Opublikowano w: Joanna Marszałek-Kawa (red.), Oblicza polityki azjatyckiej. Szanse i

bariery, Wydawnictwo Adam Marszałek, Warszawa 2013, s. 94-122.

Paweł Nieczuja-Ostrowski

Porównanie potencjału geopolitycznego państw

Kaukazu Południowego

Kaukaz Południowy jest regionem, który powszechnie uznaje się za

jeden z najbardziej konfliktogennych na świecie. Od ostatniej dekady

XX w. utrzymują się tam nierozwiązane konflikty zbrojne, w które

zaangażowane są bezpośrednio nie tylko kraje regionu, ale i państwa

ościenne. Oprócz uznanych powszechnie przez społeczność

międzynarodową trzech państw: Armenii, Azerbejdżanu i Gruzji,

istnieją również trzy parapaństwa będące azerbejdżańskim i

gruzińskimi regionami separatystycznymi, które ogłosiły

niepodległość: Górski Karabach, Abchazja i Osetia Południowa.

Konflikty te dłuższy czas pozostawały zamrożone, lecz zwraca się

uwagę na możliwość ich łatwego odnowienia, co udowodniła w

sierpniu 2008 r. eskalacja konfliktu gruzińsko-osetyjskiego i rosyjsko-

gruzińskiego. Równocześnie nie rokuje się ich szybkiego rozwiązania,

też dlatego, iż ich podtrzymywaniem są zainteresowani niektórzy

gracze w regionie. Wskazuje się również na potencjalne źródła

nowych konfliktów, zwłaszcza zamieszkaną przez Ormian

Dżawachetię w Gruzji, ale też np. zamieszkany przez Azerów

Azerbejdżan Irański1. Z tej perspektywy uznaje się za zasadne analizę

i porównanie potencjału geopolitycznego państw Kaukazu

Południowego, istotne do rozpoznania przebiegu i skutków

możliwego konfliktu2.

1 M. Falkowski, Problemy bezpieczeństwa na Kaukazie Południowym (w:)

Polityka zagraniczna na obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw, red. A.

Leguckiej, K. Malaka, Warszawa 2008, s. 194-197. 2 Potencjał ogólnie definiuje się jako „sprawność i wydajność czegoś, zwłaszcza

państwa w jakiejś dziedzinie” (Słownik języka polskiego). W geopolityce

Podejmując się rozpoznania potencjału geopolitycznego

państwa dokonuje się identyfikacji jego warunków fizyczno-

geograficznych, społecznych, ekonomicznych i militarnych3. W

uwzględnieniu wszystkich czynników kształtujących potencjał

geopolityczny przydatne jest też ujęcie sieciowe4. Zauważa się

bowiem, iż współcześnie w relacjach, jak i konfliktach

międzynarodowych, kluczową rolę odgrywają sojusze i układy

powiązań. Wiele państw, m.in. Kaukazu Południowego, jest

wspieranych politycznie, ekonomicznie czy militarnie przez inne

państwa czy podmioty stosunków międzynarodowych lub ich

akademickiej natrafia się na rozróżnienie potencjału i potencjału całkowitego.

Potencjał określa się jako „wartość zgromadzonej całkowitej siły danego

państwa w określonej dziedzinie”, jako „siłę zmagazynowaną” (Geopolityka.

Słownik terminologiczny). Wyróżnia się m.in. potencjał ekonomiczny,

militarny, wojenny. Potencjał całkowity stanowiący synonim siły państwa,

swoim zakresem obejmuje potencjał i moc, oznaczającą „zasób możliwości i

stopień siły badanego przedziału zdolne do bezpośredniego wykorzystania w

realizacji celów geopolitycznych”. Mirosław Sułek uznaje, iż potencjał

geopolityczny jest tożsamy z potęgą państwa. Wskazuje też, odnosząc się do

składowych potęgi, iż „moc jest tym, co realne, potencjał tym, co możliwe” (O

potęgonomii i potęgometrii). L. Sykulski, Geopolityka. Słownik

terminologiczny, Warszawa 2009, s. 59, 79; M. Sułek, O potęgonomii i

potęgometrii (w:) Geopolityka. Elementy teorii, wybrane metody i badania,

red. Z. Lacha, J. Wendta, Częstochowa 2010, s. 58, 64; Hasło: potencjał (w:)

Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, sjp.pwn.pl,

22.04.2012. 3 Generalnie w analizie geopolitycznej wskazuje się jako kluczowe czynniki:

ekonomiczny, militarny, demograficzny, geograficzny. Przyjmuje się, co

wyraźnie zauważa się w potęgometrii, będącej dziedziną pomocniczą

geopolityki akademickiej, iż czynniki te ogólnie odzwierciedlane

(reprezentowane) są przez główne wskaźniki oceny stanu państwa, takie jak:

produkt krajowy brutto (ekonomiczny), wydatki wojskowe i liczbę żołnierzy

(militarny), liczbę ludności (demograficzny), powierzchnię terytorium

(geograficzny). Por. L. Sykulski, op. cit., s. 57-58; M. Sułek, Metodyka analizy

geopolitycznej (na przykładzie potęgometrii), „Przegląd Geopolityczny” 2011,

t. 3, s. 15; T. Klin, Możliwości zastosowania metod potęgometrii dla

wybranych celów analizy geopolitycznej, „Polityka i Społeczeństwo” 8/2011, s.

149. 4 K. Filipek, Nowa geopolityka sieciowa, „Przegląd Geopolityczny” 2011, t. 3, s.

63-65.

zgrupowania. Ich potencjał w wybranych obszarach i okresach

podlega kooperacji lub konsolidacji, stanowić może też rodzaj

zaplecza w okresach konfliktów.

W niniejszej pracy podejmując się próby określenia potencjału

geopolitycznego państw Kaukazu Południowego, dokonuje się

rozpoznania potencjału całkowitego tych państw, a więc ich zasobów

możliwości i stopnia siły w kluczowych obszarach, jak też

wynikających z istniejących układów międzynarodowych.

1. Kaukaz Południowy w stosunkach międzynarodowych

Kaukaz Południowy, będąc regionem szczególnego zainteresowania

międzynarodowego, w skali świata, jak i Eurazji, jawi się jako obszar

niewielki. Zajmuje on 185,2 tys. km², co dla porównania stanowi ok.

59% obszaru Polski, 23% Turcji, 11% Iranu i tylko 1% Federacji

Rosyjskiej (FR). Region w sumie zamieszkuje ok. 15,8 mln ludzi, tj.

ok. 20% ludności Iranu i Turcji oraz 11% FR.

Jest jednak Kaukaz Południowy obszarem krzyżowania się

istotnych interesów licznych podmiotów stosunków

międzynarodowych, zwłaszcza takich jak a) światowe mocarstwa

USA i FR, b) mocarstwa regionalne Turcja i Iran, c) organizacje

międzynarodowe, m.in. UE, NATO, WNP, d) korporacje

transnarodowe zaangażowane w projekty energetyczne, m.in. BP,

Chevron, ExxonMobile, Lukoil, Statoil, Unocol. Wynika to z

usytuowania regionu na naturalnej drodze pomiędzy Azją i Europą,

przez co stanowi ważny szlak komunikacyjny, w tym także

energetyczny. Lokalizacja ta nabrała nowego znaczenia od lat 90. XX

w. po „wydostaniu się” regionu z przynależności terytorialnej do

ZSRR (wraz z jego upadkiem) i ukształtowaniu się tam trzech

nowych, niepodległych państw. Przez Kaukaz Południowy przebiegają

istotne międzynarodowe trasy przesyłowe, tj. Baku-Supsa, Baku-

Noworosyjsk, Mozdok-Tbilisi, Mozdok-Makhachkala-Kazi

Magomed, Kazi Magomed-Astara-Abadan, Baku-Tbilisi-Ceyhan,

Baku-Tbilisi-Erzurum, Iran-Armenia. Wytyczono przez niego też

ważny korytarz transportowy TRACECA (Transport Corridor Europe-

Caucasus-Asia).

Z perspektywy Europy i USA region Kaukazu Południowego

stanowi możliwość alternatywnego, poza kontrolą Rosji i państw

OPEC, dostępu do zasobów ropy i gazu. Dla NATO jawi się jako

możliwość posiadania alternatywnego względem Turcji przyczółka do

interwencji na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Dla Rosji

utrzymanie nad nim kontroli jest jednym z jej żywotnych interesów,

wzmacniających bezpieczeństwo państwa i pozwalających zachować

pozycję kluczowego dostarczyciela surowców energetycznych do

Europy5. Krzyżowanie się różnorodnych interesów podmiotów

zewnętrznych jest jedną z przyczyn utrzymywania się konfliktów w

regionie.

Od drugiej połowy lat 80. XX w. wraz z nastaniem w ZSRR

pierestrojki i głasnosti, wśród jego narodów, w tym Kaukazu, zaczęły

narastać tendencje separatystyczne i nastroje nacjonalistyczne.

Sytuację wewnętrzną republik związkowych na Kaukazie

Południowym komplikowało ich silne zróżnicowanie etniczne i

terytorialne. Dążenie Ormian do zjednoczenia Okręgu

Autonomicznego Górskiego Karabachu z Armeńską SRR oraz

przeciwstawienie się temu władz i społeczeństwa Azerbejdżańskiej

SRR doprowadziło do wieloletniego konfliktu zbrojnego między

Ormianami i Azerami. Wojna oficjalnie została przerwana pokojem w

1994 r., praktycznie jednak konflikt do dzisiaj pozostaje

nierozwiązany. W Gruzji separatyzmy abchaski, osetyjski i adżarski

doprowadziły do długoletniej wojny wewnętrznej i secesji Adżarii

(zakończonej w 2004 r.) oraz Abchazji i Osetii Południowej. Istotnym

uczestnikiem konfliktów stała się Rosja, wspierająca politycznie,

militarnie i ekonomicznie prorosyjskie, separatystyczne regiony, w

celu zachowania kontroli nad całym obszarem Kaukazu

5 K. Gołaś, Region Kaukazu w polityce Federacji Rosyjskiej – wybrane aspekty,

„Przegląd Geopolityczny” 2011, t. 3, s. 110-112.

Południowego6. Z kolei Azerbejdżan wsparła Turcja, nakładając

wieloletnie sankcje polityczne i ekonomiczne na Armenię i m.in. nie

doprowadzając do rozszerzenia się działań zbrojnych na

azerbejdżański Nachiczewan. Aktorzy zewnętrzni stali się

równocześnie uczestnikami procesów pokojowych oraz działań

stabilizacyjnych w regionie, zwłaszcza państwa zrzeszone w ramach

OBWE, ale też i Rosja.

2. Warunki fizyczno-geograficzne

Armenia: Jest najmniejszym i najmniej ludnym państwem w

regionie. Jej obszar wynosi 28,9 tys. km². Armenia nie posiada

autonomicznych jednostek terytorialnych i jest państwem unitarnym.

Bezpośrednio sąsiaduje z czterema państwami: Azerbejdżanem,

Gruzją, Iranem, Turcją7. Granice z Azerbejdżanem i Turcją zamknięte

od początku lat 90. XX w., stanowią łącznie ok. 84% całej długości

granic Armenii. W tej trudnej sytuacji międzynarodowej brzemienny

w skutki jest fakt braku dostępu Armenii do morza.

Republika Armenii sytuuje się na północno-wschodnim skraju

Wyżyny Armeńskiej i w górach Małego Kaukazu (Aragac 4090 m

n.p.m.). Jest krajem o charakterze górskim; tereny położone powyżej

1000 m n.p.m. zajmują ok. 90%, zaś powyżej 2000 m n.p.m. 40,5%8.

W południowo-zachodniej części znajduje się rozległa Kotlina

Araracka, w której koncentruje się znaczna część ludności kraju oraz

przemysłu i obszaru upraw. Klimat Armenii ma charakter

6 M. Raś, A. Włodkowska, Bezpieczństwo obszaru WNP (w:) Bezpieczeństwo

międzynarodowe po zimnej wojnie, red. R. Zięba, Warszawa 2008, s. 337-344. 7 Najdłuższą granicę posiada z Azerbejdżanem – 787 km (w tym 221 km z

podległą mu Nachiczewańską Republiką Autonomiczną); drugą co do długości

z Turcją – 268 km; odcinek granicy z Gruzją wynosi 164 km; najkrótszy jest z

Iranem – 35 km. Hasło: Armenia (w:) Encyklopedia geograficzna świata, t. VI,

Azja, Kraków 1998, s. 212. 8 Sowietskij Sojuz. Armenija, pod red. A. B. Bagdasarjana, Moskwa 1966, s. 21;

Hasło: Armenia (w:) Encyklopedia geograficzna świata..., s. 213.

podzwrotnikowy kontynentalny, suchy9. Kraj znajduje się w obszarze

aktywnym sejsmicznie, narażonym na trzęsienia ziemi. Na jego

terytorium znajdują się liczne jeziora, z których największe Sewan

zajmuje 1270,8 km² (tj. ponad 4% powierzchni kraju). Lasy

pokrywają 12,4% kraju10.

Azerbejdżan: Jest największym państwem regionu. Jego

terytorium zajmuje 86,6 tys. km² i jest trzy razy większe niż Armenii.

W skład Azerbejdżanu wchodzi oddzielona terytorium Armenii

Nachiczewańska Republika Autonomiczna (NRA), licząca 5,5 tys.

km² (czyli ok. połowy obszaru województwa świętokrzyskiego).

Należy równocześnie podkreślić, iż ok. 16% terytorium Azerbejdżanu

pozostaje od 1994 r. zajęte przez siły ormiańskie z Górskiego

Karabachu11. Azerbejdżan dzieli granice z Armenią, Gruzją, Rosją,

Iranem i Turcją. Oficjalna granica z Armenią stanowi blisko 38%

całości lądowych granic kraju, zaś z sojuszniczą Turcją graniczy tylko

9 Średnia temperatura waha się od -5ºC w styczniu do +24-26ºC w lipcu, przy

czym w górach temperatury są niższe. Roczna suma opadów wynosi 200-400

mm. Hasło: Armenia (w:) Encyklopedia geograficzna świata... 10 Statistical Yearbook of Armenia, 2011, National Statistical Service of Republic

of Armenia – oficjalna strona internetowa, www.armstat.am, 22.03.2012. 11 Jest to 11 azerbejdżańskich regionów (w całości lub większej części): Tərtər

0,96 tys. km², Kəlbəcər 3,05 tys. km², Laçın 1,84 tys. km², Xocalı 0,97 tys.

km², Ağdam 1,15 tys. km², Şuşa 0,29 tys. km², Qubadlı 1,37 tys. km²,

Xocavənd 1,46 tys. km² , Zəngilan 0,71 tys. km², Cəbrayıl 1,05 tys. km², Füzuli

1,39 tys. km². Łącznie ok. 14 tys. km².

Od 1923 r. obszar ten był autonomiczny w ramach Azerbejdżańskiej SRR (jako

Okręg Autonomiczny Górskiego Karabachu). Jego powierzchnia wynosiła 4,4

tys. km², a jego ludność w 1988 r. liczyła 193 tys. Po próbach połączenia

OAGK z Armeńską SRR w końcu lat 80. XX w., 2 września 1991 r. rady

OAGK wszystkich szczebli podjęły decyzję o utworzeniu Republiki Górskiego

Karabachu w ramach ZSRR. W reakcji w listopadzie 1991 r. władze

Azerbejdżanu ogłosiły likwidację autonomicznego obszaru, na co ludność GK

w referendum 10 grudnia 1991 r. podjęła decyzję o niepodległości. Por. T.

Marciniak, P. Nieczuja-Ostrowski, Położenie międzynarodowe Armenii:

uwarunkowania i perspektywy (w:) Region Kaukazu w stosunkach

międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka i T. Kapuśniaka, Lublin 2008, s.

75-77.

eksklawa nachiczewańska odcinkiem zaledwie 9 km (15) km12.

Kluczowym dla Azerbejdżanu pod względem ekonomicznym jest

dostęp do Morza Kaspijskiego.

Obszar Azerbejdżanu jest zróżnicowany pod względem

przyrodniczo-geograficznym. Znaczną jego część zajmują obszary

górzyste. Na północy są to pasma będące częścią Wielkiego Kaukazu

(Bazardüzü dağı 4466 m n.p.m.), na zachodzie Małego Kaukazu

(Gamış dağı, 3724 m n.p.m.). Centralną i wschodnią część kraju

zajmuje rozległa Nizina Kurańska, dochodząca do wybrzeża Morza

Kaspijskiego. Pod względem gospodarczym stanowi ona

najważniejszy obszar państwa. Zwraca uwagę występowanie

rozległych obszarów depresyjnych. Na obszarze Azerbejdżanu

dominuje klimat podzwrotnikowy suchy, chociaż jest on silnie

zróżnicowany ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu13. Obszary

nizinne pokrywa przeważnie roślinność półpustynna. Lasy pokrywają

12% kraju i występują główne na stokach górskich (Wielkiego

12 Wydaje się, iż w kwestii długości granic Azerbejdżanu panuje pewne

zamieszanie. Według Państwowego Komitetu Statystycznego Azerbejdżanu

całkowita długość granicy lądowej państwa wynosi 2657 km. Najdłuższy

odcinek granic posiada Azerbejdżan z Armenią – 1007 km i z Iranem – 765

km. Granica z Gruzją liczy 480 km, z Rosją 390 km, z Turcją 15 km.

Powyższe dane istotnie odbiegają do podawanych przez niektóre zewnętrzne

ośrodki. Wg CIA Factbook i PWN całkowita długość granicy wynosi: 2013

km, w tym: z Armenią 787 (566 km z Azerbejdżanem właściwym oraz 221 z

Nachiczewanem), z Iranem – 611 km (w tym 179 km z NRA), z Gruzją 322

km, Rosją 284 km, Turcją 9 km. Różnica jest w określeniu długości wybrzeża

morskiego, wg CIA to 713 km, wg PWN 680 km. Np. wg Geo-Data: The

World Geographical Encyclopedia całkowita długość granic Azerbejdżanu

wynosi 2813 km. Hasło: Azerbejdżan (w:) Encyklopedia geograficzna świata,

t. VI, Azja, Kraków 1998, s. 216; Geo-Data: The World Geographical

Encyclopedia, 3th edition, Thomson-Gale, 2002, s. 626; The World Factbook,

2011, The Central Intelligence Agency (CIA),

www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/, 28.02.2012; Azerbaijan

in figures, The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan,

www.azstat.org/publications/azfigures/2012/en/001en.shtml, 22.03.2012. 13 Na Nizinie Kurańskiej średnia temperatura waha się od 1-3ºC w styczniu do

26-27ºC w lipcu, zaś suma opadów na tym obszarze wynosi 200-300 mm

Hasło: Azerbejdżan (w:) Encyklopedia geograficzna świata..., s. 217.

Kaukazu)14.

Gruzja: Zajmuje obszar 69,7 tys. km². Na terytorium państwa

oficjalnie istnieją dwie autonomiczne jednostki terytorialne: Adżarska

Republika Autonomiczna oraz Abchaska Republika Autonomiczna.

Całkowita długość lądowej granicy państwa wynosi 1461 km15. Kraj

graniczy z Rosją, Azerbejdżanem, Armenią i Turcją, w tym najdłuższy

odcinek granicy Gruzja dzieli z Rosją – 723 km, co stanowi blisko

połowę całości jej granic (49%). Gruzja posiada dostęp do Morza

Czarnego o długości wybrzeża 310 km16. Na obszarze Gruzji istnieją

dwa niezależne od Tbilisi obszary separatystyczne, wspierane

politycznie, ekonomicznie i zbrojnie przez Rosję. Republika Abchazji

zajmuje obszar 8,6 tys. km² (czyli zbliżona wielkością do obszaru

województwa opolskiego)17. Drugim regionem separatystycznym jest

Osetia Południowa, o powierzchni 3,9 tys. km². Przez Tbilisi

określana jest jako tymczasowa jednostka terytorialno-

administracyjna w obszarze dawnego regionu autonomicznego Osetii

14 Hasło: Azerbejdżan (w:) Encyklopedia PWN, serwis internetowy,

encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012. 15 Całkowita długość granicy państwa wynosi 2148 km,w tym lądowej 1839 km

wg Narodowego Biura Statystycznego Gruzji. Na stronie Ministerstwa Spraw

Zagranicznych Gruzji znajduje się informacją, iż długość granic lądowych

wynosi 1461 km. Ministry of Foreign Affairs of Georgia,

www.mfa.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=24, 22.03.2012; Statistical

Yearbook of Georgia, 2011, National Statistics Office of Georgia,

www.geostat.eg, 22.03.2012. 16 Granica z Azerbejdżanem liczy 322 km, z Turcją 252 km, z Armenią 164 km.

Ministry of Foreign Affairs of Georgia... 17 W 2010 r. zamieszkiwało ją 165 tys. mieszkańców. Konflikt gruzińsko-

abchaski w latach 1992 przerodził się w wojnę, którą zakończyło porozumienie

z 1994 r. rozszerzające autonomię Abchazji. Faktycznie Abchazowie

wywalczyli niezależność od Tbilisi. Konflikt rozgorzał na nowo w 1998 r. 12

października 1999 r. w referendum Abchazowie przyjęli decyzję o

niepodległości Abchazji. Ponowie do walk gruzińsko-abchaskich doszło w

sierpniu 2008 r. Nastąpiło wówczas uznanie niepodległości Abchazji przez

Rosję i kilka innych państw. Президент Республики Абхазия, strona

oficjalna, www.abkhaziagov.org, 22.03.2012; Hasło: Abchazja (w:)

Encyklopedia PWN, serwis internetowy, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012.

Południowej, kierowana przez naczelników18.

Gruzja jest krajem w znacznej części górzystym, góry zajmują

2/3 jego powierzchni19. Na północy wzdłuż granicy z Federacją

Rosyjską rozciąga się główne pasmo Wielkiego Kaukazu (Szchara

5068 m n.p.m.), zaś na południu wzdłuż granic z Turcją i Armenią

rozciągają się pasma Małego Kaukazu (Didi Abuli, 3301 m n.p.m.).

Od zachodu od wybrzeży Morza Czarnego oba pasma gór rozdziela

klinem Nizina Kolchidzka. W Gruzji dominuje klimat

podzwrotnikowy, silnie zróżnicowany ze względu na urozmaiconą

rzeźbę terenu20. Lasy pokrywały w 2010 r. 39,4% (27,4 tys. km²)

powierzchni Gruzji, znacznie więcej niż w innych krajach regionu21.

18 Liczba mieszkańców szacowana jest na 75 tys. Po deklaracji suwerenności i

zjednoczenia z Północną Osetią w ramach ZSRR doszło do gruzińsko-

osetyjskiego konfliktu zbrojnego, zakończonego jeszcze w 1992 r. rozejmem.

Od tego czasu zachowuje ona niezależność od Tbilisi. W sierpniu 2008 r. po

rozpoczęciu walk gruzińsko-osetyjskich i rosyjskiej agresji na Gruzję, jej

niepodległość została uznana podobnie jak Abchazji przez Rosję i niektóre

państwa. Hasło: Osetia Południowa (w:) Encyklopedia PWN, serwis

internetowy, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012; Территориальное

устройство и правл, Президент Грузии Михеил Саакашвили, strona

oficjalna, www.president.gov.ge, 22.03.2012. 19 Hasło: Gruzja (w:) Encyklopedia PWN, serwis internetowy,

encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012. 20 Średnia temperatura na wybrzeżu waha się od 5-8ºC w styczniu do 24-25ºC w

lipcu, zaś suma roczna opadów wynosi tam od 1400 do 3000 mm. W obszarach

górskich temperatury są niższe, a w południowo-wschodniej części kraju

znacznie niższa jest suma opadów. Hasło: Gruzja (w:) Encyklopedia PWN... 21 Trading Economics, serwis internetowy,

www.tradingeconomics.com/georgia/arable-land-percent-of-land-area-wb-

data.html, 15.04.2012.

Tab. 1: Zestawienie wybranych czynników fizyczno-geograficznych22

Państwo Powierzchnia

(tys. km²)

Ukształtowanie

powierzchni Klimat

Długość

wybrzeża morskiego

Zalesienie

(% pow. kraju)

Armenia 28,9 górzysty p. suchy brak 12,4

Azerbejdżan 86,6 górsko-nizinny p. suchy, s.z. 680 km 12

Gruzja 69,7 górzysty p., s.z. 310 km 39,4

Legenda: p. - podzwrotnikowy; s.z. - silnie zróżnicowany

Źródło: Encyklopedia geograficzna świata, t. VI, Azja, Kraków 1998;

Encyklopedia PWN, serwis internetowy, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012;

Trading Economics, serwis internetowy, www.tradingeconomics.com,

15.04.2012.

3. Warunki demograficzne

Armenia: Jest państwem o najniższej liczbie ludności, w 2010 r.

liczyła ok. 3 mln mieszkańców23, tj. trzykrotnie mniej niż

Azerbejdżanu. Zwraca się też uwagę na utrzymującą się tendencję

spadkową liczebności populacji, w 1989 r. Armeńską SRR

zamieszkiwało 3,45 mln osób24. Przyrost naturalny do lat 90. XX w.

22 W tabelach generalnie dokonuje się porównania danych zaprezentowanych w

tekście, opatrzonych konkretną datą i źródłem. Są one wybrane pod względem

możliwe największej aktualności i ogólnie dotyczą lat 2010-2011. 23 Prezentuje się dane w przybliżeniu, z powodu różnic w źródłach i braku

wiarygodnej aktualizacji. Statystyki armeńskie i międzynarodowe z lat 90.

zawierały odnośnie liczby mieszkańców dane szacunkowe, nie odpowiadające

rzeczywistości. Rozpoczęto je weryfikować dopiero po 2001 r. po spisie

powszechnym ludności. W 2010 r. w Armenii mieszkało wg NSSA 3,26 mln, a

wg CIA 2,96 mln. Hasło: Armenia (w:) Encyklopedia PWN, serwis

internetowy, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012; The World Factbook, 2000-

2011, The Central Intelligence Agency (CIA),

www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/, 28.02.2012; Statistical

Yearbook of Armenia, 1995-2011, National Statistical Service of Republic of

Armenia – oficjalna strona internetowa, www.armstat.am, 22.03.2012. Por. 24 W latach 90. XX w. nastąpiło zahamowanie wzrostu, a następnie spadek liczby

populacji Armenii, spowodowane kryzysem gospodarczym, który zapanował w

wyniku wojny z Azerbejdżanem o Górski Karabach oraz rozpadu ZSRR i

upadku dotychczasowego systemu ekonomicznego. Zapoczątkowało to

emigrację, szacuje się, że do 2005 r. wyjechało 800 tys.–milion osób. Jej

największe nasilenie przypadło na lata 1991–1996. Ocenia się, iż w tym czasie

utrzymywał się na wysokim poziomie ok. 17‰; następnie zaczął

gwałtownie spadać, w 1995 r. wynosił 6,4‰, w 2005 r. 3,5‰. W 2010

r. wynosił 5,2‰25. Na wysokim poziomie utrzymuje się emigracja,

poziom migracji netto wyniósł w 2010 r. -2,4 osoby na tysiąc26.

Armenia jest państwem regionu o największej gęstości zaludnienia, 1

stycznia 2010 r. wynosiła 109 osób na km²27. Populacja Armenii jest

starsza niż w Azerbejdżanie, ale młodsza niż w Gruzji. W 2010 r.

średni wiek w Armenii wynosił 31,9 lat28. W Armenii ludność poniżej

15. roku życia stanowiła 16,7%, ludność powyżej 64. roku życia

wynosiła 9,7%. W miastach mieszka większa część ludności Armenii

– 64%, znacznie więcej niż w innych krajach regionu29. W stolicy

kraju Erywaniu koncentruje się 1/3 wszystkich mieszkańców Armenii,

w 2011 r. zamieszkiwało ją 1,12 mln osób. Armenia poza Erywaniem

nie posiada innych wielkich ośrodków miejskich. Jeszcze tylko dwa

miasta liczą ponad 100 tys. mieszkańców: Giumri (146 tys.) oraz

Wanadzor (105 tys.)30.

Pod względem etnicznym Armenia jest krajem jednolitym

narodowościowo. Według spisu narodowego z 2001 r. Ormianie

stanowili ponad 97%, Jezydzi i Rosjanie po ok. 1%31. Również pod

Armenię opuściło ok. 600 tys. osób. Stały odpływ ludności jest głównym

problemem demograficznym Republiki Armenii. W sytuacji nierozwiązanego

konfliktu zbrojnego o Górski Karabach zmniejszanie się populacji Armenii i

przez to osłabianie państwa (brak młodych ludzi do pełnienia służby

wojskowej, ale także na rynku pracy) może w przyszłości przynieść groźbę

utraty suwerenności. Rocznik statystyki międzynarodowej 1994, GUS,

Warszawa 1994, s. 50; Hasło: Armenia (w:) Encyklopedia PWN...; Statistical

Yearbook of Armenia, 1995-2011.... 25 Rocznik statystyki międzynarodowej 1994..., s. 75–77; Statistical Yearbook of

Armenia, 1995-2011.... 26 Statistical Yearbook of Armenia, 2010... 27 Armeńska SRR w latach 70. XX w. miała drugą najwyższą (po Mołdawskiej

SRR) średnią gęstość zaludnienia w ZSRR (w 1979 r. wynosiła do 97 osób na

km²). .A. Maryański, op.cit., s. 170; Statistical Yearbook of Armenia, 2010... 28 The World Factbook, 2011... 29 Statistical Yearbook of Armenia 2011... 30 Statistical Yearbook of Armenia 2011... 31 W 1970 r. Ormianie stanowili 89% populacji, Azerowie 5,9%, Rosjanie 2,7%,

względem wyznaniowym Armenia jest krajem jednolitym: 94,7%

ludności Armenii należy do Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego,

4% stanowią członkowie innych Kościołów chrześcijańskich, zaś

wyznawcy innych religii 1,3%32.

Azerbejdżan: Jest najludniejszym państwem regionu, jego

populacja w 2011 r. wynosiła 9,1 mln33. Stanowiło to ok. dwukrotnie

więcej niż Gruzji i trzykrotnie więcej niż w Armenii. Zwraca się też

uwagę na utrzymującą się tendencję wzrostową przyrostu populacji.

Od 1990 r. ludność Azerbejdżanu wzrosła o 2 mln, tj. o ponad 1/434.

Przyrost naturalny od ok. 30 lat generalnie utrzymuje się na wysokim

poziomie 10-17‰; w 2011 r. wynosił 14‰ i był najwyższy w

regionie35. Gęstość zaludnienia wynosi 105 osób/km². Azerbejdżan

posiada równocześnie najmłodsze społeczeństwo, średnia wieku w

2010 r. wynosiła 28,5 roku36. W 2011 r. ludność poniżej 15. roku życia

stanowiła 22,3% populacji, zaś powyższej 64. roku życia 5,7%37.

Wyróżnia się również poziomem migracji zagranicznej wynoszącym

+1,7 osoby na tysiąc. Udział ludności miejskiej wynosi 53% (2011

r.)38. W stolicy kraju Baku mieszka ok. 1/4 jego mieszkańców, na

Kurdowie 1,5%, a inne nacje niecały procent. Po roku 1988 udział mniejszości

narodowych w Armenii uległ zmniejszeniu. Związek Radziecki. Przyroda,

człowiek, gospodarka, Warszawa 1972, s. 298; Population Census 2001,

National Statistical Service of Republic of Armenia, www.armstat.am,

28.02.2012. 32 The World Factbook, archiwum 2000-2011... 33 President of the Republic of Azerbaijan, strona oficjalna,

en.president.az/azerbaijan/population/, 05.04.2012. 34 W 1990 r. ludność Azerbejdżanu wynosiła 7,1 mln, w 2000 r. 8 mln.

Demographic indicators, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan, www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.shtml ,

22.03.2012. 35 Demographic indicators, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan,... 36 The World Factbook, 2011... 37 Demographic indicators, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan,... 38 Zmniejszył się on w stosunku do 1989 r., gdy wynosił 54,2%. Szczególnie

obniżył się był w latach 1999-2001 i wynosił 51,1%, będąc najniższym od

początku 2011 r. zamieszkiwało ją 2,1 mln osób. Azerbejdżan,

podobnie jak Armenia, poza stolicą nie posiada innych wielkich

ośrodków miejskich. Trzy miasta liczą ponad 100 tys. mieszkańców:

Giandża (324 tys., 2008 r.), Sumgait (284 tys. 2010 r.) oraz

Mingeczaur (101 tys., 2010 r.)39.

Azerbejdżan jest państwem zamieszkiwanym przez różnorodne

grupy etniczne i wyznaniowe. Osoby o narodowości innej niż

azerska40 stanowią ok. 8,4% społeczeństwa. W 2009 r. najliczniejsze

mniejszości etniczne stanowili Lezgini (180 tys., tj. 2%), Ormianie

(120 tys., 1,3%), Rosjanie (119 tys., 1,3%) i Tałysze (112 tys.,

1,3%)41. Pod względem wyznaniowym Azerbejdżan najliczniej

zamieszkują muzułmanie. Nominalnie stanowią oni ok. 95%

społeczeństwa42. Głównie są to wyznawcy islamu szyickiego.

Chrześcijanie to generalnie przedstawiciele społeczności rosyjskiej i

1970 r. Demographic indicators, The State Statistical Committee of the

Republic of Azerbaijan,... 39 Azərbaycanın regionları, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan, www.azstat.org/region/az/002.shtml, 22.03.2012; Hasło: Sumgait

(w:) Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012; Hasło: Giandża

(w:) Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012; Hasło: Mingeczaur

(w:) Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012; 40 Na określenie ludności rdzennej Azerbejdżanu oraz północnego Iranu używa

się nazw Azerbejdżanie lub Azerowie. Do lat 90. XX w. w literaturze i nauce

polskiej dominowała nazwa Azerbejdżanie. Następnie, za nazwą własną

Azərlar, upowszechniła się wersja Azerowie. Często też odróżnia się Azerów,

jako grupę etniczną, od Azerbejdżan, jako obywateli Azerbejdżanu, którymi

mogą być przedstawiciele różnych narodowości. Ujęcie to prezentuje się też w

tej pracy. Por. Hasło: Azerbejdżanie (w:) Encyklopedia PWN. Obyczaje, języki,

ludy świata, Warszawa 2007, s. 66. 41 Zauważa się równocześnie, iż od końca lat 80. XX w. udział społeczności

nieazerskich w społeczeństwie zmniejszył się o ok. 9 punktów procentowych

(w 1989 r. wynosił 17,3%). Liczba przedstawicieli tych mniejszości zmalała z

1,2 mln w 1989 r. do 750 tys. w 2009 r. W 1989 r. do największych

nieazerskich społeczności zaliczali się Rosjanie (392 tys., tj. 5,6%), Ormianie

(390 tys., 5,6%), Lezgini (171 tys., 2.4%) i Awarowie (44 tys., 0,6%). Co

istotne zauważa się, iż liczba ludności tałyskiej wzrosła od 1989 r. z 21,2 tys.,

tj. ok. pięcokrotnie. Demographic indicators, The State Statistical Committee

of the Republic of Azerbaijan,... 42 The World Factbook, 2011...

ormiańskiej.

Gruzja: W 2011 r. liczyła 4,46 mln mieszkańców43. Zwraca

uwagę istotne zmniejszenie się populacji w ciągu ostatnich 20 lat. Od

1992 r., gdy liczba ludności była największa 5,46 mln, zmniejszyła

się ona o 1 mln. Przyrost naturalny istotnie zmniejszył się w latach 90.

XX w. Od 1993 r. generalnie kształtował się na poziomie 0-1,5‰.

Jego wzrost zaznaczył się od 2004 r., w 2010 r. przyrost naturalny

wynosił 3,3‰44. Gęstość zaludnienia to 66,4 osoby/km² (2010 r.),

znacznie mniej niż w innych krajach regionu45. Gruzja posiada

równocześnie najstarsze społeczeństwo, średnia wieku wynosiła 37,36

lat (2005 r.)46. W 2011 r. ludność poniżej 15 roku życia stanowiła

16,9% populacji, zaś powyższej 64 roku życia 13,7%. Zaznaczają się

istotne wahania w poziomie migracji zagranicznej, migracja netto

(liczba osób na 1000) wynosiła w 2001 -32,6, w 2005 r. 76,3, w 2007

r. -20,7, w 2010 r. 18,147. Zauważa się podobny jak w Azerbejdżanie

odsetek ludności miejskiej 53,1% (2011 r.)48. W Tbilisi, stolicy kraju,

podobnie jak w Armenii i Azerbejdżanie skupiła się znaczna część

ludności kraju (1/4), w 2011 r. 1,16 mln. Ponadto w Gruzji znajdują

się 3 miasta liczące powyżej 100 tys. mieszkańców: Kutaisi (194 tys.),

Batumi (124 tys.) i Rustawi (120 tys.)49.

Gruzja jest w większym stopniu zróżnicowana etnicznie i

wyznaniowo niż pozostałe państwa regionu. Przedstawiciele

społeczności niegruzińskich stanowią ok. 16,2% społeczeństwa (2002

r.), czyli blisko dwukrotnie więcej niż w Azerbejdżanie. W 2002 r. wg 43 National Statistics Office of Georgia,

www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=152&lang=eng, 25.02.2012. 44 Statistical Yearbook of Georgia, 2011, National Statistics Office of Georgia,

www.geostat.eg, 22.03.2012. 45 Hasło: Gruzja (w:) Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl, 14.04.2012. 46 Ministry of Foreign Affairs of Georgia,

www.mfa.gov.ge/index.php?lang_id=ENG&sec_id=24, 22.03.2012. 47 Statistical Yearbook of Georgia, 2011,... 48 Zmniejszył się on w stosunku do lat 1989-1991 r., gdy wynosił 55,4-55,1%.

Szczególnie obniżył się w 2001 i wynosił 51,8%, będąc najniższym od 1979 r.

Ibidem. 49 Statistical Yearbook of Georgia, 2011...

spisu powszechnego najliczniej społeczność niegruzińską

reprezentowali Azerbejdżanie (284 tys., tj. 6,5%), Ormianie (250 tys.,

5,7%), Rosjanie (67,7 tys., 1,5%) i Osetyjczycy (38 tys., 0,9%)50. Wg

spisu powszechnego w 2002 r. struktura wyznaniowa społeczeństwa

przedstawiała się następujące: prawosławni 83,9%, członkowie

Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego 3,9%, katolicy 0,8%,

muzułmanie 9,9%, inne wyznania 0,8%, bezwyznaniowi 0,7%51.

Tab. 2: Zestawienie wybranych czynników demograficznych

Państwo

Liczba

ludności

(mln)

Przyrost

naturalny

(‰)

Poziom

migracji

netto¹

Gęstość

zaludnienia

(osoby/km²)

Średni wiek

(w latach)

Ludność

miejska

(%)

Mniejszości

etniczne

(%)

Armenia 3 5,2 -2,4 109 31,9 64 <3

Azerbejdżan 9,1 14 1,7 105 28,5 53 8,4

Gruzja 4,4 3,3 18,1 66 37,3 53 16,2

¹ Liczba osób na tysiąc.

Źródło: Statistical Yearbook of Armenia, 2011, National Statistical Service of

Republic of Armenia, www.armstat.am, 22.03.2012; Statistical Yearbook of

Georgia, 2011, National Statistics Office of Georgia, www.geostat.eg,

22.03.2012; Demographic indicators, The State Statistical Committee of the

Republic of Azerbaijan, www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/AP_1.

shtml, 22.03.2012; Encyklopedia PWN, serwis internetowy, encyklopedia.pwn.pl,

14.04.2012; The World Factbook, 2011, The Central Intelligence Agency (CIA), www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/, 28.02.2012.

4. Warunki ekonomiczne

Armenia: PKB w 2010 r. wynosiło 9,37 mld USD, czyli ponad

pięciokrotnie mniej niż w Azerbejdżanie52. Stopa wzrostu

50 Od końca lat 80. XX w. ich udział w ogóle społeczeństwa zmniejszył się aż o

13,7 punktów procentowych (w 1989 r. wynosił 29,9%). Liczba przedstawicieli

tych mniejszości zmalała z 1613 tys. w 1989 r. do 710 tys. w 2002 r. W 1989 r.

najliczniejsze mniejszości stanowili Ormianie (473 tys., tj. 8,1%), Rosjanie

(341 tys., 6,3%), Azerbejdżanie (307 tys., 5,7%), Osetyjczycy (164 tys., 3%),

Grecy (100 tys., 1,9%) i Abchazowie (96 tys., 1,8%). Statistical Yearbook of

Georgia, 2011,... 51 Ministry of Foreign Affairs of Georgia... 52 National accounts of Armenia, 2011, National Statistical Service of Republic of

gospodarczego kształtowała się na poziomie 2,1% w stosunku do roku

poprzedniego53. PKB per capita wynosiło 2878 USD54. Armenia

posiada też najwyższy wśród krajów regionu udział w PKB rolnictwa

(2009 r.) 22,5%, zaś przemysłu 43,5% i usług 34,1%55. W 2009 r. w

strukturze PKB według rodzajów działalności gospodarczej

największy udział zajmowały budownictwo 18,6% oraz rolnictwo,

leśnictwo i rybołówstwo 16,9%. Produkcja miała udział 8,7%,

transport i komunikacja 7,2%, górnictwo i wydobycie 1,7%56.

Współcześnie największe znaczenie w gospodarce narodowej

ma przemysł. W Armenii występują złoża rudy metali, zwłaszcza

miedzi i molibdenu, a także cynku, ołowiu, żelaza oraz metali

rzadkich. W kraju wytwarza się dużą ilość energii elektrycznej, dużą

wagę przykłada się do rozwoju niekopalnianych źródeł energii. Wobec

braku naturalnych zasobów paliw kopalnianych do pozyskania energii

w znacznym stopniu stosuje się energię atomową oraz liczne

hydroelektrownie, istotna część surowców energetycznych jest

eksportowana, przede wszystkim z Rosji i Iranu57.

Pod względem struktury zatrudnienia zauważa się, iż Armenia

przewyższa pozostałe kraje regionu udziałem zatrudnionych w

przemyśle 15,6%, ale też najwięcej zatrudnionych jest w rolnictwie

46,2%, zaś w usługach 38,2%58. W stosunku do pozostałych państw

Armenia, www.armstat.am, 12.04.2012. 53 Hasło: Armenia (w:) The World Bank, serwis internetowy,

www.worldbank.org.am, 15.03.2012. 54 National accounts of Armenia, 2011... 55 The World Factbook, 2011... 56 National accounts of Armenia, 2011... 57 W 2010 r. jej produkcja osiągnęła poziom 6491 mln kWh, zaś zużycie krajowe

wynosiło 5676 mln kWh; 39% (2556 mln kWh) elektryczności pochodziło z

hydroelektrowni, 38% (2490 mln kWh) z energii nuklearnej, 22% (1438 mln

kWh) z elektrowni cieplnych oraz 0,1% (7 mln kWh) z farm wiatrowych. Dla

porównania w 2005 r. jej produkcja wyniosła 6317 mln kWh, zaś zużycie

krajowe 4374 mln kWh; 42% elektryczności pochodziło z przetworzenia paliw

kopalnianych, 31% z energii nuklearnej, 27% z hydroelektrowni. Statistical

Yearbook of Armenia, 2011... 58 National accounts of Armenia, 2011...

regionu tereny rolnicze w Armenii zajmują największą część

powierzchni państwa (2010 r.), tj. 70,6% (21 tys. km²), w tym grunty

orne 15% (4,48 tys. km²) oraz łąki i pastwiska 38,2% (11,37 tys.

km²)59. Rolnictwo może rozwijać się dzięki dobrze rozwiniętemu

systemowi irygacyjnemu; kraj cechuje się wysokim poziomem

zarządzania zasobami wodnymi60.

Azerbejdżan: Azerbejdżan jest państwem najsilniejszym

gospodarczo w regionie. Wyróżnia się wysoką stopą wzrostu

gospodarczego, w 2010 r. wynoszącą 5%. PKB wynosiło 51,7 mld

USD, wielokrotnie więcej niż w Gruzji i Armenii61. PKB per capita w

2011 r. wynosiło 7003 USD, tj. ok. dwukrotnie więcej niż sąsiadów62.

Azerbejdżan ma też stosunkowo wysoki udział w PKB sektora

przemysłowego, według CIA The World Factbook, w 2009 r. 61,4% i

jednocześnie najniższy rolnictwa 5,6%, zaś usług 33%63. Kraj posiada

znaczące w regionie złoża ropy naftowej (rejon Baku i dno Morza

Kaspijskiego) oraz gazu ziemnego (Nizina Kurańska, rejon Qaradağ

59 Porównując w Polsce grunty orne w 2009 r. zajmowały ponad 38 proc.

powierzchni kraju.

Statistical Yearbook of Armenia 2011... 60 Ormianie dużą wagę do nawadniania przywiązują od starożytności, podobnie

jest i współcześnie, zarówno w skali ogólnopaństwowej, jak i lokalnej, a nawet

indywidualnej – w pojedynczych gospodarstwach wiejskich. Por. Armenian

Platform for Sustainable Agriculture,

www.apsa.am/en/activities/platform_sub_committees/Irrigation/, 18.03.2012. 61 Hasło: Azerbaijan (w:) The World Bank, serwis internetowy,

www.worldbank.org.az, 15.03.2012. 62 Azerbaijan in figures, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan, www.azstat.org/publications/azfigures/2012/en/010en.shtml,

22.03.2012. 63 The World Factbook, 2011... Wg The State Statistical Committee of the

Republic of Azerbaijan w 2011 r. w strukturze PKB według rodzajów

działalności gospodarczej największy udział zajmował przemysł 53,9%, z tego

górnictwo i wydobycie 48,4% (ropy naftowej i gazu ziemnego 47,8%!), zaś

produkcja 4,4% (wytwórstwo produktów ropopochodnych 1,9%). Usługi

społeczne i inne miały udział w wysokości 12%, budownictwo 8,3%, podatki

netto 6%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 5,5%, transport i

magazynowanie 4,9%, produkcja i dostarczanie energii elektrycznej 1%.

Azerbaijan in figures,...

oraz wyspy Çilov). Jego rezerwy ropy naftowej w 2010 r. wynosiły 1

miliard ton (7 mld baryłek), co jednak stanowiło 0,5% globalnych

zasobów. Rezerwy gazu ziemnego wynosiły 1,3 bln m³, tj. 0,7%

światowych zasobów64. Wydobycie i przetwórstwo tych surowców

jest podstawową gałęzią gospodarki. Wydobywa się też rudy żelaza,

miedzi, boksyty, ałuny, sól kamienną, złoto. W 2011 r. produkcja ropy

naftowej wynosiła 45,4 mln ton, produkcja gazu 25,7 mld m³, rudy

żelaza 214,3 tys. ton, soli 5,1 tys. ton, złota 1775 kg65.

Pod względem struktury zatrudnienia zauważa się, iż

Azerbejdżan przewyższa pozostałe kraje regionu udziałem

zatrudnionych w usługach (2009 r.): 49,6%. W rolnictwie

zatrudnionych jest 38,3%, zaś w przemyśle zaledwie 12,1%66. W

stosunku do pozostałych państw regionu tereny rolne w Azerbejdżanie

zajmują mniej części powierzchni państwa niż w Armenii (2011 r.), tj.

55% (47,668 tys. km²), ale grunty orne stosunkowo najwięcej 21,2%

(18,427 tys. km²), zaś łąki i pastwiska 30,6% (26,553 tys. km²)67.

Gruzja: W 2010 r. PKB ukształtował się na poziomie 11,63

mld USD, czyli ponad czterokrotnie mniej niż w Azerbejdżanie. PKB

per capita w 2010 r. wynosiło 2623 USD. Jednak realny wzrost PKB

w 2010 r. wyniósł 6,3%68. W 2009 r. Gruzja posiadała najniższy z

państw regionu udział w PKB sektora przemysłowego 27,2%, ale za

to najwyższy udział usług 61,4%; rolnictwa 11,4%69. Pod względem

64 BP Statistical Review of World Energy June 2011, London, s. 6, 20. 65 Azerbaijan in figures, The State Statistical Committee of the Republic of

Azerbaijan, www.azstat.org/publications/azfigures/2012/en/012en.shtml,

22.03.2012. 66 The World Factbook, 2011... 67 Agriculture, forestry and fishing, The State Statistical Committee of the

Republic of Azerbaijan, www.azstat.org/statinfo/agriculture/en/index.shtml,

22.03.2012. 68 National Statistics Office of Georgia,

www.geostat.ge/index.php?action=page&p_id=119&lang=eng, 25.02.2012;

Gross Domestic Product of Georgia in 2011, National Statistics Office of

Georgia, geostat.ge, 25.02.2012. 69 The World Factbook, 2011... Wg danych gruzińskich 2010 r. w strukturze PKB

największy udział zajmował: handel 16,8%, następnie przemysł 16,1%,

struktury zatrudnienia w Gruzji w stosunku do innych krajów regionu

jest największy udział zatrudnionych w rolnictwie (w 2006 r.) 55,6%

oraz najmniejszy w przemyśle 8,9%. W usługach zatrudnionych jest

35,5%70. W 2009 r. obszary rolnicze zajmowały 36% (25 tys. km²)

powierzchni kraju, z tego grunty orne 6,45% (4,48 tys. km²)71. Łąki i

pastwiska zajmowały ok. 28%. Do istotnych zasobów naturalnych

Gruzji zalicza się przede wszystkim drewno, energię wodną, złoża

manganu oraz rudy żelaza72.

Tab. 3: Zestawienie wybranych czynników ekonomicznych

Państwo

PKB

(mld

USD)

PKB

per

capita

(USD)

Stopa

wzrostu

gospodar-

czego

Udział w PKB (%) Udział

obszarów

rolniczych

(%)

Udział

gruntów

ornych

(%)

Struktura

zatrudnienia (%)

R P U R P U

Armenia 9,37 2878 2,1 22,5 43,5 34,1 70,6 15 46,2 15,6 38,2

Azerbejdżan 51,7 7003 5 5,6 61,4 33 55 21,2 38,3 12,1 49,6

Gruzja 11,6 2623 6,3 11,4 27,2 61,4 36 6,4 55,6 8,9 35,5

Legenda: R – rolnictwo, P – przemysł, U – usługi.

Źródło: Statistical Yearbook of Armenia, 2011, National Statistical Service of

Republic of Armenia, www.armstat.am, 22.03.2012; National Statistics Office of

Georgia, www.geostat.eg, 22.03.2012; The State Statistical Committee of the

Republic of Azerbaijan, www.azstat.org, 22.03.2012; The World Factbook, 2011,

The Central Intelligence Agency (CIA), www.cia.gov/library/publications/the-

world-factbook/, 28.02.2012.

administracja publiczna 13%, transport i komunikacja 11,5%, rolnictwo,

leśnictwo i rybołówstwo 8,4%, zdrowie i opieka społeczna 6,7%,

budownictwo 6,1%, a inne branże 21,4%. Agriculture of Georgia 2010,

National Statistics Office of Georgia, Tbilisi 2011, geostat.ge, 25.02.2012;

Gross Domestic Product of Georgia in 2010, National Statistics Office of

Georgia, geostat.ge, 25.02.2012. 70 The World Factbook, 2011... 71 Obszary nawadniane obejmowały 4% całości obszaru rolniczego. Trading

Economics, serwis internetowy, www.tradingeconomics.com/georgia/arable-

land-percent-of-land-area-wb-data.html, 15.04.2012. 72 Hasło: Gruzja (w:) Encyklopedia PWN, encyklopedia.pwn.pl...; The World

Factbook, 2011...

5. Warunki militarne

Armenia: Zauważa się, iż potencjał militarny Armenii jest

stosunkowo wysoki. W 2010 r. posiadała ona znaczną armię: 46,6 tys.

żołnierzy i 210 tys. rezerwowych. Siły paramilitarne ocenia się na 4,7

tys. osób73. W przypadku konfliktu z Azerbejdżanem potencjał

militarny Armenii należałoby powiększyć o siły ormiańskie

Górskiego Karabachu, szacowane na 18 tys. ludzi, a 40 tys. w okresie

mobilizacji74. Łącznie siły obu krajów, zbliżone siłom trzykrotnie

liczniejszego Azerbejdżanu, pod względem potencjału bojowego

oceniane są na pierwszym miejscu w regionie75. Wojska lądowe

Armenii liczyły 43,7 tys. ludzi (w tym 26,9 tys. poborowych), 110

czołgów (102 T-72 i 8 T-54), 240 wozów bojowych (w tym 80 BMP-

1) (ok. dwukrotnie mniej niż Azerbejdżan), systemów artyleryjskich

239 (w tym 131 haubice 122mm D-30). Wojska powietrzne

dysponowały 16 samolotami bojowymi (1 MiG-25 i 15 Su-25) i 8

śmigłowcami bojowymi (Mi-24P)76. Armenia w 2010 r. przeznaczała

kwotowo najmniej na wydatki militarne: 422 mln USD, jednakże per

capita 129 USD, więcej niż Gruzja. W 2009 r. stanowiły one 4,2%

PKB, więcej niż w Azerbejdżanie77.

Azerbejdżan: Potencjał militarny tego państwa uznaje się za

najwyższy w regionie78. Wg danych The International Institute For

73 The Military Balances 2010, The International Institute For Strategic Studies,

London 2010, s. 172. 74 I. Topolski, Pozycja militarna państw Zakaukazia (w:) Region Kaukazu w

stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczyka i T. Kapuśniaka, Lublin

2008, s. 129; The Military Balances 2010..., s. 172. 75 I. Topolski, Pozycja militarna państw Zakaukazia..., s. 134. 76 The Military Balances 2010..., s. 172. 77 SIPRI Yearbook 2011, Stockholm International Peace Research Institute, Solna

2011, s. 209, 216. 78 Wg Ireneusza Topolskiego, analizującego pozycję militarną państw obszaru

WNP, uwzględniając całkowity potencjał bojowy, międzynarodową i

regionalną pozycję militarną państw obszaru WNP, wydzielił on 5 poziomów:

1) Rosja, 2) Ukraina, 3) Białoruś, Uzbekistan, Kazachstan, 4) Azerbejdżan (6.

pozycja), Armenia (7.), Turkmenistan, 5) Kirgistan, Gruzja (9.), Tadżykistan,

Strategic Studies (IISS) w 2010 r. posiadał on największą armię: 66,9

tys. żołnierzy czynnych i 300 tys. rezerwowych. Siły paramilitarne

ocenia się na ok. 15 tys. osób. W tym wojska lądowe liczą 56,8 tys.

ludzi, 320 czołgów (220 T-72 i 100 T-55) (trzykrotnie więcej niż

Armenia), 596 wozów bojowych (w tym 396 MT-LB) (ponad

dwukrotnie więcej niż Armenia) oraz 282 systemy artylerii (w tym 80

haubic 122 mm D-30 i 53 wyrzutnie rakiet BM-21). Wojska

powietrzne dysponują 47 samolotami bojowymi (w tym 14 MiG-

25PD) (blisko trzykrotnie więcej niż Armenia) i 35 śmigłowcami

bojowymi (w tym 15 Mi-24) (czterokrotnie więcej niż Armenia).

Azerbejdżan posiada nieliczne siły marynarki wojennej i obrony

wybrzeża. W 2010 r. składało się na nie generalnie 5 jednostek

patrolowych, 4 desantowe i 2 trałowce79.

Azerbejdżan przeznacza też największą sumę na cele militarne i

uzbrojenie, tj. w 2010 r. 1,5 mld USD (trzykrotnie więcej niż Gruzja i

Armenia) oraz 166 USD per capita. Wydatki te stanowiły jednak w

2009 r. 3,4% PKB, mniej niż w pozostałych krajach regionu. Wzrosły

one znacząco od 2001 r., gdy wynosiły odpowiednio 291 mln USD i

2,3% PKB80.

Gruzja: Potencjał militarny Gruzji uznaje się za najniższy z

krajów regionu81. Wg IISS posiada najmniejsze siły zbrojne: 21,1 tys.

żołnierzy. Siły paramilitarne ocenia się na 11,7 tys. osób. W 2007 r.

armia liczyła 11,3 tys. ludzi. Najmniej liczne w regionie wojska

lądowe posiadały wówczas 8,6 tys. ludzi, 86 czołgów (najmniej), 180

wozów bojowych (najmniej), 109 systemów artylerii (najmniej).

Podczas wojny w 2008 r. znaczna część sprzętu została zniszczona. W

2010 r. wojska lądowe liczyły 17,7 żołnierzy, 43 czołgi (41 T-72), 92

wozy bojowe (w tym 32 BMP-2, 19 BMP-1, 17 BTR-70, 15 BTR-80)

Mołdawia. I. Topolski, Pozycja militarna państw obszaru Wspólnoty

Niepodległych Państw (w:) Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa krajów

Wspólnoty Niepodległych Państw, red. W. Baluka, Wrocław 2008, s. 339. 79 The Military Balances 2010..., s. 177. 80 SIPRI Yearbook 2011..., s. 209, 216. 81 I. Topolski, Pozycja militarna państw Zakaukazia..., s. 129-131, 142-143.

oraz 140 systemów artylerii (w tym 20 DANA i 53 D-30). W 2007 r.

gruzińska armia dysponowała zaledwie 7 sprawnymi samolotami

bojowymi (8 razy mniej niż Azerbejdżan i dwukrotnie mniej niż

Armenia) oraz 17 śmigłowcami bojowymi (więcej niż Armenia). W

2010 r. Gruzja posiadała 11 samolotów bojowych (różne rodzaje SU-

25K) i 23 śmigłowce bojowe (16 Mi-8T i 7 UH-1H). Gruzja posiada

nieliczne jednostki marynarki wojennej i obrony wybrzeża. W 2007 r.

składały się na nie 14 okrętów patrolowych i obrony wybrzeża oraz 4

okręty desantowe. Znaczna ich część została zniszczona w sierpniu

2008 r. W 2010 r. na gruzińskie siły morskie składały się 4 jednostki

patrolowe i 1 desantowa82.

Siły separatystyczne łącznie w 2004 r. szacowano na 7 tys. W

2010 r. stacjonowały w separatystycznych republikach siły rosyjskie

liczące ok. 3,4 tys. żołnierzy83.

Gruzja przeznacza najmniej na siły zbrojne per capita 102

USD, tj. trzykrotnie mniej niż Azerbejdżan. Ogółem zaś wydatki na

cele militarne i uzbrojenie wynosiły w 2010 r. 454 mln USD. W 2009

r. stanowiły 5,6% PKB. Jest zauważalny znaczący wzrost od 2001 r.,

gdy przeznaczano odpowiednio 50 mln USD i 0,7% PKB, znacznie

mniej niż w innych krajach regionu84.

82 I. Topolski, Pozycja militarna państw Zakaukazia..., s. 129-138; The Military

Balances 2010..., s. 182. 83 I. Topolski, Pozycja militarna państw Zakaukazia..., s. 129; The Military

Balances 2010..., s. 183. 84 SIPRI Yearbook 2011..., s. 209, 216.

Tab. 4: Zestawienie wybranych czynników militanych

Państwo

Siły zbrojne

(w tys.) Siły lądowe

Siły powietrzne i

obrony

przeciwlot.

Siły morskie Wydatki na

cele militarne

O R P Lż Cz WB SA Lż S H Lż p/d/tr mln $ p.c.

Armenia 46,6 210 4,7 43,7 110 240 239 1 16 8 brak brak 422 129

Azerbejdżan 66,9 300 15 56,8 320 596 282 7,9 47 35 2,2 5/4/2 1500 166

Gruzja 21,1 b.d. 11,7 17,7 43 92 140 1,3 11 23 0,5 4/1/0 454 102

Legenda: O - ogółem; R – rezerwowe; P – paramilitarne; Lż – liczba żołnierzy w

tysiącach; Cz- czołgi; WB – wozy bojowe; SA – systemy artylerii; S – samoloty

bojowe; H – helikoptery bojowe; p/ow/tr – okręty patrolowe i obrony

wybrzeża/okręty desantowe/trałowce; p.c. – per capita w USD.

Źródło: The Military Balances 2010, The International Institute For Strategic

Studies, London 2010; SIPRI Yearbook 2011, Stockholm International Peace

Research Institute, Solna 2011.

6. Kontekst sieciowy

W układzie sił na Kaukazie Południowym kluczową rolę odgrywają

sojusze i zaplecze zewnętrzne, co udowodnił konflikt gruzińsko-

osetyjski z sierpnia 2008 r. Jednakże, tylko niektórzy z uczestników

stosunków międzynarodowych mają zdolność bezpośredniego i

skutecznego oddziaływania na tym obszarze. Zalicza się do nich

przede wszystkim z samodzielnych podmiotów FR, Turcję i Iran oraz

USA, zaś z sojuszy wojskowych NATO. Wskazuje się też na istotne

oddziaływanie UE w regionie Kaukazu Południowego poprzez

politykę soft power.

Armenia: W latach 90. XX w., jako najmniejsze państwo

regionu, zaangażowane w konflikt z sąsiednim Azerbejdżanu, a przez

to i z Turcją, uzależnione od dostaw rosyjskich surowców

energetycznych, za jedynego realnego gwaranta bezpieczeństwa i

karabaskiego staus quo uznała Rosję. Armenia aktywnie włączała się

dotychczas do najważniejszych inicjatyw integracyjnych

inspirowanych przez Rosję85. Równocześnie zezwolono na utrzymanie

85 W 1991 r. Armenia przystąpiła do WNP, następnie w 1992 r. była jednym z

sześciu sygnatariuszy układu taszkienckiego o bezpieczeństwie zbiorowym,

rosyjskiej bazy wojskowej na terytorium Armenii86 oraz dopuszczono

do przejęcia kontroli przez Rosję nad armeńskim sektorem

energetycznym87. Rosja w związku z prozachodnią orientacją

Azerbejdżanu i Gruzji, okazała przychylność bliskiemu sojuszowi i

popieraniu dążeń Armenii. W latach 90. XX w. wsparła istotnie

Armenię przekazując jej bezpłatnie uzbrojenie szacowane na ok. 1

mld USD, jak też udzielając preferencyjnych cen na jego zakup88.

Równocześnie sama realizuje politykę umacniania ekonomicznej i

politycznej zależności tego kraju od siebie.

Armenia rozwija także współpracę z Iranem. Oś zbliżenia

stanowią interesy gospodarcze obu krajów, wskazuje się przy tym na

historyczne, wielowiekowe związki kulturowe i polityczne. Iran

zajmuje stabilną, wysoką pozycję w pierwszej dziesiątce zarówno w

eksporcie, jak i imporcie Armenii. Za sukces tego zbliżenia uznaje się

budowę gazociągu Iran-Armenia (lata 2007-2009)89. Zauważa się

funkcjonowanie swoistego porozumienia odnośnie polityki na

przekształconym w 2002 r. w Organizację Układu o Bezpieczeństwie

Zbiorowym. W 2003 r. uzyskała status obserwatora w Euroazjatyckiej

Wspólnocie Gospodarczej. 86 Rosyjskie siły w Giumrii w 2010 r. liczyły 3,2 tys. osób i skąłdały się na nie:

brygada strzelców zmotoryzowanych, 74 czołgi, 201 wozów bojowych, 84

systemy artylerii. Oprócz tego w Erywaniu stacjonowała jednostka wojsk

powietrznych: szwadron myśliwski w sile 18 MiG-29, trzy baterie pocisków

ziemia-powietrze. The Military Balances 2010..., s. 173. 87 E. Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza

Kaspijskiego (w:) Geopolityka ropociągów. Współzależność energetyczna a

stosunki międzypaństwowe na obszarze postsowieckim, red. E.

Wyciszkiewicza, Warszawa 2008, s. 178. 88 I. Topolski, Polityka Federacji Rosyjskiej wobec państw Zakaukazia (w:)

Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka i T.

Kapuśniaka, Lublin 2008, s. 261. 89 Dostawami gazu z Iranu przez Armenię zainteresowane są inne kraje

energetycznie uzależnione od Rosji, m.in. Gruzja i Ukraina. Równocześnie

inicjuje się inne wspólne przedsięwzięcia energetyczne, takie jak np. budowa

dwóch hydroelektrowni na granicznej rzece Araks oraz budowa rafinerii ropy

w Armenii, jak też komunikacyjne, tj. budowa linii kolejowej i autostrady

łączącej oba kraje. P. Nieczuja-Ostrowski, Swoistość geopolityczna Armenii,

„Cywilizacja i Polityka” nr 9/2011, s. 297.

Kaukazie Południowym w układzie osi: Rosja-Armenia-Iran90.

Równocześnie deklaruje się dążenia proeuropejskie, rozwijając

współpracę gospodarczą z krajami Europy91. W 1994 r. podjęto

współpracę z NATO w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju”, a

w 2001 r. Armenia została przyjęta do Rady Europy. UE wspiera

wszelkie prozachodnie i prodemokratyczne dążenia Armenii,

udzielając jej pomocy finansowej, podobnej jak wobec innych krajów

regionu92. Swoiste zaplecze finansowe i polityczne Armenii stanowi

diaspora ormiańska na świecie; ma istotny wpływ na kierunki jej

rozwoju i działań o charakterze międzynarodowym. Np. Fund for

Armenian Relief (założony w 1988 r.) do 2009 r. przeznaczył na

pomoc humanitarną w Armenii ok. 265 mln USD93.

Azerbejdżan: Wraz z Gruzją są państwami, które

jednoznacznie wybrały kierunek prozachodni, dążąc do integracji z

międzynarodowymi strukturami euroatlantyckimi, widząc w tym

interes narodowy. Azerbejdżan wobec wspólnych interesów

gospodarczych zacieśnił współpracę z Gruzją, tworząc wspólne

struktury, takie jak w 1999 r. (wraz z Ukrainą i Mołdawią) GUAM (od

2006 r. Organizację na rzecz Demokracji i Rozwoju). Ważnym

sojusznikiem Azerbejdżanu w regionie pozostaje Turcja, popierająca

jego stanowisko w kwestii Górskiego Karabachu i stosująca wobec

Armenii elementy softwar, praktycznie dotąd nie wspierająca

Azerbejdżanu militarnie94. W 1994 r. zawarto między państwami

„Traktat o przyjaźni”, pojawiały się też koncepcje utworzenia 90 S. Karaś, Spór wokół Górskiego Karabachu. Wybrane aspekty polityczne (w:)

Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka i T.

Kapuśniaka, Lublin 2008, s. 180, 182. 91 Istotny udział w armeńskim eksporcie mają zwłaszcza Niemcy, Holandia i

Belgia. Por. P. Nieczuja-Ostrowski, Swoistość geopolityczna..., s. 299. 92 A. Dumała, Stosunki Unii Europejskiej z państwami Kaukazu Południowego

(w:) Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka

i T. Kapuśniaka, Lublin 2008, s. 303-327. 93 Ibidem, s. 300-301. 94 K. Zasztowt, Stosunki Republiki Turcji z państwami Kaukazu Południowego

(w:) Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka

i T. Kapuśniaka, Lublin 2008, s. 344-351.

konfederacji obydwu państw. Stosunki zacieśniła kooperacja w

ramach wspólnych interesów gospodarczych związanych z trasami

BTC i BTE.

Prozachodnie dążenia Azerbejdżanu wspierają UE i USA.

Ograniczają się jednak głównie do wsparcia politycznego i

finansowego95. USA udziela istotnej pomocy finansowej oraz w

modernizacji azerbejdżańskiej armii, uzyskując w zamian korzyści z

udziału w przemyśle energetycznym Azerbejdżanu96.

Od lata 90. XX w. Azerbejdżan dąży do osłabienia wpływów

rosyjskich w regionie, równocześnie jednak w ostatnich latach

zauważa się ukierunkowanie na ułożenie stosunków z Rosją

(pozostaje się m.in. w strukturach WNP), jak i Iranem97.

Gruzja: Ujawnia najsilniejsze ukierunkowanie na integrację ze

strukturami euroatlantyckimi. W 2002 r. Gruzja złożyła oficjalny

wniosek o przystąpienie do NATO. Dążenia te są znacząco wspierane

przez USA i UE. Gruzja jest drugim po Izraelu głównym

beneficjentem pomocy amerykańskiej innym państwom i jednocześnie

największym w regionie. USA zainicjowała dla niej kilka programów

pomocowych (zwiększenia bezpieczeństwa wewnętrznego,

modernizacji armii)98. W 2003 r. zezwolono na stacjonowanie

ciężkiego sprzętu armii amerykańskiej na terytorium kraju. UE

generalnie wspiera prozachodnie i proeuropejskie aspiracje Gruzji na

nieco wyższym poziomie jak innych krajów regionu, koncentrując się

jednak podobnie na polityce pomocy99. Istotna rolę w gruzińskich

95 A. Dumała, op. cit., s. 303-318. 96 O. Pliszczyńska, Polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych wobec regionu

Kaukazu Południowego (w:) Region Kaukazu w stosunkach

międzynarodowych, pod red. K. Iwańczuka i T. Kapuśniaka, Lublin 2008, s.

290-296. 97 T. Stępniewski, Geopolityka regionu Morza Czarnego w pozimnowojennym

świecie, Lublin-Warszawa 2011, s. 278-283. 98 O. Pliszczyńska, op. cit., s. 293-295. 99 W zestawieniu grantów przekazanych przez UE w latach 1991-2006

poszczególnym regionom ujawnia się pewna dysproporcja na korzyść Gruzji;

wyniosła ona: dla Armenii 386 mln euro, dla Azerbejdżanu 409 mln euro, dla

kontaktach z NATO i USA odgrywa Turcja. W latach 1998-2002

przekazała gruzińskiej armii 30 mln USD100. Zauważa się

ukształtowanie się drugiej osi interesów w regionie: Azerbejdżan-

Gruzja-Turcja-USA, opozycyjnej dla osi: Rosja-Armenia-Iran.

Prozachodnie dążenia Gruzji równocześnie pogorszyły jej

stosunki z FR, która rozpoczęła politykę softwar, by utrzymać ją w

swojej strefie wpływów. W sierpniu 2008 r. Moskwa zdecydowała się

nawet pod pozorem zabezpieczenia ludności separatystycznej Osetii

Południowej na bezpośrednie użycie wojsk, by z jednej strony

uniemożliwić Gruzji członkostwo w NATO oraz integrację

terytorialną kraju, z drugiej doprowadzić do prorosyjskiego transferu

władzy. Wobec agresji zewnętrznej na terytorium Gruzji państwa

zachodnie użyły wyłącznie argumentów polityki soft power.

***

W refleksji ogólnej zauważ się, iż spośród państw regionu Kaukazu

Południowego największy potencjał geopolityczny posiada

Azerbejdżan, który zwiększa dystans nad pozostałymi krajami. Ma on

istotną przewagę warunków fizyczno-geograficznych (największe

państwem, o najistotniejszych zasobach naturalnych),

demograficznych (państwo znacznie większej liczbie ludności i

przyroście naturalnym, jednocześnie najmłodsze społeczeństwo),

ekonomicznych (najsilniejsza gospodarka) i militarnych

(najliczniejsza armia i największe wydatki na cele wojskowe).

Równocześnie w kontekście układu geopolitycznego, niski potencjał

ogólny Armenii (choć jednocześnie dość wysoki w sferze militarnej),

jest wzmacniany, wobec zagrożeń zewnętrznych, przez ścisły sojusz z

Federacją Rosyjską. Jest ona najsilniejszym państwem sąsiadującym z

regionem, o największych wpływach i możliwościach oddziaływania,

także poprzez bezpośrednią pomoc militarną. Pozwala to na

zachowanie częściowo korzystnego dla Armenii status quo w sprawie

Gruzji 505 mln euro. A. Dumała, op. cit., s. 303-325. 100 K. Zasztowt, op. cit., s. 352-353.

Górskiego Karabachu. Inne podmioty międzynarodowe nie okazały

się dotychczas zdolne czy zainteresowane uczestniczyć militarnie w

regionie. W tym układzie Gruzja jawi się aktualnie państwem o

stosunkowo najniższym potencjale geopolitycznym, nie posiadającym

(zarówno samemu, jak i poprzez wsparcie zewnętrzne) możliwości

zapobiegania i powstrzymania agresji zewnętrznej oraz dezintegracji

terytorialnej państwa.