Download - SANGKAN PARAN PARANING DUMADI Dening Ki · PDF fileSANGKAN PARAN PARANING DUMADI Dening Ki Sondong Medali ... c. Manikmaya, yaitu “Dzat Urip” atau “Sejatining Urip” (Kesejatian

www.alangalangkumitir.wordpress.com AAK Culture Library 1

www.alangalangkumitir.wordpress.com Mas Maskumitir

SANGKAN PARAN PARANING DUMADI

Dening Ki Sondong Medali

SANGKAN PARAN (01)

Wacana ‘Paraning Dumadi’ yang dikirimkan ke saya dan kemudian saya teruskan

kepada para sejawat semua kiranya perlu menjadi perhatian kita semua. Marilah

kita sama-sama menelisik ‘kawruh murni’-nya leluhur kita tersebut dengan

ketulusan demi bisa terwariskan kepada anak keturunan kita sendiri.

Telah kita ketahui bersama, bahwa ‘ngelmu-ngelmu’ Jawa sangat jarang yang

dipaparkan secara tertulis dengan gamblang. Kebanyakan dengan simbul-simbul

yang benar-benar rumit untuk dipahami secara awam. Terlebih-lebih tentang

‘ngelmu- ngelmu’ yang sangat penting dan mendasar sebagaimana ‘Kawruh

Sangkan Paran’.

Kita tidak tahu mengapa hal itu terjadi. Bahkan pemahaman yang terwariskan

kepada kita telah memposisikan ‘ngelmu-ngelmu’ tersebut sebagai ‘sinengker’

yang artinya tidak boleh dibicarakan secara umum. Perlu prasyarat-prasyarat

tertentu yang harus ‘dilakoni’ oleh orang yang berkehendak mempelajari dan

memahami. Maka akibatnya bagi awam terposisikan untuk ‘manut miturut’

mengikuti para ‘sesepuh’ yang diyakini telah mampu menguasai ‘ngelmu-ngelmu

rungsit lungid’ tersebut.

Sinengkernya ngelmu-ngelmu Jawa tersebut menjadikan kebanyakan orang Jawa

awam merasa terjauhkan dari ‘Kawruh Ajaran Hidup’ warisan leluhurnya sendiri.

Kemudian memilih untuk mengikuti ‘Ajaran Hidup’ dari luar yang disebarkan

dengan intensif dan gampang. Bahkan untuk menjadi ‘tokoh’ ajaran hidup yang

dari luar itupun tidak banyak prasyarat yang harus dipenuhi. Oleh karena itu

menjadi wajar ketika ‘nuansa’ Jawa di saat ini terkesan sudah berubah menjadi

“Barat’ dan ‘Timur Tengah’.

Keinginan Ki Djoko Wiro dalam mewacanakan ‘Paraning Dumadi’ membuktikan

bahwa sesungguhnya ada keinginan-keinginan di kalangan masyarakat Jawa

terpelajar untuk bisa memahami ‘Kawruh Ajaran Hidup’ yang asli miliknya sendiri.

Beliau yang telah ‘yuswa’ dan mengenyam asam garam kehidupan nampaknya

‘kurang sreg’ dengan diskripsi ajaran hidup (agama) yang dari luar. Namun menjadi

gamang ketika mencoba mengikuti penekunan spiritual Jawa yang ada (Aliran



Kepercayaan). Kiranya banyak kadang lajer Jawa yang seperti Ki Djoko Wiro

tersebut.

Ketika saya kepingin ‘urun rembuk’ untuk mengkaji berbagai ngelmu Jawa, maka

kendala yang terjadi ada pada bahasa. Pada kenyataannya memang sangat sulit

menyam-paikan paparan kawruh kejawen dengan bahasa Indonesia. Padahal

bahasa Jawa untuk ngelmu-ngelmu tersebut sudah banyak yang kurang paham

lagi. Serat-serat kapujanggan misalnya, bahasanya sudah jarang dipergunakan

awam pada masa sekarang ini. Lagian disusun dalam bentuk tembang-tembang.

Maka jarang orang paham isinya meskipun ketika berkesenian nembang macapat

begitu fasih melakukan.

Namun demikian, kita hendaknya tidak gampang menyerah. Karena kita, wong

Jawa, masih memiliki bahasa Jawa Ngoko yang secara alamiah terlestarikan dan

masih banyak awam yang memahami. Kebetulan saja bahwa ‘teks’ ngelmu-

ngelmu Jawa banyak yang dipaparkan dengan bahasa Jawa Ngoko itu.

Menanggapi keinginan Ki Doko Wiro dan mungkin para sejawat lain yang senada,

maka saya ingin menyampaikan suatu kajian tentang ‘Kawruh Sangkan Paran’

semampu saya kepada para sejawat. Sumangga ……. Meski yang tertera di banyak

literatur Jawa masih banyak berbau ‘dongeng’, namun bisa menuntun saya

memahami ‘dasar falsafah’ Jawa tentang: teologi, mitologi dan ‘kosmologi’

Kejawen. Landasan atau ‘aras dasar’ utama spiritualisme Kejawen adalah

‘Panunggalan’, atau ‘Manunggal’ yang artinya menerangkan bahwa ‘sistim’ dari

semua ‘yang ada’ merupakan suatu ‘kesatuan yang mutlak kosmis-magis tak

terpisahkan’.

‘Struktur sistim’-nya seperti kesatuan sel yang terdiri ‘inti’ dan ‘plasma’, disebut

dalam istilah Jawa ‘Gusti’ dan ‘Kawula’. Kalimatnya : “Manunggaling Kawula

Gusti”. Untaian kata wewarah Jawa lainnya: ‘kembang lan cangkoke’, ‘sesotya lan

embanan’, ‘sedulur papat kalima pancer’ (dalam konteks rohani manusia), Hyang

Manik lan Hyang Maya; Manikmaya atau ‘Dzat Sejatining Urip’ (rohani jagad

semesta) yang dalam istilah Jawa diberi sebutan: ‘Pangeran’ atau ‘Gusti’.

Kawruh Kêjawèn mengajarkan bahwa tergelarnya jagad raya adalah diciptakan

oleh Sang Hyang Wenang (sebutan lainnya: Sang Hyang Wisesa, Sang Hyang

Tunggal), nama sebutan untuk Sesembahan Asli Jawa. Penciptaannya dengan

meremas (membanting) antiga (benih, wiji, bebakalan) hingga tercipta tiga hal :

a. Langit dan bumi (alam semesta).

b. Teja dan cahya, teja merupakan cahaya yang tidak bisa diindera sedangkan

cahya merupakan cahaya yang bisa diindera.



c. Manikmaya, yaitu “Dzat Urip” atau “Sejatining Urip” (Kesejatian Hidup, Suksma,

Roh).

Menurut Kawruh Kêjawèn, maka seluruh semesta seisinya adalah ciptaan

Sanghyang Wisesa di alam suwung, artinya mencipta di dalam haribaan-Nya

sendiri. Di dalam haribaan-Nya sendiri mengandung maksud bahwa Tuhan murbâ

wasésâ (melingkupi, memuat, serta menguasai dan mengatur) seluruh semesta

dan seluruh isinya.

Di dalam kesemestaan tersebut ada materi (bumi dan langit), ada sinar dan medan

kosmis (cahya dan teja), dan ada Dzat Urip (Manik-mâyâ, Sêjatining Urip,

Kesejatian Hidup) sebagai derivate (emanasi, pancaran, tajali) Dzat Tuhan.

Pandangan Kêjawèn menyatakan bahwa: Dzat Tuhan “tan kênâ kinâyângâpâ",

tidak bisa dihampiri oleh akal, rasa, dan daya spiritual (batin) manusia. Yang

mampu dihampiri akal, rasa dan daya spiritual (kebatinan) adalah Derivate Awal

Dzat Tuhan yang di banyak penekunan kejawen disebut ‘Suksma Kawekas’. Saya

sendiri lebih nyaman menggunakan sebutan Dzat Sejatining Urip, yang kemudian

disebut: Pangèran, Gusti, atau Ingsun.

Kawruh Sangkan Paran merupakan ‘ngelmu’ Jawa yang mengajarkan asal mula

keseluruhan yang ada dan kemana tujuan akhirnya. ‘Ada’ dalam artian ‘Maha

Kesatuan Tunggal Semesta’ adalah langgeng abadi. Maka dengan demikian

‘sangkan paran’ lebih ditujukan kepada ‘ada’ untuk ‘titah urip’ dan lebih khusus lagi

‘manusia’. Titah urip merupakan ‘persenyawaan’ dari tiga unsur : bumi lan langit,

cahya lan teja, serta ‘dzat urip’. Ketiga unsur tersebut bersifat langgeng pada

‘azali’-nya, maka yang tidak langgeng adalah ‘kahanan pernyawaannya’. Sangkan

berarti proses mensenyawa, sementara paran merupakan ‘kahanan’ setelah

mengurai kembalinya pernyawaan tersebut. Berikut saya kutipkan ‘Wedaran Sang

Wiku Djawa Boedi Moerni’ (1934) :

Note :

Sang Wiku adalah ‘sesepuh’ Kejawen yang menjadi ‘guru utama’ banyak tokoh-

tokoh Jawa di jamannya. Tersirat dalam tulisan para siswanya, bahwa saat itu

Sang Wiku sudah sepuh sekali, diatas seratus taun. Sang Wiku menyatakan diri

sebagai orang pelosok (pegunungan) yang jauh dari kota. ‘Cedhak watu adoh

ratu”.

SANGKAN PARAN (02)

Sangkan Paran iku lakone Urip utawa Jiwa kang lagi tumurun saka kana tumeka

ing kene, kang ing maune sira padha durung wikan (mangerti). Maune iku, karepe



wiwitan utawa kana, dadi sangkane kang mau saka kana, parane mrene. Kosok

baline, saka kene parane mrana. Iku yen mungguh tumraping wong lumaku, sing

mesthi sangkane saka mburi parane menyang ngarep. Sawise tumeka ing paran

(kene iki), yen arep marani sangkane, kudu lumaku ambalik. Ananging patrap kang

mangkono iku rekasa, marga dunung lan dalane wis ora kelingan; rak iya ta? Coba

caritaa sapa kang wus tau weruh, wong tuwa bisa bali dadi bocah maneh, banjur

dadi bayi bali lumebu ing guwa garba, nuli bisa bali dadi jiwa? Iku aran mokal.

Ing mengko sarehning patrap ambalik iku ora bakal bisa kalakon, becike nganggo

patrap lumaku ambanjur bae. Geneya teka mangkono? Iya awit mirid saka

piwulang bab kaanan titahing Suksma, adhapur piwulang kang sajati ngenani

jagad saisine kabeh, bawana iku wujude bunder. Dadi yen lumaku ambanjur, kang

mesthi iya bisa tumeka ing panggonan maune. Awit araning enggon iku mung loro,

kana karo kene. Kosok baline: kene karo kana. Dadi yen saka kana, parane mrene,

lan manawa saka kene parane mrana. Waton lakune mau ora slewengan, utawa

mompar mampir ndadak utang sangu barang, utawa maneh ndadak jajan ana ing

warung, adus ing kedhung, mesthine rak iya bakal tekan ing kana ta?

Mulane padha den ngati-ati lan prayitna sarta kang eling, manawa kene iki akeh

begalane lan akeh sambekalane, apa maneh dhasar gedhe cobane. Iku kang dadi

pangridhu lan pamurunging sedya, kang marakake ora bisa sembada. Mangka

kene iki wawayangane kana, lan kana iku iya wawayangane kene. Papadhane sira

andeleng warnanira ana sajroning pangilon, yen kene tutul, kana iya tutul; kene

lorek, kana iya lorek; kene ireng, ing kana iya ireng, mangkono sapiturute. Ana

dene sakabehing rurupan iku, iya wujuding begalan. Begalan mau kadadeyan saka

kurang pangati-atine mungguh pangreksane marang awake dhewe. Pinangkane

mung saka karem angumbar karep, anuruti hawa napsune. Mangka karep lan

hawa napsu iku, manawa diuja sangsaya makantar-kantar anggegirisi, tutuging

endhon andadekake coba beka, kang mahanani awake dhewe dadi ambuntel,

utawa ambalebet sarta ambabaluhi marang Pak Jiwa. Apa iya ora rekasa lakune

Pak Jiwa mau? Sing mesthi kang amarga kabotan ing babaluh, dadi banjur banget

ing sarentine. Terkadhang durung sapira dohing lakune, nuli karasa sayah, banjur

trima mung mandheg ana ing saenggon-enggon bae. Gek kapan bisane menyang

panggonane lawas? Jalaran saka kang mangkono iku, luwih prayoga manawa

ingsun nyaritakake bab sangkan paran dhisik, lan kapriye sababe dene bisa

tumurun marang ing donya iki. Apa maneh kapriye mungguh perlune kawruh kang

mangkono mau dibutuhake dening manungsa, lan kudu diudi kongsi kapara nyata

nemu buktine, kang kalawan sinaksenan dening lepasing pandulu kita pribadi.

Sarta maneh kumudu angawruhi marang dumadining rereged utawa luput kang

sakawit. Duk nalika tumurun saka kana- kanane, rereged mau ora tinemaha.

Marga kang mangkono mau, banjur ora diarani suci, dening wus anduweni cacat



lan luput ing wiwitane. Mangka sajatine cacad utawa luput mau, tansah cumepak

angadhang ana ing dadalan, kang diliwati dening kang lumaku saka sangkan (kana

panggonane lawas), marang paran kene iki.

Dadi luput utawa reregede mau iya banjur sangsaya ajujul wuwul. Mulane Urip

utawa Jiwa kang kawuwulan ing rereged iku mau lumrahe banjur diarani ‘kawula’.

Amarga tekane wus kawuwulan dening rereged (kaluputan) kang kongsi

andadekake lemesing dayane Pak Urip iku. Rumangsa kaya kinunjara ana ing

sajroning gedhong wesi. Mulane saya akeh kaluputane, iya sangsaya ringkih uripe.

Iya jalaran saking kandel lan gedhening kaluputane, Pak Jiwa kongsi kena

diandheg ana ing kene watara lawas. Ora uwal utawa ora ucul yen bandhule kang

kasar-kasar mau durung rusak. Dene bandhul utawa balebed kang wis rusak,

diuwalake dening Pak Urip mau, lumrahe diarani mati.

Mungguh salugune Jiwa utawa Pak Urip iku ora bisa mati, ajeg ing salawas-

lawase. Tembung ajeg iku, iya langgeng: apane kang langgeng? Yaiku uripe lan

anane, yaiku Jiwa kang wus oncat saka buntel utawa bandhule. Dene buntel utawa

bandhule kang kaprahe diarani raga, kang asipat kaya dene ragangan, kang ing

tembe mesthi bakal rusak dadi wangke. Sanajan wis bisa oncat saka rereged

utawa raga, suprandene iya isih ana maneh rereged kang ora gampang diuwalake.

Ing ngarep wis ingsun caritakake, yen rereged kang nutupi iku andadekake

pepeteng lan lali, mulane iya ora gampang baline marang sangkan utawa

padunungane lawas. Bisane bali marang panggonane lawas, manawa Pak Jiwa

mung kari anggawa sarira pribadi. Amarga sarirane pribadi mau, asale saka

sangkan lan ora kawoworan apa-apa, mulane diarani suci, bisa luluh lan jumbuh

dadi sawiji, tetep jumeneng Maha Suci, tegese luwih dening suci. Kang wis

widagda angudi mangkono mau, kaprahe diarani nyawarga, tegese sawarga iku,

wus kumpul kalawan wargane (dadi siji). Dadi anane ing kono mung sarwa lega,

iya lega dening wus bisa bali marang poke. Kang ana ing kono mung

panjenengane pribadi, ora kantha ora kanthi, ora warna ora rupa, ora arah ora

pernah, tetep jumeneng Maha Agung lan Maha Luhur, Maha Kawasa lan Maha

Luwih, mulya langgeng tan owah gingsir.

Dene enggone sinebut Maha Agung iku, amarga jagad saisen-isene kabeh,

kawasesa ing Panjenengane. Teteping Maha Luhur iku, jalaran sakehing kaanan,

luwih asor tinimbang Panjenengane. Teteping Maha Kawasa, karana dumadining

kaanan kabeh, kapurba ing Panjenengane. Teteping jumeneng Maha Luwih sebab

sagunging kaanan, antuk palimarma saka Panjenengane. Tetepe Maha Mulya,

dening kaanan kang dumadi ora bisa madha lan ora kawawa anggepok marang

Panjenengane. Tegese langgeng tan owah gingsir iku, wiwit duk samana kongsi

saiki, tumekane ing mbesuk, iya ajeg anane, ora owah lan tanpa cacad.



Kang mesthi Pak Jiwa kang kangelan bali marang panggonane lawas (sangkan)

mau kepengin ambaleni ragangane nanging ora gelem jalaran wus arupa wangke.

Mulane amilaur ngluyur saparan-paran, ngaub ana ing saenggon-enggon. Dadi

tenagane Jiwa iku ora gampang sembadane bisa bali marang panggonane lawas

manawa durung bisa nguwalake rereged utawa kaluputane. Jiwa kang sumanggar

ana ing saenggon-enggon, utawa kang sumandha ing saparan-paran, iku yektine

kena diarani neraka, jalaran kang sabenere kudu bali menyang panggonane lawas

(sangkan), ananging ora bisa tumeka, amarga isih kawoworan rereged kang dadi

babaluh mau. Ana maneh bandhul kang anjalari si Jiwa enggal bali maneh marang

ing donya kene, ngrasuk raga anyar. Bandhul kang anjalari bisa bali ngrasuk raga

anyar mau aran ‘ala utama’ utawa ‘reged apik’. Ing tembe, tumurun ing donya kang

kapindho, lan yen bisa ngrucat sarta nguwalake saliring rereged, iya uga bisa bali

marang panggonane lawas. Dene bandhul becik iku mau, asale saka karep kang

dhemen anggayuh kautaman, angudi marang kang durung bisa andadekake

pamareme. Dadi urip ing donya kang kaping pindho iku, perlune nutugakake kang

digayuh lan diudi mau.

SANGKAN PARAN (03)

Ing mengko ingsun arep amiwiti anyaritakake cethane dhek sadurunge ana apa-

apa, nganti tumeka gumelaring jagad saisine kabeh, lan dumadining manungsa

tumurun ing donya, kongsi bali marang panggonane lawas. Kabeh iku ingsun mung

saderma ngucap, Hyang Suksma Kawekas kang paring dhawuh.

Dadi sarehning saka keparenging Suksma, sariraningsun minangka lelantaran

ambuka, cethane wawarah mau, pangrasaningsun wis aran nugraha (begja

kemayangan). Marmane ingsun kudu matur sewu sembah nuwun marang

Panjenengane, nganggo cara Jawa sakepenake manut sasenengingsun dhewe.

Kabeh kang ingsun enteni lan ingsun senengi, kang mesthi wus kauningan dening

Pangeran Kang Maha Wikan.

HYANG HONG ILAHENG AWIGNA BUDIWA NAWA SANGA, mung Hyang

Suksma Kawekas sasmitaningsun. Niyatingsun miwiti ambuka wedaran kawruh

atas karsaning Suksma:

Durung ana apa-apa, isih suwung wangwung. Suwunge iku dumunung ing ana.

Ana iku langgeng ing salawas-lawase. Pethane kaya sumurat, anyemburat,

nyemprot, kedher ambuwang lan anarik. Kang mangkono iku ajeg salawase, tan

kena owah datan kena winengkang. Iku ‘wit’ utawa ‘babu’ baboning ngadadi, ya



guruning sakabehing kang ana. Semprotan lan cipratane mau ana kang akeh lan

kang sathithik. Kang akeh iku dadi luwih gedhe tinimbang liyane, sarta banjur

kuwawa dadi ‘wana’ (papan) dunung dhewe-dhewe. ‘Kaanan’ kang luwih gedhe

luwih adoh parane. Sakehing ‘kaanan’ kang dumadi mau tansah wuwuh-wuwuh

dayane saka sorot lan semprotan utawa cipratan ‘adidayane’ Guruning Ngadadi.

Kagawa saka dhewe-dhewening prenahe, dayane sakabehing kaanan mau banjur

ora padha. Kang luwih dhisik dadi iku semprotan kang luwih gedhe, anduweni daya

kedher mubeng anarik meh sairib karo dayane Guruning Ngadadi. Sarehning saka

terange cahyane, kang dadi luwih dhisik sarta katone luwih gedhe (menjila, ksm)

tinimbang ‘kaanan’ liyane, mula becike ingsun arani Pramana Jati.

Kapindhone, ana maneh kaanan kang meh padha gedhene karo Pramana mau,

dayane mungser mubeng sumorot. Saka kuwating ubenge lan kawuwuhan

semburating dayane Guruning Ngadadi banjur duwe daya panas. Saka bangeting

panase kongsi metu sunare kang padhang, iya iku Arka utawa Surya.

Katelune, ana kang memper kayadene Surya, gedhene uga meh padha, dayane

mungser lan sumorot, lan uga tansah oleh wuwuh saka dayane Guruning Ngadadi.

Ananging sarehne prenahe rada cedhak karo Pramana, mangka dayane Pramana

iku anarik utawa nyerot, dadi prenahing Surya uga banjur cedhak karo ‘kaanan

katelu’ mau. Mangka dayaning Surya mubeng sumorot lan panas; panasing sorot

tansah angenani ‘kaanan katelu’ iku. Dadi kaanan kang kaping telu mau tansah

kawuwuhan dayaning Pramana lan Surya sarta Guruning Ngadadi. Mulane kaanan

kang kaping telu iku kurang dayane,

banjur mung adhem lan anteng bae. Nanging iya isih mubeng mungser. Iku ingsun

arani Wulan (Rembulan), awit dadine saka lereming daya tetelu kembul dadi sawiji.

Kaping pat, ana kaanan maneh, sarta akeh banget, gedhene iya meh padha bae

karo Surya, prenahe adoh karo kaanan tetelu mau. Dayane kabeh mung kedher

sumorot. Marga akeh tunggale, becike ingsun arani Kartika (Lintang). Saka

padunungane lintang-lintang mau ana tetelu kang katone gedhe dhewe yen

dineleng saka kene, amarga luwih cedhak tinimbang lintang-lintang liyane.

Pethane kaya dene ngapit-apit dununging Pramana, andadekake pepethan ancer-

ancer pojoking Pramana. Dene dayane lintang tetelu mau kalah karo dayaning

Pramana, tansah kaserot dening dayaning Pramana. Sabanjure semono uga

dayaning Surya lan Rembulan tansah kaserot dening Pramana.

Sakabehing ‘kaanan dumadi’ iku kayadene ngubengi utawa ngrubungi ing

Guruning Ngadadi. Mulane iya banjur kaya pepethan ancering arah utawa keblat.

Wong Jawa kerep padha nganggo tetembungan ‘keblat papat kalima pancer’, iku

karepe mangkene: keblate papat iya iku kaanan dumadi kang gedhe-gedhe,



pancere Guruning Ngadadi. Mungguh kaanan dumadi kang dhisik iku mau kabeh

diarani purwana, tegese panggonan kang wiwitan iya purwane ana dumadi. Dene

gurune kena diarani Guru Purwaka, tegese Guru kang jumeneng dhisik, ora ana

kang andhisiki lan ora ana kang madhani.

Wedaran Sang Wiku yang tersaji merupakan hasil beliau bermeditasi (maneges)

memenuhi permintaan para siswa-siswanya. Maka dalam pengantarnya beliau

berpesan agar para siswanya membuktikan semua yang beliau paparkan dengan

cara bermeditasi (maneges) sebagaimana yang beliau lakukan. Disinilah makna

“Ngelmu iku kelakone kanthi laku” yang ada dalam Wedhatama pupuh Pucung

diterangkan maksudnya. Bahwa dalam hal ‘ngelmu’ Kejawen lebih mengutamakan

‘pembuktian’ kasunyatannya dibanding sekedar menyuruh mempercayai wacana

yang kebanyakan berdasar ‘jarene’,

konon kabarnya.

Barangkali saja karena hal itu maka jarang dijumpai paparan ‘ngelmu’ secara teori.

Yang ditemukan sekedar pokok-pokok pengertian yang umumnya berupa ‘kalimat

wirid’. Misalnya ‘wirid wolung pangkat’ yang banyak dipakai oleh komunitas

penekunan Kejawen. Wirid inipun sesungguhnya merupakan ‘ajaran’ yang

nampaknya berasal dari jaman kuna. Maka konsepnya bisa ditemukan di parwa-

parwa, kavya, dan primbon. Yang terpopuler dan banyak dijadikan acuan laku

teosofi adalah yang ditulis R.Ng. Ranggawarsita, Hidayat Jati. Namun juga bisa

ditemukan dalam Centhini yang lebih tua. Kalimat wirid yang berkaitan dengan

kawruh Sangkan Paran :

Wêjangan pituduh wahananing Pangèran: Sajatiné ora ânâ âpâ-âpâ, awit duk

maksih awang-uwung durung ânâ sawiji-wiji, kang ânâ dhihin iku Ingsun, ora ânâ

Pangèran anging Ingsun sajatining kang urip luwih suci, anartani warnâ, aran, lan

pakartining-Sun (dzat, sipat, asmâ, afngal).

Terjemahan dalam bahasa Indonesia :

Ajaran petunjuk keberadaan Pangeran: Sesungguhnya tidak ada apa-apa, sejak

masih awang-uwung (suwung, alam hampa) belum ada suatu apapun, yang ada

pertama kali adalah Ingsun, tidak ada Pangeran kecuali Aku (Ingsun) sejatinya

hidup yang lebih suci, mewakili pancaran dzat, sifat, asma dan afngal-Ku (Ingsun).

Kalimat wirid tersebut di atas ketika kita hubungkan dengan wedaran Sang Wiku,

maka sebutan Ingsun atau Pangeran adalah sama dengan Guruning Ngadadi atau

Suksma Kawekas. Dalam paparan sang Wiku selanjutnya nanti, menjelaskan

bahwa penciptaan ‘titah urip’ didahuli penciptaan tempatnya lebih dahulu yaitu

bumi lan langit (Tata Surya) serta embanan panuksma yang berupa semua



dayaning ‘kaanan dumadi’ (sorot semburat kekedher, cahya lan teja). Maka

wedaran Sang Wiku akan jumbuh dengan kalimat wirid berikutnya :

SANGKAN PARAN (04)

Wêjangan pambukâ kahananing Pangèran:

Satuhuné Ingsun Pangèran Sêjati, lan kawâsâ anitahaké sawiji-wiji, dadi ânâ

pâdhâ sanalikâ sâkâ karsâ lan pêpêsthèning-Sun, ing kono kanyatahané

gumêlaring karsâ lan pakartining-Sun kang dadi pratândhâ:

a. Kang dhihin, Ingsun gumânâ ing dalêm alam awang-uwung kang tanpâ wiwitan

tanpâ wêkasan, iyâ iku alaming-Sun kang maksih piningit.

b. Kapindho, Ingsun anganakaké cahyâ minângkâ panuksmaning-Sun dumunung

ânâ ing alam pasênêdaning-Sun.

c. Kaping têlu, Ingsun anganakaké wawayangan minângkâ panuksmâ lan

rahsaning-Sun, dumunung ânâ ing alam pambabaring wiji.

d. Kaping pat, Ingsun anganakaké suksmâ minângâa dadi pratân-dhâ

kauripaning-Sun, dumunung ânâ alaming hêrah.

e. Kaping limâ, Ingsun anganakaké angên-angên kang ugâ dadi warnaning-Sun

ânâ ing sajêron alam kang lagi kênâ kaupa-makaké.

f. Kaping ênêm, Ingsun anganakaké budi kang minângkâ kanya-tahan pêncaring

angên-angên kang dumunung ânâ ing sajêronê alaming badan alus.

g. Kaping pitu, Ingsun anggêlar warânâ (tabir) kang minângkâ kakandhangan

pasèrènaning-Sun.

Kasêbut nêm prakârâ ing ndhuwur mau tumitah ing donyâ, yaiku Sajatining

Manungsâ.


Ajaran membuka pemahaman keadaan Pangeran:

Sesungguhnya Aku adalah Pangeran Sejati, dan berkuasa menitahkan sesuatu,

menjadi ada dengan seketika karena kehendak dan takdir-Ku, disitu kenyataan

tergelarnya kehendak dan titah (pakarti)-Ku yang men-jadi pertandanya :

a. Yang pertama, Aku berada di alam kehampaan (awang-uwung) yang tiada awal

dan tiada akhir, yaitu alam-Ku yang masih tersembunyi.

b. Yang kedua, Aku mengadakan cahaya sebagai penuksmaan-Ku berada di alam

keberadaan-Ku.

c. Ketiga, Aku mengadakan bayangan (aura) sebagai panuksma dan rahsa-Ku,

berada di alam terjadinya benih.



d. Keempat, Aku mengadakan suksma (ruh) sebagai tanda kehidupan-Ku, berada

di alam herah (sel hidup).

e. Kelima, Aku mengadakan angan-angan yang juga sebagai warna-Ku berada di

alam yang baru bisa diumpamakan.

f. Keenam, Aku mengadakan budi (gerak) yang menjadi kenyataan berpencarnya

angan-angan yang berada di dalam alam badan halus (rohani).

g. Ketujuh, Aku menggelar tabir (hijab) yang sebagai tempat per-semayaman-Ku.

Tersebut enam perkara di atas tadi tertitahkan di dunia, yaitu Sejatinya Manusia.

Kelanjutan wedaran Sang Wiku :

Ana dene kang bakal dawa caritane, iya iku Pramana.

Pramana iku tansah anyerot dayaning kaanan tetelu mau, kayata surya sinerot

panase, lintang sinerot kedhere, rembulan sinerot adheme. Amarga Pramana

anduweni daya kedher lan mubeng banget santosane, suwe-suwe kumpuling daya

tetelu kang padha sinerot mau, dadi ngringet. Kringete mau saya lawas sangsaya

mundhak, suwe-suwe dadi banyu. Dene banyu iku ingsun arani ‘tirta purwa’, utawa

‘tirta kamandanu’, tegese banyu urip, marga wiwitane saka kumpule daya tetelu.

Tirta kamandanu mau tansah ingubengake lan kinedherake dening Pramana,

suwe-suwe dadi saya kasar.

Sarehning penyeroting Pramana ora ana lerene, dadi banyu mau saya lawas iya

sangsaya mundhak kasare. Amarga saka gedhening banyu mau, kongsi kawawa

ambuntel marang sariraning Pramana mangkono ing sabanjure. Saya lawas iya

sangsaya mundhak akehe lan kasare, wusana banyu kasar kang wus bisa

ambuntel ing sariraning Pramono mau, dadi banget kandele lan banget jembare.

Iku ingsun arani jaladri, karepe banyu luwih kandel, luwih jembar.

Jaladri mau sabanjure tansah ingubengake ing Pramana, kinedherake lan katarik

sarta tansah kawuwuhan dayaning surya, rembulan lawan lintang-lintang satemah

jaladri kang cedhak karo sariraning Pramana, banjur saya luwih kasar, kongsi

anjendhel. Jendhelan mau saya lawas sangsaya kandel, mulane banjur rapet

pambuntele marang Pramana: gampange jendhelan iku ingsun arani ‘pratala’,

tegese wujud kasar dadi dhadhasar, lan tansah raket lan rapet kalawan Pramana,

kongsi ora ana selane.

Dene banyu jaladri mau saking kandele lan jembare, nganti tanpa wates,

gampange ingsun arani jalanidhi. Ing samengko saya kurang lepas (kuwat) daya

panyeroting Pramana, marang kaanan tetelu mau, sarta dayane mubeng lan

kedher mau, kalingan ing pratala. Sarehning pratala iku mau banget cedhake karo



Pramana dadi tansah kagepok ingubengake lan kinedherake dening Pramana

mau. Saking bangeting sesere, kongsi kaya digosok ajeg tanpa ana lerene. Ing

wekasan pratala mau banjur panas, suwe-suwe kawawa dadi geni, genine awor

karo awak-awaking pratala mau. Saka gedhening geni kang tansah di kedherake

dening Pramana, dadi Pratala mau tansah kaya digarang , jalaran ing njaba ora

pedhot kataman panasing surya.

Saupama ora oleh daya adhem saka rembulan, sarta daya kedhering lintang-

lintang, kang mesthi pratala mau dadi garing, lan jalanidhi dadi asat. Nanging

kedhering lintang-lintang kang sinerot mau nampeg marang bunteling Pramana,

iya iku pratala lan jalanidhi, iku katut kadayan dening kakedher lan ubenge mau.

Mulane kedhering lintang kang sinerot mau uga banjur katut marang lakuning

pratala lan jalanidhi kang kagawa mubeng dening Pramana. Sabab saka

mangkono banjur mahanani daya kang santosa kaya dene nyembur marang ing

pratala lan jalanidhi mau. Dene daya santosa mau gampange diarani maruta.

Karepe daya sinerot kerut (katut) dening ubenging kang anyerot. Maruta mau

amratani sajembaring pratala lan jalanidhi. Mulane pratala mau mung wuwuh akas

lan atos bae, dadi ora garing kabeh. Wusana ana kang banjur nela, bolong pating

cromplong, marga saka tansah kesuk dening lakune geni kang kinedherake dening

Pramana mau.

SANGKAN PARAN (05)

Mungguh bolongan kang saka pratala iku, jebule (njedhule, tembuse) marang

jalanidhi: lakuning geni banjur kadhangan dening jalanidhi, mangka banyuning

jalanidhi orang gampang piniyak (kesuk) ing lakuning geni, jalaran saka kandele,

dadi banyunne mung tansah pating panjelut. Panjeluting banyu mau katampeg ing

maruta, banjur nyempyok ing pratala. Mulane pratala kang kena kasempyok

banyuning jalanidhi mau, padha luntur katut sempyokaning banyu, lunturane suwe-

suwe nglumpuk, banjur dadi punthuk ana ing pratala urut sacedhake jalanidhi.

Dene bolongan kang ora kendhat ngesuk marang pratala kang amarga saka

banget santering geni mau, pratalane banjur muncrat sumembur sumawur

sakubenging bolongan mau. Lawas-lawas saya wuwuh sauwuraning pratala, nuli

dadi punthuk. Punthuk mau uga tansah katampeg lakuning maruta tumamane ora

beda karo diubengake.

Sarehning sawuraning pratala mau saya wuwuh, mangka maruta tansah

angubengake, dadi banjur kaya diglintir, mulane katon bunder lan mundhak

dhuwure. Pratala kang mangkono iku kepenake ingsun arani Ancala, iya iku pratala

kang katon munggul, beda karo pratala kang ora kambah ing bolongan iku. Ancala

mau salawase tansah kataman daya panasing geni, mulane iya banjur saya



wuwuh kandel. Pratala kang atos sedhak karo lakuning geni iku, anuli dadi

dhasaring ancala, kang angubengi bolonganing geni, mulane gampange iya ingsun

arani padhas, karepe bantala atos, kang dadi dhasaring pratala iku. Ancala iku uga

tansah oleh dayaning surya, lintang lan rembulan, mulane ora bisa dadi panas

kabeh. Sakehing kaanan dumadi iku, lakune tansah mangkono bae ing sabanjure.

Ing mangka kang perlu bakal ingsun caritakake luwih dawa, yaiku Pramana.

Pramana iku sawuse winungkus utawa binuntel dening kaanan pirang-pirang,

kayata: pratala kang isi punthuk lan ancala sarta jalanidhi, dhahana miwah maruta,

ing samengko banjur tetap dadi wana utawa papan, wadhah kang bisa

ngandhegake sarupaning kaanan dumadi, kang asal saka cipratan, semburat

utawa semprotaning gurune. Mulane bareng wus awujud mangkono, nuli kena

diarani bawana. Thukule tembung iku, saka Ba lan Wana. Ba iku wutuhe teba

utawa ghumelar. Wana iku karepe panggonan kang isi dayaning dumadi pirang-

pirang, kang awujud kasar sarta alus, kaya kang kasebut ing dhuwur mau.

Nanging nalika samono, durung ana kang diarani manungsa lan karsa, amarga

durung ganep kang dadi sadhiyan utawa cawisane kang kagungan karsa; dadi

kang kagungan karsa iya durung tumedhak. Kang mangkono iku, sira aja keliru

surup dening dhek mau wis ingsun terangake, guruning ngadadi sarta sakabehing

kaanan dumadi. Iku dhasar wis kaya dene watak ajeg ing salawase. Dadi

Panjenengane ora ngagem karsa, sadurunge kanthi pepak cawisane, kang bakal

kawuwuhan daya saka kaanan dumadi pirang-pirang mau. Apadene kala samaa

durung ana sing diarani hawa. Mangka kang ingsun caritakake mau dumadining

kaanan kang gampang bisa diweruhi. Kaanan kang mangkono iku, wong Jawa

kewuhan anggone ngarani, lan ora saben wong ngerti karepe, lan uga ora saben

wong ngerti kadadeyane.

Mangka sanyatane kaanan iku kang agawe daya kuwat utawa santosa ing

sakabehaning kaanan kang gumelar. Terange mangkene: “sawuse bawana

gumelar isi pratala, punthuk-punthuk, geni ancala lan jalanidhi, wis mesthi daya

panyeroting Pramana saya kurang lepase, nanging lakune lan panyerote isih

ambanjur. Dadi dayaning surya, rembulan, lintang-lintang kang sinerot mau, banjur

bisa kandheg ing sanjabaning pratala lan jalanidhi, tansah mulek muntel kempel

salawase ora wudhar. Apa maneh katurutan saka sorote guruning ngadadi, uga

banjur kumpul karo daya kang kempel mau. Kumpuling daya mau, andadekake

kaanan sanjabaning pratala kang gampang dinulu ing netra karo, nanging iya ora

gampang didemek. Kaanan iku saya lawas sangsaya wuwuh kandele, malah bisa

amuwuhi pambunteling Pramana. Kaanan kang mangkono iku, ingsun aradi udara

(langit). Mungguh karepe tembung udara iku kempeling daya kang ora bisa udhar

(wudhar), amarga saking kandele udhara iku mau. Saupama katona awujud kasar,



amasthi ngundhung-undhung banget dhuwure. Mangkono uga tembung langit, iku

mung anjupuk gampange, iya iku saka tembung langut, tegese luwih dening adoh,

kang ora katon watese utawa pungkasane.

Sawise ana langit, sorot lan semburate Gurune Ngadadi tansah kandheg ana ing

langit kang uga tansah kawuwuhan saka dayaning surya, lintang lan rembulan.

Dadi panyeroting Pramana ing kahanan iku kayadene kesaring ana ing langit kono.

Lan maneh satekane ana ing sacedhakibg pratala, banjur gampang katut ing

lakuning maruta kang ingubengake dening Pramana. Dadi samengko ing

sanjabaning pratala banjur isi ‘kaanan dumadi’ kang uga wadhah bunteling sorot

lan semburat utawa cipratane Gurune Ngadadi. Cpratan (Ind. : pancaran, ksm)

mau ana ing sajroning hawa kono, uga banjur kawuwuhan dening dayaniung

surya, rembulan sarta lintang lan wus sinaring ing langit. Dadi kaanan kang saka

cipratan mau banjur kaya dibandhuli (dibaluhi) dening sakabehing daya hawa kang

ambuntel mau. Lan uga banjur kataman ing panyeroting Pramana sarta dayaning

geni. Lakuniung maruta banjur mahanani‘rerupan’ kang gampang dinulu ing netra

karo, nanging ora seben wong ngerti, marga ora sumurup kedaeyan saka apa

‘kaanan’ kang mangkono iku. Mulane gampange manawa mirid saka wujude banjur

diaranana ‘kilat’ utawa ‘lidhah’ bae. Dene tempuke mau, racake daya kang ing

ndhuwur iku kalah. Tempuking daya mau swarane gumleger utawa gumludhug.

Mulane kaprah wong Jawa mung ngarani ‘gludhug’ bae, jalaran mirid saka

suwarane. Aananging ye n kapinujon kaanan kang saka ing ndhuwur mau

bebarengan aro sorot kang saka Gurune Ngadadi, iku sayekti padha rosane, dadi

karone sampyuh, swarane jumedhor ngaget-ageti. Mirid saka swara lan rupane, iku

uga nuli padha diarani ‘pracalita’ (bledheg) utawa gelap. Mirid saka swara

pambledhaging barang kang luwih gedhe. Gelap saka rupa kang lakune kaya dene

nugelake samubarang kang tinrajang sarta katon rupane kumelap.

Sangkan Paran (06)

Dene kaanan samburat kang saka Gurune Ngadadi mau bareng wus tempuk karo

daya kang saka Pramana banjur padha pecah. Ambyar sajroning hawa ing langit

kono. Pecahing tempukane daya kekarone iku banjur katut lakuning angin kongsi

bisa mratani sajembaring langit awor lan hawa. Mulane iya banjur katon kaya dene

urip (obah). Nanging saupama dinulu karo netra karo, katone rada samar,

ewadene suwe-suwe iya bisa kasatmata. Mungguh kaanan iku mau ora langgeng .

Tandhane yen katatb karo dayaning Pramana, bisa pecah. Dadi kaanan iku ana

sarta nyata, nanging ora ajeg, mulane gampang banjur diarani ‘swasana’. Karepe

tembung ‘swasana’, sawijining kakaanan kang alus awor lawan hawa, sarta ora

bisa ajeg kaya kaanan liya-liyane, kayata: Pramana, Surya, Lintang sarta

Rembulan. Kang mangkono mau sira aja kliru panampa, aja sira sengguh yen



swasana iku saka tembung ‘su’ lan ‘wasana’, iku ora. Benere kang tinemu nalar iya

iku saka tembung ‘swasa’ lan ‘ana’. Swasa tegese ‘kaanan’ kang ora tetep, ‘ana’

tegese kapara nyata lan bukti sarta melok. Dene swasana bareng wus kataman

dayaning surya lan rembulan, uga banjur mratani langit, katone saya agal,

gampang dinulu sarana netra karo, lan banjur gampang katut dening maruta. Iku

diarani ‘amun-amun’, tegese ‘kaanan’ kang alus lan gampang bisane pecah. Dene

pecahane mu pethane kaya urip, nanging durung urip temenan. Anggoningsun

ngarani durung urip temenan iku marga katitik anggone obah saka sangkan paran,

mung manut lakuning maruta, sunaring surya lan kedhering Pramana. Mung katon

lembak-lembak pating krampul pating krelip.

Dhek mau ingsun wus amratelakake yen pancurat sarta cipratane Guruning

Ngadadi iku ing sabanjure tansah ana. Nanging tempuke karo dayaning Pramana

ora ajeg. Mulane iya ana kala mangsane ora tempuk. Mungguh kang ora tempuk

mau iya tansah kandheg ing Sjroning swasana bae, lan tansahnkasusul

kawuwulan sorot Guruning Ngadadi arta oleh dayaning surya, lintangblan

rembulan. Anuli kabuntel ing swasana kongsi bisa urip ing kono. Nanging uripe

durung duwe karsa amarga nitik saka nyataning kaanan iku. Lakune saka sangkan

menyang paran yen dinulu katon cumlorot kumilatgampang dinulunkanthi netra

karo. Marmane gampang dinulu, sebab wis kawuwulan daya pirang-pirang lan

kabuntel ing hawa tuwin swasana nganti wuwuh-wuwuh bisane magepokan

kalawan amun-amun. Mangka ing ngarep wus ingsun caritakake, yen amun-amun

iku asale saka samburat lan cipratane Guruning Ngadadi kang wis kawuwulan

daya pirang-pirang, lan pecahe saka dayaning Pramana kang wus kamomoran

dayaning pratala, geni, jalanidhi. Dadi sajatining kaanan iku nyatane wus suci,

prayoga dijupuk gampange bae anggone ngarani kaanan iku : “kawula kang ana

ing udhara”. Ana maneh kang ngarani ula tapak angin, iku iya wis bener, marga

badaning kaanan iku katone yan lagi lumaku saka sangkan menyang paran,

cumlorote nganti katon dawa. Saking rosaning pangesuke marang hawa, mangka

kegepok ing lakuning amun-amun kang katut dening maruta, satemah katon

rengkol-rengkol kaya ula.

Ana sorot kang saka Guruning Ngadadi kang durung akeh wuwulane, tekane sorot

iku lumebu ing kandhanging swasana, mangka wus kapapag marang dayaning

Pramana, dadi tempuking sorot iku iya gampang kalahe, marga kaanane luwih

ringkih lan luwih entheng. Mulane banjur kaya tinulak kabuncang utawa kabuwang.

Lakune durung nganti bisa cedhak lan pratala wus ambalik bali marang langit

maneh. Baline sorort mau gampang dinulu sarana netra karo, katon gumebyar,

pernahe luwih adoh lan ora cetha, kaprahe wong Jawa ngarani ‘thathit’. Iku

manawa anjupuki pepiridan kaanane, saka tembung ‘petha’ lan ‘pethit’. Petha iku

katon ana wujude, pethit saking adohe.



Ing saiki ana maneh dayaning surya, lintang lan rembulan kang kawuwuhan saka

daya sorot Guruning Ngadadi, kang salawase mung tansah kandheg ing

sanjabaning hawa lan swasana, ora kegepok ing amun-amun sarta dayaning

Pramana, iku iya saya wuwuh lan banjur mundhak kandele. Sarehning ora bisa

gempur dening lakuning daya kedhering Pramana, sarta maneh ora kegepok

dening dayane pratala, jalanidhi lan geni, satemah saya lawas sangsaya pupul,

nanging ora bisa atos, jalaran ora oleh dayaning geni. Marga daya mau saya

wuwuh-wuwuh kongsi kawawa angubengi ing langit kang isi hawa lan swasana,

sarta kaanan pirang-pirang kang wus ingsun terangake ing ngarep. Saking

kandeling bdaya pupul mau, kongsi kawawa angendheg (angleremake) ciprataning

Gurune Ngadadi kang durung akeh wuwulane.

Nanging bareng wus ana ing sajroning daya pupul, ing kono banjur katutan saka

dayaning surya, lintang lan rembulan, banjur kabuntel ing daya pupul iku, lan

tansah kasusul dening soror Guruning Ngadadi, nganti kaya dene nganggo

bebadan, sarta kawawa urip ana ing kono watara lawas. Dadi ing hawa pupul kono

mau panggonaning andheg-andhegan utawa entunan. Mulane kaparahe wong

Jawa kang wus bisa nggayuh kasunyatane, ing kono banjur bisa ngarani ’sawarga

pangrantunan’. Iya iku saka tembung kumpul padha warga lan papane lega,

panggonan entunan.

Sangkan Paran (07)

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’.

Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru

saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa

bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’.

Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang

alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti

pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun

saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang

nistha kayadene raganingsun iki.

Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko

diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen

tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani

isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe

nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus

warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah,

iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa



baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning Guruning

Ngadadi iya banjur kuwawa sairib kayadene Panjenengane, lan isih kena diarani

suci. Dadi sarira kang suci iku sanyatane kang padha sinebut Allah. Dadi yen kang

disebut ‘Gusti Allah’ iku yen ditimbang karo ‘Allah’ iya luwih dening bagus sarta

luwih dening suci. Mulane disebut Maha Suci, tegese kang suci dhewe ora ana

kang madhani.

Ing ngarep ingsun wus tutur karana kadhung wus saguh aweh katerangan lan

pratelan, sarta aweh pituduh kang minangka lantaran mungguh ‘akal lan pratikele’

utawa ‘patrape’ wong angudi kawruh. Pamintaningsun ing tembe sira uga padha

kasembadan anggayuh kasunyatane. Pamrihe murih sira kabeh padha bisa

mangerteni marang kabeh kang wus ingsun caritakake mau. Dadi ora mung saka

‘anggitan’ bae. Kudu kapara nyata lan bukti melok dinuku lan linakonan ing

sariranira pribadi.

Ing mengko manawa wus sembada, sira lagi bisa mantep anggone ngarani yen iki

kawruh kasunyatan kang sejati. Tegese kawruh kang ana temenan dudu bangsane

anggitan bae. Awit anggitan iku dudu kawruh kasunyatan, nanging kang ana ing

kono iku mung anggit. Mulane bangsaning anggitan iku yen digigit bakal ora dadi.

Tegese yen diungsed temenan dening wong kang krungu utawa kang maca,

anggitane mau, pentoge iya banjur oleh wangsulan tembung kang ambulet utawa

wicara kang wilet; dadi bisa uga mung saka pintere nganggit-anggit bae.

Tekadhang iya uga bisa dadi kamaremane kang ngungsed mau, sarana dituduhi

upama, utawa ancer-ancer lan pralambang, utawa supaya ngrasa dhewe, utawa

mung supaya ngandel lan percaya bae. Kang mangkono iku tumrape marang

ingsun rada wedi yen ta ngangti amuwuhi (nambahi), kang mung metu saka

anggitan kang ora kapara nyata. A,marga ana babasan mangkene : Giri lusi janma

tan kena ingina; sadawa-dawaning dalan sarta kali isih dawa pikiraning manungsa;

sajero-jeroning samudra isih jero atining manungsa; salembut-lembuting banyu isih

lembut rasaning manungsa; sadhuwur-dhuwuring angkasa isih dhuwur bebudening

manungsa. Iku nuduhake manawa manungsa wenang andarbeni ‘isi’ kang kapara

nyata. Iya amarga iku, ingsun carita mangkene iki dhasar iya mung sabenere lan

sagaduge anggoningsun ngudi kawruh. Dene manawa ana kang duwe panemu

kang luwih edhi utawa luwih luhur, luwih luhung tinimbang karo kang wus ingsun

pratelakake iku kabeh, ingsun iya ora bisa aweh katerangan kang andadekake

mareming atine. Mulane pamintaningsun marang sira kabeh, kang sabar lan

narima anggonira angudi kawruh kang ingsun pratelakake iki. Awit manawa orang

magkono, kang mesthi ora bisa cundhuk karo kaanane. Dadi sira kabeh ingsun

purih sabar, supaya ora kasusu ing rembug. Paedahe kang carita aja kongsi

kalimput marang kang bakal dicaritakake.



Manawa kaliwatan, satemah andadekake kurang turute. Yen sira kurang narima,

marga kepengin kudu sanalika sok glogok, iku yekti anjalari sigeging lalakon.

Kajaba kang carita ngrasa ail lesane, kang nampani iya banjur kurang trampil

panggraitane, satemah banjur akeh kang kacecer. Mulane ing saiki blakane ingsun

wus krasa ail, dadi ingsun minta maklumira, ingsun padha lilanana ngasodhisik:

Tiutuge bakal anyaritakake bab pepaking kaanan dumadi, kang dadi isen-isening

bawana, nganti tumedhaking ‘sarira suci’ ana ing arcapada. Lan sabanjure

tumekane kondur ing ‘kraton mulya’ maneh, kaya kang wus kacarita ing ngarep.

Saundurira, sira kabeh padha ingsun sebari sagunging puja hastuti murih yuwana

lestari sembada kang dadi pangesthinira.

Sangkan Paran (08)

Pada wedaran tersaji di atas, merupakan penjelasan ‘awal mula’ (sangkan)

tercipta atau mengadanya semua ‘kaanan dumadi’. Dimulai dengan

beremanasinya Tuhan (tan kena kinaya ngapa) menjadi ‘Guruning Ngadadi’ (Dzat

Sejatining Urip atau Suksma Kawekas). ‘Guruning Ngadadi’ kemudian beremanasi

menjadi 3 (tiga) unsur :

1. dzat urip,

2. cahya lan teja,

3. alam semesta (bumi langit).

Hubungan ketiga unsur tersebut tetap dalam ‘kesatuan tunggal’ yang saling

pengaruh-mempengaruhi (hubungan kosmis-magis, samad-sinamadan).

Pada kejadian awal alam semesta yang mula-mula ada :

Pramana, Surya, Rembulan dan Kartika. Keempat unsur alam semesta ini memiliki

daya masing-masing dan saling pengaruh mempengaruhi. Yang ‘menjila’ (memiliki

kelebihan) adalah Pramana, yaitu ‘planet bumi’ berikut daya keilahiannya yang

bersifat ‘kedher’ (bergetar), ‘mubeng mungset’ (berputar dan berotasi) dan ‘nyerot’

(menarik, menyedot) semua daya unsur yang lain. Surya diserot cahaya dan daya

panasnya, Rembulan diserot ‘daya adhem’-nya, Kartika diserot ‘daya kedher’-nya.

Kumpulan semua daya yang diserot Pramana tadi menghasilkan berbagai ‘kaanan’

yang melingkupi Pramana. Diantaranya berupa: jaladri (samudera), hawa

(atmosfer), pratala (tanah), thathit (kilat), bledheg (guntur/guruh/halilintar), maruta

(angin), amun-amun, umpluk dan lain-lain. Sedemikian rupa percampuran antar

‘dayaning’ kaanan yang di alam semesta (surya, rembulan, kartika) dengan

‘kaanan’ di bumi (Pramana) sehingga ketika menerima pancaran daya dari

Guruning Ngadadi menjadi ‘bebakalan’ atau ‘bebadan’ urip. Yaitu ‘embanan’ untuk

‘panuksma’-nya ‘Urip’ atau ‘Jiwâ’ yang juga derivat dari ‘Guruning Ngadadi’. Hal

tersebut dalam ‘Wirid Wolung Pangkat’ disebutkan dalam wirid ke 3 :



Wêjangan gêgêlaran kahananing Pangèran:

Sajatining manungsâ iku rahsaning-Sun, lan Ingsun iki rahsaning manungsâ,

karânâ Ingsun anitahaké wiji kang cacambôran dadi sâkâ karsâ lan panguwa-

saning-Sun, yaiku sasamaning gêni bumi angin lan banyu, Ingsun panjingi limang

prakârâ, yaiku: cahyâ, ciptâ, suksmâ (nyâwâ), angên-angên lan budi. Iku kang

minângkâ êmbanan panuksmaning-Sun sumarambah ânâ ing dalêm badaning

manungsâ.


Ajaran pemahaman tergelarnya keadaan Pangeran:

Sesungguhnya manusia itu rahsa-Ku dan Aku ini rahsanya manusia, karena Aku

menitahkan benih cacambôran (campuran berbagai unsur) yang terjadi karena

kehendak dan kuasa-Ku, yaitu berasal dari api tanah angin dan air, Aku resapi lima

perkara, yaitu: cahaya, cipta, suksma (nyawa), angan-angan dan budi (gerak).

Itulah yang menjadi cang-kok (embanan) merasuknya suksma-Ku rata menyeluruh

dalam badannya manusia.

Berdasarkan ‘Wedaran Sang Wiku’ dan ‘Wirid Wolung Pangkat’ yang sudah

tersajikan, maka kita bisa mendapatkan gambaran Teologi Jawa dan asal muasal

terciptanya semua yang ada termasuk manusia. Urutannya didahului dengan

tergelarnya ‘tata semesta’ kemudian ‘tata surya’ yang atas percampuran

(cacambôran) antar dayanya melahirkan ‘bebakalan’ (ada yang menyebut

ragangan) sebagai embanan ‘panuksma’ bagi ‘Dzat Urip’. ‘Dzat Urip’ (Suksma

Sejati) merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Sejatining Urip’ (Suksma Kawekas).

Dan ‘Suksma Kawekas’ merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Kang Murbeng

Sumadi’ (Tuhan) yang ‘tan kena kinaya ngapa’.

Menurut pandangan Jawa, maka semua yang ada merupakan ‘Maha Kesatuan

Tunggal’ yang bersifat abadi tanpa awal dan akhir. Namun dalam keabadian itu

bukan berarti ‘diam’, ada ‘dinamika perubahan’ di dalamnya. Setidaknya bisa kita

ketahui adanya proses ‘menyatu’ antar daya unsur semesta yang menimbulkan

sesuatu menjadi ‘ada’. Kemudian juga ada proses mengurai atau memisahkan diri

dari antar daya yang menyatu tadi kembali ke ‘unsur-unsur azali’-nya. Demikian

pula yang terjadi pada ‘titah manusia’. Bahwa ‘Urip’ sebagai emanasinya ‘Dzat

Sejatining Urip’ bersifat abadi. Berasal dari Guruning Ngadadi dan akan kembali

kepada Guruning Ngadadi pula. Namun proses kembali tidak semudah yang

dipahami manusia pada umumnya. Penyebabnya bahwa ‘Urip’ yang menjalani

hidup di alam madya (dunia) kewoworan (tercemar) oleh ‘percampuran antar daya

dari semua kaanan yang membentuk raga dan embanannya. Di akhir hayatnya

tidak semua manusia mampu menyempurnakan kesucian ‘Urip’-nya. Maka



kembalinya ‘Urip’ tertahan di suatu tempat (maqam) yang disebut ‘Suwarga

Pangrantunan’. Adalah tempat menunggu untuk kembali menyatu dengan

Guruning Ngadadi atau kembali ke alam madya (dunia) untuk melanjutkan tugas

dan baktinya yang belum selesai di kehidupan sebelumnya.

Sangkan Paran (09)

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’.

Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru

saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa

bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’.

Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang

alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti

pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun

saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang

nistha kayadene raganingsun iki.

Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko

diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen

tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani

isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe

nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus

warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah,

iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa

baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning Guruning

Ngadadi iya banjur kuwawa sairib kayadene Panjenengane, lan isih kena diarani

suci. Dadi sarira kang suci iku sanyatane kang padha sinebut Allah. Dadi yen kang

disebut ‘Gusti Allah’ iku yen ditimbang karo ‘Allah’ iya luwih dening bagus sarta

luwih dening suci. Mulane disebut Maha Suci, tegese kang suci dhewe ora ana

kang madhani.

Ing ngarep ingsun wus tutur karana kadhung wus saguh aweh katerangan lan

pratelan, sarta aweh pituduh kang minangka lantaran mungguh ‘akal lan pratikele’

utawa ‘patrape’ wong angudi kawruh. Pamintaningsun ing tembe sira uga padha

kasembadan anggayuh kasunyatane. Pamrihe murih sira kabeh padha bisa

mangerteni marang kabeh kang wus ingsun caritakake mau. Dadi ora mung saka

‘anggitan’ bae. Kudu kapara nyata lan bukti melok dinulu lan linakonan ing

sariranira pribadi. Ing mengko manawa wus sembada, sira lagi bisa mantep

anggone ngarani yen iki kawruh kasunyatan kang sejati. Tegese kawruh kang ana

temenan dudu bangsane anggitan bae. Awit anggitan iku dudu kawruh kasunyatan,



nanging kang ana ing kono iku mung anggit. Mulane bangsaning anggitan iku yen

digigit bakal ora dadi.

Tegese yen diungsed temenan dening wong kang krungu utawa kang maca,

anggitane mau, pentoge iya banjur oleh wangsulan tembung kang ambulet utawa

wicara kang wilet; dadi bisa uga mung saka pintere nganggit-anggit bae.

Terkadhang iya uga bisa dadi kamaremane kang ngungsed mau, sarana dituduhi

upama, utawa ancer-ancer lan pralambang, utawa supaya ngrasa dhewe, utawa

mung supaya ngandel lan percaya bae. Kang mangkono iku tumrape marang

ingsun rada wedi yen ta nganti amuwuhi (nambahi), kang mung metu saka

anggitan kang ora kapara nyata. Amarga ana babasan mangkene : Giri lusi janma

tan kena ingina; sadawa-dawaning dalan sarta kali isih dawa pikiraning manungsa;

sajero-jeroning samudra isih jero atining manungsa; salembut-lembuting banyu isih

lembut rasaning manungsa; sadhuwur-dhuwuring angkasa isih dhuwur bebudening

manungsa. Iku nuduhake manawa manungsa wenang andarbeni ‘isi’ kang kapara

nyata. Iya amarga iku, ingsun carita mangkene iki dhasar iya mung sabenere lan

sagaduge anggoningsun ngudi kawruh. Dene manawa ana kang duwe panemu

kang luwih edhi utawa luwih luhur, luwih luhung tinimbang karo kang wus ingsun

pratelakake iku kabeh, ingsun iya ora bisa aweh katerangan kang andadekake

mareming atine. Mulane pamintaningsun marang sira kabeh, kang sabar lan

narima anggonira angudi kawruh kang ingsun pratelakake iki. Awit manawa orang

mangkono, kang mesthi ora bisa cundhuk karo kaanane. Dadi sira kabeh ingsun

purih sabar, supaya ora kasusu ing rembug. Paedahe kang carita aja kongsi

kalimput marang kang bakal dicaritakake. Manawa kaliwatan, satemah

andadekake kurang turute. Yen sira kurang narima, marga kepengin kudu sanalika

sok glogok, iku yekti anjalari sigeging lalakon. Kajaba kang carita ngrasa ail lesane,

kang nampani iya banjur kurang trampil panggraitane, satemah banjur akeh kang

kacecer. Mulane ing saiki blakane ingsun wus krasa ail, dadi ingsun minta

maklumira, ingsun padha lilanana ngaso dhisik: Tutuge bakal anyaritakake bab

pepaking kaanan dumadi, kang dadi isen-isening bawana, nganti tumedhaking

‘sarira suci’ ana ing arcapada. Lan sabanjure tumekane kondur ing ‘kraton mulya’

maneh, kaya kang wus kacarita ing ngarep. Saundurira, sira kabeh padha ingsun

sebari sagunging puja hastuti murih yuwana lestari sembada kang dadi

pangesthinira.

Sangkan Paran (10)

Sakehing kaanan kang ana ing sajroning jaladri kang uripe sarana nyawa iku cetha

yen bebadane kedadeyan saka banyu udan. Terange mangkene: sakehing banyu

udan iku tumibane wus kawoworan dening dayane kaanan kang ana ing udhara

(langit), tibane ing jaladri iku bisa kumpul karo banyu jaladri, nanging ora bisa luluh



dadi sawiji, amarga dayane wis ora padha; mula ya mung tansah kandheg ing

sandhuwuring banyu jaladri iku. Ana ing kono banjur kawuwulan banyu udan kang

saka ing dharatan (pratala, pentasan). Mulane banyu udan karone iku marga isih

padha dayane, iya banjur bisa kumpul lan luluh. Tekane banyu udan kang saka

dharatan iku wus katutan reregeding pratala.

Kumpuling banyu udan karone ana ing jaladri kono banjur kataman ing dayaning

geni Pramana kang metu saka pratala dhasaring jaladri sarta tansah oleh sorot

dayaning ‘kaanan tetelu’ kang kagawa dening sorot Guruning Ngadadi sarta wus

kawoworan pirang-pirang dayaning kaanan kang ana ing langit, apa maneh

kekedhering Pramana lan lakuning maruta tansah ora ana lerene. Mulane banjur

kaya diinteri. Suwe-suwe bisa dadi kaya glintiran cilik-cilik kekumpulan

(gegrombolan), iku lumrahe diarani umpluk. Umpluk mau suwe-suwe saya akas,

kongsi kawawa bisa ngendheg sorot Guruning Ngadadi kang tekan kono, banjur

bisa urip sarana bebadan kang ginawa dening hawa kang wus kawuwuhan pirang-

pirang dayaning kaanan kang ana ing langit. Yaiku kang diarani nyawa. Mula

diarani mangkono, sabab iku kedadeyane lan lungane (sonyane) marga saka

hawa. Mula sira padha nastitekna lan catheten ing sajroning kalbunira, eling-

elingen aja kongsi lali lan sira aja kliru tampa sarta kliru surup, pilah-pilahing aran

lan kasunyatane, kayata: raga iku gandhengane karo suksma, badan

gandhengane karo nyawa, urip gandhengane karo jiwa. Iku aja sira gebyugake

bae, marga sabenere iku kaanane dhewe-dhewe. Coba sira ingsun balabari

sathithik: ana tetembungane wong Jawa mangkene: bojone jaka lara iku ing tembe

mesthi ketemu maneh kumpul sawiji. Tuladhane iya kaya kang sun terangake ing

ndhuwur iku mau. Yaiku raga bojone suksma, badan bojone nyawa, urip bojone

jiwa. Kabeh iku selawase mesthi bakal gandheng lan bojone dhewe-dhewe.

Mulane diarani jaka lara iku karepe mangkene : jaka iku arupa lanang kang durung

tau nandukake asmara (saresmi nungal rasa lan wanita), lara iku arupa wanita

kang durung tau saresmi lawan priya (lanang). Mangka kang sun terangake mau,

sanadyan tansah padha duwe bojo dhewe-dhewe, nanging salawase iya isih wutuh

(ora owah), mulane disebut jaka lara. Mara jajal! Sapa kang wus tau weruh raga

randha, suksma dudha? Utawa badan randha nyawa dhudha? Sukur yen ana kang

wus tau weruh urip randha jiwane dhudha !

Iku kabeh ing tembe bakal ingsun terangake mungguh pilah-pilahe. Mula janji sira

padha sabar lan tlaten sarta tumemen anggone padha mersudi sakabehing

wewarah ingsun iki, kaya ora bakal luput, ing tembe sira iya banjur padha anekseni

dhewe lan amumpuni prakara iki kabeh. Dadi ora ngayawara angger bisa carita,

marga ora gampang wong ngaku nekseni iku, yen durung kapara nyata weruh titi

bukti temenan. Iku jenenge saksi dur (goroh). Saksi kang ora nyata iku bisa

andadekake sangsara awake dhewe. Mandheg samene dhisik anggoningsun



ambleberi marang sira, marga kang perlu ingsun bakal nutugake galuring carita ing

ndhuwur mau. Mengko yen kesuwen anggone nyelani samben lelucon, mundhak

ora kecandhak perlune.

Sarehning umpluk mau tansah kawuwuhan saka daya pirang-pirang, mulane suwe-

suwe banjur duwe bobot. Dadi manawa tinimbang karo boboting banyu jaladri, isih

luwih abot umpluk mau. Marga saka mangkono mau anjalari umpluk banjur padha

kelem kongsi tekan ing pratala dhasaring jaladri. Satekane ing dhasar kono banjur

kawuwuhan reregeding pratala iku, suwe-suwe bisa dadi lumut. Saya lawas lumut

iku mundhak kasar sarta mundhak gedhe banjur mahanani rupa pating slawir lan

siwil-siwil pating cerkakah. Sawuse mangkono banjur duwe daya nyerot. Kang

pating saluwir ing pratala ana ing pratala iku banjur bisa mundhak dawa lan

mundhak gedhe, nlosor sarta nlusup sumawana anggubet ing pratala. Pucuking

saluwiran iku banjur menga utawa bolong lembut banget, kang minangka dalan

dayaning pratala kang wus kawoworan rereged lan kedhering Pramana kang

sinerot dening kaanan iku. Malebuning daya marang babadan iku, gampange

ingsun arani mangan. Mulane ingsun arani mangkono, marga malebuning daya

kang sinerot, liwat wewenganing bolongan iku. Anggone mangan iku tansah ora

ana lerene anjalari panggubete sangsaya kenceng (kukuh).

Mangkono uga siwilan kang ora ana ing pratala, lan ana bolongane ora beda karo

saluwiran kang ada pratala mau. Iku uga piranti kanggo mangan dayaning banyu

jaladri, sarta uga bisa mundhak gedhe lan mundhak dawa. Dene siwilan kang ora

ana ing pratala iku diarani epang sarta epang iku thukul siwil maneh, ana kang

gepeng, ana kang gilig, wangune ana kang bunder lan ana kang lonjong, ana kang

pucuk lancip, lan ana kang lonjong. Siwilan iku uga ana bolongane, luwih dening

lembut. Uga ana pirantine kanggo mangan dayaning banyu jaladri. Siwilane kang

mangkono iku diarani godhong. Mulane diarani mangkono, awit iku sawijining

piranti kanggo nadhahi sarta kanggo nyadhong kang dipangan. Dene saluwiran

kang ana ing pratala, diarani oyot, karepe sawijining kekuwatan kang bisa

angadegake bebadane kaanan iku. Kaanan sajroning jaladri kang mangkono iku

diarani uwit, iku wutuhe saka tembung urip kang sakawit, bebadane uwit mau

diarani kayu, iku mbok manawa wutuhe saka tembung ‘teka’ lan ‘yu’. ‘Yu’ iku

karepe urip kang wus nganggo bebadan sarana nyawa. Dadi tembung ‘kayu’ iku,

karepe urip kang tekane wus nganggo bebadan sarana nyawa. Dene kayu-kayu

mau banjur padha katon pating pruntus utawa pating cringih, ana maneh kang

nyeprok. Thukulan kang arupa mangkono mau diarani kembang. Mulane diarani

mangkono, awit iku kayadene piranti kang kanggo nekem utawa ningkem wiji kang

ing

tembe bisa timbang karo bebadane.



Sangkan Paran (11)

Kembang mau suwe-suwe wangune bisa salin, ana kang gilig, ana kang gilig rada

lonjong, ana bunder kepleng, ana bunder lonjong, ana maneh kang dhempok. Iku

kaprahe diarani uwoh. Ananging sabenere ‘wuh’, karepe urip kang bakal tumuwuh.

Dene sakabehe uwoh mau suwe-suwe bisa uwal karo uwite, amarga bisa luwas,

gantelane utawa sambungane bisa bosok banjur coplok. Uwoh kang wus uwal

saka uwite iki, banjur katutu lakuning banyu jaladri, kongsi bisa tekan ing saparan-

paran. Lan banjur tuwuh utawa thukul, lawas-lawas banjur bisa timbang karo bibite,

iku manawa wus padha pantog lawasing uripe. Dene wit-wit mau, uripe ana ing

babadan ora langgeng. Dadi babadane uga bisa rusak (mati), mangkono ing

sabanjure. Mungguh woh-woh mau ana uga kang banjur kumambang ing banyu

jaladri lan katut lakuning ombak, banjur tumiba ing pratala pinggiring jaladri

(pentasan, dharatan), tibane ing kono ana kang banjur bisa tuwuh, lawas-lawas

uga banjur bisa uwoh lan bisa thukul kayadene kang wus ingsun caritakake mau.

Dene wohe ana ing dharatan kang wus uwal saka wite, iku banjur tiba ana ing

kanan-kiringe wit mau. Ana kang katutnlakuning maruta kongsi adoh parane, iku

uga ana kang banjur bisa thukul; thukulane banjur matuh utawa kulina urip ana ing

pentasan, mulane suwe-suwe rupane banjur beda karo bibite kang isih ana ing

sajerone jaladri.

Saiki ambaleni bab isen-isening jaladri. Sawuse jaladri isi uwit-uwitan (kakayon)

ing jaladri kono banjur katekan lunturaning pratala (pasir) kang katut ilining banyu.

Pasir mau ana jaladri kono, iya banjur mundhak gedhene, ora beda karo pasir kang

ana ing pratala (dharatan). Lawas-lawas uga banjur dadi watu, mung bae rupane

beda karo watu-watu kang ana ing pratala pentasan mau, marga daya sajeroning

jaladri iku beda karo dayaning banyu dharatan utawa dayaning banyu udan, awit

banyu jaladri iku duwe daya asin lan landhep, anjalari watu-watu ing jaladri iku

bolong-bolong pating complong kayadene barang kang wus gerang. Mulane watu

ing jaladri mau wong Jawa lumrahe padha ngarani watu karang. Watu-watu ing

jaladri iku uga ana kang kanggonan jiwa, ora beda karo watu kang ana ing pratala

dharatan. Ing samengko sawise sajeroning jaladri ana kekayon lan watu-watu,

banjur saya kuwat anggone nadhahi cipratane Guruning Ngadadi kang tumurune

awor lan banyun udan; tekane ing banyu jaladri banjur dadi umpluk pating paruntus

cilik-cilik. Bareng kataman soroting surya lintang lan rembulan, sarta maneh

kawuwuhan saka dayaning hawa, sumawana kaaanan pirangt-pirang mau, banjur

bisa duwe daya nyerot lan kedher sarta mubeng, ananging panyerote ora pati

lepas; dadi kang kena sinerot iku mung hawa lan sorote Guruning Ngadadi kang

wus cedhak karo panggonane.



Dene sorot-sorot mau, tekane kayadene wus sinaring ing langit, sarta kawuwuhan

dayaning pirang-pirang kang ana ing sajeroning langit kono; mulane bebadane

soroting Gurunuing Ngadadi mau kawawa urip ana ing kono, lan wuwuh kuwat

sarta bisa wuwuh gedhe, mundhak atos sarta bisa alalapisan. Lapisane telung

rupa, kang jero dhewe kuning semu abang, njabane putih semu abang; kang njaba

dhewe putih utawa abang enom, utawa maneh biru enom. Bareng wus dadi

mangkono, panyerote banjur ora bisa tekan ing njaba, dadi mung nyerot bebadane

dhewe bae, lan banjur polah kedher amubeng. Badane iku tansah kaya digosok,

mulane suwe-suwe iya banjur anget saya anjendhel (akas). Dene bunteling badan

lapisan kang njaba dhewe tansah kataman dening sunaring surya, dadi bebadane

banjur kaya digarang saka njaba lan njero; lapisan kang njaba dhewe iku diarani

cangkang.

Kaanan kang mangkono mau lumrahe diarani ‘antiga’, tegese: urip kang nganggo

bebadan lapis telu. Cangkange mau suwe-suwe kataman daya panasing surya,

satemah anget ing jerone, banjur bisa pecah utawa mlethek. Bareng cangkang

mau pecah, uripe jiwa mau anggone kedher lan nyerot wuwuh rosane, sarta

wuwuh lepase, kongsi kawawa bebadane katutn katut obah, lan tansah gampang

kagepok dening dayaning banyu jaladri lan dayaning surya lintang sarta rembulan.

Saka daya kang mangkono iku, anjalari arupa bebadan sambungan telu.

Panggonane bebadaning jiwa (cipratan) kang kaprenah ana ing jero, nuli dadi rupa

ambendhol, diarani endhas; iku manawa bae kadadeyan saka tembung ‘endhon’

lan ‘tandhas’; sambungane maneh diarani awak utawa gembung. Mulane diarani

mangkono, jalaran iku kang minangka dadi wadhahing hawa kang sinerot. Dene

tembung ‘gembung’ iku, karepe yen hawa mau wus rinegem sajeroning wadhah

iku, banjur katon mlembung. Awak lan gembung iku kadadeyan saka lapisaning

bebadan kang arupa kuning. Dene putihe ambuntel sarta sambungane kang

pungkasan, diarani buntut. Mulane diarani mangkono, jalaran iku bebuntelingt

bebadan kang menawa obah tansah katut.

Sawuse arupa mangkono panyerote wuwuh rosa, ananging iya ora lepas banget.

dadi kang kena sinerot iya mung saliring daya lan kaanan kang ana ing sacedhake

bae. Saka kalumpukane kang sinerot iku, ana ana ing sajeroning gembunge,

sawise nyarambahi ing bebadane, banjur ngesuk golek dalan bisane metu. Saking

rosane daya kang arep metu, suwe-suwe awake banjur banjur bisa mobah sarta

molah. daya kang mangkono mau diarani ‘karep’, tegese tekaning daya iku mau,

yen panuju arep metu. Sarehning ‘karep’ iku pinanghkane saka daya pirang-pirang,

iya iku saka saka dayaning kaanan kang ana ing langit, lan saka dayaning

pramana miwah pratala, sumawana jaladri saisine kabeh, ‘karep’ iku enggone

angobahake bebadaning jiwa lan awake kongsi bisa katut kagawa obah saka ing

pernahe, marani menyangsalah sawijining kaananing sajeroning jaladri kono, kang



gathuk (cocog) lan dayaning ‘karep’ iku. Saking kulinane anyerot, sarta kang wus

sinerot saking serenge enggone arep metu, suwe-suwe ing perangane endhas

kang kapara ngarep banjur ana bolongane telu cilik-cilik, kang siji kaprenah ana ing

ngarep kapara ngisor, diarani cangkem, kang loro kepara ndhuwur, diarani cungur.

Sangkan Paran (12)

Mulane diarani cangkem, awit iku piranti kang minangka panancang sarta

aningkem sakabehe kang sinerot. Dene cungur iku piranti kang minangka panuduh

utawa mancung marang pernah saliring rurupan kang arep sinerot. Ing pernah

gelitaning endhas lan gembung kang kakapara ngisor, uga banjur ana bolongane

loro, diarani angsang. Mulane diarani mangkono, jalaran iku piranti kang kanggo

anangsangake wetuning daya kang saka njero, kang supaya enggone ngetokake,

bolongane mau ora kongsi kalebon ing banyune jaladri, dadi mung supaya

mandheg utawa nangsang ana ing kono tumuli dinedel bali maneh. Sarta maneh

peranganing endhas kapara ndhuwur ing kanan kiri banjur ana underane cilik-cilik,

rupane bening kaya kaca, nganggo uwer (sèrèd) rupa telu. Rupaning sèrèd iku,

kang tengah titik ireng bening, pinggire abang semu kuning, pinggire maneh abang

semu putih, iya mangkono iku kang diarani mata. Mulane diarani mangkono, awit

iku sawijining piranti kang bisa ngemot saliring rerupan, bisa katata ana ing

sajeroningunderan iku, arane andulu utawa andelok, mula diarani mangkono awit

saranduning bebadan kang ginawa obah dening karepe, banjur bisa nimbang lan

bisa mangerti marang salah sawijining kaanan, kang bakal bisa cocog lan karepe

kang dikira luwih perlu. Dene tembung andelok iku saka tembung ngandel lan

mélok. Mulane mangkonio, awit saliring rurupan kang wus tinata dening underan

mau, dayaning karep banjur bisa ngandel, yen rurupan iku sayekti (mélok).

Bareng wus arupa mangkono, kaanan iku panyerote sangsaya rosa, kongsi

sarupaning kaanan (rurupan) kang ana sacedhake kono bisa katutn kaserot.

Mulane bolonganing cangkeme banjur saya wuwuh amba lan perangan

sacedhaking buntut kapara ngisor, banjur ana bolongane cilik, iya iku piranti

kanggo ambuwang sisaning barang kang wus sinerot kalebu ing gembunge mau.

Sarehning sabanjure tansah mangkono, dadi awake mundhak rosa lan mundhak

gedhe, saya mundhak gedhene sangsaya kuwat panyerote, kongsi sarupaning

kaanan kang kasar-kasar, kang bisa kalebu ing cangkeme, iya katut sinerot. Patrap

anggone anglebokake samubarang ana ing cangkeme iku diarani mangan, awit iku

manawa dineleng, mung maligi malebuning barang ana ing sajerone wenganing

cangkeme tumeka sajerone gembunge, amarga pangane iku dadi butuh dayaning

karep.



Samangsane sacedhake kono pangan sing dibutuhake wus ora nyukupi, serenging

karep banjur ngetog daya kekuwatane kanggo marani (ngupaya) panggonaning

pangan. Suwe-suwe bebadane kaleksanan bisa metu pirantine kang kanggo

anggampangake lakune, kayata: kang ana ing kanan kirine gembung diarani

‘kèpèt’, kang ana ing sandhuwuring gembung diarani ‘siwar’, kang ana ing

samburine bebadane diarani ‘buntut kèpèt’, ing sangisoring bebadane kapara

mburi diaranin ‘siwit’. Bangsane titah sajeroning jaladri kang mangkono iku diarani

‘mina’.

Diarani ‘mina’ mbok manawa bae iya mung dijupuk gampange. Yaiku saka

tembung ‘umi’ lan ‘warna’. Umi iku tegese wadon, amarga sawarnaning bangsa iku

mau kabeh katone wadon; uwong ora gampang bisane ambedakake endi kang

lanang lan endi kang wadon. Bangsane mina iku saya lawas banjur sangsaya

pirang-pirang rupa, ana kang gedhe sarta ana kang cilik, marga keh sathithiking

daya sarta sorot pletikane Guruning Ngadadi ora padha; apa maneh daya

panyerote uga ora padha. bangsane mina iku kabeh uga nangkarake wiji sarana

‘nunggalake rasane’. Ing sajerone gembunge bisa ngandhegbpletikan Guruning

Ngadadi, banjur dadi antiga kaya kang wis ningsun terangake ing ngarep. Suwe-

suwe antigane ikub banjur diwetokake saka ing gembunge, dipernahake ana ing

banyu kang akeh watune, didokokake ana ing sela-selane kono, utawa didokok

ana ing wit-wiwtan lan gegodhongan kang ana ing sajeroning jaladri kono. Ana

maneh kang didokok ana ing umpluking jaladri. Wusanane antiga mau iya banjur

bisa dadi kayadene babone (bibite); suwe-suwe iya banjur bisa rusak lan tininggal

dening jiwane (mati). Dene liyane banyu jaladri, ana maneh banyu ing kali-kali,

tlaga-tlaga lan rawa-rawa, kabeh uga ana isen-isene bangsane mina kang

dumadine uga meh ora beda karo mina ing sajeroning jaladri, mulane ora pati perlu

manwa ingsun terangake. Cukup samene bae enggong ingsun nerangake sangkan

paran, sarta sarasilahe isen-isen sajeroning jaladri.

Sangkan Paran (13)

Ing saiki Ingsun bakal nyaritakake isèn-isèn kang ana ing pratala dharatan, pratala

kang ora kêlêban ing banyu jaladri. Geneya pratala kang ora keleban dening

banyuning jaladri iku diarani dharatan? Iya, jalaran pratala kang ora keleban ing

banyu jaladri iku dadi dhedhasaring udara (langit), warata ing lumahing pratala

kabeh, sanadyan kang legok luwik, kang krowong lan kang bolong, iya warata

kaebekan ing udara. Mulane manawa njupuk gampange, karepe saka tembung

udara lan kawaratan.

Samengko Ingsun nyaritakake banyu udan kang tiba ing dharatan: iku tekane iya

padha kabarengan sorot utawa cipratan Guruning Ngadadi, kang wus kasaring ing



udara, sarta kang wus kamomoran daya saka kaanan pirang-pirang kang ana ing

udara mau. Dharatan kang katiban ing banyu mau suwe-suwe banjur teles, marga

wrataning banyu udan iku. Ana uga kang ora bisa kambah, iya iku mung

panggonan kang gêrong miring, marga lakuning banyu kaadhangan dening pratala

sakdhuwuring gêrongan iku. Gêrongan kang mangkono mau diarani êrong, kang

gêronge jembar diarani guwa. Mulane diarani mangkono, awit kang mlebu ing kono

iku mung lugu dayaning hawa bae. Iku lumrahe enggone ngarani mau mung padha

njupuk gampange bae.

Saiki Ingsun mbanjurake carita bab dharatan kang teles. Saya akeh udane,

sangsaya nundhak telese, banyune nganti bisa mandheg watara suwe, katon

ngêmbêng (megung), marga dharatan mau ora rata kabeh. Mangka wataking

banyu iku mili, dadi lakune iya ora sabab saka urip lan saka karepe, nanging mung

marani ing papan kang luwih cendhèk. dadi papan kang luwih cendhèk mau iya

banjur kaêbêkan ing banyu, kongsi tembire (pinggire) pratala kang legok mau bisa

jugrug kesuk dening gedhening banyu. Wusana banyu megung mau banjur wutah

liwat tapaking jugrugan iku lan banjur bisa lumaku saparan-parane anut papan

kang legok. Amarga lumahing bawana iki kang endhek dhewe iku jaladri, dadi

lakuning banyu mau suwe-suwe iya banjur tekan jaladri kono. Ana ing jaladri kono

iku banjur kumpul karo banyuning jaladri, mangkono ing sabanjure. Dene dalan

lakuning banyu iku, diarani kali. Enggone ngarani mangkono iku mbok manawa iya

mung njupuk gampange bae, jalaran katone kadadian iku saka kesuk ilining banyu.

Banyu udan liyane kang ora dadi kali, ana uga kang banjur kandheg ing papan

kang nêla luwih amba (lega), dununge ana ing kanan kiringing ancala (gunung),

utawa lambunge ancala. Kang mangkono iku diarani tlaga. Tlaga iku kang akeh

pinggire pratala kang luwih kandel, mulane banget santosane lan ora gampang

jugruge kaya dene pratala kang liya-liyane. Mung bae yen banyune kakehan,

lowahing tlaga mau ora kamot, amesthi banyune iya nganti ngungkuli pinggiring

tlaga iku, temahane banjur lubèr. Lubèring banyu iku iya mili nglumpuk nurut papan

kang legok, suwe-suwe iya banjur dadi kali, terkadang banjur bisa gathuk karo kali

liyane.

Ana maneh padunungan kang ora ana ing kanan kiringing gunung, nanging

dumunung ana ing papan kang rata. Kala-kala ing kono uga ana kang endhek

utawa legok, iku kaisenan ing banyu udan mau, sarta banyune iya uga banjur

ngebeki papan kang legok mau, banjur diarani rawa. Mula diarani mangkono, awit

padunungan iku, bareng wus kaisenan ing banyu, katara agawe buyaring hawa

kang ana ing kono.



Saiki mbaleni pratala kang mung teles bae, lan kang ora kakembeng dening kehing

banyu udan, bareng kataman sorot Guruning Ngadadi, kang tekane ing kono wus

kawoworan dayaning surya lintang lan rembulan, sarta dayaning kaanan pirang-

pirang kang ana ing langit, pratala mau banjur nglumut. Lumute saya lawas

sangsaya wuwuh kandele kongsi kawawa ngandhegake pletikaning Guruning

Ngadadi. Suwe-suwe lumut mau iya banjur dadi wit-witan ora beda wit-witan kang

ana ing sajeroning jaladri. Dene rawa-rawa iku, uga banjur ana lumute, lan lumut-

lumut mau manawa oleh daya sorot Guruning Ngadadi, lan soroting surya lintang

lan rembulan, kang wus kawoworan dayaning kaanan pirang-pirang kang ana ing

langit, suwe-suwe iya uga bisa dadi wit-witan, ananging racake ora pati gedhe lan

ora pati dhuwur kaya dene wit-witan kang ana ing pentasan, utawa kang ana ing

sajeroning jaladri. Sebab wit-witan kang ana ing pentasan utawa kang ana ing

sajeroning jaladri iku peranganing badan kang ngisor nduweni piranti kang kraket

karo pratala, iya iku kang diarani oyod. Dadi dayane pratala iku luwih akeh kang

sinerot dening wit-witan mau. Mulane banjur luwih gedhe lan luwih dhuwur. Beda

karo kang ana ing sandhuwuring banyu rawa, awit babadan lan oyode iku mung

nemplek lan muled marang rereged kang raket karo dhedhasaring lumut mau. Ing

ngisore dhedhasaring lumut iku sanyatane banyu, dadi ora sapirowa olehe daya

saka pratala. Sawuse ing dharatan kang kakembeng ing banyu utawa kang ora

kakembeng wus isi wit-witan (kekayon), wit-witan mau uwoh lan godhonge kang

wus luwas banjur padha coplok uwal saka ing wite, ora beda karo wit-witan kang

ana ing sajeroning jaladri.

Sangkan Paran (14)

Coploking uwoh kang ana ing dharatan iku mung tumiba ana ing sacedhake kono

bae. Dene godhonge kang luwas mau banjur padha bosok, bosokane saya lawas

saya wuwuh akehe, sarta banjur carub karo pratala. Dene kang ana sandhuwuring

banyu rawa uga banjur muwuhi kandeling lumut-lumut kang banjur njalari bisa

tuwuh wit-witan kang cilik-cilik. Ana uga banjur rada gedhe, nanging rupane ora

padha karo wit kang ngruntuhake godhong mau. Tetuwuhan kang cilik-cilik lan

cendhak iku lumrahe diarani suket. Mulane diarane mangkono mbok manawa uga

mung njupuk gampange bae, saka tembung ‘su’ lan ‘caket’. Su tegese luwih, caket

tegese cendhak, dadi karepe tembung suket iku anandhakake yen wit-witan mau

luwih cendhak tinimbang lan liyane.

Saiki wit-witan kang ora ana ing sandhuwuring banyu rawa, iku wohe kang akeh

tiba ana ing sangisoring wite. terkadhang ana kang mung katut dening ilining banyu

bae. Dene kang ora pati akeh bobote bisa katut dening lakuning maruta. Mulane

kongsi bisa adoh padunungane saka lajering wit iku mau. Banjur ana kang thukul

lan rupane ora siwah karo bibite. Dene kang tiba awor karo gegodhongan kang



wus bosok, marga kataman daya bosokaning godhong mau, lan ora gampang

bisane oleh soroting surya lintang lan rembulan, kang katut dening sorot Guruning

Ngadadi, mulane iya ora gampang bisane thukul.

Sarupaning bosok-bosokan mau bareng kataman ing hawa lan maruta kang wus

kamomoran dening kaanan pirang-pirang kang ana ing langit, kang kagawa dening

cipratane Guruning Ngadadi banjur padha mrentul pating pruntus, wangune gilig

cilik-cilik. Pruntusan mau saya suwe sangsaya mundhak gedhene, dadi banjur

saya kuwat enggone ngandheg sorot lan cipratane Guruning Ngadadi mau, sarta

banjur kataman dening daya kedhering Pramana kang wus katutan dayaning geni

lan pratala. Marga kang mangkono mau banjur njalari bisa urip lan bisa nduweni

babadan kang kasar (agal).

Apamaneh saya akeh dayaning bosok-bosokan lan dayaning kaanan dumadi

pirang-pirang, sumawana cipratane Guruning Ngadadi, mula uripe banjur duwe

daya kedher, mungser sarta nyerot. Katerangane ora beda karo bangsa mina kang

ana ing sajeroning jaladri kang wus diterangake ing ndhuwur mau. Dene lapisaning

buntele kang ing njaba dhewe uga banjur pecah lan bebadane banjur gampang

anggone nyerot. Apamaneh tansah kagepok dening soroting surya lawan

rembulan, lan maneh uga tansah kataman dening hawa kang katut dening lakuning

maruta. Kang mangkono iku, njalari akas lan santosaning bebadan, dadi mundhak

kasar lan wuwuh rosane, mulane banjur bisa obah lan mingser saka padunungane

marang panggonan kang bisa cocok dayane karo bebadane mau. Kang mangkono

iku banjur marakake tuwuh kang minangka dedalane panyerot (mangan).

Pamangane iya padha bae patrape karo bangsaning mina ing sajeroning jaladri.

Saking rosaning pamangane kongsi barang kang kasar-kasar katut dipangan,

kayata: gegodhongan lan wowohan kang padha tiba lan wus bosok ana ing

sacedhaking padunungan kono iku. Amarga saka mangkono iku, banjur njalari

mundhak gedhene lan rosane bebadan kang kasar mau, mulane banjur cetha

banget pirantine, iya iku cangkem kang kanggo mangan lan cungur kang kanggo

ambuwang hawa kang wus katut mlebu; kang kanggo mbuwang barang kasar

sisane kang wus pinangan, iku diarani mburi. Kaanan dumadi kang ingsun

caritakake iki diarani gegremetan. Mulane diarani mangkono, awit bisane obah

saka ing pernah lakune katon nggremet.

Mangkono uga ing sajeroning tlaga utawa rawa, papan kang dumunung ing pinggir

utawa panggonan lumut-lumut uga ana gegremetane lan ana bangsane mina kaya

kang wus diterangake. Malah ana ing sajeroning tetuwuhan (wit-witan), kang ana

minane, awit maune wit-witan iku ana bolongane. Bolongan mau kaisenan ing

banyu kang asale saka banyu udan. Dene wit-witan kang sok kadadeyan

mangkonoo iku, diarani pring. Marga pring iku maune iya endhek lan ana



bolongane ing ndhuwur kang minangka cangkeme kaya kang wus kapratelakake

ing ngarep. Jalaran saka iku, gampang digremeti dening bangsaning mina, awit ing

kono iku ana banyune, mulane mina mau banjur manggon watara suwe ana ing

kono. Wusana banjur ninggal antiga (endhog). Suwe-suwe endhoge mau netes.

Tetesane banjur bisa kulina urip ana ing kono. Dene bangsane mina kang

mangkono iku diarani urang.

Rupane urang kang ana ing sajeroning pring mau, beda karo urang kang ana ing

banyu. Jalaran urang kang ana ing sajeroning pring iku prasasat ora oleh dayaning

hawa, amarga pring iku saya mundhak dhuwur, saya mundhak gedhene.

Bolongane cangkeme banjur saya lembut, lembuting bolongane njalari kuranging

daya kang sinerot. Sarupaning gegremetan utawa bangsane mina iku kabeh

anggone bisa nangkarake wiji sarana ‘adu dayane nyawa lan uripe sarta jiwane’.

Jumbuhing daya tetelu lan daya tetelu liyane njalari bisa anggendeng pletikan

utawa cipratan Guruning Ngadadi, yaiku kang diarani wiji. Mulane mangkono,

amarga jiwa lan uripe wus kabuntel dening bebadan kang kasar utawa raga,

mulane bebadane iku mau karone iya banjur katut gambuh (puled).

Sawuse mangkono, ing sajroning gembung paningkeme wiji iku banjur dadi antiga.

Ora lawas antiga mau banjur diwetokake didokok dipernahake ing pratala utawa

ing watu, ing gegodhongan sarta wit-witan. Suwe-suwe antiga mau ya banjur

mecah (netes), dadi kayadene bibite mau; mangkono ing sabanjure. Sawuse isi

bangsane gegremetan lan mina, cipratan Guruning Ngadadi (jiwa) kang wus

anduweni bebadan alus sarta wus urip ana udara kang kena kaserot dening

Pramana, banjur padha tiba ana ing pratala. Kang pinuju tiba ing panggonan kang

wus ana bosok-bosokaning gegremetan, ing kono banjur templek karo bosokan

liyane. Bebadane banjur kabuntel dening klumpukaning bosokan iku. Ana ing kono

pancen durung sapirowa kekuwatane lan bobote bebadan mau, mulane gampang

kaplesat (kabuncang) dening daya kekedhering Pramana sarta lakuning geni lan

maruta, nganti ana kang kesanggrok ing panging wit-witan utawa ing

gegodhongan. Dene kang ora kesanggrok iku banjur bisa tekan ing langit maneh,

lan kena kaserot dening Pramana satemah tiba ing bosok-bosokan, utawa ing

bebadaning gegremetan mau.

Sangkan Paran (15)

Saiki ingsun nerangake kang mung tumurun sapisan banjur kesanggrok ing wit-

witan utawa ing gegodhongan; iku banjur kawawa urip ana ing kono amarga uripe

kulina oleh dayaning wit-witan iku. Bareng kataman kedhering Pramana kang

anggawa dayaning geni lan pratala, sumawana kerep kataman dening lakuning

maruta, lan oleh soroting surya, lintang lan rembulan, kang wus kawoworan ing



dayaning kaanan pirang-pirang ing langit, bebadane mau saya wuwuh santosane

lan saya mundhak kasare. Amarga kang mangkono iku, banjur kawawa ngobahake

bebadane kang kasar mau, sarta gampang bisane oncat (mingser) saka pernahe,

nanging iya mung ana ing wit-witan kono bae. Kang rehning dhek maune kulina

urip ana ing awang-awang (langit) sarta lakune dhek samana bisa clorat-clorot

tanpa sangsaya (pepalang), dadi uripe ana ing wit-witan iku iya mung tansah kudu

kelingan pakulinane dhek maune. Nanging rehning tansah ora bisa sembada

amarga bebadane wus banget kasar lan abote, dadi iya ora kawawa anggawa

lumaku bebadane kaya dene dhek maune; dadi lakune ya banjur mung colat-colot

bae. Suwe-suwe bareng saya rosa pancolote iya banjur sangsaya adoh anggone

mingser saka pernahe. Dene pencolote iku ana kang kadhung (cugag, jugag) ora

bisa tekan wit liyane. Wis mesthi bae banjur tiba ana ing pratala lan banjur kulina

urip ana ing kono.

Saka anggone mancolot iku mau, anjalari gampang bisane kataman dening

dayaning surya lintang lan rembulan kawuwuhan dayaning Pramana geni lan

maruta. Mulane iya banjur mahanani piranti ana ing perangane ragane kang kasar

iku, lan banjur bisa thukul wulu kang anggampangake lakune sarta piranti kanggo

anjaga ragane, banjur ana sikile, suwiwi lan buntut. Bareng wus pepak pirantine,

lakune meh bisa kaya dhek maune sarana ngobahake badane lan ambèbèr elare

dikêbêt-kêbêtaké, banjur bisa ngambara (mabur). Mulane diarani mangkono, iku

mbok manawa saka tembung ngambah udara, dicekak amrih gampange dadi

ngambara. Dene tembung mabur iku njupuk suwara kebeting suwiwi. Sato kang

mangkono diarani bangsa kukila (manuk). Bangsane iku kabeh anggone ngrasuk

rasa ora pati lawas, marga ragane enggal rusak (mati). Jiwane banjur bali awor

hawa lan swasana, sumawana karo urip kang ana ing langit. Dene ragane kang

wus rusak mau, iya banjur gumlethak ana ing pratala, sarta iya banjur bosok, ora

beda karo gegodhongan utawa gegremetan kang wus ingsun terangake mau.

Bosokan iku yen kataman dening soroting surya sarta dayaning pratala, apa

maneh tansah kegepok dening hawa, iya banjur dadi kewan cilik kaya dene

bangsaning gegremetan, diarani sèt. Nanging satemene: ‘sèta’, marga kewan iku

kang akeh rupane seta (putih). Set iku ora suwe banjur bisa salin rupa, katitik saka

perangan utawa pirantine, kayata: endhas, gembung, sikil sarta eklar. Kang

rehning dhek maune tilas bebadaning bangsa iberan, dadi sikile ya ora pati

digunakake, kajaba mung elare bae. Saking kumudu-kudu anggone arep bisa kaya

dhek maune, marmaning Ywang Kang Among Dumadi, iya banjur tinurutan duwe

elar lan iya banjur bisa mabur nanging elare banget bedane yen tinimbang nalika

dhek dadi kukila.



Marga saka kagawa ciliking ragane, yen arep mangan banget rekasane, dadi ora

pati bisa nggunakake cangkeme. Marga mangkono mau, marmaning Pangeran, iya

banjur tinurutan duwe cangkem kang dawa lan cilik, bolongane lembut banget. Iku

samangsa dipigunakake kanggo mangan, bisa metu dayane akas sarta landhep.

Cangkeme kang dawa iku diarani tlale. Kewan kang mangkono iku diarani laler.

Mula diarani mangkono manawa ya mung njupuk gampange bae, marga abur lan

mlakune angler. Bangsane aler iku ana pirang-pirang rupa, nanging ora pati perlu

menawa ingsun terangake siji-sijine. Dene uripe laler iku ana ing ragane ora suwe

(mati). ragane uga banjur tiba ing pratala sarta uga banjur bosok.

Sangkan Paran (16)

Ana maneh kang kedadeyan saka bosokaning gegodhongan utawa saka rereged

kang ana ing banyu meneng (megung) kang ora kawoworan bosokaning kewan.

Iku kedadeyane meh memper laler, diarani lemut. Mula diarani lemut awit patrape

yen arep mangan lakune anggrumut sarta lebuning pangan sarana diamuti

nganggo tlalene. Lemut iku uripe luwih cendhak tinimbang karo laler; uga banjur

mati kaya kang wus sun terangake mau. Mangkono ing sabanjure mungguh

kaanane bangsane iku.

Sawuse mangkono, suwe-suwe ana bangsane mina anggone ngupaya pangan ing

sajeroning banyu jaladri rumangsa kurang. Mulane banjur ana kang mentas ing

dharatan. Kawitane anggone mentas teka sethithik ora pati adoh saka karo banyu

mau. Ana ing kono bisa oleh pangan bosok-bosokan kang ana ing dharatan.

Sawuse mangan tumuli bali marang banyu maneh, suwe-suwe saking butuhe

anggone arep kecukup pangane, lakune saya adoh malah ana kang kongsi ora

bisa bali marang banyu maneh. Dadi suwe-suwe iya banjur bisa mathuh sarta

kulina ana ing pentasan. Mangkono ing sabanjure nganti sak matine ana ing kono.

Sasuwene ana ing dharatan iku, wus mesthi tansah kataman dening hawa sarta

soroting Guruning Ngadadi, kang tekane wus kawoworan dening dayaning surya

lintang lan rembulan, kang wus anggawa dayaning pirang-pirang kahanan kang

ana ing langit. Amarga kang mangkono iku mula suwe-suwe bisa njalari salin rupa

sarta watake. Lan banjur nangkarake wiji ana ing kono. Patrape ora beda karo

kang wus ingsun terangake ing ngarep. Saya lawas turunane banjur sangsaya

beda banget karo rupa lan watake. Malah ana kang banjur thukul pirantine kanggo

njaga karahayoning awake. Yaiku wulu sikil sarta buntut. Kang wus dadi arupa

mangkono iku diarani sato. Karepe tembung kang mangkono iku nandhakake

anggone bisa urip wus nglakoni ing panggonan loro.



Dene sato mau kang akeh sikile papat. Ana kang nganggo driji lan kuku, ana kang

nganggo tracak. Tracake ana kang wungkul ana kang belah. Dene sarupane

atracak belah iku endhase ing perangan ngarep kapara ndhuwur thukul pirantine

kang banget migunani kanggo njaga marang awake. Piranti kang mangkono iku

diarani sungu, karepe tembung mangkono awit manawa migunakake piranti iku

mung yen pinuju nepsune wungu (tangi). Sarupane sato kang anduweni tracak iku

dhek mau-maune nalika ana ing sajeroning jaladri, kang nurunake bangsane mina

kang panganane gegodhongan sajroning jaladri kono. Mula bareng ana ing dharat

karemane iya mangan gegodhongan. Dene kang metu kukune iku dhek maune

kang nurunake mangan banyu jaladri kang wus kawoworan dening sarupaning

rereged, yaiku saka bosok-bosokaning gegodhongan sarta wowohan utawa

bangkening mina. Ana maneh bangkening sato utawa gegremetan sarta kukila

kang kentir dening ilining banyu, bareng wus tekan ing jaladri kono, iya dipangan

dening mina kang lagi ingsun terangake iki. Mulane bareng ana ing dharatan

karemane iya mangan bosok-bosokaning raga kaya dene dhek ana ing sajroning

jaladri maune. Bareng wus turun tumurun (tumangkar), suwe-suwe pakane kurang,

mulane enteking bosok-bosokan iku banjur nyoba mangan bangsaning

gegremetan kang cilik-cilik sarta kang gampang kecekele.

Nanging kang samono iku suwe-suwe iya banjur kekurangan maneh. saking

dening banget serenge anggone arep mangan ing wusana suwe-suwe ketekan

kang dadi pangarep-arepe mau, yaiku banjur duwe daya kuwanen lan wuwuh

karosane. Sawuse mangkono banjur nyoba gelem mangan bangsaning sato kang

cilik-cilik. Samono uga iya isih kurang, mula banjur nyoba arep mangan sato kang

gedhe, ananging bareng kapinujon kang karosane satimbang lan dheweke ya

banjur kuwalahan. Dadi ora bisa kelakon mangan sato kang disedya mau; mula

saya mantheng ing pangarep-arepe. Marga saka kencenging pangarep-arepe iku,

marmaning Ywang Suksma Kawekas anedhakake sihe anekani ing pangestine;

wusana banjur tuwuh piranti kang luwih dening santosa sarta landhep, ana ing

sajroning cangkeme sarta maneh ragane wuwuh karosane. Piranti kang mangkono

iku diarani siyung. Mula diarani mangkono amarga keksining piranti iku ing ngatase

bangsane sato wus kelebu linuhung (linuwih) yen tinimbang karo sato liyane kang

ora duwe piranti iku. Dadi ing samengko banjur bisa katekan ing pangarep-arepe

mau. Tuwuhing daya pangesthi kang anjalari mangkono iku diarani ‘karep’; mula

diarani mangkono amarga tekane mung yen pinuju kegendeng ing daya arep.

Sangkan Paran (17)



Dadi kang mangkono iku sira aja keliru tampa mungguh kang diarani ‘karep’ iku.

Dhek mau ingsun wis nyaritakake, yaiku tumangkare wiji sarana ‘saresmi’ (rabi);

iku aja sira kayuk bae lan aja sira sengguh yen iku uga kedadeyan saka dayaning

‘karep’ kang mangkono. Sayekti yen ora. Ing tembe sira bakal ingsun wulangake

mungguh mula bukane dene sakabehing ‘jiwaning urip’ kang wus ngrasuk bebadan

iku kabeh banjur padha duwe krengket saresmi. Iku sabenere kaya dene wus

watak (dhasar). Mula ora padha karo dayaning ‘karep’ kang wus ingsun terangake

iki mau, awit iku mung yen ragane lan dayaning ludira sarta rasaning badan isih

madeg (melek). Tandhane dene yen ngantuk utawa turu, karep kang mangkono iku

iya melu meneng. Mara sapa sing wis tau weruh wong turu bisa mangan? Seje

karo rasaning saresmi iku mau, aja maneh sajroning turu, ing sajroning kaalusan

wis ana kang mengkono iku, ing tembe manawa sira wus sambada ing

panggayuhe, mesthi bisa nyatakake dhewe. Ing kono mengko sira lagi pracaya

sarta ngandel temenan. Dadi ora gampang diowahi sarana ujar manis utawa ora

gumingsir dening pepoyok lan pamaido utawa penyedha. Samene dhisik

anggoningsun amblabari marang sira. Saiki prayogane ingsun banjurne dhisik

teruse katrangan ing dhuwur mau kongsi tumedhaking suksma tuwuh ing

marcapada iki, nganti diarani manungsa.

Cethane mangkene :

Dhisike ! Sawuse bawana pepak isen-isene lan wus ana titahing Suksma kang

padha ngrasuk ‘badan alus’ kang urip ana ing langit lan ana ing pangrantunan

sarta maneh kang wus padha ngrasuk ‘bebadan kasar’ urip ana ing pratala utawa

ing sajroning jaladri sarta banyu; titahing Suksma pirang-pirang iku mau pada

daya-dinayan, rasuk-rinasuk; campuring daya iku kawawa anggendheng ‘jiwaning

urip’ kang mentas tumedhak saka sarirane ‘Guruning Ngadadi’ kang isih ana ing

‘jaman siddyam (nêng). Ing kono isih ngagem ‘sarira suci’, ananging kang rehning

klumpukaning daya pirang-pirang kaanan mau, mungguh sabenere iya kanggo

cawisane ‘Panjenengane’ kang lagi tumedhak iku. Mula dayaning pirang-pirang

kaanan mau banjur anuwuhake kang minangka pangegemane ‘Panjenengane’ iku

arupa ‘cahya’ apindha sesotya.

Dhek nalika samana, kaya sira wus ingsun pratelani, yen Panjenengane Guruning

Ngadadi (Ywang Suksma Kawekas) iku langgeng kaanane. Dadi agemane

Panjenengane Suksma kang mentas tumedhak iku banjur katut dening

Panjenengane Gurunuing Ngadadi. Nanging kang rehning ‘kraton siddyam’ kono

ora bisa kalebon saliyane Panjenengane, dadi agemane mau iya banjur kandheg

ing sanjabaning kraton bae. Bareng agemane wus cumawis ana ing sanjabaning

kraton kono, banjur sorot-sinorotan, daya-dinayan karo Panjenengane kang

mentas tumedhak iku. Ing kono Panjenengane kasusul dening tumedhaking

samburating Guruning Ngadadi. Mula kaya binuncang, konus (kendhang) saka ing



kraton kono, tumeka ing kraton agem-agemane mau, banjur rumasuk ing agem-

agemane iku. Ing samengko Panjenengane wus ngagem sarira kapisan, kang

pinangkane saka pirang-pirang dayaning kaanan. Mula wis wiwit ora suci. Iku sun

arani AD-HAA-MA, mbok manawa kang diarani tembung saiki lumrahe, ADAM.

Sarirane (agemane) kang pindha sesotya mau diarani WAHYU. Mula diarani

mangkono, karepe saka tembung ‘wah’ lan ‘yu’. ‘Wah’ tegese akeh, ‘yu’ tegese

nyawa: mau wus sun terangake yen pinangkane saka dayaning pirang-pirang.

Dene Panjenengane pribadi sarirane duk tumedhak sapisan (isih suci) iku kang

diarani ‘Jiwa”.

Kratone Panjenengane AD-HAA-MA iku diarani ‘Purwa-Pada’. Geneya diarani

mangkono? Iya, marga ‘Purwa’ iku tegese kawitan, ‘Pada’ tegese palerenan utawa

pandhegan. Dadi iku karepe palerenan kang kawitan.

Kang rehning Panjenengane wus ngrasuk sarira kang pindha sesotya mau, mula

rerupan jagad saisine kabeh katawang sarta kalebu ing Panjenengane. Kang

mangkono iku njalari saya ora sucine maneh, temahan gampang bisane kataman

dening dayaning Pramana sarta sakehing kaanan kang urip ana ing pangrantunan

sarta ing langit. Saupama ora kadhangan dening pangrantunan, wis mesthi

Panjenengane gampang katut kaserot dening Pramana. Nanging rehning

panyeroting Pramana kang tekan ing kraton kono ora pati sapira, pramula iya

mung timbang daya kakuwatane. Ing wusana dayaning jiwa kang urip ana ing

pangrantunan banjur kaya diejun. Teka samene bae dhisik ingsun arep

nyumenekake (nglerenake) raganingsun. Dene liya dina manawa sira padha teka

mrene maneh iya ingsun tutugake wewarah iki, wiwit dumadining karsa lan rupa

lanang sarta wadon, kongsi padha tumurun ana ing marcapada kene padha

ngrasuk busana wadhag sarta katrangane garwa.

Sangkan Paran (18)

Pangrumpaka (Dhandhanggula) :

Kadyâ dhandhang munyâ mângsâ agring, dènirarsâ wêruh mring wêwarah, mrih

ywâ kéwran pangruruhé, krâsâ rôsing tumuwuh, wêwêdharan wadining urip, kang

dhihin wikanânâ, wulangnyâ Sang Wiku, ingkang kawahyâ ing ngarsâ, palasthané

kari anggagas kang wuri, rasané dèn karâsâ. (Redaksi Djawa Boedi Moerni).

Kang wus ingsun terangake, panjenengane Adhaama jumeneng ing sajroning

karaton Purwapada. Sarirane tansah katawang ing daya isen-isening bawana

kongsi kalumpuking rupa bisa kalebu ing sarirane, sarta anjalari wuwuh kurang

sucine maneh, lan bisa kataman dayaning bawana saisine kabeh. Ananging marga



saka banget kandeling pangrantunan mau dadi banjur kaya dene diiyun dening

panyeroting Pramana; tumuli kaceneng bali maneh dening panggendenging

karaton Purwapada mau. Suwe-suwe kalumpukaning jiwa-jiwa mau tansah bisa

anggepok ing sariraning panjenengane kang apindha sosotya iku. Bareng wus

mangkono, kalumpukane dayaning jiwa mau kena kaserot kalebu ing sarirane.

Sarehning jiwa kang lumebu iku mau wus rada akeh woworane, iya iku dayaning

bawana saisine, dadi iya gampang kacenenge maneh sinerot dening Pramana.

Kalumpukaning rupa kang ana ing sarirane mau banjur konus (kadudut) metu,

sarta dadi rupa bebadan kang sairib karo panjenengane, nanging ana cacade. Apa

maneh cahyane iya uga wis ora bisa padha karo panjenengane dhaama mau.

Unusan saka kalbuning sarira mau banjur kawawa urip nunggal ana ing karaton

Purwapada, diarani ‘Kadiwa’. Tegese kadadeyaning sarirane iku miyos saka

panjenengane Adhaama lan saka kalumpukaning dayane jiwa pirang-pirang mau.

mBokmanawa kang saiki lumrah padha diarani ‘Babu Kawa’. Dene sarirane

Kadiwa iku diarani ‘pulung’. ‘Pulung’ iku iya isih pindha sosotya, nanging ora

bening banget kaya ‘wahyu’, marga wus luwih akeh woworane. Ana babasan ing

sajroning layang-layang, utawa para dhalang iya kerep medarake saloka

mangkene:

“Tumuruning cupumanik astagina. Bareng cupu iku kabuka, ing kono isine Hyang

Tanpa Una lan Tanpa Uni. Panjenengane Hyang Tanpa Una banjur jengkar saka

kono, ngasrama (manggon) ing gunung Mahendra jujuluk Bathara Wahyu

Cakraningrat. Dene garwane banjur ngasrama ing gunung Maliawan, sesilih

Bathari Pulungana-wati. Sapa kang bisa tinedhakan ing panjenengane, iku kang

bakal kuwat nurunake ratu.” Saloka iku mbok manawa sira padha durung

ndungkap (durung wikan). Coba sapa kang wus wikan kasunyatane kanthi bukti lan

wani dadi saksi temenan, pratelakna ing ngarsaningsun kene!

Ing tembe saloka kang ingsun tuturake marang sira iki, manawa wus sembada

anggonira anggayuh wawarah ingsun, pangiraningsun ora susah ingsun jereng,

sira banjur bisa padha ngerti dhewe, lan ora kewran anggonira ngudhari sarta bisa

sumurup mungguh pigunane. Mulane aja padha ngira yen rupa lanang iku ing

njaba njerone mesthi lanang, wadon mesthi mulus wadon. Iku ora mangkono, awit

sabenere ing jroning lanang ana wadon, sajroning wadon ana lanange. Ananging

iku lagi katrangan lesan bae, aja sira ugemi yen sira durung wikan kasunyatane,

lan ngerti pilah-pilahe, sarta wus bangkit migunakake. Marga yen sira mung

ngugemi swara, padha bae karo ngawula kumandhang; yen mung ngerti karepe

ora wikan nyatane, iku padha bae karo wong ngawula anggitan; yen wikan nyatane

ora bisa migunakake, iya aran durung mumpuni; iku kabeh aran tanpa guna. Dadi

upama kaya sira darbe barang mung weruh yen apik, nanging ora ngerti kanggone.



Upama barange arupa udheng, apa kena dianggo bebed lan apa lumrah dianggo

kemul, utawa sèmèk turu lan liya-liyane?

Beda karo kang wis mangerti pigunane, amasthi banjur bisa bae migunakake. Iya

mangkono iku tetepe wong kang wus lebda marang kawruh, aran wus mumpuni

kridhaning bawana. Pirangbara bawana kang gumelar kabeh iki, orane iya

bawananira dhewe bae, iku wus lumayan. Manawa bisa mangkono ngger, iku aran

ora muspra anggonira ngudi kawruh. Mulane wong tuwanira iki sok juweh, perlune

sira dimen padha dadi wong kang utama. Amarga ora gampang kang jeneng

utama iku. Samangsa isih gothang utawa isih kuciwa, iku durung aran utama. Dadi

utama iku karepe ‘uninga tataninging Suksma’; mulane iku mau diarani ‘cupumanik

astagina’. Iku dhek kuna-kunane kang ngarani iya wong kang wus mumpuni

marang kawruh, dadi iya banjur wani netepake, marga njupuk rupa lan kaanane

sarta pigunane: mangkene panjupuke: “Cupu iku karepe wadhah (bebadan), manik

tegese sesotya; asta tegese wolu, gina iku iya guna. Dadi karepe bebadan kang

arupa sosotya, isine anduweni daya lan guna wolung parkara. Cukup samene

dhisik bab iki.

Sangkan Paran (19)

Pangrumpaka (Sinom):

Maligi nèng rôning kamal, mulat wulang kang wèh péling, panggiluting kasusilan,

sumilak tanpâ ling-aling, kang angèl sungil-sungil, kinaryâ mêlôk salugu, lalagôn

mrih irâmâ, kang tuman mardikèng budi, wông utâmâ uning tataninging Suksmâ.

(Redaksi Djawa Boedi Moerni)

Sang Wiku:

Ingsun arep ambanjurake gancare carita ing dhuwur mau. Ing sajroning karaton

Purwapada wus kajumenengan jiwa, iya iku panjenengane Adhaama lan Kadiwa.

Sarehning Kadiwa iku pinangkane saka jiwa kang miyos ing sariraning Adhaama,

ing mangka isih nunggal sapanggonan, dadi iya tansah kudu kumpul bae,

ananging tansah ora bisa kalakon. Awit sarirane Kadiwa wis kurang banget sucine,

marga wis kamomoran rereged pirang-pirang, kang maune wus kalebu ing sarirane

Adhaama iku.

Kagawa saka anggone kudu kumpul, daya isen-isening bawana kang kagawa

dening kekedhering Pramana banjur kena kaserot dening panjenengane kongsi

tekan ing sajroning karaton Purwapada kono. Sarehning isine bawana kang akeh

dhewe dayane kang katut iku arupa wit-witan (kayu), dadi ing sajroning karaton

kono mau iya banjur thukul ana kayune sawiji, dumunung ing tengah-tengahing



karaton iku, diarani ‘kayu sejati’ (Kalbu Diwa Handaru). Mulane diarani mangkono,

awit kayu iku tuwuh ing sajroning karaton, lan salawase ora bisa mati. Dene

enggone diarani wit Kalbu Diwa Handaru, jalaran sangkane kedadeyan saka

kalbune Kadiwa, kongsi bisa andadari (metu) kaanan iku, sarta agodhong mawa

cahya biru, epange diarani pancer papat (keblat papat) salaga langit. Mulane

diarani mangkono, awit dawaning epang iku parane dadi ancering keblat, sarta

angebaki sajembaring langit. Oyode diarani oyod Mimang, jalaran sing sapa ora

murni (suci) mangka liwat nglangkahi oyod iku, wus mesthi mamang (kuwur) pikire,

tambuh paraning sedyane. Godhonge aran Mega Mendhung; awit sing sapa duk

uripe ana ing ngarcapada kene iki mung tansah ngangah-angah utawa murka,

ngangsa-angsa, marang godhonge (sandhang pangan), samangsa tumeka ing wit

kono, mesthi peteng pandulune kaya dene pinepetan ing mega mendhung. Pupuse

diarani Singangsana Wilis, karepe singangsana iku kalenggahaning rasa sakalir,

iya iku: rasa pangenyam, rasaning kalbu lan garayang (rasaning badan raga); wilis

tegese biru (ijo, ksm). Kembange Teja Kukuwung; mulane diarani mangkono, awit

prabaning kembang, lapis pitu apindha teja, tur bunder kaya kuwung. Pentile

Kartika, tegese lintang. Wohe Budi Kawruh (budi sajati) dudu budi pakarti. Kang

enom pindha wulan, kang tuwa pindha surya. Awit tumraping kawruh iku oleh-

olehe yen durung tuwa (durung sembada), mung bisa wikan sawarnane kang

binudi; teranging pandulu mung kaya dene oleh papadhanging rembulan; dene

manawa wus sembada (tuwa), kaya dene oleh papadhanging surya. Kang mesthi

luwih cetha pandulune tinimbang karo pepadhanging rembulan mau. Dene isining

woh iku diarani ‘Anu’; awit isine iku kang dadi lantaran ananing Nu (endon), papan

calon wadhahing (karaton) wiji. Rasaning woh diarani ‘Rasa Asmara Jati’ (rasa

sajati); mulane diarani mangkono, awit rasane iku linuwih saka rasa sakalir.

Tuladhane ing arcapada kene, iya iku ‘rasaning asmara’ (rasane saresmi utawa

salulut).

Talutuhe diarani ‘Sari Kama Irang’; mulane diarani mangkono, awit sari iku ateges

rupa kang luwih dening alus, kama iku rupaning banyu saka kalumpukaning daya

lan rasa asmara; irang karepe ora saben wong bisa meruhi marang sangkan

parane, amarga banyu iku sirna tanpa kumpulan (tanpa dunung), muksa tan kena

ing rusak, uripe ilang manjing marang urip kang sakawit.

Pangkur :

Patut tinâtâ nèng wuntat, pupunthôné têtêpâ dadi bukti, nging yêktinéé yèn tan

putus, dèntâ myat mring Ad-hââmâ, sumawânâa mring Kadiwâ kang winuwus,

wawasan asmârâ tântrâ, pasthi dhahat kôntrang-kantring.

Sangkan Paran (20)



Dhek samana ing sajroning karaton Purwapada kono, durung ana padhang lawan

peteng, anane sunyaruri, tegese isih sepi, ora padhang orang peteng. Ananging

bareng isi ‘Panjenengane Karo’ (Ad-haama lan Kadiwa) lan ana wit Kayu Purwajati,

sumawana panjenengane tansah kudu kumpul, parmaning Hyang Guruning

Ngadadi (Hyang Suksma Kawekas), ing sajroning karaton kono banjur ana damare

gumandhul tanpa canthelan, sunare madhangi ing sajroning karaton saisine kabeh.

Iku diarani “Damarjati’: mulane diarani mangkono, awit damar iku padhang ora ana

kang nyuled (nyumet), murub tan sarana geni, padhange angluwihi, dalasan

panggonan kang legok luwih, jurang sirung isih kapadhangan dening prabaning

damar mau.

Sawise ana damare, Panjenengane banjur cetha pamriksane kakung lan putrine,

sarta cetha pamriksane ing sajroning karaton kono saisine kabeh. Bareng wis

mangkono, malah sangsaya adreng anggone kudu kumpul maneh dadi sarira

sawiji. Wusana banjur mahanani warana (aling-aling) kang minangka pagering

karaton iku, diarani ‘Pager Ayu’; mulane diarani mangkono, amarga iya iku mau

kang minangka wates utawa wengku sihing Pangeran, kang dumunung dadi

gagandhenganing sih tresna tumrap nyawaning priya lan wanita. Sawuse pepak

paraboting karaton, Panjenengane saya wuwuh anggone kudu kumpul dadi sawiji,

nanging meksa isih durung bisa kalakon, jalaran durung ana lantarane. Ing saiki

ingsun arep nyaritakake mula bukane kang dadi jalaraning ‘Panjenengane Karo’

banjur tumedhak ing arcapada kene:dhek mau ingsun wus nyaritakake nalika

Panjenengane Ad-haama durung miyos saka Guruning Ngadadi, wis ana jiwa

pirang-pirang kang urip ana sajroning pangrantunan, lan ana ing antarane

pangrantunan karo karaton Purwapada. Ing kono iku kang dumadi dhisik dhewe

diarani ‘JAN’. Mulane diarani mangkono, awit iku kang pancen baku dadi

lantaraning ‘Panjenengane Karo’ bisa tumedhak ing arcapada kene iki.

Mangkene gancare: Bareng sarirane Jan tansah katut kaiyun (kaeyun, kebandhul)

banjur tansah bisa anggepok ing sariraning Panjenengane Ad-haama lan Kadiwa

mau. Ing sarehning sarirane Kadiwa kang dhasar wus akeh woworane, kang

dayane uga padha karo dayaning Jan iku, dadi Jan iya banget gampange katut

kaserot lumebu marang sarirane. Bareng ing sajroning sarirane wus kalebon ing

Jan iku, banjur kagungan asmara (sengsem) iku diarani ‘Ayun’; awit anane iku

saka dayane ‘iyunan’.

Nalikane Kadiwa wus kadunungan ‘ayun’, sarirane saya mekar (wuwuh rosa), sarta

banjur jumbuh dadi sawiji lan ‘ayun’-e mau, kongsi kawawa anggendeng kalbune

pribadi nuju marang wohing budi iku. Kang mangkono iku diarani ‘kayun’ (karsa),

awit tekane lan kadadeyane saka kayu sarta iyunan. Dene tembung karsa, iku

saka tembung ‘mekar’ karo ‘arsa’. Samana karsane Kadiwa iku durung bisa



kaleksanan, awit Panjenengane Ad-haama durung kadunungan ing karsa iku,

amarga sarirane durung sapirowa woworane. Dadi saupama ora kagendeng

enggone tansah kudu kumpul bali dadi sawiji karo Panjenengane Kadiwa mau,

sing mesthi iya ora bakal kadunungan ‘asmara’ lawan ‘karsa’. Ananging saka

anggone kudu kumpul, ing mangka sarirane Kadiwa wis ora suci, dadi iya banjur

anjalari kurang sucine maneh marang Panjenengane Ad-haama iku. Wekasane iya

banjur mung tansah kena kagepok dening sarirane Jan mau, mulane bisa kalebu

ing sarirane kang isih suci iku. Suwe-suwe iya banjur dadi ‘asmara’ sarta uga

kongsi dadi ‘karsa’. Bareng wus kadunungan ‘asmara’ kabeh, banjur sangsaya

wuwuh rosa enggone kudu kumpul. Saking padha rosane iya kalakon bisa kumpul

maneh, nanging ora bisa jumbuh dadi sawiji, amarga sarirane karo wis banget ora

sucine.

Bareng sarirane karo wis gathuk, kang bisa luluh mung karsane bae jumbuh dadi

sawiji. Sumawana sarirane Jan mau banjur jumeneng ing sajroning jumbuhe karsa

mau, wusana andadekake gumolonging karsane, nuju marang wohing budi mau.

saking daya gumolonging karsa, kawawa anggendeng ing who mau, kongsi bisa

kalebu marang sarirane karo, dumunung ana ing sarira kang wus ora suci iku.

Sarehnuing Panjenengane Ad-haama iku durung sapirowa regede, dadi wohing

budi mau iya banjur mung bisa ana ing sarirane kang njaba bae. Dene kang bisa

kandhas lumebune, lan kongsi bisa dumunung ana ing telenging sarira, iya iku

kang marang Panjenengane Kadiwa. Dhek mau wus ingsun terangake, yen wohing

budi iku isine diarani ‘Anu’, rasane sajati. Mulane bareng wus kalebon who mau,

iya banjur kadunungan isi karo rasane who iku (anu asmara rasa sajati).

Sangkan Paran (21)

Bareng sarirane karo (Ad-haama lan Kadiwa) wus kadunungan iku, banjur katara

banget yen ana cacade, sarta sakarone iya padha sumurupe. Cacad iku diarani

‘wada’, iku ateges raketan karo jiwa, sarta salawase ora bisa suda. Kang

mangkono iku anjalari beda karo maune. Sawuse ana wadane, sangsaya kenceng

karsane enggone kudu kumpul, supaya sarirane bisowa jumbuh maneh dadi sawiji,

nanging iya sangsaya ora bisa kalakon, jalaran wus kaling-kalingan wadane mau.

Saka daya serenging kang tansah ora kasembadan mau iku banjur anuwuhake

bobot, sarta malah ora bisa mathuk (jumbuh) karo karatone iku. Mulane banjur

gampang linggare saka sajroning karaton kono, kang satemah banjur bisa katut

dening tumurune sorote Guruning Ngadadi. Mulane Panjenengane kongsi

kabuncang tumedhak marang karaton antarane Pangrantunan lan karaton

Purwapada iku. Dene karaton mau diarani karaton Antarapada. Mulane aran

mangkono, awit dununging karaton mau, ana ing antarane karaton Purwapada

karo Pangrantunan mau.



Panyela saka Redaksi Djawa Boedi Moerni (Mijil) :

Duk winijang nèng sêkar pamijil, jroning tyas tuwajôh, anjajagi mring sangkan

parané, paran êndi ingkang dèn idaki, sangkané sing pundi, lo kôk râdâ éwuh.

Rèhning mêngko wus pâdhâ tan suci, kuciwané katôg, katalikung mring murkâ

kang lèngkèt, paran bâyâ dènira mumulih, mung Sang Budi Murni, kang lêbdâ wèh

tuduh.

Sang Wiku :

Dhek mau wus ingsun terangake, sadurunge Panjenengane tumedhak ing karaton

antara kono, wus ana jiwa kang urip. Dene sarirane jiwa kang urip ana ing kono iku

diarani ‘Andaru’; iku iya isih arupa cahya, nanging akeh banget bedane karo

pulung, luwih maneh karo wahyu. Ewa samono Panjenengane kepeksa kumpul lan

jiwa kang ana ing kono, nanging iya tansah ora bisa mathuk, jalaran beda

kaananing sarirane. Amarga saka kang mangkono iku, suwe-suwe banjur

katedhakan samburate Guruning Ngadadi. Ana ing kono banjur dadi aling-alinge

Panjenengane, lan jiwa kang asarira andaru mau. Wates iku diarani ‘Kalarat Suci’.

Mulane aran mangkono, amarga tekane samburat iku banjur nyelani; samburate

mau bisa ngaling-alingi Panjenengane karo jiwa kang anha ing kono, sarta kang

isih murni saka kang Maha Suci. Dadi sakehing jiwa kang ana ing kono iku mau

ora bisa magepokan karo Panjenengane. Jalaran saka rosaning kalarat mau

kongsi ora ana kang bisa mengkang, kajaba mung kang ‘Jumeneng Suci Pribadi’

bae.

Liya saka dadi aling-aling tumrap Panjenengane lan sakehing jiwa kang ana ing

kono, kalarat iku iya banjur dadi aling-aling tumrap Panjenengane Ad-haama,

enggone marak marang ngarsane kang Maha Suci, kaya dhek nalikane durung

kawoworan. Sawuse ‘Panjengane Karo’ kaling-kalingan dening kalarat iku banjur

rumangsa primpen banget, kongsi ora kena kagepok dening jiwa liyane, dadi iya

saya mantheng anggone anutugake karsa bisane jumbuh dadi sawiji karo garwane

iku. Ewadene iya tansah ora bisa kasembadan bae, anjalari andadekake banget

mathuke karo panjenengane ‘Jan’, kaya kang wus katerangake ing ngarep mau.

Amarga saka mangkono iku, banjur krasan banget ana ing kalbune Kadiwa, kongsi

bisa jumbuh lan karsane, sarta tansah anggendeng asmara marang

Panjenengane Ad-haama. Saking kencenging karsa iku, nganti bisa ambuntel

karsa mau.

Sawuse karsane kebuntel banjur saya wuwuh rosane anggone kudu anunggalake

sarirane, sarta mung tansah guled templek ora uwal-uwal; nanging malah ora bisa

jumbuh, kajaba mung rasane ‘asmara jati’ bae kang tansah bisa jumbuh.

Jumbuhing asmara jati iku, bisa anggendeng kaanan pirang-pirang, sarta bisa



ngendhegake kekedhere Guruning Ngadadi. Tempuke daya kaanan pirang-pirang

karo kekedher mau, andadekake ‘jêjêr’ (adeg-adeg) ana ing kalbuning Ad-haama,

kang ing tembe bakal amengku sakehing daya ing sajroning kalbu kono.

Sangkan Paran (22)

Bareng wis ana ing sajroning karaton kono, wus wuwuh kadunungan ‘jêjêr’

(wengkuning daya), banjur anjalari wuwuhing bobote. Mulane bareng kataman

dening kekedhere Guruning Ngadadi, iya gampang kabuncange maneh, sarta

tumedhak ing karaton Antarapada kang kapindho, arane ‘dwipada’. Ana ing kono

saya gampang anggone kataman dening dayane kaanan dumadi, kayata: dayaning

Pramana lumebu sajroning kalbu, tempuk lan soroting Guruning Ngadadi sarta

soroting surya, kawawa urip ana ing sjroning jêjêr kono, banjur arupa geni, diarani

‘Pramana Tunggal’. Awit iku mau iya uga pramana nanging tunggal kaanane karo

kalbu kita pribadi, rupane cahya lapis telu, dhasare kang kapisan katon kuning

mancorong. Iku kedadeyan saka sorote Guruning Ngadadi. Dhasaring lapis

kapindho abang mrengangah, iku saka soroting surya. Kang ing njaba warnane

abang semu biru, iku saka soroting Pramana. Pramana Tunggal iku sejatine geni

kang dumunung ana sajroning kalbu kita pribadi, kang nguripi sakehing piranti ing

sajroning kalbu.

Ana maneh kang saka soroting lintang, gathuk karo soroting Guruning Ngadadi,

kawuwuhan daya jiwaning urip kang ana ing Antarapada. Iku uga banjur kawawa

urip ana ing sajroning jejer kono, arupa cahya iya lapis telu. Dhasare ing jero

dhewe kuning enom, lapise maneh ijo pupus, iku kang saka dayaning urip kang

ana ing karaton Antarapada. Kang ing njaba biru, iku kadadeyan saka kedhering

lintang sore. Dumadining kaanan kang mangkono iku diarani ‘wasesa’, yaiku angin

kang dumunung ing kalbu kita pribadi, anjalari dadining ambegan (napas). Mulane

diarani ‘wasesa’, awit iku kang marakake kuwat lan yen ora kabeneran bisa

andadekake rusak.

Ana maneh kang saka kekedhering ‘lintang panjer’, kawuwuhan sorot samburate

uruning Ngadadi sarta dayaning rembulan, uga bisa urip ana ing sajroning jejer

kono. Dene dhasare arupa kuning enom mancorong, lapise maneh kuning kaya

kunir, kadadeyane saka dayaning rembulan, kang ing njaba wungu enom: iku kang

asale saka lintang panjer, yaiku kang diarani ‘jati’, langgeng tan masesa lan tan

amurba, tan kawasesa tan kapurba. Yaiku banyu sajroning kalbu kita pribadi

(banyuning kamanungsan). Mulane diarani mangkono, awit iku kang tansah dadi

ancur (panglengket) pirantining urip kita nalika urip nyandhang raga ana ing

arcapada iki. Iku ora kena diowahi lan iya ora ngowahi. Dununge ora ana ing njaba,

nanging iya ora ing njero, ora ngrusak lan ora kena rinusak. Dene anggone diarani



‘banyu kamanungsan’, awit iku rupane iya banyu sarta kang dadi lantaraning ‘anu-

asmara-rasa-jati’, dumunung ana ing badan kita iki.

Ana maneh kang kadadeyan saka dayaning ‘Jan’, kawuwuhan saka soroting

‘lintang rena’ sarta dayaning ‘pramana jati’. Iku uga banjur bisa dadi kaanan lan

urip ana ing jejer kono, rupane cahya lapis telu. Dhasare kuning semu abang, yaiku

saka ‘pramana jati’: lapise maneh ijo maya-maya, iku saka dayaning ‘lintang rena’;

kang ing njaba abang semu biru, iku saka dayaning Jan. Kaanan kang mangkono

iku diarani ‘Purba-jati’. Iku kang nguwati sakabehing urip kang ana ing sajroning

kalbu kita pribadi sarta dadi panuntuning kaanan urip iku kabeh. Mulane diarani

mangkono, awit iku kang dayane ngluwihi santosa tinimbang karo dayaning

kaanan urip kang ana ing sajroning kalbu kita iku mau, sarehning rupane luwih

dening alus, ora kena wineruhan dening pamawasing netra karo kang kasar iki.

Mulane iya uga banjur diarani ‘Suksma’. Dene suksma-suksma kang wus ingsun

caritakake iku kabeh, tansah jinatenan dening Guruning Ngadadi. Sawise

kadadeyan mangkono, sarirane Ad-haama banjur gampang katute dening lakuning

sorote Guruning Ngadadi, satemah tumiba ing jroning karaton Pangrantunan. Ana

ing kono banjur kandheg watara suwe sarta kawuwuhan dayaning jiwa pirang-

pirang. Iya ing kono panggonaning rimbagan (cithakan) bakal sarirane kang diarani

wadhag (raga), kang bakal disandhang ing arcapada kene iki, apa dene

dumadining rupa lanang lawan wadon. Samene bae dhisik ngger ! Banjure bakal

kacarita ing mburi lan ingsun nduweni pangarep-arep supaya sira ing tembe padha

bisa mengku kautaman.

Redaksi Djawa Boedi Moerni (Durma) :

Datan mundur nggèn ulun ngudi wêwarah, kang saking Budi Murni, sanajan ing

ngarsâ, luguné wus ngalélâ, saliring wulang wêwêling, mrih ginilutâ, anging kudu

lêstari.

Sangkan Paran (23)

Wiyose, dhek samana ingsun wus nerangake bab karaton pangrantunan, kang

minangka rimbagan calon peranganing badan wadhag (raga), sarta dumadining

rupa lanang lawan rupa wadon. Ing samengko banjur amratelakake bab

dumadining kaanan kang saka karaton pangrantunan mau.

Ana dene dayaning surya lan wohing kayu sajati kang ginendeng dening

asmaraning Ad-haama lan Kadiwa, iku kataman dening kekedhering Pramana

maanani dadining ‘budi pakarti’, iya iku ‘akal’. Iku kang calon bisa nuwuhake piranti

peranganing raga kang alus-alus, kehe ana pitung rupa, kabeh dumunung ana ing

sajroning wadhag kita iki.



Jinem, iku dumunung ana ing sajroning kembang gedhang utawa jantung. Tegese:

anane mung sawiji nanging nduweni daya nenem. Yaiku: pangrasa, pangrungu,

pangambu, pangucap, paningal sarta bibiting lara lan waras. Kang limang rupa ing

ngarep (pangrasa, pangrungu, pangambu, pangucap lan paningal) lumrahe diarani

‘Panca Indriya’, tegese: panca iku lima, indriya iku ati angen-angen. Wondene kang

kaenem (bibiting lara lan waras) iya kang diarani ‘Sanu’ utawa ‘Engetan’. Sanu iku

padunungane ora ngemungake ana ing sajroning kembang gedhang (jantung) bae,

nanging bisa numusi marang sandhuwuring irung, kaprenah ana ing njero,

saantarane netra karo. Mulane padunungane tumusan mau banjur diarani ‘panon’,

karepe ‘papaning anon’.

Dene rupane budi pakarti mau arupa cahya lapis pitu, lan kena dinyatakake

kaanane temenan. Mulane manawa sira padha setya tuhu ing pangudi, manut kaya

satataning patrap kang bakal ingsun caritakake iki, iya wus mesthi bakal padha

mikani (mangerti) marang kasunyatane dhewe-dhewe. Ananging sarehning budi

pakarti mau kagolong wus cedhak banget karo kang bakal wiwit sira udi, dadi iya

ora prayoga ingsun terangake dhisik mungguh rupane, supaya ora anjalari

ketentaning atinira.

Kajaba kang wus ingsun terangake mau, ana maneh kang dadi ganepe warna

pepitu mau, iya iku diarani ‘cipta’ kang dumunung ana ing sajroning ati kang

disebut ‘puat’. Mungguh kaanan rupa pitu ing sajroning kalbu kita mau lumrahe

ginawe ucap-ucapan nganggo pasemon, dielih arane dadi ‘langit pitu’. Dene kang

ngarani kaya mangkono iku iya wis bener nanging aja sira tampa lamba bae, lan

aja sira anggep manawa iku mau langit kang gumelar iki, sanyatane iya langitira

dhewe. Mungguh karepe pasemon kang mangkono iku, ginawe nelakake ora ana

bedane karo langit kang gumelar ing kene iki. Apa maneh tansah rasuk-rinasuk,

tetep-tinetepan, lan saksi-sinaksenan. Yen wus mangkono, sadhengah kang

angudi marang ‘kawruh sajati’, kang oleh-olehane wus timbang karo kaanan isen-

isening jagad, sarta wus nyatakake rasuk-rinasuk, seksen-sinaksen, iya iku kang

wus aran bener temenan. Amarga manawa durung mangkono, tartamtu durung

bisa nandhing marang bener luputing kawruh mau. Dadi yen mangkono, pakolehe

banjur mung nganakake para bantah rebut becik, rebut bener, kongsi kalakon dadi

pasulayan. Mulane mangkono mau jalaran siji lan sijine padha ora ngakoni lupute,

sarta amarga saka durung mikani marang wawatone. Kang mangkono mau,

mungguh ing pamikiringsun, kaya-kaya ora prayoga dilakoni. Jalaran bakal

marakake ora weruh marang luput lan kalirune dhewe. Kang becik dhewe, mung

kudu nyuwun bebeneran marang ‘Kang Among Dumadi’, supaya pinaringan weruh

kaluputane dhewe. Wekasane banjur bisa milah-milah, lan bisa anisihake kang

dadi reribed sarta pepetenge, kang bisa nuwuhake giliging tekade. Manawa wus



tumeka samono, sanadyan diluputna dening wong sajagad pisan waton Ywang

Suksma Kawekas ora ngluputake, iku sayekti ora ndadekake ciliking ati. Mulane

pamintaningsun marang sira kabeh, ing sabisa-bisanira padha niruwa wawatakan

kang mangkono iku mau. Dene manawa sira ora gelem niru, apa dene ora

anggugu pituturingsun iki kabeh, nyata yen ingsun iki kena diarani dudu gurunira,

dening ora nocogi marang kaanane.

Mangka kang diarani guru iku, sajatine iya wong kang patut digugu pituture, lan

ditiru kalakuwane. Kajaba guru kang awujud kaya ingsun iki, satemene iya ana

maneh gurunira kang sajati, dumunung ana ing sira dhewe, iku wohing kayu sajati,

kang diarani Hyang Guru Budi. Nanging iya isih ana sor-sorane, iya iku ‘Budi

Pakarti’ (akal).

Sangkan Paran (24)

Mungguh panganggepira marang guru iku mau, iya aja bineda karo ingsun iki,

jalaran samangsa ora gelem anggugu marang sarehing gurune iku diarani wong

kang cidra marang awake dhewe, dadi bisa uga anjalari ora tumeka saliring

panedyane, kang amarga tansah nyimpang saka karsaning gurune mau.

Mangkono mau kena diarani kapilut dening panggodhaning iblis, kang tansah

duwe pangarah nasarake marang jiwaning manungsa kang sajati, murih bisowa

dadi kancane. Beda banget karo wong kang ambangun turut, gelem anggugu lan

gelem niru marang gurune, kang mesthi iya bakal nemu wawengan tumrap ing

panggayuhe mau. Sarehning guru iku karepe mung anggelarake kang nyata sarta

kang tinemu ing nalar, dadi muride iya kudu mangkono.

Sang Guru iku sanyatane ora karsa tegelan (mentalan), lan ora sengit marang

sakabehing dumadi, nanging tansah angayomi kalawan tresna asih bae. Tandhane

sanadyan marang wong kang nduweni wawatekan drengki, srei, panasten,

dhahwen, open, jail lan muthakil pisan, iya meksa isih ditresnani lan diasihi.

Mangka sanyatane watak-watak kang mangkono iku mau kabeh, arane nyimpang

saka watak lan karsaning guru, suprandene isih kadunungan sihing guru,

kanggonan panca indriya, sanu, cipta lan liya-liyane.

Ana dene guru iku ora karsa cidra, tandhane sing sapa gelem ngudi sarta

anggayuh kalawan temen-temen marang kang diesthi, wus masthi iya tinemenan.

Sang Guru ora karsa nacad lan ora karsa pameran, awit sasolah bawa sarta

panemuning manungsa iya mung dianggep sarwa kabeneran bae. Sang Guru

ambeg paramarta, nyatane sanadyan marang wong kang banget nyimpange, lan

matumpuk-tumpuk kaluputane, ewadene iya ora nemu duduka utawa pidana.



Sawuse ingsun aweh pemut mungguh kang dadi laku lan bubuhane wong dadi

murid, ingsun ambanjurake maneh gancaring wawarah mau, sarta ora ingsun

wedharake kabeh, supaya ora andadadekake pakewuh lan rekasaning

panampanira. Ing pangarah, supaya aja nganti kaliru surup, utawa kaliru ing

panindakira.

Dhek mau ingsun wus nyaritakake ing sajrone kalbuning Ad-haama, lan kang dadi

papatihe, iya ‘budi’. Saiki ana maneh kadadeyan saka kedhering lintang sarta

prabaning ‘damar jati’, kawuwuhan soroting ‘Pramana’, iku uga dadi perangan kang

alus ana ing sajroning kalbu, satemah kawawa urip sarta maanani bebadan pitu

arupa cahya iya lapis pitu, arane ‘Damarmaya’. Mulane diarani mangkono, amarga

rupane pancen kaya damar, nanging padhange mung maya-maya bae, uripe tanpa

sumbu, iya iku kang amadhangi paningal kita iki. Ana dene calon peranganing

piranti pipitu mau, iya iku: otot alus, diarani ‘ada ini’ iku dadi kekuwatan ‘ada-ada’,

kang bisa maanani piranti gandhenging ‘jagad gedhe’ lan ‘jagad cilik’. Otot rada

alus maneh, diarani ‘nadi’, tegese kena ginawe nata marang kaanan sajroning raga

pribadi. Ana maneh diarani ‘dhuwuran’ (polo utawa uteg), iku sawijining papaning

piranti kang kanggo anggandheng gathuking kaanan ing njaba lan ing njero, iya iku

budi saka rerehane. Banjur ana maneh ‘limpa’ utawa kebuk (paru) kiwa tengen, iku

piranti wadhahing hawa. Kang kiwa minangka wadhah lumebuning hawa saka ing

njaba, kang tengen minangka paleremaning hawa kang diwetokake. Nuli ana

maneh ‘jiling’, iku piranti maligekake lan anglaras supaya bisane mathuk karo

dayaning budi kang banjur diarani kakandhanganing rasa kang saka ing njaba lan

saka ing njero.

Ana maneh kang kadadeyan saka dayaning rembulan, kawuwuhan kalumpukaning

daya kang saka sakehing jiwa, gathuk karo dayaning kaanan pirang-pirang kang

ana ing langit, kayata: swasana, hawa, amun-amun, teluh sarta mega, kawuwuhan

maneh saka dayaning Pramana, iku banjur dadi sawijining kaanan, piranti kanggo

ganeping bebadan: dununge ora ana ing njero kalbuning Ad-haama, ananging ana

ing njero kalbuning Kadiwa. Geneya teka mangkono? Iya, awit dayaning kaanan

pirang-pirang kang dumadi mau, kabeh mathuke karo sarirane Kadiwa. Wruhanira,

yen sajroning kalbune manungsa iku, ana isine lanang lan wadon, iya kang diarani

‘sajatining lanang’ lan ‘sajatining wadon’.

Sangkan Paran (25)

Mulane aja padha sira sengguh manawa sajatining lanang lan sajatining wadon

mau awujud baleger utawa janggerenging rupa, ananging sumurupa yen kaanan

kang mangkono mau ora langgeng lan uga sok sulaya, ora tetep lan iya ora temen.

Tandhane: ana balegering rupa, kang saben wong padha ngarani lanang, nanging



nyatane ora lanang temenan, jebul ‘wandu’. Ana maneh rupa wadon, ora wadon

temenan, nyatane ‘kedhi’. Saka pangiraningsun saben wong mbok manawa iya

padha sumurup, mungguh kang diarani ‘kedhi’, wadat utawa wandu mau, ewadene

kang dadi jalarane arang kang bisa sumurup.

Mara coba sapa kang wus sumurup sabab-sababe kang mangkono iku, pratelakna

ana ing ngarsaningsun kene, supaya dipiyarsakake dening sadulurira kabeh .

Ananging manawa sira durung ana kang wikan, ing tembe rak iya padha

kasembadan mikani marang prakara iku, angger sira padha temen-temen

pambudinira marang saliring wawarahingsun iki ing sapiturute. Kawruh iku mau,

saka panemuningsun prayoga banget tumrap para mudha, kang padha bakal

anuwuhake wiji (anak). Utamane manawa wus bisa sumurup ing sadurunge darbe

garwa. Dadi ora mung ngugemi marang pitutur utawa pralambang lan pasemon

saka wredha bae, nanging iya kudu sarana ambudi mungguh ing kasunyatane.

Ana unining pralambang mangkene: “Wong anom iku durung kena angguguru,

manawa durung satengah tuwa”. Pitutur iku pancen bener sarta kapara nyata,

nanging aja sira tampa kalawan lamba bae: awit yen miturut unining ukara, pitutur

mau ateges kenane ngudi kawruh iku, ngenteni yen rambute wus putih, utawa

pakulitane wus padha kisut. Mangka manawa ditimbang kang kongsi tinemu ing

nalar, satengah tuwa iku, kang tuwa iya bebudene, kang tuwane mau dhasar tuwa

dhiwasa, marga bebudene wus sarwa santosa, lan ora gampang ginendeng dening

hawa kamurkaning ati. Kosok baline, sanadyan wus kempong perot, rambute

mabluk lan gegere wungkuk, yen atine mung tansah nuruti marang ubaling

angkara bae, iya banjur aran wong tuwa – tuwas, jalaran nyatane mung ragane bae

kang luwas: dadi banjur tetep wong tuna ing budi, dening ora mikani marang rasa

kamanungsane.

Kang mangkono iku mau kabeh, muga padha sumurupana murih dadiya tepa

palupinira, salusuren mungguh bener lan lupute; apa maneh padha tindakna murih

prayoga tumrap marang awakira dhewe. Samengko ingsun banjurake maneh bab

genepe isen-isening kalbu, kang bakal maanani pirantining badan wadhag utawa

raga. Sakabehing rupa kang kasar iku, kadadeyane saka kumpuling daya kaanan

tetelu, kang wus dadi bunteling pramana, iya iku kang diarani ‘pratiwi’. Ana dene

pratiwi iku gampang dinulu, lan minangka wadhah utawa wengkuning kaanan

kabeh, kang ana ing sajroning kalbu kita, mulane iya banjur aran wadhag.

Mungguh wadhag kang ana ing njero iya iku: ginjel, pusuh, jantung, ati, usus,

wadhuk lan paru utawa kebuk. Dene kang ana ing njaba yaiku: wulu, kulit, getih,

daging, otot, balung lan sungsum.

Sawuse pepak calon adon-adon mau, ‘panjenengane karo’ banjur gampang

kaserote dening dayaning ‘pramana jati’, banjur bisa linggar saka ing



‘pangrantunan’, tumedhak marang ing arcapada kene iki. Aling-alinge kang diarani

‘kalarat suci’, uga banjur katut dening tumedhaking Ad-haama lan Kadiwa mau.

Nalika tumedhaking sarira karo iku, lakune cumlorot kang rikate angluwihi marang

sakabehing titah, nganti anjalari gègèring jiwa-jiwa kang ana ing langit lan ing

pangrantunan kono. Kang cedhak karo panjenengane, padha ngetut marang

tumedhake mau, sarta iya banjur tumuwuh ana ing donya kene. Duk nalika

panjenengane tumedhak, pinethukake dening ‘Hyang Pramana Jati’ kang banget

kedher lan sesere, kaya dene asung pahargyan. Kekedhering pramana mau wus

bisa anggepok marang sarirane karo, kalarat suci banjur (ambyar) sirna padha

sanalika, bali marang pinangkane lawas. Dene ‘panjenengane karo’ banjur padha

tumedhak marang agraning wukir Cakrawala, kapernah ing bawana iring lor. Saiki

negesake gunung Cakrawala. Cakra iku buwengan, wala iku wadhahing babakal

(wiji) dadi Cakrawala mau karepe: sawijining buwengan kang papane katon moncol

dhewe ing sajroning bawana iki, sarta dadi papan padunungan tumuruning wiji

kamanungsan. Sarehning jagad gedhe lan jagad cilik iku kudu timbangm tetep-

tinetepan lan saksi-sineksenan, dadi karo-karone mau iya padha anane lan padha

nyatane, bedane mung kasar karo alus bae.

Sangkan Paran (26)

KSM :

Kuciwa sethithik jalaran ana wedharane Sang Wiku sing ilang (lembar bundhel

kalawarti Djawa Boedi Moerni kasuwek). Senajan ora akeh, nanging sajake kok

penting, yaiku katerangan kang nyaritakake Tumedhaking Ad-haama ana ing

bawana kasar kang kita enggoni iki. Kanggo iku, KSM nyuwun gunging

pangaksama.

Pambuka (Mijil) saka Redaksi Djawa Boedi Moerni:

1. Yèn ngaurip tansah awas éling, lângkâ kang kalakôn, tumâmâ mring pakarti

kang dédé, dadi datan nglirwakkên papali, jêr karsèng Hyang Widi,

sanggyaning tumuwuh.

2. Kinèn ngliling mring ânggâ pribadi, ngruruh karahayôn, pamrihirâ tan kurup

uripé, awyâ mirông mring wawarah jati, jatmikâ ing batin, tatanên saèstu.

3. Lah lalarên gyantâ angulati, tâtâ kang wus matôn, lêgutaknâ ngilangkên

sumlangé, mrih kawêdhar kudhupirèng kapti, satêmah lêstari, tindak kang

tumanduk.

Sang Wiku :

Dhek samana ingsun wus anyaritakake bab purwane ana aran semadi, iya

nalikane Ad-haama kasengsem marang kang adi (edi, endah). Mungguh tembung

semadi iku saweneh ana kang nembungake ‘Sumadi’, kang pinangkane saka



gerbaning tembung ‘su’ lan ‘sandi’. ‘Su’ ateges luwih, ‘sandi’ iku werdine ora

gampang wineruhan (samar). Dadi wutuhe: ambiyak warana pelenggahaning Kang

Maha Luwih, iku sayekti ora gampang wineruhan. Kacarita Ad-haama wus bisa

kalakon bali marang padunungane lawas, nunggal karo ‘Kang Sandi’ mau

(Guruning Ngadadi). Ananging sanadyan wus mangkono, sarehning kang mau Ad-

haama iku sarirane wus kalakon gegepokan karo unusane, iya Kadiwa iku, dadi iya

isih katempelan daya saka sariraning Kadiwa mau. Jalaran saka kang mangkono

iku, banjur andadekake ora suwe anggone ana ing papan kono. (Katekane ana ing

puncaking semadi utawa ‘luyut’ iku mung sakeplasan, ksm).

Sarehning Guruning Ngadadi iku ajeg enggone kedher, nyiprat, nyoroti sarta

nglimputi, dadi iya kaya mangkono iku enggone maringi ‘urip’ marang para titahe,

dadi sasambungane daya kang saka Ad-haama lan Kadiwa mau. Bareng

dayaning Kadiwa wus arep gathuk karo dayaning Ad-haama, samana Ad-haama

banjur gampang enggone ginendeng dening tumuruning sorot lan kekedhere

Gurunuing Ngadadi. Tumurune ora beda karo dhek nalika isih sinebut cipratan

Guruning Ngadadi, lakune cumlorot tumurun marang ing arcapada maneh.

Sarehning kang ana ing arcapada, lan kang pancen dayane wus gathuk karo Ad-

haama iku mung Kadiwa, dadi paraning Ad-haama mau banjur tumuju marang

padunungane Kadiwa. Nalika samana Ad-haama durung kadunungan daya

panggendeng, mulane satekane ing kono, iya banjur kataman daya

panggendenging Kadiwa mau. Dadi wiwit nalika iku enggone bisa kalakon jumbuh

rasane sarira loro-lorone mau.

Kang mangkono iku banjur dadi pasemon: “Curiga wus dumunung ana ing

arangkane”. Mulane ing samengko banjur genti pangrasuke, iya iku sarirane

Kadiwa banjur dadi agem-agemane Ad-haama. Bareng wus mangkono iku, Kadiwa

banjur sangsaya wuwuh gambirane: anjalari dadi mekar lan kasaring sarirane.

Ananging enggone mangkono iku ora bisa ajeg, amarga wus dumunung ana ing

arcapada. Malah-malah Kadiwa banjur tuwuh karepe, nedya anuruti murih bisane

tansah magepokan karo dayaning rasa kaanan kang wus gumelar ing arcapada iki

kabeh. Mulane karepe mau iya banjur bisa kalakon. Dene nalika samana enggone

nyambung rasane sakabehing kaanan, mung sarana molahake sarirane, iya iku

kedher, seser sarta anyerote. Amarga surya candra lan kartika tansah andayani

marang sarirane, sarta kawuwuhan sumuking pramana, lan tansah kataman

dening uwabing pratala, iku iya banjur maanani daya kang kawasa agawe dadining

babakal peranganing sarira kaya kang wus ingsun terangake ing ngarep.

Sangkan Paran (27)



Saya suwe sarirane wadhag kang ing njaba banjur dadi arupa wadhag kabeh,

sarta sangsaya mundhak agale, dadi iya saya wuwuh rosa enggone nyerot marang

sarupaning daya kaanan kang gumelar iki. Suwe-suwe citraning sarirane Ad-

haama malih dadi pating pretnol, pating prenggik lan padha bolong-bolong.

Bolongan iku mau kang minangka dalan panyerot lan panyambunging daya

marang sarupaning kaanan kang tumuwuh ing arcapada iki.

Bareng sangsaya banget kasare lan wus ora bisa mathuk dumunung ana ing

Maliawan kono, dadi banjur ngalih marang sukuning gunung Cakrawala kang sisih

wetan, diarani tanah Butan, iya iku panggonan gumelaring hawa. Sawuse kataman

dening dayaning hawa pirang-pirang kang ana ing kono, banjur saya santosa

karepe enggone tansah gandheng dayaning rasa karo sakabehing tumuwuh.

Mungguh karep kang mangkono mau iya bisa kasembadan kabeh, mulane bareng

wus gandheng dayaning rasa mau, suwe-suwe banjur katuwuhan daya

pepenginan kang saka enggone ngumpulake marang sakabehing rasa kang

tumuwuh ana ing pratala kabeh.

Bareng kapengine kang mangkono mau bisa kaleksanan, banjur amuwuhi rereged

kang anjalari dadi saya agal lan kasare marang sakabehing wadane. Mulane ing

samengko banjur dadi titah kang luwih dening apes utawa asor, jalaran sarirane

wus meh ora beda karo bangsaning sato. Iya mangkono iku kang marakake dadi

sangsaya banget ubaling hawa kekarepan lan pepeinginane mau. Bareng wus

suwe enggone ana ing kono, lan ora kasembadan kang dadi kekarepane, tumuli

ngalih marang panggonan liyane, parane ngidul dumunung ana ing sawijining

papan kang diarani ‘SIAK’. Wiwit nalika iku sarirane Kadiwatansah sasrawungan

sarta magepokan karo bangsa tetuwuhan lan bangsa sato. Amarga saka kang

mangkono iku, saya suwe banjur sangsaya ngambra-ambra karepe. Ananging

bareng banget ing kulinane, rasane Kadiwa banjur sangsaya matuh enggone nuruti

marang daya pepinginan kang wus kawedhar iku, bisa maanani bebadan kasar,

kang gampang ginepok utawa ginrayang. Satemene awak iku bisane widada daya

kekuwatane iya amarga saka rasuk-rinasuk rasane karo sakabehing tumuwuh

kang wus padha abebadan kasar utawa awak. Dene sarupaning bebadan kasar iku

kang santosa dhewe enggone padha daya-dinayan karo sariraning Kadiwa, iya iku

mung tetuwuhan sarta kakayon utawa wit-witan. Sarehning sariraning Kadiwa mau

wus kulina tansah daya-dinayan lan gegepokan karo sarupaning titah kang wus

kasar-kasar, dadi bareng kataman dening sunaring surya candra lan kartika,

kawimbuhan dayaning pirang-pirang kang ana ing langit, sarta daya uwabing

pratala, lan kekedhering pramana, sarta maneh sumuking jaladri, iku banjur

anduweni patrap mamangan kayadene patraping bangsaning sato. Malah

pamangane mau ora mung saka dayaning rasane bae, ananging banjur gelem

mamangan marang awak-aweaking tetuwuhan lan gegodhongan. Saya suwe nuli



gelem mamangan marang papadhaning urip kang arupa sato, mulane banjur tetep

arane dadi tidah kang papa nistha sarta apes, ora beda karo bangsaning sato. Yen

mangkono, kaanane mau dadi luwih papa lan luwih nistha tinimbang lan bangsa

sato. Dene tandha yektine, kadunungan wawatekan tegelan utawa mentalan,

dhemen agawe papati marang papadhaning tumitah. Ora weruh yen iku mau

kabeh kang bisa dadi pitulungan amikuwati marang awake. Apa mangkono ora

tetep aran titah kang papa lan nistha ?

Lumrahe wong urip ana sajroning arcapada iki, wewatekane kang mangkono iku,

wus ora dianggep apa-apa, kepara mung dianggep prayoga lan utama bae.

tandhane ingsun wus kerep ngrungu marang ujaring wong kang pancen

kadunungan watak mangkono iku, manawa manungsa urip ana ing arcapada iki

diwenangake murba masesa lan nguwasani marang sakabehing tumitah. Iya ujare

kang mangkono iku kang banjur dianggep sawijining pasaksen, anetepake yen

manungsa iku titah kang luhur dhewe ana ing arcapada iki.

Ana pitakon, manungsa kang wus andurusi marang kekarepane mangkono mau,

apa iya wus nyata bener, utawa wus cetha panganggepe? Mara sapa kang bisa

nerangake bener utawa lupute? Coba wawaninen anglairake rembug utawa

gagasan kang becik, supaya padha dirungokake marang sadulurira, lan dadi

tuladha sabanjure. Pangiraningsun, teka iya bakal ana kang kasdu anglairake

panemune ana ing ngarsaningsun kene. saiki wiwit gagasen, ingsun enteni ing

sawatara. Ing semu wus rada suwe enggoningsun ngantarakake, durung ana kang

angandharake panemune tumrap marang prakara iku. Kang prayoga putraningsun

pambarep bae, kang ingsun bubuhi medhar gagasane. Mara majuwa lan terangna

ing sagaduging panemunira, aja nganggo ewuh sarta pakewuh. Manawa ana

kekurangane utawa nalisir saka wawaton kang bener, mengko ingsun kang bakal

anyulangake.

Sangkan Paran (28)

Aturipun Siswa Pambajeng :

Kula nuwun Sang Panembahan, kula mundhi dhawuh paduka ingandikakaken

medhar gagasan ing sagadug-gadugipun. Ananging sarehning kula rumaos dereng

jembar ing seserepan, punapa malih dereng lebda dhateng prakawis punika, dados

inggih mboten badhe saged anggamblangaken dhateng para ingkang mirengaken.

Ewadene salebeting manah, kula namung rumaos bingah, sarta mboten

anggadhahi uwas sumelang, denng wonten ing ngarsanipun Sang Panembahan.

Awit lepat leresing wedharan kula wau, badhe lajeng kauningan dening Sang

Panembahan, ingkang malah lajeng saged pikantuk pitedah utawi tinuntun dhateng

leresing seserepan. Anglengkara sanget saupami kula lajeng tampi dudukanipun



Sang Panembahan, dening kalintunipun wawedharan kula, dhestun namung badhe

angsal papadhang ingkang badhe tumanja dhateng kula sakadang. Makaten

pamanggih kula :

Wiyosipun, menggah watak tegelan dipun anggep dede punapa-punapa, punika

ing sajatosipun namung kabekta saking pakulinan anggenipun anuruti dhateng

ubaling angkara tuwin raosipun kemawon. Amargi saking makaten, lajeng mboten

kengetan manawi wonten ing arcapada punika awakipun inggih titah. Amargi

saking ingkang makaten wau, lajeng saged anuwuhaken raos bilih awakipun

punika sanes bangsaning titah, nanging namung ngrumaosi manawi wontenipun

ing arcapada ngriki punika, mboten mawi sabab punapa-punapa, kajawi namung

lantaran bapa biyung kemawon. Mila lajeng purun angagulaken dhateng

kagunaipun, ingkang adhadhasar badhe nuruti dhateng hardaning manah. Inggih

makaten punika, ingkang lajeng anggadhahi watak ‘nang-nangan’. Wawatekan

ingkang makaten punika, tamtu mboten badhe mikir dhateng susah sarta

sangsaraning liyan, ngantos sirna tepa sariranipun. Ingkang kamanah namung

anggenipun angumbar ubaling angkara, murih sageda menang ing salaminipun.

Awit ing ndalem gagasanipun wau badhe saged anyekapi dhateng raosing manah,

ingkang tinuntun dening hawa kamurkanipun, supados anggadhahana manah

senang sarta marem. Ingkang makaten punika, kula amastani tiyang ingkang tipis

raosing kamanungsanipun, dening tansah kalindhih dening raosing sato. Mila sking

anggenipun kandel dhateng raosing sato, ingkang sampun rumasuk dhateng

awakipun lajeng anuwuhaken watak tegelan utawi mentalan wau. Malah

wawatekan ingkang makaten punika, adhakanipun ingkang binudi namung

sagedipun angasoraken dhateng sasmining manungsa kemawon, murih ing

salebetipun gesang sageda kacekap piyambak. Mila saya dangu mboten

ngemungaken damel asor, sarana prabawaning awak tuwin karosanipun

kemawon, ananging sangsaya mempeng ing pangudi, anggenipun ngawontenaken

pirantos ingkang kamanah saged anjalari tiwasing sesami. Sarehning tumanduking

watak makaten punika, saged adamel girising manah, ngantos titiyang ingkang

pancen mboten gadhah dhadhasar watak makaten, sami lumuh anglampahi sarta

namung ngawon. Sareng sampun kathah ingkang ngawon, titiyang ingkang

kadunungan watak tegelan utawi mentalan wau, lajeng sangsaya gambira

manahipun, rumaos sampun mboten wonten ingkang ngalang-alangi, temah

sangsaya ngrebda angambra-ambra anggenipun ngumbar dhateng angkaranipun.

Leres ingkang makaten wau, tumrap dhateng sasawangan lajeng nama bregas

utawi moncer, ananging sarehning sadaya gesang punika, raosipun sambet

kaliyan sasamining manungsa, dados ingkang mboten teguh ing bebuden, manawi

kataman dayaning raos ingkang makaten wau, mangka lajeng mboten

tinanggulang dening kekiyataning manah emut, punika tartamtu lajeng kapencut

dhateng gelar ingkang katingal birawa wau, satemah lajeng purun tiru-tiru. Saya



lami lajeng sangsaya saged ngraosaken dhateng raos ingkang makaten wau.

Manawi ingkang kadunungan raos makaten punika sangsaya ngrebda, jalaran kala

rumiyinipun dipun anggep dede punapa-punapa, punika lajeng dados bibiting

pangraos, yen manungsa punika wenang amurba amasesa dhateng sasamining

tumitah.

Ananging sareng kawontenan ing arcapada punika mboten langgeng, dados

ingkang saged angraosaken makaten punika, inggih badhe mboten saged ajeg.

Tandha yektinipun, manawi manungsa punuika sampun sepuh, babasan sampun

wungkuk, untunipun telas tuwin kisut pakulitanipun, punika ingkang taksih namung

kamurkanipun kemawon, ingkang jalaran awakipun sampun mboten kuwagang

nyembadani dhateng hawa kamurkanipun wau. terkadhang dereng ngantos sepuh,

wonten ingkang sampun kataman cuwaning manah, kabekta saking kawontenan

ingkang sadaya tiyang sami remen anglampahi. Amargi saking anggenipun tansah

rebat panguwasa, lajeng anjalari dados pasulayan. Sarehning sami ngrumaosi

sugih kagunan, sarta santosa tuwin birawa, wekasan lumuh ngawon, angangkahi

murih luhuripun. Dados tumrap dhateng pamanah kula piyambak, lampah makaten

wau inggih sampun nama leres, dening kawontenanipun wau namung badhe

kendhak saking sampun wonten tandhingipun piyambak-piyambak. Malah tumrap

dhateng ingkang sampun kandel dhateng raosing kamanungsan, tegesipun

ingkang sami tansah enget sarta ngrumaosi bilih awakipun punika satunggaling

titah ing arcapada, ingkang sampun dados golonganing bangsa apes sarta papa

nistha, punika saupami lajeng purun cawe-cawe dhateng bab ingkang makaten

wau, kula purun amastani lepat. Awit prakawis punika, sayektosipun anuntuni

dhateng pamothahing hawa napsu. dados saking pamanah kula, tinimbang

anggagas dhateng tumangkaring wawatekan makaten wau, aluwung ngupados

mitra ingkang nunggil laras kemawaon, mawi dipun rencangana sabar talatos,

sarana linambaran resiking manah, sarta kanthi anyenyuwun dhateng ingkang

Among Dumadi, pinaringana margi gampil anggenipun darbe sedya ingkang

tumuju dhateng kautamen. (Telas aturipun siswa).

Sangkan Paran (29)

Ingsun ngrungu enggonira medharake gagasan prakara iku, pangrasaningsun

kaya wus ora ana gesehe. Saka pamintaningsun marang sira kabeh, gagasan

kang wus prayoga mau, banjur padha pencarna marang turun-turunira, supaya ora

padha kelu marang wawatekan kang tansah anuruti marang daya ubaling angkara

iku, bisowa ngidak marang dhadhasaring bebuden kang utama. Yen wus

mangkono, banjur tetep aran wong kang kandel rasa kamanungsane. Manawa ing

arcapada kene wus timbang kehe wong kang kebak rasane kamanungsan, karo

wong kang abudi angkara mau, iku wus bisa anjalari dadi tata tentreming rasane



sagung tumitah. Apa maneh manawa luwih akeh kang kandel rasane marang

kamanungsan, amasthi ing arcapada iya banjur saya wuwuh kukuwunge. Ewadene

sarehning ing arcapada iku bisane pepak lan sampurna, isen-isene kudu timbang.

Tegese, manawa ana titah kang bagus amasthi kudu ana titah kang ala. Yen ana

pratingkah bener, amasthi banjur ana pratingkah kang luput. dadi manawa ana

titah kang anduweni budi angkara murka mangkono mau, iya mesthi ana titah kang

anduweni dhadhasar watak nriman; mangkono ing sabanjure.

Awit manawa ora mangkono, wus masthi bae mbanjur ora bisa ambedakake,

satemah mbanjur ora aran sampurna, dening durung ganep wiwijangane.

Upamane mangkene:

manawa isining ngarcapada iki mung rupa lanang kabeh, kang masthi ora bakal

bisa tumangkar, jalaran ora ana timbangane kang anjalari bisane tumangkar iku.

Manawa ing ngarcapada iki mkung isi titah kang kandel rasane kamanungsan bae,

masthi mbanjur ora ana kang aran candhala murka. dadi titah kang anduweni

wawatekan dhemen anggayuh marang kautaman iku, iya mbanjur ora bisa

mundhak, nanging malah mbanjur sangsaya tapis tanpa tilas, amarga ora bisa

mangerti endi kang aran utama iku. Kadadeyan kang mangkono iku, saka

panemuningsun bener kabeh lan iya becik kabeh, nanging iya mung gumantung

marang kang arep padha nglakoni bae, dening wus padha

bisa ngrasakake dhewe-dhewe, lan kalakone iya ora nganggo larangan saka

Ywang Suksma. Mung sakabehing sedya utawa karep mau, ing tembe bakal

padha anduweni papan dhewe-dhewe. Wong kang lagi tinitah papa, nanging

mbanjur nuju marang kautaman, anduweni watak welas asih marang

sapapadhaning dumadi, iku iya aran wus mulih marang nalare, amarga wus

angiribi marang dhawuhing Guru Sajati. dadi ing tembe iya mrono iku parane, tetep

aran mulih marang kamulane. Kosok baline wong kang tansah anuruti marang

kamurkaning ati, anduweni watak siya marang sapapadhaning urip, iku tetela yen

nyimpang saka karsaning Guru sajati, jalaran kena panggodhaning iblis. dadi

benere iya bakal mrono iku parane, mbanjur tetep aran sasar, marga ora bisa

mulih marang mula-mulane. Ing saiki Ad-haama lan Kadiwa wus tetep dadi

sawijining titah kang tumuwuh ana ing arcapada kene, nanging manawa sinawang

gelare, kang katon mung sarirane Kadiwa. Ad-haama kabuntel dening sarirane

Kadiwa iku, ora beda kaanane karo raganingsun utawa raganira iku. Dene bisane

arupa lanang utawa wadon iku, jalaran duk nalikane ana sajroning pangrantunan,

mung gumantung saka keh-sathithiking daya kang rumasuk marang adon-adoning

sarira mau.

Terange mangkene:



Kang akeh woworaneing dayane surya lan ciprataning Guruning Ngadadi iku dadi

rupa lanang, kang akeh dayaning rembulan sarta ciprataning Guruning Ngadadi,

iku dadi rupa wadon. Manawa adon-adone daya rong prakara mau bisa timbang

kehe dayaning lintang, iku kang bisa anetepake rupa karo-karone. Nanging yen

kumpuling adon-adon mau ora bisa timbang kehe dayaning lintang, iku anjalari

dadi sulaya karo gelaring rupa. Manawa keciliken dayaning surya lan cipratan

Guruning Ngadadi, iku iya banjur rupa wadon, nanging kedhi.

Dene manawa karo-karone iku kurang kabeh, bisa maanani rupa lanang lan ganep

pirantine, nanging wadat. Ing samengko ingsun perlu anyulangake bab kang

diarani Adhaama lan Kadiwa iki. Dhek kuna-kunane iku bibiting manungsa kang

tumurun ana ing arcapada kang kapisan. Ananging sarehning kaanan kang ana

sajroning jagad cilik iku sayektine kudu timbang, dadi ing jagadira dhewe iku iya

ana Adhaama lan Kadiwane, apa dene iya ana sarasilahe kang ora ana bedane

karo ad-haama lan Kadiwa kang ingsun caritakake iki. Murih cethane, Ad-haama

lan Kadiwanira dhewe iku ing tembe uga bakal ingsun terangake, awit iku kang

luwih perlu padha sira gayuh, dening sanyatane iya iku kang diarani TANPA UNA

lan TANPA UNI. Dene CUPU MANIK ASTA GINA iku sanyatane iya sariraning Ad-

haama duk nalika tumedhake sapisan saka Guruning Ngadadi. Wis samene bae

dhisik, ingsun arep nyambi guguyon sawatara, minangka dadi panglipuing sayah,

mangkene :

Sangkan Paran (30)

Tumuruning Ad-haama marang arcapada kene iki, ing sabenere kudu mathuk

dayane karo kang dadi lantaran enggone bakal tumuwuh. Mungguh Guruning

Ngadadi iku kedher lan sumorote ora mung sapanggonan bae, nanging bisa

maratani salumahing jagad iki kabeh, kongsi sajroning bawana kene iki bisa

kaisenan manungsa. Dene keh-kehing manungsa, ing sajroning bawana iki, ana

kang larikan saka turuning Ad-haama lan Kadiwa mau. Bisane mangkono, jalaran

cipratan Guruning Ngadadi mau tumurune marang arcapada kapinujon ana ing

sawijining panggonan kang pancen ing kono durung isi manungsane, kang ana

mung sawarnaning bangsa sato lan wit-witan bae. Sarehning bangsa sato iku ing

nalika nunggalake rasaning asamara, ing kono ambarengi tumuruning cipratan

Guruning Ngadadi iku, mbanjur ora ana daya liyane maneh kang bisa gegayutan,

kajaba mung iku mau. Dadi cipratan Guruning Ngadadi iku, mbanjur kena sinerot

dening dayaning asmara, mbanjur bisa nunggal rasane lan jumbuh karo jiwane

sato kang pinuju sacumbana mau, mulane iya mbanjur bisa ngrasuk marang

bebadan. bareng bebadan mau saya agal, kang amarga tansah kawuwuhan

dayaning thethukulan lan wowohan kang pinangan dening sato mau, dadi mbanjur

bisa anjalarai dadi awak-awake. Suwe-suwe mbanjur metu saka guwa garbaning



satu mau, lan iya arupa bayi. Nanging sarehning lantarane awak mau saka sato,

mangka jiwane jinising manungsa, dadi rupane iya mbanjur paron, ragane memper

sato, rupane kaya uwong. Kadadeyan kang kangkono mau ana tengere, nanging

ingsun lumuh amrataelakake marang sira. Coba padha golekana dhewe mungguh

panggonan lan tetengere bab kang mangkono iku mau !

Pangrumpaka saka Redaksi Djawa Boedi Moerni :

Gambuh :

1. Wawasên kongsi gambuh, dèntâ mêlêng mring kang aran wuwul, wuwulané

lilingên kang wola-wali, ywâ wêlèh dimèn kacakup, wikan kêkêraning batôs.

2. Gagaran kang salugu, lêgutaknâ tataning pamuntu, bubukané ywâ ngunggar

angkarèng kapti, kapati titis mring kawruh, wêruh marang panduk ing dôn.

Kinanthi :

1. Kinanthi manungsâ iku, gumlar nèng jânâ puniki, nora pilih papan êmpan, mung

kang dayanirâ tunggil, marmâ yogyâ pârâ mudhâ, mardiyâ tindak utami.

2. Mardi mring wawarah iku, amrih prayogâ ing wuri, dumadining putranirâ,

sinungan ing budi luwih, saranané nglalantihâ, mring sântâ susêtyèng kapti.

Asmaradana :

1. Kasmaran mirênèng kapti, kapati mangulah ciptâ, tataning pakarti batôs, lir

wulang susulangirâ, Sang Wiku kang kawuntat, mrih dadyâ dayaning kayun, sirnâ

sandéyaning driyâ.

2. Sanyatané yèn dèn èsthi, pinathêt panthênging râsâ, pasthi karâsâ sarèhé,

puwârâ warananirâ, ngêblak wrin saniskârâ, jroning trilokâ kakukut, nanging mung

bôrông ing karsâ.

Sang Wiku :

Ing sadurunge ingsun anyaritakake candhake wawarah ing ngarep, ingsun nedya

ambanjurake enggoningsun samben geguyon, kang ana pigunane: manawa padha

sira wigatekake, amasthi iya bakal makolehi. Dene carita mau, bab wong kang

nalurine ora urut sakaAd-haama, kang uga bisa nurunake awor karo wong kang

pancen naluri saka Ad-haama. Ananging mula bukane wong kang mangkono mau,

mung urun wong wadon bae, kang minangka babone. Mulane mangkono, amarga

kang kasinungan budi pakarti (akal) pepak, iku kang jinis naluri saka Ad-haama.

dadi kang kadunungan ubaling angkara luwih dening santer, iku iya kang saka Ad-

haama mau, mbanjur padha anduweni anggep ‘dak-nang’. Sarehning titah kang

ana ing arcapada iki wus padha angrumangsani yen kalah akal budine kalawan

trahing Ad-haama, dadi iya banjur tansah narima kalah bae. Amarga manawa ora

mangkono, amasthi mbanjur winasesa dening nalurining Ad-haama mau. Iya



mangkono iku, kang anjalari dadi ciliking atine jinis kang dudu nalurine Ad-haama,

lan sakabehing sato kang ana ing arcapada iki. Jalaran saka mangkono para naluri

Ad-haama kang ora condhong, mbanjur ngananake papali tumrap wong kang arep

jejodhowan, kang kangsi saprene isih lasatari akeh kang nalurekake. Dene papali

mau kayata: tembung putra jodhone putri, dewa karo dewi, bathara karo bathari,

raseksa karo raseksi lan sapanunggalane.

Sangkan Paran (31)

Sanadyan mangkono, iya meksa isih binubrah dening nalurining Ad-haama, kang

pancen sugih reka. Bareng prakara mangkono iku tumeka ing tanah Jawa kene,

mbanjur disalini papali, milih salah sawijining tembung patang prakara, iya iku:

bibit, babat, bèbèt lan bobot. Bibit iku ora mawang turun, waton becik kalakuwane.

babat iku turune bangsa luhur kang kaloka ing kadibyane. Bèbèt iku talering

bangsa luhur. Bobot iku kasinungan endah ing rupa utawa sugih bandha. Suwe-

suwe bareng wong Jawa wis ora dhemen nganggo papali kang mangkono iku,

mbanjur ana sawijining bangsa Pandhita kang anduweni panemu, murih padha

becik kadadeyane, sarta supaya ora anjalari dadi neopsuning uwong, mbanjur

nganggit petungan kang diarani ‘panca-suda’, ‘bincilan’, lan ‘pasatuan

(pasatohan)’. Iku kang lumrah isih padha dinalurekake kongsi saprene. Panemu

mangkono iku kabeh ingsun angarani wus becik, ananging ana kang luwih becik

sarta prayoga maneh, iya iku yen wong ing sadurunge jojodhowan, wus gelem

ngudi mungguh kang bakal dadi ‘pepesthening jodhone’ kang dadi titimbangane

nalikane padha urip ana ing arcapada kene iki, amarga mangkono iku meh ora ana

bedane karo kang diarani ‘bojo jaka lara’.

Ewadene wong ing jaman saiki, ing semu wus langka banget kang gelem marsudi

marang kawruh kang mangkono mau. Sanadyan wus padha krungu pasemon

warna-warna, sarta ing saben dhalang wayang purwa utawa madya uga kerep

medharake carita mangkono, ewa samono iya arang banget kang anggatekake.

Mulane sanadyan sira wus padha anduweni jodho dhewe-dhewe, ananging iya isih

luwih prayoga padha angudi, jalaran iku bakal kanggo marang anak putunira.

Malah manwa anggone jojodhowan iku sarana disumurupi dhisik mungguh ing

pepesthene, saka pangiraningsun langka banget kang nemu alangan lan bisa dadi

pegate, kajaba yen mati salah sijine. Awit panemu kang mangkono iku, dhek jaman

purwa utawa madya, padha dipersudi banget kongsi ora bisa aran luput lan ora

aneh. Yen lanange mati, mbanjur wadone bela pati, marga rumangsa ora bisa urip

manawa tininggal kari ana ing arcapada kene. Apamaneh ora bakal kalakon nganti

jojodhowan karo wong lanang liyane. Ana kuciwane sathithik, dene kang setya

banget iku jebul mung wadon bae, prayogane rak iya kudu padha-padha; ananging

sanadyan mangkonowa, iya wus kalebu becik, tinimbang karo kang katon tumindak



ing jaman saiki. Saupama tumindaking papali kang mangkono iku bisa timbang

lanang lan wadone, mbok manawa wong saiki bisa luhur banget kautamane. Iya

uga ana empere sathithik, mung yen mati salah siji, kang kari banjur ora gelem

jojodhowan maneh. Ewadene sarehning kagawa saka untabing jaman, saya suwe

kang dianggep bener lan apik tumrape wong kang jojodhowan iku, mung angger

wus padha senenge bae. Dadi sabenere pancen wus langka banget

bangsaningsun iki kang murni nalurine. Mulane tumrape marang ingsun, kang

diarani nunggal bangsa iku, iya wong kang wutah getihe wong tuwa-tuwane padha

ana ing kene, nanging ana kang ora tunggal jinise.

Manawa ngelingi kang mengkono mau, aja pisan-pisan sira anduweni watak ewan

sarta panasten, apa maneh drengki lan muthakil, jalaran kang sira mangkonokake

mau, mbok manawa isih tunggalira dhewe. Wis samene bae anggoningsun nyambi

babanyolan, aja kongsi anggendeng marang hawa kang murka. Iki mung minangka

tambaning kemba. Ing samengko ingsun ambanjurake wawarah bab Ad-haama,

kang ana ing awakira dhewe, awit iku banget perlune. Manawa bisa sembada ing

pangudinira, iku kang anggawa awakira lumebu marang marga kang utama. Ing

ngarep wus ingsun terangake, yen ad-haama iku uga sempalan saka Guruning

Ngadadi, malah kinacek tinimbang lan cipratan (sempalan) liyane. Dene

sakabehing jiwa kang ana ing jaman kaalusan, wiwit saka ing purwa tumekaning

pangrantunan, iku iya padha bisa tumitah ana ing arcapada kene iki, lan uga padha

bisa dadi manungsa. Malah kang ana ing sangisoring pangrantunan, iku

terkadhang iya ana kang bisa tumitah dadi manungsa, mung bae kang luwih

dhuwur (luwih mulya) pinangkane, iya mesthi luwih luhur bebudene. Kosok baline

yen kang luwih asor pinangkane, iya luwih asor bebudene. Lumrahe diarani bodho,

iya iku wong kang banget asore watara tikel pindho tinimbang lan pikire kebo

utawa sapi. mangkono iku tembung panyédha kang wis kaprah padha dianggo

dening wong akeh, nanging sanyatane iya ora ana wong kang pikirane nganti

asore padha karo pikirane kebo, kosok baline sapinter-pintere kebo, iya ora ana

kang papak kapinterane karo manungsa. Nanging pituturingsun iki aja sira bantah,

mung padha nyatakna bae, supaya bisa marem rasaning atinira.

Sangkan Paran (32)

Samengko bakal ingsun pratelakake urut-uruting wiji kang wus mencar saka

Guruning Ngadadi, kang bakal tumurun marang arcapada kene. Wiji kang mentas

mencar saka baboning kaanan utawa Guruning Ngadadi iku, bebadane diarani

‘jiwa’. Ananging bareng jiwa iku wus padha pethal saka babone kang sadurunge

tumurun ing arcapada iku padha kandheg ana ing sawiji-wijining panggonan,

manut keh sathithiking (gedhe cilike) bebadane.



Kang bebadane luwih cilik, iku woworane mbanjur saya akeh: saka kehing

woworane, kongsi tikel tinimbang karo manungsa, mulane bareng tumurun ing

arcapada, mbanjur diarani bangsaning sato. Terange mangkene:

wiji kang mulya dhewe, iya iku kang akeh dhewe utawa gedhe dhewe: padha-

padha sempalan Guruning Ngadadi, iku wiji kang bakal dadi manungsa. Dene

liyane iku, iya isih ana maneh wiji kang terkadhang bisa ngrasuk marang raga

kamanungsan, iya iku ‘martiyu’, sangisore diarani ‘teluh braja’, ngisore maneh

diarani ‘antu’. Mungguh pepesthening wiji tetelu mau, yen manut papangkating

panggonan purwane, iku jiwane bangsasato. Ananging enggone mbanjur bisa

tumimbal ngrasuk badaning manungsa maneh iku sawuse diwasa, amarga wus

bola-bali dadi bangsaning sato, lan sajroning dadi sato, wus kabeneran tindake.

Samono uga jiwa kang papancene dadi manungsa, manawa ora kabeneran

tindake, iya bisa uga kuwalik pangrasuke, manjing marang raganing sato. dadi

tetela banget marakake kabeneran utawa kliru iku, iya amarga saka tindake

dhewe: mulane sing sapa tumindak ora manut papesthene, amasthi bakal nampani

siksa saka tindake dhewe mau. Mangkono iku kang diarani wong ora eling, lan ora

narima marang panduming dumadi. Ana dene mungguh tumuruning wiji kang

rumasuke dadi titah ana ing arcapada, kang ora ngrasuk bebadan manungsa

utawa kewan, nanging rumasuk marang bebadan wadhag kang tanpa nyawa, kaya

kang wus ingsun caritakake biyen, samengko bakal ingsun pratelakake maneh,

murih terang babar pisan. Kang kapisan: ‘wahyu’, iku ora saben manungsa jiwane

asal saka ‘wahyu’. Lan iya ora saben manungsa bisa kaserenan wiji wahyu mau,

amarga mapaning wiji iku ora ninggal dayane. Sarehning wahyu mau luwih dening

suci tinimbang wiji liyane, dadi kang bisa kanggonan, iku iya kang timbang sucine

utawa mulyane: mulane wahyu mau ora bisa manjing marang raganing sato,

amarga sato iku ora ana kang bisa nuceni awake utawa rasane kayadene

manungsa. Kang mangkono mau manawa jiwaning wahyu tumurun, kabener ora

ana manungsa kang timbang sucine, iku amasthi mbanjur lumebu marang

sajroning watu, kang bebadane bening, lan banjur anjalari watu mau sangsaya

wuwuh cahyane nganti padha pinilala dening manungsa. Lumrahe watu kang

mangkonio iku, wong Jawa padhangarani ‘watu hernawa’ utawa ‘inten’. Iku

sanyatane saka tembung: ‘her’, ‘ana’ lan ‘jiwa’, werdine watu kang kayadene

kaisen banyu, sarta ana jiwane utawa urip.

Wahyu kang tumurune ngrasuk bebadan manungsa, iku terange mangkene:

manawa ana sawijining manungsa kang banget weninging rasane, sarta kang

mulus atine lan kang luhur bebudene, mangka tansah mangun tapa, anyawijekake

karep ambudi rahayuning jagad, iku dayane bis sumrambah marang saindhenging

bawana. Malah saking lepasing dayane, kongsi bisa anggepok marang jiwa kang

isih ana ing ‘karaton purwa’, temahan unusan (sempalan) Guruning Ngadadi kang

ana ing kono bisa kagendeng dening daya kukuwatane. Bareng sorot Guruning



Ngadadi tumurun, jiwa mau mbanjur gampang katute; lakune angliwati marang

sakabehing panggonan kang padha ingsun terangake biyen, nanging ora

mandheg-mandheg, amarga ginendeng dening dayaning manungsa kang suci

mau. Mulane lakune iya cumlorot banget rikate, ngungkuli lakuning para titah

kabeh.

Satekane ing arcapada, kang masthi iya mbanjur ngener marang dununging

manungsa suci iku, amarga sajatine wahyu iku durung kadunungan daya

panggendeng, dadi mbanjur kalebu marang sajroning badane manungsa suci mau.

Pangrumpaka Redaksi Djawa Boedi Moerni :

M i j i l

1. Yèn ginagas wijiling pamardi, dadi tansah gawôk, wông narimâ mrih laras uripé,

ânâ ugâ kang mung tansah kontit, êndi kang pinilih, lalaran karuhun.

2. Kang kalumrah nrimâ iku bêcik, wit wus aran matôn, nanging lamun ninggal

ikhtiyaré, têtêp aran tan ngulati pasthi, pêthuké pinardi, srânâ kawruh luhung.

3. Jroning wulang mêlôk dadya péling, dènira yun ngrurôh, rah-arahé kang

mangkono kuwé, dènta nglalar ywâ wêlèh angliling, lulungiding wêsthi,

waspadaknâ kulup.

Sangkan Paran (33)

Ana dene manungsa kang katurunan wahyu iku, manawa kabener nyebar wiji

(saresmi karo garwane), mangka garwane mau resik atine lan bening rasane, ing

kono wiji mau mbanjur kawawa urip, kang nuli kawuwuhan dayaning papenginan,

satemah andadekake daya kang bisa angrupakake bebadan. Mulane wong kang

mangkono mau, diarani lagi nyidham kaworan, dening tuwuhing papenginan, ora

amarga saka karepe dhewe, ananging kagendeng dening dayaning jiwa kang wus

urip ana ing sajroning guwa garbane mau. Dadi satemene kang diwori iku

kekarepane, supaya bisa anuju marang samubarang kang bisa jumbuh karo

karepe wiji mau. Kajaba saka mangkono, ing sadurunge wiji mau ngalih

panggonan marang garbaning biyung, lan nalikane isih ana sajroning garbane

bapa, iku wus anduweni daya mangkono. Wiji kang ana ing garbaning bapa mu

lawase mung satus dina, sarta mbanjur tumurun ngalih marang guwa garbaning

biyung. Ananging manawa kang kadhedheran wahyu mau ora nyebar wiji,

dayaning wahyu iku mbanjur bisa ninggal jiwane kang sakawit, mulane bisa

anjalari unggahing darajad kaluhurane, dadi Pandhita Linuwih utawa Ratu.

Wruhanira, sira aja padha kaliru panampa lan aja anduweni pangora, yen ingsun iki

isih ambedak-bedkake marang papadhaning manungsa: o, iku tangeh lamun.

Mungguh sayektine kang jeneng manungsa iku iya ora ana bedane, awit kang ora



padha iku mung bubudene utawa wateke. Mangka watak lan bubuden kang utama

iku, kang bisa anjalari dadi bedaning rasa kamanungsane. Ana tetembungan

trahing kusuma, rembesing madu, wijiling satriya andana warih, tedhaking wong

mara tapa, iku yektine pancen beda karo turune wong kang mung ngumbar hawa

napsu bae. Saupama kang mangkono iku mbanjur dipadha bae, amesthi Ywang

Suksma aran ora adil, dening kang ora nandur bisa panen. Yen wong kang nuruti

karep angumbar angkarane, jagad iki sedyane arep dirata, mung kenowa sinambi

karo sila bae. Ananging ingsun duwe pangira,kang mangkono iku ora bakal bisa

kalakon. Dadi mbanjur kalebu ing babasan “canthing jali dicidhukna bany sagara,

iya ora bakal bisa ngebaki rawa”. Mulane bab iki dadiya kaca benggala, kang

menawa kanggo ngilo andeleng taninging sarira, ora tansah kaling-kalingan

dening ubaling angkara, iku iya mung katan marang para Panjenengan Nata lan

para Pandhita. Dadi darahe kang isih gelem padha angluluri marang laku kang

utama, mesthi iya isih padha kasinungan nugraha. Balik kang padha ora

mangkono, lan lumuh kasinungan mulyaning ati, iku mbanjur anduweni anggep

yen manungsa iku padha sengguh dumeh sugih bandha guna. Mangkono iku tiwas

ngubal-ubal hawa, tur langka bisane sembada. Malah yen tansah padha dibanjur-

banjurake, ora bakal mundhak derajatira, nanging bakal saya mlarat kakehan.

Mulane ora gampang dadi wong tuwa kang wus sinebut bapa iku, karepe:

panggarbane kudu tepa, dadi kudu ceples karo kaanan kang dumunung ana ing

awake dhewe. Yen wus mangkono, mbanjur kena kanggo mardi (mulang) marang

anak-anake, supaya ing tembe pdha bisowa kaya mangkono, padha rumangsa lan

padha duwe panarima. Dene yen sira padha ngudi undhaking drajat kamanungsan,

kang perlu dhisik sira padha ngulatana, kapriye margane bisa antuk pangawikan

lan kawignyan kang nyata. Panemuningsun padha lambarana ati sabar narima, lan

kang guyub rukun karo sapapadhanira, sarta anyingkirna atinira kang kameren, lan

dahwen. Manawa kang mangkono iku padha sira tindakake kanthitemen-temen,

kang masthi saya suwe sangsaya wuwuh kehe kang padha anduweni kawignyan.

Ora kudu rinebut kalawan hardaning angkara, nanging ing tembe bakal bisa

mundhak dhewe drajating kamanungsane.


M e g a t r u h

1. Pamêgating ruwiyâ kawahyèng ngayun, kayêktèné kang nastiti, titènânâ nganti

putus, pintâ pintaning pambudi, binudiyâ ingkang bôntôs.

2. Tutumanên martaning tyas dimèn tulus, têlêsing ciptâ sajati, sajatiné yèn

pinuntu, tangèh tan kataman ing sih, wahyu nugrahaning Manôn.

Aturipun siswa panggulu :



“Kawula kapareng matur dhateng Panembahan, nanging manawai wonten

kelintuning atur, mugi tinebihna ing bebendhu. Ing ngajeng Paduka sampun paring

dhawuh ingkang mewahi padhanging manah kula sadaya, namung wonten

sakedhik eweding panampi kula, sarta kados pundi rekanipun anggen kula saged

kalampahan ngindhakaken kawignyan adamel gelar, manawi namung tansah sami

mudheg wonten ing tanah Jawi ngriki kemawon. Kacariyos titiyang Jawi punika

sampun kapengker saking kasagedan bab gelar. Beda kaliyan prakawis

pangawikan sajati, ingkang limrah dipun wastani ngelmu batos; punika sanadyan

gresek-gresek, meksa taksih wonten tilasipun. “

Sangkan Paran (34)

Sang Wiku:

O, iku mung jalaran saka enggonira ketenta lan kurang muluring pamikirira bae.

Coba lalaren kang kongsi ketemu ing nalar, yen sira arep kepingin pinter, golekana

ing endi sumbering kapinteran iku. Murid iku enggone pinter amarga saka wus

sinau (maguru). Gurune iku maune iya murid, marga isih ana gurune maneh, lan

gurune mau iya murid maneh. Lah saiki aranana guru kang wiwitan dhewe iku

muride sapa? Dhek jaman kuna wong isih padha wuda, ing saiki wus padha

nganggo sandhangan, iku sapa ing marahi?

Siswa:

O, yen makaten kula sapunika lajeng mangertos, manawi badan kula punika ngaler

ngidul nurut guru nginthil murid. Mila waton madhep sarta mantep, saya dangu

inggih saya wewah kasagedan kula, mangke dumugi anak putu kula, manawi

taksih sami anglestantunaken, amasthi inggih sangsaya wewah kasagedanipun.

Tandhanipun kula nalika taksih alit, ngangge sinjang seratanipun biyung ingkang

sasat tanpa corek, rumaos kula sampun peng-pengan; nanging samangke sareng

anak kula sinau nyerat ‘semen rama latar pethak’ namung cecekipun kirang lembat

sakedhik kemawon, cariosipun gela sanget, eman dening babaranipun kaleresan

sae. Mangka rumaos kula sampun matikel-tikel saenipun tinimbang kaliyan sinjang

ingkang kula angge kala rumiyin, suprandene taksih dereng

andadosakenpamareming manahipun. Saking pamatawis kula, manawi seratan

ingkang sampun saged andadosaken pamareming manahipun punika, mbok

manawi inggih saya tikel matikel saenipun.

Sang Wiku:

Yen sira wus padha sumurup mungguh sumbering kagunan luwih prayoga mbanjur

padha wiwitana nyebar wiji kang mangkono mau marang sanak kadangira, luwih

maneh marang sapapadhanira, brayan urip ana ing arcapada kene iki. Goleka

kang prayoga tumrap papan kang kaserenan wiji kang utama. Amiliha kang mathuk



sarta dhasar karem ngudi karahayon, lakune kudu kang bares, ora anduweni

pamrih. Sanadyan duweya pamrih, nanging yen katanjakake marang wong kang

padha mathuke mau, iya bakal bisa lestari dilaluri dening turun-turune. Manawa

kabeh padha bisa sembada kapinterane, iyambanjur padha wuwuh ajine, lan iya

bisa diarani munggah drajate.


P a n g k u r

1. Ngungkurkên rèhing angkârâ, pangarahé mrih lêbdâ ing pambudi, dadalané

wruh ing dunung, nanangi wêninging tyas, sanityâsâ miyak wahyanirèng kayun,

kang kayungyun kayumanan, lastari tataning batin. 2. Pantês yèn dèn patitisnâ,

ananirâ guru mungguh ing urip, miwah sumbêrirèng kawruh, kang kaprah

ingulatan, nyatanirâ arang ingkang tan pitambuh, êmbuh ngêndi dunungirâ, guru

sanggyaning dumadi.