Post on 06-Feb-2018
1 9 9 5
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
lNSTlTUT PERTANIAN BOGOW B O G O R
K e k e r a s a n ra ta-rata k u l i t b i j i m e l i n j o d a l a m wadah dengan j u m l :
gamping 20% l e b i h r e n d a h d a r i p a d a wadah d e n g a n j u m l a h g a m p i ~
4 0 % . K e k e r a s a n ra ta-ra ta d a g i n g b i j i m e l i n j o k o n t r o l l e b
r e n d a h d a r i p a d a wadah d e n g a n j u m l a h gamping 20% d a n 40:
K e k e r a s a n rata-rata d a g i n g b i j i m e l i n j o d e n g a n j u m l a h gamping 21
l e b i h r e n d a h d a r i p a d a wadah dengan j u m l a h gamping 4 0 % .
T o t a l k o l o n i m i k r o b a k u l i t b i j i m e l i n j o k o n t r o l p a d a a k h
penyimpanan menga lami k e n a i k a n , s e m e n t a r a d a l a m wadah d e n g
j u m l a h gamping 20% d a n 40% mengalami p e n u r u n a n . T o t a l k o l o
m i k r o b a ra ta-ra ta d a l a m wadah d e n g a n j u m l a h gamping 20% l e b
r e n d a h d a r i p a d a j u m l a h gamping 40%. T o t a l k o l o n i m i k r o b a d a g i
b i j i m e l i n j o menga lami p e n u r u n a n selama peny impanan . T o t
k o l o n i m i k r o b a rata-rata k o n t r o l l e b i h t i n g g i d a r i p a d a wad
d e n g a n j u m l a h g a m p i n g 20% d a n 40%; t o t a l k o l o n i m i k r o b a rata-ra
d a g i n g b i j i m e l i n j o d a l a m wadah d e n g a n j u m l a h gamping 20% l e b
t i n g g i d a r i p a d a j u m l a h gamping 4 0 % .
Rendemen emping m e l i n j o selama penyimpanan m e n g a l a
p e n u r u n a n . Rendemen ra ta-rata d a l a m wadah d e n g a n j u m l a h gampi
20% l e b i h t i n g g i d a r i p a d a k o n t r o l d a n wadah d e n g a n j u m l a h gampi
4 0 % ; k o n t r o l l e b i h t i n g g i d a r i p a d a wadah d e n g a n j u m l a h g a m p i
4 0 % .
HEHPELAJARI SIFAT-SIFAT B I J I MELINJO (Gnetum gnemon, L )
SELMA PENYIMPANAN DENGAN MENGGUNAKAN GAHPING
SKRIPSI
S e b m a i s a l a h s a t u syarat u n t u k memperoleh gelar
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
p a d a Jurusan T e k n o l o g i Pangan d a n G i z i
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
O l e h
SETIA ADITAHA F 25.0874
1995
JURUSAN TEKNOLOGI PANGAN DAN GIZI
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
FAKULTAS TEKNOLOGI PERTANIAN
HEHPELAJARI SIFAT-SIFAT B I J I HELINJO (Gnetum gnenon, L )
SELAMA PENYIHPANAN DENGAN UENGGUNAKAN GAliPING
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u syarat u n t u k memperoleh gelar
SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
p a d a J u r u s a n T e k n o l o g i Pangan d a n G i z i
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
O l e h
SETIA ADITAHA F 25.0874
L a h i r d i Rangkas B i t u n g , 12 J u n i 1970
p s o r i Raahman, US ......................
Dosen Pembimbing
KATA PENGAHTAR
Dengan memanja tkan s y u k u r k e h a d i r a t Tuhan , a k h i r n y a
p e n u l i s d a p a t m e n y e l e s a i k a n s k r i p s i i n i g u n a memenuhi
s e b a g i a n d a r i s y a r a t - s y a r a t u n t u k m e n c a p a i gelar S a r j a n a
T e k n o l o g i P e r t a n i a n d i I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r .
P a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s i n g i n p u l a mengucapkan
b a n y a k t e r i m a k a s i h kepada :
1. Bapak I r . A n s o r i Rachman, MS, s e l a k u d o s e n pembimbing
s k r i p s i u a n g b e r k e n a n meluangkan waktunya u n t u k
membimbing p e n u l i s s e h i n g g a s k r i p s i d a p a t d i s e l e s a i k a n .
2 . ' P a r a p i m p i n a n f a k u l t a s , d o s e n d a n ka ryawan d i FATETA,
IPB, y a n g t e l a h membimbing d a n membantu selama k u l i a h ,
p e n e l i t i a n s a m p a i p e n u l i s a n s k r i p s i i n i .
3. Ayah, I b u d a n a d i k - a d i k , y a n g t e l a h membantu b a i k m o r i l
d a n material s e l a m a menempuh p e n d i d i k a n .
A k h i r n y a , wa laupun s k r i p s i i n i m a s i h j a u h d a r i kesempur-
n a a n , semoga d a p a t b e r g u n a b a g i y a n g membutuhkannya s e r t a
d e n g a n s e g e n a p k e r e n d a h a n h a t i p e n u l i s mohon maaf a p a b i l a
t e r d a p a t k e k u r a n g a n - k e k u r a n g a n d i d a l a m s k r i p s i i n i .
B o g o r , S e p t e m b e r 1995
P e n u l i s
DAFTAR I S 1
DAFTAR I S 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i
DAFTAR TABEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . i v
DAFTAR GAMBAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
DAFTAR LAMPIRAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v i
I . PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
I1 . TINJAUAN PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
A . BOTANI HELINJO DAN PENYEBARANNYA . . . . . . . . . 3
B . FlORFOLOGI DAN KOHPOSISI BUAH HELINJO . . . . . 4
1 . M o r f o l o g i Buah M e l i n j o . . . . . . . . . . . . . . . . 4
2 . K o m p o s i s i Buah M e l i n j o . . . . . . . . . . . . . . . . 5
C . HAHA PASCA PANEN BUAH HHLINJO . . . . . . . . . . . . 6
D . KERUSAKAN HIKROBIOLOGI PADA PENYIHPANAN BIJI -BIJIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
E . PENGENDALIAN HAMA PASCA PAHEN B I J I HELINJO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1 . F u m i g a s i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2 . P e n y e m p r o t a n I n s e k t i s i d a . . . . . . . . . . . . . . 14
3 . Pencampuran I n s e k t i s i d a S e c a r a L a n g s u n g p a d a K o m o d i t i P a n g a n
4 . S i s t e m P e n g e n d a l i a n A t m o s f i r . . . . . . . . . . 15
5 . P e n g g u n a a n Bahan A l a m i d a n C a r a B i o l o g i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
a . B a t u Garnping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
b . Z e o l i t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
6 . C a r a P e n g e n d a l i a n S e r a n g g a Hama Gudang L a i n n y a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
. . . . . . . . . F . PENGENDALIAN KONTAHINASI MIKROBA
1 . P e n g a t u r a n Kadar A i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . ( A k t i v i t a s A i r )
2 . P e n g a t u r a n Suhu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 . P e n g a t u r a n A t m o s f i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4 . Penggunaan Bahan Kimia . . . . . . . . . . . . . . . .
a . A s a m S o r b a t d a n garam-garamnya . . . . .
b . P r o p i l e n G l i k o l . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 I r a d i a s i
G . TUJUAN PENELITIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
111 . BAHAH DAN METODE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A . BAHAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
B . ALAT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
C . TEMPAT PENELITI AN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
D . HETODE PENELITIAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 . P e n e l i t i a n P e n d a h u l u a n . . . . . . . . . . . . . . . 2 . P e n e l i t i a n Utama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . P r o s e d u r A n a l i s a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a K a d a r a i r
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b A n a l i s a f i s i k
. K e k e r a s a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . c A n a l i s a m i k r o b i o l o g i
. . . . . . . . . . . . . . . . . . P o p u l a s i m i k r o b a
d . Rendemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 . C a r a Peny impanan
. . . . . . . . . 5 . C a r a Pembuatan Emping M e l i n j o
IV . PEMBAHASAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A . P E N E L I T I A N PENDAHULUAN . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B . P E N E L I T I A N UTAHA 30
1 . Kadar A i r . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3
. . . . . . . . . . . . . . a . Daging b i j i m e l i n j o 33
b . K u l i t b i j i m e l i n j o . . . . . . . . . . . . . . . 36
2 . Kekerasan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
. . . . . . . . . . . . . . . . a . B i j i m e l i n j o u t u h 38
. . . . . . . . . . . . . . . b . B i j i m e l i n j o kupas 40
3 . M i k r o b i o l o g i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
. . . . . . . . . . . . . . a . K u l i t b i j i m e l i n j o 44
b . Daging b i j i m e l i n j o . . . . . . . . . . . . . 4 6
4 . Rendemen emping m e l i n j o . . . . . . . . . . . . . 48
v . ~ S I ~ P U L A N DAN SARAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
A . ~ S I H P U L A N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
B . S A M . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5
V I . DBFTAR PUSTAKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
DAFTAR TABEL
T a b e l 1. A n a l i s a p r o k s i m a t b i j i m e l i n j o . . . . . . . . . . . . 6
T a b e l 2 . A n a l i s a p r o k s i m a t emping m e l i n j o . . . . . . . . . . 6
T a b e l 3. P e r c o b a a n penggunaan b e b e r a p a j e n i s b a h a n alarni u n t u k p e n g e n d a l i a n hama s e r a n g g a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 6
T a b e l 4 . RH r a t a - r a t a s e l a m a 13 h a r i peny impanan b i j i m e l i n j o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 8
T a b e l 5 . P e r b e d a a n RH h a r i a n t e r t i n g g i d a n t e r e n d a h s e r t a p e r b e d a a n r a t a - r a t a RH h a r i a n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
T a b e l 6 . Kelembaban n i s b i r a ta - ra ta p e r minggu d a l a m wadah penyimpanan b i j i m e l i n j o . . . . . . 31
T a b e l 7 . K a d a r a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o ( % b b ) s e l a m a penyimpanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
T a b e l 8 . K a d a r a i r k u l i t b i j i m e l i n j o ( % b b ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . selama penyimpanan 3 7
T a b e l 9 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h (kg/mm) s e l a m a penyimpanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
T a b e l 1 0 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o k u p a s (kg/mm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . selama penyimpanan 4 2
T a b e l 11. T o t a l k o l o n i m i k r o b a ( l o g ) p e r gram c o n t o h p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o s e l a m a
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . peny impanan 4 5
T a b e l 1 2 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a ( l o g ) p e r g ram c o n t o h p a d a d a g i n g b i j i m e l i n j o s e l a m a peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 7
T a b e l 1 3 . Rendemen emping m e l i n j o ( % ) . .
DAFTAR GAHBAR
Gambar 1. Penampang b u a h m e l i n j o . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 2 . C a r a peny impanan b i j i m e l i n j o . . . . . . .
. . . . Gambar 3 . Cara pembuatan e m p i n g m e l i n j o
Gambar 4 . Kelembaban n i s b i ( % ) k o n t r o l , penyimpanan d e n g a n gamping 20% d a n 4 0 % s e l a m a peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 5 . Kadar a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o s e l a m a peny imapanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 6 . Kadar a i r k u l i t b i j i m e l i n j o s e l a m a peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 7 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h (kg/mm) s e l a m a peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 8 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o k u p a s (kg/mm) selama peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . .
Gambar 9 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a k u l i t b i j i m e l i n j o p e r gram c o n t o h s e l a m a peny impanan . . . . . .
Gambar 1 0 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a d a g i n g b i j i m e l i n j o p e r gram c o n o t h s e l a m a peny impanan . . . . . .
Gambar 11.Rendemen emping m e l i n j o s e l a m a peny impanan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
DAFTAR LAMPIRAN
L a m p i r a n 1. Kelembaban r e l a t i f s e t i a p 6 jam s e l a m a 1 3 h a r i p a d a p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n
. . . . . . . . . . . . d e n g a n gamping d a n z e o l i t 5 5
L a m p i r a n 2 . Kelembaban r e l a t i f s e t i a p 6 jam s e l a m a 13 h a r i p a d a p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d e n g a n gamping 5 5
L a m p i r a n 3 . Kelembaban r e l a t i f s e t i a p h a r i s e l a m a 9 6 h a r i p a d a p e n e l i t i a n u t a m a d e n g a n gamping . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6
I. PENDAHULUAN
Tanaman m e l i n j o (i&.&um m, L) merupakan j en i s
t anaman y a n g b a n y a k m a n f a a t n y a . B a g i a n - b a g i a n t anaman
s e p e r t i b a t a n g , d a u n , b u n g a d a n b u a h n y a d a p a t d i m a n f a a t k a n
o l e h m a n u s i a . S a l a h s a t u p r o d u k tanaman m e l i n j o y a n g t e l a h
d i k e n a l secara l u a s d i I n d o n e s i a i a l a h emping m e l i n j o y a n g
d i k o n s u m s i s e b a g a i makanan r i n g a n .
Emping m e l i n j o merupakan s a l a h s a t u j e n i s makanan k h a s
I n d o n e s i a y a n g d i g e m a r i o l e h m a s y a r a k a t . Emping m e l i n j o
t e l a h mempunyai p a s a r a n d i l u a r n e g e r i s e p e r t i S i n g a p u r a ,
B e l a n d a , S a u d i A r a b i a , M a l a y s i a , Amerika S e r i k a t , Hongkong
d a n S u r i n a m e .
K u a l i t a s emping m e l i n j o s a n g a t d i t e n t u k a n o l e h k u a l i t a s
b i j i m e l i n j o . B i j i m e l i n j o y a n g b e r m u t u b a i k a d a l a h b i j i
m e l i n j o y a n g b e r u k u r a n b e s a r d a n t u a . B i j i m e l i n j o y a n g
s u d a h b e n a r - b e n a r t u a mengandung s e d i k i t a i r s e h i n g g a b i l a
d i o l a h m e n j a d i emping t i d a k a k a n menga lami b a n y a k p e n y u s u t a n
b e r a t .
P a d a umumnya b i j i m e l i n j o segar a k a n m e n j a d i k e r i n g h t a u
k e r o p o s s e t e l a h peny impanan selama 3 s a m p a i 5 b u l a n . B i j i
k e r o p o s merupakan j e n i s k e r u s a k a n b i j i - m e l i n j o y a n g d a p a t
menurunkan mutunya d a n t i d a k d a p a t d i q l a h m e n j a d i e m p i n g .
Cara y a n g d a p a t d i l a k u k a n u n t u k mencegah t e r j a d i n y a
k e r u s a k a n b i j i a k i b a t k e k e r i n g a n a d a l a h d e n g a n m e n c i p t a k a n
k o n d i s i peny impanan y a n g d a p a t menghambat p e n y u s u t a n k a d a r
a i r b i j i d a n d a p a t menghambat pe rkembangan s e r a n g g a .
P e n g a t u r a n k e s e i m b a n g a n RH s e l a m a peny impanan b i j i
m e l i n j o d a p a t m e n g u r a n g i t e r j a d i n y a p e n u r u n a n k a d a r a i r d a n
p e n y u s u t a n b e r a t b i j i m e l i n j o selama peny impanan t e r s e b u t
d a n menghambat pe rkembangan s e r a n g g a y a n g menyebabkan
k e r o p o s n y a b i j i . Dengan p e n g g u n a a n b a h a n p e n g a t u r
k e l e m b a b a n u d a r a d i h a r a p k a n k o n d i s i t e r s e b u t d a p a t t e rcapa i
t a n p a mempengaruhi mutu m e l i n j o u n t u k d i j a d i k a n emping y a n g
b e r m u t u t i n g g i .
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h m e m p e l a j a r i s i f a t - s i f a t
b i j i m e l i n j o p a d a peny impanan d e n g a n menggunakan b a t u
g a m p i n g s e b a g a i bahan p e n g a t u r R H .
11. TINJAUAN PUSTAKA
A . BOTANI MELINJO DAN PENYEBARANNYA
Tanaman m e l i n j o mempunyai s e k i t a r 1 0 s p e s i e s , t u j u h
spes ies d i a n t a r a n y a t e r s e b a r d i Amer ika Utara d a n d u a
s p e s i e s d i A f r i k a Barat . P e n y e b a r a n t anaman m e l i n j o d i
Asia i a l a h d i n e g a r a - n e g a r a I n d i a , C h i n a , Malaysia,
I n d o n e s i a , F i l i p i n a d a n F i j i ( M a r k g r a f , 1 9 5 1 ) .
M e l i n j o (Gnetum gnemon, L . ) t e r m a s u k tumbuhan
b e r b i j i t e r b u k a (Gymnosper'mrie). B i j i n y a t i d a k t e r b u n g k u s
d a g i n g h a n y a t e r b u n g k u s k u l i t l u a r ( S u n a n t o , 1 9 9 1 ) .
Tanaman m e l i n j o t e r m a s u k O r d o G n e t a l e s , F a m i l i G n e t a c e a e ,
Genus Gnetum d a n S p e s i e s Gnemon.
D i b e r b a g a i d a e r a h m e l i n j o d i k e n a l d e n g a n b e r b a g a i
nama. D i S u m a t e r a / M a l a y a d i n a m a k a n b e l i n j o , m a l i n j o a t a u
m a n i n j o ; d i J a w a T e n g a h d a n Jawa T i m u r d i k e n a l d e n g a n
nama b a g o o , b o g o r , g r i n t o l , m a l i n j o , m a n i n j o , m l i n j o , s o ,
t r a n g k i l d a n w i t g r i n t o o l ; d i Jawa Barat d i s e b u t t a n g k i l
d a n d i Madura d i k e n a l d e n g a n nama b a g h o o a t a u m l e n j h o o
( O c h s e , e t a l . , 1 9 7 7 ) .
B e r d a s a r k a n b e n t u k t a j u k pohonnya d i k e n a l d u a j e n i s
t anaman m e l i n j o , y a k n i b e r t a j u k k e r u c u t d a n b e r t a j u k
p i r a m i d a . B i l a t i d a k d i p a n g k a s , maka t anaman m e l i n j o
y a n g be rumur t u a b i s a m e n c a p a i k e t i n g g i a n l e b i h d a r i 2 5 m
d a r i pe rmukaan t a n a h ( S u n a n t o , 1 9 9 1 ) .
S e l a n j u t n y a m e n u r u t S u n a n t o ( 1 9 9 1 ) , t anaman m e l i n j o
b e r c a b a n g b a n y a k d a n p a d a s e l u r u h b a g i a n b a t a n g , c a b a n g
d a n r a n t i n g n y a , t ampak r u a s - r u a s b e k a s t e m p a t tumbuh
t a n g k a i d a u n , r a n t i n g d a n c a b a n g . R a n t i n g d a n c a b a n g
t anaman m e l i n j o t i d a k b e r h u b u n g a n k u a t d e n g a n b a t a n g
t a n a m a n , s e h i n g g a mudah l e p a s .
D i I n d o n e s i a d i k e n a l d u a j e n i s pohon m e l i n j o y a i t u
m e l i n j o b e t i n a d a n m e l i n j o j a n t a n . Pohon m e l i n j o b e t i n a
mampu m e n g h a s i l k a n b u a h s e d a n g m e l i n j o j a n t a n t i d a k
m e n g h a s i l k a n b u a h ( P o e d y a r d o n o , d k k , 1 9 7 9 ) .
B . MORFOLOGI DAN KOMPOSISI BUAH MELINJO
M o r f o l o g i Buah M e l i n j o
Menuru t M a r k g r a f ( 1 9 5 1 ) d i s k r i p s i umum b i j i
m e l i n j o a d a l a h b e r b e n t u k e l i p s , t i d a k b e r t a n g k a i d a n
s e l u r u h b i j i t e r b u n g k u s o l e h k u l i t l u a r y a n g l u n a k .
Sewaktu muda k u l i t l u a r n y a b e r w a r n a h i j a u d a n s e t e l a h
t u a b e r w a r n a m e r a h .
B i j i m e l i n j o t e r b u n g k u s o l e h t i g a s e l a p u t y a n g
d a p a t d i l i h a t p a d a Gambar 1 d e n g a n j e l a s j i k a b i j i
m e l i n j o d i p o t o n g m e l i n t a n g maupun membujur . S e l a p u t
p e r t a m a a d a l a h k u l i t l u a r ( o u t e r f l e s h y l a y e r ) a t a u
s e r i n g d i s e b u t k u l i t b u a h m e l i n j o . P a d a b u a h m e l i n j o
muda k u l i t l u a r i n i b e r w a r n a h i j a u d a n a g a k l u n a k .
P a d a b u a h m e l i n j o t u a k u l i t l u a r n y a b e r w a r n a m e r a h d a n
l u n a k ( R a h a r d j a , 1 9 8 2 ) .
D i bawah k u l i t l u a r t e r d a p a t k u l i t b i j i y a n g
k e r a s ( s e e d c o a t ) . P a d a b i j i m e l i n j o muda k u l i t k e r a s
i n i b e r w a r n a p u t i h s a m p a i c o k l a t muda d a n p a d a b i j i
m e l i n j o t u a k u l i t k e r a s b e r w a r n a c o k l a t k e h i t a m a n .
F u n g s i k u l i t k e r a s a n t a r a l a i n u n t u k menahan s e r a n g a n
hama a t a u s e r a n g g a ( A l e n , 1 9 6 7 ) .
D i bawah k u l i t b i j i y a n g k e r a s t e r d a p a t l a p i s a n
t i p i s a t a u s e r i n g d i s e b u t k u l i t a r i ( i n n e r f l e s h y
l a y e r ) . L a p i s a n k u l i t a r i b e r w a r n a p u t i h abu-abu d a n
m e l e k a t p a d a b i j i s e h i n g g a s u l i t d i p i s a h k a n d a r i b i j i
( R a h a r d j a , 1 9 8 2 ) .
k u l i t l u a r ( o u t e r f l e s h y l a y e r )
I / ! k u l i t k e r a s ( s e e d c o a t )
k u l i t a r i ( i n n e r f l e s h y l a y e r )
/// e n d o s p e r m
Gambar 1. Penampang m e l i n t a n g b i j i m e l i n j o
2 . K o m p o s i s i Buah M e l i n j o
K o m p i s i s i k i m i a b i j i m e l i n j o b e r v a r i a s i
t e r g a n t u n g i k l i m , k e a d a a n t a n a h , t e m p a t tumbuh d a n
t i n g k a t k e t u a a n b i j i m e l i n j o ( D i r e k t o r a t G i z i D e p . K e s .
R I . , 1 9 7 7 ) . P a d a T a b e l 1 d a n 2 d a p a t d i l i h a t h a s i l
a n a l i s a p r o k s i m a t d a r i b i j i m e l i n j o d a n emping
m e l i n j o .
T a b e l 1. A n a l i s a p r o k s i m a t b i j i m e l i n j o x ) .............................................. Komponen K u l i t D a g i n g
b i j i b i j i ( X ) ( % ) ..............................................
A i r 78 .0 70.0
P r o t e i n 4 . 0 4 .7
Lemak
Abu
S e r a t k a s a r 6 . 2 1 .9
K a r b o h i d r a t 1 6 . 0 23.4 .............................................. *) Oey e t a l . , 1979
T a b e l 2 . A n a l i s a p r o k s i m a t emping m e l i n j o
Komponen Emping Emping K i s a r a n kandungan
m e n t a h g o r e n g emp i n g m e n t a h
A i r 5.0 3 . 0 6 .81-13.30
P r o t e i n 11 .8 9 . 7 8.49-12.80
Lemak 2 . 4 22 .6 1 .55 - 3 . 5 0
Abu 2 . 7 1 . 5 1 .52- 2 . 4 1
S e r a t k a s a r 1 .9 - 0.35- 0 .48
K a r b o h i d r a t 7 8 . 1 62.2 68.60-77.30
aOey e t a1.,1979 b ~ i t j e n I n d u s t r i K e c i l , 1982
C . HAKA P A S C A PANEN
S i s t e m peny impanan mempunyai k a r a k t e r i s t i k y a n g
s a n g a t menguntungkan b a g i p e r t u m b u h a n s e r a n g g a hama
g u d a n g . K o n d i s i f i s i k y a n g r e l a t i f s t a b i l d a n s u m b e r
b a h a n makanan y a n g m e l i m p a h b a g i s e r a n g g a hama g u d a n g
a k a n mempercepa t p e r t u m b u h a n n y a .
B e r d a s a r k a n p o l a i n v e s t a s i d a n p e r t u m b u h a n p o p u l a s i ,
s e r a n g g a hama g u d a n g d i g o l o n g k a n s e b a g a i hewan
" r - s t r a t e g i s t " y a n g mempunyai s i f a t - s i f a t s e b a g a i b e r i k u t
(1) u k u r a n t u b u h k e c i l , (23 k e g i a t a n r e p r o d u k s i d i m u l a i
s e j a k awal k e h i d u p a n s e r a n g g a d e w a s a , ( 3 ) mempunyai
t i n g k a t p e r k e m b a n g b i a k a n s a n g a t t i n g g i , ( 4 ) m e n g h a s i l k a n
k e t u r u n a n y a n g s a n g a t b a n y a k , b i a s a n y a b e b e r a p a g e n e r a s i
d a l a m s e t a h u n ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
B a g i s e r a n g g a hama g u d a n g k o m o d i t i p a n g a n y a n g
d i s i m p a n d i g u d a n g s e l a i n s e b a g a i sumber makanan j u g a
merupakan h a b i t a t u n t u k be rkembang b i a k . Sehubungan
d e n g a n s i f a t " r - s t r a t e g i s t " y a n g d e m i k i a n s e r a n g g a harna
g u d a n g a k a n c e p a t b e r k e m b a n g b i a k m e n g u a s a i d a n
menghancurkan l i n g k u n g a n d i mana s e r a n g g a t a d i h i d u p .
S e l a i n i t u d e n g a n a d a n y a p e r p i n d a h a n k o m o d i t i p a n g a n d a r i
g u d a n g peny impanan y a n g s a t u k e g u d a n g l a i n n y a
menyebabkan s e r a n g g a hama g u d a n g d a p a t t e r s e b a r cepat
( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
S i f a t - s i f a t s e r a n g g a hama g u d a n g d a n k o n d i s i
l i n g k u n g a n d i mana s e r a n g g a t a d i h i d u p merupakan f a k t o r
y a n g s a n g a t mempengaruhi k e b e r h a s i l a n u s a h a p e n g e n d a l i a n
s e r a n g g a hama g u d a n g . S i s t e m peny impanan merupakan
b a g i a n i n t e g r a l d a r i sistem p a s c a p a n e n s e c a r a
k e s e l u r u h a n ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
K o n d i s i f i s i k l i n g k u n g a n mempengaruh i b e r b a g a i
a s p e k k e h i d u p a n s e r a n g g a d i mana s e r a n g g a t a d i h i d u p .
F a k t o r f i s i k t e r s e b u t a n t a r a l a i n a d a l a h s u h u ,
k e l e m b a b a n r e l a t i f d a n k a d a r a i r d a r i k o m o d i t i p a n g a n
y a n g d i s i m p a n .
Suhu mempunyai p e n g a r u h k u a n t i t a t i f t e r h a d a p
p e r k e m b a n g b i a k a n s e r a n g g a . P a d a s u h u r e n d a h p e r t u m b u h a n
s e r a n g g a s a n g a t l a m b a t d a n m o r t a l i t a s r e l a t i f t i n g g i .
A k t i v i t a s s e r a n g g a secara i n d i v i d u a l j u g a s a n g a t l a m b a t
d a n s e b a g a i a k i b a t n y a t i n g k a t p e r t u m b u h a n s e r a n g g a j u g a
s a n g a t r e n d a h . B i l a s u h u n a i k t i n g k a t p e r t u m b u h a n
s e r a n g g a secara i n d i v i d u a l j u g a n a i k , a k t i v i t a s
b e r t a m b a h , m o r t a l i t a s menurun d a n p a d a g i l i r a n n y a t i n g k a t
p e r t u m b u h a n p o p u l a s i s e r a n g g a j u g a n a i k ( S y a r i e f d a n
H a l i d , 1 9 8 9 ) .
S e t i a p s p e s i e s s e r a n g g a mempunyai s u h u optimum d i
mana t i n g k a t p e r t u m b u h a n a k a n m e n c a p a i t i t i k opt imum.
B i l a s u h u n a i k h i n g g a m e l e b i h i s u h u opt imum, maka k o n d i s i
1 i n g k u n g a n t i d a k l a g i m e n u n j a n g u n t u k p e r t u m b u h a n
s e r a n g g a d a n t i n g k a t p e r t u m b u h a n p o p u l a s i s e r a n g g a
menurun . Semua s e r a n g g a hama g u d a n g p e n t i n g d i d a e r a h
t r o p i k a mempunyai s u h u optimum u n t u k p e r t u m b u h a n a n t a r a
25-35OC ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
Kadar a i r k o m o d i t i pangan y a n g d i s e r a n g o l e h
s e r a n g g a hama g u d a n g mempunyai p e n g a r u h y a n g h a m p i r sama
d e n g a n p e n g a r u h s u h u t e r h a d a p p e r t u m b u h a n
S e t i a p s e r a n g g a mempunyai k a d a r a i r opt imum u n t u k
p e r t u m b u h a n ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 )
P a d a k a d a r a i r r e n d a h s e r a n g g a mungkin m a s i h h i d u p
t e t a p i t i n g k a t p e r t u m b u h a n n y a r e n d a h . S e b a l i k n y a p a d a
komod i t i p a n g a n d e n g a n k a d a r a i r t i n g g i p e r t u m b u h a n
k a p a n g / j a m u r d a n m i k r o o r g a n i s m e l a i n a k a n m e n g u r a n g i
kemampuan s e r a n g g a hama g u d a n g u n t u k t e t a p h i d u p d a n
be rkembang b i a k . P e n g a r u h k a d a r a i r k o m o d i t i p a n g a n
t e r h a d a p k e h i d u p a n s e r a n g g a s a n g a t e r a t hubungannya
d e n g a n ke lembaban r e l a t i f d i mana k o m o d i t i p a n g a n t a d i
d i s i m p a n ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
S e l a i n k o n d i s i f i s i k l i n g k u n g a n s e p e r t i y a n g t e l a h
d i u r a i k a n , p e r t u m b u h a n j u g a t e r g a n t u n g d a r i k a r a k t e r i s t i k
f i s i k k o m o d i t i p a n g a n i t u s e n d i r i . S e r a n g g a hama p r i m e r
memerlukan b i j i - b i j i a n y a n g t i d a k t e r l a l u k e r a s d a n
k e r i n g a g a r p e n e t r a s i d a p a t d e n g a n mudah d i l a k u k a n .
Sedangkan s e r a n g g a hama s e k u n d e r b i a s a n y a m e n y e r a n g b i j i -
b i j i a n y a n g t e l a h m e n g a l a m i k e r u s a k a n t e r l e b i h d a h u l u
b a i k s e c a r a m e k a n i s maupun b i o l o g i s . ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
1 9 8 9 ) .
Sitophilus merupakan s e r a n g g a y a n g b a n y a k d i t e m u k a n
d i g u d a n g peny impanan k o m o d i t i p a n g a n . D i a n t a r a
s e r a n g g a hama g u d a n g , Si tdphilr~s m e r u p a k a n p e n y e b a b
k e r u s a k a n y a n g b e s a r . S e r a n g g a i n i d a p a t m e n y e r a n g b i j i -
b i j i a n y a n g m a s i h u t u h t e r m a s u k g a b a h / b e r a s d a n j a g u n g
( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
S e r a n g g a b e t i n a m e l u b a n g i b i j i - b i j i a n d a n m e l e t a k a n
t e l u r d i d a l a m n y a . Lubang t a d i kemudian d i t u t u p k e m b a l i
d e n g a n menggunakan s e k r e s i d a r i m u l u t n y a y a n g b i a s a
d i s e b u t "egg p l u g " . T e l u r be rkembang m e n j a d i d e w a s a d i
d a l a m b i j i - b i j i a n . S e r a n g g a d e w a s a y a n g b a r u t e r b e n t u k
m e n i n g g a l k a n b i j i - b i j i a n d e n g a n m e l u b a n g i n y a s e h i n g g a
b i j i - b i j i a n t a d i a k h i r n y a m e n j a d i k e r o p o s d a n t i m b u l
b u b u k . Adanya b u b u k i n i d a p a t m e n i n g k a t k a n p e r t u m b u h a n
s e r a n g g a hama s e k u n d e r l a i n n y a ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
K o n d i s i opt imum u n t u k p e r t u m b u h a n a d a l a h s u h u
25-27OC d a n k e l e m b a b a n r e l a t i f 7 0 % . O l e h k a r e n a s t a d i a
be lum d e w a s a b e r k e m b a n g d i d a l a m b u t i r a n s e r e a l , l a m a
waktu y a n g d i p e r l u k a n u t u k be rkembang d a r i t e l u r m e n j a d i
d e w a s a s a n g a t t e r g a n t u n g p a d a k u a l i t a s d a n k a d a r a i r
b i j i - b i j i a n , d e m i k i a n p u l a h a l n y a d e n g a n j u m l a h t e l u r
y a n g d i h a s i l k a n . K a d a r a i r y a n g optimum u n t u k p e r t u m b u -
han s e r a n g g a i n i a d a l a h 1 3 , 5 - 1 4 % d a l a m 28 h a r i ( S y a r i e f
d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
Buah-buah m e l i n j o t u a y a n g t e l a h g u g u r b i a s a n y a
d i s e r a n g o l e h kumbang penggerek buah d a r i f a m i l i
. Scolytidae. S e r a n g a n kumbang i n i d a p a t m e n g a k i b a t k a n
s e l u r u h i s i b u a h ( e n d o s p e r m ) r u s a k . L a r v a d a n imago
kumbang i n i d i t e m u k a n d i d a l a m b u a h . Has i l p e n g a m a t a n
menunjukkan bahwa buah-buah t u a y a n g be lum g u g u r t i d a k
p e r n a h t e r s e r a n g o l e h kumbang i n i . Kumbang p e n g g e r e k
b u a h s a n g a t b e r p o t e n s i s e b a g a i hama g u d a n g m e l i n j o . Hal
i n i b e r d a s a r k a n k e n y a t a a n bahwa a p a b i l a m e l i n j o d i s i m p a n
b e r c a m p u r d e n g a n m e l i n j o y a n g t e r s e r a n g o l e h kumbang a k a n
t e r s e r a n g j u g a . Ada p u l a kemungkinan kumbang t e r s e b u t
menuju t e m p a t p e n y i m p a n a n m e l i n j o s e c a r a a k t i f ( S u n a n t o ,
1 9 9 1 ) .
D . KERUSAKAN HIKROBIOLOGI PADA PENYIHPANAN B I J I - B I J I A N
H i k r o b a p e r u s a k b a h a n p a n g a n a d a l a h b a k t e r i , k a p a n g
d a n k h a m i r . F a k t o r - f a k t o r y a n g mempengaruh i p e r t u m b u h a n
k e t i g a j e n i s m i k r o b a t e r s e b u t b e r b e d a s a t u sama l a i n ,
d i a n t a r a n y a a d a l a h a k t i v i t a s a i r (a,) b a h a n p a n g a n , s u h u
peny impanan d a n s u h u p e n g o l a h a n , k e t e r s e d i a a n o k s i g e n , pH
bahan d a n kandungan g i z i bahan p a n g a n ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
1 9 8 9 ) .
A k t i v i t a s a i r (A,) bahan pangan a d a l a h a i r b e b a s
y a n g t e r k a n d u n g d a l a m b a h a h p a n g a n , y a n g d a p a t d i g u n a k a n
o l e h m i k r o b a u n t u k p e r t u m b u h a n n y a . D i b a n d i n g k a n d e n g a n
b a k t e r i , k a p a n g a d a l a h m i k r o b a y a n g p a l i n g t a h a n t e r h a d a p
k e k e r i n g a n . Dengan d e m i k i a n , b a h a n p a n g a n k e r i n g a t a u
bahan pangan b e r k a d a r a i r r e l a t i f r e n d a h s e p e r t i b e r b a g a i
j e n i s t e p u n g , b i j i - b i j i a n d a n s e r e a l i a , a p a b i l a t e r j a d i
peny impangan mutu t e r u t a m a d i s e b a b k a n o l e h p e r t u m b u h a n
k a p a n g , s e p e r t i Aspergillus., Penicillium, Fusar'iuai,
Rhieopus d a n Nonilia ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
Dalam peny impanan b i j i - b i j i a n b a k t e r i d a n k h a m i r
t i d a k b a n y a k p e n g a r u h n y a t e r h a d a p s u s u t , b a i k k u a n t i t a s
d a n k u a l i t a s , k e c u a l i b i l a k a d a r a i r b i j i - b i j i a n s a n g a t
t i n g g i (a , d i a t a s 0 , s u n t u k b a k t e r i d a n d i a t a s 0 , 8
u n t u k k h a m i r ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
J u m l a h b a k t e r i a w a l p a d a p a d i , j a g u n g d a n s e r e a l i a
7 l a i n n y a b e r k i s a r a n t a r a 10' h i n g g a 1 0 g e r m / g t e r g a n t u n g
d a r i waktu p a n e n , p e r l a k u a n s e b e l u m peny impanan d a n cara
p e n g e r i n g a n . B a k t e r i y a n g d i j u m p a i p a d a peny impanan
b e b i j i a n umumnya non p a t o g e n i k d a r i Enterobacteriaceae,
Pseudomonadaceae, Lactobacillaceae d a n Micrococcaceae.
J u m l a h n y a menurun d e n g a n c e p a t s e l a m a peny impanan
( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
S e c a r a k o n v e n s i o n a l k a p a n g y a n g s p e s i f i k p a d a h a s i l
p e r t a n i a n ( b i j i - b i j i a n ) d i b e d a k a n m e n j a d i k a p a n g p r a
p a n e n , p a s c a p a n e n d a n i n t e r m e d i e r . Kapang p r a p a n e n
b i a s a tumbuh p a d a saa t h a s i l p e r t a n i a n be lum d i p a n e n a t a u
p a d a t a n a m a n n y a . M i k r o f l o r a i n i be rkembang p a d a awal
peny impanan t e r u t a m a b i l a k a d a r a i r bahan c u k u p t i n g g i .
Kapang p a s c a p a n e n a t a u k a p a n g peny impanan b e r s i f a t
h i g r o f i l i k , m e s o s e r o f i l i k d a n s e r o f i l i k . Berkembang d a n
melakukan a k t i v i t a s m e t a b o l i s m e s e l a m a p e n y i m p a n a n . P a d a
umumnya t e r d i r i d a r i b e r b a g a i s p e s i e s Asperdillus.,
Penisilliun~ d a n j u g a Fusariun]. Kapang i n t e r m e d i e r a d a l a h
k a p a n g p r a p a n e n y a n g be rkembang p a d a a w a l peny impanan
d a n b e r t a h a n u n t u k b e b e r a p a wak tu selama p e n y i m p a n a n ,
kemudian menurun d e n g a n h e b a t ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
T i n g k a t k a d a r a i r y a n g aman u n t u k peny impanan t i d a k
s e l a l u b e r a d a p a d a k a d a r a i r y a n g s e t a r a d e n g a n a, 0 , 6 2
(ambang b a t a s minimum p e r t u m b u h a n k a p a n g ) . Untuk
peny impanan b e r a s m i s a l n y a , n i l a i a, 0 , 6 2 m e n u r u t s o r p s i
i s o t e r m i k s e t a ra d e n g a n k a d a r a i r 1 2 % . S e d a n g k a n
peny impanan d i n y a t a k a n aman p a d a k a d a r a i r 13-14% y a i t u
k o n d i s i d i mana k a d a r a i r s e t i m b a n g d e n g a n k e a d a a n
l i n g k u n g a n ( s u h u d a n k e l e m b a b a n r e l a t i f ) ( S y a r i e f d a n
H a l i d , 1989) .
E. PENGENDALIAN HAMA PASCA PANEN B I J I MELINdO
S e p e r t i d i k e t a h u i bahwa s i s t e m peny impanan a d a l a h
s u a t u sistem y a n g b e r s i f a t a r t i f i s i a l , y a n g d a p a t d i u b a h -
u b a h s e s u a i d e n g a n k e b u t u h a n u n t u k m e n g e n d a l i k a n s e r a n g g a
hama g u d a n g . Untuk i t u maka p e n g e n d a l i a n s e r a n g g a hama
g u d a n g d a p a t menggunakan b e r b a g a i c a r a y a n g b e r b e d a b a i k
d a r i s e g i p r i n s i p d a n d a s a r n y a maupun d a r i t i n g k a t
k e c a n g g i h a n n y a . B e b e r a p a c a r a y a n g l a z i m d i g u n a k a n
b e r d a s a r k a n p e r t i m b a n g a n s o s i a l d a n e k o n o m i s a d a l a h :
1. F u m i g a s i
F u m i g a s i a d a l a h s u a t u c a r a u n t u k membunuh
s e r a n g g a hama g u d a n g d e n g a n menggunakan s e n y a w a k i m i a
y a n g d i s e b u t f u m i g a n . Fumigan merupakan s e n y a w a k i m i a
y a n g d a l a m s u h u d a n t e k a n a n t e r t e n t u b e r b e n t u k g a s .
G a s f u m i g a n i n i d a l a m k o n s e n t r a s i t e r t e n t u d a p a t
membunuh s e r a n g g a hama. Dalam s u a t u sistem
peny impanan wa laupun f u m i g a n i n i d i g u n a k a n membunuh
s e r a n g g a hama t e t a p i d a p a t j u g a membunuh hama g u d a n g
l a i n n y a s e p e r t i t i k u s y a n g k e b e t u l a n t e r a d a d i d a l a m
tumpukan b a h a n pangan y a n g s e d a n g d i f u m i g a s i ( S y a r i e f
d a n H a l i d , 1989).
F u m i g a s i merupakan t i n d a k a n y a n g b e r s i f a t
k u r a t i f . M i s a l n y a p e r l a k u a n f u m i g a s i p a d a s u a t u
tumpukan k o m o d i t i p a n g a n d i mana g a s f u m i g a n d a p a t
membunuh s e r a n g g a y a n g b e r a d a d a l a m tumpukan , d a l a m
k a r u n g d a n b a h k a n d a l a m b i j i - b i j i a n . Akan t e t a p i
s e t e l a h gas h i l a n g ( f u m i g a s i s e l e s a i ) t i d a k a d a r e s i d u
y a n g d a p a t mencegah s e r a n g a n s e r a n g g a hama t e r h a d a p
tumpukan y a n g t e l a h d i f u m i g a s i ( S y a r i e f d a n Halid,
1 9 8 9 ) .
2 . P e n y e m p r o t a n I n s e k t i s i d a
P e n y e m p r o t a n i n s e k t i s i d a a d a l a h t i n d a k a n y a n g
b i a s a n y a d i l a k u k a n p a d a kemasan ( k a r u n g ) k o m o d i t i
p a n g a n y a n g t e l a h d i f u m i g a s i . D i s a m p i n g i t u
i n s e k t i s i d a d a p a t j u g a d i s e m p r o t k a n t e r l e b i h d a h u l u
p a d a k a r u n g - k a r u n g k o s o n g s e b e l u m d i i s i d e n g a n
k o m o d i t i p a n g a n . Dengan menyemprotkan i n s e k t i s i d a
p a d a k a r u n g t e r s e b u t , maka a k a n a d a d e p o s i t
i n s e k t i s i d a y a n g d a p a t membunuh s e r a n g g a hama a p a b i l a
s e r a n g g a m e n y e n t u h k a r u n g t e r s e b u t ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
1 9 8 9 ) .
3 . Pencampuran I n s e k t i s i d a S e c a r a L a n g s u n g p a d a
K o m o d i t i P a n g a n .
P a d a sistem peny impanan d e n g a n s k a l a k e c i l d i
t i n g k a t p e t a n i c a r a p e n g e n d a l i a n d e n g a n mencampur
i f i s e k t i s i d a l a n g s u n g p a d a b i j i - b i j i a n d a p a t d i l a k u k a n
d e n g a n mudah d a n m u r a h . B i j i - b i j i a n s e p e r t i j a g u n g
s e t e l a h d i p i p i l d a n d i k e r i n g k a n l a l u d i c a m p u r d e n g a n
i n s e k t i s i d a f o r m u l a s i t e p u n g .
4 . S i s t e m P e n g e n d a l i a n A t m o s f i r
S i s t e m p e n g e n d a l i a n a t m o s f i r a d a l a h s a l a h s a t u
cara u n t u k membunuh s e r a n g g a hama d e n g a n mengubah
k o m p o s i s i u d a r a d i d a l a m r u a n g p e n y i m p a n a n . P r i n s i p
d a s a r d a r i s istem i n i a d a l a h m e n g u r a n g i k o n s e n t r a s i
o k s i g e n d i d a l a m t e m p a t peny impanan h i n g g a s e r e n d a h
mungkin d a n m e n g g a n t i k a n n y a d e n g a n gas l a i n y a n g
d i a l i r k a n d a r i l u a r . G a s p e n g g a n t i y a n g d i p a k a i
b i a s a n y a a d a l a h k a r b o n d i o k s i d a (C02) d a n n i t r o g e n
( N 2 ) S i s t e m p e n g e n d a l i a n a t m o s f i r s a n g a t aman u n t u k
d i l a k s a n a k a n k a r e n a t i d a k menggunakan p e s t i s i d a y a n g
d a p a t menimbulkan r e s i d u b e r b a h a y a b a g i m a n u s i a
P e n g e n d a l i a n a t m o s f i r p a d a peny impanan b e r t u j u a n
u n t u k membunuh hama s e r a n g g a s e c a r a p e r l a h a n - l a h a n
b e r b e d a b i l a d i b a n d i n g k a n d e n g a n f u m i g a s i . P r o s e s
p e n g e n d a l i a n d a p a t b e r l a n g s u n g b e b e r a p a h a r i a t a u
b e b e r a p a minggu b a h k a n b e r b u l a n - b u l a n u n t u k
m e n g h a s i l k a n k e m a t i a n s e r a n g g a s e c a r a t o t a l . A p a b i l a
k e a d a a n a t m o s f i r d i j a g a p a d a k a d a r o k s i g e n r e n d a h
( k u r a n g d a r i 2 % , l e b i h d i s u k a i s e k i t a r 0 , 5 % 0 2 ) a t a u
k a d a r C02 y a n g t i n g g i ( l e b i h b e s a r d a r i 4 0 % , l e b i h
d i s u k a i p a d a 6 0 % C 0 2 ) , maka b i j i - b i j i a n akan aman
u n t u k d i s i m p a n d a l a m waktu lama d e n g a n mutu y a n g t e t a p
b a i k ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
5 . P e n g g u n a a n Bahan Alami d a n C a r a B i o l o g i
Bahan a l a m i -yang d i g u n a k a n a d a l a h s e p e r t i t anaman
( e k s t r a k t anaman minyak n a b a t i ) , a b u , m i n e r a l d a n
b a h a n l a i n n y a ( s i l i k a g e l ) . M e n u r u t G o l o b d a n Webly
( 1 9 8 0 ) d a l a m S y a r i e f d a n H a l i d ( 1 9 8 9 ) mengumpulkan
b e r b a g a i h a s i l p e n e l i t i a n m e n g e n a i p e n g g u n a a n b a h a n
alami u n t u k mencegah s e r a n g g a . B e b e r a p a c o n t o h b a h a n
t e r t e r a p a d a T a b e l 3 .
Tabel 3. Percobaan p e n m n a a n beberap j e n i s bahan alami untuk pengendalian hama se rmgga . 6
J e n i s bahan Komcditi pangan J e n i s serangga
- Nem Jagung, t e r iy d m Trc>gczferma granarium, (Azadirac?hta i ~ x f i - b i j i - b i j ian lainnya Si tc?phi lus oryzae,
c?a) H~yzc?pertha dcminica, i~allc~sc~hruc?hus macula- t ua , S i totyoga c?erea- l e 1 l a , Callc?sc>hruc?h~rs e?hinensis
- Eukaliptus - beras sosoh 5. c~ryzae
- Kayu m m i s beras sosoh
- Derris sorgum, padi ( D e r r i s e l l i p t i c a )
- Tembakau kacang merah ( Nicnt iana taL?ac?uii~)
- Lada hitani kacang kun ing ( Piper Ni&'r'~~ii~)
- Minyak naba t i b i j i - b i j i a n , (kelapa, sawit , kacmg merah jagung, sesame, bunga matahari, bawmg pu t ih )
- Sekam padi pad i
- Kaolin b i j i - b i j ian
0r.vzaephilns srlrinaiiiei~ - sis
Caryedc~n serr'a t u s
Ca11c~hruchus c?hinen- sis, T. g a r C. inac?ulat~~s. S. zeamais
5. or'yzae
berbagai j e n i s S e r a n S a
") Golob d m Webly (1980)
a . B a t u Gamping
B a t u gamping a d a l a h b a t u a n s e d i m e n y a n g
t e r d i r i d a r i b u t i r m i n e r a l k a l s i t (CaC03); d a p a t
d i b e n t u k o l e h rombakan b a t u g a m p i n g y a n g l e b i h
t u a , e n d a p a n l a r u t a n CaC03, a t a u p e l o n g g o k a n
c a n g k a n g d a n k e r a n g k a b i n a t a n g ( S h a d i l y , 1 9 8 0 ) .
Warna g a m p i n g d a r i p u t i h , p u t i h k e k u n i n g a n ,
abu-abu h i n g g a h i t a m . B e r a t j e n i s g a m p i n g a d a l a h
2 , 7 - 2 , 8 . Gamping y a n g t e l a h d i k a l s i n a s i p a d a s u h u
900-100O0C d e n g a n HC1 a k a n membentuk k a p u r t o h o r
(CaO) d a n COP Kapur t o h o r y a n g t e l a h m e n y e r a p a i r
a k a n membentuk Ca(OH)2 y a n g d i s e b u t p u l a k a p u r mat i
k a r e n a t i d a k l a g i mampu m e n y e r a p a i r (--- , 1 9 8 6 ) .
B a t u g a m p i n g b i a s a n y a merupakan c a m p u r a n
u n s u r - u n s u r MgC03, s i l i k a d a n o k s i d a b e s i . A k i b a t
g a b u n g a n b a h a n - b a h a n i n i t e r d a p a t r u p a - r u p a w a r n a
d a r i p u t i h s a m p a i merah c o k l a t . S i f a t p e n t i n g d a r i
CaC03 a d a l a h mudah l a r u t d a l a m a i r y a n g s e d i k i t
asam ( K e r r o d , 1 9 7 9 ) .
M i n e r a l k a l s i t s e r i n g k a l i membentuk h a b l u r
b e s a r - b e s a r d a n b e n t u k s e m p u r n a d e n g a n s i s t e m
t r i g o n . Ka l s i t d a p a t b e r f u n g s i s e b a g a i p e r e k a t
d a l a m b e r b a g a i b a t u a n s e d i m e n ( S h a d i l y , 1 9 8 2 ) .
Gamping d a l a m i n d u s t r i k i m i a d i g u n a k a n u n t u k
b a h a n d a s a r p e m b u a t a n k a l s i u m d a l a m p a b r i k g u l a ,
b a h a n p e n g h i l a n g w a r n a d a l a m C n d u s t r i m i n y a k / l e m a k ,
b a h a n - b a h a n k e d o k t e r a n , p a s t a d a n pupuk ( - - - , 1 9 8 6 )
b . Z e o l i t
H i d r a t d a r i n a t r i u m a l u m i n i u m s i l i k a t a t a u
n a t r i u m b e s i s i l i k a t . A s a l nama z e o l i t d i p a k a i
u n t u k s e g o l o n g a n b a t u - b a t u a n n a t r i u m a t a u k a l s i u m
a l u m i n o s i l i k a t , h i d r a t s i l i k a t r a n g k a p d a r i
a l u m i n i u m d a n k a l s i u m a t a u k a l i u m , d e n g a n rumus
umum Na20 .2A1203 .5S i02 d a n C a 0 . 2 A 1 2 0 3 . 5 S i 0 2 . B a i k
z e o l i t alami maupun b u a t a n b a n y a k d i p a k a i d a l a m
p e m u r n i a n ( d e m i n e r a l i s a s i ) a i r ( S h a d i l y , 1 9 8 4 ) .
Warna z e o l i t k e b i r u - b i r u a n , p u t i h d a n c o k l a t
d e n g a n BJ 2 - 2 , 4 . Dalarn i n d u s t r i z e o l i t d i g u n a k a n
u n t u k p e n j e r n i h a n k e l a p a s a w i t , p e n y e r a p w a r n a p a d a
m i n y a k h a t i i k a n h i u d a n s e b a g a i p e n g i s i d a l a m
i n d u s t r i k e r t a s d a n kayu l a p i s ( R i y a n t o , 1 9 9 0 ) .
P e n y e r a p a n optimum z e o l i t d a p a t d i p e r o l e h
d e n g a n m e n g a k t i f k a n p a d a s u h u 1 1 0 - 3 0 0 ' ~ (Anwar ,
6 1 1 , 1 9 8 5 ) .
6 . C a r a P e n g e n d a l i a n S e r a n g g a Hama Gudang L a i n n y a
C a r a p e n g e n d a l i a n s e r a n g g a hama g u d a n g l a i n n y a
a d a l a h d e n g a n m e m o d i f i k a s i k a n k o n d i s i f i s i k t e m p a t
p e n y i m p a n a n s e p e r t i m e n a i k a n a t a u menurunkan s u h u
h i n g g a t i n g k a t d i mana p e r t u m b u h a n s e r a n g g a d a p a t
d i h a m b a t . D i s a m p i n g i t u d e n g a n t i m b u l n y a b e r b a g a i
e f e k s a m p i n g d a r i p e n g g u n a a n p e s t i s i d a s e c a r a
b e r l e b i h a n , maka d i k e m b a n g k a n p u l a e a r a l a i n u n t u k
s e r a n g g a hama g u d a n g a n t a r a l a i n :
1 i n s e c t i c i d e " m i s a l n y a hormon
p e n g a t u r p ~nbuhan s e r a n g g a ( J u v e n i l e hormon
a n a l o g e u s ) , b a k s i l p a t o g e n l k d a n r a d i a s i s i n a r gamma
b a i k u n t u k membunuh s e r a n g g a secara l a n g s u n g maupun
u n t u k sistem j a n t a n mandul ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1989).
F. PENGENDALIAN KONTAMINASI KIKROBA
P e n g e n d a l i a n k o n t a m i n a s i o l e h m i k r o o r g a n i s m e p a d a
b i j i - b i j i a n umumnya d i l a k u k a n d e n g a n c a r a - c a r a s e b a g a i
b e r i k u t :
1. P e n g a t u r a n R a d a r A i r ( A k t i v i t a s A i r )
P e n g e r i n g a n b a h a n pangan h a s i l p e r t a n i a n sampai
s u a t u t i n g k a t k a d a r a i r a t a u aw y a n g aman u n t u k
d i s i m p a n s a n g a t d i p e r l u k a n . Menyimpan b a h a n p a n g a n
p a d a a, 0 , 6 2 aman d a r i kemungkinan p e r t u m b u h a n j a s a d
r e n i k . T i n d a k a n p e n g e n d a l i a n d e n g a n c a r a pengemasan
d an peny impanan y a n g t e p a t d i t u j u k a n u n t u k
m e m p e r t a h a n k a n k a d a r a i r s e r t a mencegah m i g r a s i a i r
d a r i s a t u b a g i a n k e b a g i a n l a i n n y a ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
1989) .
2 . P e n g a t u r a n Suhu
Untuk b e b e r a p a j e n i s b a h a n p a n g a n p e n g a t u r a n s u h u
s e l a m a peny impanan s a n g a t d i p e r l u k a n . B a k t e r i
p a t o g e n i k t i d a k d a p a t t u a b u h d i l u a r k i s a r a n s u h u
4-60°C, s e h i n g g a bahan pangan y a n g d i s i m p a n p a d a s u h u
d i bawah 4OC a t a u d i a t a s SO'C a k a n aman d a r i
k o n t a m i n a s i j a s a d r e n i k t e r s e b u t ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
3 . P e n g a t u r a n Atmosf i r
T e k n i k p e n g a t u r a n a t m o s f i r s e k e l i l i n g b a h a n
p a n g a n y a n g d i s i m p a n b i a s a n y a d i k o m b i n a s i k a n d e n g a n
p e n g g u n a a n s u h u r e n d a h , t e r u t a m a u n t u k p e n y i m p a n a n
s a y u r a n d a n buah-buahan segar ( S y a r i e f d a n H a l i d ,
1 9 8 9 ) .
4 . P e n g g u n a a n Bahan Kimia
a . A s a m s o r b a t d a n g a r a m - g a r a m n y a
A s a m s o r b a t t e r g o l o n g asam lemak
m o n o k a r b o k s i l a t y a n g b e r a n t a i l u r u s d a n mempunyai
i k a t a n t i d a k j e n u h ( - d i e n a ) . B e n t u k y a n g
d i g u n a k a n umumnya g a r a m Na- d a n K - s o r b a t . S o r b a t
t e r u t a m a d i g u n a k a n u n t u k mencegah p e r t u m b u h a n
k a p a n g d a n b a k t e r i . S o r b a t a k t i f p a d a pH d i atas
6 , 5 d a n k e a k t i f a n n y a menurun d e n g a n m e n i n g k a t n y a pH
( W i n a r n o , 1 9 8 8 ) .
Mekanisme asam s o r b a t d a l a m mencegah
p e r t u m b u h a n m i k r o b a a d a l a h d e n g a n mencegah
k e r j a e n z i m d e h i d r o g e n a s e t e r h a d a p asam l e m a k .
S t r u k t u r a - d i e n a p a d a asam s o r b a t d a p a t mencegah
o k s i d a s i asam lemak o l e h e n z i m t e r s e b u t .
S e b a l i k n y a hewan t i n g k a t t i n g g i d a p a t
m e m e t a b o l i s a s i asam s o r b a t s e p e r t i asam lemak b i a s a
(W i n a r n o , 1 9 8 8 ) .
b . P r o p i l e n G l i k o l
P r o p i l e n g l i k o l a d a l a h p e n g a w e t t e r h a d a p
oii1;roba y a n g b e k e r ; i a hr rda : :a rkan t e k a n a n o s i n o t i k
p a d a k o n s e n t r a s i t i n g g i . Umumnya t i n g k a t
k o n s e n t r a s i y a n g d i g u n a k a n l e b i h b e s a r d a r i 7 5 % .
P r o p i l e n g l i k o l l e b i h s e r i n g e f e k t i f d i g u n a k a n p a d a
k o n s e n t r a s i 1 0 % . K e l a r u t a n P r o p i l e n g l i k o l d a l a m
a i r a d a l a h t i d a k t e r h i n g g a p a d a s u h u 25OC ( G r i f f i n
d a n Lynch , 1 9 7 7 ) .
5 . I r a d i a s i
Penggunaan i r a d i a s i d e n g a n s i n a r gamma m u l a i
d ikembangkan u n t u k p e n g e n d a l i a n m i k r o b a s e l a m a
p e n y i m p a n a n . I r a d i a s i b a h a n p a n g a n p e r l u d i p e r h a t i k a n
d o s i s y a n g d i b e r i k a n . I r a d i a s i s i n a r gamma y a n g
d i i j i n k a n u n t u k b a h a n p a n g a n i a l a h h i n g g a 10 kgy ( 1 0 0 0
K r a d ) ( S y a r i e f d a n H a l i d , 1 9 8 9 ) .
G. TUJUAN PENELITIAN
T u j u a n p e n e l i t i a n i n i a d a l a h u n t u k m e m p e l a j a r i
s i f a t - s i f a t b i j i m e l i n j o p a d a peny impanan d e n g a n menggu-
n a k a n b a t u gamping .
I11 BAHAN DAN UETODE
A. BAHAN
Bahan u t a m a y a n g d i g u n a k a n a d a l a h b i j i m e l i n j o y a n g
m a s i h s e g a r d i p e r o l e h d a r i L a b u a n , K a b u p a t e n P a n d e g l a n g
Jawa Barat . Bahan p e n g a t u r k e l e m b a b a n u d a r a y a i t u b a t u
g a m p i n g y a n g d i p e r o l e h d a r i T a n g e r a n g d a n z e o l i t y a n g
d i p e r o l e h d a r i K a b u p a t e n S u k a b u m i .
Bahan-bahan l a i n y a n g d i g u n a k a n i a l a h bahan-bahan
u n t u k a n a l i s a l a b o r a t o r i u m a n t a r a l a i n a q u a d e s , P l a t e
C o u n t A g a r .
B. ALAT
A l a t - a l a t y a n g d i g u n a k a n d a l a m p e n e l i t i a n i n i a n t a r a
l a i n wadah : s t o p l e s p l a s t i k peny impan b i j i m e l i n j o , k a i n
p e n u t u p , a l a t - a l a t g e l a s , o v e n , p e n g u k u r k e k e r a s a n
( I n s t r o n T a b l e Mode 1140 Food T e s t e r ) , h i g r o m e t e r ,
t i m b a n g a n , cawan d a n d e s i k a t o r .
C. TEUPAT PENELITIAN
P e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n d i J a k a r t a d a n a n a l i s a -
a n a l i s a d i l a k u k a n d i :
(1) L a b o r a t o r i u m K i m i a PAU Pangan d a n G i z i Darmaga,
, B o g o r .
( 2 ) L a o b r a t o r i u m M i k r o h i o l o g i J u r u s a n T e k n o l o g i P a n g a n
d a n G i z i Darmaga, B o g o r .
( 3 ) L a b o r a t o r i u m F i s i k a FTDC Darmaga, B o g o r .
D. HETODE PENELITIAN
P e n e l i t i a n P e n d a h u l u a n
a . P e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n d i l a k u k a n d e n g a n nlengguna-
kan 2 macam p e n g a t u r k e l e m b a b a n y a i t u :
- b a t u g a m p i n g , d e n g a n k o n s e n t r a s i O X , l o % , 2 0 % ,
3 0 % , 40% d a n 5 0 % d a l a m 2 u l a n g a n .
- z e o l i t , d e n g a n k o n s e n t r a s i O X , l o % , 2 0 % d a n 30%
d a l a m 2 u l a n g a n .
b . Lama p e n y i m p a n a n : 13 h a r i
c . K o n d i s i peny impanan :
- wadah t e r t u t u p r a p a t
- wadah t i d a k t e r t u t u p r a p a t
d . P e n g a m a t a n : k e l e m b a b a n r e l a t i f d a l a m wadah
2 . P e n e l i t i a n Utama
Dalam p e n e l i t i a n i n i d i l a k u k a n peny impanan
t e r h a d a p b i j i m e l i n j o d e n g a n k o n d i s i :
a . b a t u gamping d e n g a n k o n s e n t r a s i OX, 20% d a n 4 0 %
d a l a m 2 u l a n g a n .
b . Lama p e n y i m p a n a n : 96 h a r i
c . K o n d i s i p e n y i m p a n a n : wadah t i d a k t e r t u t u p r a p a t
d . P e n g a m a t a n : k e l e m b a b a n r e l a t i f d a l a m wadah d a n
r u a n g peny impanan
3 . P r o s e d u r A n a l i s a
a . Kadar Air ( A O A C , 1984)
P e n e t a p a n k a d a r a i r d i l a k u k a n d e n g a n
menggunakan metode o v e n . Lima gram s a m p e l
d i t i m b a n g d e n g a n cepat d a l a m wadah y a n g t e l a h
d i k e r i n g k a n d a l a m oven selama 15 m e n i t d a n
d i d i n g i n k a n d a l a m d e s i k a t o r . Cawan b e s e r t a t u t u p
d a n i s i n y a d i t e m p a t k a n dalam o v e n selama 6 jam.
S e t e l a h b e r a t n y a k o n s t a n , cawan d i m a s u k k a n k e d a l a m
d e s i k a t o r d a n d i t i m b a n g s e t e l a h d i d i n g i n k a n .
P e r h i t u n g a n k a d a r a i r d e n g a n menggunakan
m e t o d e i n i a d a l a h :
B e r a t sampel ( g r a m ) = W 1
Berat s a m p e l s e t e l a h k e r i n g ( g r a m ) = W2
K e h i l a n g a n b e r a t ( g r a m ) = W 1 - W 2 = W 3
P e r s e n k a d a r a i r ( b e r a t b a s a h ) = w3 ------ x 1 0 0 w 1
P e n g u k u r a n k a d a r a i r d i l a k u k a n s e t i a p minggu
s e l a m a 13 minggu .
b . A n a l i s a F i s i k
- K e k e r a s a n
K e k e r a s a n d i u k u r d e n g a n i n s t r o n t i p e 1 1 4 0
Food T e s t e r selama 1 0 d e t i k d e n g a n menggunakan
beban s e b e s a r 100 k g . P e n g u k u r a n k e k e r a s a n
d i l a k u k a n d e n g a n d u a u l a n g a n b a i k p a d a s a m p e l
y a n g belum d i k u p a s maupun y a n g s u d a h d i k u p a s
k u l i t k e r a s n y a . P e n g a m a t a n t e r h a d a p k e k e r a s a n
i n i d i l a k u k a n s e t i a p minggu b e r s a m a a n d e n g a n
p e n g u k u r a n k a d a r a i r .
c . A n a l i s a M i k r o b i o l o g i
- P o p u l a s i m i k r o b a
Adanya m i k r o b a b a i k p a d a k u l i t k e r a s maupun
e n d o s p e r m b i j i m e l i n j o d i h i t u n g secara t o t a l
menggunakan m e t o d a Agar T u a n g . Media y a n g
d i g u n a k a n a d a l a h P l a t e C o u n t Agar. P o p u l a s i
m i k r o b a d i u k u r s e t i a p s a t u b u l a n s e l a m a j a n g k a
wak tu p e n y i m p a n a n .
d . Rendemen
Rendemen d i h i t u n g b e r d a s a r k a n p e r b a n d i n g a n
a n t a r a b e r a t m e l i n j o m e n t a h ( g r a m ) d e n g a n b e r a t
emping m e l i n j o y a n g d i h a s i l k a n s e t e l a h k e r i n g
( g r a m ) . Hasil p e r b a n d i n g a n t e r s e b u t d i n y a t a k a n
d a l a m p e r s e n t e r h a d a p b e r a t b i j i m e l i n j o y a n g
d i g u n a k a n .
Rendemen ( % ) =
b e r a t emping m e l i n j o k e r i n g ( g r a m ) .................................... x 100%
b e r a t b i j i m e l i n j o ( g r a m )
4 . C a r a peny impanan
u p e n u t u p k a i n 1 wadah p l a s t i k
- b i j i m e l i n j o
h i g r o m e t e r
k a w a t p e m i s a h i I I
g a m p i n g
Gambar 2 . Skema peny impanan b i j i m e l i n j o
5 . C a r a p e m b u a t a n emping m e l i n j o
w a j a n d a r i t a n a h / a l u m i n i u m d i i s i p a s i r
d i p a n a s k a n
b i j i m e l i n j o d i m a s u k k a n
d i s a n g r a i s a m p a i 1/2 m a t a n g
d i a n g k a t
d a l a m k e a d a a n m a s i h p a n a s d i k u p a s k u l i t k e r a s n y a
b i j i segera d i p u k u l d i a t a s t a l e n a n y a n g t e l a h d i o l e s i d e n g a n minyak k e l a p a
emping. b a s a h
d i l e p a s k a n d a r i t a l e n a n d e n g a n s e b i l a h s e n g y a n g t i p i s
d i p i n d a h k a n k e anyaman bambu u n t u k d i a n g i n - a n g i n k a n
e m p i n g k e r i n g
Gambar 3 . Skema cara p e m b u a t a n e m p i n g m e l i n j o
IV. PEHBAHASAN
PENELITIAN PENDAHULUAN
P a d a t a h a p p e r t a m a , p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n
p e n y i m p a n a n b i j i m e l i n j o d i l a k u k a n d a l a m wadah t e r t u t u p
r apa t d e n g a n g a m p i n g d a n z e o l i t s e b a g a i b a h a n p e n g a t u r
k e l e m b a b a n .
Data h a s i l p e n g a m a t a n ( L a m p i r a n I ) , menun jukkan
bahwa z e o l i t y a n g d i g u n a k a n d e n g a n t i g a t i n g k a t
k o n s e n t r a s i ( l o % , 20% d a n 3 0 % ) , t i d a k m e n g a k i b a t k a n
t e r j a d i n y a p e n u r u n a n k e l e m b a b a n r e l a t i f (RH) d a l a m wadah
p e n y i m p a n a n b i j i m e l i n j o , bahkan t e r l i h a t a d a n y a
k e c e n d e r u n g a n m e n i n g k a t n y a RH s e l a m a 1 3 h a r i p e n y i m p a n a n
t e r s e b u t .
P a d a p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n s e l a n j u t n y a z e o l i t t i d a k
d i g u n a k a n l ag i . Z e o l i t a d a l a h s u a t u k r i s t a l
h i d r a t d a r i n a t r i u m a l u m i n i u m s i l i k a t ( S h a d i l y , 1 9 8 4 ) .
S i f a t z e o l i t a n t a r a l a i n a k a n mengembang b i l a d i p a n a s k a n
d a n a i r k r i s t a l n y a mudah d i l e p a s k a n d e n g a n p e m a n a s a n
( R i y a n t o , 1 9 9 0 ) . U n t u k p e n y e r a p a n y a n g op t imum,
z e o l i t membutuhkan p e n g a k t i f a n d e n g a n pemanasan p a d a
s u h u 110-300°C (Anwar d l l , 1 9 8 5 ) . Z e o l i t a k t i f y a n g
d i g u n a k a n d a l a m p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n i n i t i d a k mampu
m e n g a t u r ke lembaban r e l a t i f s e t e l a h h a r i k e 2 . Karena
i t u z e o l i t t i d a k d a p a t d i g u n a k a n u n t u k j a n g k a wak tu y a n g
c u k u p p a n j a n g d a l a m p e n y i m p a n a n , s e l a i n i t u u n t u k
p e n g a k t i f a n n y a membutuhkan s u h u y a n g c u k u p t i n g g i d a n
w a k t u y a n g c u k u p l ama p u l a .
B i j i m e l i n j o d i s i m p a n d a l a m wadah b e r i s i g a m p i n g d a n
d i t u t u p a g a k l o n g g a r menggunakan k a i n . Data h a s i l
p e n g a m a t a n RH-nya d a p a t d i l i h a t p a d a L a m p i r a n 2.
Kelembabam r e l a t i f ( R H ) r a t a - r a t a selama 13 h a r i
p e n y i m p a n a n p a d a s e t i a p t i n g k a t k o n s e n t r a s i g a m p i n g d a l a m
wadah t e r t u t u p r a p a t d a n wadah b e r t u t u p k a i n , i a l a h
s e p e r t i t e r l i h a t p a d a T a b e l 4 d i bawah i n i .
T a b e l 4 menunjukkan bahwa s e m a k i n t i n g g i k o n s e n t r a s i
g a m p i n g y a n g d i g u n a k a n d a l a m wadah t e r t u t u p r a p a t , RH
r a t a - r a t a a k a n s e m a k i n r e n d a h . T e t a p i d a l a m wadah
b e r t u t u p k a i n , RH r a t a - r a t a r e l a t i f t i d a k menga lami
p e r u b a h a n . Dalam wadah b e r t u t u p k a i n i n i p a d a s e t i a p
k o n s e n t r a s i g a m p i n g , k e c u a l i k o n s e n t r a s i 50%, RH r a ta -
r a t a d a l a m wadah r e l a t i f t i d a k b e r b e d a d e n g a n RH r a t a -
r a t a k o n t r o l .
T a b e l 4. R H - r a t a - r a t a selama 13 h a r i peny impanan b i j i me 1 i n j o
K o n s e n t r a s i RH r a t a - r a t a ( % ) Gamping ( % ) ...................................
wadah t e r t u t u p wadah b e r t u t u p r a p a t k a i n
.................................................... K o n t r o l 82,24 65,45 10 73,68 66,41 2 0 66,12 63,24 3 0 66,Ol 65,14 4 0 60,87 65,87 5 0 47.11 57,21 ....................................................
D i l i h a t d a r i RH r a t a - r a t a , p e n g g u n a a n g a m p i n g d a l a m wadah
t e r t u t u p r a p a t c u k u p e f e k t i f u n t u k menurunkan R H . T e t a p i
d a l a m wadah t e r t u t u p r a p a t i n i RH h a r i a n p a d a semua
t i n g k a t k o n s e n t r a s i g a m p i n g b e r f l u k t u a s i c u k u p t a j a m .
F l u k t u a s i RH h a r i a n y a n g tajam d a n p e r b e d a a n a n t a r a RH
t e r t i n g g i d a n t e r e n d a h y a n g b e s a r d i d a l a m wadah
p e n y i m p a n a n t i d a k d i k e h e n d a k i p a d a s is tem p e n y i m p a n a n
y a n g t u j u a n u tamanya i a l a h memper tahankan mutu b a h a n y a n g
d i s i m p a n , k a r e n a k a d a r a i r b a h a n j u g a a k a n b e r f l u k t u a s i
secara t a j a m y a n g a k a n mempengaruh i s i f a t f i s i k d a n
m i k r o b i o l o g i bahan y a n g d i s i m p a n .
P e r b a n d i n g a n p e r b e d a a n RH h a r i a n t e r t i n g g i d a n
t e r e n d a h s e r t a s i m p a n g a n b a k u d a l a m p e r b e d a a n r a t a - r a t a
RH h a r i a n a n t a r a wadah t e r t u t u p r a p a t d a n wadah b e r t u t u p
k a i n , d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l 5 d i bawah i n i
Tabei 5 . Perbedaan SH h a r i a n t e r t i n g g i dan terendah s e r t a perbedaan r a i a - r a t a UH h a r i a n ------------------------------------------.--.--.-.--.------------------------------------------
Konsent ras i wadah t e r t u t u p r a p a t madah b e r t u t u p L a i n gasping [ Z ) .................................................................................
RH RH siepangan UH RH simpangan t e r t i n g g i terendah 17.) b a t u t e r t i n g g i terendah (;!I batu 1 x 1 (Z) 1 2 1 ( % 1
T a b e l 5 d i a t a s menun jukkan bahwa s i m p a n g a n baku R H
h a r i a n d a l a m wadah t e r t u t u p r a p a t l e b i h t i n g g i d a r i p a d a
s i m p a n g a n baku RH h a r i a n d a l a m wadah b e r t u t u p k a i n . Hal
i n i menunjukkan bahwa RH h a r i a n d a l a m wadah t e r t u t u p
r a p a t b e r f l u k t u a s i l e b i h t a j a m d i b a n d i n g k a n d e n g a n RH
h a r i a n d a l a m wadah b e r t u t u p k a i n . P e r b e d a a n a n t a r a RH
h a r i a n t e r t i n g g i d a n RH h a r i a n t e r e n d a h dalarn wadah
t e r t u t u p r a p a t p a d a semua t i n g k a t k o n s e n t r a s i g a m p i n g
j u g a j a u h l e b i h t i n g g i d i b a n d i n g k a n d e n g a n p e r b e d a a n
t e r s e b u t d a l a m wadah b e r t u t u p k a i n .
P l u k t u a s i RH h a r i a n y a n g tajam d a n p e r b e d a a n a n t a r a
RH h a r i a n t e r t i n g g i d a n RH h a r i a n t e r e n d a h y a n g t i n g g i ,
t e r n y a t a b e r d a s a r k a n p e n g a m a t a n s e c a r a v i s u a l rnenyebabkan
k e r u s a k a n m i k r o b i o l o g i p a d a b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n ,
a n t a r a l a i n b a n y a k n y a p e r t u m b u h a n k a p a n g . Hal i n i d a p a t
d i s e b a b k a n k a r e n a u a p a i r h a s i l r e s p i r a s i b i j i m e l i n j o
t i d a k d a p a t k e l u a r d a r i wadah s e h i n g g a j a t u h k e m b a l i k e
pe rmukaan b i j i m e l i n j o a k i b a t k o n d e n s a s i .
Dalam p e n e l i t i a n u t a m a , b i j i m e l i n j o d i s i m p a n d a l a m
wadah b e r t u t u p k a i n d e n g a n penambahan g a m p i n g s e b a n y a k 0 %
( k o n t r o l ) , 20% d a n 4 0 % . K o n s e n t r a s i g a m p i n g s e b a n y a k 2 0 %
d a n 40% i n i b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i a n p e n d a h u l u a n y a n g
menun jukkan f l u k t u a s i RH h a r i a n y a n g r e l a t i f k e c i l , d a n
r e l a t i f t i d a k menyebabkan p e r u b a h a n s i f a t f i s i k b i j i
m e l i n j o b e r d a s a r k a n p e n g a m a t a n s e c a r a v i s u a l .
B. PENELITIAN UTAUA
D a t a ke lembaban n i s b i (RH) h a r i a n s e l a m a 96 h a r i
p e n e l i t i a n d a p a t d i l i h a t p a d a Lampi ran 3 . T a b e l 6 d i
bawah i n i menunjukkan RH r a t a - r a t a mingguan u n t u k k o n t r o l
d a n c o n t o h d e n g a n j u m l a h g a m p i n g 20% d a n 40%. P e r u b a h a n
RH r a ta - ra ta p e r minggu u n t u k k e t i g a p e r l a k u a n t e r s e b u t
d a p a t d i l i h a t p a d a Gambar 4.
T a b e l 6 d a n Gambar 4 menunjukkan bahwa p e n g g u n a a n
g a m p i n g s e b a n y a k 20% m e n g h a s i l k a n RH r a ta - ra ta d a l a m
wadah y a n g l e b i h t i n g g i d a r i p a d a k o n t r o l , s e d a n g k a n
p e n g g u n a a n gamping s e b a n y a k 40% mempunyai RH ra ta-ra ta
d a l a m wadah y a n g l e b i h r e n d a h d i b a n d i n g k a n d e n g a n k o n t r o l
d a n d e n g a n RH r a ta - ra ta d a l a m wadah d e n g a n g a m p i n g
s e b a n y a k 20%. Hal i n i b e r a r t i bahwa s e m a k i n b a n y a k
g a m p i n g y a n g d i g u n a k a n , maka RH r a t a - r a t a d a l a m wadah
T a b e l 6. Kelembaban n i s b i ra ta-ra ta p e r minggu d a l a m wadah peny impanan b i j i m e l i n j o
M i n 8 8 u ke lembaban n i s b i ( % ) k e ................................................
Ruang K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40% ........................................................
11 78,82 71,71 78,57 72,86 12 74,61 68,39 77,68 71,64 13 67,63 63,08 74,79 65,96 ........................................................ ra ta - 72,ll 69,77 73,89 66,ZO r a t a
Simpang 4,70 3,63 4.00 4,OQ an baku ........................................................
c e n d e r u n g s e m a k i n r e n d a h s e l a m a 13 minggu peny impanan
b i j i m e l i n j o .
S e l a m a peny impanan b i j i m e l i n j o , f l u k t u a s i RH r a t a -
r a t a d a l a m wadah d e n g a n g a m p i n g s e b a n y a k 20% r e l a t i f
t i d a k b e r b e d a d e n g a n f l u k t u a s i RH ra ta-ra ta y a n g t e r j a d i
d a l a m wadah d e n g a n g a m p i n g s e b a n y a k 4 0 % , y a i t u b e r t u r u t -
t u r u t d e n g a n s i m p a n g a n baku 4 , 0 0 % d a n 4 , 0 9 % , t e t a p i
f l u k t u a s i RH ra ta-ra ta d a l a m wadah d e n g a n penambahan
g a m p i n g i n i l e b i h t i n g g i b i l a d i b a n d i n g k a n d e n g a n k o n t r o l
( s i m p a n g a n baku 3 , 6 3 % ) . Hal i n i mungkin d i s e b a b k a n o l e h
k a r e n a p a d a peny impanan d e n g a n menggunakan g a m p i n g ,
0 I 2 3 4 5 6 7 3 9 1 0 1 1 1 2 1 3
+ Ruang 7% tint) trn[ * 20Yb * 40096 mlnggu
Gambar 4 . Kelembaban n i s b i ( % ) k o n t r o l , peny impanan d e n g a n g a m p i n g 20% d a n 4 0 % s e l a m a 1 3 m i
ke lembaban r e l a t i f d a l a m wadah s a n g a t d i p e n g a r u h i o l e h
g a m p i n g y a n g d i g u n a k a n . Depar temen P e r t a m b a n g a n d a n
E n e r g i (1986) m e n y a t a k a n bahwa g a m p i n g d e n g a n k a l s i n a s i
a k a n membentuk k a p u r t o h o r (CaO) y a n g mampu m e n y e r a p a i r
d a n kemudian t e r b e n t u k k a p u r mati (Ca(OH)2) . S e h i n g g a
s e m a k i n b a n y a k j u m l a h g a m p i n g y a n g d i g u n a k a n , a k a n
s e m a k i n b e s a r kemampuan g a m p i n g u n t u k m e n y e r a p u a p a i r
d a l a m wadah peny impanan d a n a k a n s e m a k i n b e s a r p u l a
f l u k t u a s i k e l e m b a b a n r e l a t i f d a l a m wadah selama
p e n y i m p a n a n .
1. Kadar air
a . Kadar a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o
Kadar a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o selama
peny impanan u n t u k k o n t r o l , peny impanan d e n g a n
g a m p i n g 20% d a n 4 0 % d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l 7
b e r i k u t i n i . P a d a Gambar 5 , d a p a t d i l i h a t
p e r u b a h a n k a d a r a i r b i j i m e l i n j o selama
peny impanan .
T a b e l 7 d a n Gambar 5 , menunjukkan bahwa k a d a r
a i r r a t a - r a t a d a g i n g b i j i m e l i n j o s e t i a p minggu
menga lami p e n u r u n a n b a i k d a l a m wadah t a n p a g a m p i n g
( k o n t r o l ) maupun d a l a m wadah d e n g a n penambahan
g a m p i n g 20% d a n 4 0 % . Kadar a i r r a ta - ra ta d a l a m
wadah d e n g a n penambahan g a m p i n g 4 0 % l e b i h r e n d a h
d a r i p a d a wadah d e n g a n g a m p i n g 20% d a n wadah
k o n t r o l . Kadar a i r r a t a - r a t a da lam wadah dengan
gamping 20% l e b i h r endah d a r i p a d a wadah k o n t r o l .
Pada penyimpanan minggu ke 1 3 , k a d a r a i r r a t a -
r a t a d a g i n g b i j i m e l i n j o dalam wadah k o n t r o l i a l a h
3 0 , 1 7 % a t a u menurun sebanyak 24 ,71% d i b a n d i n g k a n
dengan k a d a r a i r awal ( 4 0 , 0 7 % ) . Dalam wadah dengan
gamping 20%, k a d a r a i r a k h i r i a l a h 2 6 , 8 0 % a t a u
T a b e l 7 . Kadar a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o ( % b b ) s e l a m a penyimpanan
.................................................. Minggu Kadar a i r d a g i n g b i j i ( % b b ) ke .........................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40%
Simpangan 3 , 2 0 3 , 7 4 4 , 5 7 baku
menurun sebanyak 3 3 , 0 5 % d i b a n d i n g k a n dengan kada r
a i r awal ( 4 0 , 0 3 % ) . Dalam wadah dengan gamping 40%,
k a d a r a i r a k h i r i a l a h 25 ,742 a t a u menurun sebanyak
3 5 , 3 6 % d i b a n d i n g k a n dengan k a d a r a i r awal ( 3 9 , 8 2 % ) .
Hal i n i b e r a r t i bahwa semakin banyak jumlah gamping
y a n g d i t a m b a h k a n d a l a m wadah p e n y i m p a n a n , s e m a k i n
r e n d a h k a d a r a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o s e l a m a
p e n y i m p a n a n .
Rendahnya k a d a r a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o d e n g a n
s e m a k i n t i n g g i n y a j u m l a h g a m p i n g d a l a m wadah
peny impanan d i s e b a b k a n o l e h r e n d a h n y a RH d a l a m
wadah peny impan t e r s e b u t . Hal i n i k a r e n a g a m p i n g
a k a n m e n y e r a p u a p a i r d a r i u d a r a d i d a l a m wadah.
P a d a RH y a n g r e n d a h k a d a r a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o
a k a n menguap u n t u k m e n c a p a i k e s e i m b a n g a n d e n g a n RH
u d a r a d i d a l a m wadah. K a r e n a i t u s e m a h i n b a n y a k
j u m l a h gamping d a l a m wadah , s e m a k i n r e n d a h k a d a r
a i r d a g i n g b i j i n i e l i n j o y a n g d i s i m p a n .
kadat at! 1% bbl
-- K 2076 ++ 40% rninggu
Gambar 5 . Kadar a i r d a g i n g b i j i m e l i n j o s e l a m a peny impanan
b . K a d a r a i r k u l i t b i j i m e l i n j o
Kadar a i r k u l i t b i j i m e l i n j o s e l a m a
peny impanan t a n p a g a m p i n g ( k o n t r o l ) , peny impanan
d e n g a n g a m p i n g 2 0 % d a n 40% d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l
8 d a n p e r u b a h a n k a d a r a i r s e l a m a p e n y i m p a n a n n y a
t e r d a p a t p a d a Gambar 6 .
T a b e l 8 d a n Gambar 6 menunjukkan bahwa k a d a r
a i r k u l i t b i j i m e l i n j o b a i k p a d a k o n t r o l maupun
p a d a peny impanan d e n g a n g a m p i n g 2 0 % d a n 4 0 %
menga lami p e n u r u n a n . B i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n
d e n g a n menggunakan g a m p i n g 4 0 % mempunyai r a t a - r a t a
k a d a r a i r k u l i t b i j i y a n g l e b i h r e n d a h d i b a n d i n g k a n
d e n g a n k a d a r a i r k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n
d a l a m wadah d e n g a n gamping s e b a n y a k 20% d a n d a l a m
wadah k o n t r o l .
Kadar a i r k u l i t b i j i m e l i n j o ra ta - ra ta k o n t r o l
p a d a minggu k e 13 a d a l a h 9 , 1 5 % a t a u menurun s e b e s a r
4 2 , 9 6 % d i b a n d i n g k a n d e n g a n k a d a r a i r p a d a a w a l
peny impanan y a i t u 1 6 , 0 4 % . Dalam wadah d e n g a n
p e n g g u n a a n g a m p i n g s e b a n y a k 2 0 % , k a d a r a i r a k h i r
a d a l a h 8 , 0 4 % a t a u menurun s e b e s a r 5 2 , 8 4 %
d i b a n d i n g k a n d e n g a n k a d a r a i r a w a l s e b e s a r 1 7 , 0 5 % .
Penggunaan g a m p i n g 4 0 % mempunyai k a d a r a i r p a d a
a k h i r peny impanan 7 , 1 9 % a t a u menurun s e b e s a r 5 5 , 9 7 %
d i b a n d i n g k a n d e n g a n k a d a r a i r p a d a a w a l peny impanan
( 1 6 , 3 3 % ) .
T a b e l 8 . Kadar a i r k u l i t b i j i m e l i n j o ( % b b ) s e l a m a peny impanan
.................................................. Minggu K a d a r a i r k u l i t b i j i ( % b b ) k e .........................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40% .................................................. 0 16,04 17,05 16,33 1 16,90 16,94 14,25 2 16,83 14,85 13,80 3 15,54 13,61 13,28 4 15,51 13,50 12,73 5 15,03 11,39 8,80 6 12,71 13,49 10,36 7 14,38 13,45 11,98 8 15,23 13,87 12,27 9 14,86 13,52 12,52
10 13,94 14,11 12,87 11 14,06 13,52 12,21 12 14,90 14,19 13,38 13 9,15 8,04 7 , 1 9
R a t a - r a t a 14,65 13,68 12,28 .................................................. Simpangan 1,87 2,09 2,19 baku .................................................. kadar air (% bb)
Gambar 6. Kadar a i r k u l i t b i j i m e l i n j o s e l a n ~ a peny impanan
Dengan s e m a k i n t i n g g i n y a j u m l a h g a m p i n g y a n g
d i g u n a k a n d a l a m wadah peny impanan maka k a d a r a i r
k u l i t b i j i m e l i n j o akan s e m a k i n r e n d a h k a r e n a RH
d a l a m wadah peny impanan s e m a k i n r e n d a h .
2 . K e k e r a s a n
K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o d i u k u r t e r h a d a p b i j i
m e l i n j o u t u h ( k u l i t b i j i m e l i n j o ) d a n b i j i m e l i n j o
y a n g d i k u p a s k u l i t n y a ( d a g i n g b i j i m e l i n j o ) .
a . B i j i m e l i n j o u t u h ( k u l i t b i j i m e l i n j o )
K e k e r a s a n ra ta-ra ta b i j i m e l i n j o u t u h d a n
p e r u b a h a n n y a selama peny impanan d a p a t d i l i h a t p a d a
T a b e l 9 d a n Gambar 7 d i bawah i n i .
T a b e l 9 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h (kg/mm) s e l a m a peny impanan
.................................................. M i n g g u K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h (kg/mm) k e .........................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40%
R a t a - r a t a 7 , 4 8 0 7 6 , 4 9 0 9 6 , 8 1 0 6 .................................................. Simpangan 1 , 5 0 0 0 1 , 9 6 9 2 1 , 7 5 2 7 baku
T a b e l 9 d a n Gambar 7 menun jukkan k e k e r a s a n
b i j i m e l i n j o u t u h s e t i a p minggu m e n g a l a m i p e n u r u n a n
b a i k p a d a b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n d a l a m wadah
t a n p a g a m p i n g ( k o n t r o l ) maupun y a n g d i s i m p a n d a l a m
wadah d e n g a n penambahan g a m p i n g 2 0 % d a n 4 0 % . P a d a
p e n g u k u r a n k e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h , y a n g
t e r u k u r a d a l a h k u l i t b i j i m e l i n j o s e h i n g g a
k e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h s e b e n a r n y a merupakan
k e k e r a s a n p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o .
K e k e r a s a n ra ta-ra ta p a d a a k h i r peny impanan
d e n g a n menggunakan g a m p i n g s e b a n y a k 20% i a l a h
4 , 2 7 5 kg/mm a t a u menurun s e b e s a r 5 6 , 9 6 %
d i b a n d i n g k a n d e n g a n k e k e r a s a n awal peny impanan
y a i t u 9 . 9 3 3 kg/mm. Penggunaan g a m p i n g 4 0 % p a d a
minggu k e 13 mempunyai k e k e r a s a n s e b e s a r 4 , 7 2 0
kg/mm a t a u menurun s e b e s a r 5 5 , 1 9 % d i b a n d i n g k a n
d e n g a n k e k e r a s a n p a d a a w a l peny impanan ( 1 0 , 5 3 3
kg/mm . P a d a k o n t r o l , k e k e r a s a n p a d a a k h i r
peny impanan a d a l a h s e b e s a r 5 , 5 5 0 kg/mm a t a u menurun
s e b e s a r 4 3 , 5 6 % d i b a n d i n g k a n d e n g a n k e k e r a s a n p a d a
a n a l peny impanan ( 9 , 8 3 3 kg/mm). Data d i a t a s
menun jukkan bahwa p e n u r u n a n k e k e r a s a n r a t a - r a t a
k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n d a l a m wadah t a n p a
g a m p i n g ( k o n t r o l ) , l e b i h k e c i l d a r i p a d a p e n u r u n a n
k e k e r a s a n r a t a - r a t a k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g
d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n penambahan g a m p i n g .
K e k e r a s a n r a t a - r a t a b i j i m e l i n j o u t u h y a n g
d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n penambahan g a m p i n g
l e b i h r e n d a h d a r i p a d a k e k e r a s a n r a t a - r a t a b i j i
m e l i n j o y a n g d i s i m p a n d a l a m wadah t a n p a gamping
( k o n t r o l ) . Hal i n i mungkin d i s e b a b k a n k a r e n a
r e n d a h n y a k a d a r a i r k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g
d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n menggunakan gamping
d i b a n d i n g k a n d e n g a n k o n t r o l , s e h i n g g a s i f a t
f i s i k n y a m e n j a d i l e b i h r a p u h .
kekerasan (kglmtn)
Gambar 7 . K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o u t u h (kg/mm) ,selama penyimpanan
b . B i j i m e l i n j o k u p a s ( d a g i n g b i j i m e l i n j o )
S e l a m a peny impanan t e r j a d i k e n a i k a n k e k e r a s a n
d a g i n g b i j i m e l i n j o s e l a m a 13 minggu peny impanan
b a i k p a d a k o n t r o l maupun pada penyimpanan da lam
wadah dengan gamping 20% dan 40% ( T a b e l 1 0 ) .
Pe rubahan k e k e r a s a n d a g i n g b i j i m e l i n j o i n i d a p a t
d i l i h a t pada Gambar 8 d i bawah i n i .
T a b e l 10 dan Gambar 8 menunjukkan bahwa
semakin banyak jumlah gamping yang d igunakan da lam
wadah, semakin t i n g g i k e k e r a s a n r a t a - r a t a d a g i n g
b i j i m e l i n j o . Hal i n i b e r a r t i bahwa d a g i n g b i j i
m e l i n j o akan semakin k e r a s dengan semakin r endahnya
k a d a r a i r pada d a g i n g b i j i m e l i n j o t e r s e b u t .
Kekerasan r a t a - r a t a pada wadah t a n p a gamping i a l a h
6 ,3865 kg/mm, pada wadah dengan gamping sebanyak
20% i a l a h 6 ,7962 kg/mm dan pada wadah dengan
gamping sebanyak 40% i a l a h 7 , 7 1 2 3 kg/mm.
Kekerasan d a g i n g b i j i m e l i n j o s e t e l a h d i s i m p a n
1 3 minggu pada k o n t r o l a d a l a h s e b e s a r 7 ,192 kg/mm
a t a u meningkat 8 , 1 5 % d i b a n d i n g k a n dengan k e k e r a s a n
pada awal penyimpanan ( 6 , 6 5 0 kg/mmj. Pada wadah
dengan gamping sebanyak 20% k e k e r a s a n b i j i m e l i n j o
' p a d a a k h i r penyimpanan a d a l a h 6 , 8 0 0 kg/mm a t a u
t e r j a d i kena ikan s e b e s a r 7 , 5 9 % d i b a n d i n g k a n dengan
k e k e r a s a n pada awal peny impanan ( 6 , 3 2 0 kg/mm) dan
dalam wadah dengan gamping sebanyak 40% k e n a i k a n
k e k e r a s a n a n t r a awal penyimpanan ( 6 , 7 5 0 kg/mm) dan
a k h i r penyimpanan ( 1 0 , 1 0 5 kg/mm) y a i t u s e b e s a r
4 9 , 7 0 % .
T a b e l 10. K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o k u p a s (kg/mm) s e l a m a p e n y i m p a n a n
Minggu K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o k u p a s (kg/mm) k e .........................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40% .................................................. 0 6,650 6,320 6,750 1 5,450 5,900 6,693 2 6,700 5,535 6,790 3 6,000 5,800 5,433 4 5,347 7,150 8,550 5 5,400 7,608 7,525 6 5,800 7,023 7,468 7 7,125 8,342 7,135 8 8,200 6,875 9,450 9 7,050 7,750 8,293 10 5,657 5,693 6,205 I1 6,650 8,093 8,392 12 6,190 6,208 9,183 13 7,192 6,800 10,105 .................................................. Rata-rata 6,3865 6,7926 7,7123 .................................................. Simpangan 0,8087 0.. 8863 1,2851 b a k u ..................................................
7
0 1 2 3 4 5 6 7 i3 5 1 0 1 1 1 2 1 3 - K % 20% 40% minggu
Gambar 8. K e k e r a s a n b i j i m e l i n j o k u p a s (kg/mm) s e l a m a p e n y i m p a n a n
J i k a p a d a k u l i t m e l i n j o p e n u r u n a n k a d a r a i r
menyebabkan p e n u r u n a n k e k e r a s a n k u l i t b i j i m e l i n j o ,
maka p a d a d a g i n g b i j i m e l i n j o t e r j a d i h a 1 y a n g
s e b a l i k n y a , y a i t u p e n u r u n a n k a d a r a i r b i j i m e l i n j o
menyebabkan k e n a i k a n k e k e r a s a n d a g i n g b i j i m e l i n j o .
Hal i n i d a p a t d i s e b a b k a n o l e h m e n i n g k a t n y a k a d a r
u n s u r - u n s u r p a d a t a n s e p e r t i p r o t e i n , k a r b o h i d r a t ,
s e r a t k a s a r d a n l emak d a l a m b i j i m e l i n j o . J u m l a h
p a d a t a n y a n g t e r k a n d u n g d a l a m b i j i m e l i n j o s e b e l u m
d a n s e s u d a h peny impanan r e l a t i f sama, t e t a p i d e n g a n
menurunnya k a d a r a i r s e l a m a peny impanan a k a n
m e n i n g k a t k a n k a d a r p a d a t a n n y a . Dengan m e n i n g k a t n y a
j u m l a h p a d a t a n maka k e k e r a s a n b i j i m e l i n j o a k a n
m e n i n g k a t .
M u l l e r ( 1 9 7 3 ) d a n Mohsenin ( 1 3 8 0 )
m e n d e f i n i s i k a n bahwa k e k e r a s a n s e b a g a i d a y a t a h a n
t e r h a d a p d e f o r m a s i . B u d i h a r s o ( 1 9 8 1 ) m e n y a t a k a n
bahwa p a d a b i j i - b i j i a n d e n g a n k a d a r a i r t i n g g i a k a n
menga lami d e f o r m a s i y a n g l e b i h b e s a r d a r i p a d a b i j i -
b i j i a n d e n g a n k a d a r a i r r e n d a h . H a l i n i b e r a r t i
b i j i - b i j i a n d e n g a n k a d a r a i r t i n g g i t i d a k t a h a n
t e r h a d a p d e f o r m a s i , y a n g b e r a r t i p u l a * bahwa b i j i-
b i j i a n d e n g a n k a d a r a i r - 2 i n g g i t i d a k
mempunyai k e k e r a s a n y a n g t i n g g i . Semakin r e n d a h
k a d a r a i r maka k e k e r a s a n b i j i - b i j i a n a k a n s e m a k i n
t i n g g i .
3. K i k r o b i o l o g i
A n a l i s a m i k r o b i o l o g i ( H i t u n g a n Cawan T o t a l ) b i j i
m e l i n j o d i l a k u k a n t e r h a d a p k u l i t d a n d a g i n g b i j i
m e l i n j o .
a . K u l i t b i j i m e l i n j o
T o t a l k o l o n i m i k r o b a p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o
selama 3 b u l a n t e r d a p a t p a d a T a b e l 11 d a n Gambar 9 .
T o t a l k o l o n i r a t a - r a t a k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g
d i s i m p a n d a l a m wadah t a n p a g a m p i n g ( k o n t r o l ) a d a l a h
s e b e s a r 7 , 3 6 7 3 l o g k o l o n i / g . T o t a l k o l o n i r a t a -
r a t a i n i l e b i h t i n g g i d i b a n d i n g k a n d e n g a n t o t a l
k o l o n i r a t a - r a t a k u l i t b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n
d a l a m wadah d e n g a n menggunakan g a m p i n g s e b a n y a k 20%
y a i t u 6 , 7 4 6 0 l o g k o l o n i / g d a n wadah d e n g a n
menggunakan g a m p i n g s e b a n y a k 4 0 % y a i t u 7 , 1 8 6 5 l o g
ko l o n i / g .
P a d a a k h i r p e n y i m p a n a n t a n p a g a m p i n g ( k o n t r o l )
t o t a l k o l o n i m i k r o b a k u l i t b i j i m e l i n j o a d a l a h
7 , 1 7 5 0 l o g k o l o n i / g a t a u t e r j a d i k e n a i k a n s e b e s a r
4,02% d i b a n d i n g k a n d e n g a n t o t a l k o l o n i p a d a awal
peny impanan ( 6 , 8 9 8 l o g k o l o n i / g ) . T o t a l k o l o n i
m i k r o b a k u l i t b i j i m e l i n j o p a d a a k h i r peny impanan
d e n g a n $amping s e b a n y a k 20% a d a l a h = 6 , 5 5 6 l o g
k o l o n i / g a t a u t e r j a d i p e n u r u n a n s e b e s a r 4 , 3 5 %
d i b a n d i n g k a n t o t a l k o l o n i awal ( 6 , 8 5 4 l o g
k o l o n i / g ) . T o t a l k o l o n i m i k r o b a m e l i n j o p a d a
T a b e l 11. T o t a l k o l o n i m i k r o b a ( l o g ) per gram c o n t o h p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o s e l a m a peny impanan
__-_-_______________------------------------------ B u l a n Log t o t a l k o l o n i m i k r o b a per gram e o n t o h k e _-______--_________----_------------------
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40% _____-_-_________-_----_-------------------------- 0 6,898 6,854 6,800 1 6,919 6,691 7,199 2 8,477 6,683 8,477 3 7,175 6,556 6,270 _____-__________--_-------------_----------------- R a t a - r a t a 7,3673 6,7460 7,1865 ______-___________-------------------------------- S i m p a n g a n 0,6499 0,1319 0,8147 b a k u __-____-________-__------_------------------------
log total mikroba (koloni/gr contoh)
3
bulan
Gambar 9 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a k u l i t b i j i m e l i n j o p e r gram c o n t o h s e l a m a p e n y i m p a n a n
a k h i r p e n y i m p a n a n d e n g a n g a m p i n g s e b a n y a k 40%
a d a l a h 6,270 k o l o n i / g a t a u - t e r j a d i p e n u r u n a n
s e b e s a r 7 , 7 9 2 d i b a n d i n g k a n d e n g a n t o t a l k o l o n i p a d a
awal peny impanan (6 ,800 k o l o n i / g ) .
Semakin b a n y a k j u m l a h g a m p i n g y a n g d i g u n a k a n
d a l a m wadah peny impanan s e m a k i n t i n g g i p e n u r u n a n
t o t a l k o l o n i m i k r o b a p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o
s e t e l a h peny impanan selama 3 b u l a n . Hal i n i
d i s e b a b k a n o l e h s e m a k i n b e s a r n y a j u m l a h g a m p i n g
y a n g d i g u n a k a n maka s e m a k i n r e n d a h k a d a r a i r k u l i t
b i j i m e l i n j o selama p e n y i m p a n a n . Kadar a i r y a n g
r e n d a h a k a n menghambat p e r t u m b u h a n m i k r o b a s e h i n g g a
t o t a l k o l o n i n y a menurun s e t e l a h p e n y i m p a n a n .
b . Dag ing b i j i m e l i n j o
T o t a l k o l o n i d a g i n g b i j i m e l i n j o selama
peny impanan menga lami p e n u r u n a n b a i k p a d a k o n t r o l
maupun p a d a peny impanan d a l a m wadah d e n g a n
penambahan gamping 20% d a n 4 0 % . T o t a l k o l o n i
m i k r o b a selama peny impanan 3 b u l a n d a p a t d i l i h a t
p a d a T a b e l 1 2 d a n Gambar 1 0 .
T o t a l k o l o n i m i k r o b a ra ta - ra ta selama
penyimpanan menurun d e n g a n s e m a k i n b a n y a k n y a j u m l a h
gamping y a n g d i g u n a k a n . Dalam wadah t a n p a g a m p i n g
t o t a l k o l o n i r a t a - r a t a d a g i n g b i j i m e l i n j o i a l a h
4 , 9 0 9 5 l o g k o l o n i / g . P a d a peny impanan d e n g a n
menggunakan gamping s e b a n y a k 2 0 4 , t o t a l k o l o n i
m i k r o b a rata-rata l e b i h r e n d a h d i b a n d i n g k a n d e n g a n
k o n t r o l y a i t u s e b e s a r 4 , 5 6 2 5 l o g k o l o n i / g . P a d a
peny impanan d e n g a n menggunakan gamping s e b a n y a k
40%, t o t a l k o l o n i m i k r o b a r a t a - r a t a d a g i n g b i j i
m e l i n j o m e n j a d i s e m a k i n r e n d a h y a i t u 4,0168 log
T a b e l 12 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a ( l o g ) p e r g ram c o n t o h d a g i n g b i j i m e l i n j o selama peny impanan
.................................................. Bu l a n Log t o t a l k o l o n i m i k r o b a p e r g ram c o n t o h k e ..........................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40% .................................................. 0 5,223 4,961 5,096 1 5,041 5,005 4,731 2 4,856 4,022 3,584 3 4,518 4,262 2,656 .................................................. R a t a - r a t a 4,9095 4,5625 4,0168 .................................................. Simpangan 0,2606 0,4293 0,9636 b a k u
P a d a a k h i r peny impanan d a l a m wadah t a n p a
g a m p i n g ( k o n t r o l ) , t o t a l k o l o n i m i k r o b a d a g i n g b i j i
m e l i n j o a d a l a h 4,518 l o g k o l o n i / g a t a u menurun
s e b e s a r 13,50% d i b a n d i n g k a n d e n g a n t o t a l k o l o n i
m i k r o b a p a d a awal peny impanan (5,223 l o g k o l o n i / g ) .
T o t a l k o l o n i m i k r o b a p a d a a k h i r peny impanan d a l a m
wadah d e n g a n g a m p i n g 20% a d a l a h 4,262 l o g k o l o n i / g
a t a u menurun s e b e s a r 14,09% d i b a n d i n g k a n d e n g a n
t o t a l k o l o n i a w a l peny impanan (4,262 l o g k o l o n i / g ) .
T o t a l k o l o n i m i k r o b a p a d a a k h i r peny impanan d e n g a n
g a m p i n g s e b a n y a k 40% a d a l a h 2,656 l o g k o l o n i / g a t a u
menurun s e b e s a r 47,88% d i b a n d i n g k a n d e n g a n t o t a l
k o l o n i p a d a awal peny impanan (5,096 l o g k o l o n i / g ) .
log total niikroba (kolonifgr contoh)
- K -x 20% 43- 40% buian
Gambar 1 0 . T o t a l k o l o n i m i k r o b a ( l o g ) p e r gram c o n t o h d a g i n g b i j i m e l i n j o selama p e n y i m p a n a n .
4. Rendemen e m p i n g m e l i n j o
Rendemen emping m e l i n j o y a n g d i h a s i l k a n d a r i b i j j
m e l i n j o Yang d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n penambahan
g a m p i n g d a n t a n p a gamping d a p a t d i l i h a t p a d a T a b e l 13
d a n Gambar 11 d i bawah i n i .
B i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n selama 3 b u l a n d a l a m <
wadah t a n p a g a m e i n g ( k o n t r o l ) m e n g h a s i l k a n rendemen
emping m e l i n j o s s b e s a r 53,13% d a n r e l a t i f t i d a k
b e r b e d a j i k a d i b a n d i n g k a n d e n g a n rendemen emping
m e l i n j o y a n g d i b u a t d a r i b i j i m e l i n j o s e b e l u m
peny impanan ( 5 3 , 5 0 % ) , d i m a n a p e n u r u n a n n y a s e b e s a r
0 , 6 9 % . B i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n s e l a m a 3 b u l a n
d a l a m wadah d e n g a n gamping s e b a n y a k 20% m e n g h a s i l k a n
rendemen emping m e l i n j o s e b e s a r 54,38% a t a u menurun
s e b e s a r 1,13% d i b a n d i n g k a n d e n g a n rendemen emping y a n g
d i b u a t d a r i b i j i m e l i n j o s e b e l u m peny impanan (55,00%).
B i j i m l e i n j o y a n g d i s i m p a n selama 3 b u l a n d a l a m wadah
dengan gamping 40% m e n g h a s i l k a n rendemen e m p i n g
m e l i n j o s e b e s a r 46,25% a t a u menurun s e b e s a r 17'41%
d i b a n d i n g k a n d e n g a n rendemen emping m e l i n j o y a n g
d i b u a t d a r i b i j i m e l i n j o s e b e l u m peny impanan (56,00%).
T a b e l 13. Rendemen emping m e l i n j o ( % ) ..................................................... Bu 1 an Rendemen ( % ) k e ............................................
K o n t r o l Gamping 20% Gamping 40%
0 53'50 55,OO 56,OO 1 54,38 57,50 57,50 2 56,25 56,25 55,63 3 53,13 54,38 46,25 ..................................................... R a t a - r a t a 54,315 55,783 53,845 ..................................................... Simpangan 1,206 1 , 1 9 9 4,441 baku
Semakin b a n y a k j u m l a h gamping y a n g d i g u n a k a n
d a l a m peny impanan b i j i m e l i n j o , menyebabkan s e m a k i n
r e n d a h n y a rendemen emping m e l i n j o y a n g d i h a s i l k a n .
- Hal i n i mungkin d i s e b a b k a n o l e h s e m a k i n r e n d a h n y a
k a d a r a i r b i j i m e l i n j o d a n s e m a k i n banyaknya j u m l a h
gamping y a n g d i g u n a k a n selama p e n y i m p a n a n .
D a l a m pembua tan emping m e l i n j o , s e t e l a h b i j i
m e l i n j o d i p a n a s k a n . b i j i m e l i n j o d i p i p i h k a n d e n g a n
menggunakan a l a t semacam p a l u . K a d a r a i r d a g i n g b i j i
m e l i n j o y a n g r e n d a h menyebabkan emping m e l i n j o y a n g
d i h a s i l k a n l e b i h k e r i n g s e h i n g g a b e r a t emping y a n g
d i h a s i l k a n l e b i h s e d i k i t .
Gambar 11. Rendemen emping m e l i n j o s e l a d a peny impanan
V. KESIKPULAN DAN SARAN
A. KESIKPULAN
Oari h a s i l p e n g a m a t a n dalam p e n e l i t i a n i n i dapat
d i s i m p u l k a n bahwa s e m a k i n b a n y a k j u m l a h g a m p i n g y a n g
d i g u n a k a n d a l a m wadah peny impanan b i j i m e l i n j o maka
k e l e m b a b a n n i s b i d a l a m wadah a k a n s e m a k i n r e n d a h .
K a d a r a i r d a g i n g b i j i d a n k u l i t b i j i m e l i n j o b a i k
y a n g d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n penambahan g a m p i n g
s e b a n y a k 20% dan 40% maupun k o n t r o l menga lami p e n u r u n a n
selama penyimpanan .
K e k e r a s a n d a g i n g b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n d a l a m
wadah d e n g a n penambahan gamping 20% d a n 4 0 % j u g a k o n t r o l
menga lami k e n a i k a n s e l a m a p e n y i m p a n a n . K e k e r a s a n k u l i t
b i j i m e l i n j o y a n g d i s i m p a n d a l a m wadah d e n g a n penambahan
gamping 20% d a n 40% maupun y a n g d i s i m p a n t a n p a penambahan
g a m p i n g menga lami p e n u r u n a n s e l a m a p e n y i m p a n a n .
T o t a l k o l o n i m i k r o b a p a d a d a g i n g b i j i m e l i n j o y a n g
d i s i m p a n d a l a m ;adah d e n g a n penambahan gamping 20% d a n
40% s e r t a k o n t r o l mengalami p e n u r u n a n s e l a m a p e n y i m p a n a n .
' ?o ta l k o l o n i m i k r o b a p a d a k u l i t b i j i m e l i n j o p a d a k o n t r o l
-- t e r j a d i k e n a i k a n selama p e n y i m p a n a n n y a , semen ta ra
peny impanan d a l a m wadah d e n g a n penambahan gamping 20% d a n
40% t e r j a d i p e n u r u n a n s e l a m a p e n y i m p a n a n .
S e l a m a peny impanan , rendemen emping m e l i n j o y a n g
d i s i m p a n d a l a m wadah t a n p a g a m p i n g ( k o n t r o l ) d a n wadah
d e n g a n penambahan g a m p i n g 20% d a n 40% menga lami p e n u r u n a n
selama peny impanan .
B . SARAN
S a r a n y a n g d a p a t d i b e r i k a n b e r d a s a r k a n h a s i l y a n g
d i p e r o l e h d a r i p e n e l i t i a n i n i a d a l a h a d a n y a p e n e l i t i a n
l e b i h l a n j u t t e n t a n g j a n g k a waktu p e n g g u n a a n gampng y a n g
t e r b a i k , d i m a n a s e t i a p j a n g k a waktu t e n t e n t u d a p a t
d i l a k u k a n p e n g g a n t i a n gamping d a l a m peny impanan . P e r b a i k a n s e r t a pengembangan wadah y a n g a k a n
d i g u n a k a n d a l a m p e n y i m p a n a n , wadah y a n g pe rmanen d a n t i p e
y a n g memungkinkan kemudahan d a l a m p e n g g a n t i a n gamping
s e t e l a h s u a t u j a n g k a w a k t u t e r t e n t u .
DAFTAR PUSTAKA
Anwar, K . P . , Y . Nygraha, d a n D . S e t i a w a n . 1985 . P r o s p e k pemakaian z e o l i t bayah s e b a g a i p e n y e r a p r a d i o n u k l i d a S r 8 5 d a r i sampah r a d i o a k t i f . Laporan T e k n i k Pengembangan No. 6 8 . PPTM, Bandung.
A s s o c i a t i o n o f O f f i c i a l A n a l y t i c a l C h e m i s t s . 1984 . O f f i c i a l Methods o f A n a l y s i s of he A s s o c i a t i o n o f O f f i c i a l A n a l y t i c a l C h e m i s t s , 14 t' e d . AOAC, I n c . A r l i n g t o n , V i r g i n i a .
A len , B . 1967 . Malayan F r u i t . Dona1 Moore P r e s s , S i n g a p o r e .
B u d i h a r s o , S . 1981 . Mempe la j a r i Bebe rapa S i f a t F i s i k Buah M e l i n j o dan D i s a i n A l a t Pengupas K u l i t B i j i M e l i n j o (Gnetum gnemon, L. . F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n . I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor , Bogor .
D a r j a n t o dan M u r j a t i , 1980 . K h a s i a t , Racun dan Masakan K e t e l a Pohon. Yayasan Dewi S r i , Bogor .
D i r e k t o r a t G i z i Depar temen Keseha t an R I , 1977 . D a f t a r Kompos is i Bahan Makanan. B h a r a t a Karya A k s a r a , J a k a r t a .
D i t j e n I n d u s t r i K e c i l , 1982 . Laporan S t a n d a r d i s a s i Pengawasan Mutu dan P e n g u j i a n H a s i l P r o d u k s i I n d u s t r i K e c i l Pengo lahan Pangan Emping M e l i n j o , Dodo1 d a n S i r o p . Departemen P e r i n d u s t r i a n R I .
Golob , P , D . J . Webley, 1980 . The u s e o f p l a n t s and m i n e r a l s a s t r a d i t i o n a l p r o t e c t a n s of s t o r e d p r o d u c t s . TPI London. d i da l am S y a r i e f , R . dan H . H a l i d , 1989 . T e k n o l o g i Penyimpanan Pangan . P u s a t A n t a r U n i v e r s i t a s Pangan dan G i z i , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor , Bogor .
G r i f f i n , W.C. dan M . 3 . Lynch , 1977 . P o l y h i d r i c a l c o h o l s . D i d a l am T . E . F u r i a ( e d . ) . Handbook o f Food A d d i t i v e s . CRC P r e s s , I n c , Oh io . ..
K e r r o d , R . 1979 . Ba tuan dan M i n e r a l . PT Da in ippon G i t a k a r y a P r i n t i n g , J a k a r t a , I n d o n e s i a . -
M a r k g r a f , 1951 . G n e t a c e a e . D i da lam G . G . J . van S t e e n i s ( e d . ) . F l o r a M a l e s i a n a , p.337. Noordhof f -Kol f f N . V . J a k a r t a .
Mohsenin, N . N . 1980 . P h y s i c a l P r o p e r t i e s o f P l a n t and Animal M a t e r i a l s . T h i r d P r i n t i n g . Gordon and Breach S c i e n c e P u b l i s h e r , New York.
M u l l e r , H . G . 1973 . Some P h i s i c a l P r o p e r t i e s of C e r e a l s and T h e i r P r o d u c t s a s R e l a t e d t o P o t e n t i a l I n d u s t r i a l U t i l i z a t i o n . IZi d a h n : P r o c e e d i n g Simposium Per temuan Tahunan ke 50: A s s o c i a t i o n o f C e r e a l C h e m i s t s . S t . L o u i s , M i s s o u r i .
Ochse , J . J . , 1977 . V e g e t a b l e s o f Dutch E a s t I n d i e s . A . Asher and Co. B. V . Amsterdam.
Oey K a m Nia, J . H e r l i n a , G . S ihombing , Na inggo lan dan L i e Goan Hong, 1979. An unknown a n t i n u t r i t i v e f a c t o r i n Gnetum gnemon s e e d s a p r e l i m i n a r y s t u d y . Makalah Semina r B i o k i m i a N a s i o n a l k e 11, 5-7 Mare t 1979 , J a k a r t a .
Poedya rdono , A , , F a r i d R . S . d a n Rahmat S . , 1979 . Mari be r t anam M e l i n j o , T r u b u s 119 :338 .
R a h a r d j a , P . C . , 1982 . Ber tanam M e l i n j o . P e n e b a r Swadaya, Bogor .
, 1986. Ba tu Gamping. Depar temen Per tambangan d a n E n e r g i . P u s a t Pengembangan T e k n o l o g i M i n e r a l .
R i y a n t o , A . , 1990 . Z e o l i t . Depar temen Per tambangan dan E n e r g i . P u s a t Pengembangan T e k n o l o g i M i n e r a l .
S h a d i l y , H . , 1980 . E n s i k l o p e d i I n d o n e s i a J i l i d 1. P e n e r b i t I c h t i a r Baru - Van Hoeve, J a k a r t a .
S h a d i l y , H . , 1982 . E n s i k l o p e d i I n d o n e s i a J i l i d 3. Pene r - b i t I c h t i a r Baru - Van Hoeve, J a k a r t a .
S u n a n t o , H . , 1991 . Budidaya M e l i n j o dan Usaha P r o d u k s i Emping. P e n e r b i t K a n i s i u s , Y o g y a k a r t a .
S y a r i e f , R . d an H . H a l i d , 1989 . T e k n o l o g i Penyimpanan Pangan . P u s a t A n t a r U n i v e r s i t a s Pangan dan G i z i , I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor , Bogor .
T jokrokusumo, 1977 . M e k a n i s a s i pembuatan emping m e l i n j o , d i da l am P r o c e e d i n g Seminar T e k n o l o g i Pangan 111. BPK, Depar temen P e r i n d u s t r i a n , Bogor .
Winarno, F . G . , 1988 . Kimia Pangan dan G i z i . PT Gramedia , J a k a r t a .
Lampi.ran I. C:elmbaban r e l a t i f w t i a p h jam selm 13 h a r i pada p n e l i t i a n pendatntluan dengem g a p i n g dem z m l i t
C:elmbaha (%) Hari.
b:.e F: K G 10% G 211% G 7.1j-L G 40% G Ed:]% Z ~ C I % 2 Z:I% 2 71yL
1-ampiran 2. k:elenbaki r e l a t i f w t i a p b jam selm3 13 k r i pada .peielitiars ~ ~ c l a t ~ ~ l u a n clwtgan IT=-tgg~makan gainpiny
Kelantmbart ( X ) t-ht-i - lie R I< G 1:; G 20% G I 1; iFi:l%, G :6:>;<
i . r n . I'eleriii-.=ban r - e l a t i f 5;etiap b r i seliwe 96 hri. d m g a i rmggcmakan garbping
hari. Kelembaban (%) i i ~ '
R K: G a:>;; G WL
a. cx:1 -,Y. ,~..25 71 -75 -7 - ,<.I. <:a::, CS.<x> 68. %:I
67. C T I be. CK) 67-33 69.25 h9. CX:l
&.XI 67.6:x:I M.75 65. Ed:)
67. <:x:l a.x1
69 . i:x::, 7(:1.25 7<:1. cx:l 71.75 69.25 69.Cx3 a .25 a .(:x:I 69.75 71.25 7i:I. (:X:l
71 -25 '73. CX:,
X.25 T5.25 79 ,&.%:I -"", - - , L. (.U.I
72.75 T : ., . ELI 72.75 69 "25
. (In:] 65.75 71 . C X )
71-25 71.75 71. . 50 74.3:1 -7= , 4. -3:) 74.25 7h. 25 77. (:x:l 77. XI
70 . CU:I
69. CX:! 67.EO &.25 hX.75 63. i:x:> 62.75 64. Cx:I 63. a3 a. ca:> hZ.75 61.33 61 . S:, 57. <#:I
59. ZCl 62. CIC) 63. 513 a. 51:) 6.7.75 M.25 3 = TE n,! . .LJ
59. Ed::, &:I. 25 59.75 59. Ed:)
&L. 75 65. i:x:~ 63. 75 M.25 67. Cx:r &. CX:I
A5. 3:1
&A * Cx:) 62. i:x:1 63.25 63.75 61 .Ed:) c= -8.G - <:x:>
-- '5%. Ed:) 57" %.'I
61 . Cx:) Kl. 2:) 61 . Cx:) &:I. CX:)
&A. 25 65. i:x:1 61.25 6%. :&:I
67.75 & . 3:)
~
b:elmhba (%) Ikri 1.e -. - .-
K C:: G XI% G 4:%
62.75 62. !:K! 65.75 M:!. 75 79.25 hb .xi 81;. cx; 75. cx:, TI-- 'E , .!.,LC
77 - - , ,-. . !.X.I 7(:!. 25 59. '3:) 70. (:r:r 69. Cx:! 71.75 76.75 Ci? -75 77 Ei , .-. . .*.I 7= , L, . !:x:! 71 .!:U> 78. CX:i
3:). t:x>
74.75 -p; (T) ..".. El.. Y:! f.52 . !:X:) -., -. , >.Ed:!
83.25 74. C X ) 7.3.25 55:. !:x:! 72.75 78.75 I57 -75
. Ed3 ~ 3 3 . i:n:! 74.25 ..?' , ... s . 75 73 . !:a:! 61.25 6X . X! U . 7 5 ,, - . i3-a . !..X.)
65.25 -*., ;...":J:\
' 7 E.. a, .... A.) ..-.., , i .7S
- , , . Cx:! 75. Ed:!
'75. Cx:i 75. C O 78. FA:! 78.21 79.25 8C!. 25 'D 'C
, , . , L C
$3:). CU:>
71.75 78. !:r:! - , , . Cnj 76.25 -7, , - l:n:! '79. Cx:! 7' .., . "- d.1 - 7 , j 0 " EJ> :75. Ed:) 75. CK! Ti. cn:! -77 ''7 I . "I..
-r- , j .EJ:! 76. Cx:l a:!. I:%>
79. Cx:! 79. Ed; 76.75 78.3:) 78. :dl! 77. !:x:! j1.75 -.- , , . ?A:! m. Cx:! 81. -!:x:! s$:i. Ed:)
7R. ::d:! -77 -"=. , , ./-i 77.25 74.3:> ' 11-25 75. Fd:! 7 i4.. C#! 7 ; '2.. ?dl
75 ,~.... 'd.1 -r:.. ,, .:. . ::5 '-rc / .> . t::c