BIELSKO-įYWIECKIE

STUDIA TEOLOGICZNE

TOM 13 (2012)

KS. PIOTR KROCZEK

KILKA UWAG KANONICZNO-DUSZPASTERSKICH ODNOģNIE DO ORZECZENIA NIEWAįNOģCI MAâįEĘSTWA

Sãowa kluczowe: waİnoĤþ maãİeęstwa, niewaİnoĤþ, Diecezja Bielsko-įywiecka, troska duszpa-sterska, trybunaã, salus animarum, orzeczenie.Key words: nullity of marriage, annulment, the Diocese of Bielsko-Biaãa –įywiec, pastoral care, sa-lus animarum, petition, tribunal.

W roku 2011 w SĈdzie Metropolitalnym Archidiecezji Krakowskiej przyjč-to z diecezji bielsko-İywieckiej 65 skarg powodowych o orzeczenie niewaİnoĤci maãİeęstwa1. Moİna powiedzieþ, İe jest to liczba duİa. Taki stan rzeczy jest m.in. wynikiem utrzymujĈcego sič w Polsce wysokiego wspóãczynnika rozwodów2.

Naleİy przewidywaþ, İe liczba starajĈcych sič o stwierdzenie niewaİno-Ĥci zwiĈzku bčdzie sič zwičkszaþ wraz ze wzrostem wĤród wiernych kultury prawnej3. Katolicy coraz peãniej rozumiejĈ znaczenia prawa obowiĈzujĈcego w KoĤciele. RoĤnie u nich takİe ĤwiadomoĤþ przysãugujĈcych im w KoĤciele praw (zob. kan. 208–223)4.

Niniejszy artykuã ma na celu, poza przypomnieniem pewnych kanonicz-nych regulacji, takİe przedstawienie kilku uwag, które mogĈ pomóc duszpa-sterzom w kanonicznie poprawnym postčpowaniu z osobami, których problem niewaİnoĤci maãİeęstwa dotyka.

Omawiane zagadnienie jest takİe dlatego bardzo waİne, poniewaİ moİna zaobserwowaþ, niestety nawet u duszpasterzy, uleganie mentalnoĤci porozwo-

1 W poprzednich latach ta liczba wynosiãa: w 2009 r. – 63 skargi, a w 2010 r. – 68 skarg.2 W 2008 r. liczba rozwodów wynosiãa 65,5 tyĤ., co stanowião 25,5 % liczby zawartych w 2008 r.

maãİeęstw, zob.: Gãówny UrzĈd Statystyczny, Rocznik demografi czny, Warszawa 2009, s. 30; natomiast w 2009 r. liczba rozwodów wynosiãa: 65,3 tyĤ., co stanowião na 25 % zawartych w 2009 r. maãİeęstw, zob.: Gãówny UrzĈd Statystyczny, Maãy rocznik statystyczny Polski 2010, Warszawa 2010, s. 122.

3 O znaczeniu terminu „kultura prawna” zob. np.: K. Opaãek, Zagadnienia teorii prawa i teorii polityki, Warszawa 1986, s. 273–296.

4 Na temat praw wiernych zob. np.: M. įurowski, Podstawy uprawnieę wiernych we wspólnocie koĤcielnej, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 28 (1981) nr 5, s. 81–87; J. Dyduch, ObowiĈzki i prawa wiernych Ĥwieckich w prawodawstwie soborowym, Kraków 1985.

170 Ks. Piotr Kroczek

dowej5. W rezultacie zanika autentyczny sens duszpasterski procesów o stwier-dzenie niewaİnoĤci maãİeęstwa, oparty na miãoĤci do prawdy dotyczĈcej maã-İeęstwa6.

NierozerwalnoĤþ maãİeęstwa

Powszechnie znanĈ jest prawda, İe w KoĤciele nie przeprowadza sič po-stčpowania rozwodowego oraz, İe nie uznaje sič rozwodów orzeczonych przez sĈdy paęstwowe. Wynika to z istotnego przymiotu maãİeęstwa, jakim jest oprócz jednoĤci (unitas) – jego nierozerwalnoĤþ (indissolubilitas) (kan. 1056)7. Z racji sakramentalnoĤci maãİeęstwa (zob. 1055 § 1) cechy te przybierajĈ szcze-gólnego znaczenia i mocy (kan. 1056), dlatego prawodawca dobitnie stwierdziã, İe „maãİeęstwo zawarte i dopeãnione nie moİe byþ rozwiĈzane İadnĈ ludzkĈ wãadzĈ i z İadnej przyczyny, oprócz Ĥmierci” (kan. 1141). To sformuãowanie nie ma charakteru wyãĈcznie dyscyplinarnego, ale wyraİa prawdč doktrynalnĈ8.

OczywiĤcie, powyİsze zreferowanie sprawy jest pewnym uproszczeniem, bowiem prawo kanoniczne zna rozwiĈzanie maãİeęstwa, czyli de facto roz-wód, choþ dotyczy to tylko ĤciĤle okreĤlonych sytuacji, z jakimi osoby pracujĈce w duszpasterstwie rzadko sič spotykajĈ. Do takich instytucji prawnych, które majĈ zastosowanie we wspomnianych okolicznoĤciach naleİy przywilej Piotro-wy (privilegium petrinum), poprzez który „maãİeęstwo niedopeãnione, zawarte przez ochrzczonych lub mičdzy stronĈ ochrzczonĈ i stronĈ nieochrzczonĈ, moİe byþ ze sãusznej przyczyny rozwiĈzane przez Biskupa Rzymskiego, na proĤbč obydwu stron lub tylko jednej, choþby druga sič nie zgadzaãa” (kan. 1142); oraz przywilej Pawãowy (privilegium paulinum), w którym maãİeęstwo zawarte przez dwie osoby nieochrzczone zostaje rozwiĈzane dla dobra wiary strony, któ-ra przyjčãa chrzest, przez sam fakt zawarcia nowego maãİeęstwa przez stronč ochrzczonĈ, jeĤli strona nieochrzczona odeszãa (kan. 1143–1150).

MajĈc powyİsze ustalenia na wzglčdzie w nauce prawa kanonicznego mówi sič o stopniach nierozerwalnoĤci9. Przymiot nierozerwalnoĤci ma charak-ter bezwzglčdny jedynie w maãİeęstwie sakramentalnym i dopeãnionym (matri-

5 MentalnoĤþ porozwodowa (vel rozwodowa) zdaniem R. Sobaęskiego cechuje osobč, która „nie rezygnuje z zawarcia maãİeęstwa, aczkolwiek zawiera je z wypaczonym poglĈdem na jego isto-tč, a przynajmniej na istotny przymiot nierozerwalnoĤci. W oczach takiej osoby maãİeęstwo straci-ão na znaczeniu, ale nie zdezawuowaão sič zupeãnie”, zob.: R. Sobaęski, Wpãyw mentalnoĤci wolnych zwiĈzków na waİnoĤþ zgody maãİeęskiej, „Annales Canonici” 4 (2008), s. 4.

6 Por. Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, 28 stycznia 2006 r., Acta Apostolicae Sedis (= AAS) 98 (2006), s. 135–138.

7 Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25 stycznia 1983 r., AAS 75 (1983), t. 2, s. 1–301; tekst ãacięsko-polski: Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznaę 1984. Cytowane ka-nony odnoszĈ sič do tego kodeksu, o ile nie zaznaczono inaczej.

8 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae iudices et administros, 21 stycznia 2000 r., AAS 92 (2000), s. 353.

9 T. Pawluk, Prawo kanoniczne wedãug kodeksu Jana Pawãa II, t. 3: Prawo maãİeęskie, Olsztyn 1986, s. 33.

171Kilka uwag kanoniczno-duszpasterskich...

monium consumatum). Podstawowym obowiĈzkiem KoĤcioãa jest potwierdzanie z mocĈ nauki o nierozerwalnoĤci takiego maãİeęstwa10.

ĭródãa niewaİnoĤci maãİeęstwa

Maãİeęstwo zawarte i dopeãnione moİe byþ jednak zawarte niewaİnie. Wówczas umowa maãİeęstwa nie zostaje zawarta, czyli nie wiĈİe ona stron. Przyczyny takiego stanu rzeczy sĈ trzy.

NiewaİnoĤþ ma swoje Įródão w przeszkodach maãİeęskich, czyli okolicz-noĤciach İyciowych o znaczeniu prawnym, które stojĈ na drodze do waİnego zawarcia maãİeęstwa (kan. 1083–109411)12. Wykryciu ewentualnie istniejĈcych pomičdzy nupturientami przeszkód ma sãuİyþ m.in. przeprowadzenie czynno-Ĥci poprzedzajĈcych zawarcie maãİeęstwa, czyli m.in. spisanie Protokoãu rozmów kanoniczno – duszpasterskich (kan. 1067), wygãoszenie zapowiedzi przedmaãİeę-skich (kan. 1067).

Kolejnym Įródãem niewaİnoĤci sĈ istotne braki w formie kanonicznej ko-niecznej ad validitatem do waİnego zawarcia maãİeęstwa13. Zgodnie z prawem kanonicznym w zwykãych warunkach tylko te maãİeęstwa sĈ waİne, które zo-stajĈ zawarte wobec asystujĈcego miejscowego ordynariusza albo proboszcza, albo wobec kapãana lub diakona delegowanego przez jednego z nich (Ĥwiadek urzčdowy vel kwalifi kowany); a takİe wobec dwóch Ĥwiadków (Ĥwiadkowie zwykli) (kan. 1108 § 1). Wspomniana delegacja jest prawnym wymaganiem, od którego uzaleİnia sič waİnoĤþ zwiĈzku. Warto przypomnieþ, İe musi byþ ona udzielona ante actum matrimonii w sposób wyraĮny, dla okreĤlonego duchowne-

10 Joannes Paulus PP. II, Adhortatio Apostolica Familiaris consortio de Familiae Christianae mu-neribus in mundo huius temporis, 22 listopada 1981 r., AAS 74 (1982), s. 81–191, tu nr 20; tekst polski: Jan Paweã II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio, Wrocãaw 1994.

11 Omówienie przeszkód do zawarcia maãİeęstwa pod kĈtem duszpasterskim zob. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja Episkopatu Polski o przygotowaniu do zawarcia maãİeęstwa w KoĤciele kato-lickim, (=Instrukcja o przygotowaniu do maãİeęstwa) 5 wrzeĤnia 1986 r., [w:] Akta Konferencji Episkopatu Polski, 1 (1998), nr 1, s. 85–137, tu nr 49–64.

12 Kodeks z 1983 r. wymienia nastčpujĈce przeszkody: 1) przeszkoda wieku; 2) przeszkoda impotencji; 3) przeszkoda wčzãa maãİeęskiego, 4) przeszkoda róİnej religii, która zachodzi mičdzy katolikiem a nieochrzczonym; 5) przeszkoda Ĥwičceę; 6) przeszkoda Ĥlubu czystoĤci; 7) przeszkoda uprowadzenia; 8) przeszkoda maãİonkobójstwa; 9) przeszkoda pokrewieęstwa; 10) przeszkoda po-winowactwa, 11) przeszkoda przyzwoitoĤci publicznej; 12) przeszkoda pokrewieęstwa prawnego.

13 W kanonistyce podejmuje sič zagadnienie zniesienia obowiĈzkowej formy kanonicznej i nadanie jej charakteru fakultatywnego, tak, aby jej brak lub uchybienia nie stanowiãy Įródãa nie-waİnoĤci maãİeęstwa. Autor niniejszego artykuãy konsekwentnie podtrzymuje postulat de lege feren-da za wymaganiem formy jedynie ad liceitatem, zob. np.: Does Obligatory Canonical Form of Marriage Contribute to “salus animarum”?, „Folia Canonica” 2009, s. 23–30; Ocena „raison d’être” norm dotyczĈ-cych kanonicznej formy zawarcia maãİeęstwa w warunkach polskiego prawa cywilnego. Przyczynek do dys-kusji, „Analecta Cracoviensia” 41 (2009), s. 469–481; Should Canonical Form still be Required for the Va-lidity of Marriage? the Future of Can. 1108 CIC 1983, [w:] Estratto da «Iustitia et Iudicium» Studi di Diritto Matrimoniale e Processuale Canonico in Onore di Antoni Stankiewicz, red. J. Kowal, J. Llobell, t. 2, Città del Vaticano 2010, s. 857–879.

172 Ks. Piotr Kroczek

go (determinis personis dari debet). Nie moİe byþ ona domniemana przez duchow-nego, który chce pobãogosãawiþ maãİeęstwo14.

NajczčĤciej wystčpujĈcym Įródãem niewaİnoĤci maãİeęstwa sĈ okolicz-noĤci, w których wyraİenie woli na zawarcia maãİeęstwa byão wadliwe i nie pociĈgnčão ze sobĈ prawnych skutków15. Do wad woli kodeks zalicza: (1) brak wystarczajĈcego uİywania rozumu spowodowany np. habitualnĈ chorobĈ umy-sãowĈ, niedorozwojem umysãowym, (2) powaİny brak rozeznania oceniajĈcego co do istotnych praw i obowiĈzków maãİeęskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych, co oznacza niemoİnoĤþ zdania sobie sprawy przez nuptu-rienta, czym jest w swej istocie maãİeęstwo oraz (3) róİne przyczyny natury psychicznej, które sprawiajĈ, İe osoby nie sĈ zdolne podjĈþ istotnych obowiĈz-ków maãİeęskich, np. zaburzenia osobowoĤci, uzaleİnienia, dewiacje seksualne (kan. 1095 nr 1–3).

Inne wady powodujĈce niewaİnoĤþ maãİeęstwa to: (4) bãĈd: (a) co do oso-by (kan. 1097 § 1), (b) jej przymiotu, gdy przymiot ten byã bezpoĤrednio i zasad-niczo zamierzony, (c) co do jednoĤci lub nierozerwalnoĤci albo sakramentalnej godnoĤci maãİeęstwa, który determinuje wolč (kan. 1099). Takİe wadliwie wy-raİa zgodč maãİeęskĈ ten, kto jest zwiedziony (5) podstčpem, dokonanym dla jej uzyskania, a dotyczĈcym jakiegoĤ przymiotu drugiej strony, który ze swej na-tury moİe powaİnie zakãóciþ wspólnotč İycia maãİeęskiego (kan. 1098). WadĈ zgody jest takİe (6) symulacja, czyli zgoda pozorna. Kodeks rozróİnia (a) symu-lacjč caãkowitĈ, gdy strona w zupeãnoĤci wyklucza maãİeęstwo; (b) symulacjč czčĤciowĈ, polegajĈcĈ na wykluczeniu jakiegoĤ przymiotu lub celu maãİeęstwa (kan. 1101 § 2). KolejnĈ wadĈ zgody jest (7) przymus i bojaĮę, od której, aİeby sič uwolniþ, zmuszony jest ktoĤ wybraþ maãİeęstwo (kan. 1103). Takİe nie moİna waİnie zawrzeþ maãİeęstwa pod (8) warunkiem dotyczĈcym przyszãoĤci, lecz moİna je zawrzeþ pod warunkiem dotyczĈcym przeszãoĤci lub teraĮniejszoĤci. Wówczas jest ono waİne lub nie, zaleİnie od istnienia lub nieistnienia przed-miotu warunku (kan. 1102 § 1 i § 2).

Istota wyroku sĈdowego stwierdzajĈcego niewaİnoĤci maãİeęstwa

Choþ maãİeęstwo apriorycznie cieszy sič przymiotem waİnoĤci wyraİo-nym przez kodeksowĈ formuãč matrimonium gaudet favore iuris i w wĈtpliwoĤci naleİy uwaİaþ je za waİne, dopóki nie udowodni sič czegoĤ przeciwnego (kan. 1060), to KoĤcióã, po zbadaniu sytuacji przez kompetentny trybunaã koĤcielny, moİe orzec niewaİnoĤþ maãİeęstwa (zob. KKK16 1629).

W swoim wyroku trybunaã koĤcielny stwierdza, İe maãİeęstwo nigdy nie zaistniaão. Umowa maãİeęska z pewnych, uznanych w prawie kanonicznym

14 T. Pawluk, Prawo kanoniczne wedãug kodeksu Jana Pawãa II, dz. cyt., s. 179–181.15 Szeroko o tym zob. np.: W. Góralski, KoĤcielne prawo maãİeęskie, Warszawa 2006, s. 155–217.

Duszpasterskie spojrzenie na ten temat przedstawia Instrukcja o przygotowaniu do maãİeęstwa, nr 65–70.16 Katechizm KoĤcioãa Katolickiego, Pallottinum 20022.

173Kilka uwag kanoniczno-duszpasterskich...

wzglčdów nie zostaãa zawarta. Osoby zaangaİowane w zwiĈzek nigdy nie byãy de iure maãİeęstwem.

W przypadku takiego orzeczenia obie strony sĈ wolne i, o ile nie zastoso-wano w wyroku klauzuli zabraniajĈcej tego, mogĈ one wstĈpiþ w zwiĈzki maã-İeęskie, które bčdĈ ich pierwszymi zwiĈzkami kanonicznymi.

Kompetencja procesowa sĈdu koĤcielnego

Sprawy maãİeęskie wszystkich ochrzczonych, gdy chodzi o skutki ka-noniczne, naleİĈ do sčdziego koĤcielnego (kan. 1671). Dotyczy to takİe spraw o stwierdzenie niewaİnoĤci maãİeęstwa. Zainteresowani orzeczeniem niewaİ-noĤci nie mogĈ wybraþ dowolnego trybunaãu koĤcielnego (por. kan. 1411 § 1). O kompetencji sĈdu w rozstrzyganiu tych spraw, za wyjĈtkiem tych, które na mocy powszechnych regulacji sĈ zarezerwowane Stolicy Apostolskiej17, decydu-jĈ normy z zawarte w kan. 167318. Ustanowiono w nim, iİ alternatywnie kompe-tentne sĈ: (1) trybunaã miejsca, w którym maãİeęstwo zostaão zawarte; (2) trybu-naã miejsca, w którym strona pozwana ma staãe lub tymczasowe zamieszkanie; (3) trybunaã miejsca, w którym strona powodowa ma staãe zamieszkanie, jeİe-li obydwie strony przybywajĈ na terytorium tej samej Konferencji Episkopatu i wikariusz sĈdowy staãego zamieszkania strony pozwanej, po jej wysãuchaniu, wyraİa na to zgodč; (4) trybunaã miejsca, na którym faktycznie trzeba bčdzie zbieraþ wičkszoĤþ dowodów, jeİeli wyrazi na to zgodč wikariusz sĈdowy staãe-go zamieszkania strony pozwanej, który wczeĤniej powinien jĈ zapytaþ czy nie zgãasza czegoĤ, co naleİaãoby wyãĈczyþ.

Sãusznie podkreĤlono w literaturze, İe pomičdzy tymi czterema trybuna-ãami nie istnieje pierwszeęstwo odnoĤnie kompetencji procesowej19. Zaintereso-wany moİe swobodnie wybraþ trybunaã z wyİej wymienionych. Jak wskazuje praktyka, najczčĤciej wybierany jest sĈd miejsca zawarcia maãİeęstwa.

Naleİy w tym miejscu przypomnieþ, İe zgodnie z decyzjĈ Najwyİszego Trybunaãu Sygnatury Apostolskiej, który czuwa nad wymiarem sprawiedliwo-Ĥci w KoĤciele (kan. 1445 § 3), sĈdem pierwszej instancji dla wszystkich spraw sĈdowych Diecezji Bielsko-įywieckiej jest SĈd Metropolitalny w Krakowie20.

17 SĈ to sprawy tych, którzy sprawujĈ najwyİszĈ wãadzč paęstwowĈ (kan. 1405 § 1) oraz inne sprawy, które sam wezwaã przed swój sĈd (kan. 1405 § 2).

18 Uszczegóãowienie norm dotyczĈcych kompetencji trybunaãów zawiera dokument Pontifi -cium Consilium de Legum Textibus, Dignitas connubii. Instructio servanda a tribunalibus dioecanis et in-terdioecesanis in pertractandis causis nullitatis matrimonii (=DC), 25 stycznia 2005 r., Città del Vaticano 2005; (polskie tãumaczenie w: Komentarz do Instrukcji procesowej „Dignitas connubii”, red. T. Rozkrut, Sandomierz 2007) art 8–21; zob. takİe dokument Supremum Signaturae Apostolicae Tribunal, Re-sponsio per generale decretum ad propositum quaesitum de can. 1673, 3° C.I.C., 6 maja 1993 r., AAS 85 (1993), s. 969–970.

19 C. A. Cox, Canon 1674, w: New Commentary on the Code of Canon Law, red. J. P., Beal, J. A. Coriden, T. J. Green, New York/Mahwah 2000, s. 1763.

20 Supremum Signaturae Apostolicae Tribunal, Decretum, 3 paĮdziernika 2003 r., Prot. Nr 4598/2/2003 Sat. Szczegóãowo sprawa kompetencji procesowej dla diecezji bielsko-İywieckiej zo-

174 Ks. Piotr Kroczek

Niektóre elementy duszpasterskiej troski

Jeİeli osoby zainteresowane problemem niewaİnoĤci maãİeęstwa zwrócĈ sič do duszpasterza, powinien on do sprawy podejĤþ bardzo roztropnie. Na takĈ postawč skãada sič wiele elementów.

Rozmowa z bezpoĤrednio zainteresowanymiPrzede wszystkim o szczegóãach sprawy zwiĈzanej z ewentualnĈ niewaİ-

noĤciĈ maãİeęstwa naleİy rozmawiaþ jedynie z bezpoĤrednio zainteresowa-nymi maãİonkami, niezaleİnie po której stronie moİe leİeþ Įródão niewaİno-Ĥci. Nie powinno sič wičc mieszaþ w sprawč obecnych partnerów maãİonków, czy ich rodziców, bowiem presja, jaka z ich strony niejednokrotnie dochodzi, zmierzajĈca do rozpoczčcia procesu i jego zakoęczenia zgodnie z tezĈ powódz-twa powoduje, İe dojĤcie do prawdy materialnej w trakcie procesu jest bardzo utrudnione, a niekiedy staje sič niemoİliwe.

Zachowanie wymienionej wyİej zasady ma sãuİyþ takİe temu, aby decyzja o zaskarİeniu maãİeęstwa byãa wãasnĈ decyzjč bezpoĤrednio zainteresowanych (jednej albo dwóch stron). W trosce o to prawodawca wykluczyã moİliwoĤþ wszczčcia procesu przez kogoĤ innego jak tylko maãİonkowie (oraz pod pewny-mi warunkami rzecznik sprawiedliwoĤci, lecz tylko wówczas, gdy niewaİnoĤþ maãİeęstwa zostaãa juİ rozgãoszona, jeİeli maãİeęstwo nie moİe byþ uwaİnione lub nie jest to poİyteczne) (kan. 1674)21. OczywiĤcie, jak pokazujĈ badania czčsto Įródãem motywacji starajĈcych sič o orzeczenie maãİeęstwa jest postawa nowe-go partnera, który pragnie zwiĈzaþ sič kanonicznym maãİeęstwem22.

Duch pokuty za zão jakim jest rozpad maãİeęstwaW czasie duszpasterskiej rozmowy naleİy zainteresowanym przedstawiþ

sprawč rozpadu maãİeęstwa w duchu pokuty i przypomnieþ o koniecznoĤci pragnienia naprawienia zãa, jakim zawsze jest utracona jednoĤþ wspólnoty maã-İeęskiej.

DobrĈ jest rzeczĈ, aby nawet po rozpadzie zwiĈzku maãİonkowie umieli uszanowaþ swoje maãİeęstwo, juİ de facto nie istniejĈce, jako zwiĈzek waİny i sakramentalny, którego de iure istnienie wzywa strony do zachowania czysto-Ĥci i pokuty za grzech jego rozpadu. Sãusznym jest takie pokierowanie zainte-resowanymi, aby umieli pogodziþ sič z tym, İe ich maãİeęstwo co prawda byão

staãa omówiona w artykule: P. Kroczek, Kompetencja procesowa w kontekĤcie sytuacji diecezji bielsko-İy-wieckiej, „Bielsko-įywieckie Studia Teologiczne 12 (2011), s. 101–110.

21 WyjĈtkiem jest sytuacja maãİeęstwa, które za İycia obydwu maãİonków nie zostaão zaskar-İone, po Ĥmierci jednego lub obojga maãİonków nie moİe byþ zaskarİone, chyba, İe kwestia doty-czĈca waİnoĤci ma charakter przedprocesowy dla rozwiĈzania innego sporu, bĈdĮ na forum kano-nicznym, bĈdĮ na forum Ĥwieckim (kan. 1675 § 1).

22 Zob. praca licencjacka U. Miernik (maszynopis), której obrona planowana jest na Uniwersy-tecie Papieskim Jana Pawãa II w Krakowie na Wydziale Nauk Spoãecznych w 2012 r.

175Kilka uwag kanoniczno-duszpasterskich...

nieudane i rozpadão sič, ale nie oznacza to, İe byão niewaİnie zawarte. Nie jest poprawnym myĤlenie, iİ skoro zwiĈzek sič rozpadã, to oznacza, İe byã on nie-waİnie zawarty.

Proces o orzeczenie niewaİnoĤci maãİeęstwa jest wprawdzie Ĥrodkiem duszpasterskim, lecz przede wszystkim ma on sãuİyþ ustaleniu prawdy na te-mat istnienia wčzãa maãİeęskiego. Jego celem nie jest zbčdne utrudnianie İycia wiernym. OczywiĤcie nie jest nim tym bardziej zaostrzanie sporów mičdzy stro-nami. Tym celem jest jedynie sãuİba prawdzie23. Proces sĈdowy ma byþ postrze-gany wičc, jako zmierzajĈcy do ustalenia prawdy materialnej, z którĈ niezaleİ-nie od oczekiwaę stron naleİy sič pogodziþ i przyjĈþ jĈ w duchu posãuszeęstwa Bogu i KoĤcioãowi.

Jak zauwaİyã Jan Paweã II: „Non ci si può arrendere alla mentalità divo-rzistica”24, jakĈ moİna zauwaİyþ wĤród wiernych zgãaszajĈcych sič do sĈdu ko-Ĥcielnego. Orzeczenie niewaİnoĤci nie moİe byþ postrzegane jako druga faza rozwodu cywilnego.

Zachčta do wzičcia udziaãu w procesieGdy zapadnie decyzja o rozpoczčciu procesu, zadaniem duszpasterzy

powinno byþ zachčcenie strony pozwanej, a takİe Ĥwiadków stron do wzičcia w nim udziaãu.

Ich niestawiennictwo powoduje przeciĈganie sič procesu oraz trudnoĤci w dochodzeniu do prawdy materialnej o maãİeęstwie. Naleİy przypomnieþ wiernym, İe „Nessun processo è a rigore contro l’altra parte, come se si trat-tasse di infl iggerle un danno ingiusto, L’obiettivo non è di togliere un bene a nessuno bensì di stabilire e tutelare l’appartenenza dei beni alle persone e alle istituzioni”25.

Przeciwnie, celem procesu jest bezstronne stwierdzenie prawdy przez oso-bč upowaİnionĈ do tego przez KoĤcióã, po uprzednim zapewnieniu stronom procesu moİliwoĤci przedstawienia argumentów i dowodów w ramach proce-su. Taka wymiana argumentów jest konieczna, aby sčdziowie koĤcielni mogli poznaþ prawdč i w rezultacie sprawiedliwie rozstrzygnĈþ sprawč26.

Wezwanie sĈdu do stawienia sič na przesãuchanie powinno byþ postrzega-ne jako obowiĈzek sumienia katolika, a nieuzasadniony brak odpowiedzi na nie jako grzech (zob. kan. 1477). ģwiadkowie, pytani przez sčdziego zgodnie z prze-

23 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, 28 stycznia 2006 r., AAS 98 (2006), s. 136.

24 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae tribunal, 28 stycznia 2002 r., AAS 94 (2002), s. 343: „Nie moİna ulegaþ mentalnoĤci porozwodowej”.

25 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, 28 stycznia 2006 r., AAS 98 (2006), s. 136, s. 137: „įaden proces nie jest wymierzony przeciw drugiej stronie, jak gdyby chodzião o wyrzĈdzenie niesprawiedliwej szkody. Jego celem nie jest odebranie komukolwiek jakiegoĤ dobra, ale okreĤlenie i ochrona dóbr naleİnych osobom i instytucjom”.

26 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, 28 stycznia 2006 r., AAS 98 (2006), s. 136.

176 Ks. Piotr Kroczek

pisami prawa, obowiĈzani sĈ wyjawiþ prawdč (kan. 1548 § 1). Naleİy w tym miejscu podnieĤþ pewnĈ kwestič etycznĈ. „Gli interessi individuali e colletti-vi possono, infatti, indurre le parti a ricorrere a vari tipi di falsità e perfi no di corruzione allo scopo di raggiungere una sentenza favorevole”27. Istnieje ryzy-ko, iİ mogĈ wystĈpiþ przypadki, w których dojdzie do gãosu postawa stron czy Ĥwiadków, stanowiĈca zagroİenie dla poprawnego przebiegu procesu. Jednak ze wzglčdu, iİ celem procesu maãİeęskiego jest ustalenie prawdy o istnieniu lub nieistnieniu zwiĈzku maãİeęskiego, co ma niepodwaİalne znaczenie dla sumie-nia, jest mniej prawdopodobne, İe dojdzie w nich do kierowania sič motywami niezgodnymi z poszukiwaniem prawdy28. ZresztĈ, prawo kanoniczne zawiera procedury zabezpieczajĈce przed faãszem, a dotyczĈce zbieranie dowodów pro-cesowych (por. kan.: 1389, 1391, 1457, 1488, 1489).

Warto przypomnieþ, İe zwolnieni z obowiĈzku udzielania odpowiedzi sĈ duchowni, w odniesieniu do tego, co im przekazano z racji sprawowania Ĥwičtej posãugi (zob. kan. 1550 § 2 nr 2); urzčdnicy paęstwowi, lekarze, poãoİne, adwo-kaci, notariusze i inni zobowiĈzani do zachowania tajemnicy urzčdowej, takİe z racji udzielania porady, w zakresie spraw objčtych tĈ tajemnicĈ, a takİe ci, któ-rzy obawiajĈ sič dla siebie lub wspóãmaãİonka albo dla bliskich krewnych lub powinowatych zniesãawienia, niebezpiecznych przykroĤci lub innego powaİne-go zãa (kan. 1548 § 2 nr 1 i nr 2). W wymienionych sytuacjach wypada poinfor-mowaþ sĈd o przyczynach odmowy zeznaę.

AdwokaciStrony wystčpujĈce w procesie mogĈ ustanowiþ swoich adwokatów lub

peãnomocników (kan. 1481–1490)29. Osoby te majĈ sãuİyþ wiedzĈ i doĤwiadcze-niem zarówno na etapie sporzĈdzania skargi powodowej, jak i w caãym pro-cesie30. KoĤcióã wymaga, aby adwokaci koĤcielni dokãadali wszelkich staraę, by uszanowaþ prawdč dowodowĈ. MajĈ takİe starannie wystrzegaþ sič podej-mowania sič spraw, których zgodnie z ich sumieniem, nie moİna obiektywnie obroniþ31.

Naleİy przestrzegaþ wiernych przed korzystaniem z usãug kancelarii prawniczych lub adwokatów, którzy nie majĈ zatwierdzenia kompetentnej wãa-dzy koĤcielnej, czyli biskupa diecezjalnego stojĈcego na czele trybunaãu (kan. 1483). Niejednokrotnie osoby te nie majĈ odpowiedniej wiedzy, aby sãuİyþ stro-

27 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae iudiciali ineunte anno, 28 stycz-nia 2006 r., AAS 97 (2005), s. 164: „Strony procesu, w obronie interesów indywidualnych i zbioro-wych, mogĈ niekiedy uciekaþ sič do róİnych form faãszu, a nawet do korupcji, aİeby uzyskaþ ko-rzystny dla siebie wyrok”.

28 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae iudiciali ineunte anno, 28 stycz-nia 2006 r., AAS 97 (2005), s. 164.

29 DC art. 101–113.30 Szeroko o tym: W. Góralski, Rola adwokata w koĤcielnych procesach maãİeęskich w Ĥwietle KPK

z 1983 roku oraz instrukcji Dignitas connubii, „Prawo Kanoniczne” 49 (2006), nr 3–4, s. 35–50.31 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad sodales Tribunalis Romanae Rotae, AAS 102 (2010), s. 110.

177Kilka uwag kanoniczno-duszpasterskich...

nom pomocĈ. Bywa takİe, İe stawki, jakich İĈdajĈ za swoje usãugi, sĈ bezpod-stawnie wygórowane32.

Pomoc w ustaleniu Įródãa niewaİnoĤciWaİnym obowiĈzkiem duszpasterskim powinna byþ pomoc zainteresowa-

nym i wychwycenie ewentualnego Įródãa niewaİnoĤci maãİeęstwa. SzczególnĈ uwagč duszpasterze powinni zwróciþ na moİliwoĤþ wystĈpienia róİnych przy-czyn natury psychicznej, które sprawiajĈ, İe osoby nie sĈ zdolne podjĈþ istot-nych obowiĈzków maãİeęskich (kan. 1095 nr 3) 33. Ten wãaĤnie tytuã niewaİnoĤci jest najczčĤciej wystčpujĈcym w praktyce sĈdowej34.

W tym miejscu naleİy zwróciþ duszpasterzom uwagč, na to, İe – jak to podkreĤliã Jan Paweã II – istnieje potrzeba chronienia wspólnoty koĤcielnej przed „dallo scandalo di vedere in pratica distrutto il valore del matrimonio cristiano dal moltiplicarsi esagerato e quasi automatico delle dichiarazioni di nullità, in caso di fallimento del matrimonio, sotto il pretesto di una qualche immaturità o debolezza psichica dei contraenti”35. Naleİy podkreĤliþ, İe tylko niezdolnoĤþ, a nie trudnoĤþ w zakresie zgody maãİeęskiej i urzeczywistnienia wspólnoty İy-cia i miãoĤci, powoduje niewaİnoĤþ maãİeęstwa36.

Choþ kaİdy wierny ma prawo legalnego dochodzenia i obrony przysãu-gujĈcych im w KoĤciele uprawnieę na wãaĤciwym forum koĤcielnym wedãug przepisów prawa (kan. 221 § 1), to jednak nie wydaje sič wskazane, aby kiero-waþ wiernych do sĈdu, jeİeli jasno wynika, İe sprawa jest pozbawiona szans na powodzenie. Tak jest wówczas, gdy nie widaþ jakiejkolwiek podstawy fak-

32 Zob. np. ostrzeİenie na stronie internetowej SĈdu Metropolitalnego Archidiecezji Katowic-kiej: http://www.archidiecezja.katowice.pl/sd-metropolitalny (dostčp: 10.02.2012 r.).

33 Istnieje bardzo obszerna literatura dotyczĈca tego zagadnienia, zob. np.: W. Góralski, Nie-zdolnoĤþ do zawarcia maãİeęstwa wedãug kan. 1095 nn. 1–3, Próba syntezy, „Prawo Kanoniczne” 39 (1996), nr 3–4, s. 25–42; H. Stawniak, NiezdolnoĤþ do podjčcia istotnych obowiĈzków maãİeęskich z przyczyn na-tury psychicznej: (n. 3 kan. 1095 KPK), „Prawo Kanoniczne” 48 (2005), nr 1–2, s. 35–47; R. Sobaęski, Dylematy przy stosowaniu kanonu 1095, „Prawo Kanoniczne” 48 (2005), nr 1–2, s. 49–55; zob. takİe me-dyczne ujčcie tego problemu: M. Drogowski, NiezdolnoĤþ do podjčcia istotnych obowiĈzków maãİeęskich z przyczyn natury psychicznej. Aspekt sĈdowo-psychiatryczny, „Psychiatria polska” 44 (2010), s. 487–496.

34 WĤród spraw osĈdzonych w I instancji w SĈdzie Metropolitalnym Archidiecezji Krakow-skiej w 2011 r. sprawy, w których orzeczono niewaİnoĤþ maãİeęstwa z tytuãu ustanowionego w kan. 1095 nr 3 byão 104; natomiast innych tytuãów niewaİnoĤci (uİytych wyãĈcznie albo teİ ãĈcznie z in-capacitatis) byão 8.

35 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Rotae romanae auditores coram admissos, 5 lutego 1987 r., AAS 97 (1987), s. 1458: „zgorszeniem pãynĈcym z niszczenia w praktyce wartoĤci chrze-Ĥcijaęskiego maãİeęstwa na drodze przesadnego i niemal automatycznego mnoİenia sič orzeczeę niewaİnoĤci, w przypadkach zaãamania sič maãİeęstwa, pod pretekstem niedojrzaãoĤci lub sãaboĤci psychicznej partnerów”. Kwestii niezdolnoĤci psychicznej w sprawach o niewaİnoĤþ maãİeęstwa Jan Paweã II poĤwieciã przemówienia do Trybunaãy Roty Rzymskiej z 5 lutego 1987 r. AAS 79 (1987), s. 1453–1459 oraz z 25 stycznia 1988 r., AAS 80 (1988), s. 1178–1185.

36 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Rotae romanae auditores coram admissos, 5 lutego 1987 r., AAS 97 (1987), s. 1457: „Per il canonista deve rimanere chiaro il principio che solo la incapa-cità, e non già la diffi coltà a prestare il consenso e a realizzare una vera comunità di vita e di amore, rende nullo il matrimonio”.

178 Ks. Piotr Kroczek

tycznej i nie moİe sič zdarzyþ, by w trakcie procesu jakaĤ podstawa sič ujawniãa (por. 1505 § 2 nr 4). W przypadku braku takiej pewnoĤci, naleİy poleciþ wier-nym, aby zwrócili sič do sĈdu37.

Wydanie dokumentówW tym miejscu naleİy przypomnieþ duszpasterzom, którym zostaãa po-

wierzona troska o ksičgi parafi alne (kan. 535 § 1) o obowiĈzku wydania koniecz-nych dokumentów, takich jak przykãadowo: Ĥwiadectwa chrztu stron, Ĥwiadec-two maãİeęstwa. Zgodnie z procedura przyjčtĈ w sĈdach, to strona powodowa ma dostarczyþ wymagane dokumenty do sĈdu. Nie naleİy natomiast wydawaþ nawet kopii protokoãu maãİeęskiego, choþ moİna umoİliwiþ zainteresowanym jego przejrzenie. Gdy zajdzie taka potrzeba, sĈd zwróci sič z proĤbĈ o jego wyda-nie w celach dowodowych. Wypada wspomnieþ o tym, İe kan. 1544 stanowi, iİ dokumenty nie posiadajĈ mocy dowodowej, jeİeli nie sĈ oryginalne lub przed-ãoİone w uwierzytelnionym odpisie.

Koszta sĈdoweWaİnĈ kwestiĈ sĈ koszta sĈdowe. Tč sprawč w szczegóãach reguluje pra-

wo partykularne. Biskup diecezjalny powinien ustanowiþ przepisy dotyczĈce, m.in. zasĈdzania stron na zapãacenie lub zwrot kosztów sĈdowych, a takİe wy-nagrodzenia peãnomocników, adwokatów, biegãych i tãumaczy, a takİe zwrotu kosztów Ĥwiadkom (kan. 1649 § 1 nr 1 i nr 2). Takİe w jego gestii jest regulacja sytuacji przyznawania bezpãatnej pomocy lub obniİki kosztów sĈdowych (kan. 1649 § 1 nr 3)38.

Jeİeli strona nie jest w stanie uregulowaþ wymaganej kwoty, moİe prosiþ sĈd o jej zmniejszenie, rozbicie na raty lub nawet caãkowite umorzenie. Od orze-czenia w sprawie kosztów i wypãacenia honorariów nie przysãuguje stronom oddzielna apelacja, ale moİe sič odwoãaþ w ciĈgu pičtnastu dni do tego samego sčdziego, który moİe zmieniþ ustalonĈ kwotč (kan. 1649 § 2). Dlatego teİ niejed-nokrotnie o potwierdzenie materialnego status quo strony powodowej proszony jest proboszcz wãasny. Wprawdzie nie istnieje taki prawny obowiĈzek ustano-wiony prawem powszechnym (moİna go ustanowiþ prawem partykularnym), lecz byãoby wskazane, gdyby w uzasadnionych wypadkach to wspólnota para-fi alna pokryãa przynajmniej czčĤþ opãat sĈdowych.

37 Naleİy dodaþ, İe sĈdy diecezjalne prowadzĈ bezpãatne porady prawne w zakresie orzecze-nia niewaİnoĤci maãİeęstwa.

38 Opãata za prowadzenie procesu w SĈdzie Metropolitalnym Archidiecezji Krakowskiej wy-nosi 1200 zã, z tym, İe dla osób mieszkajĈcych poza granicami kraju opãata ta wynosi 2000 zã.

179Kilka uwag kanoniczno-duszpasterskich...

Zakoęczenie

W podsumowaniu wypada przypomnieþ, iİ proces o stwierdzenie niewaİ-noĤci maãİeęstwa prowadzony w sĈdach diecezjalnych ma wymiar pastoralny. Czasem niestety zdarza sič, İe gorliwoĤþ pasterska zostaje wypaczona przez po-bãaİliwoĤþ wobec osób, których maãİeęstwo sič rozpadão oraz oczekiwanie ze strony duszpasterzy, aby niewaİnoĤþ maãİeęstwa byãa ogãaszana zgodnie z İy-czeniem zainteresowanych osób wyraİonym w procesie. Proces prowadzĈcy do orzeczenia niewaİnoĤci maãİeęstwa traktowany jest wówczas jako narzčdzie prawne pozwalajĈce osiĈgnĈþ ten wãaĤnie cel39.

Takie myĤlenie i idĈce za nim dziaãanie naleİy nazwaþ niewãaĤciwym, a nawet szkodliwym, bowiem w rzeczywistoĤci wcale nie sãuİy ono dobru zain-teresowanych osób ani samej wspólnoty koĤcielnej. DziaãalnoĤþ duszpasterska musi zawsze wspieraþ i gãosiþ nierozerwalnoĤþ zwiĈzku maãİeęskiego.

Na sam koniec naleİy mocno zaakcentowaþ, İe teza o sprzecznoĤci pomič-dzy prawem a duszpasterstwem jest faãszywa40. Jak to podkreĤlaã Jan Paweã II: „La dimensione giuridica e quella pastorale sono inseparabilmente unite nella Chiesa pellegrina su questa terra”41; co wičcej: „Non è vero che per essere più pa-storale il diritto debba rendersi meno giuridico42”. Prawda, jakiej poszukuje sič w koĤcielnych procesach, nie jest prawdĈ abstrakcyjnĈ, oderwanĈ od dobra czão-wieka. Przeciwnie jest to prawda naleİĈca do ludzkiej i chrzeĤcijaęskiej drogi kaİdego wiernego, na której bardzo powinno zaleİeþ duszpasterzom43. Wierne przestrzeganie norm wypãywajĈcych z kanonów i ogólnych zasad prawa kano-nicznego pozwoli duszpasterzom na takie dziaãanie, które w optyce bčdzie mia-ão przede wszystkim salus animarum (por. kan. 1752).

39 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae in inauguratione Anni Iudicialis, 27 stycznia 2007 r., AAS 99 (2007), s. 87–88.

40 Zob.: Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae Praelatos, auditores, offi ciales et advocatos anno iudiciali ineunte, 18 stycznia 1990, AAS 82 (1990), s. 872–877; P. Kroczek, The Art of Legislation: the Principles of Lawgiving in the Church, Kraków 2011, s. 226–227.

41 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae Praelatos, auditores, offi ciales et advoca-tos anno iudiciali ineunte, 18 stycznia 1990, AAS 82 (1990), s. 874: „Wymiar prawny i pastoralny sĈ nierozerwalnĈ jednoĤciĈ w KoĤciele pielgrzymujĈcym przez ziemič”.

42 Joannes Paulus PP. II, Allocutio ad Romanae Rotae Praelatos, auditores, offi ciales et advo-catos anno iudiciali ineunte, 18 stycznia 1990, AAS 82 (1990), s. 874: „Nie jest prawdĈ, İe aby prawo byão bardziej duszpasterskie, musi staþ sič mniej prawem”.

43 Benedictus PP. XVI, Allocutio ad Tribunal Rotae Romanae, 28 stycznia 2006 r., AAS 98 (2006), s. 137–138.

180 Ks. Piotr Kroczek

SOME REMARKS ABOUT THE DECLARATION OF NULLITY OF MARRIAGE

There were 65 petitions for declaration of matrimonial nullity in the Diocese of Bielsko-Biaãa–įywiec in 2011. This quite a big number motivated the author of the pa-per to give some clarifi cations and clues that would help the pastors of souls answer the question: how to deal, in a canonically correct way, with people who are interested in annulment.

The fi rst part of the article concerns one of the essential properties of marriage – in-dissolubility. The next one presents sources of the nullity of marriage. After showing the essence of the judgment, which declares the annulment, and having shortly presented the problem of judicial competency, the author discusses some elements of pastoral care, such as, 1) exclusive direct contact with spouses, 2) incentive to grief and sorrow because of the situation of divorce, 3) encouragement to take an active part in the annulment pro-cess, 4) advocates, 5) help in fi nding the ground of nullity of marriage, 6) giving docu-ments required by the tribunal, 7) judicial expenses.

It can be summarized that there is no contradiction between the juridical and pas-toral dimension of the Church. The process for annulment is a part of pastoral care. It serves salus animarum.