BML3113 1

BML3113 : SEJARAH BAHASA, KESUSASTERAAN DAN KEBUDAYAAN MELAYU

TAJUK : ESEI (a)

Buat satu kajian mengenai suku bangsa atau etnik anda dan hubungannya dengan rumpun bahasa Melayu.

Kajian suku bangsa atau etnik : Bangsa Jawa

Disediakan oleh: NAMA NO. ID NO. TEL

NORLIZA BT SAM ZAKARIA D20111049683 0123606271

NAMA TUTOR E-LEARNING : DR. NORAZIMAH BT ZAKARIA

TARIKH SERAH : 13 NOVEMBER 2012

PEMARKAHAN ESEI (a) ESEI (b) FORUM

KUIZ/UJIAN JUMLAH

BML3113 2

ISI KANDUNGAN

PERKARA HALAMAN

1.0 Pengenalan

3

2.0 Bangsa Melayu dari Jawa

2.1 Bangsa Jawa di Indonesia

2.2 Bangsa Jawa di Malaya

Kepentingan Ekonomi

Pelarian Politik

Penculikan

Penipuan

4

3.0 Penempatan Jawa di Malaya

8

4.0 Hubungan bangsa Jawa dengan rumpun bahasa Melayu

Bahasa Perpaduan

Bahasa Penyebaran Agama Islam

Kelemahan Bahasa Jawa

Bahasa Perdagangan

Bahasa Ilmu

Bahasa Kesusasteraan Melayu

Bahasa Pentadbiran

9

5.0 Penutup

19

BML3113 3

1.0 Pengenalan Perkataan Melayu mengikut catatan dalam tulisan Cina (Tiongkok) adalah daripada

kerajaan Mo-lo-yeu yang berasal daripada nama sebatang sungai iaitu sungai Melayu. Penamaan kerajaan atau negeri sudah menjadi kebiasaan dalam budaya Melayu seperti

nama Negeri Johor, Pahang, Kelantan, Sarawak dan lain-lain lagi.

Mengikut Slametmuljana, kata Melayu berasal daripada perkataan Sanskrit yang berkembang di dua tempat yang berbeza. Di seberang Utara Selat Melaka, perkataan

tersebut mengekalkan sebutan aslinya iaitu Malaya manakala di seberang sebelah Selatan mengalami perubahan bunyi kepada Melayu. Terdapat dua teori mengenai asal usul bangsa Melayu, iaitu teori Yunan yang terletak di Tanah Besar Asia dan teori Nusantara yang menyatakan bangsa dan bahasa Melayu telah berada di kepulauan Melayu sejak sekian lama. Mengikut teori Yunan, orang

Melayu datang ke Kepulauan Melayu menerusi tiga gelombang yang utama, yang

ditandai dengan perpindahan orang Melayu Negrito, Melayu Proto dan diikuti Melayu Deutro.

Orang Negrito merupakan penduduk paling awal di Kepulauan Melayu berdasarkan data

arkeologi di Gua Cha, Kelantan. Kemudian, diperturunkan orang Semang yang

mempunyai ciri-ciri fizikal berkulit gelap, berambut kerinting, bermata bundar, berhidung

lebar, berbibir penuh dan saiz badan yang pendek. Melayu Proto pula telah melarikan

diri ke kawasan pedalaman iaitu ke hutan, lembah dan kawasan pergunungan. Golongan

ini masih wujud lagi dan dikenali sebagai Negrito, Senoi, Jakun dan Temuan. Melayu

Deutro pula mempunyai peradaban yang lebih tinggi iaitu membina petempatan di pesisir

pantai, mempunyai kemahiran dan membuka penempatan baru.

Bangsa dan bahasa Melayu dipercayai berasal dari utara Asia Tengah yang

menggunakan bahasa Austonesia. Encyclopedia Britannica menyatakan bahawa bangsa Melayu adalah kelompok yang berasal dari Yunan dan telah merantau antara tahun 2500 S.M. hingga tahun 1500 S.M. Mereka bertaburan mendiami dari Malagasi

hingga ke Pulau Hawaii di lautan Pasifik. Justeru, sarjana-sarjana barat mengakui

bahawa bangsa Melayu bertaburan di sekitar dua buah lautan besar iaitu lautan Pasifik

dan lautan Hindi.

BML3113 4

Beberapa sarjana yang lain pula mengemukakan pandangan mereka, bahawa bangsa

Melayu tidak datang dari mana-mana sebaliknya telah mendiami Nusantara sejak sekian

lama. Walaupun pendapat dan teori ini kurang mendapat sokongan tetapi pendapat ini

diperkukuhkan oleh sarjana seperti J. Crawfurd, K.Himly, Sutan Takdir Alisyahbana dan

Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman. Bangsa Melayu dan bangsa Jawa mempunyai

tamadun yang tinggi pada abad kesembilan belas dan hal ini menunjukkan orang Melayu

tidak berasal dari mana-mana, tetapi berasal dan berkembang di Nusantara ini sendiri.

Justeru, satu kajian tentang suku bangsa Jawa akan diperjelaskan secara terperinci dan

perkaitan dan hubungan bangsa Jawa dengan rumpun bahasa Melayu.

2.0 Bangsa Melayu dari Jawa Sutan Takdir Alisjahbana seorang ahli bahasa Indonesia menyatakan bahawa penduduk-penduduk asal di Asia Tenggara merupakan rumpun bangsa yang sama iaitu

bangsa Melayu. Mereka turut dikatakan bukan hanya mempunyai persamaan dari segi

warna kulit tetapi turut mempunyai persamaan dari segi saiz bentuk badan. Manusia

kuno seperti Homo Soloinensis dengan Homo Wajakensis terdapat di Pulau Jawa.

Penemuan manusia kuno ini di Pulau Jawa menunjukkan bahawa orang Melayu itu

keturunan daripada manusia kuno tersebut iaitu berasal daripada Jawa dan mewujudkan

tamadunnya sendiri.

John Crawford (1848) seorang sarjana Inggeris telah membuat kajian antara bahasa Melayu dengan bahasa Lampung, bahasa Sunda,bahasa Madura, bahasa Bali, bahasa

Bugis dan bahasa-bahasa di Indonesia Timor. Selain itu, perbandingan turut dilakukan

antara bahasa Melayu dengan bahasa Tagalog, Bisanya, Campa, Formosa dan bahasa

lain di Lautan Pasifik hingga bahasa Malagasi di Pulau Madagaskar. Kesimpulannya,

beliau berpendapat bahawa bahasa Melayu dan bahasa Jawa menjadi induk bagi semua

bahasa tersebut. Kedua-dua bahasa tersebut dinamakan Malayan.

Hujah-hujah ini menunjukkan bahawa bangsa Melayu dan bangsa Jawa telah memiliki

taraf kebudayaan yang tinggi dalam abad kesembilan belas. Malahan bahasa Jawa telah

menjadi bahasa yang tertua dan menjadi bahasa induk kepada bahasa-bahasa lain.

BML3113 5

2.1 Bangsa Jawa di Indonesia

Suku Jawa adalah suku bangsa yang terbesar di Indonesia iaitu dengan jumlah lebih

daripada 90 juta. Mereka berasal dari pulau Jawa terutama di Jawa Tengah, Jawa Timur,

Jawa Barat, Banten dan Jakarta. Kebanyakan suku bangsa Jawa bertutur dengan

menggunakan bahasa Jawa sebagai bahasa komunikasi mereka. Berdasarkan Majalah

Tempo di Indonesia, pada 1990-an menunjukkanbahawa 12% orang-orang Jawa

menggunakan bahasa Indonesia manakala 18% menggunakan bahasa campuran iaitu

bahasa Jawa dan bahasa Indonesia manakala yang selebihnya bertutur dalam bahasa

Jawa sebagai bahasa utama.

Orang Jawa terkenal sebagai suku bangsa yang sopan dan halus. Mereka juga terkenal

sebagai suatu suku bangsa yang tertutup dan tidak mahu berterus terang. Sifat ini

berdasarkan sifat orang Jawa yang ingin memelihara keharmonian atau keserasian dan

menghindari pertikaian. Mereka lebih cenderung untuk berdiam diri serta tidak mahu

membuat bantahan sekiranya timbuh percanggahan. Bahasa Jawa adalah bahasa yang

sangat sopan dan mempunyai erti yang luas.

Suku bangsa Jawa bertutur dalam bahasa Jawa iaitu bahasa pertuturan yang digunakan

oleh penduduk suku bangsa Jawa terutama di sesetengah bahagian Banten, Jawa

Barat, Jawa Tengah dan Jawa Timur di Indonesia. Penduduk-penduduk Jawa ini,

kemudiannya berhijrah ke seluruh pelosok di Nusantara untuk mendapat kehidupan yang

lebih baik termasuklah ke Tanah Melayu.

2.2 Bangsa Jawa di Malaysia

Orang-orang Jawa telah datang ke Tanah Melayu sebelum abad kesembilan lagi untuk

tujuan perdagangan. Semasa Zaman Kesultanan Melayu Melaka, orang-orang Jawa

telah mempunyai perkampungan yang terletak di Hilir Melaka. Pada zaman itu,

perkampungan tersebut adalah untuk tujuan perdagangan. Perkembangan ekonomi

dunia yang pesat semasa penjajahan orang-orang Eropah telah menyebabkan orang

Jawa tertarik untuk ke Tanah Melayu. Lebih-lebih lagi kesan memuncak akibat

penjajahan Eropah, keadaan sempit dalam bidang ekonomi dan pertambahan penduduk

menyebabkan berlakunya penghijrahan orang-orang Jawa. Orang-orang Jawa

merupakan golongan yang ramai dan berminat untuk datang ke Tanah Melayu.

BML3113 6

Kepentingan Ekonomi :

Peluang-peluang untuk bekerja sebagai buruh dan membuka hutan oleh penjajah

British memberi tarikan kuat kepada mereka untuk berhijrah ke Tanah Melayu.

Sejak tahun 1880-an hingga perang dunia kedua, penghijrahan orang-orang Jawa

dari Tanah Jawa berjalan lancar. Kedatangan mereka melalui beberapa cara dan

saluran tertentu. Antaranya melalui syarikat-syarikat pengambilan persendirian

yang terdapat di Jawa terutama di Jakarta (Betawi), Surabaya, Semarang dan

Singapura. Contohnya, Syarikat Mansfield1 di Singapura dengan ejennya di

Semarang telah membawa buruh-buruh kotrak dari Jawa ke Singapura.

Selain itu, terdapat syarikat-syarikat pengambilan yang dimiliki oleh orang Jawa

yang berketurunan Sheikh. Sebahagian besar orang Jawa yang datang ke

Selangor menggunakan perkhidmatan daripada Sheikh tersebut di mana segala

tambang perjalanan, penginapan dan dan makanan ditanggung oleh Sheikh.

Sheikh akan menyerahkan buruh Jawa kepada majikan baru apabila mereka

membayar segala hutang dan perbelanjaan buruh Jawa tersebut kepada Sheikh.

Penghijrah-penghijrah tersebut akan bekerja dengan majikan baru apabila

majikan barunya membayar segala hutang mereka. Dalam hal ini, majikan

barunya dinamakan sebagai Penebus (Tukang Tebus) manakala penghijrah-penghijrah Jawa dinamakan sebagai Orang Tebusan2. Sebelum perang dunia pertama, banyak Sheikh yang menjalankan perniagaan mengimport orang-orang

Jawa ke Malaya.

Pelarian Politik : Ada kalangan orang-orang Jawa yang datang sendiri ke Malaya tanpa melalui

Sheikh-Sheikh atau melalui ejen syarikat pengambilan Eropah. Mereka datang

dengan cara menumpang kapal-kapal perdagangan secara haram ataupun

1 Syarikat Mansfield adalah sebuah Syarikat Perkapalan British yang terbesar di Singapura. Sejak 1860, syarikat tersebut memainkan peranan penting dalam urusan perdagangan di kawasan Asia Timur dan Asia Tenggara. Syarikat ini turut aktif membawa penghijrah-penghijrah ke Bangkok dan Singapura. (Lihat Francis E.Hyde, British Shipping Companies and East and Southeast Asia dalam CD Cowan (ed.) The Economic Development of Southeast Asia, George Allen and Unwin Ltd. London, 1964, h.30-31 2 Orang Tebusan S. Husin Ali,Social Stratification h.30, Temuramah dengan Remot bin Kasan, 25.4.73; Hj. Murshid bin Ahmed Kesawi, pada 24.4.73

BML3113 7

bekerja di dalam kapal yang ditumpanginya itu. Mereka adalah pelarian politik

yang tergolong sebagai orang minggat. Apabila kapal sampai di pelabuhan,

mereka tidak menghadapi masalah kerana sudah ada keluarga, saudara atau

rakan sekampung menunggu mereka. Orang-orang yang menunggu itu akan

membawa penghijrah-penghijrah Jawa yang baru tiba untuk tinggal bersama

mereka sementara menunggu mereka mendapat pekerjaan.

Penculikan :

Buruh-buruh Jawa yang murah menyebabkan berlakunya kejadian penipuan dan

penculikan. Mereka diculik dari rumah mereka di Jawa lalu dibawa ke Singapura

dengan sesuka hati oleh golongan yang tertentu3 . Di negeri-negeri Melayu

pernah berlaku penipuan untuk tujuan penculikan yang dilakukan oleh kumpulan

sindiket untuk membawa tenaga buruh Jawa. Menurut laporan akhbar tempatan,

kegiatan pemerdagangan manusia ada dijalankan di pelabuhan Semarang dan

pelabuhan Singapura4 .

Wakil sindiket tersebut berjanji untuk membawa orang-orang yang berkenaan ke

Mekah untuk menunaikan fardhu haji. Setelah bilangan orang yang dikehendaki

telah mencukupi, wakil sindiket akan menghubungi ejen-ejen di Singapura untuk

mendapatkan bayaran sebanyak 10 guilders bagi setiap seorang. Secara rahsia

dan tanpa pengetahuan pihak berkuasa, mangsa-mangsa sindiket dikumpulkan

lalu dibawa ke pelabuhan Semarang. Kemudian, mereka dibawa dengan kapal

dagangan dari China. Di dalam kapal, mangsa-mangsa tersebut beranggapan

untuk menunaikan fardhu haji tetapi yang sebenarnya mereka telah dibawa ke

Singapura dan menjadi peladang-peladang di Negeri-negeri Melayu Bersekutu.

Penipuan :

Orang-orang Jawa yang datang ke Malaya tertipu dengan gambaran-gambaran

yang mengelirukan oleh orang yang dikenali sebagai wereg5. Wereg memainkan peranan sebagai pembantu yang berusaha untuk mendapatkan bekalan buruh

3 S. Husin Ali,Social Stratification, h.30. 4 Malay Mail 1.2.1898, h.3. 5 Wereg adalah pembantu-pembantu utama kepada broker-broker Sheikh ataupun ejen-ejen pengambilan buruh persendirian. Peranan mereka lebih kurang sama dengan kangany-kangany dalam kalangan orang India dan Kheh Thau-Kheh Thau dalam kalangan orang Cina. KS. Sandhu, Indians in Malaya: Some aspects of their immigration and settlement 1786 1957, University of Cambridge, Cambridge 1966.

BML3113 8

yang ramai bagi syarikat-syarikat pengambilan buruh persendirian. Wereg-wereg

ini akan menggunakan propaganda yang tersendiri untuk mendapatkan kamsin

antara 80 hingga 100 rupiah bagi setiap tenaga buruh Jawa. Salah satu cara

yang digunakan oleh wereg tersebut ialah dengan memberikan gambaran-

gambaran yang berlebihan serta prospek pekerjaan yang terdapat di Malaya.

Mereka juga diberi gambaran untuk mendapatkan isteri sekiranya hendak

beristeri, kemudahan perumahan, tanah dan kehidupan yang lumayan.

Hakikatnya, memberi gambaran yang salah dan berlebih-lebihan pada buruh-

buruh Jawa ini bukan sahaja dilakukan oleh wereg tetapi dilakukan juga oleh

kakitangan syarikat-syarikat pengambilan tenaga buruh di Semarang.

3.0 Penempatan Jawa di Malaya

Orang-orang Jawa telah membuka penempatan-penempatan mereka di Selangor.

Pembukaan kampung-kampung dan hutan-hutan oleh orang-orang Jawa merupakan

satu sumbangan yang besar terhadap perkembangan dan penempatan penduduk di

Selangor. Penempatan mereka mula dapat dikesan pada tahun 1880-an6.

Sebelum kedatangan British, penempatan-penempatan orang Jawa bertaburan dan tidak

ada kemajuan. Perkampungan kecil mereka adalah di sepanjang sungai seperti Sungai

Langat, Sungai Kelang dan Sungai Selangor. Kawasan pedalaman masih dengan hutan

belantara dan kawasan berpaya.

Pada tahun 1860-an, terdapat bukti yang menunjukkan adanya penempatan awal orang-

orang Jawa di Selangor. Antaranya ialah Kampung Jawa telah dibuka di Kelang oleh

seorang tokoh iaitu Haji Hussein dari Jawa dan Haji Mohamad Tahir dari Batu Bara

Sumatera. Kedua-dua tokoh ini telah membawa kumpulan masing-masing untuk

membuka dan membangunkan kampung tersebut. Nama Kampung Jawa diambil kerana

bilangan penghijrah-penghijrah dari Jawa yang lebih ramai di kampung tersebut.

Semasa pentadbiran British pada 1875, satu lagi perkampungan Jawa telah dibuka di

Teluk Pulai Kelang. Nama ketua kampung tersebut ialah Haji Latip yang berasal dari

Semarang, Jawa dan beliau telah bermastautin selama 10 tahun di Kelang.

6 Peta menunjukkan kawasan penempatan utama orang-orang Jawa, Tahun 1880-an 1940. Sumber Malaysia Barat, Sheet 2, Series L, 40A Jabatanarah Pemetaan Negara, Malaysia, no 78-1970.

BML3113 9

Kejayaan orang-orang Jawa membuka penempatan awal dan usaha mereka memajukan

kawasan tersebut telah menarik perhatian kerajaan British pada masa itu. Laporan-

laporan daripada pegawai British telah menunjukkan rasa puas hati mereka pada

kemajuan yang ditunjukkan oleh penghijrah-penghijrah dari Jawa. Contohnya Laporan

daripada Pegawai Pemungut Hasil, Daerah Kuala Langat,

The Javanese at Klanang ...and ...Tanjong Duabelas have made good progress and

I am glad to be able to report satisfactorily on them.7

Perasaan puas hati terhadap semangat penghijrah-penghijrah Jawa itu juga telah

menyebabkan Pegawai Pemungut Hasil Daerah Kuala Langat berani melaporkan

bahawa kemajuan-kemajuan yang dibawa oleh orang-orang Jawa di kampung tersebut

menyebabkan orang-orang Melayu tempatan turut menunjukkan semangat kerajinan

mereka. Kecekalan dan kegigihan peneroka-peneroka Jawa semasa pembukaan tanah

adalah perkembangan penting pada sejarah penempatan di Selangor. Kejayaan dicapai

telah mendapat perhatian pihak British dan juga masyarakat Melayu tempatan. Justeru,

kelonggaran cukai tanah, pinjaman kepada peneroka-peneroka awal, meluluskan

permohonan tanah pertanian dan meluluskan undang-undang tanah simpanan orang-

orang Melayu di mana orang-orang Jawa turut mendapat manfaatnya. Justeru,

bermulalah episod suku bangsa Jawa sebagai satu rumpun Melayu.

4.0 Hubungan Bangsa Jawa dengan Rumpun Bahasa Melayu Bangsa Jawa dan bangsa Melayu mempunyai tamadun yang tinggi pada abad

kesembilan belas dan hal ini menunjukkan orang Melayu berasal dan berkembang di

Nusantara. Penemuan manusia kuno di Pulau Jawa menunjukkan besar kemungkinan

orang Melayu adalah keturunan daripada manusia kuno tersebut yakni berasal daripada

Jawa dan mewujudkan tamadun bersendirian.

Perkembangan sejarah dua suku bangsa dari suku keturunan Jawa dan Melayu

mempunyai dominasi kuasa politik dan dagangan ekonomi serta populasi yang besar di

Indonesia dan Malaysia. Bangsa (suku kaum) Jawa di Indonesia dan bangsa (suku

kaum) Melayu di Malaysia, dikatakan merupakan inti dari dunia Melayu.

7 Laporan Acting Collector, Kuala Langat ke Residen, Selangor, January, 1889, SSF, 380/89; Laporan District Officer Kuala Langat, kepada Commisioner of Lands Selangor, bertarikh 14.1.1891, SSF 996/1891

BML3113 10

Terdapat pengkaji yang berpendapat mengatakan bahawa Melayu berasal dari

perkataan pamalayu, iaitu peristiwa ketika berlaku penyerangan oleh Raja Kertanegara dari Singhasari Jawa Timur di Hulu Jambi di sempadan Sumatera Barat. Di kawasan

tersebut didirikan sebuah prasasti, iaitu prasasti Amoghapasa sebagai peringatan

berlakunya ekspedisi angkatan perang dari Jawa Timur tadi ke daerah Melayu pada

tahun 1826. Pamalayu bermaksud Ekspedisi Melayu, iaitu penyerangan dan seterusnya penguasaan terhadap negeri Melayu.

Pendapat John Crawfod (1848) sebagaimana yang telah dimaklumkan sebelum ini,

menyatakan bahawa Bahasa Melayu dan Bahasa Jawa menjadi induk bagi semua

bahasa di Nusantara. Hujah-hujah ini menjelaskan dan menunjukkan bahawa bangsa

Melayu dan bangsa Jawa telah memiliki taraf kebudayaan yang tinggi dalam abad

kesembilan belas. Beliau juga berpendapat bahasa Jawa ialah bahasa yang tertua dan

menjadi bahasa induk pada bahasa-bahasa yang lain pula.

Bahasa Perpaduan

Bangsa Jawa baik di Indoneseia mahupun di Malaysia menerima bahasa Melayu

sebagai bahasa nasional dan bahasa persekutuan. Bahasa Indonesia secara

rasmi sebagai bahasa nasional pada 18 Ogos 1945, kerana pada ketika itu

Undang-undang Dasar 1945 disebutkan bahawa Bahasa Negara Adalah Bahasa Indonesia (pasal 36).

Komunikasi antara kumpulan yang bangkit pada masa itu dengan menggunakan

bahasa Indonesia dalam Sumpah Pemuda pada 28 Oktober 1928. Pada ketika itu, bangsa Indonesia telah sama-sama berjuang dengan penuh kesedaran

walaupun mendapat tentangan hebat. Walau bagaimanapun Bahasa Melayu

tetap muncul dalam pelbagai variasi dan dialek.. Perkembangan bahasa Melayu

di Nusantara telah mempengaruhi dan mendorong pada pertumbuhan rasa

persaudaraan dan kesatuan bangsa Indonesia kerana adanya kesedaran tentang

fungsi bahasa sebagai alat komunikasi.

Suku Jawa, Suku Sunda dan suku-suku yang lain dengan sukarela telah

menerima bahasa Indonesia sebagai bahasa nasional. Hal ini menjelaskan

tentang kesepakatan untuk menerima bahasa Melayu sebagai bahasa perpaduan

bagi rakyat seluruhnya. Perpaduan melalui satu bahasa dapat diwujudkan

dengan satu bahasa di Malaysia. Bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan

BML3113 11

telah digunakan dalam segala urusan kerajaan. Rakyat yang terdiri daripada

pelbagai kaum dapat menerima bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan

mereka dapat bertutur dan menulis dalam bahasa Melayu dengan baik.

Bahasa merupakan nilai dan budaya bangsa. Ungkapan ini telah diluahkan oleh seorang tokoh politik bukan Melayu iaitu Timbalan Menteri Pendidikan,

Datuk Devamany S. Krishnasamy sewaktu dijemput oleh Dewan Bahasa dan

Pustaka (DBP) pada 15 Juali sewaktu memberi syarahan mengenai usaha

memartabatkan bahasa Melayu dari kaca mata ahli politik.

Menurut beliau, bahasa Melayu yang merupakan bahasa ibunda mempunyai

hubungan emosional dengan penuturnya dan berkait rapat dengan kalbu dan

sanubari rakyat. Jelas beliau lagi, bahasa Melayu memainkan peranan sebagai

alat perhubungan berbilang bangsa sejak dahulu lagi sepertimana yang

dipaparkan dalam karya agung Tun Sri Lanang menerusi Sejarah Melayu yang menggambarkan kegemilangan dan kejatuhan Kerajaan Melayu Melaka.

Selepas merdeka, isu penyatuan bangsa sangat penting. Malaysia sebuah

negara yang berdaulat seharusnya mempunyai lambang dan martabat

bangsanya sendiri. Walaupun berbeza asal keturunan, kepercayaan agama dan

akar budaya namun tugas untuk membentuk masyarakat Malaysia yang bersatu

padu boleh dicapai melalui bahasa perpaduan iaitu bahasa Melayu.

Sedar atau tidak, bahasa Melayu telah menerima tamparan hebat sejak 20

hingga 30 tahun dahulu. Era digital dan globalisasi tanpa sempadan menyaksikan

bahasa Melayu terpaksa bersaing hebat dengan bahasa lain terutamanya bahasa

Inggeris. Aplikasi dasar liberalisasi sekitar 1980-an menyaksikan penggunaan

bahasa Inggeris semakin meluas. Oleh hal yang demikian, peranan DBP adalah

untuk memartabatkan semula bahasa Melayu bukan sahaja kepada sekolah

kebangsaan tetapi perlu menyeluruh kepada sekolah Cina dan Tamil. Kini 27 juta

rakyat Malaysia perlu bersama-sama menggalas tanggungjawab ini

memandangkan perjuangan bahasa Melayu merupakan wadah perjuangan rakyat

Malaysia.

BML3113 12

Penyebaran Agama Islam

Bahasa Melayu telah tersebar di seluruh pelusuk Nusantara bersama

perkembangan dan penyebaran agama Islam. Bahasa Melayu mudah diterima

oleh Masyarakat di Nusantara sebagai bahasa perhubungan antara sebuah

kerajaan dengan kerajaan yang lain, antara pedagang-pedagang dan dalam

urusan pentadbiran. Perkembangan bahasa Melayu di Nusantara telah

mempengaruhi dan mendorong pada pertumbuhan nilai-nilai persaudaraan

sebagai satu rumpun yang telah mengangkat bahasa Melayu sebagai bahasa

rasmi negara seperti Indonesia, Malaysia, Singapura dan Brunei.

Ketika Agama Islam menapak di Nusantara, para mubaligh telah menggunakan

bahasa Melayu sebagai dakwah dalam menyebarkan syariat Islam. Pengislaman

raja-raja dan golongan bangsawan sebagaimana dalam Hikayat Raja-raja Pasai,

Hikayat Merong Mahawangsa, Hikayat Acheh dan Sejarah Kepulauan Sulu telah

membuka lembaran dalam menyebarkan dakwah kepada golongan istana.

Kemudian, dakwah tersebut diperluaskan lagi iaitu apabila raja dan pembesar-

pembesar istana telah memeluk Islam, rakyat jelata juga akan turut serta.

Contohnya Megat Iskandar Shah Melaka dan Raja Malik al Salih Pasai yang

memeluk Islam diikuti oleh rakyat baginda. Dalam hal ini, bahasa Melayu

memainkan peranan penting dalam menyebarkan agama Islam di Nusantara

memandangkan bahasa Melayu mudah difahami dan telah menjadi bahasa lingua

franca berbanding bahasa Jawa.

Dalam kalangan bangsa Jawa juga, agama Islam turut melepasi tembok di mana

para mubaligh telah menyebarkan dakwah tentang konsep Tuhan yang Maha

Esa, Tauhid, keadilan, hak individu dan masyarakat, kehidupan yang harmoni,

menyanjung akhlak mulia, konsep kebahagiaan di dunia dan di akhirat serta

menuntut umatnya agar sentiasa berfikir secara rasional. Peranan Wali Songo atau Wali Sembilan telah menjadikan Masjid Agung Demak sebagai markas

dakwah

Kelemahan bahasa Jawa

Sebagaimana yang telah sedia maklum, bangsa Jawa adalah merupakan majoriti

suku bangsa di Indonesia yang menggunakan bahasa Jawa. Antara suku bangsa

Jawa yang menggunakan bahasa Jawa ialah di Jawa Tengah, Yogyakarta dan

BML3113 13

Jawa Timur. Selain itu, bahasa Jawa juga digunakan oleh penduduk yang tinggal

di beberapa daerah lain seperi di Banten terutama Kota Serang.

Walaubagaimanapun, bahasa Jawa tidak digunakan sebagai bahasa Indonesia

tetapi ada kesepakatatan untuk menggunakan bahasa Melayu yang dituturkan di

Riau sebagai bahasa Indonesia. Bahasa Melayu Riau dijadikan sebagai bahasa

persatuan Republik Indonesia. Bahasa Indonesia dijadikan sebagai jati diri

bangsa bermula daripada Sumpah Pemuda pada 28 Oktober 1928. Pada

Kongres Nasional kedua di Jakarta, Prof. Mohammad Yamin telah mengusulkan

untuk memilih bahasa Indonesia sebagai bahasa untuk negara Indonesia selepas

kemerdekaan.

Bahasa Melayu Riau yang dipilih sebagai bahasa Indonesia dan bukannya

bahasa Melayu Pontianak atau Banjarmasin atau Samarinda ataupun Kutai.

Alasannya berdasarkan pertimbangan bahawa suku/puak Melayu berasal dari

Riau. Selain daripada itu, Sultan Melaka yang terakhir telah lari ke Riau sebaik

sahaja Portugis menjajah Melaka. Bahasa Melayu adalah lingua franca di mana

paling sedikit menerima pengaruh daripada bahasa Cina Hokkien, Tio Ciu Ke dan

bahasa-bahasa yang lain. Alasan yang lebih kukuh lagi ialah pengguna bahasa

Melayu bukan sahaja terbatas di Republik di Indonesia sahaja. Pada tahun 1945,

pengguna bahasa Melayu yang lain ialah Malaysia, Brunei dan Singapura.

Walaupun ketika itu, negara-negara berkenaan masih dijajah oleh British namun

sebagai satu kesatuan, semangat patriotisme dan nasionalisme dalam kalangan

negara-negara di Asia Tenggara, bahasa Melayu telah digunakan sebagai

bahasa komunikasi, bahasa ekonomi dan bahasa ilmu antara negara jiran

tersebut.

Antara bahasa Jawa dengan bahasa Melayu, bahasa Jawa lebih sukar untuk

dipelajari. Dalam bahasa Jawa, ada perbezaan antara bahasa itu sendiri iaitu ada

bahasa halus, bahasa biasa dan bahasa kasar. Penutur bagi bahasa Jawa dalam

kalangan bangsa Jawa turut berbeza mengikut usia, darjat ataupun pangkat.

Sekiranya seseorang itu kurang memahami budaya Jawa, maka akan

menimbulkan kesan negatif yang lebih besar kepada penutur. Sekiranya bahasa

Jawa digunakan sebagai bahasa Indonesia, suku-suku atau puak-puak lain di

Republik Indonesia akan merasa dijajah oleh bangsa Jawa yang merupakan puak

majoriti di Indonesia.8 Justeru, di Indonesia sendiri yang mempunyai bangsa Jawa

8 http://id.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Indonesia

BML3113 14

lebih daripada 90 juta orang atau 2/3 daripada penduduknya memilih bahasa

Melayu yang dinamakan bahasa Indonesia sebagai bahasa nasional. Bahasa

Indonesia telah digunakan sebagai bahasa ilmu, bahasa komunikasi dan bahasa

dalam urusan pentadbiran kerajaan.

Bahasa Perdagangan

Pada zaman Sriwijaya, bahasa Melayu telah digunakan sebagai bahasa

penghubung antara suku di Nusantara dan sebagai bahasa yang digunakan

dalam perdagangan antara pedagang dari dalam Nusantara dan dari luar

Nusantara. Begitu juga zaman Kesultanan Melayu Melaka, bahasa Melayu

merupakan bahasa ligua franca yang menjadi perhubungan antara pedagang-

pedagang .

Menurut Profesor Wu Zongyu yang telah dinobatkan sebagai Tokoh Pejuang Bahasa Melayu Antarabangsa, beliau berpendapat bahawa bahasa Melayu

mempunyai keistimewaan dan kekuatan tersendiri sebagai bahasa kebangsaan

dan antarabangsa jika dimartababatkan sebaik mungkin. Beliau yang merupakan

Pengarah Pusat Pengajian Melayu Universiti Pengajian Bahasa-bahasa Asing

Beijing (BFSU), turut berkata, rakyat negara ini perlu mengagungkan budaya dan

memartabatkan bahas Melayu seiring dengan perkembangan ekonomi kerana

pengaruh bahasa itu semakin tersertlah dari sehari ke sehari.

Dalam hal ini, bahasa Melayu boleh merapatkan negara-negara seperti Indonesia,

Malaysia, Singapura dan Brunei terutama dalam perkembangan ekonomi.

Perkembangan pesat ekonomi Asia Tenggara dalam bidang pendidikan,

perindustrian, teknologi, pertanian selain daripada membekal bahan-bahan

mentah telah merancakkan perdagangan serantau. Hubungan dua hala yang

memberi keuntungan pada semua pihak adalah kerana komunikasi yang

berkesan dalam bahasa serantau iaitu bahasa Melayu. Maklmumat dan info yang

disampaikan dalam urusan perdagangan lebih mudah, jelas dan tepat kerana

masing-masing boleh mengemukakan pendapat dan pandangan tentang sesuatu

perkara kerana saling memahami.

Kesinambungan pengguna bahasa Melayu semenjak zaman Sriwijaya dan

Zaman Kesultanan Melayu Melaka telah merancakkan pertumbuhan ekonomi di

rantau ini sehingga hari ini. Sekiranya dahulu, negara-negara Asia Tenggara

BML3113 15

adalah tergolong dalam kalangan negara-negara membangun tetapi kini negara-

negara tersebut sedang menuju ke arah negara maju. Perkembangan pesat

ekonomi adalah pemangkin pada kestabilan politik dan kesejahteraan hidup bagi

rakyat di rantau ini. Justeru, keamanan dan keharmonian dapat dinikmati oleh

negara-negara di rantau ini.

Bahasa Ilmu

Antara fungsi bahasa Melayu ialah sebagai bahasa pengantar dalam sistem

pendidikan pada semua peringkat dari peringkat rendah hingga ke peringkat

institusi pengajian tinggi. Bahasa Melayu mempunyai peranan dan fungsi

sebagaimana bahasa-bahasa yang lain iaitu sebagai bahasa ilmu tinggi, sains,

teknologi dan maklumat.

Perkembangan bahasa Melayu boleh dibahagikan kepada beberapa peringkat

iaitu Zaman SITC/MPSI dan Pejabat Karang Mengarang (1922- 1941), Zaman

pendudukan Jepun (1942 1945), zaman sebelum merdeka (1945 1956) dan

zaman selepas merdeka ( 1957 hingga sekarang ). Bagi memajukan dan

memodenkan bahasa Melayu, pelbagai usaha dan perancangan dijalankan.

Menurut Tatabahasa Dewan edisi baharu ( Nik Safiah Karim et al, 2003:20), perancangan bahasa ialah usaha-usaha yang dijalankan untuk memupuk bahasa

ke taraf yang lebih maju. Di Malaysia, badan perancang bahasa ialah Dewan

Bahasa dan Pustaka (DBP) yang ditubuhkan pada tahun 1956.

Dalam Laporan Razak (1956), pembentukan satu sistem pendidikan kebangsaan,

Bahasa Malaysia sebagai bahasa pengantar utama. Diikuti dengan Laporan

Rahman Talib (1961), Akta bahasa kebangsaan dan sebagainya. Malahan

sehingga hari ini, pelbagai bidang ilmu menghasilkan pelbagai laras bahasa

dalam bahasa Melayu seperti laras ekonomi, laras teknologi maklumat, laras

sains dan sebagainya. Perancangan korpus iaitu proses penyeragaman bagi

menghasilkan satu variasi bahasa seragam dan baku dalam pelbagai aspek

diperlukan untuk menjadikan bahasa Melayu terus berkembang maju.

Para pejuang bahasa telah bertindak dengan sentiasa turun padang, berada di

tengah-tengah masyarakat untuk menjadi penggerak kesedaran rakyat pelbagai

kaum untuk membina keyakinan serta kemampuan bahasa Melayu sebagai

BML3113 16

bahasa ilmu dan kemajuan. Antara yang telah dilakukan oleh para ilmuan ialah

mempergiatkan usaha untuk berkarya dalam bahasa Melayu selain usaha-usaha

pencipataan sains dan teknologi dalam bahasa Melayu.

Selain itu, pihak kerajaan telah merancang untuk memperkukuhkan Institut

Terjemahan Negara yang bertanggungjawab untuk memperhebatkan lagi usaha

penterjemahan buku-buku ilmiah antarabangsa yang berkualiti sebagai langkah

menambah khazanah keilmuan dalam bahasa Melayu.

Kempen Minggu dan Bulan Bahasa Kebangsaan telah dilancarkan di seluruh

negara. Antara tujuan kempen tersebut diadakan adalah untuk menggalakkan

seluruh rakyat supaya menggunakan bahasa kebangsaan dalam kehidupan

seharian. Selain itu, ingin menunjukkan dan membuktikan kepada dunia bahawa

bahasa Melayu boleh dan mudah difahami oleh semua lapisan masyarakat.

Sebagai langkah pertama dalam bidang pendidikan, ialah untuk menangani

masalah 20 peratus kanak-kanak yang ketinggalan dalam literasi. Ukuran untuk

mencapai kejayaan adalah dengan memperoleh ilmu semaksimumnya dalam

bahasa Melayu. Satu Bahasa, Satu Malaysia yang dicetuskan oleh Perdana Menteri, Dato Sri Mohd Najib Tun Razak dilihat sebagai satu langkah yang

meyakinkan untuk mengembalikan peranan Asia sebagai gergasi dunia.

Contohnya, Jepun berjaya membentuk negaranya sendiri melalui acuan sendiri

melalui budaya dan bahasa mereka. Dalam hal ini, masyarakat Malaysia

keseluruhannya bertanggungjawab untuk memartabatkan bahasa Melayu dan

bersama-sama memperjuangkan bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu.

Bahasa Kesusasteraan Melayu

Bahasa Melayu pada abad ke-19 menjadi titik permulaan pada perkembangan

bahasa Melayu moden. Hasil tulisan Raja Ali Haji dan Munsyi Abdullah dianggap sebagai perkembangan bahasa Melayu moden. Ciri-ciri bahasa Melayu

moden merupakan kebalikan daripada ciri-ciri yang terdapat dalam bahasa

Melayu klasik merangkumi aspek kosa kata, tulisan, ayat dan gaya bahasa.

Bahasa Melayu kalsik mempunyai ciri-ciri terterntu yang menjadikannya berbeza

dengan bahasa Melayu kuno dan bahasa Melayu moden. Misalnya, ayat :

panjang, berulang, berbelit-belit dan meleret-leret, banyak ayat pasif dan ayat

songsang, menggunakan bahasa istana, kosa kata klasik, banyak menggunakan

BML3113 17

perdu perkataan (kata pangkal ayat) seperti maka, alkisah, hatta dan adapun dan banyak menggunakan partikel lah dan pun. Perkembangan kesusasteraan bahasa Melayu berkembang pesat selepas

merdeka. Hal ini demikian, kerana peranan yang dimainkan oleh Pejabat Karang

Mengarang (PKM), Pakatan Belajar Mengajar Pengetahuan Bahasa (PBmPB),

ASAS 50. GAPENA, Kongres Bahasa dan Persuratan melayu, Dewan Bahasa

dan Pustaka (DBP), Majlis Bahasa Brunei-Indonesia-Malaysia (MABBIM) dan

Majlis Antarabangsa Bahasa Melayu (MABM).

Aktiviti PKM yang ditubuhkan di Maktab Perguruan Sultan Idris (MPSI) di Tanjong

Malim bertujuan untuk menerbitkan banyak buku-buku untuk bacaan umum.

Penerbitan melalui penerbitan Malay Home Library Series telah memberi sumbangan yang besar terhadap perkembangan kesusasteraan Melayu terutama

sebelum perang.

PBmPB yang diasaskan oleh Dato Seri Amar Diraja Abdul Rahman Andak dan

Dato Muhammad Ibrahim Munsyi pada tahun 1888 untuk mengendalikan

perbincangan tentang bahasa Melayu dan mewujudkan sebuah kutub khanah

sebagai pusat sumber mengenai persoalan-persoalan bahasa. Manakala ASAS

50 yang ditubuhkan pada 6 Ogos 1950. Antara matlamat penubuhannya adalah

untuk memperluaskan dan mempertinggikan lagi mutu kesusasteraan dan

mengadakan pembaharuan dalam sastera dengan tidak membunuh karya

sastera lama. GAPENA pula aktif menganjurkan pelbagai aktiviti kebahasaan dan

kesusasteraan dengan kerjasama pelbagai pihak seperti badan korporat.

Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu merupakan perhimpunan penulis,

peminat sastera, pencinta bahasa dan budaya serta para cendekiawan Melayu

yang mewakili badan bahasa dan persuratan Melayu dengan seluruh negara.

DBP yang ditubuhkan pada 1956 pula berperanan untuk membina dan

memperkembangkan bakat sastera, menerbitkan pelabagai bahan seperti

majalah, buku, risalah dan lain-lain bentuk kesusasteraan. Manakala penubuhan

MABBIM dan MABM berperanan untuk membina dan mengembangkan bahasa

Melayu dan kesusasteraan bahasa Melayu pada peringkat serantau dan Asia

Tenggara.

BML3113 18

Bahasa Pentadbiran

Jabatan Perkhidmatan Awam (JPA) melalui Surat Pekeliling Am Bilangan 1,

Tahun 2006; Langkah-langkah Memperkasa Penggunaan Bahasa Kebangsaan

atas semangat dan peruntukan Perkara 152, Perlembagaan Persekutuan dan

Akta Bahasa Kebangsaan 1963/67, menunjukkan bahawa bahasa Melayu

sebagai bahasa kebangsaan hendaklah digunakan sebagai bahasa rasmi dalam

pentadbiran negara.

Maksud bahasa rasmi ialah segala wacana lisan dan tulisan di peringkat Kerajaan

Persekutuan, Kerajaan-kerajaan Negeri, Badan-badan Berkanun dan Pihak

Berkuasa Tempatan. Wacana lisan rasmi termasuklah mesyuarat, taklimat,

ucapan, ceramah, syarahan, perbincangan pentadbiran dan sebagainya. Wacana

tulisan rasmi pula meliputi surat-menyurat pentadbiran, minit mesyuarat, memo.

Laporan, kertas cadangan, pekeliling dan sebagainya. Bahasa yang digunakan di

tempat awam seperti pada papan iklan, papan tanda dan premis perniagaan juga

terangkum sebagai bahasa yang digunakan dalam urusan rasmi.

Bagi malekasanakan dan memantau penggunaan bahasa kebangsaan dengan

betul dan tepat, satu Jawatankuasa Penyelarasan Pelaksanaan Bahasa Kebangsaan dalam Perkhidmatan Awam yang dipengerusikan oleh Ketua Setiausaha Negara telah ditubuhkan.

Bahasa Melayu sebagai bahasa dalam pentadbiran di mana ketua-ketua jabatan

hendaklah memastikan semua pegawai dan kakitangan kerajaan menggunakan

bahasa kebangsaan yang betul dan tepat dalam segala urusan rasmi samada

tulisan atau lisan. Dalam hal ini, Ejaan, sebutan, istilah dan tatabahasa dalam hal-

hal mesyuarat, surat-menyurat, arahan pada papan tanda dan papan kenyataan,

iklan, dokumen rasmi, penamaan di tempat awam hendaklah betul dan tepat.

Selain itu, latihan dan aktiviti berterusan untuk memantapkan kemahiran dan

bahasa kebangsaan dalam kalangan pegawai dan kakitangan. Buku, bahan

rujukan atau risalah pedoman terbitan Dewan Bahasa dan Pustaka untuk

kegunaan semua pegawai dan kakitangan seperti Kamus Dewan digunakan.

Setiap ketua jabatan akan sentiasa mendapat khidmat nasihat Dewan Bahasa

BML3113 19

dan Pustaka dalam hal-hal yang berkaitan dengan bahasa. Penggunaan bahasa

Melayu dalam sektor awam ditegaskan oleh JPA melalui Surat Pekeliling Am Bil.1

Tahun 2006 dan Pekeliling Perkhidmatan Bil. 9 Tahun 2011; Panduan

penggunaan Bahasa Kebangsaan Dalam Perkhidmatan Awam.

5.0 Penutup Bahasa Melayu merupakan bahasa yang mudah untuk menerima, menyesuaikan sifat

dan bentuknya dalam pelbagai aspek. Sifat bahasa Melayu yang sederhana dan mudah

menerima bahasa Sanskrit telah menyaingi bahasa Jawa. Walaupun bahasa Jawa

mempunyai jumlah penutur yang paling ramai di nusantara ini namun bahasa Melayu

telah dipilih sebagai bahasa kebangsaan, bahasa nasional dan bahasa rasmi sebagai

pilihan utama bagi beberapa negara di rantau ini . Bangsa Jawa sendiri sendiri turut

menerima bahasa Melayu dalam kehidupan seharian mereka sebagai bahasa

komunikasi, bahasa perpaduan, bahasa perdagangan, bahasa ilmu, bahasa pentadbiran,

dan sebagainya.

Baik di Indonesia mahupun di Malaysia, bangsa dan keturunan Jawa masih ada yang

boleh bertutur dengan fasih dalam bahasa Jawa. Namun mereka lebih selesa

menggunakan bahasa Melayu dalam urusan seharian iaitu bertutur atau menulis dengan

mengguna istilah bahasa Malaysia di Malaysia dan bahasa Indonesia di Indonesia.

Bangsa Jawa sendiri telah menjadi sebahagian daripada golongan yang turut memberi

sumbangan pesat dalam perkembangan bahasa Melayu. Mereka turut memartabatkan

bahasa Melayu bukan sahaja di dalam negara tetapi sehingga peringkat global.

Saya sebagai generasi ketiga daripada keturunan Jawa lebih selesa dengan bahasa

Melayu yang telah sebati dalam diri saya. Walau bagaimanapun, sebagai salah seorang

daripada anak keturunan Jawa, satu usaha perlu dilakukan agar bahasa Jawa tidak

terkubur. Saya tidak faham bahasa Jawa apatah lagi untuk berkomunikasi

menggunakan bahasa tersebut. Atas kesedaran ini, saya perlu mengkaji dan mengetahui

bahasa dan bangsa Jawa yang telah menjadi sebahagian daripada darah daging saya

dan keturunan saya. Walaupun begitu bahasa Melayu tetap dihati dan bangsa Jawa

adalah daripada rumpun yang sama.

BML3113 20

Bibliografi Noriah Mohamed (1999). Sejarah sosiolinguistik Bahasa Melayu Lama. Pulau Pinang:USM

Slametmuljana (1975). Asal bangsa dan bahasa Nusantara. Jakarta: Balai Pustaka.

Darwis Harahap (1992). Sejarah pertumbuhan bahasa Melayu.Pulau Pinang: Penerbit USM.

Ensiklopedia Bahasa Utama Dunia. (1998). Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan Pustaka.

Asmah Haji Omar (1998). Susur galur bahasa Melayu Kuala Lumpur. Dewan Bahasa dan

Pustaka

Abu Bakar Nordin, et.al. (2000). SITC-UPSI pelopor pendidikan bangsa. PJ: Longman

Abdullah Hassan, ed (2007). Kongres Bahasa dan Persuratan Melayu I-VI (1952-2002). KL:

Persatuan Penterjemah Malaysia.

Syed Muhammad Naquib al-Attas. (1972). Islam dalam sejarah dan kebudayaan Melayu.

Bangi: UKM.

Ismail Hussein (1996). Sejarah pertumbuhan bahasa kebangsaan kita.

Hashim Musa (2003). Epigrafi Melayu: sejarah sistem tulisan dalam Melayu. KL:DBP

http://saku30.tripod.com/Bab7SEJ4.htm

http://dwnmasyarakat.dbp.my/?p=422

http://ms.wikipedia.org/wiki/Suku_Jawa

http://ms.wikipedia.org/wiki/Kategori:Jawa

http://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Jawa

http://bambangpriantono.multiply.com/journal/item/717

http://saku30.tripod.com/Bab7SEJ4.htmhttp://dwnmasyarakat.dbp.my/?p=422http://ms.wikipedia.org/wiki/Suku_Jawahttp://ms.wikipedia.org/wiki/Kategori:Jawahttp://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Jawahttp://bambangpriantono.multiply.com/journal/item/717

BML3113 21

http://wadironi.blogspot.com/2011/09/bicara-leluhur-suku-jawa.html

http://journalarticle.ukm.my/4654/2/Khazin_Mohd._Tamrin_7-8.pdf

http://mforum.cari.com.my/forum.php?mod=viewthread&tid=488232

http://jaririndu.blogspot.com/2012/01/sejarah-perkembangan-bahasa-indonesia.html

http://www.mstar.com.my/berita/cerita.asp?file=/2011/10/13/mstar_berita/20111013145000&

sec=mstar_berita

http://kembarabahasa.blogspot.com/2011/10/kemajuan-bahasa-melayu-di-peringkat.html

http://wadironi.blogspot.com/2011/09/bicara-leluhur-suku-jawa.htmlhttp://journalarticle.ukm.my/4654/2/Khazin_Mohd._Tamrin_7-8.pdfhttp://mforum.cari.com.my/forum.php?mod=viewthread&tid=488232http://jaririndu.blogspot.com/2012/01/sejarah-perkembangan-bahasa-indonesia.htmlhttp://www.mstar.com.my/berita/cerita.asp?file=/2011/10/13/mstar_berita/20111013145000&sec=mstar_beritahttp://www.mstar.com.my/berita/cerita.asp?file=/2011/10/13/mstar_berita/20111013145000&sec=mstar_beritahttp://kembarabahasa.blogspot.com/2011/10/kemajuan-bahasa-melayu-di-peringkat.html