209

P rilikom jeseweg orawa 2005. godine, nalokalitetu Kalnica u selu Ni{evac izo-ran je skupni nalaz bronzanog a`urira-

nog pojasa, bronzanih delova pojasa u obliku to~kasa ~etiri paoca, bronzanog zvonastog priveska, lukabimetalne fibule, fragment gvozdenog ma~a i deogvozdenih kowskih `vala (sl. 1).1 Prema re~imanalaza~a, prilikom orawa je plug zaka~io i izvu-kao nekoliko ve}ih plo~astih kamenova ispod kojihsu na|eni navedeni predmeti, kao i fragmentova-ne qudske kosti.2 Naknadnim obilaskom pomenu-tog mesta, tokom 2007. godine, nisu uo~eni nikakvipovr{inski tragovi niti pokretni arheolo{kimaterijal. Povrh toga da nalazi ne poti~u sa arhe-olo{kih istra`ivawa, ovakav skupni nalaz pred-

stavqa izuzetno retku pojavu u na{oj arheologiji,posebno imaju}i u vidu da verovatno poti~e iz uni-{tene grobne celine iz perioda starijeg gvozdenog

GROBNA CELINA IZ STARIJEG GVOZDENOG DOBAIZ OKOLINE SVRQIGA

VOJISLAV FILIPOVI]

Arheolo{ki institut, Beograd

UDK: DOI:

Originalni nau~ni ~lanak

e-mail: vfilipov1@gmail.com

Primqeno: 27. februar 2013. Prihva}eno: 23. april 2013.

Apstrakt. – Godine 2005. u blizini Svrqiga slu~ajno je otkrivena grobna celina iz starijeg gvozdenog doba koja je sadr`ala bronzani kompozitni a`urirani pojas, luk bimetalne fibule, zvonasti privezak, fragmente gvozdenog

ma~a i `vala. Od posebne va`nosti je kompozitni a`urirani pojas, sastavqen od pravougaonih ~lanaka i kru`nih delova u obliku to~ka sa ~etiri paoca, imaju}i u vidu ~iwenicu da su do sada bili poznati samo nalazi kompozitnih

pojaseva ra|eni u kombinaciji pojasnog ~lanka i salteleona. Isto tako, na pojasu iz Kalnice se po prvi put javqaju poluelipsasti proboji, a ne samo trougaoni, {to je ina~e glavna karakteristika ovih pojaseva.

Celokupan nalaz hronolo{ki se mo`e opredeliti na kraj VII i po~etak VI veka p.n.e, tj. u Ha C2/D1 sredwoevropske periodizacije ili horizont 2 po R. Vasi}u.

Kqu~ne re~i. – Svrqig, grob, a`urirani pojas, starije gvozdeno doba, VII–VI vek p.n.e.

1 Vlasnik wive, Aleksandar Krsti} predao je deo nalazaupravniku Zavi~ajne muzejske zbirke Kulturnog centra u Svr-qigu, Slavi{i Milivojevi}u, koji me je obavestio o ovom nala-zu i dozvolio mi da ga publikujem, na ~emu mu se i ovom prili-kom najsrda~nije zahvaqujem. Nalaz je u Zbirku dospeo tek umartu 2006. godine, dok je u me|uvremenu otu|ena polovina po-jasne garniture o ~emu }e kasnije biti re~i. Celokupan nalazzaveden je pod inv. br. 932. Crte`e je izradio S. @ivanovi}, afotografije N. Bori}.

2 Podatak je dobijen od vlasnika imawa, a qudske kostiprilikom otkrivawa, o~ekivano, nalaza~ nije sakupio.

* ^lanak predstavqa rezultat rada na projektu Ministarstva prosvete, nauke i tehnolo{kog razvoja Republike Srbije: Arheolo-gija Srbije: kulturni identitet, integracioni faktori, tehnolo{ki procesi i uloga centralnog Balkana u razvoju evropske pra-istorije (br. 01177020).

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013

doba. Posebno zna~ajan je repertoar ovih bronza-nih i gvozdenih predmeta otkrivenih zajedno, presvega, imaju}i u vidu ~iwenicu da sa teritorijeisto~ne Srbije nemamo grobnih celina sa nalazi-ma ovoga tipa. Iako pojedini otkriveni predmetipripadaju ne{to {irim hronolo{kim okvirima,uzimaju}i u obzir datovawe odre|enih karakteri-sti~nih komada, ceo nalaz pripadao bi horizontu2 starijeg gvozdenog doba prema podeli R. Vasi}a,3

ili fazi IIb ne{to starije periodizacije M. Gara-{anina,4 tj. vremenu VII–VI veka p.n.e.

Nalaz je otkriven (sl. 2) na severnom delu lo-kaliteta Kalnica–Ni{evac koji se sistematski is-tra`uje od 2007. godine, i za koji se pretpostavqada bi mogao biti rimska stanica Timacum Maius naputu Naissus–Ratiaria.5 Pored ostataka anti~kog na-seqa na lokalitetu su registrovani arhitektonskiostaci6 iz perioda praistorije, kao i fragmentikeramike iz istog perioda na prostoru svih do sada

istra`enih lokacija.7 Sa Kalnice poti~u i slu-~ajni bronzani nalazi iz VII–VI veka p.n.e.,8 bron-zani privezak cilindri~nog oblika sa tawirastimpro{irewima na krajevima (sl. 3/a) i punktiranaaplikacija u obliku stilizovane qudske figure odtankog bronzanog lima (sl. 3/b). Nedaleko od Kalni-ce, na prostoru severno od Svrqig grada registro-vana je jo{ jedna nekropola iz ovog perioda.9

3 Vasi} 1997, 95.4 Gara{anin 1973, 484.5 O ovim istra`ivawima: Petrovi}, Filipovi} 2008; Petrovi},

Filipovi} 2009; Petrovi}, Filipovi} 2010; Petrovi}, Filipovi},Milivojevi} 2012 sa kompletnom bibliografijom.

6 Objekat jo{ nije publikovan, a otkriven je prilikomistra`ivawa 2009. godine.

7 Petrovi}, Filipovi} 2009, 52.8 Filipovi} 2008, 20.9 Filipovi} 2006; Filipovi}, Bulatovi} 2011.

210

Sl. 1. Fotografija kompletnog nalaza

Fig. 1. Photo of the archaeological material from the Kalnica grave

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218)

GROBNI NALAZ

Svakako najzna~ajniji nalaz iz groba sa Kalni-ce predstavqaju tri dela bronzanog a`uriranog po-jasa (sl. 4a–c) i tri bronzana dela pojasa u oblikuto~ka sa ~etiri paoca (sl. 4d–f). Prema re~ima na-laza~a, pojas se sastojao iz jo{ tri pojasna ~lanka,dva ili tri dela pojasa u obliku to~ka i zavr{nogsegmenta pojasa sa ve}im kru`nim zavr{etkom –kop~om,10 poput primeraka okrivenih u Zlotskojpe}ini,11 Vrti{tu12 ili Karaga~u,13 mada se naosnovu na{eg tipa pojasa i do sada otkrivenih pri-meraka pre ~ini da bi najsli~nija pojasu iz Kal-nice bila kop~a a`uriranog pojasa iz Sofronije-va u Bugarskoj.14

^lanci pojasa izra|eni su tehnikom livewa iwihova du`ina iznosi 4,2/4,3 cm, visina 2/2,1 cm,dok je {irina 0,6/0,7 cm. Sva tri ~lanka izra|enasu u istom kalupu i nakon toga ukra{ena probija-wem, urezivawem i punktirawem u identi~nom ma-niru. Uz levu i desnu ivicu ~lanaka urezane su podve paralelne linije i na 2 mm jo{ dve paralelnelinije. Sa leve i desne strane probijenog dela~lanka pojasa stoje jo{ ~etiri paralelne linije.Centralni deo ukra{en je sa dva reda naspramnopostavqenih probijenih ukrasa. U centralnom de-lu dominiraju poluelipsasti proboji, dok su levoi desno od wih trouglovi, dodu{e neve{to probije-ni, pa ceo a`urirani ukras ne odaje utisak ideal-ne geometrizacije. Na prostoru izme|u trouglovai poluelipsastih proboja nalaze se dva koncen-

tri~na kruga, sastavqena od po tri linije i malimpunktom u centru. Koncentri~ni krugovi ovoga ti-pa, nalaze se na svim do sada poznatim a`urira-nim pojasevima, ali su ~e{}e formirani sa dve,ponegde sa tri kru`nice kao {to je to slu~aj sa na-{im primerkom.

Kru`ni bronzani delovi pojasa u obliku to~-ka sa ~etiri paoca izra|eni su tehnikom livewa iwihovi pre~nici iznose 2–2,1 cm i po visini pre-cizno odgovaraju ~lancima pojaseva. Sva tri kru-`na dela pojasa izra|ena su u istom kalupu i na-kon toga ukra{ena probijawem i punktirawem. Saspoqne strane nalaze se tri utisnute kru`nice,dok je na sredini dubqi punkt.

Jo{ jedan predmet iz ovog skupnog nalaza vero-vatno pripada pojasnoj celini, a to je bronzanizvonasti privezak (sl. 5/a), visine 4 cm i pre~ni-ka 1,7–1,8 cm. Re~ je o koni~nom privesku sa dvaplasti~na prstenasta ukrasa na vratu, dok je u{i-ca za ka~ewe modelovana romboidno.

U grobu je otkriven i masivniji luk bimetalnefibule (sl. 5/b), verovatno dvopetqaste sa nogom uvidu pe{~anog sata. Jezgro fibule izra|eno je od

10 Ovaj deo pojasne garniture zavr{io je u posedu nepoz-natog kolekcionara iz Ni{a.

11 Tasi} 1980, 48–50.12 Vasi} 1977, Pl. 21/1.13 Srejovi} 1973, Pl. IV/3.14 Nikolov 1965, obr. 7/`–z.

STARINAR LXIII/2013

211

Sl. 2. Pozicija lokalitetaKalnica u selu Ni{evac kod Svrqiga i mesto skupnognalaza iz uni{tenog groba

Fig. 2. Map of the site Kalnicain the village Ni{evac nearSvrljig, with a position of Kalnica grave

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013

212

Sl. 3. Slu~ajni bronzani nalazi sa lokaliteta koji poti~u iz perioda VII/VI veka p.n.e. – bronzani privezak cilindri~nog oblika satawirastim pro{irewima na krajevima (a) i punktirana aplikacija u obliku stilizovanequdske figure (b)

Fig. 3. Bronze chance findings from the site from the 7th/6th century B.C. – bronze cylindrically-shaped pendant (a) and punctuated anthropomorphic application (b)

Sl. 5. Bronzani zvonasti privezak (a), luk bimetalne fibule (b), deo gvozdenih `vala (c) i fragment gvozdenog ma~a (d) iz uni{tenog groba

Fig. 5. Bronze bell-shaped pendant (a), arc of bimetallic fibula (b), horse iron bit (c) and fragment of the iron sword (d) from the Kalnica grave

Sl. 4. Bronzani ~lanci a`uriranog pojasa (a–c) i delovi pojasa u obliku to~ka sa ~etiri paoca (d–f)

Fig. 4. Bronze parts of the openwork belt (a–c) and belt parts in the form of a four-spoked wheel (d–f)

a b

a d b e c f

b c d

a

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218)

gvo`|a, dok je presvlaka od bronze.15 Luk {irine5,5 cm ukra{en je gustim i sitnim rebrima.

U grobu je otkriven i deo gvozdenih o{te}enihkowskih `vala dimenzija 11 h 4,3 cm (sl. 5/c). Sa-stoje se od bo~nice sa nedostaju}im krajevima, nakojoj je fragmentovani zavr{etak usnenog dela`vala verovatno spojen zakivkom, ali je usled koro-zije to nemogu}e sa sigurno{}u tvrditi. Na spoq-nom usnenom delu `vala nalazi se ve}i otvor sapolovinom korodirale alke. Na bo~nici, iznad iispod usnenog dela `vala nalazi se po jedan otvorza popre~ne dr`a~e.

Posledwi nalaz iz ove celine predstavqa deogvozdenog povijenog jednoseklog ma~a dimenzija11,9 h 4,4 cm (sl. 5/d). Naime, re~ je o dowem delurukohvata i gorwem delu se~iva. Rukohvat je tako-|e izra|en od gvo`|a, tj. od dodatnih plo~ica kojesu kovawem (?) pri~vr{}ene za ma~. Zadwi deo ru-kohvata nije o~uvan, dok je na predwem delu ruko-hvata i samom se~ivu, sa dowe strane, izvedenotrougaono pro{irewe – grani~nik. Na ovakvim ti-povima povijenog ma~a na kraju dr{ke naj~e{}e senalazi tzv. T zavr{etak, pa pretpostavqamo da je ina{ ma~ imao takav kraj.

HRONOLOGIJA NALAZA

A`urirani pojasevi do sada su otkriveni napreko 40 lokaliteta na prostoru od zapadne Bosnedo Crnog Mora na istoku, te od Ma|arske na severudo Peloponeza na jugu.16 Hronolo{ki se opredequ-ju u period od Ha C do Ha D, tj. VII i VI vek p.n.e.17

Predmeti sli~ni kru`nim delovima pojasa uobliku to~ka sa ~etiri paoca do sada su otkriveniu Makedoniji18 i na Kosovu i Metohiji,19 ali seovde pre radi o dugmadima apliciranim na ode}u,ne{to ve}ih pre~nika, a ne o delovima pojasa. Sadruge strane, jedini do sada objavqeni kru`ni deopojasa registrovan je na lokalitetu Oblik,20 poredSvrqig grada, nedaleko od mesta gde je otkrivenna{ nalaz. Hronologija kru`nih bronzanih delovapojasa u obliku to~ka sa ~etiri paoca direktno jeu vezi sa hronologijom a`uriranih pojaseva. Sto-ga bi ovaj tip nalaza trebalo opredeliti u Ha C/D.

Zvonasti bronzani privesci sa romboidnomu{icom nisu ~est nalaz na teritoriji centralnogBalkana i do sada su, pored svrqi{kog, poznatadva primerka, jedan iz ostave Ro`anci na Kosma-ju21 i jedan sa obale Dunava kod Zemuna.22 [ire

gledaju}i, zvonasti privesci sa romboidnom gla-vom predstavqaju samo varijantu privezaka saplasti~no modelovanim prstenastim rebrima navratu, {to potvr|uje nalaz iz Ro`anca, gde su regi-strovane obe varijante.23 Ovakav tip zvonastihprivezaka javqa se i u Budi{i}u,24 Rudovcima,25

Novim Banovcima,26 kao i na kalupu iz Karlov~i-}a.27 Hronolo{ki, prema ostalim nalazima sa ko-jima su otkriveni, ovaj tip privezaka mo`e seopredeliti u period Ha B3–C.

Bimetalna dvopetqasta fibula sa nogom u ob-liku pe{~anog sata ~iji je luk ukra{en sitnim re-brima pripadala bi varijanti sa narebrenim lu-kom po R. Vasi}u,28 koje se datuju u VIII i VII vekp.n.e, a verovatno traju i u VI veku p.n.e., sude}iprema nalazima iz susednih oblasti.29

Povijeni gvozdeni jednosekli ma~evi sa T dr-{kama do sada nisu na|eni na teritoriji Srbije, asli~ni primerci iz JZ Oltenije30 – Balta Verde,Basarabi i Ostrovu Mare, kao i iz Sofronijeva31

iz SZ Bugarske pripadaju tzv. Basarabi tipu po M.Gu{tinu,32 ili ma~evima sa T dr{kama prema A.Vulpeu.33 Obi~no su otkriveni u ratni~kim grobo-vima, ~esto zajedno sa `valama ili drugom kowa-ni~kom opremom.34 Ma~evi ovog tipa opredequjuse u period Ha B3–C.35

Gvozdene ̀ vale sa usnenim delom koji je spojenzakivkom i specifi~nom bo~nicom od debqe gvo-

15 Vasi} 1999, 57.16 Uporedi: Vasi} 1971; Vasi} 1992.17 Vasi} 1971, 6; Vasi} 1992, 394.18 Krstevski, Sokolovska 2005, 71–72.19 Gospodari srebra 1990, 160, kat. 92/7.20 Filipovi} 2008, 16, T. III/2.21 Todorovi} 1971, 26, T. XVI/5.22 Todorovi} 1971, 98, T. XLVI/5.23 Todorovi} 1971, 26, T. XVI/5–6.24 Praistorijske ostave II, 1994, 40, T. XXXI/2–4,6.25 Praistorijske ostave II, 1994, 39, T. XXX/13.26 Vasi} 1988, 7, Sl. 5/3.27 Jevti} 1975, 151, T. II.28 Vasi} 1999, 57.29 Bader 1983, 81; Gergova 1987, 46.30 Vulpe 1990, 74 i daqe.31 Nikolov 1965, 169.32 Gu{tin 1977, 156–157.33 Vulpe 1990, 74.34 Gu{tin 1977, 157.35 Gu{tin 1977, 157; Vulpe 1990, 78.

STARINAR LXIII/2013

213

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013

zdene ̀ ice sa otvorima na kru`nim pro{irewimaskoro i da nemaju identi~ne analogije. Plo~aste`vale sa dva otvora, ~iji je usneni deo spojen za-kivkom pripadaju tipu II `vala prema V. Verneru,36

koje se najranije mogu datovati na sam kraj Ha C2,dok najve}i broj primeraka pripada periodu Ha

D2/3.37 Isto tako, alke na usnenim delovima ̀ valakarakteristika su poznog hal{tata i opredequjuse najranije u Ha D1.38

* * *

Imaju}i u vidu hronolo{ko opredeqewe svih na-laza iz ovog uni{tenog groba (sl. 6), a`uriranipojas iz Kalnice mogao bi se datovati najranije uperiod kraja VII i sam po~etak VI veka p.n.e. Ovakvodatovawe na~elno odgovara Ha C2/D1 sredwoevrop-ske periodizacije, tj. horizontu 2 po R. Vasi}u,39

kada se, prema istom autoru i datuju nalazi a`uri-ranih pojaseva.40 Ipak, blagu nedoumicu pri dato-vawu pojasa iz Kalnice izazivaju gvozdene `valetipa II prema V. Verneru, koje dominiraju perio-dom Ha D2/3,41 tj. krajem VI i prvom polovinom Vveka p.n.e.

ZAKQU^NA RAZMATRAWA

Nalaz kompozitnog pojasa iz Kalnice name}enekoliko zanimqivih zapa`awa. Na prvom mestu,pojas iz Kalnice razlikuje se od najve}eg broja dosada otkrivenih primeraka na teritoriji jugois-to~ne Evrope po tome {to je ve}ina do sada pozna-tih ~lanaka pojasnih garnitura formirana u obli-ku kvadrata, sa mawim odstupawima po {irini ilivisini ~lanka,42 dok bi pojas iz Kalnice bio re-lativno izdu`eniji. Sli~ni na{em, tj. ne{to „iz-du`eniji“ ~lanci otkriveni su jo{ samo u sever-

36 Werner 1988, 12 i daqe.37 Werner 1988, 25.38 Werner 1988, tipovi IV, VI i VII.39 Vasi} 1977, 22.40 Vasi} 1971, 6; Vasi} 1992, 394.41 Werner 1988, 25.42 Vasi} 1971, T. I/2; Hristov 2004, kat. 1–3, 50–51, 69–70,

76–77; Vasi} 1975, 81; Vulpe 1967, Pl. XXIV; Mitrevski 1991,grob 71; Torbov 1993, obr. 11–12; Popov 1918, T. III–IV; Mil~ev

1958, obr. 1, 3; Kilian 1975, T. 55/6–9; Atanasova, Ki~a{ki 1965,obr. 1.

214

Sl. 6. Hronolo{ka tabela nalaza otkrivenih u grobu iz Kalnice

Fig. 6. Chronological table of material from the Kalnica grave

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218)

noj Makedoniji43 i u grobu 5 tumula I na lokalite-tu Keneta u Albaniji.44 Isto tako, zanimqivo jeprimetiti razliku u ukra{avawu pojasa iz Kalni-ce u odnosu na sve ostale pojaseve. Naime, oni seukra{avaju iskqu~ivo probijenim trouglovima ipunktiranim koncentri~nim krugovima sa punk-tom u centru, koji se ponavqaju u bezbroj kombina-cija.45 Na pojasu iz Kalnice, ~ini se, po prvi putjavqaju se poluelipsasti proboji donekle neve{toizvedeni, tako da se ne sti~e utisak idealne geome-trizacije ukrasa kao {to je to slu~aj kod a`urira-nih pojaseva sa probijenim trouglovima.

Drugo zapa`awe vezano je za kru`ne delove po-jasa u obliku to~ka sa ~etiri paoca. Naime, iden-ti~ni ukras nalazi se na kop~i a`uriranog pojasaiz Sofronijeva u Bugarskoj46 {to jasno potvr|ujepovezanost ovih predmeta sa pojasnim a`uriranimgarniturama. Ovakve pojasne garniture o~iglednonisu bile u {iroj upotrebi, ve} je ~e{}e kori{}e-na kombinacija pojasnih ~lanaka i salteleona.47

Ve} pomenuta dugmad sa istim ornamentalnim mo-tivom,48 ali i dugmad sa probijenim trouglovima49

mogla bi predstavqati ukrasnu celinu, tj. neku vr-stu kompleta sa kompozitnim ili „obi~nim“ poja-snim garniturama.

Uni{tena grobna celina iz Kalnice sadr`ipriloge koji, na~elno, odgovaraju ostalim grobo-vima sa a`uriranim pojasevima na prostoru jugo-isto~ne Evrope. Posebno je zanimqiva pojava ovihpojaseva sa gvozdenim i bronzanim kowskim `va-lama, koje su registrovane i u grobovima 2 i 110 nanekropoli Feri|ile u Rumuniji,50 kao i sa gvozde-nim ma~em koji za sada nalazimo u razorenom gro-bu iz Sofronijeva u Bugarskoj.51 U grobu 71 na ne-

kropoli Dedeli u Makedoniji registrovan je ve}igvozdeni povijeni no`,52 mada se ovaj slu~aj ne mo-`e smatrati grobom sa oru`jem. Otuda se ~ini dasu a`urirani pojasevi predstavqali neku vrstupresti`ne robe koju nije mogao imati bilo ko. Uprilog ovome ide i nalaz iz najbogatijeg `enskoggroba iz nekropole u Dowoj dolini,53 koji se poprilozima jasno razlikuje od ostalih `enskihgrobova na nekropoli.

U najve}em broju, a`urirani pojasevi javqajuse na teritoriji izme|u reka Timoka u Srbiji iIskera u Bugarskoj, mada je prema nedavno objav-qenim nalazima iz regije Trojan u Bugarskoj54 tuoblast rasprostirawa mogu}e pomeriti jo{ isto~-nije, do reke Rosice. Van ove teritorije, zna~ajni-ja grupisawa primetna su u dolini Vardara u Ma-kedoniji, kao i na nekropoli starijeg gvozdenogdoba u Dowoj dolini u severnoj Bosni. Nalazi izMa|arske, Albanije ili sa severa Kosova i Meto-hije ukazuju vi{e na trgova~ke tokove u ovom peri-odu, nego na {iru upotrebu a`uriranih pojasevakod protoistorijskih zajednica koje su naseqavalepomenute oblasti. Centar proizvodwe ovih pojase-va povezan je sa grupom Zlot (Zlot–Sofronijevo),odnosno sa plemenom Tribala,55 ali se mo`e re}i dasu u periodu VII i VI veka p.n.e. no{eni i kod wi-hovih suseda. Potpuno odsustvo ovih pojaseva izoblasti zapadne Srbije i isto~ne Bosne,56 tj. teri-torije koju su zauzimali Autarijati deluje donekleiznena|uju}e. Ipak, ukoliko imamo u vidu vekovneratove ova dva plemena57 i ukoliko a`urirani po-jasevi jesu Tribalski proizvod i kao takvi prepo-znati kod ostalih paleobalkanskih plemena, ondawihova distribucija ima razlo`no obja{wewe.

43 Krstevski, Sokolovska 2005, 73–74, sl. 14.44 Jubani 1983, T. II/17.45 Vasi} 1986, 6.46 Nikolov 1965, obr. 7/`–z.47 Jevti} 2004, 155; Truhelka 1904, Taf. XL.48 Krstevski, Sokolovska 2005, 71–72, sl. 10.49 Videski, Temov 2005, 18, kat. 83–87.50 Vulpe 1967, 108, 172.51 Nikolov 1965, 169.52 Mitrevski 1991, 34, T. XVIII/1.53 Truhelka 1904, 85, Taf. XL.54 Hristov 2004, 43 i daqe.55 Vasi} 1992, 395.56 Vasi} 1992, 395.57 O tome najdetaqnije kod: Papazoglu 1969, 69 i daqe.

STARINAR LXIII/2013

215

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013

216

Atanasova, Ki~a{ki 1965 – Ç. Atanasova, P.Ki~a{ki, Grobni nahodki ot s. Gradec, Vidinsko,Arheologiý 3, Sofiý 1965, 52–55.

Bader 1983 – T. Bader, Die Fibeln in Rumänien.PBF XIV, 6, München 1983.

Vasi} 1971 – R. Vasi}, The openwork Belts and the

Early Iron Age Chronology in the Northern Balkans,Archaeologia Iugoslavica XII, Belgrade 1971, 1–14.

Vasi} 1975 – R. Vasi}, Probijeni pojas iz Mu-zeja Benaki, Zbornik radova Narodnog muzeja VIII,Beograd 1975, 81–84.

Vasi} 1977 – R. Vasi}, The Chronology of the EarlyIron Age in Serbia, BAR 31, Oxford 1977.

Vasi} 1986 – R. Vasi}, Umetni~ke te`we na tluJugoslavije u gvozdeno doba, Starinar XXXVII,Beograd 1986, 1–24.

Vasi} 1988 – R. Vasi}, Nove bele{ke o starijemgvozdenom dobu u Srbiji, Starinar XXXIX, Beo-grad 1988, 1–13.

Vasi} 1992 – R. Vasi}, Pages From the History of

the Autariatae and Triballoi, Balcanica XXIII, Hommage

a Nikola Tasi}, Belgrade 1992, 393–399.Vasi} 1997 – R, Vasi}, Starije gvozdeno doba na

podru~ju isto~ne Srbije, Arheologija isto~ne Srbi-je (ur. M. Lazi}), Beograd 1997, 91–100.

Vasi} 1999 – R. Vasi}, Die Fibeln im Zentralbalkan,PBF XIV, 2, Stuttgart 1999.

Videski, Temov 2005 – Z. Videski, S. Temov, Make-donske bronce, Zagreb 2005.

Vulpe 1967 – A. Vulpe, Necropola hallstattianã dela Ferigile, Bucureºti 1967.

Vulpe 1990 – A. Vulpe, DieKurzschwerter, Dolcheund Streitmesser der Hallstattzeit in Rumänien, PBF

VI, 9, München 1990.Gara{anin 1973 – M. Gara{anin, Praistorija

na tlu SR Srbije, Beograd 1973.Gergova 1987 – D. Gergova, Früh- und ältereisen-

zeitliche Fibeln in Bulgarien, PBF XIV, 7, München

1987.Gospodari srebra 1990 – Gospodari srebra (ur.

J. Jevtovi}), Katalog izlo`be, Beograd, Novi Sad,Pri{tina 1990.

Gu{tin 1977 – M. Gu{tin, Beiträge zu den vor-

geschichtlichen Verbindungen zwischen Slowenien und

Basarabi, Apulum XV, Alba Iulia 1977, 155–168.Jevti} 1975 – M. Jevti}, Kalup za livewe bron-

zanih predmeta iz Karlov~i}a, Starinar XXVI,Beograd 1975, 151–154.

Jevti} 2004 – M. Jevti}, Gvozdeno doba u okoli-ni Bora, u: M. Lazi} (ur.), Bor i okolina u prais-toriji, antici i sredwem veku, Bor–Beograd 2004,127–163.

Jubani 1983 – B. Jubani, Tumat ilire të Kënetës,Iliria XIII/2, Tiranë 1983, 77–133.

Kilian 1975 – K. Kilian, Trachtzubehör der

Eisenzeit zwischen Ägäis und Adria, PraehistorischeZeitschrift 50, Berlin, New York 1975, 9–140.

Krstevski, Sokolovska 2005 – C. Krstevski,V. Sokolovska, Novi naodi na Makedonsko-pajonskibronzi, Macedoniae Acta Archaeologica 16, Skopje2005, 65–87.

Mil~ev 1958 – A. Mil~ev, Mohyla pri obei Debnevo,Trojansko v Bulharsku, Slovenska arheologia VI/1, Bra-

tislava 1958, 99–107.Mitrevski 1991 – D. Mitrevski, Dedeli, Skopje

1991.Nikolov 1965 – B. Nikolov, Trakijski pamet-

nici v Vra~ansko, Izvestija AIS 28, Sofiý 1965,163–201.

Papazoglu 1969 – F. Papazoglu, Srednjobalkanskaplemena u predrimsko doba (Tribali, Autarijati, Dar-danci, Skordisci i Mezi), Djela, knj. 30, Centar za balka-

nolo{ka ispitivanja, knj. 1, Sarajevo 1969.Petrovi}, Filipovi} 2008 – V. P. Petrovi}, V. Fili-

povi}, Newly-discovered Traces of the Roman Naissus–Ratiaria Road and the Problem of Locating Two

Timacum stations, Balcanica XXXVIII, Belgrade 2008,29–43.

Petrovi}, Filipovi} 2009 – V. P. Petrovi}, V. Fili-

povi}, The Location of the Timacum Maius Station on the

Roman Road Lissus–Naissus–Ratiaria: New Archaeo-

logical Research, Balcanica XXXIX, Belgrade 2009,47–58.

Petrovi}, Filipovi} 2010 – V. P. Petrovi}, V.Filipovi}, The Roman Station Timacum Maius (?): Evi-

dence of Urbanization and Communications, BalcanicaXL, Belgrade 2010, 25–30.

Petrovi}, Filipovi}, Milivojevi} 2012 –V. P. Petrovi}, V. Filipovi}, S. Milivojevi},Svrqi{ka oblast u praistoriji, antici i sredwemveku, Beograd 2012.

Popovøø 1918 – R. Popovø, Grobni nahodki otøHal÷atskata epoha, Spisanie na BAN XVI, Sofiý1918, 105–116.

Praistorijske ostave II 1994 – M. Gara{anin,N. Tasi} (ur.), Praistorijske ostave u Srbiji i

BIBLIOGRAFIJA:

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013

217

Vojvodini, Arheolo{ka gra|a Srbije, Serija I,Praistorija, kw. 2, Beograd 1994.

Srejovi} 1973 – D. Srejovi}, Karaga~ and the Pro-

blem of the Ethnogenesis of the Dardanians, BalcanicaIV, Beograd 1973, 39–82.

Tasi} 1980 – N. Tasi}, Metalni nalazi iz Zlotske

pe}ine, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgijeu Boru 2, Bor 1980, 19–35.

Todorovi} 1971 – J. Todorovi}, Katalog prais-torijskih metalnih predmeta, Beograd 1971.

Torbov 1993 – N. Torbov, Trakiçski nahodki otVra~ansko, Izvestiý na muzeite v SeverozapadnaBølgariý 21, Vraca 1993, 27–45.

Truhelka 1904 – ]. Truhelka, Der vorgeschicht-

liche Pfahlbau im Savebette bei Donja Dolina, Wissen-schaftliche Mitteilungen aus Bosnien und der Hercego-wina, Wien 1904, 3–156.

Filipovi} 2006 – V. Filipovi}, Keramika sta-rijeg gvozdenog doba sa lokaliteta Signal i Obliku selu Palilula kod Svrqiga, Zbornik 15, Ni{ 2006,9–19.

Filipovi} 2008 – V. Filipovi}, Praistorij-ska nalazi{ta u okolini Svrqiga, Zbornik 16–17,Ni{ 2008, 9–42.

Filipovi}, Bulatovi} 2011 – V. Filipovi}, A. Bula-

tovi}, An Early Iron Age Necropolis in Eastern Serbia,Glasnik SAD 26, Belgrade 2011, 73–83.

Hristov 2004 – I. Hristov, Trakiçski nakitnisøkrovi÷a (IX–VI v. pr. Hr.) ot fonda na Nacional-niý istori~eski muzeç, Izvestiý na nacionalniýitori~eski muzeç XIV, Veliko Tørnovo 2004, 43–67.

Werner 1988 – M. W. Werner, Eisenzeitliche Tren-sen an der unteren und mittleren Donau, PBF XVI/4,München 1988.

218

In 2005, a group of objects was ploughed up, comprising a

bronze openwork belt, bronze belt parts in the form of a four-

spoked wheel, a bronze bell-shaped pendant, the arc of a bimetal

fibula, fragment(s) of an iron sword, and part(s) of a horse’s iron

bit, at the Kalnica site in the village of Ni{evac. According to the

finder, while ploughing a field, his plough dug up several larger

slab-shaped stones, beneath which were found the above objects,

as well as fragments of human bones.

The most important finds from the Kalnica grave are three

parts of a bronze openwork belt (fig. 3a–c) and three bronze belt

parts in the form of a four-spoked wheel. According to the finder,

the belt was composed of three more belt links, two or three

parts in the form of a wheel, and a final segment with a larger

round buckle. The links of the belt were cast, with dimensions of

4.2–4.3 cm (length), 2–2.1 cm (height) and 0.6–0.7 cm (width).

All three links were made in the same mold, after which they

were decorated with perforations, incisions, and points in an

identical manner. The circular bronze parts of the belt in the

shape of a four-spoked wheel (fig. 3d–f) were cast, with a

diametar of 2–2.1 cm, and their height precisely matches the

links of the belt. All three circular parts were made in the same

mold and then decorated with perforations, incisions, and points.

One more item from this group of finds that probably belongs

to the belt collection, is a bronze bell-shaped pendant (fig. 4/a),

with a height of 4 cm and a diameter of 1.7–1.8 cm. A larger arc

of a bimetal fibula was discovered in the grave, with its foot in

the shape of an hourglass. The arc is 5.5 cm in width, decorated

with dense small ribs. Part of a damaged horse’s iron bit 11 x

4.3 cm in dimension was also found in the grave (fig. 4/c). The

last find in this collection comprises part of a bent single-bladed

iron sword, 11.9 x 4.4 cm (fig. 4/d). In this kind of bent sword,

a so-called T end is usually found at the end of the handle/hilt,

so we suppose that this sword had such an end.

Bearing in mind the chronological classification of all finds

from this destroyed grave (fig. 5), the openwork belt from Kal-

nica could be dated to the end of the VII or the very beginning

of the VI centuries BC at the earliest. Such dating in principle

agrees with the Ha C2/D1 central-European period, i.e. hori-

zontal 2 according to R. Vasi}, since other finds of openwork

belts were dated to this period by the same author. Nevertheless,

the type II iron bit does raise a slight doubt regarding the dating

of the Kalnica belt, since according to M. Werner such belts

were dominant in the Ha D2/3 period, i.e. at the end of the first

half of the Vth century BC.

The find of the composite belt from Kalnica raises sever-

al interesting observations. Firstly, the belt differs from most

examples previously discovered on the territory of south-east-

ern Europe in that most belt link sets were formed in the shape

of a square, with less frequent deviation regarding link dimen-

sions, while those of the belt from Kalnica are relatively elon-

gated. Links similar to the Kalnica elongated links have only

be discovered in north Macedonia and in grave 5 of tumulus I

in the Kenete site in Albania. The difference in the decoration

of the belt from Kalnica compared with other belts is interest-

ing. They are decorated with pierced triangles and perforated

concentric circles, with a central point, repeated in countless

combinations. Half-elliptical perforations appear for the first

time on the belt from Kalnica, to some extent inexpertly carried

out.

Openwork belts have been discovered throughout the terri-

tory between the Timok river in Serbia and the Isker in Bulgaria,

although according to recently published finds from the Trojan

region in Bulgaria, that area could be extended eastward to the

Rosica river. Outside these territories, more significant groupings

are visible in the Vardar valley in Macedonia, as well as in an early

Iron Age necropolis in the Donja dolina in northern Bosnia. The

production center of these belts is connected with the Zlot group

(Zlot–Sofronijevo), or with the Triballi tribe, but it could be said

that in the VII and VI centuries BC such belts were also worn

among their neighbors.

Summary: VOJISLAV FILIPOVI], Institute of Archaeology, Belgrade

EARLY IRON AGE BURIAL COMPLEX FROM THE SVRLJIG AREA

Key words. – Svrljig, grave, openwork belt, early Iron age, VII–VI century BC.

Vojislav FILIPOVI], Grobna celina iz starijeg gvozdenog doba iz okoline Svrqiga (209–218) STARINAR LXIII/2013