The episcopal complex of Eio-El Tolmo de Minateda (Hellín, Albacete, Spain). Architecture and...

34
267 S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex... THE EPISCOPAL COMPLEX OF EIO-EL TOLMO DE MINATEDA (HELLêN, ALBACETE, SPAIN). ARCHITECTURE AND SPATIAL ORGANIZATION. 7 TO 8 CENTURIES AD SONIA GUTI×RREZ LLORET, JULIA SARABIA BAUTISTA Eiotana Elotana Madõ nat Iyyuh Tudmõ r Dux Eio municipium domus episcopi ciuitas 1. MATERIAL EVIDENCE OF A VISIGOTHIC CHRISTIAN CIUITAS IN SOUTHEASTERN HISPANIA Eiotana or Elotana Eio Iyyuh Ilici El Reguer—n En reconocimiento a Lorenzo Abad Casal The episcopal complex of Eio, located in El Tolmo de Minateda, was built between the end of the 6 th century and the beginning of the 7 th century, possibly as a political decision taken by the ecclesiastical authority in the capital of the Visigothic kingdom (Toletum). With the comprehensive study of the whole complex presented below (construction cycles, furniture, decoration and location of spaces), we can interpret the function of each space in the basilica and the domus episcopi, the liturgical and general movement routes, the existence of some hierarchical environments, and specify the chronological development of the buildings. After the Arab-Berber conquest of Hispania in the early 8 th century, the whole complex will experience a series of transformations that will convert the religious and monumental public area into a private, residential and industrial Islamic quarter 1 . Keywords: Eio, Tolmo de Minateda, episcopal complex, Visigoths, religious architecture, liturgical furniture, space syntax.

Transcript of The episcopal complex of Eio-El Tolmo de Minateda (Hellín, Albacete, Spain). Architecture and...

267S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

THE EPISCOPAL COMPLEX OF EIO-EL TOLMO DE MINATEDA(HELLêN, ALBACETE, SPAIN). ARCHITECTURE ANDSPATIAL ORGANIZATION. 7 TO 8 CENTURIES AD

SONIA GUTI×RREZ LLORET, JULIA SARABIA BAUTISTA

EiotanaElotanaMadõnat IyyuhTudmõrDux

Eiomunicipium

domusepiscopi

ciuitas

1. MATERIAL EVIDENCE OF A VISIGOTHIC CHRISTIAN CIUITAS IN SOUTHEASTERN HISPANIA

Eiotana or ElotanaEioIyyuh Ilici

El Reguer—n

En reconocimiento a Lorenzo Abad Casal

The episcopal complex of Eio, located in El Tolmo de Minateda, was built between the end of the 6th century and the beginning of the 7th century, possibly as a political decision taken by the ecclesiastical authority in the capital of the Visigothic kingdom (Toletum). With the comprehensive study of the whole complex presented below (construction cycles, furniture, decoration and location of spaces), we can interpret the function of each space in the basilica and the domus episcopi, the liturgical and general movement routes, the existence of some hierarchical environments, and specify the chronological development of the buildings. After the Arab-Berber conquest of Hispania in the early 8th century, the whole complex will experience a series of transformations that will convert the religious and monumental public area into a private, residential and industrial Islamic quarter1.

Keywords: Eio, Tolmo de Minateda, episcopal complex, Visigoths, religious architecture, liturgical furniture, space syntax.

268

spolia

Hispania

Eioex nouoIlunum Hispania

Fig. 1. Location of the site and the episcopal complex of El Tolmo de Minateda.

269S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

limes ToletumCarthago Spartaria ilicitanaCarthaginensis

Eioex nouo

ciuitasEioRecopolisJustiniana Prima

1.1. Principal features of the episcopal complex

ecclesia episcopalis ecclesia Mater

cathedralis baptisterium episcopium balnea xenodochia ad sanctos

a funda-mentis

Fig. 2. Section of the episcopal complex that shows the terraces carved in the rock (according to S. GUTIÉRREZ, P. CÁNOVAS, Construyendo el siglo VII: arquitecturas y sistemas constructivos en el Tolmo de Minateda, in L. Caballero, P. Mateos, M.A. Utrero (ed.), El siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura,

(Visigodos y Omeyas, 4, Mérida 2006), Anejos de AEspA, LI, 2009, fig. 7).

270

Fig. 3. The episcopal complex: 1. Preserved remains and floor plan. 2. Reconstruction suggestion by the research team.

271S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

1.1.1. CHURCH AND BAPTISTERY

presbiteriumsanctuarium ajimeces

imbrex

sacrariumsanctuariumsanctuarium

Fig. 4. 1 and 2. Location of the episcopal complex in relation to the acropolis and the wall; 3. Reconstruction of the eastern walls of the complex, where the preeminence of the church over the palace can be seen (© Archaeological Park Tolmo de Minateda).

272

retro sanctos

1.1.2. THE BISHOPÕS PALACE

opus signinum

in situ

in situ

ÒcipollinoÓ

273S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

1.1.3. THE NECROPOLIS

Fig. 5. Graveyard ad sanctos. 1. View of the necropolis east of the apse; 2. Collective burial (7th century).

274

ad sanctosad sanctos

sacrarium

ad sanctos

1.2. Reconstructing collapsed walls: ornamental architecture and finishing touches

spoliaex profesoEioajimeces

ajimeces

275S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

1.2.1. STRUCTURAL ARCHITECTURAL ELEMENTS

ajimez

ex profeso

domus episcopi pergula

in situ

Fig. 6. Decorated capitals (1-3) and shafts (4-5) manufactured for the church.

276

ajimeces

Fig. 7. Collapse of the episcopal hall’s northern facade.

Fig. 8. Fretwork cross (1) and geminated windows (2-5) of the episcopal hall’s northern facade, with the possible reconstructions of the said facade. Single (8-9) and geminated (10-11) windows, plundered from the episcopal complex.

277S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

spolia ajimeces

1.2.2. SYMBOLIC AND FURNISHING DECORATIVE ELEMENTS

ex profeso

Eiosanctuarium

in situsanctuarium

Fig. 9. Ornamental and furniture elements from the church: 1. Chancel screen from the sanctuarium, 2. Chancel screens from the baptistery, 3. Small columns found inside a possible tomb in area 6W, 4. Wheel with saltire found in corridor 3W, 5. Cross found in the earth pile formed during the plundering of the baptistery.

278

stipites

1.2.3 ORNAMENTAL FINISHINGS

domus episcopi spoliaex profesoajimeces

graffiti

2. FUNCTIONAL INTERPRETATION OF THE COMPLEX

2.1. The basilica

sanctuarium retro sanctos

sanctuariumsacrariumad sanctos

sanctuarium sacrariumad sanctos sacrariumsanctuarium70

sacrarium

279S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

2.2. The bishopÕs palace

duxcomes ciuitatis

atrium

consignatorium

competentes competentes competentes

sacrariumpreparatoriumdonariumsacrariumthesaurum

280

Fig. 10. Squares in different monumental complexes in the Iberian Peninsula, northern Africa and the Balkans: 1. Recopolis (according to L. OLMO, Recópolis y la ciudad en la época visigoda, Zona arqueológica, 9, Museo Arqueológico Regional, Madrid, fig. 3); 2. Falperra (according to M.L. REAL, Portugal: cultura visigoda e cultura

moçárabe, in Visigodos y Omeyas. Un debate entre la Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media (I Simposio Internacional de Mérida, 1999), Anejos de AEspA, XXIII, 21-75, 2000, fig. 1); 3. Sbeitla (according to N. DUVAL, L’éveque et la cathédrale en Afrique du Nord, in Actes du XIe congrès international d’archéologie

chrétienne, Volumes I et II, École Française de Rome, Rome, 1989, fig. 10); 4. Justiniana Prima (according to B. BAVANT, Carièin Grad and the Changes in the Nature of Urbanism in the Central Balkans in the Sixth Century, in A.G. Poulter (ed.), The transition to Late Antiquity on the Danube and Beyond, Oxford, 2007, fig. 15); 5. El Tolmo de Minateda (according to S. GUTIÉRREZ, P. CÁNOVAS, Construyendo el siglo VII: arquitecturas y sistemas constructivos en el Tolmo de Minateda, in L. Caballero, P. Mateos, M.A. Utrero (eds.), El siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura, (Visigodos y Omeyas, 4, Mérida 2006), Anejos de AEspA, LI, 2009, fig. 8).

281S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

omus episcopi

Eiothe consumption, trade and collection patterns in the VII Century context, and approach the understanding of social and economic control mechanisms of the Visigothic elite

Fig. 11. Functional interpretation of the episcopal complex (©Archaeological Park Tolmo de Minateda).

282

tremisses tremissestremistremisses tremis

CaesaraugustaToletumCordobaIspaliTucciCarthaginiensiscastraciuitatespo-tentesEyo-Iyyuh duxTheudimerHispania

spatheiaunguentaria

Fig. 12. Imported materials found in the stratigraphic contexts of the episcopal complex in El Tolmo de Minateda (1, 4 and 5), with complete examples as reference, found in: 2. Crypta Balbi (according to M. S. ARENA et alii, Roma. Dall’antichità al Medioevo. Archeologia e storia. Nel Museo Nazionale

Romano Crypta Balbi, Electa, Milano, 2001, p. 213, fig. 1.8.6), 3. Cartagena (according to Iberia, Hispania, Spania: una mirada desde Ilici, Catálogo de la exposición, Alicante, 2004, p. 291), 6. Recopolis (M. BONIFAY, D. BERNAL, Recópolis, paradigma de las importaciones africanas en el Visigothorum Regnum. Un primer balance, in Zona arqueológica, 9, 2008, p. 97-113) and 7. Libia (similar form in J.W., HAYES, Excavations at Saraç hane in Istanbul,

Vol. 2, The pottery, 1992, Washington D.C, p. 38 and 160, fig. 39).

283S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

lustre ˆ braspolycandelon

episcopium Eiotano

Fig. 13. 1 and 2. Lamps from the church in El Tolmo de Minateda; 3. Aquileia (according to M. XANTHOPOULOU, Les lampes en bronze à l’époque paléochrétienne, Bibliothèque de l’Antiquité Tardive 16, 2010, LU 1001, p. 281); 4. Palestine (ibidem, LU 1010, p. 284); 5. Leptis Magna (Photo of B. Gamo,

G. CAPUTO, Sulle chiese di Leptis Magna e sul corredo sacro dell’assimilazione cristiana della basilica severiana, RendPARA, 57, 1984-1985, nº 14, fig. 19, p. 228); 6. Saqqara (according to D. BÉNAZETH, Catalogue général du Musée copte du Caire, I, 2001, 9090 a-b, p. 197) ; 7. Cairo (ibidem, nº 194, p. 219-

220) and 8. Madinat Ilbira (according to M. GÓMEZ-MORENO, Iglesias mozárabes. Arte español de los siglos IX a XI, Madrid, 1919, fig. 218, p. 393).

284

Fig. 14. Room 11 in the bishop’s palace; 1. Structure and organic remains; 2. Plaster fragments with graffiti.

285S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

graffiti graffiti

secretarium

opera signina

2.2.1. THE BASILICAL HALL

horrea

Fig. 15. Late Roman and Early Medieval horrea in castra (according to F. GYULAI, Pannonische Pflanzenbaukultur am Beispiel der Makroreste von Keszthely-Fenékpuszta. In memoriam Miklós (Frech’) Füzes, in Heinrich-Tamáska (ed.), Keszthely-Fenékpuszta im context spätantiker

kontinuitätsforschung Zwischen Noricum und Moesia, Budapest, 2011, fig. 2; 2), villae (according to P. PENSABENE (cur.), Villa del Casale e il territorio di Piazza Armerina tra Tardoantico e Medievo. Le nuove ricerche del 2004-2009, in Villa del Casale e la Sicilia tra Tardoantico e Medievo, Roma, 2010, fig. 2; 3) and ciuitates (according to M. LUIK, Römische Wirtschaftsmetropole Trier, fig. 17, T.A.S.M. Panhuysen, Romeins Maastricht, pl. 4; M. Riedel,

Köln, fig. 54; C. FERNÁNDEZ, A.MORILLO, J. SALIDO, Ciudades amuralladas y annona militaris durante el Bajo Imperio en Hispania: una cuestión a debate, in J. Arce, B. Goffaux, op. cit. (n. 109), fig. 5).

286

Fig. 16. Rectangular halls with buttresses and/or central pillars found in different Early Medieval buildings: 1. Recópolis, Guadalajara (according to L. OLMO, Recópolis: una ciudad en una época de transformaciones, Recópolis y la ciudad en la época visigoda, Zona Arqueológica, 9, Alcalá de Henares, 2008, fig. 3); 2. Santa Marta de Falperra, Braga (according to M.L. REAL, Portugal: cultura visigoda e cultura moçárabe, Visigodos y Omeyas. Un debate entre la Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media (I Simposio Internacional de Mérida, 1999), Anejos de AEspA, XXIII, 21-75, 2000, fig. 1); 3. Justiniana Prima,

Carièin Grad (according to N. DUVAL, L’urbanisme de Carièin Grad. Une ville artificielle et ses bâtiments d’apparat: une spécificité locale ou une étape decisive dans la typologie des principia militaires?, in AnTard 4, 1996); 4. El Tolmo de Minateda, Hellín; 5. Edificio A de Morería, Mérida, (according

to M. ALBA, Apuntes sobre el urbanismo y la vivienda de la ciudad islámica de Mérida, in Excavaciones Arqueológicas 2001, 7, 2004, p. 433, lám. 20) and 6. Edificio de la Alcazaba, Mérida (according to P. MATEOS, M. ALBA, De Emerita Augusta a Marida, in Visigodos y Omeyas. Un debate entre la

Antigüedad Tardía y la Alta Edad Media (I Simposio Internacional de Mérida, 1999), Anejos de AEspA, XXIII, 2000, p. 159).

287S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

Hist. Nat horreaLusitania horreaHispania

castrahorrea castrum horreum

secre-tariumsalutatorium

Justiniana Prima

Recopolis opus signinum

Recopolis Justiniana Prima

imagine only one storey covered by a pitched frame and supported lengthwise by the arch or central lintel, resting directly on the pillars or maybe on the blind archeries that could connect them, which would support the perpendicular beams of the frame

288

Recopoliscastellum

Fig. 17. Axonometric perspective of the episcopal complex with a reconstruction hypothesis (1) for the inside of the basilical hall in the Episcopal palace (2-4). Images by Débora Kiss. Proposals 2 and 3 seem more probable than number 4, which has only one height level.

289S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

Fig. 18. Residences for the authorities and the elite in: 1. Justiniana Prima (according to 1: N. DUVAL, V. POPOVIÆ, Carièin Grad III. L’acropole et ses monuments (cathédrale, baptistère et bâtiments annexes), Rome, 2010, fig. I. 8; G.P. BROGIOLO, Le origini della città medievale, PCA studies 1, Mantua, 2011, fig. 49; 1.a-c: N. DUVAL, L’urbanisme de Carièin Grad. Une ville artificielle et ses bâtiments d’apparat: une spécificité locale ou une étape decisive dans la typologie des principia

militaires?, in AnTard 4, 1996, p. 325-39) ; 2. Parenzo (according to 2 and 2.a: P. CHEVALIER, I. MATEJÈIÆ, Du cardo au « narthex » de la cathédrale : contribution à l’étude du développement du groupe épiscopal de Poreè, in Mélanges d’antiquité tardive. Studiola in honorem Noël Duval, eds. C. Balmelle, P. Chevalier and G. Ripoll, Bibliothèque de l’Antiquité Tardive 5, 2004, p. 149-642 ; 2.b: I. MATEJÈIÆ, The episcopal palace at Poreè. Results of a recent exploration and restoration,

in Hortus Artium Medievalium I, 1995, p. 86-87) and 3. Sant Julià de Ramis (according to the images of J. Sagrera collected in J. BURCH et alii, Excavacions arqueologiques a la muntanya de Sant Julià de Ramis, 2. El castellum, Girona, 2006; and http://www.pedresdegirona.com/girones/castellum_fractum.htm). All of

them show compact floor plans with rooms arranged around a main hall used by the civil or ecclesiastical authority for representation or audience.

290

Recopolisdomus episcopi

ÒOne of the most notable changes was the transferral of the main living areas from the ground to the upper floorÓ

3. ITINERARIES AND ROOM HIERARCHY

sanctuarium

Fig. 19. Resulting visibility diagram after a gamma analysis (1) and circulation layout of the complex (2) (according to S. GUTIÉRREZ, P. CÁNOVAS, Construyendo el siglo VII: arquitecturas y sistemas constructivos en el Tolmo de Minateda, in L. Caballero, P. Mateos, M.A. Utrero (eds.), El siglo VII

frente al siglo VII. Arquitectura, (Visigodos y Omeyas, 4, Mérida 2006), Anejos de AEspA, LI, 2009, figs. 23 y 24).

291S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

3.1. Public itineraries (portico and squares)

Fig. 20. Public (red), liturgical/restricted (green) and representation/restricted (blue) itineraries in the episcopal complex.

292

sanctuarium domus episcopi

sanctuarium

3.2. Liturgical itinerary (church and baptistery)

sanctuarium sacrarium/preparatorium

compe-tentes fonscompetens

3.3. Secular and representative itineraries (palace)

4. FROM CIUITAS TO MADINA: THE DISAPPEARANCE OF THE EPISCOPAL COMPLEX

domus episcopiciuitasEioMadõnat Iyyuh

293S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

madõna spolia

5. EPILOGUE

HispaniaEiotanaIliciToletum Carthago Spartaria

Ilunum ciuitas domus episcopi

ex nouo

Fig. 21. Summary of the functional transformation of the episcopal complex between the 7th and 9th centuries, with the architectural development and the associated contexts of ceramic and coins.

294

Hispaniaal-Andalus

Archaeological approach to social use of space. Transversal analysis from Protohistory to Medieval Age in Western Mediterranean

El siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura, (visigodos y omeyas,, ,Anejos de AEspAConstruyendo el siglo VII: arquitecturas y sistemas constructivos en el Tolmo de MinatedaEl siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura, (visigodos y omeyas, , Anejos de AEspApalatiumdomusepiscopicomes ciuitatisHortus Artium MedievaliumLa identificaci—n de Madõnat Iyih y su relaci—n con la sede episcopal Elotana. Nuevas perspectivas sobre viejos problemasScripta in Honorem E. A. LlobregatEio, Iyyuh y el Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete): de sede episcopal a madõna isl‡mica Les ciutats tardoantigues dÕHispania: cristianitzaci— i topografia, Institut dÕEstudis Catalans VI Reuni— dÕArqueolog’a Cristiana Hispˆnica (Valencia, 2003)El sur de Albacete y los emplazamientos de Iyuh, Al-Basit. Revista de estudios albacetenses, EioMadõnat IyyuhMadinatiyaMedina TeaMedinatea-MinateaMinatedaFortificaciones urbanas altomedievales del Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete, Espa–a): el baluarte occidental, Mil Anos de Fortifica�™es na Pen’nsula Ibe«rica e no Magreb (500-1500Los elementos arquitect—nicos ornamentales en el Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete)Madõõnat Iyyuh y la destrucci—n del espacio urbano en la Alta Edad Media, Castrum 8. Le ch‰teau et la ville. Espaces et re«seaux (VIe-XIIIe si�cles), Los contextos cer‡micos altomedievales del Tolmo de Minateda y la cer‡mica altomedieval en el sudeste de la Pen’nsula Ibe«rica Cer‡micas tardorromanas y altomedievales en la Pen’nsula Ibe«rica. Ruptura y continuidadAnejos de AespAEpiscopal Groups in HispaniaOxford Journal of Archaeology,La epigraf’a del Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete) y un nuevo municipio romano del Conventus Carthaginiensis,Archivo Espa–ol de Arqueolog’aThe juridical promotion of oppida of the southeast of the Iberian peninsula: the cases of Ilici and IlunumEarly Roman Towns in Hispania Tarraconensis Journal of Roman Archaeology Supplementary Series62) IlunumFasti und Verwaltung der hispanischen Provinzen: zum heutigen Stand der ForschungHerrschen und Verwalten. Der Alltag der r¹mischen Administration in der Hohen Kaiserzeit. Kolloquium zu Ehren von Werner Eck Tausend Jahre epigraphischer Kultur im r¹mischen Hispanien: Inschriften, Selbstdarstellung und Sozialordnung, LucentumViejas y nuevas monedas en la ciudad emiral de Madõnat Iyyuh (El Tolmo de Minateda, Hell’n, Albacete),Al-Qan-taraCoinage, Context and Social Space. The Early Medieval city of El Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete, Spain)Numismatica e Archeologia. Monete, stratigrafie e contesti. Dati a confrontoforthcomingIyih (El Tolmo de Minateda, Hell’n, Albacete). Una ciuitas en el limes visigodo-bizantino, AntigŸedad y Cristianismoop. citex nouo Carièin Grad and the Changes in the Nature of Urbanism in the Central Balkans in the Sixth CenturyThe transition to Late Antiquity on the Danube and BeyondCaricin Grad III. LÕacropole et ses monuments (cathe«drale, baptist�re et b‰timents annexes)

295S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

La cittˆ nellÕalto medioevo italiano. Archeologia e storiaLe origini della cittˆ medievale, Nuove ricerche sui complessi episcopali in Italia. A proposito di un colloquio recente (Mantova 2004)Caricin Grad III Domus in Qua Manebat EpiscopusEpiscopal Residences in Northern Italy during Late Antiquity (4th to 6th centuries a.D.)Housing in Late Antiquity. From Palaces to ShopsArchitecture and Church Power in Late Antiquity: Canosa and San Giusto (Apulia)Housing in Late Antiquity. From Palaces to ShopsLÕe«v�que et la cathe«drale en Afrique du NordActes du XIe congr�s international dÕarche«ologie chre«tienneLÕarchitecture religieuse de Tsaritchin Grad dans le cadre de lÕIllyricum oriental au VIe si�cleVilles et peuplement dans lÕIllyricum protobyzantin. Actes du colloque de Romeop. cit.et aliiTrois basiliques et un groupe episcopal des V-VI si�cles re«e«tudie«s ˆ Byllis (Albanie)Hortus Artium Medievaliumet aliiLe quartier e«piscopal, campagne 2009, Byllis (Albanie)Bulletin du centre dÕe«tudes me«die«vales dÕAuxerre | BUCEMA op. citLa bas’lica y el baptisterio del Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete), Archivo Espa–ol de Arqueolog’aLa iglesia visigoda de El Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete), Sacralidad y Arqueolog’a. Thilo Ulbert zum 65 Geburtstag am Juni 2004 gewidmet,AntigŸedad y Cristianismoet alii, El complejo episcopal de Eio (el Tolmo de Minateda, Albacete). òltimas aportaciones arqueol—gicasArqueolog’a de Castilla-La Mancha. Actas de lasI Jornadas Archeologia delle chiese. Dalle origini allÕanno MilleJustinana PrimaÀPrimitivas sedes episcopales hisp‡nicas en los suburbia?. La problem‡tica de cara a las usanzas en el ‡mbito mediterr‡neo occidentalSuburbio, iglesias y obispos. Sobre la err—nea ubicaci—n de algunos complejos episcopales en la Hispania tardoantiguaLas çreas Suburbanas en la ciudad hist—rica. Topograf’a, usos, funci—nop. cit. op. citEl aprovisionamiento de materiales para la construcci—n de ambientes dome«sticos de e«poca emiral: el reempleo de ornamentos en el Tolmo de MinatedaLucentumop. cit.lateresEl material cer‡mico de construcci—n de la AntigŸedad y la Alta Edad Media: la bas’lica del Tolmo de Minatedaop. cit. op. cit. La bas’lica paleocristiana de Casa Herrera en las cercan’as de Me«rida (Badajoz)Excavaciones Arqueol—gicas en Espa–aArqueolog’a y liturgia. Iglesias hisp‡nicas (siglos IV al VIII),op. citLÕArqueologia cristiana hispˆnica despre«s del 1982Reuni— dÕArqueo-logia Cristiana Hispˆnicaop. citArcheologia delle chiese, op. citDer Ruf zum Gebet und Gottesdienst. Glocken und GlockentŸrme der hispanischen Christen von der RomanikAl-Andalus und Europa zwischen Orient und OkzidenttremisEl problema de la escultura decorativa visigoda en el sudeste a la luz del Tolmo de Minateda (Albacete): distribuci—n, tipolog’as funcionales y talleresEscultura decorativa tardorromana y altomedieval en la Pen’nsula Ibe«rica, Anejos de AEspA Death, Society and Culture. Inscriptions and Epitaphs in Gaul and Spain, AD 300-750sacrariumArcheologia delle chiese.op. cit. op. citmarmoraArcheologia delle chiese.

296

Codex TheodosianusDe la ciuitas a la madõna: destrucci—n y formaci—n de la ciudad en el sureste de al-Andalus,IV Congreso de Arqueolog’a Medieval Espa–olaSociedades en transici—n,From Ciuitas to Madõna. Destruction and Formation of the City in South-East al-Andalus. The Archaeological Debate,The Formation of al-AndalusHistory and SocietyFrom Classical Antiquity to the Middle Ageop. cit. Algunas consideraciones sobre el reempleo de escultura ornamental romana en contextos visigodos. La bas’lica del Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete) II Congreso de Historia de AlbaceteLa decoraci—n arquitect—nica en la ciudad romana de Ilunum (El Tolmo de Minateda, Hell’n, Albacete), La decoraci—n arquitect—nica en las ciudades romanas de OccidenteLos elementos arquitect—nicos ornamentales op. citUn canal de transmisi—n de lo cl‡sico en la Alta Edad Media espa–ola. Arquitectura y escultura de influjo omeya en la Pen’nsula Ibe«rica entre mediados del siglo VIII e inicios del siglo X (I y II)Al-Qantara Arquitectura visig—tica y musulmana. ÀContinuidad, concurrencia o innovaci—n?,Ruptura o continuidad. Pervivencias preisl‡micas en al-Andalus, Cuadernos Emeritenses, La arquitectura denominada de e«poca visigoda Àes realmente tardorromana o prerrom‡nicaVisigodos y Omeyas.Un debate entre la AntigŸedad Tard’a y laAlta Edad Media Anejos de Archivo Espa–ol deArqueolog’a Acerca del paisaje arquitect—nico inmediato al a–o 711 (entre Toledo y el territorio astur y vasco), Arqueolog’a e Historia entre dos mundos, Zona arqueol—gica,in situop. cit.op. cit.op. cit.ajimezThe episcopal palace at Poreè. Results of a recent exploration and restorationHortus Artium Medievalium op. cit.op. cit. La villa ‡ulica del ÔPla de NadalÕ (Riba-Roja de Tœria),Los or’genesdel cristianismo en Valencia y su entorno(Grandes temas arqueol—gicos Escultura decorativa de e«poca tardoantigua en Valencia y su entornoEscultura decorativa tardorromana y altomedieval en la Pen’nsula Ibe«ricaAEspA Algunas consideraciones sobre la cultura material de las e«pocas visigoda y emiral en el territorio de TudmirVisigodosy Omeyas. Un debate entre la AntigŸedadTard’a y la Alta Edad Media Anejos de AEspA ajimecesContribu�a÷o para o estudo dos testemunhos pre«-rom‰nicos de entre Douroe-Minho. 1. Ajimezas, gelosias e modilh™es de rolos9th centen‡rio da dedica�a÷o da Se« de Braga,Un canal de transmisi—n de lo cl‡sico,op. cit.El altar hispano en el siglo V II. Problemas de las tipolog’as tradicionales y nuevas perspectivas, El siglo VII frente al siglo VII. Arquitectura, (visigodos y omeyas, 4, Me«rida 2006), Anejos de AEspA, LI, Vid. Supra,

297S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

op. cit.La iglesia moz‡rabe de santa Luc’a del Trampal, Alcuescar (C‡ceres). Arqueolog’a y Arquitecturaibidemsanctuariumop. citop. cit.op. citop. citop. cit.et alii,op. cit op. cit.op. cit.op. cit.,Contextos cer‡micos del siglo VIII en el Tolmo de Minateda Baptisterium et consignatorium. Iconografia e iconologiaGli spazi della celebrazione ritualeArqui-tectura y epigraf’a en la AntigŸedad Tard’a. Testimonios hispanosPYRENAEop. cit. Concilios visig—ticos e Hispano-romanos, Barcelona-Iglesias hisp‡nicas (siglos IV al VIII). Testimonios literariosop. cit Baptisterios paleocristianos de HispaniaDe gloria martyrumDe cognitione bap-tismiUn itinerario de peregrinaje para el culto martirial y veneraci—n del agua bautismal en el complejo episcopal de BarcinoMadrider MitteilungenLes baptist�res pale«oche«tiens. Plans, notices et bibliographieOrigine et typologie des baptist�res pale«oche«tiens, Les Rites de lÕInitiation chre«tienne du IIe au VIe si�cleLe bapt�me et ses symboles. Aux sources du salutop. cit. ex profesoop. citAfrican SynodsThe Catholic EncyclopediaduxLiber vitae sanctorum patrum emeretensiumLiber Vitas Sanctorum Patrum Emeretensium (El Libro de las vidas de los Santos Padres de Me«rida), Opœsculo an—nimo del siglo VII,Rec—polis y la ciudad en la e«poca visigoda, Zona arqueol—gicaEl complejo civil tardoantiguo de C—rdoba y su continuidad en el Alc‡zar Omeya, Madrider MitteilungenArcheologia delle chieseop. cit. Vitas Sanctorum Patrum EmeretensiumatriumecclesiaepiscopiumDe nuevo sobre ‡reas ceremoniales y espacios arquitect—nicos intermedios en los edificios hisp‡nicos (ss. IV-X): atrio y p—rtico Bolet’n de arqueolog’a medievalEl atrium en las Vitas SS. Patrum Emeretensium. ÀUna f—rmula de la llamada arquitectura del poder?AEspA

298

circatremisop. citop. cit. , op. citop. citViejas y nuevas monedas en la ciudad emiral de Madõnat Iyyuh (El Tolmo de Minateda, Hell’n, Albacete)Al-QantaraTremisses y potentes en el nordeste de Lusitania (siglos VI-VII), Me«langes de la Casa de Vel‡zquezExcavations at Saraç hane in IstanbulThe potteryTapaderas tipo K del Tolmo de Minateda: un testimonio del comercio con el Mediterr‡neo oriental en los siglos VII y VIIIEl Tolmo de Minateda en torno al 711711. Arqueolog’a e Historia entre dos mundosZona Arqueol—gica,Rec—polis, paradigma de las importaciones africanas en el Visigothorum Regnum. Un primer balanceZona arqueol—gicaCer‡mica altomedieval en el Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete, Espa–a) y el sudeste de la Pen’nsula Ibe«rica (ss. VII-IX)9th congresso Internazionale AIECM2 Ministeria altaris. Orfebrer’a y ajuar litœrgico de la sede episcopal Eiotana (El Tolmo de Minateda, Hell’n)Hispania Gothorum. San Ildefonso y el reino visigodo de Toledo,lustres, polycandelaornamenta ecclesiae et liturgicaeservitium luminium Les lampes en bronze ˆ lÕe«poque pale«ochre«tienneOrnamentae ecclesiae. Propuesta de vocabulario, Art i Litœrgia a lÕoccident medieval, 8th col.loqui i Col.loqui Internacional,Dictionnaire raisonne« du mobilier me«die«vals.v lampesier, lampierAeraria de transici—n: objetos con base de cobre de los siglos VII al IX en al-Andalus, Arqueolog’a MedievalIglesias moz‡rabes. Arte espa–ol de los siglos IX a XISulle chiese de Leptis Magna e sul corredo sacro dellÕassimilazione cristiana della bas’lica Severiana, Atti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia,op. citLe origini della cittˆ medievaleLa producci—n de pan y aceite en ambientes dome«sticosArqueolog’a Medieval Els dip˜sits dÕ mfores de vi i dÕoli en els mbits bsilicals cristians, El vi a lÕantiguitat. Economia, producci—n i comer� al Mediterrani occidental, Actes I col.loqui dÕArcheologia RomnaComplejos eclesi‡sticos no episcopales: funci—n y gesti—nMonasteria et Territo-riaElites, edilicia y territorio en el Mediterr‡neo medieval (siglos V-XI)op. cit.op. cit. La documentaci—n literaria aplicada al Registro Arqueol—gico: Las te« cnicas de construcci—n de los graneros romanos ruralesEspacio, Tiempo y Forma, Serie I, Prehistoria y Arqueolog’aLos sistemas de almacenamiento y conservaci—n de grano en las villae hispanorromanasLas villae tardorromanas en el Occidente del Imperio. Arquitectura y funci—nLa villa romana de Veranes. El complejo rural tardorromano y propuesta de estudio del territorio, AEspAA villa romana de Freiria e o seu enquadramento rural,J. G. Gorges, M. Salinas de Frías (ed.), Les Campagnes de Lusitanie romaine: occupation du sol et habitatsHorrea dÕHispanie et de la Me«diterrane«e romaineCiudades amuralladas y annona militaris durante el Bajo Imperio en Hispania: una cuesti—n a debate, op. citPannonische Pflanzenbaukultur am Beispiel der Makroreste von Keszthely-Fene«kpuszta. In memoriam Mikl—s (FrechÕ) FŸzesKeszthely-Fene«kpuszta im context spøtantiker kontinuitøtsforschung Zwischen Noricum und Moesiaop. citLÕarchitecture religieuse de Tsaritchin GradLÕurbanisme de Carièin Grad. Une ville artificielle et ses b‰timents dÕapparat: une spe«cificite« locale ou une e«tape decisive dans la typologie des principia militaires?AnTardprincipiaLÕurbanisme de Carièin GradThe royal foundation of Rec—polis and the urban renewal in Iberia during the second half of the sixth century Post-Ro-man Towns, Trade and Settlement in Europe and Byzantium. 2 vols., Millennium-Studien, , Rec—polis y la ciudad en e«poca visigoda, Zona Arqueol—gica, Ciudad y estado en e«poca visigoda: Toledo. La construcci—n de un nuevo paisaje urbanoEspacios urbanos en el occidente mediterr‡neo (S. VI-VIII),

299S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista: The Episcopal Complex...

Rec—polis: una ciudad en una e«poca de transformaciones, Rec—polis y la ciudad en la e«poca visigoda, Zona Arqueol—gicahorreumEsperando a los ‡rabes. Los visigodos en Hispania (507-711),ex nouoRecopolisop.citVilla del Casale e il territorio di Piazza Armerina tra Tardoantico e Medievo. Le nuove ricerche del 2004-2009Villa del Casale e la Sicilia tra Tardoantico e Medievoop. cit. op. cit. De Emerita Augusta a Marida, Anejos de AEspA, Cripta arqueol—gica de la c‡rcel de san VicenteIglesias tardoantiguas y altomedievales en la Pen’nsula Ibe«rica. An‡lisis arqueol—gico y sistemas de abovedamiento,AEspA,et aliiExcavacions arqueologiques a la muntanya de Sant Juliˆ de Ramis, 2. El castellum, Archeologia a Monte Barro I. Il grande edificio e le torri,op. citdomus solarateé proprio la presenza del piano superiore, nel quale erano gli ambiente residenziali, a constituire« lÕelemento caratterizzante di queste abitazioni de alto livello, in quanto consentiva di tenere separata la parte residenziale da quelle adibite a funzioni di immagazzinamento, a stalla (...) e ad allogio del personale del servizio, contrastando con la promiscuitˆ di funzioni che costituiva uno degli aspetti più evidenti delle case delle fasce più basse della popolazione Edilizia residenziale in Italia nellÕaltomedioevoSome Aspects of the Transformation of the Roman Domus between Late Antiquity and the Early Middle Age, Theory and Practice in Late Antique Archaeology, op. citPoreè. Basilique EuphrasienneLe stuc. Visage oublie« de lÕart medievalThe episcopal palace at Poreèop. cit op. cit.et aliiArchaeo-tecture: Archaeology of Architecture,Arqueotectura I: bases te—rico-metodol—gicas para una Arqueolog’a de laArquitecturaop. cit.The social logic of spaceArquitectura como percepci—nArqueolog’a de la Arquitectura, Nuovi approcci allo studio dellÕedilizia domestica. LÕesempio dellÕ Òaccess analysisÓ applicata alle strutture abitative tardoantiche/altomedievali dellÕarco alpino orientale, Archeologia Medievale,La Cora de Tudm”r: de la antigŸedad tard’a al mundo isl‡mico op. cit. El Tolmo de Minateda en torno al 711Transformaci—n funcional de espacios representativos en los inicios del emirato. La bas’lica y el palacio episcopal de El Tolmo de MinatedaCongreso Internacional. Espacios urbanos en el Occidente Mediterr‡neo, op. cit. Uso, residualidad y la problem‡tica del siglo VIII en el palacio visigodo del Tolmo de Minateda (Hell’n, Albacete)Arqueolog’a y Territorio MedievalEl Tolmo de Minateda en torno al 711Madõõnat Iyyuh y la destrucci—n del espacio urbano en la Alta Edad Mediaop. citEl aprovisionamiento de materiales para la construcci—nop. citReyes visigodos y arquitectura, Hortus Artium Medievalium

EPISKOPALNI SKLOP EIO-EL TOLMO DE MINATEDA (HELLÌN, ALBACETE, ŠPANJOLSKA).ARHITEKTURA I ORGANIZACIJA PROSTORA TIJEKOM 7. I 8. STOLJEÆA

SAŽETAK

Tolentum

Eiotana

300 Hortus Artium Mediev. Vol. 19 267-300 S. Gutiérrez Lloret, J. Sarabia Bautista THE EPISCOPAL COMPLEX...

Ilici TolentumCarthago Spartaria

Ilunumcivitasdomus episcopi

al-Andalus

Prevela: Maja Zeman