#!an dan K-$#)e Se!-ahMad"a%ah d# &aah !--"d#na%# dan
%u+e"4#%# d#na% +end#d#!an a)au !an)-" !e$en)e"#an a'a$a
!a&u+a)en!-)a un)u! +end#d#!an da%a" dan d#na% +end#d#!an a)au !an)-"#a*ah !e$en)e"#an a'a$a +"-4#n%# un)u! +end#d#!an $enen'ah.
&. 'u"u !-n%e-" dan !e+aa $ad"a%ah %e&a'a# !e)ua $e"an'!a+ an''-)a.
Daa$ !e'#a)an +en*u%unan KTSP )#$ +en*u%un $e#&a)!an !-$#)e
$ad"a%ah na"a %u$&e" dan +#ha! a#n *an' )e"!a#). K--"d#na%# dan
%u+e"4#%# d#a!u!an -eh !e$en)e"#an *an' $enan'an# u"u%an
+e$e"#n)ahan d# dan' a'a$a.
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
8/20
,. T#$ +en*u%un KTSP +ada +end#d#!an !hu%u% SDLB SMPLB dan SMALB
)e"d#"# a)a% 'u"u!-n%e-" dan !e+aa %e!-ah %e&a'a# !e)ua $e"an'!a+
an''-)a. Daa$ !e'#a)an +en*u%unan KTSP )#$ +en*u%un $e#&a)!an
!-$#)e %e!-ah na"a%u$&e" dan +#ha! a#n *an' )e"!a#). K--"d#na%# dan
%u+e"4#%# d#a!u!an -eh d#na% +"-4#n%# *an' &e")an''un' (aa& d# dan'
+end#d#!an.
;III. PENUTUP
Den'an adan*a KTSP )e"%e&u) %a)uan +end#d#!an da+a) $en'a)u" #$+e$en)a%#
Ku"#!uu$ 2013 !e daa$ )a)a"an )e!n#% %e,a"a e!%#&e)e"u)a$a
+ada a%+e! +e$&ea(a"an.
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
9/20
PERATURAN MENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
REPUBLIK INDONESIA
NOMOR 81A TAHUN 2013
TENTANG
IMPLEMENTASI KURIKULUM
PEDOMAN PENGEMBANGANMUATAN LOKAL
I. PENDAHULUAN
Mua)an -!a %e&a'a# &ahan !a(#an *an' $e$&en)u! +e$aha$an
)e"hada++-)en%# d# dae"ah )e$+a) )#n''an*a &e"$an7aa) un)u!
$e$&e"#!an &e!a %#!a+ +en'e)ahuan dan !e)e"a$+#an !e+ada +e%e")a
d#d#! a'a"/
1. $en'ena dan $en(ad# eh a!"a& den'an #n'!un'an aa$ %-%#a dan
&uda*an*a62. $e$##!# &e!a !e$a$+uan dan !e)e"a$+#an%e")a +en'e)ahuan
$en'ena# dae"ahn*a *an'&e"'una &a'# d#"#n*a $au+un #n'!un'an
$a%*a"a!a) +ada u$u$n*a6dan3. $e$##!# %#!a+ dan +e"#a!u *an' %ea"a% den'an n#a#9n#a#a)u"an9a)u"an
*an' &e"a!u d#dae"ahn*a %e")a $ee%)a"#!an dan $en'e$&an'!an n#a#9
n#a# uhu" &uda*a %e)e$+a) daa$"an'!a $enun(an' +e$&an'unan
na%#-na.
II. TU:UAN PEDOMAN
Ped-$an $ua)an -!a $e"u+a!an a,uan &a'# %a)uan +end#d#!an 'u"u
!e+aa %e!-ah dan !-$#)e %e!-ah daa$ +en'e$&an'an $ua)an -!a -eh
$a%#n'9$a%#n' %a)uan +end#d#!an.Ped-$an $ua)an -!a #n# (u'a $en(ad#
a,uan &a'# / 1 Pe$e"#n)ah dae"ah +"-4#n%# daa$ $ea!u!an !--"d#na%# dan
%u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an -!a +ada +end#d#!an $enen'ahdan 2
Pe$e"#n)ah dae"ah !a&u+a)en!-)a daa$ $ea!u!an !--"d#na%# dan %u+e"4#%#
+en'e-aan $ua)an -!a +ada +end#d#!an da%a".
III. PENGGUNA PEDOMANPed-$an $ua)an -!a d#'una!an &a'#/
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
10/20
1. Sa)uan +end#d#!an 'u"u !e+aa %e!-ah !-$#)e %e!-ah $ad"a%ah
daa$ $en'e$&an'!an $a)e"#%u&%)an%#+"-'"a$ $ua)an -!a *an'
%e%ua# den'an !e&u)uhan dan +-)en%# d#%e!#)a"n*a2. Pe$e"#n)ah +"-4#n%#d#na% +end#d#!an +"-4#n%# !an# !e$en)e"#an
a'a$adaa$ $ea!u!an !--"d#na%# dan %u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an
-!a +ada +end#d#!an $enen'ahSMAMA dan SMKMAK.3. Pe$e"#n)ah dae"ah !a&u+a)en!-)ad#na% +end#d#!an !a&u+a)en !-)a
!an)-" !e$en)e"#an a'a$a !a&u+a)en!-)adaa$ $ea!u!an !--"d#na%#
dan %u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an -!a +ada +end#d#!an da%a"SDMI dan
SMPMT%
I;. DE
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
11/20
Pen'e$&an'an $ua)an -!a un)u! SDMI SMPMT% SMAMA dan
SMKMAK +e"u $e$+e"ha)#!an &e&e"a+a +"#n%#+ +en'e$&an'an %e&a'a#
&e"#!u).1. U)uh Pen'e$&an'an +end#d#!an $ua)an -!a d#a!u!an &e"da%a"!an
+end#d#!an &e"&a%#% !-$+e)en%# !#ne"(a dan !e,a!a+anh#du+.2. K-n)e!%)ua Pen'e$&an'an +end#d#!an $ua)an -!a d#a!u!an
&e"da%a"!an &uda*a +-)en%# dan $a%aah dae"ah.3. Te"+adu Pend#d#!an $ua)an -!a d#+adu!an den'an #n'!un'an %a)uan
+end#d#!an )e"$a%u! )e"+adu den'an dun#a u%aha dan #ndu%)"#.
@. S)"a)e'# Pen'e$&an'an Mua)an L-!a Te"da+a) dua %)"a)e'# daa$ +en'e$&an'an $ua)an -!a *a#)u/1. Pen*een''a"aan +end#d#!an $ua)an -!a da+a) d#&an'un %e,a"a
&e")aha+ )u$&uh d# dan da"# %a)uan9%a)uan +end#d#!an.
2. Pada )aha+ #n#+e$e"#n)ah dae"ah %udah $e$##!# &ahan !a(#an $ua)an-!a *an' d##den)#5!a%# da"# (en#% $ua)an -!a *an' d#%een''a"a!an
%a)uan +end#d#!an d# dae"ahn*a.T#$ +en'e$&an' $ua)an -!a da+a)
$en'ana#%#% ,-"e and ,-n)en)da"# (en#% $ua)an -!a %e,a"a
!e%eu"uhan. Se)eah ,-"eand ,-n)en)u$u$ d#)e$u!an $a!a )#$
+en'e$&an' !u"#!uu$dae"ah da+a) $e"u$u%!an "e!-$enda%#
!e+ada +e$e"#n)ah dae"ah un)u! $e$&ua) !e(a!an )en)an' (en#%
$ua)an -!a *an' a!an d#%een''a"a!an d# dae"ahn*a
;I. MEKANISME PENGEMBANGAN DAN PELAKSANAAN
A.Taha+an Pen'e$&an'an
Mua)an L-!aMua)an L-!a d#!e$&an'!an $eau# )aha+an %e&a'a#
&e"#!u)/
1. Mea!u!an #den)#5!a%# dan ana#%#% !-n)e!% !u"#!uu$ Iden)#5!a%#
!-n)e!% !u"#!uu$ $e#+u)# ana#%#% ,#"# !ha% +-)en%# !eun''uan
!ea"#7an -!a dan !e&u)uhan)un)u)an dae"ah. Me)-de #den)#5!a%#
dan ana#%#% d#%e%ua#!an den'an !e$a$+uan )#$2. Menen)u!an(en#% $ua)an -!a *an' a!an d#!e$&an'!an.:en#% $ua)an
-!a $e#+u)# e$+a) "u$+un $ua)an -!a *an' $e"u+a!an
+e"%#n''un'an an)a"a &uda*a -!a d#$en%# %-%#-9&uda*a9+-#)#!
!e#"au%ahaan+"a4-!a%#-na d#$en%# e!-n-$# +end#d#!an
#n'!un'anDan !e!hu%u%an L-!a a#nn*a d#$en%# 5%#!
;II. PIHAK YANG TERLIBAT
P#ha!9+#ha! *an' )e"!a#) den'an +en'e$&an'an dan +en'e-aan$ua)an -!a an)a"a a#n /
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
12/20
1. Sa)uan +end#d#!anKe+aa %e!-ah 'u"u dan !-$#)e
%e!-ah$ad"a%ah %e,a"a &e"%a$a9%a$a $en'e$&an'!an
$a)e"#%u&%)an%#+"-'"a$ $ua)an -!a *an' %e%ua# den'an
!e&u)uhan dan +-)en%# d# %e!#)a"n*a.
2. Pe$e"#n)ah +"-4#n%#Gu&e"nu" dan d#na% +end#d#!an +"-4#n%#
$ea!u!an !--"d#na%# dan %u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an -!a +ada
+end#d#!an $enen'ahSMA dan SMK.3. .Kan)-" #a*ah Ke$en)e"#an A'a$a$ea!u!an !--"d#na%# dan
%u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an -!a +ada +end#d#!an $enen'ahMA
dan MAK.=. Pe$e"#n)ah Ka&u+a)enK-)aBu+a)#a#!-)a dan d#na% +end#d#!an
!a&u+a)en!-)a $ea!u!an !--"d#na%# dan %u+e"4#%# +en'e-aan
$ua)an -!a +ada +end#d#!an da%a"SD dan SMP.C. Kan)-" Ke$en)e"#an A'a$a Ka&u+a)enK-)a $ea!u!an !--"d#na%#
dan %u+e"4#%# +en'e-aan $ua)an -!a +ada +end#d#!an da%a"MI dan
MT%.
;III. PENUTUP
Pen'e$&an'an dan +ea!%anaan $ua)an -!a d# %e)#a+ %a)uan
+end#d#!an ha"u% )e)a+ %#ne"'# den'an +en'e$&an'an dan +ea!%anaan
!u"#!uu$ %e)#a+ %a)uan +end#d#!. Daa$ +en'e$&an'an $ua)an -!a
+e"u !e)e"#&a)an &e"&a'a# un%u" )e"u)a$a d# )#n'!a) %a)uan +end#d#!an
%e+e")#/ 'u"u !e+aa %e!-ah %e")a !-$#)e %e!-ah$ad"a%ah. D# %#%# a#n
+e$e"#n)ah dae"ah &e%e")a +e"an'!a) dae"ah *an' $ea!%ana!an
+e$e"#n)ahan dae"ah d# dan' +end#d#!an +e"u $endu!un' daa$
&en)u! %u+e"4#%# %e")a !--"d#na%# %e%ua# den'an !eenan'an $a%#n'
$a%#n'. Pada !e!hu%u%an (en#% $ua)an -!a %e+e")# un)u! SMKMAK
&e"&a'a# un%u" $a%*a"a!a) &a#! da"# dun#a #ndu%)"# $au+un a%-%#a%#
+"-7e%# da+a)d##&a)!an.
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
13/20
PERATURAN MENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
REPUBLIK INDONESIA NOMOR 81A TAHUN 2013 TENTANG
IMPLEMENTASI KURIKULUM
PEDOMAN KEGIATAN EKSTRAKURIKULER
I. PENDAHULUANKe'#a)an e!%)"a!u"#!ue" $e"u+a!an %aah %a)u +e"an'!a) -+e"a%#-na
%u++e$en)dan ,-$+e$en)% !u"#!uu$ *an' +e"u d#%u%un dan
d#)uan'!an daa$ "en,ana !e"(a )ahunan!aende" +end#d#!an %a)uan
+end#d#!an %e+e")# d#%e&u)!an +ada Pa%a C3 a*a) 2 &u)#"a Pe"a)u"an
Pe$e"#n)ah N-$-" 1? Tahun 200C )en)an' S)anda" Na%#-na Pend#d#!an
%e&a'a#$ana )eah d#u&ah den'an Pe"a)u"an Pe$e"#n)ah N-$-" 32
Tahun 2013 )en)an' Pe"u&ahan A)a% Pe"a)u"an Pe$e"#n)ah N-$-" 1?
Tahun 200C )en)an' S)anda" Na%#-na Pend#d#!an %e")a d#e4aua%#
+ea!%anaann*a %e)#a+ %e$e%)e" -eh %a)uan +end#d#!an %e+e")#
d#%e&u)!an +ada Pa%a >? a*a) 2 &u)#" & Pe"a)u"an Pe$e"#n)ah N-$-"
1? Tahun 200C )en)an' S)anda" Na%#-na Pend#d#!an %e&a'a#$ana
)eah d#u&ah den'an Pe"a)u"an Pe$e"#n)ah N-$-" 32 Tahun 2013
)en)an' Pe"u&ahan A)a% Pe"a)u"an Pe$e"#n)ah N-$-" 1? Tahun 200C
)en)an' S)anda" Na%#-na Pend#d#!an.
II. TU:UANPed-$an !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" #n# d#%u%un den'an )u(uan un)u!.1. Men(ad# a"ahan -+e"a%#-na daa$ +en'e$&an'an +"-'"a$ dan
!e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" -eh %a)uan +end#d#!an.2. Men(ad# a"ahan -+e"a%#-na daa$ +ea!%anaan dan +en#a#an
!e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" d# )#n'!a) %a)uan +end#d#!an.
III. PENGGUNA PEDOMAN1. Dean 'u"u dan )ena'a !e+end#d#!an %e&a'a# +en'e$&an' dan
+e$na +"-'"a$ e!%)"a!u"#!ue"2. K-$#)e %e!-ah$ad"a%ah %e&a'a# $#)"a %e!-ah *an' $ea!##
-"an' )ua +e%e")a d#d#! daa$ +en'e$&an'an +"-'"a$ dandu!un'an +ea!%anaan +"-'"a$ e!%)"a!u"#!ue".
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
14/20
3. Ke+aa %e!-ah %e&a'a# +enan''un' (aa& +"-'"a$
e!%)"a!u"#!ue" d# %a)uan +end#d#!an
I;. DE
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
15/20
Ke'#a)an e!%)"a!u"#!ue" +ada %a)uan +end#d#!an $e$##!# 7un'%#
+en'e$&an'an %-%#a "e!"ea)#7 dan +e"%#a+an !a"#".2. Tu(uan
+ea!%anaan !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" +ada %a)uan +end#d#!an
adaah/aKe'#a)an e!%)"a!u"#!ue" ha"u% da+a) $en#n'!a)!an !e$a$+uan!-'n#)#7 a7e!)#7 dan +%#!-$-)-" +e%e")a d#d#!.Ke'#a)an e!%)"a!u"#!ue"
ha"u% da+a) $en'e$&an'!an &a!a) dan $#na) +e%e")a d#d#! daa$ u+a*a
+e$naan +"#&ad# $enu(u +e$naan $anu%#a %eu)uhn*a.
;I. MEKANISME KEGIATAN EKSTRAKURIKULER
A. Pen'e$&an'an P"-'"a$ dan Ke'#a)anKe'#a)ane!%)"a!u"#!ue" daa$ Ku"#!uu$ 2013 d#!e-$+-!!an &e"da%a"!an !a#)an
!e'#a)an )e"%e&u) den'an !u"#!uu$ *a!n# e!%)"a!u"#!ue" a(#& dane!%)"a!u"#!ue" +##han.E!%)"a!u"#!ue" a(#&$e"u+a!an +"-'"a$
e!%)"a!u"#!ue" *an' ha"u% d##!u)# -eh %eu"uh +e%e")a d#d#! )e"!e,ua#
+e%e")a d#d#! den'an !-nd#%# )e")en)u *an' )#da! $e$un'!#n!ann*a un)u!
$en'#!u)# !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" )e"%e&u).
;II. PIHAK YANG TERLIBAT+#ha! *an' )e"!a#) den'an +en'e$&an'an +ea!%anaan dan +en#a#an
!e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" an)a"a a#n /
A. Sa)uan Pend#d#!anKe+aa %e!-ah dean 'u"u 'u"u +e$nae!%)"a!u"#!ue" dan )ena'a !e+end#d#!an &e"%a$a%a$a
$en'e$&an'!an "a'a$ !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue"6 %e%ua# den'an
+enu'a%ann*a $ea!%ana!an %u+e"4#%# dan +e$naan daa$
+ea!%anaan !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue"%e")a $ea!%ana!an
e4aua%# )e"hada+ +"-'"a$ e!%)"a!u"#!ue".B. K-$#)e Se!-ahMad"a%ahSe&a'a# $#)"a %e!-ah *an' $ea!##
-"an' )ua +e%e")a d#d#! $e$&e"#!an u%uan daa$
+en'e$&an'an "a'a$ !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" dan du!un'andaa$ +ea!%anaan !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue".
@. O"an' )uaMe$&e"#!an !e+edu#an dan !-$#)$en +enuh
)e"hada+ %u!%e%n*a !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue" +ada %a)uan
+end#d#!an !a"ena +end#d#!an h-#%)#! &e"'an)un' +ada
+ende!a)an !--+e"a)#7 an)a"a %a)uan +end#d#!an%e!-ah dan
-"an' )ua;III. PENUTUP
. De$#!#an +ed-$an #n# d#%u%un %e&a'a# a"ahan -+e"a%#-na daa$
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
16/20
+en'e$&an'an +ea!%anaan dan +en#a#an +"-'"a$ e!%)"a!u"#!ue" +ada
%a)uan +end#d#!an. Se$-'a +en'e$&an'an dan +ea!%anaan +"-'"a$
e!%)"a!u"#!ue" +ada %a)uan +end#d#!an $enua# $an7aa) *an' %#'n#5!an daa$
+en'e$&an'an !e$a$+uan #n)ee!)ua e$-%#-na %+#"#)ua %-%#a %e")a
+en'e$&an'an !e)e"a$+#an dan !e+"#&ad#an +e%e")a d#d#!.
.
.
PERATURAN MENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
REPUBLIK INDONESIA
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
17/20
NOMOR 81A TAHUN 2013
TENTANG
IMPLEMENTASI KURIKULUM
PEDOMAN UMUM PEMBELA:ARAN
I. PENDAHULUANPed-$an U$u$ Pe$&ea(a"an $en,a!u+ !e"an'!a !-n%e+)ua dan
-+e"a%#-na )en)an' %)"a)e'# +e$&ea(a"an %#%)e$ !"ed#) %e$e%)e"
+en#a#an ha%# &ea(a" dan a*anan$n'an dan !-n%e#n'. @a!u+an
+ed-$an )e"%e&u) d#!e$&an'!andaa$ !e"an'!a #$+e$en)a%#Ku"#!uu$ 2013.S)"a)e'# +e$&ea(a"an %an'a) d#+e"u!an
daa$$enun(an')e"u(udn*a %eu"uh!-$+e)en%# *an' d#$ua) daa$Ku"#!uu$ 2013.Daa$ a")# &aha !u"#!uu$ $e$ua) a+a *an' %eha"u%n*a d#a(a"!an
!e+ada +e%e")a d#d#! %edan'!an +e$&ea(a"an $e"u+a!an ,a"a
&a'a#$ana a+a *an' d#a(a"!an %a d#!ua%a# -eh +e%e")a d#d#!.
Pea!%anaan +e$&ea(a"an d#dahuu# den'an +en*#a+an "en,ana
+ea!%anaan +e$&ea(a"an RPP*an' d#!e$&an'!an -eh 'u"u &a#!
%e,a"a #nd#4#dua $au+un !e-$+-!*an' $en'a,u +ada S#a&u%.
II. TU:UANPed-$an #n# d#$a!%ud!an un)u!/a. $e$7a%##)a%# 'u"u %e,a"a #nd#4#dua dan !e-$+-! daa$
$en'e$&an'!an "en,ana +ea!%anaan +e$&ea(a"an RPP dan
$ea!%ana!an +e$&ea(a"an daa$ &e"&a'a# $-du% %)"a)e'# dan
$-de un)u! $ua)an dana)au $a)a +ea(a"an *an' d#a$+un*a6&. $e$7a%##)a%# %a)uan +end#d#!an daa$ $e"#n)#% a)au $ean(u)!an
+en'e-aan !u"#!uu$ den'an $ene"a+!an %#%)e$ !"ed#) %e$e%)e"
%e&a'a# +e"u(udan !-n%e+ &ea(a" )un)a% %e%ua# den'an !e%#a+an
$a%#n'9$a%#n
III. PENGGUNAAN PEDOMAN
Pen''una +ed-$an #n# $en,a!u+ +#ha!9+#ha! %e&a'a# &e"#!u).a. Gu"u %e,a"a #nd#4#dua a)au !e-$+-! 'u"u 'u"u $a)a +ea(a"an
'u"u !ea% dan 'u"u +e$na !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue"&. P#$+#nan %a)uan +end#d#!an !e+aa%e!-ah a!# !e+aa %e!-ah
a# !ea%6
,. Gu"u $n'an dan !-n%e#n' a)au !-n%e-" %e!-ah6 dan
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
18/20
d. Tena'a !e+end#d#!an +en'aa% +u%)a!aan %e!-ah +e$na
+"a$u!a
;I. @AKUPAN PEDOMAN
K-n%e+ dan %)"a)e'# +e$&ea(a"an %e&a'a# da%a" dan !e"an'!a
+en'e$&an'an "en,ana +ea!%anaan +e$&ea(a"an RPP dan
+ea!%anaa +e$&ea(a"an daa$ &e"&a'a# $-du% %)"a)e'# dan $-de.
K-n%e+ dan %)"a)e'# +ene"a+anS#%)e$ K"ed#) Se$e%)e" %e&a'a#
anda%an &a'# %a)uan +end#d#!an daa$ $e"#n)#% a)au $ean(u)!an +en'e-aan
!u"#!uu$ den'an $ene"a+!an %#%)e$ !"ed#) %e$e%)e".
K-n%e+ dan %)"a)e'# +en#a#an %e&a'a# da%a" dan !e"an'!a
+en'e$&an'an )e!n#! dan #n%)"u$en +en#a#an ha%# &ea(a" den'an
+ende!a)an -)en)#!.K-n%e+ dan %)"a)e'# +e$$n'an dan !-n%u)a%# a'a"
+e%e")a d#d#! $a$+u $en'ena# +-)en%# d#"# dan a!ade$#! %e%ua# den'an
!e$a$+uan &a!a) dan $#na).
;II. MEKANISME PENGEMBANGAN PEMBELA:ARAN
Men'#n'a) +ed-$an u$u$ +e$&ea(a"an $e$ua) un%u"9un%u" *an' (u'a
&e"%#7a) u$u$ d#+e"u!an adan*a +anduan )e!n#% eh an(u) *an' da+a)
d#!e$&an'!an -eh d#"e!)-"a) )e!n#% +e"%e!-ah dana)au +e$an'!u
!e+en)#n'an a#nn*a *an' )e"!a#)
;III. PENUTUP
Den'an adan*a Ped-$an U$u$ Pe$&ea(a"an #n# d#ha"a+!an a'a"
Ku"#!uu$ 2013 %a d##$+e$en)a%#!an %e,a"a -+)#$a -eh %eu"uh +e$an'!u
!e+en)#n'an u)a$an*a +a"a 'u"u $a)a +ea(a"an a)au 'u"u !ea% !e+aa%e!-ah a!# !e+aa %e!-ah a# !ea% 'u"u $n'an dan !-n%e#n' !-n%e-"
%e!-ah +en'aa% +u%)a!aan %e!-ah dan +e$na !e'#a)an e!%)"a!u"#!ue".
PERATURANMENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
REPUBLIK INDONESIANOMOR103
TAHUN 2014TENTANG PEMBELAJARAN
PADA PENDIDIKAN DASAR DAN PENDIDIKAN MENENGAH
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
19/20
DENGAN RAHMAT TUHAN YANG MAHA ESA MENTERI PENDIDIKAN DAN
KEBUDAYAAN REPUBLIK INDONESIA
PERATURAN MENTERI PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
TENTANGPEMBELAJARAN PADA PENDIDIKAN DASAR DAN PENDIDIKAN MENENGAH
Pasal 4
Pe$&ea(a"an +ada Pend#d#!an Da%a" dan Pend#d#!an Menen'ah d#a!%ana!an
%e%ua# +ed-$an %e&a'a#$ana )e",an)u$ daa$ La$+#"an *an' $e"u+a!an
&a'#an )#da! )e"+#%ah!an da"# Pe"a)u"an Men)e"# #n#.
Pa%a C
Se$ua !e)en)uan )en)an' Pe$&ea(a"an+ada Pend#d#!an Da%a" dan Pend#d#!anMenen'ah daa$ Pe"a)u"an Men)e"# *an' %udah ada %e&eu$ Pe"a)u"an Men)e"#
#n# &e"a!u )e)a+ &e"a!u %e+an(an' )#da! &e")en)an'an den'an !e)en)uan daa$
Pe"a)u"an Men)e"# #n#
Pa%a
Pe"a)u"an Men)e"# #n# $ua# &e"a!u +ada )an''a d#undan'!an.A'a" %e)#a+ -"an'
$en'e)ahu#n*a $e$e"#n)ah!an +en'undan'an Pe"a)u"an
Men)e"# #n# den'an +ene$+a)ann*a daa$ Be"#)a Ne'a"a Re+u&#! Ind-ne%#a.
Da7)a" +u%)a!a
h))+/d#%d#!.a&uhan&a)u!a&.'-.#d#$a'e%+e"$end#!&ud)ahun201=n-$-"103.
+d7
http://disdik.labuhanbatukab.go.id/images/permendikbud_tahun2014_nomor103.pdfhttp://disdik.labuhanbatukab.go.id/images/permendikbud_tahun2014_nomor103.pdfhttp://disdik.labuhanbatukab.go.id/images/permendikbud_tahun2014_nomor103.pdfhttp://disdik.labuhanbatukab.go.id/images/permendikbud_tahun2014_nomor103.pdf
8/18/2019 PERMENDIKBUD NOMOR 81 A DAN 103.docx
20/20