Katalog izložbe "Nakit - skriveno značenje"

Lidija Balj i Tijana Stanković-Pešterac

Nakit Skriveno značenje

„Nakit – skriveno značenje”

Muzej Vojvodine

Novi Sad

10. maj–19. avgust 2013.

Izdavač Muzej VojvodineDunavska 3521000 Novi Sadwww.muzejvojvodine.org.rs

Glavni i odgovorni urednik Dr Agneš Ozer

Autori izložbe i kataloga Mr Lidija Balj i mr Tijana Stanković-Pešterac

Recenzent katalogaMr Jovan Koledin

Dizajn izložbeJelena Dobrović-Bojanović

Nakit kao inspiracija savremenim umetnicimaMirjana RankovićAleksandar RamadanovićMr Nikola Macura

Lektura i korekturaMr Lidija Mustedanagić

Prevod na engleski Mr Tijana Stanković-Pešterac Milica Bojković

Lektura i korektura engleskog tekstaMilica Bojković

Izložba i katalog realizovani su sredstvima Sekretarijata za kulturu i informisanje AP Vojvodine i Ministarstva kulture i informisanja Republike Srbije

Nakit Skriveno značenje

Sadržaj

Uvod 6

Luksuzni nakit za ovaj i onaj svet 13

Magična svojstva ćilibara 17

Zlatarski kalup iz Našica 20

Antički zlatni prsten iz Hrtkovaca 24

Niske od staklenih perli 28

Nakit kao novac 32

Novac kao nakit 36

Specijalne ogrlice iz Mokrina 41

Kneževski grob iz Čađavice 44

Zubi medveda kao amajlija 48

Rimska božanstva na gemama 52

Nakit sa hrišćanskom simbolikom 56

Germanski grob iz Hrtkovaca 60

Ukrasi iz doba Avarskog kaganata 64

Ogrlica sa ljudskim rebrom 68

Fibule kroz prostor i vreme 72

Ostava spondilusa kao riznica blaga 76

Srebrni nakit i pozlaćena fibula sa potesa Vukoder 80

Nakit kao inspiracija 85

Nakit kao uspomena 93

Literatura 101

6

Nakit – skriveno značenje

„Sve ljudske želje i brige ogledaju se u nakitu“Marjan Unger

Možemo reći da je potreba za ukrašavanjem stara koliko i ljudska vrsta. Među-tim, nakit nije samo ukrasni detalj, već u sebi nosi čitav niz skrivenih znače-

nja. Ona su se menjala kroz različite periode ljudske istorije, kao što su se menjali i materijali od kojih je pravljen, dok su se tehnike njegove izrade razvijale i usavrša-vale. Arheološka i antropološka istraživanja pokazala su da je veza između nakita i ljudskog društva oduvek bila veoma složena. Nošen kao lični ukras, nakit predstav-lja prozor u prošlost čovečanstva, dajući nam nagoveštaj razmišljanja drevnih ljudi.

Kada se govori o nakitu, najčešće se misli na raskošan nakit izrađen od plemeni-tih metala, ukrašen poludragim i dragim kamenjem, i u tom slučaju, prva asocijacija je njegovo materijalno značenje. Kao složen fenomen, nakit se ne može posmatrati samo kroz materijalnu prizmu, već je potrebno proučavati ga sa više aspekata, služeći se metodologijama različitih društvenih nauka, od arheologije i antropologije, preko psihologije i sociologije, istorije, teorije mode i ekonomije, do filozofije i estetike.

Težnja za posedovanjem retkih i skupocenih predmeta utemeljena je u samoj čovekovoj prirodi, kao što su i razmena dobara, kupovina i prodaja. Ljudi su u proš-losti, kao i danas, koristili različite sirovine za izradu nakita. Proces proizvodnje na-kita zavisio je od vrste materijala i njegovih svojstava, umešnosti majstora, ali i od potreba i želja tadašnjih mušterija. Obuhvatao je širok spektar različitih postupaka i tehnika. I dok su najjednostavniji primerci zadržavali prirodan oblik sirovine – poput zanimljivog kamena ili školjke, za izradu nakita od metala bilo je potrebno veliko umeće. Osim nabavke rude, koja je često bila veoma složena, ono je uključi-valo i njeno topljenje, a zatim i veoma zahtevnu obradu metala.

Poput odeće, nakit se nosi na telu i tako odražava identitet pojedinca, pred-stavljajući način na koji se on prezentuje drugim ljudima. Tako može odražavati društveni položaj pojedinca, njegovu religijsku ili etničku pripadnost, te u širem smislu predstavlja svojevrsno sredstvo komunikacije, jezik ili simbol.

Arheolozi često proučavaju nekropole iz različitih perioda i način sahranjiva-nja u njima. Skeletni ostaci, prilozi u grobu, a često i nakit sa kojim je pokojnik sa-

Uvod

7

hranjen govore o specifičnim pogrebnim običajima, a ponekad i precizno određuju etničku pripadnost. Raskošan i skupocen nakit smatra se jasnim izrazom moći, pa se prema njemu mogu prepoznati bogatstvo i značaj određenih grupa ili pojedinaca. Amajlije, talismani, ili nakit koji na sebi ima religijske predstave i simbole otkriva detalje o religiji i verovanjima ljudi u prošlosti.

Kada je otkriven sistematskim arheološkim istraživanjem, nakit je veoma značajan za proučavanje prošlosti. Raznovrsni podaci, koji se na taj način dobijaju, omogućavaju rekonstrukciju različitih sfera života naših predaka. Nestručnim ili divljim iskopavanjima dobijaju se samo predmeti, čije je vreme nastanka moguće utvrditi, ali sve ostale dragocene informacije ostaju zauvek izgubljene.

Izložba Nakit – skriveno značenje osmišljena je tako da na inovativan način predstavi najreprezentativnije primerke nakita iz arheoloških zbirki Muzeja Vojvo-dine, uz saradnju sa Muzejom Slavonije iz Osijeka i Narodnim muzejom iz Kikinde. Polazeći od stanovišta interpretativne arheologije, nakit je analiziran i predstavljen kroz raznovrsna značenja koja nosi. Primerci nakita iz različitih perioda prezento-vani su kao nosioci vrednih arheoloških podataka o zanatstvu, trgovini, religiji, kao i društvenim odnosima u prošlosti. Deo izložbe pod nazivom Nakit kao inspiracija nastao je sa željom da nakit iz arheoloških zbirki posluži kao inspiracija savremenim umetnicima. Na taj način je drevni nakit dobio svoju savremenu umetničku inter-pretaciju, a umetnici Mirjana Ranković, Nikola Macura i Aleksandar Ramadanović priliku da daju svoje viđenje nakita iz prošlosti – kroz moderni nakit, skulpturu i fo-tografiju. Nakit kao uspomena je deo izložbe koji je omogućio publici da neposredno učestvuje u njenom stvaranju. Izloženi su primerci nakita sa jedinstvenim pričama posetilaca, koji su izložbu obogatili, dajući joj intimnu notu i značenje uspomena.

8

Jewellery – Hidden Meaning

“All human desires and troubles are embodied in jewellery”Marjan Unger

I t can be said that human need for personal adornment is as old as a human race. Jewellery, however, is not only an ornament, but it has many different hidden

meanings as well. These meanings used to change throughout the history of man-kind, so did the materials for their production, while the manufacturing techniques developed and flourished. Archaeological and anthropological researches have shown a complex relationship between jewellery and human society. Worn as a personal ornament, a piece of jewellery represents a broader perspective of the past of hu-manity, giving us a glimpse of the ancient peoples’ minds.

When we think about jewellery, we usually have in mind luxurious forms, made of precious metals, adorned with precious and semi-precious stones, pearls etc. However, jewellery is a phenomenon which has to be treated in a multidisci-plinary way. Various approaches should be used, as well as different methodologies ranging from archaeology, anthropology, psychology, sociology, history, fashion theory and economics to philosophy and aesthetics.

The tendency to possess the rare and precious objects is deeply founded in human nature, such as the goods exchange, buying and selling. As people nowadays, people in ancient times used different materials for the manufacture of jewellery. The production style depended on raw material, jewellery form or artisan’s ability. The most simple jewellery types preserved natural raw material form – such as an interesting rock or a shell, while metalwork demanded high skills, including ore smelting and various other manufacturing techniques.

Like clothes, jewellery is worn on the body, thus showing the identity of an individual and reflecting the way one presents oneself to others. As such, jewellery can be an expression of someone’s individuality, someone’s social status, religion or ethnicity. In a wider sense, it can be viewed as a communication tool, a language or a symbol. When found during archaeological excavations, a piece of jewellery can be highly valuable for diverse studies of the past, helping in the reconstruction of different life spheres of our ancestors.

Introduction

9

Jewellery – Hidden Meaning is the exhibition designed to show the most rep-resentative pieces of jewellery from archaeological collections of the Museum of Vojvodina, in cooperation with the Museum of Slavonia from Osijek and the Na-tional Museum from Kikinda. Starting from the aspects of the interpretive archae-ology, jewellery is analysed and presented through its different meanings. The part of the exhibition named Jewellery as an inspiration originates from the idea to in-spire modern artists with jewellery pieces from archaeological collections. In this way, ancient jewellery acquired its modern artistic interpretation, and the artists Mirjana Ranković, Nikola Macura i Aleksandar Ramadanović gained a chance to represent their perceptions of the pieces from the past – through modern jewellery, sculpture and photography. Jewellery as a memory is the segment which enables museum visitors to participate directly in the creation of the exhibition. Pieces of jewellery are displayed with the unique stories of their owners so as to give them a touch of intimacy and the meaning of a long-lasting memory.

13

Luksuzni nakit za ovaj i onaj svet

Na nekropoli staroj približno 7.000 godina pronađen je luksuzni nakit izrađen od morskih školjki i amuleti od ukrasnog kamena. Bili su sastavni deo grobnih

darova koji su prilagani uz preminule pripadnike vinčanske kulture. Pored ličnog nakita pokojnika, u ovim grobovima nalazili su se predmeti korišćeni za obavljanje svakodnevnih poslova, poput keramičkih posuda i raznih alatki od kostiju i kamena.

Ovi predmeti pronađeni su na lokalitetu Živanićeva dolja, udaljenom oko 2 km zapadno od sela Botoš, u blizini Zrenjanina. Na njemu su nađeni predmeti iz različitih perioda – od praistorije do srednjeg veka – ali su najbrojniji i ujedno najznačajniji ovi iz neolitskog perioda. U vreme kada je otkriveno, ovo nalazište je predstavljalo prvu poznatu nekropolu vinčanske kulture. Čak i danas, nakon više od jednog veka istraživanja na više stotina vinčanskih naselja, poznate su nam samo dve njihove nekropole – osim ove u Botošu otkrivena je i jedna na Gomolavi u Hrtkovcima.

Međutim, lokalitet kod Botoša imao je neuobičajenu sudbinu. Upravo na tom mestu nalazilo se ležište kvalitetne gline koju su lokalni meštani koristili za izradu cigle. Tokom eksploatacije zemlje nepovratno je uništavan lokalitet, a meštani su usput sakupljali arheološke nalaze, koje su potom poklanjali ili prodavali seoskom učitelju Lazaru Nikoliću. Na taj način formirana je vredna arheološka zbirka koju su, sredinom prošlog veka, otkupili Narodni muzej u Zrenjaninu i Muzej Vojvodi-ne u Novom Sadu.

S obzirom na to da je veći deo nalaza samo sakupljen iz razrovašene zemlje nedostaju nam važni podaci ključni za precizno tumačenje ovih nalaza. Na osnovu razgovora sa Lazarom Nikolićem i seljanima koji su učestvovali u sakupljanju pred-meta došlo se do osnovnih smernica – predmeti su većinom pronalaženi uz skelete u zgrčenom položaju, a i u okolini se nalazio materijal svojstven pripadnicima vin-čanske kulture. Na osnovu raspoloživih podataka zaključeno je da se na ovom mestu nalazilo naselje i nekropola starije faze vinčanske kulture, čija se starost procenjuje na vreme između 5.300 i 4.700 godina stare ere.

Nakit pronađen u ovim grobovima svakako spada među luksuzne nalaze, jer je izrađen od ekskluzivnih sirovina nabavljanih iz udaljenih krajeva. Pre svega to se odnosi na narukvice i niske izrađene od morskih školjki. Detaljnom analizom je utvrđeno da su korišćene dve vrste školjki – Spondylus i Glycymeris i da njihovo

Narukvice i niska od školjke, Botoš, V milenijum p. n. e., Muzej Vojvodine

Bracelets and beads made of shell, Botoš, 5th millennium BC, Museum of Vojvodina

14

poreklo treba tražiti na obalama Mediterana. Takođe je zaključeno da su ovi ukrasi na našu teritoriju stizali putem razmene i to kao gotovi proizvodi, jer na nalazištima nisu pronađeni tragovi njihove izrade. O njihovoj retkosti svedoči i podatak da su pronalaženi u malom broju i to samo na nalazištima severno od Dunava. U većem broju ih ima samo na Vinči, najznačajnijem nalazištu po kojem je cela kultura dobila ime. Od spondilus školjki su pravljene narukvice, perle, privesci i ukrasi za odeću, dok su od glicemerisa, za sada, pronađene samo narukvice.

Koliko su školjke bile dragocene pokazuje i podatak da su nakon lomljenja nji-hovi delovi ponovo upotrebljavani – na mnogim delovima pronađene su perforacije na osnovu kojih zaključujemo da su naknadno korišćeni kao privesci ili ukrasi za odeću, a najpre kao delovi kompozitne narukvice.

Osim nakita od školjki i amuleti izrađeni od ukrasnog kamena spadaju u luk-suzne nalaze, ali njih, u manjem broju, pronalazimo na većini nalazišta vinčanske kulture. Javljaju se u različitim oblicima, a najčešće u vidu pečurki na postolju, zatim u obliku stilizovanih životinjskih glava, pri čemu se može samo naslutiti o kojim se životinjama radi, kao i u vidu shematizovanih predstava ljudskih figura. Napravljeni

su od različite vrste kamena često zelenkaste boje, koji nakon obrade dobija providnu, staklastu strukturu i izgleda poput skupocenog alabastera. Međutim, ustanovljeno je da je u pita-nju mermerni oniks koji se može naći na našoj teritoriji, a svoj-stvena mu je meka struktura koja ga čini pogodnim za obradu.

Ovi amuleti su brižljivo izrađeni, a osim što imaju posto-lja na kojima mogu da stoje poput figurica, imaju i tragove koji upućuju na to da su bili vezivani, te su mogli biti nošeni kao svojevrsni amuleti-privesci. Njihova namena nam do danas ostaje nejasna, ali je neosporno da su u pitanju izuzetni primerci vinčanske umetnosti kojima su pripisivana posebna svojstva. Amulet, inače, može biti bilo koji predmet, a njegova najvaž-nija karakteristika je da ima moć da zaštiti onoga ko ga nosi. S obzirom da su ovi amuleti pronalaženi i na naseljima i kao grobni darovi, možemo zaključiti da su spadali u lične predmete koji su štitili njihovog vlasnika u toku života ali i nakon smrti.

Lidija Balj

Glycymeris školjke, vlasništvo Nikole Mrkšića

Glycymeris shells, owner Nikola Mrkšić

15

Luxurious jewellery for life and afterlife

People in the past, like people nowadays, used many different raw materials for jewellery manufacture. Exclusive raw materials used

for jewellery production were sometimes acquired from exotic regions. Different marine shells, such as Spondylus and Glycymeris, arrived from the distant Mediterranean shores and they were used for jewel-lery production. Some of the favourite raw materials have been found in our territories, like the Dentalium shell species and various types of marble. They were considered to have special powers. Therefore, they were highly valued and appreciated. Valuable jewellery pieces made of sea shells, together with marble amulets were found at the necropolis of the site of Živanićeva dolja and they belong to the Vinča culture.

Amuleti od mermernog oniksa, Botoš, V milenijum p. n. e., Muzej Vojvodine

Amulets made of marble onyx, Botoš, 5th millennium BC, Museum of Vojvodina

17

Magična svojstva ćilibara

Prema drevnom simboličkom tumačenju ćilibar predstavlja duševnu nit koja individualnu energiju povezuje sa kosmičkom, a individualnu dušu sa univer-

zalnom. On simbolizuje sunčevu, duhovnu i božansku privlačnu snagu. Još je hri-šćanski filozof i teolog Pseudo-Dionizije Areopagit smatrao da ćilibar pripada ne-beskim esencijama, jer u sebi spaja odlike srebra i zlata, istovremeno simbolizujući neiscrpnu i neprolaznu čistotu zlata i blistav i nebeski sjaj srebra.

Sa stanovišta botanike, ćilibar je fosilizovana biljna smola u kojoj je nađeno čak više od dvadeset hemijskih elemenata. Spada u poludrago kamenje, iako nije mineral.

Jedno od opšte poznatih svojstava ćilibara je da ima magnetna svojstva, od-nosno da se trenjem naelektriše. Naime, još je Tales iz Mileta proučavao njegova elektrostatička svojstva, pa je elektricitet i dobio ime po grčkom nazivu za ćilibar – elektron. Još jedno od izuzetnih svojstava ćilibara je to da čuva organske tvari i organizme koji su se u njemu našli dok je smola još bila sveža. Zahvaljujući tome, ostali su nam sačuvani brojni primerci flore i faune, koji svedoče o živom svetu pre više desetina miliona godina.

Međutim, svojstva po kojima je ćilibar posebno cenjen i zbog kojih je od pamtiveka upotrebljavan su njegova prirodna lepota i boja. U prirodi se pronalazi u amorfnom obliku i prekriven skramom, ali se veoma lako obrađuje pri čemu ne gubi ništa od svojih prirodnih svojstava. Nakon obrade i glačanja dobija na proz-račnosti i sjaju, što ga čini posebno pogodnim za izradu nakita.

Najpoznatiji ćilibar potiče sa Baltičkog mora – na njegovoj istočnoj obali na-laze se najbogatija nalazišta ćilibara na svetu. Ležišta baltičkog ćilibara nastala su od takozvane „ćilibarske šume“ koja se ovde prostirala pre oko 40 miliona godina. Reke su ispirale ćilibar s padina Skandinavije i taložile ga na obalama nekadašnjeg mora koje se prostiralo na području današnje severne Nemačke, Poljske i Kalinjin-gradske oblasti Ruske Federacije. Pod uticajem talasa i erozije, iz zemlje su ispirani komadi ćilibara koje su ljudi sakupljali na obalama mora.

U prošlosti je ćilibar raznim trgovačkim putevima stizao u druge delove Evrope, pa tako i do naših krajeva. Na arheološkim nalazištima u našoj zemlji, nalazi ćilibara zastupljeni su još od bronzanog doba, a po raskoši i raznovrsnosti nalaza izdvajaju se kneževske grobnice iz VI i V veka stare ere; posebno one iz Novog Pazara i Ate-

Komad baltičkog ćilibara, udruženje „GEO-PAN”, Novi Sad

Baltic amber, “GEO-PAN” Society, Novi Sad

18

nice kod Čačka. Na teritoriji Vojvodine nakit od ćilibara najčešće pronalazimo na nekropolama koje se pripisuju Sarmatima. Postoje pretpostavke da su upravo oni imali ključnu ulogu u prometu ćilibara i da su od II veka naše ere preuzeli vodeću ulogu u trgovini i obradi ove materije.

Kao zanimljiv primer, izdvaja se ogrlica sa perlama od ćilibara, pronađena tokom arheoloških istraživanja na Titelskom bregu 1960. godine. Potiče iz dečijeg groba, u kojem su pored skeleta pronađeni sledeći nalazi: jedna mala keramička posuda, smeštena kod nogu pokojnika, dečija naušnica od bronzane žice i ova niska koju čine čak 166 perli. Veoma je dekorativna, pri čemu njenoj lepoti i atraktivnosti posebno doprinosi raznovrsnost perlica od kojih je sačinjena. Napravljene su od različitih materijala – staklene paste, školjki i ćilibara, raznovrsnih su oblika i izuzetnih boja. Minuciozna izrada ukazuje na vrhunski rad starih majstora.

Na ovom nalazištu je istraženo ukupno devet grobova, od kojih je čak pet bilo dečijih. Osim tužnog svedočanstva o velikoj smrtnosti dece krajem IV veka, pojedi-nosti o načinu sahranjivanja pružaju nam uvid u veoma važan segment prošlosti, a

to je odnos jedne zajednice prema najmlađim članovima društva. Pažljivim proučavanjem pogrebnog tretmana može se zaključiti da nema razlike u sahranjivanju dece i odraslih – orijentacija skeleta bila je ista kao i kod odra-slih, kraj nogu su im bile položene keramičke posude i ono što je posebno važno – u svih pet grobova pronađen je pažljivo izrađeni dečiji nakit. Tu su prstenje od bronzane žice, bronzane fibule, ogrlice sa privescima od pro-bušenih novčića, kao i narukvice i ogrlice od šarenih staklenih perli. Sve ovo ukazuje na to da su deca u ovoj zajednici, još od detinjstva, bila ravnopravni članovi društva kojima je poklanjana velika ljubav i pažnja.

Lidija Balj

Niska sa perlama od ćilibara, stakla i školjki, Mošorin, kraj IV veka, Muzej Vojvodine

String made of amber, glass and shells, Mošorin, late 4th century AD, Museum of Vojvodina

19

The magic of amber

Amber is fossilized tree resin which has been studied and used for various purposes from the ancient times. It is well-known for its

capacity to be electrified by friction and its ability to preserve the or-ganic matter and organisms which had been found in it when the resin was still fresh. Furthermore, it was used for the preparation of medical and aromatic substances. However, amber is best known for its natu-ral beauty and colour, which is the main reason why it has always been regarded highly and used in jewellery design and making. The most famous amber comes from the Baltic Sea, and it came to our country through extensive network of goods exchange. In Vojvodina amber jewellery is commonly found at necropolises of the Sarmatian culture. Especially valuable is a necklace with amber beads, which was found in a child’s grave dating from the 4th century AD.

Fibule sa ćilibarom, Botoš, III–IV vek,Muzej Vojvodine

Fibulae with amber, Botoš, 3rd–4th centuries AD, Museum of Vojvodina

20

Zlatarski kalup iz Našica

Z latarski kalup iz XIV veka govori o proizvodnji nakita presovanjem metalnog lima. U pitanju je slučajni nalaz iz Našica kod Osijeka, pronađen u voćnjaku

prilikom izvođenja zemljanih radova 1972. godine. Iako je izvan voćnjaka otkrive-no više gotičkih pećnjaka, uz sam kalup nije bilo drugih artefakata. Zahvaljujući ljubaznosti gospodina Branka Kranjčeva, u čijem se vlasništvu nalazi, izložen je na stalnoj postavci Muzeja Slavonije u Osijeku.

Kalup je pravougaonog oblika, veoma težak i izrađen od mesinga. Na obe njegove strane sačuvani su negativi sa različitim ukrasima, koji su služili za izradu nakita. Najbrojnija su udubljenja u obliku polulopte, za koja pretpostavljamo da su korišćena za izradu tzv. kalotastih dugmadi. Pored toga prisutne su i različite ro-zete, koncentrični krugovi, pravougaonici, kružni motivi sa urezanim slovom M, stilizovani cvetovi ljiljana i sl.

Nalazi srednjovekovnih zlatarskih kalupa nisu nepoznata pojava. U literaturi se pominju četiri delimično očuvana kamena kalupa, koje su koristili zadarski zlatari, ali i metalni kalupi iz Vršca i Bačkog Monoštora. Pojava zajedničkih karakteristika na tri metalna kalupa, koja podrazumeva isti materijal, kao i slične ukrase, ukazu-je na jednaku funkciju. Verovatno su u pitanju zlatarski kalupi, koji su korišćeni za izradu manjih ukrasnih predmeta upotrebljavanih kao aplikacije na odeći, pojase-vima, kožnom remenju i sl. Svi objavljeni kalupi datuju se u XIV vek, a njihov rela-tivno veliki broj predstavlja dokaz žive zlatarske aktivnosti na prostoru severno od Save i Dunava u to vreme, čemu u prilog ide i otkriće malog gvozdenog nakovnja na Kapelinom bregu kod Vršca.

Tehnika presovanja metalnog lima bila je jednostavna i lako izvodljiva, a zahte-vala je uobičajen zlatarski alat i vešto napravljen kalup. Čini se da je majstor nastojao da iskoristi svaki deo njegove površine, pa je ukrasne motive postavio na obe strane kalupa. Na taj način, mogao je da proizvede različite vrste nakita sa istog kalupa. U srednjovekovnom zlatarstvu, kalupi su imali veoma veliku vrednost, a za njiho-vu izradu bilo je potrebno naročito umeće. U zavisnosti od dostupnosti različitih sirovina, izrađivani su od različitih vrsta kamena, ali i od metala, najčešće bronze, prema prethodno urađenom modelu od drveta, odnosno gline.

21

Zlatarski kalup, Našice, XIV vek, vlasništvo Branka Kranjčeva (na pozajmici u Muzeju Slavonije Osijek)

Jewellery mould, Našice, 14th century, owner Mr Branko Kranjčev (lent to the Museum of Slavonia Osijek)

22

Koliko su važni bili kalupi za zlatare, govori činjenica da su vrlo često oni dobavljani iz velikih proizvodnih centara, a potom dopremani u lokalne zlatarske radionice. Pretpostavlja se da je kalup iz Našica, između ostalog, korišćen za izra-du ukrasnih pločica i dugmadi kalotastog oblika sa omčom za prišivanje. Nakit od ukrasnih pločica pravougaonog ili kružnog oblika bio je izuzetno omiljen kod sred-njovekovnog stanovništva u periodu od kraja XIII do početka XV veka. S obzirom na veliki broj pronađenih primeraka na širokom prostoru, može se zaključiti da je moda i u srednjem veku prevazilazila etničke okvire. Ove ukrasne pločice prišivane su na traku od kože ili neke tkanine i tako nošene kao počelice, a ređe kao narukvice ili ogrlice. Način njihove izrade podrazumevao je presovanje tankog metalnog lima preko matrice sa različitim ukrasnim elementima, što nije zahtevalo naročito zla-tarsko umeće, osim dobro izrađene matrice. Zbog toga se smatra da je nakit ovog tipa verovatno bio proizvod domaćih zlatarskih radionica, sa izuzetkom složenijih i većih primeraka, koji su verovatno bili rad iskusnih zlatara primorskih i vizantijskih radionica ili putujućih majstora.

Ukrasna pločica od srebrnog lima jedna je od 14 pločica pronađenih prilikom arheološkog iskopavanja velikog srednjovekovnog groblja uz crkve u Arači, neda-leko od Novog Bečeja. Ova pločica ima kvadratni oblik, a ukrašena je stilizovanim dijagonalno raspoređenim cvetovima krina i rozetom u sredini koju obrazuje šest kružno postavljenih kalota. Uz jednu od ivica nalaze se tri rupice za prišivanje. Da-tovana je u XIII–XV vek, ali veoma podseća na primerak ukrasne pločice, koji je nađen na lokalitetu Vrcalova Vodenica kod Rume koja se, zahvaljujući mađarskom novcu Ludviga I iz istog groba u kojem je nađena, datuje u XIV vek.

Dugme koje je moglo biti izrađeno u kalupu kakav je našički jeste tipično sred-njovekovno kalotasto dugme, korišćeno u periodu od XII do XV veka. Naš primerak takođe potiče iz groblja u Arači, gde je pronađeno 10 sličnih dugmadi kalotastog oblika, izrađenih od srebrnog lima, sa kružnom ili elipsoidnom omčom. Na osnovu njihovog oblika i vrste materijala od kojeg su napravljeni može se pretpostaviti da su korišćeni kao ukrasni detalj na odeći ili deo nekog nakita. Prema celokupnom groblju, ovo dugme se datuje u vreme između XIII i XV veka.

Tijana Stanković-Pešterac

Srebrno kalotasto dugme, Novi Bečej, XIII–XIV vek, Muzej Vojvodine

Silver spherical button, Novi Bečej, 13th–14th centuries AD, Museum of Vojvodina

Ukrasna pločica, srebro, Novi Bečej, XIII–XV vek, Muzej Vojvodine

Ornametal plaque, silver, Novi Bečej, 13th–15th centuries AD, Museum of Vojvodina

23

Mould from Našice near Osijek

Jewellery mould from Našice (near Osijek), dated back to the 14th century, was used for moulding by pressure. Moulding by pressure

was a simple technique, which requested a custom toolkit and skillfully manufactured mould. Ornamental schemes are carved on both sides of the mould from Našice. In such way, a craftsman had a possibility to use different parts of its surface and manufacture diverse jewellery types. Among other jewellery pieces which may have been made from this pattern are the spherical button and the small ornamental plaque, which was often used in the Middle Ages. The silver button (12th–15th c.) and the ornamental plaque (13th–15th c.) come from the site of Arača, near Novi Bečej, and are kept at the Museum of Vojvodina.

Zlatarski kalup iz Našica, druga strana

The back side of the jewellery mould from Našice

24

Antički zlatni prsten iz Hrtkovaca

Iz sela Hrtkovci kod Rume potiče izuzetan primerak zlatnog prstena iz rimskog doba. U Muzej Vojvodine je dospeo putem otkupa 2004. godine, a otkriven je slu-

čajno, te nam nije poznat njegov arheološki kontekst. Prsten se sastoji od obruča, koji je izrađen tehnikom iskucavanja zlatnog lima, i ukrasne pločice, koja je izvedena pomoću tehnike livenja u kalupu. Ukrasna pločica zalemljena je za obruč prstena. Zahvaljujući dobroj volji akademskog vajara Ranka Dragića i nastojanju da otkrije-mo kako je napravljen ovaj prsten, izradili smo kalup kakav je mogao biti korišćen za livenje ukrasne pločice.

U rimsko doba, prstenje je bilo dostupno ženama i muškarcima svih društvenih slojeva. Međutim, prstenje izuzetnog kvaliteta i izrade, izrađeno od plemenitih me-tala, poludragog i dragog kamenja, moralo je biti simbol visokog društvenog položaja ili bogatstva. U 33. knjizi svog čuvenog dela Poznavanje prirode (Historia naturalis) Plinije Stariji (25–79. g. n. e.) je objašnjavao raširenu modu nošenja prstenja i drugih vrsta nakita kao posledicu lošeg uticaja bogatstva i potrebe za luksuzom. Smatrao je da je „najveći zločin prema čovečanstvu počinio onaj ko je prvi stavio zlato na svoje prste.“ U Rimskom carstvu, služba u vojsci mnogima je obezbedila građanski status, dok je privilegija nošenja prstenja svim vojnicima garantovana dekretom 197. godine. Od tada se proširuje uloga prstenja kao markera društvenog položaja i ono postaje oznaka dostojanstva, vereničkog statusa (anulus pronubus), pečat ili amulet.

Oblik prstena poput hrtkovačkog, inspirisan je bronzanim ključevima, koji-ma su se otvarale različite kutije i ormarići u domaćinstvu. Uglavnom izrađeni od bronze u najraznovrsnijim formama, mali ključevi na prstenju bili su elegantno re-šenje za zaključavanje dragocenosti. Korišćeni su tokom celog rimskog perioda, pa se pojedinačni primerci teško mogu datovati bez njihovog konteksta.

Kako se u Rimskom carstvu moda menjala i u proizvodnji nakita, veliki broj novih tipova prstenja pojavio se krajem II i u III veku n. e. Prstenje sa čipkasto izve-denim ornamentima na ukrasnoj pločici – „ključu“, bilo je naročito cenjeno zbog prefinjenosti njegove izrade. Zlatno i srebrno prstenje, inspirisano funkcionalnim bronzanim ključevima-prstenjem služilo je kao statusni simbol, sugerišući da je onaj ko ga je nosio na prstu posedovao dragocenosti, koje je držao zaključane u kući. Ukrasi su često bili samo dekorativni, ali su posebnu važnost imali kada su sadržali

25

predstave određenog mitološkog i političkog značaja. Usložnjavanjem dekoracija prvobitna funkcionalnost prstena-ključa se izgubila.

I dok je veliki broj jednostavnih bronzanih primeraka opstao do današnjih vremena, znatno manje je zlatnih i srebrnih koji su očuvani. Sudeći po obimnoj naučnoj literaturi, sa teritorija celog Rimskog carstva poznato ih je tek nekoliko. Iz Narodnog muzeja u Beogradu izdvojen je prsten sa predstavom Amora i Psihe, koji je mogao biti ljubavnički poklon; iz Augsta u Švajcarskoj poznat je prsten ukrašen pticama i fontanom, a slični su nađeni u Triru, Bonu i jedan srebrni u Česterfordu, sa bahijskim motivom i predstavom lava u pokretu na zlatnoj pločici; iz Sarajeva je poznat prsten sa Jupiterom i Viktorijom, koji je verovatno pripadao nekom oficiru, i predstavljao poklon za posebne vojničke zasluge; izdvaja se još jedan, sa predsta-vom Fides, koja u desnoj ruci nosi vojno obeležje vexillium, a stoji između dva stuba koji podupiru trodelni luk.

Zlatni prsten, Hrtkovci, II–III vek, Muzej Vojvodine

Gold ring, Hrtkovci, 2nd–3rd centuries AD, Museum of Vojvodina

26

Zlatni prsten iz Hrtkovaca ima neobičnu predstavu na svom „ključu“. Radi se o dva Amora, koji jašu na delfinima. Amori su dati u profilu i okrenuti jedan prema drugom, pridržavajući se za stablo drveta koje se nalazi između njih i čija krošnja ih nadvisuje. Na prvi pogled, čini se da je u pitanju drvo pitomog bora (pinus pinea). Međutim, sličnog oblika je predmet koji drži Eros, grčki pandan Amoru, na reljefu istočnog partenonskog friza. U Srejovićevim interpretacijama, Eros u tom slučaju drži lepezu, pa bi to moglo biti drugačije tumačenje „drveta“ na prstenu iz Hrtko-vaca. Njegova predstava ima još jednu neobičnost: prstenaste drške na stablu, kao i delimično oštećen motiv romba sa krstom na dnu stabla, za koje još uvek nema-mo objašnjenje. Ukoliko sledimo analogiju sa prstenom iz Augsta, predmet između Amora možemo tumačiti i kao fontanu iz koje oni piju vodu.

Predstave Amora na prstenju verovatno su bile ljubavnog karaktera, što je u vezi sa prirodom ovog božanstva. Uglavnom je zamišljan kao dečak sa zlatnim krilima koji svojim lukom i strelama „unosi nemir i ljubavnu čežnju u srca ljudi i bogova“. U antičkoj umetnosti vrlo je čest prikaz Amora koji jaše delfina, ali se on u zavisnosti od konteksta različito tumači. Stari narodi znali su da je delfin bio sisar i prepoznavali njegovu ljubav prema čoveku, tako da su ga doživljavali kao simbol emocije, privr-ženosti i uzbuđenja. Za njih, on je imao i solarna i htonska svojstva kroz Apolona, Veneru i Neptuna, te je vodio duše umrlih na drugi svet. U erotičnim mitološkim scenama, Amor koji jaše delfina mogao je biti alegorija brze plovidbe ljubavi, čija se strastvenija varijanta ogleda u predstavama Amora koji jaše na morskoj nemani.

Prsten iz Hrtkovaca je težak i izrađen od relativno čistog zlata, na šta ukazuju njegova krtost i brojna sitna oštećenja.


27

Roman gold ring from the village of Hrtkovci

The Roman ring, made of gold and decorated with two figures of the Amores riding dolphins, is dated to the 2nd and the 3rd centuries AD.

It was found by chance in the village of Hrtkovci, near Ruma. The hoop of this ring was manufactured by minting, while its ornamental plaque was made by casting. This type of ring, with the large decorative plaque attached to the bezel was inspired by the simple bronze key-rings which were used for opening locks on boxes and cupboards in the household. When made of precious metals and elaborately decorated, the rings of this kind were probably worn as symbols of wealth and power, and to mark religious and political affinities.

Kalup za izradu prstena, rekonstrukcija; autor Ranko Dragić

Ring mould, reconstruction made by Ranko Dragić

28

Niske od staklenih perli

Proizvodnja stakla predstavljala je jedan od najnaprednijih tehnoloških procesa u staro doba. Staklo je prvi put otkriveno na Bliskom Istoku pre 4.500 godina

– najstariji uzorak potiče iz Tel Asmara u Mesopotamiji. O počecima njegove upo-trebe svedoče nalazi staklenih perli, a u antičko doba dolazi do njegove sveopšte upotrebe. Zanimljivo je da se u nekim delovima Indije i danas, posle više od 3.200 godina, od kako su ovladali proizvodnjom perli, one još uvek izrađuju na stari, tra-dicionalan način. Neki naučnici smatraju da je Indija u prošlosti bila vodeća regija za proizvodnju i izvoz ovih proizvoda, a interesantno je da i danas uživa sličnu poziciju.

Staklene perle predstavljaju neiscrpan izvor inspiracije, jer do te mere varira-ju po veličini, obliku i boji, kao i po načinu izrade, da su njihova lepota i umetnička raznovrsnost apsolutno bezgranične. Mogu se kombinovati sa perlama i ukrasima sačinjenim od drugih materijala, što samo doprinosi njihovoj atraktivnosti. Najče-šće se koriste nanizane kao ogrlice, ali i za ukrašavanje odeće. Iako ih pronalazimo na mnogim arheološkim lokalitetima, veoma je malo nalaza koji svedoče o njihovoj proizvodnji, prometu i trgovini. Najviše podataka dobija se proučavanjem samih perli, jer su na njima ostali sačuvani tragovi koji svedoče o načinu na koji su napravljene.

Tehnički, staklene perle se prave tako što se staklena masa zagreva iznad tačke topljenja, a zatim se oblikuje u željeni oblik pre nego što se ohladi i stvrdne. Posto-ji mnogo načina da se staklo pretvori u perlu i veruje se da su proizvođači tokom vekova oprobali skoro sve metode. Neke od njih, kao što su metoda namotavanja i metoda izvlačenja, postale su standard na većini mesta. Umesto da se staklo for-mira u kuglice koje naknadno treba probušiti da bi se napravila perla, iskorišćena je prednost rastegljivosti staklene mase tako da se formiraju perle sa perforacijom. Jedan od načina da se to postigne bilo je bušenje istopljene kuglice stakla oštrim metalnim predmetom, što je korišćeno u mnogim ranim industrijama.

Među najstarije načine izrade perli spada i tehnika namotavanja. Izvodi se tako što se izvesna količina staklene mase uzima iz posude za topljenje i namotava oko metalne žice ili štapa. Na ovaj način se dobija perla koja se mogla skinuti sa alatke i ostaviti da se ohladi. Perla dobijena na ovaj način je naknadno mogla biti ukrašava-na upotrebom alata koji je menjao njen oblik kao i dodavanjem stakla drugih boja. Perle izrađene ovom tehnikom prepoznatljive su po tome što se u strukturi stakla,

29

Niska od staklenih perli i perle, Ruski Krstur, IV vek, Muzej Vojvodine

String made of glass beads and beads, Ruski Krstur, 4th century AD, Museum of Vojvodina

30

osim mehurića vazduha i drugih nečistoća, vidi da je staklena masa umotana oko perforacije, a ponekad su perle toliko dobro napravljene da su ove odlike gotovo u potpunosti odsutne. Međutim, na ovaj način su pravljene pojedinačne perle, za šta je trebalo veoma mnogo vremena. Od trenutka kada je u upotrebu ušla tehnika mo-zaika, koja je postala uobičajna negde oko 300. godine stare ere, došlo se do načina za bržu i efikasniju proizvodnju.

Niske sa perlama koje se nalaze u zbirci Muzeja Vojvodine mahom potiču sa sarmatskih nekropola Bačke i Banata. Uglavnom se hronološki smeštaju u period kasne antike, odnosno od I do IV veka nove ere. U većini grobnih celina, osim perli od stakla nalaze se i one napravljene od drugih materijala, poput ljuštura školjki, kostiju, kaolina i raznih drugih vrsta minerala. Najčešće su bile nošene kao razno-bojne ogrlice ali su takođe prišivane za tkaninu i bile deo nošnje. Smatra se da su izrađene u radionicama koje su se nalazile u rimskom vojnom logoru Tibiskum (lat. Tibiscum) u današnjoj Rumuniji. Ove radionice su ujedno i najbolje istražene radionice za proizvodnju staklenih perli. U njima su se stakleni ukrasi proizvodili u periodu od II, pa sve do sredine IV veka nove ere.

Radionice u Tibiskumu su stradale u požaru i zahvaljujući tome ostali su nam sačuvani dragoceni nalazi koji omogućavaju rekonstukciju njihovog izgleda. Otkrive-ne su dve okrugle peći za topljenje staklene mase, napravljene od cigle i premazane glinom. Pronađen je i jedinstven set metalnih alatki, zatim komadi stakla i gotove perle. Veoma bitna svedočanstva o lokalnoj proizvodnji pružaju i perle koje su ostale nedovršene, kao i primerci sa različitim greškama. U ovim radionicama su pravljene perle raznih oblika i boja, uglavnom neprozirne, poput zelene, narandžaste, bele, žute, crvene i crne; dok su one u plavoj boji bile od dragocenog providnog stakla. Osim jednobojnih, pravili su i polihromne perle uz primenu različitih tehnika, a identifikovani su i pozlaćeni stakleni ukrasi. S obzirom da su pronađeni i ukrasi od prirodnih materijala poput karneola, korala i školjki, može se zaključiti da su oni već u radionicama kombinovani sa staklenim perlama stvarajući niske neprolazne lepote. Po svemu sudeći, raznobojne staklene perle su bile i ostale omiljeni ukras žena, što potvrđuju mnogobrojni primeri iz različitih epoha i krajeva sveta.

Lidija Balj

Niska od staklenih perli, Botoš, III–IV vek, Muzej Vojvodine

String made of glass beads, Botoš, 3rd–4th centuries AD, Museum of Vojvodina

31

The necklaces made of glass beads

Based on many examples from different periods and diverse places, colourful glass beads were favourite female ornament. Whether

they were worn as necklaces or sewn to the cloth as a part of apparel, these beads were buried in many female graves. In the Roman times, they were especially appreciated by Sarmatian women.

The glass bead necklaces included in the collection of the Muse-um of Vojvodina primarily come from necropolises in Bačka and Ba-nat and they date back to the period between the 1st to the 4th century AD. It is assumed that they were made in Tibiscium, a Roman military camp situated in what is now Romania. The best preserved remains of the workshops for glass beads manufacture are found there. These re-mains reveal not only how these workshops and tools looked like, but also how the manufacturing process was carried out.

Niska od staklenih perli Ruski Krstur, IV vek, Muzej Vojvodine

String made of glass beads, Ruski Krstur, 4th century AD, Museum of Vojvodina

32

Nakit kao novac

Nakit i novac su uvek bili usko povezani. Plemeniti metali korišćeni su kao sred-stvo razmene, pa je i nakit izrađen od srebra i zlata u teškim vremenima mo-

gao da posluži na isti način. Svedoci smo postojanja mnogobrojnih zalagaonica, gde ljudi i danas prodaju zlatni nakit, dok se istovremeno u kulturama Azije i Srednjeg istoka, kupovina skupocenog nakita smatra dobrom investicijom.

Od svih ruda koje eksploatišemo, nijedna nije toliko upotrebljiva kao zlato. Njegova primena u različitim oblastima potiče od raznovrsnosti njegovih svojstava. Zlato sprovodi struju, ne oksidira, lako se oblikuje i kombinuje sa drugim metali-ma, lako se topi, kuje ili iskucava. Povrh svega, zlato je metal koji zauzima posebno mesto u ljudskom umu. Kroz čitavu ljudsku istoriju, u skoro svakoj kulturi, ono je simbolizovalo moć, lepotu, čistotu i uspeh. Već hiljadama godina, upotrebljavano je za izradu ukrasnih predmeta i nakita. Zlatno grumenje, koje je vađeno iz potoka i reka, bilo je lako dostupno i lako obradivo, tako da se smatra jednim od prvih metala kojim se čovek služio. Njegova vrednost je velika, a samim tim i njegova upotreba u razmeni i trgovini. Najstarija upotreba zlata kao novca datira od pre 2.700 godina, kada su komadi srebra ili zlata korišćeni kao monete.

Tri prstena, narukvica i naušnice, izrađeni od zlata, čuvaju se u okviru Antičke zbirke Muzeja Vojvodine i potiču sa različitih arheoloških lokaliteta. Jedan prsten i naušnice nađeni su na arheološkim lokalitetima u Svilošu i Beški. Veliki prsten (prečnika 2,1 cm), sa ovalnom ćelijom ispunjenom belim staklom, jedini je zlatni prsten otkriven na velikoj rimskoj nekropoli kod Sviloša. S obzirom na njegovu širi-nu, neobično je što se nalazio na srednjem prstu leve ruke jedne mlade devojke, koja je umrla sa 15 ili 16 godina. U njenom grobu nalazio se i novac, iskovan u rimskoj Sisciji, u vreme 315–316. godine, zahvaljujući kojem je ceo grob i datovan.

Izuzetne zlatne minđuše sa duguljastim ispupčenim bobicama, čiji dizajn de-luje gotovo savremeno, pronađene su na rimskom lokalitetu u Beški. Na osnovu ostataka skeleta, konstatovano je da se radi o pripadnici ženskog pola, koja je spa-ljena u pogrebnom obredu i čiji su ostaci pohranjeni u zemlju zajedno sa nakitom, keramikom, lampicom i novcem imperatora Aleksandra Severa (222–235), prema kojima se ceo nalaz i datuje u III vek.

Zlatne naušnice, Beška, III vek, Muzej Vojvodine

Gold earrings, Beška, 3rd century AD, Museum of Vojvodina

Zlatni prsten, Sviloš, II–IV vek, Muzej Vojvodine

Gold ring, Sviloš, 2nd–4th centuries AD, Museum of Vojvodina

33

Zlatni nakit, II–V vek, Muzej Vojvodine

Gold jewellery, 2nd–5th centuries AD, Museum of Vojvodina

34

Dvojni zlatni prsten, ukrašen sa dva karneola kupasto oblikovana, pronađen je tokom arheoloških istraživanja u Novom Slankamenu. Okolnosti nalaza nisu u potpunosti jasne, ali je poznato da se slično prstenje može naći diljem Rimskog car-stva, te da je bilo u modi tokom II i III veka n. e. Prsten je uzak, neobične trapezo-idne forme u gornjem delu, te verovatno nošen na drugom članku, što Rimljanima nije bilo strano.

Mali zlatni prsten sa svetloljubičastim kamenom potiče iz okoline Šida, a sti-gao je u Muzej Vojvodine putem otkupa. Njegov trakasti obruč na ramenu je ukra-šen listolikim motivom, tako da stilizovani listovi uokviruju kamen. Ovakva moda ukrašavanja rimskog prstenja bila je česta, naročito kada se radilo o elegantnom prstenju, isključivo ukrasne namene, koje je bilo popularno od kraja II i u III veku, dok su se neke varijante održale i početkom IV veka. Ono je uglavnom veoma luk-suzno, ponekad ukrašeno novcem, skupocenom gemom, kamejom ili staklom i nosi poruku o bogatstvu njegovog vlasnika. Sudeći po veličini obruča, vlasnica prstena iz Šida verovatno je bila neka devojčica ili mlada žena.

Masivna zlatna narukvica iz Hrtkovaca samo je delimično očuvana. Jedan njen kraj oblikovan je u vidu stilizovane zmijske glave sa udubljenjima za oči, u kojima je bio usađen po jedan rubin. Zmijska glava i deo njenog tela predstavljeni su ure-zima, tako da podsećaju na zmijsku kožu, dok je središnji deo narukvice istanjen i neukrašen. Po ovako preciznom načinu ukrašavanja, možemo naslutiti o umeću majstora, a na osnovu težine same narukvice i o imućnosti njenog naručioca. Nakit sa predstavama zmija poznat je još od starijeg gvozdenog doba, a u rimsko doba ovaj motiv je najčešće korišćen za dekoraciju narukvica i prstenja. Narukvice otvorenih krajeva, ukrašene zmijskim glavama, bile su veoma moderne u rimsko vreme. Neki primerci bili su spiralno uvijeni i mogli su se nositi oko zgloba šake ili oko bicepsa. Krajem Rimskog carstva, zlatari napuštaju raskošni i precizni način izrade zmijske forme i teže ka jednostavnijoj i stilizovanijoj, što se primećuje kao običaj u mno-gim rimskim provincijama. Stoga, primerak zlatne narukvice iz Hrtkovaca može-mo datovati u to doba, IV i V vek. Simbolizam zmije veoma je složen i rađa brojne asocijacije. Za razliku od hrišćanskog vremena, u kojem je zmija dobila negativno značenje, u antičko vreme najpre je povezivana sa lečenjem, regeneracijom, po-novnim rađanjem i večnošću. Na nakit je stavljana da leči i štiti: neki podaci govore da su nakit sa predstavom zmije kao amajliju nosile čak i žene u drugom stanju. U mnogim kulturama, zmija je predstavljala htonsko božanstvo, vezano za podzemlje i smrt, što je u skladu sa prirodnim ponašanjem ove životinje.

Tijana Stanković-PešteracZlatna narukvica, Hrtkovci, IV–V vek, Muzej Vojvodine

Gold bracelet, Hrtkovci, 4th–5th century AD, Museum of Vojvodina

Zlatni prsten sa poludragim kamenom, okolina Šida, III vek, Muzej Vojvodine

Gold ring with semi-precious stone, territory of Šid, 3rd century AD, Museum of Vojvodina

35

Jewellery used as a currency

Precious metals have always been used as a currency or trade good. Similarly, many items of silver and gold jewellery were used instead

of money, in poverty or in hard times. Of all the minerals people exploit, none is more useful than gold. Its usefulness derives from diversity of special properties, but, above all, it occupies a particular place in the human mind. Gold has always been highly valued and used for the ma-nufacture of ornamental objects and jewellery, as well as a medium of exchange, or money. Three gold rings, a bracelet and earrings are part of the Roman Collection of the Museum of Vojvodina. They originate from different archaeological sites (Beška, Sviloš, Novi Slankamen, Hrt-kovci) and represent high skills of the Roman goldsmiths, as well as the individuals’ needs to own such luxurious items.

Dvojni zlatni prsten sa karneolom, Novi Slankamen, II–III vek, Muzej Vojvodine

Double gold ring with carnelian stone, Novi Slankamen, 2nd–3rd centuries AD, Museum of Vojvodina

36

Novac kao nakit

Ako spojimo jedan zlatni ili srebrni novčić i okačimo ga na tanki lančić, dobićemo jedan od modnih detalja po rimskoj modi iz II i III veka. Bilo da je izrađen u

jednostavnom ili raskošnom obliku, ovaj ukras predstavljao je statusni simbol nove društvene klase koja je bila na usponu moći. Termin „monetarno zlatarstvo” ozna-čava veliku grupu proizvoda, poput prstenja, fibula, pojaseva, ogrlica i narukvica čiji su konstruktivni ili dekorativni elementi bili novčići. U antičkom svetu, kao i mla-đim epohama, nakon određenog perioda cirkulacije, monete su mogle biti ponovo upotrebljene time što su bile umetnute u nakit, tako da uvek mogu biti zamenjene i izvađene iz okvira. Na taj način, zlatni novci i medaljoni mogli su biti upotrebljeni kao valuta ili sredstvo razmene u teškim vremenima.

Pored praktičnog razloga, ponovna upotreba novca u svrhe ukrašavanja često je bila uslovljena psihološkim, religijskim ili društvenim motivima. Kao deo nakita, novac je imao apotropejsku funkciju, što je prvenstveno u vezi sa istom, zaštitnom funkcijom metala, naročito zlata. U tom smislu, ni odabir kružnog oblika nije slu-čajan: krug ga čini neprobojnim za zle duhove. Aspektima simboličkog tipa doda-valo se i jedno konkretno značenje vezano za vrednost zlata ili srebra po sebi, koje je naglašavalo ekonomsku moć i socijalni prestiž.

U rimskom svetu, umetanje novca u nakit bilo je strano republikanskim navi-kama. Ovaj običaj potvrđen je tek od II veka, sa naročitim zamahom u toku III veka i produžetkom tokom kasnog Carstva i vizantijske epohe, kao snažan izraz prestiža unutar jednog društva, koje je još uvek hijerarhizovano, u jednoj stvarnosti značajno uslovljenoj političko-ideološkim amblemima i religijskim simbolima. Neke mone-te su nosile predstave rimskih božanstava, pa se u tom smislu naročito značajnom smatra pojava hrišćanskih simbola na njima. S druge strane, predstave imperatora na novcu imale su jasnu političku konotaciju.

Nakit sa umetnutim novčićima bio je vrlo prilagodljiv i varirao je od jedno-stavnih privesaka do raskošnih ogrlica i pojaseva. Nosili su ga kako rimski građani, tako i javni ili vojni zvaničnici. Uspešni vojnici su ga nosili kao ukras na oklopu, a u vreme poznog Carstva privilegovani pripadnici carske garde ukrašavali su se ra-skošnim primercima. Posebno su raskošni privesci iz kasnoantičkog i ranovizantij-skog perioda, koji su umetnuti u veće prstenaste ramove, veoma bogato dekorisane

37

neobičnom tehnikom opus interrasile, koja je nakitu davala čipkast izgled. Mnoge svetske muzeje krase primerci raskošnih medaljona, čiji su okviri rađeni u ovoj teh-nici, a koji se smeštaju u vreme cara Konstantina. Zbog toga što je njihova izrada zahtevala posebno umeće, ovakvi medaljoni često se smatraju proizvodom carskih radionica. Konstantinov zlatni novac, tzv. multipli (dupli) solidus, inače nije služio za cirkulaciju, već je darovan kao poklon istaknutim pripadnicima dvorske i vojne elite.

Ogrlica sa novčićima i perlama od stakla, koja se čuva u Muzeju Vojvodine, potiče iz Čuruga i datuje se u V–VI vek, odražavajući nastavljanje mode nošenja starog novca kao nakita i tokom ranog srednjeg veka. Sastoji se od četiri rimska probušena bronzana novčića, koji su izlizani i teško čitljivi, kao i niza raznobojnih perli izrađenih od stakla.

Četiri rimska zlatna novčića, koji su perforirani i nošeni kao nakit, čuvaju se u Muzeju Slavonije u Osijeku. Njihovo mesto nalaza nije poznato, ali se zna da pred-stavljaju deo donacije osiječkog sakupljača umetnina Franje Sedlakovića i numiz-matičara Franje Nubera, zahvaljujući kojima je i oformljen muzej u Osijeku u drugoj polovini XIX veka. Na osnovu natpisa i carskih portreta na njima, ovi zlatnici mogu se datovati u vreme imperatora Konstansa (337–350), Valensa (364–378), Valenti-

Ogrlica sa novčićima i perlama od stakla, Čurug, V–VI vek, Muzej Vojvodine

Necklace with bronze coins and glass beads, Čurug, 5th–6th centuries AD, Museum of Vojvodina

38

nijana II (375–392) i Arkadija (395–408). Oznake kovnica, govore da su kovani u različitim gradovima Rimskog carstva, kao što su Siscija (Sisak), Sirmijum (Srem-ska Mitrovica) i Treveri (Trir). Pored tri solidusa koja imaju rupice za provlačenje, najlepši primerak je aureus sa dve rupice i trakastom alkicom za kačenje na lančić. Na aversu ima lik cara predstavljen u profilu, a na reversu prazno polje sa oznakom kovnice. Kovan je u Sisciji, u periodu između 333. i 337. godine. Rimski zlatnici obično su izrađivani od najfinijeg zlata, ali neredovno, u zavisnosti od političkih i ekonomskih prilika u državi. Aureus je bio stari rimski zlatnik, kovan od I veka p. n. e. do IV veka n. e. Čistoća zlata od kojeg je pravljen nije se menjala, ali je njegova težina često varirala. Car Konstantin je aureus zamenio novim zlatnikom, solidu-som, kojeg uvodi 307. godine.

Probušeni novčići privlačili su pažnju naučnika počev od XVII veka do danas. Mnogobrojni primerci, pronađeni širom Mediterana i Evrope, korišćeni su kao deo nošnje ili nakita u svim periodima ljudske istorije.


Rimski monetarni privezak sa solidusom Arkadija (383–408), zlato, nepoznato nalazište, Muzej Slavonije Osijek

Roman coin pendant with solidus of Arcadius (383–408), gold, unknown site, Museum of Slavonia Osijek

39

Coins used as jewellery

P ierced coins have been used as parts of an apparel or jewellery throughout human history. Romans had highly developed ma-

nu facture of the so-called coin jewellery, particularly in the 2nd and 3rd centuries AD. Their goldsmiths used coins to produce different types of rings, pendants, bracelets, buckles, etc. Coins were inlaid so as to be easily removed from their frame, and then replaced or sold. Whe-ther it was made in simple or elaborated form, this personal ornament represented a status symbol of the new social class. Three gold coins, pierced and one with the hook, dated to the 4th and 5th centuries, were worn as jewellery. They were donated to the Museum of Slavonia (Osi-jek) in the second half of the 19th century. The necklace with illegible Roman bronze coins and glass beads, that dates back to the 5th and 6th centuries AD, was found in a grave in Čurug.

Rimski monetarni privezak sa aureusom Konstansa (337–350), zlato, nepoznato nalazište, Muzej Slavonije Osijek

Roman coin pendant with aureus of Constans (337–350), gold, unknown site, Museum of Slavonia Osijek

Rimski monetarni privezak sa solidusom Valensa (364–378), zlato, nepoznato nalazište, Muzej Slavonije Osijek

Roman coin pendant with solidus of Valens (364–378), gold, unknown site, Museum of Slavonia Osijek

Rimski monetarni privezak sa solidusom Valentinijana II (375–392), zlato, nepoznato nalazište, Muzej Slavonije Osijek

Roman coin pendant with solidus of Valentinian II (375–392), gold, unknown site, Museum of Slavonia Osijek

41

Specijalne ogrlice iz Mokrina

Specijalne ogrlice iz Mokrina pronađene su na nekropolama moriške kulture, a njihova starost se procenjuje na 4.000 godina. Napravljene su od školjki i različitih

perli od kostiju, kaolina i fajansa, a specifično je da su sve sadržale i životinjske zube. U rečniku simbola stoji da je ogrlica više ili manje raskošan ukras, koji nose muš-karci i žene, živi i mrtvi, a nalazimo ih u svim civilizacijama. Često imaju vrednost amajlije i poseduju magijska svojstva. Osim što je predmet za ukrašavanje, ogrlica može označavati i društveni položaj, kao što su viša funkcija, dostojanstvo, vojnička ili građanska nagrada, ali i potčinjenost, kao što je slučaj sa robovima i zatočenicima.

I moriške specijalne ogrlice posmatramo u kontekstu društvenog položaja. Zanimljivo je da su, od ukupno 312 istraženih grobova, one pronađene u 13 gro-bova, i to isključivo kao grobni darovi žena. Ove ogrlice su bile specifične po tome što nisu bile nošene, već su samo polagane uz bok pokojnica, i po tome ih razliku-jemo od ostalih ogrlica ukrasnog tipa. Pošto su pronađene u malom broju grobova, smatra se da su označavale specijalan status ovih žena. Postavlja se pitanje na koji način tumačimo nalaze iz grobova i kako nam oni mogu pomoći da bolje razume-mo društva iz daleke prošlosti?

Ono što se arheološkim istraživanjem otkriva unutar groba, predstavlja samo poslednji korak u čitavom procesu sahranjivanja pokojnika. Taj proces je mogao početi u vreme nečije smrti, ili čak neposredno pre nje, i obuhvatao je pripremanje tela za pogrebno izlaganje, kao i brojne druge moguće aktivnosti kojima se ukazuje na društvene veze i poziciju pokojnika unutar određene zajednice.

U analizi pogrebnog tretmana polazi se od stanovišta da unutar zajednice po-stoji određeni ustaljeni način na koji se sahranjuju njihovi pripadnici. U arheološkom smislu, ovo podrazumeva više različitih postupaka – od tretmana tela pokojnika (kremacija, izlaganje u prirodi, pokopavanje i drugo), preko načina obeležavanja grobnog mesta, sve do sahranjivanja sa ličnim stvarima i ukrasima. U grobove se veoma često polažu i grobni darovi, najčešće u vidu hrane i pića. Upravo zahvaljujući ovim specifičnostima, koji su drugačiji kod različitih duštvenih grupa, u mogućnosti smo da ustanovimo nekropole koje su pripadale istim kulturnim zajednicama bez obzira na njihovu međusobnu udaljenost.

Ogrlice od životinjskih zuba, školjki i kaolina, Mokrin, II milenijum p. n. e., Narodni muzej Kikinda

Strings made of animal teeth, shells and kaoline, Mokrin, 2nd millenium BC, National Museum of Kikinda

42

Sa druge strane, unutar jedne zajednice postoje razlike u sahranjivanju u za-visnosti od roda i socijalnog položaja. Tako se najčešće razlikuje način na koji se sahranjuju žene, muškarci i deca. U slučaju moriških nekropola, ustanovljena je ra-zličita orijentacija muškaraca i žena – muškarci su sahranjivani u pravcu sever–jug, sa glavom na severu, a žene u pravcu jug–sever sa glavom na jugu. Položaj njihovih tela je takođe drugačiji – žene su polagane u zgrčenom položaju na desnom boku, a muškarci na levom. Ove razlike ukazuju na različite društvene uloge koje su bi-le pripisivane ženama i muškarcima. Takođe, razlikuje se i količina i vrsta grobnih priloga, koji nam pokazuju razlike u društvenom položaju pojedinca ili neke grupe.

Tako se smatra da i specijalne ogrlice ukazuju na poseban položaj ovih žena u moriškom društvu. Ove ogrlice su se sastojale od više različitih elemenata – delova životinjskih kostiju, perli od kaolina, fajansa i školjki Collumbela i Dentalium, i veli-kog broja životinjskih zuba, najčešće očnjaka, odnosno kanina. Upotreba životinjskih zuba kao delova ogrlice je fenomen koji do sada nije posebno istražen u arheologiji, te se za moguće tumačenje okrećemo etnološkim proučavanjima. Na osnovu istra-živanja u Africi i Južnoj Americi, smatra se da kanini predstavljaju snagu životinje, odnosno njenu moć, jer su upravo ovi zubi služili da bi se ubila lovina. Analogno tome, kanini simbolizuju moć osobe koja ih nosi. Ovakve ogrlice su nosili poglavice i kraljevi, ali i njihovi muški i ženski naslednici. Korišćene su tokom svečanosti ili religioznih ceremonija, ali i u toku prijema ili zvaničnih poseta. Zbog toga se mogu tumačiti i kao neka vrsta insignije, a ne samo kao nakit.

Zanimljivo je da se među kostima i zubima na ovim ogrlicama nalaze pri-merci od divljih i pitomih životinja. Perle od fajansa i kaolina su svojim oblikom i bojom doprinosile dekorativnosti, dok je uloga školjki najverovatnije bila u vezi sa ženskom plodnošću koju one od davnina simbolizuju. Ali, postoje i drugi aspek-ti ovog simbola, pa se one dovode u vezu i sa smrću. Morske školjke kojima su se kitili pokojnici dovodile su ih u harmoniju sa kosmičkim principom, sa mesecom, vodom i ženom. Tako školjke, po uzoru na mesečeve mene, simbolizuju ciklus ro-đenja, smrti i ponovnog rođenja.

Uzimajući u obzir da se specijalne ogrlice sastoje od delova različitog porekla sa bogatim simboličkim značenjima, one u sebi sažimaju i mnogobrojne čudotvor-ne moći. Stoga je moguće da su ih ove žene koristile tokom obreda, kao moćne po-srednike između kosmičkih sila i pripadnika moriških zajednica.

Lidija Balj

43

Special strings from Mokrin

A particular kind of strings from Mokrin were found on necropolis-es of the Moriš culture, exclusively in female graves. Apparently,

these strings were not worn, but laid down by the side of a deceased woman. Found in several female graves, they clearly marked a special social status of these women. The strings consist of shells and beads made of bones, kaoline and faience, and interestingly, they all have ani mal teeth. Since they include the parts of different origin and are rich in symbolic meanings, they are believed to entail various magical powers. Therefore, it is possible that they were used during rituals as powerful mediators between cosmic forces and the members of Moriš community. They are estimated to be 4.000 years old.

Specijalna ogrlica iz Mokrina, II milenijum p. n. e., Narodni muzej Kikinda

Special string from Mokrin, 2nd millenium BC, National Museum of Kikinda

44

Kneževski grob iz Čađavice

Priča o luksuznom srebrnom nakitu, koji je otkriven tokom zemljanih radova u Čađavici, u blizini Osijeka, počinje davne 1929. godine. Prema rečima pro-

nalazača tu su bila dva groba u kojima su se nalazili skeleti muškaraca sa skupoce-nom opremom. Nalaz su činili bogato ukrašeni srebrni nakit: masivna ogrlica, koja se naziva još i torkves, ukrašena romboidnim motivima, dve masivne narukvice i dve minđuše zvezdolikog tipa ukrašene filigranom i granulacijom, zatim takozvana pseudo fibula, kopča, deo pločice od iskucanog lima i dva jezička ukrašena ugravi-ranim stilizovanim kompozicijama. Ove predmete je otkupio profesor Hofiler, koji se zatekao na mestu nalaza, i odneo ih u Arheološki muzej u Zagreb. Od tada, pa sve do današnjih dana, oni se ubrajaju među najekskluzivnije eksponate srednjo-vekovne zbirke u ovom muzeju.

S obzirom na veliku važnost ovog nalaza, arheolozi su 1958. godine otišli na mesto gde je nakit pronađen, u nameri da utvrde tačne podatke vezane za mesto i uslove nalaza. Sprovedena su kontrolna arheološka istraživanja i razgovori sa očevi-cima iskopavanja iz 1929. godine. Tom prilikom je ustanovljeno da nisu bila u pita-nju dva, već jedan grob sa očuvanim skeletom. Takođe se ispostavilo da se u grobu, osim nakita i ukrasa koje danas poznajemo kao nalaz iz Čađavice, nalazio i ošte-ćeni gvozdeni mač sa zlatnim limom i ukrasima na balčaku, koji je nažalost nestao.

Analizom ovih luksuznih nalaza došlo se do zaključka da oni imaju jedinstve-no radioničko obeležje i da su izrađeni u zlatarskim radionicama na Pontu (Crno more), čuvenim po kvalitetnoj izradi nakita. Zanimljivo je da ovoj grupi nalaza pri-padaju i srebrne minđuše izuzetne lepote koje inače spadaju u nakit koji se pripisuje ženama. Svi ostali prilozi pronađeni u ovom grobu takođe čine sastavni deo opreme muškarca. Njihova izuzetna umetnička i zanatska izrada, veličina i brojnost ukazuju na veoma visok status koji je ovaj pokojnik imao.

Na osnovu svih podataka, zaključeno je ovde bio sahranjen knez sa kraja VI ili sa početka VII veka nove ere. Bilo je to vreme Prvog avarskog kaganata koje je arheološki obeleženo bogatim grobnim nalazima i pojedinačnim nalazima zakopa-nog blaga. To je ujedno i vreme kada su se južni Sloveni doseljavali u današnju po-stojbinu. Smatra se da bogati nalazi ovog tipa u najvećoj meri pripadaju ostavštini avarskog vladajućeg sloja, ali treba uzeti u obzir činjenicu, da se avarski savez sastojao

Nakit kneževskog groba iz Čađavice, kopija, VII vek, Muzej Slavonije Osijek (original u Arheološkom muzeju u Zagrebu)

Silver jewellery from a grave in Čađavica, copy, 7th century AD, Museum of Slavonia Osijek (original in Archaeological Museum in Zagreb)

46

od etnički složenih plemenskih saveza. Nalazi sa ovakvim stilskim karakteristikama dovode se u vezu sa slovenskim kulturama koje su naseljavale teritorije u današnjoj Ukrajini, a pronalaženi su i u podunavskim krajevima.

U svakom slučaju, raskošni srebrni nakit, koji potiče sa lokaliteta Čađavica, svedoči o visokom položaju koji je njegov vlasnik imao u društvu kojem je pripadao. S obzirom da nije sahranjen na nekropoli, već je njegov grob bio usamljen, može se pretpostaviti da ga je smrt zatekla na putu. Ovaj takozvani kneževski grob vezuje se za slovensku martinovsku kulturu čiji su nosioci naseljavali velike prostore krajem VI i početkom VII veka.

Zbog izuzetnog značaja ovog srebrnog nakita, kako kulturnog i istorijskog, tako i umetničkog, izrađena je njihova kopija vrhunskog kvaliteta koja se nalazi izložena u Muzeju Slavonije u Osijeku. Prilikom izrade u potpunosti su poštovane originalne tehnike drevnih majstora uz upotrebu srebra visokog kvaliteta. Zahvaljujući tome, posetioci na izložbi imaju mogućnost da se upoznaju sa ovim dragocenim nalazom, ne gubeći ništa od njegove izuzetnosti.

Lidija Balj

Srebrne narukvice, VII vek, Čađavica

Silver bracelets, 7th century AD, Čađavica

47

Princely grave from Čađavica

Luxurious silver jewellery originates from the site of Čađavica. These pieces unveil a high social status of their owner. According to the

lavish manufacture, this jewellery is considered to be the work of crafts-men from Black Sea coast. Archaeological excavations have revealed that this was an isolated grave. It has been recognized as a princely grave, possibly the grave of a prince who had been travelling by. The grave is related to the Slavic culture of Martinovska, whose members inhabited vast regions at the end of 6th and the beginning of 7th century AD. Original jewellery is kept at the Archeological Museum in Zagreb, and its superbly made copy is on display at the Museum of Slavonia in Osijek, so that visitors can acquaint themselves with this worthy finding.

Srebrna ogrlica, naušnice i ukrasni okov, VII vek, Čađavica

Silver necklace, earings and belt fitting, 7th century AD, Čađavica

48

Zubi medveda kao amajlija

Amajlije od zuba medveda spadaju u predmete sa veoma bogatim simboličkim značenjem. Zanimljivo tumačenje nalazimo u našoj narodnoj tradiciji, gde

medved figurira kao mitski ekvivalent čoveka, odnosno kao njegov mitski dvojnik. U Narodnoj religiji Srba Dušan Bandić navodi da u izgledu medveda i njegovom po-našanju postoji nešto što neodoljivo podseća na čoveka i da je taj antropomorfizam činio osnovu na kojoj je izgrađen njegov mitski lik. Zbog toga se medved uglavnom zamišljao kao biće ljudskog porekla. Takođe, često se sreće verovanje da je med-ved nekad bio čovek koji je odstupio od normi ponašanja utvrđenih tradicijom. Sa druge strane, mnogi narodi, poput Eskima, severnoameričkih Indijanaca i altajskih naroda, smatrali su medveda svojim pretkom.

Međutim, zubi medveda o kojima je ovde reč, potiču iz praistorijskog perio-da. Pripadali su nosiocima kostolačke kulture, koji su na našoj teritoriji živeli pre približno 5.000 godina. Pripadnici ove kulture bili su sedelačka populacija koja je svoju privredu uglavnom zasnivala na zemljoradnji i, u manjoj meri, na stočarstvu. O njihovom životu i načinu na koji su gradili svoja naselja saznajemo zahvaljujući dugogodišnjim arheološkim istraživanjima na nalazištu Gomolava u Hrtkovcima, u Sremu. Ovde je istraženo naselje sa čak tri građevinske faze, na osnovu čega se može zaključiti da su pripadnici kostolačke kulture ovde živeli dugo.

Gomolava je smeštena na izuzetno povoljnom položaju – na uzvišici uz obalu Save, okružena plodnom zemljom. I u širem geografskom smislu njen položaj bio je veoma povoljan. Ovde se ukrštaju najpovoljniji rečni i kopneni pravci između jugo-zapadne Panonije i centralnog Balkana. Takođe, neposredna okolina nalazišta pru-žala je mnogo pogodnosti za zemljoradnju, ribolov i lov, pa stoga ne čudi podatak da je na ovom mestu život bujao u kontinuitetu gotovo šest hiljada godina. Ostaci žitarica i velike količine životinjskih kostiju, nalaženi u svim naseljima Gomolave, svedoče o razvijenoj zemljoradnji i stočarstvu kao glavnim zanimanjima, kako pra-istorijskih tako i istorijskih populacija koje su ovde bile nastanjene. Možemo reći da se ovakav način života zadržao sve do današnjih dana.

O duhovnom životu i verovanjima nosilaca kostolačke kulture svedoči veoma mali broj predmeta kultne namene. Među njima se nalaze posude neobičnih oblika, a kao poseban nalaz, izdvaja se žrtvenik sa konsekrativnim rogovima. Na izvestan

49

Privesci od očnjaka medveda, Hrtkovci, III milenijum p. n. e., Muzej Vojvodine

Amulets made of bear canines, Hrtkovci, 3rd millenium BC, Museum of Vojvodina

50

način, ovoj grupi pripada i nalaz tri medveđa zuba. Na gornjem delu imaju kružne perforacije koje ukazuju na to da su mogli biti okačeni na vrpci. Zanimljivo je da su pronađeni ispod poda kuće, nakon nivelacije starog poda i izgradnje mlađe građe-vinske faze. S obzirom da su životinjski zubi, od najstarijih vremena sve do današnjih dana, nošeni kao privesci na ogrlicama, najverovatnije su i ovi imali takvu namenu.

U pokušaju da protumačimo njihovo moguće značenje, svakako treba poći od toga da su u pitanju očnjaci medveda. Kakve god da su osobine bile pripisivane ovim životinjama, ne treba izgubiti iz vida da su medvedi veoma opasne divlje ži-votinje. Prema drevnom tumačenju oni simbolišu primalnu agresiju i brutalnost, pa se dovode u vezu sa okrutnošću. Ali postoji i drugi aspekt ovog simbola – ženka medveda se, kao veoma požrtvovana majka koja neustrašivo brani svoje mladunce, povezuje sa zaštitničkim materinstvom.

U ovom slučaju, verujemo da su privesci predstavljali snagu životinje, odno-sno njenu moć, koja se simbolički prenosi na osobu koja ih nosi. Zbog toga se oni tumače kao amajlije koje povećavaju životnu energiju, čineći ljude otpornijim i ja-čim. One su od davnina pravljene od posebnih sirovina za koje se verovalo da sadr-že čudotvorne moći – poput ćilibara i poludragog kamenja, a kao što se kroz ovaj katalog može videti, veoma često i od školjki, životinjskih kostiju i zuba. Amajlije postavljaju čoveka u središte kosmičkih sila, povećavajući njegovu životnu sposob-nost i čineći ga stvarnijim, a obezbeđuju mu i bolji položaj nakon smrti. Ovakvo verovanje zadržalo se sve do današnjih dana, pa su amajlije široko rasprostranjene i u tehnološki visoko razvijenim zemljama.

Lidija Balj

Zdela kostolačke kulture, Vizić, III milenijum p. n. e., Muzej Vojvodine

Bowl of the Kostolac culture, 3rd millenium BC, Museum of Vojvodina

51

Bear teeth as amulets

Amulets and talismans have a magic power. It is believed that they establish a connection between powerful forces and the indi-

vidual who wears them. They possess magical powers and increase life energy, making people safe and strong. Due to this fact, amulets and talismans had to be made of particular raw materials, such as semi-pre-cious stones, amber, shells, pieces of animal bones, teeth, etc. Amulets made of bear teeth have been found at Gomolava site. They belong to the members of the Kostolac culture, who lived there around 5.000 years ago. According to an ancient belief, bear fangs symbolize primal aggresion and brutality, and are therefore linked to cruelty. But there is another aspect of this symbol – a female bear that fearlessly defends her cubs is regarded as the act of protective motherhood.

Kultna posuda kostolačke kulture, Hrtkovci, III milenijum p. n. e., Muzej Vojvodine

Ritual pot of the Kostolac culture, 3rd millenium BC, Museum of Vojvodina

52

Rimska božanstva na gemama

Primerci nakita sa predstavama rimskih božanstava odražavaju složeni religijski sistem starih Rimljana. Likovi bogova i simboli koji su za Rimljane imali poseb-

no značenje, urezivani su na različite vrste poludragog i dragog kamenja – geme. Geme su mogle biti umetnute u okvir nekog prstena, priveska i sl., čineći taj nakit izuzetno dragocenim. Poznato je da su prvobitno služile kao pečati koji su, utisnuti u vosak ili glinu, korišćeni za overavanje dokumenata, pisama i vredne robe.

Veštinu graviranja gema, gliptiku, poznavali su pripadnici mnogih naroda antičkog sveta, počev od naroda Mesopotamije, koji su još u IV milenijumu p. n. e. gravirali svoje kamene cilindrične pečate, ali se može reći da su je Rimljani usavršili. Geme su se upotrebljavale i u srednjem veku, a one koje su poticale iz antičkog pe-rioda, naročito su bile cenjene tokom Renesanse. Tehnike graviranja tvrdog kame-na u antičko vreme bile su slične današnjim i podrazumevale su primenu različitih bušilica, koje su se rotirale uz pomoć točka ili luka.

Rimljani su veoma cenili ukrasno kamenje. Raskošne boje kamena, urezane predstave i njihovo simboličko značenje činilo je da su geme bile veoma omiljene. Sa odumiranjem republikanskih običaja, koji su nalagali skromnost i zabranjivali no-šenje prstenja svima, geme su postale čest sastavni deo prstenja ili privezaka. Nosili su ih i muškarci i žene, a postojalo je i verovanje u njihove magijske moći, što znači da su nošene i kao amuleti. Generalno se verovalo da odbijaju zlo, donose sreću i zdravlje, ali su njihova specifična svojstva zavisila od vrste kamena od kojeg su bile izrađene i od same ugravirane predstave. Još su rimski pisci Plinije Stariji, Marcijal, Kvintilijan, Ciceron i dr., ostavili značajne podatke o gemama, pa tako znamo da su Rimljani verovali da dijamant može da izleči ludilo i različite strahove, ametist pijanstvo, te da ahat suzbija dejstvo otrova pauka ili škorpije.

Čitav niz različitih predstava mogao je biti ugraviran na geme. Katkad su one predstavljale samo lepu kompoziciju, ali su uglavnom nosile neko specifično zna-čenje. Odražavale su vrednosti društva i pojedinca, a njihove poruke su bile jasne tako da ih je mogao razumeti i nepismeni deo populacije. Pored toga što su otkrivale društveni položaj pojedinca, iz njih je bilo moguće uočiti nečije stavove i ukus, ili religijska i druga uverenja. Tako su na gemama mogli bili prikazani bogovi ili njihovi atributi i heroji iz bogate grčko-rimske mitologije, različite životinje, scene iz sva-

Srebrni prsten sa gemom i predstavom Merkura, okolina Šida, II–III vek, Muzej Vojvodine

Silver ring with a gemstone and Mercury representation, territory of Šid, 2nd–3rd centuries AD, Museum of Vojvodina

54

kodnevnog života, portreti vlasnika, njihovih predaka, članova porodice ili vladara, magijski simboli i simboli sreće, prosperiteta, plodnosti itd.

Veoma često su geme nosile likove različitih božanstava. Najčešće su to bila glavna božanstva rimskog panteona, pomoću kojih je pojedinac želeo da pokaže svoju pripadnost religiji, državi, a ponekad i rodnom kraju. Takođe je birao određe-no božanstvo ukoliko mu je bio posvećen ili ukoliko je ono bilo zaštitnik profesije kojom se bavio.

Srebrni prsten sa gemom i predstavom Merkura nađen je u ataru Šida, otkupljen i danas smešten u depo Muzeja Vojvodine. Merkur je predstavljen sa uobičajenim simbolima, krilatim šlemom na glavi, vrećom i glasničkim štapom u rukama. Vreća (marsupium) je njegovo karakteristično obeležje koje, slično rogu izobilja, ozna-čava sreću i bogatstvo. Rimljani su poštovali i voleli ovo božanstvo, pa su ga često prikazivali i na različitim komadima nakita. Prvobitno su ga smatrali božanstvom trgovaca i putnika, a potom su se njegove funkcije proširile i on je postao sveopšti zaštitnik i obnovitelj rimske države. Na osnovu sličnog primerka iz Narodnog mu-zeja u Beogradu, prsten iz Šida datuje se u II–III vek n. e.

Dve geme, datovane u period II–IV veka, potiču sa nepoznatih nalazišta, a čuvaju se u Muzeju Slavonije u Osijeku. Izrađene su od kalcedona i karneola, i nose urezane predstave dva veoma popularna božanstva rimskog panteona. Minerva i Mars prikazani su sa svojim uobičajenim atributima, oba u punoj ratnoj spremi, sa šlemom, kopljem i štitom, a pored Minerve je i sova. U grčko-rimskoj mitologiji, Atena/Minerva smatrana je zaštitnicom poezije, medicine, trgovine, magije, ali i zanatske aktivnosti uopšte. U zvaničnom kultu Mars je prvenstveno bio božanstvo rata i jedno od najznačajnijih božanstava rimske vojske, ali ga je seosko stanovniš-tvo poštovalo kao boga zemljoradnje i stočarstva.

Poludragi kamen sa predstavom Aresa i Afrodite, koji takođe potiče sa nepo-znatog nalazišta, čuva se u Muzeju Slavonije u Osijeku i datuje u II–IV vek. Za razliku od prethodnih primeraka, koji su imali urezane predstave, tzv. gema – intaglio, ovaj ima ispupčenu predstavu i naziva se kamejom. Na svetloplavoj pozadini, nalaze se dve bele figure Aresa i Afrodite u ljubavnom zagrljaju. Afrodita je data u činu zavo-đenja, što je u vezi sa njenom pravom funkcijom boginje ljubavi, ljubavne čežnje i nagovaranja, dok je Ares predstavljen kako stoji dostojanstveno, levom rukom oslo-njen na koplje, sa šlemom na glavi. Od antičkog vremena do danas, strastvena mitska ljubav između Aresa i Afrodite, velika je inspiracija za pesnike, umetnike i filosofe.


55

Srebrni prsten sa gemom i predstavom Merkura, okolina Šida, II–III vek, Muzej Vojvodine

Silver ring with a gemstone and Mercury representation, territory of Šid, 2nd–3rd centuries AD, Museum of Vojvodina

Images of Roman deities on gemstones

P ieces of jewellery with representations of different Roman deities reflect the elaborated religious system of the ancient Romans. God

effigies and symbols with a particular significance to the Romans were carved in semi-precious and precious stones – gemstones. They were inlaid in jewellery pieces, forming an integral part of rings, pendants, necklaces and so on. Originally, they served as seals used for verifica-tion of documents, letters and valuable goods. The silver ring with an image of Mercury originates from the territory of Šid and belongs to the Museum of Vojvodina, while two gems with Minerva and Mars are kept at the Museum of Slavonia. At the latter museum is also kept the beautiful cameo with the raised relief figures of Ares and Aphrodite.

Gema sa predstavom Minerve, nepoznato nalazište, II–IV vek, Muzej Slavonije Osijek

Gemstone with Minerva, unknown site, 2nd–4th centuries AD, Museum of Slavonia Osijek

Gema sa predstavom Marsa, nepoznato nalazište, II–IV vek, Muzej Slavonije Osijek

Gemstone with Mars, unknown site, 2nd–4th centuries AD, Museum of Slavonia Osijek

Kameja sa predstavom Aresa i Afrodite, nepoznato nalazište, II–IV vek, Muzej Slavonije Osijek

Cameo with Ares and Afrodite, unknown site, 2nd–4th centuries AD, Museum of Slavonia Osijek

56

Nakit sa hrišćanskom simbolikom

Brojni simboli hrišćanske vere sreću se na različitim komadima nakita. Najčuve-niji je Hristov monogram (hristogram), koji je, prema legendi, car Konstantin

usnio pred odlučujuću bitku na Milvijskom mostu 312. godine. Ovaj simbol pred-stavlja kombinaciju krsta i početnih slova Hristovog imena – HI RO, prvi put prika-zan na srebrnoj Konstantinovoj multipli iz 315. godine. Najjasniju aluziju na Hrista prvobitno je predstavljala riba, ali se vremenom pojavljuju i drugi simboli: sidro kao simbol spasa, palma kao simbol mučeništva i golub kao simbol Svetog duha ili grčka slova α i ω, koja označavaju početak i kraj. Tokom sredine i druge polovine IV veka, prikazi hristograma pojavljuju se na freskama u grobnicama, ali i na predmetima praktične ili ukrasne namene. Tako se na nakitu predstavljaju vrlo rano, skromno označavajući versku pripadnost hrišćana. Zlatari su očigledno pratili zahteve svojih kupaca ili opšti ikonografski trend u umetnosti, pa su hristogramom najčešće ukra-šavali krstaste fibule i prstenje, koji su bili tipični za tadašnju modu.

Srebrni prsten sa hristogramom pronađen je prilikom arheoloških iskopavanja lokaliteta Brest u ataru sela Beška, smeštenog na istočnim obroncima Fruške gore. Ovde je istražena velika nekropola, u kojoj su tokom III i IV veka n. e. sahranjivani stanovnici nekog civilnog naselja ili poljoprivrednog imanja. Oni su bili pagani, a jedinom potvrdom postojanja prvih hrišćana na ovom mestu smatraju se dva prste-na, koji na svojim pečatnim površinama imaju znak krsta i hristogram. Hristogram je urezan na pravougaonu glavu masivnog srebrnog prstena, koji je pripadao ženi, sahranjenoj sa svojim nakitom – naušnicama, staklenim perlama, priveskom, naru-kvicama i grobnim prilozima – gvozdenim nožem, dva krčaga sa zelenkastom gleđi i lampom. Prsten se nalazio na njenoj levoj ruci, jasno govoreći o verskoj pripadnosti pokojnice. Simbol na njemu izrezbaren je jasno u kvadratnom okviru, gde je grčko slovo HI precizno izvedeno, dok je lučni deo slova RO okrenut kao u ogledalu. Iako je simbol relativno plitko urezan, zbog masivne glave prstena i položaja slova RO, može se zaključiti da se radi o pečatnoj nameni. Na osnovu brojnih nalaza novca iz različitih grobova ove nekropole, koji potiču od vremena dinastije Severa (222–235), pa sve do careva Valentinijana i Valensa (364–378), grob ove žene možemo smestiti u prvu polovinu IV veka.

Srebrni prsten sa Hristovim monogramom, Beška, IV vek, Muzej Vojvodine

Silver ring with Christogram, Beška, 4th century AD, Museum of Vojvodina

58

Zlatni prsten sa natpisom VTR / AVG / FEL iz III veka otkriven je slučajno u osiječkom Donjem gradu davne 1897. godine, a danas se čuva u Muzeju Slavonije u Osijeku. Neobičnog je oblika – donji deo je polukružan, dok se prema ramenima proširuje i zadebljava, prelazeći u trapezoidnu formu. Na vrhu se nalazi usađena osmougaona pločica, na kojoj, a i sa obe njene strane, teče natpis: VTR / AVG / FEL (utere/auge/feliciter), što znači živi, napreduj, srećno. Tokom II i III veka, po-ruka VTERE FELIX – Nosi ga sa srećom, često se nalazi na ukrasnim predmetima i posuđu. Njen smisao vrlo je blizak hrišćanskom, ali se na predmetima hrišćanske provenijencije, ona uglavnom završava izrazom IN DEO ili IN CHRISTO. S obzirom na to da nam nije poznat arheološki kontekst u kojem je otkriven osiječki prsten, mi ne možemo izvesti pouzdan zaključak o njegovom značenju, ali se na osnovu brojnih drugih primera može pretpostaviti da je svrha natpisa i u ovom slučaju bila da njegovom vlasniku donese sreću.

Uporedo sa hristogramom, mada ređe, kao hrišćanski simbol, na predmetima različite namene pojavljuje se krst. Krst će uskoro postati glavni simbol hrišćanstva, pa se i danas često prikazuje na nakitu, označavajući identitet osobe koja ga nosi, bilo da odražava njenu veru ili ukus.

Tri srebrna prstena sa krstom i monogramima potiču iz Arače kod Novog Be-čeja, gde su arheolozi istražili ostatke života od XI do XV veka. Datovani u XIII–XV vek, oni predstavljaju izraz hrišćanske veroispovesti stanovništva, koje je tu živelo. Zahvaljujući delatnosti monaških redova, u to vreme hrišćanstvo je već obuhvatilo sve društvene slojeve.

Izrađena od tankog srebrnog lima, jednostavnim tehnikama iskucavanja, ure-zivanja i lemljenja, sva tri prstena deluju skromno. Prsten sa krstom načinjen je uvi-janjem srebrne žice, a na njegovoj okrugloj pločastoj glavi urezan je krst jednakih krakova, ukrašen šrafurama. Poznato je da se ovakvo ukrašavanje ornamentalnih površina na prstenju primenjuje od kraja XIII do prve polovine XV veka.

Druga dva prstena karakteristična su po urezanim hrišćanskim monogrami-ma, koji podsećaju na inicijale iz iluminacija srednjovekovnih knjiga i poput njih su ukrašeni viticama, grančicama i spiralom. Manji prsten sadrži inicijal M, a veći inicijale A i MR, pri čemu se A tumači kao alfa ili početak. Prstenje sa oznakama „M“, „MR“ i „MARIA“ uglavnom je izrađivano od srebra i vezano za kult Device Marije, koji je bio rasprostranjen širom srednjovekovne Evrope u rimokatoličkim i pravoslavnim sredinama. Izrada ovakvog prstenja mogla je biti i posledica određe-nih modnih trendova, a neki od njih su mogli biti korišćeni i kao pečati. Nosili su ga obični ljudi ili osobe visokog društvenog statusa i istaknuti pojedinci.


Zlatni prsten sa natpisom VTR / AVG / FEL (utere/auge/feliciter – živi/napreduj/srećno), Osijek, III–IV vek, Muzej Slavonije Osijek

Gold ring with the inscription VTR / AVG / FEL (utere/auge/feliciter – live/advance/good luck), Osijek, 3rd–4th centuries AD, Museum of Slavonia Osijek

59

Christian symbols on jewellery

A prominent symbol of the Christian faith is the monogram with the first two letters of the name of Jesus Christ – CHI and RHO.

The Christogram is most often displayed on rings, showing the grad-ual transition from paganism to Christianity. In time, it has been re-placed with another symbol – cross, which can be seen on jewellery ever since. The silver seal ring with the Christogram was found during the excavations of the Roman necropolis in Beška and has been kept at the Museum of Vojvodina. To the same museum belong the Medieval ring with the cross and two other rings with the Monograms of Virgin Mary, from the 13th–15th centuries. The Roman gold ring from the Mu-seum of Slavonia carries the inscription VTR / AVG / FEL in order to bring good fortune to its owner.

Srebrno prstenje sa Hristovim monogramom, krstom i monogramom Device Marije, Beška, IV vek, Novi Bečej, XIII–XV vek, Muzej Vojvodine

Silver rings with Christogram, cross and Virgin Mary’s monogram, Beška, 4th century AD and Novi Bečej, 13th–15th centuries AD, Museum of Vojvodina

60

Germanski grob iz Hrtkovaca

Nakit se često koristi da prikaže nečiji identitet, pa tako i etnički, odražavajući trenutnu modu ili duboko ukorenjenu tradiciju, koja se prenosi sa kolena na

koleno. Sa arheološkog stanovišta, etnička pripadnost najlakše se može pratiti kroz proučavanje nekropola, s obzirom na to da svaki narod ima svoje običaje sahranjivanja.

Na potesu Vranj u selu Hrtkovci 1979. godine, između ostalog, istražen je grob u kojem je sahranjena jedna mlada žena. Pokojnica je položena na leđa, sa ličnim nakitom i velikim brojem grobnih priloga, kao što su: staklena i keramička posuda, pršljenak, gvozdeni nož i njegova oplata, dva rimska bronzana novčića, srebrno ogle-dalo i pinceta, kao i jedan gvozdeni predmet nepoznate namene. Pored njenog skeleta i na njemu nađeni su brojni komadi nakita. Veliki broj perli od stakla, ćilibara, zlata, kosti i karneola, nalazio se u predelu vrata i ramena (335) i u predelu pojasa (112), a nešto manji uz potkolenice (18). Sa leve i desne strane lobanje otkrivena je po jedna naušnica od tanke srebrne žice, a na grudnom košu dve srebrne pozlaćene fibule i jedna fragmentovana gvozdena fibula sa podvijenom nogom, u predelu pojasa. Obe ruke bile su ukrašene po jednom srebrnom narukvicom sa otvorenim krajevima.

Ovakvo obilje arheološkog materijala u jednom grobu zahtevalo je detaljne tipološke i hronološke analize, kako bi se odredila kulturna pripadnost pokojnice. Njegova raznovrsnost upućivala je na postojanje kontakata između različitih etnič-kih grupa, njihovu međusobnu razmenu ideja i proizvoda. Naročito zanimljivim smatraju se dve lučne srebrne fibule sa tragovima pozlate, koje su pronađene na grudnom košu skeleta. One su izrađene tehnikom livenja i ukrašene plitkim urezi-ma. Imaju trougaonu glavu, dekorisanu sa tri bobičasta dodatka na svakom uglu, i izduženu nogu trapezoidnog oblika, sa tri dodatka istog tipa. Mnogi slični primeri ukazali su na poreklo ovih fibula, pa ih neki autori prepoznaju kao proizvod Istoč-nih Gota iz vremena do 471. godine. Par fibula bio je uobičajen deo ženske nošnje. Fibula sa podvijenom nogom tipološki odgovara fibulama, koje su se nosile kod Sarmata, Istočnih Gota i Gepida u periodu od IV do VI veka, te je ne treba vezati za jednu etničku skupinu. Narukvice i naušnice sa otvorenim krajevima nosilo je romanizovano autohtono stanovništvo, a nekoliko ih je pronađeno i u germanskim grobovima. Ogrlice, sačinjene od raznovrsnih perli, uvek su bile veoma značajan

Srebrne pozlaćene fibule, Hrtkovci, V vek, Muzej Vojvodine

Silver gilt fibulae, Hrtkovci, 5th century AD, Museum of Vojvodina

62

komad nakita. Izrađivane od različitih materijala, bile su omiljene kod Rimljana, Sarmata, Germana i drugih.

Poreklo velike srebrne kopče, koja je nađena u predelu pojasa, sa trnom u obliku stilizovane zmijske glave, može se vezati za kasnorimsko provincijsko stva-ralaštvo IV i V veka. Srebrno ogledalo karakteristično je za narode Karpatske kotli-ne – Hune, Gote, Alane, dok se pincete retko sreću kao prilog, ali se mogu nalaziti, kako u muškim, tako i u ženskim grobovima.

Zahvaljujući raznovrsnosti materijala, etničko opredeljenje pokojnice sahranje-ne u grobu sa lokaliteta Vranj predstavlja svojevrstan problem. Poznavanje složenih prilika na ovim prostorima u IV i V veku može biti ključ za njegovo rešavanje. To je vreme brojnih mešanja naroda koji su živeli u Rimskom carstvu i na njegovim gra-nicama, i njihovih, vrlo živih, međusobnih interakcija. Provala nomadskih ratnika iz Azije pod dominacijom Huna pokrenula je 375. godine čitavu bujicu varvarskih etničkih skupina, prvenstveno germanskog, ali i sarmatskog porekla, na Crnom moru i Karpatskoj kotlini, naposletku uzrokujući pad Zapadnog rimskog carstva 476. godi-ne. Hunska premoć u Podunavlju prestala je nakon 453. godine i tad su na istorijsku scenu stupili Istočni Goti, Gepidi i Langobardi. Svaki od ovih naroda pokušavao je da stvori državnu organizaciju, istovremeno odmeravajući snage sa svojim nepri-jateljima i sukobljavajući se sa Istočnim rimskim carstvom. Nakon propasti hunske države, oblast Srema je pripala Istočnim Gotima, koji se sa ovih prostora povlače 471. godine. Njihovo naseljavanje dokumentovano je brojnim arheološkim nalazima. Sudeći prema najvećem broju predmeta iz hrtkovačkog groba, koji se mogu pripisati gotskom stvaralaštvu, može se pretpostaviti da je u njemu sahranjena istočnogotska žena i to u vreme koje je prethodilo povlačenju njenog naroda.

Umetnost doba Velike seobe naroda, koja obuhvata prostore jugoistočne Evrope u periodu od IV do IX veka, odlikuje se složenim i raskošnim umetničkim stvaralaštvom. Ono pokazuje specifične odlike tradicije i stila pojedinih naroda i reflektuje elemente koje su usvajali u kontaktima sa drugima.


63

Germanic grave from Hrtkovci

A grave from the village of Hrtkovci was discovered with miscella-neous grave goods and jewellery types. Their diversity and differ-

ent origins show the influences and coexistance of many tribes which lived on the territory of the Syrmia District in the period of the Great Migration. According to the specific type of two silver gilt fibulae, the woman buried in this grave was probably a member of the East Ger-manic tribe which inhabited this territory in the 5th century AD. Her jewellery also reveals the taste and the fashion of this period.

Keramička posuda, srebrna pređica, olovno ogledalo, perle od stakla i ćilibara, srebrne narukvice i pinceta, pozlaćene fibule, Hrtkovci, V vek, Muzej Vojvodine

Pottery vessel, silver buckle, lead mirror, glass and amber beads, silver bracelets and tweezers, gilt fibulae, Hrtkovci, 5th century AD, Museum of Vojvodina

64

Ukrasi iz doba Avarskog kaganata

Avari su bili nomadski narod azijskog porekla, sastavljen od više srodnih pleme-na. U istorijskim izvorima spominje se dolazak njihovog poslanstva na dvor

cara Justinijana 558. godine, kada su svojim raskošnim kaftanima i dugom kosom upletenom u pletenice, izazvali veliku pažnju stanovnika vizantijske prestonice. I oni su bili deo fenomena stepskih populacija koje su, nakon konačnog kraha Zapadnog rimskog carstva 476. godine, tokom dugog vremenskog raspona, u talasima pristi-zale na evropsku teritoriju. Donosili su drugačiji način života, običaje i kulturu, koji su se u velikoj meri razlikovali od sedelačkog načina života lokalnog stanovništva, usmerenog na kuću i okućnicu, a prevashodno na obradu zemlje.

Stepske populacije su, čak i kada su imale različito poreklo, jezik i kulturu, delile zajedničke karakteristike – svi oni bili su nomadski stočari koji su svoja stada pratili od jednog do drugog mesta pogodnog za ispašu. Njihov svakodnevni život i egzistencija bili su usmereni na uzgoj stoke, dok su konji i veština jahanja poseb-no bili cenjeni. Nadaleko su bili čuveni po svojim jahačkim i streljačkim veštinama. Zbog toga ne iznenađuje podatak da su elitne avarske ratnike sahranjivali sa svojom ratnom opremom i konjima, čime su im iskazivane posebne počasti.

Dragocene podatke dobijamo istraživanjem njihovih nekropola. Fascinan-tan je podatak da je do sada istraženo čak 60.000 grobova iz avarskog perioda na teritoriji Panonskog basena, od kojih se otprilike trećina može hronološki smestiti u rani avarski period (568–700. godina nove ere). Upravo zahvaljujući istraženim nekropolama ustanovljeno je da je centar njihove vlasti bio smešten negde izme-đu reka Dunava i Tise u centralnoj Mađarskoj, jer je u ovoj zoni pronađena velika koncentracija luksuzno opremljenih grobova ratnika i njihovih poglavara – kagana.

Veoma vredan arheološki materijal otkriven je u selu Novi Slankamen, u bli-zini Inđije. Tu je 1974. godine, prilikom proširenja lokalne ciglane, slučajno otkrive-na nekropola. Međutim, tokom radova na ciglani znatno je oštećena, pa su mnogi grobovi nepovratno izgubljeni. Sistematskim arheološkim iskopavanjima, koja su otpočela 1980. godine, istraženi su preostali očuvani grobovi, ukupno 85 njih.

Među njima se izdvajaju dva groba u kojima su sahranjeni ratnici sa svojim konjima. Pored skeleta nalazilo se oružje i svečana oprema ratnika. Pored toga, pronađena je i skupocena pozlaćena oprema za konja. Svi ovi metalni delovi bili su

65

Ukrasni delovi konjske orme, Novi Slankamen, VIII–IX vek, Muzej Vojvodine

Horse accessories jewellery, Novi Slankamen, 8th–9th centuries AD, Museum of Vojvodina

66

pričvršćeni za kožne kaiševe, remenje ili neki drugi deo opreme i označa-vali su statusni simbol, odnosno rang njihovog nosioca. U okviru avarske nošnje pojasne garniture imale su posebnu ulogu jer su one prema broju, obliku, materijalu i tehnikama izrade svojih segmenata, određivale značaj i položaj njihovog vlasnika unutar klana. Na pojasnim garniturama če-sto se pojavljuje motiv grifona, mitske životinje sa telom lava i orlovskim kljunom i krilima. Smatra se da grifon povezuje zemaljsku snagu lava sa nebeskom energijom orla i da evocira dvostruko božansko svojstvo snage i mudrosti. Za razliku od bogate opreme kod muškaraca, žene su sahra-njivane sa nešto skromnijim ukrasima. Uglavnom su to minđuše, poneki prsten od uvijene bronzane žice i razne perlice, a najpoznatije su one u obliku koštice lubenice.

Ova nekropola pripada VIII veku, periodu koji je u nauci poznat pod nazivom Drugi avarski kaganat, a koji je obeležen avarskom dominacijom na teritoriji Panonskog basena. Karakteriše ga zajednički život brojnih naroda i plemena, različitog jezika, porekla i kultura. Osim Slovena koji su uz Avare činili dominantno stanovništvo, tu je živelo i lokalno romani-zovano stanovništvo, pripadnici bugarskih i germanskih plemena, i drugi.

Dok se tokom prve polovine VII veka još i mogla uočiti različita kul-turna pripadnost na osnovu drugačijih materijalnih odlika otkrivenih na nekropolama, tokom VIII veka dolazi do njihove unifikacije. Zajednički život, kao i ugledanje na modu i običaje u Vizantiji i Persiji, dovelo je do mešanja stilova koji otežavaju njihovo tumačenje. Smatra se da poreklo ovih ukrasa treba tražiti među avarskim došljacima sa kraja VII veka, a da su nosioci tih garnitura, osim Avara, bili i plemena u njihovom savezu, dakle i Sloveni, koji su doprinosili stvaranju zajedničke kulture. Na ne-kropolama se pronalaze bogato ukrašeni konjanički rekviziti i specifične pojasne garniture sa livenim bronzanim jezičcima, okovima i zaponima sa ukrasima lozice, grifona i motivima borbe životinja.

Avari su imali i tešku i laku konjicu, a njihovo glavno oružje bili su kompozitni luk, koplje i mač. Bili su veoma vešti ratnici, pa je vizantijska vojska postepeno usvojila brojne njihove izume kojima su svoje ratne veštine dovodili do savršenstva. Oni su prvi u Evropi koristili gvozdene uzengije, što se pokazalo kao veoma važna inovacija. Sedla sa drvenim ramom, jače strele i nošnja pogodna za duge jahačke pohode – sve su to bile inovacije koje su Avari doneli u ovaj deo Evrope.

Lidija Balj

Ukrasi iz ženskog groba, Novi Slankamen, VIII–IX vek, Muzej Vojvodine

Jewellery from a female grave, 8th–9th centuries AD, Museum of Vojvodina

67

Adornments from the Avar period

The luxurious gilt jewellery from a necropolis at Novi Slankamen was found in a grave of a man buried with his horse. Apart from

the pieces of warrior equipment, horse accessories were also discov-ered. Based on the specific appearance of the jewellery, one can con-clude that this man was a member of a tribe within the Avar caganat. He also had a high status in the society and obviously, he was a warrior.

Amongst the most outstanding artifacts from this necropolis are the male belt fittings with representations of a fantastic creature and a typical female jewellery. The necropolis is dated to the 8th–9th cen-turies AD.

Detalj pojasne garniture, Novi Slankamen, VIII–IX vek, Muzej Vojvodine

Belt fitting, Novi Slankamen, 8th–9th centuries AD, Museum of Vojvodina

68

Ogrlica sa ljudskim rebrom

Na nekropoli kod sela Mokrina u blizini Kikinde, svoje pokojnike sahranjivali su pripadnici Moriške kulture pre oko 4.000 godina. Između 312 istraženih

grobova izdvaja se grob pod rednim brojem 180, u kojem je bila sahranjena žena starosti između 40 i 50 godina. Ovaj grob je specifičan po tome što su u njemu pro-nađene dve veoma retke ogrlice, koje svedoče o posebnom statusu ove pokojnice. Na jednoj ogrlici se, osim privezaka i perlica napravljenih od životinjskih kostiju, nalazi i privezak napravljen od ljudskog rebra. Reč je o toliko jedinstvenom nalazu da sličan nije zabeležen u celokupnoj evropskoj praistoriji.

Na ovoj nekropoli pronađeno je čak 13 specijalnih ogrlica isključivo u grobovi-ma žena. Međutim, žena sahranjena u grobu 180 imala ih je dve. Jedna je pronađena iza potiljka i kukova skeleta, a činile su je 62 perle od kaolina, dva probušena zuba jelena i četiri zuba divlje svinje, četiri ljušture školjke Dentalium, 28 očnjaka doma-ćeg psa i lisice i jedna ravna kost. Međutim, ono što ovu ženu u potpunosti izdvaja od ostalih je druga ogrlica koja je pronađena u predelu stomaka. Ona se sastojala od oko 90 cilindričnih perli izrađenih od kostiju jelena i ovce ili koze, tri trougaone kosti govečeta sa probušenim uglovima i šest cevastih kostiju ovce ili koze. Pored njih nalazilo se i prvo ljudsko rebro sa perforacijom na gornjem kraju, koja nedvo-smisleno ukazuje da se radi o privesku, kao sastavnom delu ogrlice. S obzirom na izuzetnu retkost ovakvih nalaza, veoma je teško tumačiti njegovo moguće značenje. Upotreba ljudskih kostiju kao sirovine veoma je retka ili čak tabuisana u mnogim kulturama. Upravo zbog toga je ova ogrlica toliko dragocena jer nam ukazuje na specifičnosti osobe kojoj je pripadala.

Velika raznolikost ovih ogrlica, pogotovo kada se uzme u obzir da su bile sa-činjene od kostiju i zuba divljih i pitomih životinja, ukazuje na njihovo bogato sim-boličko značenje. Veruje se da kosti, kao trajni i neuništivi delovi tela, sadrže u sebi snagu i osobenosti životinja kojima su pripadale. Sa druge strane, prisustvo prvog ljudskog rebra na ovoj ogrlici svakako povećava njenu moć i daje joj posebnu di-menziju. Za ljudsko rebro može se reći da simbolizuje iskonski element ljudskog bića. S toga se može pretpostaviti da je žena sahranjena u grobu 180, uz pomoć ovih ogrlica, uspostavljala vezu između moćnih kosmičkih sila i pripadnika moriške za-jednice, obezbeđujući im naklonost i pomoć viših sila.

Ogrlice od životinjskih zuba, kostiju i kaolina, II milenijum p. n. e., Mokrin, Narodni muzej Kikinda

String with beads and pendants made of animal teeth, bones and kaoline, 2nd millenium BC, National Museum of Kikinda

69

Ogrlica sa životinjskim kostima i ljudskim rebrom, II milenijum p. n. e., Mokrin, Narodni muzej Kikinda

String with beads and pendants made of animal bones and a human rib, Mokrin, 2nd millenium BC, National Museum of Kikinda

70

Još jedna osobenost vezana je za skelet žene u grobu 180. Na njenoj lobanji na-laze se tragovi operacije koju nazivamo trepanacija. To je operativni zahvat na glavi, kojim su ljudi u prošlosti pokušavali da izleče glavobolju, različite bolesti i povrede. Na čak devet lobanja sa mokrinske nekropole ustanovljene su šupljine kružnog ili elipsoidnog oblika, koje ukazuju na izvršenu trepanaciju. U slučaju nalaza iz groba 180, proces srastanja lobanje nije započeo, pa se pretpostavlja se da je ona ili umrla od posledica ovog zahvata ili da je on izveden nakon njene smrti.

Nekropola u Mokrinu izdvaja se i kao dobar primer arheološkog nalazišta na kojem su sprovedena brojna multidisciplinarna istraživanja. Prva arheološka isko-pavanja započela su 1953. godine i trajala punih 16 godina, a prerasla su u među-narodni projekat sa učešćem Smitsonijen instituta iz Vašingtona. Istraženo je 312 grobova, a brojna ekipa domaćih i inostranih stručnjaka obavila je različite anali-ze, od antropološke do analize životinjskih i biljnih ostataka. Takođe je, na osnovu skeletnih ostataka i grobnih priloga, izvršena i detaljna analiza društvene strukture unutar ove moriške zajednice.

Za razliku od brojnih lokaliteta u našoj zemlji, kod kojih se na objavljivanje nalaza sa istraživanja čeka i po nekoliko decenija, celokupan materijal sa nekropole u Mokrinu objavljen je u veoma kratkom roku. Osim tekstova na našem jeziku, svi stručni radovi istovremeno su objavljeni i na engleskom jeziku. Zahvaljujući tome, stručna javnost širom sveta imala je kompletan uvid u nalaze sa ove nekropole, što je dovelo do novih projekata i saradnje sa raznim stručnjacima. Interesantno je da i danas, toliko godina nakon završetka arheoloških iskopavanja na Mokrinu, zahva-ljujući napretku nauke i novim mogućnostima istraživanja koja su nam na raspola-ganju, neprestano dobijamo nova saznanja o drevnim stanovnicima koji su nekada naseljavali oblast oko Mokrina.

Lidija Balj

Keramičke posude iz groba 180, II milenijum p. n. e., Mokrin, Narodni muzej Kikinda

Ceramic vessels from grave 180, 2nd millenium BC, Mokrin, National Museum of Kikinda

71

String with a human rib as a pendant

About 4000 years ago, people of the Moriš culture buried their dead at the necropolis near the town of Kikinda. Amongst 312

excavated graves, there is a specific one: a grave 180. It is a grave of a woman, buried with two particular kinds of strings, which testify her special status in the society she lived in. In addition to pendants and beads made from animal bones, one of the strings has an extraordinary pendant made of a human rib. This find is extremely unique, and none alike was recorded in the entire European prehistory.

It is also interesting that the scull of this woman shows marks of the surgical intervention perfomed on human sculls called trepanation. People from the past carried out trepanation in order to heal headaches, illnesses, but also injuries. Due to the fact that there are no marks of the fracture healing process, two possible solutions can be assumed: either the trepanation itself was the cause of death of this woman, or the procedure was carried out post-mortally.

Archaeological excavations at the necropolis in Mokrin began in 1953 and lasted 16 years, evolving into a significant multidisciplinary and multicultural project with participation of the Smithsonian Institution from Washington. The excavations included digging up of 312 graves and comprised several analyses, such as antropological, pallinological and archaeozoological. Based on the studies of grave goods and skele-tal remains, the assumptions about social structure within the Mokrin necropolis were made as well.

Lobanja sa tragovima trepanacije, II milenijum p. n. e., Mokrin, Narodni muzej Kikinda

Scull with trepanation marks, 2nd century BC, Mokrin, National Museum of Kikinda

72

Fibule kroz prostor i vreme

S istematskim arheološkim istraživanjem dobija se mnogo podataka na osnovu ko-jih je moguće rekonstruisati život neke zajednice u prošlosti. U tom smislu, nakit

može da bude značajan pokazatelj, koji pomaže da bolje razumemo različite kulture i njihove običaje, ukus i identitet pojedinca, njegovu stalešku ili etničku pripadnost.

Na arheološkim predmetima sprovode se raznovrsne analize. Među najstarijim nalaze se tipološka i hronološka analiza, koje se primenjuju još od prvih faza razvo-ja arheologije kao nauke. Na osnovu detaljnih proučavanja određenog arheološkog artefakta, njegove tipologije i analogija, njegovog porekla i razvoja kroz različite periode i kulture, moguće je utvrditi vreme kojem on pripada. Istraživanje posta-je još zanimljivije ukoliko ta vrsta predmeta postoji i koristi se i u današnje vreme, poput keramike. U manjoj meri, savremenim ljudima je poznat termin fibula, a još manje se zna da je to predmet koji se intenzivno upotrebljava od bronzanog doba do srednjeg veka, kada je postepeno zamenjuje dugme. Fibula prvenstveno služi za pričvršćivanje odeće, ali ima i svoju ukrasnu namenu. Ona odgovara savremenom brošu ili zihernadli.

Arheolozi su se složili oko toga da su se prve fibule pojavile u XIII veku p. n. e., ali ne i oko toga kojoj kulturi bi trebalo pripisati njihovo otkriće. Različite oblasti su-ge risane su kao prostor nastanka prvih fibula: od Severne Evrope ili skandinavskih oblasti, preko Srednje Evrope, severne Italije, i Grčke. Interesovanje arheologa za fibule nije vezano samo za mesto i vreme njihovog nastanka, već i za njihovo geo-grafsko rasprostiranje, njihov kulturni i hronološki razvoj i naravno, način njihove upotrebe i značenje koje su nosile. Prvobitno je fibula korišćena da bi se njome pri-čvrstila dva dela nekog komada odeće, ali je za iste potrebe upotrebljavana i obična igla, koja je bila manje sigurna.

S obzirom na to da se fibula nosila na odeći, na očigled svih, vrlo brzo je dobila funkciju nakita. Od tada su se izrađivale fibule od najrazličitijih materijala, od bron-ze i plemenitih metala, do slonovače. Proizvodile su se u najraznovrsnijim oblicima, tipovima i veličinama, i bile namenjene pripadnicima oba pola. Neke od njih imale su samo ukrasnu funkciju, dok su druge nosile neko dublje značenje, koje je trebalo da ostavi određeni utisak ili izazove neku emocionalnu reakciju. Ponekad su u ve-likom broju pronađene u hramovima i pretpostavlja se da su ostavljene bogovima

73

Krstasta fibula, Sviloš, IV vek, Muzej Vojvodine

Crossbow fibula, Sviloš, 4th century AD, Museum of Vojvodina

74

kao zavetni darovi. Verovatno su bile važne i u pogrebnim običajima, s obzirom na to da su u nekim slučajevima pokojnici sahranjeni sa velikim brojem fibula.

U rimsko vreme fibule su nosili pripadnici oba pola. Međutim, pojedini tipovi, poput krstastih fibula, bili su rezervisani samo za muškarce. Krstaste fibule bile su veoma funkcionalne i imale su zadatak da čvrsto drže teški ogrtač – sagum, spoljni deo uniforme rimskog vojnika IV veka n. e. Ovaj ogrtač se nosio tako da je u pot-punosti pokrivao levi deo tela, dok su se njegovi krajevi spajali na desnom ramenu. Bio je to veoma praktičan komad odeće, koji je štitio od hladnoće, a opet omoguća-vao pokretljivost. Njegovi krajevi mogli su da se vežu u čvor, ali je za pričvršćivanje najčešće korišćena upravo krstasta fibula. Tražeći bolja tehnička i vizuelna rešenja, Rimljani su tokom I i II veka, napravili veliki broj oblika i tipova ovog nakita. Tako će, tokom prvih decenija III veka, krstasta fibula postati dominantan tip. S obzirom na to da su primerci od zlata i srebra bili izvan mogućnosti običnih vojnika, oni su najčešće nosili bronzane. U vreme tetrarhije (293–313), zlatne krstaste fibule bile su ukrašene političkim parolama, često kombinovanim sa ukrasima izvedenim nijelo tehnikom. Od sredine IV veka, fibule su često na sebi imale religijske simbole, što je odgovaralo potrebama društva, koje je istovremeno bilo duboko religiozno, a sa druge strane je čeznulo za luksuzom i raskoši.

Zbog brojnih podataka koje nam daju o ljudima u prošlosti, fibule bi možda trebalo smatrati najznačajnijom vrstom nakita u arheološkom smislu. Pored toga što služe za relativno precizno datovanje, one daju detaljna saznanja o jednoj kulturi, njenim društvenim i religijskim odnosima. Na osnovu dobrog poznavanja fibula i njihove distribucije, može se ustanoviti postojanje trgovinskih odnosa između po-jedinih kultura i proučavati način na koji su one izrađivale i prilagođavale ovu vrstu nakita svom ukusu i tradiciji.


Fibula tipa peščani sat, Jaša Tomić, VIII–VII vek p. n. e., Muzej Vojvodine

Bow fibula with triangular footplate, Jaša Tomić, 8th–7th centuries BC, Museum of Vojvodina

75

Fibulae through time and space

Based on the typology, an experienced archaeologist can sometimes precisely date and determine the origins of fibulae and artifacts

which were found with them. Fibula, safety pin or brooch, had been pri-marily used to fasten clothing, most frequently – a mantle. Somewhat later, this artefact acquired the function of jewellery and was produced in various materials and forms. The oldest fibulae, which were in the Middle Ages replaced by a button, come from the Late Bronze Age. Fibulae allow precise datings and give a glimpse to different ancient cultures, their social and religious relations. The crossbow fibulae, like the one from the Sviloš necropolis, were very popular in the 4th century AD and were worn only by Roman men.

Sarmatska fibula sa emajlom, Čurug, III vek, Muzej Vojvodine

Sarmatian fibula with enamel, Čurug, 3rd century AD, Museum of Vojvodina

Slovenska fibula, Bačko Petrovo selo, VII vek, Gradski muzej Bečej

Slavic fibula, Bačko Petrovo Selo, 7th century AD, City Museum of Bečej

Keltska fibula sa emajlom, Hrtkovci, I vek p. n. e., Muzej Vojvodine

Celtic fibula with enamel, Hrtkovci, 1st century BC, Museum of Vojvodina

76

Ostava spondilusa kao riznica blaga

Skrivena mesta na kojima su ljudi u prošlosti zakopavali svoje dragocenosti u ar-heologiji se nazivaju ostave. Najčešće je blago polagano u posudu ili neku vreću

i zakopavano na mestu sa kojim je bio upoznat samo njihov vlasnik. Ovakve osta-ve se nazivaju ostave skrivnice, a bile su veoma česte u vreme ratova i kriza. Osim njih, postoje i votivne ostave u kojima se nalaze predmeti kultne namene. Njihova uloga bila je da obezbede blagonaklonost i zaštitu viših sila. S obzirom da se odu-vek smatralo da se ništa ne može dobiti ukoliko se nešto drugo nе žrtvuje, ostave ovog tipa su veoma često sadržavale najveće dragocenosti koje su neki pojedinac ili grupa posedovali.

Međutim, ponekad je veoma teško razlikovati ove dve vrste ostava, jer nismo uvek u mogućnosti da utvrdimo razloge zbog kojih je neka grupa predmeta zako-pana na određenom mestu. Ovo se, u izvesnoj meri, odnosi i na izuzetan nalaz na-kita pronađenog tokom arheoloških istraživanja na višeslojnom lokalitetu u blizini Osijeka u Slavoniji.

U pitanju je jedinstven nalaz koji čine čak 440 različitih delova nakita izrađe-nog od morskih školjki. Sastoji se od 16 privezaka različitih oblika (ovalni, trapеzo-idni i jedan izduženi), zatim 58 perlica napravljenih od Spondylus školjki, i čak 366 perlica cevastog oblika izrađenih od Dentalium školjki. Svi ovi privesci i perle bili su smešteni u jednoj velikoj polovini spondilus školjke, dobro uglačane površine i takođe oblikovane u vidu priveska.

U vreme svog nastanka ovaj nakit je predstavljao pravo bogatstvo, s obzirom da su morske školjke bile veoma retka, luksuzna roba. Nabavljane su putem razme-ne sa zajednicama koje su nastanjivale primorske oblasti. Ustanovljeno je da su za izradu nakita od spondilusa korišćene ljušture tadašnjih morskih organizama, po-reklom sa obala Mediterana. Perle od dentalijuma, međutim, nisu napravljene od tadašnjih, već od fosilnih ljuštura, koje su sakupljane u široj okolini na nalazištima fosila miocenske starosti.

Osim egzotičnog materijala od kojeg je napravljen ovaj nakit i mesto na kojem je pronađen čini ga posebno zanimljivim. Naime, čini se da je ovaj nakit bio zakopan ispod poda kuće iz neolitskog perioda. Velika je sreća što su ostavu otkrili arheo-lozi, ali i pored toga, komplikovana stratigrafska situacija u priličnoj meri otežava

77

Ostava spondilusa iz okoline Osijeka, V milenijum p. n. e., Muzej Slavonije Osijek

Spondylus jewellery hoard from the vicinity of Osijek, 5th millenium BC, Museum of Slavonia Osijek

78

interpretaciju nalaza. Na lokalitetu su dominirali ostaci velikog zidanog objekta iz perioda srednjeg veka koji su uslovljavali tok daljeg iskopavanja. Zbog mnogobrojnih preslojavanja iz različitih perioda i naknadnog ukopavanja grobova iz bronzanog doba, odnosi među pojedinim objektima neolitskog perioda nisu u potpunosti jasni.

Na osnovu raspoloživih podataka, ustanovljeno je da je ovaj luksuzni nakit od morskih školjki pripadao nosiocima sopotske kulture. Oni su bili klasični predstav-nici neolitske kulture – podizali su svoja naselja na uzvišenjima u blizini reka, a bavili su se zemljoradnjom, stočarstvom i ribolovom. Nalazi kamenih žrvnjeva ukazuju na ishranu bogatu žitaricama, odnosno na proizvodnju i upotrebu brašna, a velika količina životinjskih kostiju – posebno goveda i jelena – govore o ishrani bogatoj namirnicama životinjskog porekla. Na osnovu velikog broja keramičkih kugli koje su služile kao municija za praćke, znamo da su lovili i manje životinje.

Sopotska kultura je prepoznatljiva po specifičnim keramičkim posudama izu-zetnog umetničkog i zanatskog kvaliteta. Pojedine posude imaju zajedničke stilske karakteristike sa vinčanskom keramikom, što ukazuje na bliske veze među nosioci-ma ove dve susedne kulture. Na osnovu analize drvenog uglja ustanovljeno je da se nalazi sa ovoga lokaliteta smeštaju u vreme između 5000. i 4200. godine stare ere.

Ukoliko bi pokušali da protumačimo ovaj izuzetan nakit od morskih školjki, treba napomenuti da nikada ne možemo biti sigurni kakvo je značenje neki predmet mogao imati u dalekoj prošlosti. Znamo da su školjke od spondilusa bile veoma retke i skupocene u neolitsko doba, i da su putem razmene nabavljane sa udaljenih obala Mediterana. Sudeći prema njihovoj obradi i stilskim karakteristikama, čini se da su izrađene na istom mestu. Što se tiče njihovog simboličkog značenja, školjke se od davnina dovode u vezu sa ženskom plodnošću, jer nastaju u vodi kojoj je plodnost svojstvena. Takođe, one svojim oblikom podsećaju na ženski polni ogran. Sa druge strane, ovaj nakit je imao veliku vrednost, pa su njegovi pojedinačni delovi mogli biti korišćeni i kao sredstva razmene. Uzimajući u obzir podatke kojima raspolaže-mo, možemo pretpostaviti da su ovi segmenti činili dragoceni set koji je pripadao ženi koja je živela u kući u kojoj je pronađen. Najverovatnije nije bio korišćen svako-dnevno, već je predstavljao dragoceno znamenje nošeno tokom posebnih prigoda, poput raznih svečanosti i rituala.

Lidija Balj

Privesci od školjke Spondylus, V milenijum p. n. e., Muzej Slavonije Osijek

Pendants made of Spondylus shell, 5th millenium BC, Museum of Slavonia Osijek

79

Spondylus Jewellery Hoard

Archaeological excavations of the site Čepin-Ovčara near Osijek revealed an extraordinary collection of jewellery made of shells.

Exactly 440 pieces of jewellery were found – pendants and beads of dif-ferent sizes, made of two shell species: Spondylus and Dentalium. The entire find was placed in a large shell, hidden beneath a floor of a Neo-lithic house. In archaeology, a treasure hidden and buried in this way, is called a hoard. It is estimated that this hoard is about 7.000 years old.

Ostava spondilusa iz okoline Osijeka, V milenijum p. n. e., Muzej Slavonije Osijek

Spondylus jewellery hoard from the vicinity of Osijek, 5th millenium BC, Museum of Slavonia Osijek

80

Srebrni nakit i pozlaćena fibula sa potesa Vukoder

Muzej Vojvodine otkupio je 2005. godine grupu luksuznog nakita, izrađenog od srebra i zlata. Prema rečima pronalazača, izuzetni arheološki nalazi otkriveni

su u ataru sela Hrtkovci, na potesu Vukoder. Počev od velikih istraživanja lokaliteta Gomolava, koja su započela još davne 1953. godine, ovo sremačko mesto poznato je po značajnim otkrićima.

Do nalaza sa potesa Vukoder nije se došlo arheološkim istraživanjem, pa su mnogi podaci zauvek izgubljeni. Nisu poznati uslovi u kojima su oni pronađeni, odnosno njihov kontekst. Ne zna se da li su činili deo ostave koju je neko namerno zakopao u zemlju, da li su se nalazili u nečijem grobu, na odeći ili telu pokojnika ili možda u kutijici za nakit… Zbog toga ne postoje podaci koji bi pomogli da se ovi predmeti povežu sa njihovim vlasnicima i tako ožive. Jedino što preostaje jeste da se na osnovu posmatranja samih predmeta izvedu zaključci, na osnovu kojih se oni mogu smestiti u određeni period u prošlosti. Proučavaju se materijali od kojih su pravljeni, tehnike pomoću kojih su izrađeni, sprovode se tipološke analize i prona-laze analogije.

Nakit sa potesa Vukoder čine dve grupe predmeta, za koje se zna da ne potiču iz istog vremena. Jedna grupa se sastoji od srebrnog nakita i broji tri fibule, šest perli u obliku ptice, deset privezaka u obliku ljudske figure, devet perli u obliku amforice, 40 karika i 23 ukrasne cevčice. Ovi primerci izrađeni su različitim tehnikama – li-venjem, iskucavanjem srebrnog lima preko matrice, savijanjem srebrne žice, a neki su ukrašeni filigranom i granulacijom. Srebrne fibule imaju specifičan oblik tzv. Ja-rak fibule. Dve, gotovo identične, verovatno su nošene u paru, tako što je svaka pri-čvršćivala odeću na po jednom ramenu. Ovakve fibule bile su veoma omiljen nakit istočnih Kelta, naročito u II i I veku p. n. e., a izrađivane su od bronze, gvožđa i zlata. Ostali ukrasni predmeti iz iste grupe – srebrne perle, privesci, karike i ukrasne cev-čice – imaju malu težinu i pretpostavlja se da su nošeni na grudima. Kao deo nekog složenijeg ukrasnog predmeta, karike su mogle služiti za kačenje privezaka. Ukra-sne cevčice, tzv. saltaleoni, veoma precizno izrađene od filigranske žice i ukrašene granulacijom, verovatno su činile krajnje delove neke ogrlice. Naročito interesantni

Alke, tri fibule tipa Jarak, antropomorfni privesci, perle u obliku stilizovanih ptica, privesci u obliku amfore, ukrasna cevčica, srebro, II–I vek p. n. e., Hrtkovci, Muzej Vojvodine

Loops, three fibulae of Middle La Tène Type, anthropomorphic pendants, beads of bird shape, pendants of Amphorete Shape, decorative tubule, silver, 2nd–1st centuries BC, Hrtkovci, Museum of Vojvodina

82

komadi nakita su perle i privesci od tankog srebrnog lima u obliku ptice, ljudske figure ili amforice, pravljeni tehnikom iskucavanja preko matrice, čije se poreklo vezuje za helenističke radionice. Privesci u obliku ljudske figure (antropomorfni) skoro su isti kao primerci pronađeni u: Židovaru kod Vršca, ostavi Sarazd-Regelji u Mađarskoj i japodskoj nekropoli u Jezerinama u Hrvatskoj. Antropomorfni privesci pre svega su prisutni u umetnosti zapadno-balkanskih plemena Japoda i Liburna, a manje kod Istočnih Kelta. Neobični ljudski lik koji se na njima prikazuje teško je tumačiti iz današnje perspektive, ali se može naslutiti da je nošen kao amulet. U ovu grupu spada i jedna zlatna perla ovalnog oblika, koja je verovatno pripadala nekoj ogrlici ili narukvici. Raskošna narukvica sa skoro identičnim perlama otkrivena je u pomenutoj ostavi u Mađarskoj. Način izrade i ukrašavanja ove grupe keltskog nakita odražava helenističku tradiciju, pa se može pretpostaviti da su helenistički majstori izrađivali nakit po ukusu Kelta.

Drugoj grupi predmeta iz nalaza Vukoder pripada jedinstvena fibula, deo luka i ukrasno dugmе. Fibula ima šarnirski mehanizam za pričvršćivanje igle, izrađena je od srebra, pozlaćena i bogato ukrašena. Primena više različitih tehnika prilikom njene izrade ukazuje na umeće zlatara. Poznato je da je ovaj tip fibula bio veoma omiljen u centralnim i severnim oblastima Balkana tokom IV veka p. n. e., pri čemu se njegovo poreklo vezuje za zlatarske radionice u Maloj Aziji i Makedoniji, koje su egzistirale tokom VI i V veka p. n. e. Fibula iz Hrtkovaca je unikat, iako su fibule sličnog oblika pronađene na još nekim lokalitetima. Njen nosač igle bio je namerno ispravljen, te ukoliko je takav i zatečen, možemo da pretpostavimo postojanje nekog rituala – neko je u prošlosti namerno ovu fibulu učinio nefunkcionalnom.

Ukrasno dugme i deo luka sasvim sigurno su pripadali nekoj drugoj fibuli. Iz susednog sela, Nikinaca, potiče nekoliko veoma sličnih delova srebrnih pozla-ćenih fibula, koji se nalaze u privatnoj zbirci. Predmeti nisu dobijeni arheološkim istraživanjima, kao ni nalaz iz Hrtkovaca, pa je moguće da potiču sa istog lokalite-ta. Posebnost šarnirskih fibula iz Nikinaca i Hrtkovaca, kao i raznovrsnost oblika ovog tipa, upućuje na pretpostavku o postojanju neke lokalne zlatarske radionice na prostoru Srema u IV veku.

Nažalost, arheolozi veoma retko imaju sreću da otkriju blago koje je neko zakopao u dalekoj prošlosti. Skupoceni nakit iz praistorijskih perioda uglavnom je nalažen u tzv. kneževskim grobovima bogatih pripadnika plemena, koja su živela na Balkanu u vreme pre dolaska Rimljana, ili kao deo velikih praistorijskih ostava metalnih predmeta. Međutim, najveći broj ovakvih otkrića najčešće je slučajan ili pronađen nestručnim putem od strane arheologa-amatera.


Deo luka fibule, Hrtkovci, IV–III vek p. n. e., Muzej Vojvodine

Bow piece of a fibula, 4th–3rd centuries BC, Museum of Vojvodina

Ukrasno dugme fibule, Hrtkovci, IV–III vek p. n. e., Muzej Vojvodine

Decorative button of a fibula, 4th–3rd centuries BC, Museum of Vojvodina

83

Silver jewellery and a gilt fibula from Hrtkovci

In 2005 the Museum of Vojvodina bought a find of silver jewellery from the village of Hrtkovci and a large gilt silver fibula. Due to the

fact that there is no certain evidence about the provenance of the find, few conclusions are made exclusively based on the appearance of these objects. Thus, it is estimated that the large fibula dates from the Ear-ly Iron Age, more precisely – from the second half of the 4th century BC. In contrast, a group of silver jewellery is associated with the Celtic tribes and chronologically placed in the 2nd and the 1st centuries BC. When finding circumstances are unknown, there is a lack of informa-tion which would reveal the significance of particular jewellery find.

Pozlaćena fibula sa šarnirskim mehanizmom, Hrtkovci, IV–III vek p. n. e., Muzej Vojvodine

Gilt hinged type fibula, Hrtkovci, 4th–3rd centuries BC, Museum of Vojvodina

85

Deo izložbe pod nazivom Nakit kao inspiracija nastao je sa željom da nakit iz arheoloških zbirki posluži kao inspiracija savremenim umetnicima. Na taj

način je drevni nakit dobio svoju savremenu umetničku interpretaciju, a umetnici priliku da daju svoje viđenje nakita iz prošlosti.

A part of the exhibition named Jewellery as an inspiration originates from the idea to inspire modern artists with jewellery pieces from archaeological col-

lections. In this way, ancient jewellery acquired its modern artistic interpretation, and the artists gained a chance to represent their perceptions of these pieces from the past.

Nakit kao inspiracija

Sidrasta fibula, Beška, IV vek, Muzej Vojvodine, foto: Aleksandar Ramadanović

Anchor type fibula, Beška, 4th century AD, Museum of Vojvodina, photo by Aleksandar Ramadanović

86

Aleksandar Ramadanović

87

Aleksandar Ramadanović je diplomirao filmsku i tv kameru na Akademiji umetnosti u Novom Sadu. Od 2008. godine radi kao asistent snimatelj na od-

seku za žurnalistiku Filozofskog fakulteta. Bio je snimatelj u dopisništvu televizije B92 iz Novog Sada 2008/2009. godine. Radio je kao direktor fotografije na filmu „Jesen u mojoj ulici”, za koji dobija nagradu na festivalu Cinema City 2009. Od iste godine radi kao stručni saradnik na odseku za Nove likovne medije na Akademiji umetnosti Novi Sad.

Aleksandar Ramadanović graduated in Film and TV Camera from the Academy of Arts in Novi Sad. From 2008, he works as an associate cameraman expert

at the Media Studies Department of the Faculty of Philosophy in Novi Sad. In 2008 and 2009, he was the head cameraman correspondent from Novi Sad for the B92 television station. As Director of Photography, for the film Autumn in my Street, he won the award for best camera work at the Cinema City Festival in 2009. Since 2009, he has been working as an associate cameraman expert in the Department for New Media at the Academy of Arts in Novi Sad.

Dvije luke tamo lađe primaju i dobro kriju:Tu Ahejci tad doplove i zasjednu u busiju

Odiseja IV 844

Cjele noći, do u zoru, talase je lađa sjekla.

Odiseja II 434

Ko nije plovio, ko nije brodio,ko se od orkanskih valova skrivao,

zbog čega bi se ponovo rodioi zbog čega bi ponovo živeo...?

Druga strana vetra – Miroslav Antić

88

Nikola Macura

89

Nikola Macura je diplomirao i magistrirao vajarstvo na Akademiji umetnosti u Novom Sadu. Izlagao je na više kolektivnih i nekoliko samostalnih izložbi u

zemlji i inistranstvu. Organizovao je više umetničkih akcija istražujući potencijal skulpture u komunikaciji sa okruženjem, pozicionirane u određenom društvenom kontekstu. Zaposlen je na Akademiji umetnosti u Novom Sadu u svojstvu samo-stalnog stručnog saradnika, na Katedri za vajarstvo.

Nikola Macura graduated in Sculpture and got the Master’s degree at the Acad-emy of Arts in Novi Sad. He displayed his work at the numerous collective

and independent exhibitions in country and abroad. Mr. Macura organized many different artistic actions, set up in a certain social context and with the aim of in-vestigating possibilities of the sculpture in its interaction with the enviroment. He is employed as an independent associate expert in the Sculpture Department of the Academy of Arts in Novi Sad.

O radu

Istraživanje u graničnom području skulpture oslonjeno je na lična interesovanja i odnos prema okruženju. Ogleda se u seriji radova sprovedenih u proteklom pe-

riodu pod zajedničkim nazivom – Interaktivna skulptura.Kao segment istraživanja realizovana je akcija ZA U, koja nudi mogućnost fo-

tografisanja u cveću (momenat slave). Iz te akcije proizilazi serija ogledala, koja ko-municira na sličan način, upućujući na prethodna iskustva u portretskoj umetnosti.

Za ovaj rad, posebno su značajna iskustva portretske umetnosti i sagledavanje iste u istorijskom kontekstu. Naročito su važni načini predstavljanja likova u smislu ukrašavanja i ulepšavanja, organizovanja scene i drugih stvari koje pokazuju moć ili slavu pojedinca.

Mirjana Ranković

Radovi reprodukovani na 4. i 100. strani takođe su deo ove kolekcije

Pieces of jewellery presented on pages 4 and 100 are also the part of this collection

91

Mirjana Ranković je primenjeni umetnik iz Beograda i bavi se dizajnom nakita. Član je udruženja likovnih umetnika Srbije (ULUS) i imala je brojne izložbe

u zemlji i u inostranstvu. Njeno polje umetničkog izražavanja je rad sa plemenitim metalima i dragim kamenjem sa kojima stvara nesvakidašnje komade nakita. Bavi se i kreiranjem prostornih instalacija. U radu sa nakitom umetnica direktnu inspi-raciju crpi iz arhitekture i arheologije.

Mirjana Ranković is an applied artist from Belgrade, specialized in jewellery design. She is a member of ULUS (Association of Visual Artists of Serbia),

with numerous exhibitions in country and abroad. She works with precious metals and stones to create extraordinary jewellery pieces. Ms. Ranković is also engaged in installation art. Within her work on jewellery, she draws inspiration from archi-tecture and archaeology.

92

Ć ilibarski broš koji je mama donela baki na po-klon sa putovanja iz Rusije. Baka ga je nosila

i čuvala, a onda mi ga poklonila jednog nedeljnog popodneva, verovatno predosećajući konačnost ovog života. Broš sam dva puta stavila za svečane prilike, te dva puta izgubila i dva puta našla. Bake više nema, ali ovaj komad nakita svedoči o činje-nici da nas predmeti često nadžive.

93

Deo pod nazivom Nakit kao uspomena osmišljen je sa željom da omogući pu-blici da učestvuje u stvaranje izložbe. Primerci nakita koji su vezani za neku

ličnu priču posetilaca doprinose drugačijem predstavljanju nakita, dajući mu inti-mnu notu i značenje uspomena.

The part of the exhibition named Jewellery as a memory originates from the idea to encourage museum visitors to participate in the process of creating an

exhibition. Pieces of jewellery, related to an individual intimate story of a visitor, contribute to a different jewellery display, giving a touch of intimacy and the mean-ing of a memory.

Nakit kao uspomena

94

Š ta da kažem... sav lim koji sam dobila potro-šila sam u pokušajima da napravim nešto što

liči na nakit.Ostao mi je komad pun nepravilnih šuplji-

na. Baš sam zadovoljna svojim uspehom u školi, ali vidim da mi ovog puta nema spasa: dobiću lošu ocenu. Znači mogu da se pozdravim sa letovanjem koje su mi roditelji obećali... ode, odletelo. Odletelo?

Ma otkud odletelo! Upravo mi je na sto sleteo predivan leptir od mesinganog lima.

Mislim da ću ga nositi celog leta.

Par srebrnih minđuša predstavljaju mali dar ali veliku pažnju sestre koja živi daleko od mene.

Minđuše u obliku jednog od drevnih simbola na-roda Inka, donesene su u kutijici – sa lamom na poklopcu, čak iz daleke Južne Amerike, odnosno grada Lime, u kojem ona živi već nekoliko godina.

Prsten je napravljen od srebrnjaka izdatog za vreme vladavine austrijskog cara iz dinastije

Habzburgovaca Franca Jozefa (1830–1916), čiji se lik nalazi na aversu i vidljiv je sa unutrašnje strane prstena. Spoljna strana ili revers novčića skroz je uglačana i nečitka i iako bez posebne numizma-tičke vrednosti prsten čuva sećanje na davno leto 1986. na ostrvu Cresu (Hrvatska). Darodavac još uvek živi tamo.

95

Broš od murano stakla izrađen mozaičkom tehnikom, kupljen 1968. godine kada sam,

kao desetogodišnjakinja, prvi put sa roditeljima i sestrom posetila Veneciju.

Previše žut metalni okvir, lažna pozlata, sve-doči da se radi o jeftinoj imitaciji, suveniru za turi-ste i u čudnoj je opoziciji sa minuciozno složenim delićima raznobojnog stakla u tehnici millefiori – hiljadu cvetova. Ima „brata blizanca” u obliku mandoline koji čuva moja sestra u Torontu, Kanada. Oba broša su „čipovi”, rasuti na dva kraja sveta, uz pomoć kojih nikada nećemo zaboraviti naše putovanje i čudesnost Venecije.

Putovanje u Peking 1990. godine. Na trgu smo u centru grada, svuda oko nas je antikvarna

pijaca. Gužva je. U jednom trenutku ispred mene izlazi prodavac i, uz priču na kineskom, gestovima mi nešto pokazuje. Zbunjena sam. Čini mi se kao da želi nešto da mi da, pokazuje da će me to štititi. Pruža mi ovu neobičnu ogrlicu i pokazuje da je to poklon od njega, meni. I da ne želi da uzme novac. Čitava ova situacija je potpuno neverovatna, ali prihvatam poklon nepoznatog čoveka.

Od tada, svaki put kada imam težak period, instiktivno je uzimam i stavljam oko vrata. I delu-je. Usprkos neobičnom privesku sa sapetim ma-garcem za koji me stalno pitaju šta predstavlja, a ponekada i osuđuju.

Tek nedavno sam saznala da je po drevnom kineskom verovanju magarac simbol mračnih sila, nedaća i bolesti.

96

Kada sam čuo da je tema vežbe na ručnoj obradi bez teme, odnosno „Pravite šta hoćete”, znao

sam da je stiglo mojih pet minuta.Oduvek, ali znači oduvek sam želeo da bu-

dem Supermen. Čim nekom zatreba pomoć, ja, običan dečak, ladno ću postati brutalan baja koji leti i rešava probleme. Ako nema frke, biću samo još jedan đak koji živi svoj život. E sad… ipak ne bi bilo loše da se nekako vidi da sam ja ustvari taj moćni Supermen. I, zato sam napravio ovaj sre-brni privezak.

Naravno da nije savršen, ali meni se dopada i planiram da ga nosim sve dok ne napravim isti takav od zlata.

97

Ogrlica od hematita sa priveskom u obliku so-ve podseća me na prijateljstvo sklopljeno pre

nekoliko godina, na jednoj međunarodnoj naučnoj konferenciji. Zajedničke poznanice su nas upoznale, a s obzirom da smo se bavile sličnim poslom i da smo imale dosta tema za stručne razgovore, vrlo lako smo se prepoznale i svaku pauzu između sesija koristile da se nađemo i porazgovaramo. Saznav-ši da sam kolekcionar minerala i kristala, na kraju našeg zajedničkog boravka, gospođa sa kojom sam se tako lepo družila poklonila mi je ogrlicu od he-matita, za uspomenu i sećanje. Ove moje pozna-nice su bile iz jedne daleke prekomorske države.

Poklonivši mi ogrlicu naglasila je da ona ne-ma neku veliku vrednost, ali da želi da mi je daruje, što sam svakako sa velikom zahvalnošću primila. Iskreno proživljeno zajedničko vreme koje smo imale desilo se, verovatno, i zbog toga što sam ja iz zemlje koja je vezuje za pretke, koji su davno, sa prostora bivše Jugoslavije, otišli preko mora.

Ove minđuše sam dobila na poklon od moje najbolje prijateljice i kume Jasmine. Donela

mi ih je u bolnicu 9. jula 2011. godine kada me je posetila nakon hitne opearacije koja mi doslovno spasila život. One me svaki put podsete na naše prijateljstvo i na to da će ona uvek biti uz mene i u onim zaista teškim trenucima, iako već godinama živi u inostranstvu. One su za mene simbol snage našeg prijateljstva, a istovremeno me podsećaju i da imam snage da, uz pomoć dragih ljudi, izdržim i podnesem najteže životne situacije.

98

Imao sam patka po imenu Sofronije. Mnogo vre-mena sam provodio sa njim.

Imao je običaj da kljucne svakog ko bi mu se približio, ali ne i mene. Patak Sofronije i ja, peto-godišnji dečak, provodili smo nezaboravne dane u dvorištu: trčali smo do pojila, prskali se, tražili semenke i mahali, on krilima a ja rukama.

Jednog jutra mama mi je rekla da je Sofroni-je umro. I, zbog toga sam napravio ovog patka od mesinga, u znak sećanja na njega.

M inđuše sam kupila poslednjeg dana mog bo-ravka u čarobnom Lisabonu. Jedan umetnik

je sedeo ispred istorijske kafane Brasiliera i osli-kavao ih.

Istog dana negde na putu ka Srbiji jednu sam izgubila… Svaku osobu za koju sam znala da ide u Lisabon molila sam da potraži ovog mladića na istom mestu i donese mi novu minđušu… Njega nema ispred Brasiliere, a moja usamljena minđu-ša još čeka…

99

Pre nekoliko godina sam se teško razbolela. Ni-sam mogla da hodam i primili su me u bolnicu.

Cela moja porodica bila je veoma zabrinuta, tim pre što lekari nisu mogli da otkriju uzrok bolesti. Dok sam slomljena ležala u bolnici, moj dugogo-dišnji momak mi je poklonio verenički prsten kao izraz svoje iskrene i večne ljubavi.

Od tada smo zajedno u dobru i zlu, u zdravlju i bolesti, u svemu što život donosi...

Moj drugar me je zatekao kako čežnjivo gle-dam ovaj sat u izlogu... Posle 5 meseci me

je na kolenima, sa satom u ruci zaprosio... Sat radi tačno već 10 godina...

101

Literatura

102

Praistorija

• Antonović, D., Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji, Arheološki institut – posebna izdanja 37, Beograd 2003.

• Bandić, D., Narodna religija Srba u 100 pojmova, Beograd: Nolit, 1991. • Chapman, J., The Vinča Culture of South-East Europe – Studies in Chronology, Economy and Society, Oxford: BAR International series, 1981.

• Chevalier, J., Gheerbrant, A., Rječnik simbola, Zagreb 1987. • Dimitrijević, V., Tripković, B., New Spondylus Findings at Vinča – Belo Brdo: 1998–2001 Campaigns and Regional Approach to Problem, Старинар LIV (2003): 47–62.

• Dimitrijević, V., Tripković, B., Spondylus and Glycymeris bracelets: Trade Reflections at Neolithic Vinča–Belo Brdo, Documenta Praehistorica XXXIII, Ljubljana (2006): 237–252.

•• Димитријевић,•В.,•Трипковић,•Б.,•Јовановић,•Г.,•Перле•од•денталијума•–•љуштура•фосилних•морских•мекушаца•на•налазишту•Винча•–•Бело•Брдо,•Старинар•LX•(2010):•7–18.

• Drasovean, F., Dan, C., Neolithic art in Banat, Solnnes: Muzeul Banatului Timişoara, 2001.

• Elijade, M., Istorija verovanja i religijskih ideja, Beograd – Banja Luka 2003.•• Гарашанин,•Д.,•Религије•и•култ•неолитског•човека•на•централном•Балкану,••у:•Неолит централног Балкана,•Београд:•Народни•музеј,•1968.

• Girić, M., Mokrin: nekropola ranog bronzanog doba, Dissertationes et monographie XI, Washington: Smithsonian Institution, Kikinda: Narodni muzej Kikinda i Beograd: Arheološko društvo Jugoslavije, 1971.

•• Грбић,•М.,•Неолитско•гробље•у•Ботошу•код•Вел.•Бечкерека,••Старинар•8–9•(1934):•40–58.

• Grimaldi, D., Amber, Window to the past, New York: Harry Abrams and American Museum of Natural History, 1996.

• Grupa autora, Praistorija jugoslovenskih zemalja I–V, Sarajevo: Svjetlost i ANUBiH, 1979–1987.

•• Николић,•Д.•(ур.),•Винча – праисторијска метропола, истраживања•1908–2008,•Београд•2008.

• MacGregor, A., The Technology of Skeletal Materials since the Roman Period, London: Barnes and Noble, 1985.

• Marinković, S., Arheološki materijal sa nalazišta Živanićeva dolja iz zbirke Narodnog muzeja u Zrenjaninu – vinčanska kultura, Рад Музеја Војводине 52 (2010): 21–36.

• Milleker, F., Vorgeschichte des Banats, Старинар 13 (1938): 102–166. • Hodges, H., Artifacts: An Introduction to Early Materials and Technology, London: Duckworth, 1989.

• Jevtić, M., Lazić, M., Sladić, M., Židovarsko blago, Vršac 2006.•• Јовановић,•Д.,•Јевтић,•М.,•Остава сребрних предмета са Жидовара,•Вршац•2006.•• Коледин,•Ј.,•Нови•тип•шарнирске•фибуле,•Зборник Народног музеја. Археологија 20/1•(2011):•103–117.

103

• O’Shea, Villagers of the Maros: A Portrait of an Early Bronze Age Society, New York and London: Plenum Publishing Corporation, 1996.

• Палавестра, А., Крстић, В., Магија ћилибара, Београд: Народни музеј, 2006. • Petrović, J., Gomolava – arheološko nalazište, Rumа: Zavičajni muzej u Rumi, Novi Sad: Vojvođanski muzej, 1984.

• Petrović, J., Jovanović, B., Gomolava: naselja kasnog eneolita, Novi Sad – Beograd 2002.•• Срејовић,•Д.,•Неолитска пластика централнобалканског подручја,••у:•Неолит централног Балкана,•Београд:•Народни•музеј,•1968.

• Srejović, D., Arheološki leksikon, Beograd: Savremena administracija, 1997.•• Старовић,•А.,•Борић-Брешковић,•Б.,•Цвјетићaнин,•Т.,•Зечевић,•Е.,••Народни музеј – Златни пресек,•Београд:•Службени•гласник•и•Народни•музеј,•2013.

•• Стефановић,•С.,•Људско•ребро•као•привезак•на•некрополи•раног•бронзаног•доба•у•Мокрину,•Гласник Српског археолошког друштва•22•(2006):•243–251.

• Stefanović, S., Animal cannines as possible symbol of rank in early Bronze Age Mokrin, in: Yevglevsky, A. V. (ed.), Structural and Semiotic Investigations in Archeology, Donetsk: Donetsk University Press (in press).

• Stivens, E., Arijadnino klupko – vodič kroz simbole čovečanstva, Novi Sad: Stylos 2005. • Šimić, J., Čepin-Ovčara / Tursko groblje, Hrvatski arheološki godišnjak 3 (2006): 13–14. • Tripković, B., Marine Goods in European Prehistory – A New Shell in Old Collection, Analele Banatului, S. N. Arheologie – Istorie XIV, vol. 1 (2006): 89–102.

• Vasić, M., Praistorijska Vinča I–IV, Beograd: Srpska kraljevska akademija nauka, 1932–1934.

• Vasić, R., Prilog proučavanju šarnirskih fibula u Jugoslaviji, Godišnjak CBI XXIII/21 (1985): 121–157.

•• Васић,•Р.,•Сребрни•налаз•из•Никинаца,•Старинар LV•(2005):•67–73.

Antika

• Allen, D. J., Magical ancient beads, London / New York: Tauris Parke, 1998. • Benea, D., Die Römischen Perlenwerkstätten aus TIBISCVM, Timişoara 2004. • Bojović, D., Rimske fibule Singidunuma, Beograd 1983. • Brown, K. R., Guide to Provincial Roman and Barbarian Metalwork and Jewelry in the Metropolitan Museum of Art, New York 1981.

• Bruhn, J.-A., Coins and Costume in Late Antiquity, Washington 1993. • Burger, A. Sz., The Late Roman Cemetery at Ságvár, Acta Archaeologica Academia scientiarum Hungaricae 18 (1966): 99–234.

• Chiesa, G. S., Gemme del Museo Nazionale di Aquileia, Aquileia 1966. • Chiesa, G. S., Camei ad Aquileia: una prima ricognizione, Trieste 2009. • Chiesa, G. S. (ed.), L’editto di Milano e il tempo della tolleranza, Costantino 313 d.C., Milano 2013.

• Dautova-Ruševljan, V., Rimske bronzane fibule, Novi Sad 1977.

104

• Dautova-Ruševljan, V., Rezultati zaštitno-sondažnih iskopavanja na lokalitetu „Vranja” kod Hrtkovaca u Sremu 1979. godine, Rad Vojvođanskih Muzeja 27 (1981): 181–201.

• Dautova-Ruševljan, V., Ein Germanisches Grab auf dem Fundort Vranja bei Hrtkovci in Syrmien, Archaeologia Iugoslavica XX–XXI (1980–81): 146–153.

•• Даутова-Рушевљан,•В.,•Касноантички•гроб•на•локалитету•Врањ•у•Хртковцима,••Рад Музеја Војводине 40 (1998):•97–102.

• Dautova-Ruševljan, V., Sarmatska nekropola „Kraljev surduk” u Mošorinu, u: Medović, P. i Hänsel, B., Feudvar – Titelski plato i Šajkaška, arheološki i prirodnjački prilozi o kulturnoj slici područja, Kiel 1998, 211–228.

• Dautova-Ruševljan, V., Kasnoantička nekropola kod Sviloša u Sremu, Novi Sad 2003. • Dautova-Ruševljan, V., Vujović, M., Rimska vojska u Sremu, Novi Sad 2006. • Dautova-Ruševljan, V., Jevtić, M., Silver Jewelry of Hellenistic and Celtic Type from Hrtkovci in Srem, Старинар LVI (2006): 291–307.

• Depert-Lippitz, B., A Late Antique Crossbow Fibula in The Metropolitan Museum of Art, Metropolitan Museum Journal 35 (2000): 39–70.

• Fascàdy, R. A., Jewellery in Aquincum, Budapest 2009. • Fusco, P., Fogelman, P. & Cambareri, M., Catalogue description for a Venus and Cupid, Italian and Spanish Sculpture: Catalogue of the J. Paul Getty Museum Collection, Los Angeles 2002.

• Galić, M., Radman-Livaja, I., VTERE FELIX – pojasna garnitura iz Varaždinskih Toplica, Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu XXXIX (2006): 165–186.

• Gosden, C., What Do Objects Want?, Journal of Archaeological Method and Theory, Vol. 12, No. 3 (2005): 193–211.

• Henkel, F., Die Römischen Fingerringe der Rheinlande und der benachbarten Gebiete, Berlin 1913.

• Hindman, S., Rings on their fingers: Ring wearing from ancient times to the Renaissance, The Magazine Antiques (2007): 74–80.

• Jones, C., The Jewellery of Roman Britain, Celtic and classical traditions, London and New York 1996.

• Kanungo, A. K., Glass Beads in Ancient India and Furnace–Wound Beads at Purdalpur: An Etnoarchaeological Approach, Asian Perspectives, Vol. 43, No. 1 (2004): 123–150.

• Kirkemo, H., Newman, W. L., Ashley, R. P., Gold, Denver: U. S. Dept of the Interior, Geological Survey, 2001.

• Krunić, S., Recte illuminas – Antique Lamps from Belgrade City Museum, Belgrade 2011.•• Крунић,•С.,•Античке светиљке из Музеја града Београда,•Београд•2011. • Lukić, H. G., Rimski zlatni novac u Muzeju Slavonije u Osijeku, Osječki zbornik 22–23. (1997): 45–70.

• Lukić, H. G., Sjeverozapadna nekropola rimske Murse, Osijek 2000. • Lukić, H. G., Nekropole rimskodobne Murse, Osijek 2011. • Maixner, F., Intagliji i kameje u osječkom gradskom muzeju, Viestnik hrvatskoga arkeologičkoga družtva, godina III (1881): 33–40.

• Marijanski-Manojlović, M., Rimska nekropola kod Beške u Sremu, Novi Sad 1987.

105

• Marshall, F. H., Catalogue of the Finger Rings, Greek, Etruscan and Roman in the Departments of Antiquities, British Museum, London 1907.

• Migotti, B., Od nepobjedivog sunca do sunca pravde – rano kršćanstvo u kontinentalnoj Hrvatskoj, Zagreb 1994.

• Muscarella, O. W., Ancient Safety Pins, Their Function and Significance, Expedition 6, Number 2 (1964): 34–40.

• Nestorović, A., Images of the World engraved in Jewels, Roman gems from Slovenia, Ljubljana 2005.

• Ogden, D., Magic, Witchcraft, and Ghosts in the Greek and Roman Worlds, Oxford 2002. • Perassi, C., Monete amuleto e monete talismano. Fonti scritte, indizi, realia per l’età romana, in: Numismatica e antichità classiche 40 (2011): 223–276.

•• Перишић,•С.,•Бојовић,•Д.,•Хаџи-Пешић,•M.,•Милинковић,•З.,•Накит из збирки Музеја града Београда,•Београд•1981.

•• Петровић,•Р.,•Златни•привесак•из•Британског•музеја,•Гласник Српског археолошког друштва•14•(1993):•31–39.

• Pinterović, D., Geme sa terena Murse, Osiječki zbornik IX–X (1965): 61–74. • Pliny the Elder, The Natural History (http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Plin.+Nat.+toc)

• Plinije Stariji, Naturalis Historiae, knjiga XXXVI, dostupno na: http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:abo:phi,0978,001:35:36

•• Поповић,•И.,•Римски накит у Народном музеју у Београду, прстење, Београд•1992.•• Поповић,•И.,•Римски•монетарни•накит•у•Србији,•Нумизматичар•16•(1993):•49–60.••• Поповић,•И.,•Касноантички и рановизантијски накит од злата у Народном музеју у Београду, Београд•2001.•

•• Поповић,•И.,•Борић-Брешковић,•Б.,•Константин Велики и Милански едикт 313. – рађање хришћанства у римским провинцијама на тлу Србије, Београд•2013.

• Rapisarda, S., A ring on the little finger: Andreas Capellanus and Medieval Chiromancy, Journal of the Warburg and Courtauld Institutes 69 (2006): 175–191.

• Redžić, S., Vtere Felix Belt Sets on the Territory of Viminacium, Старинар LVIII (2008): 155–162.

• Richter, G., Catalogue of Engraved Gems, Greek, Etruscan and Roman, Roma 1956. • Ridgway, B. S., Dolphins and Dolphin-Riders, Archaeology 23 (1970): 86–95. • Румянцева, O. C., Стеклянные украшения поздней античности и раннего средневековья: свидетельства производства, этнографические параллели, проблемы интерпретации археологического материала, Лесная и лесостепная зоны Восточной Европы в эпохи римских влияний и великого переселения народов, конференция 3, Тула: Государственный музей-заповедник “Куликово поле”, 2012.

• Spier, J., Byzantium and the West: Jewelry in the First Millennium, Paris, Chicago and New York 2012.

•• Срејовић,•Д.,•Цермановић-Кузмановић,•А.,••Речник грчке и римске митологије,•Београд•1992.

106

• Šimić, J., Filipović, S., Kelti i Rimljani na području Osijeka, Osijek 1997. • Treister, M. Y., Hammering Techniques in Greek and Roman Jewellery and Toreutics, Leiden 2001.

• Van Heesch, J., On the edge of the market economy: coins used in social transactions, as ornaments and as bullion in the Roman Empire, in: Roman Coins outside the Empire, Ways and Phases, Contexts and Functions, Warsaw 2008.

• Ward, A., Cherry, J., Gere, Ch., Cartlidge, B., The Rings from Antiquity to Middle Ages, London 1981.

• Zoffman, Z. K., Drugi makrokefalni nalaz iz doba seobe sa lokaliteta Hrtkovci – Vranj, Рад Музеја Војводине•40•(1998):•103–105.

• http://curug.rastko.net/5-vek-grobovi/img/157/dscn3661.jpg • http://geology.com/minerals/gold/uses-of-gold.shtml • http://gemology.se/gill-library/gemjewelry/Catalogue_of_the_Finger_Rings_Greek_Etruscan_and_Roman_F_H_Marshall_1907.pdfv

Srednji vek

•• Церовић,•Љ.•(гл.•ур.),•Музеј Војводине•–•стална поставка,••Нови•Сад:•Музеј•Војводине,•1997.

• Dimitrijević, D., Kovačević, J., Vinski, Z., Seoba naroda – arheološki nalazi jugoslovenskog Podunavlja, Zemun 1962.

•• Ерцеговић-Павловић,•С.,•Средњовековни•накит•од•украсних•плочица,••Зборник Народног музеја IX–X•(1979):•279–283.

•• Јанковић,•М.•и•Ђ.,•Словени у југословенском Подунављу,•Београд•1990. • Karasulas, A., Mounted Archers of the Steppe 600 BC–AD 1300, Oxford: Osprey Publishing, 2004.

•• Ковачевић,•Ј.,•Варварска колонизација Јужнословенских области,•Нови•Сад•1960.••• Ковачевић,•Ј.,•Досељавање•Словена•на•Балканско•полуострво,••у:•Ћирковић,•С.•(ур.),•Историја српског народа•I,•Београд•1970,•169–125.

•• Ковачевић,•Ј.,•Аварски каганат,•Београд•1977. • Kranjčev, B., Nalaz srednjovjekovnog kalupa u Našicama, Peristil 16–17 (1973/74): 35–38.

• Marković, Z., Podunavac, D., Jurković, J., Results of Archaological Field Survey of the Našice Area in 2011, Godišnjak instituta za arheologiju VIII (2012): 111–115.

•• Минић,•Д.,•Украсне•плочице•из•Врцалове•воденице•код•Руме,••Рад војвођанских музеја 37–38•(1995/96):•113–121.

• Ostogorski, G., Istorija Vizantije, Beograd 1996. • Petricioli, I., Nalaz srednjovekovnog zlatarskog kalupa iz Zadra, Diadora 3 (1965): 219–220.

• Petricioli, I., Prilozi proučavanju srednjovjekovnog zlatarstva u Zadru, Radovi 2 (1963): 141–145.

107

• Popa, C. I., The Devotional Ring from Vinerea and the Virgin Mary Monogram Rings in the Middle Age, Acta Musei Apulensis 49A (2012): 158–190.

•• Поповић,•И.,•Златни аварски појас из околине Сирмијума,•Београд•1997.•• Станојев,•Н.,•Некрополе X–XV века у Војводини, Нови•Сад:•Музеј•Војводине,•1989.••• Станојев,•Н.,•Арача, цркве, некропола, манастир, Нови•Сад:•Музеј•Војводине,•2004.••• Станојев,•Н.,•Монатур – манастири средњег века заједничка културна баштина у туристичкој понуди, и данас, потенцијални значајан чинилац одрживог развоја,•Нови•Сад:•Музеј•Војводине,•2012.

• Szmoniewski, B. S., Byzantium and the Slavs in the Light of Goldsmiths’ Production, in: Entwistle, C., Adams, N. (ed.), Intelligible Beauty: Recent research on Byzantine jewellery, British Museum Research Publication 178, 2010.

•• Шафарик,•О.,•Шулман,•М.,•Хинга•–•средњовековна•некропола•код•Суботице,••Рад војвођанских музеја 3•(1954):•5–55.

• Tivadar, V., Mersdorf, S., Schilling, L., Kulcsár, V., Avars, Germans, Romans and Slavs in the Carpathian Basin, Budapest: Institute of Archaeology of the Hungarian Academy of Sciences, dostupno 21. 03. 2014. na: http://www2.rgzm.de/foreigners/cfm/themen/311/311_UK.cfm?Language=UK

• Vinski, Z., Arheološki spomenici velike seobe naroda u Srijemu, Situla 2, Ljubljana 1957. • Vinski, Z., O nalazima 6. i 7. stoljeća u Jugoslaviji s posebnim obzirom na arheološku ostavštinu iz vremena prvog avarskog kaganata, Opuscula Archaeologica III (1958): 13–67.

Stručni saradnici Muzej Vojvodine:

Marija Jovanović, Stanko Trifunović, Nebojša Stanojev, Aleksandar Medović, Dalibor Nedvidek, Vesna Karpuzović, mr Lidija Mustedanagić

Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture: Ivana Pašić

Muzej Slavonije Osijek: Marina Kovač, Dragana Rajković, Zvonko Bojčić, dr Hermine Göricke-Lukić

Narodni muzej Kikinda: Mr Lidija Milašinović

Udruženje GEO-PAN: Dr Katarina Čobanović

Akademija umetnosti, Novi Sad:Mr Nikola Macura, Aleksandar Ramadanović, mr Ranko Dragić, Željko Mandić

KonzervacijaAna Olajoš, Dragan Ogar, Dragan Blagojević

Tehnička priprema i realizacija izložbe Brendomania d.o.o., mr Nikola Macura, mr Ranko Dragić, Vesna Karpuzović, Dragan Blagojević, Zvonko Boras, Ilija Garunović, Dragan Ogar, Zoran Glumac, Milenko Dašić

Likovna i grafička oprema katalogaVeljko Damjanović, Sputnjik

FotografijeMilica Đukić, Klara Šoti, Dunja Božin, Jovan Pupovac, Bruno Jobst, Nebojša Borić

ŠtampaDaniel Print, Novi Sad

Tiraž300 primeraka

CIP•–•Каталогизација•у•публикацијиБиблиотека•Матице•српске,•Нови•Сад

7 3 9 . 2 ( 0 8 3 . 8 2 4 )

NAKIT – skriveno značenje / [autori kataloga Lidija Balj, Tijana Stanković-Pešterac ; prevod na engleski Tijana Stanković-Pešterac, Milica Bojković ; fotografije Milica Đukić ... et al.]. – Novi Sad : Muzej Vojvodine, 2014 (Novi Sad : Daniel Print). – [107] str. : ilustr. 22 cm

Uporedo srp. tekst i engl. prevod. – Tiraž 300. – Bibliografija.

ISBN 978-86-87723-51-1

a) Археолошки•налази•–•Накит•–•Уметничка•обрада•–•Изложбени•каталози

COBISS.SR-ID 286242311

ISBN 978-86-87723-51-1

Katalog izložbe "Nakit - skriveno značenje"

Documents

Transcript of Katalog izložbe "Nakit - skriveno značenje"