एम . ए . अर्थशास्त्र

ema.e.Aqa-Saas~

iWtIya vaYa-

popr : 1

†Ö¬Öã×nnnnÖ�ú ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (Modern Monetary Economics)

‘Ö™ü�ú - 1 ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öã́ Öß

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ 1.0 ˆ×§üÂ™êü

1.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ

1.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

1.2.1 ´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö : †£ÖÔ, Ã¾Ö¹ý¯Ö, ¾µÖÖ¯ŸÖß †Ö×)Ö ´ÖÆüŸ¾Ö

1.2.2 ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ‹�ú ÃÖ´Ö÷ÖÏ †³µÖÖÃÖ

1.2.3 ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

1.2.4 ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

1.2.5 ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö »Öê�µÖÖÓ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧

1.2.6 �Öã»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü

1.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö

1.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö

1.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü

1.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖã“Öß

1.0 ˆ×§üÂ™êü :- µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖã́ ÆüÖ»ÖÖ

1. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ˆ÷Ö´ÖÃ£ÖÖ−Ö ¿ÖÖê¬Ö−Öê ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ ´ÖÖÔ×¦ü�ú ¯Ö×¸ü³ÖÖ¾Öê“Öê –ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý−Ö ¤êü)Öê ÃÖ´Ö÷ÖÏ

ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧)Öê.

2. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �ú ü̧)Öê

3. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �ú ü̧)Öê

1.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö Æêü ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê µÖ¿Ö †ÖÆêü. †£ÖÔ×¾ÖÂÖµÖ�ú –ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´ÖÖ×ÃÖ�êú ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö

¯Ö×¡Ö�úÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ“µÖÖ †Ö�ú»Ö−ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê �ú×šü)Ö †ÃÖŸÖê. ´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ¾Ö ü̧

±úÖ ü̧ �ú´Öß ¤ü•Öì¤üÖ¸ü ¯ÖãÃŸÖ�êú †ÖœüôûŸÖÖŸÖ ŸÖê ¤êü�Öß»Ö ¯Ö¤ü¾µÖæ¢Ö¸ü ×¾ÖÂÖµÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖ�Îú´ÖÖ¾Ö¸ü ¯Öã)ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö—ÖÖêŸÖ ™üÖ�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê ¯Öî¿ÖÖ¾Ö¸ü †Ö×)Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾ÖÂÖµÖÖ¾Ö ü̧ ×»Ö�ÖÖ−Ö †ÖœüôûŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öê ÃÖ�ÖÖê»Ö –ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÃÖÖšüß

´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öǽ Öß ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ¯ÖÏ�ú¸ü)ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ˆ÷Ö´Ö ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ †Ö×)Ö ´ÖÖî¦üß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖÆüÃÖÓ²Öê¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

1.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- 1.2.1 ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö : †£ÖÔ. Ã¾Ö¹ý¯Ö, ¾µÖÖ¯ŸÖß †Ö×�Ö ´ÖÆüŸ¾Ö Monetery Exonomics-Meaning,

Nature, Scope And Importence. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“Öß ¾Ö÷ÖÔ¾ÖÖ¸üß ÃÖã�´Ö (Micro) †Ö×)Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ (Macro) †¿ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡µÖ

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ‹�ú †Ó÷Ö †ÖÆêü. ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖḮ Öã�Ö ŸÖß−Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

−ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖã²ÖÖ•ÖÖ¸ü †Ö×)Ö ÁÖ´Ö²ÖÖ•ÖÖ¸ Æêü ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¯ÖŸÖ †Ö×)Ö ¯ÖîÃÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú “Ö»ÖÖÓ“ÖÖ

(veriables) †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖê. Ã£Öã»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö , ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ

†³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖê. ŸÖ ü̧ ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ : †) ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê •µÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ˆŸ�ÎúÖÓŸÖß �úÖµÖì ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê

¿ÖÖÓÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ÆüÖêµÖ.

²Ö) ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê ‹�ãú)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ‹�ãú)Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú , ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ

×¾ÖÛÃŸÖ)ÖÔ ÃÖ´Öã““ÖµÖÖÓ“ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖŸÖß»Ö ‹�ú´Öê�úÖÓ“ÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖÓÓ²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧)ÖÖ¸üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß, ‹�ú ¿ÖÖÃ¡Ö ÆüÖêµÖ.

�ú) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê ´ÖÖî×¦ü�ú ¿ÖÖÃ¡Ö ¤êü)ÖÖ ȩ̂ü ¿ÖÖÃ¡Ö

´Æü)Ö•Öê ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö .

›ü) ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆÛ¤ËüÂ™ü †Ö×)Ö ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê †Ö×)Ö ŸµÖÖ †−ÖãÂÖÓ÷ÖÖ−Öê ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †³µÖÖÃÖ �ú¸ü)ÖÖ¸êü

¿ÖÖÃ¡Ö ÆêüÖµÖ.

¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ�µÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö Æêü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ¤êü�Öß»Ö ¾Ö)ÖÔ−Ö �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü

¿ÖÖÃ¡Ö †ÖÆêü. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö−Öß ¾Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö “Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö �ú¹ý−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“Öê ¿ÖÖÃ¡Ö

´Æü)Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖÓ“ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ¤êü�Öß»Ö

†³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

The monetory economies is that branch of macro economics between large

aggregates such as the Volume of employment the total amount of saving and

investment national income etc.Prob. J. L. Hanson.

1) ÃÖÖ´Öã×Æü�ú ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ : ÃÖã�´Ö»Ö�Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖîµµÖŒŸÖß�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖã ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ‘Ö™ü�ú ‹�ú¡Ö †Ö»µÖÖ¾Ö ü̧

ÃÖÖ´Öã×Æü�ú ×−Ö)ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü̧ üŸÖê.

2) †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ“Öß ÃÖÖê›ü¾Ö�Öæ�ú : †Ó¿Ö»Ö�Öß ¥üÂ™üß �úÖê)ÖÖŸÖ †−Öê�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ ü̧»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÷Öé×ÆüŸÖ�êú †Ö×)Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß, Ø�ú´ÖŸÖ¾ÖÖœü µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ¾Ö ü̧

ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã“Ö×¾Ö)µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ ´Öãôêû µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ“Öß ˆ�ú»Ö

ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß.

3) ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ : ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ †−Öê�ú ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÃÖÖÃÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖê)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö�ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖ−Öê ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ‹ê¾Ö•Öß †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖÖ“Öê

ŸÖ�Ôú ÃÖÓ÷ÖŸÖ ×−Ö¸üÖ�ú)Ö �ú¸ü)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ“ÖÖ“Öê �úÖµÖì ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê �êú»Öê»Öê ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖê.

4) †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê : ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †−Öê�ú ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. Ø�ú´ÖŸÖ¾ÖÖœü ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ , Ø�ú´ÖŸÖ ‘Ö™ü

‡. ŸµÖÖÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê ŸÖµÖÖ ü̧ �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. †¿Öß

¬ÖÖȩ̂ ü)Öê šü ü̧×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾µÖŒŸÖß ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖÓ�êú×ŸÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê.

5) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö : ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ †³µÖÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ÃÖÓ̄ Öã)ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê−Öê �êú»Öê»µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö

¯ÖḮ ÖÖ)Öê ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †Ö×)Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß µÖÖ ¾Ö¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

6) ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ : ´ÖÖî×¦ü�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ¿−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ�ú

†³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê)Öê ¿ÖŒµÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¸üÖÂ™Òü´Ö¬Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öã−Ö µÖÖê÷µÖ

ŸÖß †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

7) ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ : ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öã)ÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ †ÖÆêü. ¤üÖ×¸üª †ÖÙ£Ö�ú

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¿ÖÖê¬Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ÃÖÖ�ú»Öß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ“Öê †−Öê�ú �úÖµÖ¤êü ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖã ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †−Öê�ú ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¤êü�Öß»Ö µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ ´Ö¬µÖê

†Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö †−Öê�ú ÃÖÖÓÛ�µÖ×�úµÖ ¾Ö ÃÖÓ�ú»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú

†›ü“Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×šü�úÖ)Öß »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖ ü̧ß ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖî×�Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

� ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö : Nature of Monetery economird -

´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾ÖŸÖ¸ü)Ö ¯ÖîÃÖÖ †Ö×)Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö−Öß �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü ¿ÖÖÃ¡Ö †ÖÆêü

µÖÖ´Ö¬µÖê “Ö»Ö−Ö †Ö×)Ö ´ÖŸÖê µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

Ã¾Ö¹ý¯Ö

� ¯Öêî¿ÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö

� ˆŸ¯Ö®Ö-‹�ú ¤ãü¾ÖÖ

� ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

� ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß

� ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

� ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ

†) ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö - †Ó¿Ö»Ö�Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ ´ÖŸÖê ¯Öê¿ÖÖ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö †ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ †Ö×÷−Ö “ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ×¾Ö–

ÖÖ−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê “ÖÖ�úÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×¡Ö�úÖ»Ö²ÖÖ¬ÖßŸÖ ÃÖŸµÖ ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö

ÆüÖ ´ÖÖ−ÖÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¯ÖêšüÖ †ÖÓŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ

—ÖÖ»Öß.

²Ö) ˆŸ¯Ö®Ö ‹�ú ¤ãü¾ÖÖ: �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖ ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö−Öß ¾Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ üšüÖ µÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖê›ü)ÖÖ ü̧Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¤ãü¾ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ‹�ÖÖªÖ

¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ. ŸÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öã−ÆüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÓ̄ Öã)ÖÔ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß -¯Öã̧ ü¾Öœü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ¸ü ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®ÖÖ «üÖ ȩ̂ü ÆüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öæ−ÆüÖ ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

�ú) ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö : ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´Öã““ÖµÖÖÓ“ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖ²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

�êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ †£ÖÔ¾µÖÃÖÃ£Öê“Öê †Ö�úÖ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧)Ö •Öê »ÖÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê

¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔŸÖ •Öê »ÖÖê�ú ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ŸÖê“Ö Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ

³ÖÖ÷Ö×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. •Ö ü̧ ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ ü̧ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü

ÆüÖê¾Öæ)Ö ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

›ü) ‹�ãú�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß : †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öß ²Ö ü̧ß•Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �ãú™ãÓü²Ö

ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×)Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ²Öê×¸ü•Ö ÆüÖêµÖ.

¯Ö Ó̧üŸÖã ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ´ÖÖ÷Ö)Öß 1 »Ö�Ö ×»Ö™ü ü̧ ¤ãü¬Ö 50 Æü•ÖÖ¸ü ×´Ö™ü̧ ü �úÖ¯Ö›ü. 1 ÜŒ»Ö™ü−Ö ÃÖÖ�Ö ü̧ †¿Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ²Öȩ̂ üß•Ö

�ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÃŸÖãÓ“Öê ¯Öî¿µÖÖÓŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¹ý−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß �úÖœü»Öß •ÖÖŸÖê.

‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß šü̧ ü×¾Ö)µÖÖ ÃÖÖšüß ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‹ê¾Ö•Öß ‹�ãú)Ö ˆŸ¯Ö®Ö ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ

µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê ×−Ö�úÂÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê •ÖÖŸÖÖÓŸÖ . ‹�ãú)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öêê»µÖÖÃÖ ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß

´Ö¬µÖê ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ×´Öôû)ÖÖ ü̧ß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖÏÖŒŸÖß ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖÖê ¯ÖµÖÕŸÖ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ

•ÖÖ‡Ô»Ö.

‡) ‹�ãú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ : ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß

²Öȩ̂ üß•Ö ´Æü)Ö•Öê ‹�ãú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ. ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ‡Ó¬Ö−Ö �ú““ÖÖ´ÖÖ»Ö ´Ö•Öã̧ üß µÖÖÃÖÖ¸�µÖÖ ²ÖÖ²Öß¾ÓÖ¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ‹ê¾Ö•Öß ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

‡Ô) ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß : ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ÷ÖÖî)Ö †£ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖãÓ“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß»Ö �ú ü̧)ÖÖ¸üß Ø�ú´ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ“Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö Ø�ú´ÖŸÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

†£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ •µÖÖ ×šü�úÖ)Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ×šü�úÖ)Öß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

ŸÖŒŸÖÖ

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö Ø�ú´ÖŸÖ †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß

†.�Îú. ‹�ãú�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ (�úÖê™üß) ‹�úã�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß (»Ö.¹ý.) ‹�ãú�Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (»Ö.¹ý.)

1. 00 10 00

2. 10 15 10 3. 20 20 20

4. 30 25 30 5. 40 30 40

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß -¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ 0

†ÃÖ»µÖÖÃÖ ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß 0ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü)Ö ²Öê�úÖ¸üßŸÖ ¤êü�Öß»Ö •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖã“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´ÖÖ¡Ö 0†ÃÖã ¿Ö�úŸÖê. ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ 20 �úÖê™üß †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß = ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÖÆêü. µÖÖ

¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ šü̧ ü)ÖÖ ü̧ß Ø�ú´ÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖêµÖ.

Y ‹�æú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö Ø�ú´ÖŸÖ ‹�æú�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö�Îú P a E

O Y X ‹�æú�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †Ö¸Óü³Ö Ø²Ö¤ãü ¯ÖÖÃÖã−Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê �úÖ ü̧)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü 0 †ÃÖ»µÖÖÃÖ ‹�ãú)Ö

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤êü�Öß»Ö 0†ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ 0†ÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß ‹�ãú)Ö ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß 00†ÃÖŸÖê ´Æü)Öã−Ö ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾Ö�Îú Y †�ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¾Ö Ø²Ö¤ãü ¯ÖÖÃÖã−Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê.

‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß = ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ E Ø²Ö¤ãü ÆüÖêŸÖÖê µÖê£Öê op Æüß ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ †Ö×)Ö oy

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß : Scope of monetary Economics ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ µÖêŸÖê ×�ú ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß �ú¿Öß ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆêüÖŸÖê.

¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ �úÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê? ŸµÖÖ“µÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê“Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ Ø�ú´ÖŸÖß¾Ö ü̧

�úÖê)ÖŸÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê? †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¾Öé¬¤üß“ÖÖ ¤ü ü̧ �úÃÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö? ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö

�úÃÖê �êú»Öê •ÖÖ‡Ô»Ö ? µÖÖ ×−Ö¸ü×−Ö ü̧ÖóµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¢Ö¸üÖÃÖÖšüß µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß

Í̄ Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ´Öã»µÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ×¾ÖŸÖ ü̧)ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ¾Ö

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Ö»Ö−Ö ‘Ö™ü

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö

�Ö´ÖŸÖÖ

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖ ×¾ÖÂÖµÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê †¾Ö»ÖÖê�ú−Ö �ú¸ü)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö

²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß ŸÖê•Öß -´ÖÓ¤üß“Ö�Îêú Ø�ú¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüß»ÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ‡. “ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆêüÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ

¬ÖÖȩ̂ ü)Öê, †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê µÖÖÓ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß �ú¹ý−Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖ ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †ÖÙ£Ö�ú

×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ÃÖÖ ü̧�Öß ˆ§üßÂ™ü¶ê ¯Öã)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖê.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ŸÖß ´Ö¬µÖê

�êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö : Importencr of monetary Economics-

• ÃÖÖ´Öã×Æü�ú ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

• †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ“Öß ÃÖÖê›ü¾Ö)Öæ�ú

• ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ

• †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê

• †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö

• †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

• ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ®ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

1.2.2 ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ-‹�ú ÃÖ´Ö÷ÖÏ †³µÖÖÃÖ : Macroeconomics as a study of Aggregate †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß ¥üÂ™üß�úÖê)ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“ÖÖ ‹�ãú)Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü (Aggregate

level) Ø�ú¾ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü (Economy level) ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ˆ¤üÖ. ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‹�ãú)Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÖŸÖôûß , ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö Ø�ú´ÖŸÖ

¯ÖÖŸÖôûß ‡.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †Ó¿Ö»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ‹�úÖ ¾ÖÃŸÖã“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‹�úÖ ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£Öê“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö , ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯ÖÖ®Ö µÖÖÓ“ÖÖ

†³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ»Ö™ü ÃÖÓ́ Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ‹�úÖ“Ö ¾ÖêÆêüÃÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖÃÖÃ£ÖêŸÖ †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»µÖÖ Æü•ÖÖ¸üÖê ¾ÖîµÖŒŸÖßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß ‹�ãú)Ö

¯Ö× ü̧´ÖÖ−ÖÖÓ“ÖÖ (Aggregate measurs) ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü �úÆüß ¾ÖêôêûÃÖ ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß ¯Ö× ü̧´ÖÖ)ÖÓÖ“ÖÖ (Average

methad) ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ ‹ê¾Ö•Öß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß ÃÖ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

¯ÖÏÖ. †òŒ»Öê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê – ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ‹�ãú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôû ¾Ö

ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¾Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¤ü̧ üÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ÆüÖêµÖ.

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ ‹�ãú)Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ´ÖãôûÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß 1 »Ö�Ö ¹ý +¤ãü¬ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß 10 »Ö�Ö

¹ý¯ÖµÖê + †Ö‡Ô Ã�Îúß´Ö“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß 5 »Ö�Ö ¹ý: + ´ÖÖê™üÖ¸üß“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß 90 »Ö�Ö ¹ý = 1 �úÖê™üß 6 »Ö�Ö ¹ý¯ÖµÖê ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß

ÆüÖê‡Ô»Ö .

‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ‹�ú ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú Ø�ú¾ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�ú †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê ŸµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ŸÖß

¾µÖŒŸÖß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ¾ÖÔ �Ö“ÖÔ �ú ȩ̂ü»Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

ˆ¤üÖ. ²ÖÖò»Ö¯Öê−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖÓãŸÖ»Öê»Öß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öê ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ²ÖÖò»Ö¯Öê−Ö �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß �Ö“ÖÔ �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öã−Öê ‹�ãú)Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ÆüÖê)ÖÖ¸üÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

†¿Ö»Ö�Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öã−ÆüÖ ¯ÖÏÃŸÖ×¯ÖŸÖ

�êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÆüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß‹ê¾Ö•Öß ‹�ãú)Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¯Öê�ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖß»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü)Öã−Ö ¾µÖŒŸÖà“ÖÖ �Ö“ÖÔ

¾ÖÖœêü»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß ÆüÖê¾Öæ−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

1.2.3 ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ : ÆüÖ ¿Ö²¤ü macros µÖÖ ×÷ÖÏ�ú ¿Ö²¤üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖµÖÖ ü̧ —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖã−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´ÖÖêšüÖ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. Macro Economicos

»ÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß Ã£Öã»Ö Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÛÂ™ü †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †ÃÖê ¾Öê÷Ö¾Öêôûß −ÖÖ¾Öê †ÖÆêüŸÖ. Macro Economicos †ÃÖê−ÖÖ¾Ö ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ

¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß µÖã̧ üÖê̄ Ö ¾Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ‡÷»ÖÓ›ü ´Ö¬µÖê ¾µÖ¯ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖ ü̧)Öß ÆüÖêŸÖß. ¾µ¯ÖÖ ü̧ ¾ÖÖªÖÓ−Öß ÃÖÓ̄ Öã)ÖÔ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ

ˆ»»Öê�Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¥üÂ™ü¶Ö ü̧ÖÂ™Òü ÃÖÓ̄ Ö®Ö ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü¯Öã̧ üÖ¾ÖÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾ÖÖÆüÖ−ÖÓŸÖ¸ü ±ÏúÖÓÃÖ ´Ö¬µÖê ×−ÖÃÖ÷ÖÔ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ÃÖ ü̧−Öß ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öß. µÖÖ ´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ÃÖÓ̄ Öã)ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖˆ»»Öê�Ö

†ÖœüôûŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ¸üÖÂ™Òü ÃÖÖ´Ö£µÖÔ¾ÖÖ−Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸ü×�úµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö †Ö)Ö»Öê −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧ ¿ÖêŸÖß

×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ×−Ö²ÖÕ¬ÖÖ¾Ö ü̧ •ÖÖÃŸÖ ³Ö¸ü ×¤ü»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ.

×−ÖÃÖ÷ÖÔ¾ÖÖ¤üÖ −ÖÓŸÖ ü̧ †ò›ü´ÖÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß −ÖÖ¾ÖÖ“ÖÖ ÷ÖÏÓ£Ö ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ×¸ü�úÖ›üÖì ´ÖÖ»£ÖÃÖ

•Öê.‹ÃÖ.×´Ö»Ö ‡. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÓ–ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê.

•Öê. ²Öß. ÃÖê. µÖÖÓ−Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ“ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö ´ÖÖÓ›æü−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß−Ö¾µÖÖ−Öê ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»Öß. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü

´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

• −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †Ö×�Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö : ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¯ÖÓ×£ÖµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)ÖßŸÖß»Ö ˆ×)Ö¾ÖÖ ¤ãü¸ü �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖŸÖÖÓ“Öß ¯Öæ−ÖỐ ÖÖÓ›ü)Öß −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖªÖÓ−Öß �êú»Öß. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

›üÖò. †»±Ïêú›ü ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö Æêü †÷ÖÏ)Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ •Ö−Ö�ú ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ›üÖò. ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö

µÖÖÓ−Öß •Ö ü̧ß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö �êú»Öê»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓ“Öê ‹�ú´Öê�úÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö

ŸµÖÖÓ“Öê �úÖµÖì ¤êü�Öß»Ö ‹�ú´Öê�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‹�ú ÃÖÓ‘Ö †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏÖ. “Öò̄ Ö´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê

´ÖÖ¿ÖÔ»Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö ‹�úÃÖÓ‘Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß.

• •Öê.‹´Ö.�êú−ÃÖ †Ö×�Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö : ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖæ¬¤üÖ−ÖÓŸÖ ü̧ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß †Ö×)Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÙ£Ö�ú †Ö× ü̧Â™ü µÖÖÓ“ÖÖ †−Öã³Ö¾Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ †Ö»ÖÖ. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ»ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü ×¤üÃÖæ »ÖÖ÷Ö»µÖÖ. ´Æü)Öæ−Ö 1930 ¯ÖµÖÕŸÖ �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÃÖ´Ö÷ÖÏ

×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ»ÖÖ �êú.−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê.1936 ´Ö¬µÖê �êú.−ÃÖ

µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾µÖÖ•Ö †Ö×)Ö ¯ÖîÃÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ (general theory of Employment

Interest and money) ÆüÖ ÷ÖÏÓ£Ö ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ. µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖŸÖß»Ö ‹�ú −Ö¾Öê ¤üÖ»Ö−Ö ˆ‘Ö›ü»Öê ÷Öê»Öê. �êú−ÃÖ

µÖÖÓ−Öß ÃÖÓ̄ Öã)ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‡. ÃÖ´Ö÷ÖÏ †³µÖÖÃÖ �ú¹ý−Ö ØÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖŸµÖ šü̧ üŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖê »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö �êú−ÃÖ

µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖÃÖ ÃÖ´Öæ““ÖµÖÖŸ´Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †ÃÖêÆüß ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ¯Ö§üŸÖßŸÖ �ÎúÖÓŸÖß�úÖ¸ü�ú ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)ÖÖ¸üß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖÖ¸ü)Öß ´ÖÖÓ›ü»Öß ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ

×¾Ö“Ö ü̧ÃÖ¸ü−Öß“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß �êú»Öê»Öß �ÎúÖÓŸÖß †ÃÖÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

1.2.4 ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö : National Home ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö Æüß ‹�ú ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)ÖŸÖ: ‹�ú ¾ÖÂÖÖÔ“ÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ÁÖ´Ö ,³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ³Öǽ Öß, ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ×¾Ö×³Ö®Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ.

‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê ´Æü)Ö•Öê ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê

ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ŸÖÃÖê“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ

¯ÖÖÆü)Öß ×¾ÖÂÖµÖ�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯Öæœüß»Ö ¾µÖÖ�µÖÖ ×¤ü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ .

1) ›üÖò. ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö : “ü ü¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ³Öã́ Öß ¾Ö ÁÖ´Ö µÖÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß “µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´ÖãŸÖÔ †´ÖãŸÖÔ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ‹�ãú)Ö ´Öã»µÖ ´Æü)Ö•Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ. ”

2) ¯ÖÏÖ.×¯Ö÷Öæ : “¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖã×−ÖÂšü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ŸÖê¾Öœü¶Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

×�ú •µÖÖ“Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ´Öã»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê.”

3) ¯ÖÏÖ. ×±ú¿Ö ü̧ : ‘¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü)Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ¾Öê¾ÖÖ −ÖÃÖ−Ö ŸµÖÖ

�úÖôûÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ŸµÖÖ �ú›æü−Ö ¾ÖÖ¯Ö−Ö»µÖÖ ÷Ö»Öê»µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö ²Öȩ̂ üß•Ö ÆüÖêµÖ.’

4) ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖ×´ÖŸÖß : ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“Öß ¤ãüÆêü¸üß ´ÖÖê•Ö¤üÖ¤ü ÆüÖê¾Öæ −Ö ¤êüŸÖÖ

�úÖœü»Öê»Öê ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ´Öã»µÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö−Ö ÆüÖêµÖ.

¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ�µÖÖ¾Ö¹ý−Ö Ã£Öã»Ö ´ÖÖ−ÖÖ−Öê †ÃÖê »Ö�ÖÖÓŸÖ µÖêŸÖê Ø�ú ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ‹�ãú)Ö ´Öã»µÖ ´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ.

� ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ : 1) Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö : Gross National Product

Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×−Ö¸ü×−Ö¸üÖóµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †Ó×ŸÖ´Ö

¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ÆüÖêµÖ.

ˆ¤üÖ.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �Öê¡Ö ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (¹ý. �úÖê. ¹ý)

1. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡Ö 1500

2. »Ö‘Öã ¾Ö ´ÖÖêšêü ˆªÖê÷Ö 2500

3. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú †Ö×)Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü 1000

4. ¤üôû)Ö ¾Öôû)Ö 6000

5. ¯Ö¸ü×�úµÖ �Öê¡Ö -1000

‹�ãú)Ö 11000-1000=10,000

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ 11000 ¤ü.»Ö.�úÖê. ¹ý¯ÖµÖê - ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü ¯Ö Ó̧üŸÖã ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ´Öã»µÖ 1000

¤ü. »Ö. �úÖê. ¹ý¯ÖµÖê •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü ´Æü)Öæ−Ö ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖæ−Ö ¾Ö•ÖÖ¾Ö™ü �êú»Öê †ÃÖŸÖÖ 10,000 ¤ü.»Ö.�úÖê. ¹ý¯ÖµÖê Ã£Öêã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖêŸÖê.

1. ×−Ö¾¾Öôû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö : Net National Product. Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ ¯Öê�ÖÖ ×−Ö¾¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖê÷µÖ ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ‹�æú)Ö Ã£ÖËã̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ´Ö¬Öã−Ö ×—Ö•Ö Ø�ú¾ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ‘ÖÃÖÖ ü̧Ö ¾Ö•ÖÖ �êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖ ×−Ö¾¾Öôû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

NNP = GNP – CCA

×−Ö¾¾Öôû ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö = Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö -³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �ÖµÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ (‘ÖÃÖÖ ü̧Ö) ˆ¤üÖ. �éúÂÖß ˆªÖê÷Ö ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ¤üôû)Ö -

¾Öôû)Ö ‡ŸµÖÖ¤üß �Öê¡ÖÖŸÖ ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ ´Ö¬Öã̧ ü ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ü̧Œ�ú´Ö ¾Ö•ÖÖ �ú¹ý−Ö ×−Ö¾¾Öôû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖœü»Öê •ÖÖŸÖê.

‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö 11,000 ¤ü.»Ö.�úÖê.¹ý¯ÖµÖê †ÃÖê»Ö ¯Ö¸üÓŸÖã ŸµÖÖ�ÖÖ»Öß µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ‘ÖÃÖÖ¸üÖ 1000 �úÖê. ¹ý. †ÃÖ»µÖÖÃÖ.11,000-

1000=10,000 ¤ü.»Ö.�úÖê.¹ý. ×−Ö¾¾Ö›ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

� −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö Nominal income ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›ü ÃÖ¾ÖÔ †Ó×ŸÖ´Ö ¾ÖÃŸÖã¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖŸÖê. Æêü ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ

´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ß Ø�ú´ÖŸÖß

−ÖãÃÖÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ “ÖÖ»Öæ Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ¸ ´ÖÖê•Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öã−Ö −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö

(Nominal Income) ´Æü)Ö•Öê ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ �úÖœü»Öê»Öê Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ.

•Öê¾ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê �Ö“ÖÖÔ“Öê Ø�ú¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖ �úÖœü»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ´Öã»µÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ •Öê¾Öœü¶Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö

“ÖÖ»Öæ Ø�ú´ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ ü̧ ´ÖÖê•Ö»Öê †ÃÖŸÖÖ ŸµÖÖ»ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ´Öã»µÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü Ã£Öã»Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖã

¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ¸ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ×−Ö¸ü×−Ö ü̧Öôêû ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸)Öê �ú×šü)Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ †›ü“Ö×−ÖŸÖæ−Ö

´ÖÖ÷ÖÔ �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.

•µÖÖ¾Öêôûß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö “ÖÖ»Öæ Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ ü̧ ´ÖÖê•Ö»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Öæ Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ ü̧ Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß †−µÖ ¾ÖÂÖÖÔ»ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ

�ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ •µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖŸÖß»Ö ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê

Ø�ú¾ÖÖ−ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö−−ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö.

ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö 2005 ŸÖê 2010 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 90 % −Öß ¾ÖÖœêü»Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ 2010

“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ 2005 »ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. ŸµÖÖÃÖÖšüß 2005 »ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ¸ü ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß �ú ü̧Ö¾Öß

»ÖÖ÷Öê»Ö. ŸµÖÖÃÖÖšüß ÛÃ£Ö ü̧ ¾ÖÂÖÔ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. 2005 “ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ ü̧ 2010 ´Ö¬µÖê ×�úŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœü»Öê Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü»Öê µÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö 2005 ´Ö¬µÖê †ÃÖ)ÖÖ ȩ̂ü 100 �úÖê. ¹ý. “Öê ˆŸ¯Ö®Ö 2010 ´Ö¬µÖê 190

�úÖê. ¹ý. ÆüÖê‡Ô»Ö.

� ü ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯Ö®Ö Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ˆŸ¯Ö®Ö : ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×Æü ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê−Öê ×¤ü»Öê»Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †ÃÖÖ

×�ú, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖµÖÖÔ¤êü¯ÖµÖÕŸÖ“Ö ¾ÖÖœæü ¿Ö�úŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ •Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¯Öã)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê •Ö¾Öôû-•Ö¾Öôû 96% ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ †Ö×)Ö 4% ²Öê�úÖ¸üß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ 4%

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ²Öê�úÖ¸ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ •Öê Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¤ãü ü̧�ú ´Æü)Ö•Öê Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖŸÖß»Ö ŸÖ±ú¾ÖŸÖ

ÆüÖêµÖ. 50 ™üŒ�êú ²Öê�úÖ ü̧ß“µÖÖ ¤ü¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×Æü �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. �úÖ ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö

�úÖôûÖŸÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ²Ö¤ü»Ö)ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö �úÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ †ÃÖ»ÖËê»µÖÖ �úÖ´Ö÷ÖÖÓ̧ üÖ“µÖÖ

ˆŸ¯Ö¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ÁÖ´ÖÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖêŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÖœüß ´Öãôêû ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öã −Ö ¤êüŸÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×•ÖŸÖ�êú •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý

¿Ö�úŸÖê ŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêµÖ. †ÃÖê ¯ÖòÖ»Ö ÃÖò́ ´Öã™ü»ÃÖ−Ö µÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

1.2.5 ̧ üÖÂ™ÒüßÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö »Öê�µÖÖÓ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ : ˆªÖê•Ö�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£Öê“Öß †Ö•Ö“Öß �úÖ´Ö×÷Ö ü̧ß ×�Óú¾ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÛÃ£ÖŸÖß �ú¿Öß †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö

ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ −Ö°µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ×�úŸÖß †ÖÆêü. Æêü ŸÖ¯ÖÖÃÖ)µÖÖÃÖÖšüß ˆªÖê•Ö�ú †¯Ö»µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“ÖÖ »Öê�ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ.¯Ö Ó̧üŸÖæ

¿ÖÖÃÖ×�úµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã¬¤üÖ †ÃÖŸÖÖê. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß �ú¿Öß

†ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê †ÖÆêü ×�ú −ÖÖÆüß Æêü ŸÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“µÖÖ ×Æü¿Öê²Ö »Öê�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

• ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖ social Accunting †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ŸÖÃÖê“Ö †ÖÙ£Ö�ú �ÖÖ•Ö÷Öß ¾Ö ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öê ÃÖÖÓÛ�µÖ×�úµÖ ¾Ö÷Öá�ú ü̧)Ö

�ú¹ý−Ö ×Æü¿ÖÖê²ÖÖ“Öß −ÖÖÓê¤ü)Öß �ú¸ü)Öê µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ×Æü ¾µÖÖ¯Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¾Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öß ÃÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ −ÖÖë¤ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú»Öê�ÖÖÓ�ú−Ö Æêü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“Öê ´ÆüŸµÖÖ“Öê �úÖµÖì †ÖÆêü. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ´Öãôêû Y = C+I+G+(X-M) †¿Öß

Ã¾ÖÓµÖ×ÃÖ¬¤ü ÃÖ×´Ö�ú ü̧)Öê ŸÖµÖÖ ü̧ —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“Öê ‹�ãú)Ö ˆŸ¯Ö®Ö ,ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö , ²Ö“ÖŸÖ , ÷ÖãŸÖ¾Ö)Öã�ú †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ŸÖÃÖê“Ö

ÃÖ ü̧�úÖÓ̧ ü“Öê ‹�ãú)Ö �ú¸ü , ‹�ãú)Ö �Ö“ÖÔ ‡. ²ÖÖ²Öß ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü µÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß.

• ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �ú ü̧�µÖÖ“Öß ¯Ö¬¤üŸÖ : †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ¤üÖê−Ö ¾µÖŒŸÖà“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ‹�ú ü̧Œ�ú´Ö ¤êü)ÖÖ ü̧Ö †Ö×)Ö ‹�ú

¸üŒ�ú´Ö ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧−ÖÖ¸üÖ µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ−Öß �êú»Öê»µÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öß −ÖÖë¤ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ −ÖÖ¾Öê

(Debit) ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ •Ö´ÖÖ (Credit) ²ÖÖ•Öê»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö“µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß : ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö »Öê�ÖÖ

¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú »Öê�ÖÖ

¿ÖÖÃÖ×�úµÖ »Öê�ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß »Öê�ÖÖ

ˆ¾ÖÔ×¸üŸÖ •Ö÷Ö »Öê�ÖÖ

†Ö¤üÖ ü̧-¯ÖÏ¤üÖ−Ö »Öê�ÖÖ

×−Ö¬Öß ¯ÖÏ¾ÖÖÆü »Öê�ÖÖ

†ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ »Öê�ÖÖ

1.5.1 †) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö »Öê�ÖÖ : µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×Æü¿ÖÖê²Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ˆŸ¯Ö®Ö ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ

ˆŸ¯Ö®Ö Ã£Öã»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−Ö¾¾Öôû ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖÖÓÛ�µÖ×�úµÖ ×¾Ö¾Ö¸ü)Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ŸÖŒŸÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

‹�úÖ ²ÖÖ•Öê»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú Æêü “ÖÖ»Öæ̂ Ÿ¯Ö®Ö ¾Ö “ÖÖ»Öæ �Ö“ÖÔ

µÖÖÓ“µÖÖŸÖ �úÖµÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÖÆêü Æêü ×−Ö¤ü¿ÖÔ−ÖÖÃÖ µÖêŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−ÖÛÃ£ÖŸÖß Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ �êú»Öê»µÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö »Öê�ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖŸÖ

µÖêŸÖê �ÖÖ•Ö÷Öß ¯Ö¸ü³ÖÖê÷Ö ¿ÖÖÃÖ×�úµÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‹�ãú)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾Ö †ÖµÖÖŸÖ - ×−ÖµÖÖÔŸÖ µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¾Ö¸ü)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ

ÆüÖêŸÖê.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö »Öê�ÖÖ

−ÖÖ¾Öê (Debit) •Ö´ÖÖ(credit)

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ 1) ¾ÖêŸÖ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ −Ö±úÖ × ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß †Ö×¾ÖŸÖ ü̧ßŸÖ −Ö±úÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ-†ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö −Ö±úÖ

2) ‘ÖÃÖÖ¸üÖ 3) ×−Ö¾¾Öôû †¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú ü̧

“ÖÖ»Öã Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ¸ü Ã£Öã»Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

“ÖÖ»Öã Ø�ú´ÖŸÖß −ÖãÃÖÖ¸ü Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ �Ö“ÖÔ

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ •Ö´ÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö ¾ÖÃŸÖã“Öê ´Öã»µÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †Ö»Öê.

»Öê�ÖÖ“µÖÖ −ÖÖ¾Öê ²ÖÖ•ÖêÃÖ ¾ÖêŸÖ−Ö −Ö±úÖ ‘ÖÃÖÖ¸üÖ 20 ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö »Öê�ÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.

1) ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö »Öê�ÖÖ: µÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ¾Ö �úÖî™ãüÓ×²Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“ÖÖ »Öê�ÖÖ•ÖÖ�ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖŸÖê ¾Ö −Ö±úÖ

×´Öôû×¾Ö)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓ�µÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö »Öê�ÖÖ consumption A/c

¤êü)Öê ‘Öê)Öê

• ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÔ

• ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ¤êü)Öê

• ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ²Ö“ÖŸÖ

• ×¾Ö¤ü¿Öß ¤êü)Öê

• ¾ÖêŸÖ−Ö ¯Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖã−Ö

×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö

• ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ �ú›üß»Ö ¤êü)Öê

¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú �Ö“ÖÔ ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

2) ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß / ¿ÖÖÃÖ×�úµÖ »Öê�ÖÖ Gpcernment A/c ÃÖ ü̧�úÖ¸üß »Öê�ÖÖŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ ¿ÖÖÃÖ×�úµÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ- �êú−¦ü

¸üÖ•µÖ ¾Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú Ã¾Ö¸üÖ•µÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß »Öê�ÖÖ

¤êü�Öê ‘Öê�Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¤êü)Öê

¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ¤êü)Öê

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“ÖÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ −Ö±úÖ

×¾Ö¤êü¿Öß ¤êü)Öê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖã−Ö ×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö

¾µÖÛŒŸÖ�ú›üß»Ö µÖê)Öê

ÃÖ ü̧�úÖ¸üß �Ö“ÖÔ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öê µÖê)Öê

3) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß »Öê�ÖÖ : Capiatal a/c

³ÖÖÓ›üÖ¾Ö»Öß »Öë�ÖŸÖ÷ÖÔŸÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�úß ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÛÃ£Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß

´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ ¾Ö¸üß»Ö †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öã“µÖÖ ‹�ãú)Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¾µÖŒŸÖß“Öß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öß ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÓ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

³ÖÓÖ›ü¾Ö»Öß »Öê�ÖÖ

¤êü�Öê ‘Öê�Öê ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öã�ú

×−Ö¾¾Öôû ×¾Ö¤ü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾µÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ

�ÖÖ•Ö÷Öß ¾µÖŒŸÖß“Öß ²Ö“ÖŸÖ

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öß ²Ö“ÖŸÖ

‹�ãú)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú ‹�ãú)Ö ²Ö“ÖŸÖ

4) ×¾Ö¤êü¿Öß »Öê�ÖÖ : Foreign A/c

×¾Ö¤êü¿Öß »Öê�ÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“ÖÖ ×Æü¿Öê²Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¾Ö¤êü¿Ö »Öê�ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ŸÖÖê»Ö ¾Ö

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ŸÖÖê»ÖÖ Ö“ÖÖ ×Æü¿ÖÖê²Ö †ÃÖŸÖÖê. •µÖÖ´Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖã−Ö •Öê)Öê-µÖê)Öê ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖê ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß »Öê�ÖÖ ´Æü)Ö•Öê †ÖŸÖÓ̧ ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»Ö ÆüÖêµÖ . ×¾Ö¤êü¿Öß »Öê�ÖÖ ÆüÖ ±úŒŸÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¤êü)µÖÖ-‘Öê)µÖÖ¿Öß

ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ŸÖÖê •Ö÷ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ˆ¾ÖÔ× ü̧ŸÖ •Ö÷Ö »Öê�ÖÖ

¤êü�Öê µÖê�Öê ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †µÖÖŸÖ ×−Ö¾¾Öôû ×¾Ö¤êü¿Öß

÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß

×−ÖµÖÖÔŸÖ

‹�ãú)Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¤êü)Öê ‹�ãú)Ö ×¾Ö¤êü¿Öß

µÖê)Öê

� †Ö¤üÖ´Ö-¯ÖÏ¤üÖ−Ö »Öê�ÖÖ : Input - output Accounting †Ö¤üÖ−Ö-¯ÖÏ¤üÖ−Ö »Öê�ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆªÖê÷ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ×Æü¿ÖÖê²Ö

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü −Ö÷ÖÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ×�úŸÖß −Ö÷Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ

ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖŸÖß»Ö �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖ´Ö¬Öß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ“Öê ¯Öî¿ÖÖÓŸÖß»Ö ´Öã»µÖ »Öê�ÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÁÖ´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö �ú““ÖÖ´ÖÖ»Ö †ÃÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¯Öæ̧ ü×¾Ö)ÖÖ¸êü

�Öê¡Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß - ¯ÖÏ¤üÖ)ÖÖÃÖÖšüß †Ö¤üÖ)Öê ¯Öæ̧ ü¾Öß»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. †Ö¤üÖ−Ö-¯ÖÏ¤üÖ−Ö »Öê�ÖÖ´Öãôêû

×¾Ö×³Ö®Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖËã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ“Öê ¾Ö÷Öá�ú ü̧)Ö ÃÖã»Ö³Ö ¯Ö)Öê �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê.

×¾Ö×�Îúú�ú ü̧�ÖÖ ȩ̂ü �Öê¡Ö †Ö¤üÖ−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧�ÖÖ ȩ̂ü �Öê¡Ö

�Öê¡Ö �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †Ö¤üÖ−Öê ˆªÖê÷ÖÖ»ÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö ‹�ãú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�éúÂÖß �Öê¡Ö -

ˆªÖê÷Ö �Öê¡Ö -

‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß �Öê¡Ö -

20

40

10

100

75

40

40

150

0

160

265

50

‹�ãú�Ö †Ö¤üÖ−Öê 70 215 190 475

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ µÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß »ÖÖêÆü¯ÖÖê»ÖÖ¸ü ×ÃÖ´Öë™ü ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú, ¤üôû)Ö¾ÖÆü)Ö, ‡Ó¬Ö−Ö ‡. “Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ÖŸÖê, ²Öß-×²ÖµÖÖ)Öê,

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö Æüß †Ö¤üÖ)Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö ˆ¤üÖ. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖÓŸÖæ−Ö 160 −Ö±úÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬Öã−Ö Ã¾ÖŸÖ: 20 −Ö÷Ö †Ö¤üÖ−Ö

´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß 100 −Ö÷Ö ŸÖ ü̧ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ−ÖÖ 40 −Ö÷Ö †Ö¤üÖ−Ö ´Æü)Öæ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üê

‹�úÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ¤üÖ−Ö Æêü ¤ãüÃÖ·µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ †Ö¤üÖ−Ö ´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖ‡Ô»Ö.

� ×−Ö×¬Ö ¯ÖÏ¾ÖÖÆü »Öê�ÖÖ Flow of funds Accounts :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öê ×Æü¿ÖÖê²Ö ×¾ÖÃŸÖéŸÖ¯Ö)Öê ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“µÖÖ ¯Ö§üŸÖß»ÖÖ ×−Ö¬Öß ¯ÖÏ¾ÖÖÆü »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ

»Öê�ÖÓÖ�ú−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ̧ ü�úÖ ü̧“µÖÖ �ú•ÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¾Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öß

´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ »Öê�ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬Öß»Ö ×−Ö ü̧×−Ö¸üÖóµÖÖ �Öê¡ÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †Ö×)Ö ¤êüµÖŸÖÖ, ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ,

¸üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö¸êü¤üß - ×¾Ö×�Îú µÖÖÓ“ÖÖ ×Æü¿ÖÖê²Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ×−Ö¬Öß ¯ÖÏ¾ÖÖÆü »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ

²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ¿Öã¬¤ü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

†ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ »Öê�ÖÖ : Internetional A/c †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü »Öê�ÖÖÓŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ‹�úÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ŸÖ¸ü

¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê.†ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü »Öê�ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ¯ÖÖ“Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ

¾Ö÷Öá�ú ü̧)Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

“ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖã : µÖÖ ´Ö¬µÖê ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö �úÖôûÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

• ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê: µÖÖ“Öê †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ¾Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê †ÃÖê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö“Ö�úÖôûÖŸÖ �ú•ÖÔ, ¯Ö¸ü×�úµÖ ²ÖÑ�úÖŸÖß»Ö

šêü¾Öß, ÛÃ¾Ö�éúŸÖß ¯Ö¡Öê, µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ“Öê ³ÖÖ÷Ö, �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê , •ÖÓ÷Ö´Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ,

×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú ‡. ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

• ‹�ú¯Ö×�ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ : µÖÖ´Ö¬µÖê •ÖÖê †ÖµÖÖŸÖ �ú¸ü)ÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö ´Öã»µÖ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“Öß −ÖÖë¤ü •Ö´ÖÖ ²ÖÖ•ÖæÃÖ

�êú»Öß •ÖÖŸÖê.

• ´Öã¦êü“Öß ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö : †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´Öã¦üÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ •ÖÖ)Öê Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ µÖê)Öê µÖÖ“ÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê.

• ́ Öã»Ö“Öã�ú : †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ×−ÖµÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû »Öê�ÖÖ“µÖÖ ¤üÖê−Æüß ²ÖÖ•Öã ÃÖ´ÖÖ−Ö

†ÃÖ−Öê �ú×œü)Ö †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ¸üŒ�ú´Ö ´Öã»Ö“Öã�ú ×¿ÖÂÖÔ�úÖ�ÖÖ»Öß ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

1.2.6 �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü : The circuler flow of income in open Economy

¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ ÷Öê»ÖÖ ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»Öê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖ ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

�ãú™æÓü²ÖÃÖÓÃ£ÖÖ †ªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö ȩ̂ü“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ãÓú™æÓü²ÖÖ�ú›ãü−Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›êü †Ö×)Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›æü−Ö

�ãú™Óüæ²ÖÖ�ú›êü ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê ŸµÖÖ´Ö¬Öã−Ö “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê.

o “‹�úÖ ‘Ö™ü�úÖ�ú›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü †Ö×)Ö

¤ãüÃÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ �ú›æü−Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧

¯ÖÏ¾ÖÖÆü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ”

o “ÃÖÓ̄ Öã)Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú †Ö×)Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ µÖÖÓ“Öê ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü

´Æü)Ö•Öê“Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÆüÖêµÖ.”

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÖêŸÖÖê.

� †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü : Clossed economy and circuler flow †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖê ×−Ö¸ü×−Ö ü̧Öôêû ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓŸÖ

•Öê¾ÆüÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖ ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö Ã£ÖÓ»ÖÖŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ²ÖÓ×¤üÃ£Ö Ø�ú¾ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧

¯ÖÏ¾ÖÖÆü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×Æü �Öê¡ÖßµÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¡Ö�Öê¡ÖßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖê.

‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß Ø�ú¾ÖÖ �ãú™æÓü²Ö †Ö×)Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ˆªÖê÷Ö †ÃÖê ¤üÖê−Ö �Öê¡Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� �ãú™æÓü²Ö †Ö×�Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ : �ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›êü ³Öã́ Öß ÁÖ×´Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö×)Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ´ÖÖ»Ö�úß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �ãú™Óüæ²Ö ÃÖÓÃ£Öê �ú›æü−Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›êü ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧)Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆªÖê÷Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖŸÖ �ÖÓ›ü, ¾ÖêŸÖ−Ö , ¾µÖÖ•Ö , −Ö±úÖ Æêü ´ÖÖê²Ö¤ü»Öê �ãú™ãÓü²Ö �ú¹ý−Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›êü ŸÖ ü̧

´ÖÖ²Ö¤ü»Ö ü̧“Öê Ã£Ö»ÖÖŸÖ¸ü ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›æü−Ö �ãú™æÓü²ÖÖ�ú›êü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ‘Ö™ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü

†ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

�ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ‘Ö™ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ˆªÖê÷Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ

�ÖÓ›ü ¾ÖêŸÖ−Ö ¾µÖÖ•Ö −Ö±úÖ

ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ´ÖãŒŸÖ �Ö¸êü¤üß �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü ŸµÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö �ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ

×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �êú»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖã¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �ãú™Óüæ²ÖÖ�ú›æü−Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖŸµÖê�ú›êü ŸÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖŸÖ¸ü ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£Öê�ú›æü−Ö �ãú™æÓü²ÖÖ�ú›êü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö

¾ÖÃŸÖã²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

�ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ˆªÖê÷Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ

¾ÖÃŸÖæ ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ãú™Óüæ²Ö †Ö×)Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö ²ÖÓ×¤üÃ£Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü †Ö×)Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖ“Öß ³Öã×´Ö�úÖ †ÃÖŸÖê.

¾µÖŒŸÖßÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ �ú¸ü «üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ �ú›æü−Ö ×−Ö¸ü×−Ö ü̧ÖóµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö

¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×)Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ´Ö¬µÖê “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖê.ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú›êü ¾µÖŒŸÖß †Ö×)Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ

²Ö“ÖŸÖ šêü¾ÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�úß ÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öã−Ö ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×)Ö ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ

´Ö¬µÖê “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖê.

ÃÖ ü̧�úÖ ü̧

�ãú™æÓü²ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

1.2.7 �Öã»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü:

Open Ecoriomy & circuler flow �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ ´Ö¬µÖê �ãú™æÓü²Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ †Ö×)Ö ¯Ö ü̧×�úµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �Öê¡Ö

µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

• “ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ “Ö�ÎúÖ�ú ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ´Ö¬µÖê •Öë¾ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÖ ü̧�Öê

×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ �Öã»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.”

•Öê¾ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖã¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ †ÖµÖÖŸÖß ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ

¯Ö¸ü×�úµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ÃÖÓÃ£ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü �ú›êü •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ ÷ÖôûŸÖß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ˆ»Ö™ü

¯Ö× ü̧�úßµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ�ú›êü ¯Ö×¸ü×�úµÖ “Ö»Ö−Ö µÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê.

†Ö×)Ö †ÖµÖÖŸÖß“Öß ÷ÖôûŸÖß ³Ö´Öã−Ö �úÖœü»Öß •ÖÖŸÖê.

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖã™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆêüÖŸÖê. ˆ»Ö™ü ×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÖœüÖ¾ÖÖ

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. �Öã»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¯Ö¸ü�úßµÖ �Öê¡Ö

†ÖµÖÖŸÖ-÷ÖôûŸÖß

×−ÖµÖÖÔŸÖ-³Ö¸ü¯ÖÖ‡Ô

¯Ö¸ü�úßµÖ �Öê¡Ö

�ãú™æÓü²Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖôûŸÖß ˆªÖê÷Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Öê¡Ö

�ú¸ü-÷ÖôûŸÖß

�Ö“ÖÔ-³Ö ü̧¯ÖÖ‡Ô

�Öã»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ

³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖê. ˆ»Ö™ü †ÖµÖÖŸÖ �ú¸ü †Ö×)Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´Öãôêû ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆêüÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ³Ö ü̧ ™üÖ�ú)ÖÖ¸êü ‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß

šü̧ ü»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

´ÖÖê×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö Æêü ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê µÖ¿Ö †ÖÆêü. †£ÖÔ×¾ÖÂÖµÖ�ú –ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´ÖÖ×ÃÖ�ú

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯Ö×¡Ö�úÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖã−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ¾Ö¸ü ±úÖ¸ü �ú´Öß ¤ü•Öì¤üÖ ü̧ ¯ÖãÃŸÖ�ê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ ŸÖê ¤êü×�Ö»Ö

¯Ö¤ü¾µÖê¢Ö¸ü ×¾ÖÂÖµÖÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖ�Îú´ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öã)ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¿ÖÃ¡ÖÖêŸÖ ™üÖ�úŸÖ −ÖÖÆüß. Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê ¯Öî¿ÖÖ¾Ö ü̧ †Ö×)Ö ²ÖÑØ�ú÷Ö ×¾ÖÂÖµÖÖ¾ÖÖ ü̧

×»Ö�ÖÖ)Ö †ÖœüôûŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ×¾ÖÂÖµÖÖÓ“Öê ÃÖ�ÖÖê»Ö –ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÃÖÖšüß ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öß ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“ÖÖ

¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧)ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ˆ÷Ö´Ö ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ †Ö×)Ö ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

1.0 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- ¯ÖÏ¿−Ö 1. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ.

1. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

2. ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖÖ ?

3. ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

4. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

5. Ã£Öã»Ö †Ö×)Ö ×−Ö¾¾Öôû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

6. −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö †Ö×)Ö ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

7. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÓÖ�ú−Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

8. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖê ?

¯ÖÏ¿−Ö 2. �ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ˆ¢Ö¸êü ×»ÖÆüÖ . 1. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ? ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¾µÖÖ¯ŸÖß ´ÖÆüŸ¾Ö †Ö×)Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ×¾Ö¿Ö¤ü �ú¸üÖ ?

2. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ¯Ö§üŸÖß Ã¯ÖÃ™ü �ú¸üÖ. ?

3. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

¯ÖÏ¿−Ö 3. ×™ü ÖÖ ªÖ.

1. ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

2. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö

3. Ã£Öã»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö ×−Ö¾¾Öôû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

4. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö ¯Ö§üŸÖ

5. ×−Ö¬Öß ¯ÖÏ¾ÖÖÆü »Öê�ÖÖÓ�ú−Ö

6. �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö“ÖÖ “Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¯ÖÏ¾ÖÖÆü.

1.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß :- 1. Fundamental of - ›üÖò. ²Öß. ‹−Ö. ‘ÖÖê)Ö & ›üÖò. ü̧´ÖÖ ‘ÖÖê)Ö

2. Monetery theory - ×Æü´ÖÖ»ÖµÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö ×¤ü»»Öß ¯ÖéÂ™ü �Îú. 1ŸÖê8¿ÖË, 82ŸÖê87,109ŸÖê128.

3. Economies For Manager - Y.C.M open University Book 01-4 Web-

www.vikaspublishing.com.

4. ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö - ‹»Ö. •Öß. ²Öã̧ Óü÷Öê & “Ö¯Öôû÷ÖÖ¾Ö�ú ü̧

¯ÖéÂšü �Îú. 1 ŸÖê 12 −Ö ȩ̂üÓ¦ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö ¯Öã)Öê.

5. ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö

6. ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»Öê¿Ö−Ö - ›üÖò. ›üß.•Öß. ¯ÖÖ™üß»Ö & ›üß. †Ö¸ü. •Ö÷ÖŸÖÖ¯Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö

.•Öôû÷ÖÖ¾Ö.

7. Ã£Öã»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö- ¯ÖÏÖ. ¸üÖ´Ö¤êü¿Ö´Öã�Ö ×¾ÖªÖ ²ÖãŒÃÖ ¯ÖÛ²»Ö¿ÖÃÖÔ . †Öî̧ ü÷ÖÖÓ²ÖÖ¤ü. ¯ÖéÂšü 1ŸÖê 14 , 14ŸÖê52.

8. Macroeconomics - ›üÖò. ×¤ü¯ÖÖÁÖß & ›üÖò ¾Ö×−ÖŸÖÖ †÷ÖÏ¾ÖÖ»Ö ¯ÖéÂšü 2.4 ŸÖê2.21

‘Ö™ü�ú - 2 ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖü ü̧Ö“ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�ú 2.0 ˆ×§üÂ™êü



2.2.1 ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

2.2.2 ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ †Ö×)Ö ŸÖÖšü̧ üŸÖÖ

2.2.3 ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ÃÖã“ÖßŸÖÖ£ÖÔ

2.2.4 ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †Ö×)Ö 'ÃÖê' “µÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö¸ü �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öß ×™ü�úÖ



5.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü - ¿Ö²¤üÖ£ÖÔ

5.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖã“Öß

2.0 ˆ×§üÂ™êü :- µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖã́ ÆüÖ»ÖÖ

• ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †³µÖÖÃÖ)Öê

• ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×−ÖµÖ´ÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö �ú ü̧)Öê.

• ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘Öê)Öê.

• ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ üÖŸÖß»Ö »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖê“ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü)Öê.

• ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ÃÖã×“Ö¢ÖÖ£ÖÔ †³µÖÖÃÖ)Öê.

2.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ¯ÖÏÖ“Öß−Ö �úÖôûÖ¯ÖÖÃÖã−Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. †šü¸üÖ¾µÖÖ

†Ö×)Ö ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ¯Öã¾ÖÖÔ¬ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“Öê ×−Ö¸ü×−Ö¸üÖôêû ¥üÂ™üß�úÖê)Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧)µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖ¸ü)Öß−ÖãÃÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÃÖê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖ −ÖÓŸÖ ü̧

¯Öã)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ �úÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧)ÖÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß †Ö×)Ö ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖß“Öê ¬ÖÖ ȩ̂ü)Ö µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘Öê)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü. ¯ÖÏ�ú¸ü)ÖÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ¥üÂ™üß�úÖê)ÖÖ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

2.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- 2.2.1 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ :The clssical thery of output

ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¸ü�úÖê›üß •Öê. ‹ÃÖ.×´Ö»Ö µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ

�Ö ȩ̂ü - Ã¾Ö¹ý¯Ö •Öê. ²Öß. ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ −ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÃŸÖ¸ü ÃÖ¸ü)Öß −ÖãÃÖÖ ü̧ ¯ÖÏŸµÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö»ÖÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ

ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤ÓüÖŸÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»Öæ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

� ÃÖê µÖÖÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¯Öêšêü“ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö : Say`s law of market.

ÃÖê µÖÖÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ×−ÖµÖ´Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖê¾ÖŸÖá ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ÆüÖ ×−ÖµÖ´Ö

´Æü)Ö•Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ÷ÖÖ³ÖÖ †ÖÆêü. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ−ÖÖŸÖÖ−Ö ¾ÖÖªÖÓ“Öß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ÃÖ ü̧)Öß ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšü

×¾ÖÂÖµÖ�ú ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ “Ö †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»Öß †ÖÆêü. 19 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖß»Ö ±ÏêúÓ“Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÆüÖ •ÖÖò−Ö ²ÖÖÂ™üßÃ™ü ÃÖê (I.B.Say) µÖÓÖ−Öß

†Ö¯Ö»µÖÖ Traited Economix politique µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖã̄ ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ×−ÖµÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

×−ÖµÖ´Ö : “‡ŸÖ¸ü ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ Ã¾ÖŸÖ:“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸üŸÖÖê. ”

“Other thing being equal Every supply creats its own demand”

• ÷Öé×ÆüŸÖê - Assumption :

1. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öã)ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÃÖŸÖê.

2. �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß.

3. ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú −ÖêÆü´Öß“Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. †»¯Ö �úÖôûÖŸÖ †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö «üÖ ȩ̂ü ¯ÖÏÃŸÖ×¯ÖŸÖ �êú»Öß

•ÖÖŸÖê.

4. ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

5. Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.

6. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê.

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö :

ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß

= ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß ×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¯Öã)ÖÔ̄ Ö)Öê �Ö“ÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö

†Ö¯Ö»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧ŸÖÖê.

ˆ¤üÖ. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ A,B,†Ö×)Ö C µÖÖ ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃŸÖŸÖßŸÖ

A ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß B †Ö×)Ö C ¾ÖÃŸÖã“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ C ¾ÖÃŸÖËã»ÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß A

†Ö×)Ö B ¾ÖÃŸÖã Ø�ú´ÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖß»Ö †Ö×)Ö ¿Öê¾Ö™üß ´ÖÖ÷Ö)Öß .= ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

Ã¾ÖŸÖ:“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧ŸÖê.

‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖã»ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖã“Öß ‡ŸÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖã́ Ö¬µÖê Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. �ú´Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê −Ö÷Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×¾Ö�Îúß �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖÃŸÖã ‹ê¾Ö•Öß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖ÷Ö−Öß =¯Öã¾Ö ü̧šüÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ˆ¤üÖ. 1�úÖê™üß ¹ý

.“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ¤êü×�Ö»Ö 1 �úÖê. ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôêû»Ö. ×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¯Öã)ÖÔ̄ Ö)Öê �Ö“ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ−Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ã¾ÖŸÖ:“Öß ´ÖÖ÷Ö−Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸êü»Ö.

ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Öê¡ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß = ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖæ−Ö ²Ö“ÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ŸÖã−Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖã“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

†ÃÖ»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ = ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÃÖŸÖê. †Ö“Ö�úÖôûÖŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö ¯Öã−ÆüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

²Ö“ÖŸÖ ×Æü ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»ÖŸÖê ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“µÖÖ ¾µÖÃŸÖ ×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»ÖŸÖê. •µÖÖ ×šü�úÖ)Öß ²Ö“ÖŸÖ =

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ ×šü�úÖ)Öß ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ ÆêüÖŸÖÖê.

Y s

I

R1 a

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

R T

p I

X

O M C

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ E Ø²Ö¤ãüŸÖ ²Ö“ÖŸÖ = ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öã�ú †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö OR ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ŸÖ¸ü OM ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê

†Ö“Ö�úÖôûÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ =ac ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú = bc ´Æü)Ö•Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖ > ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü oR , ¾Ö¹ý−Ö �ú´Öß �êú»Ö

•ÖÖ‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôê ¾ÖÖœü»Öê»Öß ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö �ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷Öê»Ö. †Ö×)Ö ¿Öê¾Ö™üß E Ø²Ö¤ãüŸÖ ¯Öã−ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ

= ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

� ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú : Aggreate sipply Carve

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öã)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß

¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö×�ÎúÃÖÖšüß †Ö)Ö»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�ãú)Ö

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖã ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú•Ö−Ö �úÖØÆü−ÖÖ �úÖ×ÆüŸÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †Ö¯Ö»µÖÖ •Ö¾Öôûß»Ö

¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ²Ö§ü»µÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ−ÖêÆüß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ †¿Öß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�úÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê¾ÖœüÖ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ ü̧

¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÃŸÖã ×¾Ö×�ÎúÃÖÖšüß µÖêŸÖß»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×¾Ö×�Îú ÆüÖê‡Ô»Ö. •ÖÖê ¯ÖµÖÕŸÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ²Öê�úÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÖê ¯ÖµÖÕŸÖ �úÖÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü)Öæ−Ö ŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. †×)Ö ¿Öê¾Ö™üß ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ´ÖÖ¡Ö ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öã ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

Y s

‹�ãú)Ö

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

�Ö“ÖÔ/¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¾Ö�Îú

T

p

X

O N N1

ˆŸ¯ÖÖ¤−Ö / ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ OTS ÆüÖ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. OT ¯ÖµÖÕŸÖ †¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã OM ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖß †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ

−ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû T Ø²Ö¤ãü −ÖÓŸÖ ü̧ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾Ö™üÖ ¾Ö�Îú Y †�ÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

� “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ‹�ú ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö : The Quantity Thery of money as a Theory of Aggregate demand. ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ šü ü̧×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü−Öß �ú¸ü)µÖÖŸÖ †Ö×)Ö ×±ú¿Ö¸ µÖÖÓ“µÖÖ ´Ö¬µÖê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö×¿Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

†ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×¤ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.“‡üŸÖ ü̧ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß �úÖµÖ´Ö ü̧ÖÆüŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤ãü¯¯Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.”

µÖÖ ×ÃÖ¬¤üüÖÓŸÖÖÃÖÖšß ŸµÖÖÓ−Öß ‹�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü)Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. MV = PT

( m = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ , v “Ö»Ö−Ö ¾Öê÷Ö , P= ¾ÖÃŸÖã“Öß Ø�ú´ÖŸÖ , T = ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ )

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú ü̧)ÖÖŸÖß»Ö v †Ö×)Ö t �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ •µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê m ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ŸµÖÖ“Ö×¤ü¿Öê−Öê p ´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ÆüÖê‡Ô»Ö .

−ÖÖ)Öê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ¾ÖÃŸÖã“Öß Ø�ú´ÖŸÖ šü̧ ü×¾ÖŸÖÖê.

MV= PT=PQ

Mv ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ŸÖ ü̧ pt/pq ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Öæ−Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ

¥üÂ™üß�úÖê)Ö †ÖÆêü. ¾ÖÃŸÖã ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ†Ö×)Ö ¾ÖÃŸÖã“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖÖ ü̧�Öß“Ö †ÃÖŸÖê. †ÃÖê ¾ÖÖò»Ö¸üÖ µÖÖÓ−Öß

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. �êúÛ´²ÖÎ•Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ −ÖãÃÖÖ ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ Æêü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖê»Ö.¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×Æü

¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ šêü¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ¾ÖÃŸÖãÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö �êú. Û´²ÖÎ•Ö ¥üÂ™üß�úÖê)ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö

¾ÖÃŸÖã“Öß Ø�ú´ÖŸÖ µÖÖ ¤üÖêÂÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖã ¯ÖÏ£Ö´Ö ¤ü¿ÖÔ−Öß ×±ú¿Ö¸ü †Ö×)Ö �ëúÛ´²ÖÎ•Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ¤üÖê−Æüß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ‹�ú“Ö †ÖÆêüŸÖ ´Æü)Öæ−Ö

“Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö−Öß“ÖÖ“Ö ¥üÂ™üß�úÖê−Ö †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

×±ú¿Ö ü̧ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö �ëúÛ´²ÖÎ•Ö µÖÖÓ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö

V= �

K K=

�

V

M(�

K)= PT M=

�

V=PT

M=(K)PT M(V)=PT

M=KPT MV=PT

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖ ¾Ö¹ý−Ö ÃÖ×´Ö�ú ü̧)Ö Æêü ´ÖÖ÷Ö)Öß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ŸÖ ü̧ �êúÛ´²ÖÎ•Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)Ö Æêü ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¥üÂÖß�úÖê)Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ‹�ú ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö−Öà“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê)Ö †ÖÆêü Æêü ×ÃÖ¬¤ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

2.1.4. ÁÖ´Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ÁÖ´Ö²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷Ö ü̧ÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖ ÁÖ´ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö−Öß †Ö×)Ö ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö �ú¹ý−Ö šü̧ ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö−Öß- ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö ¾Ö¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−Ö Æêü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ , ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²Ö¤ü»Ö

µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓŸÖã−Ö †ÃÖŸÖê.

Q = T (N,K,T)

Q=ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö N=¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

K=³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö T=ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²Ö¤ü»Ö

¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß«Ö ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

Q=t (N,K,T)

¯ÖÖ™Ôü-1

O NO ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

W/p SL Q=t (N,K,T)

R ¯ÖÖ™Ôü-2

DL

O NO ü

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ «üÖ ȩ̂ü No ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü ow/p ÆüÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖ †Ö×)Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê.

Q/N=W/P

Q = t (N,K,T)

DL = t (W/p)

SL = t (w/p)

Q/N = w/p

DL = SL

� ¾ÖÃŸÖã ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ Product Market ¾ÖÃŸÖã²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ - ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ÆüÖ“Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß = ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖ “µÖÖ ´ÖŸÖê ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ ´ÖÖ´ÖæÔŸÖ

¯ÖÏÃ£Ö×¯ÖŸÖ ÆêüÖŸÖê.

S = t(R) †Ö×)Ö I = t (K)

ˆŸ¯ÖÖ

¤ü−Ö

¾ÖÖÃŸÖ

¾Ö ¾ÖêŸ

Ö−Ö

´Æü)Öæ−Ö S = I

c c

s

¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ R1

I

s

R2 R1 ü

s

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †Ö×)Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ ü̧ôû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü ŸÖ ü̧

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †Ö×)Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ †Ö�éúŸÖß“µÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö

ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ «üÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ Money Market ´ÖÖî×¦ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×)Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ »ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö

Ø�ú´ÖŸÖ ×−Ö¬ÖÖÔ× ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

Q0

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

mv

ˆŸ¯ÖÖ

¤ü−Ö

²Ö“ÖŸÖ & ÷ÖãÓ́ Ö¾Ö�Ö�

ú

ˆŸ¯Ö

Ö¤ü−Ö

o p0

Q0

¾ÖêŸÖ−Ö

o p0

2.2.2 ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×�Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ †Ö×�Ö ŸÖÖšü ü̧ŸÖÖ The Rigities, ftexibity in price & Images

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖß»Ö »Ö¾Ö“Öß�úŸÖê¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ ü̧»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ‹�ãú)Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ ´Ö¬µÖê �ÖÓ›ü, ¾ÖêŸÖ−Ö , ¾µÖÖ•Ö †Ö×)Ö −Ö±úÖ Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ´ÖÖê²Ö¤ü»Öê ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¯Öî�úß

ÁÖ×´Ö�úÖ»ÖÖ ×¤ü»Öê •ÖÖ)Ö ȩ̂ü ¾ÖêŸÖ−Ö µÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö •Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü̧ ü »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ �ú¹ý−Ö ¯Öã)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃŸÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

�úÖ ü̧)Ö µÖêŸÖÖê. �úÖ ü̧)Ö †×¬Ö�ú ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü−Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ �ú´Öß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ˆ»Ö™ü ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. Æêü ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�ÎúÖ «üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

D

W

¾ÖêŸÖ−Ö

ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú

D

O N N1

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧

†Ö�éúŸÖßŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¾Ö�Îú Š)ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ow

¾Ö¹ý−Ö ow1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ÃÖÓ�µÖÖ on ‹ê¾Ö•Öß on1¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü ü̧ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖÖ¾Öê †ÃÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖªÖ“Öê ´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¤êü�Öß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ÷Ö)Öß»ÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ−Öê ´ÖÖ÷Ö)Öß´Ö¬µÖê

¯Öã¾Öá¯Öê�ÖÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾ÖÖœü»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß²Öê�úÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖß »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖÖ¾µÖÖ †ÃÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ´ÖŸÖ

ÆüÖêŸÖê.

¯Öî¿ÖÖŸ

Öß»Ö ¾

ÖêŸÖ−Ö

• ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÖšü¸üŸÖÖ Wage Rigidition

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü¸ü »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ´ÖÖ»Ö�ú ¾Ö÷ÖÖÔ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ“Öß

ÃÖÖî¤üÖ¿ÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ÁÖ´Öß�ú ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ŸÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ

¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öß †¯Öê�ÖÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öôêû ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ ¿ÖŒµÖ −ÖÃÖŸÖê.

‹�ÖÖªÖ ˆªÖê•Ö�úÖ−Öê ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ �êú»Öß ŸÖ¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö ™üÖôêû²ÖÓ¤üß ‘Öȩ̂ üÖ¾Ö ´ÖÖê“ÖÖÔ µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ×¾Ö‘ÖÖŸÖ�ú ²ÖÖ²Öà−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü

•ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö ‹ê¾Ö•Öß †¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ¸ü)Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �ú¸ü)ÖÖ ü̧Ö ¾Ö÷ÖÔ ´Æü)Öæ−Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ�ú›êü ²Ö×‘ÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. •Ö ü̧ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“µÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖ

�ú¯ÖÖŸÖ �êú»Öß ŸÖ¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö¸ü ¾Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü)Öæ−Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê

¤ü¸ü »Ö¾Ö×“Ö�ú ‹ê¾Ö•Öß ŸÖÖšü¸ü †ÃÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÖšü̧ üŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤üÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ‹�úÖ“Ö

¾ÖêŸÖ−Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ �úÖ´Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÖšü ü̧ŸÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü ü̧ÖŸÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖÖšü ü̧ ¾ÖêŸÖ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ

�Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖÖšü ü̧ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ †ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖ×´Ö´ÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¾ÖêŸÖ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ŸÖÖšü ü̧ŸÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß «üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

Y ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ŸÖÖšü ü̧ŸÖÖ

E E1

¾ÖêŸÖ−Ö W

D2 D1

o N N1 X

ÁÖ´ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß /¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ WTS ÆüÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ÁÖ´ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß (DL)¾Ö ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö E

Ø²Ö¤ãüŸÖ ÆüÖê¾Öã−Ö WO ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ ŸÖ¸ü ON¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ DL1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö−Öß ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö E1 −Ö×¾Ö−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö Ø²Ö¤ãüŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ON1 ¯ÖµÖṌ Ö

¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ´ÖÖ»Ö ¯Öã¾Öá ‹¾ÖœüÖ“Ö ´Æü)Ö•Öê OW †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ŸÖÖšü¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. WT µÖÖ

†ÓŸÖ¸üÖ»ÖÖ �êú−ÃÖ ¯ÖÏ×)ÖŸÖ ´ÖÓ×¤ü“ÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿Ö †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

2.2.3 ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ : Implication`s of the Classical Theory

•Öê. ²Öß. ÃÖê. µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖŸÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¯Öêšü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×−ÖµÖ´ÖÖŸÖã−Ö †−Öê�ú ²ÖÖ²Öß ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †Ö»µÖÖ. µÖÖ ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ

¾Ö¹ý−Ö“Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖ¸êü)ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖÖß“Öß ³Öã×´Ö�úÖ Ã¯ÖÂ™ü¯Ö)Öê ÃÖ´Ö•Ö)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß. ÃÖê µÖÖÓ−Öß ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê»µÖÖ ´Öã�µÖ ²ÖÖ²Öß

¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾ÖÓµÖ“Ö×»ÖŸÖ †ÃÖŸÖê : †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾ÖÓµÖ“Ö×»ÖŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê�ú †ÖÙ£Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÆüÖêŸÖê.ˆ¤üÖ. ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ

¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)ÖßÆüß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ¤üÖê‘ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö üÆüÖê‡Ô»Ö . †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯Ö× ü̧“Ö»Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê

Ø�ú¾ÖÖ ×�ÎúµÖÖ×¿Ö»ÖŸÖê ´Ö¬µÖê ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý −ÖµÖê †ÃÖÖ ÃÖê µÖÖÓ“ÖÖ ´Öã�µÖ ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ.

2. †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖÓ³Ö¾Ö †ÃÖŸÖê: ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÖÂÖá�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×�úŸÖßÆüß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ‹�ãú)Ö ¾ÖÖÙÂÖ�ú ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖÆæü ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ •ÖÃÖ•ÖÃÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸÖÃÖŸÖÃÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²Ö¿ÖßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: −Ö×¾Ö−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×¾Ö�Îúß �êú»Öê •ÖÖ‡Ô»Ö.

3. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ²Öê�úÖ ü̧ß †¿ÖŒµÖ †ÃÖêŸÖê : •Ö¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖ �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Öê�úÖ¸üß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸÖÖê ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÃÖê»Ö †¿Öß ²Öê�úÖ¸üß �úÖÆüß †ÛÃ£Ö¸ü

‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ˆ¤üÍ³Ö¾Ö»Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ŸÖß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö −ÖÖÆüß¿Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

4. ²Öê�úÖ ü̧ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ »Ö¾Ö�µÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ³Ö¹ý−Ö ×−Ö‘ÖŸÖÖê: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ²Öê�úÖ¸ü ¯Ö›æü−Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ŸÖê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö)Öê ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖÖŸÖ.

´Æü)Öæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö �úÖ´ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¤êüŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê

•Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üŸÖê.

5. ´Ö•Öã̧ üß ¤ü ü̧ÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �ú›ãü−Ö ²Öê�úÖ ü̧ß ¤ãü ü̧ ÆüÖêŸÖê. : ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ´Ö•Öã̧ üß“ÖÖ ¤¸ü ¾ÖÖœü»µÖÖ ´Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. •Ö ü̧ ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü¸üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»Öß ŸÖ¸ü ¯Öã¾Öá“Öê ÁÖ×´Ö�ú ¤êü�Öß»Ö

−Ö×¾Ö−Ö ¤ü ü̧ ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß ¤ãü ü̧ ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

6. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖ�ú“Öê ŸÖŸ¾Ö †ÃÖŸÖê.: ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ)ÖÖ»Öß Ã¾ÖÓµÖ“Ö»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê �úÖµÖì ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖê. �úÖÆüß

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸÖê †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ¤ãü̧ ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

ÆüÖêŸÖÖê.

7. ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ×−ÖÛÂ�ÎúµÖ †ÃÖŸÖÖê.: ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯ÖêÃÖÖ �êú¾Öôû ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÃÖã−Ö ¾ÖÃŸÖã ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓã“ÖÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

2.2.4 ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †Ö×�Ö ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öß ×™ü�úÖ: Kegbes`s Criticism of the say`s law and the classical theory of Income :

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšü ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ ¤üÖê−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê)ÖÖŸÖã−Ö ×™ü�úÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. ‹�ú ´Æü)Ö•Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê)ÖÖŸÖã−Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖê µÖÖÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×−ÖµÖ´Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öã)Ö¯Ö)Öê †´ÖÖ−µÖ

�êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×™ü�úÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Öê �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×™ü�úÖ

• ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ - ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß.

• ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ −ÖÃÖŸÖÖê

• ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖ −ÖÖÆüß

• ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú

• ²Ö“ÖŸÖ -÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú −ÖÃÖŸÖê

• ×¤ü‘ÖÔ �úÖôû

• ¯Öã)ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ

• ¯ÖîÃÖÖ ×−ÖÛÂ�ÎúµÖ −ÖÃÖŸÖÖê. 1. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ã¾ÖŸÖ:“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß :

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ã¾ÖŸÖ: “Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �úºþ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´Öôû)ÖÖ ȩ̂ü ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öê�ÖÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö †¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖß“Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ»Ö™ü ÷Ö ü̧ß²Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ

�Ö“ÖÔ �ú ü̧)µÖÖµÖÖê÷µÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

2. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öã�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ −ÖÃÖŸÖÖê : ¯Ö¸ü¯ÖÓ̧ Ö÷ÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ −ÖãÃÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Ö“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ“Ö ÆüÖêŸÖÖê. †¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ

²Öê�úÖ¸üß †¯Ö¾ÖÖ¤üÖŸ´Ö�ú ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ“Ö †ÖœüôûŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö¸üßÛÃ£ÖŸÖß ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ −ÖÃÖã−Ö †¯Ö¾ÖÖ¤üÖŸ´Ö�ú †ÖœüôûŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öã)ÖÔ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ �ú¬Öß“Ö −ÖÃÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öã)ÖÔ ‹ê¾Ö•Öß †¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ»ÖÖ“Ö ÆüÖêŸÖÖê.

3. ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖß“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖ −ÖÖÆüß.: ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖ´Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß ¤ãü ü̧ ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ

ÆüÖêŸÖê.�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †ÃÖ»µÖÖ−Öê ´Ö•Öã̧ üß ´Ö¬µÖê �ú¯ÖÖŸÖ �ú¸ü)Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ

−ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÃÖÓ̄ Ö, †ÖÓ¤üÖê»Ö−Ö, ™üÖôêû²ÖÓ¤üß µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê ¤ãüÂ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖß»Ö.ÃÖî¬¤üÖÓŸÖß�ú ¥üÂ™üß−Öê ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ

�êú»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ¿ÖŒŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö

¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ²Öê�úÖ¸üßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü)Öæ−Ö ¾ÖêŸÖ−Ö �ú¯ÖÖŸÖ ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

4. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ÆüÃ£Ö�Öê̄ Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖê : ÃÖ−ÖÖ´Ö−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê Ã¾ÖÓµÖ“Ö»ÖßŸÖ ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý −ÖµÖê.

5. ²Ö“ÖŸÖ =÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�ú −ÖÃÖŸÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú −ÖêÆü´Öß“Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö ÆüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öã−ÆüÖ ¯ÖÏÃ£Ö×¯ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.¯Ö¸ÓüŸÖã ×Æü ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß.

ŸµÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ²Ö“ÖŸÖ Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö ‹ê¾Ö•Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öã�ú −Ö±úÖ †Ö×)Ö ŸÖÖê™ü¶Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

6. ¤üß‘ÖÔ�úÖôû µÖÖê÷µÖ −ÖÖÆüß.: ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ²Ö“ÖŸÖ - ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖã �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖ¾Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ �úÖ ü̧)Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß ´ÖéŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö �êú−ÃÖ

µÖÖÓ−Öß †»¯Ö�úÖôûÖÃÖÖšüß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †»¯Ö�úÖôûÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Öã ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

7. ̄ Öã�ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ : ÃÖê µÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÃÖŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö ¯Öæ)ÖÔ Ã¯Ö¬Öì“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †™üß ¯Öæ)ÖÔ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖã �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê

²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ �ú¬ÖßÆüß ¯Öæ)ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. †¯Öæ)ÖÔ Ã¯Ö¬ÖìŸÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ´ÖÖ−µÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

8. ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖÛÂ�ÎúµÖ Ã¾Öºþ¯Ö : ÃÖê µÖÓÖ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ×−ÖÛÂ�ÎúµÖ ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖê.

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ±úŒŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖã �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾µÖŒŸÖß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•ÖßÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ

‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ÃÖÖšü×¾ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö = �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ ×−ÖÙ�úµÖ

−ÖÃÖæ−Ö ÃÖ×�ÎúµÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.

2.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :-

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ :

1. ÃÖê “ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ

2. ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ ŸÖÖšü ü̧ŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

3. ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ.

4. ÃÖê µÖÖÓ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧×¾ÖÂÖµÖ�ú ×−ÖµÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

5. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸üß»Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×™ü�úÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

6. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß Ã£Öæ»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

‘Ö™ü�ú -3 ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ




3.2.1 ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö

3.2.2 ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß

3.2.3 ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü ‘Ö™ü�ú

3.2.4 ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×)Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

3.2.5 ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ±ú»Ö−Ö



3.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

3.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß

3.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

3.0 ˆ×§üÂ™êü :- 1. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)Öê.

2. ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÷Ö×)ÖŸÖß ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−Öê ×ÃÖ ü̈ �ú ü̧)Öê.

3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö �ú¸üÖ“Öê ¤ü¸ü µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê)Öê.

4. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ¥üÂ™üß�úÖê−Ö †³µÖÖÃÖ)Öê.

5. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ¾Öê÷Ö µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü)Öê.

3.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“ÖÖ ¯Ö÷Ö›üÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, 1929 “µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß´Öãôê ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ

•Ö÷ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü −Ö×¾Ö−Ö ÃÖÓ�ú™ü ˆ³Öê ¸üÖ×Æü»Öê. Ø�ú´ÖŸÖß ¾Öê÷ÖÖ−Öê �ú´Öß ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸÖß. ²Öê�úÖ ü̧“Öß †× ü̧Â™ü

�ú´ÖÖ»Öß“Öê •ÖÖ)Ö¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ ¯Öæ)ÖÔ̄ Ö)Öê †¯ÖµÖ¿Öß šü̧ ü»Öß.

µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™üÖ¾Ö ü̧ ´ÖÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖò−Ö ´Öê−ÖÖ›Ôü �êú−ÃÖ µÖÖ−Öß 1933 ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ×»Ö�ÖÖ−ÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ

�êú»Öß †Ö×)Ö 1936 ´Ö¬µÖê ‹�ú ÷ÖÏÓ£Ö ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ 'ˆŸ¯Ö®Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ' †ÃÖê −ÖÖ¾Ö

¤êü)µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖ“Öê −ÖÖ¾Ö ŸµÖÖÓ−Öß "The General Theory of Employment Interest and Money"

µÖÖ Ã¾Ö¹ý ¯ÖÖŸÖ ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �êú»Öê.

¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ¯ÖÏ�ú¸ü)ÖÖŸÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü �úÖê)ÖŸÖê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

3.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Öü :-

3.2.1 ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö (Principal of Effective Demand) :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü¯Ö)Öê ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖ−Öê ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê »Ö�Ö ¾Öê¬Öæ−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Öß»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ−Öß †»¯Ö�úÖôûÖÃÖÖšüß −Ö×¾Ö−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ

ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÃÖêÆüß −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸµÖÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

(ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ±ú»Ö−Ö) (÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú ±ú»Ö−Ö)

ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ

¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæ ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ÆêüŸÖæ

ˆŸ¯Ö®Ö ˆŸ¯Ö®Ö ˆŸ¯Ö®Ö

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÖŸÖôûß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖß»Ö �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖế Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.´ÖÖ÷Ö)Öß ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú¸ü)ÖÖ¸êü

‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧»µÖÖÃÖ ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öê�ÖÖ −Ö¾Öß−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ×ŸÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê

•ÖÖŸÖê. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

� ‹�æú�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö �ú¹ý−Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ. Æüß ´ÖÖ÷Ö)Öß

Ø�ú´ÖŸÖß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ×³Ö®Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ»ÖÖ ×³Ö®Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ−Öê ×¾Ö�Îúß �êú»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê

†¯Öê�ÖßŸÖ Ÿ̂¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ. ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ×³Ö®Ö ¯ÖÖŸÖóµÖÖÓ−ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû

†ÃÖŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ−ÖÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ±ú»Ö−Ö (Aggregate Demand

Function) ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

‹�æú�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß ±ú»Ö−Ö ŸÖŒŸÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß (»Ö�Ö) ‹�æú�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß (�úÖê.ˆ.)

00 50

10 100

15 150

20 200

25 250

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×•Ö¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧Ö¾Öß“Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ 10-

20,25 µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤êü�Öß»Ö 100,200,250 µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ¾Ö ü̧“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

‹�æú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (Aggrgate Supply) :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß �êú»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ´Æü)Ö•Öê ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÙ´ÖŸÖß ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧

¾ÖêŸÖ−ÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ‡ŸÖ ü̧ �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ»ÖÖ“Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ (Supply Price)

†ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ‹�æú)Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

†Ö×)Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö¡Ö�úÖ»ÖÖ ‹�ãú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ±ú»Ö−Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

‹�æú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ±ú»Ö−Ö ŸÖŒŸÖÖ ‹�æú�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ (»Ö�Ö) ‹�æú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (�úÖê.ˆ.)

00 50

10 75

15 175

20 200

25 300

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒµÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. 10 »Ö�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü

†ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ 72 �úÖê. ˆ. �Ö“ÖÔ ´Æü)Ö•Öê ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê.

� ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö (Determination of Effective Demand) :- ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ‹�æú)Ö

´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ †¯Öê�ÖßŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ,

ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö²Ö¸üÖê²Ö ü̧ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö •µÖÖ×šü�úÖ)Öß ´ÖÆü¢Ö´Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß †Ö×)Ö ×�ú´ÖÖ−Ö �Ö“ÖÔ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖß»Ö ×�úÓ¾ÖÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÖ¸ü�ÖÖ“Ö †ÃÖê»Ö

ŸµÖÖ×šü�úÖ)Öß ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»µÖÖÃÖ

†×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¯Öê�ÖÖ �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

´Æü)Öæ−Ö •µÖÖ×šü�úÖ)Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß = �Ö“ÖÔ ÆüÖê‡Ô»Ö ŸÖê£Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß (»Ö�Ö) ‹�ãú� ´ÖÖ÷Ö�Öß (�úÖê.ˆ.) ‹�æú�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (�úÖê.ˆ.)

00 50 00

10 100 75

15 150 175

20 200 200

25 250 300

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß 10 »Ö�Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ‹�æú)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß 100 �úÖê.ˆ. ŸÖ¸ü, ‹�æú)Ö �Ö“ÖÔ 75 �úÖê.ˆ. †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö. 25 »Ö�Ö ¯ÖµÖÕŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß 250 �úÖê.ˆ. ŸÖ¸ü, ‹�æú)Ö �Ö“ÖÔ

300 �úÖê.ˆ. †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö. ¿Öê¾Ö™üß 20 »Ö�Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß, ‹�æú)Ö

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏŸµÖê�úß 200 �úÖê.ˆ. ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö �Ö“ÖÔ = ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖê¾Öæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ»ÖÖ †¯Öæ)ÖÔ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö (Under Employment Equilibrium) †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü.

†¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

Y AS

T

�Ö“ÖÔ/ E

¯ÖÏÖ¯ŸÖß P AD

O M N X

¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ AD ÆüÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú, ŸÖ ü̧ AS ÆüÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¾Ö ‹�æú)Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö E Ø²Ö¤æüŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö OM ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ON Æüß

‹�æú)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö T Ø²Ö¤æü −ÖÓŸÖ ü̧ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú Y †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

MN ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê

•ÖÖŸÖê.

¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö´Ö¬Öß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú

†ÃÖŸÖê. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾µÖŒŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ + ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ + ÃÖ¸ü�úÖ¸üß �Ö“ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœæü−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾ÖÖœæü−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê �Ö“ÖÖỐ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖê.¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧“µÖÖ ×¤ü¿Öê»Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö

ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÖŸÖôûßÃÖ ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

Y S

E1

C+I+G

�Ö“ÖÔ/ E

¯ÖÏÖ¯ŸÖß AD

O M N X

¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖß»Ö

C+I+G ÆüÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•ÖãÃÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü)Öæ−Ö −Ö¾Öß−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö E1 Ø²Ö¤æü ÆüÖê¾Öæ−Ö ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

µÖÖ»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

3.2.2 ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß (Determination of National Income) :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×−Ö¸ü×−Ö ü̧ÖóµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ ¿ÖŒŸÖß ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê»µÖÖ

†ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß Æüß ‹�úŸÖ¸ü ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

‹�æú)Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ˆŸ¯Ö®ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê. ‹�æú)Ö ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ²Ö¸üÖê²Ö¸ ü†ÃÖŸÖê.

‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ“Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ †ÃÖê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ‹�æú)Ö

ˆŸ¯Ö®Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ŸÖß−Ö �Ö“ÖÖÔ»ÖÖ ²Öȩ̂ •Öê ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê.

� ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ‹�æú�Ö �Ö“ÖÔ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö (Total Income and Expenditure Apprach) :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×−Ö ü̧×−Ö¸üÖôêû ¯Öî»Öæ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ¯Öî�úß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö �Ö“ÖÔ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ŸµÖÖÓ−Öß

Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö = ˆŸ¯Ö®Ö O = Y

ˆŸ¯Ö®Ö = �Ö“ÖÔ Y= E

�Ö“ÖÔ = ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö + ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú + ÃÖ¸ü�úÖ¸ü E = C+I+G

� ˆŸ¯Ö®Ö = ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö + �Ö“ÖÔ + ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ Y = E

Y = C+I+G

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (×«üŸÖßµÖ ¾ÖÂÖÔ)

ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖßÃÖÖšüß �Ö“ÖÔ ¥Â™üß�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

Y = C + I

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1. Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ (Co) :- Ÿ̂¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÖê Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

�Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê.

2. ¯ÖÏê× ü̧ŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ (b) :-ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖÖê ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

†ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

C = Co + bY ... i

ˆ¤üÖ. Co = 150, B = 5, I = 100 ŸÖ ü̧, Y = ?

C = 150+5.Y

Y = C + I ... ii

Y = Co + bY + I

Y = 150 + 5.Y + 100

Y - SY = 250

Y = 500

´Æü)Öæ−Ö C = 150+ 1/2 x 500

C = 400

500 = 400 + 100

500 = 500

Y-C = S

500-400=100

Y = C + I = C+S

500=400+100 = 400+100 ¾Ö¸üß»Ö ˆ¤üÖÆü̧ ü)ÖÖŸÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯Öãœüß»Ö

†Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

I Y=C

I

400 E1 C+ I

300 E C = Co + bY

200

100

200 500 ˆŸ¯Ö®Ö X

II

S

100

I

S 200 500 ˆŸ¯Ö®Ö X

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ ¯ÖÖ×Æü»µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ 150 ´ÖÖ−Öã−Ö Co + bY ÆüÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú �úÖœü»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü. ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê 200 ¾Ö¹ý−Ö 500 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ C + I µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü E1 Ø²Ö¤æüŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö S =

100 †Ö×)Ö I = 100 µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö 500 ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê.

� ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö (Saving and Investmenyt Approach) :-

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú −ÖêÆǘ Öß“Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. †Ö•Ö�úÖôûÖŸÖ ‹�ÖÖªÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß

‘Ö™ü�úÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ‹ê¾Ö•Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ (−Ö±úÖ-ŸÖÖê™üÖ) †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ»ÖÖ Ÿ̂¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö•ÖÖ •ÖÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú

†ÃÖ)ÖÖ¸üÖ ×ÆüÃÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêµÖ.

Y = C = S ... i

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö•ÖÖ •ÖÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖ)ÖÖ¸üÖ ×ÆüÃÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêµÖ.

Y = C = S ... ii

¾Ö¸üß»Ö ¤üÖê−Æüß ÃÖ´Öß�ú¸ü)Öê ‹�ú¡ÖßŸÖ �êú»µÖÖÃÖ,

Y = C + S

Y = C + I

C + S = C + I

S = I ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö»Öß •ÖÖŸÖê.¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †Ö×)Ö ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß²Ö¸üÖê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖê.

Y + Cp = Ip

(ˆŸ¯Ö®Ö Y Æêü ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö Cp †Ö×)Ö ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß Ip ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖê.)

Cp = b(Y, r, A, �)

( ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ˆŸ¯Ö®Ö, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öã»µÖ †Ö×)Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê.)

Ip b (Y,r)

×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

Sp = b (Y,r)

ŸÖ ü̧ ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö

Sp = Ip

×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖê.

Y

Y0

ˆŸ¯Ö®Ö

P I0 X

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

Y S

ˆŸ¯Ö®Ö

Y0

P I0 = S0 ú X

²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃŸÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö

†ÃÖê −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧, ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖ †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

3.2.3 �ÖÖ»Öß»Ö ‘Ö™ü�úÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×−Ö ü̧×−Ö ü̧Öôêû ‘Ö™ü�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ

µÖÖ−ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

• ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ±ú»Ö−Ö :-�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ²Ö“ÖŸÖ Æêü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ±ú»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö S = b (Y) ŸÖ ü̧,

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æêü ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“Öê ±ú»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö I = b (Yr) •Ö ü̧, S < I ´Æü)Ö•Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ †ÃÖŸÖê. ˆ»Ö™ü S > I ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¯Öê�ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‘Ö™ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê −ÖêÆü´Öß“Ö S = I Æêü †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü)Ö, ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘Öê)ÖÖ ȩ̂ü

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö÷ÖÔ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö

ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÖŸÖôûßÃÖ Y0 ˆŸ¯Ö®Ö

×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê Y1 µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

µÖÖ×šü�úÖ)Öß ÷Öã)Ö�úÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆ¯ÖŸ®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö.

Ö´ÖŸÖÖê»ÖÖ¯Öê�ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö Y2 ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ÷Öã)Ö�úÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö †Ö×)Ö ¿Öê¾Ö™üß Y0 Æêü ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß´Ö¬µÖê ´Öãôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ

²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ´Öãôû ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß ²Ö¤ü»ÖŸÖê.

²Ö“ÖŸÖ �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ²Ö“ÖŸÖ �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´Öãôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

II ¾Ö�Îú I1I1 —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ Y0 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Y1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü I I2 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö Y2 ¯ÖµÖÕŸÖ

�ú´Öß ÆüÖêŸÖê.÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

²Ö“ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ S1 , S1 ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö Y1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü S2, S2 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß —

ÖÖ»µÖÖÃÖ Y2 ¯ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê.

F C

C1

D E

450

O A B ˆŸ¯Ö®Ö

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ c ÆüÖ �ú¸ü †Ö�úÖ¸ü�µÖÖ¯Öæ¾Öá“ÖÖ ŸÖ ü̧ c ÆüÖ �ú¸ü †Ö�úÖ ü̧�Öß −ÖÓŸÖ¸ü“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÖÆêüŸÖ.

DE (Tax) = EF (Govt. Exp.)

AB (ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö AV) = DE (T) = EF (G)

BBM = ∆�

∆ =

∆

∆� = 1

ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ÷Öã�Ö�úÖ«üÖ ȩ̂ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö �ú¸ü µÖÖÓ“µÖÖ«üÖ ȩ̂ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. 4 ¯Ö¸ü×�úµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü (Foreign Trade) :- �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öß ³Öã́ Öß�úÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¾ÖÖšæü−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü †ÖµÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−Ö �ú´Öß ÆüÖê¾Öã−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ«üÖ¸êü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Y = C + I + G + (X-M) X = ×−ÖµÖÖÔŸÖ M = †ÖµÖÖŸÖ

•Ö¸ü X > M †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü Y ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ×�úŸÖß ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÷Öã�Ö�ú (FTM) Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¿Öê�ú›üÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ ˆŸ¯Ö−−ÖÖŸÖ ¿Öê�ú›üÖ ×�úŸÖß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö Æêü ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÷Öã�Ö�ú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. †Ó×ŸÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö FTM = ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

FTM = ∆

∆�

¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÷Öã�Ö�ú ÆüÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß (M) †Ö×�Ö ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß (S) µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê

FTM = �

��

ˆ¤üÖ. M = 1 †Ö×�Ö S = 3

ŸÖ¸ü FTM = �

.�� .� = 2.5

•Ö¸ü ×−ÖµÖÖÔŸÖ 20 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ−Öß ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ ü̧ †Ó×ŸÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö Æêü 20 x 2.5 = 50 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ−Öß ¾ÖÖœêü»Ö. ¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖœüôûŸÖê.

Y = C C + I + (X) + (X) C + I + (X)

O Y Y1 ˆŸ¯Ö®Ö

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö (∆X ) —ÖÖ»µÖÖÃÖ †Ó×ŸÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ (YY1) ¤êü�Öß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ»ÖÖ ¸¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

÷Öã�Ö�ú (FTM) †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. 3.2.4 ˆŸ¯Ö−Ö−Ö, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×�Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö (Income, Consumption & saving relationship) :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ŸÖÃÖê“Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ ÃÖã¬¤üÖ ¯Öã̧ ü�ú †ÃÖŸÖÖê, †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ •ÖÖê �Ö“ÖÔ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ŸµÖÖ»ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. 5000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ 4000 ¹ý. �Ö“ÖÔ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, µÖÖ»ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ‹�úÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê ×−Ö¸ü×−Ö¸üÖôêû ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ×−Ö ü̧×−Ö¸üÖôÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖóµÖÖÓ−ÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ¯Ö�Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß c=f(r) †¿Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

� �êú−µÖ µÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾ÖéŸÖŸÖß“ÖÖ ´ÖÖ−ÖÃÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×−ÖµÖ´Ö :- Keynes Psychological Law of consumption �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Öê �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−ÖÃÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×−ÖµÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�ú Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖŒŸÖß×−ÖÂšü ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ Ã¾Ö³ÖÖ¾Ö ÷Öã�Ö¬Ö´ÖÔ ×³Ö®Ö †ÃÖŸÖÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö ¾µÖŒŸÖà´Ö¬µÖê ŸÖã»Ö−ÖÖ ÆüÖê¾Öã ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ×−Ö¸ǖ Öê�Ö¥üÂ™ü¶Ö ‹�úÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ •Öê¾Öœüß ¾ÖÖœü ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê, ×ŸÖŸÖ�úÖ“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœæü −Ö ¤êü�µÖÖ“Öß ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�ú ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÃÖŸÖê.

µÖÖ»ÖÖ“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾ÖéŸÖŸÖß“ÖÖ ´ÖÖ−ÖÃÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×−ÖµÖ´Ö †ÃÖê −ÖÖÓ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

ÆüÖ ×−ÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß¾Ö¹ý−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†.�Îú. ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

1 1000 600

2 2000 1000

3 3000 1500

4 4000 1800

5 5000 2000 ¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö−−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ •Öê¾Öœêü ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê ×ŸÖŸÖ�úÖ“Ö

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. ˆŸ¯Ö−Ö−Ö 1000 ¹ý. ¾Ö¹ý−Ö 2000 ¹ . ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ 600 ¹ý. ¾Ö¹ý−Ö 1000 ¹ý. ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

´Æü�Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœü �ú´Öß †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ−ÖÃÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×−ÖµÖ´Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

ˆŸ¯Ö−−ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ �ú¬ÖßÆüß ¿Öã−µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü −ÖÃÖŸÖÖê.

O < ∆C

∆Y . ............................... (i)

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸ü Æêü ¿Öã−µÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ŸÖê ‹�úÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß

†ÃÖŸÖê.

O < ∆C

∆Y < 1 . ............................... (ii)

•Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ‹�úÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×�Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö µÖÖÓ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê.

: : ∆S � ∆D � ∆Y

O < ∆�

∆� +

∆�

∆∆�

∆� +

∆�

∆ = 1

ˆŸ¯Ö®Ö Æêü �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Öȩ̂ ü•Öê ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Y Y = C

E ∆� � ∆� � ∆�

C = f (r) O Y Y1

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ E Ø²Ö¤ãüŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö = �Ö“ÖÔ †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß ¯Öê�ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœü �ú´Öß

†ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö ²Ö“ÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

� ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ¯ÖÏ�úÖ¸ü Types of Propensity to consume

ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß : Average Propensity to consume - APC ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ÷Öã�ÖÖê¢Ö ü̧ÖÃÖ APC †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

APC = �

ÃÖ.ˆ.¯ÖÏ. =

ˆ¯Ö³ÖÖê Ö Ö“ÖÔ

ˆŸ¯Ö®Ö

ˆ¤üÖ. 1000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö 600 ¹ý. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü

APC = ��

�� APC = 0.6

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß : Marginal Propensity to consume - MPC ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ»ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ ×´Öôû�ÖÖ¸êü ˆ¢Ö¸ü ´Æü�Ö•Öê MPC ÆüÖêµÖ .

MPC = ∆�

∆ ×ÃÖ.ˆ.¯ÖÏ. =

ˆ¯Ö³ÖÖê Ö Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ˆ¤üÖ. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ 1000 ¹ý. ¾Ö¹ý−Ö 2000 ¹ý. ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ 600 ¹ý. ¾ÖÃÖã»Ö 1000 ¹ý. ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖ¸ü

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

MPC = ��

!��

MPC = "��

�� MPC = 0.04

ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß : Average Propensity to save : APS ²Ö“ÖŸÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸üÖÃÖ APS †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

APS = �

ÃÖ.²Ö.¯ÖÏ. =

²Ö“ÖŸÖ

ˆŸ¯Ö®Ö

ˆ¤üÖ. 1000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ 400 ¹ý. ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

APS = "��

�� APS = 0.4

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß : Marginal Propensity to save MPS ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“µÖÖ ÷Öã�ÖÖê¢Ö ü̧ÖÃÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾ÖéŸÖŸÖß †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

MPS = ∆S

∆Y ×ÃÖ.²Ö.¯ÖÏ. =

²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ˆŸÖ®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ˆ¤üÖ. 1000 ¹ý. ¾Ö¹ý−Ö ˆŸ¯Ö®Ö 2000 ¹ý. —ÖÖ»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß 400 ¹ý. ¾Ö¹ý−Ö 1000 ¹ý. ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

MPS = �� "��

!��

MPS = ��

�� MPS= 0.6

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö×�Ö ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß µÖÖÓ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ‹�úÖ ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö®Ö (Y) ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö (c) APS MPC APS MPS ²Ö“ÖŸÖ (S)

1000 600 0.6 - 0.4 - 400

2000 1000 0.5 0.4 0.5 0.6 1000

3000 1500 0.5 0.5 0.5 0.5 1500

4000 1800 0.45 0.3 0.55 0.7 2200

5000 2000 0.4 0.2 0.6 0.8 3000

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ APC + APS = 1 ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê MPC + MPS = 1 µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

� †»¯Ö †Ö×�Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö�ú :- Short - run and Long - run consumption function †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †Ö•Ö �úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö ü̧ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß, ŸµÖÖ´Öãôêû †»¯Ö �úÖôûÖ´Ö¬µÖê MPC “Öê ´Öã»µÖ 1 ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê, ´Æü�Öã−Ö“Ö MPC = 1 Ø�ú¾ÖÖ MPC < 1 †ÃÖŸÖê. ×¤ü‘ÖÔ�úÖôû ´ÖÖ¡Ö ²Ö¸üÖ“Ö †¾Ö¬Öß †ÃÖŸÖÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü “Öœü ˆŸÖÖ¸ü †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß

ÃÖÖ¸ü�Ö“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü�Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû MPC = 1 †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ MPC = APC †ÃÖŸÖê.

� †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö´Öã»Ö−Ö

ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ MPC

10 08 -

20 15 .7

30 20 .5

40 23 .3

50 25 .2

MPC < 1

� ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−Ö

ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ APC MPC

10 05 0.5 0.5

20 10 0.5 0.5

30 15 0.5 0.5

40 20 0.5 0.5

50 25 0.5 0.5

APC = MPC

Y †»¯Ö�úÖôû Y ×¤ü‘ÖÔ�úÖôû O X O X �úÖ»Ö�ÖÓ›ü �úÖ»Ö�ÖÓ›ü

¯Ö×Æü»µÖÖ †Ö�éúŸÖßŸÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ˆŸ¯Ö−Ö−ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †×−ÖµÖ×´ÖŸÖ ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ´Æü�Öæ−Ö MPC = 1. ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÖÆêü. ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ²Ö¤ü»Ö ÃÖÖ¸ü�ÖÖ“Ö †ÖÆêü, ´Æü�Öæ−Ö MPC = 1 †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê.

• ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú

• ˆŸ¯Ö®Ö

• ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö

• ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ÃÖÖšüÖ

• Ø�ú´ÖŸÖ

• †Ö�úÛÃ´ÖŸÖ ±úÖµÖ¤êü-ŸÖÖê™êü

• ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ †¯Öê�ÖÖ

� ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ :-

Theories of Consumption 1) ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ˆŸ¯Ö−−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Absolute Income Theary

×−Ö¸ǖ Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö •Öê.‹´Ö.�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü ÆüÖò²Öß−Ö †Ö×�Ö ÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ¤êü�Öß»Ö µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö (Drift Hypothesis) «üÖ¸êü �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ´Æü�Ö•Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœü Æüß −ÖêÆü´Öß

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß APC ‘Ö™ü�ú •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. ÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß 1935-36 ´Ö¬µÖê †´Öê×¸ü�êúŸÖß»Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö �ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ. µÖã¬¤üÖê¢Ö¸ü �úÖôûÖŸÖß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üßŸÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê¾Öã−Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö �êú»Öê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ŸµÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö (wealth effect) ´Æü�Öæ−Ö ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê ÷Öê»Öê.ÃÖÖµÖ´Ö−Ö �ãúÃÖ−Öê™ü µÖÖÓ−Öß 1869-1929 µÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ¤êü�Öß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ. ˆŸ¯Ö®Ö�Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. a) −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú¸ü�Ö :- ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú¸ü�Ö ÆüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ¾µÖŒŸÖß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ�ú›êü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ, ´Æü�Öæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê ´Æü�Öã−Ö ¿ÖÆü¸üß ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö MPC Æüß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ MPC ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

b) ×™ü�úÖ‰ú ¾ÖÃŸÖã :- ¾µÖŒŸÖß ÃÖ¬µÖÖ ™üß.¾Æüß., ÷ÖÖ›üß, ‹†¸ü �Óú›üß¿Ö−Ö¸ü µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ “Öî×−Ö“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü�Öã−Ö ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. c) ÃÖÓ̄ Ö¢Öß :- ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ÆüÖ ´ÖÖ¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †−Öê�ú �ãú™æÓü²Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖµÖÖ �Ö“ÖÖỐ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. d) ¾Öé¬¤ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ:- ×¤ü‘ÖÔ �úÖôûÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖµÖÖê¾Öé¬¤ü ¾µÖŒŸÖà“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖê, ¾Öé¬¤ü ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾Ö¸üß»Ö ‘Ö™ü�úÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÃÖê −ÖÖÓ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ×™ü�úÖ :- ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1. ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ˆŸ¯Ö−−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê�ÖÖŸÖ µÖãŒŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

2. ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ŸÖŸ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖã ²Ö·µÖÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. •µÖÖ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

3. µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê †“ÖÖ−Ö�ú —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¬Ö−Ö »ÖÖ³Ö Ø�ú¾ÖÖ ŸÖÖê™üÖ µÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü �úÖê�ÖŸÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê, µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö �êú»Öê»Öê −ÖÖÆüß.

2. ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ :- Relative Income Theory :-

ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ›üÖȩ̂ üÖê¤üß ²ÖÎÑ›üß (Dorothy Brandy) †Ö×�Ö ¸üÖê—Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ›ü¶ãÃÖê−Ö¾Ö¸üß µÖÖÓ−Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. ›ü¶ãÃÖê−Ö¾Ö¸üß µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †»¯Ö †Ö×�Ö ×¤ü‘ÖÔ �úÖôûÖÃÖÖšüß ×³Ö−−Ö †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¯Öê�Ö ŸÖŸ¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ Ã¾ÖÖµÖ¢Ö −ÖÃÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öß †ÃÖŸÖÖê. ¿Öê•ÖÖ¸üß Ø�ú¾ÖÖ •Ö¾Öôû ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖÃÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö −ÖÃÖã−Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¯Öê�Ö ŸÖŸ¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öß †ÃÖã−Ö ¾µÖŒŸÖß ¾µÖŒŸÖß´Ö¬µÖê †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ›ü¶ãÃÖê−Ö¾Ö¸üß µÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¤üÖê−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

a) ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö (Demonstration Effect) :- ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ̧ ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖŒŸÖß ÃÖŸÖŸÖ ¿Öê•ÖÖ¸üß¯Öê�ÖÖ †Ö¯Ö»Öê †ÛÃŸÖŸ¾Ö ¾Öê÷Öôêû ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖê. µÖÖ ´Ö¬µÖê ×™ü�úÖ‰ú ¾ÖÃŸÖã, ˆ““Ö ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öà¾Ö¸ü �ÖÔ �ú¸üŸÖê, ´Æü�Öã−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

b) ¤ÓüŸÖæ̧ ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö (ratchet Effect) :- ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê ŸµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¤üÃÖŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖã ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü �Ö“ÖÔ ‘Ö™ü�µÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ ¤ÓüŸÖæ̧ ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

ˆ¤üÖ. ‘Ö›ü¶ÖôûÖ»ÖÖ “ÖÖ¾Öß ³Ö¸üŸÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖ¾Öß ¯Öæ�ÖÔ ÆüÖê‡Ô̄ ÖµÖÕŸÖ “ÖÖ�êú ¯Öãœêü ×±ú¸üŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü “ÖÖ¾Öß ˆ»Ö™ü ×±ú¸ü×¾Ö»µÖÖÃÖ ±úŒŸÖ “ÖÖ¾Öß ×±ú¸üŸÖê “ÖÖ�êú ×±ú¸üŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ´Æü�Öæ−Ö µÖÖ»ÖÖ ¤ÓüŸÖæ̧ ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †ÃÖê −ÖÖÓ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû MPC “Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê ´Æü�Öæ−Ö MPC = APC †ÃÖŸÖê.

ˆ¤üÖ. 10 ¾Ö¹ý−Ö 20 ˆŸ¯Ö®Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ 8 ¾Ö¹ý−Ö 16 ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ —ÖÖ»µÖÖÃÖ APC = 0.8 †Ö×�Ö MPC = 0.8 ÃÖÖ¸ü�Öß“Ö †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †Ö×�Ö ¤ÓüŸÖæ̧ ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö µÖÖÓ“µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö−−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Y Y = C b E a b a O Y0 Y1

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ Y0 ¯ÖÖÃÖã−Ö Y1 ¯ÖµÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ A ¯ÖÖÃÖã−Ö B ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ»Ö™ü Y1 ¯ÖÖÃÖã−Ö Y0 ¯ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ bb µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü B Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæ−Ö ›üÖ¾Öß�ú›êü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ ¤ÓüŸÖæ̧ ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

×™ü�úÖ :- 1. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸÖ −ÖÖÆüß. 2. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. 3. ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖêôêûÃÖ ÃÖŸµÖ šü̧ üŸÖ −ÖÖÆüß. 4. †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖà“Öß ¾ÖÖ÷Ö�Öæ�ú ˆ““Ö ¯ÖÏŸÖß¯Öê�ÖÖ ×³Ö®Ö †ÃÖŸÖê. 5. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �úÖµÖ´Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê �úÖ ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖÖ µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö −ÖÖÆüß.

3. •Öß¾Ö−Ö“Ö�Îú ˆŸ¯Ö−Ö−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- Life Cycle Income Theory •Öß¾Ö−Ö“Ö�Îú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö †»²Ö™Ôü †ò−›üÖê †Ö×�Ö ±Ïòú−�úÖê ´Öê×›üÛ÷»ÖµÖÖ−Öß µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ �êú»Öê. �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö−−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ

¯ÖḮ ÖÖ�Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ “ÖÖ»Öæ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖŸÖÖê, †ÃÖê ´ÖŸÖ •Öß¾Ö−Ö“Ö�Îú ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ´Ö¬µÖê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ‹�ãú�Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ˆ¯ÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¾µÖŒŸÖß �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖ–Ö“ÖµÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ •ÖÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê, ŸÖÖê ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ �úÖê�ÖŸÖêÆüß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¤ãüÃÖ·µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ˆ¬ÖÖ¸üß Ø�ú¾ÖÖ ˆÃÖ−Ö¾ÖÖ¸ü ´Æü�Öã−Ö †Öêôû�Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê .•Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬Ö»µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ²Ö“ÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. •Öß¾Ö�úÖ“µÖÖ ¿Öê¾Ö™ü“µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ŸÖß ¾µÖŒŸÖß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖæ−Ö ¯Öã�ÖÔ �ú¸üŸÖê, ´Æü�Öæ−Ö µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ×−ÖÃÃÖÖ¸ü�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖ †¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ Šú�Ö ²Ö“ÖŸÖ ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¬Ö−Ö ²Ö“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê †Ö×�Ö ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ �êú»Öê»Öß ²Ö“ÖŸÖ �úÖœæü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß“Öß ²Ö“ÖŸÖ Æüß ŸµÖÖ“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×�Ö ˆŸÃÖÖÆü�úŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

•Öß¾Ö−Ö“Ö�Îú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖœüôûŸÖÖê. Y saving C Y C Dissaving Y Borrowing X

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ YY ÆüÖ ˆŸ¯Ö−−Ö ¾Ö�Îú †ÖÆêü. •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö−−Ö ¾Ö�Îú �ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ˆŸÃÖÖÆü�úŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öã−Ö ÆüÖ ¾Ö�Îú ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖµÖÖế ÖÖ−ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê, ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö−−Ö ¾Ö�Îú ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ü †ÓŸÖ¸ü �ú•ÖÖÔ‰ú ¸ü�ú´ÖÖÓ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö ŸÖê¾Öœüß ²Ö“ÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê, ŸÖ ü̧ ¿Öê¾Ö™ü“µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ×−ÖÃÃÖÖ¸ü�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. ÃÖÓ̄ Öã�ÖÔ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö−−Ö ¾Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

•Öß¾Ö−Ö“Ö�Îú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß Æüß ¾ÖÖœüŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö †Ö�úÛÃ´ÖŸÖ ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ×™ü�úÖ :-

1. Æêü ŸÖŸ¾Ö ´ÖãŒŸÖ �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �ú¸üŸÖê. 2. ÁÖß´ÖÓŸÖ †Ö×�Ö ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖà“Öß APC ÃÖÖ¸ü�Öß †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. 3. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê −ÖÖÆüß. 4. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê †Ö×�Ö �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê 5. •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ´Ö¬µÖê ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö −ÖÖÆüß.

4. �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :-

Permanent Income Theory :- �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ‹ê¾Ö•Öß �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.�úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü�Ö•Öê ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. ×±Ïú›ǘ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü �êú»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. �úÖµÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö 2. ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö

ŸÖÃÖê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“Öê ¤êü�Öß»Ö ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ 2. ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

´Æü�Öæ−Ö Y = YP + Yt

C = CP + Ct

ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö Æêü †“ÖÖ−Ö�ú ²Ö¤ü»ÖŸÖê. †“ÖÖ−Ö�ú ¬Ö−Ö»ÖÖ³Ö —ÖÖ»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê. ˆ¤üÖ. •Öê¾ÆüÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ »ÖÖò™ü¸üß“Öê ²Ö×�ÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö †“ÖÖ−Ö�ú ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü�Öæ−Ö ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö �úÖµÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �ú´Öß †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. �úÖÆüß ¾ÖêôêûÃÖ ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ¿ÖËã−µÖ ¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ �úÖµÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö −ÖêÆü´Öß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê. �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ×¤ü»Öê»µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ×−ÖµÖÖê×•ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Öã−Ö �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ×±Ïú›ǘ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �úÖµÖ´Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²ÖßŸÖ �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö −ÖÃÖŸÖÖê.

i) ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö−Ö−Ö †Ö×�Ö ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖÖ �Ö“ÖÔ ii) �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×�Ö ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö iii) ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �úÖµÖ´Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÛÃ£Ö¸ü ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö

×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ †Ö×�Ö ÷Ö¸üß²Ö �ãú™æÓü²ÖÖ“Öß ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß (APC) Æüß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß (MPC) ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê.

�úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö �úÖµÖ´Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö�Ö“ÖÔ APC MPC

5000 4500 0.9 -

10000 9000 0.9 0.9

15000 13500 0.9 0.9

20000 18000 0.9 0.9

†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÃÖŸÖê. C = a + b Y a = Ã¾ÖÖµÖŸÖ b = ¯ÖÏê×¸üŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖã ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ

C = b.Yp ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−Ö †ÃÖŸÖê. �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Y CL J C3

I K P Q G H O A B D E F

†Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê CL ÆüÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ŸÖ¸ü Cs †»¯Ö�úÖ×»Ö−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ´Öã»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. CL ¾Ö�Îú ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö

�Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. CL ¾Ö�Îú ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö×¿Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. CL ¾Ö�Îú APC = MPC ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê ŸÖ¸ü CS ¾Ö�Îú APC>MPC ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. I Ø²Ö¤ãüŸÖ OD �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö = OP �úÖµÖ´Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÖÆêü. OA ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö OE ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖỐ Ö¬µÖê AB ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß šü¸üŸÖê. OE �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ JE �úÖµÖ´Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ †“ÖÖ−Ö�ú ¬Ö−Ö»ÖÖ³Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö OF ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê, ´ÖÖ¡Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ JE �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Öã−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö †ÃÖê −ÖÖÓ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ×™ü�úÖ :-

1. µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê −ÖÖÆüß. 2. †“ÖÖ−Ö�ú ¬Ö−Ö»ÖÖ³Ö µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. 3. µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö −ÖÖÆüß. 4. ŸÖÖŸ¯Öæ̧ üŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü�Öê Æêü †−Öã³Ö¾Ö•Ö−´Ö ×ÃÖ¬¤ü †ÖÆêü.

3.2.5 ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�ú ±ú»Ö−Ö :- Investment Function :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ̄ ÖḮ ÖÖ�Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �Ö“ÖÖÔ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ÛÃ£Ö¸ü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß ÆüÖê¾Öã−Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �úÖ¸ü�ú ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�ú ´Öã»Ö−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �úÖœü�µÖÖ´ÖÖ¬µÖê ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. (M.E.C.), ÷Öã�Ö�ú µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

� ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü :- Marginal Efficiency of Capital and Rate of interest :-

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, µÖÖ“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê, †ÃÖÖ †Ó¤üÖ•Ö ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôêû»Ö µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ÷Öé×ÆüŸÖ ¬Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“µÖÖ †ÖµÖãÂµÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.

ˆ¤üÖ. ‹�ÖÖ¤üß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¤üÆüÖ ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÂÖÖÔŸÖ 1000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖ¸ü 1000x10=10,000

†¯Öê�ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ �Ö“ÖÔ 8000 ¹ý. †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖÃÖ 10,000-8000=2000 ¹ý. −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ (MEC) Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †³µÖÖÃÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ.´Æü�Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Öã�ÖÔ †ÖµÖãÂµÖÖŸÖ ×´Öôû�ÖÖ¸üß †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“Öß ¸üŒ�ú´Ö Æüß ŸµÖÖ µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×�ú´ÖŸÖß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß •µÖÖ ¤ü¸üÖ−Öê �úÃÖ ü̧ �úÖ¯Öæ−Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê, ŸÖÖê ¤ü ü̧ ´Æü�Ö•Öê ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. ÆüÖêµÖ. ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ�µÖê¾Ö¹ý−Ö MEC Æüß ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. 1. †¯Öê×�ÖŸÖ ´Öã»µÖ :- ‹�ÖÖªÖ µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Öã�ÖÔ †ÖµÖãÂµÖÖŸÖ ×´Öôû�ÖÖ ü̧ß ¸üŒ�ú´Ö ´Æü�Ö•Öê †¯Öê�ÖßŸÖ ´Öã»µÖ ÆüÖêµÖ. Æüß ¸üŒ�ú´Ö †Ó¤üÖ•Öê †ÃÖŸÖê. µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ×™ü�úÖ‰ú¯Ö�ÖÖ¾Ö¸ü Æüß ¸üŒ�ú´Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

2. ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ :- µÖÖ»ÖÖ“Ö µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖêÆüß ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖã¹ý �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †÷ÖÖê¤ü¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß Æüß ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖã−Ö ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ»Ö™ü †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö •Ö¸ü ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸ü�Öê ¯Ö¸ü¾Ö›üŸÖê. ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖß ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ †ÖµÖãÂµÖ´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖ¸ü �ú¸üŸÖÖê, ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖ“Öß ÃÖ¸üôû ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü ´ÖÖê•ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü ŸµÖÖÃÖÖšüß †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ¾Ö•ÖÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ‹�ú ¾ÖÂÖÖÔ−ÖÓŸÖ¸ü ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü 110 ¹ý. ¤üÆüÖ ™üŒ�êú ¤ü¸üÖ−Öê ‘ÖÃÖÖ ü̧Ö �úÖ¯Ö»µÖÖÃÖ ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö ´Öã»µÖ 100 ¹ý. ÆüÖê‡Ô»Ö. ´ÖÖê.×ÃÖ.»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¡Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê.

Cr = $�

%��&' +

$�

%��&'! +

$�%��&'�

. ....................... + $�

%��&'(

Cr = ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ

Q1, Q2, Q3. . ........Qn = ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ´Öã»µÖ r = ‘ÖÃÖÖ¸ü−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �úÃÖ ü̧ ¤ü¸ü (Discount Rate) ˆ¤üÖ. ‹�ÖÖªÖ ˆªÖê•Ö�úÖ−Öê −Ö¾Öß−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ‹�ú µÖÓ¡Ö 30,000 ¹ý. �Ö ȩ̂ü¤üß �êú»Öê. µÖÓ¡ÖÖ“Öê †ÖµÖãÂµÖ 3 ¾ÖÂÖì †ÖÆêü. ¯Ö×Æü»µÖÖ ¾ÖÂÖá 1100 ¹ý. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾ÖÂÖá 1210 ¹ý. †Ö×�Ö ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ¾ÖÂÖá 1330 ¹ý. †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ×´ÖôûŸÖê. 10% �úÃÖ ü̧ ¤ü¸ü �úÖœãü−Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ �êú»Öê»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü šü ȩ̂ü»Ö �úÖµÖ ?

3000 = ��

��.�� +

�!��

%��.��'! +

��

%��.��'�

= ��

�.�� +

�!��.!� +

��

�.��

= 1000+1000+1000 3000 = 3000 ¾Ö¸üß»Ö ˆ¤üÖÆü̧ ü�ÖÖŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ´Öã»µÖ †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ 10 ™üŒ�êú ¤ü¸üÖ−Öê �úÃÖ¸ü �úÖ¯Öæ−Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖœüôûŸÖê.

¯Ö Ó̧üŸÖæ •Ö¸ü †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß < ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ †¿Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ŸÖÖê™ü¶Ö“Öß šü ȩ̂ü»Ö. ˆ»Ö™ü †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß > ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ †Ö�Ö�Öß ‹�úÖ ‘Ö™ü�úÖ−Öê ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ŸÖÖê ´Æü�Ö•Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü. �úÖ¸ü�Ö ÷ÖãŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ¸üÖ−Öê •ÖÖê �Ö“ÖÔ �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê ŸµÖÖ−Öê †Ö¯Ö»Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖæ−Ö Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ¸üÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘Öê¾Öã−Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¸ü�ú´Öê¾Ö¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü�Öã−Ö ´ÖãŒŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü ‹�úÖ“Ö ¾Öêôêû»ÖÖ 1. ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ 2. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ´Æü�Ö•Öê ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ‘Ö™ü�úÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖµÖÖ †¯Öê�ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü ÆüÖêµÖ.

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¤ü¸ü (i) = )¯Öê* ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø ú´ÖŸÖ x 100

ÃÖ´Ö•ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö 1000 ¹ý. †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ 20,000 ¹ý ¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ –

×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¤ü¸ü = ��

!�� x 100 = 5%

†¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ �Ö´ÖŸÖÖ ¤ü¸ü (i) ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü (r) µÖÖÓ“Öß ‹�úÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú ü̧ŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö •Öê¾ÆüÖ, i > r Ø�ú¾ÖÖ Cr < Q

ii < r Ø�ú¾ÖÖ Cr < V i = r Ø�ú¾ÖÖ Cr < V

µÖÖ´Ö¬Öß»Ö i > r †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖÖê ¯Ö�Ö •Öê¾ÆüÖ i < r †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ�Ö¾Öæ�ú ±úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü šü¸üŸÖ −ÖÖÆüß. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¯Öê�ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ±úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü šü¸üŸÖê Ø�ú¾ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ŸÖÖê™üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ¸ü �úÖµÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê‡Ô»Ö µÖÖ“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö −ÖÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸµÖÖ«üÖ¸êü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Ø�ú´ÖŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ×ÃÖ.»ÖÖ.�Ö. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‹�ãú�Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú (¯ÖÏê×¸üŸÖ) + ÛÃ£Ö¸ü

20000 1000 5% 4% 25000

25000 1000 4% 4% 25000

30000 1000 3% 4% 25000

ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö µÖÓ¡ÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ 20,000 †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖã−Ö 1000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê. ×ÃÖ.»ÖÖ.�Ö. 5% †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü 4% †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�Öê ±úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü šü̧ üŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü 30,000 ¹ý. Ø�ú´ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. 3% ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü 4% †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸ü�Öê ŸÖÖê™ü¶Ö“Öê šü¸üŸÖê. ´Æü�Öã−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ×�ú´ÖŸÖß¾Ö¸ü †Ö×�Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öã−Ö ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. “ÖÖ ¤ü ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¿Öß Šú�Ö †ÃÖŸÖÖê, Æêü ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. y M R A ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö�Îú ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü / R1 B ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ. R2 C O M M1 M2 x

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ OR ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ»ÖÖ OM ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü OR1 OR2 ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ»ÖÖ OM1 OM2 ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú

†ÖÆêü. ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †Ö×�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÖœüß ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ ³ÖÖ.×ÃÖ.»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. �úÖ¸ü�Ö OM ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß»ÖÖ AM ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü OM1 OM2 ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß»ÖÖ BM1 CM2

»ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ †ÖÆêü. ABC ¾Ö�Îú •ÖÖê›ü�ÖÖ¸üÖ ¾Ö�Îú MN ÆüÖ ³ÖÖ.×ÃÖ. »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ŸÖã»Ö−Ö (Investment Function) †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

� ÷Öã�Ö�ú ŸÖŸ¾Ö :- The Principle of Multiplier ÷Öã�Ö�ú Æüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ‹�ú ÷Ö×�ÖŸÖß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÏÖ.†Ö ü̧.‹±ú.�úÖ−Æü µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÷ÖÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÷Öã�Ö�ú ´Æü�Öã−Ö ™üß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ �êú»Öß. ¾µÖÖ�µÖÖ :- ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ×�úŸÖß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö, µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸ü ´Æü�Ö•Öê ÷Öã�Ö�ú ÆüÖêµÖ. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

K = ∆Y

∆I ∆� = ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ²Ö¤ü»Ö

∆, = ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

K = ÷Öã�Ö�ú †Ó×ŸÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

K = ∆Y

∆I

∆Y = K. ∆I

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÷Öã�Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß (MPC) µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê«üÖ¸êü ÃÖ¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê MPC •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷Öã�Ö�ú ¤êü�Öß»Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ»Ö™ü MPC �ú´Öß —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü ÷Öã�Ö�ú ´Öã»µÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¡Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖê.

K = �

� ∆.

∆/

= ∆�

∆ = MPC

= �

� 0� = 1-MPC = MPS

= �

0�

ˆ¤üÖ. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß 75% †ÖÆêü. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú 10 �úÖê. ¹ý. †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ´Öã»µÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ×�úŸÖß †ÃÖê»Ö Æêü ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê �úÖœüŸÖÖ µÖêŸÖê.

K = �

� MPC

= �

� .34

= �

.!4

= �

� x

��

!4 = 4

K = 4 †Ö×�Ö I = 10 �úÖê.¹ý. †ÃÖ»µÖÖÃÖ

∆Y � K. ∆I :: :: ∆Y � 4 x 10 � 40 �úÖê.¹ý.

µÖÖ»ÖÖ“Ö ÷Öã�Ö�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. MPC “Öê ´Öã»µÖ ²Ö¤ü»Ö»µÖÖÃÖ ÷Öã�Ö�ú ´Öã»µÖ ¤êü�Öß»Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê.

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�ú MPC ÷Öã�Ö�ú ˆŸ¯Ö®ÖŸÖÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

10 0.20 1.25 12.5

10 0.50 2 20.0

10 0.75 4 40.0

10 0.80 5 50.0

10 0.99 100 1000.0

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ MPC “Öê ´Öã»µÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»Öê»Öê ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ÷Öã�Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö MPC �ú´Öß ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ÷Öã�Ö�ú ¤üÖê−Æüß ×¤ü¿Öê−Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê. E1 ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú

∆I E

O Y0 Y1

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ C+I+I ÆüÖ −Ö¾Öß−Ö ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö E µÖÖ Ø²Ö¤ãüŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê¾Öã−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê Y0 ¯ÖÖÃÖã−Ö Y1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ÷Öã�Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß :-

1. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ :- ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü�Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Ö¬µÖê ¯ÖÏŸµÖê�ú �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ×´ÖôûÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ —ÖÖ»Öê ¯ÖÖÆüß•Öê. ¯Ö Ó̧üŸÖã Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖÖ×Æü•Öê, †−µÖ£ÖÖ ÷Öã�Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö.

2. †¯Öæ�ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü :- ÷Öã�Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖœü»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´Æü�Öã−Ö †¿Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÁÖ´Öß�ú ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖÖ×Æü•Öê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ¯Öã�ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷Öã�Ö�úÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×�Ö�Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

3. ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�ú :- ¾ÖÖœü»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö �Ö“ÖÔ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¯Öã�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ¯ÖÖÆüß•Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, ‡Ó¬Ö−Ö, ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�ú ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê, •Ö ü̧ Æêü ‘Ö™ü�ú −ÖÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ ÷Öã�Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ �ÖÓ›ü ¯Ö›êü»Ö.

4. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ :- •Ö¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú ü̧ÖÆüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß −ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öã−Ö ÷Öã�Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. •Ö¸ü ¯Öã�ÖÔ �Ö´ÖŸÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öß ÷Öê»Öß ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖê�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.

� ÷Öã�Ö�úÖ“µÖÖ ÷ÖôûŸÖß (Leakages in Multiplier)

• ²Ö“ÖŸÖ

• ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß �ú¸ü ¾ÖÃÖã»Öß

• ¸üÖê�Ö ×¿Ö»»Ö�êú“ÖÖ ÃÖÖšüÖ

• †ÖµÖÖŸÖß“Öê †Ö×¬ÖŒµÖ

• �ú•ÖÔ ±êú›ü

• “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü

• �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß

• ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ŸÖŸ¾Ö :- The Accelerator :- ÷Öã�Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �úÖ ÆüÖêŸÖÖê ? µÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÷Öã�Ö�ú †Ö×�Ö ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ÊÖ ¤üÖê−Ö ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ÷Öã�Ö�ú ¯Öê�ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß

†÷ÖÖê¤ü¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧�Ö ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú µÖÓ¡ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †ÖµÖãÂµÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü�Öã−Ö µÖÓ¡Ö ×−Ö�úÖ´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öã−Ö:Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú (Replacement Investment) �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öã�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß −Ö¾Öß−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �êú»Öß •ÖÖŸÖê. Æüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¯ÖÏȩ̂ üßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ´Æü�Öã−Ö †Öêôû�Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ¾µÖÖ�µÖÖ :-

1. ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¾Ö ˆ¯Ö³Öê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœü µÖÖÓ“µÖÖ ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸üÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. 2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ †Ó×ŸÖ´Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ×�úŸÖß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê, ŸµÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏ¾Öê÷Ö ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¡ÖÖ«üÖ¸êü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

a = ∆:

∆�

∆ I = ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü

∆ C = ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœü

ˆ¤üÖ. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ 50 �úÖê.¹ý. −Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ 200 �úÖê.¹ý. −Öß ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖ µÖê‡Ô»Ö.

�úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Öã»µÖÖ¯Öê�ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ ×�úŸÖßŸÖ¸üß ¯Ö™üß−Öê †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ̄ ÖÏ�ÖÖ»Öß ¯Öãœüß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †ÖÆêü.

� ÷Öé×ÆüŸÖê (Assumptions) :- 1. ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. 2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö-ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö-¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖê. 3. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. 4. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ.

¾Ö¸üß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖ�úÖÓ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¹ý−Ö ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß ¯Öãœüß»Ö ˆ¤üÖÆü¸ü�ÖÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ. µÖÓ¡ÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ 50,000 †ÖÆêü. ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ‹�ú µÖÓ¡Ö 10,000 ¹ý. “Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 5:1 †ÃÖê †ÖÆêü.

†ÖŸÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ 20 »Ö�Ö ¹ý. ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. 10,000 ¹ý. ÃÖÖšüß 1 µÖÓ¡Ö µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê 20 »Ö�Ö ¹ý. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß 200 µÖÓ¡Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. µÖÓ¡ÖÖ“Öê †ÖµÖãÂµÖ 10 ¾ÖÂÖì †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¤ü ü̧¾ÖÂÖá ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß 10% µÖÓ¡Öê ×−Ö�úÖ´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öã−Ö:Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. Æüß 20 µÖÓ¡Öê †ÃÖê»Ö. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾ÖÂÖá ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖã“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß 10% −Öß ¾ÖÖœü»Öß ´Æü�Ö•Öê ¯Ö×Æü»µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö 20 »Ö�Ö ¹ý. †Ö×�Ö †ÖŸÖÖ 22 »Ö�Ö ¹ý. ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ 2 »Ö�Ö ¹ý. “µÖÖ •ÖÖ¤üÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßÃÖÖšüß 20 µÖÓ¡Öê †×¬Ö�ú ²ÖÃÖ¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ´Æü�Ö•Öê“Ö ¯Öã−Ö:Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ´Æü�Öæ−Ö 20 µÖÓ¡Öê †×¬Ö�ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû 20 µÖÓ¡Öê •ÖÖÃŸÖ »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ´Æü�Ö•Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ 2 »Ö�Ö −Öê ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú 10 »Ö�Ö ¹ý. −Öê ¾ÖÖœêü»Ö µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ 10% −Öê ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú 100% −Öß ¾ÖÖœü»Öß.

� ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. ×ŸÖ×¸üŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆªÖê÷ÖÖŸÖ �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú ¸üÖÆüŸÖê. ´Æü�Öã−Ö µÖÓ¡Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ´Æü�Öã−Ö ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. 2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß Æüß �úÖµÖ´Ö †Ö×�Ö ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß, ´Æü�Öã−Ö ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ µÖêŸÖÖŸÖ. 3. ‡ŸÖ¸ü ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß †ÃÖÓ�µÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öã̧ êüÃÖê ÁÖ×´Ö�ú �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, ‡Ó¬Ö−Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ‡. ‘Ö™ü�ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ †¿Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧ µÖÓ¡ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê¾Öã ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. 4. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö-ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö-÷Öã�ÖÖê¢Ö¸ü :- ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ŸÖŸ¾Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ²Ö·µÖÖ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. 5. ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ :- ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯ÖîÃÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü�Öã−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ¾Öê÷Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÃÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ¤ü¸ü ¾ÖÖœæü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖß»Ö †Ö×�Ö ¿Öê¾Ö™üß ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖê‡Ô»Ö.

3.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- ¯ÖÏ¿−Ö 1. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ.

1. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? 2. †¯Öã�ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? 3. ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ÷Öã�Ö�ú ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? 4. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? 5. �êú−ÃÖ “ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“ÖÖ ´ÖÖ−ÖÃÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×−ÖµÖ´Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ ? 6. APC, MPC, APS, MPS ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ ªÖ. 7. MEC “Öß ¾µÖÖ�µÖÖ ªÖ. 8. ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ?

¯ÖÏ¿−Ö 2. ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ˆ¢Ö ȩ̂ü ªÖ. 1. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß¾Ö¸ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †Ö×�Ö �ú¸üÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×ÃÖ¬¤ü �ú¸üÖ. 3. ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ‹�ãú�Ö �Ö“ÖÔ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö †Ö×�Ö ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ×ÃÖ¬¤ü �ú¸üÖ. 4. ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�Ö�Ö �ú¸üÖ. 5. ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“ÖÖ �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 6. •Öß¾Ö−Ö-¯ÖÏ¾ÖÖÆü-¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 7. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖÖ ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖê“ÖÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“ÖÖ

ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 8. ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü�Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

‘Ö™ü�ú -4 ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧




4.2.1 ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ �ëú¦üßµÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (× ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ¯Ö−Öê)

4.2.2 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ / ‘Ö™ü�ú

4.2.3 ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú

4.2.4 †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖã™ü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

4.2.5 ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

4.2.6 ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“ÖÖ −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾Ö �êú−ÃÖ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö

4.3 Ã¾ÖµÖÓ†¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö


4.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü



4.0 ˆ×§üÂ™êü :- ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧)ÖÖŸÖß»Ö µÖã×−Ö™ü“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÊÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

3. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öê Ã¡ÖÖŸÖ / ÃÖÖ¬Ö−Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

4. ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

5. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö, −Ö¾Ö-ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö, �êú−ÃÖ, ×±Ïú›ü´Ö−Ö, ¯Öò×™ü−Ö×�ú−Ö, ²ÖÖò́ ÖÖê»Ö, ™üÖê×¾Ö−Ö †Ö×)Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö

µÖÖÓ“Öê ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

6. �êú−ÃÖ †Ö×)Ö −Ö¾Ö-ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ¯Öî¿ÖÖ“Öê †Ö¬Öæ×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †³µÖÖÃÖ�Îú´ÖÖÃÖÖšüß“Öê Æêü ¤ãüÃÖ·µÖÖ �Îú´ÖÖÓ�úÖ“Öê

¯ÖãÃŸÖ�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ÆüÖŸÖß ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ †Ö´ÆüÖ»ÖÖ †Ö−ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧, �êú−ÃÖ

†Ö×)Ö −Ö¾Ö-ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ÃÖÓµÖÖê÷Ö †Ö×)Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÃÖê ŸÖß−Ö †¬µÖÖµÖ †Ö¯Ö)Ö †³µÖÖÃÖ)ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.

4.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :-

´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ

¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×�ÎúµÖÖ¿Öß»Ö ‘Ö™ü�ú —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾ÖŸÖ¸ü)Ö, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú,

ˆŸ¯Ö®Ö, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ÃÖÓ̄ Ö¢Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ‡ŸµÖÖ¤üß †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö´Öãôê

ÃÖã»Ö³Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ¥üÛÂ™ü−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. "ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö¯Ö)Öê ¤êü)Öß-‘Öê)Öß

×´Ö™ü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö �ú•ÖÔ ¤êü)Öê-‘Öê)Öê �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß •Öß ¾ÖÃŸÖæ ×²Ö−ÖÖ×¤üŒ�úŸÖ¯Ö)Öê ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö ŸÖß ´Æü)Ö•Öê ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖêµÖ."

"ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö)Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖÛŒŸÖ, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ †¿ÖÖÓ−Öß ¤êü)Öß-‘Öê)Öß �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß •Ö¾Öôû

²ÖÖôû÷Ö»Öê»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ." ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£Öế Ö¬µÖê ¸üÖ•µÖ ¾Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü, ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧)Ö, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß

×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖê̄ µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. "¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê

¯Ö× ü̧“Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖêµÖ." †×³Ö´ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖ

−ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, •Öê¾Öœü¶Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ �Ö“ÖÖÔÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê¾Öœü¶Ö“Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ •Öê¾Öœü¶Ö ¯Ö× ü̧´ÖÖ)ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÓ“µÖÖ �úÖ ü̧)ÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“ÖÖ“Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. •Öê.‹ÃÖ. ×´Ö»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¾Öêôûß ¯Öî¿ÖÖ“Öê •Öê¾Öœêü ¯Ö× ü̧´ÖÖ)Ö “Ö»Ö−ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖê ÃÖ¾ÖÔ

¯Ö× ü̧´ÖÖ)Ö ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖê ¯ÖîÃÖÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê †¿ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ

ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü)Ö•Öê“Ö �ëú¦ü ¾Ö ‘Ö™ü�ú ü̧Ö•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üÖÓ“Öß �úÖÆüß ¸üŒ�ú´Ö �ëú¦üßµÖ ¿ÖÖ�ÖêŸÖ ¾Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸üß �Ö×•Ö−µÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖÓ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

4.2.1 ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá / �ëú¦üßµÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö) :- ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ¦ü¾µÖŸÖÖ, ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ / ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö

ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ M1, M2,M3 ¾Ö M4 ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¸üÖê�ÖŸÖÖ / ¦ü¾µÖŸÖÖ / ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

�úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ´Ö¢Öê“Öê / ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê / Ø•Ö¤ü÷Öß“Öê ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú¸ü)µÖÖ“Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ †£Ö¾ÖÖ �ãú¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê

×ŸÖ»ÖÖ“Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ / ¦ü¾µÖŸÖÖ / ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

� ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ´ÖÖ¯Ö−Öê :-

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ M1,

M2,M3 ¾Ö M4 ÊÖ “ÖÖ ü̧ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›ü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ×�úŸÖß †ÖÆêü ?

Æêü ÃÖ´Ö•Ö)µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧)Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü.

1. MMM111--- ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ ¯ÖîÃÖÖ :-

M1 � C � DD � OD

‹´Ö1 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ‹´Ö1 = ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ + ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß + ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ ü̧ šêü¾Öß.

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖ ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ µÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö (−ÖÖ)Öß ¾Ö −ÖÖê™üÖ) “Ö»Ö−Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß¤êüµÖ šêü¾Öß ¾Ö × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ ü̧ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ‹´Ö1 µÖÖ (M1) ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ C = ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ

†ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö)µÖÖ“Öê �úÖ¸ü)Ö ´Æü)Ö•Öê µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ †Ö¬ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖ

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¾Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �êú»Öê»µÖÖ −ÖÖ)Öß ¾Ö −ÖÖê™üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê.

DD = ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êú•Ö¾Öôûß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß ÆüÖêµÖ. ‹´Ö1 µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾ÖßŸÖ “ÖÖ»Öæ šêü¾Öß ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖ»µÖÖÃÖ µÖÖ šêü¾Öß �êú¾ÆüÖÆüß ¬Ö−ÖÖ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êúŸÖæ−Ö �úÖœæü−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

OD = × ü̧—Ö¾ÆÔü / ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ ü̧ šêü¾Öß ÆüÖêµÖ. ‹´Ö1 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ¸ü šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ šêü¾ÖßŸÖ µÖã×−Ö™ü ™ÒüÃ™ü †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ (UTI) −Öò¿Ö−Ö»Ö †ò×÷ÖÏ�ú»“Ö¸ü»Ö ²ÖÑ�ú †Ñ›ü ¹ý¸ü»Ö ›êü¾»Ö¯Ö´Öë™ü, −ÖÖ²ÖÖ›Ôü

(NABARD) ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (IDBI) ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (IFCI),

¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾Ö ¯Ö ü̧�úßµÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß, †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ)Öê×−Ö¬Öß (IMF) †Ö×)Ö •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�ú

(World Bank) µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

‹´Ö 2 (M222) :-

M2 � M1 � Post Offices Serving Diposits

‹2 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ‹´Ö2 = ‹´Ö1 + ™ü¯ÖÖ»Ö �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2. ‹´Ö 3 (M333) :-

M3 � M1 � Time Deposit

‹´Ö3 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ‹´Ö3 = ‹1 + »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ²ÖÑ�êú•Ö¾Öôûß»Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

¯Öî¿ÖÖ“Öß Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´Öæ»µÖ ÃÖÓ“ÖµÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ †ÖÆêü. ´Öã¤üŸÖß šê¾Öß ´Öæ»µÖ ÃÖÓ“ÖµÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß ‡ŸÖŒµÖÖ ŸÖ ü̧»Ö −ÖÃÖ»µÖÖ ŸÖ ü̧ß ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà¾Ö ü̧ �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ ¯Öî¿ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‰ú

¿Ö�úŸÖê ´Æü)Öæ−Ö Æüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»Öß †ÖÆêü.

3. ‹´Ö 4 (M444) :-

M4 � M3 � Total Post Office Deposit

‹´Ö4 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ‹´Ö3 + ™ǖ ÖÖ»Ö �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

‹´Ö4 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ‹´Ö3 µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ™ü¯ÖÖ»Ö �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾ÖßŸÖÆüß

ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¯Ö¡Ö ¾Ö÷Öôæû−Ö ™ü¯ÖÖ»Ö �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ−Öß šêü¾Ö»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ

‹´Ö3 ÃÖÖê²ÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ =

‹´Ö1 + ‹´Ö2 + ‹´Ö3 + ‹´Ö4

+ + + +

´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß ™ü¯ÖÖ»Ö ²ÖÑ�úÖŸÖß»Ö ™ü¯ÖÖ»Ö

+ �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖß»Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß �úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖŸÖß»Ö

�ëú¦üßµÖ ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ²Ö“ÖŸÖ šêü¾Öß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß

‡ŸÖ¸ü šêü¾Öß

MS � M1 � M2 � M3 � M4

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“ÖÖ (RBI) ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ´ÖÖ¯Ö−Öê Ã¯ÖÂ™ü

�ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

� × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- †×»Ö�ú›üß»Ö �úÖôûÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. Æêü ²Ö¤ü»Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö × ü̧—Ö¾ÆÔü

²ÖÑ�êú“µÖÖ �úÖµÖÔ�úÖ¸üß ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê / ¸ü“Ö−Öế Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÃÖæ“Ö×¾Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ M1 � M2 � M3 Æüß ×ŸÖ−Ö“Ö ´ÖÖ¯Ö−Öê ÃÖæ“Ö×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. M1 � C � DD�OD ‹´Ö1 ´Ö¬µÖê −ÖÖ)Öß †Ö×)Ö �úÖ÷Ö¤üß “Ö»Ö−Ö ×´Öôæû−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö

»ÖÖê�úÖÓ�ú›üß»Ö “Ö»Ö−Ö, ²ÖÑ�úÖÓ�ú›üß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß šêü¾Öß ¾Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ¸ü šêü¾Öà“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÖÆêü.

2. M2 � M1 � Time Liabilities Portion of Saving Deposits

with the Bank � Term Deposits Maturing within a Year. ‹´Ö2 ´Ö¬µÖê ‹´Ö1 ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ²ÖÑ�êú�ú›êü †ÃÖ»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ šêü¾Öà¯Öî�úß ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß

×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ �êú»Öê»µÖÖ šêü¾Ö ¯ÖÖ¾ÖŸµÖÖ †Ö×)Ö †»¯Ö´Öã¤üŸÖß“µÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�ú ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ †ÖŸÖß»Ö ü̧Öê�Ö

†ÃÖ)ÖÖ·µÖÖ ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ “ÖÖ»Öæ šêü¾Öß ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯ÖŸÖ“Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ †ÓŸÖ³ÖÖÔ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ

�ú¸ü)µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.

3. M3 � M1 � Term Deposits with Banks with Maturity of

Over One Year � Term borrowing of the Banking

System. ‹´Ö3 µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öß †ÖÆêü. ‹´Ö3 µÖÖ

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê / ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ�ú›üß»Ö ‹�ú ¾ÖÂÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´Öã¤üŸÖß“µÖÖ šêü¾Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

�êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ‹´Ö1 ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¯ÖÏ)ÖÖ»Öß«üÖ ȩ̂ü / ¾µÖ¾ÖÃ£Öê«üÖ ȩ̂ü

†»¯Ö´Öã¤üŸÖ ¾Ö ¤üß‘ÖỐ Öã¤üŸÖß ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß •Öß �ú•Öì ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖß»Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖÆüß ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ M3

µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4.2.2 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧�µÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê :- ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ / ‘Ö™ü�ú :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ ¯Öêî¿ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö µÖê)ÖÖ·µÖÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö, ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖÓ¾Ö ü̧ ŸÖÃÖê“Ö �úÖµÖÖÕ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ / ‘Ö™ü�ú 1. ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ (�úÖêÂÖÖ÷ÖÖ ü̧)

2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ

4. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

5. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ´Ö¬µÖÃ£Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

6. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö

²Ö¤ü»ÖÖ“µÖÖ Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü, ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ÊÖ ¯ÖḮ Öã�Ö Ã¡ÖÖêŸÖ ¾ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêüŸÖ.¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“µÖÖ Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ :- �ú»µÖÖ)Ö�úÖ ü̧ß ü̧Ö•µÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê ˆ×§üÂ™ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú»µÖÖ)Ö ÃÖÖ¬Ö)Öê,

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¤æü¸ü �ú¸ü)Öê, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö)Öê ŸÖÃÖê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¾Öôû)Ö »ÖÖ¾Ö)Öê µÖÖÓÃÖÖ¸ü�µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ“µÖÖ ¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ¾Ö“Ö−Ö²Ö ü̈ †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü¾Öæ−Ö

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ.

¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£Öê“Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧�µÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ 1. −Ö¾Öß−Ö “Ö»Ö−Ö×−ÖÙ´ÖŸÖß

2. ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧)ÖÖ

3. �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ¸ü)Öß ¾Ö ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖê¾Öœêü “Ö»Ö−Ö ”ûÖ¯Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ “Ö»Ö−Ö ”ûÖ¯Ö)µÖÖ“ÖÖ ¾Ö −ÖÂ™ü �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ

†×¬Ö�úÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÃÖ ü̧�úÖ¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ “Ö»Ö−Ö ”ûÖ¯Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. −ÖÖê™üÖ †£Ö¾ÖÖ “Ö»Ö−Ö

”ûÖ¯Ö)µÖÖ“µÖÖ †×¬Ö�úÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ •Ö¯Öæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †−µÖ£ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü¾Ö ü̧ß»Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú

¿Ö�úŸÖÖê. ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧)ÖÖ µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. �ú¸ü ¾Ö �ú•Öì Æüß ÃÖÖ¬Ö−Öê

¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖŸÖ †¾Ö‘Ö›ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖŸÖÖ µÖê‰ú

¿Ö�úŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ †−Öê�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖê¢Ö ü̧ �úÖ´ÖÖÓÃÖÖšüß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ¯Ö›üŸÖê. ÆüÖ •ÖÖÃŸÖß“ÖÖ �Ö“ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ ü̧)Öß �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ �ú•ÖÔ

ˆ³ÖÖ¹ý−ÖÆüß �Ö“ÖÔ ³ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖê¾ÆüÖ −Ö¾Öß−Ö −ÖÖê™üÖ ”ûÖ¯Öæ−Ö “Ö»Ö−ÖÖŸÖ †Ö)Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê.

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü »ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö ¾Ö ×¾Ö¤êü¿Öß •Ö−ÖŸÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ¸ü)Öß �ú ü̧ŸÖê. †¿ÖÖ �ú•ÖÖÕ−ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²ÖÖÊ �ú•Öì †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖỐ Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¾µÖÖ•ÖÖÃÖÆüßŸÖ

�êú»Öê»µÖÖ ¯Ö¸üŸÖ±êú›üß´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸÖ¸ü, µÖÖˆ»Ö™ü ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ˆ³ÖÖ ü̧)Öß´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖ¡Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖỐ Öãôêû ¤êü×�Ö»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧

µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö µÖÖê•Ö−Öê¢Ö¸ü �Ö“ÖÖṌ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú ü̧ŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü

¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ¾Ö ‹�æú)Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü �êú»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê.

2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú Æüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“Öß ²ÖÑ�ú †ÃÖŸÖê. ŸÖß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ´Æü)Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö −Ö×¾Ö−Ö

“Ö»Ö−Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öß ´ÖŒŸÖê¤üÖ ü̧ß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü“Ö †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú Æüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ †×¬Ö¯ÖŸµÖÖ�ÖÖ»Öß»Ö �úÖµÖÔ

�ú¸ü)ÖÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖæ−Ö ŸÖß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü¾ÖŸÖê.

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧�µÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ 1. †×¬Ö�úÖêÂÖ ¤ü̧ ü

2. �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö¸êü¤üß-×¾Ö�Îúß

3. ¸üÖê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü (šêü¾Öà¾Ö¸üß»Ö †Ö×)Ö �ú•ÖÖÔ¾Ö¸üß»Ö) ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ †×¬Ö�úÖêÂÖ ¤ü¸ü šü̧ ü×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ

†×¬Ö�úÖ¸ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú •µÖÖ ¤ü ü̧Ö−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü †£Ö¾ÖÖ

²ÖÑ�ú¤ü̧ ü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÑ�ú¤ü̧ üÖŸÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ‘Ö™ü �êú»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß»ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ

×´Öôæû−Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

�Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß �ú¹ý−Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�êú−Öê ¸üÖê�Öê ×¾Ö�Îúß �ú¸ü)µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß �úß, ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öß

�Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ×¾Ö�ú»Öê»Öê �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ¯Ö¸üŸÖ ×¾Ö�úŸÖ ‘Öê)µÖÖ“Öê šü ü̧×¾Ö»Öê ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß

¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê.

¸üÖê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“µÖÖ (CRR - Cash Researve Ratio) ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸üŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ²ÖÑ�êú»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ‹�æú)Ö ¸üŒ�ú´Öê̄ Öî�úß �úÖÆüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ü̧Œ�ú´Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü

šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ ü̧Œ�ú´Öê»ÖÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß �êú»µÖÖ−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß †£Ö¾ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¸üŒ�ú´Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�êú“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öß ¾Ö �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß �Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü)ÖÖ ü̧Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ Ã¡ÖÖêŸÖ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ÆüÖêµÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß

×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö¸ü »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ †ÃÖŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ

¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê �ú•ÖÔ šêü¾Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

÷ÖÏÖÆü�ú ¬Ö−ÖÖ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÖÔŸÖã−Ö šêü¾Öß ¾Ö šêü¾ÖßŸÖã−Ö �ú•ÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

�ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †ÃÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

�ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

4. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú :- ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−ÖêÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¤êü¿Öß

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †¿Öß ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Ö †ÃÖŸÖê. ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß £Öê™ü ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú FDI ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú FII

†¿Öß ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß †ÃÖŸÖê. £Öê™ü ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®Ö, ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú •Öê¾Öœüß •ÖÖÃŸÖ ŸÖê¾Öœêü ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖê«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê.

5. ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ´Ö¬µÖÃ£Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- ´Öæ»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆüÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê ¸üÖê�Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ´Ö¬µÖÃ£Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ´Öãôêû ¤êü×�Ö»Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¤êü×�Ö»Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸ü)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÆüŒ�ú •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´Æü)Ö•Öê“Ö

“Ö»Ö−ÖÃÖ¥ü¿µÖ ÃÖÖ ü̧�Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü-‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ´Ö¬µÖÃ£Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú, ×¾Ö´ÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, ×“Ö™ü ±Óú›üÃÖË �Óú¯Ö−µÖÖ, ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö¢ÖÃÖÓÃ£ÖÖ, ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ²Ö“ÖŸÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, �ú•ÖÔ ¾Ö ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−µÖÖ,

÷ÖÖê»›ü »ÖÖê−Ö ¤êü)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

6. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö�Ö¾Öê÷Ö :- ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ×±ú¿Ö¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

�úÖ ü̧)Ö, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ±úŒŸÖ ü̧Öê�Ö “Ö»Ö−Ö ¾Ö −ÖÖ)Öß“Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖÆüß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ÊÖ ¤üÖê−ÆüßÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾Öê÷Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ †£Ö¾ÖÖ “Ö»Ö−Ö ‹�úÖ ×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ

†−Öê�ú ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖæ−Ö ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�ú “Ö»Ö−Ö ×�úŸÖßŸÖ ü̧ß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü

�úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ‹�ÖÖ¤êü “Ö»Ö−Ö ×•ÖŸÖŒµÖÖ ¾ÖêôûÖ ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ×ŸÖŸÖŒµÖÖ ¾ÖêôûÖ ŸµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ−Öê ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß“Öê �úÖµÖÔ �êú»Öê»Öê

†ÃÖê»Ö µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ “Ö»Ö−Ö¾Öê÷Ö †£Ö¾ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö (Velocity of Money) ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ •ÖÃÖÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¾Öê÷Ö †ÃÖŸÖÖê

ŸÖÃÖÖ“Ö ŸÖÖê ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¤êü×�Ö»Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

MS � MX � M1V1 †ÃÖê ÃÖ×´Ö�ú ü̧)Ö ×±ú¿Ö ü̧−Öê ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ

ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ M = ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö V = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö M1 = ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖæ−Ö V1 ÆüÖ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (MS) ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4.2.3 †×ŸÖ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß / ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÷ÖãÓ�Ö�ú (High Powered Money and Money Multiplier) :- ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ (HM) :-

"ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö −ÖÖê™üÖ ¾Ö −ÖÖ)Öß ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ•Ö¾Öôûß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖÖ

¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß ÆüÖêµÖ." ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êú»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ

†ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú †Ö¬ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯Öêî¿ÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ

ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ •Ö−Ö−Ö�Ö´Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü šêü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üÖ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ šêü¾Öß¤üÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ šêü¾Öß“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ

¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß šêü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üÖ ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖê�úÖÓ�ú›üß»Ö “Ö»Ö−Ö µÖÖ»ÖÖ“Ö ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß

¯ÖîÃÖÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖ«üÖ¸êü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Hm � C � RR � ER

ˆ““Ö¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ = ü̧Ö�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ + †Ö¾Ö¿µÖ�ú ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß + †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß ÆüÖêµÖ.

ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê

¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¯ÖîÃÖÖ High Powered Money

»ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö “Ö»Ö−Ö (−ÖÖ)Öß + ¯ÖîÃÖÖ) ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ“ÖÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�ú ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß

(Required Money) (Excess Reserve)

•Ö−Ö−Ö�Ö´Ö †£Ö¾ÖÖ ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ•Ö¾Öôû ¾Ö »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôû †ÃÖŸÖÖê.

¸Ö�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖ×´Ö�ú ü̧)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Rm � C � OD � CR

¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ = »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö “Ö»Ö−Ö + »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö šêü¾Öß + ²ÖÑ�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö

¸üÖê�ú›ü ×−Ö¬Öß.

×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê−ÖæÃÖÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ “Ö»Ö−Ö (C) + ¸üÖê�ú›ü ×−Ö¬Öß (CR)+ ‡ŸÖ¸ü šêü¾Öß (OD) Æêü ÃÖ¾ÖÔ ×´Öôæû−Ö

¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. �úÖ ü̧)Ö, ¸üÖ�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖêÆüß (´Æü)Ö•Öê“Ö C †Ö×)Ö OD Æêü ‘Ö™ü�ú)

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö −Ö �ú¸üŸÖÖ ü̧Öê�ú›ü ×−Ö¬Öß (´Æü)Ö•Öê“Ö CR) ²Ö−Ö)µÖÖ“Öß ´Öã»Ö³ÖæŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ‡ŸÖ ü̧ šêü¾Öà“ÖÖ �úÖÆüß ×ÆüÃÃÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ šêü¾Öß´Ö¬µÖê ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖáŸÖ �ú¸ü)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû

»ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö “Ö»Ö−Ö (C = −ÖÖ)Öß ¾Ö −ÖÖê™üÖ )+ ‡ŸÖ¸ü šêü¾Öß (OD) + ü̧Öê�ú›ü ×−Ö¬Öß (CR) µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ

¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ¯ÖîÃÖÖ (Base Money) Ø�ú¾ÖÖ •Ö−Ö−Ö�Ö´Ö ¯ÖîÃÖÖ (High Powered Money) Ø�ú¾ÖÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ

(Reseve Money) †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

� ´Öã¦üÖ / ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã�Ö�ú (Money Mulitplier) :- ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ü̧Ö�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ (Mo) ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü †Ö¯Ö»µÖÖ

‹�æú)Ö šêü¾Öß“µÖÖ �úÖÆüß ü̧Œ�ú´Ö šêü¾Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖê ×ŸÖ»ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß CRR †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê

¸üÖê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ šêü¾Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ×−Ö¬Öß Æüß šêü¾Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ

ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú †×¬Ö�ú ¯Öî¿ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖê. µÖÖ ü̧Ö�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ (Mo) ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯Öî¿ÖÖŸÖ (M3) ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

� ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã�Ö�ú ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ²ÖÑ�úÖ †×¬Ö�ú ¯Öî¿ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸üŸÖÖŸÖ µÖÖ

¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ ´Öã¦üÖ / ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †×¬Ö�ú ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

�ú¸ü)µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ ´Öã¦üÖ / ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ Æêü ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú †Ö×)Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê

±ú»Ö−Ö †£Ö¾ÖÖ �úÖµÖÔ †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÷Öã)Ö�úÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê.

¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

1. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖê�Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö (CRR)

2. “Ö»Ö−ÖÖ“Öê šêü¾Öà¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

3. ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê šêü¾Öà¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß (CRR) �ú´Öß †ÃÖê»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü . šêü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö)ÖÖ ü̧Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß �ú´Öß šêü¾ÖÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü �ú•ÖÔ ¤êü)µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú ¸üÖÆüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ

µÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Æêü ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê.

“Ö»Ö−ÖÖ“Öê šêü¾Öà¿Öß ÷Öã)ÖÖê¢Ö¸ü »ÖÖê�ú †Ö¯Ö»µÖÖ•Ö¾Öôû ×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Ö ¸üÖê�Ö ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Ö ²ÖÑ�êúŸÖ šêü¾ÖŸÖÖŸÖ Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê.

»ÖÖê�ú •Ö¸ü, ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ−Öê •ÖÖÃŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ¾Ö ²ÖÑ�êúŸÖ �ú´Öß šêü¾Öß šêü¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ²ÖÑ�êú´Ö¬µÖê šêü¾Öß �ú´Öß

ÆüÖê‰ú−Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü »ÖÖê�ú ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖ

†ÃÖŸÖß»Ö ¾Ö ²ÖÑ�êúŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ šêü¾Öß šêü¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœêü»Ö.

¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖÓ“Öê šêü¾Öß¿Öß ÷Öã)ÖÖê¢Ö¸ü ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ šêü¾Öß¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. Æêü ÷Öã)ÖÖê¢Ö¸ü ´ÖÖêšêü †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü,

²ÖÑ�úÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß •ÖÖÃŸÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Æêü ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú ¸üÖ�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ (Mo) ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“µÖÖ ¯Ö™üà´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯Öî¿ÖÖŸÖ (M3) ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú ÆüÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“µÖÖ †Ö×)Ö

×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö / ÷Öã)ÖÖê¢Ö¸ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“Öê ÃÖ×´Ö�ú¸ü)Ö

M � mRM

m � M

RM

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ M = ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

m = ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú

RM = ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 4.1 ´Ö¬µÖê 2007 µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê 28 ×›üÃÖë²Ö ü̧ 2012 ¯ÖµÖÕŸÖ“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ü̧Ö�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ

÷Öã)Ö�ú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 4.1 ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ü̧Ö�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú

†ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÔ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (M)

(M333)

ü̧Ö�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ (RM) (Mo)

¯ÖîÃÖÖ ÷Öã�Ö�ú (m)

2007 33100.4 7088.6 4.67

2008 40178.6 9282.7 4.33

2009 47947.8 9879.6 4.85

2010 56027.0 11556.5 4.85

2011 65041.2 13768.2 4.72

2012 73592.0 14271.7 5.16

(28.12.2012

¯ÖµÖÕŸÖ)

80319.2 14582.1 5.51

( Ã¡ÖÖêŸÖ - IDFC Mutual Fund)

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 4.1 ¾Ö¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÔ 2007 ´Ö¬µÖê ¸üÖ�Öß¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ 4.67 ¯Ö™üà−Öß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖê£Öê ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú 4.67 †ÖÆêü. 2013 ´Ö¬µÖê ¸üÖ�Öß¾Ö

¯ÖîÃÖÖ ¹ý. 14582 �úÖê™üß ÆüÖêŸÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¹ý. 80319.2 �úÖê™üß ÆüÖêŸÖÖ. µÖê£Öê ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú 5.51 †ÖÆêü.

¾ÖÂÖÔ 2008 −ÖÓŸÖ¸ü ü̧Ö�Öß¾Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö CRR ´Ö¬µÖê ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ−Öê ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�úÖŸÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß

×¤üÃÖŸÖê.

4.2.4 ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú †Ö×�Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (Budget Deficit and Money Supply) :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê»Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü)µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ´Öêôû ‘ÖÖ»ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß

†Ó¤üÖ•Ö ²ÖÖÓ¬ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö †Ö÷ÖÖ´Öß ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖ÷ÖÖÕ−Öß ×�úŸÖß Ÿ̂¯Ö®Ö ×´Öôû)ÖÖ ü̧ †ÖÆêü ¾Ö ×�úŸÖß �Ö“ÖÔ

�ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸ü †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öß ²ÖéÆüŸÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯Ö †£Ö¾ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ÆüÖêµÖ.

ÃÖÖê̄ µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯Ö †£Ö¾ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ´Æü)Ö•Öê ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öê ‹�úÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö †¯Öê×�ÖŸÖ

�Ö“ÖÖÔ“Öß †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü ¯Ö¡Ö�ú ÆüÖêµÖ.

†ÃÖê †¤üÖÓÓ•Ö¯Ö¡Ö�ú ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ.

†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ 1. ×¿Ö»Ö�úß †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Surplus Budget)

2. ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Balanced Budget)

3. ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Deficit Budget)

1. ×¿Ö»Ö�úß †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Surplus Budget) :- †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖ ‹�æú)Ö †¯Öê×�ÖŸÖ �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ ‹�æú)Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ×¿Ö»Ö�úß

†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

2. ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Balance Budged) :-†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ �Ö“ÖÔ ¾Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö / ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

3.ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú (Deficit Budget) :-†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ

†ÃÖŸÖÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. †ÃÖê �ú•ÖÔ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú −Ö¾Öß−Ö −ÖÖê™üÖ ”ûÖ¯Öæ−Ö ¤êüŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧)ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ �Ö“ÖÔ �ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ.

×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ−Öê ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧)µÖÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. "ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ †Ö÷ÖÖ´Öß †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ / ´Öã¦êü“µÖÖ ¯Ö× ü̧´ÖÖ)ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü

�ú¸ü)µÖÖ“µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ»ÖÖ ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ."

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Ö�ÖÖ �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, µÖÖ»ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖã™ü †ÃÖêÆüß ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ

†¤ÓüÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß / ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ´ÖÆüÃÖæ»Öß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ‹�æú)Ö

�Ö“ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüÃÖæ»Öß �Ö“ÖÔ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß¯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾Ö

�ú»µÖÖ)Ö�úÖ ü̧ß ü̧Ö•µÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ �Ö“ÖÔ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�µÖÖ“Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ / ´ÖÖ÷ÖÔ 1. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¸üÖê�Ö ×¿Ö»Ö�úßŸÖæ−Ö ˆ“Ö»Ö

2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê �ú•ÖÔ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ †�Öȩ̂ ü¯ÖµÖÕŸÖ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü ÆüÖê‰ú −Ö ¿Ö�ú»Öê»Öê

�ú•ÖÔ

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖ)ÖÖ ü̧ß ¾Ö ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ †�Öȩ̂ ü¯ÖµÖÕŸÖ £Ö�úßŸÖ ü̧Ö×Æü»Öê»Öß �ú•Öì

� †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖßµÖ ŸÖã™ü / ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�ÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö :- ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ“µÖÖ ×�úŸÖßŸÖ¸üß ¯Ö™üà−Öß

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü Æüß ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ´Öãôê (Money Multiplier) ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖê. ÆüÖ ´Öã¦üÖ÷Öã)Ö�ú †Ö�úÖ¸üÖ−Öê •Öê¾ÖœüÖ •ÖÖÃŸÖ ŸÖê¾ÖœüÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“ÖÖ

†Ö�úÖ ü̧ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

´Öã¦üÖ ÷Öã�Ö�ú ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê 1. ü̧Öê�Ö ×−Ö¬Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

2. ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

3. †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ×−Ö¬Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

¾Ö¸üß»Ö ×ŸÖ−ÖÆüß ‘Ö™ü�ú †Ö×)Ö ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ´Öã¦üÖ

÷Öã)Ö�úÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü »ÖÆüÖ−Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾Ö¸üß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ ´ÖÖêšüÖ

†ÃÖŸÖÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ, �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¹ý. 5000 �úÖê™üà“Öß †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖßµÖ ŸÖã™ü ¤üÖ�Ö¾Öæ−Ö †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ

�ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öê šü̧ ü×¾Ö»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ±úŒŸÖ ¹ý. 5000 �úÖê™üà−Öß“Ö ¾ÖÖœü)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´Öã¦üÖ

÷Öã)Ö�úÖ´Öãôêû ŸÖÖê •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœêü»Ö.

ÃÖ´Ö•ÖÖ, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ŸµÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú 5 ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»ÖÖ ŸÖ¸ü, ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú ¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ

¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê †ÃÖê»Ö.

¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ = †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖßµÖ ŸÖã™ü x ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú

MS = Df X M

¹ý. 25000 �úÖê™üß = 5000 �úÖê™üß x 5

´Æü)Ö•Öê“Ö ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ¯Öê�ÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ´Öãôêû 5 ¯Ö™ü •ÖÖÃŸÖ ü̧Ö×Æü»Ö. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¹ý. 25000 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœêü»Ö. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ´ÖÖ÷Ö)Öß, ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, ²Ö“ÖŸÖ

¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‡. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‹�æú)Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö.

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ �ú ü̧)µÖÖ“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ �úÖ †ÃÖŸÖê ?

1. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß

2. �ú»µÖÖ)Ö�úÖ ü̧ß ü̧Ö•µÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓÃÖÖšüß

3. †Ö¬Öã×−Ö�úß�ú¸ü)Ö �ú¹ý−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß

4. ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß

5. †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ µÖ¿ÖÛÃ¾ÖŸÖêÃÖÖšüß

6. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü ¤æü¸ü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß

7. ¯Ö¸ü�úßµÖ †Ö�Îú´Ö)Ö, †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö †Ö×)Ö²ÖÖ)Öà“µÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖÓ“ÖÖ ´Öã�úÖ²Ö»ÖÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß

8. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß

ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �úÖÆüß “ÖÖÓ÷Ö»Öê ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

1. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ŸÖã™üß“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö −ÖÖê™üÖ ”ûÖ¯Öæ−Ö “Ö»Ö−ÖÖŸÖ †Ö)Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖê.

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ¾ÖÖœüß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ´Öã¦üÖ

÷Öã)Ö�úÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôæû−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Öãôûê ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœüŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê ‹�æú)Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ¾Ö †Ö×£ÖÔ�ú ÃÖ´Öé× ü̈»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ

×´ÖôûŸÖê.

2. †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ :- †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ †£Ö¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖîÃÖÖ �Ö“ÖÔ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ

²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ, �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ¾Ö ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“µÖÖ ¹ý¯ÖÖ−Öê ¯ÖîÃÖÖ ˆ³ÖÖ¸ü)Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ¯Ö)Öê ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœæü−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû“Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †Ö•Ö ‹¾ÖœüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧ŸÖÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �ÖÖ•Ö÷Öß

ˆ¯Ö�Îú´ÖÖ´Ö¬µÖêÆüß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖêÆü¯ÖÖê»ÖÖ¤ü,

¯Öê™ÒüÖê×»ÖµÖ´Ö ˆªÖê÷Ö, ¾Öß•Ö×−ÖÙ´ÖŸÖß, ¸üÖÃÖÖµÖ×−Ö�ú �ÖŸÖê, †)Öæ ¾Ö ˆ•ÖÖÔ, †¾Ö•Ö›ü µÖÓ¡ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ¸üÃŸÖê, ¸êü»¾Öê ¾ÖÖÆüŸÖæ�úß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê

†¿ÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ˆªÖê÷Ö, ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÆüÖê‰ú ¿Ö�ú»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö

¾ÖÖœü»Ö»Öê †ÖÆêü. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧)µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ�úÖ ü̧ÖŸ´Ö�ú ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�ÖÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧ŸÖÖê �úÖ ? Ø�ú¾ÖÖ ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�µÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ?

1. ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�µÖÖ´Öãôê −ÖêÆü´Öß“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß :- ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê »ÖÖê�úÖÓ¾Ö¸ü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê �ú ü̧ †Ö�úÖ¹ý−Ö •ÖÖÃŸÖ

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÃÖæ»Ö �êú»Öê ŸÖ¸ü, »ÖÖê�úÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ¿ÖŒŸÖß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß - ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö- ˆŸ¯Ö®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ �ú¸üÖÓ́ Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ �úÖ´Ö �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ ‡“”êû¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ

�úß, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ¾ÖÖœüß¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö

¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ �úÖœæü−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ �úÖ¸ü)ÖÖÓ́ Öãôêû ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœêü»Ö“Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖ µÖêŸÖ

−ÖÖÆüß.

2. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ ü̧�ÖÖÃÖÖšüß“Ö ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�µÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœêü»Ö :- ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê •µÖÖ �úÖ ü̧)ÖÖÓÃÖÖšüß ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö �úÖ¸ü)ÖÖÓÃÖÖšüß ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖ ü̧“Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ÃÖ�úÖ ü̧ÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖß»Ö. ˆ¤üÖ. ü̧ÃŸÖê, ¸êü»¾Öê,

¬Ö¸ü)Öê, �úÖ»Ö¾Öê ‡. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖ´ÖÖÓÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ †£ÖÖÔŸÖ ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ“Öê

¤æüÂ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖê)ÖÖ¸ü −ÖÖÆüßŸÖ.

µÖÖˆ»Ö™ü ŸÖÖê †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú (�ú•ÖÔ±êú›ü, ÃÖê¾ÖÖ×−Ö¾Öé¢Öß ¾ÖêŸÖ−Ö ‡.) �úÖ ü̧)ÖÖÓÃÖÖšüß �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ, ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô †ÃÖê ¤æüÂ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖß»Ö. µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü −Öã�úÃÖÖ−Ö�úÖ¸ü�ú šü ȩ̂ü»Ö.

3. ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü †Ö×�Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü :- ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ±êú¸ü¾ÖÖ™ü¯ÖÖŸÖ, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö

�ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¾Ö¸ü ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, †»¯ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�æú)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê ¾Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ¾Ö ü̧ ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

4. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ :- ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö

ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ µÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ³ÖÖê÷ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ´ÖÖ¡Ö

±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÁÖß´ÖÓŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ¾Ö Ÿ̂¯ÖÖ¤ü�ú †×¬Ö�ú ÁÖß´ÖÓŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ÷Ö¸üß²Ö •ÖÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö�úŸÖ ‘Öê‰ú−Ö

†Ö)Ö�Öß ÷Ö¸üß²Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ´Öãôîû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

5. ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö ü̧�ÖÖ ¯Öã−ÆüÖ ¯Öã−ÆüÖ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê :- ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öã−ÆüÖ ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö †ŸµÖÓŸÖ ÃÖã»Ö³Ö ¾Ö

»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖê †ÃÖ»µÖÖ−Öê †−Öê�ú �úÖ ü̧)ÖÖÓÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öã−ÆüÖ ¯Öã−ÆüÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üŸÖê ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ˆ¬Öôû̄ Ö¼üß �ú¸üŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ÊÖ ˆ¬Öôû¯Ö¼üß“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö ³Ö¹ý−Ö �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.¿Öê¾Ö™üß ‹¾Öœêü »Ö�ÖÖŸÖ ‘µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê �úß, ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü“Ö

�ú¸üŸÖÖê.

4.2.5 ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯Öêî¿ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ¿Öß †ÖÆêü. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß-

×¾Ö�Îúß¿Öß †ÖÆêü. ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“Öê ×•ÖŸÖ�êú †×¬Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆüÖêŸÖß»Ö ×ŸÖŸÖ�úß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß †×¬Ö�ú ¸üÖÆüß»Ö.

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

"¾ÖÃŸÖæ †£Ö¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖšü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖ �êú»Öê»Öß ‡Ô“”ûÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ."

¤êü¿ÖÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öê ‹�ú ´Öæ»µÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖêôêûŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ

ÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß−Öê ÷Öã)Ö»Öê ŸÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß �úôûŸÖê.

MD = T x P

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ x ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öê ‹�æú)Ö ´Öæ»µÖ.

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ×´Ö�ú ü̧)ÖÖŸÖ MD = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß, T = ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ÖÓ“Öß ‹�æú)Ö ÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö P = ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ÖÓ“Öê

‹�æú)Ö ´Öæ»µÖ †£Ö¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ †ÖÆêü.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×•ÖŸÖŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖß»Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß‡ŸÖ�úß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.

� ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß �úÖ †ÃÖŸÖê ? ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú 1. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ

2. ´Öæ»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆü

3. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü

4. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

1. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÃÖÖšüß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö

×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß µÖÖ ¤üÖê−Ö ²ÖÖ²Öà¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

†ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß

†ÃÖŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“µÖÖ ÷ÖŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ‹�úÖ

¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß�ú›êü ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê)µÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö µÖÖˆ»Ö™ü ÆüÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ü̧ÖÆüß»Ö. ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ,

‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæ“Öê ‹�ú »ÖÖ�Ö −Ö÷Ö ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ¾Ö ŸµÖÖ −Ö÷ÖÖÓ“Öê 10 ¾ÖêôûÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ

ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ´Æü)Öæ−Ö (1,00,000 x 10) ×ŸÖŸÖŒµÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖêôûÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü

¯ÖÏŸµÖê�ú −Ö÷Ö 5 ¾ÖêôûÖ ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, (1,00,000 x 5) ‹¾Öœüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê»Ö. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †ÃÖÖ

�úß, ×¾Ö�Îúß ÃÖÓ�µÖê¾Ö¸ü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

2. ´Öæ»µÖ ÃÖÓ÷ÖÏÆüÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¯Öî¿ÖÖŸÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ÆüÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ŸÖ ü̧»Ö Ã¾Ö¹ý¯Ö ´Æü)Ö•Öê ¯ÖîÃÖÖ

ÆüÖêµÖ. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ÃÖÖšüÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧)Ö, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê

�úÖê)ÖŸÖßÆüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ÃÖÆü•Ö Ÿ¾Ö× ü̧ŸÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ´Öæ»µÖ

ÃÖÓ÷ÖÏÆü)ÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

3. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê, ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ �Ö“ÖÖỐ Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö

µÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ‹�æú)Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôê ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

4. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸ü)ÖÖ¸üÖ Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™üŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß �ú´Öß ¯ÖîÃÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‘Ö™üŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö

‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

� ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß“ÖÖ ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ¾Ö −Ö¾Ö-¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖ / ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“ÖÖ/ ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×−ÖÂ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ

¯Ö ü̈ŸÖßŸÖß»Ö †›ü“Ö)Öß ¤æü¸ü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖîÃÖÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ •Ö−´Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö ×¾ÖŸÖ¸ü)Ö

ÊÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖ •Ö¿ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ×¾Ö¸üÆüßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ “ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ ŸÖ¿ÖÖ“Ö ŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖÆüß

“ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ́ Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ �êú¾Öôû ¾ÖÃŸÖæ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Ö×¾Ö)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê. ŸÖÖê ¾ÖÃŸÖæ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¯ÖÓ£ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ´Öã¦êü“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×)Ö ´Öã¦êü“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �úÖµÖ´Ö ¸üÖÆüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû −ÖêÆü´Öß ÛÃ£Ö ü̧

¸üÖÆüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ´Öã¦êü“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖÖ †ÖÆêü ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ �úÖê)ÖŸÖÖÆüß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖ

−ÖÖÆüß.

†×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¯Öê�ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö»ÖÖ †×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ŸµÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß −ÖÃÖŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ Ã¾ÖŸÖ: ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¾ÖÃŸÖæ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý−Ö

¤êü)µÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß ¯Öî¿ÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ

´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:ÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¬Öß“Ö

−ÖÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü, ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Ö¸êü¤üßÃÖÖšüß ±úŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ×�úŸÖß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÖÆêü Æêü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �êú»µÖÖ •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö×¸ü´ÖÖ)ÖÖ¾Ö¹ý−Ö šü̧ ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖ)ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •ÖßŸÖ�êú †×¬Ö�ú ×ŸÖŸÖ�úß

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †×¬Ö�ú ¸üÖ×Æü»Ö. ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖÃÖÖšüß“Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖß

´Öæ»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆüÖÃÖÖšüß †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ÃÖÖšü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¯ÖÓ£ÖßµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×±ú¿Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö“Ö †Ö¯Ö»Öê ÃÖ´Öß�ú¸ü)Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü.

×±ú¿Ö ü̧“Öê ÃÖ´Öß�ú¸ü)Ö

MV x PT

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ M = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

V = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö

P = Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß

T = ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ †ÖÆêü.

� ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß X ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ

×±ú¿Ö ü̧“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ¥ÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ“Öß ÷Öé×ÆüŸÖê

1. ¯ÖîÃÖÖ ´Öæ»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆüÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ÃÖÖšü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß

�êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß.

2. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê»Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö »Ö÷Öê“Ö ÃÖ¾ÖÔ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ

�Ö“ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

3. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê.

4. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ŸÖê¾ÆüÖ“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ)Ö ¤êü�Öß»Ö ÛÃ£Ö¸ü —ÖÖ»Öê»Öê

†ÃÖŸÖê.

5. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß, ¯ÖîÃÖÖ ŸÖ™üÃ£Ö †ÃÖŸÖÖê.

×±ú¿Ö ü̧“µÖÖ ´ÖŸÖê, †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ •Öê¾ÖœüÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ²Ö¤ü»Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖà´Öãôêû

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ˆ““Ö ¸üÖÆæü−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

� ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß“ÖÖ −Ö¾Ö-¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- ¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¯ÖÓ̧ ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö −Ö¾Ö¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: �êú−ÃÖ

¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ÃÖ�ÎúßµÖ ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ŸÖÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

�ú¸ü)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ±úŒŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ“Öê“Ö �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾Ö

×¾ÖŸÖ¸ü)Ö µÖÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ¾Ö¸ü †Ö¯Ö»µÖÖ �Ö´ÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�úŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ǘ̧ ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ Æüß ¸üÖê�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖæ−Ö ‡ŸÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖæÓ̄ ÖḮ ÖÖ)Öê ×ŸÖ»ÖÖÆüß

Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü. ¯ÖîÃÖÖ Ã¾ÖŸÖ: �úÖÆüßÆüß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´ÖÖ¡Ö ™üÖ�úŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ

´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß ÆüÖêµÖ.

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ±úŒŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê. ÊÖ ¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö¸ü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ×™ü�úÖ

�êú»Öß †ÖÆêü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Öæ»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆü)ÖÖ´Öãôêû

/ ´Öæ»µÖÃÖÓ“ÖµÖ µÖÖ ÷Öã)ÖÖ´Öãôêû †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ÃÖÖšüÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¸üÖê�ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê

´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê †ÃÖÖ −Ö¾Öß−Ö

¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

� �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (Keyne's Liquidity Preference Approach) :- •ÖÖò−Ö ´Öê−ÖÖ›Ôü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß 1936 ´Ö¬µÖê ×»ÖÆüß»Öê»µÖÖ 'The General Theory

of Employment, Interest and Money' µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß×¾ÖÂÖµÖß“ÖÖ ' ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö'

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ †Ó÷Öß ü̧Öê�ÖŸÖÖ ÆüÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ

¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÖỐ Öãôêû“Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ �úÖÆüß ³ÖÖ÷Ö ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ

²ÖÖôû÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö "¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê ¯ÖîÃÖÖ ¬ÖÖ ü̧)Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß“Öß †£Ö¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖÃÖÖšüß“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ."

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖê�ú›ü ¯ÖÃÖÓŸÖßÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ÆêüŸÖæÓÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê.

¸üÖê�ú›ü ¯ÖÃÖÓŸÖß / ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ÆêüŸÖæ

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæ

2. ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ

3. ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ ÆêüŸÖæ

�êú−ÃÖ−Öê ¯ÖîÃÖÖ Æêü ´Öæ»µÖÃÖÓ“ÖµÖÖ“Öê ÃÖã»Ö³Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

¯Öî¿ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú ü̧Öê�ÖŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öê �êú¾ÆüÖÆüß �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ / ´Ö¢ÖêŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

¾µÖŒŸÖß ´Öæ»µÖÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ¾Ö ü̧ß»Ö ×ŸÖ−ÖÆüß ÆêüŸÖæÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �ãú™æÓü²ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¤ü̧ ü ü̧Öê•Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Öæ)ÖÔ

�ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. �ãú™æÓü²ÖÃÖÓÃ£ÖêŸÖ †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖà“ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧,

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †−Öê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß “ÖÖ»Ö×¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ‹�úÖ šü̧ üÖ×¾Ö�ú �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß−ÖÓŸÖ¸ü Ÿ̂¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ

†ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ŸµÖÖ †Ö¬Öß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ²ÖÖ²Öà¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ †£Ö¾ÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ‹�ÖÖ¤üß †Öšü¾Ö›üÖ, ´Ö×Æü−Öê Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß−ÖÓŸÖ¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê. �Ö“ÖÔ ¸üÖê•Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¯Öæ)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ¬ÖÖ ü̧)Ö �ú ü̧)µÖÖ»ÖÖ

¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß Ÿ̂¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †×¬Ö�ú ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖêŸÖê.

Mt � f %y'

¯Öî¿ÖÖ“Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß = ±ú (ˆŸ¯Ö®Ö)

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü / ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.1 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.1

µÖ ±ú MD ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

´Ö1

¯Ö

´Ö

† ‰ú ‰ú1 �Ö

ˆŸ¯Ö®Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.1 ¾Ö¹ý−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ)ÖÖ¸üß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ

†Ö�éúŸÖßŸÖ MD ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ¾Ö ü̧ •ÖÖ)ÖÖ ü̧Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ß»Ö '¯Ö'

Ø²Ö¤æü '†‰ú' ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß '†´Ö' ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ '†‰ú' ¾Ö¹ý−Ö

'†‰ú1' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß '†´Ö' ¾Ö¹ý−Ö '†´Ö1' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. Æêü '±ú' Ø²Ö¤æü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

2. ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ :- µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÖ¾Ö¬ÖÖ−ÖŸÖÖ †£Ö¾ÖÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß“ÖÖ ÆêüŸÖæ ¤êü×�Ö»Ö ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.

†Ö•Ö“µÖÖ ¬Ö�úÖ¬Ö�úß“µÖÖ ¾Ö †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖê“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú ÃÖÓ�ú™Óü ¾ÖÖ †Ö¯Ö¢Öà−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê

»ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôû •ÖÖê×�Ö´Öà−Öß ³Ö¸ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †“ÖÖ−Ö�ú ˆ¤Ëü³Ö¾Ö»Öê»µÖÖ †›ü“Ö)Öà−ÖÖ ŸÖÖë›ü ¤êü)µÖÖÃÖÖšüß

ŸÖÃÖê“Ö †−Ö¯Öê×�ÖŸÖ �Ö“ÖÔ, •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ·µÖÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

¾µÖ¾ÖÆ

üÖü̧ Æ

êüŸÖæÃÖÖš

üß ¯Öî¿

ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)

Öß

ˆ¤üÖ. ¾Öé̈ üÖ¯Ö�úÖôû, †Ö•ÖÖ¸ü¯Ö)Ö, ²Öê�úÖ ü̧ß, ´ÖÓ¤üß †¿ÖÖ †−Ö¯Öê�ÖßŸÖ ÃÖÓ�ú™üÖÓÃÖÖšüß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü ´Æü)Öæ−Ö ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê.

¤ü�ÖŸÖÖ †£Ö¾ÖÖ ŸÖ¸üŸÖæ¤ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¤êü�Öß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öãœüß»Ö ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

MP � f %y'

¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ±ú (ˆŸ¯Ö®Ö)

¾µÖŒŸÖß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¾Ö¸üß»Ö ¤üÖê−ÖÆüß ÆêüŸÖæÓÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê †£Ö¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ±ú»Ö−Ö †ÃÖŸÖê.

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾Ö ¤ü�ÖŸÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÆêüŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

Mt � f %y' MP � f %y'

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖß»Ö ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ.

ŸµÖÖ´Öãôêû Mt � MP � f %y'

�Mt � MP � M1

� M1 � f %y'

¾Ö ü̧ß»Ö ¤üÖê−Æüß ÆêüŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö M1 †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû M1 ÆüÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

3. ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ ÆêüŸÖæ :- µÖÖ ÆêüŸÖæ»ÖÖ ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−Ö ÆêüŸÖæ †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †£Ö¾ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ †−Öê�ú “Öœü Ÿ̂ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü, ÃÖÖê−Öê ¾Ö ¸üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‡. ´Ö¬µÖê ÃÖŸÖŸÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö−Öê

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß �úÖÆüß ³ÖÖ÷Ö ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû

²ÖÖôû÷Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß«üÖ ȩ̂ü −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ»ÖÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ ÆêüŸÖæ

†ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. �ú•ÖÔ

¸üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¾Ö¹ý ü̈ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ÃÖ¼êü²ÖÖ•ÖßÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖ´Öß�ú ü̧)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

MSP � f %y/r'

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ±ú (ˆŸ¯Ö®Ö / ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧)

Æêü ÃÖ´Öß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

•Ö¸ü, MSP � M2

ŸÖ ü̧, M2 � f%y/r'

´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ŸÖß−ÖÆüß ÆêüŸÖæÓÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

Mt � Mp � M1 MSp � M2

MD � M1 � M2

MD � f %y/r'

¯Öî¿ÖÖ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß = ±ú (ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü) ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ŸÖß−ÖÆüß ÆêüŸÖæÃÖÖšüß

†ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß / ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê ±ú»Ö−Ö †ÖÆêü.ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“ÖÖ

ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.2 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.2 µÖ MD

¸ü2

¸ü1

ü̧0

† ´Ö0 ´Ö1 ´Ö2 �Ö

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê Æêü MD ÆüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú

¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü † ü̧2 ¾Ö¹ý−Ö † ü̧1 —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †´Ö0 ¾Ö¹ý−Ö †´Ö1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †Ö)Ö�Öß

�ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö †¸ü0 —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö †´Ö2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †¸ü2 ¯ÖµÖÕŸÖ

¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †´Ö0 ‡ŸÖ�úß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

� ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö †Ö×�Ö ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»»Ö�úß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö (Patinkin and Real Balance Effect) :- ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ¯ÖîÃÖÖ †Ö×)Ö ´Öæ»µÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ¯ÖîÃÖÖ †Ö×)Ö ´Öæ»µÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê

ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ×±ú¿Ö¸ü“ÖÖ “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¾Ö �ëú×²ÖÎ•Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ¸ü)Öß

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ÃÖ´Ö•Ö)µÖÖŸÖ ¸üÖê�Ö ×¿Ö»Ö�êú“Öê

ÃÖ´Öß�ú¸ü)Ö �ú´Öß ¯Ö›ü»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ−Öß ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê −Ö¾ÆüŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß

×±ú¿Ö ü̧“µÖÖ ¾Ö �ëú×²ÖÎ•Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ �ú¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“ÖÖ

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖê�Ö ×¿Ö»»Ö�ú ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ÃÖã¬ÖÖ×¸üŸÖ ¹ý¯Ö †ÖÆêü.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“ÖÖ ´Öãôû ÷ÖÖ³ÖÖ / ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖê ¾Ö ÆüÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖŒŸÖß�ú›êü �úÖÆüß ü̧Öê�Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö›æü−Ö †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß

ŸÖ ü̧, ¾µÖŒŸÖß�ú›üß»Ö ü̧Öê�Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»Ö�úß“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôê ¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ �Ö“ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ´Öãôêû

¾µÖÖ•

Ö¤ü¸ü

( , , )

¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ �Ö“ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß�ú›üß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö

"¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»Ö�úß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö" (Real Balance Effect) †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™ü»µÖÖ´Öãôê »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê)µÖÖÃÖ �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»»Ö�ú ÆüÖ ‘Ö™ü�ú �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öß ÷Öé×ÆüŸÖê :- 1. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖê.

2. ¾µÖŒŸÖà“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖê.

3. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

4. ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ÷ÖôûŸÖß »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß.

5. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖÖÃÖ¥ü¿µÖ †ÃÖŸÖÖê.

¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ (Æü»ÖŒµÖÖ ¤ü•ÖÖÔ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ÃÖÖê›æü−Ö) ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ

¾ÖÖ™ü)Öß�ú ü̧ßŸÖÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ±ú»Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

MM L y r w

P=

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ m = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

M = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

P = Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß

L = ±ú»Ö−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

y = ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

r = ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

w = ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÖÆêü.

›üÖò−Ö ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ˆŸ¯Ö®Ö, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÖÓ“Öê ±ú»Ö−Ö †ÖÆêü. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»»Ö�ú ÃÖÖšüÖ †£ÖÔ¾µÖÃ£Öê»ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ šêü¾Ö)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö Ø�ú´ÖŸÖà−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ šêü¾ÖŸÖÖê.

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™ü»µÖÖ ŸÖ¸ü, ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ �Ö“ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœæü−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öã−ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ÷ÖÖšüŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö

“Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ü̧Öê�Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß

×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öß. ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ¾µÖŒŸÖà�ú›üß»Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öæ»µÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö

ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ŸµÖÖÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ‘Ö™æü−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‘Ö™êü»Ö. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ:

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™üŸÖß»Ö ¾Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ µÖêŸÖß»Ö.

´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)µÖÖÃÖ ¯Öêî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¸üÖê�Ö ×¿Ö»Ö�úß´Öãôêû

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß / ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

1. ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

2. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¾ÖÖ™ü)Öß

3. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê †ÖÆêü �úß, ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö,

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß Æêü ‘Ö™ü�ú ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö¸ü ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß :- ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö¾Ö ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»Ö�êúŸÖú ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö

ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖêê. µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß / ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö

¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêµÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖÖê †×¬Ö�ú ÃÖÓ̄ Ö¢Öß»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —

ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ ¤ü¸üÖŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôêû †×¬Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¾Ö “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ / ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

2. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö / ¾ÖÖ™ü¯Ö :- ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ´Öãôêû †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖß ÁÖß´ÖÓŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü

†Ö¬Öß“Ö †×¬Ö�ú ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †×¬Ö�ú ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¾ÖÖœæü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê †×¬Ö�ú ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×´Öôû×¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ / ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ •µÖÖ“µÖÖ�ú›êü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß −ÖÃÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖ™ü¯ÖÖŸÖ �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö

×´ÖôûŸÖê ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß.

3. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü :- •ÖÃÖ•ÖÃÖê, ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸÖÃÖŸÖÃÖê ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. �úÖ¸ü)Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»»Ö�ú ÃÖÖšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê †Ö×)Ö ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüÖ÷Ö ¾Ö ˆ““Ö

¯ÖÏ×ŸÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

� ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»»Ö�úß ¯Ö× ü̧´ÖÖ�Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ :- 1. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

¾ÖÖœüŸÖê. ¯ÖÓ̧ üŸÖæ, ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÖêŸÖê µÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �êú»Öê»Öê −ÖÖÆüß.

2. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß Æüß ²ÖÖ²Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß

−ÖÖÆüß. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê.

3. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¾Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü.

4. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

�ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

5. ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ“Ö »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖê. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖÃÖÖšüß Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß Æüß µÖÖ

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“Öß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÖÆêü.

� ×±Ïú›ü´Ö−Ö“ÖÖ “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ (Fridman's Quantity Theory of Money) :- ¯ÖÏÖ. ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß 1956 ´Ö¬µÖê '¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü´ÖÖ)Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê

¯Öæ−ÖÙ¾Ö¬ÖÖ−Ö' ŸµÖÖÓ“µÖÖ 'Studies in the Quantity Theory of Money' µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)ÖßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê ¾Ö �êú−ÃÖ“Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ †´ÖÖ−µÖ �êú»Öê.

×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¯Öæ¾Öá ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß

¾Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ¾Ö ü̧ †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖ−ÖæÃÖÖ¸ü †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖÓ́ Öãôêû †¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê Æüß �êú−ÃÖ“Öß

×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖß. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£Öß / ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ¯Ö×¸ǘ ÖÖ)Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ �ú¹ý−Ö

ŸµÖÖŸÖ ¯Öæ¾ÖÔ¿Ö²¤üÖÓ�ú−Ö �ú¹ý−Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»µÖÖ.

×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ �êú»µÖÖ.

1. ¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü †Ö×)Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê

²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ×´Ö»™ü−Ö µÖÖÓ−Öß Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê.

2. “Ö»Ö−Ö ¯Ö× ü̧´ÖÖ)Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÆüÖ ´Öã»ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖ“ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ¯Ö×¸ü´ÖÖ)Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÆüÖ ´Öã»ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÆêü.

3. ¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ¯ÖêîÃÖÖ ŸÖê¾ÖœüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê ŸÖÖê ŸÖ™üÃ£Ö / ×−ÖÛÂ�ÎúµÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê �êú¾Öôû ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“Öê

´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Æü)Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê ÃÖ×�ÎúµÖ ‘Ö™ü�ú

†ÖÆêü. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ŸÖÖê ŸÖ™üÃ£Ö −ÖÃÖŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ¾Ö ü̧“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß 1956 ´Ö¬µÖê "×¿Ö�úÖ÷ÖÖê ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖ" −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß.

×¿Ö�úÖ÷ÖÖê ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖÖŸÖ ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö, ²ÖÖ´Öæ»Ö, ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö ¾Ö ™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

×±Ïú›ü´Ö−Ö“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧´ÖÖ)Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö Ø�ú¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ˆŸ¯Ö¢Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

−ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧ ŸÖÖê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÆêü. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æêü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÆêü. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æêü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ,

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÛÃ£Ö ü̧ −ÖÃÖŸÖê. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²Ö¬Ö

−ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß −ÖÃÖŸÖê ŸÖ¸ü, ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß

†ÃÖŸÖê.

×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´Öæ»µÖÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¯Öãœüß»Ö �úÖ¸ü)ÖÖÓÃÖÖšüß †£Ö¾ÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

1. ¾µÖŒŸÖß�ú›üß»Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ´ÖÖ»Ö�úß

2. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû)ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö

3. ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß

µÖÖ ŸÖß−Ö �úÖ ü̧)ÖÖÓ́ Öãôêû / ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¾µÖŒŸÖß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

1. ¾µÖŒŸÖß�ú›üß»Ö ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ´ÖÖ»Ö�úß :- ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê †ÃÖŸÖê †ÃÖê ¾ÖÖœüß¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö

¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ ŸÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. ˆ¤üÖ. ‘Ö¸ü, ÃÖÖê−Öê, ×Æü ȩ̂ü ‡. •Ö›ü•Ö¾ÖÖ×Æü ü̧ †Ö×)Ö ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß ¾Ö ¿ÖêŸÖß †¿ÖÖ •ÖÓ÷Ö´Ö Ã£ÖÖ¾Ö ü̧

´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¾ÖÖ ¯Ö× ü̧´ÖÖ)Ö ¾µÖŒŸÖß�ú›êü †Ö×¬Ö“Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¾µÖŒŸÖß µÖÖ

²ÖÖ²Öà´Ö¬µÖê ¯ÖîÃÖÖ −Ö ÷ÖãŸÖ¾ÖŸÖÖ ¸üÖê�Öê, ³ÖÖ÷Ö ¾Ö “Öî−Öß“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Öê»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü Æüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ŸµÖÖ“µÖÖ�ú›êü †×•Ö²ÖÖŸÖ −ÖÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, šê¾Öß, ¸üÖê�Öê ¾Ö ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Öê»Ö. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖŒŸÖß�ú›êü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †Ö×¬Ö“Ö †ÃÖê»Ö

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ü̧ÖÆüß»Ö ¾Ö µÖÖˆ»Ö™ü Æüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæ−Ö −ÖÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ü̧Ö×Æü»Ö.

2. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö :- ¾µÖŒŸÖß �úÖê)ÖŸÖßÆüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ŸµÖ

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß Ÿ̂¯Ö®Ö ×´Öôêû»Ö µÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖê ¾Ö ´Ö÷Ö“Ö ŸµÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖê. •µÖÖ

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üß Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê ¾Ö ×ŸÖ“µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû)ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê †¿Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

¾µÖŒŸÖß �Ö¸êü¤üß �ú ü̧ŸÖê �úÖ¸ü)Ö, ŸµÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×ŸÖ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ×�úÓ́ ÖŸÖ �ú´Öß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ¸üÖ×Æü»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾Ö

ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ¸üÖ×Æü»Ö.

3. ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß :- ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß ¾µÖŒŸÖßÃÖÖ¯Öê�Ö †ÃÖŸÖê.

‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ÃÖÖê−Öê †Ö¾Ö›êü»Ö ŸÖ¸ü, ¤ãüÃÖ ü̧ß»ÖÖ ü̧Öê�Öê †Ö¾Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö, ŸÖßÃÖ¸üß»ÖÖ šêü¾ÖßŸÖ ¯ÖîÃÖê šêü¾Ö)Öê †Ö¾Ö›üŸÖ †ÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, “ÖÖî£µÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)Öê †Ö¾Ö›üŸÖ †ÃÖê»Ö. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ †Ö¾Ö›üß

×−Ö¾Ö›üß¾Ö¸ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ¸üÖÆüß»Ö.

� ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖ¯Ö¢Öß ²ÖÖôû÷Ö�µÖÖ“Öê ¯Öãœüß»Ö ¯ÖÖ“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêüŸÖ :- ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß †ÃÖ�µÖÖ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ 1. ¯ÖîÃÖÖ

2. ¸üÖê�Öê

3. ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö ³ÖÖ÷Ö

4. ³ÖÖî×ŸÖ�ú ¾ÖÃŸÖæ

5. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ, �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê, ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö, ³ÖÖêŸÖß�ú

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ

†Ö�úÙÂÖŸÖ �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ÷Öã)ÖÖ“µÖÖ †Ö¾Ö›üß−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾µÖŒŸÖß ŸµÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß

�ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

1. ¯ÖîÃÖÖ :- ¯Öî¿ÖÖŸÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ / ¦ü¾µÖŸÖÖ ÆüÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ¯Öê�ÖÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ †×¬Ö�ú ü̧Öê�ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê

�úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ÃÖÆü•Ö ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´Öæ»µÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖîÃÖÖ

�ú´Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖîÃÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

2. ü̧Öê�Öê :- ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ü̧Öê�µÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ÆüÖ ¸üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖ¾Ö¸ü

¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü ŸÖÃÖê“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖê�µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ

ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. •Ö¸ü, ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü, ¸üÖê�µÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü •Ö ü̧ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ

¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü, ü̧Öê�µÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ‘Ö™üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ¸üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

3. ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö ³ÖÖ÷Ö :- ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôêû ÃÖã̈ üÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öê †×¬Ö�ú“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ü̧Öê�Ö ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖ¯Öê�ÖÖ ÃÖ´Ö³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö

×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ÃÖ´Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ‘Ö™üŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ´Öãôêû ÃÖã̈ üÖ ÃÖ´Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ´Öæ»µÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ÃÖ´Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß ÛÃ£Ö¸ü ü̧Ö×Æü»µÖÖÃÖ ‹�úÖ šü ü̧Ö×¾Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ ¸üÖÆüŸÖê.

4. ³ÖÖîŸÖß�ú ¾ÖÃŸÖæ / ÃÖÓ̄ Ö¢Öß :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Öê ¾Ö ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö ³ÖÖ÷Ö ÃÖÖê›æü−Ö ‘Ö¸ü, ÃÖÖê−Öê,

“ÖÖÓ¤üß, ´ÖÖê™ü̧ ü ÃÖÖµÖ�ú»Ö, �úÖ¸ü, ×±Ïú•Ö, ‹†¸ü �Óú›üß¿Ö−Ö ü̧ µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ³ÖÖîŸÖß�ú ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ‘Ö¸üÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¾Ö

ÃÖÖê−µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ •ÖÖÃŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß •Öê¾Öœü¶Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖê¾Öœüß ŸµÖÖ

¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Ö �ú´Öß ¸üÖÆüß»Ö ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖÆüß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ¸üÖ×Æü»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ü̧Ö×Æü»µÖÖ ŸÖ¸ü †£Ö¾ÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü �ú´Öß ü̧Ö×Æü»ÖÖ ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆæü−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ü̧ÖÆüß»Ö.

5. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö :- ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ´Ö−ÖæÂµÖ Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÖÆêü. µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

�êú»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ ü̧ÖÆüŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ¾µÖŒŸÖß“Öê / ´Öæ»ÖÖÓ“Öê

×¿Ö�Ö)Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �êú»µÖÖÃÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“Öß ÷Öã)Ö¾Ö¢ÖÖ ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÖ“Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ²ÖÖôû÷Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖÖŸÖ. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß Æüß ×³Ö®Ö †ÃÖŸÖê.

×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ±ú»Ö−Ö ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖ«üÖ¸üêü ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê

†ÖÆêü.

×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ±ú»Ö−Ö

×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ µÖÖ ÃÖ´Öß�ú ü̧)ÖÖŸÖ

Md = ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ±ú»Ö−Ö / �úÖµÖÔ ÆüÖêµÖ

Yp = Ã£ÖÖµÖß ˆŸ¯Ö®Ö

h = Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß

rm = ÛÃ£Ö¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

rb = ü̧Öê�ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

re = ³ÖÖ÷ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“ÖÖ ¤ü ü̧

( , , , )Md P w r P u= � P

P

� = Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü

u = ¾µÖŒŸÖß“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÃÖÓŸÖß

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ ¾µÖŒŸÖß“Öß †Ö¾Ö›ü ¾Ö ¯ÖÓÃÖŸÖß“ÖÖ

×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê.

( , , , )Md P w r P u= �

µÖÖ ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖ

Md=¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß, P = ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß, w = ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö, r=¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü P� =

Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü ¾Ö u = ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯ÖÃÖÓŸÖß †ÖÆêü.

×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�ú ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

1. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß :- ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ¤êü�Öß»Ö

²Ö¤ü»ÖŸÖê ¾Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßÆüß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ×�Óú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ �ú´Öß ÆüÖŸÖê ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Ø�ú´Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‘Ö™üŸÖê.

2. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß :- ¾µÖŒŸÖß“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧ŸÖÖê. ¾µÖŒŸÖß“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

3. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ :- ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¾Ö¹ý ü̈ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“Öß

¾Öî�úÛ»¯Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ

¸üÖÆæü−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.

4. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ :- Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß»ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖê.

Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÆüÖ ¤ü¸ü �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

� ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö †Ö�Öê̄ Ö :- ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×™ü�úÖ �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ :- 1. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ±úŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÃÖÓ÷ÖÏÆüÖ“µÖÖ ÷Öã)ÖÖÓ�ú›êü“Ö »Ö�Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÃÖÖšüß ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ ²ÖÖ²Öß�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

2. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß»ÖÖ †×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸÖê †µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü.

3. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æüß “Öîê−Öß“Öß ¾ÖÃŸÖæ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ×™ü�úÖ�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æüß “Öî−Öß“Öß ¾ÖÃŸÖæ −ÖÃÖŸÖê.

4. ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ±úŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö�ú›êü

ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü Ø�ú´ÖŸÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü¸üÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê Æêü »Ö�ÖÖŸÖ

‘ÖêŸÖ»Öê»Öê −ÖÖÆüß.

5. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã£ÖîŸÖß�ú

šü̧ üŸÖÖê.

6. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

7. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê ²ÖÑ�êúŸÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ¤êü�Öß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›æü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ µÖÖ ²ÖÖ²Öß�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê

†ÖÆêü.

×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ ü̧ß, ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ±ú»Ö−ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ´ÖÖê»ÖÖ“Öß ³Ö ü̧ ™üÖ�ú»Öê»Öß †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ

×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ‘Ö™ü�úÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. ×±Ïú›ü´Ö−Ö−Öê �úÖµÖ´Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß −Ö¾Öß−Ö ¾Ö

†Ö÷Öôûß¾Öê÷Öôûß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôêû»Ö Æêü ¯Ö›üŸÖÖôæû−Ö ¯ÖÖÆüŸÖÖ µÖê)µÖÖ“Öß

ÃÖÖêµÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öß.

� ²ÖÖ´Öæ»Ö ¾Ö ™üÖê×²Ö−Ö“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- �êú−ÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ¡Öã™üß ¤æü ü̧ �ú¹ý−Ö

−Ö¾Öß−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �úÖÆüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ. µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ. µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›ü)ÖÖ·µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ¯Ö×¸ü“Ö»ÖÖÓ−ÖÖ / ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖê¬Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ.

ŸµÖÖŸÖ ²ÖÖ´Öæ»Ö ¾Ö ™üÖê×²Ö−Ö µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖÓ“ÖÖ ¾Ö µÖÖê÷Ö¤üÖ−ÖÖ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ¾Ö †ŸµÖÓŸÖ ¯Ö× ü̧ÁÖ´Ö ‘Öê‰ú−Ö †Ö¯Ö»Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê.

� ²ÖÖ´Öæ»Ö“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ −Ö÷Ö¤üß ´ÖÖ÷Ö�Öß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ / ²ÖÖ´Öæ»Ö“ÖÖ ´ÖÖ»ÖÃÖÖšüÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖî̈ üÖÓŸÖß�ú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (Baumol's Inventory Theoretic Approach) :- ²ÖÖ´Öæ»Ö µÖÖÓ−Öß �êú−ÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü¯Ö)Öß �ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ²ÖÖ´Öæ»Ö−Öê Transaction Demand for Cash, An In Theoretical

Approach µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß Æêü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ±ú»Ö−Ö

†ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ ü̧ôû ȩ̂üÂÖßµÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ²ÖÖ´Öæ»ÖÖÓ−ÖÖ �êú−ÃÖ“Öê Æêü

´Æü)Ö)Öê ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß. ²ÖÖ´Öæ»ÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÃÖ¸üôû̧ êüÂÖßµÖ ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸

−ÖÃÖŸÖÖê.

²ÖÖ´Öæ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÃÖÖšüß †ÃÖ)ÖÖ ü̧ß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß �êú¾Öôû ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ¸üÖ−Öê“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖæ−Ö ŸÖß

¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ¤êü�Öß»Ö ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ)ÖÖ¸üß

´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ / ×¾Ö¹ý ü̈ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ “Ö»Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †ÖÆêü. ²ÖÖ´Öæ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¿Öê†¸ü´ÖÖ�ìú™ü ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÃÖÖšüß“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß 1.

ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ ü̧ ¾Ö 2. ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆüß»Ö µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ü̧ÖÆüß»Ö ŸÖ¸ü, Ÿ̂¯Ö®Ö ÃŸÖ ü̧ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü,

µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

²ÖÖ´Öæ»Ö“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß

2. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

3. ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ

4. Ø�ú´ÖŸÖ´ÖÖ−Ö

²ÖÖ´Öæ»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ

†ÃÖŸÖÖê. �úÖ¸ü)Ö, ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû)µÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¾Ö ŸÖê �Ö“ÖÔ �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ÃÖÖ ü̧�ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¾µÖŒŸÖß

†£Ö¾ÖÖ ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ−ÖÖ ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾Öêôûß ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ, Æêü ˆŸ¯Ö®Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Öã−ÆüÖ ¯Öã−ÆüÖ �Ö“ÖÔ �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû Æêü ˆŸ¯Ö®Ö ¸üÖê�µÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Öæ−Ö šêü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ¾Ö ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß •Öê¾ÆüÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖê»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ“Öê ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü

�ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß / ˆªÖê÷Ö¯ÖŸÖß †£Ö¾ÖÖ ¾µÖŒŸÖß �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¸üÖê�Ö ü̧Œ�ú´Ö ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ×¿Ö»»Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö

¸üÖê�µÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ¤ü ü̧ ŸÖß−Ö ´Ö×Æü−µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêÃÖÖšüß ü̧Œ�ú´Ö

�Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“Öê ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖ´Ö•ÖÖ, 10 »ÖÖ�Ö ¹ý¯ÖµÖê †ÖÆêü. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß ŸÖê ´ÖÖ“ÖÔ µÖÖ ŸÖß−Ö

´Ö×Æü−µÖÖÓÃÖÖšüß 2.5 ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ²ÖÖôû÷Öê»Ö ¾Ö ¹ý. 7.5 »ÖÖ�Ö ¸üÖê�µÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Öæ−Ö šêü¾Öê»Ö. ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ´Ö×Æü−µÖÖÓ−Öß (‹×¯ÖÏ»Ö

ŸÖê •Öã−Ö) ¸üŒ�ú´Öê“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖê»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ¹ý. 7.5 »ÖÖ�ÖÖ“µÖÖ ¸üÖê�µÖÖÓ̄ Öî�úß ¹ý. 2.5 »ÖÖ�ÖÖÓ“Öê ¸üÖê�Öê ×¾Ö�æú−Ö ŸµÖÖ“Öê

¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ �êú»Öê •ÖÖ‡Ô»Ö ´Æü)Ö•Öê †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê“µÖÖ ¾Öêôûß ¸üÖê�µÖÖÓ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ ü̧Öê�µÖÖÓ¾Ö ü̧

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÆüß ×´Öôêû»Ö. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ü̧Œ�ú´Ö ²ÖÖôû÷Ö»Öß †ÃÖŸÖß ŸÖ¸ü, ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ¾µÖÖ•ÖÆüß

×´ÖôûÖ»Öê −ÖÃÖŸÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ Æêü ‘Ö™ü�ú¤êü�Öß»Ö ²ÖÖ´Öæ»Ö“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¸üÖê�Ö

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ¾Ö ¸üÖê�µÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �êú»Öß •ÖÖŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ü̧Öê�µÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¾µÖÖ•Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖê ÷Ö´Ö¾ÖÖµÖ“Öê −ÖÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)Öê ¯ÖÃÖÓŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê ü̧Öê�µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²Ö¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

²ÖÖ´Öæ»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖßÃÖÖšüß †£Ö¾ÖÖ ü̧Öê�Öê ¬ÖÖ¸ü)Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ•Ö´Öæ»µÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Öê¢Ö¸ü ´Öæ»µÖ †¿ÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ

²ÖÖ´Öæ»Ö−Öê ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1. ¾µÖÖ•Ö´Öæ»µÖ :- ¾µÖÖ•Ö´Öæ»µÖ ´Æü)Ö•Öê ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú �Ö“ÖÔ ÆüÖêµÖ. •Öê¾ÆüÖ ü̧Öê�µÖÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¹ý−Ö

¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ•ÖÖ»ÖÖ ´Öã�úÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ•ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö“µÖÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üß Ø�ú´ÖŸÖ / ´Öæ»µÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö´Öæ»µÖ ÆüÖêµÖ.

2. ¾µÖÖ•Öê¢Ö ü̧ ´Öæ»µÖ :- ¸üÖê�Öê ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß �ú¸üÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷Ö)ÖÖ-µÖÖ

�Ö“ÖÖÔ»ÖÖ ¾µÖÖ•Öê¢Ö¸ ü´Öæ»µÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ ¤ü»ÖÖ»Öß, ›üÖ�ú �Ö“ÖÔ ‡. �Ö“ÖÖÕ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

Ø�ú´ÖŸÖ´ÖÖ−Ö †Ö×)Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ •Öê¾ÖœüÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê

ŸÖê¾Öœü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öê ´Öæ»µÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ŸµÖÖ

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¤ü»ÖÖ»Öß“Öß ¸üŒ�ú´Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖ´ÖÖ−Ö •ÖÖÃŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ¤ü»ÖÖ»Öß

•ÖÖÃŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

²ÖÖ´Öæ»Ö−Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÖ›ü»Öß †ÖÆêü.

M� L %y.r'

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú ü̧)ÖÖŸÖ

M = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

y= ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ¸ü

r = ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ™üÖê²Öß−Ö“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Tobin's Approach µÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ™üÖê²Öß−Ö“Öê ¸üÖê�ÖÃÖÓ÷ÖÏÆü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Tobin's Portfolio

Model) ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß •ÖÖê×�Ö´Ö ¾ÖŸÖÔ)Öæ�ú ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Liquidity Preference as Behaviour Toward

Risk) µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ±úŒŸÖ ¯Öêî¿ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧»Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ´ÖÖ−Ö»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ »Ö¾Ö“Öß�úŸÖê¾Ö¸ü

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾µÖŒŸÖß ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ †ÃÖê ´ÖÖ−Ö»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ™üÖê²Öß−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ

¾Ö¸üß»Ö ¤üÖêÂÖ ´ÖÖ−µÖ �êú»Öê»Öê −ÖÖÆüßŸÖ. ™üÖê²Öß−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖŒŸÖß ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ü̧Öê�Öê ¾Ö ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ.

™üÖê²Öß−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖŸÖê. ™üÖê×²Ö−Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¸üÖê�Öß“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß

•ÖÖê�Öß´Ö ™üÖôû)µÖÖ“Öß ¾ÖŸÖÔ)Öæ�ú †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ‹�æú)Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß ×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Ö ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¾Ö

×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ šêü¾ÖÖ¾Öê / ²ÖÖôû÷ÖÖ¾Öê ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖê.

µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ˆ¢Ö ü̧ ¤êü)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öê ¾Ö †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¿ÖÖê¬Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ.

1. ¾µÖŒŸÖß−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ•Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö»Öê»µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ´Öæ»µÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖê.

2. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß−Öê Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû £ÖÖê›üß ±úÖ¸ü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ²ÖÖôû÷Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

3. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ ü̧ß�ú ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ�ú›êü •ÖÖÃŸÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖ)µÖÖ“Öß †¯Öê�ÖÖ ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖê.

™üÖê×²Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ŸÖ ü̧»ÖŸÖê−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾Ö³Öß®Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ˆŸÖ¸üŸµÖÖ �Îú´ÖÖ−Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. ¯ÖîÃÖÖ, 2. ´Öã¤üŸÖ šêü¾Öß, 3. ×¾Ö¯Ö¡Ö, 4. ¸üÖê�Öê, 5. ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö

µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖîÃÖÖ ¯Öæ)ÖÔ̄ Ö)Öê ŸÖ¸ü»Ö †ÖÆêü ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ ‡ŸÖ ü̧

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ŸÖ ü̧»ÖŸÖê“ÖÖ ÷Öã)Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ‹�ÖÖ¤üß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ¾µÖŒŸÖß ¾ÖÖ •ÖÖê×�Ö´Ö ¤æü ü̧ �ú¸ü)ÖÖ¸üÖ ¾µÖŒŸÖß

†Ö¯Ö»Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖ´Ö−¾ÖµÖß−Ö �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê �úß, †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖê“Öß †-ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ Æüß

†×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖê−Öê ³Ö¹ý−Ö ×−Ö‘Öê»Ö.

†´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö •Öế ÃÖ ™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ü̧Öê�ÖÖÃÖÓ÷ÖÏÆü µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“µÖÖ µÖÖê÷µÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“ÖÖ

†Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)ÖÖ·µÖÖÓ“Öê ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö)Öê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü †ÃÖŸÖÖŸÖ.

1. •Öã÷ÖÖ ü̧ß / ¬ÖÖê�úÖ×¯ÖÏµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸ü

2. ¬ÖÖê�êú −Ö ¯ÖŸ�ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü

3. ¬ÖÖê�êú ™üÖôû)ÖÖ ȩ̂ü ¾Ö ÃÖÓ¬Öß ÃÖÖ¬Ö)ÖÖ ȩ̂ü

¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸ü ¬ÖÖê�úÖ×¯ÖÏµÖ / ¬ÖÖê�êú ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü)ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖŸÖÖŸÖ

Ø�ú¾ÖÖ •Öã÷ÖÖ ü̧ß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ¬ÖÖê�úÖ ¯ÖŸ�ú¹ý−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾Ö)µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ü̧Öê�µÖÖŸÖ

÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ.

¤æüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸ü Æêü ¬ÖÖê�úÖ ¯ÖŸ�ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê †Ö¯Ö»Öê ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¸üÖê�Ö

šêü¾ÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¸üÖê�µÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ. �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ÃÖã¾Ö)ÖỐ Ö¬µÖÖ“Öß ŸÖê ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

×ŸÖÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧Ö“µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸üÖŸÖ ¬ÖÖê�úÖ ™üÖôû)ÖÖ·µÖÖ ¾Ö ÃÖÓ¬Öß“Öê ÃÖÖê−Öê �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÖê×�Ö´Ö �ú´Öß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖê�µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ŸÖã™üß“Öß ³Ö¸ü¯ÖÖ‡Ô �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ

†Ö)Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖê)µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ“Ö ŸÖê •ÖÖê×�Ö´Ö ÛÃ¾Ö�úÖ¸üŸÖÖŸÖ

†ÃÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸ü •ÖÖê×�Ö´Ö �ú´Öß �ú´Öß �ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ¸üÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê.

™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú¤üÖ ü̧ †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß �úÖÆüß ü̧Œ�ú´Ö ü̧Öê�Ö

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¾Ö �úÖÆüß ¸üŒ�ú´Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ šêü¾ÖŸÖÖê. Æêü ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ×�úŸÖß †ÃÖê»Ö Æêü ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö µÖÖê÷µÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ¾Ö¸ü

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“Öê ´Öæ»µÖ ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôûÖŸÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖê. Æêü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.

u = B (r+G)

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü)ÖÖŸÖ

u = ‹�æú)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß

B = ²ÖÖò−›üÃÖË

r = ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

G = †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß †ÖÆêü.

•Ö¸ü, †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“Öê ´Öæ»µÖ ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôûÖŸÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ‹�æú)Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß Æüß ü̧Öê�µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖê»Ö. •Ö ü̧, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ÛÃ£Ö¸ü ü̧Ö×Æü»ÖÖ ŸÖ¸ü, �úÖê)ÖŸÖÖÆüß ¬ÖÖê�úÖ ÛÃ¾Ö�úÖ¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß.

™üÖê×²Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öê ˆŸ¯Ö−Ö−Ö ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¸üÖê�Ö šêü¾ÖŸÖÖê ¾Ö ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ü̧Öê�µÖÖŸÖ šêü¾ÖŸÖÖê Æêü †Ö�éúŸÖß

�Îú. 4.3 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.


¬ÖÖêŒµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.3 ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¾µÖŒŸÖß ×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Ö ¸üÖê�Ö ¾Ö ×�úŸÖß ¸üÖê�µÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾ÖŸÖê. †Ö›ü¾µÖÖ '−Ö�Ö' †�ÖÖ¾Ö ü̧

¬ÖÖêŒµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ŸÖ¸ü, †¯Öê×�ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß '−ÖµÖ' µÖÖ ˆ³µÖÖ †�ÖÖ¾Ö¸ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. '†¸ü' Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ȩ̂üÂÖÖ

†ÖÆêü. ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú ÃÖ1 ¾Ö ÃÖ2 −Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ1 ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú '† ü̧' Æüß ȩ̂üÂÖÖ ü̧Öê�Öê ¾Ö ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß ü̧

ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. '¯Ö' Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæ−Ö '†»Ö' ȩ̂üÂÖê¾Ö ü̧ »ÖÓ²Ö ™üÖ�ú»µÖÖÃÖ '�ú' Ø²Ö¤æü ×´ÖôŸÖÖê. �ú Ø²Ö¤æü ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ ‹�æú)Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

µÖ

†

´Ö

−Ö

†¯Öê×�ÖŸÖ

¯ÖÏÖ¯ŸÖß

²ÖÖò−›ËüÃÖ

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

ÃÖ2 ÃÖ1 ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ȩ̂üÂÖÖ

²Ö •ÖÖê×�Ö´Ö

�ú

»Ö �Ö

¸üÖê�Ö ¸üŒ�ú´Ö

¯Ö

¯Öî�úß '†´Ö' ‹¾Öœüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¸üÖê�µÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Öê»Ö ¾Ö '´Ö−Ö' ‹¾Öœüß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ ²ÖÖôû÷Öê»Ö Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. •Ö ü̧, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ

¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ ü̧, '† ü̧' ¸êüÂÖÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯Öî�úß ¸üÖê�µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ¸üÖê�Ö

¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷Ö»µÖÖ−Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ȩ̂üÂÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö

¸üÖê�µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœêü»Ö.

4.2.6 �êú−ÃÖ †Ö×�Ö −Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ/ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (Neo-Classical and Keynesian Views of Interest Rate) :- ³Öæ×´Ö, ÁÖ´Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê “ÖÖ¸ü ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ “ÖÖ ü̧Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ �ÖÓ›ü, ¾ÖêŸÖ−Ö, ¾µÖÖ•Ö ¾Ö −Ö±úÖ

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ †Ó÷Öß ˆŸ¯Ö®Ö

×´Öôû×¾Ö)µÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¿ÖŒŸÖß“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö²Ö§ü»Ö ×´Öôû)ÖÖ¸üÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ.

†Ö•Ö“µÖÖ †Ö¬Öã×−Ö�ú •Ö÷ÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö ‘Öê)Öê µÖÖê÷µÖ ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Öæ¾Öá“µÖÖ µÖã÷ÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö ‘Öê)Öê ¯ÖÖ¯Ö/ ÷Öã−ÆüÖ ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖ‡Ô.

ÃÖŸÖ¸üÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¾ÖÖªÖÓ−Öß ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö

´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ²Ö§ü»Ö ×´Öôû)ÖÖ¸üß Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖêµÖ.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö / ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß Æüß (†ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö, Ã™ãü†™Ôü ×´Ö»Ö, Æêü−ÖÏß, £ÖÖ™Ôü−Ö) ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö �ú¹ý−Ö µÖÖŸÖ

³Ö¸ü ™üÖ�ú»Öê»Öß †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´ÖŸÖế Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö

Æüß †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö šü̧ üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

ÃÖ−ÖÖŸÖ−µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ×¤ü»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ ü̧Ö †£Ö¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ ü̧Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ �êú−ÃÖ ¾Ö −Ö¾Ö-¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“µÖÖ

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ ¾Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧ßŸÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

� ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“ÖÖ −Ö¾Ö- †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£Öß / −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£Öß / ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß (Classical Economist) ´ÖÖÓ›ü»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ¤üÖêÂÖ

¤æü¸ü �ú¹ý−Ö ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“ÖÖ −Ö¾Ö †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖ / −Ö¾Ö-¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß (Neo-Classical

Economist) ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÛÃ¾Ö›üß¿Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö −Ö™ü ×¾Ö�úÃÖê»Ö, ÷Öã®ÖÖ¸ü-×´Ö›üÖÔ»Ö, †ÖêÆü×»Ö−Ö,

×²ÖÎ™üß¿Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ›êü×−ÖÃÖ ü̧Öò²Ö™ÔüÃÖ−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÖÆêü. ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ÃÖã¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ¹ý¯Ö

†ÖÆêü ´Æü)Öæ−Ö ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ −Ö¾Ö-¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ /−Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´Æü)Öæ−Ö †Öêôû�Ö»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö/¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö ÆüÖêŸÖê. −Ö¾Ö- †×³Ö´ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧Æüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�ú ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�ú

¯ÖÏ×ŸÖ�ÖÖ ÃÖ´ÖµÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯Öæ¾Öá“ÖÖ ÃÖÖšü»Öê»ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¯ÖÏÖ. −Ö™ü ×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, "³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖÃÖÖšüß Šú)Ö�úÖê •ÖÖê ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¤êüŸÖÖê ŸÖÖê ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ

´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ." ŸÖÃÖê“Ö Šú)Ö�úÖê»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ�úÖµÖÖÔ“ÖÖ, ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö †£Ö¾ÖÖ Ã£Ö÷ÖßŸÖ šêü¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü ´Æü)Öæ−Ö

¾µÖÖ•Ö ×´ÖôûŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÖêî×¦ü�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö²Ö§ü»Ö ×¤ü»Öê»ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ.

×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Šú)ÖµÖÖê÷µÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ−Öê ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü šü̧ üŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

�ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧)Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü¸üŸÖê.

†) �ú•ÖÖÔ‰ú / Šú�ÖµÖÖê÷µÖ ü̧Œ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¯ÖÏÖ. ×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ−Öß �ú•ÖÔ ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü ŸÖß−Ö ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê ´Æü)Ö•Öê 1. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê, 2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ /

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú, 3. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü/ ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ÆüÖêµÖ.

µÖÖ ŸÖß−ÖÆüß ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ÃÖÖšü¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

1. ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß :- ÃÖ¾ÖÔ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ /

�ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ−ÖÖÆüß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö �úÖµÖì, ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö

“ÖÖ»Ö×¾Ö)Öê µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê †£Ö¾ÖÖ �ãú™æÓü²Öê¤êü�Öß»Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú �Ö“ÖÔ

ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ �ú¹ý ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ −ÖÃÖŸÖÖê.

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)ÖŸÖ: •ÖÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ‹»Ö.‡Ô.›üß. ¾ÖÖ ¯»ÖÖ—´ÖÖ �ú»Ö ü̧ ×™ü.¾Æüß., ‹ÃÖß.,

�ãú»Ö ü̧, ȩ̂ü×±Ïú•Ö ȩ̂ü™ü ü̧, ´ÖÖê™ü̧ ü ÃÖÖµÖ�ú»Ö, ´ÖÆüÖ÷Ö›ü¶Ö �úÖ ü̧, °»Öò™ü, ²ÖÓ÷Ö»Öê ‡. ×™ü�úÖ‰ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê.

�ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖ ü̧, µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßÃÖÖšüß :- ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü µÖÖ ŸÖß−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß

�ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü �ú»µÖÖ)Ö�úÖ¸üß �úÖ´ÖÖÓÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ

�ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧ŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÃÖÓµÖÓ¡ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê

¤êü×�Ö»Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ¿Öê†ÃÖỐ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ.

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß

�ú•ÖÖÔ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß �ú´Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß“Öß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¾Ö¹ý ü̈/¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

†ÃÖŸÖÖê.

3. ÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¿ÖÖÃÖ−Ö, �ãú™æÓü²Öê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ−ÖÖÆüß ³Ö×¾ÖÂµÖ �úÖôûÖÃÖÖšüß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü

´Æü)Öæ−Ö �úÖÆüß ü̧Œ�ú´Ö ¸üÖê�Ö ²ÖÖôû÷ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸÖ ü̧, �úÖÆüß ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß´Ö¬µÖê ÃÖÖšü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü,

ÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß“Öß �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ü̧Ö×Æü»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, Æüß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ü̧ÖÆüß»Ö.

´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü µÖÖ ŸÖß−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß ¾Ö

ÃÖÖšü¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“Öß ‹�ú×¡ÖŸÖ ²Öȩ̂ üß•Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ‹�æú)Ö �ú•ÖÖÔ‰ú

¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ü̧ÖÆüß»Ö. ÊÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ¾Ö¹ý−Ö �ÖÖ»Öß ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ˆŸÖ¸üŸÖ µÖê)ÖÖ¸üÖ

´Æü)Ö•Öê“Ö Šú)ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖ¸ü)Ö, �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ»ÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †×¬Ö�ú ¾Ö †×¬Ö�ú

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ �ú´Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (×«üŸÖßµÖ ¾ÖÂÖÔ)

�ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¤êü×�Ö»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷Öê»Ö.

²Ö) �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- ¯ÖÏÖ. ×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ 1. ²Ö“ÖŸÖ, 2. ÃÖÖšü¾Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö 3. ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ŸÖß−Ö

‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †£Ö¾ÖÖ Æêü ŸÖß−Ö ‘Ö™ü�ú �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öæœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. ²Ö“ÖŸÖ :- �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ¾Ö ¾µÖŒŸÖà−Öß �êú»Öê»µÖÖ

²Ö“ÖŸÖß´Ö¬Öæ−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ²Ö“ÖŸÖ Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖß»ÖÖ

¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †×¬Ö�ú ¸üÖÆüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß ü̧ÖÆüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ÃÖ´Ö×¤ü¿Öê−Öê ²Ö“ÖŸÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ

¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü¸ü •Öê¾ÖœüÖ †×¬Ö�ú ŸÖê¾ÖœüÖ �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

²Ö“ÖŸÖ¾Ö�Îú / ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ÆüÖ �ÖÖ»Öæ−Ö ¾Ö ü̧ “ÖœüŸÖ •ÖÖ)ÖÖ¸üÖ †ÃÖŸÖÖê.

2. ÃÖÖšü¾Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ :- ¾µÖŒŸÖßÓ−Öß †£Ö¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ•ÖÖÓ−Öß ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ¯Öæ¾Öá ÃÖÖšü¾Öæ−Ö

šêü¾Ö»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ¸üŒ�ú´Ö µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬Öæ−ÖÆüß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •Öê¾ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê

ŸÖê¾ÆüÖ ÆüÖ ³ÖæŸÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ †Ö)Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö �êú»µÖÖ

•ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †×¬Ö�ú ü̧ÖÆüß»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧, �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖ‡Ô»Ö

´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ÃÖÖšü¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �ú•ÖÔ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú

†ÃÖŸÖÖê.

3. ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ †Ö ü̧.²Öß.†ÖµÖ.“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ−ÖæÃÖÖ¸ü

¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¹ý−Ö ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

•Öê¾ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ †×¬Ö�ú �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ

�ú´Öß �ú•ÖÔ̄ Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾Ö ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ´Ö×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ.

´Æü)Öæ−Ö ×¾Ö�úÃÖê»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ‹�æú)Ö �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †£Ö¾ÖÖ Šú)ÖµÖÖê÷µÖ ×−Ö¬Öß“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ²Ö“ÖŸÖ, ÃÖÖšü¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ×´Öôæû−Ö ²Ö−Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ¾Ö ü̧ß»Ö �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖê

�úß, �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �úÖ ÆüÖêŸÖê ? ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �úÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê ? ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �úÃÖê ÆüÖêŸÖê ? Æêü ÃÖ´Ö•ÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß

�ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö. −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

�ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖæ−Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ“Öê †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.4 ´Ö¬µÖê �êú»Öê †ÖÆêü.


µÖ

¸ü1

¸ü

ˆ+÷Ö+ÃÖ

²Ö+¤ü+¯Ö

¯Ö

‡1 ¤ü

ÃÖ ²Ö ÷Ö

ˆ

‰

¾µÖÖ•Ö

¤ü̧ü

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.4 ´Ö¬µÖê †Ö›ü¾µÖÖ '†�Ö' †ÖÃÖÖ¾Ö¸ü �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

ŸÖ ü̧, ˆ³µÖÖ '†µÖ' †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¾Ö¹ý−Ö �ÖÖ»Öß ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ˆŸÖ¸üŸÖ µÖê)ÖÖ·µÖÖ ‰ú, ÷Ö ¾Ö ÃÖ

µÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ−Öß †−Öã�Îú´Öê �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ †ÃÖ)ÖÖ ü̧ß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß

†ÖÆêü.

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü “ÖœüŸÖ •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ ²Ö,¤ü ¾Ö ¯Ö µÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ−Öß †−Öã�Îú´Öê �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ,

ÃÖÖšü¾Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ‰ú+÷Ö+ÃÖ ÆüÖ ¾Ö�Îú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�æú)Ö �ú•ÖÖÔ‰ú

¸üŒ�ú´Öê“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü ²Ö+¤ü+¯Ö ÆüÖ ¾Ö�Îú �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. Æêü ¤üÖê−Æüß ¾Ö�Îú ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ '‡'

Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ. µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ '†¸ü' ‹¾ÖœüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü šü̧ üŸÖÖê. ŸÖ¸ü, '†´Ö' ‹¾Öœü¶Ö �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“Öß ¤êü¾ÖÖ)Ö ‘Öê¾ÖÖ)Ö ÆüÖêŸÖê. ¸ü1

µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ '†¸ü1' ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü šü̧ üŸÖÖê. †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£Öß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü Æêü ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê ±ú»Ö−Ö †ÃÖŸÖê.

† ü̧1 ÆüÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †ÖÆêü ŸÖ¸ü, '†¸ü' ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü.

−Ö¾Ö¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÆüÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö �ú•ÖÖȨ̈ ü“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Öºþ−Ö šü̧ üŸÖÖê. '† ü̧' ÆüÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö '†´Ö' ‡ŸÖŒµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß / �ú•ÖÖÔ“Öß ¤êü¾ÖÖ)Ö‘Öê¾ÖÖ)Ö ÆüÖêŸÖê.

� −Ö¾Ö¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´Öê“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ :- −Ö¾Ö†×³Ö´ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß †×³Ö´ÖŸÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ �ú¹ý−Ö

�ú•ÖÔµÖÖê÷µÖ ×−Ö¬Öß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ †−Öê�ú ¤üÖêÂÖ †Öœüôû»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ¾Ö¸ü †Ö�Öê̄ Ö

‘Öê)µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

1. ¾µÖÖ•ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ †¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- −Ö¾Ö-†×³Ö´Ö−Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ

†¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. �ú•ÖÖÔ‰ú ×−Ö¬Öß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü“Ö

²Ö“ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¿Öß »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö ´Æü)Ö•Öê Šú)ÖµÖÖê÷µÖ ×−Ö¬Öß“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ

ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú ü̧)ÖÖ¸üß Ø�ú´ÖŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ −Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ−Öß †Ö�Öê̄ Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ

ÆüÖêŸÖÖ. �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †−ÖæµÖÖµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ²Ö“ÖŸÖßÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßŸÖ �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•ÖÖ´Öãôêû

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö Æêü ¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ªÖ¾Öß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üß

Ø�ú´ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö −Ö¾Ö¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ †¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü‰ú−Ö ‡ŸÖ ü̧ ²ÖÖ²Öà�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê

×¤üÃÖŸÖê.

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖê�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö :- −Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖŸÖ•–ÖÖÓ−Öß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¿Öß »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖê †ÃÖê ´ÖÖ−Ö»Öê ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ×™ü�úÖ�úÖ ü̧ÖÓ−Öß µÖÖ

²ÖÖ²Öß¾Ö ü̧ †Ö�Öê̄ Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ×™ü�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖê¾Ö ü̧Æüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß

ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÖê ¯ÖµÖÕŸÖ ŸÖÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸üŸÖÖê.

´Ö1 ´Ö �Ö

÷Öú

ÃÖ

‡

�ú•ÖÖÔ‰ú ×−Ö¬Öß“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ“Ö •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê

†ÖÆêü.

3. †»¯Ö�úÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß :- −Ö¾Ö-¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôû ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö¹ý−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ−Öß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü Šú)ÖµÖÖê÷µÖ ×−Ö¬Öß“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¹ý−Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, �êú−ÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ Æêü ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †»¯Ö�úÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾ÆüÖµÖ»ÖÖ

Æü¾ÖÖ �úÖ¸ü)Ö, ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ †Ö¯Ö)Ö ÃÖ¾ÖÔ ´ÖéŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖæ.

4. ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö :- −Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß�ú›êü �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−Öê ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê

†ÖÆêü. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖæÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

5. ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÃÖ ü̧×´ÖÃÖôû µÖÖê÷µÖ −ÖÖÆüß :- �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¾Ö ´ÖÖî×¦ü�ú µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æêü ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü, ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ÃÖÖšü¾Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¸üÖ�ÖêŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æêü ´ÖÖêî×¦ü�ú ‘Ö™ü�ú

†ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‹�ú ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¾Ö ‹�ú ‘Ö™ü�ú ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ‹�ú ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú †ÖÆêü.

×™ü�úÖ�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, −Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÃÖ ü̧×´ÖÃÖôû �êú»Öê»Öß †ÖÆêü ŸÖß µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß.

� �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ (Liquidity Preference Theory of Interest) :- 1935 ´Ö¬µÖê •ÖÖò−Ö ´Öê−ÖÖ›Ôü �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ (The

General Theory of Employment, Interest & Money) µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

�êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö Æüß ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, "×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾Öêôûß †ÃÖ»Öê»Öß ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß

†×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ×¤ü»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ¸üÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ."

¯ÖîÃÖÖ Æüß ¦ü¾Öºþ¯Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¸üÖê�ÖŸÖê“µÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖêŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

ÆüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖšü¶ÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖæ−Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¾µÖÖ•Ö ¯ÖÏ×ŸÖ�Öê“ÖÖ / ŸµÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ŸÖ�ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ

−ÖÖÆüß. ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ²ÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖḮ Öæ�Ö ÆêüŸÖæ ´Æü)Ö•Öê �ãú™æÓü²ÖÖ“Öê ×ÆüŸÖ †ÃÖŸÖê. �ú•ÖÔ ¤êü)µÖÖÃÖÖšüß ŸÖê ´Öãôûß“Ö ²Ö“ÖŸÖ �ú ü̧ßŸÖ

−ÖÖÆüßŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖà�ú›êü ´Öã²Ö»Ö�ú ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖß ÆêüŸÖæ ¯Öæ̧ üÃ�ú ü̧

�ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖê�Ö ´Öã¦üÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)Öê Æüß ´Ö−ÖãÂµÖÖ“Öß ÃÖÆü•Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß †£Ö¾ÖÖ †Ö�úÂÖÔ)Ö †ÃÖŸÖê.

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö ŸÖê¾ÆüÖ“Ö �ú ü̧ŸÖß»Ö •Öê¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê�ÖŸÖê“µÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖê“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö /

´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ (¾µÖÖ•Ö) ×´Öôêû»Ö. ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ•Ö ´Æü)Ö•Öê ¸üÖê�ÖŸÖê“µÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖê“ÖÖ ¯Ö×¸üŸµÖÖ÷Ö �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ÆüÖêµÖ.

� ü̧Öê�ÖŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´Öã¦üÖ †£Ö¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ †¿Öß ¸üÖê�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÖÆêü �úß, ×•Ö“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö �úÖê)ÖŸÖßÆüß ¾ÖÃŸÖæ ŸÖÖŸ�úÖôû

×¾Ö�úŸÖ ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ �ÖÖÃÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÖỐ Öãôêû“Ö ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ / ´Öã¦üÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖ“Öß

‡Ô“”ûÖ ¬Ö¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ µÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖê“µÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖê“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖ

¯ÖÏ¾Öé¢Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ �úÖÆüß ¯ÖÏ»ÖÖê³Ö−Ö †£Ö¾ÖÖ ¾µÖÖ•Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»Öß ü̧Öê�Ö ¸üŒ�ú´Ö

Šú)Ö�úÖê»ÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¤êü)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß

†×³Ö»ÖÖÂÖÖ •Öê¾Öœüß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖê¾ÖœüÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ¤êü�Öß»Ö •ÖÖÃŸÖ ü̧ÖÆüß»Ö µÖÖˆ»Ö™ü Æüß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ •Öê¾Öœüß �ú´Öß ŸÖê¾ÖœüÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ²Ö§ü»Ö“ÖÖ �êú−ÃÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü †³µÖÖÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê.

� ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖŸÖ †ŸµÖÓŸÖ ŸÖ ü̧ŸÖ»ÖÖ / ¦ü¾µÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ¯ÖîÃÖÖ / ´Öã¦üÖ Æüß ¸üÖê�Ö

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¸üÖê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÃÖÖšü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ü̧Öê�ÖŸÖê“µÖÖ

†×³Ö»ÖÖÂÖêÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ü̧Öê�ÖŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

¸üÖê�ÖŸÖê“µÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖê“Öê ÆêüŸÖæ

1. ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö / ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæ

2. �Ö²Ö ü̧¤üÖ¸üß / ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ

3. ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß / ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−Ö ÆêüŸÖæ

µÖÖ ŸÖß−ÖÆüß ÆêüŸÖæÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. ¤îü−ÖÓ×¤−Ö / ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæ :- ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖÃÖÖšüß †£Ö¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß �úÖÆüß ³ÖÖ÷Ö ¤îü−ÖÓ×¤ü−Ö ÷Ö ü̧•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖê�Ö

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ²ÖÖôû÷Öæ ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ. ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾Öêôê“µÖÖ †ÓŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. �úÖ ü̧)Ö,

×´Öôû)ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß−ÖÓŸÖ ü̧ ×´ÖôûŸÖê. �Ö“ÖÔ ´ÖÖ¡Ö ¤ü̧ ü ü̧Öê•Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ −ÖÃÖŸÖê.

2. ¤ü�ÖŸÖÖ / �Ö²Ö ü̧¤üÖ ü̧ß ÆêüŸÖæ :- ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ †−Öê�ú ÃÖÓ�ú™êü †£Ö¾ÖÖ †Ö¯Ö¢Öà−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. †¿ÖÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖÓ“ÖÖ ´Öã�úÖ²Ö»ÖÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß“Öß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü ´Æü)Öê

ÃÖÖ¾Ö¬ÖÖ−ÖŸÖÖ / ¤ü�ÖŸÖÖ / �Ö²Ö¸ü¤üÖ¸üß ÆêüŸÖ ÆüÖêµÖ ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)Öê ´Æü)Ö•Öê ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß �êú»Öê»Öß

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ. ˆ¤üÖ. †Ö•ÖÖ¸ü¯Ö)Ö, †¯Ö‘ÖÖŸÖ, ´ÆüÖŸÖÖ ǖ̧ Ö)Ö, ²Öê�úÖ ü̧ß, ´Öã»ÖÖÓ“Öê ×¿Ö�Ö)Ö, ´Öã»ÖÖÓ“Öê »Ö÷−Ö�úÖµÖÔ ‡.

†›ü“Ö)ÖßÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Æüß ´ÖÖ÷Ö)ÖßÃÖã̈ üÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê ¾Ö

†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ Æüß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¿Öß †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœü»Öß �úß, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ‘Ö™üŸÖê.

3. ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß / ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−Ö ÆêüŸÖæ :- �úÖÆüß ¾µÖŒŸÖß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷Öæ ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ.

¸üÖê�Öê ŸÖÃÖê“Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê, ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö ‡. “µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ)ÖÖ·µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß»ÖÖ ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−Ö /

ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ)ÖÖ ü̧ß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−Ö

ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ)ÖÖ ü̧ß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, Æüß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Ö×Æü»µÖÖ ¤üÖê−Ö ÆêüŸÖæÓÃÖÖšüß“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü, ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ´Æ)Ö•Öê“Ö

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

� ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü †³µÖÖÃÖ)Öê Æêü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•Ö)µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú

†ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †Ö¯Ö»Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ÆüÖêµÖ.

2. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öê»ÖÖ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ.

3. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖß»Ö ×¾Ö¬Öß÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ (−ÖÖê™üÖ ¾Ö −ÖÖ)Öß) †Ö×)Ö ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ µÖÖ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ.

4. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¯Öê¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê.

5. ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖÖÃÖÖšüß �êú»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¯Öê¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

6. ¯Öê¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¿Öß †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê.

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö

¯Ö›üŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö †ÃÖŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾ÖÖ µÖÖ“Öê

¬ÖÖȩ̂ ü)Ö × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú»ÖÖ šü¸ü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †Ö×)Ö ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖµÖÖÔ¤êü�ÖÖ»Öß ˆŸÖ¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“µÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ×¾ÖÂÖµÖß »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ

´Ö−ÖÖŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †×¬Ö�ú �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Öê ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

�ú ü̧)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖîÃÖÖ ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖß»Ö. µÖÖ»ÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ü̧Öê�ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ (Liquidity

Trap) †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.5 ´Ö¬µÖê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.


¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾µÖÖ•Ö

¤ü̧ü

µÖ

¸ü3

¸ü2

¸ü1

¸ü1

´Ö3 ´Ö2 ´Ö1 ´Ö

»Ö¯Ö

£Ö ŸÖ

¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ

ÃÖÖ¯ÖôûÖ

�Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.5 ´Ö¬µÖê '»Ö¯Ö' ÆüÖ ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ˆ³µÖÖ '†µÖ' †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö †Ö›ü¾µÖÖ '†�Ö' †ÖÃÖÖ¾Ö¸ü

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü '¸ü3' †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß '†´Ö3' ‡ŸÖ�úß †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™æü−Ö '†¸ü2'

—ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß '†´Ö2' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †Ö)Ö�Öß ‘Ö™æü−Ö '† ü̧1' —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

†Ö)Ö�Öß ¾ÖÖœæü−Ö '†´Ö1' ‡ŸÖ�úß ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß '†´Ö2' ¾Ö¹ý−Ö '†´Ö1' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �Öǣ Ö“Ö �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧, ¾µÖŒŸÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸ü)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖîÃÖÖ ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû

²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü '† ü̧1' ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖîÃÖÖ ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

'»Ö¯Ö' ÆüÖ ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö�Îú 'ŸÖ£Ö' µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †Ö›ü¾µÖÖ '†�Ö' µÖÖ †�ÖÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ †ÖÆêü. 'ŸÖ£Ö' µÖÖ †ÓŸÖ¸üÖ»ÖÖ“Ö

¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê Æêü Ã¯ÖÂ™ü

ÆüÖêŸÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê

†ÖÆêü. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß �úÖµÖ´Ö / ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß

ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �úÖµÖ´Ö / ÛÃ£Ö ü̧ ¸üÖÆæü−Ö ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Ö¢Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß µÖÖ ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.6 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.6.1 †Ö�éúŸÖß �Îú. 4.6.2

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ¸ü¾ÖšüÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.6.1 ´Ö¬µÖê ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ †Ö�éúŸÖßŸÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖæ−Ö

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ×šü�úÖ)Öß ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ÛÃ£Ö¸ü / �úÖµÖ´Ö †ÖÆêü. Æêü '»Ö¯Ö' ÆüÖ ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

ŸÖ ü̧, '´ÖÃÖ' ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ '´Ö1ÃÖ1' ÆüÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ

Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü '†¸ü' ¾Ö¹ý−Ö '†¸ü1' ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 4.6.2 ´Ö¬µÖê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �úÖµÖ´Ö / ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖæ−Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê

†ÖÆêü. ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö�Îú »Ö1 ¯Ö1 ¾Ö¹ý−Ö »Ö2 ¯Ö2 ÆüÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ× ü̧ŸÖ

ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖ '†¸ü1' ¾Ö¹ý−Ö '† ü̧' ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

¾µÖÖ•Ö

¤ü̧ü

¾µÖÖ•Ö

¤ü̧ü

¸ü

¸ü1

´Ö ´Ö1

¯Ö

»Ö

ÃÖ ÃÖ1

¸ü1

¸ü

† ´Ö

¯Ö1

¯Ö2

ÃÖ

»Ö »Ö

� �êú−ÃÖ“µÖÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö †Ö�Öê̄ Ö / ×™ü�úÖ :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ´ÖÖê»ÖÖ“Öß ³Ö ü̧ ‘ÖÖ»Ö)ÖÖ ü̧Ö †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧

†−Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ×™ü�úÖ �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. †ÃÖÓ×¤ü÷¬Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ :- †−Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �êú−ÃÖ“Öß ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ³ÖÏÖ´Ö�ú ¾Ö †Ã¯ÖÂ™ü †ÖÆêü. �úÖ¸ü)Ö, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ−Öê

´Öã¤üŸÖ šêü¾Öà“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ²ÖÑ�êúŸÖ šêü¾Ö»Öê»µÖÖ šêü¾Öà´ÖãôêûÆüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ•Ö ¾Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¤üÖê−ÆüßÆüß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�ÖŸÖÖ

†×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß ¤üÖê−ÆüßÆüß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ³ÖḮ Ö ˆŸ¯Ö®Ö �ú¸ü)ÖÖ ü̧ß †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö

�êú−ÃÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»µÖÖ ŸÖß−Ö ÆêüŸÖæÓ¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ Æüß †−Öê�ú ÆêüŸÖæ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖôû÷Ö»µÖÖ ´ÖÖ÷Öê †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. µÖÖ�ú›êüÆüß �êú−ÃÖ“Öê

¤æü»ÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü.

2. ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ �êú¾Öôû ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ“Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß

ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

3. ²Ö“ÖŸÖß�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖß�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ×™ü�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö ´Æü)Ö•Öê ÃÖ´ÖµÖ †×³Ö»ÖÖÂÖê“ÖÖ

´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. •Öê�ú²Ö ¾ÆüÖòµÖ−Ö¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ²Ö“ÖŸÖß×¿Ö¾ÖÖµÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ü̧Öê�ÖŸÖÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ¾µÖÖ•Ö Æêü

ü̧Öê�ÖŸÖê×¿Ö¾ÖÖµÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ±ú»Ö †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖ¡Ö ¾µÖÖ•Ö ´Æü)Ö•Öê ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Ø•Ö�ú)µÖÖÃÖÖšüß ×¤ü»Öê»ÖÖ

´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ²Ö“ÖŸÖß�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öß ´ÖÖêšüß “Öã�ú �êú»Öß †ÖÆêü.

4. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß»ÖÖ †×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾Ö :- ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¸üÖê�Ö †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¯Öê�ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

5. †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- ¯ÖÏÖ. Æòü−ÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß �êú−ÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ †Ö�Öê̄ Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �êú−ÃÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖÆêü.

�úÖ ü̧)Ö, �êú−ÃÖ“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ˆŸ¯Ö®Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü)Öæ−Ö ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖÆêü.

6. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ �êú¾Öôû †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö †ÖœüôûŸÖê. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ

¥üÛÂ™ü−Öê ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß

†¯Öæ̧ üÖ šü̧ üŸÖÖê.

4.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- ¯ÖÏ¿−Ö �Îú. 1. �ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ¤üÖê−Ö ¾ÖÖŒµÖÖŸÖ ×»ÖÆüÖ.

1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

2. ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

3. ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

4. ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

5. †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖã™ü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

6. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

7. ¸üÖê�ÖŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

¯ÖÏ¿−Ö �Îú. 2. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ.

1. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ‘Ö™ü�ú / Ã¡ÖÖêŸÖ

2. ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“Öê ÃÖ´Öß�ú¸ü)Ö

3. ´Öã¦üÖ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü ‘Ö™ü�ú

4. ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ

5. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú

6. ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ ¯ÖîÃÖÖ

7. ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯ÖîÃÖÖ

¯ÖÏ¿−Ö �Îú. 3. ¤üß‘ÖÖì¢Ö ü̧ß ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ.

1. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ¯Ö−Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

2. �êú−ÃÖ“ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

3. †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖã™ü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ.

4. ×±Ïú›ü´Ö−Ö“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ.

5. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ™üÖê²Öß−Ö“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

6. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“ÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ.

4.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ Æêü ‘Ö™ü�ú †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ×¾ÖŸÖ ü̧)Ö µÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö †−Öê�ú

†ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓÃÖÖšüß ¯ÖîÃÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ¯ÖêîÃÖÖ Æêü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß ¾ÖÓ÷Ö)Ö ´Æü)Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê.

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯Ö×¸ü“Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖêµÖ.

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ‹´Ö1 (ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ ¯ÖîÃÖÖ), ‹´Ö2, ‹´Ö3 ( ¾µÖÖ¯Ö�ú

¯ÖîÃÖÖ) ¾Ö ‹´Ö4 ´Æü)Ö•Öê“Ö M1, M2, M3 ¾Ö M4 µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

�ú¸ü)ÖÖ¸êü ‘Ö™ü�ú ´Æü)Ö•Öê ¿ÖÖÃÖ−ÖÃÖÓÃ£ÖÖ, ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ´Ö¬µÖÃ£Ö ×¾Ö×¢ÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ŸÖÃÖ“Ö

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö Æêü †ÖÆêüŸÖ.

ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¸üÖ�Öß¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖê«üÖ ȩ̂ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

µÖÖŸÖÆüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú �úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯Öî¿ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß¿Öß †ÃÖŸÖÖê. Æêü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ×•ÖŸÖ�êú

†×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖß»Ö ŸÖßŸÖ�úß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ ¸üÖ×Æü»Ö. ´Æü)Ö•Öê“Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×•ÖŸÖŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖß»Ö.

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ‹�æú)Ö Ø�ú´ÖŸÖß ‡ŸÖ�úß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, ´Öã»µÖÃÖÓ÷ÖÏÆü, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ‘Ö™ü�ú

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¸üÖê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖŸÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ ÆüÖ

÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÃÖŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. �êú−ÃÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÃÖÓŸÖß †£Ö¾ÖÖ

¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæ, ¤ü�ÖŸÖÖ ÆêüŸÖæ ¾Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ÆêüŸÖæ µÖÖ ŸÖß−Ö ÆêüŸÖæÓÃÖÖšüß

¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.

¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»»Ö�úß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ´ÖÖÓ›æü−Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú

×¾Ö“ÖÖ¸üÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖê»ÖÖ“Öß ³Ö¸ü ™üÖ�ú»Öß †Öê. ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ÆüÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖÖ´Öãôêû ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ�ú›êü �úÖÆüß ü̧Öê�Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö›æü−Ö †ÃÖŸÖê. ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ü̧Öê�Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö»Ö�úß“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ �Ö“ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ, �ú•ÖÔ ¸üÖê�Öê, ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö, ³ÖÖîŸÖß�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ Ÿ̂¯Ö®Ö ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ †Ö�úÙÂÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ

†ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê. ×±Ïú›ü´Ö−Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ŸÖÃÖê“Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

²ÖÖ´Öæ»Ö ¾Ö ™üÖê²Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö �êú»ÖÖ. ²ÖÖ´Öæ»Ö“µÖÖ

´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ ü̧ ¾Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧, ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê

´Öæ»µÖ ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ´ÖÖ−Ö Æêü ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ.

™üÖê×²Ö−Ö“µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ (¾µÖŒŸÖß ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ¸üÖê�Öê ¾Ö¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖêŸÖê. µÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß“Öß ü̧Öê�ÖŸÖê“Öß †×³Ö»ÖÖÂÖÖ Æüß

•ÖÖê×�Ö´Ö ™üÖôû)µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÃÖŸÖê. ™üÖê×²Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü •Öã÷ÖÖ ü̧ß, ¬ÖÖê�úÖ ¯ÖŸ�ú¸ü)ÖÖ¸êü ¾Ö ¬ÖÖê�êú ™üÖôû)ÖÖ¸êü ¾Ö

ÃÖÓ¬Öß ÃÖÖ¬Ö)ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖê ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ¾ÖŸÖÔ)Öæ�úß−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ.

ÛÃ¾Ö›üß¿Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö −Ö™ü ×¾Ö�úÃÖê»Ö, ÷Öã®ÖÖ™ü ×´Ö›üÖÔ»Ö, †ÖêÆü×»Ö−Ö, ×²ÖÎ™üß¿Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ›êü×−ÖÃÖ ü̧Ö²Ö™ÔüÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß

−Ö¾Ö¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ, †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ �ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ

†Ö¬Öã×−Ö�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

−Ö¾Ö †×³Ö´ÖŸÖ / −Ö¾Ö¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ÃÖÖšü¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß �êú»Öß •ÖÖê. ŸÖ¸ü,

�ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Öê“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö“ÖŸÖ, ÃÖÖšü¾Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖ ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧

¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †Ö×)Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †×¬Ö�ú �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß

¸üÖê�Öê ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖîÃÖÖ ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ µÖÖ»ÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß

¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü.

4.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :- 1. ¯ÖîÃÖÖ - ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö¯Ö)Öê ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧»Öß •ÖÖ)ÖÖ¸üß �úÖê)ÖŸÖßÆüß ¾ÖÃŸÖæ

´Æü)Ö•Öê ¯ÖîÃÖÖ.

2. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ - �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¾Öêôûß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯Ö× ü̧“Ö»Ö−ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ.

3. ¸üÖê�ÖŸÖÖ - µÖÖ»ÖÖ“Ö ¦ü¾µÖŸÖÖ †£Ö¾ÖÖ ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. ü̧Öê�ÖŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß •Öà¤ü÷Öß“Öê ¸üÖê�Ö

¯Öî¿ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú ü̧)µÖÖ“Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ †£Ö¾ÖÖ �ãú¾ÖŸÖ ÆüÖêµÖ.

4. ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ - µÖÖ»ÖÖ“Ö •Ö−Ö−Ö�Ö´Ö ¯ÖîÃÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ˆ““ÖÖ×¬Ö�úÖ ü̧ ¯ÖîÃÖÖ, ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.

ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸ü)µÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß †ÃÖ)ÖÖ ü̧Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ü̧Öê�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö

−ÖÖ)Öß, “Ö»Ö−Öß −ÖÖê™üÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›üß»Ö ×−Ö¬Öß ÆüÖ ˆ““ÖÖ×¬Ö�úÖ¸ü ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

5. ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú - µÖÖ»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖ�Öß¾Ö, ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †×¬Ö�ú ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

�ú¸ü)µÖÖê“Ö �úÖµÖÔ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã)Ö�ú �ú¸üŸÖÖê. ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�ú M0 ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“µÖÖ ¯Ö™üà´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ�ú ¯Öî¿ÖÖŸÖ M3 ´Ö¬µÖê

´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

6. ŸÖã™üß“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú - †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

7. ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)ÖÖ - ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ

¯Ö× ü̧´ÖÖ)ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)µÖÖ“Öê ŸÖÓ¡Ö

8. ¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ - ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê�Öê ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

�ú¸ü)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �úÖê)ÖŸÖßÆüß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ•Ö¾Öôûß»Ö ü̧Œ�ú´Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¤êüŸÖ −ÖÖÆüß

Ø�ú¾ÖÖ ¸üÖê�µÖÖŸÖ Æüß ÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖ −ÖÖÆüß.

4.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß :- •ÖÖÃŸÖß“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖ“Öß ¯ÖãÃŸÖ�êúú

1. ÃÖÖ�ú×»Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (2007), ¯ÖÏÖ. ›üÖò.•Öê.‹±ú.¯ÖÖ™üß»Ö

2. ÃÖÖ�ú×»Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö (2011), ¯ÖÏÖ. ›üÖò. •Öê.‹±ú.¯ÖÖ™üß»Ö

3. ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö (2010), ¯ÖÏÖ. ×›ü.•Öß. ¯ÖÖ™üß»Ö ¾Ö ¯ÖÏÖ.›üß.†Ö ü̧. •Ö÷ÖŸÖÖ¯Ö

4. Ã£Öæ»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (2007), ›üÖò. ‹ÃÖ.¾Æüß. œü´Öœêü¸êü

5. ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (2009), ›üÖò.‹ÃÖ.�êú.œü÷Öê ¾Ö †−µÖ

6. ÃÖ´ÖÂ™üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (2003), ›üÖò. ¸üÖ.µÖ.´ÖÖÆüÖȩ̂ êü

4.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :- 1. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê?

2. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ †×»Ö�ú›üß»Ö M0 ¾Ö M3 µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾Ö ´Öã¦üÖ ÷Öã)Ö�úÖ“Öß †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ÷ÖÖêôûÖ �ú ü̧Ö.

3. �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“Öß †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ×´Öôû¾ÖÖ ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

4. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �úÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê ? µÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû¾ÖÖ.

5. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü ‘Ö™ü�ú �úÃÖê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ Æêü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

‘Ö™ü�ú -5 −Ö¾Ö†×³Ö´ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß †Ö×�Ö �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ×´Ö´ÖÖÓÃÖÖ/ÃÖÓµÖÖê÷Ö




5.2.1 ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ

5.2.2 IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö, ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾Ö ´Öã¦Ö²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

5.2.3 IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †Ö×)Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö/×−ÖÙ´ÖŸÖß

5.2.4 †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö : ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¥ÜÂ™ü�úÖê−Ö

5.2.5 ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö¹ý ü̈ �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü¯ÖÏ¾ÖÖÆü

5.3 Ã¾ÖµÖÓ†¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö


5.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü



5.0 ˆ×§üÂ™êü :- ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧)ÖÖŸÖß»Ö ‹�ú�úÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾Ö ´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. IS ¾Ö LM “ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö ¾Ö Æêü ¾Ö�Îú �úÃÖê ×´Öôû×¾ÖŸÖÖŸÖ Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

3. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¾Ö�Îú �úÖœüŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

4. GDP ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

5. ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ �úß −ÖÖÆüß ? Æêü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

6. ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ¾Ö �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤ü µÖÖŸÖß»Ö ±ú¸ü�ú ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

7. ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

5.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öê ´ÖÖêî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß´Öãôêû

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“ÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ¾Ö¸ü

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Öãôêû ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �ú•ÖÔ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, �ú¸ü, �ú¯ÖÖŸÖ

‡. ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü/´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô †£Ö¾ÖÖ

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öê †−Öê�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. �êú−ÃÖ“Öß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ ü̧)Öß ¾Ö

´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

5.2.1 ÃÖÓ“ÖÖ ü̧�Ö / ¾ÖÆü−Ö µÖÓ¡Ö�ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ŸÖÓ¡Ö (Transmission Mechanism) :-

´ÖÖî×¦ü�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ´Öã¦êü“Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß

¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö †£Ö¾ÖÖ ¾ÖÆü−Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ Æêü −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ / µÖÓ¡Ö�ÖÖ ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ?

"´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ/ÃÖÓ“ÖÖ ü̧)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö

�Öê¡ÖÖŸÖ �úÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)Öê ÆüÖêµÖ.""¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ™ÒüÖ−ÃÖ×´Ö¿Ö−Ö ´Öê�òú×−Ö—Ö´Ö ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ

´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸üß µÖÓ¡Ö)ÖÖ ÆüÖêµÖ."

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêµÖ. ´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)Öế Ö¬µÖê 1. ÃÖÖ¯Öê�Ö

Ø�ú´ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ¾Ö 2. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ²Ö¤ü»Ö Æêü ¤üÖê−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö)ÖêŸÖ (Relative

Price Mechanism) ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ 1. ¯ÖÏŸµÖµÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ¾Ö 2. ´ÖÖî×¦ü�ú ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †ÃÖê ¤üÖê−Ö

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ´ÖŸÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü †ÖÆêüŸÖ. −Ö¾Ö�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ´ÖÖî×¦ü�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã¦êü“µÖÖ

¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)Ö´Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖÖŸÖ.

� ÃÖÓ“ÖÖ ü̧�Ö µÖÓ¡Ö�ÖÖ / ´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö�ÖÖ :-"ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ / ´Öã¦üÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ŸÖÃÖê“Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ü̧ß µÖÓ¡Ö)ÖÖ ÆüÖêµÖ."Æüß µÖÓ¡Ö)ÖÖ

•Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ˆŸ¯Ö®Ö, ÃÖ´Ö÷ÖÏ

´ÖÖ÷Ö)Öß,¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê.

�êú−ÃÖ−Öê ´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü µÖÓ¡Ö)ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

MS V I AD Y AND P

µÖÖ ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖ MS � ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

V� ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü

I� ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

AD � ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß

Y� ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

P � Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß †ÖÆêü

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖ ( ) ¾Ö ü̧ •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖ)ÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ ( ) �ÖÖ»Öß

•ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖ)ÖÖ−Öê ‘Ö™ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ¾Ö ( )

ˆ•Ö¾Öß�ú›êü •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖ)ÖÖ−Öê ŸµÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)Ö †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ Æüß

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“ÖÖ ´Öã�µÖ ÷ÖÖ³ÖÖ †ÖÆêü. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê

Æêü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ‘Ö™ü»µÖÖ´Öãôêû

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôê ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê. ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖê«üÖ ȩ̂ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Ö †−Öê�ú ¯Ö™üßŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ˆŸÖ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê.

¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖ−Öê Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

� ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÓ¡Ö�ÖÖ (Wealth Mechanism) :-

´ÖÖî×¦ü�ú ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö †£Ö¾ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)Öê«üÖ¸êü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÓ¡Ö)ÖÖ ¤êü�Öß»Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖê. −Ö¾Ö �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß

¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öêî¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ÃÖÖšü×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ´Öæ»µÖ ÃÖÓ÷ÖÏÆüÖ“ÖÖ ÷Öã)Ö¬Ö´ÖÔ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´ÖÖ•Ö †£Ö¾ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÃÖÖšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ×¾Ö�Îúß µÖÖê÷µÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸üß �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê,

×¾Ö¢ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ, ²ÖÖÑ›üÃÖË ‡ŸµÖÖ¤üà´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ¯ÖŸÖ¯Ö¡Öê ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ŸÖÖ¸ü)Ö ´Öæ»µÖ µÖÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. −Ö¾Ö�êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üßÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ ü̧)Öß−ÖãÃÖÖ¸ü ¾µÖŒŸÖß †Ö×)Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

−Ö¾Ö�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †¿ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê �úß, ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ �úß ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß

¯Öî¿ÖÖÓ“Öß (High Power Money) −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôê ¾µÖŒŸÖß•Ö¾Öôûß»Ö

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öæ»µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê †¿ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¬ÖÖ¸ü�úÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

−Ö¾Ö�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ü̧×ÆüŸÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ / ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)ÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

WHN � H�PVK

µÖÖ ÃÖ´Öß�ú¸ü)ÖÖŸÖ WHN � ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ ¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ×−Ö¾¾Öôû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

†ÖÆêü.

H � −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß ¯ÖîÃÖÖ

PVK � ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“Öê ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö�úÖ»Öß−Ö ´Öæ»µÖ †ÖÆêü.

−Ö¾Ö�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß •Ö¸ü ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö Ø�ú´ÖŸÖ �úÖµÖ´Ö ü̧ÖÆæü−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾ÖÖœü»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß (•µÖÖ ²ÖÑ�ú ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ¿Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ)

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆ““Ö ¿ÖŒŸÖß (H) ¯Öî¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×−Ö¾¾Öôû ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ (WHN) ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ¾Ö ü̧

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ×¾Ö¹ý ü̈ ×¤ü¿Öê−Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“µÖÖ ´Öæ»µÖÖ¾Ö ü̧ (PVK) ¯Ö×¸ü)Ö´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö´Ö¬µÖê ¾Ö�Îú ÆüÖêŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�Úö“Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÓ¡Ö)ÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

5.2.2 IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö : ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ´Öã¦Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö (IS-LM Model: Equlibrium in Commodity Market & Money Market) ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- †×³Ö´ÖŸÖ¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú µÖÖÓ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. •Öê.²Öß.ÃÖê.µÖÖÓ−Öß

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖ ü̧)Öß¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ �ú¹ý−Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê

†ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ü̧Öê�ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß

†£Ö¾ÖÖ ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ �úÃÖÖ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ¾ÖÂÖÔ 1960 −ÖÓŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ

—ÖÖ»Öê»µÖÖ ˆ““Ö¾Ö“Ö−ÖÖÓ¾Ö ü̧ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖ �êú−ÃÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÆüß †¯ÖµÖ¿Öß šü̧ ü»Öê.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¾Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ �ú¹ý−Ö ¯ÖÏÖ. ×ÆüŒÃÖ ¾Ö Æòü−ÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Æüß ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ‹�ú×¡Ö�ú �ú¹ý−Ö

IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖÃÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ¯ÖîÃÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖêÆüß ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

IS-LM µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö I Æêü †�Ö¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö S Æêü †�Ö¸ü ²Ö“ÖŸÖßÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö)ÖÖ»Öê •ÖÖŸÖê ¾Ö IS Æêü ‹�ú¡ÖßŸÖ

†�Ö¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧, LM µÖÖŸÖß»Ö L †�Ö¸ü

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßÃÖÖšüß ¾Ö M Æêü †�Ö ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öê •ÖÖŸÖê. LM Æêü ‹�ú×¡ÖŸÖ †�Ö ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖê.

IS µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö / ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. LM ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ´Öã¦Ö²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ.

−Ö¾Ö-†×³Ö´ÖŸÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧, �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê

±úŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö−Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧¾ÖÓŸÖÖÓ−Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡Ö ¾Ö ´Öã¦üÖ �Öê¡Ö Æêü Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê

�úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ×ÆüŒÃÖ ¾Ö Æòü−ÃÖê−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾Ö ´Öã¦üÖ �Öê¡Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê �úÖ´Ö −Ö �ú ü̧ŸÖÖ ‹�ú¡Ö¯Ö)Öê

¾Ö ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß �úÖ´Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. Æòü−ÃÖê−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÆüÖ •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´Öã¦êü“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ŸÖÖê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üÆüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. Æòü−ÃÖê−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ´ÖÖ×ÆüŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ´Öé¤êü“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß ¾Ö ´Öé¤êü“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧

−ÖÖÆüß. IS ¾Ö LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †³µÖÖÃÖ)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ£Ö´Ö ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾Ö ´Öã¦Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? Æêü ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘µÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö

¾Ö ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ÊÖ ¾Ö�ÎúÖÓ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö �úÃÖê ÆüÖêŸÖê Æêü †³µÖÖÃÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö.

� ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ (Commodity Market) :- ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê †ÃÖê ×šü�úÖ)Ö −Ö¾Æêü �úß, •µÖÖ×šü�úÖ)Öß ±úŒŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü, ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧

´Æü)Ö•Öê †−Öê�ú ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖÓ«üÖ ȩ̂ü ÷ÖÏÖÆü�ú ¾Ö ×¾Ö�ÎêúŸÖê µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß“Öß ÃÖÓ̄ Ö�úÖÔ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö

¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡Ö †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖŸÖÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

� ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö :- "¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ´Æü)Ö•Öê ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ." "¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêµÖ." ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê

²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ¾µÖÃŸÖ ×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �úÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ

²Ö“ÖŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“µÖÖ ¾µÖÃŸÖ ×¤ü¿Öê−Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ

•ÖÖŸÖÖê. ²Ö“ÖŸÖ Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ

÷Öê»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ−Öê šü ü̧ŸÖê. •Ö¸ü, ²Ö“ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú •ÖÖÃŸÖ

ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœæü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß²Ö ü̧Öê²Ö¸ü µÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ

²Ö“ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖßŸÖÆüß ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

µÖÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

IS �úÖêÂ™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �úÖêÂ™ü�ú �Îú. 5.1

¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ (¿Öê�ú›üÖ)

²Ö“ÖŸÖ (¹ý. �úÖê™üß)

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú (¹ý. �úÖê™üß)

ˆŸ¯Ö®Ö (¹ý. �úÖê™üß)

7 200 200 1000

6 400 400 2000

5 600 600 3000

4 800 800 4000

3 1000 1000 5000

�úÖêÂ™ü�ú �Îú. 5.1 ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ �úÖêÂ™ü�úÖŸÖ

×³Ö®Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

†ÃÖ»µÖÖ−Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ �ú´Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú —ÖÖ»µÖÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

•ÖÃÖ•ÖÃÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü)Öæ−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú (IS) ¾Ö�Îú ÆüÖ ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü

�ÖÖ»Ö“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê ˆŸÖ¸üŸÖ •ÖÖ)ÖÖ ü̧Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö †¯Ö)ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.1 ´Ö¬µÖê ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

� ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú (IS) ¾Ö�ÎúÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö :- †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.1.1 ´Ö¬µÖê ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ¾Ö †Ö�éúŸÖß 5.1.2 ´Ö¬µÖê ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú.5.1

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.1.1 µÖÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ '¾Ö²Ö' ÆüÖ ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ¾Ö ü̧ “ÖœüŸÖ •ÖÖ)ÖÖ¸üÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ²Ö“ÖŸÖ Æüß

ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Ö�ú Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÷ÖæÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêŸÖê ¾Ö •ÖÖÃŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ»ÖÖ �ú´Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ 7%

†ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ '÷Ö÷Ö' ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™æü−Ö 6% —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú '÷Ö1 ÷Ö1' ÆüÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¹ý. 1000 �úÖê™üß¾Ö¹ý−Ö ¹ý. 2000 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

‘Ö™üŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö 3 ™üŒŒµÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ '÷Ö÷Ö4' ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú †×¬Ö�ú ¾Ö¸ü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¹ý. 3000

�úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ÃÖ2 µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ 5% ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÃÖŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü, ÃÖ,ÃÖ1,ÃÖ2,ÃÖ3 ¾Ö ÃÖ4 Æêü ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ.

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ II ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÷Ö²Ö (IS) ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú-²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú Ø²Ö¤æü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¾Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸Ö»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ 7% ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ

†ÃÖ»µÖÖÃÖ '²Ö²Ö' ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú ¾Ö '÷Ö÷Ö' ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¹ý. 1000 �úÖê™üß (†ˆ)

šü̧ üŸÖê. Æêü IS '÷Ö²Ö' ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸üß»Ö µÖ Ø²Ö¤æü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü 'µÖ',' ü̧','»Ö', ¾Ö '¿Ö' Æêü Ø²Ö¤æü •ÖÖê›æü−Ö '÷Ö²Ö' ÆüÖ IS ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú-

²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ ü̧ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

� ¯ÖîÃÖÖ / ´ÖãË¦Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ´Öã¦üÖ�Öê¡Ö (Money Market/Monery Sector) :- ´Öã¦üÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü �Öê¡Ö ÆüÖêµÖ. ŸµÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �ãú™æÓü²Ö, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ,

¿ÖÖÃÖ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏŸµÖµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ‹»Ö-‹´Ö (LM) ¾Ö�Îú

´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. L ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †£Ö¾ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖÖ

†×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, M ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö (LM) ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß/

¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸üÖ ¾Ö�Îú ÆüÖêµÖ. LM �úÖêÂ™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê LM ¾Ö�Îú

�úÖœüŸÖÖ µÖêŸÖÖê. LM ¾Ö�Îú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“ÖÖ

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ Æêü ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸÖ¸ü, †Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß

¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæ ¾Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö †ÃÖŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü.

†Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

L� L1�L2

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ü= ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß + ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß (L1' Æüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

L1 � f %y'

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ •ÖÃÖ•ÖÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÃÖŸÖÃÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß (L2' ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

L2 � f %y'

†Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ¾Ö�Îú Šú)ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ¸üÖ“Öê Ø�ú¾ÖÖ

†Ö�úÖ ü̧Ö“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖ¡Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê ŸÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ−Öê ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü)Ö, ŸÖÖê ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê šü ü̧×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

LM �úÖêÂ™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ´Öã¦üÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �úÖêÂ™ü�ú �Îú. 5.2

¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¿Öê�ú›üÖ

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß (¹ý. �úÖê™üß) ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (¹ý.

�úÖê™üß)

ˆŸ¯Ö®Ö (¹ý. �úÖê™üß) L111 L222 ‹�æú�Ö L

3 200 800 1000 1000 500

4 300 700 1000 1000 1000

5 400 600 1000 1000 1500

6 500 500 1000 1000 2000

7 600 400 1000 1000 2500

�úÖêÂ™ü�ú �Îú. 5.2 ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß L1 ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¹ý. 500 �úÖê™üà¾Ö¹ý−Ö ¹ý. 1000 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß (L1 ' ¹ý.200 �úÖê™üà¾Ö¹ý−Ö ¹ý. 300 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü 3% ¾Ö¹ý−Ö 4%

¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß (L2 ) ¹ý. 800 �úÖê™üà¾Ö¹ý−Ö ¹ý. 700 �úÖê™üà¯ÖµÖÕŸÖ

�ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÃÖ•ÖÃÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †£Ö¾ÖÖ ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖêÃÖÖšüß

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧, ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê.

£ÖÖê›ŒµÖÖŸÖ, LM ¾Ö�Îú �úÖœü)µÖÖÃÖÖšüß ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ´ÖÖ×ÆüŸÖ †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê

ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ

†ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´Æü)Ö•Öê“Ö L=M †¿Öß ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾Ö¸üß»Ö �úÖêÂ™ü�úÖŸÖ ×¤ü»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß (L) = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (M) †ÖÆêü.

� ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (LM) ¾Ö�ÎúÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö :- †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.2 ´Ö¬µÖê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ

¾Ö †Ö�éúŸÖß“µÖÖ II ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.2 “µÖÖ I ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ '†�Ö' µÖÖ †ÖÃÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ˆ³µÖÖ '†µÖ'

†ÖÃÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸ü, ÃÖ,ÃÖ1,ÃÖ2,ÃÖ3 ¾Ö ÃÖ4 Æêü ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü Ø²Ö¤æü †ÖÆêüŸÖ. Æêü ÃÖ¾ÖÔ Ø²Ö¤æü •ÖÖê›æü−Ö '¯Ö¯Ö' ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ´Ö, ´Ö1,´Ö2,´Ö3 ¾Ö ´Ö4 Æêü

¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸üß»Ö 'ÃÖ' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü ˆŸ¯Ö®Ö ¹ý. 500 �úÖê™üß

†ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ '†¯Ö' (¹ý. 1000 �úÖê™üß) †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ×³Ö®Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ×³Ö®Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖŸÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5. “µÖÖ II ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ '†�Ö' µÖÖ †Ö›ü¾µÖÖ †ÖÃÖÖ¾Ö ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆ³µÖÖ '†µÖ' ü †ÖÃÖÖÓ¾Ö¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤ãüŸÖæ−Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ / ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸üÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ×´ÖôûŸÖÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖŸÖ ‹�úÖ“Ö ×¤ü¿Öê−Öê

²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ˆ,ˆ1,ˆ2,ˆ3 ¾Ö ˆ4 µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ 3,4,5,6 ¾Ö 7% ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¯ÖÏÃ£Ö×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. Æêü ‘Ö™ü�ú

‹�ú×¡ÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ ŸÖ,£Ö,¬Ö,−Ö,)Ö µÖÖ Ø²Ö¤æü−ÖÖ •ÖÖê›ü)ÖÖ ü̧Ö ‹�ú ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ‹»Ö-‹´Ö (LM) ¾Ö�Îú †ÃÖê

ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ ¾Ö�Îú ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ¾Ö¸ü“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ “ÖœüŸÖ •ÖÖ)ÖÖ¸üÖ †ÃÖŸÖÖê.

LM ÊÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú Ø²Ö¤æü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¾Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ˆ ¾Ö¹ý−Ö ˆ1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü 3 ™üŒŒµÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö 4 ™üŒŒµÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ LM ÆüÖ ¾Ö�Îú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖê.

� ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †Ö×�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß - ¯Öêî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö (Equilibrium in Commodity Market & Money Market) :-

µÖÖ †Ö¬Öß †Ö¯Ö)Ö IS ¾Ö LM µÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö �úÃÖê ÆüÖêŸÖê Ø�ú¾ÖÖ IS ¾Ö LM �úÖêÂ™ü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Æêü ¾Ö�Îú �úÃÖê

ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ Æêü †³µÖÖÃÖ»Öê †ÖÆêü. IS ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡Ö ŸÖÃÖê“Ö LM ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö �úÃÖê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê Æêü Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê †³µÖÖÃÖ»Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ,

ÊÖ ¤üÖê−Æüà“Öê ‹�ú×¡ÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †³µÖÖÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ²Ö“ÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †£Ö¾ÖÖ ´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ

ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧)Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤üæ»ÖÖ I=S=L=M †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú =

²Ö“ÖŸÖ = ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. £ÖÖê›ŒµÖÖŸÖ, IS ¾Ö LM Æêü ¤üÖê−Ö ¾Ö�Îú •µÖÖ×šü�úÖ)Öß Ø�ú¾ÖÖ •µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ

¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×šü�úÖ)Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸÖê£Öê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ´Öã¦üÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü“µÖÖ ×šü�úÖ)Öß ¯Öãœüß»Ö ÛÃ£ÖŸÖß ×¤üÃÖŸÖê.

1. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú = ²Ö“ÖŸÖ (I=S) ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

2. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß = ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (L=M) ´ÖÖî×¦ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.3 ´Ö¬µÖê IS ¾Ö LM ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê

†ÖÆêü. †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.3

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.3 ´Ö¬µÖê IS ¾Ö LM ¾Ö�Îú ¯Ö¸Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ŸÖÃÖê“Ö

²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ ×šü�úÖ)Öß '†¸ü' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †ÖÆêü. ÃÖ µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü“µÖÖ ×šü�úÖ)Öß

I=S=L=M †ÖÆêü ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¾Ö ´Öã¦Ö �Öê¡ÖÖŸÖÆüß ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö»Öê ÷Öê»Öê †ÖÆêü. 'ÃÖ' ÊÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ '† '̂

Æüß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß †ÖÆêü. µÖÖ×šü�úÖ)Öß '†¸ü' ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü. '†¸ü' µÖÖ ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ �úÖê)ÖŸÖÖÆüß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü '†¸ü1' †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æüŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö '†ˆ1'

ˆŸ¯Ö®Ö¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖê»Ö. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê '† ü̧1' ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ»ÖÖ ´Öã¦üÖ �Öê¡ÖÖŸÖ 'ÃÖ2' Ø²Ö¤æü»ÖÖ ´Öã¦êü“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ´Öã¦êü“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö ŸµÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ '†ˆ2' Æüß Ÿ̂¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖê»Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ‹�úÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö»ÖÖ ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß

¤üÖê−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖóµÖÖ †¿ÖŒµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû '†¸ü1' ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü šüºþ ¿Ö�ú)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß ´Æü)Ö•Öê“Ö '† ü̧' ÆüÖ“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

� IS ¾Ö LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö (Change in IS & LM Curve) :-

� IS ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú - ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ (Shifting of IS Curve) :- IS ¾Ö�ÎúÖ“Öê †Ö�úÖ ü̧´ÖÖ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ,

−Ö¾Öß−Ö ¿ÖÖê¬Ö ŸÖÃÖê“Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ“ÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü ¾Ö †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —

ÖÖ»µÖÖÃÖ Ø�ú¾ÖÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ IS ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖê.

� IS ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê :- 1. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü IS ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ ²Ö¤ü»Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, IS ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ›Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

IS ¾Ö�Îú ¯Öæ¾Öá“µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. 2. ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö :- IS ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ÃÖ´Ö•ÖÖ, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü †£Ö¾ÖÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¤êü�Öß»Ö ŸµÖÖ“Ö ×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, IS ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ IS ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧“µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê / ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö

¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‘Ö™üŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, IS

¾Ö�Îú ›Ö¾µÖÖ / �ÖÖ»Ö“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê ¾Ö ŸÖÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

3. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- IS ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ´ÖãôêûÆüß ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö IS ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üŸÖ

†ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¤êü�Öß»Ö ‘Ö™üŸÖê ¾Ö IS ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. Æêü ²Ö¤ü»Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.4 ´Ö¬µÖê

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.4 ´Ö¬µÖê '÷Ö ²Ö' (IS) ÆüÖ ´Öãôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ÆüÖ IS ¾Ö�Îú LM ÊÖ ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖê.

ŸÖê£Öê '†ˆ' Æêü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö '†¸ü' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü. •Ö ü̧, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü»Öß, ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ ü̧

IS ¾Ö�Îú ²Ö¤ü»ÖŸÖÖê ¾Ö ŸÖÖê ¾Ö¸ü ÃÖ¸ü�æú−Ö ÷Ö²Ö1 (IS1) ²Ö−ÖŸÖÖê. ÆüÖ ¾Ö�Îú LM ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ 'ÃÖ1' ×²Ö¤æŸÖ ”êû¤üŸÖÖê. ŸÖÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö '†ˆ'¾Ö¹ý−Ö '†ˆ1' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †¸ü1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

ŸµÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü IS ÷Ö²Ö ÆüÖ ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ / ›Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. µÖê£Öê ÃÖ2 Ø²Ö¤æüŸÖ

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖ ¾Ö †ˆ ¾Ö¹ý−Ö †ˆ2 ¯ÖµÖÕŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üŸÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ Æüß ‘Ö™æü−Ö † ü̧2 ‡ŸÖ�úÖ ÆüÖêŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü I3

¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

� LM ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö (Shifting of LM Curve) :- LM ¾Ö�Îú ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ/ ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê. LM

¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ŸÖÃÖê“Ö ²Ö¤ü»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÆüÖê)µÖÖ·µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖÖê.

� LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê :- 1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê

ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öê ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ‘Ö™üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ / ˆ•Ö¾µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™ü»ÖÖ ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üŸÖê ¾Ö LM

¾Ö�Îú ›üÖ¾µÖÖ / ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. 2. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ²Ö¤ü»Ö»Öß ´Æü)Ö•Öê LM ¾Ö�Îú ¤êü�Öß»Ö

²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß L � L1�L2 †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖêÖÓ“Öß

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß †ÃÖ)ÖÖ ü̧ß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú ²Ö¤ü»Öæ−Ö �ÖÖ»Ö“µÖÖ /

ˆ•Ö¾µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‘Ö™üŸÖê ¾Ö

LM ¾Ö�Îú ›üÖ¾µÖÖ / ¾Ö ü̧“µÖÖ ×¤ü¿Öê»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. 3. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ü̧Öê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû

¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ‘Ö™üŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß“µÖÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö LM ¾Ö�Îú ²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. LM ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö / Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.5 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê

†ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.5 ¾Ö¹ý−Ö LM ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ †Ö�éúŸÖßŸÖ '»Ö´Ö' (LM) ÆüÖ ´Öãôû“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ÆüÖ ¾Ö�Îú I3

¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖê. ŸÖê£Öê '†¸ü' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü ¾Ö '†ˆ' Æêü ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ÖÆêü. �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �úÖ ü̧)ÖÖÓ−Öß

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ‘Ö™üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú ›Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ1 ¯ÖµÖÐÓŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‘Ö™üŸÖê. LM ¾Ö�Îú ›Ö¾µÖÖ

²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ2 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™üŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü LM ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê †£Ö¾ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸Ö“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

5.2.3 IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ ü̧�Ö (IS-LM Model & Derivation of Aggregate Demand) :- ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö/¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)µÖÖÃÖÖšüß Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ ŸÖ ü̧ �êú−ÃÖ

µÖÖÓ−Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖÖ¾Öß ¾Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧Ö¾Öß µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧ �êú»ÖÖ. ×¯Ö÷ÖæÓ−Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö

×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öê •ÖÖȩ̂ ü¤üÖ¸ü ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �êú»Öê. µÖÖ´Öãôêû“Ö IS-LM ¾Ö ‹�Óú¤ü ü̧ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸Ö»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß.

µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, “Ö»Ö−Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß, ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. “Ö»Ö−Ö

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö ÆüÖêŸÖê.

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›æü−Ö †Ö»µÖÖ−Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ‹�æú)Ö / ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ‘Ö™üŸÖÖê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.6 ´Ö¬µÖê IS-LM

¾Ö�Îú ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.6 ´Ö¬Öß»Ö I ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ IS-LM ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû LM

¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ '†¸ü' †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ IS2 ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú †ÖÆêü. µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸Ö»ÖÖ IS1 ¾Ö LM1 Æêü

¾Ö�Îú ¯Ö¸Ã¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ. ŸÖê£Öê ˆŸ¯Ö®Ö '†ˆ5' ‡ŸÖ�êú •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ü̧5 ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ1 ‡ŸÖ�êú

�ú´Öß †ÖÆêü. “Ö»Ö−Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ−Öê LM ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™æü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖê.

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ II ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ “Ö»Ö−Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. AD1 ÆüÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôûê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ˆŸ¯Ö®Ö

�ú´Öß †ÃÖŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß •ÖÃÖ•Ö¿Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê

¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�Óú¤ü¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¯Ö5 ¾Ö¹ý−Ö ¯Ö1 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ1 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ5 ¯ÖµÖÕŸÖ

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß ŸÖ ¾Ö¹ý−Ö )Ö ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö

Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

5.2.4 †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö : ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö (Equilibrium of the Economy : Aggregate Demand and Aggregate Supply Curve Approach) :- 'ÃÖê' ŸÖÃÖê“Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ Ã¾ÖŸÖ:ÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸üŸÖÖê. ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ

´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ

ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê Æêü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÆüß �êú−ÃÖ»ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖê. �úÖ ü̧)Ö, ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)ÖÖê Æêü ÃÖ¾ÖÔÃ¾Öß ×³Ö®Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ«üÖ ȩ̂ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß −Ö¾Öß−Ö

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê.

AD-AS ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›æü−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ †£Ö¾ÖÖ •Ö÷ÖÖ»ÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß −Ö×¾Ö−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê. �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖã�´Ö

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê AD-AS Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧)Ö, ÃÖã�´Ö †ÖÙ£Ö�ú

×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ±úŒŸÖ ‹�ú“Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê AD-AS †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö †ÃÖŸÖê.

µÖÖ ¥ÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß (Aggrgate Demand) ¾Ö ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

(Aggregate Supply) µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ

†³µÖÖÃÖÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú �úÖ´Ö×÷Ö ü̧ß“Öß —Ö»Ö�ú ¯ÖÆüÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö �ú»Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß“Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß-‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (AS-AD Model) ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ‹�æú�Ö / ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö�Öß (Aggregate Demand) :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ †£Ö¾ÖÖ ÃÖ�ú»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ¯Ö×Æü»Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ

†ÖÆêü.‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß»ÖÖ“Ö ‹�Óú¤ü¸ü/ ÃÖ´Ö÷ÖÏ/ÃÖ�ú»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. "‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡Ö Ã¾Öê“”êû−Öê �Ö“ÖÔ �ú ü̧)µÖÖÃÖ †ÃÖ»Öê»Öß ‹�æú)Ö ü̧Œ�ú´Ö †£Ö¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖêµÖ."

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß (AD) Æüß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ÿ̂¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ÷ÖéÆüßŸÖ ´ÖÖ−Ö»Öê»Öê †¯Öê×�ÖŸÖ

×¾Ö�Îúß ˆŸ¯Ö®Ö †£Ö¾ÖÖ ×¾Ö�Îúß ´Öæ»µÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖêµÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö³Öß®Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ

×¾Ö�Îúß �ú¹ý−Ö •Öê ×¾Ö³Öß®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê ×ŸÖ»ÖÖÆüß ‹�Óú¤ü ü̧ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ ü̧ôû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö

µÖêŸÖê.ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ŸÖÃÖê“Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ‡.

‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

2. ‹�æú�Ö / ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (Aggregate Supply) :-ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ Æüß �êú−ÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü.ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †³µÖÖÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ÊÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖê−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¿ÖŒŸÖß †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. "ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

´Æü)Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê Ã¾Öê“”êû−Öê �êú»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †£Ö¾ÖÖ

�êú»Öê»Öß ×¾Ö�Îúß ÆüÖêµÖ.""¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ×¾Ö�Îúß ÃÖÖšüß †Ö)Ö»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö ´Æü)Ö•Öê

‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêµÖ."

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, ´Ö•Öæ̧ üß, ¾µÖÖ•Ö ¾Ö �ÖÓ›ü †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖÓ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖê)ÖÖ¸üÖ ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ³Ö¹ý−Ö ×−Ö‘ÖÖ¾ÖÖ †¿Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“Öß

†¯Öê�ÖÖ †ÃÖŸÖê. ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“µÖÖ †¯Öê�ÖêŸÖæ−Ö ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ, �Ö“ÖÖÔ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

3. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö :- •µÖÖ ×šü�úÖ)Öß ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß = ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê

ŸµÖÖ×šü�úÖ)Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê. •µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖê̄ ÖµÖÕŸÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ−Öê ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃÖË×Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú †Ö×)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ

•µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ×šü�úÖ)Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. Æêü ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.7 ´Ö¬µÖê

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.7 ´Ö¬µÖê ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê Æêü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. ÃÖ´Ö÷ÖÏ

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú (AD) ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (AS) ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ. 'ÃÖ' µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ '†´Ö' ‡ŸÖ�êú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÃÖê“Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Ö '†¯Ö' Æüß Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. µÖÖ×šü�úÖ)Öß �Ö“ÖÔ �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê †£Ö¾ÖÖ

−ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�Îúß �ú¸ü)ÖÖ¸êü / ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧)ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú †£Ö¾ÖÖ ×¾Ö�ÎêúŸÖê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö 'ÃÖ' µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê.

'†¯Ö' µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ †×¬Ö�ú ¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß¯Öê�ÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †×¬Ö�ú ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê

´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖµÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖǣ Öê�ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß †×¬Ö�ú •ÖÖÃŸÖ ×¾Ö�Îúß �ú ü̧)µÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“Öß ‡“”ûÖ

†ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú '¬Ö' µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ †´Ö1 ‡ŸÖŒµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×¾Ö�Îúß �ú¹ý ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê −Ö´Ö1 ‡ŸÖ�êú“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü)µÖÖ“Öß ‡“”ûÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê 'ŸÖ' ‡ŸÖ�êú

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¹ý ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ. µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú '£Ö' ‹¾Öœêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö�Îúß �ú¹ý ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ. ŸÖê¾ÆüÖ '†¯Ö' Æüß

ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. 'ÃÖ' µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ¾Ö ×¾Ö�Îúß ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêµÖ. �úÖ¸ü)Ö, µÖê£Öê ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� †»¯Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ (GDP) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×�Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö (Detemination of Gross Doemestic Product & the Price Level in Short Run & the Long Run) :-

Ã£Öã»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (GDP) :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öß †£Ö¾ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß GDP Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê

¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêÃÖÖšüßÆüß GDP ÆüÖ ¯Ö¸ü¾Ö»Öß“ÖÖ ¿Ö²¤ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ

ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö GDP ¿Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤Ö. ×¿Ö�Ö)Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, �éú×ÂÖ ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß GDP “µÖÖ

†´Öæ�ú †´Öæ�ú ™Œ�êú �Ö“ÖÔ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü GDP ´Ö¬µÖê ×�úŸÖß ¾ÖÖ™üÖ / ×ÆüÃÃÖÖ †ÖÆêü Æêü Æüß ¯ÖÖ×Æü»Öê

•ÖÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö GDP Æüß †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ÊÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

GDP ¾µÖÖ�µÖÖ :- "‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ−Öß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú ×ÃÖ´Öê“µÖÖ †ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ

�êú»Öê»µÖÖ †ÓŸÖß´Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“Öê ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ´Öæ»µÖ ´Æü)Ö•Öê Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (GDP) ÆüÖêµÖ."

Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ´Ö¬µÖê †£Ö¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê / GDP ´Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−Öß ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê»µÖÖ

†ÓŸÖß´Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ´Öæ»µÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ−Öß ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ×´Öôû×¾Ö»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾Ö•ÖÖ �êú»Öê

•ÖÖŸÖê ¾Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ×´Öôû×¾Ö»Öê / •Ö´ÖÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

GDP (Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö / ˆŸ¯Ö®Ö) ÃÖã¡Ö¹ý¯ÖÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

GDP � C � I � G %X-M'

Ø�ú¾ÖÖ

GDP � C � I �G�NX

C � ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

I � �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

G � ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ

NX %X-M' � ×−ÖµÖÖÔŸÖ-†ÖµÖÖŸÖ †ÖÆêü

GDP ÃÖã¡ÖÖ«Ö ȩ̂ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê Æüß ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖêŸÖê.

Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö / ˆŸ¯Ö®Ö = Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö - ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ +

×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü GDP Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

¯ÖÓ̧ üŸÖæ, Æêü »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü �úß, GDP ´Æü)Ö•Öê“Ö Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö −ÖêÆü´Öß“Ö �êú¾Öôû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

−ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ−Öß �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê“Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ´ÖÖ¡Ö −ÖÃÖŸÖê. ŸÖ ü̧, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö GDP “ÖÖ �úÖÆüß ³ÖÖ÷Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß

†Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öê»µÖÖ �úÖ´Ö×÷Ö ü̧ß“ÖÖ †ÃÖã ¿Ö�úŸÖÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö

¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê»Öê †ÃÖê»Ö †Ö×)Ö ŸµÖÖ´Öãôêû GDP ŸÖ ³Ö ü̧ ¯Ö›ŸÖ †ÃÖê»Ö.

� Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú :- GDP “Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú :- 1. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ :- GDP šü ü̧×¾Ö)ÖÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ÆüÖêµÖ. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö)Öê ÁÖ´Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ‘Ö™ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�ú

´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ·µÖÖ �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, µÖÓ¡Öê, †¾Ö•ÖÖ ȩ̂ü, ‡´ÖÖ¸üŸÖß ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ÁÖ´Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ �ãú¿Ö»Ö, †�ãú¿Ö»Ö ¾Ö †¬ÖÔ�ãú¿Ö»Ö †¿ÖÖ �úÖ´Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖÖ·µÖÖ ¾Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö

�úÖ´Ö �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. Æêü ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�ú •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, GDP ŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÊÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß

�ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü GDP ŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

2. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´Öôû)ÖÖ·µÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¾Ö¸üÆüß GDP †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

•Ö¸ü, ¤êü¿ÖÖŸÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ´Öã²Ö»Ö�ú †ÃÖŸÖß»Ö ¾Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾Ö ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧¾Öæ−Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ

•ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, GDP •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÊÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÷Öî̧ ü•Öãôû¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö, ÃÖÖ¬Ö−Öê ²Öê�úÖ¸ü ¯Ö›æü−Ö ¸üÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: GDP ŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

3. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß :- GDP ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›ü)ÖÖ ü̧Ö †Ö)Ö�Öß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æü)Ö•Öê ¾ÖÃŸÖæ“Öß ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖêµÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ

¾Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, GDP ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö µÖÖˆ»Ö™ü Æüß Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧

GDP ‘Ö™ü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê.

4. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- GDP ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�ú)ÖÖ¸üÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, GDP ŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

µÖÖˆ»Ö™ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ GDP ŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ˆ¯Ö³ÖÖ÷Ö �Ö“ÖÔ + ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÔ

+ ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Ö“ÖÔ + ×−ÖµÖÖÔŸÖ ×´Öôûæ−Ö ²Ö−ÖŸÖê.

� Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß (Price Level) :-ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ´Öæ»µÖÖ“Öß ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß †ÃÖŸÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú

†ÖÆêü.

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú :- 1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :-

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ü¯Ö×¸ü´ÖÖ)ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö

¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß ü̧ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê.

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ “Ö»Ö−Ö¾Öê÷Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ “Ö»Ö−Ö¾Öê÷ÖÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ “Ö»Ö−Ö¾Öê÷Ö ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ÆüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö)µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÆüÖêµÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�ú

“Ö»Ö−Ö †£Ö¾ÖÖ −ÖÖê™ü Æüß †−Öê�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ‹�ú −ÖÖê™ü †−Öê�ú »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖæ−Ö •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê ¾Ö ŸÖß †−Öê�ú

¯Ö™üà−Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê.

2. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü :- ÃÖ ü̧�úÖ¸ü †−Öê�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖê¢Ö¸ü �úÖ´ÖÖ¾ÖÓ̧ ü �Ö“ÖÔ �ú× ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö �Ö“ÖÔ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ †−Öê�ú

ˆ¯Ö�Îú´ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úÆüß ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: »ÖÖê�úÖÓ“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖ

�ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö

¾ÖÖœüß´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

3. ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü :- ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›üŸÖÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

4. ‡ŸÖ ü̧ †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�ú :- ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ×¿Ö¾ÖÖµÖ ‡ŸÖ¸ü †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖÆüß Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê

´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾ÖÖœü, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ¾ÖµÖß, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö ü̈ŸÖ, ŸµÖÖÓ“Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö

¯ÖŸÖ, ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Öß�ú ü̧)Ö •Ö»Ö¤ü ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“µÖÖ ÃÖÖêµÖß, ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ �ú´Öß ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê.

†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ GDP ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö :- †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ŸÖÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖŸÖê. ÁÖ×´Ö�ú �ú´Öß ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü �úÖ´Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖŸÖ. �ÖÖ•Ö÷Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê. �úÖ¸ü)Ö, ŸµÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßÆüß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ‹�æú)Ö GDP ŸÖ Æüß ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.8 ´Ö¬µÖê †»¯Ö�úÖôûÖŸÖß»Ö

GDP ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.8 ´Ö¬µÖê ˆ³µÖÖ '†µÖ' †�ÖÖ¾Ö¸ü Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö '†�Ö' µÖÖ †Ö›ü¾µÖÖ †�ÖÖ¾Ö¸ü Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö

(GDP) ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. SAS ÆüÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¾Ö�Îú ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ¾Ö¸ü ÃÖ�ú ü̧ŸÖ •ÖÖ)ÖÖ ü̧Ö

�úÖœü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸ü, 'Ado' ÆüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ¾Ö¹ý−Ö �ÖÖ»Öß ˆŸÖ¸üŸÖ µÖê)ÖÖ ü̧Ö †ÖÆêü. Æêü ¤üÖê−Æüß ¾Ö�Îú 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ

”êû¤üŸÖÖŸÖ. µÖÖ 'ÃÖ' ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ '†ˆ0' Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß †£Ö¾ÖÖ GDP ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö '†¯Ö0' Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖ ¾ÖÖ¾Ö †ÖÆêü. ‹�æú)Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ

¾Ö�Îú ¾Ö¸ü ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ¾Ö AD1 ÆüÖêŸÖÖê. AD1 ÆüÖ ¾Ö�Îú ´Öãôû“µÖÖ SAS µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æüŸÖ

”êû¤üŸÖÖê. µÖÖ −Ö¾µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœæü−Ö ŸÖß '†¯Ö1' ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö '†ˆ0' ¾Ö¹ý−Ö '†ˆ1' ¯ÖµÖÕŸÖ

¾ÖÖœüŸÖê. (GDP0 - GDP1) ¾Ö †ˆ1 ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ−Öê Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê †Ö×)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß¯Öê�ÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ±ú�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ¾ÖÖœü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

GDP ŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ •Ö¸ü Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ´ÖÖ¡Ö ŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ

¥ÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖ−Öß�úÖ¸ü�ú šü̧ üŸÖê.

� ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ GDP ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß :-¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸Ö“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ †Ö»Öß

�úß, ŸµÖÖ“µÖÖ¯Ö×»Ö�ú›êü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †»Ö¾Ö×“Ö�ú ²Ö−ÖŸÖÖê ¾Ö

GDP ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ¯Ö×»Ö�ú›êü GDP ŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ü̧ÖÆüŸÖÖê. †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.9 ´Ö¬µÖê ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ GDP ¾Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“µÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.9 ´Ö¬µÖê '†µÖ' †�ÖÖ¾Ö ü̧ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö '†�Ö' †�ÖÖ¾Ö¸ü GDP/ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

'LAS' ÆüÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¾Ö 'SAS' ÆüÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. Ado ÆüÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ

´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ÃÖ Ø²Ö¤æüŸÖ SAS ¾Ö LAS µÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ−ÖÖ ”êû¤üŸÖÖê. ŸÖê£Öê '†¯Ö' Æüß Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö '†ˆ' Æüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê AD1 ÆüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú LAS ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ ÃÖ1 Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß

¾ÖÖœæü−Ö '†¯Ö' ¾Ö¹ý−Ö '†¯Ö1' ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, GDP ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ü̧ÖÆüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö

'†¯Ö' ×−ÖÛ¿ŸÖ“Ö ÆüÖêŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö †´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö ¯Öæ−ÖÔ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö (Isolated & Repeated Supply Shocks with & without Monetory Accommodation) :-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †−Öê�ú �úÖ¸ü)ÖÖÓ́ Öãôêû ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü, “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü, Ø�ú´ÖŸÖ¾ÖÖœü

µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“µÖÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß´Öãôêû ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß ÃÖÖ¸ü�Öê ²Ö¤ü»Ö

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓ�ú™üÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ²ÖÖ²ÖßÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö †´ÖÖî×¦ü�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)Öß ²Ö¤ü»Ö (Demand Shocks) ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö¤ü»Ö (Supply Shocks) ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö

ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö¤ü»Ö (Supply Shocks) :-¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö¤ü»Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¿ÖÖòŒÃÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �úÖ ü̧)ÖÖ−Öê

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê)Öê ÆüÖêµÖ. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê †Ö�úÛÃ´Ö�ú¯Ö)Öê ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö Supply Shocks †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. †“ÖÖ−Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖß ²Ö¤ü»Ö»µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ †“ÖÖ−Ö�ú �ú´Öß Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ †Ö�úÛÃ´Ö�ú¯Ö)Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê.

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ‘Ö™ü»Öê»µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ( A Negative Supply Shock) ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ / Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü

‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú (AS) ›üÖ¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß´Öãôêû (Stagflotion)

¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™üŸÖê.¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (A Positive Supply Shocks)

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ‘Ö™ü �ú ü̧ŸÖÖê ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¾Ö�Îú (AS) ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. †Ö¬Öã×−Ö�ú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ

¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

� ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú :- 1. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß :- ¤êü¿ÖÖŸÖ Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»µÖÖ •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß¾Ö¸ü ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ

/ ×¾Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû †−Öê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖÓ“Öê, −Ö¾Öß−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. †−Öê�ú ¤êü¿Ö R&D ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü �Ö“ÖÔ

�ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖê“Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã̈ üÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. †Ö¬Öã×−Ö�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœüŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖ ˆ»Ö™ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê.

2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß

†ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“ÖÖ −Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ Æüß

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê �Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»ÖÖ ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß

ÛÃ£Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧Ö×Æü»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ŸÖÖê™üÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

3. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¹ý−Ö“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ

×−Ö)ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ (MEC) •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾ÖÖœü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœæü−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖê̄ Öê�ÖÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›üŸÖÖê.

4. ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ :- ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú •ÖÖÃŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ.

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. •Ö¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü Ÿ̂¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ

‘Ö™üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

5. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ ÛÃ±úŸÖß (Stagfloation) ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖ. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖÆüß ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ²Öê�úÖ¸üß •ÖÖÃŸÖ, ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß. �Ö¸êü¤üß¿ÖŒŸÖß �ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (Positive Supply Shocks) †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.10 ´Ö¬µÖê �êú»Öê»Öê

†ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.10 ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖ�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû AS1 ÆüÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ

ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ‘Ö™æü−Ö ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß †¯Ö1 ¾Ö¹ý−Ö †¯Ö2 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê.

ŸÖ ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¯ÖÖŸÖôûß †ˆ1 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê.

‘Ö™ü»Öê»ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (Negative Supply Shocks) ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 5.11 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.11 ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ −Ö�úÖ ü̧ÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö (Negative Supply Shock) —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú 'AS1' ÆüÖ ›üÖ¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ 'AS2' ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœü)µÖÖŸÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß

‘Ö™ü)µÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ †¯Ö2 ¾Ö¹ý−Ö †¯Ö1 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê»Öß ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ˆ1 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ2 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö †´ÖÖî×¦ü�ú ¾Öî¬ÖŸÖêÃÖÆü ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö (Demand Shocks with & Without Monetary Validation) :-

´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö :- ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö (Demand Shocks) ´Æü)Ö•Öê �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �úÖ ü̧)ÖÖÓ́ Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ²Ö¤ü»Ö)Öê

ÆüÖêµÖ.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ ¾Ö ×−Ö¾¾Öôû ×−ÖµÖÖÔŸÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸üß»Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ»ÖÖ

¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö (Demand Shocks) †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú

‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû †£Ö¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ Öãôêû ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ

¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ÆüÖê‰ú−Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê ¾Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü / ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

ŸÖ ü̧, µÖÖˆ»Ö™ü †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»Öæ−Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧ŸÖêÃÖÆü ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö / ¾ÖÖœü (Demand Shocks with Monetary Validation) :- ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¯Öê�ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß•Ö−µÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. µÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú / “Ö»Ö−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö

¯ÖîÃÖÖ / �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ ÖãôêûÆüß »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœüŸÖ

†ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÖÓ¾Ö¸üß»Ö �ú ü̧ÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß �êú»Öê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß ŸÖ¸ü, »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�Ö�ÖÖ ȩ̂ü ‘Ö™ü�ú :- 1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †×¬Ö�ú —ÖÖ»µÖÖÃÖ †Ö¬Öß“Ö �ú´Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü»ÖÖ÷Ö �ú ü̧ŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôê ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ´ÖÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö×¤ü¿Öê−Öê Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�ú

´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧ŸÖÖê.

2. ¾ÖêŸÖ−Ö¾ÖÖœü :- ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôê ¾ÖêŸÖ−Ö¾ÖÖœü ÛÃ¾Ö�úÖ¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ

¾ÖêŸÖ−Ö¾ÖÖœüß´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

3. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ :- •Öê¾ÆüÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü / ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú Ã¾ÖÃŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÛÃ¾Ö�úÖ¸üŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß �ú¸üŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¾Ö ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

±ú»Ö ¾ÖÖœŸÖê. ŸÖ ü̧, ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ±ú»Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �Ö“ÖÔ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖê¢Ö¸ü �Ö“ÖÔ µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÖÃÖ�Ö“ÖÔ ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú

ŸÖ ü̧ ×¾Ö�úÖÃÖê¢Ö¸ü �Ö“ÖÔ ÆüÖ †−ÖæŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖ´Ö•Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

5. �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�ÖËæ�ú �Ö“ÖÔ :- ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê †Ö¯Ö»ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ �úß, �ÖÖ•Ö÷Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¤êü�Öß»Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †Ö¿ÖÖ¤üÖµÖ�ú

¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß´Öãôêû �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

6. ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖ�ú›êü ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü»Öß �úß, ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß¯Öê�ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü)µÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖ ²ÖÆãü´Öæ»µÖ †ÃÖê ¯Ö ü̧�úßµÖ

“Ö»Ö−Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

7. �ú ü̧-�ú¯ÖÖŸÖ :- ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ¯Öæ¾Öá †Ö�úÖ ü̧»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ �ú ü̧ÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �êú»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö ¾µÖµÖ¿ÖŒµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê †×¬Ö�ú �Ö“ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖÓæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü)µÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

8. �ú•ÖÔ ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü :- ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ ü̧»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öß šü̧ ü×¾Ö»µÖÖÃÖ

†−Öê�ú ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ•Ö¾Öôû“ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö †´ÖÖî×¦ü�ú

‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû †£Ö¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»µÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.12 ´Ö¬µÖê ´ÖÖî×¦ü�ú ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖœü (A Demand Shocks with

Monetary Validation) ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.12 ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�ÎúÆüß ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. ´Öãôû“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ´Ö0 (Ado) ¾Ö ´Öãôû“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¯Ö0 (AS0) ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ

ÃÖ0 Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ ¾Ö †�ú0 Æüß Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö †ˆ0 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¯ÖÖŸÖôûß †£Ö¾ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú (AS1) ´Ö1 ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê£Öê 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æüŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ×šü�úÖ)Öß †�ú1

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö †ˆ1 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú '¯Ö0¯Ö0' ÆüÖ 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æü−ÖÓŸÖ¸ü '†µÖ'¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧

ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ¸ü)Ö, '†ˆ1' µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¯ÖÖêÆüÖê“ÖŸÖÖê. µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœæü ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. 'ÃÖ1' Ø²Ö¤æü»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ −Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê '†�ú2' Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê ¯Öæ−ÆüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸÖÖê ´Ö3 (AD3) −Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ×šü�úÖ)Öß 'ÃÖ3' Ø²Ö¤æü»ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †ˆ1 ‡ŸÖ�úÖ“Ö ü̧ÖÆüŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß †�ú3 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧»Öê»Öß ÛÃ£ÖŸÖß “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖŸÖê ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾µÖ

²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßÆüß ¾ÖÖœüŸÖê.

9. ´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧ŸÖê×¿Ö¾ÖÖµÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü / ²Ö¤ü»Ö (Demand Shocks without Monetary Validation) :-

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾Ö �ú•ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö �ú¸üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ µÖÖ †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ü ¾ÖÖœæü−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™üŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¾Ö�Îú ›üÖ¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœü)µÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖ¡Ö −Ö ¾ÖÖœüŸÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ ¸üÖÆüŸÖÖê.†Ö�éúŸÖß

�Îú. 5.13 ´Ö¬µÖê †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧ŸÖê×¿Ö¾ÖÖµÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.


†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.13 ´Ö¬µÖê ´Ö0 (AD0) ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ¯Ö0 (AS0) ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ0' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ.

µÖÖ×šü�úÖ)Öß '†ˆ' ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö †�ú0 Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ¯Ö0 (AS0) ÆüÖ ›üÖ¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�æú−Ö

'¯Ö1' (AS1) ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö�Îú ´Ö1 (AD1) ÆüÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. −Ö×¾Ö−Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖ2 Ø²Ö¤æüŸÖ

ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß †�ú0 ¾Ö¹ý−Ö †�ú2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß '†ˆ' ‡ŸÖ�úß“Ö ¸üÖÆüŸÖê.

5.2.6 ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ×¾Ö¹ý ü̈ �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤ü ×¾Ö“ÖÖ ü̧¯ÖÏ¾ÖÖÆü (Monetarist Verses Keynesian School) :- †´Öê×¸ü�êúŸÖ 1929 ŸÖê 33 µÖÖ ÃÖÖ›êüŸÖß−Ö ŸÖê ¯ÖÖ‰ú)Öê “ÖÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖß»Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß−Öê ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷ÖÖ»ÖÖ ¯Ö”ûÖ›ü»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ

•ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ‘Ö™ü»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ´ÖÓ¤üß¾Ö ü̧ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß �êú−ÃÖ“Öê

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü †ŸµÖÓŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧»Öê ÆüÖêŸÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖÖÓ−ÖÖ / †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ '�êú−ÃÖ“Öß

�ÎúÖÓŸÖß' †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ÃÖÖ¬Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ×™ü�ú×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß �êú−ÃÖ−Öê ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú ü̧Ö¾ÖÖ †ÃÖê ÃÖæ“Ö×¾Ö»Öê ÆüÖêŸÖê. �êú−ÃÖ“Öê Æêü ×¾Ö“ÖÖ¸ü

†£Ö¾ÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÓ¤üß−ÖÓŸÖ ü̧Æüß ÃÖã¹ý ¸üÖ×Æü»Öê.

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÖÆüß �úÖ ü̧)Ö, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ‹�ú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Æü)Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê. ŸÖÖê ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö

´Æü)Öæ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯ÖîÃÖÖ Æêü ÃÖÖ¬µÖ −ÖÃÖæ−Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. �êú−ÃÖ−Öê ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öê

•ÖÖȩ̂ ü¤üÖ ü̧ ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �êú»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß ÃÖ−Ö 1950 ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧»Öß.

¯ÖîÃÖÖ / ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü Æüß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ�úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß ×¾Ö¹ý ü̈ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤üÖ»ÖÖ

¯ÖÏ×ŸÖ�ÎúÖÓŸÖß †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ�úÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß †Ö¾ÆüÖ−Ö ×¤ü»Öê. µÖÖ

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖÓ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ �êú−ÃÖ“Öê †−Öê�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ´ÖÖ−µÖ −Ö¾ÆüŸÖê.

×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ −ÖêŸÖéŸ¾ÖÖ�ÖÖ»Öß '×¿Ö�úÖ÷ÖÖê ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖ' Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»ÖÖ. ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üÖ“Öê †£Ö¾ÖÖ ×¿Ö�úÖ÷ÖÖê

ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖÖ“Öê ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö, ›üÖò−Ö ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö, ×´ÖÃÖ»ÖÃÖ−Ö, �êú. �úÖ»ÖÔÃÖ−Ö, ²ÖÖ´ÖÖê»Ö, •Öê. •ÖÖò›Ôü−Ö, �úÖ»ÖÔ ²ÖÎã−Ö¸ü, ™üÖê²Öß−Ö Æêü

¯ÖḮ Öã�Ö ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß †ÖÆêüŸÖ.

¯Öî¿ÖÖ¾ÖÖªÖÓ“Öß ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤ü Æüß “Öôû¾Öôû †ÖÆêü •Öß �êú−ÃÖ¯ÖÏ×)ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¾Ö �êú−ÃÖ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ×¾Ö¹ý ü̈

ˆ³Öß ¸üÖÆüß»Öß.´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ¾Ö �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤ü µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ ü̧)ÖßŸÖß»Ö ×¾Ö¹ý ü̈ ´Öã§êü †³µÖÖÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ ×�ú −ÖÖÆüß ? µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ

¤üÖê‘ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾Ö¾ÖÖ¤ü †ÖÆêü.

�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öê •ÖÖȩ̂ ü¤üÖ¸ü ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤æü ü̧

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖê. �ú¸ü ¾Ö �Ö“ÖÔ, ŸÖã™üß“Öê †£ÖÔ̄ ÖÏ²ÖÓ¬Ö−Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ²Ö“ÖŸÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö)Öæ ¿Ö�úŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖỐ Öãôêû ²Öê�úÖ ü̧

†ÃÖê»Öê»Öê ‘Ö™ü�ú �úÖ´ÖÖ¾Ö¸ü »ÖÖ¾Ö»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê

"¸üÃŸµÖÖŸÖ �Öøêü �ÖÖê¤üÖ¾Öê, �Öøêü ¯Öã−ÆüÖ ²ÖÓ¤ü �ú¸üÖ¾Öê." ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÖµÖ ×´Öôêû»Ö ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö, ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœêü»Ö,

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖŸÖ µÖê‡Ô»Ö †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê.

µÖÖˆ»Ö™ü ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ¯Öê�ÖÖ “Ö»Ö−Ö/´Öã¦üÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê.

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ´Öãôêû / ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×²Ö‘Ö›üŸÖê. •Ö¸ü,

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ¾µÖŒŸÖà¾Ö ü̧ •ÖÖÃŸÖ �ú ü̧ †Ö�úÖ¸ü»ÖÖ ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÓ“µÖÖ �úÖ´Ö ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ ‡Ô“”ûÖ ¾Ö ¯ÖÖ¡ÖŸÖê¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö−Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß

¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ¯Öê�ÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÁÖêÂšü †ÃÖŸÖê †ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ¾Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê. �êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖŸÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö/ “Ö»Ö−Ö¾Öê÷ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †Ó¤üÖ•Ö

�ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖˆ»Ö™ü ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÖ¡Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö / “Ö»Ö−Ö ¾Öê÷Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖôûÖÃÖÖšüß ŸµÖ“ÖÖ

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö ²ÖÖÓ¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß“µÖÖ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß Æüß �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ¾Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ¸ü)ÖßŸÖ ±ú ü̧�ú †ÖÆêü.

�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ŸÖ¸ü, ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê †ÃÖê

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö (¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö Ã£Öã»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö) ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧)ÖÖ¸üÖ ‹�ú´Öê¾Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æü)Ö•Öê

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêµÖ. �êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö šü̧ üŸÖê. ŸÖ¸ü,

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö šü ü̧ŸÖê †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü.

5.6.1 ¯ÖîÃÖÖ Æüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ²ÖÖ²Ö / ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ (Money Matter) :-

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß �êú¾Öôû ¯ÖîÃÖÖ“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ Æêü

¯Öî¿ÖÖÓ¾Ö ü̧“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖÓ³ÖÖê¾ÖŸÖß ×±ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üßü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ

†ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾Ö −ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö´Öãôêû/¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ †Öê‘ÖÖ“Öê ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö¾Ö¸ü ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö †Ö»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“µÖÖ´Öãôêû ×�úŸÖßŸÖ¸üß

†×¬Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ¯ÖîÃÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖÖ−Ö»Öß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ

¯ÖḮ Öã�Ö ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ‡. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ¾Ö ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ

Æüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö †ÃÖŸÖê.

¯ÖîÃÖÖ Æüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ †ÖÆêü †¿Öß ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“Öß ¬ÖÖ¸ü)ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß

ÃÖÖšü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê †ÃÖÖ ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö Ø�ú´ÖŸÖ

¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖÆüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †−Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö Æêü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¾Ö¸ü ´Öã¦üÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ Öãôêû“Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖã̈ üÖê¢Ö¸ü ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü¾Ö)µÖÖÃÖ ×−ÖÂ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû †−Öê�ú

²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ¯Öê�ÖÖ ÃÖ¸üÃÖ †£Ö¾ÖÖ ÁÖêÂšü šü ü̧»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖß»Ö

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸ü)µÖÖ¯Öê�ÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖß»Ö ŸÖã™üß“µÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü)µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý−Ö ×ŸÖ“Öß“Ö ŸÖã™ü ³Ö¹ý−Ö

�úÖœü)Öê †×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü †ÃÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú †£Ö¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü.

“Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ šêü‰ú−Ö ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. �úÖ ü̧)Ö,

¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ´Öæ»ÖŸÖ: ŸÖ™üÃ£Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ÛÃ£Ö ü̧ ü̧Ö�Ö»ÖÖ •ÖÖ‰ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×™ü�æú−Ö ¸üÖÆüŸÖê. ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖîÃÖÖ �êú¾Öôû ¯ÖÏÖÃÖÓ×÷Ö�ú �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê ¾Ö

†ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ¸ü)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü/ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü.

5.6.2 ¯ÖîÃÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß −ÖÖÆüß (Money Doesn’t Matter) :-

�êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧)µÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ‹�ú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Æü)Öæ−Ö

�úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ Æêü ÃÖÖ¬µÖ −ÖÃÖæ−Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ´Öã¦üÖ Ã¾ÖŸÖ: �úÖÆüßÆüß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´ÖÖ¡Ö ™üÖ�úŸÖê. ´Öã¦üÖ ´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß ÆüÖêµÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´Öã¦üÖ Æüß ü̧Öê�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖæ−Ö ‡ŸÖ ü̧

¾ÖÃŸÖæÓ̄ ÖḮ ÖÖ)Öê ×ŸÖ»ÖÖÆüß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü.

�êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´Öã¦üÖ ÆüÖ ÃÖ×�ÎúµÖ ‘Ö™ü�ú †ÃÖæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸ü)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ ÆüÖ

�êú¾Öôû ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ“Öê“Ö �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾Ö ×¾ÖŸÖ ü̧)Ö µÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú

×�ÎúµÖÖÓ¾Ö ü̧ †Ö¯Ö»µÖÖ �Ö´ÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�úŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü´ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö —ÖÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß. “ÖÖÓ›ü»Ö ü̧ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æüß †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾ÖÃŸÖæ †ÖÆêü. �úÖ ü̧)Ö, ¯ÖîÃÖÖ

Ã¾ÖŸÖ: ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯Öî¿ÖÖ´Ö¬µÖê †¯ÖÏŸµÖ�Ö †¿Öß �Öã̄ Ö ´ÖÖêšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

�úÖ ü̧)Ö, ¯Öî¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü)Ö ¾Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ µÖÖ ²ÖÖ²Öß ÃÖã»Ö³Ö ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

5.6.3 ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úÖŸÖÖ (Relative Effectiveness of Monetary and Fiscal Policies) :-

�úÖê)ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê †Ö�ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öß

†Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ‹�ÖÖªÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê �ú¬ÖßÆüß �úÖµÖ´Ö ü̧ÖÆüŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ŸÖ ü̧, �úÖôûÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ŸµÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ.

1. ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö (Monitory Policy) :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú´ÖÖ±ÔúŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö šü̧ ü×¾Ö»Öê ¾Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸ü)Öê ´Æü)Ö•Öê ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ¿ÖŒŸÖß¾Ö¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �ú¸ü)Öê ´Æü)Ö•Öê ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ.

¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´Æü)Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™üÖÓ“µÖÖ ¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

�ú¸ü)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ.

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾Ö �ú¸ü ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ µÖÖê÷µÖ ŸÖÖê ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß †Ö�Ö»Öê»Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´Æü)Ö•Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖêÆüß ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖê ²Ö¤ü»Ö †£Ö¾ÖÖ ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü)µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö �ú¸ü †Ö�úÖ¸ü)Öß ¾Ö

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ µÖÖ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö¤ü»Öæ−Ö ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

�ú¹ý−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖê ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÛÃ¾Ö�úÖ¸üÖ¾Öê �úß ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

? µÖÖ �ú×¸üŸÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ †³µÖÖÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ¸üÖ�Ö)Öê

2. ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)Öê

3. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ü̧Ö�Ö)Öê

4. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)Öê

5. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)Öê

´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ́ Ö¬µÖê ±úÖ¸üÃÖÖ ±ú¸ü�ú −ÖÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê :- †) ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê 1. ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

i. ²ÖÑ�ú ¤ü¸ü

ii. �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾µ¾ÖÆüÖ¸ü

iii. ü̧Öê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß

2. ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

i. ŸÖÖ ü̧)Ö ¾Ö �ú•ÖÔ µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÷ÖÖ»ÖÖ šü ü̧×¾Ö)Öê

ii. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ ²ÖÓ¬Ö−Ö

iii. †Ö¤êü¿ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

iv. ¯ÖŸÖ¾ÖÖ™ü¯ÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

v. ¯ÖÏŸµÖ�Ö �úÖ ü̧¾ÖÖ‡Ô

vi. −Öî×ŸÖ�ú †Ö¾ÖÖÆü−Ö

vii. ¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ß

²Ö) ¯ÖŸÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ 1. ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ üü¾ÖšüÖ

2. ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

¾Ö¸üß»Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¹ý−Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß,

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ‹�æú)Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ, ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ

�ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß µÖÖê÷µÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü −Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ×−Ö¸ü×−Ö ü̧Öôêû ¤ãüÂ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö

µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖŸÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœæü−Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯ÖŸÖÃÖÓ�úÖê“Ö †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê µÖ¿Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê

´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß, ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æêü ‘Ö™ü�ú •Öê¾Öœêü »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖê¾Öœü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ µÖÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ»ÖÖ µÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ µÖ¿Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê Æüß ÃÖÖ¬Ö−Öê �ú¬Öß �úÃÖê ¾Ö ×�úŸÖß

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ µÖÖ¾Ö ü̧Æüß ŸµÖÖÓ“Öê µÖ¿ÖÆüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.14 ´Ö¬µÖê IS ¾Ö LM ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.14 ´Ö¬µÖê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ �úÖê)ÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö −Ö �ú¸üŸÖÖ ´ÖÖêî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ LM ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¹ý−Ö †Ö›ü¾µÖÖ '†�Ö' †�ÖÖ¾Ö¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾Ö †Ö›ü¾µÖÖ '†�Ö' †�ÖÖ¾Ö ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.

»Ö ´Ö (LM) ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ´Öãôû ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ÆüÖ ¾Ö�Îú '÷Ö ²Ö' (IS) µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖê. µÖÖ

Ø²Ö¤æü»ÖÖ '† ü̧' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü ¾Ö '† ˆ' ‹¾Öœêü ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö

�ú¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ (LM1) »Ö´Ö1 ÆüÖ −Ö×¾Ö−Ö ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ÃÖ1 µÖÖ −Ö×¾Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ † ü̧ ‡ŸÖ�úÖ

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™üŸÖÖê ¾Ö † ˆ ¾Ö¹ý−Ö † ˆ1 ¯ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü �êú»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß

¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú »Ö´Ö1 (LM2) ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ2 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™üŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü LM

¾Ö�ÎúÖ«Ö ȩ̂ü ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

2. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö (Fiscal Policy) :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖêÆüß ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü´ÖÖ±ÔúŸÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß �ú¸ü, �Ö“ÖÔ ¾Ö

†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß •µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ / ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ¾ÖÖœü×¾Ö)Öê

2. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ

3. †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ

4. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ

5. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ

´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)ÖŸÖ: ‹�ú“Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê :- 1. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �ú•ÖÔ

3. �ú¸ü

4. †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú

×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �úÖµÖ´Ö ¸üÖÆæü−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ ¾Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �ú ü̧ÖŸÖ

ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ ×¤ü»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¤êü�Öß»Ö

¾ÖÖœüŸÖê LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö −Ö �ú¸ŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö IS ¾Ö�Îú

²Ö¤ü»ÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê �Ö“ÖÔ �ú´Öß �êú»ÖÖ †Ö×)Ö �ú ü̧ÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê ŸÖ¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß ŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê“Ö ¯Ö¸ÓüŸÖæ,

ˆŸ¯Ö®ÖÆüß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.15 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.15 ¾Ö¹ý−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö −Ö �ú¸ŸÖÖ

¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ«üÖ ȩ̂ü ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû IS ¾Ö�Îú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê.

(IS) '÷Ö²Ö' µÖÖ ´Öãôû ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ (LM) »Ö´Ö ¾Ö�ÎúÖ¿Öß ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ×šü�úÖ)Öß '† ü̧' ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö '†ˆ' ˆŸ¯Ö®Ö

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ×šü�úÖ)Öß '† ü̧' ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö '†ˆ' ˆŸ¯Ö®Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê �ú¸üÖÓ“Öê

¤ü¸ü �ú´Öß �êú»Öê †£Ö¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧)µÖÖ“Öê šü̧ ü×¾Ö»Öê ŸÖ ü̧, IS ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ IS1 (÷Ö²Ö1) Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¤êü�Öß»Ö †ˆ ¾Ö¹ý−Ö †ˆ1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ �ú´Öß �êú»ÖÖ †Ö×)Ö

�ú¸ü ¤ü ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ ŸÖ¸ü, IS ¾Ö�Îú IS2 †ÃÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. �ú ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ1 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ2 †ÃÖê �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“Öß ‹�úÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß �êú»µÖÖÃÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

¾ÖÖœü×¾Ö)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö ü̧ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, �ú¸ü, †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖÃÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšüÖ¾ÖµÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü - ‘Ö™ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ±úŒŸÖ LM ¾Ö�ÎúÖ“Öê ›üÖ¾µÖÖ †£Ö¾ÖÖ ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖê.µÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ �ú ü̧, �ú•ÖÔ, �Ö“ÖÔ ¾Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö �êú»µÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Ö¬µÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö IS ¾Ö�ÎúÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.“Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú / ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †£Ö¾ÖÖ

±ú»Ö IS ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê †£Ö¾ÖÖ IS ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ / ¸Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

LM ±ú»ÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. LM ±ú»Ö Æêü IS ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖê»Ö. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö/¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê µÖÖ ¯Ö×¸ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ LM ¾Ö�Îú ¾Ö¸ü ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�êú»Ö. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ:

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ µÖÖˆ»Ö™ü IS ±ú»Ö Æêü LM ±ú»ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¯ÖîÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †×¬Ö�ú ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. µÖÖ ¯Ö×¸ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ IS ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß

¾ÖÖœü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú / “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú †Ö×)Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ / ¸Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.16 ´Ö¬µÖê

LM ¾Ö IS ¾Ö�ÎúÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 5.16 ´Ö¬µÖê ¤üÖê−Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß (×¾Ö¢ÖßµÖ ¾Ö ´ÖÖî×¦ü�ú) ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ

†Ö�éúŸÖßŸÖ ´Öãôû IS ¾Ö ´Öãôû LM ¾Ö�Îú ¯Ö¸Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ' Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖê£Öê '†ˆ1' µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×šü�úÖ)Öß '†¸ü2' ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †ÖÆêü. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö �ú¸üÖŸÖ

‘Ö™ü �êú»µÖÖÃÖ IS ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧ ÃÖ ü̧�æú−Ö IS1 ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ÃÖ1 Ø²Ö¤æüŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœæü−Ö ü̧3 ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ1 ¾Ö¹ý−Ö

¾ÖÖœæü−Ö †ˆ2 ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ×šü�úÖ)Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü¸üÖ¯Öê�ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ �ú´Öß †ÖÆêü. †¿ÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê

´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¹ý−Ö †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß �ú¹ý−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü)ÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖ �êú»Öß. LM ¾Ö IS Æêü ¤üÖê−Æüß ¾Ö�Îú ¾Ö¸ü ÃÖ¸ü�úŸÖß»Ö ¾Ö Æêü ¤üÖê−Æüß

¾Ö�Îú ¯Ö¸Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ 'ÃÖ2' µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖß»Ö ¾Ö ŸµÖÖ×šü�úÖ)Öß −Ö¾Öß−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †×¬Ö�ú ‘Ö™æü−Ö

†¸ü1 ‡ŸÖ�úÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôæû−Ö '†ˆ1' ¾Ö¹ý−Ö '†ˆ3' ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾Ö ´ÖÖî×¦ü�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖê“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤ü †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ“Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

¯Ö¸Óü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêüŸÖ. �úÖ¸ü)Ö, ŸµÖÖÓ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ “ÖÖÓ÷Ö»Öê

¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü �êú−ÃÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ�úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö¢ÖßµÖ/ ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖê

†×¬Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †−Öê�ú †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú †ÃÖê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. µÖÖ

†£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ‹�ú¡Ö †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß �êú»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ŸµÖÖ“Öß

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖê‡Ô»Ö.

´Æü)Öæ−Ö µÖÖ ¤üÖê−Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß, �êú−ÃÖ ¾Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.11 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

� ¤üÖê−Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“Öß ŸÖÖî»Ö×−Ö�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ :- IS †Ö×)Ö LM ±ú»ÖÖ“µÖÖ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ŸÖÖî»Ö×−Ö�ú ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ

²ÖÖê¬Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ Æüß IS ¾Ö LM ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖê¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. LM ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�ú, £ÖÖê›üÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ LM ¾Ö�Îú µÖÖ ŸÖß−Ö

×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

1. ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�ú LM ¾Ö�Îú µÖÖ»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

2. ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ †»Ö¾Ö×“Ö�ú LM ¾Ö�Îú µÖÖ»ÖÖ“Ö †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

3. £ÖÖê›Ö »Ö¾Ö×“Ö�ú LM ¾Ö�Îú µÖÖ»ÖÖ ´Ö¬µÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ×ŸÖ−ÖÆüß ×¾ÖÃŸÖÖ¸Ö“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.17 ´Ö¬µÖê �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 5.17 ´Ö¬µÖê �êú−ÃÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧, ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¾Ö ´Ö¬µÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ LM ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

ŸµÖÖ«Ö ȩ̂ü LM ¾Ö�ÎúÖ“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ ¾Ö ¤üÖê−ÖÆüß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

� ×ŸÖ−ÖÆüß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê :- 1. �êú−ÃÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ (Keynesian Range) :- µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Æêü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö

µÖÖ×šü�úÖ)Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö)ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ×�ú´ÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ̄ Ö)Öê

»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ˆ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖæ−Ö '† ü̧' ÆüÖ −µÖã−ÖŸÖ´Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †ÖÆêü. ´Öã¦Ö

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ¸êü LM ¾Ö¹ý−Ö LM1 †ÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ¸üÖÆüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“Öê ˆ×§Â™ü ÷ÖÖšüŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß −Ö šü̧ üŸÖÖ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö

´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ ¿Öæ−µÖ ×¤üÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö �êú−ÃÖ“ÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖê“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ

�êú−ÃÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖÃÖ IS1 ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�ãú−Ö IS2

ÆüÖêŸÖÖê. ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ ¾Ö¹ý−Ö †ˆ1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

2. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ (Classical Range) :- µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ LM ¾Ö�Îú ¯Öæ)ÖÔŸÖ: †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö)Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ

¸Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯Öæ)ÖÔŸÖ: †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖê. µÖÖ ™ü¯¯µÖÖ»ÖÖ †×³Ö´ÖŸÖ¯ÖÓ£ÖßµÖ †£Ö¾ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê

•ÖÖŸÖê.

µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ü̧Öê�Öê ²ÖÖôû÷Ö)Öê ¯ÖÃÖÓŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö)Öß ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖê. ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †¸ü4 ¾Ö¹ý−Ö †¸ü5 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. �úÖ ü̧)Ö, IS5 ¾Ö¹ý−Ö IS6 ÆüÖ ¾Ö�Îú

¾Ö¸ü ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“Öê ˆ×§Â™ü ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ4 ‹¾Öœêü“Ö ¸üÖÆüŸÖê. †¿ÖÖ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ

×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ü̧Ö²Ö×¾Ö)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü̧ üŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö LM1 ¾Ö�ÎúÖ‹ê¾Ö•Ößü LM2 ¾Ö�Îú �êú»µÖÖÃÖ ´Æü)Ö•Öê

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ '†¸ü3' ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯Ö®Ö '†ˆ4' ¾Ö¹ý−Ö '†ˆ5' ¯ÖµÖÔÓŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö

²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú −Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß

¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ ¿Öæ−µÖ †ÃÖŸÖê.

3. ´Ö¬µÖÖ¾ÖÃ£ÖÖ (Intermediary Range) :- µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ £ÖÖê›üÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öæ)ÖÔŸÖ: »Ö¾Ö×“Ö�ú ¾Ö ¯Öæ)ÖÔŸÖ: †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

�êú−ÃÖ ¾Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ™ü¯¯µÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ ´Ö¬µÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü / ´Ö¬µÖÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. �êú−ÃÖ“µÖÖ

™ü¯¯µÖÖŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ üŸÖê. ŸÖ¸ü, ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ×´ÖÁÖ

¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü̧ üŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ˆ2 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ4 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ü̧Ö²Ö×¾Ö»Öê ŸÖ ü̧,

IS3 ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧ ÃÖ ü̧�æú−Ö IS4 ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, µÖÖ»ÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú ´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö −Ö ¸Ö²Ö×¾Ö»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †¸ü2 †ÃÖÖ

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ †ˆ3 ¯ÖµÖÕŸÖ“Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯Öæ)ÖÔ̄ Ö)Öê µÖ¿ÖÃ¾Öß −Ö šü̧ üŸÖÖ †Ó¿ÖŸÖ: µÖ¿ÖÃ¾Öß

ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ±úŒŸÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê ŸÖ¸ü, IS3 ÆüÖ“Ö ¾Ö�Îú ¸üÖÆæü−Ö LM1 ¾Ö�Îú LM2 ÆüÖê‡Ô»Ö †Ö×)Ö

±úŒŸÖ †ˆ3 ¯ÖµÖÕŸÖ“Ö ¾ÖÖœêü»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ó¿ÖŸÖ: µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ȩ̂ü»Ö.

´Æü)Ö•Öê“Ö ¤üÖê−Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ¸üÖ²Ö¾Ö)Öæ�ú �êú»Öß ŸÖ ü̧, IS ¾Ö�Îú ¾Ö LM ¾Ö�Îú ²Ö¤ü»Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœüß“Öê ˆ×§Â™ü ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû IS3 ¾Ö�Îú IS4 ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû LM1 ¾Ö�Îú LM2

ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö ˆŸÖ¯Ö®Ö †ˆ3 ¾Ö¹ý−Ö †ˆ4 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêêŸÖê �úß, ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖŸÖ †Ö)ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß ¾Ö ŸÖê•Öß/

¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ü̧ÖÆüŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

5.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- �ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ¤üÖê−Ö ¾ÖÖŒµÖÖŸÖ ×»ÖÆüÖ :

1. ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ (Transmission Machnism) ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

2. ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

3. ´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ?

4. IS-LM ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

5. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

6. ´Ö¦üÖ¾ÖÖ¤ü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

7. ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü (Demand Shocks & Supply Shocks) ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

8. Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö (GDP) ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß (Price Level) µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ : 1. ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ

2. IS-LM ¾Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß �úÖ ü̧)Öê

3. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

4. ´Öã¦üÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

5. Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú

6. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›ü)ÖÖ ȩ̂ü ‘Ö™ü�ú

7. ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü �úß −ÖÖÆüß ?

¤üß‘ÖÖì¢Ö ü̧ß ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ : 1. IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸Ö ?

2. ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö¹ý ü̈ �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

3. †»¯Ö�úÖôû ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (GDP) ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü)Ö Ã¯ÖÂ™ü

�ú¸Ö.

4. ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

5. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

5.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Öü :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖê

¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê †£Ö¾ÖÖ ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö ´ÖÖî×¦ü�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß

¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)ÖÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß †Ö•Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

ÃÖ´Öé̈ üß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.1930 “µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß¾Ö ü̧ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß / ¯Ö Ó̧ǖ Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ / †×³Ö´ÖŸÖ ŸÖ•–ÖÖÓ“Öß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß

ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü ü̧»Öß. 1960 −ÖÓŸÖ ü̧ �êú−ÃÖ µÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ŸÖŸ¾Ö ²Ö¤üŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö Æüß †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü ü̧»Öê. ´Æü)Öæ−Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¾Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ‹�ú¡Öß�ú ü̧)Ö �ú¹ý−Ö ¯ÖÏÖ. ×ÆüŒÃÖ ¾Ö Æòü−ÃÖ−Ö µÖÖ

†£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ»ÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾Ö ´Öã¦Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖê −ÖÖ¾Ö

×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

IS ¾Ö�ÎúÖŸÖ/²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ¾Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ²Ö¤ü»Ö

ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, LM ¾Ö�ÎúÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ, ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧

ÆüÖêŸÖê. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß Æüß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öế Ö Ã¾Öê“”êû−Öê �Ö“ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖ †ÃÖ»Öê»Öß ‹�æú)Ö ¸üŒ�ú´Ö †£Ö¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ÆüÖêµÖ. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß

¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ �ú ü̧)ÖÖ¸êü ‘Ö™ü�ú ´Æü)Ö•Öê ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ÆüÖêµÖ.

ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß †Ö)Ö»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“Öß ²Öȩ̂ üß•Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü)Ö•Öê

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ‹�ÖÖªÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê �êú»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêµÖ †£Ö¾ÖÖ ×¾Ö�Îúß �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê

´Öæ»µÖ ÆüÖêµÖ. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ, �Ö“ÖÖÔ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö •µÖÖ×šü�úÖ)Öß ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖê ŸÖê£Öê ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ×šü�úÖ)Öß ‹�æú)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö ×šü�úÖ)Öß −ÖÖ÷Ö× ü̧�ú †Ö×)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú Æü§üßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö

‹�æú)Ö ´Öæ»µÖÖ»ÖÖ Ã£Öã»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö/ˆŸ¯Ö®Ö (GDP) †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. GDP Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖê•Ö)µÖÖÃÖÖšüß“Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö, Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß

¾Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß Æêü GDP “Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ GDP ŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ÆüÖ ´ÖÖî×¦ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ´ÖÖ±ú�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖœü

Æüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. Æüß Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧

×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü, ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ‡ŸÖ¸ü †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö

¾ÖÖœüß´Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö †´ÖÖî×¦ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. (Demand Shocks &

Supply Shocks) �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß �úÖ¸ü)ÖÖÓ−Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö/¾ÖÖœü

(Demand Shocks) ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü/²Ö¤ü»Ö (Supply Shocks) †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖ¯»ÖÖµÖ ¿ÖÖòŒÃÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü¸ü ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü µÖÖ´Öãôêû ²ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ×›ü´ÖÖÓ›ü ¿ÖÖòŒÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ ¾Ö ×−Ö¾¾Öôû ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö¸üß»Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ

¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ²ÖÃÖŸÖÖê.

´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü/¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤ü Æüß ‹�ú “Öôû¾Öôû †ÖÆêü •Öß �êú−ÃÖ¯ÖÏ×)ÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¾Ö �êú−ÃÖ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖÓ×¾Ö¹ý ü̈

�úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖê. ÆüÖ“Ö '×¿Ö�úÖ÷ÖÖê ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖ' †ÖÆêü. ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü †£Ö¾ÖÖ ×¿Ö�úÖ÷ÖÖê ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖÖ“ÖÖ −ÖêŸÖÖ ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö †ÖÆêü. µÖÖ

ÃÖÓ̄ ÖÏ¤üÖµÖÖŸÖ ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö, ›üÖò−Ö ¯Öò™üß−Ö×�ú−Ö ×´ÖÃÖ»ÖÃÖ−Ö, �êú. �úÖ»ÖÔÃÖ−Ö ²ÖÖ´ÖÖê»Ö, •Öê •ÖÖò›Ôü−Ö, �úÖ»ÖÔ ²ÖÎæ−Ö¸ü ¾Ö ™üÖê²Öß−Ö Æêü

¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß †ÖÆêüŸÖ.

´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ¾Ö �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ †−Öê�ú ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤ü †ÖÆêüŸÖ. ŸÖê ´Öã§êü ´Æü)Ö•Öê ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö, �úÖê)ÖŸÖê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

†¾Ö»ÖÓ²ÖÖ¾Öê, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ³ÖḮ Ö)Ö¾Öê÷Ö, ´ÖÖ÷Ö)Öß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú ‡ŸµÖÖ¤üß †ÖÆêüŸÖ. ´Öã¦üÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

†ÖÆêü. �úÖ ü̧)Ö, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¯Öî¿ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö¾Ö¸ü

¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö¸ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö Ÿ̂¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖê.

¯Öî¿ÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ÃÖÖšü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖîÃÖÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê.

ŸÖ ü̧, �êú−ÃÖ¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖîÃÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ¯ÖîÃÖÖ ±úŒŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ×´Öôû×¾Ö)µÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ¯ÖîÃÖÖ Ã¾ÖŸÖ: �úÖÆüßÆüß

×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸üŸÖÖê.

´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¤üÖê−Æüà“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †−Öê�ú †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, µÖÖ ¤üÖê−Æüà“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖ

²ÖÑ�ú¤ü̧ ü, �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¾Ö ü̧Öê�Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß µÖÖ ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

�ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ ²ÖÓ¬Ö−Öê, ŸÖÖ¸ü)Ö ¾Ö �ú•ÖÔ µÖÖŸÖ †ÓŸÖ ü̧ šêü¾ÖŸÖê. †Ö¤êü¿ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö, ¯ÖÏŸµÖ�Ö �úÖ¸ü¾ÖÖ‡Ô, −ÖîŸÖß�ú †Ö¾ÖÖÆü−Ö, ¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ß

µÖÖ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö¡Ö×−ÖµÖÓ¡Ö)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ, �ú•ÖÔ, �ú¸ü ¾Ö †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê.

5.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :- 1. ÃÖÓ“ÖÖ¸ü)Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ - µÖÖ µÖÓ¡Ö)Öê»ÖÖ“Ö ¾ÖÆü−Ö µÖÓ¡Ö)ÖÖ, Ã£Ö»ÖÓŸÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)ÖÖ (Transmission Mechanism) †ÃÖê

´Æü)ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ

•ÖÖ)ÖÖ¸üÖ ²Ö¤ü»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ü̧ß µÖÓ¡Ö)ÖÖ ÆüÖêµÖ.

2. ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ - µÖÖ»ÖÖ“Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö �Öê¡Ö †ÃÖêÆüß ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Ö�ú ÆüÖê‰ú−Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

3. ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö - ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêµÖ.

4. ´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ¸ü - µÖÖ»ÖÖ“Ö ´Öã¦üÖ �Öê¡Ö †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. ´Öã¦üÖ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü

�Öê¡Ö ÆüÖêµÖ.

5. ´Öã¦üÖ �Öê¡ÖÖ“Öê / ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö - ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ´Æü)Ö•Öê ´Öã¦üÖ

²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öê / ´Öã¦üÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêµÖ.

6. IS ¾Ö�Îú - I ´Æü)Ö•Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö S ´Æü)Ö•Öê ²Ö“ÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸Ö ¾Ö�Îú ´Æü)Ö•Öê IS

¾Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

7. LM ¾Ö�Îú - µÖÖŸÖß»Ö L †�Ö¸ü ´Æü)Ö•Öê ¸üÖê�ÖŸÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ŸÖ ü̧ M †�Ö ü̧ ´Æü)Öê ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ

†ÖÆêü. ŸÖ¸ü, LM ÆüÖ ¾Ö�Îú ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.

8. IS-LM ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö - ²Ö“ÖŸÖ-÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ‹�ú×¡ÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü

¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêü. 9. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß - ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß (AD) Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö ‹�æú)Ö �Ö“ÖÖÔ‡ŸÖ�úß †ÃÖŸÖê.

10. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ - ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ (AS) ´Æü)Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−Öß ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß †Ö)Ö»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“Öß

²Öȩ̂ üß•Ö ÆüÖêµÖ. 11. Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (GDP) - ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú ÃÖß´ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ �êú»Öê»µÖÖ †Ó×ŸÖ´Ö

¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¯Öêî¿ÖÖŸÖß»Ö ´Öæ»µÖ ¾Ö•ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ÆüÖêµÖ. 12. Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß - †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ‹�æú)Ö ´Öæ»µÖÖÓ“Öß / Ø�ú´ÖŸÖß“Öß ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ´Æü)Ö•Öê

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖŸÖê. 13. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö - †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÓ−ÖÖ •µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖê£Öê

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. 14. ́ Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü (Monetarism) - ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤ü. �êú−ÃÖ“µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ×¾Ö¹ý ü̈ ²ÖÖ•Öæ ´ÖÖÓ›ü)ÖÖ ü̧ß

×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖÖ ü̧)Öß ´Æü)Ö•Öê“Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤ü ÆüÖêµÖ. ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤ü Æüß �êú−ÃÖ“µÖÖ †−ÖãµÖÖµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧)Öß×¾Ö¹ý ü̈ ×¾Ö“ÖÖ ü̧

†ÃÖ»Öê»Öß ‹�ú “Öôû¾Öôû †ÖÆêü. •µÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. 15. ÃÖÖ¯Öê�Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ - ´ÖÖî×¦ü�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖê“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ ´Æü)Ö•Öê

ÃÖÖ¯Öê�Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úŸÖÖ ÆüÖêµÖ.

5.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Ößü :- •ÖÖÃŸÖß“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖ“Öß ¯ÖãÃŸÖ�êú

1. ¯ÖÏÖ. ¸üÖ´Ö ¤êü¿Ö´Öã�Ö (2004), †Ö¬Öæ×−Ö�ú Ã£Öã»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö

2. ¯ÖÏÖ. ›üÖò. •Öê.‹±ú.¯ÖÖ™üß»Ö (2011), ÃÖÖ�ú×»Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

3. ÁÖß¬Ö ü̧ ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü ¾Ö ×¾Ö−ÖÖµÖ�ú ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü (2007), ÃÖ´ÖÂ™üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

4. ›üß.•Öß.¯ÖÖ™üß»Ö ¾Ö ›üß.†Ö¸ü. •Ö÷ÖŸÖÖ¯Ö (2010) ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö

‘Ö™ü�ú -6 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †Ö×�Ö ²Öê�úÖ ü̧ß




6.2.1 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †£ÖÔ †Ö×)Ö ‘Ö™ü�ú

6.2.2 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö ×¾ÖÂÖµÖß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß �êúÃÖ¾ÖÖ¤üß †Ö×)Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ ü̧ß ¤ãüÂ™üß�úÖê)Ö

6.2.3 “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

6.2.4 “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×)Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“ÖÖ ¤ü̧ ü : ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú ×¾Ö¿»Öê¿−Ö

6.2.5 ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ †Ö×)Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †¯Öê�ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

6.2.6 ´ÖÓ×¤üµÖãŒŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö



6.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü


6.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾Ö)ÖÖ·µÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ¯Öî�úß “Ö•Ö−Ö¾ÖÖœü ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß µÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö

†ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �úÖê)ÖŸµÖÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã“Ö×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê †³µÖÖÃÖ �ú¸ü)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ−Öê †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ¾Ö ²Öê�úÖ ü̧ß ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ¯ÖÏ̧ ü�ú)ÖÖ ´Ö¬µÖê »Ö“Ö−Ö¾ÖÖœü ²Öê�úÖ ü̧ß “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öê ¤ãüÂÖ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö µÖÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ

†³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ)Ö¸ü †ÖÆêü. ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖß»Ö ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧Ö

¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †Ö×)Ö “ÖÖ»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖšüß ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ.

ˆ×§üÂ™üµÖê :-

1) “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †³µÖÖÃÖ−êÖ

2) “Ö»Ö−Ö¾ÖÖšüß²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú †Ö×)Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ¤ãüÂ™üß�úÖê)Ö †³µÖÖÃÖ−êÖ

3) “ÖÖ»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)Öê

4) “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß µÖÖÓ“ÖµÖÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü)Öê

5) Ø�ú´Ö¾ÖÖœü †Ö×)Ö ´ÖÓ¤üß µÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧)Öê.

6.2.1 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †£ÖÔ †Ö×�Ö ‘Ö™ü�ú :-Inflation Meaning and Measures “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¯ÖÏÖ“Öß−Ö �úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö —ÖÖ»Öß†ÖÆêü. ÃÖÓÃ£ÖÖ×−Ö�ú †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ

¬ÖÖŸÖæ “Ö»Ö−Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ †−Öã³Ö¾Ö †Ö»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ¬µÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ

×•Ö¾Ö−ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖã •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß −ÖÓŸÖ ü̧ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ? �úÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê �úÖê)ÖŸµÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ

µÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖß»Ö? µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ¾Öæ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ.

1) ÆüÖò™Òêü : ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê �Ö ȩ̂ü¤üß¿ÖŒŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö †ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê“Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü

ÆüÖêµÖ.

2) �úÖê»Ö²Ö−ÖÔ : •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ú´Öß ¾ÖÃŸÖãÓ“ÖÖ ¯ÖÖšü»ÖÖ÷Ö •ÖÖÃŸÖ “Ö»Ö−Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ †£ÖÔ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —

ÖÖ»Öê»µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

3) ¯ÖÏÖ.×±Ïú›ü´Ö−Ö :- ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ¯Öã)ÖÔ̄ Ö)Öê “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú ‘Ö™ü−ÖÖ −ÖÃÖæ−Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖ

†ÃÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß−ÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

4) ÷ÖÏê÷Ö¸üß :- õÖ ȩ̂ü¤üß ¿ÖŒŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö †ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê“Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ¬¤üÖŸÖÖŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ †£ÖÔ ¾Öê÷ÖôûÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“ÖÖ

´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖê. †¿ÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»µÖÖÃÖ Ÿ̂¯Ö®Ö †Ö×)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüß

²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ×�ú´ÖÓŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖÓ−Öß Semi Inflatio †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ‹�ú¤üÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ †Ö×)Ö ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü

ÆüÖê)µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ±úŒŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ µÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ“Ö ŸµÖÖÓ−Öß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê.

³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ †£ÖÔ ´ÖÖ×ÆüŸÖ —ÖÖ»µÖÖ¾Ö ü̧ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ×�ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ

¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ‹�ãú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ´Ö¬µÖê ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê µÖÖ ŸÖ¹ý−Ö “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö

¿ÖÖê¬Öã−Ö �úÖœüŸÖÖ µÖêŸÖê.

•Öê¾ÆüÖ ×�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ 2% “µÖÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖêÓÆüÖ ŸÖÖê ¸üÖÓ÷ÖŸÖß ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ †Ö×)Ö ¸üÖ•µÖ�úŸµÖÖÔ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö µÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ ¾Ö¹ý−Ö ¿ÖÖê¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

•Öê¾ÆüÖ ¸üÖÓ÷ÖŸµÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüßŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü 8 ŸÖê 10 ™üŒ�úµÖÖ“µÖÖ •Ö¾Öôû̄ ÖÖÃÖ †ÃÖŸÖÖê.

†Ö×)Ö •Öê¾ÆüÖ ¤üÖê−Ö †Ó�úß ÃÖÓ�Öế Ö¬µÖê ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖß»ÖÖ ¬ÖÖ¾ÖŸÖß ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ 1973-74 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 26%

¤ü¸üÖ−Öê ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¤üÖê−Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö “ÖÖ»Ö−ÖÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê •Öê¾ÆüÖ

³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü 500 ŸÖê 600 †ÃÖŸÖê ŸÖß»ÖÖ †×ŸÖ“Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ µÖÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ †−Öã³Ö¾Ö •Ö´ÖÔ−Öß −Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»ÖÖ

†ÖÆêü.

¾Ö¸üß»Ö “ÖÖ ü̧Æüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧ †Ö�éúŸÖß «üÖ ȩ̂ü ¯Öãœüß ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ

80 †ŸÖß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

60 ¬ÖÖ¾ÖŸÖß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü

Ø�ú´ÖŸÖ

40 “ÖÖ»ÖŸÖß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü

20 ¸üÖÓ÷ÖŸÖß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

0 2 4 6 8 X

�úÖ»Ö�ÖÓ›ü

6.2.2 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö ×¾ÖÂÖµÖß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß †Ö×�Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ¤ãüÂ™üß�úÖê�Ö :- Classical Keynesian and monetarist approaches to Inflation

“Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü Æüß ‹�ú “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ

•ÖÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¿Ö¾Öß ´Ö¬Öæ−Ö ¯ÖîÃÖê −Öê»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö×)Ö ×�Ö¿µÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÃŸÖãæ ‘Öê¾Öæ−Ö ¯Ö¸üŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ “Ö»Ö−Ö ×¾Ö–ÖŸÖÖ ü̧Ö“Öß •ÖÖ×)Ö¾Ö

ÆüÖêŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖß ÆüµÖÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öê ´Öã�µÖ ÃÖŸÖŸÖ

‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯ÖÏÖ.†òŒ»Öê µÖÖÓ“ÖµÖ ´ÖŸÖê ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ×�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü Æüß “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü)Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öß •ÖÖŸÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü�Öß»Ö

“Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß “Ö»Ö−Ö ÃÖÓ�µÖÖŸÖ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ −ÖãÃÖÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ “Ö»Ö−Ö

×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖã ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü −ÖÓŸÖ¸ü (0) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü)µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß ±úŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖ •µÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ“Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ.

� �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ¤ãüÂ™üß�úÖê�Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃÖŸÖÖ¸ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Öã)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê)µÖÖ †÷ÖÖê¤ü ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö

¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüß ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»µÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖß»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´Öß ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö −ÖÓŸÖ ü̧ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖã−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœü»Öê ¯Ö Ó̧üŸÖã ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ´Öãôû Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖß»Ö †¿ÖÖ ×¸üŸÖß−Öê ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖß»Ö †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ¾ÖÖœüß ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö

ÆüÖê‡Ô»Ö.

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éú×ŸÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß D ¯ÖÖÃÖæ−Ö D2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ Ø�úŸÖß P1 P2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤êü�Öß»Ö M1

¯ÖÖÃÖæ−Ö M2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖã N Ø²Ö¤æü −ÖÓŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ D3 Ø�ú¾ÖÖ D4 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ×�ú´ÖÓŸÖß P3 ¾Ö¹ý−Ö P4 ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ»ÖÖ“Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †ÃÖê −ÖÖ¾Ö �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü.

� ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ¤ãüÂ™üß�úÖê�Ö :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ²ÖÖ•Öã“µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö �ú¹ý−Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ ü̧)Öß ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öß. 1950 −ÖÓŸÖ ü̧ ×¿Ö�úÖ÷ÖÖê

×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖŸÖß»Ö ×´Ö»™ü−Ö ×±Ïú›ü´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß “Ö»Ö−Ö ¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ ÆüÖ“Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ˆ»ÖÖœüÖ»ÖßÃÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Ö ã̧ ü¾ÖœüÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ ŸÖ ü̧ »ÖÖê�úÖÓ“Öß �Ö¸êü¤üß ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû“Ö Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ.

†»¯Ö�úÖôûÖŸÖ “Ö»Ö−Ö ¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ“Ö ‹�æú)Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ×�ú´ÖŸÖß¾Ö ü̧

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ µÖÓ¡Ö)Öê»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê ×±Ïú›ǘ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ÃÖ ü̧)Öß“ÖÖ †î»Ö−Ö ´Öê»™üÃÖ ü̧ �úÖ»ÖÔ

²ÖÎã−Ö ü̧ •Öȩ̂ üß •ÖÖò›Ôü−Ö µÖÖ ÃÖÖ ü̧�Öê †´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖŸÖ–Ö †ò»Ö−Ö ¾ÖÖÃ™ü̧ ü ÃÖÖ ü̧�Öê ×²ÖÎ×™ü¿Ö †−ÖãµÖÖµÖß ÃÖ´Ö£ÖÔ�ú �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ´ÖÓ¤ü •ÖÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. ¾Ö

´ÖÓ¤üß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê †¿Öß ³Öã×´Ö�úÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß ÆüÖêŸÖß. ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê “Ö»Ö−Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ¾Ö¸ü ×�ú´ÖÓŸÖ ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö

¯ÖÖŸÖôûßŸÖ Ÿ¾Ö¸üßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê. ŸÖã»Ö−Öê−Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �ú´Öß ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ×−ÖŸÖß ‹ê¾Ö•Öß “Ö»Ö−Ö×−ÖŸÖß´Öæôêû Ø�ú´ÖŸÖ

¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ.

†´Öê×¸ü�êú ´Ö¬µÖê 1939 ŸÖê 1982 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ×−ÖŸÖß“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ. ŸµÖÖ“Öê ÃÖ×´ÖÁÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖŸÖ ×¤üÃÖã−Ö

†Ö»Öê ¾µÖÖ•Ö¤üÖ ü̧ÖŸÖ †ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ †Ö»Öß ´Æü)Öæ−Ö “Ö»Ö−Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖ´ÖŸÖ šêü¾Ö)Öê †¿ÖŒµÖ —ÖÖ»Öê ´Æü)Öæ−Ö ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö 4%

¾Ö¹ý−Ö 10.5% ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß.

6.2.3 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ :- Structrual Theory of Inflation “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“µÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ´ÖÖÓ›ü)µÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö †£ÖÔ¾µÖÃ£ÖÖ ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ¸ü“Ö−ÖÖŸ�ú ŸÖÖœü ü̧ ¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ †ÖœüôûŸÖÖê. Raul Prebisch µÖÖÓ“µÖ ´ÖŸÖê

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×)Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ »Ö¾Ö“Öß�ú †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ −Öế Ö�úß ÆüÖê“Ö †¯Öæ)ÖÔŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö

µÖêŸÖê.

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß»ÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÃÖÓŸÖã»Ö−ÖÖ ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê †ÃÖŸÖê. ×¾Ö¿ÖÂÖ�ú¹ý−Ö

ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †×¾Ö�úÃÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÓ−ÖÖ †×¬Ö�ú »ÖÖ÷Öã ¯Ö›üŸÖÖê †Ö×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Ö ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖµÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖê. †ÃÖÖ †−Öê�ú †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃµÖÖ´Ö¬µÖê ‹�úŸÖ ü̧ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ �Öã̄ Ö ´ÖÖêšüÖ

¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ †Ö×)Ö ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´Æü)Ö•Öê ³Öã́ Öß †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ †¿ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ´Öãôê †£ÖÔ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß †ŸµÖÓŸÖ

�ÖÖ»Ö“Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖß ´ÖÖ¡Ö •ÖÖÃŸÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖÆüôûßÆüß Ó̂“Ö †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú

‰ú•ÖÖÔ ¸üÖÃÖÖµÖ×−Ö�ú �ÖŸÖê ‡ŸµÖÖ¤üß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ µÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö: Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖËêŸÖß»Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ×ŸÖ“µÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú Ã¾ÖµÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —

ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¾ÖÖœü»Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ´ÖŒŸÖê¤üÖ ü̧ß †Ö×)Ö �ú“µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ †¯Öæ̧ üÖ

¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ ‡ŸµÖÖ¤üß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

R.D.O Campos µÖÖÓ−Öß †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ŸÖÖšü̧ üŸÖê“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ‹ê−Ö ‘Ö™ü�úÖ¾Ö ü̧ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ³Ö ü̧ ×¤ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

A. ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö †»Ö¾Ö“Öß�úŸÖê»ÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê “Öã�úß“Öß •Ö´Öß−Ö ¬ÖÖ¸ü)Ö ¯Ö ü̈ŸÖ Æüß ÆüÖêŸÖß ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

†®Ö¬ÖÖ−µÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ø�ú´ÖŸÖß ²Ö¤ü»Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

B. †¿ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü †¯Öê×�ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¤ü ü̧Ö ¯Öê�ÖÖ �Öǣ Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �Ö“ÖÔ ¤ü¸ü

×−ÖÙ´ÖŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

¾Ö¸üß»Ö ²ÖÖ²Öß´Öãôêû “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ ‹ê¾Ö•Öß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ²Ö§ü»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ

†ÃÖê Raul Prebisch µÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê.

×™ü�úÖ:- 1) “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÖŸÖÖ ü̧Ö´Ö¬µÖê ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ŸÖÖšü̧ üŸÖÖ ÆüÖ ‹�ú ‘Ö™ü�ú †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ×¾Ö¿Ö»ÖêÂÖ−Ö

†ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß.

2) ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ µÖãŒŸÖ †Ö•Ö�úÖôûÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê ¯Ö Ó̧üŸÖæ ×¤ü‘ÖÔ �úÖôûÖŸÖ †ÃÖê ²Ö§ü»Ö ×¤üæÃÖ−Ö µÖêŸÖ

−ÖÖÆüß.

3) ÃÖ ü̧“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †»Ö¾Ö“ÖßŸÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖê ¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ ¾Ö ×−Ö´ÖáŸÖßŸÖß»Ö †Ö»Ö¾Ö“Ö�úßŸÖ Æêü ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�ú ¯ÖḮ Öã�Ö

´ÖÖ−ÖŸÖê †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ †Ö»Ö¾Ö“Öß�ú †®Ö¬ÖÖ−µÖê ¯Öã̧ ü¾ÖœüÖ “Öã�úß“µÖÖ ×�ú´ÖŸÖß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü

×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ¾Ö ü̧ ´Æü)Öæ−Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�ú šü ü̧×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÖÆêüŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ŸµÖÖ´Öãôêû

ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê †ÃÖê −ÖÖÆüß. 6.2.4 “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×�Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü ü̧ : ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú ×¾Ö¿»Öê¿Ö−Ö Inflation and Rate of Unemplayment Philips Curve Analysis �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö¿»Öê)Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ �ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ¤ãüÂ™üß�úÖê)Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üµÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÓ¤üß“Öê

�úÖ ü̧)Ö ÃÖÖ¯Ö›üŸÖ −Ö¾ÆüŸÖê.�êú−ÃÖ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü †Ö×)Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ´Öêôû ²ÖÃÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ �êú−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯Öã)ÖÔ

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö −ÖÓŸÖ¸ü ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß−ÖÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ †¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ“Ö †£ÖÔ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ “Ö»Ö−Ö

×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ÃÖÆü−Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü −Ö ÆüÖêŸÖÖ ¾ÖÃÖŸÖã“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. †ÃÖê †−Öê�ú ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —

ÖÖ»Öê •µÖÖÓ“Öê ˆ¢Ö¸ü ¿ÖÖê¬ÖŸÖê †Ö•Ö ¤êü�Öß»Ö �úšüß)Ö †ÖÆêü.

†Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ ¯Öî�úß ‹.›ü²»µÖã ×±ú×»Ö¯ÃÖ µÖÖ ×²ÖÎ×™ü¿Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öê ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ²Öê�úÖ ü̧ß ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ

�úÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÃ¡ÖßµÖ “ÖÖ“Ö)Öß ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß 1867 ŸÖê 1957 µÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö ‡÷»ÖÓ›ü ´Ö¬Öß»Ö

²Öê�úÖ¸üß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü¸ü µÖÖÓ“Öß ÃÖÖÓÛ��úßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �êú»Öß.

ÃÖÓ÷ÖÏ×ÆüŸÖ �êú»Öê»Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸµÖÖÓ−Öß †Ö�éúŸÖß“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ

ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»ÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß Æêü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö ‹�úÖ ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê ŸµÖÖ ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ“Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú †ÃÖê −ÖÖ ¤êü)µÖÖŸÖ

†Ö»Öê. ²Öê�úÖ¸üß ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆüÃÖ²ÖÓ¬Ö ÆüÖ Šú)Ö †ÃÖã−Ö ŸÖÖê † ȩ̂ü²ÖßµÖ †ÃÖŸÖÖê. •Öê¾ÆüÖ ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß

†ÃÖŸÖê ŸµÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ˆ»Ö™ü ²Öê�úÖ¸üß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¤ü ü̧ �ú´Öß

†ÃÖŸÖÖê.

×±ú×»Ö¯ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †»¯Ö

†ÃÖê»Ö ˆ»Ö™ü •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ �ú´Öß “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¤ü ü̧ Æü¾ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ²Öê�úÖ¸üß ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧Ö¾Öß

»ÖÖ÷Öê»Ö ´Æü)Öæ−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧)µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.

1970 −ÖÓŸÖ¸ü †−Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖêŸÖ−Ö ×−Ö´ÖáŸÖ †Ö×)Ö −Ö±úÖ ×−Ö´ÖáŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ−Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. •µÖÖ

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ ÆüÖêŸÖß ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ×�ú´ÖÓŸÖß ¾ÖÖœæü

»ÖÖ÷Ö»ÖµÖÖ. †´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤�úŸÖÖ 2% ÷Öé×ÆüŸÖ ´ÖÖ−Öæ−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ µÖÖÓ−Öß ²Öê�úÖ ü̧ß

“Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÃŸÖ ÃÖ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸üÖ ´ÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê x †�Ö¸üÖ¾Ö¸ü ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê ¿Öê0 ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¤ü̧ ü Y †�ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ¾ÖêŸÖ−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧

2% †ÃÖ»µÖÖ−Öê Y †�ÖÖ ü̧“ÖÖ †Ö Ó̧ü³Ö 2 ¯ÖÖÃÖæ−Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖêŸÖ−Ö ¾ÖÖœüßŸÖæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾Ö•ÖÖ �êú»µÖÖÃÖ ×�úŸÖß ×�ú´ÖÓŸÖ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖê Æêü »ÖÃÖ�ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Ö ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö �ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÁÖ´Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤ãüÙ´Öôû ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö

�Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö Ø�úŸÖß ´ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ −ÖÓŸÖ¸ü ²Öê�úÖ ü̧ß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê Æêü PP

µÖÖ ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. ²Öê�úÖ¸üß 8% ¾Ö¹ý−Ö 6% �ú´Öß �ú ü̧ÖµÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¤êü�Öß»Ö 2% ¾Ö¹ý−Ö

4% ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß †Ö×)Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖ ´Ö¬µÖê ¾µÖ¾ÖÃŸÖßŸÖú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê.

� †»¯Ö�úÖ×»Ö−Ö †Ö×�Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú : Short run and Long run Philips Curve

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö †−Öã³Ö¾Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“µÖÖ •Ö¾Öôû̄ ÖÖÃÖ †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß †¯Öê�ÖßŸÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ÷Öé×ÆüŸÖ ¬Ö¹ý−Ö

µÖÖê÷µÖ ŸÖ ü̧ŸÖã¤ü �êú»Öê»Öß †ÃÖŸÖê ˆ¤üÖ- ²Öȩ̂ üÖê÷Ö•ÖÖ¸üß“Öê �ú´Öß �ú¸ü)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖê)Ö¸üß ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ

“Ö»Ö−Ö ¾ÖÖœü ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ÁÖ×´Ö�úÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ¾ÖÖœü»Öê ¾Ö �úÖÆüß

�úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß »Ö“Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¯Öã−ÆüÖ ‹�ú¤üÖ ²Öê�úÖ ü̧ß ¾ÖÖœü´Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Öã−ÆüÖ ²Öê�úÖ ü̧ß �ú´Öß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê �êú»Öê»µÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú ¾Ö ŸµÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üß ÆüÖêŸÖÖê.

†Ö•Ö †Ö×)Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

†Ö�éúŸÖß ´Ö¬µÖê SPC ÆüÖ †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. Ø²Ö¤ãü»ÖÖ OS µÖÖ −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ †ÃÖŸÖÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü 5% †Ö×)Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“ÖÖ ¤ü ü̧ ¤êü�Öß»Ö 5% †ÃÖŸÖÖê †¿ÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖËßÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ “Ö»Ö−Ö

×¾ÖÃŸÖÖ¸ü A1 ¯ÖÖÃÖæ−Ö B ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÓ�Îú´Ö)Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¤ãüÃÖ ü̧Ö SPC2 ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. B ilwu B1 ¯ÖµÖÕŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ

†Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ SPC2 ¾Ö ü̧ Ã£Ö»ÖÖŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß �ú´Öß ÆüÖê)µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß B1 ¯ÖÖÃÖæ−Ö C

¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÓ�Îú´ÖßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. SPC1 SPC2 SPC3 Æêü †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ ¾Ö ü̧ß»Ö A B C Æêü Ø²Ö¤æü ‹�ú×¡ÖŸÖ

•ÖÖê›ü»µÖÖÃÖ Y †�ÖÖ Ö»ÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü †ÃÖ−ÖÖ¸üÖ LPC ÆüÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ×¤ü‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú

ÆüÖ −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“µÖÖ ¤ü ü̧Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê.

¯Ö×Æü»µÖÖ †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ 5% †ÖÆêü ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖŸÖ 7% †Ö×)Ö

×ŸÖÃÖ·µÖÖ ¾Ö�ÎúÖŸÖ 9 % ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ABC µÖÖ ×ŸÖ−Æüß Ø²Ö¤ãü ´Ö¬Öê −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ²Öê�úÖ ü̧ß Ø�ú¾ÖÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“ÖÖ ¤ü¸ü OS ÆüÖ

ÃÖÖ ü̧�ÖÖ“Ö †ÖÆêü.

¯Ö×Æü»µÖÖ †Ö“Ö�úÖ×»Ö−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖŸÖ •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß Æüß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê

¾Ö ×�ú´ÖÓŸÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖ¡Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖ •µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ÆüÖ ¾Öê÷Ö

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. †£ÖÖÔŸÖ µÖÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ×¾Ö¹ý¬¤ü ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÛÃ£Ö¸ü ÆüÖê¾Öæ−Ö

²Öê¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ŸµÖÖ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ µÖêŸÖê (AA1 BB1)

´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ ¾Ö¹ý−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü •ÖÖŸÖê ¯Öã−ÆüÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüà“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö “Ö»Ö−Ö

×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)ÖŸÖÖŸÖ ¯Öã−ÆüÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœüŸÖê ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ¯Öæ¾Öá ¯ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö Ã£Ö»ÖÖŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê

(BB,C)

†¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü †»¯Ö †Ö“Ö †Ö×)Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� ÃÖò́ µÖã‹»ÖÃÖ−Ö †Ö×�Ö ÃÖÖê»ÖÖ : −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ²Öê�úÖ ü̧ß ¤ãüÂ™üß�úÖê�Ö Samuelson and Solow : The Natural Kate of Unermplayment Hypothesis:

ÃÖò́ µÖã‹»ÖÃÖ−Ö †Ö×)Ö ÃÖÖê»ÖÖ µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß −ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖ ´Ö¬Öê ×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê ×¾Ö¿»Öê−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¯Ö¤üÖ“ÖÖ

ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ŸµÖÖÓ−Öß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü ü̧Ö¿Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖŸÖ

¾µÖ ü̧£Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê“Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ÃÖò́ µÖã‹»ÖÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×±ú×»Ö¯ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Æüß ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ²Öê�úÖ¸üß �ú´Öß †×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßÃÖ ÛÃ£Ö ü̧Ö¾Öêôû µÖÖ

×¾ÖÂÖµÖß“Öê Ã¯Ö™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê −ÖÖÆüß †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏÖ´Ö´Öã�µÖÖ−Öê †Ö¯ÖÖê †Ö¯Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)Ö ȩ̂ü ²Ö¤ü»Ö ÛÃ¾Ö�úÖ ȩ̂ü •ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ

ˆ×¤ü¤üÂ™êü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¹ý−Ö Ã¾ÖŸÖÆæü−Ö ²Ö¤ü»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. †Ö¯ÖÖê †Ö¯Ö �úÖê)ÖŸÖµÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ ´Öãôêû ×±ú×»Ö¯ÃÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧

ˆ•Ö¾µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ›üÖ¾µÖÖ ²ÖÖ•ÖæÃÖ �êú¾ÆüÖÆüß ÆüÖê̂ æ ¿Ö�úŸÖê ¯ÖÓ̧ üŸÖæ ‹�ú¤üÖ ˆ×§üÂ™ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖ −ÖÓ̧ üŸÖ ŸµÖÖ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖ™üß

×±ú×»Ö¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£ÖÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧ Ã¾ÖŸÖ:Ææü−Ö �ú¸Öü¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö †Ö×)Ö ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ−Öß ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �úÖµÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯Öß

²Öê�úÖ¸üß»ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ¤ü̧ üÖ»ÖÖ“Ö ŸµÖÖÓ−Öß −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü ü̧ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê.

×�úŸÖßÆüß ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ ŸÖ ü̧ß, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖ �úÖê)ÖŸÖßÆüß ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, †¿Öß ²Öê�úÖ ü̧ß •Ö›üŸ¾Ö•Ö−µÖ ²Öê�úÖ¸üß †ÃÖŸÖê.

ŸÖß»ÖÖ“Ö −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¥üœü ´Öæ»µÖ

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ �úÖÆüß ²Öê�úÖ¸üß ×¿Ö»»Ö�ú ü̧ÖÆüŸÖê. −ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ²Öê�úÖ¸üß¾Ö ü̧ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü �úÖÆüß ²Öê�úÖ ü̧ß Æüß †Ó÷Ö³ÖæŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ×¿Ö»»Ö�ú ü̧ÖÆüŸÖê. †¿Öß ²Öê�úÖ¸üß ŸµÖÖ−Öß −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ¸üß

´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖ−µÖ �êú»Öß.

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ Pa †Ö×)Ö MN Æêü X †Ö×)Ö Y †�ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ †ÃÖ)ÖÖ ȩ̂ü ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö PC ÆüÖ ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¸êü�ÖÖÓ×�úŸÖ ³ÖÖ÷Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃÖŸÖ¸ü †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß µÖÖÓ“Öß

ˆ×§üÂ™Ëüê šü ü̧×¾ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö PC2 ÆüÖ −Ö¾Öß−Ö ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¾Ö�ÎúÖŸÖ

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ˆ×§üÂ™ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖŸÖê. PC1 †Ö×)Ö PC2 µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ ˆ×§üÂ™üÖ«üÖ ȩ̂ü AB Ø²Ö¤æü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö µÖÖ ¤üÖê−Æüß Ø²Ö¤æÓü´Ö¬µÖê

OM ÆüÖ“Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü¸ü †ÃÖŸÖÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü¸ü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

� ™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú :- ×±ú»Öß¯ÃÖ −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆüê. ™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×)Ö ²Öê�úÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö •Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

Ã¾Öß�ú ü̧)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ¸ü −ÖÃÖê»Ö ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ²Öê�úÖ ü̧ß“ÖÖ ˆ““Ö ¤ü̧ ü Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö. ˆ»Ö™ü •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ²Öê�úÖ¸üß

−Ö�úÖê †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ †£Ö¾¾ÖÃ£Ö»ÖÖ †×ŸÖ“Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö. ´Æü)Öæ−Ö “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �êú»µÖÖÃÖ Ø�ú´ÖŸÖß

�ú´Öß ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ²Öê�úÖ¸üß †Ö×)Ö “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¸ü×−Ö ü̧Öôêû ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê

†ÖÆêüŸÖ. ˆ•Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•Öæ�ú›üß»Ö ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖê. •µÖÖ ×šü�úÖ)Öß

ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú ¾Ö ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ Ã¯Ö¿ÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ ¾Ö�Îú»ÖÖ

™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸üßŸÖ ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ÆüÖ ¾Ö�Îú ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê †ÖœüôûŸÖÖê.

†Ö�éúŸÖß

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖßŸÖ a,b,c Æêü ´ÖÆü¢Ö´Ö »ÖÖ³Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö)ÖÖ¸êü ÃÖ´Ö¾Öé¢Öß ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. OM µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¿Öæ−µÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ

¤ü¸ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ²Öê�úÖ¸üß“ÖÖ ¤ü̧ ü †ÖÆêü ´ôû)Öæ−Ö N Ø²Ö¤æü»ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, †¿Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. a Ø²Ö¤æü´Ö¬µÖê ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �úÖÆüß †ÓÖß �ú´Öß �ú¹ý−Ö “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö ¤ü̧ ü

Ã¾Öß�úÖ¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö ŸÖŸ¾Ö ×ÃÖ ü̈ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

µÖÖ»ÖÖ“Ö ™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ“Öê ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê −Ö¾Öß−Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

6.2.5 ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ †Ö×�Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †¯Öê�ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- −Ö¾Ö†×³Ö•ÖÖŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê ÁÖêµÖ ¯ÖÏÖ. •Öê.‹±ú.´Öã»Ö µÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. 1970 “µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖ ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

†Ö»ÖÖ ŸµÖÖ¾Ö ü̧ �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ¸ü)ÖßÃÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê. ´Æü)Öæ−Ö −ÖÓŸÖ ü̧ ¯ÖîÃÖÖ¾ÖÖ¤ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¯ÖÏÖ. ´Öã»Ö µÖÖÓ−Öß

ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ

ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ µÖÖ ÃÖÓ�úÖ“Ö−Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ »Öæ�úÖÃÖ, ¾ÖÖò»ÖêÃÖ, ÃÖÖ•ÖÕ™ü ŸÖÃÖê“Ö •Öê.‹±ú.´Öã»Ö µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, −ÖÖ¸üß�ú �úÖÆüß �éúŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö �úÖµÖ ÆüÖêŸÖß»Ö µÖÖ“Öß †¯Öê�ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê †Ö¯Ö»Öß

¾ÖŸÖÔ)Öæ�ú šêü¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ −Ö¾Ö †×´ÖŸÖ¯ÖÓ£Öß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÙ£Ö�ú •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß

†ÃÖ»Öê»µÖÖ †¯Öê�ÖÖ �Öǣ Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖß»Ö ×�ú −ÖÖÆüß µÖÖ ²ÖÖ²Öà¾Ö ü̧

†¯Öê�ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ´Öãôêû †¯Öê�ÖÖ �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü �úÖµÖì �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ �ú¿ÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö µÖÖ †¯Öê�ÖÖ

�ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÖŸÖÖôûŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ×´ÖôûŸÖê. †¯Öê�ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ˆ¯Ö»Ö£²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ

†Ö×£ÖÔ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß“ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×ÃÖ¤ü¬ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü †×³Ö�úŸÖì Ø�ú¾ÖÖ ´Ö¬µÖÃ£Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ

†¯Öê�ÖÖÓ“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ“ÖÖ ´Öã�µÖ ÃÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¸ü)ÖÖ ȩ̂ü †×³Ö�úŸÖì †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¾Ö �úÖê)ÖŸÖêÆüß

†ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü �úÖµÖ ¾Ö �úÃÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú ȩ̂ü»Ö µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¹ý−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ šü ü̧×¾ÖŸÖÖŸÖ.

»ÖÖê�ú ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ ¾ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú �éúŸÖß“Öß µÖ£ÖÖµÖÖê÷µÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß †ÃÖŸÖê †Ö×)Ö ŸµÖÖ

†¯Öê�Öê̄ ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö ŸÖê ¾ÖÖ÷Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

¾µÖÖ�µÖÖ :- ¯ÖÏÖ. •Öê.‹±ú. ´Öã»Ö †Ö×�Ö »Öã�úÖÃÖ :- ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ ¾Ö ×¾Ö¾Öê�úµÖæŒŸÖ †¯Öê�ÖÖ :- "ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ ¾ÖÖ÷Ö)Öæ�ú ŸÖŸ¾Ö, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú ü̧)Öê ´ÖÖ×ÆüŸÖß¾Ö ü̧ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �ú ü̧)Öê ¾Ö ŸÖß

†¯Öê�ÖÖ ²ÖÖôû÷Ö)µÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Öæ �ú¸ü)Öê ´Æü)Ö•Öê“Ö ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¾Öê�úµÖæŒŸÖ †¯Öê�ÖÖ ÆüÖêµÖ."

÷Öé×ÆüŸÖê :- −Ö¾Ö†×³Ö•ÖßŸÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖê−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ´Öã»ÖŸÖŸ¾ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�úÖ“Ö−ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ‹�ú ´Æü)Öê ÃÖÓµÖæÛŒŸÖ�ú †¯Öê�ÖÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ¸üß

´Æü)Ö•Öê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ˆšüÖ¾ÖÖ“Öß ÃÖÓ�úÖ“Ö−ÖÖ. µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖÓ�úÖ“Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß �úÖÆüß

÷Öé×ÆüŸÖê ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ ´ÖÖÓ›ü)µÖÖ“µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �úÖê)ÖŸÖßÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖê.

2. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ¸ü�úÖ¸üß �éúŸÖß“ÖÖ �úÖÆüßÆüß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3. −ÖÖ÷Ö× ü̧�ú ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ ¾ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †Ö¯Ö»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú �éúŸÖß“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ Æêü¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö †Ö¯Ö»Öß

¾ÖÖ÷Ö)Öæ�ú ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê šêü¾ÖŸÖÖŸÖ.

4. ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ‹•ÖÓ™ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ ²ÖÖôû÷ÖŸÖÖŸÖ.

5. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ¯Öæ¾ÖÔ÷ÖÏÆü ¤ãüÂÖßŸÖ −ÖÃÖ»Öê»Öê †ÃÖê †Ó¤üÖ•Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ �úÖôûÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ²ÖÖÓ¬ÖŸÖÖŸÖ

6. ¤êü¿ÖÖ“Öê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê ¸üÖ²Ö¾Öæ−Ö ´Öã�ÖÔ ²Ö−Ö¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ¾ÖŸÖÔ)Öæ�úß“Öß †¯Öê�ÖÖ

†ÃÖŸÖê.

7. ¯ÖÏŸµÖê�ú �úÖ»ÖØ²Ö¤æüŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ˆšüÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê.

8. †¯Öê�ÖÖ µÖÖÓ×¡Ö�úß ¯Ö ü̈ŸÖß“µÖÖ †Ö×)Ö ²Öã̈ üß¸ü×ÆüŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

¾Ö¸üß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê -

ÃÖ´Ö¯™üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ •ÖÃÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ ÷Öê»ÖÖ ŸÖÃÖ ŸÖÃÖÖ †¯Öê�ÖÖ“ÖÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆü�ú ÃÖÖ�ú×»Ö�ú †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´Ö•ÖŸÖ ÷Öê»ÖÖ

ŸµÖÖ´Öãôêû †¯Öê�Öê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö −Ö¾Ö †×³Ö•ÖÖŸÖ ÃÖ´Ö¯™üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ †¯Öê�Öê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê

÷Öê»Öê.

†ÖÙ£Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ, †¯Öê�ÖÖ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö †¯Öê�ÖÖ µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖß»Ö �ëú¦üØ²Ö¤æü

´ÖÖ−Ö»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ. »Öæ�úÖÃÖ †Ö×)Ö ÃÖÖ•ÖÕ™ü ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏÖ. ´Öã»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´Æü)Ö)µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¸üÖê�Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ³Ö×¾ÖÂµÖ †“Öæ�ú ¾ÖŸÖÔ×¾Ö)Öê

†¾Ö‘Ö›ü ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´Ö÷ÖÏ †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö)Öê ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öê †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ²Ö§ü»Ö“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö

‘Ö›ü)ÖÖ·µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü−ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ •Öê ¯Öã̧ ü�ú ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ²ÖÃÖ)µÖÖ¯Öê�ÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

šü̧ ü×¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö�úŸÖì ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß“µÖÖ ÃÖÖšü¶Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö šü ü̧×¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ †“Öæ�ú

†Ó¤üÖ•Ö ²ÖÖÓ¬ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö �êú−ÃÖ ¯Öæ¾ÖÔ �úÖôûÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ µÖÖ Ã£ÖîŸÖß�ú ÆüÖêŸµÖÖ †ÃÖê ´ÖÖ−ÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖŸÖ ³Ö×¾ÖÂµÖ Æêü

³ÖãŸÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö ‘Ö™ü−ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê †ÃÖ ´ÖÖ−ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. �êú−ÃÖ ¯ÖÏ×)ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–Ö †−Öã�æú»Ö †¯Öê�ÖÖ Adaptive

Expectation µÖÖ ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö ü̧ ¤êüŸÖ ÆüÖêŸÖê.

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †−Öã�æú»Ö †ÖÙ£Ö�ú †¯Öê�ÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ÷ÖÖêÂ™üß ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ -

1. ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö�úÖ»Öß−Ö ×−Ö)ÖÔµÖ ÆüÖ ³ÖãŸÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

2. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ †−Öã³Ö¾ÖÖ−Öê ×¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

3. †ÖÙ£Ö�ú †−Öã́ ÖÖ−Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öæ¾Öá ‘Ö›ü»Öê»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÃÖÓµÖæÛŒŸÖ�ú †¯Öê�ÖÖ ´ÖÖÓ›ü)ÖÖ·µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ“ÖÖ ÃÖæ“ÖßŸÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ †ÖÆêü �úß, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ “Öã�úß“µÖÖ †¯Öê�ÖÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü

“Ö�ÎúÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ´Ö−ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖß ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ³ÖḮ Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú »ÖÖê�ú

‹êÛ“”û�ú ²Öê�úÖ¸üß Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖÖŸÖ. †×¬Ö�ú “ÖÖÓ÷Ö»Öß −ÖÖê�ú ü̧ß ×´Öôû)µÖÖ“µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ Ã¾Öê“”êû−Öê ²Öê�úÖ¸ü ¸üÖÆü)Öê ¯ÖÃÖÓŸÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. ÃÖÓµÖæÛŒŸÖ�ú †¯Öê�ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü)ÖÖ·µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ

¥üÂ™üß−Öê ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �êú»Öê»Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ×−ÖÂ¯ÖÏ³Ö šü¸üŸÖÖŸÖ.

»Öæ�úÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ŸÖß“µÖÖ †¯Öê�ÖÖ�ú›êü †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß •ÖÖ)Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú »Ö�Ö ¤êü)µÖÖ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÖÆêü. »Öæ�úÖÃÖ µÖÖÓ−Öß †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê �úß, †ÖÙ£Ö�ú †¯Öê�ÖÖ µÖÖ µÖÖÓ¡Ö�úß ¯Ö ü̈ŸÖß“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö

²Öã̈ üß×¾Ö ü̧ÆüßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †ÃÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ²ÖÖôû÷Ö)Öê “Öã�úß“Öê †ÖÆêü. ×»Ö»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö †¯Öê�ÖÖ

µÖÖÓ×¡Ö�úß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö ×»Ö»ÖÖ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖß»Ö †¯Öê�ÖÖ ŸµÖÖ ³ÖæŸÖ�úÖôûÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ ü̧ßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ

³Ö×¾ÖÂµÖÖ¾Ö ü̧“Ö †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. †−Öã�æú»Ö †¯Öê�ÖÖ ¯Öê�ÖÖ ÃÖÓµÖæÛŒŸÖ�ú †¯Öê�ÖÖ µÖÖ ×³Ö®Ö †ÖÆêüŸÖ. ÃÖÓµÖæŒŸÖß�ú †¯Öê�ÖÖ ÊÖ“Ö

µÖÖê÷µÖ †ÖÆêüŸÖ.

6.2.6 ´ÖÓ×¤üµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö :- ÃÖ−Ö 1930 “µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ �êú−ÃÖê“Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö •Ö−´ÖÖÃÖ †Ö»Öê. ŸÖê¾ÆüÖ 25% �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ ²Öê�úÖ¸ü ÆüÖê¾Öæ−Ö

²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. Ã£Öæ»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ¤ãüÃÖ·µÖÖ

´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÓ¤üß †Ö×)Ö “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ´Æü)Öæ−Ö �êú−ÃÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ�úÖÓ−Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß

²ÖÖ•Öæ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê.

¯Ö¸ÓüŸÖæ, ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖ. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ —ÖÖ»Öê»Öß

†ÃÖŸÖê ¾Ö ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ¸üÖÆüŸÖê. µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß¾Ö ü̧ ˆ¯ÖÖµÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ ´Æü)Öæ−Ö �úÖÆüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

²ÖÖ•Öæ−Öê ˆ¯ÖÖµÖ �ú ü̧Ö¾Öê †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê.

"“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß´Öãôê ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖÃÖÖšüß •µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã“Ö×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö ŸµÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê �ú¸ü)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê ˆ¯ÖÖµÖ �ú¸ü)ÖÖ¸üÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú ÷Ö™ü ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»ÖÖ

ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ“ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¦üÖµÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ."

1971 ´Ö¬µÖê �úÖê»ÖÓ²ÖßµÖÖ ×¾ÖªÖ¯ÖßšüÖŸÖß»Ö ¸üÖò²Ö™Ôü ´ÖãÓ›êü»Ö µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß �ú¸ü †Ö�úÖ ü̧)Öß ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ ¤êü)µÖÖ“Öß †Ö×)Ö

›üÖò»Ö ü̧“Öê ÃÖÖê−µÖÖß»Ö ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»Ö)µÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß. µÖÖ ³Öæ×´Ö�êú“ÖÖ

¯ÖÖšü¯Öã̧ üÖ¾ÖÖ �ú¹ý−Ö ¾Öò×−ÖÃ�úß »ÖÖò́ Öã̧ ü ÷ÖÖµÖ›ü¸ü, ȩ̂ü−ÖÖò»›üÃÖË ¾Ö÷Öî̧ êü ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖÖÓ−Öß ¾ÖÖò»Ö Ã™Òüß™ü •Ö−ÖÔ»Ö´Ö¬µÖê ¾Ö †−µÖ

×−ÖµÖŸÖ�úÖ»Öß�úÖÓ́ Ö¬µÖê »Öê�Ö−Ö �êú»Öê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ˆ¤üµÖ —ÖÖ»ÖÖ.

ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ãú™æÓü²Ö †Ö×)Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ−ÖÖ †Ö�úÖ ü̧»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ¸üÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú ü̧Ö“ÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¤ü ü̧ ÆüÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ

‘Ö™ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖ¾ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÂ™ü �ú¸ü)µÖÖ“Öß ¯ÖÏȩ̂ ü)ÖÖ ×´Öôêû»Ö, ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Ö�ú ¾ÖÖœêü»Ö †Ö×)Ö †ÖÙ£Ö�ú

‘ÖÃÖ ü̧)Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖê»Ö. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ ¯Öæ¾Öá¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôêû»Ö. ´Æü)Öæ−Ö �ú»µÖÖ)Ö�úÖ¸üß

µÖÖê•Ö−ÖÖ¾Ö¸üß»Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœæü−Ö ´ÖÓ¤üß“Öê ÃÖÖ¾Ö™ü �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. �ú ü̧Ö“Öê ¤ü ü̧ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß •ÖÖÃŸÖ �úÖ´Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧

ÆüÖê)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ‹ê¾Ö•Öß †Ö ü̧Ö´ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êüŸÖß»Ö.

�ú¸üÖ“Öê ¤ü¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ �ú¸ü ²Öã›ü×¾Ö)µÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ ´ÖÖ÷ÖÔ »ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß

ÆüÖêŸÖê. »ÖÖò±ú¸ü µÖÖ−Öß �ú¸üÖ“Öê ¤ü¸ü †Ö×)Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö »ÖÖò±ú¸ü ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

�ú ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß

†Ö�éúŸÖßŸÖ P ÆüÖ �ú¸üÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ OM ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß †ÖÆêü. OP1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú¸ü ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ OM3

¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ¾ÖÖœêü»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯Öã−ÆüÖ OP2 ¯ÖµÖÔÓŸÖ �ú ü̧Ö“Öê ¤ü¸ü ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖÃÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß OM1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

´Æü)Öæ−Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ú¸üÖ“Öê ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¤ü̧ ü ‘Ö™ü×¾Ö)Öê ÆüÖ ŸÖê•ÖßµÖæŒŸÖ ´ÖÓ¤üß¾Ö¸ü µÖÖê÷µÖ

ˆ¯ÖÖµÖ †ÃÖŸÖÖê. �ãú™æÓü²Ö †Ö×)Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �ú ü̧Ö“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœêü»Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœêü»Ö ŸµÖÖ“Ö ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“µÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ŸÖê•Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖê»Ö

†Ö�éúŸÖßŸÖ ‹�æú)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß AD ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ AS †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö OY1 ŸÖ ü̧ Ø�ú´ÖŸÖß OP2

šü̧ üŸÖÖŸÖ. Æüß ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †ÖÆêü. �ú ü̧Ö“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú AS1 Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ

ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ OY2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖß ¤êü�Öß»Ö OP1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

†´Öê×¸ü�ú−Ö †¬µÖ�Ö ü̧Öê÷Ö−Ö µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÃÖ ü̧)Öß−Öê ³ÖÖ¸üÖ¾Öæ−Ö ÷Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. 1980-83 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ“µÖÖ

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖšü¯Öæ̧ üÖ¾ÖÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú¸üÖŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �ú¸ü)µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ

�ú¸ü)µÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê.

6.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü»Ö ×»ÖÆüÖ.

1. “Ö»Ö−Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

2. �êú−ÃÖ“Öß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

3. ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ �úÖê)ÖŸÖß †ÖÆêü ?

4. −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ ü̧ß ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

5. ŸÖ�ÔúÃÖÓ÷ÖŸÖ †¯Öê�ÖÖ †Ö×)Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †¯Öê�ÖÖ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

6. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

×™ǖ ÖÖ ×»ÖÆüÖ 1. “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü“ÖÖ ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö 2. ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ 3. †Ö“Ö †Ö×)Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú 4. ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö †Ö×)Ö ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ“ÖÖ −ÖîÃÖ÷Öá�ú ²Öê�úÖ¸üß ¥üÂ™üß�úÖê−Ö 5. ™üÖò²Öß−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸üßŸÖ ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Î 6. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

¯Öãœüß»Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ 1. “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß, �êú−ÃÖ¾ÖÖ¤üß †Ö×)Ö ´Öã¦üÖ¾ÖÖ¤üß ³Öæ×´Ö�úÖ

Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�Ö)Ö �ú ü̧Ö. 3. ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú �úÖœæü−Ö †»¯Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×±ú»Öß¯ÃÖ ¾Ö�Îú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 4. ´ÖÓ¤üßµÖæŒŸÖ “Ö»Ö−ÖÛ¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öã“µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ.

‘Ö™ü�ú -7 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

†Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ 7.0 ˆ×§üÂ™êü

7.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾ÖÖÖ

7.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“ÖÖ

7.2.1 ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ †£ÖÔ

7.2.2 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê

7.2.3 ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ

7.2.4 ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

7.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖÖ ¯ÖÏ¿Ö




7.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿Ö

7.0 ˆ×§üÂ™êü :- µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ -

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ²ÖÖ²ÖŸÖ £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü“ÖµÖ �ú¹ýÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯Â™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

4. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß �úÖ¸ü)Öê ¾Ö ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö×¾Ö¬Ö ŸÖ•–ÖÖÓ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

7.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾ÖÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �úÖê)ÖŸÖßÆüß †ÃÖÖê ×ŸÖ“µÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖê•Öß ¾Ö ´ÖÓ¤üß“Öß “Ö�Îêú ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ ü̧ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ŸÖê•Öß ´ÖÓ¤üß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ´Öãôêû

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖÓÖÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Ö�ú, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‡. †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ¸ü�Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ŸÖê•ÖßÖÓŸÖ¸ü †£Ö¾ÖÖ ŸÖê•Öß“µÖÖ

†Ö¬Öß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖÖê ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖê. ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“µÖÖ »ÖÖ™üÖÓ́ Ö¬ÖæÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»ÖßÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ŸÖê•Öß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, Ø�ú´ÖŸÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

ŸÖ ü̧, µÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ú´ÖÖ»Öß“Öß ‘Ö™ü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

´ÖÖ÷Öß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö¯Ö)Ö “Ö»ÖÖ¾ÖÖœü ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¾Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †³µÖÖÃÖ»Öê. µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü)ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú

�úÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê ? ŸµÖÖÓ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö ü̧ �úÖµÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ? ŸµÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔŸÖ•–Ö �úÖµÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•ÖÖÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ ? µÖÖ ²ÖÖ²Öß †³µÖÖÃÖ)ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ. †Ö¯Ö)Ö •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖê, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú �úÃÖê †Ö‘ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖê Æêü ÃÖ´Ö•Ö)Öê, ´ÖÖ×ÆüŸÖ �ú¹ýÖ ‘Öê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

7.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“ÖÖ :- •Öß¾ÖÓŸÖ ü̧ÖÆæüÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê •Öß¾ÖÖ •Ö÷Ö)Öê ¾ÖÖ™ü¶Ö»ÖÖ µÖê)Öê Æüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ´ÖÖãÂµÖÖ“Öß †Öª ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ÖÖ÷Ö¸üß�úÖ»ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖê �úß

¯Öãœü“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú µÖê)ÖÖ¸üÖ ×¤ü¾ÖÃÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ ¾Ö ŸÖÖê “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¾µÖ×ŸÖŸÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ. ´ÖÖ÷Öß»Ö �úÖôûÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö

²ÖÓ¤üßÃŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ´ÖÖÖ¾ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ. †Ö¬Öæ×Ö�ú �úÖôûÖŸÖ µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ ¾Ö

ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ-†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¥üœü —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÷Ö¸ü•ÖÖÓ́ Öãôêû ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ²ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‹�úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê

†ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü / ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö)Öê ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. †´Öê×¸ü�êúŸÖ, µÖã̧ üÖê̄ Ö

¤êü¿ÖÖŸÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß“ÖÖ ±ú™ü�úÖ ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ •Ö÷ÖÖ»ÖÖ ²ÖÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÓ¤üß †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê

•ÖÖŸÖê. ´ÖÓ¤üß´Öãôêû †Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÖê›ü�úôûßÃÖ †Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

7.2.1 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ˆŸ¯Ö®Ö, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‡. †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖŸÖŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ´ÖÓ¤üß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ ŸÖê•Öß †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ / “Ö�Îú ‹�úÖ´ÖÖ÷ÖæÖ ‹�ú ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ¸ü µÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)ÖæÖ µÖÖ “Ö�ÎúÖÓÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü “Ö�Îú †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê ²Ö¤ü»Ö ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ´Æü)Ö•Öê

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü »ÖÖ™üÖÓÃÖÖ¸ü�Öê “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧

ÆüÖêµÖ.

� ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×Ö¸ü×Ö¸üÖóµÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓÖß ¾µÖÖ�µÖÖ �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1. ×´Ö“Öê»Ö :- ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö›üÖ´ÖÖê›üß´Ö¬µÖê ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ÆüÖêµÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖŸÖ

ŸÖê•Öß, †¾ÖÖŸÖß, ´ÖÓ¤üß ¾Ö ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ ‡.“ÖÖ. ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê.

2. ¯ÖÏÖ. �êúÃÖ :- ¾ÖÖœü)ÖÖ·µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾Ö ‘Ö™üÖê“Öê ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †¿Öß »Ö�Ö)Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ

�úÖ»Ö�ÖÓ›ü ¾Ö ‘Ö™ü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê»Öê ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †¿Öß »Ö�Ö)Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ

¾ÖÖ‡Ô™ü �úÖ»Ö�ÖÓ›ü µÖÖÓ“Öß ‹�úÖ´ÖÖ÷ÖÖế ÖÖ÷Ö ‹�ú ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß †Ö¾ÖŸÖÔÖê ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

3. ò̧ü÷ÖÖ ü̧ ×±Ïú¿Ö Ø™ü²Ö ü̧•ÖßÖ ¾Ö ×¯Ö÷Öæ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ »ÖÖ™êüÃÖÖ¸ü�Öê ‘Ö›æüÖ µÖê)ÖÖ ȩ̂ü ²Ö¤ü»Ö ´Æü)Ö•Öê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

4. ¯ÖÏÖ. Æòü²Ö ü̧»Ö ü̧ :- ˆªÖê÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö»Ö™æüÖ-¯ÖÖ»Ö™æüÖ µÖê)ÖÖ ü̧Ö ˆŸ�úÂÖÖÔ“ÖÖ “ÖÖ÷Ö»ÖÖ ¾Ö †Öî¤üÖ×ÃÖµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü

�úÖôû ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

7.2.2 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê :- 1. »ÖÖ™üÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö :-

ŸÖê•Öß´ÖÓ¤üß“Öß “Ö�Îêú ÃÖ´Öã¦üÖ“µÖÖ »ÖÖ™êü¯ÖḮ ÖÖ)Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖÓ́ Ö¬µÖê ‹�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �ÎúµÖ ¾Ö

×ÖµÖ´ÖßŸÖ¯Ö)ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

2. ¯ÖãÖ ü̧Ö¾ÖŸÖÔÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö Æêü “Ö�ÎúßµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö Æêü ²Ö¤ü»Ö ¯ÖãÆüÖ ¯ÖãÆüÖ ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

†ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö´Ö¬µÖê ¯Ö ü̧ŸÖ ¯Ö ü̧ŸÖ ±êú¸ü²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰úÖ ´ÖÓ¤üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ´ÖÓ¤üßÖÓŸÖ¸ü ŸÖê•Öß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

´ÖÓ¤üß“Öß •ÖÖ÷ÖÖ ŸÖê•Öß ŸÖ¸ü, ŸÖê•Öß“Öß •ÖÖ÷ÖÖ ´ÖÓ¤üß ‘ÖêŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö »ÖÖ™üÖÓ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖãÆüÖ

¯ÖãÆüÖ †Ö¾ÖŸÖÔÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

3. ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö :- †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖÓ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖÓ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ÆüÖ ÃÖÖ¸ü�ÖÖ

ÖÃÖŸÖÖê. ´ÖÓ¤üßŸÖæÖ ŸÖê•Öß�ú›êü µÖê)µÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓÖÖ •ÖÖÃŸÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖê•Öß�ú›æüÖ

´ÖÓ¤üß�ú›êü ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ²Ö¤ü»Ö †×ŸÖ¾Öê÷ÖÖÖê ¾Ö Ÿ¾Ö¸üßŸÖ ‘Ö›æüÖ µÖê)ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ´ÖÓ¤üßŸÖæÖ ŸÖê•Öß�ú›êü ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü ²Ö¤ü»Ö

Æêü †Ö�úÛÃ´Ö�ú ¾Ö ¾Öê÷ÖÖÖê /×¿Ö‘ÖÐ ÖÃÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ´ÖÓ¤üßŸÖæÖ ŸÖê•Öß�ú›êü •ÖÖ)µÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß ¾Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�úŸÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖÓ¾Ö ü̧ �ú´Öß †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ‹�úÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÓ¤üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öß �úß, ŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ

¯ÖÖêÆüÖê“ÖŸÖê ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ŸÖß ‹�úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæÖ •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÖêÆüÖê“ÖŸÖê. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¾Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †Öê�ú

»ÖÆüÖÖ-´ÖÖêšü¶Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ, ×¾Ö�úÃÖÖ¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖßŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

7.2.3 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ÃÖ´Ö•ÖÖ¾ÖæÖ ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †¾ÖÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü̧ üŸÖê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ 1. ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ, 2. ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ µÖÖ ¤üÖêÖ ¯ÖḮ Öã�Ö †¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖê•Öß - ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ×Ö´ÖŸÖ´Ö

Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæÖ ŸÖê•Öß“µÖÖ ˆ““ÖŸÖ´Ö Ø²Ö¤æü¯ÖµÖÕŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖ ü̧ß ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ŸÖê•Öß“µÖÖ ˆ““ÖŸÖ´Ö Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæÖ ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ×Ö´ÖŸÖ´Ö

Ø²Ö¤æü¯ÖµÖÕŸÖ †ÃÖê. ¯ÖÏÖ. ²ÖÃÖÔ ¾Ö ×´Ö“Öê»Ö µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾Ö ÃÖÓ�úÖê“Ö µÖÖ ¤üÖêÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖµÖ¯Ö)Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öß “Ö�Îêú ¾ÖÖ¸Óü¾ÖÖ ü̧ µÖêŸÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ

¯ÖÖŸÖôûßŸÖ “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •µÖÖ¾ÖêôêûÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ˆ»ÖÖœüÖ»Öß ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ -

Ö±úÖ �ú´Öß ÆüÖê‰úÖ �úÖ ü̧�ÖÖÖê ²Ö¤ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß †ÖÆêü †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öß

“Ö�Îúê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�úÖ´ÖÖ÷ÖÖế ÖÖ÷Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

»ÖÖò›Ôü �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê, “ÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß †Ö×)Ö ²Öê�úÖ¸üß“Öê †»¯Ö¯ÖḮ ÖÖ)Ö Æüß ¾Öêî×¿ÖÂ™ü¶ê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ŸÖê•Öß“ÖÖ

�úÖ»Ö�ÖÓ›ü †Ö×)Ö ‘Ö™üŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß †Ö×)Ö ²Öê�úÖ¸üß“Öê ´ÖÖêšîü ¯ÖḮ ÖÖ)Ö Æüß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ´ÖÓ¤üß“ÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›ü

µÖÖÓ“Öß †Öôûß¯ÖÖôûßÖê ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß †Ö¾ÖŸÖÔÖê ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖÖê ¤üÖêÖ“Ö †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ´ÖÓ¤üßŸÖæÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸÖê•ÖßŸÖæÖ ‘ÖÃÖ¸ü)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

¯ÖÏÖ. ¿ÖãÓ̄ Öß™ü̧ ü µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ 1. ŸÖê•Öß, 2. ‘ÖÃÖ¸ü)Ö, 3. ´ÖÓ¤üß ¾Ö 4. ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ †¿ÖÖ “ÖÖ ü̧ †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü

�êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ µÖÖ “ÖÖ¸ü †¾ÖÃ£ÖÖ †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 7.1 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 701 ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ “ÖÖ¸üÆüß †¾ÖÃ£ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö×Æü»Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ™ü¯¯ÖÖ �úÖê)ÖŸÖÖ Æêü

šü̧ ü»Öê»Öê ÖÃÖŸÖê �úÖ ü̧)Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê “ÖÖ¸ü ™ü¯¯Öê ´Æü)Ö•Öê “Ö�Îú Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖŸÖãÔôûÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �úÖêšæüÖ ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ¯ÖÖ×Æü»µÖÖÃÖ •µÖÖ

×šü�úÖ)ÖÖÆæüÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß ŸµÖÖ“Ö×šü�úÖ)Öß “Ö�Îú ¯Öã)ÖÔ

—ÖÖ»µÖÖ¾Ö¸ü ¿Öê¾Ö™ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê “ÖÖ ü̧ ™ü¯¯Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß, ŸµÖÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ †³µÖÖÃÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üßÖê �úÖê)ÖŸµÖÖÆüß

™ü¯¯µÖÖŸÖæÖ / †¾ÖÃ£ÖêŸÖæÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

†Ö�éúŸÖßÖãÃÖÖ ü̧ A ¯ÖÖÃÖæÖ B,C,D ¾Ö E ¯ÖµÖÕŸÖ •Öê ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

� ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö :- 1. ŸÖê•Öß (Prospertiy) :- •Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß †ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ³Ö¸ü³Ö¸üÖ™üß“ÖÖ �úÖôû †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ˆŸ�úÂÖÖÔ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß

†ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÃÖÖ¬ÖÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ êǖ Öæ̧ ü ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü)Ö ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Öê»Ö ŸµÖÖ»ÖÖ �úÖ´Ö ×´ÖôûŸÖê. ´Ö•Öæ̧ üß“Öê ¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¾Ö ˆªÖê÷Ö¬ÖÓ¤êü ŸÖê•ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆªÖê•Ö�ú ¾ÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÓ“µÖÖŸÖ Ö¾ÖßÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ˆŸÃÖÖÆü †ÃÖŸÖÖê. Ö¾ÖÖ¾ÖßÖ �úÖ¸ü�ÖÖÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)ÖÖ·µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖß †ÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÖê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü)Öß´ÖÖÖ Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß

ÃÖã�ÖÃÖÖêµÖß“µÖÖ ¾Ö “ÖîÖß“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. Æüß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ)ÖÔ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ˆªÖê•Ö�ú ¤îüÖÓ¤üßÖ 8 ŸÖÖÃÖÖÓ‹ê•Ö¾Öß 24

ŸÖÖ ü̧ (ŸÖßÖ ×¿Ö¯™ü´Ö¬µÖê) �úÖ ü̧�ÖÖÖê ÃÖã¹ý šêü¾ÖæÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †�ÖÓ›ü¯Ö)Öê ÃÖã¹ý šêü¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

Ö¾ÖßÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓÖÖ �úÖ´Ö ×´ÖôûŸÖê. Ö¾ÖßÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ“Öê ¾ÖêŸÖÖ ¾ÖÖœæüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ŸÖß ¯Öæ)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öæ¾Öá¯Öê�ÖÖ ŸÖã»ÖÖêÖê

†×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ‘Ö™ü�ú �úÖ´ÖÖÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ‘Ö™ü�ú Æêü ¾µÖÛŒŸÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö

¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ŸÖê•Öß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü8, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ �Ö“ÖÔ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, Ø�ú´ÖŸÖß,

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ŸÖê•Öß †£Ö¾ÖÖ ˆŸ�úÂÖÖÔ¾ÖÃ£ÖÖ †£Ö¾ÖÖ

³Ö ü̧³Ö¸üÖ™üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

ŸÖê•Öß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ŸµÖæ““Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖÖŸÖôûß ÷ÖÖšü»Öß •ÖÖŸÖê. †Ö�éúŸÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸üß»Ö B Ø²Ö¤æüÖê ¾Ö ü̧“ÖÖ

¾Öôû)Ö Ø²Ö¤æü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ×šü�úÖ)Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ÃÖ¾ÖÖì““Ö †ÃÖŸÖê.

2. ‘ÖÃÖ ü̧�Ö (Recession) :- ŸÖê•Öß“µÖÖ, ³Ö ü̧³Ö¸üÖ™üß“µÖÖ ×¿Ö�Ö ü̧Ö¾Ö¸ü ¯ÖÖêÆüÖê“Ö»Öê»Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ±úÖ ü̧ �úÖôûÖ¯ÖµÖÕŸÖ ×™ü�úŸÖ ÖÖÆüß. �úÖ ü̧)Ö, ŸÖê•Öß“µÖÖ

†¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‹�úÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê ÖÃÖŸÖê.

‹�úÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üŸÖê ŸÖ ü̧, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖÖê›üÖ¾ÖæÖ ´Ö¬Öß»Ö ´ÖÖ»ÖÖ“Öê ÃÖÖšîü ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß

†³ÖÖ¾Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ�ú›êü ´ÖÖ»Ö ¯Ö›æüÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. ´ÖÖêšü´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬ÖæÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü �ú¯ÖÖŸÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æüÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

²ÖÓ¤ü †£Ö¾ÖÖ �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, Ö±úÖ, Ø�ú´ÖŸÖß, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ‡. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÑ�úÖÓ“Öê

šêü¾Öß¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •ÖÖŸÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ šê¾Öß šêü¾Ö)µÖÖ¯Öê�ÖÖ ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ •Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö)Öê

¯ÖÃÖÓŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö†³ÖÖ¾Öß ˆªÖê÷Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ²ÖÓ¤ü

¯Ö›æü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ‘ÖÃÖ¸ü)Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê. †Ö�éúŸÖßŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ¾Ö¸üß»Ö C Ø²Ö¤æü ÆüÖ ‘ÖÃÖ¸ü)Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. B �ú›æüÖ D ¯ÖµÖÕŸÖ Æüß ‘ÖÃÖ ü̧)Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêü. ‘ÖÃÖ¸ü)Öß»ÖÖ“Ö

†ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™ü ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ‘ÖÃÖ¸ü)Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ¬ÖÖêŒµÖÖ“Öß ‘ÖÓ™üÖ †ÃÖŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ‘ÖÃÖ ü̧)ÖßÖÓŸÖ¸ü ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ

†ÃÖŸÖê. ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß †ŸµÖÓŸÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü †ÃÖŸÖê.

3. ´ÖÓ¤üß (Depression) :- ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ ±úÖ¸ü �ú´Öß ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ Æêü ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“Öê ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ ÆüÖêµÖ. Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸üß»Ö 'D' Ø²Ö¤æüÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧Ã£ÖßŸÖß Æüß †ŸµÖÓŸÖ ¬ÖÖê�úÖ¤üÖµÖ�ú ¾Ö ¾ÖÖ‡Ô™ü †ÃÖŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖ)ÖÖ·µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ)ÖÖ ü̧ß ²Öê�úÖ¸üß Æüß ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê.

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ‘Ö™ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖê ²Öê�úÖ¸ü ÆüÖê¾ÖæÖ ¯Ö›ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

�úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ“Öê ¾ÖêŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê‰úÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖê‰úÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �ú´Öß

—ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ Ö±úÖ ‘Ö™ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ²ÖÓ¤ü �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö, Ö±úÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê �ú´ÖÖ»Öß“Öß ‘Ö™ü

—ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ×Ö¹ýŸÃÖÖÆü †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔ¡Ö †Öî¤üÖ×ÃÖµÖ ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×Ö¸üÖ¿ÖÖ¾ÖÖ¤ü ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ

×¤üÃÖŸÖÖê.

4. ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ (Revival) :- ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¤ü ü̧ßŸÖ »ÖÖê™ü»µÖÖ ÷Öê»Öê»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÊÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ±úÖ¸ü �úÖôû ×™ü�æú ¿Ö�úŸÖ ÖÖÆüßŸÖ. �úÖ ü̧)Ö, ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™ü»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Ö•Öæ̧ üß“Öê ¤ü¸ü �ú´Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. �ú““µÖÖ

´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾Öß ²Ö¸üÖ“Ö ¯ÖîÃÖÖ ¯Ö›æüÖ ¸üÖ×Æü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ ¤êü)µÖÖÃÖ ˆŸÃÖæ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ

Ö¾ÖßÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖ ÖÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß, •Öê ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ×¾Ö�ÎêúŸµÖÖÓ�ú›êü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ�ú›êü ×¿Ö»»Ö�ú ¯Ö›æüÖ ¸üÖ×Æü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ“ÖÖ �Ö¯Ö

ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÆüôæûÆüôæû ×¾Ö�Îúß ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖê. ×�ú ü̧�úÖêôû ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ»ÖÖ»ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öæ)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ´ÖÖêšêü

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �úÖ ü̧�ÖÖÖ¤üÖ ü̧ÖÓ�ú›êü ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü�ÖÖÖ¤üÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �ú¹ýÖ ŸµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †×¬Ö�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ‘Ö™ü�úÖÓÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´Öôæû

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæüÖ ŸµÖÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö †×¬Ö�ú, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ †×¬Ö�ú ¾Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß †×¬Ö�ú †ÃÖê “Ö�Îú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ / †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê.

•ÖÖÃŸÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æüÖ

�ú•ÖÔ ‘Öê‰úÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ ÆüÖê‰úÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÆüÖê‰úÖ ˆŸ�úÂÖÖÔ¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö

ÆüÖêŸÖê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖê•Öß“µÖÖ ×¿Ö�Ö¸üÖ�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ µÖÖ “ÖÖ ü̧ †¾ÖÃ£ÖÖ Ã£Öæ»Ö´ÖÖÖÖÖê ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ´Ö¬µÖê ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×ÖµÖ´ÖßŸÖ¯Ö)ÖÖ -

ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �úÖê)ÖŸÖß †¾ÖÃ£ÖÖ ×�úŸÖß �úÖôû ×™ü�æúÖ ¸üÖÆüß»Ö ÆêüÆüß ×ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö)Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖ ÖÖÆüß.

7.2.4 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖÓÖß ³ÖÓ›üÖ¾ÖæÖ ÃÖÖê›ü»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ±úÖ ü̧ ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæÖ“Ö †Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓÖß

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ¾ÖŸµÖÖŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖÖ �ú¹ýÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖ»£ÖÃÖ, �úÖ»ÖÔ ´ÖÖŒÃÖÔ,

‹.ÃÖß.×¯Ö÷Öæ ŸÖÃÖê“Ö ÆüÖò²ÃÖÖ, ÆüÖ™Òêü µÖÖÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê ŸÖ ü̧, †Ö¬Öæ×Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ¿Öã́ ¯Öß™ü ü̧, �êúÃÖ �úÖ»›üÖȩ̂ ü,

ÆüÖµÖê�ú ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ ¾Ö ×ÆüŒÃÖ †Ö¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›æüÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

� �êúÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- •ÖÖòÖ ´ÖêÖÖ›Ôü �êúÃÖ µÖÖÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆüê. �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ †ÃÖ)Öê ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ. �êúÃÖ“µÖÖ

´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖß»Ö “Ö�ÎúßµÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ. �êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ́ Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖ ÖÖÆüßŸÖ. ŸÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ́ Öãôêû

ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ. �êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü “Ö�ÎúÖ»ÖÖ �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ

†ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æüÖ †Ö»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß

´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. †»¯Ö�úÖôûÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖỐ Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ´Æüû)Ö•Öê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÖỐ Öãôêû †Ö¸Ëü××Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ “Öœü-

ˆŸÖÖ ü̧ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

�êúÃÖ µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê �êú»Öê †ÖÆêü.

1. ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ×šü�úÖ)Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß»ÖÖ ¯Öã)ÖÖÔ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.¯Ö Ó̧üŸÖæ,

ÖÓŸÖ ü̧ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß¸ü šü ü̧ŸÖ ÖÖÆüß. �úÖ¸ü)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö �Ö´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú ü̧)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüßŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ˆªÖê÷Ö¯ÖŸÖà“µÖÖ †×¬Ö�ú“µÖÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖæÖ ×Ö¸üÖ¿ÖÖ/†Öî¤üÖ×ÃÖ-

µÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™ü»µÖÖ´Öãôêû †¯ÖÃÖ¸üÖ ¾ÖÖ ‘ÖÃÖ¸ü)Ö ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖê.

�êúÃÖ µÖÖÓÖß ‘ÖÃÖ¸ü)Ö»ÖÖ ÃÖÓ�æú“ÖÖ Æêü ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö ŸµÖÖÓÖß †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™ü ´ÆÓü™ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ

�úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‰úÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×Ö ü̧Ö¿Öê“Öê ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ

¯ÖÃÖ ü̧ŸÖê ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú´ÖÖ»Ö“Ößê ‘Ö™üŸÖÖŸÖ. �êúÃÖ µÖÖÓÖß ÃÖ�æú“ÖÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Ö�ú ÷Öã)Ö�úÖ“Öß

×¾Ö¹ý ü̈ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß Æüß ¤üÖêÖ �úÖ¸ü)Öê �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ šü ü̧ŸÖÖŸÖ †ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤üÖ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü Æüß »ÖÖê�úÖÓ“Öß ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖêŸÖ ¾ÖÖœü Æüß ü̧Öê�ÖŸÖê“Öß ÷Ö¸ü•Ö

ŸÖÃÖê“Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê)µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ µÖÖ�úÖ¸ü)ÖÖÓŸÖæÖ ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ÷Öã)Ö�úÖ“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ÷ÖÖ´Öß �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßÃÖã̈ üÖ �úÖ ü̧)Öß³ÖæŸÖ šü̧ üŸÖê. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÷Öã)Ö�ú

×¾Ö¹ý ü̈ ×¤ü¿ÖêÖê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ÷Öã)Ö�ú 3 †ÃÖê»Ö ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ 6 ×´Ö»ÖßµÖÖÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ 12

×´Ö»ÖßµÖÖÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÷Öã)Ö�úÖ“Öß �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß ¯ÖÏŸÖß÷ÖÖ´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÓ¤üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

2. ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ / ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ :- ¯ÖÏÖ. �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ ¾ÖÖ ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ Æüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß �ú´Öß ÷ÖŸÖßÖê ÆüÖê)ÖÖ¸üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. �êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯Öã-

Ö¹ý••Öß¾ÖÖ ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ“Öß ¯ÖãÖÔÃ£ÖÖ¯ÖÖÖ ÆüÖê)Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üß

¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü)ÖÖ“µÖÖ ×ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖÖÖÖê ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ýÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ¸êü

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›ü¾ÖæÖ †Ö)Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

ÆüôæûÆüôæû ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öà´Öãôêû ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖê. ŸÖß ´Æü)Ö•Öê ÃÖÖ´ÖÖµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü ü̧, ×™ü�úÖ‰ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×Ö�úÖ´Öß

ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö)ÖÖ¸üÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¾Ö ŸÖê•Öß“µÖÖ †ÓŸÖß´Ö †¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß ´ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ÃÖÓ̄ Ö)µÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü̧ üÖ¾Ö¹ýÖ ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÓ¤üß ÃÖÓ̄ ÖæÂ™üÖŸÖ

µÖê‰úÖ †ÙÖŸÖÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ×™ü�úÖ‰ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß †ÖµÖǽ ÖÖÔÖ �ú´Öß �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Ö“Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ

ÃÖÓµÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯ÖÖêÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �úÖœêü»Ö ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´ÖÖ»ÖÖ“Öê ¯Ö›æüÖ †ÃÖ»Öê»Öê ÃÖÖšê ÃÖÓ̄ Ö»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ Ö¾ÖßÖ �ú““µÖÖ

´ÖÖ»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖ)ÖÖ ü̧ ÖÖÆüß. †ÃÖê —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœæüÖ �ú““ÖÖ ¯ÖŒ�úÖ ´ÖÖ»ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö,

¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ‡. ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÆüÖê‰úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖê•Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê.

3. ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :- �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ ²Ö¸üß“Ö †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üü ×Ö´ÖÖÔ)Ö

—ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖÓÖÖ ³Ö×¾ÖÂµÖÖ¾Ö ü̧ šüÖ´Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê Ö¾ÖßÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸ü)µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ÷Öã)Ö�úÖ´Öãôêû ´Öãôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ×�úŸÖß ŸÖ ü̧ß ¯Ö™üàÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê. ÷Öã)Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¾Öê÷ÖÖÖê ÃÖã¹ý —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû

ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ †Ö×)Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖê•Öß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ÃÖ´Öã““ÖµÖÖŸ´Ö�ú ÆüÖêŸÖê. ‹�ú ¾Öêôû †¿Öß µÖêŸÖê �úß, ÃÖ¾ÖÔ

ÃÖÖ´ÖÖµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü / ×�ÎúµÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

�êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æüÖ †Ö»µÖÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû

†ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´Öã““ÖµÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸÖê•Öß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ�ú›æüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷Öã)Ö�ú ¾ÖÖœüŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê †Ö×)Ö ŸµÖÖ“ÖÖ

¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ´Æü)ÖæÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

4. ‘ÖÃÖ ü̧�Ö :- •ÖÖòÖ ´ÖêÖÖ›Ôü �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖ´Öãôêû ¸üÖê�ÖŸÖÖ †×³Ö»ÖÖÂÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ:

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ‘Ö™ü¾ÖŸÖÖŸÖ. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö Ÿ¾Ö ü̧ßŸÖ ‘Ö™üß´Öãôêû

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‘ÖÃÖ ü̧)Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´Öã““ÖµÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê.

�êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™ü)µÖÖ“Öê �úÖ ü̧)Ö ´Æü)Ö•Öê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“µÖÖ †¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ×ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»ÖßÖ �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

ŸÖê•Öß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“µÖÖ †×ŸÖ ȩ̂ü�úß †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ÃÖÖ¸ü�Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“Öß †¯Öê�ÖßŸÖ ×´Öôû�úŸÖ ‘Ö™üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüß. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ‘ÖÃÖ¸ü)Ö ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‰úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �ÖÖ‡ÔŸÖ »ÖÖê™ü»µÖÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ŸÖê•Öß“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü ´ÖÓ¤üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

�êúÃÖ µÖÓÖß †´Öê× ü̧�úÖ ¾Ö ×²ÖÎ™êüÖ µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖß»Ö “Ö�ÎúßµÖ ²Ö¤ü»ÖÖÓ“Öê †¬µÖµÖÖ �ú¹ýÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓÖß 1929 ¾Ö 1933 µÖÖ ¾ÖÂÖÖỐ Ö¬Öß»Ö ´ÖÓ¤üß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß

†ÖÆêü. ŸÖß“Öê †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 7.2 ´Ö¬µÖê �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

�êúÃÖ µÖÖÓÖß †Ö�éúŸÖß �Îú. 7.32 ÖãÃÖÖ¸ü ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. Y=C ÆüÖ �Ö“ÖÔ = ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ŸÖ¸ü,

C+I1 ÆüÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. 1929 ´Ö¬µÖê †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö ×²ÖÎ™êüÖ µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß. ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ¾Ö�Îú C+I1 ¾Ö¹ýÖ C+I2 †ÃÖÖ �ÖÖ»Öß †Ö»ÖÖ. ´ÖÖ÷Ö)Öß E

Ø²Ö¤æü¾Ö¹ýÖ H Ø²Ö¤æü�ú›êü ‘Ö™ü»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. ŸÖ ü̧, 1933 ´Ö¬µÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‘ÖÃÖ¹ýÖ E Ø²Ö¤æǖ ÖÖÃÖæÖ E1 Ø²Ö¤æü¯ÖµÖÕŸÖ ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ×¤ü¿ÖêÖê

¾Öê÷ÖÖÖê ÷Öê»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö OY ¾Ö¹ýÖ OY1 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ÷Öã)Ö�ú ¾Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´Öã““ÖµÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß. 1933 ÖÓŸÖ ü̧ �êúÃÖ“µÖÖ µÖÖê÷Ö¤üÖÖÖ´Öãôêû

•ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•ÖÖÖ ÆüÖê‰úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÓ¤üßŸÖãÖ ÃÖÖ¾Ö ü̧»µÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ.

� �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ´Öã»µÖ´ÖÖ¯ÖÖ :-

�êúÃÖ µÖÖÓ“Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö¾Öê“ÖÖÖŸÖ ´ÖÖê»ÖÖ“Öß �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß ²Ö•ÖÖ¾Ö)ÖÖ ȩ̂ü šü ü̧»ÖêŸÖ. 1933 ÖÓŸÖ ü̧ �êúÃÖ“µÖÖ

´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß´Öãôê “Ö�ÎúßµÖ ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö ü̧ ×ÖµÖÓ¡Ö)Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öê. �êúÃÖÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �êú»Öê»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¤üÖêÂÖ †Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖÓÖß ¥üÂ™üßÃÖ †Ö)Ö»Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öãœüß»Ö ™üß�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

� �êúÃÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ×™ü�úÖ :- 1. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯ÖÖÖ ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ :-

¯ÖÏÖ. Æü•Ö»Öß™ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �êúÃÖ µÖÖÓÖß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯ÖÖÖ ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ �ú¹ýÖ ™üÖ�ú»Öê»Öß †ÖÆêü.

¾ÖÖÃŸÖ¾ÖŸÖ: ŸÖß ¾µÖÖ¯Ö�ú †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ. ×¯Ö÷Öã µÖÖÓÖß �êúÃÖÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖÖ×ÃÖ�úŸÖê¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ×¤ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †¿Öß ×™ü�úÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

´Æü)Ö•Öê“Ö ×¯Ö÷Öã µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÆüÖ ‹�ú ´ÖÖÖ×ÃÖ�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †ÖÆêü �úÖ ? †ÃÖÖ ´Öã§üÖ ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ �êú»ÖÖ. �êúÃÖ“µÖÖ

´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ †¯Öê�ÖßŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ †ÃÖŸÖê ¾Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ŸÖß †×¬Ö�ú

×´Öôêû»Ö †ÃÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤ü †ÃÖŸÖÖê. ×¯Ö÷Öã µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Æüß ´ÖÖÖ×ÃÖ�ú ÃÖÓ�ú»¯ÖÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ŸÖÃÖê ÖÃÖŸÖê.

´Æü)ÖæÖ Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯ÖÖÖ ÃÖÓ×¤ü÷¬Ö ¾Ö ³ÖÏÖ´Ö�ú †ÖÆêü.

2. Ÿ¾Ö ü̧�ú / ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ŸÖŸ¾ÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö :-

¯ÖÏÖ. ×ÆüŒÃÖ ÷Öã›ü¾ÖßÖ ¾Ö ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ ‡. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓÖß �êúÃÖ µÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßŸÖß»Ö ÷Öã)Ö�ú µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯ÖÖê“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö¾Ö ü̧ ×™ü�úÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. �êúÃÖ µÖÖÓÖß ÷Öã)Ö�úÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖê

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ¯Ö¸üÓŸÖæ, †×¬Ö÷Öã)Ö�ú †£Ö¾ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ´ÖãôêûÆüß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´Öã““ÖµÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

�êúÃÖ µÖÖÓÖß ¯ÖÏ¾Öê÷ÖÖ�ú›êü ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖß»Ö †×ÖµÖ´ÖßŸÖŸÖÖ :-

�êúÃÖ µÖÖÓÖß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×ÖµÖ´ÖßŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÓÖß

´ÖÓ¤üß“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ÆüÖ 3 ŸÖê 5 ¾ÖÂÖÖÔ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤üÖ �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÓ̧ üŸÖæ, ¯ÖÏÖ. Æòü•Ö»Öß™ü µÖÖÓÖÖ �êúÃÖ“Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ´ÖÖµÖ -

ÖÖÆüßŸÖ. Æòü•Ö»Öß™ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �êúÃÖ µÖÖÓÖß †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓÖÖ µÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ¯ÖæÃ™üß �êú»Öê»Öß ÖÖÆüß ´Æü)Ö•Öê“Ö �êúÃÖ

µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß“µÖÖ ×ÖµÖ´ÖßŸÖŸÖê“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ÖÖÆüß. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ×-

ÖµÖ×´ÖŸÖ ÖÃÖŸÖÖê.

� ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :-

¯ÖÏÖ. •ÖÖêÃÖê±ú ¿Öǽ ¯Öß™ü¸ü µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´Æü)ÖæÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾ÖæÖ †Ö)Ö)µÖÖÃÖÖšüß ÖãŸÖÖß�ú¸ü)Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“Öß �úÖÃÖ ¬Ö¸ü»µÖÖ´Öãôêû †ÖîªÖê÷Öß�ú

�–Öê¡ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)ÖæÖ ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ ü̧ ‘Ö›æüÖ µÖê)ÖÖ·µÖÖ ÖãŸÖ-

Öß�ú¸ü)ÖÖ“µÖÖ ×�ÎúµÖÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓÖß ¿ÖÖê¬Ö / ÖÖ×¾ÖµÖ ¾Ö ÖãŸÖÖß�ú¸ü)Ö Ø�ú¾ÖÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ µÖÖŸÖ ±ú¸ü�ú �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖŸÖŸÖ Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß Ö¾ÖÖ¾ÖßÖ ŸÖÓ¡Ö ¿ÖÖê¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¿ÖÖê¬Ö ´Æü)Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ÖÖ×¾ÖµÖ ÆüÖêµÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-

ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ µÖÖ ÖÖ×¾ÖµÖÖ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß ´Æü)Ö•Öê Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ ÆüÖêµÖ. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ Æüß ÃÖŸÖŸÖ ‘Ö›ü)ÖÖ ü̧ß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ-

ÖÖŸÖ Ö¾µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö, µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÃÖÓ‘Ö™üÖÖ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö, �ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ Ö¾µÖÖ Ã¡ÖÖêŸÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö,

¿ÖŒŸÖß ÃÖÖ¬ÖÖê, ‡Ó¬ÖÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö, ×¾Ö�Îúß �ú»Öê“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯ÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‡.“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¾Ö¸üß»Ö ²ÖÖ²Öà“ÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ×�ÎúµÖế Ö¬µÖê †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸ü)Öê µÖÖ»ÖÖ“Ö Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ †£Ö¾ÖÖ ÖãŸÖÖß�ú ü̧)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ÖãŸÖÖß�ú ü̧)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�Îú ×Ö´ÖÖÔ)Ö

ÆüÖêŸÖê. ÖãŸÖÖß�ú¸ü)Ö Æüß †�ÖÓ›ü¯Ö)Öê ‘Ö›æüÖ µÖê)ÖÖ ü̧ß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. •Ö ü̧, ÖãŸÖÖß�ú ü̧)ÖÖŸÖ †�ÖÓ›üßŸÖ¯Ö)ÖÖ ÖÃÖŸÖÖ ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îêú ×Ö´ÖÖÔ)Ö

—ÖÖ»Öß ÖÃÖŸÖß. †´Öê×¸ü�úÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö •ÖÖêÃÖê±ú ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸“Ö�ÎúÖ“Öêü “ÖÖ ü̧ †¾ÖÃ£ÖÖÓ«üÖ¸êü †Ö¯Ö»µÖÖ ÖãŸÖÖß�ú¸ü)Ö

×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“ÖÖ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

1. ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :-

¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓÖß Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÖỐ Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖ“Öß ÃÖÖ¬ÖÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú Ö¾ÖßÖ ¿ÖÖê¬ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê Ö±úÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖê�Öß´Ö ¯ÖŸ�ú¸üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓÖÖ ŸµÖÖ¯ÖÖê™üß

²ÖÑ�úÖ¤êü�Öß»Ö ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧)µÖÖ“Öß •ÖÖê�Öß´Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾ÖÖ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“ÖÖ -

Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ±ú»ÖÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ‹�úÖ Ÿ̂¯ÖÖ¤ü�úÖÖê Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ

Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê �úß, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †Öê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ŸµÖÖ“Öê †Öã�ú ü̧)Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆªÖê÷Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖÖŸÖÖ ×-

Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê, Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. Ÿ̂¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê, Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê

ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤ü Æüß ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¯ÖãÆüÖ ÖãŸÖÖß�ú ü̧)Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü)Öê ¾Ö †¾Ö»ÖÓ²Öß»Öê •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü

ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

2. ‘ÖÃÖ ü̧�Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :-

ÖãŸÖÖß�ú ü̧)Ö Æêü †�ÖÓ›üßŸÖ¯Ö)Öê, ÃÖÖŸÖŸµÖÖÖê “ÖÖ»Öæ ¸üÖÆüŸÖê. •µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÖãŸÖÖß�ú ü̧)Ö �ú ü̧ŸÖ ÖÖÆüß ŸµÖÖÓÖÖ Ö±úÖ ×´ÖôûŸÖ ÖÖÆüß.

ÃÖ¾ÖÔ¤æü¸ü Ö¾ÖßÖ ¾ÖÃŸÖæ ×¤üÃÖæ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ÊÖ Ö¾ÖßÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¿Öß •ÖãµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖãµÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú´Öß

Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö�æú »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖãµÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ †�úÃ´ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

ÃÖÓÃ£ÖÖÓÖÖ ÖãŸÖÖß�ú ü̧)Ö �ú ü̧)Öê �úšüß)Ö †ÃÖŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ Ö¾ÖßÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú ü̧ßŸÖ ü̧ÖÆüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß

ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖÆüß ‘Ö™æü »ÖÖ÷ÖŸÖê. •ÖãµÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ŸÖÖê™ü¶ÖŸÖ •ÖÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»µÖÖ �úß, Ö¾ÖßÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÆüß

ŸÖÖê™ü¶Ö�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß, Ö±úÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �Ö“ÖÔ µÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †×ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê †×ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖê“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü)Ö ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ßŸÖ ÖÖÆüßŸÖ ¾Ö ×¤ü»Ö»Öê �ú•ÖÔ ¯Ö ü̧ŸÖ

´ÖÖ÷ÖÖµÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‘ÖÃÖ ü̧)Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý

»ÖÖ÷ÖŸÖê. ¿Öǽ ¯Öß™ü¸ü µÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ´Öãôêû †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ÆüÖê‰úÖ ÷ÖÖê¤üÖ´ÖÖŸÖ ´ÖÖ»ÖÖ“Öê ÃÖÖšêü ¯Ö›æüÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ ¾Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‘ÖÃÖ¸üŸÖê ¾Ö ´ÖÓ¤üß�ú›êü •ÖÖŸÖê.

3. ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :-

´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“Öß ²Öß•Öê Æüß ŸÖê•Öß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ“Ö ¯Öȩ̂ ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧“µÖÖ ´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÖãŸÖÖß�ú ü̧)ÖÖ“µÖÖ

ÃÖÖŸÖŸµÖÖÖê ´ÖÓ¤üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖê•Öß´Ö¬Öß»Ö †ŸµÖÓŸÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß´Öãôêû †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêŸÖê. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖÃÖÖšüß

¯Ö× ü̧�ú»¯ÖÖÖŸ´Ö�ú †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üÖ´Öãôêû †×ŸÖ ȩ̂ü�úß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôîû ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¾Ö�ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ¸üß¯Ö)ÖÖ´Öãôêû ¤ãüµµÖ´Ö »ÖÖ™Öü ×-

Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú µÖÖÓ“µÖÖ ²Öê•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß´Öãôêû µÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö »ÖÖ™üÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“µÖÖ †×ŸÖ †Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ‘ÖÃÖ ü̧)Öß×¿Ö¾ÖÖµÖ ÷ÖŸµÖÓŸÖ ü̧ ÖÃÖŸÖê. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê�ú›æüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

ÃÖã¬ÖÖ¸ü)Öê“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê. ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖãÆüÖ ŸÖê“Ö ‘Ö™ü�ú �úÖ ü̧)Öß³Öæ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»µÖÖ´Öãôê ¯ÖãÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)Öê�ú›êü ˆøüÖ)Ö ‘µÖÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê.

4. ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ / ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ :-

¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖãÖ¹ýŸ£ÖÖÖ †£Ö¾ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ ÷ÖÖšü)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓ¤üß»ÖÖ •Öß �úÖ¸ü)Öê / ‘Ö™ü�ú

•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖß“Ö �úÖ¸ü)Öê �úÖ¸ü)Öß³ÖæŸÖ šü ü̧ŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �úÖÆüß ÖîÃÖ÷Öá�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¯Öã-

Ö¹ý••Öß¾ÖÖ µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ �úÖÆüß �Öê¡ÖÖŸÖ ŸÖÖê™üÖ †Ö×)Ö ÃÖÓ�æú“ÖÖ Æüß ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖê

†ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤üÖ �êú»Öê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÓ¤üßŸÖ †Öê�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ²ÖÓ¤ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®Ö, Ö±úÖ, Ø�ú´ÖŸÖß Æêü ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�ú ‘Ö™ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �úÖÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¬ÖÖê�úÖ

Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖÖŸÖ. Ö¾ÖßÖ ¿ÖÖê¬ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ²ÖÑ�úÖÆüß †¿ÖÖ ¬ÖÖê�úÖ ¯ÖŸ�ú ü̧)ÖÖ·µÖÖ, Ö¾ÖßÖ �ú¹ýÖ ¯ÖÖÆü)ÖÖ·µÖÖ “ÖÖê�ÖÓ¤üôû

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓÖß Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ‘Ö™üŸÖÖê ¾Ö ¤ü•ÖÖÔÆüß

¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö Ö±úÖÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �úÖÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ŸµÖÖ“Öê †Öã�ú¸ü)Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´ÖÖ÷Ö)Öß,

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ ÆüÖêŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö †•ÖáŸÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ¾ÆüÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê ¾Ö ¯ÖãÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖê•Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý

»ÖÖ÷ÖŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ´Öãôêû / ÖãŸÖÖß�ú ü̧)ÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú ¯ÖãÆüÖ ¯ÖãÆüÖ ‹�úÖ ´ÖÖ÷ÖÖế ÖÖ÷Ö ‹�ú

µÖêŸÖÖŸÖ.

� ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯ÖÖ :- ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ŸµÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“µÖÖ ×¾Ö¾Öê“ÖÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ)ÖÔ

µÖÖê÷Ö¤üÖÖ †ÖÆêü. ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�ú ¾Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‘Ö™ü�ú ‹�ú¡ÖßŸÖ¯Ö)Öê �úÖµÖÔ

�ú¸üŸÖÖŸÖ †ÃÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤üÖ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ×�úŸÖßÆüß “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ, ´ÖÖê»ÖÖ“Öß �úÖ´Ö÷Ö¸üß �ú¸ü)ÖÖ¸üÖ †ÃÖ»ÖÖ

ŸÖ ü̧ß, �úÖÆüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓÖß µÖÖŸÖ ¤üÖêÂÖ ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

� ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ ü̧¾Ö ü̧ß»Ö ×™ü�úÖ :- 1. ¯Öæ�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö ü̧ •ÖÖÃŸÖ ³Ö ü̧ :- ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓÖß †Ö¯Ö»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓÖÖ †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö¸ü †¾ÖÖ•Ö¾Öß ³Ö¸ü

×¤ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ™üß�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê †£Ö¾ÖÖ ²Öê�úÖ¸üß †ÃÖŸÖê.

²Öê�úÖ¸üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ �Ö¸üÖ šü̧ üŸÖ ÖÖÆüß. ÆüÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧

†ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö¸üŸÖÖê. •Öê¾ÆüÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ �úÖÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤üÖÖ“Öß ÃÖÖ¬ÖÖê ´ÖÖ÷Ö)Öß †³ÖÖ¾Öß

¯Ö›æüÖ ü̧Ö×Æü»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Ö•Öê“Ö ²Öê�úÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ýÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ‘Ö›ü)ÖÖ¸ü“Ö ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ µÖê)ÖÖ¸ü“Ö ÖÖÆüß †ÃÖê ™üß�úÖ�úÖ¸üÖÓ“Öê

´Æü)Ö)Öê †ÖÆêü.

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖÃÖÖšüß Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ Æêü“Ö ‹�ú´Öê¾Ö �úÖ ü̧�Ö ÖÖÆüß :- ¯ÖÏÖ. ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“µÖÖ †¾Ö»ÖÓ²ÖÖÖ´Öãôêû ŸÖê•Öß, ´ÖÓ¤üß, ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ ¾Ö ‘ÖÃÖ ü̧)Ö µÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ™üß�úÖ�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ±úŒŸÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖ Æêü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ»ÖÖ ‹�ú´Öê¾Ö �úÖ ü̧)Ö

�úÖ ü̧)Öß³ÖæŸÖ šü ü̧ŸÖ ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖÓÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖî¦üß�ú ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ÃÖã̈ üÖ ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸÖê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¹ýÖ ÃÖã̈ üÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖê ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú †£Ö¾ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸üŸÖÖÓÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æüÖ“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖê Ö¾Æêü ŸÖ¸ü, ŸÖê Ã¾ÖŸÖ:“Öß ²Ö“ÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ³ÖÖÓ̂ ¾Ö»Ö

¾ÖÖ¯Ö ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœæüÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ †ÃÖê ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê

³ÖÖ÷Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔÖêÆüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ ×´Öôæû ¿Ö�úŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¿Öǽ ¯Öß™ü¸ü µÖÖÓÖß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö»ÖÖ

×¤ü»Öê»Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †£ÖÔÆüßÖ šü̧ üŸÖê.

3. ‡ŸÖ ü̧ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü ±úŒŸÖ Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓ“Öê ´Æü)Ö)Öê ™üß�úÖ�úÖ ü̧ÖÓÖÖ ´ÖÖµÖ ÖÖÆüß.

™üß�úÖ�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú Æêü �êú¾Öôû Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖŸÖæÖ“Ö ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüß. Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔÖÖ´Öãôêû “Ö�ÎúßµÖ “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ Æêü

™üß�úÖ�úÖ ü̧ÖÓÖÖ ´ÖÖµÖ ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ™üß�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, “Ö�ÎúµÖß “Öœü Ÿ̂ÖÖ ü̧ÖÓÖÖ ´ÖÖÖ×ÃÖ�ú, ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾Ö ÖîÃÖ÷Öá�ú �úÖ ü̧)ÖêÆüß

�úÖ ü̧)Öß³ÖæŸÖ šüºþ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

� ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- ¯ÖÏÖ. ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ µÖÖÓÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¯ÖÏ¾Ö¢Öß †Ö×)Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×Ö�ú �Ö“ÖÔ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖß»Ö

¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ Ã¾ÖÖµÖ¢Ö

†Ö×)Ö ¯ÖÏê×¸üŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ �úÖê)ÖŸÖÖÆüß ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖ, ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖÖãÃÖÖ ü̧ �ú´Öß †×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ´Öã»µÖ •µÖÖ ×¤ü¿ÖêÖê ²Ö¤ü»ÖŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ŸµÖÖ ×¤ü¿ÖêÖê

ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ²Ö¤ü»ÖæÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö ´Æü)ÖæÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ

´Öã»µÖÖÖãÃÖÖ ü̧ ŸÖê•Öß Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÖÔ“Öê ´Öã»µÖ ¤êü�Öß»Ö ŸÖê•Öß Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÓ¤üß ×Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Ö“ÖÔ ¾Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ †ÃÖŸÖÖê. ×¤ü»Öê»µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ÛÃ£Ö ü̧

†ÃÖ»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ü̧ÖÆüß»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔÖÖ¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖ ‹�úÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ µÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû �Ö“ÖÖÔ“Öê ´Öã»µÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ×Ö)ÖÔµÖÖÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Æü)ÖæÖ

ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ µÖÖÓÖß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×Ö�ú �Ö“ÖÔ ÆüÖ ‹�úÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖÖ»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê


Yt = C + I + t + Gt ... i

Ct = � Y + 1 ii � = MPC

It = BC ct-et-1 iii B = Capital Output

Gt = . . ..... iv Ratio (G)

It = B � Yt -1- B � Yt -2 v

Y = I + B � Y t -1- B � Yt-2 vi

ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ µÖÖÓÖß ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖ †Ö×)Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖ÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾Ö¹ýÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê ¯ÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü Ã¯ÖÂ™ü

�êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

TyPP Value Nature of Trade Cycle

1 � = 5 B = 0 Cyclied Path

2 � = 5 B = 1 Dumped Aacutation

3 � = 5 B = 2 Ruetution With Cost

4 � = 8 B = 3 Erplosire Path

5 � = 6 B = 4 Cyaical Explosire

Path

1. •Öê¾ÆüÖ ˆ¯Ö³ÖÖ÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ²Ö¤ü»Ö 0 †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖ

ÖÖÆüß ´Æü)ÖæÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß¾Ö¹ýÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß ¯Ö×¸üÃ£ÖßŸÖß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

2. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü “Ö�ÎúÖ´Öß»Ö ²Ö¤ü»Ö ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ´Ö¬µÖÓŸÖ ü̧ß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ †“ÖÖÖ�ú ¾ÖÖœü

Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

3. ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öê “Ö�Îú ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖµÖÖÔ¤êü“µÖÖ †ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)ÖæÖ ÛÃ£Ö¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�Îêú

×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

4. “ÖÖî£µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †×¬Ö�ú ŸÖß¾ÖÎ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧,

5. ¯ÖÖ“Ö¾µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ÆüôæûÆüÆæü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ‘Ö™üŸµÖÖ ¤ü̧ üÖÖê ŸÖê•Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê.

†Ö�éúŸÖß 7.3

� ×ÆüŒÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ×ÆüŒÃÖ µÖÖÓÖß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê ´ÖÖÓ›ü)Öß �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

�êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ÷Öã)Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †Ö×)Ö Œ»ÖÖ�Ôú µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ¾Öê÷Ö ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ‹�ú×¡ÖŸÖ¯Ö)Öê ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

´Æü)ÖæÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê †Öê�ú ¯Ö ü̧ßÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖê. ´Æü)ÖæÖ ‹�ÖÖªÖ �Öê¡ÖÖŸÖ Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰úÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœæü

»ÖÖ÷ÖŸÖê. ‹�úÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ �Öê¡ÖÖÓÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖæÖ ™üÖ�úŸÖÖê. ´Æü)ÖæÖ †¿ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ

×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öǣ ÖḮ ÖÖ)Öê ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖÖê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ †Öê�ú ¯Ö×¸üÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾µÖŒŸÖß“Öê

ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê

¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘Öê)µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö †Ö×)Ö ¿Öê¾Ö™üß ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×¤üÃÖæ »ÖÖ÷ÖŸÖê.

×ÆüŒÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †Ö×)Ö ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾µÖÃŸÖ ×¤ü¿ÖêÖê ¤êü�Öß»Ö �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

�Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öß

�Ö ȩ̂ü¤üß¿ÖŒŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ‹�úÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ ŸÖ ü̧, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾Öê÷ÖÖÖê ‘Ö™ü ÆüÖê‰úÖ ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×¤üÃÖæ »ÖÖ÷ÖŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ

†Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �Ö“ÖÔ µÖÖ ¤üÖêÖ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ×ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ×ÆüŒÃÖ µÖÖÖß Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †Ö×)Ö ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö Æêü ‘Ö™ü�ú ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö×)Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö Ø�ú¾ÖÖ

¯ÖÏ¾Öê÷Ö ´Öã»µÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ †ÃÖŸÖê.

ˆ¤üÖ. 10 �úÖê™üß ¹ý. Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÃÖŸÖÖÓÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ´Öã»µÖ 1/2 †Ö×)Ö ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ´Öã»µÖ 2 †ÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“ÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¹ýÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê.

�úÖ»Ö�ÖÓ›ü Ã¾ÖÖµÖ¢Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú

¯ÖÏê× ü̧ŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ (MPC)

¯ÖÏê× ü̧ŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú (ACXD)

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö

1 10 - - 10

2 10 0.5 10 25

3 10 12.5 15 37.5

4 10 18.75 12.50 41.25

5 10 20.62 3.74 34.36

6 10 17.18 -6.88 20.30

7 10 10.15 -14.06 6.09

8 10 3.04 -6.08 6.06

9 10 3.03 -0.01 13.02

10 10 6.51 6.96 23.47

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ 10 �úÖê™üß ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖê. �Öê¡Ö ´Æü)ÖæÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ 10x 1/2 = 5

¯ÖÏê× ü̧ŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, 5-0 = 5 x 2= 10 ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÖÆêü. ´Æü)ÖæÖ 10+3+10=25 ×ŸÖÃÖ·µÖÖ

�úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö 25x1/2 = 12.5 ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, 12.5-5=7.5x2 = 15 ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú †ÖÆêü.

´Æü)ÖæÖ 10+12.5+15=37.5 ˆŸ¯Ö®Ö ×ÖÙ´ÖŸÖß †ÖÆêü. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü 1 ŸÖê 4 �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö ¯ÖÏê× ü̧ŸÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ 10 �úÖê™üß ¯ÖÖÃÖæÖ 41.25 ¯ÖÖÃÖæÖ 20.30 �úÖê™üß ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê

ÖÖ¾Öê ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüôæûÆüôæû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖãÆüÖ ŸÖê•Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú ü̧ŸÖê.

†Ö�éúŸÖß 7.4

� �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- ¯ÖÏÖ. �úÖê»›üÖ ü̧ µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡µÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê. �êúÃÖ µÖÖÓÖß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö •ÖÖÃŸÖ —

ÖÖ»µÖÖÃÖ ÷Öã)Ö�ú´Öã»µÖ ¾ÖÖœæüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÃÖÖ ü̧)Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †×¬Ö�ú ŸÖß¾ÖÎ ÆüÖê‡Ô»Ö †ÃÖê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ �êú¾Ö™ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôîû ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü �úÖÆüß �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖ-

ÖÓŸÖ ü̧ ÃÖÓ�úÖê“Ö ¤êü�Öß»Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)ÖæÖ ÷ÖæÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¯ÖḮ ÖÖ)Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖß»ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ¯ÖÏÖ¬ÖÖµÖ ×¤ü»Öê ÷Öê»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšü¶Ö“Öê ´Öã»µÖ †Ö×)Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ²Ö“ÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö µÖÖ ¤üÖêÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²ÖæÖ †ÃÖŸÖê ´Æü)ÖæÖ.

I = f (Y,K)

S = f (Y,K)

�úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, •Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÖŸÖôûßÖÓŸÖ ü̧ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ŸÖã»ÖÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧)Ö, ²Ö“ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÖœü-µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß´Öãôê ˆŸ¯ÖÖ¤ü-

ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœæüÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö

´ÖÖ÷Ö)Öß´Öãôêû ¾µÖÖ•ÖÖ“Öê ¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ �Ö“ÖÖÔ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê “Ö»ÖÖß ¾ÖêŸÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ µÖÖ

‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê Æêü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.


ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö Ø²Ö¤æüÖÓŸÖ ü̧ ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ŸÖã»ÖÖêŸÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö ¾ÖêôêûÃÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö

�Ö“ÖÔ �ú´Öß —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. �Ö“ÖÔ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾Öê÷ÖÖÖê ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü)ÖæÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧Ã£ÖßŸÖß

¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê

�

²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß¾Ö¹ýÖ �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê, •Öê¾ÆüÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ŸÖß¾ÖÎ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖê•Öß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖÖÓŸÖ ü̧ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¯ÖÖŸÖôûß ‹�ú

ˆ““Ö Ã£Ö¸ü Ø²Ö¤æü¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»µÖÖÖÓŸÖ¸ü �ú´Öß ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü)ÖæÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ŸÖã»Ö-

ÖêŸÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´ÖÖ¡Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ÛÃ£Ö¸ü

†ÃÖŸÖê. ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖ¡Ö ²Ö“ÖŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. Æêü ¤üÖêÆüß ²Ö¤ü»Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ.

�úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓÖß ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ‹�ú×¡ÖŸÖ¯Ö)Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ABC Ø²Ö¤æü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ Y0 ¯ÖÖÃÖæÖ Y2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓÖÖ

A Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæÖ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ŸÖã»ÖÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü •ÖÖÃŸÖ ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖê. ´Æü)ÖæÖ A ¯ÖÖÃÖæÖ B ¯ÖµÖÕŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü Y ¯ÖÖÃÖæÖ Y2 ¯ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. B Ø²Ö¤æüÖÓŸÖ ü̧

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“µÖÖ ŸÖã»ÖÖêŸÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü •ÖÖÃŸÖ ×¤üÃÖæÖ µÖêŸÖê. �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓÖß ²Ö“ÖŸÖ †Ö×)Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖ ¤üÖêÖ ‘Ö™ü�úÖÓ«üÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

“Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ´Æü)ÖæÖ �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖ¯Öê�ÖÖ �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö ÁÖêÂšü ´ÖÖÖ»Öê •ÖÖŸÖê.

7.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖÖ ¯ÖÏ¿Ö :- �ÖÖ»Öß»Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÓ“Öß ¤üÖêÖ ¾ÖÖŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ.

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ ×»ÖÆüÖ ?

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ ?

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê �úÖê)ÖŸÖß ?

4. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß �úÖ¸ü)Öê ÃÖÖÓ÷ÖÖ ?

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖã“Ö¾ÖÖ ?

�ÖÖ»Öß»Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÓ“Öß 40 ŸÖê 50 ¾ÖÖŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ. 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

2. �êúÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö¸üß»Ö ™üß�úÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

�ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÓ“Öß £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ. 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ?

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ?

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ?

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ. 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“ÖÖ �êúÃÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ.

2. �úÖ»›üÖȩ̂ ü µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ.

3. ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ.

�úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ‹�úÖ ¯ÖÏ¿ÖÖ“Öê ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ˆ¢Ö ü̧ ×»ÖÆüÖ. 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? ŸÖê ÃÖÖÓ÷ÖæÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö �ú¸üÖ.

2. ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�Ö)Ö �ú ü̧Ö.

7.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“µÖÖ ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖê•Öß, ‘ÖÃÖ ü̧)Ö, ´ÖÓ¤üß ¾Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê †¬µÖµÖÖ, µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ×Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)µÖÖ“Öß �úÖ¸ü)Öê

¸üÖÂ™ÒüÖ-¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú µÖÖÓ“Öê †¬µÖµÖÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

¯ÖÏÖ. ¿Öǽ ¯Öß™ü ü̧ µÖÖÓÖß 1. ŸÖê•Öß, 2. ‘ÖÃÖ¸ü)Ö, 3. ´ÖÓ¤üß, 4. ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“µÖÖ “ÖÖ¸ü †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ‹�úÖ´ÖÖ÷ÖÖế ÖÖ÷Ö ‹�ú µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ / “Ö�ÎúÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �úÖêšê ÆüÖêŸÖê ¾Ö

¿Öê¾Ö™ü �úÖêšêü ÆüÖêŸÖÖê Æêü ×ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö)Öê ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê ÖÖÆüß.

¯ÖÏÖ. �êúÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾ÖÖœü)ÖÖ·µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ‘Ö™üÖê“Öß ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê »ÖÆüÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †¿Öß »Ö�Ö)Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ

�úÖ»Ö�ÖÓ›ü ¾Ö ‘Ö™ü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †¿Öß »Ö�Ö)Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ �úÖ ü̧)Öê µÖÖÓ“Öß

‹�úÖ´ÖÖ÷ÖÖế ÖÖ÷Ö ‹�ú ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß †Ö¾ÖŸÖÔÖê ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ÆüÖêµÖ.

•ÖÖòÖ ´ÖêÖÖ›Ôü �êúÃÖ µÖÖÓÖß †Ö¯Ö»µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖµÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“µÖÖ

¯ÖÖŸÖôûß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ÆüÖêµÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖß»Ö

ˆ““ÖÖ¾Ö“ÖÖÖÓ́ Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îêú ‘Ö›æüÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

7.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :- 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú :- ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�Îú ´Æü)Ö•Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö»Ö™æüÖ-¯ÖÖ»Ö™æüÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö)ÖÖ¸üÖ

†ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö †£Ö¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¾Ö †Öî¤üÖ×ÃÖµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß.

2. ŸÖê•Öß :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, Ö±úÖ, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖß

µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)µÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß. ÃÖ´Öé̈ üß ¾Ö ‹�ú ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ³Ö ü̧³Ö¸üÖ™ü ÆüÖêŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ»ÖÖ ˆŸ�úÂÖÖÔ¾ÖÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

3. ´ÖÓ¤üß :- ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖ ¾ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê �ú´ÖÖ»Öß“Öß ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ×Ö ü̧Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤ü †Öî¤üÖ×ÃÖµÖ ×-

Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.

4. ÃÖã¬ÖÖ¸ü)ÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ´ÖÓ¤üß�ú›æüÖ ŸÖê•Öß�ú›êü •ÖÖ)µÖÖ“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ / ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß. µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ

†ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ ü̧)ÖÖ ÆüÖê‰úÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ¯ÖãÖ¹ý••Öß¾ÖÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ˆÙ•ÖŸÖÖ¾ÖÃ£ÖÖ

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

5. ‘ÖÃÖ ü̧)Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ŸÖê•Öß�ú›æüÖ ´ÖÓ¤üß�ú›êü •ÖÖ)ÖÖ¸üß †¾ÖÃ£ÖÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖ´Ö¬µÖê / ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ´Ö¬µÖê

×¯Ö”êûÆüÖ™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¤ü ü̧ß�ú›êü »ÖÖê™ü»Öß •ÖÖŸÖê.

7.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß :-

1. Gorden. R.A. (1961), “Business Fluctuations”, Harper And

Row, Publicatons, New York

2. Gorden R.A. & Klein. L.R. (Eds,) (1965) :Readings in

Busines Cycles”, Irwin Home wood Publications

3. Lipsey R.G. & Chrystal (2005), An Introduction to Positive

Economics, 10th Edition

4. ¯ÖÏÖ. ›üÖò. •Öê. ‹±ú. ¯ÖÖ™üß»Ö, (ÃÖÓ̄ ÖÖ.) †ÖòŒ™üÖê 2011, ÃÖ´Ö�úÖ»ÖßÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿ÖÖ,

�úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü

5. ¤êü¿Ö´Öã�Ö ¿ÖÖ´Ö (2004) Ã£Öæ»Ö †Ö¬Öæ×Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿ÖÖ, ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü

6. ¯ÖÏÖ. ›üÖò. ›üß.•Öß.¯ÖÖ™üß»Ö ¾Ö ¯ÖÏÖ. ›üÖò. ›üß.†Ö ü̧. •Ö÷ÖŸÖÖ¯Ö, (2010) ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ

¯ÖÛ²»Ö�êú¿ÖÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö

7.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿Ö :- 1. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÓ¤üß×¾ÖÂÖµÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ýÖ ŸÖß“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ)Ö �ú¸üÖ. 2. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÓ¤üß“Öê †Ö¯Ö»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓ¾Ö¸ü“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

‘Ö™ü�ú -8 †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£Ö ü̧ß�ú ü̧�Ö †Ö×�Ö Ã£Öæ»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö




8.2.1 Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¬µÖêµÖ †Ö×)Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ

8.2.2 ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾ÖÂÖµÖß“Öê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú Ã£Öæ»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

8.2.3 ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö






8.0 ˆ×§üÂ™êü :- µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß †£Ö¾ÖÖ ´Öã§êü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

6. ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´Æü)Ö•Öê �úÖµÖ ? ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

7. Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¾Ö ŸµÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

8. †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£Ö¸üß�ú¸ü)Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

9. ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß �úÖµÖì ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

10. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

11. †ÖÙ£Ö�ú †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ¤æü¸ü �ú¸ü)µÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

8.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �úÖê)ÖŸÖßÆüß †ÃÖÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖ)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ šêü¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšü»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß

¬ÖÖȩ̂ ü)Öê / ˆ×§üÂ™ü¶ê šü ü̧×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ́ Ö¬µÖê ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖ, ÛÃ£Ö ü̧ß�ú¸ü)Ö, †ÖÙ£Ö� ¾Öé̈ üß, †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

´ÖÖ÷Öß»Ö ¯ÖÏ�ú¸ü)ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö)Ö “Ö»Ö−Ö †×ŸÖ¾Öé̈ üß ¾Ö ²Öê�úÖ¸üß ×¾ÖÂÖµÖ�ú †−Ö�ú †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ †³µÖÖÃÖ»Öê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

“Ö�ÎúÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ŸÖ•–ÖÖÓ“Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îú ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö †³µÖÖÃÖ»Öê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öß “Ö�Îêú

¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ¸ü µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †×ŸÖ¾Öé̈ üß´Öãôêû ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. †´Öê×¸ü�êúŸÖ ¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÓ¤üß»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê

¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖÖÓ“Öê “Ö™ü�êú †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ»Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ−ÖÖ

´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ�ú ü̧)ÖÖŸÖ †Ö¯Ö)Ö ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß¾Ö¸ü ŸÖÃÖê“Ö “Ö»Ö−Ö †×ŸÖ¾Öé̈ üß ¾Ö ²Öê�úÖ¸üß µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ �ú¿Öß ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ“Öß ¯Ö¸üÖ�úÖÂšüÖ �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¾Ö

ŸµÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê �ú¿Öß ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü)ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.

8.2.1 Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ˆ§êü¿Ö / ¬µÖêµÖ †Ö×�Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖß»Ö ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê šü ü̧¾Öæ−Ö ŸÖß ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß •µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸµÖÖÃÖ Ã£Öæ»Ö ´ÖÖ−ÖÖ−Öê

†ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

¯ÖÏŸµÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß)Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ²Öê�úÖ¸üß, Ø�ú´ÖŸÖ †Ã£ÖîµÖÔ,

†ÖÙ£Ö�ú †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö, †»¯Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öß †×¬Ö�úŸÖÖ ŸµÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö †¿ÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê 1. ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ 4. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ

2. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ 5. ²ÖÖÊ / ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

3. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß

� Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖ´ÖÖȩ̂ ü“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÊÖ �úÖÆüß †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ŸÖ ü̧, �úÖÆüß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ

†»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ‹�ú¤üÖ �úÖ Æüß ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öß �úß, ŸÖß ÃÖÖ¬µÖ

�ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ“Öê

Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. ¯Öæ�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ :- �úÖ´Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öß ‡“”ûÖ ¾Ö ¯ÖÖ¡ÖŸÖÖ †ÃÖ)ÖÖ·µÖÖ ¾µÖÜŒŸÖ−ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ ¾Öêôû �úÖ´Ö ×´Öôû)Öê ´Æü)Ö•Öê ¯Öã)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖ. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ (³Öǽ Öß, ÁÖ´Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö) ¯Öã̧ êü¯Öæ̧ ü ¾Ö ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ

¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ÷ÖÖšü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¤ü ü̧ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“µÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¹ý−Ö šü ü̧×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü)µÖÖ“Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß �Ö´ÖŸÖÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †£Ö¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÁÖ´Öß�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²Öê�úÖ¸üß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¯Öæ)ÖÔ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÷Ö¸ü•ÖÖ

³ÖÖ÷Ö×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÜŒŸÖ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Öãôêû

−ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²Öê�úÖ ü̧ß ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ÖãÓ™üŸÖÖê. ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß

ŸÖ ü̧, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß ¾Ö ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ¬µÖêµÖ ÷ÖÖšü»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö»µÖÖÃÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ

•ÖÖÃŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖŸÖê. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœæü−Ö Ÿ̂¯ÖÖ¤ü−Ö,

ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖê.´Æü)Öæ−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸ü)Öê Æêü Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ˆ×§üÂ™ü ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

2. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ :- Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ Æêü Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ̄ Öî�úß ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÆüÖêµÖ.Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÖÔ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê²ÖÖ²ÖŸÖ

†£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÖÆêüŸÖ. �úÖÆüß †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, Ø�ú´ÖŸÖß ‹�úÖ“Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ÛÃ£Ö ü̧ −Ö šê¾ÖŸÖÖ ×ŸÖ“µÖÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖ−Öãºþ¯Ö

²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¤êü)Öê ÆüÖêµÖ. ŸÖ ü̧, �úÖÆüà“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö †Ö)Ö)Öê ´Æü)Ö•Öê Ø�ú´ÖŸÖ ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ ÆüÖêµÖ. ŸÖ ü̧, �úÖ»ÖÔ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß´Ö¬µÖê ´ÖÖêšê “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ −Ö ÆüÖê‰ú ¤êü)Öê ´Æü)Ö•Öê Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ÆüÖêµÖ.

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †−Öê�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»µÖÖ ŸÖ ü̧,

¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê, ŸµÖÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ µÖÖ“ÖÖ ±ú™ü�úÖ ²ÖÃÖŸÖÖê. †ÖµÖÖŸÖß“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ¾ÖÖœüŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß

—ÖÖ»µÖÖ ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ¾Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™üŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‘Ö™üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ

¾ÖÖœüŸµÖÖ −Ö�úÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ‘Ö™ü»Öê»µÖÖÆüß −Ö�úÖê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Æüôæû¾ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö Æüôæû¾ÖÖ¸ü ‘Ö™üŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü)Öê †£ÖÔŸÖ•–Ö ÃÖã“Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ.

3. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß :- †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ³ÖÖîŸÖß�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ¾ÖÖœü �ú¸ü)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. †ÖÙ£Ö�ú

¾Öé̈ üß“Öê ¬µÖêµÖ Æêü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öê

¬µÖêµÖ Æêü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¹ý−Ö ´ÖÖê•ÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ÷Öß»Ö ¾ÖÂÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

(•Öß.›üß.¯Öß.) •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß —ÖÖ»Öê †ÃÖê ´ÖÖ−ÖŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ×−Ö¤ìü¿Ö�ú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê

�úß, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ³Öǽ Öß ÁÖ´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸ü)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ−ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ −µÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖ ±úÖ¸ü £ÖÖê›ü¶Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

×¾Ö�úÃÖßŸÖ-ÁÖß´ÖÓŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü, ÃÖÓ�µÖê−Öê •ÖÖÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÷Ö¸üß²Ö †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ÷Ö¸üß²Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ

¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ ×�úŸÖßŸÖ ü̧ß ¯Ö™üà−Öß �ú´Öß †ÖÆêü. ´Æü)Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö)Öê Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ˆ§êü¿Ö †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê“µÖÖ ¾ÖÖœüß¿Öß †ÃÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †ªÖ¾ÖŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö / ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (GDP) Ø�ú¾ÖÖ Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö / ˆŸ¯Ö®Ö

(GNP) µÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¤ü ü̧ »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö,

¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü ™üÖôæû−Ö †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÖÔ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÷ÖÖšü»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ´Æü)Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú

‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖê)ÖÖ ȩ̂ü “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ ™üÖôû)Öê ÆüÖêµÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ´Æü)Öê ¤êü¿ÖÖŸÖ †×ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö −µÖæ−Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‰ú −Ö ¤êü)Öê ÆüÖêµÖ. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“ÖÖ ¤ü ü̧ †Ö×)Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾Öé̈ üß ¤ü ü̧ ‡.

×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê šü̧ üÖ×¾Ö�ú �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¯ÖµÖÕŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÖÔ“Öê ¬µÖêµÖ ÷ÖÖšü»Öê ÷Öê»Öê †ÃÖê

´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö�úŸÖì †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÖÔ»ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö †Ö×)Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ †ÃÖê ´ÖÖ−ÖŸÖÖŸÖ.

†ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê †ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�Îêú ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ‘Ö™üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü

¾ÖÖœü×¾Ö)Öê, †ÖÆêü ŸÖÖê ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü̧ ü ÛÃ£Ö¸ü šêü¾Ö)Öê µÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ×™ü�ú×¾Ö)Öê, ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)Öê Æêü Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê

´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

5. ²ÖÖÊ / ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ šêü¾Ö)Öê Æêü ÃÖã̈ üÖ Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¬µÖêµÖ †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ

ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öà´Öãôêû ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÓ÷ÖÖ•ÖôûßŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ü̧ÖÆüß»Ö †£Ö¾ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ÷ÖÓ÷ÖÖ•Öôûß ÛÃ£Ö ü̧ ü̧ÖÆüß»Ö µÖÖ“Öß

�úÖôû•Öß ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¾Ö ü̧ ×´Öôû¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−Ö

×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †ÖµÖÖŸÖ ‘Ö™ü¾Öæ−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

šêü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÃÖÖ¬ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ²ÖÖÊ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÖÊ

ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ¾ÖÖœü, ŸÖæ™üß“µÖÖ †£ÖÔ ³Ö ü̧)µÖÖŸÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö †ÖµÖÖŸÖß“Öê ´Öæ»µÖ Æêü ×−ÖµÖÖÔŸÖß“µÖÖ ´Öæ»µÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß •Ö÷ÖÖŸÖ −ÖÖ“ÖŒ�úß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ¯ÖŸÖ �ÖÖ»ÖÖ¾ÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

¸üÖ�Ö)Öê Æêü Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü.

� Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü :- •Öê¾ÆüÖ ‹�ú ¬µÖêµÖ / ˆ§êü¿Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê †£Ö¾ÖÖ ‹�úÖ

ˆ§êü¿ÖÖ´Öãôêû ¤ãüÃÖ¸êü ˆ§êü¿Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö −Öã�úÃÖÖ−Ö

ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¤üÖê−Ö ˆ§êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÓ‘ÖÂ–ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö ˆ§êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ‹�ú ˆ§êü¿Ö ÃÖ±ú»Ö ÆüÖêŸÖÖê †ÃÖê †−Öê�ú ˆ§êü¿Ö

†ÖÆêüŸÖ �úß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´Ö¬µÖê ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ / ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ú

¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖÓ´Ö¬µÖê ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ 1. ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ �úß �ú´Öß “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü

2. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �úß Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖéÔ

3. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �úß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

4. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �úß ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

5. ÃÖ´ÖŸÖÖ �úß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ

6. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡Ö �úß �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö

7. •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)Ö �úß ¤êü¿Öß ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

� ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ“Öê / ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö :- 1. ¯Öæ�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×¾Ö¹ý ü̈ �ú´Öß “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü :- †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ �êú»ÖÖ

÷Öê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖê•Ö−ÖÖ�úÖ¸ü ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö ü̧

¤êüŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü)µÖÖ“ÖÖ ¬ÖÖê�úÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ¾Ö

²Öê�úÖ¸üß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏÖ. ‹›ǘ ÖÓ›ü ×±ú»Öß¯ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü Æêü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ¸ü, ²Öê�úÖ¸üß ¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖãôêû ¾ÖêŸÖ−Ö¾Öé̈ üß

ÆüÖê‰ú−Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü �ú´Öß �ú¸üÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²Öê�úÖ¸üß“ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¤ü ü̧ Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

¯Ö¸ÓüŸÖæ, †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö ×²ÖÎ™êü−Ö´Ö¬µÖê “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¤ü̧ ü ¾Ö ²Öê�úÖ¸üß“ÖÖ ¤ü¸ü Æêü ¤üÖê‘ÖêÆüß •ÖÖÃŸÖ †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê.

2. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ×¾Ö¹ý ü̈ Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ :- Æüß ²ÖÖ²Ö †¯Öæ)ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü �úß “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü µÖÖÃÖÖ¸ü�Öß“Ö †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ±ú�ú ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ

“Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †£Ö¾ÖÖ Æüôæû¾ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ™üÖò×−Ö�ú“Öê �úÖ´Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû −Ö±úÖ ¾ÖÖœæü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß

¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÖÓ“Öê ü̧ÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖê, ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, Ø�ú´ÖŸÖß

•ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ ŸÖ¸ü ¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‘Ö™üŸÖÖŸÖ ¾Ö ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü¸ü Æüß ‘Ö™üŸÖÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö)Öß´Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ´Æü)Ö•Öê“Ö ‹�Óú¤ü¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

‹�Óú¤ü ü̧ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü)µÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ÆüÖ ˆ§êü¿Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÆüÖ ˆ§êü¿Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü»ÖÖ ŸÖ ü̧, †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü ü̧

‘Ö™üŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧»ÖÖ ŸÖ¸ü, †×ŸÖ-“Ö»Ö−Ö ¾Öé̈ üß ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧

×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

3. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ×¾Ö¹ý ü̈ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ³ÖÖ÷Ö ‘Öê‰ú−Ö“Ö

×¾Ö�úÃÖßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖȨ̈ üŸ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖ �ú¸üÖ¾Öß“Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ,

ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü)Öê Æüß ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü¸ü ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖ, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ

ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¸üÖ�Ö−ÖêÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¸üÖ×Æü»Öß ŸÖ¸ü, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßê“Öê ˆ×§üÂ™ü Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê ŸÖ¸ü, ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖ ¬ÖÖê�úÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

•Ö¸ü, ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö �úÖµÖ´Ö †ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖæ™üß“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ‘Ö™üŸÖê.

´Æü)Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �úß ²ÖÖÊ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê.

4. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �úß ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öê ¬µÖêµÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)Öê �Îú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ šü¸üŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö †ÖÙ£Ö�ú

¾Öé̈ üßÃÖÖšüß ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê †¯Öê�ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ´Öãôêû ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ Æü× ü̧ŸÖ÷ÖéÆü ¾ÖÖµÖæ

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê‰ú−Ö (�úÖ²ÖÔ−Ö, ×´Ö£Öê−Ö) •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ−Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ •Ö÷ÖÖ»ÖÖ ÷ÖÏÖÃÖßŸÖ �ú ȩ̂ü»Ö ´Æü)Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ÆüÖ

ˆ§êü¿Ö Ã¾Öß�úÖ¸üÖµÖ“ÖÖ ×�ú �ú´Öß ²ÖÖÊŸÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸üÖµÖ“Öß Æêü šü¸ü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö.

¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ Æêü ¬µÖêµÖ ¤êü�Öß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü)Ö•Öê †ÃÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �úß, ³ÖÖ¾Öß ×¯Öœü¶ÖÓ“µÖÖ

÷Ö¸ü•Öê»ÖÖ ¬ÖŒ�úÖ −Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ ×ŸÖ“µÖÖ¿Öß ŸÖ›ü•ÖÖê›ü −Ö �ú ü̧ŸÖÖ ÃÖÖÓ̄ ÖÏŸÖ �úÖôûÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö)ÖÖ¸üÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †£Ö¾ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

¾Öé̈ üß ÆüÖêµÖ.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß Æêü ¬µÖêµÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê ŸÖ ü̧, •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö ü̧)ÖÖ“Öê •ÖÖÃŸÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ

×¾Ö�úÖÃÖ Æêü ¬µÖêµÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

5. ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ :- ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾Ö »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ˆ§êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Æüß ×¾Ö¸üÖê¬Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. »Ö¾Ö×“Ö�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öß ŸÖ¸ü,

†Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö“Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú¸ü)Ö Ã¾Öß�úÖ¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)ÖÖ´Ö¬µÖê 'ÆüÖµÖ¸ü †Ñ›ü ±úÖµÖ¸ü' Æêü ÁÖ´Öß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÖÆêü.

´Æü)Ö•Öê �úÖ´ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¤üÖ´Ö Ø�ú¾ÖÖ �ú¸üÖ¸ü �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü. †´Öê×¸ü�êúŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü �úÖµÖ´Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. Æêü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê ŸÖ¸ü, ¤êü¿ÖÖŸÖ

»Ö¾Ö×“Ö�ú ÁÖ´Öß�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšü †ÃÖê»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ −ÖÃÖê»Ö. �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ �úÖµÖ´Ö −ÖÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ŸÖê �ú ü̧Ö ü̧Ö¾Ö ü̧

�úÖ´Ö �ú ü̧)ÖÖê †ÃÖŸÖß»Ö. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×−Ö¾Öé¢Öß ¾ÖêŸÖ−Ö −ÖÃÖê»Ö. �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü �úÖµÖ¤êü »ÖÖ÷Öæ −ÖÃÖŸÖß»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖ´Öãôêû †−Öê�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ

�úÖ´Ö ×´Öôêû»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †»Ö¾Ö“Öß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê ŸÖ¸ü, ±úŒŸÖ �úÖÆüß ÁÖ´Öß�úÖÓ−ÖÖ“Ö �úÖµÖ´Ö �úÖ´Ö ×´Öôêû»Ö ²ÖÖ�úß ²Öê�úÖ¸ü

¸üÖÆüŸÖß»Ö.

6. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö¹ý ü̈ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö :- †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ

¾Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ¾Ö ¤êü)µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡Ö ¾ÖÖœü»Öê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,µÖÖ

�Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †¯ÖµÖ¿ÖÖÓ́ Öãôêû �ú•ÖÔ, ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü ÆüÖê‰ú−Ö �ÖÖ•Ö÷Öß�ú¸ü)Ö, ˆ¤üÖ ü̧ß�ú ü̧)Ö, •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)Ö ¾Ö

²ÖÖ•ÖÖ ü̧ß�ú ü̧)Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öß ÷Öê»µÖÖ. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö Æêü −Ö°µÖÖŸÖ “ÖÖ»ÖŸÖê. �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê “ÖÖ»ÖŸÖê ´Æü)Öæ−Ö �ÖÖ•Ö÷Öß

�Öê¡ÖÖ»ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ¤êü)µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖÓ�æú“ÖßŸÖ —ÖÖ»Öê. �ÖÖ÷Öß �Öê¡ÖÖŸÖ ÷Öã)Ö¾Ö¢Öê�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê ¾Ö

−Ö±úÖ�ÖÖȩ̂ üß ¾ÖÖœüŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÷Öã)Ö¾Ö¢ÖÖ¯Öæ)ÖÔ ¾ÖÃŸÖæ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö −ÖÖ −Ö±úÖ −ÖÖ ŸÖÖê™üÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ ¾ÖÃŸÖæ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ

•ÖÖŸÖÖŸÖ. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

7. •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧�Ö ×¾Ö¹ý ü̈ ¤êü¿Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧)Öê Æêü Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê †×»Ö�ú›üß»Ö ¬µÖêµÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. †−Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−Öß

•ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê. µÖÖ´Ö¬µÖê •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧)Ö, ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ß�ú¸ü)Ö, ˆ¤üÖ ü̧ß�ú ü̧)Ö ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß�ú¸ü)Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

µÖÖ ÃÖ¾ÖÖṌ Öãôêû •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÓ¤üß»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö−Öê —ÖÖ»ÖßŸÖ, ²Ö¤ü»Ö

—ÖÖ»Öê. ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖ ¾ÖÖœü, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™üßŸÖ ¾ÖÖœü, �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ¸üß¯Ö)ÖÖ, µÖã̈ êü Æêü ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖœüŸÖê.

µÖÖˆ»Ö™ü ‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß / ¤êü¿Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ±úÖµÖ¤êü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ

²Ö“ÖŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß´Öãôêû ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿Öß ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ́ Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ´ÖÓ¤üß“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖê¾Öœêü —ÖÖ»Öê −ÖÖÆüß.

8.2.2 ¯Öæ�ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß“Öê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú Ã£Öæ»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−Öß �Öã»µÖÖ / ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»µÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �Öã»ÖÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ×−Ö²ÖÕ¬Ö �úÖœü»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ-

×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü»Öß ¾Ö †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœü»Öê ¾Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧Ö¾Ö»ÖÓ²Ö−Ö

¾ÖÖœü»Öê. ‹¾Öœêü ´ÖÖ¡Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �úß, •µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß �Öã»µÖÖ / ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê −ÖÖÆüß ŸµÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —

ÖÖ»ÖÖ −ÖÖÆüß. •µÖÖÓ−Öß Æêü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�ú¸ü»Öê ŸµÖÖÓ“ÖÖ ´ÖÖ¡Ö •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü Æêü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¯Ö ü̧¾Ö»Öß“Öê ¿Ö²¤ü ²Ö−Ö»Öê. ŸµÖÖ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖÖ Æüß

ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü.

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖÖ - •Öê¾ÆüÖ ‹�úÖ ×šü�úÖ)ÖÖÆæü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×šü�úÖ)Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö�ú-•ÖÖ¾Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖÖ †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖÖ •Ö÷ÖÖ“µÖÖ

²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö�ú •ÖÖ¾Ö�ú / Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †ÃÖŸÖê.

•Öê¾ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¾Öê÷ÖÖ−Öê ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö / Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖêÖ»ÖÖ¿Öß µÖêŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿Ö µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

†Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö)ÖŸÖÖê. µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öê ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖê¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

�Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö šü̧ ü×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �úÃÖÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

´ÖãÓ›êü»Ö °»Öế Öà÷Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß IS-LM-BP Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ

¾Ö ²ÖÖÊ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê»Öê ˆ×§üÂ™ü �úÃÖê ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö Æêü †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ−Öß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö

²ÖÖÊ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö)µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ¸ü ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý −ÖµÖê ¾Ö †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ×−Ö²ÖÕ¬Ö »ÖÖ¤ü)Öê µÖÖê÷µÖ

−ÖÖÆüß ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. ¾µÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ †Öê‘ÖÖ»ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ¤êüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö)Öê †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö)ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

�Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖÃ£ÖêŸÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê»µÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“Öê ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ÛÃ£Ö¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü ¾Ö ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧ Æêü ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ.

1. ÛÃ£Ö ü̧ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖê ¾Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü̧ ü ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ ¾Ö�Îú (BP) ÆüÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú ´Æü)Ö•Öê“Ö †Ö›ü¾µÖÖ †�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¾Ö¸ü �úÖµÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ Æêü LM-IS-BP ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖ´Ö•ÖŸÖê.

o ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¯Öæ¾Öá“ÖÖ LM ¾Ö�Îú ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¯Öê¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Ö¬µÖê Ã¾Öß�úÖ¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú.

8.1 ´Ö¬µÖê ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ ÛÃ£Ö¸ü −ÖÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.1 ´Ö¬µÖê OY µÖÖ ˆ³µÖÖ †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾Ö OX µÖÖ †Ö›ü¾µÖÖ †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. BP ÆüÖ †Ö›ü¾µÖÖ OX †�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü †ÃÖ)ÖÖ¸üÖ BP ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆüê. IS ÆüÖ

²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö LM ÆüÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. IS-LM-BP Æêü ŸÖß−Æüß ¾Ö�Îú ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ E Ø²Ö¤æüŸÖ

”êû¤üŸÖÖŸÖ. µÖÖ E Ø²Ö¤æü“ÖÖ OR ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö OY Æüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †ÖÆêü. ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê †ÃÖŸÖÖ LM1 ÆüÖ ¾Ö�Îú ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö E1 Ø²Ö¤æüŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

OR1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ Ÿ̂¯Ö®ÖÖŸÖ OY1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. Æüß ŸÖæ™ü �ú´Öß

�ú¸ü)µÖÃÖÖšüß ¯Öêî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™ü¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê �úÖ ü̧)Ö, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœüŸÖÖê.

o ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö, ²Ö“ÖŸÖ,

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Ôú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœæü−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ Ÿ̂¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

¾µÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †Ö�éúŸÖß �Îéú 8.2 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.2 ´Ö¬µÖê BP ÆüÖ ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ´Æü)Ö•Öê“Ö

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö−Öß�ú �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû IS ¾Ö�Îú ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Öãôû“ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü ²Ö¤ü»Öæ−Ö E1 ÆüÖêŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü OR ¾Ö¹ý−Ö OR1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö OY ¾Ö¹ý−Ö OY1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ¾ÖÖœüŸÖê ŸÖß �ú´Öß �ú¸ü)µÖÖÃÖÖ‡ß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü �ú¸ü)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖŸ�ú¸Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯Öæ−ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ µÖêŸÖê.

o ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ -ÃÖÓ×´ÖÁÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ´Öãôê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤êü¿ÖÖ²ÖÖÆêü ü̧ •ÖÖ‰ú

»ÖÖ÷ÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ŸÖê £ÖÖÓ²Ö¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ×¾Ö�Îúß �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ

‘Ö™üŸÖê. ÛÃ£Ö¸ü ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²ÖÖÊ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú ü̧)µÖÖŸÖ †ÃÖ±ú»Ö šü¸üŸÖÖê.

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ

µÖê)µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¾ÖÖœüŸÖê. †¾Ö´Öæ»µÖ−ÖÖ´Öãôêû ‘ÖÃÖ ü̧»Öê»µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß

�ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ÃÖ¯ÖÖ™üÖ ÃÖã¹ý �ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß ÆüÖê̂ ã−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¾Ö

µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖê. ÃÖÓ×´ÖÁÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ÆüÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö †Ö�éúŸÖß �Îú. 8.3 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß 8.3 ´Ö¬µÖê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú LM1 †ÃÖÖ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü R1 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤êü¿ÖÖ²ÖÖÆêü¸ü •ÖÖ‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ÛÃ£Ö ü̧ ×¾Ö×−ÖµÖ´Ö ¤ü̧ Ö´Öãôêû †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²ÖÖÊ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôê ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾Ö�Îú (IS) ¾Ö ü̧“µÖÖ

²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�æú−Ö IS1 ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Öê‘Ö ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧

×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ‘Ö™ü»Öê»Öê ´Öæ»µÖ �ú´Öß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß �ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü OR1 ¾Ö¹ý−Ö

OR ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö −Ö¾Öß−Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö E1 Ø²Ö¤æüŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü OR †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö

OY1 —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ×šü�úÖ)Öß E ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü E1 ÆüÖ

ÃÖÓŸÖæ−Ö Ø²Ö¤æü ‹�úÖ“Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÓ̧ üŸÖæ, E1 Ø²Ö¤æü»ÖÖ ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¯Öæ¾Öá“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü¯Öê�ÖÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß

×¤üÃÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÛÃ£Ö ü̧ ×¾Ö×−ÖµÖ´Ö ¤ü ü̧Ö“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¾Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖê.

2. »Ö¾Ö×“Ö�ú / ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö»ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ :- ÛÃ£Ö¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ×¾Ö¢ÖßµÖ

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖê‰ú−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ‘Ö™ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê

†Ö÷Ö´Ö−ÖÆüß ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖŸÖÖ ŸÖ¸ü»ÖŸµÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö»ÖÖ

¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ �úÖµÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê †³µÖÖÃÖæ

o ´Öã¦üÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- »Ö¾Ö×“Ö�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧¿ÖêÂÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™æü−Ö ×¾Ö×−ÖµÖ´Ö ¤ü ü̧ Æüß �ú´Öß

ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¸ü)µÖÖŸÖ ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß

šü̧ üŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 8.4 ´Ö¬µÖê ŸÖ¸ü»ÖŸµÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖ»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ

¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.4 ´Ö¬µÖê ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ E Ø²Ö¤æü»ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê ¾Ö µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

Ø²Ö¤æü“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †−Öã�Îú´Öê OR ¾Ö OY †ÃÖŸÖê.

´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû LM ¾Ö�Îú ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�ãú−Ö LM1 ÆüÖêŸÖÖê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: K Ø²Ö¤æü−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ)Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧

ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸÖÖŸ¯Öæ̧ ŸÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤üÖ¸ü ‘Ö™üŸÖÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ‘Ö™üß´Öãôêû “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ‘Ö™æü »ÖÖ÷ÖŸÖê ¾Ö

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: IS ÆüÖ ¾Ö�Îú ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖ¸ü�úŸÖÖê ¾Ö −Ö¾Öß−Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü E1 ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÛÃ£Ö¸ü ü̧ÖÆæü−Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö

OY1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤ŸÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ üŸÖê.

o ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- »Ö¾Ö×“Ö�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖ»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ

¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖæ™ü

¾ÖÖœüŸÖê ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 8.5 ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.5 ´Ö¬µÖê E µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü»ÖÖ OR ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾Ö oy Æêü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ÖÆêü. ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû IS ¾Ö ü̧ ÃÖ ü̧�úŸÖÖê. ¾Ö IS1 ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö LM ¾Ö�ÎúÖ»ÖÖ E1 Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖÆæü−Ö OR1 ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö OY ¾Ö¹ý−Ö OY1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. µÖê£Öê »Ö�ÖÖŸÖ ‘µÖÖ¾ÖµÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö ´Æü)Ö•Öê E1

Ø²Ö¤æüŸÖ ŸÖÖŸ¯Öæ̧ ŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ †Öê‘Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ

¾ÖÖœæü »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“Öê “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö −ÖÂ™ü �ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœüŸÖÖê.

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: IS1 ¾Ö�Îú ´Öãôû ¯Ö¤Ö¾Ö¸ü µÖê‰ú−Ö IS ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ¯ÖæÙ¾Ö“µÖÖ E Ø²Ö¤æü´Ö¬µÖê“Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß / †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖê.

o ´ÖÖî¦üß�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ×´ÖÁÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- µÖÖ ¤üÖê−Æüß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ‹�úÖ“Ö ¾ÖêôûÖ �êú»µÖÖÃÖ ´Öãôû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö

−Ö¾Öß−Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. »Ö¾Ö“Öß�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖ»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¸üŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ üŸÖê. Æêü †Ö�éúŸÖß �Îú.8.6 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê

†ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.6 ´Ö¬µÖê LM, IS ¾Ö BP ¾Ö�Îú ¯Ö¸Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ. ŸÖê£Öê E ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü †ÖÆêü. µÖÖ Ø²Ö¤æü»ÖÖ OR

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö OY ‡ŸÖ�êú ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖŸÖê.

¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖ´Öãôêû (´ÖÖî¦üß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü) LM ¾Ö�Îú ˆ•Ö¾Öß�ú›êü ÃÖ¸ü�ãú−Ö LM1 ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

�ú´Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸Ö¾ÖÖ. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ü̧ÖÆæü−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. E1 ÆüÖ −Ö¾ÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ø²Ö¤æü ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê.

µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, »Ö¾Ö“Öß�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸Ö»ÖÖ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ üŸÖ

−ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ üŸÖê.

´Æü)Ö•Öê“Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ¯Öæ)ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ±úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ šü ü̧ŸÖÖê.

8.2.3 ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ “Ö»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�ú ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ö�ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ �úÖµÖ´Ö ¸üÖ�Ö)µÖÖÃÖÖšüß“Öê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Æêü ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ :- ¤êü¿ÖÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê Ã£Öæ»Ö´ÖÖ−ÖÖ−Öê ´Æü)ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

²ÖÑ�ú¤ü̧ ü, ¸üÖê�Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö, �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ü̧Öê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß µÖÖ ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ŸÖÃÖê“Ö �ú•ÖÔ ¾Ö

ŸÖÖ ü̧)Ö µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÷ÖÖôûÖ �ú´Öß •ÖÖÃŸÖ �ú¸ü)Öê. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö, �ú•ÖÖÔ“µÖÖ Æü¤üµÖÖÓ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ

÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú †£Ö¾ÖÖ ×−Ö¾Ö›ü�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖê ¾Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖ»ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

� ¾µÖÖ�µÖÖ :-ü̧Ö‡Ô™üÃÖ´Ö−Ö :-

¾µÖÖ¯Ö�ú¯Ö)Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �êú»Öê»Öß †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×−ÖµÖÓ¡Öß �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�êú−Öê •ÖÖ)Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú �êú»Öê»Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ´Æü)Ö•Öê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ.

Æòü ü̧ß •ÖÖò−ÃÖ−Ö :- ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´Æü)Ö•Öê ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö)ÖÖ“Öê

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ÆüÖêµÖ.

•Öß.�êú.¿ÖÖò :- ´ÖÖî¦üß�ú †×¬Ö�úÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧´ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖêŸÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“µÖÖ

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖÖ¾Öê.

¯Öæ)ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ, Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü“Ö�ÎúÖ“Öê ×−ÖµÖ´Ö)Ö ¾Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖÓ“Öê Ã£ÖîµÖÔ

‡. Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ¸üŸÖ±ìú ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¯Öî¿ÖÖ“Öê / ¯ÖŸÖ“Ö»Ö−ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú¸üŸÖê

ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê �ú»µÖÖ)Ö ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öß “Ö�Îêú ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ¸ü µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¾Öêôûß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÓ�ú™üÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›üŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê

†Ö×)Ö ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ‘Ö™ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ˆ¯ÖµÖÖÓ́ Öãôêû ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö �ú´Öß �ú¸üŸÖÖ

µÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“Öê ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“Öê ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö ™üÖôû)Öê Æêü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ´ÖÖ−Ö»Öê

•ÖÖŸÖê.

2. ×¾Ö×−ÖµÖ´Ö ¤ü ü̧ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧�Öê :- “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ´Öæ»µÖ Æêü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê †Ö×)Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ´Öæ»µÖ ×™ü�ú¾Öæ−Ö ü̧Ö×Æü»Öê

ŸÖ ü̧, ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö “Ö»Ö−ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ×™ü�æú−Ö ¸üÖÆüŸÖÖê. “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ²ÖÖÊ ´Öæ»µÖ Æêü ¯Ö¸ü�úßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Ö�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ²ÖÖÊ ´Öæ»µÖ ×™ü�æú−Ö ü̧ÖÆüŸÖê. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧ ×™ü�æú−Ö

¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ¯Ö ü̧�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ‡. †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÕµÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧ÖŸÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ šêü¾Ö)Öê Æêü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü šü ü̧ŸÖê.

3. Ø�ú´ÖŸÖ ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ :- Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšêü “Öœü-ˆŸÖÖ ü̧ ÆüÖê‰ú −Ö ¤êü)Öê Ø�ú¾ÖÖ Æüôæû¾ÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¤êü)Öê ´Æü)Ö•Öê Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ÆüÖêµÖ.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ¾Ö “Ö»Ö−Ö‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ¤üÖê−Æüß Æüß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¾ÖÖ‡Ô™ü ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö �ú¸üßŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü´ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¯Ö×¸üÃ£ÖßŸÖß»ÖÖ“Ö

´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô / ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, “Ö»Ö−Ö‘Ö™ü ´Æü)Ö•Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ †£Ö¾ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖê‰ú

»ÖÖ÷Ö»µÖÖ ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÃÖÖšüß −Ö¾Öß−Ö −ÖÖê™üÖ ”ûÖ¯Öæ−Ö “Ö»Ö−ÖÖŸÖ †Ö)ÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö™æüü−Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¤æüÂ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, µÖÖˆ»Ö™ü “Ö»Ö−Ö‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖÓ¤üß“Öê ¤æüÂ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

´Æü)Öæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ¸üÖ�Ö)Öê Æêü ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü.

4. ŸÖ™üÃ£Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- ŸÖ™üÃ£Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö ´Æü)Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê �Ö¸êü¤üß-×¾Ö�Îúß“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Öæ)ÖÔ �ú ü̧)µÖÖ‡ŸÖ�úÖ“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú

‹¾ÖœüÖ“Ö ¯ÖîÃÖÖ ¯Ö×¸ü“Ö»Ö−ÖÖŸÖ šêü¾Ö)Öê ÆüÖêµÖ. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ −ÖÖÆüß �úß, ¯ÖîÃÖÖ ×−ÖÂ�ÎúßµÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. ŸÖ ü̧, ŸÖÖê ÃÖ�ÎúßµÖ †ÃÖ»ÖÖ

¯ÖÖ×Æü•Öê •Öê)Öê�ú¹ý−Ö ŸÖÖê †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öê �úÖµÖÔ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö)Öê �ú¹ý ¿Ö�úê»Ö. ¯ÖîÃÖÖ ŸÖ™üÃ£Ö šêü¾Ö)Öê µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö †ÃÖê �êú»Öê •ÖÖ¾Öê �úß, ŸµÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ −ÖîÃÖ÷Öá�ú¯Ö)Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö

¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö.

5. Ã£ÖîµÖÖÔÃÖÆü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ :- †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÖÔÃÖÆü ×¾Ö�úÖÃÖ Æêü ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÖŸÖôûß �úÖµÖ´Ö ×™ü�ú×¾Ö)Öê

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖß †£Ö¾ÖÖ �úÖµÖ´Ö ¸üÖÆæü−Ö ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †�ÖÓ›ü¯Ö)Öê

ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê “ÖÖ»ÖŸÖ ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÆü)Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾Öé̈ üß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö)Öê

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö ü̧ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ŸÖ¸ü“Ö,

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �ú»µÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü)Öæ−Ö“Ö Ã£ÖîµÖÖÔÃÖÆü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)Öê Æêü ÃÖã̈ üÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê

´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü šü̧ üŸÖê.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß �úÖµÖì ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê .´Æü)Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×�úŸÖß

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß •Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ 1. ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ¾Ö 2. ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖ ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü, �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¸üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß †Ö×)Ö ü̧Öê�ÖŸÖê“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö †¿ÖÖ ŸÖß−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ú•ÖÔ ¸üŒ�ú´Ö ¾Ö ŸÖÖ¸ü)ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ ü̧, �ú•ÖÖÔ“Öê ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö,

�ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ ×−Ö²ÖÕ¬Ö, ×¾Ö³Öê¤üÖŸ´Ö�ú ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧, −ÖîŸÖß�ú †Ö¾ÖÓ™ü−Ö, �úÖ¸ü¾ÖÖ‡Ô ¾Ö ¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ß ‡. ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß �úÖµÖì ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê :- 1. ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß •ÖÖÃŸÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß †£Ö¾ÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖê¾ÖœüÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß

¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê •ÖÖ)ÖÖ ü̧ê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü)Ö•Öê ²ÖÑ�ú¤ü ü̧ ÆüÖêµÖ. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †Ö�úÖ ü̧ŸÖê †£Ö¾ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖÃÖ ²ÖÑ�ú¤ü ü̧ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö

�ú•ÖÖÔÃÖÖšüß †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÆãÓü›üß“µÖÖ ¯Öã−Ö¾ÖÔ™üÖ¾Ö �ú¸ü)µÖÖÃÖÖ‡ß •ÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü

†Ö�úÖ ü̧ŸÖê ŸµÖÖÃÖÆüüß ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü †ÃÖê“Ö ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êúÃÖÖšüß †Ö�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�úÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ¾Ö¸ü •ÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †Ö�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¤ü ü̧ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü †£Ö¾ÖÖ ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü µÖÖ ¤üÖê−Æüß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ×−Ö�ú™ü“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

²ÖÑ�ú¤ü ü̧Ö¯Öê�ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ²Ö¤ü»Ö»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú»ÖÖÆüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ²Ö¤ü»ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

2. ²ÖÑ�ú¤ü̧ üÖ“Öê �úÖµÖÔ :- ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“Öê ´ÖÆüÖŸ´Ö ¾Ö)ÖÖÔ¾Öê ŸÖê¾Öœêü �ú´Öß“Ö †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ÆüÖ ˆªÖê÷Ö ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

�ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ �ú•ÖÔ Ã¾ÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆªÖê•Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôæû−Ö

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ÃÖÆüÖµµÖ ×´ÖôûŸÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“µÖÖ “Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú ü̧)Öê, ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú¸üŸÖê. ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô �ú´Öß �ú¸üŸÖê Æüß ÃÖ¾ÖÔ

²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü“Öß �úÖµÖì ÆüÖêµÖ. ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ¾ÖÖœü»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ²ÖÑ�ú¸êü™ü ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¤ü ü̧Æüß

‘Ö™üŸÖÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¤ü̧ ü ²Ö¤ü»Ö)µÖÖ“ÖêÆüß �úÖµÖÔ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü �ú ü̧ŸÖÖê.

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖ †¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß

†ÃÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ “Ö»Ö−Ö †×ŸÖ¾Öé̈ üß“Öß / ´ÖÆüÖ÷ÖÖ‡Ô“Öß / ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

ŸÖê•Öß“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖß Ô ²ÖÑ�ú ²ÖÑ�ú¤ü ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾ÖßÖ�ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê

²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Æüß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. µÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüÖ÷Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ

�ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú“Öß »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö

»ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ‹�Óú¤ü¸ü ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü)Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ

×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öß �Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖÖ. �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ˆšüÖ¾Ö −ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ»ÖÖÆüß ´ÖÖ÷Ö)Öß −ÖÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü �ú´Öß �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖê. �ú´Öß —ÖÖ»Öê»ÖÖ

²ÖÑ�ú¤ü ü̧ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê. ŸµÖ´ÖÖãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: �ú•ÖÖÔ»ÖÖ

´ÖÖ÷Ö)Öß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. ˆªÖê÷Ö¯ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ‘Öê‰ú−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™ü»µÖÖ´Öãôê

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úß“Öß »ÖÖ³Ö�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

3. ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ −ÖÖ�Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ :- ²ÖÑ�ú¤ü ü̧Ö“Öê �úÖµÖÔ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †ÃÖ»ÖÖ

¯ÖÖ×Æü•Öê. −ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö)Öê �úÖµÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö)Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. •Ö ü̧, −ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²ÖÑ�ú¤ü̧ üÖ“Öê

�úÖµÖÔ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

2. �ú•ÖÖÔ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö�Öß :- ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü »ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ¾Ö

ŸÖß ¾ÖÖœüŸÖ ü̧Ö×Æü•Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. •Ö¸ü, �úÖ•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß“Ö −ÖÃÖê»Ö ¾Ö ŸÖß †»¯Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü ¾µÖ¾ÖÃ£ÖßŸÖ¯Ö)Öê �úÖµÖÔ �ú¹ý

¿Ö�ú)ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖ‡ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æü−Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸµÖÖ¾Öêôûß ¯Öã̧ êüÃÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

ÆüÖê)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê †ÃÖê −Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü †¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¾Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧ŸÖÖê.

3. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“µÖÖ ü̧Öê�ÖŸÖê“Öß ÷Ö ü̧•Ö :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�êú•Ö¾Öôûß»Ö ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß µÖÖ¾Ö¸üÆüß ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü

¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö)ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê�ÖŸÖê“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖ»Öß

¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖ¸ü“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü •ÖÖŸÖß»Ö †−µÖ£ÖÖ −ÖÖÆüß. ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ˆšüÖ¾Ö

−ÖÃÖ»µÖÖ−Öê ²Ö¸üÖ“Ö ¯ÖîÃÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ¯Ö›æü−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑÓ�úÖÓ“µÖÖ ¸üÖê�ÖŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö“Ö −ÖÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ¯Ö»Ö™ü

ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öß �úß, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: šêü¾ÖÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß / �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ

¸üÖê�ÖŸÖê“Öß ÷Ö¸ü»Ö †ÃÖê»Ö †Ö×)Ö ŸµÖÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü“Ö ²ÖÑ�ú¸êü™ü Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü̧ êü»Ö.

4. ŸÖê•Öß ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß :- ŸÖê•Öß ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß´Öãôêû Æüß ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ»ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖÖ.

ŸÖê•Öß“µÖÖ ¯Ö×¸üÃ£ÖßŸÖŸÖ ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ ŸÖ¸üß, ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü)Ö, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖÆüß ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœæü−Ö �ú•ÖÔ ´ÖÆüÖ÷Ö —ÖÖ»Öê ŸÖ¸üß, �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü)Ö•Öê“Ö ²ÖÑ�ú¤ü¸ ü¾ÖÖœü×¾Ö)Öê

¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú šü¸üŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ‘Ö™ü×¾Ö»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, �ú•ÖÔ Ã¾ÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê ŸÖ¸üß, �úÖê)ÖŸÖêÆüß

¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ×−Ö¹ýŸÃÖÖÆü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ˆšüÖ¾Ö“Ö −ÖÃÖŸÖÖê.

†¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ‘Ö™ü×¾Ö)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖê.

4. �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ü̧Öê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß - ×¾Ö�Îúß :- �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ ¸üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß �ú ü̧)Öê Æêü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

�ú ü̧)µÖÖ“Öê ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¸üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö¸ü ¾Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤üÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. •Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖœü £ÖÖÓ²Ö¾ÖÖµÖ“Öß

†ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ×¾Ö�ú)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö šü̧ ü×¾ÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ÆüÖê)ÖÖ¸üß ‘Ö™ü £ÖÖÓ²Ö¾ÖÖµÖ“Öß

†ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ×¾Ö�ú»Öê»Öê �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö šü ü̧×¾ÖŸÖê.

� ü̧Öê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß - ×¾Ö�Îúß µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ :- ÃÖ ü̧�úÖ¸üß �ú•ÖÔ ¸üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß Æêü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ¤êü¿ÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ üšü¶Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

†Ö)Ö)µÖÖ“Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖê.•µÖÖ¾ÖêôêûÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ‹�æú)Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“Öß / ŸÖê•Öß“Öß

¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß, ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü, ŸÖê•Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»Ö)µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú

†Ö¯Ö»µÖÖ•Ö¾Öôûß»Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê −ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�Îúß»ÖÖ �úÖœüŸÖê †ÃÖê ¸üÖê�Öê �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�ú»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ¾Ö »ÖÖê�úÖÓ�ú›üß»Ö ü̧Öê�Ö ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ •Ö´ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê

»ÖÖê�úÖÓ�ú›êü ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. ¯Ö×¸ü)ÖÖ´ÖŸÖ: †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›üß»Ö ü̧Öê�ú›ü

�ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¯Ö× ü̧)ÖÖ´ÖŸÖ: ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß

ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‘Ö™üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖê•Öß»ÖÖ †ÖôûÖ

²ÖÃÖŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¸üÖê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß �ú¸üŸÖê. ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü �ú´Öß �ú¸üŸÖê ¾Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß �ú¸üŸÖê.

ŸÖê•Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖŸÖÖê.

µÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê �Ö¸êü¤üß �ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖê ´Æü)Ö•Öê“Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

�ú´Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü¾ÖÖµÖ“µÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ×¾Ö�ú»Öê»Öê �ú•ÖÔ ¸üÖê�Öê �Ö ȩ̂ü¤üß �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

»ÖÖê�úÖÓ�ú›êü ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›üß»Ö ¯Öî¿Ö–Ö“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖËß“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö

‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö)Ö)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖê.

� �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ÃÖ ü̧�úÖ¸üß �ú•ÖÔ ¸üÖê�Öê �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß“Öß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ�Ö´Ö †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß“ÖÖ ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö

ŸµÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�êú�ú›üß»Ö ¾Ö ¯Ö× ü̧“Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú)Ö ¯Öî¿ÖÖ¾Ö¸ü —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖ¸ü“Ö Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¸üŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¯Ö× ü̧“Ö−ÖÖŸÖß»Ö ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖËÑ�úÖ�ú›üß»Ö ‹�æú)Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖế Ö¬µÖê »Ö�Ö)ÖßµÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß

¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖÃÖê“Ö ¾ÖÖœüÆüß —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

2. ü̧Öê�Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ�Ö :- �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü)µÖÖ“µÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖÖ ¸üÖê�Ö ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. †−µÖ£ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�êú¾Ö ü̧“ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ›üôû´ÖôûßŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Öã̧ êü¿Ö ¸üÖê�ú›ü −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ»ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ µÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

3. �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öß ¯Öã̧ êü¿Öß ÃÖÓ�µÖÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ¯Öã̧ êüÃÖê †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. −ÖÖ)Öê²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß¯ÖḮ ÖÖ)Öê

�ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öê −ÖÖÆüß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö ´ÖÖ÷Ö)Öß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÆüÖê)ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.

4. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ, ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú�ú›êü ÆüÖê)ÖÖ·µÖÖ

¸üÖê�ÖŸÖê“µÖÖ ¯ÖÖ™üßŸÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ¾Ö ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ)Ö ü̧Öê�ú›ü �ú´Öß —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü, ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ŸµÖÖ

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ‘Ö™ü×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖ ü̧“Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧»Öê.

� ü̧Öê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö :- �úÖµÖªÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú»ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ‹�æú)Ö šêü¾Öß ¸üŒ�ú´Öê̄ Öî�úß �úÖÆüß ™üŒ�êú ü̧Œ�ú´Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü

šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê µÖÖ»ÖÖ ¸üÖê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö CRR †ÃÖê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú ü̧)µÖÖ“Öê Æêü ²ÖÑ�ú¸êü™ü ¾Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸üß �ú•ÖÔ̧ üÖê�Ö µÖÖ¯Öê�ÖÖÆüß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †ÃÖê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�êú»ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü †£Ö¾ÖÖ ‘Ö™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

� ü̧Öê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖì :- ¸üÖê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß Æêü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß-•ÖÖÃŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö)µÖÖ“Öê ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ �ú ü̧)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖê. CRR ´Ö¬µÖê / ¸üÖê�Ö ¸Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ ü̧ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

•Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖê †£Ö¾ÖÖ ¯ÖŸÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ—ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¸üÖê�Ö

¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö CRR ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. CRR ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¯Öæ¾Öá¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧Öê�Ö ü̧Œ�ú´Ö

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ•Ö¾Öôûß»Ö ¸üÖê�Ö ¸üŒ�ú´Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öß

�Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �ú´Öß �ú•ÖÔ ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�æú)Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú

�ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ´ÖÖ÷Ö)Öß, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ²Ö“ÖŸÖ ‡. †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ‘Ö™üŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸÖê•Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖŸÖÖê.

µÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖê»Ö ¯ÖŸÖ¯ÖîÃÖÖ ‘Ö™ü»Öê»Ö †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ“Ö †Ö×£ÖÔ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧

‘Ö™ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖß»Ö †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ CRR �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. CRR �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖã»Ö−Öê−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ

�ú´Öß ü̧Öê�Ö ü̧Œ�ú´Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö �ú•ÖÔ ¤êü)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü •ÖÖÃŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ×¿Ö»»Ö�ú

¸üÖÆüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœæü−Ö ‘Ö™ü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ,

−Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‡. ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü CRR Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö™ü �ú¹ý−Ö ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“µÖÖ “Ö�ÎúÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö)Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

†Ö)Ö)µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ, •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖê.

� CRR µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ¾Ö ü̧ ‘ÖÖ»ÖÖ :- CRR ´Ö¬µÖê ÃÖŸÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü)µÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ÆüÖ �Ö“ÖÔ ²ÖÑ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ

²ÖÑ�êú“µÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ£µÖÖ¾Ö¸ü œü�ú»Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ −ÖÖÆü�ú ³Öæ¤Õü›ü ÃÖÖêÃÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

2. †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ CRR ´Ö¬Öß»Ö ÆüÖê)ÖÖ ü̧Ö ¾ÖÖ Ó̧ü¾ÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö †›ü“Ö)Öß“Ö šü ü̧ŸÖÖê. CRR ¾ÖÖœü×¾Ö»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ

ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö �Ö“ÖÔ, ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ−Öß�ú ü̧Ö�ÖêŸÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)Ö SLR µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ‘ÖÖ»Ö)Öê �úšüß)Ö •ÖÖŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ −ÖêÆǘ Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧Öê�ú›ü ²ÖÖôû÷ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ²ÖÓò�úÖÓ“Öß »ÖÖ³Ö¯ÖÏ¤üŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

3. ü̧Öê�Ö ü̧Ö�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê −Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖê�ÖÖ ȩ̂ü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö :- �úÖµÖªÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ CRR ´Ö¬µÖê 15 ™üŒŒµÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ•Ö¾Öôû •ÖÖÃŸÖ

¸üÖê�Ö ×¿Ö»»Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ±úŒŸÖ 15% ¸üÖê�Ö ¸üŒ�ú´Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú�ú›êü šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê †¿ÖÖ ²ÖÑ�úÖ •ÖÖÃŸÖ

¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. Æüß µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÖÆêü �úß, CRR ´Ö¬µÖê •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

4. ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- ¤üê¿ÖÖŸÖ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ

CRR Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö »ÖÖ÷Öæ −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖî¦üß�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

“Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸ü �ú´Öß �ú¸ü)µÖÖ“Öê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê, ŸµÖÖÓ“Öß �úÖµÖì ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖµÖÔ Æüß ÃÖÖ¬Ö−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖê¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö �ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ŸÖ ü̧, �ú•ÖÔ ‘Öê)ÖÖ·µÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú•ÖÔ

‘Öê)ÖÖ·µÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ™üÖ�úŸÖÖŸÖ. ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, •µÖÖ �úÖ ü̧)ÖÖÃÖÖšüß

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö�úÖ ü̧)ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖê �úß −ÖÖÆüß µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¯Öã̧ ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê †¿ÖÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. �ú•ÖÔ ¾Ö ŸÖÖ ü̧�Ö µÖÖ´Ö¬Öß»Ö †ÓŸÖ ü̧ :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ŸµÖÖÃÖÖšüß •ÖÓ÷Ö´Ö †£Ö¾ÖÖ Ã£ÖÖ¾Ö ü̧ ¾ÖÃŸÖæ (´ÖÖî»µÖ¾ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæ,

¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Ö, ‘Ö¸ü, ‡´ÖÖ¸üŸÖ, ¯ÖŒ�úÖ ´ÖÖ»Ö †£Ö¾ÖÖ �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö) ‡. ŸÖÖ¸ü)Ö †£Ö¾ÖÖ ÷ÖÆüÖ)Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ŸÖÖ ü̧)ÖÖ“µÖÖ

´Öæ»µÖÖ‹¾Öœêü �ú•ÖÔ −Ö ¤êüŸÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß �ú•ÖÔ ²ÖÑ�úÖ ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸÖÖ¸ü)ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ¸üŒ�ú´Ö µÖÖ ¤üÖê−Ö ´Öæ»µÖÖŸÖß»Ö

†ÓŸÖ¸üÖ»ÖÖ ¾ÖÖ ±ú¸ü�úÖ»ÖÖ �ú•ÖÔ ¾Ö ŸÖÖ¸ü)Ö µÖÖ´Ö¬Öß»Ö †ÓŸÖ¸ü / ÃÖß´ÖÖ / ÷ÖÖôûÖ †ÃÖê ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

ˆ¤üÖ. ¹ý. ‹�ú »ÖÖ�Ö ŸÖÖ¸ü)ÖÖ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖ¾Ö ü̧ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü)Ö ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¹ý. 70,000 �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, Æêü

†ÓŸÖ¸ü ¹ý. 80,000 �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

� �ú•ÖÔ ¾Ö ŸÖÖ ü̧�Ö µÖÖ´Ö¬Öß»Ö †ÓŸÖ ü̧ µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ :- µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Öãôêû ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ †™ü�úÖ¾Ö ‘ÖÖ»ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

ŸÖê•Öß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �ú•ÖÔ ¾Ö ŸÖÖ ü̧)Ö µÖÖ´Ö¬Ö»Ö †ÓŸÖ¸ü ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öæ¾Öá“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ �ú´Öß

¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ)Ö �ú´Öß

�êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖÖ¸ü)ÖÖ¾Ö¸ü •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖ µÖê‰ú−Ö ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú•ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- ˆ¯Ö³ÖÖêŒµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ×™ü�úÖ‰ú ¾Ö ´ÖÆüÖ÷Ö ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ

�Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ �ú•ÖÔ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖß †ÃÖŸÖê. �úÖ ü̧)Ö, ²ÖÑ�úÖ

†¿Öß �ú•ÖÔ ÃÖã»Ö³Ö¯Ö)Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¹ý−Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

�ú ü̧ŸÖê.

µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ - µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Öãôê ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸÖß ‘Ö™ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

†Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸµÖÖ �úÖ´ÖÖÃÖÖšüß“Ö ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ˆ×§üÂ™ü ¯Öæ)ÖÔ ÆüÖêŸÖê. “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖ÷Ö �ú•ÖÖÔ“Öê

×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ †™üß �úšüÖȩ̂ ü¯Ö)Öê ¸üÖ²Ö¾Öß»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. �ú•ÖÖÔ“Öß ¸üŒ�ú´Ö, ´Öã¤üŸÖ ¾Ö

¯Ö¸üŸÖ±êú›üß“ÖÖ Æü¯ŸÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ µÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü “Ö»Ö−Ö‘Ö™ü —

ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, �ú•ÖÔ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“µÖÖ †™üß ÃÖã»Ö³Ö / ×¿Ö£Öß»Ö �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö †ÖÙ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ.

3. †Ö¤êü¿ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ−ÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê �ú•ÖÔ ªÖ¾Öê ¾Ö ¤êü‰ú −Ö µÖê †ÃÖê †Ö¤êü¿Ö ¤êüŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ÆüÖê‰ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¾Öôû)Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ - µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ¸êü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú

×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓÃÖÖšüß ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ªÖ¾Öê µÖÖ“ÖÖ †Ö¤êü¿Ö ¤êüŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß,

×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ ¿Öêî�Ö×)Ö�ú �ú•ÖÔ, ¿ÖêŸÖß, »Ö‘Öæ̂ ªÖê÷Ö, Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ÷ÖéÆü�ú•ÖÔ †¿ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú ü̧)µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê •ÖÖŸÖê.

4. −ÖîŸÖß�ú †Ö¾ÖÖÆü−Ö :- µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †Ö¤êü¿Ö ¾Ö ¤êüŸÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö)µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß †Ö¾ÖÖÆü−Ö �ú¸üŸÖê.

²ÖÑ�úÖÓ“Öß ´Ö−Ö ¾Öôû×¾Ö)µÖÖ“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú †Ö¯Ö»µÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¤êü‰ú−Ö

ŸÖê µÖ¿ÖÃ¾Öß �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾ÖÖÆü−Ö �ú ü̧ŸÖê.

�úÖµÖ- “Ö»Ö−Ö×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß �ú ü̧Ö¾ÖÖ. †£¾ÖÖ �úÖê)ÖŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê

�ú•ÖÔ ¤êü‰ú −ÖµÖê ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÓ¤üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Ö™üÖ �ú ü̧Ö¾ÖÖ †ÃÖê ÃÖæ“Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü −ÖîŸÖß�ú †Ö¾ÖÖÆü−Ö

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß-•ÖÖÃŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

5. ¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ß :- µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ÆüÖê)µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ×´ÖôûŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß •Ö´ÖÖ �ú ü̧)Öê, ŸÖß

¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ �ú¸ü)µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê.Æüß †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¸ü)µÖÖ“Öê ×−Ö)ÖÔµÖ ‘Öê)Öê ÃÖã»Ö³Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�úÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

6. ¯ÖÏŸµÖ�Ö �úÖ ü̧¾ÖÖ‡Ô :- µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö)ÖÖÃÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²Öò�ú †Ö¯Ö»Öê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †Ö¾ÖÖÆü−Ö �ú¸üŸÖê. ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß †Ö¤êü¿Ö ¤êüŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, µÖÖ †Ö¤êü¿ÖÖ“Öê ˆ»»ÖÓ‘Ö−Ö •Ö ü̧, ‹�ÖÖ¤üß ²ÖÑ�ú �ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü,

´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú †¿ÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö ü̧ ¯ÖÏŸµÖ�Ö �úÖ¸ü¾ÖÖ‡Ô“ÖÖ ²Ö›ü÷ÖÖ ˆ÷ÖÖ¸üŸÖê. ¯ÖÏŸµÖ�Ö �úÖ ü̧¾ÖÖ‡Ô µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖµÖÖÔ¤êü¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ �ú•ÖÔ −Ö ¤êü)Öê, ¯Öã−Ö¾ÖÔ™ü¾Ö)Öæ�úß¾Ö¸ü ¤Óü›üÖŸ´Ö�ú ¾µÖÖ•Ö †Ö�úÖ¸ü)Öê, ÆãÓü›üµÖÖÓ“Öê ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü¯Ö −Ö

�ú ü̧)Öê ¾Ö ¿Öê¾Ö™üß †Ö×£ÖÔ�ú ´Ö¤üŸÖ, �ú•ÖÔ −ÖÖ�úÖ¸ü)Öê ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

� ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :-

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÕ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ¾Ö¸ü †Ö¯Ö)ÖÖ»ÖÖ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß �úÖ´Ö÷Öß¸üß

ÃÖ´Ö•Ö»Öß“Ö †ÃÖê»Ö. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö×−ÖµÖÖê÷Ö µÖÖê÷µÖ �ú ü̧)µÖÖÃÖÖ‡ß ¾Ö µÖÖê÷µÖ �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß“Ö �êú»ÖÖ •ÖÖ¾ÖÖ Æêü µÖÖ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê

ÆêüŸÖæ †£Ö¾ÖÖ �úÖµÖÔ †ÖÆêü. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÊÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖÆüß �úÖÆüß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧)Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ)Öê -

1. �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�Öê †¿ÖŒµÖ :- ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß �úÖê)ÖŸµÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ? ¾Ö ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ªÖ¾Öê ? µÖÖ¾Ö ü̧ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú

×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü‰ú ¿Ö�úŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, †Ö¾Ö¿µÖ�ú �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ×¤ü»Öê •ÖÖ)ÖÖ ȩ̂ü �ú•ÖÔ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ �úÖê)ÖŸµÖÖ �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖê

µÖÖ²ÖÖ²Öß¾Ö¸ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú Ø−ÖµÖ¡Ö)Ö šêü‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôîû µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß

¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�úŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

2. ×¾Ö−ÖÖŸÖÖ ü̧�Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÃÖÆü•Ö ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ :- ŸÖÖ ü̧)ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÖ ü̧)Ö´Öæ»µÖ ¾Ö �ú•ÖÖÔ“Öê ´Öæ»µÖ µÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ¸ü •ÖÖÃŸÖ šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö−ÖÖŸÖÖ¸ü)Ö �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧

´ÖµÖÖÔ¤üÖ −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö−ÖÖŸÖÖ ü̧)Ö �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê †−Öê�ú �ú•ÖÔ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¸ü)µÖÖ“Ö ê̂ §êü¿Ö †ÃÖ±ú»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ×¾Ö−ÖÖŸÖÖ¸ü)Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÃÖÆü•Ö ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖê ÆüÖ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖê.

3. ÷Öî̧ ü¯ÖÏ�úÖ ü̧ :- −Ö°µÖÖ“µÖÖ ¬µÖêµÖÖ−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤üÖ´Ö¬µÖê Æêü ü̧±êú¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †Ö¾Ö¿µÖ�ú �Öê¡ÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÔ ×¤ü»µÖÖ“Öê

³ÖÖÃÖ¾Öæ−Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öß ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ²Öê�úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ �úÖµÖªÖ“µÖÖ

“ÖÖî�ú™üßŸÖ ²ÖÃÖ¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ¯Ö×¸ü)ÖÖ´Ö�úÖ¸�úüŸÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÆüÖêŸÖê.

4. ²Öò�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Öãôêû µÖê�ÖÖ·µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ²Öò�úÖÓÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü)ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ²Ö¸üÖê²Ö ü̧“Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü, ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¤êü�Öß»Ö

×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ±úŒŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ“Ö �êú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖÖê. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü)Ö•Öê“Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ �ú�Öê²ÖÖÆêü¸ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�êú“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖÓ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö �ú ü̧)Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖê¾ÖœüÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôê

÷Öã)ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ šü̧ üŸÖê.

� ´ÖÖî¦üß�ú »Ö�Ö †Ö×�Ö ´ÖÖî¦üß�ú ×−ÖµÖ´Ö :- ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü, †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö)Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö šêü‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

†Ö¯Ö»Öß Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü)µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ �úÖÆüß »Ö�Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ †Ö×)Ö Æüß »Ö�Öê

¯Öæ)ÖÔ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß †™üß / ×−ÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ

×−ÖµÖ´ÖÖÓ−ÖãÃÖÖ¸ü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧“Ö, Ã£Öæ»Ö

†ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü)Öê ²ÖÑ�êú»ÖÖ ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 8.7 ´Ö¬µÖê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß »Ö�Ö, ÃÖÖ¬Ö−Öê ¾Ö ¬µÖêµÖê

¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.


´ÖÖî¦üß�ú »Ö�Öê Ã£Öæ»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê

¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ¬µÖêµÖê

†Ö�éúŸÖß �Îú. 8.7 ´Ö¬µÖê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“Öß 10 »Ö�Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ Æüß

¤üÖê−Ö ¯ÖḮ Öã�Ö »Ö�Öê †ÖÆêüŸÖ. ‡ŸÖ¸ü »Ö�Öê µÖÖ ¤üÖê−Ö »Ö�ÖÖÓ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö »Ö�ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. Æüß

¤üÖê−Ö »Ö�Öê ÷ÖÖšü»Öß �úß, ŸµÖÖ“ÖÖ µÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ)ÖÔ »Ö�ÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö¤ü»Ö»ÖÖ �úß, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü, Ø�ú´ÖŸÖß,

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧, �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ, Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ÃÖ¾ÖÔ“Ö ‘Ö™ü�ú ²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ. ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû

†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü Æüß ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü)µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ »Ö�ÖÖÓ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ

�êú»Öê •ÖÖŸÖê.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“µÖÖ »Ö�ÖÖÓ“ÖÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê - 1. ¯Öêî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã ü̧¾ÖšüÖ :- �êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ´ÖŸÖê, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×)Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß µÖÖÓ“µÖÖ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ)Ö¿Öß¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

†ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧ ŸµÖÖÓÓ“µÖÖŸÖ †¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ ´Æü)Ö•Öê †ÖÚ£Ö�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾ÖÖœæü−Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖ ¯Öêî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü“Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ×´Öôû×¾Ö)µÖÖ“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö

�êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

×´ÖÛ¿�ú−Ö µÖÖÓ−Öß ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö ü̧ šêü‰ú−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ¾Öé̈ üß, “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü †Ö×)Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ

Æüß ¬µÖêµÖê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ ÷ÖÖšüŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ Æêü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧)Ö / ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆü.

1. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã¸ü¾ÖšüÖ 2. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü 3. Ø�ú´ÖŸÖß 4. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü 5. ÃÖ´Ö÷ÖÏ ´ÖÖ÷Ö)Öß 6. �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ 7. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ

ˆŸ¯Ö®Ö 8. †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖæ™ü 9. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ 10. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü

1. ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö i. ²ÖÑ�ú¤ü ü̧

ii. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �ú•ÖÔ ÷Öã)ÖÖê¢Ö¸ü 2. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö

i. ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

ii. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü)Ö

� Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ

� �ú´Öß ²Öê�úÖ¸üß

� ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ¾Öé̈ üß

� ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê ¸üÖÆü)Öß´ÖÖ−Ö

� ¤üÖ×¸¦üµÖÖŸÖ ‘Ö™ü

� ˆ““Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ

M= M X MB

M = I + C

r + e+c1

¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö ü̧ šêü¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß �Öã»µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ü̧Öê�µÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß - ×¾Ö�Îúß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ Æêü ÃÖÖ¬Ö−Ö MB ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö

×´Öôû×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. �úÖ¸ü)Ö, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ M1 “Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö

¸üÖê�µÖÖÓÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸üŸÖÖŸÖ. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»ÖµÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¤ü¸ü ‘Ö™üŸÖÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ‘Ö™ü»µÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú �úÖ¯ÖÖì̧ êü™ü ²ÖÖÑ›üÃÖË,

¿Öê†ÃÖÔ ‡ŸµÖÖ¤üà´Ö¬µÖê ¯ÖîÃÖê ÷ÖÓãŸÖ¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôê ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

´Æü)Öæ−Ö M ´Æü)Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö ü̧ šêü¾Ö)Öê †£Ö¾ÖÖ ‘Ö™ü×¾Ö)Öê †ÃÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö ü̧

¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ †£Ö¾ÖÖ ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¿Öê†ÃÖÔ, ²ÖÖÑ›ü´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú �ú¸ü)Öê ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß ü̧

¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß, −ÖÖ÷Ö× ü̧�ú ²ÖÖÑ›üÃÖ ¾Ö ¸üÖê�µÖÖÓ“Öê

¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ ¸üÖê�Ö ¯Öî¿ÖÖŸÖ �ú¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ´Æü)Öæ−Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö¸ü šêü¾Ö)µÖÖ“Öê »Ö�Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

2. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê »Ö�Ö :- ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú×¦üŸÖ �ú¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö)Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“µÖÖ

²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü / ²ÖÑ�ú¤ü̧ ü µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¾µÖ•Ö¤ü ü̧ ‘Ö™üŸÖÖê ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ

¾µÖÃŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷ÖÖß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�úßÃÖÖšüß

†ÃÖ)ÖÖ·µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖ)ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆêüŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)ÖßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ¾Ö ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †−Öê�ú †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ �ú´Öß ü̧Ö×Æü»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö)Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¾Ö ŸÖê•Öß“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü)µÖÖ“ÖÖ ×−Ö)ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû

†ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ‘Ö™æü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ¾Ö¸ü »Ö�Ö šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖê•Öß“µÖÖ

¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß¾Ö¸ü ´ÖÖŸÖ �ú¸ü)µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧ ´ÖÓ¤üßŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ‘Ö™ü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�ú ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü ²Ö¤ü»ÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ×−ÖµÖ´Ö †ÃÖÖ †ÖÆêü �úß, ÆüÖ ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü 15 ™üŒŒµÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß

�úÖµÖªÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö.

3. Ø�ú´ÖŸÖß :- ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÛÃ£Ö¸ü šêü¾Ö)Öê Æêü ‹�ú »Ö�Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ´Æü)Ö•Öê Ø�ú´ÖŸÖß '•ÖîÃÖê £Öê šêü¾Ö)Öê'

†ÃÖÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ µÖÖê÷µÖ ŸµÖÖ ×¤ü¿Öê−Öê Æüôæû¾ÖÖ¸ü¯Ö)Öê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú ¤êü)Öê ÆüÖêµÖ. Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ ŸÖ ü̧, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê

−Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™ü»µÖÖ ŸÖ¸ü, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ“Öê

−Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. ´Æü)Öæ−Ö Ø�ú´ÖŸÖà−ÖÖ »Ö�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»µÖÖ ´Æü)Ö•Öê ŸµÖÖ ‘Ö™ü×¾Ö)µÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ´ÖÖî¦üß�ú ˆ¯ÖÖµÖ

µÖÖê•ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. CRR ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ‘Ö™ü¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü :- ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü)Öê �úÖµÖ ? ¾Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê �úÖµÖ ? µÖÖ ‹�ú“Ö ²ÖÖ²Öß †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖ±ú�ú “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖê)Ö

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ™üÖò×−Ö�ú“Öê �úÖ´Ö �ú¸üŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ)ÖÖŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖ ‹�ú ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¤üü̧ üÖê›üÖ šü ü̧ŸÖÖê. “Ö»Ö

−Ö¾ÖÖœü ´Æü)Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê)Öê †£Ö¾ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‹�úÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¾ÖÖœü)Öê ÆüÖêµÖ.

“Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Ö ü̧ ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö× ü̧)ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü)Öæ−Ö •ÖÖÃŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ÆüÖê)ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧Ö¾Öê

»ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê “Ö»Ö−ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß »Ö �ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê. ´Æü)Ö•Öê“Ö ÆüÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü '�ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖŸÖÖ

¤ü¸üÖ−ÖãÃÖÖ ü̧' šü ü̧ŸÖê.

−ÖÖ´Ö´ÖÖ¡Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü¸üÖ“ÖÖ ×“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ¸ü, ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö

“Ö»Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö)Öß-¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö−ÖãÃÖÖ¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Æü•Ö¸ü ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ ü ÆüÖ ü̧Ö•Ö •µÖÖ ³ÖÖ¾ÖÖ−Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ

¤ü¸üÖ»ÖÖ ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ. ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ •µÖÖ ¤ü ü̧Ö−Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖ)ÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ³ÖÖ¾Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧ ´Æü)ÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¤æü¸ü �ú ü̧)µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü)ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÆüÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê

´Öã¦üÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, ´Öã¦êü“Öß ´ÖÖ÷Ö)Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖß»Ö

†ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ´Öãôêû“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖŸÖ †×¬Ö�ú“Ö †£Ö¾ÖÖ ŸÖã™ü ×−Ö´ÖÖÔ)Ö ÆüÖêŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ¤ãü ü̧

�ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ)Ö —ÖÖ»Öê»Öê †×¬ÖŒµÖ ‘Ö™ü¾ÖÖµÖ“Öê

†ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †×¬Ö�ú †³µÖÖÃÖÖÃÖÖšüß 8.3 µÖÖ �Îú´ÖÖÓ�úÖ“µÖÖ ´Öã§üµÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü)Ö ¯ÖÆüÖ¾Öê.

ema.e.Aqa-Saas~

iWtIya vaYa-

popr : 2

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ (Theory of Economics Growth and

Development)

1

‘Ö™ü�ú 1

†Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤ß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ

1.0 ˆ×§üÂ™êü



1:2:1 †Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤üß †Ö× Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

1:2:2 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÷Ö×³ÖÔŸÖ ´Öæ»µÖê †Ö× Ö ˆ×§üüÂ™êü

1:2:3 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú

1:2:4 †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×−Ö�úÂÖ

1:2:5 †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö †›ü£Öôêû

1:2:6 ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö× Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

1:2:7 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ

1:2:8 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ê

1:3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö

1:4 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö

1:5 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

1:6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß

1:7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

1:0 ˆ×¤üÂ™üµÖê

1) †Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤üß“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 2) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 3) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ´Öæ»µÖê ¾Ö ˆ×¤üÂ™êü ÃÖ´Ö•ÖŸÖß»Ö. 4) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú,×−Ö�úÂÖ ¾Ö ¬ÖÖê�êú ÃÖ´Ö•ÖŸÖß»Ö. 5) ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¾Ö ¾Öî×¿ÖÂ™µÖê ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖêŸÖß»Ö.

2

1.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖú -

¤ãüÃÖ-µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ‡Ó÷»Ö›ü“µÖÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üüß ¬ÖÖê¸ü ÖÖ“ÖÖ ·ÆüÖÃÖ ÃÖã¹ý —ÖÖ»ÖÖ. †×¿ÖµÖÖ, †Ö×±Ïú�úÖ �ÖÓ›üÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¸üÖÂ™ÒüµÖêê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö —ÖÖ»Öß. µÖÖ −Ö¾ÖÃ¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ¯Öãœêü †−Öê�ú ÷ÖÓ³Öß¸ü ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. Æüß −Ö¾ÖÃ¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™Òêü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÷ÖÖÓ×³ÖµÖÖÔ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¹ý »ÖÖ÷Ö»Öß. −Ö¾µÖÖ−Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, ×−Ö¸ü�Ö¸üŸÖÖ, ×−Ö´−Ö ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö, ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ, ²Öê�úÖ¸üß ‡. ¯ÖÏ¿−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �úÃÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖÖµÖ“ÖÖ µÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ¾ÖÔ¡Ö “Ö“ÖÖÔ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öß. µÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ Ã¾Öß�úÖ¸ü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ-µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖŸÖ ˆ¬¾ÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ¯Öãœêü ¯Öæ−ÖÔ×−Ö´ÖÖÔ ÖÖ“Öê †Ö¾ÆüÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÷ÖŸÖ¾Öî³Ö¾Ö ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êü Öê ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ×™ü�ú¾Öæ−Ö šêü¾Ö Öê µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êü µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ µÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö •Ö−´ÖÖ»ÖÖ †Ö»Öê.

1.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö -

1.2.1 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß †×¬Ö�ú ¾µÖÖ¯Ö�ú, ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Ö ÷Öã ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖß ÃÖŸÖŸÖ “ÖÖ»Ö ÖÖ¸üß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´Öé¬¤üß´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö µÖÖÃÖÖšüß �êú»Öê»Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÆüÖêŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯Ö×¸ǖ Öæ ÖÔ †¿Öß ¾µÖÖ�µÖÖ −ÖÖÆüß. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ´Öã�Ö ¾µÖÖ�µÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ -

1) ¯ÖÏÖ. ´ÖÖµÖ¸ü ¾Ö ²ÖÖ»›ü×¾Ö−Ö - " •µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖê−Öê ¤êü¿ÖÖ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê †¿Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ"

2) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö ŸÖ•–Ö ÃÖ×´ÖŸÖß - " ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö �êú¾Öôû ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖÓ¿Öß −ÖÃÖæ−Ö ŸÖÖê ŸµÖÖ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü Öê¿Öß †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ¾Öé¬¤üß −ÖÃÖæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�úé×ŸÖ�ú, ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ŸÖÃÖê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêµÖ"

3) ›ü²»Öæ †Ö£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ - ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ, Æüß ¾ÖÖœü −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêü.

4) ¯ÖÏÖ. »ÖÖµÖ²Öê−Ã™üÖ‡Ô−Ö - " †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ¯ÖÖ¡ÖŸÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ"

5) ¯ÖÏÖ. •ÖÖêÃÖê±ú ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü - "ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ã¾ÖµÖÓ¯ÖÏȩ̂ ü Öê−Öê †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö †Ö× Ö ÃÖŸÖŸÖ ‘Ö›æü−Ö µÖê ÖÖ-µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ "

3

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü Öê, »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾Ö Öê, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö Öê ÆüÖêµÖ.

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂšµÖê -

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ�µÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �úÖÆüß ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1) ¤üß‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ¤üß‘ÖÔ�úÖ×»Ö−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÓ“Ö¾ÖßÃÖ ŸÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖÔ“ÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›ü †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æêü ŸµÖÖÃÖÖšüß“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¬ÖÖȩ̂ ü Öê ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ“Ö ±ú»Ö¤üÖµÖß šü̧ üŸÖÖŸÖ.

2) ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔ ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö™ü�úÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ²Ö−ÖŸÖê.

3) ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü - ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü. ³Öæ´Öß, �Ö×−Ö•ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß, •Ö»ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß, Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, ¾Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß ‡. “ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. −Ö¾Ö−Ö×¾Ö−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß - ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

5) ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ †ÃÖŸÖê. ÃÖÓ̄ Öæ ÖÔ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

6) ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÷Öã ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü, ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ¾ÖÖœü ‡. ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ¸üÖ•Ö×�úµÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú, ¿Öî�Ö× Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú “ÖÖî�ú™üßŸÖ ÷Öã ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

7) ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü- †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ“Ö �Ö¸üÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ¯Ö¤Óü›ü †ÖÆêü.

8) ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê −µÖÖµÖ ¾ÖÖ™ǖ Ö - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê −µÖÖµÖ ¾ÖÖ™ǖ Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖ™ǖ ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÷ÖÖ³ÖÖ †ÖÆêü. ´Öãšü³Ö¸ü »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß ÃÖÓ¯Ö¢Öß“Öê �ëú¦üß�ú¸ü Ö −Ö ÆüÖêŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�úÖ»ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ −µÖÖµÖ ¾ÖÖ™üÖ ×´ÖôûÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

9) •Öß¾Ö−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö�Öê - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ •Öß¾Ö−Ö ´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖÖê. −µÖÖµÖ ¾ÖÖ™ǖ Ö, ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü, »ÖÖê�ú �ú»µÖÖ Ö�úÖ¸üß µÖÖê•Ö−ÖÖ, ×¿Ö�Ö ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖÖê.

4

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß (Economic Growth)-

ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ‹�úÖ“Ö †£ÖÖÔ−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö µÖÖ ¤üÖêÆüÖế Ö¬µÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ±ú¸ü�ú †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ. ¿Öǽ ¯Öß™ü̧ ü, ÁÖß´ÖŸÖß ˆÃÖãÔ»ÖÖ ×ÆŒÃÖ ¾Ö ‹»Ö−Ö ²Ö¸êü̧ üß µÖÖÓ−Öß µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖŸÖß»Ö ±ú¸ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖ -

1) ¯ÖÏÖ. ‹. ´Öò×›üÃÖ−Ö - ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ.

2) ˆÃÖãÔ»ÖÖ ×ÆüŒÃÖ - ¾ÖÖ¯Ö¸üÖŸÖ −Ö †Ö Ö»µÖÖ ÷Öê»Öê»µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü×¾Ö Öê ÆüÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖãôûÖŸÖ“Ö –ÖÖŸÖ †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¾Ö ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öß ¾ÖÖœü �ú¸ü Öê ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖê.

3) ×�úÓ›ü»Ö ²Ö÷ÖÔ̧ ü - ¾Öé¬¤üß ´Æü Ö•Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾Öé¬¤üß ÆüÖêµÖ ŸÖ¸ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖ ¤üÖêÆüÖêŸÖ ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ¿Öß †ÖÆêü.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖê. ¯ÖÏÖ. ²ÖÖê−Öê µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾Öé¬¤üß Æüß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê ÖÖ¸üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. ¾Öé¬¤üß´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Ö ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê -

¯ÖÏÖ. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ µÖÖ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öê ¯Öãœüß»Ö ×−Ö¤ìü¿Ö�ú Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“Öß ¾Öê÷Ö¾ÖÖ−Ö ¾ÖÖœü -

¯ÖÏÖ. �ãú—Ö−Öê™üÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüü, ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ˆ““Ö †ÃÖŸÖÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß¯Öê�ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷ÖÆüß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

2) ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü -

¾Öé¬¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ö¤üÖ−ÖÖ“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Öã−ÖÔ̂ Ÿ¯ÖÖ¤ü�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÁÖ×´Ö�úÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ ŸÖÖÃÖ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

3) −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü�Ö -

−ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü Ö Æêü ¾Öé¬¤üß“Öê ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê †ÖÆêü. †ÖîªÖê×÷Ö�ú¸ü ÖÖ−Öê −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. �úÖ¸ü�ÖÖ−Ö¤üÖ¸üß“Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ¿ÖÆü̧ üÖ�ú›êü µÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê.

5

4) ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö -

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß´Ö¬µÖê ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö ×«üŸÖßµÖ ¾Ö ŸÖéŸÖßµÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ ¾Ö÷ÖôûŸÖÖ ‡ŸÖ¸ü ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ‘Ö™ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ−Öê ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖß´Ö¬µÖêÆüß ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ‘Ö™üŸÖê.

5) ÁÖ´Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÓÖŸÖ¸ü -

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÁÖ´Ö, ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏÖ. �ãú—Ö−Öê™üÃÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 19 ¾µÖÖ ¾Ö 20 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�ú †´Öê×¸ü�úÖ, ²ÖÎÖ—Öß»Ö, †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ, −µÖã—Öß»ÖÓ›ü ‡. ¤êü¿ÖÖ�ú›êü »ÖÖê�ú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ×¸üŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ¤üôû Ö¾Öôû ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ−Öê ¾Ö ´Öæôû ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷Ö³Ö¸ü ¾ÖÃŸÖæ“Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü ×¾ÖÃŸÖéŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖŸÖß»Ö ±ú¸ü�ú -

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ¤üÖêÆüÖế Ö¬µÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ±ú¸ü�ú †ÖÆêü. ¾Öé¬¤üß Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ¿ÖËß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ´Öò×›üÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¾Öé¬¤üß ÆüÖêµÖ ŸÖ¸ü †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ´Æü Ö•Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ.

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ−Öê Ã¯Ö¯™üß�ú¸ü�Ö : 1.1

†Ö�éúŸÖß �Îú. 1.1 ´Ö¬µÖê x †�ÖÖ¾Ö¸ü x ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖ¸ü y †�ÖÖ¾Ö¸ü y ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö ¾Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯Öæ ÖÔ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †ÃÖê ÷Öé×ÆüŸÖ

o X

Y

X ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

Y ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

P †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß m

n

6

¬Ö¸üŸÖÖ x ¾Ö y ¾ÖÃŸÖã“Öê †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ×�úŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö ÖÖ¸êü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú m ¾Ö n ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

•Ö¸ü ‹�ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ m µÖÖ Ø²Ö¤æü¾Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖß ×¤ü»Öê»µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤êüŸÖ ¯Öæ ÖÔ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †ÖÆêü. †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö ŸÖ£ÖÖ×¯Ö ‹�ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ p µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †ÖÆêü �úÖ¸ü Ö Æüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯Öæ ÖÔ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üßŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê. ‹�ÖÖªÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ p ¯ÖÖÃÖæ−Ö m ¯ÖµÖÕŸÖ“ÖÖ ²Ö¤ü»Ö ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ. ŸÖ¸ü ‹�ÖÖªÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ m ¯ÖÖÃÖæ−Ö n ¯ÖµÖÕŸÖ“ÖÖ ²Ö¤ü»Ö ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœü ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖŸÖß»Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ±ú¸ü�ú Ã¯Ö¯™ü �ú¸ü ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´Öã¤ü¤Ëüê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

†.�Îú. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß †.�Îú. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ

1 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü

1 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü.

2 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß Æüß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‘Ö›æü−Ö µÖê ÖÖ¸üß ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü.

2 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¯ÖÏ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‘Ö›æü−Ö µÖê ÖÖ¸üß ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü.

3 ¯ÖÏÖ. ¿ÖÓã×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖÓ£Ö �Îú´Ö¿ÖÖ ¾Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö †ÃÖŸÖê

3

¯ÖÏÖ. ¿Öã×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ÛÃ£Ö¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ÖÓ×›üŸÖ ¾Ö Ã¾Öê“”êû−Öê †“ÖÖ−Ö�ú —ÖÖ»Öê»ÖÖ ²Ö¤ü»Ö ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ.

4 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üßŸÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖêÖ.

4 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖêÖ.

5 ÃÖß. ¯Öß. ×�ú›ü»Ö ²Ö•ÖÔ̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœü ´Æü Ö•Öê †Ö×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêµÖ

5

ÃÖß. ¯Öß. ×�ú›ü»Ö ²Ö•ÖÔ̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö¸ü ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖãµÖÖê÷µÖ ×¾ÖŸÖ¸ü Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêµÖ.

6 ¾Öé¬¤üß Æüß ˆŸ�ÎúÖÓŸÖß�úÖ¸ü�ú »ÖÆüÖ−Ö ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü.

6 ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß �ÎúÖÓ×ŸÖ�úÖ¸ü�ú ¾Ö ´ÖÖêšüß ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü.

7 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üßŸÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯Öã−ÖÔ×¾ÖŸÖ¸ü ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖê

7 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ −Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê»µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü Öê †×³Ö¯ÖÏêŸÖ

7

†ÃÖŸÖê.

8

•ÖÖò−Ö ×±Ïú›ǘ Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ´Öãôû ¸ü“Ö−ÖêŸÖ ²Ö¤ü»Ö −Ö ÆüÖêŸÖÖ ×ŸÖ“µÖÖ ‹�úÖ Ø�ú¾ÖÖ †−Öê�ú �Öê¡ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ´Æü Ö•Öê ¾Öé¬¤üß ÆüÖêµÖ

8

×±Ïú›ǘ Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −ÖÖ×¾Ö−µÖ¯Öæ ÖÔ ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ÃÖ´ÖÖ•Ö¸ü“Ö−ÖêŸÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

9 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üßŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ´Ö¤üŸÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ“Öß �ú´Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê

9 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ´Ö¤üŸÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ“Öß †ŸµÖÓŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ“µÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ±ú¸ü�ú −ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †Ö×¬Ö�ú ¾µÖÖ¯Ö�ú ´ÖÖ−Ö»Öß †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö/´ÖÖ¯Ö−Ö

�úÖê ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¾Öé¬¤üß ´ÖÖê•Ö µÖÖÃÖÖšüß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ �ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. �úÖÆüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã¾Ö ÖÔÃÖÖšüµÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü ŸÖ¸ü �úÖÆüß−Öß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. †Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ ÖÖ´Ö¬µÖê •Öß¾Ö−Ö •Ö÷Ö µÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ, ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ ‡. ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

‡¾Æü̧ êü™ü Æêü÷Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“Öê 11 ×−Ö¤ìü¿Ö�ú ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¸üÖê÷µÖ, ×¿Ö�Ö Ö, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, †ÖîªÖê×÷Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü, ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü Ö, ×™ü�úÖ¾Öæ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö, ÃÖ�úÃÖ †ÖÆüÖ¸ü ‡. ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú-†ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ ×−Ö¤ìü¿Ö�ú †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ×³Ö´Öã�Ö ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú •ÖÖÃŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¾Ö µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü. †»Öß�ú›êü ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú †ÃÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü Öæ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1) ¿Öã¬¤ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö - ¿Öã¬¤ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¹ý−Ö �úÖê ÖŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †×¬Ö�ú —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö �úÖê ÖŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü Æêü šü̧ ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¿Öã¬¤ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ ŸÖÖê ¤êü¿Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖêÖ.

2) ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö - ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü Ö•Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ. ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœŸÖü †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖê. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ×−Ö�éúÂšü ¸üÖÆüŸÖÖê †¿ÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖ µÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

8

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü“Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö •ÖÖÃŸÖ ŸÖÖê ¤êü¿Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ŸÖ¸ü •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ŸÖÖê ¤êü¿Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

3) †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö - ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö �úÃÖê †ÖÆêü µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü ŸÖÖê ¤êü¿Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö �ú´Öß †ÃÖ ÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ �ú»µÖÖ ÖÖŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

4) †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ÆüÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß †ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖÖ™ǖ Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖ µÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖÖ™ǖ Ö —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¤ê¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ‘Ö™ü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ŸÖôûÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

5) ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß - �êú−ÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öãôûê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ÖãÓ™ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê£Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß ¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üŸÖÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÷ÖÓãŸÖ¾Ö Öæ�ú ¾ÖÖœæü−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. •Öê£Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÖÆêü ŸÖê£Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü̧ ü ‘ÖÃÖ¸üŸÖÖê.

6) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×−Ö¤ìü¿Ö�ú - ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê“Ö ´ÖÖê•Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ‘Ö™ü�ú Æüß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ‘Ö™üÖ�úÖ´Ö¬µÖê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö, ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ−ÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖ, ×¿Ö�Ö Ö, †®Ö, ¯ÖÖ Öß, Ã¾Ö“”ûŸÖÖ, ¸üÖÆü µÖÖÃÖÖšüß ‘Ö¸ü ‡. ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖÃÖ ÷Ö×¸ü²ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

1.2.2 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÷ÖÙ³ÖŸÖ ´Öæ»µÖê †Ö×�Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê -

1970 −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯ÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ−ÖÔ¾ÖÖ™ǖ ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß. ¯ÖÏÖ. ›ü›ü»Öê ÃÖß¸üÃÖ µÖÖ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, ²Öê�úÖ¸üß †Ö× Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¯ÖÏ¿−Ö×“Ö−Æü ×−Ö´ÖÖÔ Ö �êú»Öê. ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ÃÖã¬¤üÖ Æêü ¯ÖÏ¿−Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ �úÖµÖ´Ö †ÖÆêüŸÖ. †ÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ŸµÖÖ−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ ŸµÖÖŸÖã−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÷ÖÙ³ÖŸÖ ´Öæ»µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¤êü µÖÖŸÖ µÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê.

´ÖÖµÖ�êú»Ö ¯Öß. ™üÖê›üÖ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»Öæ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã�µÖŸÖ: ÃÖ´ÖÖ•Ö¸ü“Ö−ÖÖ ²Ö¤ü»Ö Öê, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê Öê, †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê Öê ÆüÖêµÖ. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ«üÖ¸êü ÃÖ´ÖÖ•Ö •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ´Ö¬µÖê ÷Öã ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. •Öë¾ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ˆ““Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−Ö

9

´Öã»µÖÖ¿Öß •ÖÖê›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖÓê¾ÆüÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»Öæ ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü µÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÷ÖÙ³ÖŸÖ ´Öã»µÖê †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖŸÖ ŸÖß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê

1) •Öß¾Ö−Ö ¯ÖÖêÂÖ�Ö (Life sustenance) -

“ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖæŸÖÔŸÖêÃÖÖšüß •Öß¾Ö−Ö-¯ÖÖêÂÖ Ö Æüß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ‘Ö™ü−ÖÖ †ÖÆêü. †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ, †Ö¸üÖê÷µÖ, ÃÖÓ̧ ü�Ö Ö µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ‹�úÖ“Öß •Ö¸üß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¾µÖŒŸÖß“Öê †ÖµÖãÂµÖ ¤ãü:�Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ �ú´Öß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÛÃ£ÖŸÖß ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê ´Æü Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö �úÖµÖÔ ´Æü Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †×¬Ö�ú×¬Ö�ú »ÖÖë�úÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¸ü Öê ÆüÖêµÖ. ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ ÆüÖê Öê ´Æü Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖæ−Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ‡ŸÖ�úß ÃÖÖ¬Ö−Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ �úß, ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ¤ãü:�Ö, ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ¸ü ¾Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ¤æü̧ ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

2) Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ (Self Esteem)

“ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÂÖ ´Æü Ö•Öê Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ ÆüÖêµÖ. ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÏ¿ÖÓÃÖÖ ×¯ÖÏµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ»ÖÖ †ÖŸ´ÖÃÖ−´ÖÖ−Ö, †Ö¤ü̧ ü, †Öêôû�Ö ‡. −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ÃÖÓ²ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß †Ö× Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú ´Öã»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÏ¿ÖÓÃÖế Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖŒŸÖß“Öê ´Öã»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö ×ŸÖ“µÖÖ •Ö¾Öôûß»Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê¾Ö¹ý−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ³ÖÖî×ŸÖ�ú ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †Ö× Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ¢Öê¿Öß Ã¾ÖµÖÓ�ëú×¦üŸÖ ´Öã»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü µÖÖ“Öß ¯Ö¬¤üŸÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

3) Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ (Freedom)-

“ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖÃÖÖšüß ×ŸÖÃÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æü Ö•Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ÆüÖêµÖ. »ÖÖê�úÖÓ“Öß ¤üÖÃµÖÖŸÖæ−Ö ¾Ö ÷Öã»ÖÖ´Ö×÷Ö¸üßŸÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖŸÖÖ �êú»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ×−Ö¬ÖÖÔê�ú ÆüÖêŸÖÖê. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ´Æü Ö•Öê �êú¾Öôû ¸üÖ•Ö×�úµÖ −Ö¾Æêü ŸÖ¸ü ³ÖÖî×ŸÖ�ú ²Öôû•Ö²Ö¸üßŸÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú “ÖÖ»Öß×¸üŸÖß, ¹ýœüß ¯Ö¸Óüǖ Ö¸üÖ, †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖ, †–ÖÖ−Ö, ¤ãü:�Ö ‡. ´Ö¬Öæ−Ö ´ÖãŒŸÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß“Öê ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²Ö−Ö �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖê, ÃÖÖÓÃ�éúŸÖß�ú ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ´Öæ»µÖê ×¾ÖÃŸÖÖ¸üŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÖÓ“Öß ¤üÖÃµÖ ÷Öã»ÖÖ´Ö×÷Ö¸üßŸÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖê.

×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ˆ×¤üÂšüµÖê (Objectives of development) -

†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö Öê ´Æü Ö•Öê“Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ˆ×¤üÂšüµÖê ÆüÖêµÖ. ŸÖß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö

1) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü Öê

2) ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü Öê

3) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü Öê

4) †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü Öê

10

5) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Öê�úÖ¸üß ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö �ú¸ü Öê

6) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ¤æü̧ ü �ú¸ü Öê

7) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¤æü̧ ü �ú¸ü Öê

8) ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü Öê

9) ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †ÖŸ´Ö×−Ö³ÖÔ̧ ü ²Ö−Ö×¾Ö Öê

1.2.3 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ‘Ö™ü�ú (Basic requirement of Economic development) -

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�úÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ‘Ö™ü�ú Ø�ú¾ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †™üß µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú †ÖÙ£Ö�ú, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ‘Ö™ü�ú †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê

1) −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß - ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ¯Ö¢Öß“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. •Ö´Öß−Ö, Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, ¯Ö•ÖÔ−µÖ´ÖÖ−Ö, �Ö×−Ö•ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß, ÃÖÖ÷Ö¸üßÃÖÓ̄ Ö¢Öß ‡. ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß´Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê. †´Öê×¸ü�úÖ, �òú−Ö›üÖ, †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ, ±ÏúÖ−ÃÖ, •Ö´ÖÔ−Öß µÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ •ÖÖȩ̂ üÖ¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ. »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ−Öê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê.

2) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö - ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö¸ü“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸ü µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß, ÃÖÖ¬Ö−Öê, �úÖ¸ü�ÖÖ−Ö¤üÖ¸üß, ˆªÖê÷Ö, ¤üôû Ö¾Öôû Ö ‡. “µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê.

3) ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö- †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö ÖÖ¸êü –ÖÖ−Ö ´Æü Ö•Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÆüÖêµÖ. ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ¾Ö ÷Öã Ö¾Ö¢ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÆüÖê ÖÖ-µÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê. ¯ÖÏÖ. ÃÖÖµÖ´Ö−Ö �æú—Ö−Öê™ËüüÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−Ö, ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¾Ö −Ö¾Ö×−ÖÙ´ÖŸÖß Æêü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

4) ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÁÖ´Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú †Ö× Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ÷Öã Ö¾Ö¢Öê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ¾Ö •Ö¯ÖÖ−Ö µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê.

11

5) ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ - ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ Æüß ¯Öæ¾ÖÔ†™ü ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¸üÃŸÖê, ¸êü»¾Öê, ¾Öß•Ö, ²ÖÑ�úÖ, ×¾Ö´ÖÖ�Óú¯Ö−µÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖÃÖÓÃ£ÖÖ, •ÖÆüÖ•Ö ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ−Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú µÖÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ¸ü ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¤üÖê−Æüß“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

6) ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü - ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú, ˆ““Ö ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ×¿Ö�Ö ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü, ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü †−Öã�æú»Ö ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×¿Ö�Ö ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖ´Öãôêû †Ö¬Öã×−Ö�ú ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ´Öã»µÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü �ú¸ü ÖÖ¸üß ×¯Öœüß ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê.

7) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ´Öæ»µÖê - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ˆ““Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ´Öæ»µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öß �úÖ´Ö �ú¸ü µÖÖ“Öß ×−ÖÂšüÖ, �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

8) ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖæ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ - ¤êü¿ÖÖŸÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖæ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖ Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖê. ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£Öế Öãôêû †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖŸÖã−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖÖê.

9) ¸üÖ•Ö×�úµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ - ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö×�úµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖê“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ¸üÖ•Ö×�úµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖế Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê µÖÖê÷µÖ ¬ÖÖȩ̂ ü Ö †Ö�ÖŸÖÖ µÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öß ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú¯Ö Öê †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö Öß �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¾Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

1.2.4 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ�ú/×−Ö�úÂÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö •µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ−Öê �êú»Öê. ŸÖê ‘Ö™ü�ú †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×−Ö�úÂÖ Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü�ú µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †ÖÆêüŸÖ.

1) ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö - ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×−Ö�úÂÖ †ÖÆêü.‹�úÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ �êú»µÖÖ •ÖÖ ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö× Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö ´Æü Ö•Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ.‹�ÖÖ¤üµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ×�úŸÖß —ÖÖ»ÖÖ Æêü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Öºþ−Ö šü̧ ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾ÖÂÖá ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü“Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

2) ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü - ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ´Æü Ö•Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾ÖÂÖá ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêµÖ.¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê.¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖÖê ŸµÖÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö ¾ÖÖœüŸÖê.

12

3) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¿ÖŒŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü/ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÖÕŸÖ ¾ÖÖœü - ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒŸÖß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê.†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ �éúÂÖß,†Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

4) ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö ¾Ö ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ˆÓ“ÖÖ¾Ö Öê †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü.¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß †ÖµÖã ´ÖµÖÖÔ¤üÖ,²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖã“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö,ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ‘Ö™ü�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´ÖÖê•ÖŸÖÖ µÖêŸÖê •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü ŸÖê£Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´ÖÖ−ÖŸÖÖŸÖ.

5) †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü - ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×�úŸÖß —ÖÖ»ÖÖ Æêü ¯ÖÖÆü µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ �ú»µÖÖ ÖÖŸÖ ×�úŸÖß ³Ö¸ü ¯Ö›ü»Öß Æêü ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖê.†ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ Ö ´ÖÖê•ÖŸÖÖ−ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüÃÖÓ�µÖ •Ö−ÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ¸êü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê µÖÖê÷µÖ ¯ÖÏ�úÖ¸êü ÆüÖê Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê ´Æü Öæ−Ö •µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú �ú»µÖÖ ÖÖŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖ †ÖÆêü ×ŸÖ£Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

6) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×−Ö¤ìü¿Ö�ú - ¯ÖÏÖ.÷Öȩ̂ üÖò»›ü,¯ÖÏÖ.´ÖêµÖ¸ü,¯ÖÏÖ.›üß ´ÖÖò×¸üÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖê•Ö µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.ŸµÖÖŸÖ †Ö¸üÖê÷µÖ,†®Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÖÔ“Öê ÃÖê¾Ö−Ö,ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ ŸÖÓ¡Ö×¿Ö�Ö Ö,ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ,¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü,¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¤üôû Ö¾Öôû ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß,‘Ö¸üÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

7) ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü�Ö - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖê•Ö µÖÖ“ÖÖ ÆüÖ ‹�ú ×−Ö�úÂÖ †ÖÆêü.†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ−Öê ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.¿ÖÆü̧ üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü ÖÖ“ÖÖ ‘Ö×−ÖÂšü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü. µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×−Ö�úÂÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

1.2.5 †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ¬ÖÖê�êú /†›ü£Öôêû -

†Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ŸµÖÓŸÖ ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öß †ÖÆêü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ÆüÖ �úÖ™êü̧ üß †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Ö¬µÖê †−Öê�ú †›ü£Öôêû ×�ú¾ÖÖ ¬ÖÖê�êú ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †Ö×£ÖÔ�ú,ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú,¸üÖ•Ö�úßµÖ †¿ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²ÖßÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ−ÖÖ †−Öê�ú †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê

1) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ - ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ÆüÖ †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö †›ü£ÖôûÖ †ÖÆêü.†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ´Æü Öæ−Ö ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß ´Æü Öæ−Ö ³ÖÖ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ �ú´Öß ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú´Öß ×¾Ö�úÖÃÖ �ú´Öß †ÃÖê ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú †ÖœüôûŸÖê. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖê.³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ†³ÖÖ¾Öß ÷ÖÓãŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖÖê.†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †»¯Ö ²Ö“ÖŸÖ,ÃÖÖê−Öê “ÖÖÓ¤üßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖßÃÖÖšüß ¾Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Ö Öã�úßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê.

13

2) †×ŸÖ×¸üŒŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ - »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ“ÖÖ ‘Ö×−ÖÂšü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü.¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖîÃÖ×÷ÖÔ�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö¸ü ŸÖÖ Ö ¯Ö›üŸÖÖê.¿ÖêŸÖß“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö ¾Ö ŸÖã�ú›üß�ú¸ü Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.×¿Ö�Ö Ö,†Ö¸üÖê÷µÖ,ÃÖÓ̧ ü�Ö Ö,−µÖÖµÖ¤üÖ−Ö µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ´ÖÖêšüüÖ �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ êüÃÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê †−Öã̂ Ÿ¯ÖÖ¤ü�ú ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ²Öê�úÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖê.

3) ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×−Ö�éúÂ™ü ¤ü•ÖÖÔ - †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ −ÖîÃÖ×÷ÖÔ�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü.×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�úµÖêŸÖß»Ö ÃÖ¿ÖŒŸÖ †Ö× Ö ¯ÖÏ³ÖÖ×¾Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê ´Æü Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖ›ü¾Ö»Ö ÆüÖêµÖ.×¿Ö�Ö Ö ¯ÖÏ×¿Ö�Ö Ö,†Ö¸üÖê÷µÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ,†ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö Æêü ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ.µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öãôêû ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ×−Ö�éúÂ™ü ÆüÖêŸÖÖê.×−Ö¾¾Öôû ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Öãôêû †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

4) ¤üãÆêü̧ üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ - †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¤ãüÆêü̧ üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖœüôûŸÖê.÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖ¸ü ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ¬ÖßÂšüßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖœüôûŸÖê.†Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖ¸ü ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖÖ¸Óǖ ÖÖ×¸ü�ú ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ¾Ö †ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÖœüôûŸÖÖê.¤üãÆêü̧ üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ šü̧ üŸÖê.

5) †¯Öã·µÖÖ ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ - ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö× Ö †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ“ÖÖ ‘Ö×−ÖÂšü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾Öß•Ö,¾ÖÖÆüŸÖæ�ú,¤üôû Ö¾Öôû Ö, ȩ̂ü»¾Öê ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú,•ÖÆüÖ•Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ−Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ŸÖ¸ü ×¿Ö�Ö Ö †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê µÖÖ ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê¾Ö¸ü †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öôêû †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

6) ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö�úßµÖ †ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ - ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß µÖÖê÷µÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú †Ö×£ÖÔ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê †ÃÖê †Ö×£ÖÔ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü Ö µÖÖê÷µÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¸üÖ²Ö×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖê“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.¸üÖ•Ö�úßµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖế Öãôêû ˆ¤üµÖÖê÷Ö¬ÖÓ¤üµÖÖ“Öß ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

7) ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšüê“Öß †¯Öæ�ÖÔŸÖÖ - ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšê“Öß †¯Öæ ÖÔŸÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †›üû£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“µÖÖ †¯Öã ÖÔŸÖế Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öãôêû †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ÖãÓ™ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

8) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ - †Ö¬Öã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ ŸÖÖÓ¡Öß�ú –ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ²Ö−Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖÖÓ¡Öß�ú –ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Ö ¸üÖêê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.ŸÖÖÓ¡Öß�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ †ÃÖŸÖÖê.ŸÖÖÓ¡Öß�ú –ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ÁÖ×´Ö�úÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ¾Ö ÷Öã Ö¾Ö¢ÖÖ �ú´Öß ¯ÖÏŸÖß“Öß ¸üÖÆüŸÖê.

9) †µÖÖê÷µÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú “ÖÖî�ú™ü - ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¸ü“Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖê.¯Ö¸üÓ̄ Ö¸üÖ×¯ÖÏµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö,×¾Ö×¾Ö¬Ö “ÖÖ»Öß¸üßŸÖß ,•ÖÖŸÖßÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ¬Ö´ÖÔÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö †ÃÖ ÖÖ¸üß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú “ÖÖî�ú™ü ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖê

14

Æêü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�ú †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. 1.2.6 ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ -

(developed and developing economics)

×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖß ´Æü Ö•Öê ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †Ö× Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö †¿Öß ÆüÖêµÖ. †´Öê×¸ü�úÖ, ‡Ó÷»ÖÓ›ü, •Ö¯ÖÖ−Ö, �òú−Ö›üÖ ‡. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê Æüß ¸üÖÂ™Òêü ÁÖß´ÖÓŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖ, ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö, ¯Ö−ÖÖ´ÖÖ, �úÖê»ÖÓ×²ÖµÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÷Ö×¸ü²Ö Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öê ¤êü¿Ö ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ²Ö¸üß“Ö ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ²Ö-µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ¯Ö Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ †£ÖÔ

¯ÖÖò»Ö ÆüÖò̄ ÖÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖÆêü. ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×³Ö�úÖ·µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß Ö »ÖÖê�ú �úÃÖêŸÖ¸üß •Öß¾Ö−Ö •Ö÷ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖêšüµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ¤üÖê−Ö ¾Öêôû“Öê ¯ÖÖê™ü³Ö¸ü †®Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖ−ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ˆ““ÖŸÖ´Ö †ÃÖŸÖê ³ÖÖî×ŸÖ�ú ¾ÖÃŸÖæ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ�µÖÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüµÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¾ÖŸÖ: �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1) ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö - ˆ““Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü, †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖßŸÖ ¯Öãœêü †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ˆ““ÖŸÖ´Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ †´Öê×¸ü�úÖ, ‡Ó÷»ÖÓ›ü, •Ö´ÖÔ−Öß, �òú−Ö›üÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß“Öê †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÃÖŸÖê ¾Ö ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖß»ÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

2) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö - ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ™êü¾Ö¸ü †ÃÖ ÖÖ-µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ´Æü Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, ²Öê�úÖ¸üß, ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ, •Öæ−ÖÖ™ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †¿ÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ�µÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê †ÖÆêüŸÖ

†) µÖã−ÖÖê“Öß ŸÖ•–Ö ÃÖ×´ÖŸÖß - •µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ¤ü̧ ü›êüÖ‡Ô ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †´Öê×¸ü�úÖ, �òú−Ö›üÖ, †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ ¾Ö ¯ÖÛ¿“Ö´Ö µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬Öß»Ö �úÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖ“µÖÖ ¤ü̧ ü›êüÖ‡Ô ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü †¿ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

²Ö) •Öê�úÖò²Ö ¾ÖÖµÖ−Ö¸ü - ×¾Ö�ú×ÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ´Æü Ö•Öê †ÃÖê ¤êü¿Ö �úß •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ, ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¯Öæ̧ êǖ Öæ̧ ü ¾ÖÖ¯Ö¸ü −Ö �êú»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß“Öê †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.

15

¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ�µÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖê÷µÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖŸÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ¤æü̧ ü �ú¹ý−Ö ˆ““Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

1.2.7 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ -

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ´Öãôêû ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.�éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêü.ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ,³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæé ,†Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ ‡ŸµÖÖ¤üß“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ¸üÃŸÖê, ¸êü»¾Öê,×¾Ö´ÖÖ−Ö, •Ö»Ö¾ÖÖÆüŸÖæ�ú µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †−Öê�ú −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ‘Ö™üŸÖ †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ‹�úÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.†Ö¬Öã×−Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü �úÖÆüß �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖ †Ö•ÖÆüß †Öœüôãû−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¿ÖêŸÖß¾Ö¸ü ¾Ö¸ü ³ÖÖ¸ü ¯Ö›æü−Ö ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»µÖÖ †ÖÆêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, ²Öê�úÖ¸üß, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö•ÖÆüß †ÖÆêüŸÖ.1990 −ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Öæ ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü ÖÖ“Öê ¾ÖÖ ȩ̂ü ¾ÖÖÆæü »ÖÖ÷Ö»Öê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ−ÖêÆüß −Ö¾Öß−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü.×¾Ö�ú−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Æüß ¸ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ¯Öãœüß¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1) Ã£Öã»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †Ö»Öß †ÖÆêü †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ´Öãôêû †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü»ÖÖ †ÖÆêü.¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ‘Ö™æü−Ö †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ¾ÖÖœãü »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2) ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ“Öß ¾ÖÖœü - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.¾Öß•Ö, ¸üÃŸÖê, ¸êü»¾Öê, Æü¾ÖÖ‡Ô ¾Ö ÃÖÖ÷Ö¸üß ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ™êü×»Ö±úÖê−Ö, ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¯ÖÖµÖÖ³ÖãŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

3) ×¾Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ - ×¾Ö�úÖÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ×¾Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüß —Öê̄ Ö ‘ÖêŸÖ»Öß †ÖÆêü. ÃÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö, †¾Ö�úÖ¿Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö, †ŸµÖÖ¬Öã×−Ö�ú ¿ÖÃ¡Öê , †Ö¬Öã×−Ö�ú †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ¯ÖÏ�ú»¯Ö,¿ÖêŸÖËß ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ²Ö¤ü»Ö, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¾Ö ¤üôû Ö¾Öôû ÖÖ“Öß †ŸµÖÖ¬Öã×−Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ‡ŸµÖÖ¤üß´Öãôêû ×¾Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

4) †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ - ×¾Ö�úÖÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖãÓ“Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖµÖÖ¸ü »ÖÖê�ÖÓ›ü,¯ÖÖê»ÖÖ¤ü,¸üÃÖÖµÖ−Öê, µÖÓ¡Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ‡ŸµÖÖ¤üß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.†®Ö¬ÖÖ−µÖ Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Ö−ÖÖ−Öê †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü ŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ´Öãôêû ¯Öê™ÒüÖê×»ÖµÖ´Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ, †ŸµÖÖ¬Öã×−Ö�ú µÖÓ¡Öê ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

16

5) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ²Ö¤ü»Ö - ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ´Öæ»µÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.�úÖµÖÔ̄ ÖÏ¾Ö Ö ÃÖÓÃ�éúŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘ÖêŸÖ †ÖÆêü ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü ÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ¸ü“Ö−ÖÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü.´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ †›ü£Öôêû šü¸ü ÖÖ¸êü †−Öê�ú ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú †›ü£Öôêû ¤æü̧ ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

6) †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö - •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü ÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü Öê ²Ö¤ü»Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ�ú›æü−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ�ú›êü †¿ÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü.×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ, ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêü. ˆ¤üÖ¸üß�ú¸ü Ö,�ÖÖ•Ö÷Öß�ú¸ü Ö, •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü Ö ‡ŸµÖÖ¤üß“ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

1.2.8 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¯ÖḮ Öã�Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê -

¯ÖÏŸµÖê�ú ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ, ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×³Ö®Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôûß ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ¯Ö¸ÓüŸÖæ �úÖÆüß ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ ŸµÖÖÓ“Öß �úÖÆüß †ÖÙ£Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ, ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ¾Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü ÖßµÖ ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê †ÖÆêüŸÖ. ŸÖß ‹�ú×¡ÖŸÖ¯Ö Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1) ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¿ÖêŸÖß - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ 70 ŸÖê 80 ™üŒ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¸üÖÆüŸÖê µÖÖ »ÖÖê�úÖ“ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¿ÖêŸÖß ÆüÖ“Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ‡Ó÷»ÖÓ›ü, †´Öê×¸ü�úÖ 2 ™üŒ�êú »ÖÖê�ú •Ö¯ÖÖ−Ö´Ö¬µÖê 5 ™üŒ�êú ŸÖ¸ü •Ö´ÖÔ−Öß´Ö¬µÖê 4 ™üŒ�êú »ÖÖê�ú ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ †¯Öæ̧ üÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö× Ö ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ µÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö ¾Ö ŸÖã�ú›üß�ú¸ü Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. •Öæ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ×−ÖÃÖ÷ÖÖÔ¾Ö¸üß»Ö †Ó¾Ö»Ö×²ÖŸ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö †¯Öæ ÖÔŸÖÖ †–ÖÖ−Öß ¿ÖêŸÖ�ú¸üß, ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö¢Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüµÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß ˆ¤üÖ×ÃÖ−ÖŸÖÖ µÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖæ−ÖÆüß ŸÖÖê ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

2) ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¯ÖÏÖ²Ö»µÖ †ÖœüôûŸÖê 70 ŸÖê 80 ™üŒ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¿ÖêŸÖß, �ÖÖ Ö�úÖ´Ö, •ÖÓ÷Ö»Ö�úÖ´Ö, ´ÖÖÃÖế ÖÖ¸üß, ¯Ö¿Öã̄ ÖÖ»Ö−Ö ‡. �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

3) ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ³ÖÖ¸ü ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. Ó»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö †Ö�úÖ¸ü ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ““Ö •Ö−´Ö¤ü̧ ü ¾Ö ‘Ö™üŸÖÖ ´ÖéŸµÖã¤ü¸ü µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ×−Ö´−Ö †ÃÖŸÖÖê. ²Öê�úÖ¸üß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖœüôûŸÖê. ³Öæ�ú, ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ¸ü µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �éúÂÖß�Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¿ÖêŸÖ•Ö×´Ö−Öß“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö †Ö× Ö ŸÖæ�ú›üß�ú¸ü Ö ÆüÖêŸÖê. ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖú †»¯Ö ¸üÖÆüŸÖê. ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÷ÖÓ³Öß¸ü ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

17

4) ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�ú ¤üÖ×¸ü¦üµÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †ÖœüôûŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß ¿ÖêŸÖß, †ÖîªÖê×÷Ö�ú¸ü ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ, ²Ö“ÖŸÖß“Öê †»¯Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö, •Öã−ÖÖ™ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ×¿Ö�Ö Ö ¾Ö �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖḮ ÖÖ Ö †ÖœüôûŸÖê. †»¯Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Öãôêû ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö »ÖÖê�úÖ−ÖÖ †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

5) ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ²Öȩ̂ üÖ•Ö÷ÖÖ¸üß - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆ‘Ö›ü ¾Ö ”ãû¯Öß ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß †ÖœüôûŸÖê. ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ, †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÓ¤ü ¾Öê÷Ö, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ�ú �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ÁÖ×´Ö�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆ‘Ö›ü ²Öê�úÖ¸üß †ÖœüôûŸÖê. ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ”ãû̄ Öß ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß †ÖœüôûŸÖê Æüß ²Öê�úÖ¸üß ÃÖŒŸÖß“Öß †ÃÖŸÖê. ¿ÖêŸÖß“Öê ÆÓü÷ÖÖ´Öß Ã¾Öºþ¯Ö ¾Ö †�úÖµÖÔ�Ö´Ö ¿ÖêŸÖß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ³Öæ×´ÖÆüß−Ö ¾Ö †»¯Ö³Öæ¬ÖÖ¸ü�ú ¿ÖêŸÖ�ú-µÖÖŸÖ ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖœüôûŸÖê.

6) −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ †¯Öæ̧ üÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß −Ö ¾ÖÖ¯Ö¸üŸÖÖ ŸÖ¿Öß“Ö ¯Ö›æü−Ö ¸üÖÆüŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ×ŸÖ“ÖÖ ÷Öî̧ ü¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö †Ö×±Ïú�úÖ �ÖÓ›üÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã²Ö»Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêü ¯Ö Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ™Óü“ÖÖ‡Ô, ˆ¯Ö�Îú´Ö¿Öß»ÖŸÖê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ²ÖÖ•ÖÖ¯Öêšüê“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ, †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖ ‡ ´Öãôêû −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß.

7) ×«ǘ Öã�Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ×«ǘ Öã�Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ×¬ÖÂšüßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ŸÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ �úÖµÖÖÔ»ÖµÖê, ²ÖÑ�úÖ, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ÷ÖéÆêü, �úÖ¸ü�ÖÖ−Öê ´ÖÖêšüµÖÖ ‡´ÖÖ¸üŸÖß, ¿ÖÖôûÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê ȩ̂ü»¾Öê, ×¾Ö´ÖÖ−ÖŸÖôû ‡. ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ×šü�úÖ Öß †¯ÖÏ÷ÖŸÖ

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖÆüß ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ¾Ö †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ −ÖÖ Öê²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÖœüôûŸÖê.

8) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ±úÖ¸ü“Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú �ú´Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö÷ÖÖÔ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ÃÖÖê−Öê, “ÖÖÓ¤üß, ´ÖÖî»µÖ¾ÖÖ−Ö ¬ÖÖŸÖæ ¾Ö Ã£ÖÖ¾Ö¸ü ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»Öê»Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

9) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öãôêû •Öã−µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ¯ÖÖ¸Óǖ ÖÖ¸üß�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß ×−Ö¸ü�Ö¸üŸÖÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ×¿Ö�Ö ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“ÖÖ −Ö¾µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ»ÖÖ ÆüÖê ÖÖ¸üÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß −Ö×¾Ö−Ö ²Ö¤ü»ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ¬ÖÖÃŸÖß µÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖ •Öã−ÖÖ™ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê •ÖÖŸÖê.

10) †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö šü̧ üÖ×¾Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß •Ö×´Ö−Öß“Öê �ëú¦üß�ú¸ü Ö

18

—ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾Ö÷ÖÖÔ�ú›êü“Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê �ëú¦üß�ú¸ü Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. †»¯Ö³Öæ¬ÖÖ¸ü�ú, ”ûÖê™êü ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ •ÖÖŸÖß ¬Ö´ÖÖÔ“Öê »ÖÖê�ú, ³Öæ×´ÖÆüß−Ö ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ ü µÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ±úÖ¸ü“Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê.

11) †»¯Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö - ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ Öê Æêü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾Öî×¿ÖÂšüµÖ †ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ •µÖÖ¤üÖ ¤ü̧ ü µÖÖ´Öãôêû ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

12) ¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü - ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö †ÖÆêü. Æêü ¤êü¿Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, ¿ÖêŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Öê µÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß, ³ÖÖ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö µÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“Öê ´Öã»µÖ †ÖµÖÖŸÖß¯Öê�ÖÖ −ÖêÆǘ Öß �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ŸÖÖê™üÖ ÃÖÆü−Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

13) ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö �úÖî¿Ö»µÖ ¾Ö −ÖêŸÖéŸ¾ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê. •ÖÖŸÖß¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ, ºþœüß ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ, ÃÖÖÆüÃÖß¾Öé¢Öß“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü“ÖÖ »ÖÆüÖ−Ö †Ö�úÖ¸ü, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ, −ÖÖ×¾Ö−µÖÖ“Öß ³ÖßŸÖß, �úÖµÖ¤üÖ ¾Ö ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ�ú ×¿Ö�Ö ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÖœüôûŸÖÖê. ¬ÖÖ›üÃÖß ¾Ö �ú»¯Ö�ú −ÖêŸÖéŸ¾Ö µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß

14) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ÆüÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¥üÂ™üµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ¹ýœüß¾ÖÖ¤üß ¾Ö ¯Ö Ó̧ǖ Ö¸üÖ ×¯ÖÏµÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ¸ü Öß“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. –ÖÖ−Ö - ×¾Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ¤îü¾Ö¾ÖÖ¤ü ×−Ö¸ü�Ö¸üŸÖÖ µÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ“Ö ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÖœüôûŸÖê.

Æüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü ÖßµÖ ¾Öî×¿ÖÂšüµÖê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ �ú´Öß †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

1.3 Ã¾ÖµÖÓ†¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 1. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ. 3. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÷ÖÙ³ÖŸÖ ´Öæ»µÖ ¾Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 4. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ‘Ö™ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

1.4 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö :-

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß †Ö× Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ−ÖÖ †Ö•Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß †Ö× Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�ú ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê.

19

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö,ÁÖ´Ö,ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ŸÖÃÖê“Ö †−Öê�ú ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ‘Ö™ü�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÖêšêü †›ü£Öôêû †ÃÖŸÖÖŸÖ.µÖÖ †›ü£ÖôûµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´Ö−ÖÖ �ú¸üßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ¸üÖ²Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. †Ö•Ö •Ö÷ÖÖ“Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ,†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †¿Öß ×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ,¯ÖÏ“ÖÓ›ü ²Öê�úÖ¸üß,¤üÖ×¸ü¦üµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¿ÖêŸÖß †¿Öß �úÖÆüß †Ó¿Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾Öî×¿ÖÂ™µÖê †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. †Ö•Ö ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. Æüß ¸üÖÂ™Òêü ×¾Ö�úÖÃÖÖ�ú›êü �ú´Öß †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¸üßŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

1.5 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 1) ¾Öé¬¤üß = ¾ÖÖœü 2) †Ö×£ÖÔ�êúŸÖ¸ü = ‡ŸÖ¸ü 3) ÷Ö×³ÖÔŸÖ = ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ

1.6 ÃÖ¤ü³ÖÔ ÃÖã“Öß -

1) ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê ‹±ú (2004) - ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü

2) ›üÖò.×¾Ö•ÖµÖ �ú×¾Ö´ÖÓ›ü»Ö - ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö× Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö 3) ¯ÖÏÖ.³ÖÖêÃÖ»Öê,�úÖ™êü (2012)- ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö× Ö ×−ÖµÖÖêê•Ö−Ö

±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö

1.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö 1) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¾Öé¬¤üß“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖ÷Öæ−Ö †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¾Öé¬¤üß µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ±ú¸ü�ú Ã¯ÖÂ™ü

�ú¸üÖ? 2) †Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 3) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ‘Ö™ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 4) †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö †›ü£Öôêû Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 5) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ“Öß ¯ÖÏ´Öæ�Ö ¾Öî×¿ÖÂ™êü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ

20

‘Ö™ü�ú 2

†Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ

2:0 ˆ×§üÂ™êü

2:1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ

2: 2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

2:2:1 †Ö×£ÖÔ�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:2 †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü

2:2:3 ¯ÖÏÖ.¿ÖãÓ̄ Öß™ü̧ ü“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüßú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ

2:2:4 Æòü̧ üÖ›ü ›üÖế Ö¸ü ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

2:2:5 ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:6 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ - ¯ÖÏÖ.ÃÖÖê»ÖÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Ö ´Öß›ü“Öê ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

2:2: 7 ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †Ö×£ÖÔ�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:8 ¯ÖÏÖ.†Ö£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:9 ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ¾Ö †ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:10 ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:11 »ÖÖµÖ²Öê−Ã™üß−Ö“ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ

2:2:12 �ú´ÖÔ̧ ü †Öê ×¸üÓÓ÷Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

2:2:13 ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖ ¾Ö ×³Ö®ÖŸÖêŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ

2:3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö

2:4 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö

2:5 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

2:6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö ÃÖæ“Öß

2:7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö

21

2:0 ˆ×§üÂ™êü -

1) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 2) ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ †³µÖÖÃÖÖ»Ö. 3) Æòü̧ üÖ›ü ›üÖế Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö. 4) ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 5) ÃÖÖê»ÖÖê ¾Ö ´Öß›ü “Öê ¯Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 6) ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¾Ö †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö. 7) »Öê×¾ÖÃÖ,»ÖÖµÖ²Öê−Ã™üß−Ö “Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÃÖ´Ö•ÖŸÖß»Ö.

2.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ -

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê»ÖÖ ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê. ŸµÖÖ¯Öæ¾Öá ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ¸ü †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ŸÖÖê ´Öã�µÖŸÖ: ŸÖŸ�úÖ»Öß−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß“µÖÖ ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öæ´Öß¾Ö¸ü �êú»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¨üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¯ÖÃÖ¸ü»Öß. µÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¯Öã−ÖÙ−Ö´ÖÖ Ö ÆüÖ �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öãœüß»Ö ¯ÖÏ¿−Ö ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖ¸ü ¯Ö¸ü�úßµÖ ¸üÖ•Ö¾Ö™üßŸÖæ−Ö ´ÖãŒŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öãœêü ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖ ¤æü̧ ü �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÆüÖêŸÖÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æêü“Ö µÖÖ ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öê ˆ¢Ö¸ü †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ¯Öæ¾Öá“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ´ÖÖ¡Ö ¯Öæ ÖÔ̄ Ö Öê ²Ö¤ü»Ö»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ¾ÖÖ¤üß ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ¿ÖÖêÂÖ Ö �êú»µÖÖ´Öãôêû †Ö»Öê»Öß ×−Ö¬ÖÔ−ÖŸÖÖ ŸµÖÖŸÖ ³Ö¸ü ´Æü Öæ−Ö ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öê»Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�Öê ÷ÖÓ³Öß¸ü ¯ÖÏ¿−Ö ¯Öæ¾Öá ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü ÖÖ·µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ̄ Öãœêü −Ö¾ÆüŸÖê. '×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö' Æêü ‹�ú Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ´Æü Öæ−Ö µÖÖ“Ö �úÖôûÖŸÖ ¯Öãœêü †Ö»Öê.

†Ö•Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ±úŒŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ¸üÖ×Æü»ÖÖ −ÖÃÖæ−Ö ŸÖÖê •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ²Ö−Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

2.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö -

2.2.1 †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ

(The General theory of Growth and development)

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú ¾Ö ÛŒ»ÖÂ™ü †ÖÆêü. µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö †−Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü. †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö, ›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì ´ÖÖ»£ÖÃÖ, ×´Ö»Ö µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß †Ö¯Ö†Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö¸üß−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü, ´Öß›ü, ÃÖÖê»ÖÖê, Æòü̧ üÖ›ü, ›üÖế Ö¸ü µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê ¾µÖÖ¯Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö �êú»Öê Ó†ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

22

2.2.2 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ - (classical theory of economic development)

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖãºþ —ÖÖ»Öß. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê µÖã̧ üÖê̄ ÖÖŸÖß»Ö †ÖîªÖê×÷Ö�ú �ÎúÖÓŸÖß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¹ý−Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ±ú¸ü�ú †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß ÃÖ¾ÖÖÔ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖÖ¸üŸÖŸ¾Ö ‹�ú“Ö †ÖÆêü. †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö, ›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì, £ÖÖò́ ÖÃÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ, •Öê.‹ÃÖ.×´Ö»Ö ‡. ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖÓ“Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê ¯ÖÖÆüŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

†) †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö−Öê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÃÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ×™ü�æú−Ö ¸üÖÆü µÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú “ÖÖî�ú™ü �ú¿Öß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö µÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ �ú¸ü µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.

ÛÃ´Ö£Ö“Öê ×¾Ö�úÖÃÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ´ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö

i) ×−ÖÃÖ÷ÖÔ¾ÖÖ¤ü - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“ÖÖ ×−ÖÃÖ÷ÖÔ¾ÖÖ¤ü ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö †Ö¬ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ¾µÖÛŒŸÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú¸üßŸµÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“Öê ×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬ÖŸÖê ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¾µÖŒŸÖßÆüßŸÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×ÆüŸÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖê.

ii) ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ Ö ×−ÖŸÖß - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ÆüÖêŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê �úÖµÖ¤üÖ, ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ÃÖÓ̧ ü�Ö Ö, −µÖÖµÖ¤üÖ−Ö ¸üÃŸÖê²ÖÖÓ¬Ö Öß ÃÖÖ¸ü�Öß �úÖµÖì �ú¸üÖ¾ÖßŸÖ.

iii) ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö�Öß - ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“ÖÖ †Ö¸Óü³ÖØ²Ö¤æü †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß´Öãôêû �ú´Öß ¾ÖêôêûŸÖ ÷Öã Ö¾ÖŸŸÖÖ¯Öæ ÖÔ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

iv) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü −Ö±úµÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ´Ö¬µÖê Ã¯Ö¬ÖÖÔ ¾ÖÖœüŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö¤üÖ¸üÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ã¯Ö¬Öì́ Öãôêû ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü ¾ÖÖœæü−Ö −Ö±úµÖÖ´Ö¬µÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê.

v) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †×³Ö�úŸÖë - †ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ¿ÖêŸÖ�ú¸üß, ˆªÖê•Ö�ú ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¾Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ µÖÖ´Öãôêû Æêü ŸÖß−Ö ‘Ö™ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖÖê.

vi) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¯Ö¸üß¯Öæ̧ ü�ú †ÖÆêü. ¿ÖêŸÖß ˆªÖê÷Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ÃÖ´Öé¬¤üß µÖêŸÖê. µÖÖ ÃÖ´Öé¬¤üßŸÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ÃÖÓ“ÖµÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü, ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü, ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö Öß †Ö× Ö −Ö°µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´Öé¬¤ü ÆüÖêŸÖê.

23

vii) ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ - †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¯Öæ ÖÔ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¤ãüÙ´ÖôûŸÖế Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ £ÖÖÓ²ÖŸÖê. −Ö°µÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ ü ‘Ö™æü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ‘Ö™üŸÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü £ÖÖÓ²Öæ−Ö ÛÃ£Ö¸ü ²Ö−ÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö ²Ö−ÖŸÖê.

²Ö) ›êü¾Æüß›ü ×¸ü�úÖ›üÖì“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü - ×¸ü�úÖ›üÖì−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ principles of political economy and taxation µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ.

i) †ÖÙ£Ö�ú ¸ü“Ö−ÖêŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ÷Ö™ü - ×¸ü�úÖ›üÖì“µÖÖ ´ÖŸÖê •Ö×´Ö−Ö¤üÖ¸ü, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÁÖ×´Ö�ú Æêü ŸÖß−Ö ÷Ö™ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö �úÖµÖÔ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öê µÖÖê÷µÖ ×¾ÖŸÖ¸ü Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ú¸üŸÖÖê ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÁÖ×´Ö�úÖ�ú›êü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¾Ö÷ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü ³ÖËǽ Öß“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ã¯Ö¬Öì²Ö¸üÖê²Ö¸ü ³Öǽ Öß“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ ´Æü Ö•Öê �ÖÓ›ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

ii) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ - ×¸ü�úÖ›üÖì“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö°µÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ −Ö°µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ −Ö±úÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖêŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖê ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖãºþ ¸üÖÆüŸÖê.

iii) ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ - ×¸ü�úÖ›üÖì“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö°µÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖ µÖÖ“Öß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¿Öê¾Ö™üß ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖê. ÁÖ×´Ö�úÖ“µÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö¾ÖÖœüß−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ ÖÔ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö�éúÂšü ¯ÖÏ×ŸÖ“Öß •Ö×´Ö−Ö »ÖÖ÷Ö¾Ö›üß�ÖÖ»Öß †Ö Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Ö×´Ö−Öß“ÖÖ �ÖÓ›ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ³ÖÖ÷Öü ¾ÖÖœüŸµÖÖ �ÖÓ›üÖÃÖÖšüß �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖ ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ¾Ö ÁÖ×´Ö�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ‘Ö™üŸÖÖê. −Ö±úµÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ‘Ö™æü »ÖÖ÷ÖŸÖÖê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖê.

iv) †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ - ×¸ü�úÖ›üÖì“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß .. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. �úÖ¸ü Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê¾Öæ−Ö •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¤êü¿Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �êú»Öß †ÃÖŸÖÖ †ÖªÖê×÷Ö�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔÆüß �ú´Öß µÖê‡Ô»Ö. ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ³ÖÖÓ̂ ¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ −Ö±úÖ ×´Öôæû−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ÷ÖÏÆü Ö †Ö× Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã̧ üôûßŸÖ¯Ö Öê “ÖÖ»Öê»Ö.

v) †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ¾Ö ×¸ü�úÖ›üÖì“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ - ×¸ü�úÖ›üÖì−Öê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¿ÖêŸÖß, ×¾Ö�úÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖ÷ÖÔ †Ö× Ö −Ö±úÖ µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÕ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ×¸ü�úÖ›ìüÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †›ü£Öôêû Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖê. ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖÖŸÖ ´ÖÖêšêü †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

24

�ú) ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö -

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¯ÖÓ£Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ £ÖÖò́ ÖÃÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß principal of political economy †Ö× Ö The progress of wealth µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ.

i) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ - ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ “Öœü̂ ŸÖÖ¸üÖ“Öß †ÃÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ¾ÖÖœüß¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü µÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ×ŸÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü Ö ÃÖã¬¤üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü.

ii) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ - ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö Æêü ´ÖÖ−Ö Öê µÖÖê÷µÖ −ÖÖÆüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß ¾ÖÖœüŸÖê Æüß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö ÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖŸÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ�æ»Ö ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖê.

iii) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú - ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ, •Ö×´Ö−Öß“Öß ÃÖã×¯Ö�úŸÖÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß Æêü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ã£ÖËæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸ü µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ³Öǽ Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆªÖê÷Ö µÖÖ ¤üÖê−Ö ¯ÖḮ Öã�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

iv) ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ - ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö ÖËß“Öê Ã£ÖÖ−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß ¾ÖÖœüÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öß. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö •Ö×´Ö−Öß“Öê �ëú¦üß�ú¸ü Ö �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö Öß ¾ÖÖœüŸÖê †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êüŸÖê, ÃÖ´ÖÖ•Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß �úÖ´Öê �ú¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÖ÷Ö Öß“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ¤æü̧ ü �êú»µÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö †›ü£Öôêû ¤æü̧ ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

v) †ÖÙ£Ö�ú �ãÓú×šüŸÖ †¾ÖÃ£ÖÖ - ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö −µÖæ−Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ãÓúšüßŸÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ £ÖÖÓ²ÖŸÖê. ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆªÖê÷ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö× Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü Öê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �úÖ´Öê ÃÖãºþ �úºþ−Ö Æêü †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™ü ¤æü̧ ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

›ü) ×´Ö»Ö“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö •ÖÖò−Ö Ã™æü†™Ôü ×´Ö»Ö µÖÖ−Öß principals of political economy µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê

i) ×´Ö»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ³Öǽ Öß, ÁÖ´Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ±ú»Ö−Ö †ÖÆêü. ³Öǽ Öß †Ö× Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ. �êú¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÁÖ´Ö“Ö Æêü ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÁÖ×´Ö�ú Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê †ÃÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ³Öǽ Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö× Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÁÖ´Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

25

ii) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ - ×´Ö»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü Æüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê ´Öæôû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüßŸÖ †ÖÆêü. ¤æü̧ ü¥üÂ™üß ¾Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê.

iii) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ - ×´Ö»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ˆªÖê÷ÖÖ“µÖÖ ×−Ö¾¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö�úÖ¸ǘ ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ²Ö“ÖŸÖß´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖãºþ ÆüÖêŸÖê.

iv) −Ö°µÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ - ×´Ö»Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ‘Ö™üŸµÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ¾Ö ´ÖÖ»£ÖÃÖ“Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ŸÖŸ¾Ö µÖÖ´Öãôêû �úÖê ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö°µÖÖ´Ö¬µÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß, †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ, ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Ö“ÖÔ −Ö°µÖÖ“ÖÖ ‘Ö™üŸÖÖ ¤ü̧ ü ¸üÖê�Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ¾Ö ¿Öê¾Ö™üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖê.

v) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß ³Öǽ Öß�úÖ - •ÖÖò−Ö ×´Ö»Ö µÖÖÓ−Öß ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ †ÃÖÖ¾Öß. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“Öê ¯Öæ−ÖÔ¾ÖÖ™ǖ Ö, ¾ÖÖ¸üÃÖÖ ÆüŒ�úÖ−Öê ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö¸ü �ú´ÖÖ»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ, �ãúôûÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß ÆüŒ�ú, −Ö°µÖÖ´Ö¬µÖê �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ †Ö× Ö ÃÖÆü�úÖ¸ü µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ÆüÃŸÖ�Öê¯Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ. ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“µÖÖ ¸ü�Ö ÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß �éúŸÖß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öã�æú»Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üÖ¾Öê.

ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ´Öãªê -

†ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö, ×¸ü�úÖ›üÖì, ´ÖÖ»£ÖÃÖ ¾Ö ×´Ö»Ö µÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ Æêü ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ×¾Ö“ÖÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ ¯Ö Ö ÃÖ¾ÖÖÔ´Ö¬Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÃÖÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá �ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêü ŸÖß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê

i) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ - ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ³ÖÓÖ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. •Ö×´Ö−Ö¤üÖ¸ü ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü Æêü“Ö ±úŒŸÖ ²Ö“ÖŸÖ �úºþ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

ii) −Ö°µÖÖ“ÖÖ ‘Ö™üŸÖÖ ¤ü̧ ü - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö°µÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ‘Ö™üŸÖ •ÖÖ ÖÖ¸üÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖß»ÖÖ −Ö°µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß»ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. −Ö°µÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ ¾ÖÖœæü−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß´Öãôêû ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ´Ö¬µÖê Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö −Ö°µÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

iii) ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ Ö ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ´ÖÖ−Ö»Öê.

26

iv) ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ - −Ö°µÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. ‹�ú¤üÖ −Ö°µÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê µÖÖÃÖ ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ −Ö±úÖ ¿Öæ−µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ £ÖÓÓÖ²ÖŸÖê. ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü £ÖÖÓ²ÖŸÖê ¾Ö ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê.

v) ‘Ö™üŸµÖÖ ÃÖß´ÖÓÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê“Öê ŸÖŸ¾Ö - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ »ÖÖ÷Öæ ÆüÖê ÖÖ¸êü ‘Ö™üŸµÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê“Öê ŸÖŸ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖê. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ £ÖÖê›üß ×¾Ö»ÖÓ²ÖÖ−Öê µÖêŸÖê ¯Ö Ö †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ−Öê“Ö £ÖÖÓ²ÖŸÖê.

™üß�úÖŸ´Ö�ú ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö -

i) ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê “Öæ�úß“Öê ¾Ö÷Öá�ú¸ü�Ö - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÓÖ−Öß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ¾Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü †ÃÖê “Öæ�úß“Öê ¾Ö÷Öá�ú¸ü Ö �êú»Öê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö÷ÖÖÔ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¤æü»ÖÔ×�ÖŸÖ �êú»Öß.

ii) ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ “Öã�úß“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ - ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖ µÖêŸÖê Æêü ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“Öê ´ÖŸÖ ¯Öæ ÖÔ̄ Ö Öê “Öã�úß“Öê †ÖÆêü.

iii) ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ�ú›êü ¤æü»ÖÔ�Ö - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

iv) ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †µÖÖê÷µÖ - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ Ö ¬ÖÖȩ̂ ü Ö ¾Ö ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ ¯Ö Ö Æêü“Ö ‘Ö™ü�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö †›ü£Öôêû †ÖÆêüŸÖ µÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê.

v) †Ã¯ÖÂ™ü ×¾Ö�úÖÃÖ �ú»¯Ö−ÖÖ - ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÓÖ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ ŸÖ�Ôú¿Öã¬¤ü ¾Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö�úÖ¸ü�ú¯Ö Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öß −ÖÖÆüß. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¿ÖÖÃ¡Ö¿Öã¬¤ü ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ŸµÖÖÓ−Öß �êú»Öê −ÖÖÆüß.

µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ™üß�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü �úÖÆüß †Ó¿Öß †Ö•ÖÆüß »ÖÖ÷Öã ¯Ö›üŸÖê.

2.2.3 ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

¯ÖÏÖÃŸÖÖ×¾Ö�ú-

1911 ´Ö¬µÖê ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü−Öê The Theory Of Economic Development µÖÖ •Ö´ÖÔ−Ö ³ÖÖÂÖêŸÖß»Ö ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. Business Cycle, Capitalism, Socialism and Democracy ‡. ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö§ü»Ö“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü †×¬Ö�ú ŸÖ�Ôú¿Öã¬¤ü ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü×¾Ö µÖÖ“Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¿ÖÛŒŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ™ǖ ¯µÖÖ-™ǖ ¯µÖÖ−Öê ¾Ö ×ŸÖ¾ÖÎ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ †ÛÃ£Ö¸üŸÖêŸÖæ−Ö ´Æü Ö•Öê“Ö ŸÖê•Öß-´ÖÓ¤üß †¿ÖÖ “Ö�ÎúÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖÖê.

27

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯Öæ ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú †ÃÖæ−Ö ŸÖß ÛÃ£Ö¸ü ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖê£Öê −Ö±úÖ, ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú −ÖÃÖŸÖê. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö “Ö�ÎúßµÖ ²Ö¤ü»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê “Ö�ÎúßµÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖß»Ö Ã¾ÖµÖÓÃ±ãúŸÖÔ †Ö× Ö �ÖÓ×›üŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêµÖ. ¯Öã¾Öá“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö •ÖÖ‰ú−Ö −Ö¾Öß−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖã¡Ö¬ÖÖ¸ü −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ÆüÖ �ëú¦üØ²Ö¤æü †ÖÆêü. ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“Öê −Ö¾Ö-−Ö¾Öß−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö−Ö �ú¸üŸÖÖê. −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ�úÖ¸êü �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

1) −Ö¾Öß−Ö ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ×¾ÖŸÖ¸ü Ö 2) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ −Ö¾µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü 3) −Ö¾µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö 4) �ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü ÖÖ·µÖÖ −Ö¾µÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ»Ö�úß 5) ˆªÖê÷Ö ¬ÖÓ¤üµÖÖ“Öß −Ö¾µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö

−Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�úÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ÆüÖ ¯Ö×¸ü³ÖÖÂÖêŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖ¯Öê�ÖÖ ¾Öê÷ÖôûÖ †ÖÆêü. −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ �ú¸ü µÖÖ“ÖÖ, ŸµÖÖŸÖ −ÖÖ×¾Ö−µÖ †Ö Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ −Ö¾Öß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸êü ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üŸÖÖê. ÆüÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú −ÖêŸÖéŸ¾Ö �ú¸ü ÖÖ¸üÖ ¬ÖÖ›üÃÖß ¾Ö ¥üÂ™üÖ †ÃÖŸÖÖê. •Öã−µÖÖ ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ ÃÖÖê›æü−Ö −Ö¾µÖÖ ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üŸÖÖê. −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ¸ü †Ó÷ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×´ÖôûŸÖê ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê.

−Ö°µÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�úÖ“Öê −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê. ‹�æú Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ‹�æú Ö �Ö“ÖÔ µÖÖŸÖß»Ö ±ú¸ü�ú ´Æü Ö•Öê −Ö±úÖ ÆüÖêµÖ. ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö±úÖ ÆüÖ −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ −Ö°µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê †Ö× Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê “Ö×�ÎúµÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ-

−Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê “Ö×�ÎúµÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü³ÖÓ÷Ö �ú¸üŸÖÖê. ‹�úÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖß»Ö −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ‡ŸÖ¸ü ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †−Öê�ú −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ“Öß −Ö¾Öß−Ö »ÖÖ™ü µÖêŸÖê. µÖÖ »ÖÖ™êüŸÖæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ´Öãôêû

28

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖêÂÖ�ú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖÓ»Ö÷−Ö †¿ÖÖ “Öœü̂ ŸÖÖ¸üÖ“Öß †ÃÖŸÖê. ¯ÖŸÖ¾µÖ¾ÖÃ£Öê´ÖÖ±ÔúŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ¹ý−Ö −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ÃÖã¡ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÃÖã¡ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−Ö- O = F (L,K,Q,T) 2) S=f (W,R,r) 3) I=Ii+I,A 4) IA=f(K,T)

×™ü�úÖŸ´Ö�ú ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1) −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö Æêü ¾Öê÷Öôêû �úÖµÖÔ −ÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�úÖ“µÖÖ −ÖêÆǘ Öß“µÖÖ“Ö �úÖµÖÖÔ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. 2) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö “Ö�ÎúßµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¿Öß −ÖÃÖŸÖÖê. 3) −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ−Öê “Ö�ÎúßµÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. 4) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �êú¾Öôû −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−ÖÖ¾Ö¸ü“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖŸÖÖê. 5) ²ÖÑ�ú ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ»ÖÖ †¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. 6) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß�ú›æü−Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üÖ�ú›êü ÆüÖê ÖÖ¸êü ÃÖÓ�Îú´Ö Ö †µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü.

´ÖÆüŸ¾Ö-

¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÛÃ´Ö£Ö, ×¸ü�úÖ›üÖì, ´ÖÖ¿ÖÔ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖôûßŸÖ ²ÖÃÖ ÖÖ¸üÖ †ÖÆêü. −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú, ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, “Ö×�ÎúµÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ �ú´Öß-†×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖÖê. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú †Ö× Ö −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖß»Ö ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †›ü£ÖôûÖ †ÖÆêü. ¿ÖãÓ×¯Ö™ü̧ ü“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ 18 ¾µÖÖ ¾Ö 19 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖß»Ö µÖã̧ üÖê̄ ÖßµÖ−Ö ¸üÖÂ™Òêü ¾Ö †´Öê×¸ü�úÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ¸ü“Ö−Öê»ÖÖ ÃÖãÃÖÓ¾ÖÖ¤üß šü̧ üŸÖÖê. ŸÖ¿Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †Ö•Ö“µÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

2.2.4 Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ü ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö-

Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ˆ§êü¿Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¾Öé¬¤üß µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖß ¾µÖæÆü̧ ü“Ö−ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. Æüß ¸ü“Ö−ÖÖ †¬ÖÔ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖÆüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¯Ö›üŸÖê. Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ´ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

29

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö-

Æòü̧ üÖ›ü †Ö× Ö ›üÖò́ Ö¸ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüŸÖÖŸÖ. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ‹�úÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖê ´Æü Ö•Öê“Ö •µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö ŸÖê£Öß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü¾ÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü Öê ÆüÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö Öß ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü Öê ÆüÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö †ÖÆêü. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ ¸üÖÆüŸÖê ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö× Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ÃÖ´ÖÖ−Ö ¸üÖÆü Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ‘Ö™ ™üÖôû µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ ¯ÖÏ×´Ö´ÖÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‡ŸÖ�úß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, —ÖÖ»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Öæ ÖÔŸÖ: ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê †ÃÖê —ÖÖ»µÖÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

÷Öé×ÆüŸÖê-

Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¯Öãœüß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü.

1) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêü. 2) ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ×−ÖÆÔüüÃŸÖ�Öê̄ Ö ¬ÖÖȩ̂ ü Ö 3) ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ 4) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÷Öã ÖÖê¢Ö¸ü ÛÃ£Ö¸ü †Ö× Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÖÆêü. 5) ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö −ÖÖÆüß. 6) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ×´Ö�ú †−Öã̄ ÖÖŸÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.

›üÖò́ Ö¸“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ-

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ- ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê †Ö× Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß ¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü †Ö× Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ×�úŸÖß ¾ÖÖœüÖ¾ÖÖ µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ›üÖò́ Ö¸ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

›üÖò́ Ö¸ µÖÖÓ−Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“Öß ‹�æú Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²ÖÖ•Öæ ¾Ö ‹�æú Ö ´ÖÖ÷Ö Öß ²ÖÖ•Öæ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“Öß ²ÖÖ•Öæ- ÃÖ´Ö•ÖÖ S= Y

I

∆ S= ¾ÖÖœüß¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖÖœüß¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¿Öß †ÃÖ ÖÖ¸êü

÷Öã ÖÖê¢Ö¸ü

÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“Öß ÃÖ¸ÖÃÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ = Ixσ

Y

Iσ

∆= = σ = Sigma

Y∆ = ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü

30

I =÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú

÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“Öß ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¾ÖÖÙÂÖ�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ = Ixσ

−Ö¾µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¯Ö Ö ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü •Öã−Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú, •Öã−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ‡ŸµÖÖ¤üà“µÖÖ ¯Öã¾Öá“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖß �Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ›üÖò́ Ö¸“µÖÖ ´ÖŸÖê −Ö¾Öß ¾Ö •Öã−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß ŸÖ¸ü Ixσ −ÖêÆǘ Öß“Ö Ixs ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¸üÖÆüß»Ö. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¿Öã¬¤ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü Ixσ Æüß Ø�ú´ÖŸÖ Ixs ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖê.

´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß ²ÖÖ•Öæ-

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¾ÖÖœü = Y∆

÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úßŸÖß»Ö ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¾ÖÖœü = I∆

²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Ößü = S

Yα

∆=

∆

Alphaα =

S∆ = ²Ö“ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

Y∆ = ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

›üÖò́ Ö¸“Öê ÃÖã¡Ö-

IY I

α∆ = ∆

µÖÖ ÃÖã¡ÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ´ÖÖ Öê �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

I

Iασ

∆=

µÖÖ ÃÖã¡ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸Ö“Öß ÛÃ£ÖŸÖß �úÖµÖ´Ö šêü¾Ö µÖÖ�ú×¸üŸÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ´Æü Ö•Öê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖ ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ. µÖÖ ÃÖã¡ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß�ú×¸üŸÖÖ �úÖê ÖŸµÖÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê Æêü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖ´Öß�ú¸ü�Ö ×ÃÖ¬¤üŸÖÖ-

ÃÖ´Ö•ÖÖ σ = 25% ¾ÖÖÙÂÖ�ú ´Æü Ö•Öê 0.25

α = 12% ¾ÖÖÙÂÖ�ú ´Æü Ö•Öê 0.12

Y= 150 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ¹ý¯ÖµÖê ¾ÖÖÙÂÖ�ú

31

¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ�ú×¸üŸÖÖ 150Y x 0.12=18 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ 6 ¯Ö™üß−Öê ¾ÖÖœêü»Ö ´Æü Ö•Öê“Ö 150x.12x25=4.50 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ¹ý¯ÖµÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¯ÖÖÆü µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ †Ó�úÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ−Öê ³ÖÖ÷Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ

150 .12 .250.03

150

x x= ´Æü Ö•Öê“Ö 3 ™üŒ�êú

¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü �úÖµÖ´Ö šêü¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖÙÂÖ�ú 3 ™üŒ�êú ¤ü̧ üÖ−Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

Æò̧ üÖ›ü“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ-

Æòü̧ üÖ›ü µÖÖÓ−Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü Öß �êú»Öß †ÖÆêü.

1) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü- G 2) †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ ü Gw- 3) −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü Gn-

Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö-

1) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü- G

GC=S ÆüÖ ¤ü̧ ü ²Ö“ÖŸÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †−Öã̄ ÖÖŸÖ µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. G ´Æü Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü C ´Æü Ö•Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖß»Ö ¿Öã¬¤ü ¾ÖÖœü S ´Æü Ö•Öê ÃÖ¸ÖÃÖ¸üß ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß. ÃÖã¡Ö¹ý¯ÖÖ−Öê Æêü ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏ´ÖÖ Öê ´ÖÖÓ›üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

Y I SX

Y Y Y

∆=

∆

2) ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ ü- GW

•µÖÖ ¤ü̧ Ö´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ŸÖÖê ¤ü̧ ü ´Æü Ö•Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ ü ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¤ü̧ üÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö�úÖ¸ü�ú »ÖÖ³Ö ×´Öôêû»Ö µÖÖ ¤ü̧ üÖ“µÖÖ ×šü�úÖ Öß“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö�úÖ¸ü�ú »ÖÖ³Ö ×´Öôæû−Ö ´ÖÖ÷Ö Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖÖê.

GW cr= S

GW= ¾ÖÖœüß“ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ ü ´Æü Ö•Öê“Ö Y

Y

∆

CR= ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö

S= ²Ö“ÖŸÖ

Y I SX

Y Y Y

∆=

∆ µÖÖ †÷ÖÖê¤ü̧ ü“µÖÖ ÃÖã¡ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ Öê I S

Y Y=

32

1000 20000 20000

10000 1000 10000− =

I S= ´Æü Ö•Öê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‹�úÖ ÛÃ£Ö¸ü ¤ü̧ üÖ−Öê ¾ÖÖœüÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ´Æü Ö•Öê“Ö GW= S

cr

ˆŸ¯Ö®Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ¾ÖÖœü»Öê ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ˆ×“ÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �ú¸ü µÖÖÃÖ ˆŸÃÖã�ú ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.

ÛÃ£Ö¸ü ×¾Ö�úÖÃÖ¤ü̧ ü ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö-

¯Öã ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü G ¾Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ¤ü̧ ü ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ ŸÖ¸ü“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‹�úÖ ÛÃ£Ö¸ü ¤ü̧ üÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê.

´ÖÓ¤üß ¾Ö ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ-

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö •Ö¸ü †¯Öê×�ÖŸÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆæü−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖˆ»Ö™ü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖß»Ö ¾Ö ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü Öæ−Ö G ¾Ö GW µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. Æüß ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ÃÖÖê−Öê-“ÖÖÓ¤üß“µÖÖ ¤ãü�úÖ−ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ¸üÖ•Öæ •ÖÃÖÖ Ø�ú×“ÖŸÖ »ÖÆüÖ−Ö ¾Ö•Ö−ÖÖ−Öê ¯ÖÖŸÖôûß ÃÖÖê›üŸÖÖê ŸÖÃÖê Æêü ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö †ŸµÖÓŸÖ −ÖÖ•Öæ�ú †ÃÖŸÖê.

3) −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü Gn-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü †Ö× Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ •ÖÖê ¤ü̧ ü ¸üÖÆüß»Ö ŸµÖÖÃÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ´Æü ÖŸÖÖŸÖ ÆüÖ ¤ü̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

Æòü̧ üÖ›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê Gw •Ö¸ü Gn ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆüŸÖß»Ö ŸµÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ÁÖ×´Ö�ú �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖß»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü Gw ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ †¯Öã̧ Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê‡Ô»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö. Gw •Ö¸ü Gn ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ �ú´Öß ¸üÖÆæü−Ö ÁÖ×´Ö�ú •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆæü−Ö »ÖÖ³Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆüß»Ö. ˆªÖê•Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœü¾ÖŸÖß»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê•Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

´ÖµÖÖÔ¤Ö-

1) ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖ−Ö»Öê»Öê †ÖÆêü ŸÖê “Öã�úß“Öê †ÖÆêü. 2) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖ−Ö−Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖ»ÖÖ ¬Ö¹ý−Ö −ÖÖÆüß. 3) ÁÖ×´Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖ−Ö−Öê “Öã�ú †ÖÆêü. 4) ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö −ÖÖÆüß Æêü “Öã�úß“Öê †ÖÆêü.

33

Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Ö †¬ÖÔ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö-

†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö �úÖÆüß †Ó¿Öß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¯Ö›üŸÖê. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ²Öê�úÖ¸üß ×¤üÃÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã ²ÖÑ�êú«üÖ¸êü ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¹ý−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ‘Ö™ü�úÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ �ú¸üÖ¾Öß Æêü †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê.

2.2.5 ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öê»Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¸üÖÂ™Òêü ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. 1950 −ÖÓŸÖ¸ü †−Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ×¾ÖÂÖµÖß †−Öê�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê ÷Öê»Öê µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´Æü Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖß»Ö ‹�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´Æü Ö•Öê ¯ÖÏÖ.›ü²»Öæ, ›ü²»Öæ ¸üÖêÃ™üÖë“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖêµÖ.

¸üÖêÃ™üÖê“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

†´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ¯ÖÏÖ.›ü²»Öæ, ›ü²»Öæ ¸üÖêÃ™üÖê µÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü �êú»ÖÖ µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¾Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖ�ú ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ‡ŸÖ¸ü �úÖê ÖŸµÖÖÆüß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÆüÃÖÖ −Ö †Öœüôû ÖÖ¸êü ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�êú¢Ö¸ü ²Ö¤ü»ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖß»Ö ¤ãü¾Öê ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ ÖÖŸÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

†ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ-

¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1) ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö-

¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Æü Ö•Öê †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú¸ü ÖÖ“µÖÖ ¯Öã¾Öá“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü �ú¸üŸÖÖê. −µÖæ™ü−Ö¯Öæ¾ÖÔ �úÖôû ÆüÖ ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ÷ÖŸÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö×¾Ö−Ö ¿ÖÖê¬Ö, ¾ÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü −Ö �êú»µÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ö´Öæ»ÖÖ÷ÖÏ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ −Ö×¾Ö−Ö ²Ö¤ü»Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß †ÃÖæ−Ö ÃÖã¬¤üÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ †ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê.

1) ¿ÖêŸÖß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖ ÖÖ¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 75 ŸÖê 80% †ÃÖŸÖê. 2) ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ¿ÖêŸÖß“Öß ´ÖÖ»Ö�úß •Ö×´Ö−Ö¤üÖ¸üÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖß †ÃÖŸÖê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê“Ö ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö †ÃÖŸÖê. 3) ¯Ö¸Óǖ Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÃÖ¢ÖÖ •Ö×´Ö−Ö¤üÖ¸ü ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ�ú ¾Ö ±úÖî•Öß †×¬Ö�úÖ¸üß µÖÖÓ“µÖÖ

ÆüÖŸÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê. 4) »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö ¤îü¾Ö¾ÖÖ¤üß †ÃÖŸÖÖê. 5) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã£Öî×ŸÖ�ú †ÃÖŸÖê. 6) ÃÖ´ÖÖ•Ö ¾ÖÓ¿Ö, •ÖÖŸÖ, �ãú™ãÓü²Ö µÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öê»ÖÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

34

2) ˆøüÖ�Ö¯Öæ¾ÖÔ †¾ÖÃ£ÖÖ-

µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ ÖÔ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ¸üß †£Ö¾ÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö Ö †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖŸÖ µÖã̧ üÖê̄ Ö �ÖÓ›üÖŸÖ 15,16 ¿ÖŸÖ�úÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖµÖã÷Öß−Ö �úÖôûÖŸÖ †¿Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ÆüÖêŸÖß. ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¿ÖêŸÖß»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. †Ö¬Öã×−Ö�úß�ú¸ü ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö ÖÖ¸êü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¿ÖêŸÖßŸÖæ−Ö †Ö×¬ÖŒµÖÖŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê, ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú �ÎúÖÓŸÖß —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆøüÖ Ö¯Öæ¾ÖÔ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öãœüß»Ö ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

1) ¿ÖêŸÖß¾Ö¸üß»Ö †¾Ö»ÖÓ×²ÖŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ˆªÖê÷Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¤üôû Ö ¾Öôû Ö ‡. �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê.

2) ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖŸÖ −Ö×¾Ö−Ö ŸÖÓ¡Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü µÖÖ“Öß ‡“”ûÖ ˆŸ¯Ö®Ö —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. 3) †ÖîªÖê×÷Ö�ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ−ÖÖ −Ö×¾Ö−Ö ŸÖÓ¡Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ×´ÖôûÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. 4) •Ö−´Ö¤ü̧ üÖ´Ö¬µÖê ‘Ö™ü ÆüÖê Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü. 5) ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¤îü¾Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü −ÖÂ™ü —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. 6) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ“µÖÖ �ú»¯Ö−ÖÖ ²Ö¤ü»Öæ−Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×´ÖôûÖ¾ÖµÖÖ»ÖÖ Æü¾Öê. 7) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. 8) ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü Ö ŸÖµÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. 9) −Ö×¾Ö−Ö −ÖêŸÖéŸ¾ÖÖ“ÖÖ ˆ¤üµÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

3) ˆøüÖ�Ö †¾ÖÃ£ÖÖ- (Take Off)

†ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Æüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †›ü£Öôêû ¤æü̧ ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ŸÖß¾ÖÎ ‡“”ûÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ´Ö−ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏÖ. ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü Ö•Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖßŸÖß»Ö ‹�ú ×−Ö ÖÔµÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ �Ö Ö †ÃÖŸÖÖê. Æüß ‹�ú¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †ÖîªÖê×÷Ö�ú �ÎúÖÓŸÖß †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ÆüÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß †Ó¤üÖ•Öê 20 ŸÖê 30 ¾ÖÂÖÖÔ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.

ˆøüÖ�Ö †¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †™üß-

1) ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ †×¬Ö�ú¤ü̧ ü-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú.

2) ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�ú Ø�ú¾ÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö�Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ 3 �Öê¡Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ.

i) ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �Öê¡Ö- −Ö×¾Ö−Ö ¿ÖÖê¬Ö ¾Ö −Ö×¾Ö−Ö ²Ö¤ü»ÖÖ−Öê Æêü �Öê¡Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö šü̧ üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ‡Ó÷»ÖÓ›ǘ Ö¬Öß»Ö �úÖ¯Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ.

35

ii) ¤ãüµµÖ´Öú ×¾Ö�úÖÃÖ �Öê¡Ö- ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ¤ãüµµÖ´Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆ¤üÖ. ¸êü»¾Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ »ÖÖê�ÖÓ›ü, ¯ÖÖê»ÖÖ¤ü, �úÖêôûÃÖÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¤ãüµµÖ´Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

iii) ¯Ö¸Öê�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �Öê¡Ö- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‡. ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß−Öê ×¾ÖÃŸÖÖ¸üßŸÖ ÆüÖê ÖÖ¸êü �Öê¡Ö ¯Ö¸üÖê�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �Öê¡Ö †ÃÖŸÖê.

3) ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¸ü“Ö−ÖÖ ¾ÖÖœüß»ÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú-

ˆøüÖ Ö †¾ÖÃ£Öê“Öß ¿Öê¾Ö™ü“Öß †™ü ´Æü Ö•Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¾ÖÖ ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¸ü“Ö−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¸ü“Ö−Öê²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß»ÖÖ †−Öæ�æú»Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö×¾Ö−Ö ˆªÖê÷Ö ¾Öê÷ÖÖ−Öê ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. −Ö±úÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»µÖÖ−Öê †ÖîªÖê×÷Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê.

4) ¯Ö×¸ǖ ÖŒ¾ÖŸÖê�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Öß“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ-

ˆøüÖ Ö†¾ÖÃ£Öê−ÖÓŸÖ¸ü“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü Ö•Öê ¯Ö×¸ǖ ÖŒ¾ÖŸÖê�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö ÆüÖêµÖ Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ ˆøüÖ¾Ö†¾ÖÃ£Öê−ÖÓŸÖ¸ü 60 ¾ÖÂÖÖÔ−Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê •Öë¾ÆüÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ´ÖÖêšüµÖÖ −Ö×¾Ö−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ±úÖµÖ¤üÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú¯Ö Öê ÃÖÖ´ÖÖ¾Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖê ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¤êü¿ÖÖŸÖ“Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¤êü¿Ö Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ ÖÔ ²Ö−ÖŸÖÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê ¾Ö �úÖî¿Ö»µÖÖ−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 10% ‹¾ÖœüÖ †ÃÖŸÖÖê.

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ 3 ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™êü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. 1) �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü �ãú¿Ö»Ö ¾Ö ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ²Ö−ÖŸÖÖŸÖ. 2)ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú ¾Ö÷ÖÔ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾Ö ÃÖãÃÖÓÃ�éúŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. 3) ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß −Ö×¾Ö−Ö ²Ö¤ü»ÖÖ�ú›êü ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ †ÓŸÖ¸¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¸ü“Ö−ÖêŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¸üÖêÂ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ ‡Ó÷»Ö›ü−Öê 1850 †´Öê×¸ü�êú−Öê 1900 �òú−Ö›üÖ ¾Ö ¸ü×¿ÖµÖÖ 1950 ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öß.

5) ˆ““Ö ²ÖÆãü•Ö−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“Öê ÷Öã�Ö-

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �Öǣ Ö“Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖã�Ö ÃÖÖê‡Ô“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖê »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü Öß´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ¸üŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü Ö ÆüÖêŸÖê.

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öãœüß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

1) ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü Ö ¾ÖÖœüŸÖê. 2) ×™ü�úÖ‰ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü 3) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ Ö ¾Ö ÃÖæ̧ ü×�ÖŸÖŸÖê»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö 4) ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ‡ŸÖ¸ü ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

36

5) ÃÖ¢ÖÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öß ÃÖß´ÖÖ †Öê»ÖÖÓ›ü Öê Æêü ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖ“Öê ¬µÖêµÖ ²Ö−ÖŸÖê. ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê 1920 ´Ö¬µÖê †´Öê×¸ü�úÖ 1930 ‡Ó÷»ÖÓ›ǘ Ö¬µÖê 1950 •Ö¯ÖÖ−Ö ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ¯Öã̧ üÖê̄ Ö ´Ö¬µÖê Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öß.

™üß�úÖŸ´Ö�ú ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö-

1) ¯ÖÏÖ.¸üÖêÃ™üÖê−Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö †¾ÖÃ£ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. 2) †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿Ö ÷Öê»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. 3) ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö �Öê¡ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÷ÖÖë¬ÖôûÖŸÖ ™üÖ�ú ÖÖ¸üß †ÖÆêü. 4) ¯Ö×¸ǖ ÖŒ¾ÖŸÖê“Öß †¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ™üŸÖê. 5) ˆ““Ö ²ÖÆãü•Ö−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“Öê µÖã÷Ö Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ �úÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ Öê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. 6) ²Öê�úÖ¸üß ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.

´ÖÆüŸ¾Ö-

†×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ˆøüÖ Ö †¾ÖÃ£ÖÖ, ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö�Öê¡Ö, †ÖîªÖê×÷Ö�ú¸ü Ö, ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 10™üŒ�êú ²Ö“ÖŸÖ µÖÖ �ú»¯Ö−ÖÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¸ü“Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ šü̧ üŸÖÖŸÖ Æêü ŸÖŸ¾Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖê.

2.2.6 †Ö¸ü.‹´Ö.ÃÖÖê»ÖÖê“Öê ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö-

Æòü̧ üÖ›ü ›üÖò́ Ö¸ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖêÂÖ ¤üÖ�Ö¾Öæ−Ö ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ−Öß ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÆü÷Öã Ö�ú ÆüÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ÁÖ´Ö †Ö× Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖÓ“Öß †¿Öß ‹�ú ´ÖÖ¡ÖÖ ×−Ö¾Ö›üÖµÖ“Öß �úß ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ¾ÆüÖ¾ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖÃÖÖšüß ÁÖ´Ö †Ö× Ö ³ÖÓÖ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †×ŸÖ¿ÖµÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê GN ÆüÖ ÁÖ´Ö¿ÖÛŒŸÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü GW ²Ö“ÖŸÖ †Ö× Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖÃÖÖšüß GN ¾Ö GW “ÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê ´Æü Öæ−Ö ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üÖ¾Öê ŸµÖÖŸÖæ−Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö Ø²Ö¤æü ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

÷Öé×ÆüŸÖê-

1) ÃÖ¸êüÂÖßµÖ ‹�ú×•Ö−ÖÃÖß ±ú»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. 2) ÁÖ´Ö¿ÖÛŒŸÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ ²ÖÖÆüµÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. 3) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖÆêü. 4) ÁÖ´Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß †ÖÆêü. 5) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœ �ú¸üŸÖê. 6) Ø�ú´ÖŸÖß †Ö× Ö ¾ÖêŸÖ−Ö »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.

37

ÃÖÖê»ÖÖê“Öê †÷Ö×�ÖŸÖßµÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö-

ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ †Ö× Ö ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ¯Ö Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ÁÖ×´Ö�úÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖ¤üÖ ¤ü̧ üÖ−Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ Ö •ÖÖ¤üÖ ¸üÖÆüŸÖê ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™æü−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ‘Ö™üŸÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ‘Ö™üŸÖê Æüß ‘Ö™üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾Ö ÁÖ´Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ “ÖÖ»Öæ ¸üÖÆüŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÆü÷Öã Ö�ú ‹�ú“Ö»Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö Ã¾ÖŸÖ: ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ¿Öß ÃÖ´ÖÖµÖÖê×•ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü ¾Öé¬¤üß ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¤üÖê−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ‹�ú ´Æü Ö•Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ¸üß ´Æü Ö•Öê �éúÂÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ.

†ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ÆüÖ ÁÖ´Ö¿ÖÖêÂÖ ÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÆü÷Öã Ö�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ¬Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê †Ö× Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ÁÖ×´Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´ÖˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö •ÖÖ¤üÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾Öé¬¤üß ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ¾Öé¬¤üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †×¬Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−ÖÖ−Öê ÃÖã¹ý —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß “Ö»Öê •ÖÖ¤üÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¯Öã̧ üÖê÷ÖÖ´Öß ×¤ü¿Öê−Öê ²Ö¤ü»ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ÃÖÓ̄ Öã ÖÔ ¾Öé¬¤üß ˆ““Ö ÆüÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ¾Öé¬¤üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ−Öê ÃÖã¹ý —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú´Öß ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¬Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÁÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ±úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÖê»ÖÖê“Öê ÷Ö×�ÖŸÖßµÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö-

¯ÖÏÖ.ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ−Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¸ü“Ö−Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú¤ü̧ ü Y(t) µÖÖ ÃÖ´Öß�ú¸ü ÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ‹�æú Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö•ÖÖ •ÖÖŸÖÖ •ÖÖê ³ÖÖ÷Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¸üÖÆüŸÖÖê ŸµÖÖÃÖ ²Ö“ÖŸÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. ²Ö“ÖŸÖ S −Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖ¸ü ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü SY −Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. K(t) ´Æü Ö•Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖšüµÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü †ÖÆêü. / /dk dt k∴

1) K=SY •Öë¾ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖë¾ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−ÖÖ−Öê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

2) Y=F(K,L) Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ÛÃ£Ö¸ü ±ú»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. Æêü ¤üÖê−Æüß ‹�ú¡Ö �êú»µÖÖÃÖ K=SF(KL) †ÃÖê ÃÖæ¡Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖŸÖê. L ´Æü Ö•Öê ‹�æú Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü •Öë¾ÆüÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ²ÖÖÆüµÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖë¾ÆüÖ ÁÖ´Ö¿ÖÛŒŸÖŸÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤ü̧ ü n −Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

3) L(t)= Loent n´Æü Ö•Öê Æòü̧ üÖ›ü“ÖÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü. L(t) ´Æü Ö•Öê t µÖÖ ¾Öêôêû»ÖÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ÆüÖê ÖÖ¸üÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. Æêü ÃÖ´Öß�ú¸ü Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖÖ“ÖÖ �úÖ»Ö¯Ö£Ö šü̧ ü×¾ÖŸÖê. K=SF(K,Loent)

38

†Ö�éúŸÖß“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö-

ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“ÖÖ ¤ü̧ ü ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêü. �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ †Ö× Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß Æüß ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö Æêü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü, ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ¾Ö ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. •Öë¾ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü †Ö× Ö ‘ÖÃÖÖ¸üÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖë¾ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê. Æêü ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

OX †�ÖÖ¾Ö¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ŸÖ¸ü OY †�ÖÖ¾Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. SY ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ŸÖ¸ü Y=F(K) ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö�Îú †ÖÆêü. n+d=k ÆüÖ ¾Ö�Îú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö ÖÖ¸üÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü. †Ö�éúŸÖßŸÖß»Ö a Ø²Ö¤æü ÛÃ£Ö¸ü †¾ÖÃ£ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö ÖÖ¸üÖ Ø²Ö¤æü †ÖÆêü. µÖÖ Ø²Ö¤æǘ Ö¬µÖê ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü SY »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¾ÖÖœü †Ö× Ö ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ¤ü̧ ü n+d=k ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ. ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÖÆêü.

×™ü�úÖ-

ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1) ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ Æòü̧ üÖ›ü ¾Ö ›üÖò́ Ö¸ µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ±úŒŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. 2) ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Öé¬¤üß¤ü̧ ü ¾Ö †¯Öê×�ÖŸÖ ¾Öé¬¤üß¤ü̧ ü µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß. 3) ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ±ú»Ö−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß. 4) ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖ�êú †¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †ÖÆêüŸÖ. 5) ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¸ü“Ö−ÖÖ ¾Ö ÷Öã Ö¾Ö¢Öê�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

ˆŸ¯Ö

®Ö

39

6) ÃÖÖê»ÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ×¸ü�ú ÃÖŸµÖŸÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

´ÖÆüŸ¾Ö-

ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖê»ÖÖê“µÖÖ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ‘ÖÖŸÖ»Öê»Öß ³Ö¸ü †×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ−Öß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †×¬Ö�ú ×¾Ö¾Öê�ú¯Öæ ÖÔ ´ÖÖÓ›ü µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ÁÖ´Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¾ÖÖœü, ‘ÖÃÖÖ¸üÖ ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ¯Ö×¸ǖ Öæ ÖÔ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

×´Ö›ü“Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö-

�ëú×²ÖÎ•Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö •Öê.‡Ô.×´Ö›ü µÖÖÓ−Öß A Neo Classical Theory of Economic Growth µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê µÖÖ»ÖÖ“Ö ÛÃ£Ö¸ü ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´Æü Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß †ÖÆêü. ×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ÁÖ×´Ö�ú ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖê.

×´Ö›ü“Öß ŸÖŸ¾Öê-

×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ŸÖŸ¾Öê ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

†) “ÖÖ»Öæ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖß¯ÖÖÃÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ ×´Öôû×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

²Ö) �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´Æü Ö•Öê ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖßŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ.

�ú) ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“ÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öß ÷Öé×ÆüŸÖ�êú-

×´Ö›ü“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öãœüß»Ö ÷ÖéÆüßŸÖÖÓ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü.

1) ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ †Ö× Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö −ÖÖÆüßŸÖ. 2) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖÆêü. 3) ×−ÖÆÔüÃŸÖ�Öê̄ Ö ¾Ö ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêü. 4) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. 5) ÁÖ´Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ−Ö ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖ ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. 6) ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ �ú¸ü †Ö× Ö �Ö“ÖÔ −ÖÖÆüß.

¾Öé¬¤üß“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö-

¾Ö¸üß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×−Ö¾¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

40

1) µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×−Ö¾¾Öôû ÃÖÖšüÖ ÷Öé×ÆüŸÖ ¬Ö¸üŸÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ¯Öãœüß»Ö “ÖÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. Y=F(K,L,N,T)

2) ÁÖ´Ö¿ÖÛŒŸÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ 3) •Ö´Öß−Ö ¾Ö −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ. 4) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß •Öß ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ÃÖã¬ÖÖ¸ü»Öß •ÖÖŸÖê.

ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ-

¯ÖÏÖ.×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“Öê ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêüŸÖ.

†) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖŸÖæ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê.

, ,S K K V V Y→ ∆ → → ↑

²Ö) �úÖ´Ö �ú¸ü ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê. ÁÖ×´Ö�úÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü L∆ Æüß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê ŸÖë¾ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ÆüÖ ‹�ú ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü.

�úŸµÖÖÔ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

�ú) ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê-

‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖã¡Ö ¹ý¯ÖÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †ÖÆêü- . .Y V K W L Y∆ = ∆ + ∆ +∆ ¤üÖê−Æüß ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Y −Öê ³ÖÖ÷Ö»µÖÖÃÖ ¯Öãœüß»Ö ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü ×´ÖôûŸÖß»Ö.

Y

Y

∆ = ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤ü ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü

K

K

∆ = ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÖšüµÖÖ“ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤ü ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü

L

L

∆ = ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖß“ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤ü ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü

Y

Y

∆ = ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤ü ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü

ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö-

×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

41

OX †�ÖÖ¾Ö¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ, ŸÖ¸ü OY †�ÖÖ¾Ö¸ü ‹�æú Ö ¾ÖÖÙÂÖ�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü ¾Ö Q1 ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−Ö ¾Ö�Îú †ÖÆêü. ÆüÖ ¾Ö�Îú ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ �êú»Öê»Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö×¸ǘ ÖÖ Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö DA †ÖÆêü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Q2 ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö EC ‹¾Öœêü ¾ÖÖœüŸÖê ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö¾¾Öôû ¾ÖÖœü GC †ÖÆêü.

ÛÃ£Ö¸ü ¾ÖÖœüß“Öß ÛÃ£ÖŸÖß-

×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÛÃ£Ö¸ü ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤ü ¤ü̧ üÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖê. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“µÖÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÛÃ£Ö¸ü ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö †™üß“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü.

1) ¯ÖµÖÖÔµÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê ‹�ú�úÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. 2) ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ŸÖ™üÃ£Ö †ÃÖŸÖê. 3) −Ö±úÖ ¾ÖêŸÖ−Ö�ÖÓ›ü ¾Ö ²Ö“ÖŸÖß“Öß ¯ÖḮ ÖÖ Ö²Ö¬¤üŸÖÖ ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÛÃ£Ö¸ü †ÖÆêü.

×−Ö�ÖÖÔµÖ�ú ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü-

×´Ö›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÛÃ£ÖŸÖß ¿Öê¾Ö™üß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖ“ÖÖ ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü †ÖÆêü •ÖÖê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÖšüµÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœü ¤ü̧ üÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö �ú¸üŸÖÖê. ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¾ÖÖœü ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¾Ö †×¬Ö�ú ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

42

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü OX1 †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü BX1 †ÃÖê»Ö BD+DX1=•Öê£Öê BD=Of=Qf=R C Ø²Ö¤æü»ÖÖ Y ÆüÖ K ¯Öê�ÖÖ ´ÖÖêšüÖ †ÖÆêü ´Æü Öæ−Ö BX1>EX1 ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß K ÆüÖ OX †�ÖÖ¾Ö¹ý−Ö X2 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû Y ¾Ö K “Öê 450 ȩ̂üÂÖê¾Ö¸üß»Ö C ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö ÖŸÖÖê. ŸÖê£Öê ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü Y=K †ÖÆêü.

×™ü�úÖ-

×´Ö›ü“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1) ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öß ÷Öé×ÆüŸÖ�êú †¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †ÖÆêüŸÖ. 2) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. 3) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¾Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. 4) µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¯Öã ÖÔ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê Æêü ÷Öé×ÆüŸÖ “Öã�úß“Öê †ÖÆêü.

2.2.7 ¾Öé̈ üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ -

»Öê×¾ÖÃÖ“ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤ü ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

¯ÖÏÖ. †Öò£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß 1954 ´Ö¬µÖê Economic Development With Unlimited Supplies of Labour ÆüÖ ¿ÖÖê¬Ö ×−Ö²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü �êú»ÖÖ. µÖÖ ¿ÖÖê¬Ö×−Ö²ÖÓ¬ÖÖŸÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê Æêü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê †ÖÆêü.

1) ×«ü�Öê¡Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ- ¯ÖÏÖ. »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×«ü�Öê¡Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê. †) ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡Ö- •µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ¯Öã−ÖÔ×−Ö´ÖÖÔ Ö�Ö´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸµÖÖ �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡Ö †ÃÖê ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ´Ö•Öã̧ üß ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. µÖê£Öê †´ÖµÖÖÔ¤ü ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. ²Ö) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡Ö- •µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ¯Öã−ÖÔ×−Ö´ÖÖÔ Ö�Ö´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö †¿ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê ŸµÖÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

2) ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öß ÷Öé×ÆüŸÖê- »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öãœüß»Ö ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü.

43

A. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−ÖÖ¾Ö¸ü �úÖ´Ö �ú¸ü ÖÖ·µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Öã ÖÔ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê.

B. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ †ÃÖŸÖê, ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. C. †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¿ÖêŸÖ�ú¸üß, ‘Ö¸ü�úÖ´Ö �ú¸ü ÖÖ·µÖÖ ÛÃ¡ÖµÖÖ, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ

¾ÖÖœü µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ÆüÖêŸÖÖê. D. †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ×¿Ö�Ö Ö ¤êü‰ú−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

3) †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ- »Öê×¾ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ÃÖŸÖÖê. −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ −Ö÷Ö µÖ, ¿Öæ−µÖ ×�ú¾ÖÖ Šú Ö †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷Ö ¬ÖÓ¤êü †¿ÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü Öê ¿ÖŒµÖ †ÃÖŸÖê. “ÖÖ»Öæ ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™êü»Ö ×ŸÖŸÖ�úÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê. £ÖÖê›üµÖÖ¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ�ú ¯ÖÏ×¿Ö�Ö ÖÖ−Öê †ÃÖê †�ãú¿Ö»Ö ÁÖ×´Ö�ú �ãú¿Ö»Ö ²Ö−ÖŸÖÖŸÖ.

4) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †×¬ÖŒµÖ- †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ¸üÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ šü̧ ü×¾Ö ÖÖ¸êü ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−Ö, ×−Ö¾ÖÖÔÆüÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¸ü šü̧ üŸÖê. ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öê •Öê ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü šü̧ üŸÖÖê. ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ ü 30™üŒ�êú †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ÆüÖ ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü †®Ö ¬ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß, ¾ÖÖœüŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ µÖÖ´Öãôêû †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. Æêü †×¬ÖŒµÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖê.

5) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓ“ÖµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ·µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖÖ¾Ö¸ü“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ¸êü Æêü †×¬ÖŒµÖ −Ö¾µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê, −Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœüŸÖê. Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †¿Öß“Ö “ÖÖ»Öæ ¸üÖÆüŸÖê. •Öë¾ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †×¬ÖŒµÖ ÃÖÓ̄ ÖŸÖê ŸµÖÖ“Ö¾Öêôûß Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ £ÖÖÓ²ÖŸÖê.

44


ox †�ÖÖ¾Ö¸ü ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ŸÖ¸ü oy †�ÖÖ¾Ö¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü ¾Ö ÁÖ´ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. ss Æüß ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ŸÖ¸ü ww ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †×¬ÖŒµÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ox1 ÁÖ×´Ö�ú �úÖ´ÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ y1 p1 †ÖÆêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ox1 p1y1 ‡ŸÖ�êú †ÖÆêü. ÁÖ×´Ö�úÖ“Öê ¾ÖêŸÖ−Ö ox1, p1w1 ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖ y1p1w1 †ÖÆêü Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †×¬ÖŒµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾ÖŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓ̄ Öê̄ ÖµÖÕŸÖ Æüß ¾ÖÖœüŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖÖ“Öß ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ “ÖÖ»Öæ ¸üÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖê.

6) ¿ÖÖÃÖ−Ö , �ÖÖ•Ö÷Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ- »Öê×¾ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü Öæ−Ö †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸ü ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ±úÖµÖªÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓ“ÖµÖÖŸÖ �ú¸üÖ¾Öê, �ÖÖ•Ö÷Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ“Öß ¾ÖÖœü ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“µÖÖ −Ö¾µÖÖ ÃÖÓ¬Öß, ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü �ú¸ü ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¹ý ¿Ö�úŸÖê.

7) ²ÖÑ�ú ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖæ−Ö ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ- †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ †ÃÖŸÖê. Æüß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖæ−Ö ¤æü̧ ü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê. ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ¤æü̧ ü ÆüÖê‰ú−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœüŸÖê. ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœæü−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

8) ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü- »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¯Öãœüß»Ö �úÖ¸ü ÖÖ−Öê £ÖÖÓ²ÖŸÖê. a) †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓ̄ ÖŸÖÖê.

45

b) ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ´ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ ü †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß †×¬ÖŒµÖ −ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

c) †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. d) †ÖîªÖê×÷Ö�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö †×¬Ö�ú ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü ×´Öôû¾ÖŸÖÖŸÖ.

µÖÖ �úÖ¸ü ÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ £ÖÖÓ²ÖŸÖÖê. ¯Öãœüß»Ö ¤üÖê−Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö ŸÖß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ “ÖÖ»Öæ šêü¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê †Ö÷Ö´Ö−Ö ÆüÖê Öê, ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¾ÖêŸÖ−Ö ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¯Öã»Ö ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖß †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸ü Öê.

9) ×™ü�úÖ- µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. 1) ÃÖ¾ÖÔ“Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. 2) �ãú¿Ö»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß ™Óü“ÖÖ‡Ô ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß −ÖÃÖŸÖê. 3) ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�ú ÷Ö×ŸÖ×¿Ö»Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. 4) ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¿Öã−µÖ −ÖÃÖŸÖê. 5) ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. 6) †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖêŸÖ−Ö¤ü̧ ü ÛÃ£Ö¸ü −ÖÃÖŸÖÖê. 7) ÃÖ¸ü�úÖ¸ü«üÖ¸êü ¯Öã̧ êüÃÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖÓ“ÖµÖ †�úÖµÖÔ�Ö´Ö �ú¸ü ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß †×ŸÖ×¸üŒŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ¯Ö›üŸÖÖê.

2.2.8 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¾Ö †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖê ÖŸµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê �ú¸üÖ¾Ö ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü ¯ÖÏ¿−Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê ¯ÖÏÖ. −ÖŒÃÖÔ,¯ÖÏÖ.»Öê×¾ÖÃÖ,¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü ¯ÖÏÖ.ØÃÖ÷Ö¸ü,¯ÖÏÖ.×�Óú›ü»Ö ²Ö÷ÖÔ̧ ü, ¯ÖÏÖ.¸üÖêÃ™üß, ¯ÖÏÖ.ÆüÂÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ.µÖÖ ¤üÖê−Æüß ŸÖŸ¾ÖÖ“Öê �úÖÆüß ±úÖµÖ¤êü ¾Ö �úÖÆüß ŸÖÖê™êü †ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ¸üß�ú †›ü“Ö Öß †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¤üÖê−Æüß ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ Öê �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö -

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÏÖ.¸üÖê—Öê−Ã™üß−Ö ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß 1943 ´Ö¬µÖê ´ÖÖÓ›ü»Öê ¯ÖÏÖ.¸òü÷−Ö¸ü −ÖŒÃÖÔ, ¯ÖÏÖ.†Ö£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �êú»ÖÖ.

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ - ¯ÖÏÖ.»Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ÃÖ¾ÖÔ �Öê¡Öê ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ¾ÖÖœü»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ´Æü Ö•Öê ¿ÖêŸÖß ¾Ö ˆ¤üµÖÖê÷Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖãÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖ µÖÖÃÖ ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

46

¯ÖÏÖ.†»Ö�ú ‘ÖÖêÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖß»Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú, ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖò́ µÖã†»ÖÃÖ−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü Ö•Öê ÃÖ¾ÖÔ ŸÖ·Æê“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšüµÖÖŸÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Öê Öê ÆüÖêµÖ.

¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“Öß †¯Öã ÖÔŸÖÖ ¤ãü̧ ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü.

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ µÖÖÓ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü.

¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú −ÖÂ™ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.†»¯Ö×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ¤ãüÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ †›ü�ú»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. Æêü ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú ´ÖÖ÷Ö Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ•Öã−Öê �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖŸÖê.

´ÖÖ÷Ö Öß“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ †»¯Ö×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †Ÿ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †ŸµÖÓŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú´Öß ¾Ö ´ÖÖ÷Ö Öß �ú´Öß †ÃÖŸÖê ´ÖÖ÷Ö Öß �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“Öß ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.Æêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö Öß“µÖÖ ²ÖÖ•Öã“Öê ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú ³Öê¤ü µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ´Æü Öæ−Ö ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú´Öß ´Æü Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê.ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ¤êü¿Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ¤ãüÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ †›ü�ú»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. Æêü ¤üÖê−Æüß ²ÖÖ•Öã“Öß ¤ãüÂ™ü“Ö�Îêú ³Öê¤ü µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ −ÖŒÃÖÔ−Öê ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê •µÖÖ¯ÖÏ´ÖÖ Öê ¿Ö¸üß¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ ÖÔ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †ÖÆüÖ¸üÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê ŸÖ¿Öß“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ ÖÔ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê×»Ö�ú ÷ÖãËÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú¹ý−Ö ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö Ö Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡Ö ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾ÖÖ Æêü ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�úßµÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ µÖÖÓ−Öß ¯Öãœüß»Ö ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö - †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ˆ¤üµÖÖê÷Ö¬ÖÓ¤üµÖÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖ“Öê ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ²Ö−Öæ ¿Ö�úŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¸üÖ�Ö Öê †¾Ö‘Ö›ü †ÃÖŸÖê.

47

2) ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖüÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖÖê‡Ô¾Ö¸üß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú - ¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖê¾Öê¾Ö¸ü �êú»µÖÖ •ÖÖ ÖÖ·µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö Æêü ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê ŸÖ¸ü“Ö ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

3) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö× Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¸üÖ�Ö−Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖæ−Ö �êú¾Öôû �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö ¾Ö ‡ŸÖ¸ü −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê ×−ÖµÖÖÔŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ Ö ±úÖ¸ü“Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê µÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¤üÖêÆüÖêŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß ¯Ö¸ÓüŸÖæ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ¤üÖêÆüÖêŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸ü Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾ÖÖœüŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖê÷µÖ ¾Ö ×²Ö−Ö“Öæ�ú ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öê ŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖß ´ÖÖ÷Ö Öß †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �êú»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ“Öê ²ÖÖÆüµÖ ±úÖµÖ¤êü ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü−Öê ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê.

ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ×™ü�úÖ

ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏÖ.ØÃÖ÷Ö¸ü, ¯ÖÏÖ.ÆüÂÖỐ Ö−Ö µÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1) ¯ÖÏÖ.ÆüÂÖỐ Ö−Ö ¾Ö ØÃÖ÷Ö¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖê ¬Ö™ü�ú ¾Ö ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ µÖÖ“Öß ™Óü“ÖÖ‡Ô †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß †−Öê�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �ú¸ü Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.

2) ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖËßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö Öß �ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †›ü“Ö ÖËß ¾Ö ¬ÖÖê�êú µÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖê.

3) ×™ü�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê −ÖŒÃÖÔ−Öê ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü µÖÖÃÖšüß �úÖê ÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öß −ÖÖÆüß. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö µÖÓ¡Ö Öê�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

4) ¯ÖÏÖ.ØÃÖ÷Ö¸ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê×»Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üßŸÖ †›ü�ú»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †ÃÖê ŸÖŸ¾Ö †¯ÖµÖãŒŸÖ −ÖÖÆüß.

5) ¯ÖÏÖ.Ø�ú›ü»Ö ²Ö•ÖÔ̧ ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê “ÖÖ»Öã †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß �ú¸ü µÖÖ“µÖÖ ¿ÖŒµÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×™ü�úÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖŸÖ¸üß ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ™üÖ�ú‰ú −ÖÖÆüß. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê.

48

†ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾Ö (The theory of unbalanced growth)-

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß the strategy of economic growth µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ.ØÃÖ÷Ö¸ü,¯ÖÏÖ.Ø�ú›ü»Ö²Ö•ÖÔ̧ ü, ¯ÖÏÖ.¯ÖÖò»Ö Ã™Òüß™üß−Ö, ¸üÖêÃ™üÖê ‡ŸµÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ.†ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ−ÖæÃÖÖ¸ü ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö µÖÖÃÖÖšüß ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �ú¸ü µÖÖ¯Öê�ÖÖ �úÖê ÖŸµÖÖŸÖ¸üß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»µÖÖÃÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê.

¯ÖÏÖ.ØÃÖ÷Ö¸ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö Öê ´Æü Ö•Öê ¿ÖêŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ´ÖÖ Ö 80 ™üŒ�êú ¾Ö¹ý−Ö 15 ™üŒ�êú †Ö ÖÖ¾Öê. ŸÖ¸ü ´ÖÖŒÃÖÔ ¾»ÖêØ´Ö÷Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ †ÃÖ Öê ×Æü“Ö ‹�ú ¾ÖÃŸÖËãÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖŒµÖŸÖê“Öß ×−Ö¤ìü¿Ö�ú †ÖÆêü.

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“ÖÖ †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ †ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ »ÖÖê�ú×¯ÖÏµÖ �ú¸ü µÖÖ“Öê �úÖ´Ö ¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öê †ÖÆêü. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö †ŸµÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü. †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖê™üµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú¸ü µÖÖ“Öß �ãú¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖȩ̂ ü ÖÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™üµÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �êú»µÖÖÃÖ ´Öãôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ´Æü Öæ−Ö ‡ŸÖ¸ü �Öê¡ÖÖŸÖÆüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“µÖÖ −Ö¾µÖÖÃÖÓ¬Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆü ‹�úÖ �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ, ‹�úÖ ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ, ‹�úÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃ£ÖêŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÃÖ¹ý »ÖÖ÷ÖŸÖê. ÆüÂÖỐ Ö−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ‹�úÖ †£ÖÖÔ−Öê †ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖßŸÖ †¾ÖÃ£ÖÖ“Öß ÃÖÖ�Öôûß †ÃÖŸÖê.

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ µÖÖê÷µÖ †¿ÖÖ ²ÖÖÆüµÖ ±úÖµÖ¤üµÖÖŸÖæ−Ö −Ö¾Öß−Ö †Öî¤üµÖÖê×÷Ö�ú ¯ÖÏ�ú»¯Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¯Öã−ÆüÖ −Ö¾Öß−Ö ²ÖÖÆüµÖ ±úÖµÖ¤êü ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¾Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−ÖêÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê.

†ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß -

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü×¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ¤üÖê−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß“Öß “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß †ÖÆêü.

1) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ (social overhoad cost) SOC - ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖ †¯ÖÏŸµÖ�Ö ´Ö¤üŸÖ ×´ÖôûŸÖê. µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖÖê�úÖê̄ ÖµÖÖê÷Öß ÃÖê¾ÖÖ,×¿Ö�Ö Ö,ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †Ö¸üÖê÷µÖ, ¤üôû Ö¾Öôû Ö, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú, ¾Öß•Ö, ¯ÖÖ Öß ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �êú»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖµÖÖÔ“Öß ÃÖã̧ ü¾ÖÖŸÖ ÆüÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¤üôû Ö¾Öôû Ö, ¾Öß•Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß´Öãôêû †−Öê�ú »ÖÆüÖ−Ö-´ÖÖêšêü ˆªÖê÷Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖŸÖ,×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê.

49

2) ¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Öê¡Ö (Direct Productive Activities) - ×Æü †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¤ãüÃÖ¸üß ¯Ö¬¤üŸÖ †ÖÆêü. •µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö Öê ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ´Æü Ö•Öê ¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ÆüÖêµÖ.¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»µÖÖÃÖ ÃÖÖ´Ö×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸ŸÖêǘ Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¤ü›ǖ Ö Öê ¾ÖÖœüŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœãü−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

†ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ -

¯ÖÏÖ.ÆüÂÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ¾Ö¸üß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö ÖÓ�úß“µÖÖ ¤üÖê−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß¯Öî�úß ‹�úÖ ¯Ö¬¤üŸÖß»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ¯Öãœüß»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖßŸÖæ−Ö Æêü ¤üÖê−Æüß ´ÖÖ÷ÖÔ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö


DPA = SOC=450

ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú / †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú

†) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬Öê“µÖÖ †×ŸÖ¸üßŒŸÖ �Ö´ÖŸÖế Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖ (SOC) ¯ÖÏÖê. Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, •Öê¾ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �Îú´Ö SOC DPA †ÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔÃÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ †×ŸÖ¸üßŒŸÖ �Ö´ÖŸÖêŸÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ †ÃÖê −ÖÖ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê '†�Ö' †�ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öß †ÃÖæ−Ö '†µÖ' †�ÖÖ¾Ö¸ ǖ ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öß †ÖÆêü. aa,bb ¾Ö cc Æêü ¾Ö�Îú DPA ¾Ö SOC µÖÖÓŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß“Öê ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ×´ÖÁÖ Öê ¤Ö�Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ. ´Æü Ö•Öê aa µÖÖ ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü �úÖê ÖŸµÖÖÆüß Ø²Ö¤æü−Öê ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê»Öß DPA ¾Ö SOC µÖÖÓ“Öê ×´ÖÁÖ Ö ŸÖê¾Öœêü“Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü ÖÖ¸ü. Bb ¾Ö¸ü“Öê SOC ¾Ö DPA ×´ÖÁÖ Ö aa ×´ÖÁÖ ÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êüŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, bb ¾Ö�ÎúÖ¾Ö¸ü Ø²Ö¤æü ²Ö¤ü»Ö»µÖÖÃÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †�Ö †�ÖÖ¿Öß 450 “ÖÖ �úÖê−Ö �ú¸ü ÖÖ¸üß ¸êüÂÖÖ aa,bb,cc µÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ Ø²Ö¤æü (A,B,C) •ÖÖê›üŸÖê.

a

b

c

B1

C1

B2

A1

a

b

c

A

B

C

µÖ

† �Ö

¯ÖÏŸµÖ�

Ö ˆŸ¯Ö

Ö¤ü�ú �Öê¡ÖÖŸ

Öß»Ö ÷ÖãÓŸ

Ö¾Ö Öæ�ú

50

²Ö) ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬Öê“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖêŸÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ (DPA - SOC)

•Öê¾ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �Îú´Ö dpa soc †ÃÖŸÖÖê ŸÖë¾ÆüÖ ŸµÖÖÃÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬Öê“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖêŸÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ»ÖÖ“Ö dpa “µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖỐ Öãôêû ¯ÖÏ£Ö´Ö dpa “Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö soc “Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû soc “µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ¤ü²ÖÖ¾Ö µÖê‰ú−Ö soc ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ÆüÖê‡Ô»Ö. ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �Îú´Ö ¾Öê÷Ö¾ÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. dpa ŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö ÖÓ�úß ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �Îú´Ö AB,BC,C †ÃÖÖ †ÃÖê»Ö

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß †×ŸÖ×¸üŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †×¬Ö�ú ÃÖÖŸÖŸµÖ ¯Öã ÖÔ ¾Ö �ú´Öß †›ü“Ö Öß“ÖÖ ŸÖ¸ü dpa ŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ¯ÖÏ£Ö´Ö ¾ÖÖœü×¾Ö µÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †×¬Ö�ú ¬ÖÖêŒµÖÖ“ÖÖ ¾Ö †›ü“Ö Öß“ÖÖ †ÖÆêü.

¯ÖÏÖ.Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß“µÖÖ †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ¯Ö ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ£Ö´Ö †ŸÖß Ë̄ ÖÏ÷ÖŸÖ ˆ¤üµÖÖê÷Ö ¬ÖÓ¤üµÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �ú¸üÖ¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �úÖÆüß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¯Öã ÖÔ —ÖÖ»µÖÖÃÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ÃÖÓ̧ ü�Ö Ö ¤êü µÖÖ“Öê �úÖ´Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ •ÖÖ× Ö¾Ö¯Öã¾ÖÔ�ú †ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �êú»µÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê.

×™ü�úÖŸ´Ö�ú ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö - ¯ÖÏÖ.Æü¿ÖÔ´Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ×™ü�úÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

1) †ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖ−ÖÖ ´Öã»Ö³ÖãŸÖ ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»µÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾Ö �ú““µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

2) †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ŸÖŸ¾Ö Æêü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‰ú−Ö ‡ŸÖ¸ü �Öê¡Öê ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß ¸üÖÆü µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

3) Æü¿ÖỐ Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖÃÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö.

4) †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ¸êü ‘Ö¿ÖÔ−Ö ŸÖ ÖÖ¾Ö Æêü ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ �ãú¾ÖŸÖß ¯Ö»Öß�ú›ü“Öê †ÖÆêü.

5) †ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãŸÖ¾Ö Öã�úß“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ, ×¤ü¿ÖÖ, µÖÖê÷µÖ ¾Öêôû µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

2.2.9 ¯ÖÏÖ.¸üÖê—ÖêÃ™üß−Ö ¸üÖê›üÖ−Ö“ÖÖ ¬ÖŒ�úÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ”ûÖê™êü ´ÖÖêšêüü ×¾Ö�Öæ̧ ü»Öê»Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸ü µÖÖ¯Öê�ÖÖ ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ´ÖÖêšüµÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ¿ÖŒŸÖß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.†ÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü µÖÖŸÖ µÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †¿ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖæ−Ö“Ö ¯ÖÏÖ. ¸üÖê—ÖêÃ™üß−Ö ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ´ÖÖêšüÖ ¬ÖŒ�úÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ 1943 ´Ö¬µÖê ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

51

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ-

¸üÖê›üÖ−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ŸÖæ™ü�ú ¾Ö �ÖÓ×›üŸÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ“µÖÖ µÖ¿ÖÛÃ¾ÖŸÖêÃÖÖšüß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ“Öß ‹�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ´ÖÖ¡Öế Öãôêû“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ‘Öê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ÃÖã̧ ü¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †¿ÖÖ �úÖÆüß ×�ú´ÖÖ−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê ¬ÖÖ¾Ö¯Ö™ü™üß¾Öºþ−Ö †Ö�úÖ¿ÖÖŸÖ —Öê̄ Ö ‘Öê µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö´ÖÖ−ÖÖ»ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ‹�úÖ ¾Öê÷ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖÖ“Ö ÆüÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü †ÖÆêü.

¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÖÆüµÖ ²Ö“ÖŸÖ Æüß •Öã−Öß �ú»¯Ö−ÖÖ −Ö¾µÖÖ−Öê ´ÖÖÓ›æü−Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü.†×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ´Æü Ö•Öê ‹�ÖÖ¤üµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß Ã¾ÖÓµÖ‘ÖÖê×ÂÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœü µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“Öß ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖ¯Ö¸ü Öê ÆüÖêµÖ ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖê“Öê ¾Ö ÖÔ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

1) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−ÖÖŸÖß»Ö †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ - ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−ÖÖ“µÖÖ †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖê´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öê †Ö�úÖ¸ǘ ÖÖ−Ö ×¾Ö×¿ÖÂšü ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ †ÃÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ȩ̂ü»¾Öê, ¸üÃŸÖê, ×¿Ö�Ö Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, ¾Öß•Ö, ¤üôû Ö¾Öôû Ö ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ Ö µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö �êú»µÖÖÃÖ ‡ŸÖ¸ü ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬ÖËß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ´Æü Ö•Öê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÆüÖêµÖ. †¿ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ´Æü Öæ−Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê †¿ÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ÃÖÖêµÖ �ú¸ü Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü †¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ×¤ü‘ÖÔÃ¾Öºþ¯ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÃÖŸÖê ×ŸÖ“ÖÖ ±ú»Ö¬ÖÖ¸ü Ö �úÖôû ²Ö¸üÖ“Ö ´ÖÖêšüÖ †ÃÖŸÖÖê †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß 30 ŸÖê 40 ™üŒ�êú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú µÖÖ´Ö¬µÖê �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. •Öê Öê �úºþ−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †›ü£Öôêû ¤æü̧ ü ÆüÖêŸÖß»Ö.

µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö¸ü�ú› ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ �úÖ»ÖÖ“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ,×™ü�úÖ‰ú¯Ö ÖÖ“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ, ×¤ü‘ÖÔ ±ú»Ö¬ÖÖ¸ü Ö �úÖ»Ö¾Ö¬Öß“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ †Ö× Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯ÖµÖãŒŸÖŸÖê“Öê ×´ÖÁÖ Ö †ÃÖ ÖÖ¸üß ²Ö¤ü»Ö −Ö �ú¸üŸÖÖ µÖê ÖÖ¸üß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö¸ü�ú›ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüµÖÖ“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ÆüÖ †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö †›ü£ÖôûÖ †ÃÖŸÖÖê ´Æü Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖæ»Ö³Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2) ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ - ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ´ÖÖ÷Ö Öß“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ´Æü Ö•Öê ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ¯Öæ̧ ü�ú ˆ¤üµÖÖê÷Ö ÃÖã¹ý �ú¸ü Öê ÆüÖêµÖ.‹�ÖÖ¤üÖ ˆ¤üµÖÖê÷Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö Öê ÃÖæ¹ý �ú¸ü µÖÖŸÖ †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖß ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêš ´Æü Ö•Öê ´ÖÖ÷Ö Öß †ÃÖê»Ö �úÖ −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß �ÖÖ¡Öß †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�ÖÖ¤üÖ ˆ¤üµÖÖê÷Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö Öê ÃÖã¹ý −Ö �ú¸üŸÖÖ †−Öê�ú ˆ¤üµÖÖê÷Ö ‹�ú×¡ÖŸÖ¯Ö Öê ÃÖã¹ý �ú¸üÖ¾ÖêŸÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß †−Öê�ú ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôêû»Ö µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¯ÖÖ¤ü¡ÖÖ Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ˆ¤üÖÆü̧ ü Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü.

52

ÃÖ´Ö•ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü −ÖÃÖ ÖÖ¸üß ‹�ú ²ÖÓ¤ü †¯ÖÏ÷ÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö 100 ²Öê�úÖ¸üÖ»ÖÖ µÖÖ ¯ÖÖ¤ü¡ÖÖ Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖ µÖÖŸÖ �úÖ´Ö ¤êü µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû ÖÖ·µÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖæ¯ŸÖ ²Öê�úÖ¸üÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖê ŸµÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ−Öß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû ÖÖ¸êü ˆŸ¯Ö®Ö ŸµÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê»µÖÖ ¯ÖÖ¤ü¢ÖÖ ÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ �êú»Öê ŸÖ¸ü“Ö ŸµÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖ µÖÖÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ¸üß ´ÖÖ÷Ö Öß ¯Öæ ÖÔ ÆüÖêŸÖê. ¾Ö ŸÖÖê ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö Ö Æêü �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü †Ö¯Ö»Öê ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖ¤ü¡ÖÖ ÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸ü ÖÖ¸ü −ÖÖÆüßŸÖ �úÖ¸ü Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÷Ö¸ü•ÖÖ ËŸµÖÖ“Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öæ ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖ¤ü¡Ö−ÖÖ−ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü“µÖÖ †³ÖÖ¾Öß ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ²ÖÓ¤ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö.´Æü Ö•Öê“Ö ‹�ÖÖ¤üÖ �úÖ¸ü�ÖÖ−ÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö Öê µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê Öê �úšüß Ö †ÃÖŸÖê.ŸµÖÖ ‹ê¾Ö•Öß †−Öê�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ÃÖã¹ý �êú»µÖÖÃÖ ´Æü Ö•Öê“Ö 100 ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖê�úß 100 ÃÖǣ ŸÖ ²Öê�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ 10,000 ²Öê�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‡Ô»Ö Æêü ÃÖ¾ÖÔ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ¾Ö ŸÖê •µÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸ü ÖÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾ÖÃŸÖãÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖß»Ö ´Æü Ö•Öê“Ö ‹�úÖ �úÖ¸ü�ÖÖ µÖÖ“Öê �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖ µÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ÷ÖÏÖÆü�ú šü̧ üŸÖß»Ö †¿ÖÖ ×¸üŸÖß−Öê †−Öê�ú ×šü�úÖ Öß ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú �êú»µÖÖÃÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ¯Öã̧ ü�ú ´ÖÖ÷Ö Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü −Ö ×´Öôû µÖÖ“Öß ×³ÖŸÖß −ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖß ×�ú´ÖÖ−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ÆüÖê µÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Öãôêû ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ˆ¤ü³Ö¾ÖŸÖê.

¯ÖÏÖ.²Öë•ÖÖ×´Ö−Ö ×Æü×÷Ö−ÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ ÖêšüÖ“ÖÖ »ÖÆüÖ−Ö †Ö�úÖ¸ü ¾Ö ÷ÖãÓŸÖã¾Ö Öã�úß“Öß �Öß Ö ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ™üÖôû µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ¾Ö»ÖÓ²Öß ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ÷ÖãÓŸÖã¾Ö Öã�ú �êú»µÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö Öß“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

3) ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüµÖÖŸÖß»Ö †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ - †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖã¾Ö Öã�ú �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖê.µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úßÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ÆÖêŸÖê ¾Ö ŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê ÖêÆüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ´Öãôêû †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖê Öê �ú×šü Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ¾Öî×¿ÖÂšüµÖÖ»ÖÖ“Ö ²Ö“ÖŸÖß“Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖÖ ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.µÖÖ †›ü“Ö ÖßŸÖæ−Ö ²ÖÖÆêü̧ ü ¯Ö›ü µÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ´Æü Ö•Öê •Öê¾ÆüÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß´Öãôê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ µÖÖ ¾ÖÖœü ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ³ÖÖ÷Ö ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ¾Öôû×¾Ö»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ´Æü Ö•Öê“Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ³ÖÖÂÖêŸÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ Ö ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú šêü¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö —ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê ¯Ö¸ÓüŸÖã Æêü †¾Ö‘Ö›ü †ÃÖŸÖê. ´Æü Öæ−Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏ´ÖÖ ÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß“Öß, ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

†¿ÖÖ ¸üßŸÖß−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖß»Ö †›ü£Öôêû −ÖÂ™ü �ú¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ‹�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ (Big Push) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê.ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê.

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö×¸ü�Ö Ö - ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ‡ŸÖ¸ü ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖǖ Öê�ÖÖ ÃÖ¸üÃÖ ¾Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö¾ÖÖ¤üß ¾ÖÖ™üŸÖÖê.ŸÖÃÖÖ“Ö ŸÖÖê †×¬Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ¾ÖÖ™üŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ¯Öæœüß»Ö ¤üÖêÂÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

53

1) †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯Ö¸üÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö - ¯ÖÏÖ •Öê�úÖò²Ö ¾ÖÖµÖ−Ö¸ü“µÖÖ ´ÖŸÖê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�úß×¿Ö¾ÖÖµÖ �úÖÆüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ²ÖÖÆüµÖ ±úÖµÖ¤êü ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü �úÖÆüß ²ÖÖÆüµÖ ±úÖµÖ¤êü ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ µÖÖ�ú›êü ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¤ã»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

2) ¿ÖêŸÖßŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úß�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö - †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖŸÖÖê.¿ÖêŸÖß»ÖÖÆüß ¯ÖÖ Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ÖÖ, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¤üôû Ö¾Öôû Ö, �ÖŸÖê, ×�ú™ü�ú −ÖÖ¿Ö�êú, †Ö¬Öã×−Ö�ú †¾Ö•ÖÖ¸êü ‡ŸµÖÖ¤üß ˆ¤üµÖÖê÷ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú �ú¸ü Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ×�ú−Öê ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖ�ú›êü ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

3) ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¬ÖÖê�úÖ - ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÖê‡ÔÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö ÖÖ¸êü ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖê´Öãôêû ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ŸÖã™üß“ÖÖ †£ÖÔ³Ö¸ü ÖÖ �ú¹ý−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öß ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

4) ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×�úµÖ ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ - †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß»ÖÖÆüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ¸üß �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾Ö ¬ÖÖ›üÃÖß ¿ÖÖÃÖ−Ö ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê.

5) �êú¾Öôû †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü“Ö »Ö�µÖ - ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü“Ö »Ö�Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü ŸÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ¾Ö¸üß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê ×™ü�úÖ �ú¸ü µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß ŸµÖÖÓ“Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü †×¬Ö�ú ¾µÖÖ¯Ö�ú ¾Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö¾ÖÖ¤üß †ÖÆêüŸÖ ¯ÖÏÖ.÷Öã®ÖÖ¸ü ×´Ö›Ôü»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ÃÖã̧ ü¾ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê, †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÆüôæûÆüôæû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü¾ÖÃÖÖ šêü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÖÖêšüµÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖØšü²ÖÖ †ÃÖŸÖÖê.´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö ÖÖ ¾Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ Æêü ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏßŸÖ ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö �ú¸ü µÖÖŸÖ †›ü“Ö Öß ×−Ö´ÖÖÔ Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖã̧ ü¾ÖÖŸÖ �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.

2.2.10 ¯ÖÏÖ.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö µÖÖ“ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ - �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖŸÖŸµÖ¯Öæ ÖÔ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ÎúßµÖÖ �ú¿Öß †ÃÖÖ¾Öß µÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖ.ÆüÖ¾Öì »Öê×²Ö−Ã™üß−Ö µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ Economic Backwardness And Economic Growth µÖÖ 1957 “µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö�ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö - ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ¤ãüÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖ †›ü�ú»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖ¸ü Ö ´Æü Ö•Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú´Öß †ÃÖ Öê ÆüÖêµÖ.Æêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú ³Öê¤ü µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖê ÖÖ¸êü ¯ÖÏµÖŸ−Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖÖ¡Öê“ÖÖ †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.µÖÖ»ÖÖ“Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö ´Æü ÖŸÖÖŸÖ.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö †›ü£ÖôûÖ ¯ÖÖ¸ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß †¿ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê.

54

»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê �úÖÆüß ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ¾Ö ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¾ÖÖ‡Ô™ü ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.ŸÖ¸ü ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †−Öã�ãú»Ö ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�úÖ“Öß ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öê“Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�úÖ¯Öê�ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�ú †×¬Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.Æêü ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öæ ÖÔ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.´Æü Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö¾ÖÖœüß“µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ−ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�úÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¿ÖÛŒŸÖ¿ÖÖ»Öß ²Ö−Ö¾Ö Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü �úÖ¸ü Ö ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�úµÖÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÃÖæ¹ý ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ¾Ö µÖÖÃÖÖšüß“Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. »Öê×²Ö−Ã™üß−Ö “ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖü ÷Öé×ÆüŸÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †ÖÆêü.†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö−ÖÖ“Öß ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ •Ö−´Ö¤ü̧ ü ¾Ö ´ÖéŸµÖã¤ü̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×™ü�ú¾Ö µÖÖÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾Ö �ú´ÖÖ»Ö ¯ÖÖŸÖôûß “Öê †ÖÃÖŸÖÖŸÖ µÖÖÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú —ÖÖ»µÖÖÃÖ ´ÖéŸµÖã¤ü̧ ü ‘Ö™üŸÖÖê ¯Ö¸ÓüÓŸÖæ •Ö−´Ö¤ü̧ ü ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ»µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß †Ö Ö�Öß−Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ •Ö−´Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÷ÖŸÖß´ÖÖ−ÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ““Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú •ÖÖ Öß¾ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ”ûÖê™üµÖÖ �ãú™ãÓüÓ²ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖê.‡ŸµÖÖ¤üß �úÖ¸ü ÖÖÓ́ Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.•Ö¯ÖÖ−Ö ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖ †−Öã³Ö¾Ö †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ¸üÖÂ™ËüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü ¾Öê÷Ö - •Öß¾Ö¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖÛÂÖÔ�ú 3 ŸÖê 4 % ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖã ¿Ö�ú ÖÖ¸üÖ −ÖÖÆüß.µÖÖŸÖæ−Ö ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê ÖÖ¸üÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †›ü£ÖôûÖ ¯ÖÖ¸ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê ¯Öãœüß»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê Æêü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.


55

ox †�ÖÖ¾Ö¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.ŸÖ¸ü oy †�ÖÖ¾Ö¸ü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü N ÆüÖ ¾Ö�Îú ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê ×�ú, •µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. P ÆüÖ ¾Ö�Îú ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûßÃÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �úÖê ÖŸµÖÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœêü»Ö Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. a ÆüÖ Ø²Ö¤ãü ×−Ö¾ÖÖÔÆü ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê µÖÖ ×šü�úÖ Öß o µÖÖ Ø²Ö¤æüÃÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ÃÖÖ¸ü�ÖÖ“Ö ´Æü Ö•Öê 1% †ÖÆêü.¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœãü−Ö oy2 —ÖÖ»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö y2 d ´Æü Ö•Öê 2% ÆüÖêŸÖê.ÆüÖ ¾Öê÷Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö y2c ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü.×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖãºþ �ú¸üÖµÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. Æüß ‘Ö™ü−ÖÖ oy3 µÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß −ÖÓŸÖ¸ü“Ö ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü.�úÖ¸ü Ö µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ −ÖÓŸÖ¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê. e Ø²Ö¤æü −ÖÓŸÖ¸ü ›üÖ¾Öß�ú›êü ¾Öôû ÖÖ¸üÖ p ¾Ö�Îú Æêü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖê.oy3 ×Æü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú šü̧ üŸÖê. ×¾Ö¿»ÖêÂÖ−ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.ŸÖ¸ü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öæ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö�úÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. •Öê Öê �úºþ−Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †×¬Ö�ú ¾Ö¸ü •ÖÖ‡Ô»Ö.

×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö - ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê.¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�ú †×¬Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß ²Ö−Ö»Öê ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.


56

ox †�ÖÖ¾Ö¸ü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¯ÖÏȩ̂ üßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü ŸÖ¸ü oy †�ÖÖ¾Ö¸ü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö

¾Ö ¯ÖÏȩ̂ üßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™ü 45˚ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. ow Æüß 450 �úÖê−Ö †ÃÖ ÖÖ¸üß ȩ̂üÂÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏê×¸üŸÖ ¾ÖÖœü ¾Ö ‘Ö™ü ¤ü¿ÖÔ¾ÖŸÖê P ÆüÖ ¾Ö�Îú ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™üß“µÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü N ÆüÖ ¾Ö�Îú ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê.¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ox1 †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ af ‡ŸÖŒµÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ‘Ö™üß“ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü Ö bf ‡ŸÖŒµÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ¯Ö×¸ü ÖÖ´Öß ¾ÖÖœüß»ÖÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ oe µÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ¤ãüÂ™ü “Ö�ÎúÖŸÖ ÃÖÖ¯Ö›ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ok ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ †Ö»Öß ŸÖ¸ü“Ö ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¹ý−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü G G1 G2 ÆüÖê‡Ô»Ö ´Æü Ö•Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ok ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü.

×−Ö�ÖÖÔµÖ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ - ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖ¯Öã ÖÔ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêÃÖÖšüß ¯Öæœüß»Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÖÆêü.

1) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÖÆüµÖ ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘Öê µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

2) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ú ‘Ö™ü�úÖŸÖæ−Ö �úÖÆüß ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�ú ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.†ÃÖê ‘Ö™ü�ú �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü̧ üŸÖÖŸÖ ˆ¤üÖ.¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüßŸÖã−Ö ´ÖéŸµÖãæ¤ü̧ ü �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ †›ü£ÖôûÖ ²Ö−ÖŸÖê.

3) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †›ü£Öôêû µÖê ÖÖ·µÖÖ �úÖÆüß ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú †›ü£Öôê ¤æü̧ ü �ú¸ü µÖÖÃÖÖšüß †¿ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê.

×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ¾Ö ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ - ¯ÖÏÖ.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü ÖÖ¸êü ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú, ³ÖÓÖ›ü¾Ö»Ö ÷ÖÓÓãŸÖ×¾Ö ÖÖ¸êü ¬ÖÖ›üÃÖß »ÖÖê�ú, ²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü ÖÖ¸êü »ÖÖê�ú, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú −ÖÖ×¾Ö µÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘Öê ÖÖ¸êü »ÖÖê�ú ‡ŸµÖÖ¤üß ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

¯ÖÏÖ.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖœü»Öê ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö¾ÖÖœüß»ÖÖ “ÖÖ»ÖÖ−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ†³ÖÖ¾Öß †¿ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê µÖÖŸÖ †›ü£Öôêû µÖêŸÖÖŸÖ µÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö ÆüÖê µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.ŸµÖÖÃÖÖšüß ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¾µÖµÖ ÆüÖê Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. †¿ÖÖ ¾µÖµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖœüŸÖß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¤ãüµµÖ´Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü�ú ‘Ö™ü�ú ×−ÖÂ¯ÖÏ³Ö ÆüÖêŸÖß»Ö ¾Ö ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖß»Ö.

¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö¿ÖÖ»Öß ¯ÖÏȩ̂ ü Öê“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖ ÃÖÓµÖÖê•Ö�úÖŸÖß»Ö ÛÃ£ÖŸÖß¯ÖÏßµÖŸÖÖ,�úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö, −Ö¾µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾Ö ŸÖÓ¡ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö �ú¸ü ÖÖ¸üß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß, ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ“Öß †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß •Ö»Ö¤ü ¾ÖÖœü ‡ŸµÖÖ¤üß ‘Ö™ü�ú ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †›ü£ÖôûÖ ´ÖÖê›æ−Ö �úÖœüü µÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÔÖµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü¸üŸÖÖŸÖ.

57

×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö -

¯ÖÏÖ.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü ÖÖ¸üÖ †ÖÆêü. ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ Öê ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ²Ö¸üÖ“Ö ÷ÖÖ•Ö»ÖÖ ¯Ö¸ÓüŸÖã ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ–ÖÖÓ−Öß µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ¤üÖêÂÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1) ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü ¾Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ µÖÖÓŸÖß»Ö •ÖÖê›ü»Öê»ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¾Öî¤üµÖ×�úµÖ ÃÖÖê‡Ô´Öãôêû —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

2) ¿ÖÖÃÖ−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü †Ö™üÖêŒµÖÖŸÖ šêü¾Ö µÖÖÃÖÖšüß“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¤ãü»ÖÔ×�Ö»Öê ÷Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

3) ¯ÖÏÖ. Ø´Ö™ü“µÖÖ ´ÖŸÖê ¯ÖÏÖ.»Öê×²Ö−Ã™üß−Ö−Öê ´ÖÖ−Ö»Öê»ÖÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¸üôû ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö µÖÖê÷µÖ −ÖÖÆüß.

4) ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ×�úŸÖß †ÃÖê»Ö Æêü −Öế Ö�êú¯Ö ÖÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

5) ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü �úÖµÖ ¯Ö×¸ü ÖÖ´Ö ÆüÖê‡Ô»Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖê‡Ô»Ö �úÖ? µÖÖ“Öß ˆ¢Ö¸êü ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ

2.2.12 �ú´ÖÔ̧ ü“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ -

´ÖÖµÖ�êú»Ö �ú´ÖÔ̧ ü µÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ o-ring ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�úÖ“Öê ‹�ú×¡ÖŸÖ �úÖî¿Ö»µÖ †ÃÖŸÖê.ÃÖ´ÖÖ−Ö �úÖî¿Ö»µÖ †ÃÖ ÖÖ¸êü ×¾Ö×¾Ö¬Ö »ÖÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ‹�ú¡Ö †Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖæ−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾ÖÃŸÖã“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ““Ö �úÖî¿Ö»µÖ †ÃÖ ÖÖ¸êü �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß “Öã�úÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôê ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.Æêü ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê. µÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÖœüôûŸÖÖŸÖ.µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖ�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÷Öé×ÆüŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ. ÁÖ´Ö²ÖÖ•ÖÖ¸ü Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖŸÖÖê.�úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ †¯Öã ÖÔ ¯ÖµÖÖÔµÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ.¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¯Öã̧ êüÃÖê ¯Öã̧ ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.ŸÖµÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æêü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ‹�ú�úÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ‹�ú�úÖ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ²ÖÆãü̂ ¤ü¤êü¿ÖßµÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸üŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ×³Ö®Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖê. ‹�ú�ú ×³Ö®ÖŸÖê“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü µÖ¿ÖÃ¾ÖßŸÖê“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ, ‹�ú�úÖ“Öß ÷Öã Ö¾Ö¢ÖÖ µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖŸÖê.

�ú´ÖÔ̧ ü“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö−Ö Æêü ÃÖ�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö ÖÖ¸êü †ÖÆêü. ¯Öãœüß»Ö ÷ÖËéÆüßŸÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü ŸÖê ¯ÖÖÆüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

58

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ 4 ¾µÖŒŸÖß †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ q †ÃÖê ´ÖÖ−Öæ. ŸµÖÖŸÖß»Ö ¤üÖê−Ö ˆ““Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê“Öß †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ q2 †ÃÖê ´ÖÖ−Öæ. ŸÖ¸ü ¤üÖê−Ö �ú´Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê“Öß †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ qL †ÃÖê ´ÖÖ−Öæ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¡Ö ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖã¡Ö - qh2 + qL2 > 2qHql

µÖÖ ÃÖ×´Ö�ú¸ü ÖÖŸÖ Æêü ×ÃÖ¬¤ü ÆüÖêŸÖê ×�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö �úÖî¿Ö»µÖ †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“Öê ‹�æú Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö - µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö †−Öê�ú ²ÖÖê¬Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ˆ““Ö �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÃÖ ÖÖ·µÖÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ−ÖÖ �ú´Öß �úÖµÖÔ�Ö´Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÖ ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öê ¾ÖêŸÖ−Ö µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�ú ÷ÖÏ×ÆüŸÖ ¬Ö¸üŸÖÖŸÖ.

Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖê ×�ú Ã£ÖÖ×−Ö�ú †›ü£Öôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ¸üÖÆãü−Ö ×−Ö´−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ¯ÖôûÖ ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ²Öã¬¤üß ¾ÖÆü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ¾Ö ×ŸÖ“Öê †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ“Öß Æüß “Ö“ÖÖÔ ŸµÖÖ−Öê �êú»Öß †ÖÆêü.

×¾Ö�úÖÃÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ŸÖæ»Ö−ÖÖ ¾Ö ×³Ö®ÖŸÖêŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ -

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÏŸµÖê�úÖ“Öê ×¾Ö“ÖÖ¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾Öêôû“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê ¯ÖÏŸµÖê�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ �úÖÆüß ¤üÖêÂÖ †ÖÆêüŸÖ.¯Ö Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü Öê †ÖÆêü. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß, −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß, †Ö¬Öã×−Ö�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ‡ŸµÖÖ¤üß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ.

µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öß ŸÖæ»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üµÖÖÓ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ, −Ö°µÖÖ“ÖÖ ‘Ö™üŸÖÖ ¤ü̧ ü, ×ÓÓÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›æü−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −Ö¾Ö ¯ÖÏ¾ÖÔŸÖ−ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê. Æòü̧ üÖ›ü ¾Ö ›üÖế Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê ¸üÖêÃ™üÖê µÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ ´ÖÓÖ›ü»µÖÖ. ŸÖ¸ü ´Öß›ü ¾Ö ÃÖÖê»ÖÖê µÖÖÓ−Öß −Ö¾Ö ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê.

¯ÖÏÖ.»Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ÁÖ´Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ¸ü“Ö−ÖÖ ´ÖÖÓ›ü»Öß. ¯ÖÏÖ.−ÖŒÃÖÔ, ¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê.¯ÖÏÖ.Æü¿ÖÔ´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß †ÃÖ´ÖŸÖÖê×»Ö�ú ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ. ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−Öê“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ¯ÖÏ²Öôû ¬ÖŒ�úÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. »ÖÖµÖ²Öê−Ã™üß−ÖúµÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖŸÖß»Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ´ÖÖÓ›ü»Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÖÆêü.

×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“µÖÖ †Ù£Ö�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß ÃÖ¾ÖÖÔ“ÖÖ ‹�ú“Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ ŸÖÖê ´Æü Ö•Öê ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ. ¸üÖê›üÖ−Ö ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ, Æü¿ÖÔ´Ö−Ö †ÃÖ´ÖŸÖÖê×»ÖŸÖ

59

ŸÖŸ¾Ö, −ÖŒÃÖÔ“Öê ŸÖŸ¾Ö ¾Ö »ÖÖµÖ²Öê−Ã™üß−Ö “Öê ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¿Öê¾Ö™üß ‹�ú“Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ ×�ú ŸÖê ´Æü Ö•Öê ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ‹�ÖÖ¤êü ¬ÖÖȩ̂ ü Ö †Ö�Öæ Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü Öê.


1. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. ¿ÖãÓ̄ Öß™ü̧ ü“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ. 3. ¸üÖêÃ™üÖê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

2.4 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö :-

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ǘ ÖÓ£Ö−Ö “ÖÖ»Öã †ÖÆêü. †ò›ǘ Ö ÛÃ´Ö£Ö,×¸ü�úÖ›üÖì,×´Ö»Ö ¾Ö ´ÖÖ»£ÖÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üµÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖÓ›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ −Ö±úÖ ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö †¾ÖÃ£ÖÖ Æêü ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ. ¿ÖÓã×¯Ö™ü̧ ü µÖÖÓ−Öß −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ãü−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö Ã¾Ö¹ý¯Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê Æòü̧ üÖ›ü ¾Ö ›üÖò́ Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö Öã�úß»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü ÖÖ¸êü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ¸üÖêÃ™üÖêü µÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸÖ¸ü ÃÖÖê»ÖÖê ¾Ö ´Öß›ü µÖÖÓ−Öß −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ †ÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ †Öò£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸÖ¸ü ¯ÖÏÖ.−ÖŒüÃÖÔ µÖÖÓ−Öß ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. ¯ÖÏÖ.ÆüÂÖỐ ÖÖ−Ö µÖÖÓ−Öß †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖŸÖŸ¾Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê. ¯ÖÏÖ.¸üÖê›üÖ−Öü µÖÖÓ−Öß †×¾Ö³ÖÖ•µÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö ´ÖÖêšüÖ ¬ÖŒ�úÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ²Öôû “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ Ö —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯ÖÏÖ.»ÖÖµÖ²Öê−Ã™üÖ‡Ô−Ö µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê. µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ–ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“Öß ¬Ö›ǖ Ö›ü ×¤üÃÖËæ−Ö µÖêŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�úÖ−Öê ¿Öê¾Ö™üß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

2:5 ¯ÖÖ×¸ǘ ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

2) ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö = ¯ÖÏÖºþ¯Ö 3) †÷Ö× Ö×ŸÖµÖ = ÷Ö× ÖŸÖß ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü −ÖÃÖ»Öê»Öê 4) ×¾¤ü�Öê¡ÖßµÖ = ¤üÖê−Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸ü ÖÖ¸êü 5) −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö = −Ö×¾Ö−Ö ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö 6) ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ = ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö

2:6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß -

1) ´Öé ÖÖ×»Ö−Öß ±ú›üü Ö¾ÖßÃÖ, 2006, ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ¾Ö ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö

2) ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú.,(2007) , ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü

3) ×¾Ö•ÖµÖ �ú×¾Ö´ÖÓ›ü»Ö (1998), ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö× Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö, ´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öã̧ ü

4) ¯ÖÖ.×“Ö.÷Ö.�ú¸ü×¤ü�ú¸ü, †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö× Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö

60

5) Shing V.B., Theroies of Economic Development 6) Mishra/Puri, Growth and Development, Himalaya Publishing, Mumbai 2:7 ÃÖ¸Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö -

1) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖ−ÖÖŸÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2) »Öê×¾ÖÃÖ“ÖÖ †Ö×£ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 3) Æòü̧ üÖ›ü ›üÖế Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×¾Ö¿Ö¤ü �ú¸üÖ. 4) −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †Ö×£ÖÔ�ú ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 5) ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ¾Ö †ÃÖÓŸÖæ×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 6) ×�ú´ÖÖ−Ö ×−Ö ÖÖÔµÖ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö ×ÃÖ¬¤üÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

61

‘Ö™ü�ú -3 ¤üÖ× ü̧¦ü¶, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

†−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ 3.0 ˆ×§üÂ™êü 3.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ 3.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

3.2.1 ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¦üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö 3.2.2 ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¦üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö 3.2.3 ¦üÖ×¸ü¦ü¶ , ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö 3.2.4 Û«üü�Öê¡ÖßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö »ÖÖò̧ êü−ÃÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧�Ö 3.2.5 �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“Öß ˆ»Ö™ü¶Ö (µÖæ) †Ö�úÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ 3.2.6 ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö ¦üÖ×¸ü¦ü¶ : ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †Ö×�Ö ÷ÖÆü−ÖŸÖÖ

3.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 3.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 3.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�úú ¿Ö²¤ü 3.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖã“Öß 3.0 ˆ×§üÂ™êü :- Learning Objective µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê�µÖÖ“Öß ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ¯ÖÏ¤üÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

• ¦üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖœüŸÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üßÆüß ŸÖê ¯Öã̧ êüÃÖê �úÖ −ÖÖÆüß ? Æêü ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

• ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¦üÖ× ü̧¦ü¶ µÖÖŸÖß»Ö ±ú ü̧�ú ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

• ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¦üÖ× ü̧¦ü¶ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Ö¬¤üŸÖß“Öê †Ö�ú»Ö−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

• ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Ö¬¤üŸÖß - »ÖÖò̧ ê−ÃÖ ¾Ö�Îú, ×÷Ö®Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú, ×�ÎúµÖÖŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ‡. ´ÖÖ¯Ö�úÖÓ“Öê ŸÖÓ¡Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖêŸÖß»Ö.

• ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“µÖÖ ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ †Ö�úÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−Öê“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê �ú¿ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ“Öß µÖ£ÖÖ£ÖÔŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

• †Ö−Öã³Ö×¾Ö�ú ŸÖ£µÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−Öê“µÖÖ ÃÖŸµÖÖ-ÃÖŸµÖŸÖê“Öê ¯Ö×¸ü�Ö�Ö �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

• ¤üÖ×¸ü¦ü¶, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö µÖÖŸÖß»Ö †ÖÓŸÖ¸üÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •ÖÖ�Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

62

3.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :-

¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ“µÖÖ, �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ •Ö÷Ö, ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: −Ö¾µÖÖ−Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö —ÖÖ»Öê“µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ²Öôû ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»µÖÖ.³ÖßÂÖ�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ¾Ö ¯Ö¸üÖ�úÖê™üß“Öß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ

ÊÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ×§üÂ™üÖÓ́ Ö¬µÖê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ»ÖÖ †÷ÖÏ�Îú´Ö †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ´ÖÖ÷Öß»Ö †¬µÖÖÔ ¿ÖŸÖ�úÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÊÖÃÖ´ÖÃµÖÖ ¤æü ü̧ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸ´Ö�ú ˆ¯ÖÖµÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�Öæ−ÖÃÖã¬¤üÖ µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖŸÖÖŸÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ×³ÖÂÖ�ÖŸÖÖ †ªÖ¯Ö �ú´Öß —ÖÖ»Öê»Öß −ÖÖÆüß. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö 120 �úÖê™üß ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú •Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê •Öß¾Ö−Ö •Ö÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ 280 �úÖê™üß ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ´Æü�Ö•Öê •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †¬Öá •Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö 2 ›üÖò»Ö¸ü (�ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖŸÖÖ ¤ü¸ü ) ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê •Öß¾Ö−Ö ¾µÖŸÖßŸÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Æü�Ö•Öê Æüß •Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ �ãú¯ÖÖêÂÖ�Ö , ×−Ö�éúÂ™ü †Ö¸üÖê÷µÖ, ×−Ö¸ü�Ö ü̧ŸÖÖ , †»¯Ö ¾Ö ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ³Öæ¬ÖÖ¸ü�úŸ¾Ö , ¿ÖÆü¸üß ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ †¿ÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ−Öß ÷ÖÏÃŸÖ †ÖÆêü.

†ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß¤ü¸ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü, ¯Ö¸ÓüŸÖã ÃÖ�ú»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ŸÖê �úÖê�Ö ¾ÖÖœü¾ÖŸÖê ÆüÖ ´Öãôû ´Öã§üÖ †ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ´ÖÖê•ÖŒµÖÖ“Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê �úß, †−Öê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö •Ö¸ü ´ÖÖê•Ö�úÖ“Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö÷ÖÔ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö, ŸÖ¸ü ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †Ö�Ö�Öß ×³ÖÂÖ�Ö ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü •Ö ü̧ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÷ÖŸÖß ¤êü�µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ †−Öê�úÖÓ�ú›æü−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÃÖê»Ö, ŸÖ¸ü ŸÖê ŸµÖÖ“Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ »ÖÖ³Ö ¬ÖÖ ü̧�ú šü¸üŸÖß»Ö †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öß ±úôêû †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ “ÖÖ�ÖÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖß»Ö. †Ö•Ö ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê †−Öã³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖê �úß, ŸµÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß¤ü ü̧ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú †ÃÖæ−ÖÃÖã¬¤üÖ ŸµÖÖÓ“Öß ±úôêû ŸÖê£Öß»Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ̄ ÖµÖÔŸÖ †ŸµÖÓŸÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖŸÖ: ŸÖê£Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖæ−Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ÖŸÖ ÆüÖê�ÖÖ¸üß ‘Ö™ü †ŸµÖÓŸÖ †»¯Ö †ÖÆêü.

ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 1994 ´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ¾Ö¸üß»Ö �îú¸üÖê †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¯Ö× ü̧ÂÖ¤êü“µÖÖ �éúŸÖß �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖŸÖ šüôû�ú¯Ö�Öê −Ö´Öã¤ ü�ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öê �úß, ¤üÆüÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ÃÖã¬¤üÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾Ö ÷Ö¸üß²Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¤ü̧ üß ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öß †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯Ö�ú ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê †ÛÃŸÖŸ¾Ö Æêü ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ̄ Öãœüß»Ö ´Öã�µÖ †Ö¾ÆüÖ−Ö †ÖÆêü. ÆüÖ“Ö ¥üÂ™ü�úÖê−Ö ´ÖÖ“ÖÔ 1995 ´Ö¬µÖê �úÖê̄ Ö−ÖÆêü÷Ö−Ö µÖê£Öê †ÖµÖÖê×•ÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²Öîšü�úßŸÖ ¤êü�Öß»Ö Ã¾Öß�úÖ ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. •µÖÖ»ÖÖ 134 ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ Öã�ÖÖÓ−Öß ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖß »ÖÖ¾Ö»Öß ÆüÖêŸÖß.

¾µÖÖ¯Ö�ú ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öê ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Æêü ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê �ëú¦üØ²Ö¤æü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖÃÖê“Ö †−Öê�úÖÓ−Öß ŸÖê ×¾Ö�úÖÃÖ ¬ÖÖȩ̂ üü�ÖÖ“Öê ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™êü ´Æü�Öæ−Ö ¯Ö× ü̧³ÖÖ×ÂÖŸÖ �êú»µÖÖ´Öãôêû , µÖÖ ¯ÖÏ�ú ü̧�ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö¯Ö�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö ™üÖ�ú�ÖÖ¸ü †ÖÆÖêŸÖ. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü †Ö¯Ö»ÖÖ ´Öã�µÖ ³Ö ü̧ ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ¤üÖ× ü̧¦ü¶ †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ¾Ö ü̧ †ÃÖ�ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖ¯Öß Æêü »Ö�ÖÖŸÖ šêü¾Ö�Öê ŸÖê¾Öœêü“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü �úß, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖŸÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“ÖÖ ÆüÖê ‹�ú ”ûÖê™üÖ ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ÃÖ¢ÖÖ , ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ , ¤ü•ÖÖÔ, Ø»Ö÷Ö, �úÖµÖÔ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö, �úÖµÖÖÔ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß , ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖ“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ , ×−Ö¾Ö›üß“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê †−Öê�ú ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ¯Öî»Öæ Æêü ¤êü�Öß»Ö ×ŸÖŸÖ�êú“Ö , Ø�ú²ÖÆãü−ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ †Ö×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü

63

µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ †Ù£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö, ŸµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ−µÖŸÖÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ´ÖÖ¯Ö�êú µÖÖÓ“Öß †Öêôû�Ö �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ™üÖê›êü¸üÖê ¾Ö ÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ Economic Development 2 µÖÖ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ¯ÖËãÃŸÖ�úÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß, ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ •Öê ÃÖÖŸÖ ×“Ö×�úŸÃÖ�ú ¯ÖÏ¿−Ö ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ �êú»ÖêŸÖ ŸÖê ´Æü�Ö•Öê. i. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü �úÖµÖ †ÖÆêü †Ö×�Ö ŸÖê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“µÖÖ

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü? ii. ÷Ö× ü̧²Ö �úÖê�Ö †ÖÆêüŸÖ, †Ö×�Ö ŸµÖÖÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê �úÖµÖ †ÖÆêüŸÖ?

iii. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö �úÃÖê ×−Ö¬ÖÖÔ× ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖ, ´Æü�Ö•Öê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖê�Ö »ÖÖ³ÖÖ−¾ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö �úÖ ?

iv. †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓÃÖÖšüß ×ŸÖ¾ÖÎ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Æüß ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖãÃÖÓ÷ÖŸÖ †ÖÆêü �úß ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧×¾Ö ü̧Öê¬Öß ? ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ, ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖŸÖÖ−ÖÖ �ú´Öß �ú¹ý−Ö ˆ““Ö ¾Öé¬¤üß¤ü̧ ü ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�Öê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü �úÖ?

v. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öß ±úôêû ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ̄ ÖµÖÔŸÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖŸÖ �úÖµÖ? ¾Öé¬¤üß“ÖÖ »ÖÖ³Ö ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ̄ ÖµÖÔŸÖ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß �úÖµÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê ?

vi. ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ˆ““Ö ÃŸÖ¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ �úÖµÖ †×ŸÖÆüÖµÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü †ÖÆêü? vii. ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öß ÷ÖÆü−ÖŸÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖÖ (magnitudc & extet) ¤ãü¸ü

�ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß �úÖê�ÖŸµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêüŸÖ? µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ˆ¢Ö ȩ̂ü ¿ÖÖê¬Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸ü�ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.

3.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :-

3.2.1 ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö (Measuring Inequality & Poverty) :-

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Æüß ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÓ÷Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ˆŸ¯Ö®Ö , ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ÃÖ¢ÖÖ, ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ , ¤ü•ÖÖÔ, Ø»Ö÷Ö , �úÖµÖÔ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö, �úÖµÖÖÔ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß, ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖ“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ , ×−Ö¾Ö›üß“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯Öî»ÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ŸÖß ¯ÖÏ�ú™ü ÆüÖêŸÖê, ŸÖ£ÖÖ×¯Ö µÖÖ×šü�úÖ�Öß †Ö¯Ö�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¯Öî»ÖæÓ¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ¤êü�ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×³Ö®Ö †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖ¿ÓÖß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Æüß ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Ö¬Öß»Ö •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ×³Ö®ÖŸÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü, µÖÖ‰ú»Ö™ü ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †¿ÖÖÓ¾Ö¸ü“Ö »Ö�µÖ �ëú×¦üŸÖ �ú ü̧ŸÖê �úß, •µÖÓÖ“ÖÖ •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧ ˆ×“ÖŸÖ Ó̂²Ö¸üšüÖ ¯ÖÖŸÖôûß“µÖÖ �ÖÖ»Öß †ÖÆêü (•ÖÃÖê- ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ) Æüß Ó̂²Ö¸üšüÖ ¯ÖÖŸÖôûß ‹�úŸÖ¸ü ×−Ö ü̧¯Öê�Ö †™üà“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü (²ÖÖÊ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ •ÖÃÖê, †Ö¾Ö¿µÖ�ú ˆÂ´ÖÖÓ�ú (calories)) Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö †™üà¾Ö ü̧ (ˆ¤Ö. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ‹�Óú¤ü̧ ü ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ÃŸÖ ü̧ ) †Ö¬ÖÖ ü̧ßŸÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ Æêü ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê¿Öß †×¬Ö�ú ‘Ö×−ÖÂ™ǖ Ö�Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü.

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ²ÖÆãü×¾Ö¬ÖŸÖÖ †×»Ö�ú›üß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ¾µÖÖ�µÖế Ö¬µÖê ¬¾Ö×−ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖê. •ÖÃÖê, ´Öã»Ö³ÖãŸÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ , •Öß ‹�ÖÖªÖ ¾µÖÛŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ³ÖÖî×ŸÖ�ú ×−Ö¾Ö›üà−ÖÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êüŸÖê, ŸµÖÖ“Ö¾Öêôûß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ, ŸµÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ×−Ö¾Ö›üàÃÖÖšüß

64

ŸÖß −ÖÖ�úÖ¸üŸÖê. ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß Æüß ¾µÖÖ�µÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�ú (Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖãÆü) µÖÖÓ“µÖÖ ´Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê¾Ö ü̧ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö ™üÖ�úŸÖê. ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ÃÖÓ¬Öß´Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ×−ÖÂ¯Ö¢ÖßŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë−ÖÖÆüß ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê ÃÖ´Ö×¾ÖÂ™ü �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖê.

� ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö : (Measuring Inequality) ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�ÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö †¬µÖµÖ−Ö ¾ÖÖ ´ÖÖ¯Ö−Ö

�ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß •Öß ¤üÖê−Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ´ÖÖ¯Ö�êú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ³Öê¤ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖß ´ÖÖ¯Ö�êú ´Æü�Ö•Öê

†. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú Ø�ú¾ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö (The personal or size distribution of income)

²Ö. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö (The Functional or distributive factor share distribution of income )

� ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö (Size distribution of income)

ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú Ø�ú¾ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Æêü ´ÖÖ¯Ö †£ÖÔŸÖ–ÖÖÓ�ú›ãü−Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Æüê ´ÖÖ¯Ö ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ �ãú™æÓü²Öê ¾Ö ŸµÖÖÓ−Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»Öê ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‹�ÖÖªÖ−Öê ˆŸ¯Ö®Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ×´Öôû×¾Ö»Öê Æêü ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÃÖæ−Ö , ¯ÖÏŸµÖê�úÖ−Öê ×�úŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê ×Æü“Ö ²ÖÖ²Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ´Ö÷Ö ŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ‹�ÖÖªÖ−Öê ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ×´Öôû×¾Ö»Öê»Öê †ÃÖÖê ¾ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»Öê †ÃÖÖê. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö

³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †ÖÆêü �úß, ¿ÖÆü¸üß , Ø�ú¾ÖÖ �éúÂÖß , ˆªÖê÷Ö ¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö †ÖÆêü Æêü ¤êü�Öß»Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ �Ö ¾µÖŒŸÖß ›üÖòŒ™ü̧ ü ´Æü�Öæ−Ö ×¤ü¾ÖÃÖÖ“Öê 15 ŸÖÖÃÖ �úÖµÖÔ �ú¹ý−Ö •Öê¾Öœêü ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû¾ÖŸÖÖê , ŸÖê¾Öœêü“Ö ˆŸ¯Ö®Ö µÖ ¾µÖŒŸÖß �úÖê�ÖŸÖêÆüß �úÖµÖÔ −ÖÖ�úÖ ü̧ŸÖÖ �êú¾Öôû ŸµÖÖ»ÖÖ ¾ÖÖ¸üÃÖÖ−Öê ×´ÖôûÖ»Öê»µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖê»Ö, ŸÖ ü̧ ŸµÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ−ÖßÆüß ˆŸ¯Ö®Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ×´Öôû×¾Ö»Öê Æêü ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ −Ö ‘ÖêŸÖÖ, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ× ü̧ŸµÖÖ ¾Ö÷Öá�éúŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ “ÖœüŸµÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ �Îú´Ö²Ö¬¤ü �êú»Öê •ÖÖŸÖê, ¾Ö −ÖÓŸÖ¸ü ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ×³Ö®Ö ÷Ö™üÖ−Öê ¾ÖÖ †�úÖ ü̧Ö−Öê ³ÖÖ÷Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¯Ö¬¤üŸÖß †¿Öß †ÖÆêü �úß, “ÖœüŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ÃŸÖ¸üÖ»Ö †−ÖãÃÖ¹ý−Ö »ÖÖ÷ÖÖê̄ ÖÖšü µÖê�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÓ“Ö´Ö�ú (Quantiles) Ø�ú¾ÖÖ ¤ü¿Ö´Ö�úÖ−Öê (Deciles) ‹�ãú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ¤êü‰ú−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖ«üÖ ȩ̂ü , ‹�ãú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß ×�úŸÖß ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Ö †ÖÆêü. Æêü ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 “µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ŸÖê †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 ´Ö¬µÖê �úÖÆüß ÷Öé×ÆüŸÖ�úÖÓ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ ‹�úÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê �úÖ»¯Ö×−Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ŸÖŒŸµÖÖ´Ö¬µÖê 20 ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�ú (Ø�ú¾ÖÖ �ãú™æÓü²Öê) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�ãú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö �ú ü̧ŸÖ †ÖÆêüŸÖ, •µÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ “ÖœüŸµÖÖ �Îú´ÖÖ−Öê Ã£ÖÖ−Ö²Ö ü̈ �êú»Öê †ÖÆêü. •ÖÃÖê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ �ú´Öß ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö 0.8 ´ÖÖ¡ÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�úˆŸ¯Ö®Ö 15.0 ´ÖÖ¡ÖÖ µÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÖ �Îú´Ö †ÖÆêü. µÖÖ×šü�úÖ�Öß ¤êü¿ÖÖ“Öê ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö® 100 ´ÖÖ¡ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ 20 ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ŸµÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ×ÆüÃÃÖÖ “ÖœüŸµÖÖ �Îú´ÖÖ−Öê ŸÖŒŸµÖÖ“µÖÖ ÃŸÖÓ³Ö �Îú´ÖÖÓ�ú 2 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ÃŸÖÓ³Ö �Îú´ÖÖÓ�ú 3 ´Ö¬µÖê †−Öã�Îú´Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú

65

“ÖÖ ü̧ ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ‹�ãú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ×•ÖŸÖ �êú»Öß †ÖÆêü. µÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ£Ö´Ö ¯ÖÓ“Ö´Ö�ú ŸÖôûÖŸÖß»Ö 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö´ÖÖ−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö �ú¸üŸÖê. ÆüÖ ÷Ö™ü ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ �êú¾Öôû 5% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê. ×«üŸÖßµÖ ¯ÖÓ“Ö´Ö�ú (5-8 ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ‘Ö™ü�ú ) ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ 9% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ: ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ŸÖôûÖŸÖß»Ö 40% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ (¯ÖÓ“Ö´Ö�ú 1+2) ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ �êú¾Öôû 14 % ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ �úß, ‹�ãú�Ö »ÖÖê�úÃÖ�µÖê̄ Öî�úß ¾Ö¸ü“Öß 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ (¯ÖÖ“Ö¾ÖÖ ¯ÖÓ“Ö´Ö�ú) ‹�æú�Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ 51% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖê.

ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ü̧“µÖÖ 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ŸÖôûÖŸÖß»Ö 40% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (ratio) ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ»ÖÖ“Ö �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (Kuznets ratio) µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ¤êü�Öß»Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ ¾Ö¸üß»Ö ˆ¤üÖÆü ü̧�ÖÖ´Ö¬µÖê Æêü ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 51/14 (51 ³ÖÖ÷Öß»Öê 14) ‡ŸÖ�êú ´Æü�Ö•Öê“Ö ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 3.64 †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 ¯ÖÓ“Ö´Ö�ú ¾Ö ¤ü¿Ö´Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×ÆüÃÃÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

×¾ÖŸÖ¸ü�Ö

¾ÖîµÖÖŒŸÖß�ú ˆŸ¯Ö®Ö

(´ÖÖî×¦ü�ú ´ÖÖ¡ÖêŸÖ)

‹�ãú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ×ÆüÃÃÖÖ

¯ÖÓ“Ö´Ö�ú (Quantiles)

¤ü¿Ö´Ö�ú (Deciles)

1 0.8

2 1.0 1.8

3 1.4

4 1.8 5 3.2

5 1.9

6 2.0 3.9

7 2.4

8 2.7 9 5.1

9 2.8

10 3.0 5.8

11 3.4

12 3.8 13 7.2

13 4.2

66

14 4.8 9.0

15 5.9

16 7.1 22 13.0

17 10.5

18 12.0 22.5

99 13.5

20 15.0 51 28.5

‹�ãú�Ö

( ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö)

100.0 100 100

[Note :- ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö = ¾Ö¸ü“µÖÖ (ˆ““Ö) 20% “ÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ (ŸÖôûÖŸÖß»Ö) 40%¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö = 51/14 =3.64.] (Ã¡ÖÖêŸÖ : Todaro,smith : Ecomomic Development, Pearson Addition) ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ †Ö�úÖ ü̧ ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê †×¬Ö�ú ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö ¤ü¿Ö´Ö�ú (10%) ×ÆüÃÃµÖÖÓ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÃŸÖÓ³Ö �Îú´ÖÖÓ�ú 4 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ÃŸÖ³ÖÓÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ŸÖôûÖŸÖß»Ö 10% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ (†ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö ü̧ß²Ö) ‹�ãú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öî�úß ±úŒŸÖ 1.8% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖê •Öê¾ÆüÖ �úß, ¾Ö ü̧“Öê 10% (†ŸµÖÖ¬Öß�ú ÁÖß´ÖÓŸÖ ) 28.5% ×ÆüÃÃÖÖ ×´Öôû¾ÖŸÖê. †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: •Ö ü̧ †Ö¯Ö�ÖÖ»ÖÖ ¾Ö¸ü“Öê 5% »ÖÖê�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×�úŸÖß ×ÆüÃÃÖÖ ×´Öôû¾ÖŸÖÖŸÖ Æêü •ÖÖ�Öæ−Ö ‘µÖÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ 20 ÃÖ´ÖÖ−Ö ÷Ö™üÖ−Öê ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•ÖßŸÖ �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö. †Ö×�Ö ¾Ö ü̧“µÖÖ ÷Ö™üÖ�ú›æü−Ö ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö¯Öî�úß ×�úŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ Æêü ´ÖÖê•ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö. †Ö¯Ö»µÖÖ ˆ¤üÖ. ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¯Öî�úß (20 ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ‘Ö™ü�ú Ø�ú¾ÖÖ �ãú™ãÓü²Öê ) ¾Ö¸ü“µÖÖ 5% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ˆŸ¯Ö®Ö“ÖÖ 15% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü, •ÖÖê �úß, ŸÖôûÖŸÖß»Ö 40 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê�µÖê“µÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×ÆüÃÃÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ (14%) †×¬Ö�ú †ÖÆêü.

� »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú : (Lorenz Curves) ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö�Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü †Ö�Ö�Öß ‹�ú

ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ ŸÖÓ¡Ö ´Æü�Ö•Öê »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ÆüÖêµÖ. ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ÃÖÖÓÛ�µÖ×�úµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê �úÃÖê �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖê ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 “µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸êü Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü.

67

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú

100

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ - �úŸµÖÖÕ“Öê (»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ) ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê ×�ÖŸÖß•Ö ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ü̧ ¸êüÂÖê¾Ö ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧�µÖÖ·µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ“ÖµÖß

¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖÖ“µÖÖ (Cumulative Percentages) Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. Ø²Ö¤æü 20 ÃÖ¾ÖÖÕŸÖ �ÖÖ»Ö“Öß (†ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö ü̧ß²Ö) 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê, Ø²Ö¤æü 60¾Ö ü̧ ŸÖôûŸÖß»Ö 60% »ÖêÖ�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö×�Ö †�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕŸÖ ¿Öê¾Ö™üß ‹�æú�Ö 100% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖê•Ö»Öß †ÖÆêü. †−Öã»ÖÓ²Ö †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×�úŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»ÖÖ ŸÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ ŸÖê ÃÖã¬¤üÖ 100 ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÓ“ÖµÖß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤üÖê−Æüß †�Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö »ÖÖÓ²Öß“Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †Ö�éúŸÖß ×Æü “ÖÖî̧ üÃÖÖ´Ö¬µÖê ²ÖÓ¤ü †ÖÆêü. “ÖÖî̧ üÃÖÖ“µÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ ›üÖ¾µÖÖ �úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö (†Ö¸Óü³Ö Ø²Ö¤æüŸÖæ−Ö) �úÖœü»Öê»Öß ¾Ö “ÖÖî̧ üÃÖÖ“µÖÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ˆ•Ö¾µÖÖ �úÖê−ÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧ß ȩ̂üÂÖÖ Æüßü ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ (Line of equality) †ÖÆêü. µÖÖ ¸êüÂÖê¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú Ø²Ö¤æü Æêü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê ´Æü�Ö•Öê“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ-�úŸµÖÖÔ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ Æêü ŸµÖÖÓ−Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖÖ“µÖÖ †÷Ö¤üß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê ˆ¤üÖ. ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê¾Ö¸üß»Ö †÷Ö¤üß ´Ö¬Ö»ÖÖ Ø²Ö¤ãü 50% ˆŸ¯Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê •Öê �úß, 50% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ ŸÖß−Ö -“ÖŸÖ£ÖÖÕ¿Ö †ÓŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ß»Ö Ø²Ö¤æü 75% ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü 75% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ“Ö ×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Ö. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ ×Æü ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ¯Ö×¸ü¯Öæ�ÖÔ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú, ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ�úŸµÖÖÕ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ¾Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ»ÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú.3.1 ´Ö¬Öß»Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 ´Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ¤ü¿Ö´Ö�ú (�Öî×ŸÖ•µÖ ¾Ö †−Öæ»ÖÓ²Ö) †�ÖÖÓ−ÖÖ ¤üÆüÖ ¤ü¿Ö´Ö�ú ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤üÆüÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ×•ÖŸÖ �êú»Öê. Ø²Ö¤æü A ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê �úß, ŸÖôûÖŸÖß»Ö 10% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ �êú¾Öôû 1.8% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖê. Ø²Ö¤æü B ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê �úß, ŸÖôûÖŸÖß»Ö 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ 5%×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖ †ÖÆêü, †Ö×�Ö µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ‡ŸÖ ü̧ †Öšü ÃÖÓ×“ÖŸÖ ¤ü¿Ö´Ö�ú ÷Ö™ü µÖÖ×šü�úÖ�Öß −ÖÖë¤ü ‘ÖêŸÖ»Öß

A

B

C

D

E

F

G

H

I

¯Öæ�ÖÔ ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ

( Line of Equality)

»ÖÖò̧ êü−ÃÖ ¾Ö�Îú

68

¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, ´ÖÖ÷ÖÖÔ¾Ö ü̧ß»Ö ´Ö¬µÖØ²Ö¤æü, •ÖÖê �úß, 50% ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ŸÖê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ �êú¾Öôû 19.8%×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖ †ÖÆêü. »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê̄ ÖÖÃÖæ−Ö •Öê¾ÖœüÖ ¤æü¸ü †ÃÖê»Ö, ŸÖê¾Öœüß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öß ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬Ö�ú ¸üÖ×Æü»Ö, µÖÖˆ»Ö™ü »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ •Öê¾ÖœüÖ †×¬Ö�ú •Ö¾Öôû †ÃÖê»Ö ŸÖê¾Öœüß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö¥üÂ™ü¶Ö �ú´Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Ö. ¯Ö× ü̧¯Öæ�ÖÔ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ †¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê (´Æü�Ö•Öê, †¿Öß †¾ÖÃ£ÖÖ �úß •µÖÖŸÖ ‹�ú“Ö ¾µÖŒŸÖß ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû¾ÖŸÖÖê ¾Ö ˆ¾ÖÔ×¸üŸÖ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ �úÖ×Æü“Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß.) »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú �ÖÖ»Ö“µÖÖ �Öî×ŸÖ•µÖ †�Ö ¾Ö ˆ•Ö¾Öß �ú›üß»Ö †−Öæ»ÖÓ²Ö †�Ö µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖê»Ö. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü¯Öæ�ÖÔ †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖüÆüß. ´Æü�Öæ−Ö“Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ (Diagonal) ˆ•Ö¾Öß �ú›êü �ãúšêüŸÖ ü̧ß †ÃÖê»Ö. ˆŸ¯Ö−−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú †×¬Ö�ú ¾Ö�ÎúÖ�úÖ¸ü ¾Ö �ÖÖ»Ö“µÖÖ �Öê×ŸÖ•µÖ †�ÖÖ“µÖÖ †×¬Ö�ú •Ö¾Öôû †ÃÖê»Ö. µÖÖˆ»Ö™ü ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ŸÖÖê ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ •Ö¾Öôû“µÖÖ ¾Ö �ú´Öß ¾Ö�ÎúÖ�úÖ ü̧ †ÃÖê»Ö. ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.2 ´Ö¬µÖê A ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�ÖÖ¸üÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ŸÖ¸ü B ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¤üÖ�Ö×¾Ö�ÖÖ¸üÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ȩ̂ü�ÖÖ™ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.2 ³ÖÖ÷Ö A ³ÖÖ÷Ö B

100 100

0 0 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ A)ÃÖÖ¯Öê�Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö B) ÃÖÖ¯Öê�Ö ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

� ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú : (Gini co- efficients)

»ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“ÖÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú Æêü ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ´ÖÖ¡Öê“Öê (degree) †×¬Ö�ú ÃÖÖê‡Ô“Öê ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿ÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ÁÖêÂšü ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü. ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú

úˆŸ¯Ö

®ÖÖ“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

úˆŸ¯Ö

®ÖÖ“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

úÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ

»ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú

úÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ

»ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú

69

Æêü †ÃÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö Ø�ú¾ÖÖ †ÃÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö Ø�ú¾ÖÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖ (ratio ) †ÖÆêü, •Öê ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ (diagunal) †Ö×�Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú µÖÖÓ“µÖÖ ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ �Öê¡Ö±úôûÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö †¬ÖÔ “ÖÖî̧ üÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ �Öê¡Ö±úôÖ−Öê ³ÖÖ÷Ö ¤êü‰ú−Ö ×¡Ö�úÖê�Ö BCD ´Ö¬Öß»Ö �Öê¡Ö±úôûÖ¿Öß †ÃÖ»Öê»ÖÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (ratio) ÆüÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. µÖÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖÖ»ÖÖ“Ö ×÷Ö−Öß ÃÖ�ëú¦ü−Ö †−Öã̄ ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ¤êü�Öß»Ö †Öêôû�Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ‡™üÖ×»ÖµÖ−Ö ÃÖÓÖÛ�µÖ�úßŸÖ–Ö �úÖȩ̂ òü›üÖê ×÷Ö−Öß (currado gini) µÖÖ−Öê 1912 ´Ö¬µÖê ÆüÖ ÷Öã�ÖÖÓ�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê“Ö ŸÖÖê †Öêôû�Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.3 ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖ“Öê †−Öã́ ÖÖ−Ö

D ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú

B »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ C

×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú Æêü ÃÖ´Ö÷ÖÏ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü †Ö×�Ö µÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ 0(¿Öæ−µÖ) ¯ÖÖÃÖæ−Ö (¯Öæ�ÖÔ ÃÖ´ÖŸÖÖ) ŸÖê 1 ¯ÖµÖṌ Ö (¯Ö× ǖ̧ Öæ�ÖÔ †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ) �úÖêšêü Æüß †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. •Ö¸ü ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“µÖÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖ“Öê ´Öã»µÖ 0.50 ŸÖê 0.70 µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸÖê£Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú ÃÖ´Ö•Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖê. †Ö×�Ö •µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖšüß Æêü ´Öã»µÖ 0.20 ŸÖê 0.35 µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖê£Öß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: ÃÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö¯Ö�Ö ŸÖŒŸÖÖ 3.1 ´Ö¬µÖê ¾Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.1 ´Ö¬µÖê •Öê �úÖ»¯Ö×−Ö�ú ×¾Ö ü̧�Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 0.44 †ÖÆêü, ´Æü�Ö•Öê“Ö ŸÖê ÃÖÖ¯Öê�Ö ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ¤êü¿Ö ¾Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.2 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ.

úˆŸ¯Ö

®ÖÖ“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

A

”ûÖµÖÖÓ�úßŸÖ �Öê¡Ö A

‹�æú�Ö �Öê¡Ö±úôû BCD

ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ

70

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.2 ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú : •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ¯Ö×¸ü¥üÂµÖ

×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú (%)

1998 1993

†Ö×±Ïú�úÖ 42.7 47.2

†Ö×¿ÖµÖÖ 55.9 61.8

»Öò™üß−Ö †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö �òú ȩ̂ü²ÖßµÖ−Ö 57.1 55.6

¯Öæ¾ÖÔ µÖã̧ üÖê̄ Ö ¾Ö •Öã−ÖÖ ÃÖÖêÛ¾ÆüµÖŸÖ µÖã×−ÖµÖ−Ö 25.6 46.4

¯ÖÛ¿“Ö´Ö µÖã̧ üÖê̄ Ö, ˆ¢Ö¸ü †´Öê×¸ü�úÖ 37.1 36.6

•Ö÷Ö 62.8 66.0

(Ã¡ÖÖêŸÖ = Malanovic, B . (1999),True world income disribution, & World Bank.)

ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ¾Ö ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö †Ö�Ö�Öß �úÖÆüß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ¾Ö ÃÖÓ³ÖḮ ÖÖŸ´Ö�ú ŸÖ£µÖÖÓ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö ™üÖ�ú�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. µÖÖ¯Öæ¾Öá †Ö¯Ö�Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê •Öê¾ÆüÖ ‹�ÖÖ¤üÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ¤ãüÃÖ·µÖÖ ‹�ÖÖªÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖÃÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Æêü ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö �ÖÖ»Ö“µÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ¿Öß ÃÖÓÓÓÓÓÓÓÓ Ó²ÖÓ¬ÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ¯Öê�ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö�Öê †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. •ÖÃÖê †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.4 ´Ö¬Öß»Ö D †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ A †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †×¬Ö�ú ÃÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. Æêü †Ö¯Ö�Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö�Öê ÃÖÖÓ÷Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö •Öê¾ÆüÖ ¤üÖê−Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ ”êû¤üŸÖÖŸÖ (•ÖÃÖê- †Ö�éúŸÖßŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»µÖÖ B ¾Ö C µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ) †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ B¾Ö C µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¤üÖê−Ö¯Öî�úß �úÖê�ÖŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö¥üÂ™ü¶Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ †×¬Ö�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öß ÷Ö¸ü•Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�µÖÖ¯Öæ¾Öá �úÖÆüß †×¬Ö�ú“Öß ÷Öé×ÆüŸÖê (additional assumptions ) ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ˆ¤üÖ. •Ö¸ü †Ö¯Ö�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ Ö“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê»ÖÖ †¬ÖÖȩ̂ êü�ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö ü̧ “Ö“ÖÖÔ �ú¸üŸÖ †ÃÖæ ŸÖ¸ü †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ¾Ö�Îú B ÆüÖ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö �ú ȩ̂ü»Ö. ŸµÖÖ“ÖÖ ¬¾Ö×−ÖŸÖÖ£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö× ü̧²Ö (Poorest), Æêü ÁÖß´ÖÓŸÖ (richer) †ÖÆêüŸÖ. ‹¾Öœêü“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ ü̧ †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÁÖß´ÖÓŸÖ Æêü ¤ê�Öß»Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ“Ö †ÖÆêü. (†Ö×�Ö ´Æü�Öæ−Ö ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö÷ÖÔ ÆüÖ ×“Ö ü̧›ü»µÖÖ ÷Öê»µÖÖ (saueczed) †ÖÆêü.) ¯Ö Ó̧üŸÖã ¤ãÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ •Ö ü̧ †Ö¯Ö�Ö †¿ÖÖ ÷Öé×ÆüŸÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �ú ü̧ŸÖ †ÃÖæ �úß , ³ÖŒ�ú´Ö ´Ö¬µÖ´Ö -¾Ö÷ÖÖÔ“Öß

71

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ´ÖãôûÖŸÖ“Ö †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸ü †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �ú¤üÖ×“ÖŸÖ C †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ×−Ö¾Ö›ü �úê»Öß •ÖÖ‰ú ¿Ö�êú»Ö. †£ÖÖÔŸÖ †¿ÖÖ ¯Öê“Ö¯ÖÏÃÖÓ÷ÖÖ´Ö¬µÖê ‹�Óú¤ü¸ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö ±ú»Ö−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�Öê ˆ×“ÖŸÖ šü̧ üŸÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.4 100

0 100 ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ�úŸµÖÖÔ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ

ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ´ÖÖê•Ö�µÖÖ“Öê ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú Æêü ÁÖêÂšü ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü . �úÖ ü̧�Ö †Ö¤ü¿ÖÔ ´ÖÖ¯ÖÖ“µÖÖ ¯Öãœüß»Ö “ÖÖ ü̧ ×−Ö�úÂÖ ¾Ö ÷Öã�Ö¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ÖÓ−ÖÖ ŸÖê ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧ŸÖê ŸÖê ´Æü�Ö•Öê- †) ×−Ö−ÖÖ¾Öß¯Ö�ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö (The anonymity) ²Ö) ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×−Ö¸ǖ Öê�Ö (Scale Independence) �ú) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö (Population independence) ›ü) ÆüÃŸÖÓÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö (Transfer Principles) ×−Ö−ÖÖ×¾Ö¯Ö�ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö µÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ¬ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê Æêü ´ÖÖ¯Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê •µÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †×¬Ö�ú †ÖÆêü. †¿ÖÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öã−Ö †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ü Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ —Öã�úŸÖê ´ÖÖ¯Ö ¤êü�ÖÖ ȩ̂ü −ÖÃÖÖ¾Öê. ˆ¤üÖ. ÁÖß´ÖÓŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ÷Ö¸üß²Ö Æêü “ÖÖÓ÷Ö»Öê Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖ‡Ô™ü »ÖÖê�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ¾Ö¸ü Æêü ´ÖÖ¯Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖÖ¾Öê. †¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×−Ö ü̧¯Öê�ÖŸÖê“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, †Ö¯Ö»Öê ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö Æêü †Ö¯Ö�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö ›üÖòü»Ö¸ü´Ö¬µÖê �ú¸üŸÖÖê �úß ‡ŸÖ¸ü �ãúšü»µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê �ú ü̧ŸÖÖê µÖÖ¾Ö¸ü ŸÖê †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖÖ¾Öê . ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü ŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß−Öê ÁÖß´ÖÓŸÖ †ÖÆêü ¾ÖÖ ÷Ö ü̧ß²Ö Ø�ú¾ÖÖ †Ö�úÖ ü̧Ö−Öê ´ÖÖêšüß †ÖÆêü ¾ÖÖ »ÖÆüÖ−Ö †ÖÆêü µÖÖ ²ÖÖ²Öà¾Ö¸ü Æüß ŸÖê †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖÖ¾Öê �úÖ ü̧�Ö •Ö¸ü †Ö¯Ö»Öß ¹ý“Öß †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖế Ö¬µÖê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †Ö¯Ö�ÖÖ»ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ †¯Ö�úß�ú¸ü�ÖÖ“Öê (disperion) ´ÖÖ¯Ö Æü¾Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖê“Öê ¾Ö ÷ÖÏÆü−ÖŸÖê“Öê (Magnitude) −ÖÖÆüßü. (µÖê£Öê −ÖÖë¤ü ‘ÖêŸÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖÖÓ ¾Ö ÷ÖÏÆü�ÖŸÖÖ (Magnitude) †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü.)

B

C

D

ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ A

úˆŸ¯Ö

®ÖÖ“Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

72

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö¸ü¯Öê�ÖŸÖê“Öê ŸÖŸ¾Ö †ÃÖê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖê �úß, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �úŸµÖÖÕ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖê¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö −ÖÃÖÖ¾Öê. †Ö×�Ö †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö µÖÖ»ÖÖ“Ö ×¯Ö÷Öæ- ›üÖò»™ü−Ö ŸÖŸ¾Ö µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−ÖêÆüß †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖÆüŸÖê µÖÖ ÷Öé×ÆüŸÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü •Ö ü̧ †Ö¯Ö�Ö �úÖÆüß ˆŸ¯Ö−−Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖà�ú›æü−Ö ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖà�ú›êü ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ �êú»Öê (¯Ö¸ÓüŸÖæ ‹¾Öœêü −ÖÖÆüß �úß, ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖß †ÖŸÖÖ ´Öãôû“µÖÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖß¯Öê�ÖÖÆüß ÁÖß´ÖÓŸÖ ÆüÖêŸÖß»Ö.) ŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö −Ö¾Öß−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö †¬Öß�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö Æêü “ÖÖ¸üÆüß ×−Ö�úÂÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧ŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê ˆŸ¯Ö−−Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“Öê ÁÖêÂšü ´ÖÖ¯Ö šü̧ üŸÖê. †ÃÖê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üßÆüß Æêü ´ÖÖ¯Ö ¯Ö× ǖ̧ Öæ�ÖÔ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ¤êü‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. •ÖÃÖê ¯Öæ¾Öá ¯ÖÖ×Æü»Öê»µÖÖ †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.4 ´Ö¬Öß»Ö B ¾Ö C »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖÓ“ÖÖ ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�ÖÖÃÖÖšüß ¯Öæ¾ÖÔ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ÷Öé×ÆüŸÖ�úÖÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ³Öǽ Öß“µÖÖ ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ, ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö ü̧Öê÷µÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¤êü�Öß»Ö ÆüÖêŸÖÖê. � ̂ Ÿ¯Ö®ÖÖ“Öê �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú / ×�ÎúµÖÖŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

(Functional Distribution of income) †£ÖÔŸÖ–ÖÖÓ�ú›æü−Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´ÖÖ¯Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ‹�æú�Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê (•ÖÃÖê - ³Öǽ Öß , ÁÖ´Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ‡.) µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ �ú¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖê, µÖÖ“Öê †¬µÖµÖ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖÓ÷ÖÔŸÖ -¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ −Ö ‘ÖêŸÖÖ, ŸµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ´Ö¬µÖê ŸµÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ̄ Ö�Öê ×�úŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ¾ÖÖ™üÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öß “ÖÖî�ú¿Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. •ÖÃÖê - �ÖÓ›ü , ´Ö•Öã̧ üß, ¾µÖÖ•Ö, ¾Ö −Ö±úÖ µÖÖ Ã¾Ö¯ÖÖŸÖ †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖ×´Ö�ú µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ−Öê ÃÖ´Ö÷ÖÏ̄ Ö�Öê ×�úŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ×ÆüÃÃÖÖ ×´Öôû×¾Ö»ÖÖ µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ×ÆüÃÃÖê ¤êü�Öß»Ö ÃÖ´Ö÷ÖÏ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú×¸üŸµÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö �úÖÆüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ‘Ö™ü�ú µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ •Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê, ŸµÖÖ²Ö§ü»Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ™ü¶Ö¿Öß †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß (unit price) ×−Ö¬ÖÖÔ× ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ, ŸµÖÖÓ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖã»Ö−ÖÖ−Öê ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ •Öê¾ÆüÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö“µÖÖ ÷Öé×ÆüŸÖÖÓ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÖ¡ÖÖÓ−Öß ÷Öã�Ö»µÖÖÃÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ‘Ö™ü�úÖ»ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ¸üŒ�ú´Öê“Öê ´ÖÖ¯Ö �úôûŸÖê. ˆ¤üÖ. ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ÁÖ´ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö�Öß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ µÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ»ÖÖ ‹�æú�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÖŸÖôûß−Öê ÷Öã�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ‹�æú�Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ü̧Œ�ú´Öê“Öê ´ÖÖ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ‹�æú�Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ü̧ŒŒ´Ö (total Wage bill ) †ÃÖê ¤êü�Öß»Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.5 ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê †Ö ȩ̂ü�ÖßµÖ Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. µÖÖ×šü�úÖ�Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê �êú¾Öôû ¤üÖê−Ö“Ö ‘Ö™ü�ú (†) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö (²Ö) ÁÖ´Ö ÷Öé×ÆüŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê †ÖÆê. µÖÖ¯Öî�úß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÆüÖ ÛÃ£Ö¸ü ‘Ö™ü�ú ŸÖ¸ü ÁÖ´Ö ÆüÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Ö−Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ

73

¯Öæ�ÖÔÃ¯Ö¬ÖÖÔ †ÃÖæ−Ö ÁÖ´ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ�ÖÖ¸üß ´ÖÖ÷Ö�Öß ÁÖ×´Ö�úÖÓ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê¾Ö¹ý−Ö ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖê, ¯Ö Ó̧üŸÖæ ·ÆÖÃÖ´ÖÖ−Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ´Öãôêû ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö�Îú Šú�ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ †ÖÆêü •ÖÖê †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê DL ¾Ö�Îú«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ ü̧ SL ÆüÖ ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ˆŸÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêü Æêü ¤üÖê−Æüß ¾Ö�Îú E Ø²Ö¤æüŸÖ ”êû¤üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû WE ÆüÖ ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ ŸÖ¸ü LE ×Æü ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß †ÃÖê»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (•Öê �úß ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêü.) OKELE �Öê¡ÖÖ‹¾Öœêü †ÃÖê»Ö. Æêü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖê−Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ×•ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê, ‹�ú ´Æü�Ö•Öê OWEELE •Öê ×�ú, ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê †Ö×�Ö ¤ãüÃÖ¸üÖ ³ÖÖ÷Ö ´Æü�Ö•Öê WEKE •Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤üÖ¸üÖÓ»ÖÖ −Ö±úÖ ´Æü�Öæ−Ö ×¿Ö»»Ö�ú ü̧ÖÆüŸÖê.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 3.5 DL = MPL O LE X

¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ´Æü�Ö•Öê“Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔµÖãŒŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü ¯Ö× ü̧´ÖÖ�Ö ¯ÖÏŸµÖµÖ ×−ÖµÖ´Ö ×�ÎúµÖÖ−¾ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö�ÎúÖ«üÖ ȩ̂ü ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ, †Ö×�Ö ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»µÖÖ µÖÖê÷Ö¤üÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾ÖŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê, •ÖÃÖê- ÁÖ×´Ö�úÖ»ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ×´ÖôûŸÖê, ³Öæ×´Ö¯ÖŸÖß»ÖÖ �ÖÓ›ü †Ö×�Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ¸üÖ»ÖÖ −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÷Öé×ÆüŸÖÖÓ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ÆüÖ ŸÖÖÙ�ú�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“ÖÖ ÆüÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †¯ÖµÖ¿Öß šü ü̧ŸÖÖê. �úÖ ü̧�Ö †−Öê�ú ²ÖÖÊ (²ÖÖ•ÖÖ¸êüŸŸÖ ü̧) ¿ÖŒŸÖà“µÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ¾ÖÖ™êü µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. ´Ö•Öã̧ üß ¤ü ü̧Ö“Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ ü�Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ˆªÖê•Ö�ú †Ö×�Ö ÁÖ×´Ö�ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖ™üÖ‘ÖÖ™üß ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ÃÖÖî¤üÖ¿ÖŒŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ ŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê.

¾ÖêŸÖ−Ö

¤üü̧

E

SL

−Ö±úÖ

¾ÖêŸÖ−Ö

Y

R

WE

74

3.2.2 ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö : Measuring Absolute Poverty ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ÷Ö¸üß²Öß /¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ×−Ö´−Ö •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ¸üÖ¿Öß »ÖÖ¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧Ö»ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö †Ö×�Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖê−Æüß ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÖÆüŸÖÖ µÖêŸÖê: ´Æü�Öæ−Ö“Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ¾Ö ×−Ö ü̧¯Öê�Ö †¿ÖÖ ¤üÖê−Æüß Ã¾Öºþ¯ÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖ �êú»Öß •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖê. µÖÖ¯Öæ¾Öá ˆ»»Öê�Ö �êú»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö»ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¯Ö× ü̧³ÖÖ×ÂÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö³Ö®Ö ¾Ö÷ÖÔ Ø�ú¾ÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ÃŸÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¹ý−Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ •ÖÖ�Öæ−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. •µÖÖ ¾Ö÷ÖÔ Ø�ú¾ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß •Öß¾Ö−Ö ÃŸÖ¸ü ¾ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃŸÖ¸ü ×−Ö´−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖê ˆ““Ö •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧ ¾ÖÖ ¯ÖÏŸÖß ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ÷Ö¸üß²Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö †¿ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÷Ö ü̧ß²Ö ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê �úß, •µÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ÃŸÖ ü̧ ‡ŸÖ�úÖ �ÖÖ»Öß †ÃÖŸÖÖê �úß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ÷Ö¸ü•ÖÖ ÃÖã¬¤üÖ ¯Öã�ÖÔ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¥üÂ™üß−Öê ÷Ö¸üß²Öß“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †¿ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ¿Öß †ÖÆêü , •Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ •ÖÃÖê- †®Ö, ¾ÖÃ¡Öê, ×−Ö¾ÖÖ ü̧Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖÖÆüÖµµÖŸÖÖ, ×¿Ö�Ö�Ö ‡. ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ •Ö´Ö×¾Ö�µÖÖÃÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ †ÃÖŸÖÖŸÖ. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×�ú´ÖÖ−Ö •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧ ¾Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß¿Öß †ÖÆêü. •µÖÖ»ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê«üÖ ȩ̂ü (Poverty line) ¾µÖŒŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ×−Ö ü̧¯Öê�Ö×¸üŸµÖÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß •Öß ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê, ŸÖß ×¾Ö×³Ö®Ö ¤êü¿Ö, ÃÖÓÃ�éúŸÖß †Ö×�Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûµÖÖÓÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ´ÖÖ¯Ö �êú¾Öôû ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¿ÖŒŸÖß¾Ö¸ü“Ö »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú ü̧ŸÖê †Ö×�Ö ŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÃÖŸÖê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�êú−Öê ¯Öã¾Öá �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖŸÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ (PPP)¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¤üß−Ö 1 ›üÖò»Ö¸ü Æüß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öß ÆüÖêŸÖß. 2008 ´Ö¬µÖê ŸµÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ �ú¹ý−Ö 2005 “µÖÖ �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖŸÖÖ ¤ü̧ üÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ŸÖß †ÖŸÖÖ 1.25 ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. � ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“ÖÖ ×¿Ö ü̧÷Ö�ÖŸÖß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú

Poverty Headcount Index ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“µÖÖ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê (Poverty Headcount Index) �êú»Öß •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖê.ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ£Ö´Ö ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß (y

p)†ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¿Ö ü̧÷Ö�ÖŸÖß (Headcount) H ´ÖÖ×ÆüŸÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖê, ¾Ö −ÖÓŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“Öê ‹�ãú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¿Öß (N) ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. •ÖÃÖê- ×¿Ö¸ü�Ö÷Ö�ÖŸÖß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (Heudcount Index ) = H / N

H= ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö (YP)»ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ / ×¿Ö ü̧÷Ö�ÖŸÖß N= ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‹�ÖÖªÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×¾ÖÂÖµÖ�ú �úÖµÖÖÔ“Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö 1 ›üÖò»Ö¸ü ¾Ö 1.25 ›üÖò»Ö¸ü Æüß †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. •ÖÃÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ´Ö¬µÖê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷ÖÖ−Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ˆÂ´ÖÖÓ�úÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÆüÖ ´ÖÖ¯Ö¤Óü›ü ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»ÖÖ, �úÖ¸ü�Ö µÖê£Öß»Ö ²ÖÆæüÃÖÓ�µÖ •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö †ÖÆüÖ ü̧ ¤êü�Öß»Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö

75

V

†ÖµÖÖê÷ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ¤üß−Ö 2500 �òú»Ö ü̧ß ŸÖ ü̧ ¿ÖÆü ü̧ß �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê 2100 �òú»Ö¸üß •Öê ¾µÖŒŸÖß ¾ÖÖ �ãú™Óüæ²Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖê ÷Ö×¸ü²Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖÆüß †³µÖÖÃÖ�ú †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÖêÂÖ�ú †ÖÆüÖ¸ü ŸÖŸ¾ÖÖ²Ö ȩ̂üÖ²Ö ü̧“Ö ŸµÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü �Ö“ÖÔ •ÖÃÖê- �ú¯Ö›êü, ×−Ö¾ÖÖÃÖ †Ö×�Ö ¾Öîª×�úµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ‡ŸµÖÖØ¤“ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ×Æü ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê̄ Öê�ÖÖ ¾Ö ü̧ ¤êü�Öß»Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“Öß ×−Ö×¿“ÖŸÖß �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà“Öß/�ãú™ãÓü²ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖê•Öæ−Ö ŸµÖÖ“Öê ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ �úÖÆüß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ †ÖÆêüŸÖ. ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ, †Ö¯Ö�Ö A¾Ö B †ÃÖê ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê †Ö×�Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¾ÖÖÙÂÖ�ú 360 µÖæ.‹ÃÖ.›üÖò»Ö¸ü †¿Öß ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¹ý−Ö ŸÖê£Öß»Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê. ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“µÖÖ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ×−Ö¤ìü¿ÖÓÖ�úÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 50-50% †ÃÖê ÃÖ´ÖÖ−Ö †Ö»Öê. ŸÖ£ÖÖ¯Öß A ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê B ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ²ÖÆæüÃÖÓ�µÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö 350 ›üÖò»Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ 300 ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ¾ÖÂÖÔ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ •Ö¸üß ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß B ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ A ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †×¬Ö�ú ÷ÖÓ³Öß¸ü ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö“Ö †£ÖÔŸÖ–ÖÖÓ−Öß ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ÷ÖÆü−ÖŸÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖÖ ´ÖÖê•Ö�µÖÖÃÖÖšüß ‹�æú�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧ (Total Poverty gap) TPG Æüßü ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»Öß. ‹�æú�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧ ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ ¾Ö ü̧ †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»Öê»µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ‹�æú�Ö ¸üŒ�ú´Ö ÆüÖêµÖ. †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.6 ´Ö¬µÖê ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö A ¾Ö B ´Ö¬Öß»Ö ‹�æú�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ¸üÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.6 ‹�ãú�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö

¤êü¿Ö - A ¤êü¿Ö - B

TPG TPG

¾ÖÖÙÂÖ

�ú ˆ

Ÿ¯Ö®Ö

¾ÖÖÙÂÖ

�ú ˆ

Ÿ¯Ö®Ö

A B

V

50 100 0 0 50 100

P P

76

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.6 ´Ö¬µÖê �Öî×ŸÖ•µÖ †�ÖÖ¾Ö ü̧ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ŸÖ¸ü †−Öã»ÖÓ²Ö †�ÖÖ¾Ö¸ü ¾ÖÖÙÂÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü PV Æüß ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ †ÖÆêü. OA ÆüÖ A ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ OB ÆüÖ B ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. †Ö�éúŸÖß¾Öºþ−Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö (50%) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ¸êüÂÖê“µÖÖ �ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖ¯Öß ”ûÖµÖÖÓ×�úŸÖ �Öê¡ÖÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê ‹�æú�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧ (TPG) »Ö�ÖÖÓŸÖ ‘ÖêŸÖÖ , ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: A ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖê †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö“Ö A ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß B “µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †Û¬Ö�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ‹�æú�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧Ö»ÖÖ (TPG)¯Öæœüß»Ö ÃÖæ¡ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

TPG

Yp = ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê«üÖ ȩ̂ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü ×�ú´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö Yi = ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö

ŸÖ ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ¸ü (Average poverty Gap) APG Æêü ‹�ãú�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ †ÓŸÖ¸üÖ»ÖÖ (TPG)‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê (N) ³ÖÖ÷Öæ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

3.2 ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ¸ü †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÃÖÖ´ÖÖ−µÖß�éúŸÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶

†ÓŸÖ¸üÖ“Öê (Normalized Poverty Gap) NGP ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. 3.3

Æêü ´ÖÖ¯Ö 0 †Ö×�Ö 1 µÖÖ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê †Ö×�Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ¤êü¿Ö ¾Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ †ÓŸÖ¸üÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß Æêü ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü.

†Ö�Ö�Öß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ †ÓŸÖ ü̧Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö ´Æü�Ö•Öê ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß ˆŸ¯Ö®Ö −µÖæ−ÖŸÖÖ (Average Incomeshortfull) AIS Æêü †ÖÆêü ŸÖê ‹�æú�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ †ÓŸÖ¸üÖ»ÖÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“µÖÖ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß−Öê (Headcount of the poor) ³ÖÖ÷Ö ¤êü‰ú−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

3.4 ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ˆŸ¯Ö®Ö −µÖæ−ÖŸÖÖ †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß−Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê̄ ÖÖÃÖæ−Ö ×�úŸÖß �ú´Öß †ÖÆêü Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. µÖÖ ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß ˆŸ¯Ö®Ö −µÖã−ÖŸÖê»ÖÖ (AIS) ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ−Öê Yp ³ÖÖ÷Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖÖ�éúŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö −µÖæ−ÖŸÖê“Öê (Normalized Income short fall - NIS) ´ÖÖ¯Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. 3.5 � ±úÖòÃ™ü ü̧ - ÷ÖÏß† ü̧ -£ÖÖȩ̂ ü²Öê�ú ´ÖÖ¯Ö

(The Foster Greer -Thorbecke Measure)

APG = TPG / N

NPG = APG / Y/P

AIS = TPG / H

NIS = AIS / Yp

77

¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“µÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖê“Öê †¬µÖµÖ−Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö ÷Ö× ü̧²ÖÖÓ“µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß •Öê ÷Ö¸üß²Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú (GP) Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ“Öß ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“Ö»ÖŸÖ ÷Öã�ÖÖÓ�ú (co-efficient of Economic Shocks variation) Æüßü ´ÖÖ¯Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. Æüß ´ÖÖ¯Öê †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêüŸÖ. �úÖ ü̧�Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖŒŒµÖÖÓ“ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö¾Ö ü̧ ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÓ÷Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ•Ö¾Öôû †ÃÖ�ÖÖ ü̧ß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ŸµÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö µÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ŸÖÖÓ¤üôûÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. †¿ÖÖ¾Öêôûß ŸÖê£Öß»Ö †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ ŸÖÖÓ¤æüôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ×�ú, •ÖÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ †»¯Ö ³ÖÖ÷Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�úŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ−Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×−Ö ü̧¯Ö�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ £ÖÖê›êü �ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê�ÖÖŸÖæ−Ö •Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê»ÖÖ �ÖÖ»Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ †÷Ö¤üß ×“Ö�ú™æü−Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÖÓ¤üôûÖ“µÖÖ µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû �ú¤üÖ×“ÖŸÖ †ÃÖÓ ×¤üÃÖê»Ö �úß, ŸµÖÓÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ £ÖÖê›üß ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖê †ÖŸÖÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ ¾Ö¸ü †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß ×“Ö�ú™æü−Ö †ÃÖ�ÖÖ ü̧Ö †ÃÖÖ ¾Ö÷ÖÔ �úß, •ÖÖê ŸÖÖÓ¤üôûÖ“ÖÖ ¿Öã¬¤ü �Ö ȩ̂ü¤üß¾Ö ü̧ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ´ÖÖ¡Ö µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû †ŸµÖÓŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö× ü̧ŸµÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�êú»Ö. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ‡Û“”ûŸÖ ¾Ö ÁÖêÂšü ´ÖÖ¯Ö Æêü ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ¾Öê¤ü−Ö¿Öß»Ö †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, Æêü ÷Öã�Ö¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“µÖÖ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ´ÖÖ¯ÖÖ´Ö¬µÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ±úÖòÃ™ü̧ ü-÷ÖÏß†¸üü £ÖÖȩ̂ ü²Öê�ú ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ´ÖÖ¡Ö †Ö¤ü¿ÖÔ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ´ÖÖ¯ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ×−Ö�úÂÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ¾Öê¤ü−Ö ×¿Ö»ÖŸÖê“µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖÔ»ÖÖ ( FGT-Index ) ÆüÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“ÖÖ Pa ÁÖê�Öß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ´Æü�Öæ−ÖÆüß †Öêôû�Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

Pa

µÖê£Öê yi Æêü i ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †ÖÆêü. Yp Æüßü ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ †ÖÆêü . †Ö×�Ö N Æüß

‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÖÆêü. Pa ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú a “µÖÖ ´Öã»µÖÖ»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê. •Ö ü̧ a = 0†ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ †Ó¿Ö ÆüÖ H “µÖÖ ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ †ÃÖê»Ö †Ö×�Ö †Ö¯Ö�ÖÖ»ÖÖ ×¿Ö ü̧÷Ö�ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (H/N)

´Öã»µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. •Ö¸ü a=1 †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ÃÖÖ´ÖÖ−µÖß�éúŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †ÓŸÖ ü̧Ö“Öê (NP6) ´Öæ»µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

•Ö¸ü a=2 †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖ³ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ¯Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê̄ ÖÖÃÖæ−Ö ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê †ÓŸÖ ü̧ •µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ×´Öôêû»Ö.ˆ¤üÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ, A ¾µÖŒŸÖß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ 50% †ÖÆêü. (×−Ö´´Öê) †Ö×�Ö B ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ¸êüÂÖê“µÖÖ 90% †ÖÆêü. †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ B “µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÃÖŸÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ •ÖÖê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê‡Ô»Ö, ŸµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö¯Ö™ü †×¬Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ŸÖê¾Öœüß“Ö ¾ÖÖœü A “µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö.

•Ö¸ü a = 2 †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ´ÖÖ¡Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö P2 ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¤êü�Öß»Ö ×»Ö×ÆüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

P2 = (H/N)[NIS2+ (1- NIS) 2 (CVP)2)]----(3.7)

78

¾Ö¸üß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�Ö 3.7 ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê �úß, (cvp)2 ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö“ÖÖ ×¾Ö“Ö»Ö−Ö

÷Öã�ÖÖÓ�ú ) ÆüÖ p2 ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü †Ö×�Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, •Öê¾ÆüÖ H/N , NIS Ø�ú¾ÖÖ

Cvp µÖÖ¯Öî�úß �ú¿ÖÖ“µÖÖÆüß ´Öæ»µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ p2 ÃÖã¬¤üÖ ¾ÖÖœêü»Ö. ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ Æêü ÃÖã¬¤üÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, •Öê¾ÆüÖ NIS “Öê ´Öæ»µÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö“Ö»Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ (cvp) †×¬Ö�ú ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ‰ú»Ö™ü NIS †Ö×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ cvp ¾Ö ü̧ß»Ö ³Ö ü̧ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê.

•ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö P2 ´ÖÖ¯ÖÖ“ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�ÖßŸÖ ´ÖÖ¯Ö ´Æü�Öæ−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧

¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖê. � ́ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú :

(Human Poverty Index) 'ÃÖÓµÖãŒŸÖ ü̧ÖÂ™Òêü ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö' (UNDP) −Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ 1997 “µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖŸÖ

¯ÖÏ£Ö´ÖŸÖ: •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ 'ˆŸ¯Ö−−Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ´ÖÖ¯ÖÖ»ÖÖ' ¯ÖµÖÖÔµÖß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ '´ÖÖ−Ö¾Öß ¤üÖ×¸üü¦ü¶Ö“Öê ´ÖÖ¯Ö' ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−Öß '´ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö¦ìü¿ÖÖÓ�ú' (HPI) ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ŸÖß−Ö †×−Ö¾ÖÖµÖÔ †Ó÷ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö †¯Ö¾ÖÓ“Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ (Deprivation) »Ö�Ö �ëú×¦üŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. •Öê ×�ú, ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ¿Öß (HPI) ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü.

¯Ö×Æü»Öê †¯Ö¾ÖÓ“Ö−Ö †ÖµÖã́ ÖÖÔ−ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÆêü, Æêü ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: �ú´Öß ¾ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖéŸµÖæÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“µÖÖ ¤ãü²ÖÔ»ÖŸÖê»ÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖê. ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ´Ö¬µÖê µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö Ø�ú¾ÖÖ ´Öæ»µÖ 40 ¾ÖÂÖì ¾ÖµÖÖ¯Öæ¾Öá ´ÖéŸµÖæ ¯ÖÖ¾Ö�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

¤ãüÃÖ¸êü †¯Ö¾ÖÓ“Ö−Ö Æêü ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö , ´Æü�Ö•Öê“Ö –ÖÖ−ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¯ÖÏÖîœüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×−Ö ü̧�Ö¸üÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

ŸÖßÃÖ ȩ̂ü †¯Ö¾ÖÓ“Ö−Ö Æêü ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧Ö¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü.µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ŸÖß−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê �êú»Öê •ÖÖŸÖê. •Ö−ÖÃÖÖ´ÖÖ−µÖÓÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ •µÖÖ´Ö¬µÖê (†) Ã¾ÖÖÃ£µÖ ´Öê¾ÖÖ (²Ö) ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖ ¯ÖÖ�µÖÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ †Ö×�Ö (�ú) ¯ÖÖ“Ö ¾ÖÂÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ �ú´Öß ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖß»Ö �ãú¯ÖÖê×ÂÖŸÖ ´Öã»ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ.

´ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú µÖÖ ŸÖß−Ö “Ö»ÖÖ“µÖÖ ´Öã»µÖÖÓ“Öß ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß †ÖÆêü. HIP “Öê ´Öæ»µÖ •Öê¾Öœêü �ú´Öß ŸÖê¾Öœêü “ÖÖÓ÷Ö»Öê , ´Æü�Ö•Öê“Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê †×ŸÖ¿ÖµÖ �ú´Öß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ Æêü †¯Ö¾ÖÓ×“ÖŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ‰ú»Ö™ü HPI “Öê ´Öæ»µÖ •Öê¾Öœêü †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖê¾Öœêü †¯Ö¾ÖÓ“Ö−Ö †×¬Ö�ú †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖ“µÖÖ ŸÖß−Ö ´Öã»Ö³ÖãŸÖ †¯Ö¾ÖÓ“Ö−ÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö× ü̧ŸµÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ¯ÖÏÖ´ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖ �ú ü̧ŸÖê.

1997 “µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖŸÖß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖšüß �úÖœü»Öê»ÖÖ HPI, ´Öã»µÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ, −ÖÖµÖ•Öȩ̂ üßµÖÖ (55.8%) , ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿Ö (36.1%), ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö (33.4%) µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê HPI “Öê ´Öæ»µÖ †×¬Ö�ú ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê HPI “Öê ´Öã»µÖ 28.0% †ÖÆêü ŸÖ¸ü ×´ÖÁÖ ´Ö¬µÖê 23.2% ¯ÖµÖÕŸÖ ˆ““Ö †ÖÆêü. •Ö¸ü †Ö¯Ö�Ö HPI “µÖÖ ´Öæ»µÖÖ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö¿Öß (1.25 µÖã.‹ÃÖ ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö �ÎúµÖ ¿ÖŒŸÖß ÃÖ´ÖŸÖÖ) �êú»µÖÖÃÖ †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê �úß, −ÖÖµÖ•Öê×¸üµÖÖ´Ö¬µÖê 64.4% »ÖêÖ�úÃÖÓ�µÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ �ÖÖ»Öß ´Æü�Ö•Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ−Öê ÷ÖÏÃŸÖ ÆêüÖŸÖß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ HPI −ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖß 36.1% ÆüÖêŸÖß. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ Æüß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ¯Öæ�ÖÔŸÖ: ×¾Ö¹ý¬¤ü ×¤üÃÖŸÖê ŸÖê£Öê HPI −ÖæÃÖÖ¸ü 36.1% •Ö−ÖŸÖÖ (´ÖÖ−Ö¾Öß) ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö−Öê ÷ÖÏÃŸÖ ÆüÖêŸÖß ŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö

79

¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö−Öê ÷ÖÏÃŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 49.6% ÆêüÖŸÖß. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß †ÃÖ�ÖÖ¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 41.6 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß ŸÖ¸ü ´ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 28% ÆüÖêŸÖß.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú Æêü ‹�ú †×¬Ö�ú ¾µÖÖ¯Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü. •µÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †¯Ö¾ÖÓ“Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×³Ö®Ö ´ÖÖ¡ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ŸÖß−Ö “Ö»ÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧ ˆŸ¯Ö®Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß Æüßü ŸÖß ‹�úÖ“Ö “Ö»ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ×¸üŸÖ †ÖÆêü.

3.2.3 ¤üÖ× ü̧¦ü¶ , ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö :

Poverty, Inequality and social welfare ‹�Óú¤ü ü̧ßŸÖ µÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö�Ö Æêü ÷Öé×ÆüŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê †ÖÆêü �úß, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö Æêü

¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ ü̧Ö“Öê ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ±ú»Ö−Ö †ÖÆêü, ŸÖ ü̧ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ“Öê ŸÖê Šú�ÖÖŸ´Ö�ú ±ú»Ö−Ö †ÖÆêü. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †ÃÖÖ �úß, ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ‹�Óú¤ü̧ ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. µÖÖ‰ú»Ö™ü ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖß ü̧¦ü¶ ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ÃŸÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü (Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœü) ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ‘Ö™ü (×�úÓ¾ÖÖ ¾ÖÖœü) ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. Æêü †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ¯Öãœüß»Ö ±ú»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê.

W = F (y ,I ,P ) ---(3.5) ¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ´Ö¬µÖê WÆêü ÃÖÓ�êúŸÖÖ�Ö¸ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖ»ÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê, Y ´Æü�Ö•Öê

¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö , I ´Æü�Ö•Öê ×¾ÖÂÖ´Öê“ÖÖ ÃŸÖ¸ü , ŸÖ ü̧ P Æêü ÃÖÓ�êúŸÖÖ�Ö ü̧ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö»ÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú¸üŸÖê, I

Æêü ±ú»Ö−Ö¤ü¿ÖÔ�ú ×“Ö−Æü †ÖÆêü ŸÖ¸ü Æêü ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö¤ü¿ÖÔ�ú ×“Ö−Æü †Ö×�Ö Šú�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö¤ü¿ÖÔ�ú ×“Ö−Æü †ÖÆêü £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ‹�úÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö †Ö×�Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö. Æêü ×ŸÖ−ÖÆüß ‘Ö™ü�ú ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ²Ö·µÖÖÓ̄ Öî�úß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÖÆêüŸÖ. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖ“µÖÖ ‹�Óú¤ü ü̧ ´Öæ»µÖÖÓ�ú−ÖÖÃÖÖšüß †Ö¯Ö�ÖÖ»ÖÖ µÖÖ ×ŸÖ−Æüß ‘Ö™ü�úÖÓŸÖß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

‹�ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�Ö ±ú»Ö−Ö ´ÖÆü¢Ö´Ö �ú¸ü�µÖÖŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ“Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü µÖÖŸÖ �úÖê�ÖÖ“ÖêÆüß ¤ãü´ÖŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ÃÖ�úÖ¸ü�Ö †ÃÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖÖê �úß, ÃÖÖ¯Öê�Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ¿Öß �úÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü? ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öß ¾µÖÖ¯Ö�úŸÖÖ ¾Ö ÷ÖÆü�ÖŸÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ �ÖÖ»Öß †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ÷Ö ü̧ß²ÖÖ-÷Ö¸üß²ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê�Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê Æêü †Ö¯Ö�Ö µÖÖ¯Öæ¾Öá ¯Ö×Æü»Öê ¯Ö¸ÓüŸÖæ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ ¾Ö¸ü †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖ¿Öß �úÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü?

µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ¯ÖḮ Öã�Ö ¤üÖê−Ö ˆ¢Ö¸êü †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö×Æü»Öê ´Æü�Ö•Öê ü™üÖê�úÖ“Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÖÙ£Ö�ú †�úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê»ÖÖ •Ö−´ÖÖ»ÖÖ ‘ÖÖ»ÖŸÖê . �úÖ ü̧�Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ •Öê¾Öœüß •ÖÖÃŸÖ ŸÖê¾ÖœüÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ”ûÖê™üÖ ³ÖÖ÷Ö �ú•ÖÔ ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ¯ÖÏŸµÖµÖ ×´Öôû¾Ö�µÖÖÃÖ ¯ÖÖ¡Ö šü ü̧ŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ˆ¯Ö ü̧Öê¬ÖÖ−Öê , ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ´Æü�Ö•Öê ŸÖÖ¸ü�ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †¿Öß ¤êü�Öß»Ö ‹�ú ¾µÖÖ�µÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¬ÖÖ¸ü�ú ( ŸÖê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ÷Ö¸üß²Ö †ÃÖêÖ ¾Ö −ÖÃÖÖê ) ¯ÖîÃÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ×´Öôû¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖê ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ŸµÖÓÖ“µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ×¿Ö�Ö�Ö ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ¾ÖÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖã¹ý �ú¹ý−Ö ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ ˆ““Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖế Öãôêû

80

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ²Ö“ÖŸÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™üß“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧�Ö ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“ÖÖ ˆ““Ö ¤ü̧ ü ÆüÖ ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö÷ÖÖỐ Ö¬µÖê“Ö ¯ÖÖÆüÖµÖ»ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖê, •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú −ÖêŸÖê, ¸üÖ•Ö�úÖ ü̧�Öß ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ÁÖß´ÖÓŸÖ †ÖÃÖÖ´Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ ¯Ö¸ÓüŸÖã ŸÖê †Ö¯Ö»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾Ö¤êü¿Öß †Ö¸üÖ´Ö¤üÖµÖ�ú ¾ÖÃŸÖæ , ÃÖÖê−Öê , ¤üÖ×÷Ö−Öê, ´ÖÆüÖ÷Ö›üß ‘Ö ȩ̂ü †Ö×�Ö ×¾Ö¤êü¿Öß- ¯ÖÏ¾ÖÖÃÖÖ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯Ö®Ö �ú ü̧ ¾ÖÖ“Ö¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÑ�úÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö»Öß ²Ö“ÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �Ö ȩ̂ü ¯ÖÖÆüŸÖÖ ŸÖê ŸµÖÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×−ÖÃÃÖÖ¸ü�ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ †�úÖµÖÔ�Ö´Ö †Ö¾ÖÓ™ü�ÖÖ»ÖÖ ¤êü�Öß»Ö �úÖ¸ü�Öß³ÖæŸÖ šü¸üŸÖê. •ÖÃÖê ¤ü•Öì¤üÖ ü̧ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö ü̧ †¾ÖÖ•Ö¾Öß ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. »Ö‘Öã ˆªÖê÷ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ �úÖ¸ü�ÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö ×−Ö´−Ö ÃÖ ü̧ÖÃÖ ü̧ß ˆŸ¯Ö®Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“ÖÖ †»¯Ö ¤ü ü̧ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê.

¤ãüÃÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö Æêü ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂ÂÖê“µÖÖ ¾Ö¸ü †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê¾Ö¸ü »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ™üÖê�úÖ“Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ¾Ö ‹�úŸÖê»ÖÖ �ú´Ö�ãú¾ÖŸÖ �ú ü̧ŸÖê †Ö�Ö�Öß ¾ÖÖ‡Ô™ü ´Æü�Ö•Öê ˆ““Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ“Öß ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¿ÖŒŸÖß ¾Ö ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ŸµÖÖÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÖî¤üÖ¿ÖŒŸÖß ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœü¾ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¿ÖŒŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ŸÖê Ã¾ÖŸÖ:»ÖÖ †−Öã�æú»Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧�ÖÖÃÖÖšüß �ú¸üŸÖÖŸÖ. −Ö±êú�ÖÖȩ̂ üß , »ÖÖ“Ö�ÖÖȩ̂ üß, »Ö÷÷Öê²ÖÖ•Öß , ´ÖÖêšüß ü̧Ö•Ö�úßµÖ ¤êü�Ö÷Öß ‡. ¯ÖÏ¾Öé¢Öà−ÖÖ ˆ¬ÖÖ�Ö µÖêŸÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß´Öãôêû ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê †Ö¾ÖÓ™ü−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ˆ§êü¿ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö ü̧Ö¾ÖŸÖáŸÖ ÆüÖêŸÖê. ‹¾Öœêü“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ ü̧ ˆ““Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ, ´ÖãôûÖŸÖ“Ö ¤üÖêÂÖµÖãŒŸÖ »ÖÖê�ú×¯ÖÏµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ−ÖÖ ÷Ö¸üß²Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ÃÖÆüÖµµÖ ×´Öôû¾Öæ ¿Ö�úŸÖê µÖÖ´Öãôêû“Ö ¯Ö ü̧Ö�úÖê™üß“Öß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»µÖÖ�ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ¸ü�ú šü̧ üŸÖê.

3.2.4. ×«ü�Öê×¡ÖµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧�Ö (Dualistic development and shifting Lorenz curves) ‹�úÖ ×«ü�Öê×¡ÖµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Öê£Öê ‹�ú †Ö¬Öã×−Ö�ú †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡Ö †Ö×�Ö ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö÷ÖŸÖ

Ø�ú¾ÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü �Öê¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü, ÷Öò̧ üß ×±ú»›üÃÖË (Gary Fields) µÖÖ †³µÖÖÃÖ�úÖ−Öê ŸµÖÖ“µÖÖ Poverty Inequality and Development µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖÓŸÖ 3 ×«ü�Öê×¡ÖµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ¾Ö×¸ü»Ö ¯Ö×¸üü�ÖÖ´ÖÖ“Öê ŸÖß−Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖà“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ−Öê •µÖÖ ŸÖß−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ ŸµÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ (The Traditional Sector Enrichment Growth Typology)

2. †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ü (The Modern Sector Enrichment Growth Typology)

3. †Ö¬Öæ×−Ö�ú �Öê¡Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ß�ú ü̧�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ (The Modetn Sector Enlargement Growth Typology) ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ ü̧ß�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Öé¬¤üß“Öê ÃÖ¾ÖÔ »ÖÖ³Ö ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ−Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †Ö×�Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ¡Ö †÷Ö¤üß −Ö÷Ö�µÖ ¾ÖÖ �ãúšü»ÖßÆüß ¾Öé¬¤üß ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ×Æü ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †¿ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê †−Öæ³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖê, •µÖÖÓ“Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê ×−Ö¸ü¯Öê�Ö

81

¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ»ÖÖ †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüŸÖÖŸÖ ¾Ö •µÖÖÓ“ÖÖ ¾Öé¬¤üß¤ ü̧ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: �ú´Öß †ÖÆêü. •ÖÃÖê- 1960 ¾Ö 1970 “µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖß»Ö ÁÖß»ÖÓ�úÖ †Ö×�Ö −ÖîŠúŸµÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö �êú ü̧ôûÃÖÖ¸ü�Öê ¸üÖ•µÖ µÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´Æü�Ö•Öê, ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö †Ö×�Ö †»¯Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ Æêü †ÖÆêü. †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.7 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ †×¬Ö�ú •Ö¾Öôû ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖê. †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ, ¾Öé¬¤üß“Öê »ÖÖ³Ö Æêü †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖê•ÖŒµÖÖ“Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ× ü̧�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�ÓúÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü ü̧ ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ †−Öã³Ö¾Ö †−Öê�ú »Öò×™ü−Ö †´Öê×¸ü�ú−Ö †Ö×�Ö †Ö×±Ïú�ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê µÖêŸÖÖê. µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´Æü�Ö•Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß †Ö×�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ÖŸÖÆüß ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öãô“ÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.8 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖ¸üÃÖ�ú™ü �ÖÖ»Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ ȩ̂üÂÖê̄ ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“Öê †ÓŸÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖê.


¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé̈ üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧ßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

†Ö�éúŸÖß �Îú 3.8

†Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé̈ üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †Ö�Ö�Öß ×¾ÖÂÖ´Ö —ÖÖ»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö 100

ˆŸ¯Ö®

ÖÖ“Öê ¯

ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ

100

82

†Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üß�úÖ¸ü�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×«ü�Öê¡ÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ¤üÖê−Æüß �Öê¡ÖÖŸÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ¤ü¸ü ÛÃ£Ö¸ü ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ »ÖÖê�ú×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¹ý¯ÖÖ ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. ÆüÖ ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ�úÖ¸ü ×¾ÖÂÖê¿Ö �ú¹ý−Ö ¯ÖÖÛ¿“Ö´ÖÖŸµÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖ�úú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Ö¬Öã−Ö †−Öæ³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖÖê. µÖÖ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÓêŸÖ÷ÖÔŸÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ŸÖ ü̧ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú †Ö�éúŸÖßŸÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.9 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¯Ö¸üÃ¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ ”êû¤ü�ÖÖ·µÖÖ †¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¯Öê�Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖế Ö¬Öß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö�Öê ¾ÖŒŸÖ¾µÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �ú¤üÖ×“ÖŸÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö Ø�ú¾ÖÖ ŸÖê ×²Ö‘Ö›æü ¿Ö�êú»Ö. ÷Öò̧ üß ×±ú»›ü“µÖÖ ´ÖŸÖê, †¿ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“µÖÖ †¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö †Ö×�Ö −ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö.

†Ö�éúŸÖß


100

ˆŸ¯Ö®

ÖÖ“Öê ¯

ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ

83

†Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¯Ö ü̧Ã¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ ”êû¤ü�ÖÖ ȩ̂ü »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.9 ¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, ¯ÖÖ Ó̧ǖ Ö× ü̧�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬Öß»Ö •ÖÖê ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö÷ÖÔ †ÖÆêü, ŸµÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †¯Ö×¸ü¾ÖŸÖáŸÖ ü̧ÖÆüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Öãôêû ‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê

‹�æú�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú (L2) ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

†�ÖÖ“µÖÖ ›üÖ¾Öß�ú›üß»Ö ³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê •Öã−µÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ (L1) �ÖÖ»Ö“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ÁÖ×´Ö�ú ¯Öæ¾Öá‡ŸÖ�êú“Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖê , ¯Ö¸ÓüŸÖæ, †ÖŸÖÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»µÖÖ •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ �ú´Öß ü̧ÖÆüŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö −Ö¾Öß−Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö †�ÖÖ“µÖÖ ˆ•Ö¾Öß�ú›üß»Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ (Higher end) •Öã−µÖÖ »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ ¸üÖÆüŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ´Ö¬Ö»µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �úÖêšêüŸÖ¸üß ¤üÖê−Æüß »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú (L1,L2) ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö�Öê ¯Ö ü̧Ã¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ ”êû¤üŸÖß»Ö. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ¾Ö¸üß»Ö ×ŸÖ−Æüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê¾Ö ü̧ �úÖµÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�êú»Ö. µÖÖ“Öê ×³Ö®Ö-×³Ö®Ö †−Öã́ ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ´Ö¬µÖê ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö , ŸÖ¸ü ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡Ö ÃÖ´Öé¬¤üß ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö. †Ö×�Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú �Öê¡Ö ×¾ÖÃŸÖÖ×¸ü�ú¸ü�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

ˆŸ¯Ö®

ÖÖ“Öê ¯

ÖÏ×ŸÖ¿

ÖŸÖ


100

L1

L1

84

¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×Æü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ Ó̧ü×³Ö�ú †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾ÖÖœêü»Ö †Ö×�Ö −ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖß ‘Ö™üŸÖ •ÖÖ‡Ô»Ö.

�ãú—Ö•Öê™ËüÃÖ“Öß ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ (U) †Ö�úÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−ÖÖ (Kuznets’s Inverted - U

Hypothesis) :- †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖŸÖ³Öê¤ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖê.ÃÖÖµÖ´Ö−Ö �ãú—Ö−Öê™üÃÖË Æêü ¯Ö×Æü»Öê †£ÖÔŸÖ•–Ö †ÖÆêüŸÖ •µÖÖÓ−Öß µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê †−Öã³ÖÖ¾ÖÖ×¬ÖÂ™üßŸÖ †¬µÖµÖ−Ö �êú»Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö× ü̧�Ö�ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ , †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ ¯ÖÏÖ Ó̧×³Ö�ú †¾ÖÃ£ÖŸÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê, �úÖÆüß �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß Ã£Öß ü̧ ÆüÖêŸÖê †Ö×�Ö −ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“ÖÖ ÆüÖ ×−ÖÂ�úÂÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öß ˆ»Ö™ü¶Ö U †Ö�úÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ ´Æü�Öæ−Ö ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü †ÖÆêü. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ 1955 ´Ö¬Öß»Ö †¬µÖµÖ−ÖÖŸÖ ŸÖß−Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö (³ÖÖ ü̧ŸÖ , ÁÖß»ÖÓ�úÖ ¾Ö ¯µÖæ̧ ü™üÖê×¸ü�úÖê) †Ö×�Ö ¤üÖê−Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö (×²ÖÎ™ü−Ö ¾Ö †´Öê×¸ü�úÖ) µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öß †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.3 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.3 ×−Ö¾Ö›ü�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ :

¤êü¿Ö

ˆŸ¯Ö®Ö ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ ´Ö¬µÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö =

¬Ö−ÖÖœü¶ŸÖ´Ö 20%

¤ü× ü̧¦üŸÖ´Ö 60%

¤ü× ü̧¦ü¢Ö´Ö-60% (Bottom) ¬Ö−ÖÖœü¶ŸÖ´Ö- 20%(Top)

A) †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö

³ÖÖ ü̧ŸÖ (1949-50) ÁÖß»ÖÓ�úÖ (1950) ¯µÖã̧ ü™üÖê× ü̧�úÖ (1948)

28

30

24

55

50

56

1.96

1.67

2.33

B) ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö

×²ÖÎ™ü−Ö (1950) †´Öê× ü̧�úÖ (1947)

34

36

44

45

1.29

1.25

(Ã¡ÖÖêŸÖ : M.L. zingan : the Economies of Development and planning vrinda Pub.)

85

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.3 ¾Ö¹ý−Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖôûÖŸÖß»Ö (¤ü×¸ü¦üŸÖ´Ö) 60% »ÖÖê�ú. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ 30% ¯Öê�ÖÖ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ �úß, ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 30% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾Ö ü̧“Öê (¬Ö−ÖÖœü¶ŸÖ´ÖË) 20% »ÖÖê�ú ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ 50% †×¬Ö�ú ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ, ŸÖ ü̧ ŸÖê“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖê 45% ¾ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ µÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÖÔ¾Ö ü̧ ¯ÖÖêÆü“Ö»ÖêŸÖ �úß, ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †×¬Ö�ú ×�úŸÖß ÆüÖêŸÖß. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖ (kuznets ratio) †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆ““Ö (1.67 ŸÖê 2.33) ŸÖ¸ü ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: �ú´Öß (1.25 ŸÖê 1.29) ÆüÖêŸÖÖ. †Ö¯Ö»µÖÖ 1963 “µÖÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ−Öê 18 ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †Ö�ú›ü¶ÖÓ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê †Ö¯Ö»Öß ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ (U)†Ö�úÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»Öß. µÖÖ †Ö�ú›ü¶ÖÓ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ŸµÖÖ−Öê †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖšüß ×³Ö®Ö »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»Öê †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú �úÖœü»Öê ¾Ö ŸµÖÖ†Ö¬ÖÖ ȩ̂ü �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ−Öê Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê �úß, ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖß. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“Öß ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ (U)†Ö�úÖ¸üÖ“Öß Ø�ú¾ÖÖ ‘ÖÓ™üß †Ö�úÖ¸üÖ“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.10 “µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öß †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.10 ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ (U) †Ö�úÖ ü̧Ö“ÖÖ / ‘ÖÓ™üß †Ö�úÖ ü̧Ö“ÖÖ �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¾Ö�Îú

¯ÖÏ×ŸÖ ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö

†Ö †Ö�éúŸÖß �Îú´ÖÖÓ�ú 3.10 ´Ö¬µÖê 0x †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ŸÖ¸ü 0y †�ÖÖ¾Ö¸ü ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. KÆüÖ ‘ÖÓ™üß †Ö�úÖ¸üÖ“ÖÖ �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¾Ö�Îú †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾Öé¬¤üß ÃŸÖ¸üÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ×³Ö®Ö - ×³Ö®Ö ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�úÖÓ−ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö †Ö¸êü�ÖßŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †Ö�éúŸÖß´Ö¬Öß»Ö �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“µÖÖ ‘ÖÓ™üß †Ö�úÖ¸üÖ“µÖÖ ¾Ö�Îú¾Ö¹ý−Ö (K) Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê �úß, †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ ¯ÖÏÖ Ó̧üÛ³Ö�ú †¾ÖÃ£ÖêŸÖ

0.70

0.60

0.50

0.40

0.30

0.20

0.10

0 X

K

Y

86

•Öê¾ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖê¾ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß²Ö¸üÖê²Ö¸ü (´Æü�Ö•Öê“Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖê²ÖŸÖ) ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû k ¾Ö�Îú ¤êü�Öß»Ö ›üÖ¾Öß�ú›æü−Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �ÖÖ»Öæ−Ö ¾Ö ü̧ “ÖœüŸÖ •ÖÖ�ÖÖ¸üÖ ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú †Ö�úÖ¸üÖ“ÖÖ †ÖÆêü ÆüÖ ³ÖÖ÷Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß“µÖÖ ¯Ö× ü̧¯ÖŒ¾ÖŸÖê“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´Æü�Ö•Öê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÃŸÖ¸üÖÓ“µÖÖ ¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß - �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. †Ö�éúŸÖß´Ö¬Öß»Ö K ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ ˆ•Ö¾Öß�ú›üß»Ö ³ÖÖ÷Ö µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß�ú›êü ×−Ö¤ìü¿Ö �ú¸üŸÖÖê, •ÖÖê ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. 1990 ŸÖê 2000 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß´Ö¬Öß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ×¾Ö�úÃÖÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öß †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ¯Öæœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.4 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.4 �úÖÆüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ

(1990 - 2000)

¤êü¿Ö

¯ÖÏ×ŸÖ ¾µÖŒŸÖß GNI

2002(u.s.$)

¤üÖ×¸ü¦ü¶ŸÖ´ÖË 40% �æÓú™Óüæ²ÖÖÓ“ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×ÆüÃÃÖÖ

¯ÖḮ ÖÖ�Ö =

¬Ö−ÖÖœü¶ŸÖ´Ö 20%

¤ü× ü̧¦üŸÖ´Ö 60%

×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú

�êú−ÖßµÖÖ 360 14.9 9.1 0.45

²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿Ö 380 21.5 4.6 0.32

‡Ó›üÖê−Öê¿ÖßµÖÖ 710 20.3 5.2 0.34

ÁÖß»ÖÓ�úÖ 850 19.8 5.4 0.34

×±ú»Öß¯ÖÖ‡−ÃÖ 1,030 14.2 9.7 0.46

¯Ö™üÖ÷¾Öê 1,170 8.7 27.4 0.38

•Ö´Öî�úÖ 2,690 17.4 6.7 0.38

²ÖÎÖ—Öß»Ö 2,830 7.7 32.2 0.59

´Ö»Öê×¿ÖµÖÖ 3,540 12.5 12.3 0.49

�úÖêÃ™üÖ×¸ü�úÖ 4,070 13.1 12.3 0.47

(Ã¡ÖÖêŸÖ : World Bank, world Development Indicator, 2004) � †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üßÃÖÖê²ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖ •ÖÖ�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê- †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üßÃÖÖê²ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú , ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ,

87

ü̧Ö•Ö�úßµÖ †¿Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ ü̧�êú ú •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ †ÖÆêüŸÖ. †) ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−Ö : †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖëŸÖ÷ÖÔŸÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß ÃÖãºþ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê, ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯ÖÖ Ó̧ǖ ÖÖ×¸ü�ú �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ× ü̧�ú �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ¾ÖÖ™üÖ �ú´Öß - �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö †Ö¬Öã×−Ö�ú †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ¾ÖÖ™üÖ ˆ¢Ö ü̧Öê¢Ö¸ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ´Öôêû †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ µÖÓ¡ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖ¸Óü¯ÖÖ× ü̧�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ¡Ö ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ŸÖê£Öê ÃÖÖ´ÖÖ‰ú−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß, ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö: ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †Ö¬Öã×−Ö�ú †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ²Ö) †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×«ü¤ü»ÖŸÖÖ : †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃŸÖ ü̧ÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö ×«ü¤ü»ÖŸÖÖ ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ, •ÖÃÖê - ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú , ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ,×¾Ö¢ÖßµÖ †Ö×�Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ×«ü¤ü»ÖŸÖÖ ‡. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê †¯Ö×¸üÆüÖµÖÔ †Ó÷Ö ´Æü�Ö•Öê †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ¿ÖÆü̧ üß�ú¸ü�Ö ÆüÖêµÖ. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú �éú×ÂÖ �Öê¡Ö ×¾Öª´ÖÖ−Ö †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ŸÖÖ�Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê£Öê ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ× ü̧�ú ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö ÆÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †ŸµÖÓŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê µÖÖ‰ú»Ö™ü ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÖêªÖê×÷Ö�ú ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê£Öê †Ö¬Öã×−Ö�ú ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ¬Öß“ÖÖ ¿ÖÖê¬ÖÖÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü ¿ÖÆü¸üß �Öê¡ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ, ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê †×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö�úÖ ü̧�ú ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ ŸÖê †¯ÖµÖ¿Öß šü ü̧ŸÖÖŸÖ. ×Æü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê †»¯Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¤êü�ÖÖ·µÖÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ¾µÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. •ÖÃÖê - ³ÖÖ•Öß-¯ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�Îúß, ¾Öê™üÃÖÔ ²ÖÖÓ¬Ö�úÖ´Ö ¾Ö ÷Ö¾ÖÓ›üß �úÖ´Ö, ‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß −ÖÖê�ú¸ü ‡. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ •Ö´Öß−Ö ¾Ö ‘Ö¸üÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê †¿Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö¾ÖÖÃÖÖÃÖÖšüß †−ÖÖ¬Öß�éúŸÖ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö ü̧�ÖßµÖ¥üÂ™ü¶Ö ÃÖÓ¾Öê¤ü−Ö¿Öß»Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÓÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ �ú¸üŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ×−Ö�éúÂ™ü †ÃÖŸÖê µÖÖ‰ú»Ö™ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ ¿ÖÆü ü̧ß �Öê¡ÖÖŸÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ´Öãšü³Ö ü̧ ˆªÖê•Ö�úÖÓ“ÖÖ ‹�ú −Ö¾Öß−Ö ¾Ö÷ÖÔ ˆ¤üµÖÖÃÖ µÖêŸÖÖê, •ÖÖê ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö×�Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Öß �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Öß�ú ü̧�Ö �ú¸üŸÖÖê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖŸÖ: ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †ÖÛ�Ö »ÖÖ³Ö ˆ¢Ö ü̧Öê¢Ö¸ü ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. �ú) ü̧Ö•Ö�úßµÖ �úÖ ü̧�Öê: ×ÆüŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“µÖÖ ¸üÖ•Ö�úÖ ü̧�ÖÖ´Öãôêû †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö �ëú¦üß�ú ü̧�Ö �ú´Öß �ú ü̧�ÖÃÖÖšüß ³Öǽ Öß -ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ˆ¯ÖÖµÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ �úÖµÖ¤êü ¯ÖÖÃÖ �ú¸ü�Öê ¾Ö ŸÖê »ÖÖ÷Öã �ú¸ü�µÖÖ´Ö¬µÖê †›ü“Ö�Öß µÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖŸÖ: ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ÃÖ ü̧�úÖ ȩ̂ü

88

×¾Ö¢ÖßµÖ¥üÂ™ü¶Ö �ú´Ö•ÖÖȩ̂ ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê ´ÖÖê±úŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ‡. ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖê“µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖÖÓ¾Ö ü̧ ¾µÖµÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ †ÃÖŸÖÖŸÖ, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ †¿Öß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö −Ö°µÖÖ¾Ö¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú¸ü ÃÖã¬¤üÖ »ÖÖ¾ÖŸÖ −ÖÖÆüß. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ Ó̧ü×³Ö�ú †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, †ÖÙ£Ö�ú, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖ“Öê ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�ú ü̧�Ö �ú ü̧�Öê •Ö´ÖŸÖ −ÖÖÆüß, ŸµÖÖ´Öãôêû ¾Öé¬¤üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ »ÖÖ³Ö �úÖÆüà¯ÖµÖÕŸÖ“Ö ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖŸÖ: ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖ�úÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ŸÖê ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖ −ÖÖÆüß, ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖŸÖ: ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê: •Öê¾ÆüÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧¯ÖŒ¾Ö †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ˆ““Ö ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ¯ÖÖêÆüÖê“ÖŸÖÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê�µÖÖ“Öß �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¤üÖê−Ö �úÖ¸ü�Öê ¤êüŸÖÖê. ¯Ö×Æü»Öê ´Æü�Ö•Öê ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö÷ÖÖÔ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆêüÖŸÖê �úÖ¸ü�Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×ÆüÃÃÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´Æü�Ö•Öê •Öê¾ÆüÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö ü̧Öê÷µÖ ÃÖê¾ÖÖ ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �ú ü̧, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã̧ ü�ÖÖ †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÖÆüÖµµÖŸÖê¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ŸÖŸÃÖ´Ö ¾Ö÷ÖÖÕÃÖÖšüß ×−Ö�ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖê, ŸÖê¾ÆüÖ ×−Ö´−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. •ÖÃÖ-•ÖÃÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆêüÖŸÖ •ÖÖŸÖÖê, ŸÖÖê †ÖîªÖê×÷Ö�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓ“ÖµÖß ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ‹�ú ÁÖéÓ�Ö»ÖÖ ÃÖãºþ �ú¸üŸÖÖê. •µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆêüÖŸÖ •ÖÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ×Æü ¾ÖÖœü ¯Öãœêü ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖã ŸÖÃÖê“Ö �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖãÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö †Ö�ÖŸÖÖê •µÖÖ´Öãôêû µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÆüÂÖỐ Ö−Ö µÖÖ»ÖÖ“Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯ÖÖ—Ö¸ü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö (trickling duwn effects) ŸÖ ü̧ ×´Ö¤Ôü»Ö ¯ÖÏÃÖ ü̧�Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö (spread effects) †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“µÖÖ ˆ»Ö™ü¶Ö µÖæ (U) ¾ÖÖ ‘ÖÓ™üß †Ö�úÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−Öê“Öß †−Öã³ÖÖ×ÂÖ�ú “ÖÖ“Ö�Öß �úÖÆüß †³µÖÖÃÖ�úÖÓ−Öß �êú»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû �Îêú×¾ÖÃÖ, ‹›ü»Ö´Öò−Ö ¾Ö ´Öò̧ üßÃÖ †Ö×�Ö ´ÖÖò−™êü�úØÃÖÆü †Æü»Öæ¾ÖÖ»ÖßµÖÖ µÖÓÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ−Öê �ãú—Ö−Öê™üÃÖË“µÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÖÔ»ÖÖ ¯ÖãÂ™üß ×´ÖôûÖ»Öß. ¯Ö Ó̧üŸÖã ™üÖê›êü¸üÖê 4 µÖÖ †³µÖÖÃÖ�úÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÓÖÃÖÖšüß ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö †Ö�ú›ü¶ÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ÃÖ´Ö£ÖÔ×−ÖµÖ šü̧ üŸÖê, ¯Ö�Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ´ÖÖ¡Ö ŸÖß »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ−Öê 13 †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ †ÃÖê ×¤üÃÖ»Öê �úß, ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÃŸÖ¸üÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ŸÖê£Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß −Ö ÆüÖêŸÖÖ ŸÖß ¾ÖÖœ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ™üÖê›êü¸üÖê“µÖÖ ´ÖŸÖê, �ãú—Ö−Öê™ËüÃÖ ¯Ö× ü̧�ú»¯Ö−Öê“Öß “ÖÖ“Ö�Öß ‘Öê�µÖÖ�ú× ü̧ŸÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß •Öß ¯Ö¬¤üŸÖß Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¬¤üÖ ˆ×�Ö¾ÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ�ú×¸üŸÖÖ �úÖ»Ö´ÖÖ»Öê“Öê (time series) †Ö�ú›êü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû , †£ÖÔŸÖ•–Ö ×ŸÖ¸ü�úÃÖ ”êû¤ü�ú (Cross sectional) †Ö�ú›ü¶ÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. †Ö�ú›ü¶ÖÓ“ÖÖ �úÖ»Ö´ÖÖ»Öê“µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖÓÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü�Öê ´ÖãôûÖŸÖ“Ö “Öã×�ú“Öê †ÖÆêü. ‹�úÖ †¬µÖµÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö−ÖÓ¤ü †Ö×�Ö �ú¾Ö−Öã̧ ü 5 µÖÖÓ−Öß †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü �úß, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö�Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †Ö�ú›ü¶ÖÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¾Öé¬¤üß †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öu, ˆ»Ö™ u ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ø�ú¾ÖÖ †Ö�Ö�Öß �ãúšü»ÖÖ“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

89

3.2.6 ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ : ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×�Ö ÷ÖÆü�ÖŸÖÖ (Absolute povetty : Extent and Magnitude) :-

µÖÖ¯Öæ¾Öá †Ö¯Ö�Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö Æêü •Ö÷ÖÖ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öãœüß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö †Ö¾ÆüÖ−Ö šü ü̧»Öê †ÖÆêü. ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ •Ö÷Ö³Ö¸üÖŸÖß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶Ö“ÖÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ †Ö×�Ö ÷ÖÆü−ÖŸÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘Öê�Öê �Îú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ šü¸üŸÖê. •Ö ü̧ †Ö¯Ö�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶Ö“Öê ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ´ÖÖ¯Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê ŸÖ¸ü †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, •Ö÷ÖÖŸÖ 1987 “µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ 1998 ´Ö¬µÖê ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ 118.3 �úÖê™üß ¯ÖÖÃÖæ−Ö 119.9 �úÖê™üß ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †Ö¯Ö�Ö ¯Öæ¾Öá ¯ÖÖ×Æü»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß (Headcount) Æêü †¯Öæ�ÖÕ ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ‹¾Ö•Öß ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (Head count ratio) Æêü “ÖÖÓ÷Ö»Öê ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü, �úÖ ü̧�Ö ŸÖê ×�ú´ÖÖ−Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö ü̧¯Öê�ÖŸÖê“µÖÖ (Population Independence principle) ŸÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß ¯Öæ�ÖÔ �ú¸üŸÖê. µÖÖ ´ÖÖ¯ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»µÖÖÃÖ ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ �úÖÆüßŸÖ ü̧ß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß —ÖÖ»Öß †ÖÆêü ŸÖê Ã¯ÖÂ™ü¯Ö�Öê •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖê. •ÖÃÖê 1987 ´Ö¬µÖê •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 28.3% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×Æü ×−Ö ü̧¯Öê�Ö× ü̧ŸµÖÖ ÷Ö× ü̧²Ö ÆüÖêŸÖß, Æêü“Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 1998 ´Ö¬µÖê 24% ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê. Æêü ˆ»»Öê�Ö−ÖßµÖ µÖ¿Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧�Ö µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö •Ö÷ÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 100 �úÖê™üß−Öê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. ŸÖß 500 �úÖê™üß¾Ö¹ý−Ö 600 �úÖê™üß —ÖÖ»Öß, †Ö×�Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ×Æü ¾ÖÖœü ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Öß ×¾Ö�úÃÖßŸÖ •Ö÷ÖŸÖÖŸÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öß. ŸµÖÖ¯Öî�úß �úÖÆüß •Öß †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö †ÃÖ�ÖÖ¸üß ¸üÖÂ™Òêü ÆüÖêŸÖß , ŸÖê£Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ �ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê. ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ µÖ¿Ö ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¬µÖ —ÖÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê, ŸÖê£Öê ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ÃÖÓ�µÖÖ (Headcounts) 1987 ŸÖê 1998 µÖÖ 11 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ 41.75 �úÖê™üß¾Ö¹ý−Ö 27.83 �úÖê™üß ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê£Öß»Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (Head count ratio) 26.6% ¾Ö¹ý−Ö 15.3% ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, Æêü µÖ¿Ö ³Ö ü̧ß¾Ö ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ÆüÖêŸÖê ¾ÖÖ −ÖÖÆüß µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖÓ³ÖḮ Ö †ÖÆêü. �úÖ ü̧�Ö ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×¿ÖµÖÖ“µÖÖ µÖÖ ‹�æú�Ö ¾µÖÖ¯ŸÖßŸÖ “Öß−ÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ´ÖÖêšüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ, †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †×ŸÖ¿ÖµÖ ¾Öê÷Ö¾ÖÖ−Ö ¾Öé¬¤üß¤ü ü̧ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ¤êü¿Ö ¤êü�Öß»Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖ. ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö�Ö�Öß ¤ü�Ö»Ö¯ÖÖ¡Ö µÖ¿Ö ´Ö¬µÖ ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×�Ö ˆ¢Ö¸ü †Ö×±Ïú�êú´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ¬µÖ —ÖÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖã †−µÖ¡Ö †ÃÖ»Öê»Öê ×“Ö¡Ö ´ÖÖ¡Ö ¯Öã̧ êüÃÖê ˆŸÃÖÖÆü¾Ö¬ÖÔ�ú −Ö¾ÆüŸÖê ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ×¿Ö ü̧÷Ö�ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •Ö¸üß ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ 11 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 44.9% ¾Ö¹ý−Ö 40.0 % ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»Öê †ÃÖ»Öê, ŸÖ¸üß ŸÖê£Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ÃÖÖŸÖŸµÖÖ¯Öæ�ÖÔ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖ ¸üÖ×Æü»µÖÖ−Öê ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 47.44 �úÖê™üß¾Ö¹ý−Ö 52.20 �úÖê™üß ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß �Öê¡ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú ÷Ö×¸ü²Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ �ú ü̧ŸÖê. ÃÖ²Ö-ÃÖÆüÖ¸ü−Ö †Ö×±Ïú�êú´Ö¬µÖê ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦ü¶ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ µÖÖ“Ö 11 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö 21.72 �úÖê™üß ¾Ö¹ý−Ö 29.09 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö ³Ö¸ü´ÖÃÖÖšü ¾ÖÖœü»Öß. ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Æü�Ö•Öê, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ“Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸÖê£Öß»Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (Poverty Headcount Ratio) µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö 46% ÛÃ£Ö ü̧ ¸üÖ×Æü»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. •Öê �úß, †Ö•Ö •Ö÷ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ¬Öß�ú †ÖÆêü †Ö×�Ö ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö ¯ÖÏ�Öê̄ Ö�ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ üµÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö µÖê�ÖÖ·µÖÖ �úÖÆüß ¾ÖÂÖÖÔŸÖ 50% ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü�µÖÖ“Öß ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ †ÖÆêü. †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: µÖÖ“Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬µÖê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü †ŸµÖÓŸÖ †»¯Ö ´Æü�Ö•Öê ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 0.2% †ÖÆêü ŸÖ¸ü, ´Ö¬µÖ †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖê¾Æüß‹ŸÖ ÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ 5.1% †¿Öß Ø“ÖŸÖÖ•Ö−Ö�ú †ÖÆêü.

90

¯Öãœüß»Ö ÃÖÓ³ÖÖ»Öê�Ö �Îú. 3.11 ´Ö¬µÖê 1987 ŸÖê 1998 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �ãúšü»µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ‘Ö™ü»Öß †ÖÆêü †Ö×�Ö �ãúšü»µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ŸÖß ¾ÖÖœü»Öß †ÖÆêü Æêü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. ÃŸÖÓ³ÖÖ»Öê�ÖÖ“µÖÖ †−Öã»ÖÓ²Ö (Y) †�ÖÖ¾Ö¸ü ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ÃÖÓ�µÖÖ ¤ü¿Ö »Ö�ÖÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. (10 ¤ü¿Ö»Ö�Ö = 1 �úÖê™üß) ŸÖ ü̧, �Öî×ŸÖ•µÖ (X) †�ÖÖ¾Ö ü̧ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. 1987-1998 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö× ü̧ŸµÖÖ ÷Ö ü̧ß²Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×¿ÖµÖÖ�ú›æü−Ö ÃÖ²Ö-ÃÖÆüÖ¸ü−Ö †Ö×±Ïú�úÖ †Ö×�Ö ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ ¾Ö �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ µÖã̧ üÖê̄ Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ †Ö×¿ÖµÖÖ�ú›êü Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ —ÖÖ»Öê»Ö Ã¯ÖÂ™ü¯Ö�Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖß�éúŸÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖ †ÓŸÖ¸üÖ“µÖÖ (Normalized Poverty Gap - NPG ) ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ ŸµÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÃÖ²Ö-ÃÖÆüÖ−Ö †Ö×±Ïú�êú´Ö¬µÖê ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ‡Ô™ü †ÖÆêü. ŸÖê£Öê ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖŸÖß»Ö ×ÆüÃÃÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ ¾ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸ü, ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖÖê ‘Ö™üŸÖÖê †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. ¤ü×�Ö�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ŸÖß−Ö ´ÖÖêšêü ¤êü¿Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ´ÖÖ−µÖß�éúŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †ÓŸÖ ü̧ (NPG) 1 ›üÖò»Ö ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ¸êüÂÖê−ÖãÃÖÖ¸ü 8.2% †ÖÆêü. ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê 8.1% †Ö×�Ö ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö´Ö¬µÖê 2.4% †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †Ö×±Ïú�ú−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÖ¡Ö 'ÃÖÖ´ÖÖ−µÖß�éúŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †ÓŸÖ ü̧' (NPG) �Öã̄ Ö ´ÖÖêšêü †ÖÆêü. •ÖÃÖê, −ÖÖµÖ•Öê×¸üµÖÖ´Ö¬µÖê 34.9%, ´ÖÖ»Öß´Ö¬µÖê 37.4% †Ö×�Ö —ÖÖÓ×²ÖµÖÖ´Ö¬µÖê 32.7% †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 3.11 ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö (1 ›üÖò»Ö ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

(�úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß 1987-1998)

µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ •Ö¸ü †Ö¯Ö�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ¸êüÂÖÖ 1 ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö ‹ê¾Ö•Öß 2 ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß ŸÖ ü̧, •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 120 �úÖê™üß¾Ö¹ý−Ö 280 �úÖê™üß¯Öê�ÖÖ

100

75

50

25

0

-25

-50

-75

-100

-125

-150 ¯Öæ¾ÖÔ †Ö×¿ÖµÖÖ

¾Ö ¯Öò×ÃÖ±úß�ú

µÖã̧ üÖê̄ Ö

¾Ö

´Ö¬µÖ †Ö×¿ÖµÖÖú

»Öò×™ü−Ö

†´Öê×¸ü�úÖ

¾Ö

±òú ȩ̂ü×²ÖµÖ−Ö

´Ö¬µÖ¯Öæ¾ÖÔ

†Ö×�Ö

ˆ¢Ö¸ü †Ö×±Ïú�úÖ

¤ü×�Ö�Ö

†Ö×¿ÖµÖÖ

ÃÖ²Ö ÃÖÆüÖ¸ü−Ö

†Ö×±Ïú�úÖ

91

¤êü�Öß»Ö †×¬Ö�ú ³Ö¸üŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ †¬Öá •Ö−ÖÃÖÓ�µÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß µÖêŸÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ •Öê¾Öœüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ (1 ›üÖò»Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ×¤ü−Ö) �ÖÖ»Öß †ÖÆêü ŸµÖÖ“µÖÖ ×¤ü›ü ¯Ö™üß¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú µÖÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ £ÖÖê›üß ¾Ö¸ü ¾ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ¾Ö¸ü“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ×“Ö�ú™æü−Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. ¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü †Ö×�Ö ÷ÖÆü�ÖŸÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê�Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖê. � ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ (Growth and Poverty) :-

×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÓ£Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ¸Óü³Öß“µÖÖ �úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ´Æü�Ö•Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �úÖ´Ö×÷Ö ü̧ß¤ü¿ÖÔ�ú ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (Working Indicator) ´ÖÖ−Ö»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ †ÖÆêü †Ö×�Ö †Ö•ÖÆüß ŸµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ †Ö÷ÖÏÆü ´Öãôûß“Ö �ú´Öß —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖæ−Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö, ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü †Ö×�Ö ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸÖêÆüß ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¾Öé̈ üß“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ¾ÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö“Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧ÖµÖ“ÖÖ †Ö÷ÖÏÆü ×¤üÃÖŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“Öê ¾ÖÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Öé̈ üß“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö µÖÖ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ ü̧×¾Ö ü̧Öê¬Ö †ÖÆêü �úÖ ? �úß ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ ü�ú †ÖÆêüŸÖ ? †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ¯ÖÏ¿−Ö ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖÖŸÖ. 1965 ´Ö¬µÖê −ÖÖê²Öê»Ö ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü ×¾Ö•ÖêŸÖê ¾ÖêÃ™ü ‡Ó›üßµÖ−Ö †£ÖÔŸÖ•–Ö '×¾Ö»ÖßµÖ´Ö †Ö£ÖÔ̧ ü »Öê×¾ÖÃÖ' µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö ÆüÖ '´ÖÖ−Ö¾Öß ×−Ö¾Ö›üà“Öß ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ßŸÖ �ú�ÖÖ' †ÃÖ»µÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê. ˆ§üµÖÖê−´Öæ�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ×−Ö¾Ö›üß“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üßŸÖ �ú�Öê“ÖÖ †Ö¿ÖµÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö. Æüß †¯Öê�ÖÖ ¾ÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ−ÖÖ£ÖÔ ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Öê ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¯Ö×Æü»Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö Æêü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¿ÖŒŸÖß´ÖÖ±ÔúŸÖ ¾Öé̈ üß ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö µÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ÁÖ´ÖÖ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö�Öß, ¾ÖÖœüŸÖê ¾ÖêŸÖ−Ö ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖŸÖ: ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ‘Ö™üŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¾Öé̈ üß �ÖÖ»Ö¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖ—Ö ȩ̂ü»Ö ¾Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö †¿Öß †¯Öê�ÖÖ ÆüÖêŸÖß. †£ÖÖÔŸÖ µÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¯Öæ�ÖÔ Ã¯Ö¬Öì“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÆüÖêŸÖß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸÖß ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“µÖÖ »Ö�ÖÖŸÖ, �ëú¦üß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ“Öß •ÖÖ�Öß¾Ö †Ö×�Ö ÃÖæ“Ö−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö �úÖÆüß †³µÖÖÃÖ�úÖÓ−Öß �êú»Öß ÆüÖêŸÖß. µÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¤ãüÃÖ ü̧ß ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¯Öãœêü †Ö»Öß. ŸÖß ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ¾Öé̈ üßŸÖæ−Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê�ÖÖ¸üß Ã¾ÖµÖÓ“Ö»ÖßŸÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ −ÖÖÆüß, Æêü ´ÖÖ−µÖ �ú¹ý−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ (¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö �ú ü̧ ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß ¾ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê) ¸üÖ•µÖÖ−Öê ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üÖ¾Öê †ÃÖê ÃÖæ“Ö×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ×ŸÖÃÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ¾ÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ 1950 ¾Ö 1960 “µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖ ¸üÖê—ÖêÃ™üß−Ö ü̧Öê›üÖ−Ö, »ÖÖµÖ²ÖêÃ™üß−Ö µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓÃÖÖšüß •Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê ´ÖÖÓ›ü»ÖßŸÖ ŸµÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ŸÖŸ¾Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ¯Öãœêü †Ö»Öß. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö Æüß ŸÖÖŸÖ›üß−Öê ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¾Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ü̧Ö•µÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ«üÖ¸êü ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ‹ê¾Ö•Öß †×¬Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üß ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ´Æü�Ö•Öê ¯ÖÏ£Ö´Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üÖ ¾Ö ŸÖê ¾Öé̈ üà÷ÖŸÖ �ú¸üÖ. †£ÖÖÔŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ

92

×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß“ÖÖ ÆüÖ �úÖôû ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ÷Ö×¸ü²ÖÖÓ�ú›ü“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™ü�ÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖê ŸÖ¸ü, ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ�ú›ü“Öê ¾ÖÖœü�ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ²Ö“ÖŸÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ“ÖµÖ, −Ö¾Ö¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ−Ö ‡. ÃÖÖšüß �ú¹ý−Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¾ÖÖœü¾ÖÖµÖ“Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖæ−Ö ¾Öé̈ üß ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö †£ÖÖÔŸÖ ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖŸÖß»Ö ¤ü¸üß ¹Óý¤üÖ¾Ö�µÖÖ»ÖÖ †Ö¸Óü³Ö —ÖÖ»ÖÖ. µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ÃÖÆü†ÛÃŸÖŸ¾ÖÖ“µÖÖ †×−Ö¾ÖÖµÖÔŸÖê»ÖÖ ‹�ú¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ´ÖÖ−µÖŸÖÖ“Ö ×´ÖôûÖ»Öß. �ãú—Ö−Öê™Ëü—Ö“Öß ˆ»Ö™ü¶Ö µÖã (U) †Ö�úÖ¸üÖ“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö µÖÖ“Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �ú ü̧ŸÖê. ×¾ÖÀ¾Ö ²ÖÑ�êú“µÖÖ 1974 ´Ö¬Öß»Ö 'Redistribution with Growth' µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖ−Öê ¾Öé̈ üßÃÖÆü ¯Öã−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öß. µÖÖ “Ö“ÖìŸÖß»Ö ´Öã�µÖ ¾Öî×¿ÖÂ™ü ´Æü�Ö•Öê '¾Öé̈ üß Æüß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö¬ÖÔ�ú †ÖÆêü.' ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾Öé̈ üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ÃÖ¢Öê“Öê �ëú¦üß�ú¸ü�Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¯Öæ−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�Ö †Ö×�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“Öê �úÖµÖÔ †×¬Ö�ú ¤ãüÂ�ú¸ü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¾Öé̈ üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“µÖÖ �úšüÖȩ̂ ü ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ−Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÂ™üß ¾µÖæÆü−Öß×ŸÖ“Öß ¾µÖÖ¯ŸÖß ¾Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ±úÖ¸ü ÃÖß´ÖßŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖê. µÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ»ÖÖ Ã¾Öß�éúŸÖß Æüß ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÃÖ ü̧�ÖßŸÖæ−Ö ¾Öé̈ üß»ÖÖ ¯Öæ−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öß •ÖÖê›ü ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“Öê '»Ö�Ö ÷Ö™ü' (Target Group) ¿ÖÖê¬Öæ−Ö ¯Öæ−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÂ™üß ¾µÖæÆü×−ÖŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ȩ̂ü»Ö †ÃÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¯Öãœêü †Ö»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ “Ö“Öì¾Ö¹ý−Ö ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö µÖÖ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ ü̧×¾Ö ü̧Öê¬Ö †ÃÖ»µÖÖ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ»ÖÖ ¯ÖãÂ™üß ×´ÖôûŸÖê †Ö×�Ö ´Æü�Öæ−Ö“Ö †×»Ö�ú›ü“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öß (Inclusive Growth) ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœêü †Ö»µÖÖ“Öß ×¤üÃÖŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�êú−ÖãÃÖÖ ü̧ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üß Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ²ÖÖ²Öà¾Ö¸ü »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¬µÖ �êú»Öß •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖê. 1. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“µÖÖ �Öê¡ÖßµÖ ¾µÖÖ¯ŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü, 2. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯ÖÏÖ¸ü“Ö−ÖêŸÖ ¾ÖÖœü, 3. −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“µÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖßœüßÃÖÖšüß ÃÖÓ¬Öß´Ö¬Öß»Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü. µÖã.‹−Ö.›üß.¯Öß. (United Nations Development Programme) −ÖãÃÖÖ¸ü "¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �ú¹ý−Ö ‘Öê�Öê †Ö×�Ö ŸµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“Öê •Öê ±úÖµÖ¤êü ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ÃÖÖ ü̧�Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê µÖÖ»ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü�ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö." ²ÖêÃ»Öê †Ö×�Ö †−µÖ †³µÖÖÃÖ�ú (2007) µÖÖÓ−Öß ‹�úÖ »Öê�ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÷Ö× ü̧²ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �ú ü̧�µÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öß ¾Öé̈ üß »Ö¾Ö“Öß�úŸÖÖ ¾ÖÖœü�Öê ÆüÖ ÃÖ¾ÖỐ ÖÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×−Ö�úÂÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯Ö�ú ¥üÂ™üß−Öê ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üß µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ †¯Öæ̧ üß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖßŸÖ (ÁÖ´Ö ¿ÖŒŸÖßŸÖ) Ã¯Ö¬ÖÔ�ú ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †ÃÖ�Öê, †ÖŸ´Ö×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÃÖÓ¬Öß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�Öê †¯Öê�ÖßŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ¥üÂ™üß−Öê ¾µÖŒŸÖà´Ö¬Öß»Ö �Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö �úÖî¿Ö»µÖ ²ÖÖÓ¬Ö�Öß ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üà“µÖÖ ¾µÖæÆü−ÖßŸÖßŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ²ÖÆæü†ÖµÖÖ´Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖß ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß, µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö �Öê¡ÖßµÖ ¾Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ, Ø»Ö÷Ö, •ÖÖŸÖ ‡. ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ¿Öß ¤êü�Öß»Ö †ÖÓŸÖ¸üÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ¾Öé̈ üß“Öß ¾µÖæÆü−ÖßŸÖß ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †Ö×�Ö ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Öé̈ üß µÖÖŸÖß»Ö ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ¯Öã̧ ü�úŸÖê¾Ö¸ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö ™üÖ�úŸÖê. Ã´Öß£Ö †Ö×�Ö ™üÖê›êü¸üÖê µÖÖ−Öß ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö †Ö×�Ö ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Öé̈ üß µÖÖŸÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ¯Öã̧ ü�úŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öß ¯Öãœüß»Ö �úÖ ü̧�Öê ×¤ü»Öß †ÖÆêüŸÖ -

93

¯Ö×Æü»Öê ´Æü�Ö•Öê ¾µÖÖ¯Ö�ú ¤üÖ×¸ü¦üµÖ Æüß †¿Öß ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧ŸÖê �úß, •µÖÖ´Ö¬µÖê ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ“Öß ¯ÖÏŸµÖµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆ“Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß, ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯ÖÏ²ÖÓ¬Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖŸÖ †ÃÖ´Ö£ÖÔ šü¸üŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ¸üÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖŸÖ: ŸÖê£Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ¾Öé̈ üß ¤ü̧ ü �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ŸÖÖê †×¬Ö�ú ¸üÖÆæü ¿Ö�ú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ. ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´Æü�Ö•Öê †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓÃÖÖšüß“ÖÖ −µÖæ−Ö •Öß¾Ö−Ö ÃŸÖ ü̧ ÆüÖ ×−Ö�éúÂšü †Ö¸üÖê÷µÖ, ×−Ö�úÃÖ †ÖÆüÖ ü̧ ¾Ö ×−Ö¸ü�Ö ü̧ŸÖÖ µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¾µÖŒŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖŸÖ: ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾ÖÖ †¯ÖÏŸµÖ�Ö×¸üŸµÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ¾Öé̈ üß¤ü ü̧ ´ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖÖê. ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö •Öß¾Ö−ÖÃŸÖ ü̧ Ó̂“ÖÖ¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öß •ÖÖ�ÖÖ ü̧ß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê �êú¾Öôû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ³ÖÖîŸÖß�ú ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ“Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ‹�æú�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖê. ×ŸÖÃÖ ȩ̂ü ´Æü�Ö•Öê ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“Öê ¾ÖÖœüŸÖê ˆŸ¯Ö®Ö †®Ö-¾ÖÃ¡Ö µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ŸµÖÖÓ“Öê †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †ÖµÖÖŸÖßŸÖ †Ö¸üÖ´Ö¤üÖµÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ �ú¸ü�µÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö�Öß Æüß Ã£ÖÖ×−Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú, Ã£ÖÖ×−Ö�ú ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü †Ö×�Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß»ÖÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ �ú¸üŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß»ÖÖ ¯ÖÖêÂÖ�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸üŸÖê †Ö×�Ö ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ¾Öé̈ üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú •Ö−ÖÃÖ´ÖæÆüÖ»ÖÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �ú¹ý−Ö µÖêŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: †ÃÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÔ ×−Ö‘ÖŸÖÖê �úß, •Öê¾ÆüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾µÖæÆü−Öß×ŸÖŸÖ ¾Öé̈ üß»ÖÖ †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü¾Öæ−Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÙ´ÖŸÖß µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ−ÖÖ ÷ÖÖî�Ö »Öê�Ö»Öê •ÖÖŸÖê ¾ÖÖ ŸµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ µÖÖê÷µÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ¾Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö −Ö šü¸ü×¾ÖŸÖÖ ¾Öé̈ üß«üÖ ȩ̂ü ŸÖê †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö †¿Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö µÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß •ÖÖ�Ö¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü×−ÖŸÖß (Inclusive Development Strategy) Ã¾Öß�úÖ¸ü»µÖÖÃÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖŸÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ¯Öæ̧ ü�úŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê“Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

� ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ÷Ö™üÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê (Economic Characteristics Poverty Group) :- †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ †Ö¯Ö�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê ×“Ö¡Ö

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸÖê£Öß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öß ÷ÖÆü−ÖŸÖÖ Æüß ×−Ö´−Ö ¯ÖÏŸÖß ¾µÖŒŸÖß ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ˆ““Ö �úÖê™üß“Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ µÖÖ“Ö ±ú»ÖßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê ×−Ö¸üÖ�ú¸ü�Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê †Ö×�Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö šü¸ü×¾Ö�µÖÖ¯Öæ¾Öá †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ŸÖê£Öß»Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ÷Ö™ü †Ö×�Ö ŸµÖÖÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê µÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß �ú¹ý−Ö ‘Öê�Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü.

� ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ (Rural Poverty) :- ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¥üÂ™üßÃÖ µÖê�ÖÖ¸êü ‹�ú ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Æü�Ö•Öê, ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ÷Ö™ü

†¯ÖḮ ÖÖ�Ö¿Öß¸ü× ü̧ŸµÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖßµÖ�éúŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú×¸üŸµÖÖ �éúÂÖß ¾Ö ŸÖŸÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ×�ÎúµÖÖ�ú»¯ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÃŸÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Æü�Ö•Öê µÖÖ ÷Ö™üÖŸÖ ¯ÖÏÖîœü ¯Öã¹ýÂÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ Ã¡ÖßµÖÖ †Ö×�Ö ²ÖÖ»Ö�úÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÖÆêü. †Ö�Ö�Öß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ ´Æü�Ö•Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ´ÖÖêšêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ¾Ö÷ÖáµÖ ¾Ö †Ö×¤ü´Ö ÷Ö™üÖŸÖ ÃÖ�ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, †ŸµÖÖ¬Öß�ú ÷Ö¸üß²Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê̄ Öî�úß •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ¤üÖê−Ö ŸÖéŸÖßµÖÖÓ¿Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ »ÖÆüÖ−Ö ¾ÖÖ

94

ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú¸üß †Ö×�Ö ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ ü µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ˆ¯Ö•Öß×¾Ö�úÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖ ü̧, ˆ¾ÖÔ̧ üßŸÖ ‹�ú ŸÖéŸÖßµÖÖÓ¿Ö ¯Öî�úß �úÖÆüß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ“Ö �ú´Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÃŸÖ †ÖÆêü ŸÖ ü̧, �úÖÆüß ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ±êú¸üß¾ÖÖ»Öê, ”ûÖê™êü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß, ÃÖÆüÖµµÖ�ú ÃÖê¾ÖÖ ¾Ö »ÖÆüÖ−Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ •Öß¾Ö−Ö ¾µÖŸÖßŸÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. †Ö×±Ïú�úÖ †Ö×�Ö †Ö×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê »Ö�ÖßŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 80% ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ã£ÖÖ×−ÖµÖ�éúŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖ ü̧, »Öò×™ü−Ö †´Öê×¸ü�êú´Ö¬µÖê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 50% †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¿Öß ŸÖê£Öß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾Ö ŸÖê£Öß»Ö ‹�æú�Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓ̄ Öî�úß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú 3.5 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 3.5 ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ‹�æú�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö †Ö×�Ö ¤êü¿Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê

‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (2003)

÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ“Öê ‹�æú�Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ¿Öß ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ (1991-

2000)

†)ÃÖ²Ö-ÃÖÆüÖ¸ü−Ö †Ö×±Ïú�úÖ

1. ‘ÖÖ−ÖÖ 2. �êú×−ÖµÖÖ

²Ö) †Ö×¿ÖµÖÖ

1. ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿Ö 2. ³ÖÖ ü̧ŸÖ 3. £ÖÖµÖ»ÖÓ›ü

�ú) »Öò×™ü−Ö †´Öê×¸ü�úÖ

1. ¯Ö−ÖÖ´ÖÖ 2. ¯Ö¸üÖ÷¾Öê 3. ¯Öê¹ý

63%

80%

77%

72%

69%

38%

46%

31%

80%

82%

82%

76%

82%

66%

60%

41%

(Ã¡ÖÖêŸÖ : World Bank, Word Development Indicators, 2004)

×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ²ÖÖ²Ö ´Æü�Ö•Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ´ÖÖêšêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ŸÖê£Öß»Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ •ÖÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ †ÖÆêü ŸÖÖê ´ÖÖ¡Ö ´ÖÖêšü¶Ö

95

¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¿ÖÆü̧ üß �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸµÖÖŸÖ»µÖÖ ŸµÖÖŸÖ ÃÖÖ¯Öê�ÖŸÖ: †Ö¬Öæ×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ •ÖÃÖê ¾ÖÃŸÖæ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ×�ÎúµÖÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ¾Öôû»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê šü ü̧×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ�ú¹ý−Ö �éúÂÖß ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †¬ÖÖȩ̂ êü�ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê.

� ÛÃ¡ÖµÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ (Women and Poverty) :- •Ö¸ü, †Ö¯Ö�Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ“Öê ¾Ö÷Öá�ú¸ü�Ö Ã¡Öß †Ö×�Ö ¯Öã¹ýÂÖ µÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü �êú»Öê ŸÖ¸ü, ‹�æú�Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

¯Öã¹ýÂÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ‹¾Öœêü“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ ü̧, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖŸÖÖŸÖß»Ö †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö ü̧ß²Ö ÃÖ´Öæ¤üÖµÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �êú»µÖÖÃÖ ÃÖ÷Öôûß�ú›êü“Ö †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖê‡Ô»Ö �úß, ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú× ü̧ŸµÖÖ Ã¡ÖßµÖÖ †Ö×�Ö ²ÖÖ»Ö�úÖÓ“Öê †¯Ö¾ÖÓ“Ö−Ö Æêü ³ÖµÖÖ¾ÖÆü †ÖÆêü. ŸÖê ²ÖÆãÃÖÓ�µÖê−Öê ÷Ö ü̧ß²Ö †Ö×�Ö �ãú¯ÖÖêÂÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾Öêîª�úßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ¿Öã̈ ü ¯ÖÖ�Öß, Ã¾Ö“”ûŸÖÖ, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×�Ö ‡ŸÖ¸ü »ÖÖ³Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ‹¾Öœêü“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ ü̧, Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öß ×¿Ö�Ö�Ö, †Öî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü �úÖµÖÔ�Îú´Ö ‡. ¯ÖµÖÕŸÖ“Öß ¯ÖÖêÆü“Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ �ú´Öß †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö ÷Ö ü̧ß²Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã¡ÖÖêŸÖ Æêü ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †¯Öæ̧ êü †Ö×�Ö †ÛÃ£Ö¸ü †ÖÆêüŸÖ. †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ¬Öß�ú ÷Ö¸üß²Ö ³ÖÖ÷Ö ÆüÖ Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ �ú¸üŸÖÖê. †¿ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¾ÖêŸÖ−Ö¬ÖÖ ü̧ß ¯Öã¹ýÂÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê Ã¡Öß-¯ÖḮ Öã�Ö (Women Head) †ÃÖ�ÖÖ¸üß ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�ÖŸÖ: 20% �ãú™æÓü²Öê †ÖÆêüŸÖ. �úÖêÃ™üÖ×¸ü�úÖ´Ö¬µÖê 17% †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �êú−ÖßµÖÖ´Ö¬µÖê 40% �ãú™æÓü²Öê Ã¡Öß ¯ÖḮ Öã�Ö †ÃÖ�ÖÖ¸üß †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö�Öê Ã¡Öß ¯ÖḮ Öã�Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ´Ö¬Öß»Ö Ã¡Öß Æüß †»¯Ö ×¿Ö�ÖßŸÖ ¾Ö †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö¬ÖÖ¸ü�ú †ÃÖŸÖê. ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö �ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ •Öê¾ÖœüÖ †×¬Ö�ú ŸÖê¾ÖœüÖ †×¬Ö�ú ŸÖÖ�Ö ‹�ú™ü¶Ö Ã¡Öß ¯ÖÖ»Ö�úÖ¾Ö ü̧ ¯Ö›üŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß †®ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ¸üÖÆüŸÖÖê. Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö�Ö�Öß ‹�ú ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †−Öã³Ö¾ÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê ŸÖê ´Æü�Ö•Öê ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö �úÖµÖÖÔ�ú ü̧ßŸÖÖ −ÖêÆü´Öß �ú´Öß ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ¸üß�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê Æüß ÛÃ£ÖŸÖß −ÖêÆü´Öß ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖê. ˆ““Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ�ú¹ý−Ö ¤æü¸ü †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÆü̧ üß �Öê¡ÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Óú¯Ö−µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ †Öî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ŸµÖÖ �ú´Öß ÃÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú ¾Ö †»¯Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ²ÖÓ×¤üÃŸÖ šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ¾ÖêŸÖ−Ö �úÖµÖ¤üÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã̧ ü�ÖßŸÖŸÖê“µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †÷Ö¤üß µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öß ¤êü�Öß»Ö ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ †Ö×�Ö ÃÖÖŸÖŸµÖ¯Öæ�ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö Ã¡ÖÖêŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ“Öß ¯ÖÖêÆü“Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¹ýœüß †Ö×�Ö �úÖµÖ¤êü¤êü�Öß»Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ �ú¸üÖ¸üÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¤æü ü̧ šêü¾Ö�µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÖêÂÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ �úÖ ü̧�ÖÖÓ́ Öãôêû“Ö Ã¡Öß †Ö×�Ö ¯Öã¹ýÂÖ µÖÖÓ“µÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖêšüß ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, �úÖî™æÓü²Öß�ú ˆŸ¯Ö®Ö Æêü“Ö �êú¾Öôû Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö †¯Ö¾ÖÓ“Ö−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÖÓ³ÖßµÖÖÔ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ¤êü�µÖÖÃÖ ¯Öã̧ êüÃÖê −ÖÖÆüß. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †Ö�Ö�Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê ´Æü�Ö•Öê Ã¡Öß ¯ÖḮ Öã�Ö �ãú™æÓü²Öê Æüß †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö ü̧ß²Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ã£ÖÖ×−ÖµÖ�éúŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ •ÖÃÖê, −ÖôûÖ“Öê ¯ÖÖ�Öß, ÃÖÖÓ›ü¯ÖÖ�µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×�Ö †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ‡. ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ¯ÖµÖÔŸÖ †ŸµÖÓŸÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ Ã¡Öß ¯ÖḮ Öã�Ö �ãú™æÓü²ÖÖŸÖß»Ö ´Öã»ÖÖÓ“Öê ¿ÖÖôêûŸÖß»Ö −ÖÖë¤ü�Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê �úÖ¸ü�Ö, �ãú™æÓü²ÖÖ»ÖÖ †×¬Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû�úŸÖ ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖê �úÖ´ÖÖ¾Ö¸ü •ÖÖŸÖÖŸÖ. Ã¡Öß ¯ÖḮ Öã�Ö �ãú™æÓü²ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö Æêü ±úÖ ü̧“Ö ŸÖß¾ÖÎ †Ö×�Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú †ÖÆêü. µÖÖ¯Öæ¾Öá“Ö †Ö¯Ö�Ö “Ö“ÖÖÔ �êú»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê

96

¯ÖÏ×ŸÖ¾µÖŒŸÖß ÃÖ�ú»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö (Per Capita GNI) Æêü †×¬Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †¯Öæ̧ êü ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü. �úÖ ü̧�Ö, ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¯ÖÏ×ŸÖØ²Ö²ÖßŸÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ ŸÖê †¯ÖµÖ¿Öß šü¸üŸÖê. †÷Ö¤üß ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �úÖî™æÓü²Öß�ú ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ¤êü�Öß»Ö ¾µÖŒŸÖß÷ÖŸÖ �ú»µÖÖ�ÖÖ“Öê ×−Ö�éúÂ™ü ´ÖÖ¯Ö †ÖÆêü. �úÖ ü̧�Ö, �ãú™æÓü²ÖÖ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö Æêü ¯Öã̧ êüÃÖê ×¾ÖÂÖ´Ö †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ¸üÖ †ÖÙ£Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ Æêü Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ �ú»µÖÖ�ÖÖ“Öê †×¬Ö�ú “ÖÖÓ÷Ö»Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú †ÖÆêü. ×¾Öª´ÖÖ−Ö †¬µÖµÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧, •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ¸ü�ãú™æÓü²ÖßµÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê †Ö¾ÖÓ™ü−Ö Ã¯ÖÂ™ü¯Ö�Öê ŸµÖÖ�ú›êü ×−Ö¤ìü¿Ö �ú¸üŸÖê �úß, Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖê †×ŸÖ¿ÖµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: †ÖÆüÖ¸ü, ¾Öîª�úßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ×¿Ö�Ö�Ö, ¾ÖÖ ü̧ÃÖÖ ÆüŒ�ú, ±òú´Öß»Öß Æêü»£Ö ÃÖ¾Æìü (NFHS) −ÖãÃÖÖ¸ü ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ´Öã»Öß ÊÖ “ÖÖ¸ǖ Ö™ü †×¬Ö�ú �ãú¯ÖÖê×ÂÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ †Ö×�Ö ´Öã»Öà“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ †Ö•ÖÖ ü̧¯Ö�ÖÖŸÖ 40 ¯Ö™ü †×¬Ö�ú ¤ü¾ÖÖ�ÖÖ−µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. ‹�úÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö�úÖ−Öê Æêü ¤üÖ�Ö¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü �úß, �úÖî™æÓü²Öß�ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ †Ö¾ÖÓ™ü−ÖÖŸÖß»Ö Ø»Ö÷Ö³Öê¤üÖ´Öãôêû Ã¡Öß-³ÖÏæ�ÖÖ“µÖÖ •Öß¾ÖßŸÖ ¤ü¸üÖŸÖ »Ö�Ö�ÖßµÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

�úÖÆüß †¬µÖµÖ−ÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê �úß, •µÖÖ×šü�úÖ�Öß ‘Ö¸üÖŸÖß»Ö Ã¡Öß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ×ÆüÃÃÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ŸÖê£Öê ´Öã»Öà“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ³Öê¤üÖ³Öê¤ü �ú´Öß †ÖÆêü †Ö×�Ö ÛÃ¡ÖµÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †¯ÖŸµÖÖÓ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ †×¬Ö�ú “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ †ÖÆêü, ŸµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“Öê 100% ˆŸ¯Ö®Ö �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ †ÖÆüÖ¸ü×¾ÖÂÖµÖ�ú ÷Ö ü̧•ÖÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ¤üêŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü †¿ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖŸÖ ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ £ÖÖê›üß ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú× ü̧ŸµÖÖ �ú´Öß ×ÆüÃÃÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖêÂÖ�Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ÷Ö¸ü•ÖÖÓ�ú›êü ¾Öôû×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †Ö×�Ö ´Æü�Öæ−Ö“Ö ÷Ö ü̧ß²Ö �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †ÖÆüÖ¸ü ¾Ö †Ö¸üÖê÷µÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖê ¯Öã¹ýÂÖ �ëú¦üßŸÖ šêü¾Ö�µÖÖ¯Öê�ÖÖ •Öê¾ÆüÖ Ã¡Öß �ëú¦üßŸÖ šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ, ŸÖê¾ÆüÖ †×¬Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧ŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ ×−Ö´−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖê£Öê −ÖêÆü´Öß“Ö Ã¡ÖßµÖÖ †Ö×�Ö ´Öã»ÖÖÓ“Öê ×•Ö¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö �ÖÖ»Ö“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †ÃÖŸÖê. Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ �úÖêî™æÓü²Öß�ú ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö †ÃÖ�µÖÖ“Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ¸ü�Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ¯Öî�úß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ´Æü�Ö•Öê Ã¡ÖßµÖÖÓ«üÖ ȩ̂ü �êú»µÖÖ •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú×¸üŸµÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖß»Ö �úÖµÖÖÔ“ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ¤üÖ. •ÖÖôû�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü¯Ö�Ö ÷ÖÖêôûÖ �ú ü̧�Öê, Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÖ�ú �ú¸ü�Öê µÖÖÃÖÖ ü̧�Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ´Öê •Öß ¯ÖÖ»Ö�Ö ¯ÖÖêÂÖ�ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ‹�úÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¯ÖÖÆü�Öß−ÖãÃÖÖ ü̧ ´ÖêÛŒÃÖ�úÖế Ö¬µÖê •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 22.5% Ã¡ÖßµÖÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †Ö×�Ö 7.63% Ã¡ÖßµÖÖ �éúÂÖßŸÖ ü̧ �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö−ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ“µÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ¾Öêôû �úÖ´Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê †−Öǽ ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ²Ö·µÖÖ“Ö¿ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ Ã¡ÖßµÖÖÓ−Öß �úÖî™æÓü²Öß�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß �úÖµÖÔ �ú¸ü�Öê ×−Ö×ÂÖ ü̈ ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê �úÖµÖÔ�Öê¡Ö '“Öã»Ö †Ö×�Ö ´Öã»Ö' µÖÖ¯Öæ̧ üŸÖê“Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû“Ö Ã¡Öß“Öê �úÖµÖÔ ˆ¯Öê�ÖßŸÖ ¾Ö †¯ÖÏ×ŸÖÂšüßŸÖ šü¸üŸÖê. µÖÖÃÖ¾ÖÔ �úÖ¸ü�ÖÖÓ́ Öãôêû Ã¡ÖßµÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ ×−Ö�éúÂ™ü ü̧ÖÆüŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²Ö ȩ̂ü“Ö¤üÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ«üÖ¸êü †Ö�Ö»Öê •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê Æüß ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¯Öã¹ýÂÖ �ëú¦üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •ÖÃÖê, ¿ÖÆü ü̧ß �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ×´Öôû�úŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü ¯ÖÏ×¿Ö�Ö�Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö †Ö×�Ö †Öî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß Æüß ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¯Öã¹ýÂÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ“Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ¤êü�Öß»Ö Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �Ö´ÖŸÖêŸÖß»Ö ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ ü̧ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã¡ÖßµÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ¤ãü²ÖÔ»Ö ÷Ö™üÖŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôû¯ÖµÖÕŸÖ Ã¡ÖßµÖÖÓ“ÖÖ ×−Ö´−Ö ¤ü•ÖÖÔ ÆüÖ ´ÖÓ¤ü †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß ¤ü̧ üÖŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖáŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ •Ö ü̧, Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß× ü̧ŸµÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ †Ö»Öê ŸÖ ü̧“Ö ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

97

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê »ÖÖ³Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ¯Ößœüß¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Öæ ¿Ö�úŸÖß»Ö. ´Æü�Öæ−Ö“Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ“ÖÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“Öê ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ˆ×§üÂ™ü †ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê.

� ´ÖÖ−Ö¾Ö¾ÖÓ¿ÖßµÖ †»¯ÖÃÖÓ�µÖÖÓ�ú, Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ (Ethnic Minority, Indigenous Populations and Poverty) :-

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖŸÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ŸÖß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †Ö�Ö�Öß ‹�ú ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤æü³ÖÖÔ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ�ú¹ý−Ö †»¯ÖÃÖÓ�µÖÖÓ�ú ´ÖÖ−Ö¾Ö¾ÖÓ¿ÖßµÖ ÷Ö™ü †Ö×�Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö›ü»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †×¬Ö�ú ÷ÖÓ³Öß ü̧ ²Ö−Ö»Öß †ÃÖæ−Ö, ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 70 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö, 5000 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ×³Ö®Ö ÷Ö™üÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö 30 �úÖê™üß“µÖÖ ¾Ö ü̧ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû�Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ¸ü�ÖÖÓ́ Öãôêû �úšüß�Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖŸÖÖŸÖß»Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ŸÖß¾ÖÎ ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖŸÖ ×�ÖŸÖ¯ÖŸÖ ¯Ö›ü»Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖß �ãú¯ÖÖêÂÖ�Ö, ×−Ö ü̧�Ö¸üŸÖÖ, ×−Ö�éúÂ™ü †Ö ü̧Öê÷µÖ †Ö×�Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß−Öê ÷ÖÏÃŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö�úÖÓ−Öß †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü �úß, »Öò×™ü−Ö †´Öê×¸ü�êúŸÖß»Ö ´ÖêÛŒÃÖ�úÖế Ö¬µÖê 80% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖŸÖ ×�ÖŸÖ¯ÖŸÖ ¯Ö›ü»Öß †ÖÆêü. ŸÖ¸ü, ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö Ã£ÖÖ×−Ö�êúŸÖ ü̧ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Ö¬µÖê ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �êú¾Öôû 18% †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¯Öê¹ý´Ö¬µÖê Ã£ÖÖ×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 79% †ÃÖæ−Ö Ã£ÖÖ×−Ö�êúŸÖ¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Ö¬µÖê 49.7% †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã̈ üÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾Ö÷ÖÔ¾ÖÖ ü̧ß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖ, �Öã»µÖÖ ¯ÖÏ¾Ö÷ÖÖÔ“µÖÖ (Open) ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ †ãÃÖæ“ÖßŸÖ •ÖÖŸÖß (SC), †−ÖãÃÖæ“ÖßŸÖ •Ö´ÖÖŸÖß (ST) ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ ü̧ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ¾Ö÷ÖáµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾Ö †»¯ÖÃÖÓ�µÖÖÓ�ú ´ÖãÛÃ»Ö´ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷Ö¸üß²Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾Ö ¬ÖÖÙ´Ö�ú ¾Ö÷ÖÔ¾ÖÖ ü̧ß −ÖãÃÖÖ¸ü ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¤æü³ÖÖÔ¾Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 3.6 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 3.6 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾Ö ¬ÖÖÙ´Ö�ú ¯ÖÏ¾Ö÷ÖÖÔ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö

(2004-05) ¯ÖÏ¾Ö÷ÖÔ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¿ÖÆü ü̧ß

ÃÖ¾ÖÔ ØÆü¤æü 28% 27%

†−ÖãÃÖæ“ÖßŸÖ •ÖÖŸÖß / †−ÖãÃÖæ“ÖßŸÖ •Ö´ÖÖŸÖß 41% 46%

‡ŸÖ¸ü ØÆü¤æü 21% 22%

´ÖãÛÃ»Ö´Ö 33% 44%

‡ŸÖ ü̧ 18% 16%

‹�æú�Ö 28% 29%

(Ã¡ÖÖêŸÖ : Prime Minister’s High Level Committee (Headed by Rajindar Sachar) On Social, Economic and Educational Status of Muslim Community of India, Go I (2006 d.)

98

¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ÷Ö™üÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¾Ö¸üß»Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖÖ−Öê ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖß»Ö. ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú �úÖµÖÔ�Îú´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü ü̧�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüßŸÖ.

� ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖµÖÖÔµÖ ( Policy Options) :-

ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ�ú›êü •Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“Öê ×�ÎúµÖÖÓ−¾ÖµÖ−Ö ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯Öãœüß»Ö “ÖÖ¸ü šüôû�ú �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ µÖê£Öê £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¹ýµÖÖ...

1. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ²Ö¤ü»Ö�Öê (Altering the Functional Distribution of Income) :-

¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú †ÖÙ£Ö�ú ¥üÛÂ™ü�úÖê−ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ †ÃÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ¾ÖÖ¤ü �ú ü̧�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê �úß,ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú †¾Ö¸üÖê¬Ö †Ö×�Ö “Öã�úß“µÖÖ ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓÓ́ ÖãôêûúÁÖ´ÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖ Æüß ŸµÖÖ“Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß-¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ¿ÖŒŸÖß«üÖ ȩ̂ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�ú�ÖÖ·µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¸üÖÆüŸÖê. ˆ¤üÖ. ÁÖ×´Ö�ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ“µÖÖ ¤ü²ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ×�ú´ÖÖ−Ö ¾ÖêŸÖ−Ö Æêü ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß-¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖ−Öê šü¹ý ¿Ö�ú�ÖÖ·µÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ¯Öê�ÖÖ �éú¡Öß´Ö× ü̧ŸµÖÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖ ü̧, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß-¯Öæ̧ üü¾Öšü¶Ö«üÖ ȩ̂ü šü¹ý ¿Ö�ú�ÖÖ·µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü Ø�ú´ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ �éú¡Öß´Ö× ü̧ŸµÖÖ �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧, �ú ü̧ ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ, †ÖµÖÖŸÖ ¿Öã»�úÖŸÖ ‘Ö™ü ‡. ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ́ Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ×−Ö´−Ö ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ¸üÖÆüŸÖê. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾Ö÷ÖÔ ÁÖ´ÖÖ»ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü�Ö•Öê“Ö ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †×¬Ö�ú †ÃÖæ−Ö¤êü�Öß»Ö ŸµÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖŸÖ: ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖœæü−Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖê. Æüß ¾ÖÃŸÖæÛÃ£ÖŸÖß µÖÖ ŸÖ£µÖÖ�ú›êü ×−Ö¤ìü¿Ö �ú ü̧ŸÖê �úß, ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖê ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•ÖÖ¾ÖêŸÖ •µÖÖ«üÖ ȩ̂ü ÁÖ´ÖÖ“Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖ Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¾ÆüÖ¾Öß. µÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ´Æü�Öæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖêŸÖ−ÖÖ“Öê ¤ü ü̧ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¿ÖŒŸÖß«üÖ ȩ̂ü ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ †ÃÖÖ¾Öê Ø�ú¾ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾ÖêŸÖ−Ö †−Öã¤üÖ−Ö ªÖ¾Öê. µÖÖˆ»Ö™ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö¸üß»Ö †−Öã¤üÖ−Ö �úÖœæü−Ö ™üÖ�úÖ¾Öê. •µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ÁÖ´ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯ÖßŸÖ �ú¸üŸÖß»Ö †Ö×�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ‹�Óú¤ü̧ ü ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃŸÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. •µÖÖ´Öãôêû ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ‹ê¾Ö•Öß ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´Öôêû»Ö. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê †Ö�Öæ−Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖê. †£ÖÖÔŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ¯Öêœü¶ÖÓ�ú›æü−Ö ×´Öôû�ÖÖ¸üÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ¤êü¿Ö¯Ö ü̧Ÿ¾Öê ×³Ö®Ö †ÃÖê»Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ, �úÖÆüß ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ“Ö †¯Öê�ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

2. ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ´ÖÖ»Ö�úß“µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ¯Öã−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ (Modifying the Size Distribution through Progressive Redistribution of Asset Ownership) :-²ÖÆãŸÖÖÓ¿Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖ¸ü�Ö ´Æü�Ö•Öê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¾ÖÂÖ´Ö †Ö×�Ö �ëú¦üß�éúŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“ÖÖ †Ö�éúŸÖß²ÖÓ¬Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö 20% ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 50% †×¬Ö�ú

99

¾ÖÖ™üÖ �úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ“Öê ´Öãôû �úÖ ü̧�Ö ŸµÖÖ 20% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê �ú¤üÖ×“ÖŸÖ 90% ¯Öê�ÖÖ ¤êü�Öß»Ö †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú †Ö×�Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ �êú¾Öôû ³ÖÖîŸÖß�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö×�Ö ³Öǽ Öß“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ¸ü, ×¾Ö¢ÖßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö×�Ö (“ÖÖÓ÷Ö»Öê ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö) ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤êü�Öß»Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÖÆêü. •µÖÖ×šü�úÖ�Öß ³ÖÖîŸÖß�ú †Ö×�Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö¸üß»Ö ´ÖÖ»Ö�úß †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ëú¦üß�éúŸÖ †ÖÆêü ŸÖê£Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¤üÖ× ü̧¦üµÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß �êú¾Öôû ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬Öß»Ö ¤ãü¹ýÃŸÖß ¯Öã̧ êü¿Öß −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ´ÖÖ»Ö�úß“µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ¯Öã−ÖÙ¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ«üÖ¸êü ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ‘Ö›æü−Ö †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †Ö�Ö�Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÖÆêü. µÖÖ“Öê ‹�ú ˆ¢Ö´Ö ˆ¤üÖÆü¸ü�Ö ´Æü�Ö•Öê '³Öǽ Öß ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ'. ³ÖæÃÖã¬ÖÖ¸ü�Öê“ÖÖ ´Öã�µÖ ˆ§êü¿Ö �ãúôû �úÖÃ¡Ö�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ †»¯Ö ³Öæ¬ÖÖ ü̧�ú ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖáŸÖ �ú ü̧�Öê ÆüÖ †ÖÆêü. •µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´Öôêû»Ö †Ö×�Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ÷Ö™üÖ“Öê •Öê ´Öã�µÖ ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ †ÖÆêü ŸÖê ´Æü�Ö•Öê ŸÖê£Öß»Ö ‹�æú�Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ̄ Öî�úß 70% ŸÖê 80% ÷Ö¸üß²Ö Æêü ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö µÖÖ¥üÂ™üß−Öê ŸÖê£Öê ³ÖæÃÖã¬ÖÖ¸ü�Öê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾ÖÖ¤üÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ Æüß ²ÖÖ²Ö ÃÖã̈ üÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú †¾Ö¸üÖê¬Ö ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖ ×¾Ö¹ý¯Ö�ÖÖ´Öãôêû (Price Distribution) •Ö ü̧, †»¯Ö³Öæ¬ÖÖ ü̧�ú ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öß �éúÂÖß †Ö¤üÖ−ÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ (•ÖÃÖê,�éúÂÖß ¯ÖÏŸµÖµÖ, �ÖŸÖê, ²ÖßµÖÖ�Öê, ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×�Ö �éúÂÖß ×¾ÖÂÖµÖ ×¿Ö�Ö�Ö) ¯ÖÖêÆü“Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ³ÖæÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯Öã−ÖÙ¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê ¤ãü²ÖÔ»Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö šü ȩ̂ü»Ö. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö †Ö×�Ö ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ”ûÖê™üÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ¾Ö �úÖ ü̧Ö÷Öß ü̧ ¾Ö÷ÖÔ µÖÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö (ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“µÖÖ ¤ü ü̧ÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö) �ú¹ý−Ö ×¤ü»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ×´Öôû�µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¾ÖÖœæü−Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ †×¬Ö�ú −ÖÖê�ú·µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖß»Ö. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö �úÖî¿Ö»µÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“µÖÖ ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê †Ö�Ö�Öß ‹�ú ˆ¤üÖÆü̧ ü�Ö †ÖÆêü. †Ö×�Ö ´Æü�Öæ−Ö“Ö †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖß �Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö †Ö�Ö�µÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü�Öæ−Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü ¿Öî�Ö×�Ö�ú ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�µÖÖ“Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †ÃÖÖ¾Öê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖß»Ö Æüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß“Öß ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¾µÖæÆü×−ÖŸÖß †ÖÆêü. •Öß •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Æü¾ÖÖ»ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †¬ÖÖȩ̂ êü×�ÖŸÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

3. ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö ü̧ß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö �ú ü̧ ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß«üÖ ȩ̂ü ˆ““Ö ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ß»Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧ (‘Ö™ü) �ú ü̧�Öê :-

�úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ŸÖôûÖŸÖß»Ö 40% »ÖÖê�úÖÓ“Öê •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü�µÖÖÃÖÖšüß •Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖê ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã¡ÖÖêŸÖ †ÃÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾Ö¢ÖÖ“Öê ‹�ú ´Öã�µÖ Ã¡ÖÖêŸÖ ´Æü�Ö•Öê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö †Ö×�Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö �ú ü̧ ÆüÖêµÖ. ¯ÖÏ÷ÖŸÖß×¿Ö»Ö �ú ü̧Ö“ÖÖ ³ÖÖ¸ü ÆüÖ ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ÁÖß´ÖÓŸÖÖÓ¾Ö ü̧ †×¬Ö�ú ¯Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆ““Ö ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ß»Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ‘Ö›æü−Ö †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧«üÖ ȩ̂ü †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü �ú¸üÖ¸üÖê̄ Ö�Ö �ú ü̧Ö¾ÖêŸÖ �úß, •µÖÖ´Öãôêû �ú¸üÖÓ“ÖÖ †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ³ÖÖ ü̧ ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖ¾Ö ü̧ ¯Ö›üÖ¾ÖÖ. µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö ü̧ß»Ö �ú ü̧, �Óú¯Ö−Öß �ú¸ü, ¾ÖÖ ü̧ÃÖÖ ÆüŒ�ú �ú ü̧ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö �ú ü̧ÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÃÖÖ¾Öê †Ö×�Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö×¸üŸµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ×−Ö´−Ö ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸üß»Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�Ö (¾ÖÖœü) �ú ü̧�µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †ÃÖÖ¾Öê.

100

4. ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧�Ö ¤êü�Öß †Ö×�Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ / ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü (Direct Transfer Payment and the Public Provision of Goods and Services) :-

ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ �ú¸ü ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓÃÖÖšüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü �ú¸ü�Öê Æêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê �Ö´ÖŸÖÖ×¬ÖÛÂšüŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. µÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö •ÖÃÖê, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ¿ÖÆü¸üÖ“µÖÖ ÃÖ¸üÆü§üß »Ö÷ÖŸÖ“µÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öê ¯ÖÏ�ú»¯Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¿ÖÖôûÖ, ¯Öæ¾ÖÔ¿ÖÖ»ÖêµÖ ¯ÖÖêÂÖ�Ö ÃÖÆüÖµµÖ�ú �úÖµÖÔ�Îú´Ö, ¤ãü÷ÖỐ Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß Ã¾Ö“”û ¯ÖÖ�µÖÖ“Öß †Ö×�Ö ×¾ÖªæŸÖß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü, ¿ÖÆü ü̧ß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧�Ö ¤êü�Öß †Ö×�Ö †−Öæ¤üÖ−ÖÖŸÖß»Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö, †®Ö ÃÖã̧ ü�ÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸ü�Ö †Ö×�Ö †−Öã¤üÖ−Ö Æêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê †ŸµÖÖ×¬Ö�ú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß šü¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸÖê �úÖôû•Öß¯Öæ¾ÖÔ�ú †Ö�Ö»Öê»Öê †ÃÖÖ¾ÖêŸÖ. µÖÖ¥üÂ™üß−Öê ¯Öãœüß»Ö “ÖÖ ü̧ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ¾Ö ü̧ »Ö�Ö ¤êü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ¯Ö×Æü»Öê ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏÆüÖ¸ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß“Öß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê •Öê¾ÆüÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖê¾ÆüÖ ŸÖê �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÷Ö¸üß²Ö †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü“Ö ¾Öôû×¾Ö�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ“Öê •Öê »ÖÖ³Ö¬ÖÖ¸ü�ú †ÖÆêüŸÖ ŸÖê †−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú¯Ö�Öê ŸµÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †Ö¯Ö�ÖÖ»ÖÖ ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßŸÖ �ú ü̧ÖµÖ“Öê −ÖÖÆüß ¾ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ †»¯ÖÃÖÓŸÖÖêÂÖß ²Ö−Ö¾ÖÖµÖ“Öê −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ŸµÖÖÓ−Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ−ÖÖ ¬ÖîµÖÔ ¾ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖã̧ ü�ÖÖŸ´Ö�ú �ú¾Ö“Ö (Safety Net) ÃÖã̈ üÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ×ŸÖÃÖ ȩ̂ü ´Æü�Ö•Öê •Öê »ÖÖê�ú ¯ÖµÖÖÔµÖß †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú× ü̧ŸµÖÖ ¾µÖÃŸÖ †ÖÆêüŸÖ. †¿ÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖáŸÖ ÆüÖêŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê †Ö×�Ö †ÓŸÖß´Ö ´Æü�Ö•Öê ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú �úÖµÖÔ�ú´Ö Æêü −ÖêÆü´Öß“Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖê¢Ö¸üÖÓ“µÖÖ ÃÖÓŸÖÖ¯ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Öê �úšüß�Ö ¯Ö×¸üÁÖ´Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ¸êüÂÖê“µÖÖ •Öê ±úÖ ü̧ ¾Ö¸ü −ÖÖÆüßŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öæ−Ö ‘µÖÖ¾Öê. 3.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :-

1. ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú †Ö×�Ö �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ±ú ü̧�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. ŸÖã́ Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, µÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸÖß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †×¬Ö�ú ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÖÆêü ? Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

2. ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ¤üÖ× ü̧¦üµÖ †ÓŸÖ¸ü ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? Æüß ´ÖÖ¯Öê µÖã.‹−Ö.›üß.¯Öß.“µÖÖ (UNDP) ´ÖÖ−Ö¾Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö (HPI) �úÃÖê ×³Ö®Ö †ÖÆêü ?

3. ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ÷Ö™üÖ“Öß ´Öã»Ö³ÖæŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê / »Ö�Ö�Öê �úÖê�ÖŸÖß †ÖÆêüŸÖ ? Æüß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ �ëú¦üßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾µÖæÆü×−ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ²Ö§ü»Ö †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ �úÖµÖ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖŸÖ ?

4. �ãú—Ö−Öê™üÃÖ“Öß ˆ»Ö™üµÖÖ µÖã (U) †Ö�úÖ ü̧Ö“Öß ¯Ö×¸ü�ú»¯Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ŸµÖÖÓ“Öß ˆ¯ÖµÖãŒŸÖŸÖÖ ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖÓ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú ü̧Ö.

5. »ÖÖò̧ êü−ÃÖ ¾Ö�Îú †Ö×�Ö ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú µÖÖ´Ö¬µÖê �úÖµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü ? ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê“Öê ŸÖê ÃÖÖ¸üÖÓ¿ÖÖŸ´Ö�ú ´ÖÖ¯Ö �úÃÖê †ÖÆêü Æêü �úÖÆüß ˆ¤üÖÆü ü̧�ÖÖÓ«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

6. "÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß †Ö×�Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“Öê †×¬Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Æüß ¤üÖê−Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê †Ö¾Ö¿µÖ�ú¯Ö�Öê ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü×¾Ö¸üÖê¬Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ." µÖÖ ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö�ú-²ÖÖ¬Ö�ú “Ö“ÖÖÔ �ú ü̧Ö †Ö×�Ö ŸÖã́ Ö“Öê ´ÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

101

7. �úÖê�ÖŸµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ¤üÖ× ü̧¦üµÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê †×¬Ö�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú ×ÃÖ¨ šü ü̧ŸÖÖŸÖ ? 8. "×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö †Ö×�Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß Æüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú

†ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ßÆüß ¯Öã̧ êü¿Öß †™ü −ÖÖÆüß" µÖÖ ×¾Ö¬ÖÖ−ÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ �ú ü̧Ö. 9. †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖ ÃÖ�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú

¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−Ö ¾Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧ ‘Ö›æü−Ö †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ“µÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö“Öß “ÖÖî�ú™ü ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö. ŸÖã́ Ö“µÖÖ ´ÖŸÖê, ŸµÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸÖß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö¯Ö�Öê †ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ¾Ö �úÖê�ÖŸÖß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ¯Ö�Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú −ÖÖÆüß ?

10. 2020 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ×−Ö´ÖãÔ»Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖã́ Æüß �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú¿Öß �ú ü̧Ö»Ö ?

3.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�Öê Æêü ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓÃÖ´ÖÖȩ̂ üß»Ö ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, Æêü �úÖµÖÔ ŸÖê¾Öœêü“Ö ¤ãüÂ�ú ü̧ ¾ÖÖ �úšüß�Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê †ÖÆêü. ŸÖê¾ÆüÖ µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ̄ ÖÏŸÖ †×¬Ö�ú µÖ¿ÖÃ¾Öß¯Ö�Öê ¯ÖÖêÆü“Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ¾Ö ü̧ ˆ»»Öê×�Ö»Öê»µÖÖ “ÖÖ ü̧ ÃŸÖ¸üÖÓ̄ Öî�úß �êú¾Öôû ‹�úÖ“Ö ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú¸ü�Öê ¯Öã̧ êüÃÖê −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, ‹�úÖ“Ö ¾Öêôûß “ÖÖ ü̧Æüß ÃŸÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü, ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ÖÓ−ÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öß µÖ¿ÖÃ¾Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �ú¸ü�µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´Æü�Ö•Öê µÖÖ¥üÂ™üß−Öê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2000 ´Ö¬µÖê ÃÖÓµÖæŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü ÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ −µÖæµÖÖò�Ôú µÖê£Öß»Ö ²Öîšü�úßŸÖ 'ÃÖÆüÃ¡Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ »Ö�ÖÖ“Öê' (Millenium Development Goals) ‘ÖÖêÂÖ�ÖÖ¯Ö¡Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö¸ü 8 ´Öã�µÖ »Ö�Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ¯Ö×Æü»Öê“Ö »Ö�Ö Æêü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †Ö×�Ö ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ ü̧ 2015 ¯ÖµÖÕŸÖ 1990 “µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †¬µÖÖÔŸÖ �ú´Öß �ú¸�Öê Æêü †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÃÖÓµÖæŒŸÖ ¸üÖÂ™Òü ÃÖÓ‘ÖÖ�ú›æü−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÃÖÆü�úÖµÖÔ �ú¸ü�Öê Æêü ¤êü�Öß»Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêü. †Ó×ŸÖ´ÖŸÖ: ¤üÖ×¸ü¦üµÖ †Ö×�Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Æüß ´ÖÖ−Ö¾Öß �ú»µÖÖ�ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»Öê»Öß ‹�ú �úß›ü †ÖÆêü. ŸÖß ÃÖ´Öæôû −ÖÂ™ü �ú ü̧ÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÏµÖŸ−Ö“Ö ¯Öã̧ êüÃÖê šü¸ü�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�úŸÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÖÆêü.

3.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :-

1. »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�Îú - ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü ŸÖÓ¡Ö ´Æü�Ö•Öê »ÖÖò̧ ê−—Ö ¾Ö�Îú.

2. ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú - ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ´ÖÖê•Ö�µÖÖ“Öê ÁÖêÂšü ´ÖÖ¯Ö ´Æü�Ö•Öê ×÷Ö−Öß ÷Öã�ÖÖÓ�ú 3. ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ - •µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ÷Ö¸ü•ÖÖÆüß ¯Öæ�ÖÔ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖê ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ¥üÛÂ™ü−Öê

¤üÖ×¸ü¦üµÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

102

3.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ÷ÖÏÓ£Ö ÃÖæ“Öß :-

1. United Nations, (1994), International Conference on

Population and Development : Programme of Action,

NewYork : United Nations, P.P. 3.11,3.13

2. Todero, M.P. & Smith S.C. (2006), Economic Development,

Person Addson : Wesley, Ch.5

3. Mekay, Andrew (2002), Inequality Briffing, Paper No.1

4. Fields, G.S. (1980), Poverty, Inequality and Development,

Cambridge : Cambridge Uni Press, P.P.46-56

5. Kuznets, Simon (1955), Economic Growth and Income

Inequality : American Economic Review-45

6. Anand S. and Kanbur, S.M.R. (1993), The Kuznets Process

and the inequality-development relationship: Journal of

Development Economics 40 : 25-42.

7. Toderao, M.P. and Smith. S.C. (2006), Economic

Development Wesley : Person Addison

8. Dev S. Mahendra (2011), Inclusive Growth in India, Oxford

India Papaerbook, 2nd Edition

9. Heshmati, Almas (2004), Inequalities and their

Measurement, IZA DP No.1219

10. Myrdal, Gunnar (1974), What is Development ? Journal of

Economic Issues Vol. VIII No.4

11. Cowell, F.A. (2007), Measureing Inequality,

http://darp.lse.uk/MI3

12. Litchfiels, J.A. (1999), Inequality : Methods and Tools:

http”//www.worldbank.org/ poverty/inequality/index/html.

13. Fields, G.S. (1980), Poverty, Inequality and Development

Cambridge : Cambridge Uni Press.

14. Kuznets, Simon (1963), Qualitative Aspects of Economics

Grrowth of Nations : Distribution of Income by Size :

Economic Development and Cultural Change.

15. Sen, A.K. (1973), On Economic Inequality, London :

Oxford Uni. Press.

103

‘Ö™ü�ú -4 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ


4.2.1 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ 4.2.2 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Öé¬¤üß - ³ÖæŸÖ. ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ 4.2.3 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ 4.2.4 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö •Ö−Ö−Ö¤ü̧ üÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê

4.2.5 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê²ÖÖ²ÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖŸÖ×³Ö®ÖŸÖÖ. 4.2.6 ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö. 4.2.7 Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ 4.2.8 Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ : ™üÖê›üÖ ȩ̂ü“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö. 4.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 4.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 4.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 4.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß 4.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö 4.0 ˆ×§üÂ™êü :-

1. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“Öê ‘Ö™ü�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 2. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾Öé¬¤üß Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 3. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÖÛ�Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ×™ü�úÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 4. ̂ ““Ö •Ö−Ö−Ö¤ü̧ üÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê ×¾Ö¿Ö¤ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 5. −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ †Ö×�Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 6. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ™üÖê›üÖȩ̂ üÖê“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ‡ŸÖ¸ü †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ−ÖÖ •Ö−´Ö ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. �úÖ ü̧�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß²Ö¸üÖê²Ö¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖ •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ‡ŸÖ ü̧ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÆüüß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸üÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¤êü¿Ö¯Ö¸üŸ¾Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú “Öß−Ö“ÖÖ ¾Ö ¤ãüÃÖ¸üÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü “Öß−Ö¯Öê�ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ “Öß−Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ −ÖÖ�úÖ¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ´ÖÖ»£ÖÃÖ, −ÖÖê™êüÃ™üß−Ö, �úÖ»ÖÔ ÃÖòŒÃÖ ÃÖß.¯Öß.

104

²»ÖÖ�ú¸ü ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ¸ü ŸÖ–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ˆ÷ÖÏ ¹ý¯Ö ¬ÖÖ¸ü�Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ �úÖ ü̧�ÖÖÓÃÖÖšüß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê ŸµÖÖ´Ö¬Öæ−Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÖÆêü. ´Æü�Öæ−Ö −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¤æ̧ ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú ü̧Ö¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü Æêü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖÓÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ´Öã�µÖŸ¾Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. †Ö¯Ö�Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Öé¬¤üß, ³ÖæŸÖ, ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö, ˆ““Ö •Ö−Ö−Ö¤ü̧ üÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê, Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�Ö, −ÖÖ÷Ö ü̧ß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, ™üÖê›üÖ ȩ̂ü“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¾Ö ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †³µÖÖÃÖ�ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ. 4.2 ×¾ÖÂÖµÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- 4.2.1 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×³ÖÂÖ�Ö Ã¾Ö¹ý¯Ö ¬ÖÖ¸ü�Ö �ú¸üßŸÖ †ÖÆêü •ÖÖÃŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü�ÖÖ ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ‹�ú †×¾Ö³ÖÖ•µÖ ‘Ö™ü�ú ²Ö−Ö»µÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖã�ÖÃÖÖê‡Ô¾Ö ü̧ ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ −ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ŸÖ¸üß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. »ÖÖêÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß,¯ÖÏ“ÖÓ›ü ÷Ö¤üá ¤ãü×ÂÖŸÖ Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, ¤ãü×ÂÖŸÖ ¯ÖÖ�Öß ‡ŸµÖÖ¤üß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ �úÖÆüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ−ÖÖ“Ö ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ •µÖÖ šüôû�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖÏÖ´Ö�Öê.

� ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ :- ´ÖÖ�ÖÃÖÖ“µÖÖ ¤îü−Ö×¤ü−Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖ •µÖÖ •µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üà“ÖÖ ÃÖ²ÖÓ¬Ö µÖêŸÖÖê ŸµÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÷ÖÖêÂ™üß ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿ÖÖ−Öê ŸµÖÖ“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ †ÓŸÖ³ÖæÔŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ˆ¤üÖ: †®Ö. ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖÃÖ, �ú¸ü´Ö�Öã�úß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê, ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê, ×¿Ö�Ö�Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, †Ö¸üÖê÷µÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ‡. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾Ö ¤ü•ÖÖÔ ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖŸÖ. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ —Ö¯ÖÖ™üµÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ �ÖÖ»ÖÖ¾Ö�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê �úÖ¸ü�Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ ¾ÖÖ™êü�ú¸üß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö •Ö¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ¾Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ´ÖÓ¤ü †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †®Ö¬ÖÖ−µÖ ¯ÖÖ�Öß, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ, �ú¸ü´Ö�Öæ�úß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê †Ö¸üÖê÷µÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÃÖã¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‡ŸµÖÖ¤üß“Öß �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�µÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

� ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- »ÖÖêê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ÆüÖê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �ú¸ü�ÖÖ¸üÖ ‹�ú ¯ÖḮ Öã�Ö ‘Ö™ü�ú †ÃÖŸÖÖê †Ö×�Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ŸÖß, †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Ö�ú ¤ü•ÖÖÔ, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÛÃ£ÖŸÖß µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ µÖÖ ¯ÖÖ“ÖÆüß ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÃÖãÃÖÓ¾ÖÖ¤ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê �úÖµÖì ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü�Ö•Öê“Öê ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü †×¬Ö�ú —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

105

� ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üµÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ÷Ö¸ü•ÖÖÆüß ¾ÖÖœæü »ÖÖ÷Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖ ¾Ö−ÖÃ¯ÖŸÖß ¾Ö ×¯Ö�µÖÖ“Öê ¯ÖÖ�Öß µÖÖÓ“ÖÖ ŸÖ¸ü ŸÖã™ü¾Ö›üÖ •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖ †ÖÆêü“Ö ¯Ö�Ö ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü ‘Ö ü̧÷ÖãŸÖß ‡Ó¬Ö−ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö�ÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú »ÖÖ�æú›ü ¾Ö �Ö×−Ö•Ö ŸÖê»Ö Ø�ú¾ÖÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾ÖÖµÖæ µÖÖÓ“ÖÖÆüß ŸÖã™ü¾Ö›üÖ ³ÖÖÃÖæ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ •ÖÓ÷Ö»ÖŸÖÖê›ü �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. •ÖÓ÷Ö»ÖŸÖÖê›üß´Öãôêû ¯Ö•ÖÔ−µÖ¾ÖéÂ™üß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ¤ãüÂ�úÖôûÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê �Ö×−Ö•Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß, �Ö×−Ö•ÖŸÖê»Ö, ¾Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ ³ÖÖÃÖæ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü.

� ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ¤ü•ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ´ÖÖ�ÖÃÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖ¸üß¤êü�Öß»Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ŸÖ·Æê−Öê ¯Öæ�ÖÔ ¾ÆüÖ¾µÖÖŸÖ †¿Öß †¯Öê�ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ´ÖÖ�ÖÃÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. •µÖÖ¾Öêôûß •ÖÖÃŸÖ �úÂ™ü �ú¹ý−ÖÆüß ´ÖÖ�ÖÃÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ¾Öêôûß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ−Öê, ¬Ö´ÖÖÔ−Öê ÃÖÓÃ�éúŸÖß−Öê ¾Ö �úÖµÖªÖ−Öê ‘ÖÖ»Öæ−Ö ×¤ü»Öê»Öß ²ÖÓ¬Ö−Öê —Öã÷ÖÖ¹ý−Ö ¤êü‰ú−Ö ´Ö−ÖãÂµÖ †−Öî×ŸÖ�ú ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ¾ÖÖœüŸÖß ÷Öã−Æêü÷ÖÖ ü̧ß, ¤Óü÷Öê, ¬ÖÖÙ´Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú †ÃÖÓŸÖÖêÂÖ, ‡. ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖê ²Öê�úÖ¸üß´Öãôêû ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ´Öãôêû †ÃÖÓŸÖÖêÂÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÖÓÃ�éúŸÖß�ú ¤ü•ÖÖÔ ‘ÖÃÖ¹ý−Ö †×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ“Öê ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö ü̧�Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

� ¯ÖÏ¤ãüÂÖ�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ Æü¾ÖÖ ¯ÖÖ�Öß µÖÖÓ“µÖ ¯ÖÏ¤ãüÂÖ�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²Öê�úÖ¸üÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ ŸÖê ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ¿ÖÆü̧ üÖ�ú›êü ¬ÖÖ¾Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê£Öê ÷Ö¤üá ¾ÖÖœæü−Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¿ÖÆü̧ üÖ“µÖÖ †¾ÖŸÖß³ÖÖê¾ÖŸÖß ²Ö�úÖ»Ö ¾ÖÃŸµÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¯ÖÏ¤æÂÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¾ÖÖœü�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ´Öã�µÖŸÖ:ü †®Ö,¾ÖÃ¡Ö ¾Ö ×−Ö¾ÖÖ·µÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

4.2.2 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Öé¬¤üß :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü �Öã̄ Ö“Ö ´ÖÖêšüÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ †Ö�úÖ ü̧Ö¾Ö¹ý−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ¸üÖ �Îú´ÖÖÓ�ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ “Öß−Ö“ÖÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †ÃÖê †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü¸üÖ¯Öê�ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸ü ˆ““Ö †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ‹�æú�Ö �Öê¡Ö±úôûÖ¯Öî�úß 2.4 ™üŒ�êú ³Öǽ Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ™üµÖÖ»ÖÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü, ŸÖ ü̧ •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê̄ Öî�úß 17% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¤êü¿Ö �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£Ö¾ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †ÃÖÖê ŸµÖÖ´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêµÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ¤ãüÆêü¸üß ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ÆüÖê�ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü †÷Ö¸ü ‘Ö™ü µÖÖ“Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü ¯Ö�Ö �úÖÆüß ¾Öêôêû»ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´Æü�Öæ−Ö ˆ³Öß ü̧ÖÆüŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ †›ü£ÖôûÖ šü¸üŸÖê. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ¯Ö×Æü»Öß ¯Ö ü̈üŸÖ¿Öß¸ü ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß 1881 ´Ö¬µÖê —ÖÖ»Öß ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ¤ü ü̧ ¤üÆüÖ ¾ÖÂÖÖÔ−ÖÓŸÖ ü̧ ×−ÖµÖ×´ÖŸÖ¯Ö�Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ×¿Ö¸ü÷Ö�ÖŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

106

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 4.1 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¾Öé¬¤üß¤ü ü̧

•Ö−Ö÷Ö�Ö−ÖÖ ¾ÖÂÖì »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ (�úÖê™üß)

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¾ÖÖœü/‘Ö™ü

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¿Öê�ú›üÖ

¾ÖÖœü/‘Ö™ü

1891 23.6 -- --

1901 23.6 0.0 0.0

1911 25.2 + 1.6 + 5.7

1921 25.1 -0.1 - 0.3

1931 27.9 + 2.8 +11.0

1941 31.9 + 4.0 + 14.2

1951 36.1 + 4.2 +13.3

1961 43.9 + 7.8 + 21.5

1971 54.8 + 10.9 +24.8

1981 68.3 +13.5 +24.7

1991 84.4 + 16.1 +23.5

2001 102.7 + 18.3 +21.3

2011 121.2 + 18.1 +17.7

(SourceSourceSourceSource : Census of India 2011) ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö¡Ö�úÖ¾Ö¹ý−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×�úŸÖß ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾Ö ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü Æêü »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê 1891 ÃÖÖ»Öß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 23.6 �úÖê™üß ÆüÖêŸÖß ŸÖß ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ •Ö¾Öôû•Ö¾Öôû 75 ¾ÖÂÖì »ÖÖ÷Ö»Öß ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ´ÖÖ¡Ö ŸÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¤ãü¯¯Ö™ü —ÖÖ»Öß ¤üÆüÖ ¾ÖÂÖÖÕ−Öß 5 ™üŒŒµÖÖ“µÖÖ ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö ¾ÖÖœü»Öß. 1921 ´Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß ŸµÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö ÃÖÖ£Öß“Öê ¸üÖê÷Ö, ´ÖÆüÖ¯Öæ̧ ü †¾ÖÂÖÔ�Ö ‡ŸµÖÖ¤üß´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü»Öß. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ´Æü�Öæ−Ö 1921 Æêü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ´ÖÆüÖ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ“Öê ¾ÖÂÖÔ ´Æü�Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê 1929 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö •Ö−´Ö¯ÖḮ ÖÖ�Ö †Ö×�Ö ´ÖéŸµÖǣ ÖḮ ÖÖ�Ö ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖê µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ˆ““Ö ´ÖéŸµÖã¤ü¸üÖ´Öãôêû ü̧Öê�Ö»Öê ÷Öê»Öê ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ±úŒŸÖ 1.5 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß.

107

1921 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 25.1 �úÖê™üß ÆüÖêŸÖß ŸÖß 1951 ´Ö¬µÖê 36.1 �úÖê™üß —ÖÖ»Öß. ´Æü�Ö•Öê µÖÖ ŸÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ •ÖÖ¾Öôû•Ö¾Öôû 11.0 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœü»Öß µÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¤ü ü̧ 1.22 ™üŒ�êú ‹¾ÖœüÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ �úÖôûÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖê�µÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖ¸ü�Ö ´Æü�Ö•Öê µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸ü 49 ¾Ö¹ý−Ö 27 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»ÖÖ ¯Ö Ó̧üŸÖã •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß −ÖÖÆüß. µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¯»Öê÷Ö, ´Ö»Öê×¸üµÖÖ, ¤êü¾Öß µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ü̧Öê÷ÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ−Öê ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß. µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯ÖµÖÖŸÖ ×¤üÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. 1951 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 36.1 �úÖê™üß ÆüÖêŸÖß. ŸÖß 1981 ´Ö¬µÖê 68.3 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß. ´Æü�Ö•Öê µÖÖ ŸÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 32.2 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœü»Öß. µÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¤ü ü̧ ¾ÖÖÙÂÖ�ú 2.14 ™üŒ�êú ÆüÖêŸÖÖ. ´Æü�Ö•Öê µÖÖ¯Öæ¾Öá“µÖÖ ŸÖßÃÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ“µÖÖ ŸÖÖê •Ö¾Öôû•Ö¾Öôû ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö, ÆüÖòÛÃ¯Ö™ü»Ö“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü, †ÖîÂÖ¬Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾ÖÖœü ‡ŸµÖÖ¤üßÓ́ Öãôêû µÖÖ�úÖôûÖŸÖ ´ÖéŸµÖã¤ü̧ ü 15 ¯ÖµÖÕŸÖ ‘Ö™ü»ÖÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ µÖÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö •Ö−´Ö¤ü ü̧ ´ÖÖ¡Ö 40 ¾Ö¹ý−Ö 37 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Ö•Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ Ã±úÖê™ü —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸üÆüß 1981 ŸÖê 1991 µÖÖ�úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¤ü¸ü 2.11 †ÃÖÖ ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¸üÖ×Æü»ÖÖ. µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ •Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ŸÖß •Ö¯ÖÖ−Ö“µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖß. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 1991 ŸÖê 2001 µÖÖ�úÖôûÖŸÖ 18.03 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœü»Öß. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ¤ü ü̧ µÖÖ �úÖôûÖŸÖ 1.93 ÆüÖêŸÖÖ. ÃÖ−Ö 2011 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æßü 121.2 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß 2001 “µÖÖ •Ö−Ö÷Ö�Ö−Öê“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 18.1 �úÖê™üà−Öß ¾ÖÖœü»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ´ÖÖ¡Ö �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

4.2.3 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ (Theories of Population):- †) ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ :-

£ÖÖò́ ÖÃÖ ¸üÖ²Ö™Ôü ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ •Ö−´Ö 14 ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 1766 ´Ö¬µÖê —ÖÖ»Öê. �êêúÓ×²ÖÎ•Ö“µÖÖ ×¡Ö—ÖÃÖ �úÖò»Öê•Ö´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“Öê ×¿Ö�Ö�Ö —ÖÖ»Öê. ‡ÔÃ™ü ‡Ó×›üµÖÖ �Óú¯Ö−Öß“µÖÖ Æêü»Ö²Ö ü̧ß �úÖò»Öê•Ö´Ö¬µÖê ŸÖê ¸üÖ•Ö�úßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ¯ÖÏÖê±êúÃÖ ü̧ ´Æü�Öæ−Ö ×−ÖµÖãŒŸÖ —ÖÖ»Öê. •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ÃÖŸÖ¸ü ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ †ÖŸÖ“Ö ´Æü�Ö•Öê 1834 ÃÖÖ»Öß ŸµÖÖÓ“Öê ×−Ö¬Ö−Ö —ÖÖ»Öê. 1798 ´Ö¬µÖê ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¾Ö ü̧ß»Ö ×−Ö²ÖÓ¬Ö ¯ÖÏ£Ö´ÖŸÖ: ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ¿ÖßÂÖÔ�ú ÆüÖêŸÖê An Essay on the principle of population asit affects the future improvement of society ÆüÖ ×−Ö²ÖÓ¬Ö ŸµÖÖÓ−Öß ×−Ö−ÖÖ¾Öß ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü �êú»ÖÖ �úÖ¸ü�Ö µÖÖ´Öãôêû ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¯ÖÏ�ÖÖê³ÖÖ“Öß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×³ÖŸÖß ¾ÖÖ™üŸÖ ÆüÖêŸÖß.µÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ ÆêüŸÖæ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ×¾Ö»µÖ´Ö ÷ÖÖò›ü×¾Ö−Ö µÖÖ ‡Ó÷ÖÏ•Ö »Öê�Ö�ú ¾Ö ŸÖŸ¾Ö–Ö ŸÖÃÖê“Ö �úÖò›ü¸üÃÖê™ü µÖÖ ±Ïëú“Ö ÷Ö×�ÖŸÖ–Ö ¾Ö †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖã¢Ö¸ü ¤êü�Öê ŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖ/An Essay on the Principle of population µÖÖ ÃÖÓ×�Ö¯ŸÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê“Ö ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬Ö ÃÖã̄ ÖÏ×ÃÖ¬¤ü †ÖÆêü. µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ‹ê×ŸÖÆü×ÃÖ�ú ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê �úÖò›ü ü̧ÃÖê™ü ¾Ö ÷ÖÖò›ü×¾Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧Ö×¾Ö¹ý¬¤ü µÖãÛŒŸÖ¾ÖÖ¤ü �êú»Öê»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê ×−Ö¾ÖÖÔÆü ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü�ÖÖ¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æêü ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê �úÖ¸ü�Ö †ÃÖæ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß»ÖÖ µÖÖ´Öãôêû †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü 1803 ´Ö¬µÖê

108

´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ¤ãüÃÖ¸üß †Ö¾Öé¢Öß ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü �êú»Öß µÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ÃÖÖÓÛ�µÖ�úßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öß †Ö×¬Ö�ú ³Ö¸ü ‘ÖÖŸÖ»Öß. ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ³Öê™üß ×¤ü»µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¾Ö¸üß»Ö ×»Ö�ÖÖ�ÖÖ“Öê †Ö�Ö�Öß ÃÖ�ÖÖê»Ö †¬µÖµÖ−Ö �êú»Öê ¾Ö 1826 ´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−Ö²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ÃÖã¬ÖÖ¸üßŸÖ †Ö¾ÖéŸÖß †Ö»Öß.

� ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÷ÖéÆüßŸÖ ŸÖŸ¾Öê :- 1) ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ †ÖÛÃŸÖŸ¾ÖÖÃÖÖšüß †®Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. 2) ×³Ö®Ö Ø»Ö÷Öß ¾µÖŒŸÖß´Ö¬Öß»Ö •Ö²Ö ü̧¤üÃŸÖ »Öï×÷Ö�ú †Ö�úÂÖÔ�ÖÖÓ́ Öãôê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ ü̧ÖÆŸÖê. 3) ¿ÖêŸÖß�Öê¡ÖÖŸÖ ‘Ö™ü�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. �ÖÖ�ÖÖ¸üß ŸÖÖë›êü ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ²Ö ü̧Ö²Ö ü̧ †®Ö¬ÖÖ−µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß ŸµÖÖ´Öãôê �úÖÆüà−ÖÖ †¬ÖÔ̄ ÖÖê™üß, ˆ¯ÖÖ¿Öß ¸ÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ÃÖ¬Ö−Ö-×−Ö¬ÖÔ−Ö ÷Ö™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖã̈ ü, ´ÖÖ ü̧Ö´ÖÖ·µÖÖ †ÃÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �ú»ÖÆü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �ãú¯ÖÖêÂÖ�ÖÖÓ́ Öãôêû ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ¸ü ¾Ö ¸üÖê÷Ö¸üÖ‡Ô ±îú»ÖÖ¾ÖŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ¤üã:�Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ¸ü, ´ÖÖ¸üÖ´ÖÖ·µÖÖ µÖã¬¤êü ÆüÖêŸÖÖŸÖ †ÃÖê ³ÖÖ�úßŸÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ¾µÖŒŸÖ �êú»Öê.

� ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö :- ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü †Ö×�Ö ÷Ö×�ÖŸÖß ¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü ³Öæ×´ÖŸÖß ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ÆüÖêŸÖê :-

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê †Ö�ú›êü ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ˆ¤üÖ-1,2,,4,8,16,32,64 ¯ÖÏ×ŸÖ 25 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ †ÖœüôûŸÖê.

2) †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ó�ú÷Ö×�ÖŸÖß ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖê :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †−µÖ¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ˆ¤üÖ.1,2,3,4,5,6, µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

3) ¾ÖÖœü�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖ ¯Öã̧ êü¿Öß ¯Ö ü̈üŸÖ −ÖÖÆüß :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü ³Öã×´ÖŸÖß ÁÖê�Öß−Öê ¾Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ¾ÖÖœü †Ó�ú÷Ö×�ÖŸÖß ÁÖê�Öß−Öê —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ¯ÖÖÃÖ´ÖÖ ü̧, ¤ãüÂ�úÖôû, ²Öê�úÖ¸üß, ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

4) −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ :- ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü�ÖÖ ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ±úÖ¸ü ¾ÖÖœü»ÖÖ ´Æü�Ö•Öê ×−ÖÃÖ÷ÖÔ µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓÃÖ�µÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾ÖŸÖÖê. ¤üÖ×¸ü¦üµÖ, �ãú¯ÖÖêÂÖ�Ö, ÃÖÖ£Öß“Öê ¸üÖê÷Ö, ‡ŸÖ ü̧ ¸üÖê÷Ö ü̧Ö‡Ô, ¤ãüÂ�úÖôû, ¯Öã̧ ü, ³Öã�Óú¯Ö, µÖã¬¤êü ‡ŸµÖÖ¤üß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú †Ö¯Ö¢Öß´Öãôêû ´ÖéŸµÖǣ ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ¾Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

5) ¯ÖÏ×ŸÖ²ÖÓ¬ÖÖŸ´Ö�ú ˆ¯ÖÖµÖ :- ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ»ÖÖ ²Öã¬¤üßÃÖÖ´Ö£µÖÔ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ ×−ÖÃÖ÷ÖÖÔ“µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ †Ö¬Öß“Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê �úÖµÖÔ̧ üŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ−Ö¾Ö Ã¾Öê“”êû−Öê •Ö−´Ö ¤ü ü̧ÖÓ¾Ö¸ü ²ÖÓ¬Ö−Öê †Ö�ÖŸÖÖê µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

109

†) ÃÖÓµÖ´Ö ¯ÖÖôû�Öê :- ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ˆ¿Öß ü̧Ö »Ö÷−Ö, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÓµÖ´Ö, ²ÖÎ́ Æü“ÖµÖÔ, ×¾Ö¾ÖÖÆüÖê¢Ö¸ü ÃÖÓµÖ´Ö ‡ŸµÖÖ¤üß ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖÖÓ×÷ÖŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. ²Ö) ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ :- ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ́ Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖ“Öß ˆ´Ö•Ö ×−Ö´ÖÖ�Ö ÆüÖêŸÖê. �ú) ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢ÖßŸÖ †×¬Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¯ÖÖêÂÖ�Ö�Ö´ÖŸÖÖ :- ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôê −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¿ÖÖê¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. µÖÖ´Öãôêû †×¬Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖÖêÂÖ�Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê.

� ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ×™ü�úÖ :- 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ³Öã×´ÖŸÖß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß :-

´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö ü̧ †¿Öß ×™ü�úÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß �úß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ³Öæ×´ÖŸÖß ÁÖê�Öß−Öê ¾ÖÖœüŸÖê †ÃÖê ÃÖ´Ö•Ö�Öê “Öæ�úß“Öê †ÖÆêü. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê −ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 25 ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¤ãü¯¯Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ“ÖêÆüß �úÖêšêü ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.

2) ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ´ÖéŸµÖæ¤ü ü̧Ö“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß :- ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ´ÖÖêšê �ãú™Óüæ²Ö Æü¾Öê †ÃÖæ−Ö •Ö−´ÖÖ»ÖÖ †Ö»Öê»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú •Öß¾Ö ÆüÖ •Ö÷Ö�ÖÖ¸üÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ û ´ÖéŸµÖæ¤ü¸Ö“Öê ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê �êú¾Öôû ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üü †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¤êü�Öß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß»ÖÖ †ÖôûÖ ²ÖÃÖŸÖÖê Æêü ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê 1911 ŸÖê 1921 µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖ †−Öã³Ö¾Ö»Öê.

3) ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê �êú¾Öôû †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê :- ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö×�Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“Öß“Ö ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. ×™ü�úÖ�úÖ¸üÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, �êú¾Öôû †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü −Ö �ú¸üŸÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê †Ö×�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ µÖÖÓ“Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú ü̧�Öê †×¬Ö�ú ÃÖÓµÖãÛŒŸÖ�ú šü¸üŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¾ÖÃŸÖãÓ“µÖÖ †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ‹�æú�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¹ý−Ö“Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß −Öß™ü �ú»¯Ö−ÖÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê.

4) �êú¾Öôû �ÖÖ�ÖÖ ü̧ß ŸÖÖë›êü −ÖÃÖæ−Ö �úÖ´Ö �ú ü̧�ÖÖ ȩ̂ü ¤üüÖŸÖÆüß †ÃÖŸÖÖŸÖ:- •Ö÷Ö�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ´Ö−ÖãÂµÖÖ»ÖÖ †®Ö¬ÖÖ−ÖµÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê Æêü �Ö ȩ̂ü †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖŸÖ:ÃÖÖšüß ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖÃÖÖšüßÆüß �úÖ´Ö �ú ü̧ŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß Æüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ»ÖÖ �êú¾Öôû ³ÖÖ¸ü −ÖÃÖŸÖê ŸÖ¸ü ŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸üÆüß »ÖÖ¾Öæ ¿Ö�úŸÖê.

5) ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê •Öß¾Ö¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ²ÖÖ•Öæ »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß −ÖÖÆüß :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. ¯ÖÏÖ�Öß¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß ´ÖÖ»£ÖÃÖ“Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ´ÖŸÖ “Öæ�úß“Öê šü¸ü×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖÓÃ�éúŸÖß“ÖÖ •ÖÃÖ•ÖÃÖÖ †×¬Ö�úÃÖ×¬Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê, ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ¯ÖÏ•ÖÖêŸü¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒŸÖß ¾Ö ‡Ô“”ûÖ �ú´Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ¾Ö�ÖÔ−Ö �êú»Öê»Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ×³ÖŸÖß ×−Ö¸üÖ¬ÖÖ ü̧ ¾ÖÖ™üŸÖê.

110

6) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ÆüÖ×−Ö�úÖ ü̧�ú šü ü̧ŸÖê“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü ÆüÖ×−Ö�úÖ¸ü�ú šü ȩ̂ü»Ö Æêü �Ö ȩ̂ü †ÖÆêü ¯Ö�Ö •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ Öê�ÖÖ �ú´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÖÆêü †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ŸÖß ÆüÖ×−Ö�úÖ ü̧�ú −Ö šü̧ üŸÖÖ ±úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü šü̧ êü»Ö �úÖ¸ü�Ö µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖê�Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¾ÖÖœü ÆüÖ×−Ö�úÖ¸ü�ú šü̧ ü�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß ˆ»Ö™ü ŸÖß ±úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü šü̧ êü»Ö �úÖ ü̧�Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧ÖŸÖ †Ö�Öæ−Ö ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

7) µÖã̧ üÖê̄ ÖßµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß :- µÖã̧ üÖê̄ ÖßµÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Ö−Ö−Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ �éú×¡Ö´Ö ¯Ö¬¤üŸÖß ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû ÛÃ£Ö ü̧ —ÖÖ»Öê»Öß †ÖœüôûŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ»£ÖÃÖ“ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ µÖã̧ üÖê̄ Ö“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×−Ö¹ý¯ÖµÖÖê÷Öß šü̧ ü»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê µÖÖ �éú×¡Ö´Ö ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

8) •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ »ÖÖê�ú ¿ÖÖ�úÖÆüÖ ü̧ß −ÖÖÆüß :- ´ÖÖ»£ÖÃÖ−Öê ŸµÖÖ“µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ †ÃÖê ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»Öê †ÖÆêü �úß, ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ •Ö÷ÖÖŸÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †−µÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê †®ÖÆüß �ÖÖ»»Öê •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ.´ÖÖÓÃÖ, ´ÖÖÃÖê ‡. µÖÖ ¯Öæ̧ ü�ú †®Ö¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾ÖÖœü»ÖÖ ŸÖ¸ü †®Ö ™Óü“ÖÖ‡Ô“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾Ö�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß Æêü ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»Öê †ÖÆêü.

²Ö) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ (The Demoaraphic transition theory) :-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ÆüÖ µÖã̧ üÖê̄ ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü †−Öê�ú ™ü¯¯µÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ÆüÖêŸÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ™ü¯¯ÖÖ ÆüÖ ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶¯Öæ�ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ™ü¯¯µÖÖŸÖæ−Ö •ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ †−µÖ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ŸÖÖê ™ü¯¯ÖÖ †£Ö¾ÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ †Öê»ÖÖÓ›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×�Óú¾ÖÖ ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö. •Ö−´Ö †Ö×�Ö ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖ¿Öß ×−Ö÷Ö×›üŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö 1947 ´Ö¬µÖê ±Ïòú�ú −ÖÖê™êüÛÃ™ü−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öê. ŸÖ ü̧, 1947 ´Ö¬µÖê ÃÖß.¯Öß.²»Öò�ú ü̧ µÖÖÓ−Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö �êú»Öê ŸÖÃÖê“Ö �úÖ»ÖÔ ÃÖòŒÃÖ µÖÖÓ−ÖßÆüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

� −ÖÖê™êüÛÃ™ü−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- −ÖÖê™êÛÃ™ü−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ŸÖß−Ö †¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1) ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö¯Öæ¾ÖÔ †¾ÖÃ£ÖÖ :- µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−Ö−Ö¤ü ü̧ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖœü ¯Ö Ó̧üŸÖæ ´ÖéŸµÖæ¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ •Ö»Ö¤ü ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

2) ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö †¾ÖÃ£ÖÖ :- µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−Ö−Ö¤ü ü̧ ¾Ö ´ÖéŸµÖæ¤ü¸ü µÖÖ ¤üÖêÆüÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ •Ö−Ö−Ö¤ü ü̧Ö¯Öê�ÖÖ †Ö×¬Ö�ú ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ Æüôæû ¯Ö¸ÓüŸÖæ ÛÃ£Ö ü̧ ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

111

3) ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖê¢Ö ü̧ †¾ÖÃ£ÖÖ :- µÖÖ †ÃÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−´Ö¤ü̧ ü ¾Ö ´ÖéŸµÖæ¤ü ü̧ ¤üÖê−Æüß ÃÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö™üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÛÃ£Ö¸ü ü̧ÖÆüŸÖê. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ÃŸÖ ü̧ ˆÓ“ÖÖ¾ÖŸÖÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ¾Ö ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖê¢Ö¸ü †¾ÖÃ£ÖÖÆüß •Ö»Ö¤ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ †−Öã�æú»Ö †ÃÖŸÖê.

� ÃÖß.¯Öß.²»Öò�ú ü̧ µÖÖÓ“ÖÖ ¤æüÂ™üß�úÖê−Ö :- 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß †ÃÖ»µÖÖ−Öê

µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−´Ö¤ü ü̧ ¾Ö ´ÖéŸµÖã¤ü¸ü ¤üÖê−ÆüßÆüß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. 1911 ŸÖê 1921 µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖ µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖæ−Ö •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ.

2) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾Öîª�úßµÖ ÃÖÖêµÖßŸÖ ¾ÖÖœü, ÃÖÖ£Öß“Öê ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ¸üÖê÷ÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö •Ö−´Ö¤ü ü̧ÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ •Ö»Ö¤ü ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖê.

3) �úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê •Ö−´Ö¤ü̧ üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê †ÖÙ£Ö�ú �Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ÃÖÓŸÖŸÖß ×−ÖµÖ´Ö−Ö �ú¹ý−Ö �ãú™ÓüÓæ²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü »ÖÆüÖ−Ö šêü¾Ö�µÖÖ“Öê ÆêüŸÖǣ Ö¾ÖÔ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

4) “ÖÖî£µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö×Æü»µÖÖ †¾ÖÃ£Öê̄ ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“Öß Æüß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê ¯Ö Ó̧üŸÖã µÖÖ �úÖôûÖ¯ÖµÖÕŸÖ »ÖÖê�úÃÖ�µÖê“Öê †Ö�úÖ¸ü´ÖÖ−Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê.

5) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö¾µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−´Ö¤ü¸üÖ¯Öê�ÖÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

� �úÖ»ÖÔ ÃÖòŒÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö :- �úÖ»ÖÔ ÃÖòŒÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ¯Öãœüß»Ö “ÖÖ¸ü †¾ÖÃ£ÖÖÓŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖê.

1) ¯Ö×Æü»Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :- ¯Ö×Æü»µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−´Ö¤ü ü̧ ¾Ö ´ÖéŸµÖæ¤ü ü̧ Æêü ¤üÖê−Æüß ´ÖÖêšêü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ÛÃ£Ö ü̧ ¸üÖÆüŸÖê. •Ö−´Ö¤ü ü̧ ˆ““Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê �úÖ¸ü�Ö ´Æü�Ö•Öê ²ÖÖ»Ö×¾Ö¾ÖÖÆü ¯Ö ü̈ŸÖß, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¹ýœüß †Ö×�Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †–ÖÖ−Ö, ×−Ö ü̧�Ö¸üŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö, †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖ, ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖæ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê •ÖÖÃŸÖ ´Öã»Öê ÆüÖê‰ú ¤êü�µÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö ü̧ ‡ŸµÖÖ¤üß, ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †Ö ü̧Öê÷µÖÖ�ú›êü ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü ¤æ»ÖÔ�Ö ¾Öîª�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö, ÃÖÖ£Öß“Öê ¸üÖê÷Ö ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖæ †Ö×�Ö ¯ÖÏÃÖãŸÖßÃÖ´ÖµÖß ´ÖéŸµÖǽ Öã�Öß ¯Ö›ü�ÖÖ·µÖÖ ´ÖÖŸÖÖÓ“Öê ´ÖÖêšêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôê ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÆüß ´ÖÖêšêü †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ ²Ö ü̧Ö“ÖÃÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ †ÃÖŸÖÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ ŸÖÖê ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê.

2) ¤ãüÃÖ ü̧ß †¾ÖÃ£ÖÖ :- �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ ‹�ú¤ü´Ö ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖã •Ö−´Ö¤ü ü̧ ´ÖÖ¡Ö ¯Öæ¾Öá‡ŸÖ�úÖ Ø�ú¾ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß“Öß †Ö×�Ö †ÖîªÖê×÷Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ¾ÖÖÆüŸÖæ�úß“µÖÖ ¾Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ�úÃÖ †ÖÆüÖ ü̧ ×´ÖôûŸÖÖê. ¾Öîª×�úµÖ ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ‡ŸµÖÖ¤üß´Öãôêû

112

´ÖéŸµÖã¤ü¸ü ²Ö ü̧Ö“Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê µÖÖ“Ö¾Öêôûß •Ö−´Ö¤ü̧ ü ´ÖÖ¡Ö ¯Öæ¾Öß‡ŸÖ�úÖ“Ö †ÃÖŸÖÖê. †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖ ¾Ö ¹ýœüß¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ •Ö−´Ö¤ü̧ üÖŸÖ ±úÖ ü̧ÃÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ •Ö−´Ö¤ü̧ ü ¯Öæ¾Öá‡ŸÖ�úÖ“Ö ¸üÖÆüŸÖÖê. ´ÖéŸµÖæ¤ü¸ü ´ÖÖ¡Ö ²Ö¸üÖ“Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû û »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ¾ÖÖœüŸµÖÖ ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ´Æü�Öæ−Ö µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Ã±úÖê™üÖ“Öß ¯Ö×Æü»Öß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

3) ×ŸÖÃÖ ü̧ß †¾ÖÃ£ÖÖ :- µÖÖ †¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ü̧“Ö−ÖêŸÖ ¾Ö †ÖîªÖê×÷Ö�ú¸ü�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ¿ÖÆü̧ üÖ�ú›êü ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö Ã¡ÖßµÖÖ ÊÖ −ÖÖê�ú¸üßÃÖÖšüß ‘Ö¸üÖ²ÖÖÆêü ü̧ ¯Ö›æü »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ‹�ú¡Ö �ãú™æÓü²Ö ¯Ö¬¤üŸÖß −ÖÂ™ü ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö³ÖŒŸÖ �ãú™ãÓü²Ö ¯Ö¬¤üŸÖß †×ÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ´Öã»ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö �ãú™æÓ²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ »ÖÆüÖ−Ö šêü¾Ö�µÖÖ“Öê •ÖÖ�Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû •Ö−´Ö¤ü¸Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Öü ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖÆüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖŸÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê ´Æü�Öæ−Ö µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Ã±úÖê™üÖ“Öß ¤ãüÃÖ¸üß †¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü.

4) “ÖÖî£Öß †¾ÖÃ£ÖÖ :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ µÖÖ “ÖÖî£µÖÖ †¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×−Ö´−ÖŸÖ´Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üß»Ö ÛÃ£Ö¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß

†¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê û́Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. •Ö−´Ö¤ü ü̧ †Ö×�Ö ´ÖéŸµÖæ¤ü¸ü µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ÖÖ»Öß †Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ŸÖê ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Ö−´Ö¤ü ü̧ ÆüÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖ¿Öß ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ÊÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü †×ŸÖ¿ÖµÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖß ×�ú´ÖÖ−Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ÛÃ£Ö¸ü ÆüÖêŸÖê.

� »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ¾Ö ü̧ß»Ö ×™ü�úÖ :- 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ �úÖ»Öß−Ö ²Ö¤ü»ÖÖÓÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ×−ÖÂ�úÂÖÔ �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ±úÖ¸üÃÖÖ

ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß †¿Öß ™üß�úÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. 2) µÖã̧ üÖê̄ ÖÖŸÖß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †−Öã³Ö¾ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»ÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß †−Öê�ú µÖã̧ üÖê×¯ÖµÖ−Ö

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ²Ö¤»Ö Æêü ×−Ö¸ü×−Ö ü̧ÖôûµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. 3) •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü �úÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖê µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö ¤êü�µÖÖÃÖ ÊÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ»ÖÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê

†ÖÆêü. 4) †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ×�úŸÖ¯ÖŸÖ »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›êü»Ö. µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ™üß�úÖ�úÖ ü̧

ÃÖÖ¿ÖÓ�ú †ÖÆêüŸÖ. †−Öê�ú †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

5) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê †ÃÖê ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß“Ö •Ö−´Ö¤ü̧ ü �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“Öß ¯Öæ¾ÖÔ †™ü ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¾Ö×¸ü»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ¾Ö¸ü ×™ü�úÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ �úÖÆüß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ‹ê×ŸÖÆüÖ×ÃÖ�ú †−Öã³Ö¾ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ¸ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö †¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü̧ ü�ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Öé¬¤üß ¤ü¸ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß �úÖ †ÖÆêü µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü µÖÖ“Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖæ−Ö ×´ÖôûŸÖê.

113

�ú) ¯ÖÏ•Ö−Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖã�´Ö †ÖÙ£Ö�ú �úÖî™ãÓ×²Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ( The Micronomic Household Theory of Fertility) :-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü †Ö×�Ö ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖ �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÛÂšüŸÖ “ÖÖ“Ö�Öß¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ ü̧ßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ»£ÖÃÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ †»Öß�ú›ê µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ −Ö¾Öß−Ö ¥üÂ™üß�úÖê−Ö †ÃÖÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü �úß �ãú™ãÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ÆüÖ ÃÖã�´Ö †ÖÙ£Ö�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ ü̧ šü ü̧ŸÖÖê. †»Öß�ú›êü ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú �ãú™ãÓü²Ö ¯Ö¬¤üŸÖß´Ö¬µÖê �ãú™ãüÓ²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü »ÖÆüÖ−Ö šêü¾Ö�µÖÖ�ú›êü Ø�ú¾ÖÖ ´Öã»ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß šêü¾Ö�µÖÖ�ú›êü †ÃÖŸÖÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ †¾ÖÃ£Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ •Ö−´Ö¤ü̧ ü †Ö×�Ö ´ÖéŸµÖã¤ü̧ ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, Æüß ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ´ÖéŸµÖæ¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷ÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Öê ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ ¾Ö ¯ÖÖêÂÖ�Ö �Ö´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ−Öê •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¾ÖÖœüß“Öê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖ −ÖÖÆüß ¯Ö�Ö µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´Ö¬µÖÖ¾Ö¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖê.

¯ÖÏ•Ö−Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖã�´Ö †ÖÙ£Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓ−ÖãÃÖÖ ü̧ †ÖÙ£Ö�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê Æêü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß �úÖî™ãÓ²Öß�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“µÖÖ ¾ÖŸÖÔ¾Ö�Öã�úß“ÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖê »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖê. Æêü †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖ“Ö †ÖÆêü �úß −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¯ÖÓ£ÖßµÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ÆüÖ µÖÖÃÖÖšüß ÃÖŸÖŸÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö×¿Ö»Ö †ÃÖŸÖÖê �úß †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ×´ÖôûÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖêû ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ šü¸ü»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ŸÖÖê •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö ×´Öôû¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖê. ¯ÖÏ•Ö®Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖ“Öê ×¿Ö»ÖêÂÖ�Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ´Öã»Öê Æêü ‘Ö™ü�ú ×¾Ö¿ÖêÂÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

¾ÖîµÖŒŸÖß�ú ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšêüŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ »ÖÆüÖ−Ö ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ‡ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖÆüß ‘Ö™ü�ú ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖ−Ö»Öê †ÃÖŸÖÖ ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ �Ö“ÖÖÔ¾Ö¸ü �úÖî™ãÓ×²Ö�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖã“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ‡ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖãÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê ÷Ö×�ÖŸÖßµÖ ¯Ö ü̈ŸÖüß−ÖãÃÖÖ ü̧ Æêü −ÖÖŸÖê †ÃÖê ¤üÖ�Ö¾Ö»Öê †ÖÆêü. �úß CD = F (y,pc,px,Tx) CD = ´Öã»ÖÖÓ“Öß ¾ÖÃŸÖã²Ö¤Ëü»Ö †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öê ±ú»Ö−Ö Æêü y = �ãú™ãüÓ²ÖÖ“Öß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß PC = ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ×−Ö¾¾Öôû Ø�ú´ÖŸÖß PX = †−µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×�úÓ́ ÖŸÖ, TX = ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÃÖ²ÖÓ¬Öß †Ö¾Ö›ü ×−Ö¾Ö›ü µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê †ÃÖê µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü.

4.2.4 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö •Ö−Ö−Ö¤ü ü̧Ö“Öß �úÖ ü̧�Öê :- The causes of High fertility in development countries.

×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Ö−´Ö¯ÖÖŸÖôûß ˆ““Ö †ÖÆêü µÖÖ»ÖÖ †¯Ö¾ÖÖ¤ü ¤ü×�Ö�Ö†Ö×±Ïú�êúŸÖß»Ö ÷Öî̧ ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×“Ö»Öß, ØÃÖ÷ÖÖ¯Öæ̧ ü, ¯ÖÖê™üÖò×¸ü�úÖ, ÃÖÖµÖ¯ÖÏÃÖ, ¤ü×�Ö�Ö ÆüÖê›üÖê×¿ÖµÖÖ “Öß−Ö, ˆ¹ý÷¾Öê ‡ŸµÖÖ¤üß ¤êü¿Ö †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Ö−´Ö¤ü¸ü ²Ö¸üÖ“Ö �ú´Öß ´Æü�Ö•Öê ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖœüôûŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖã †ªÖ¯ÖÆüß ²Ö·µÖÖ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê œüÖê²Öôû •Ö−´Ö¤ü ü̧ ²Ö¸üÖ“Ö •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. ˆ¤üÖ.¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö´Ö¬µÖê 46.9 ‡ ü̧Ö�ú´Ö¬µÖê 42.6 ²ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ¤êü¿ÖÖŸÖ 42.2 ‡×•Ö¯ŸÖ ´Ö¬µÖê 35.1 ¤ü×�Ö�Ö †Ö×±Ïú�êú´Ö¬µÖê 32.1 †Ö×�Ö

114

³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê 32.0 †ÃÖÖ œüÖê²Öôû •Ö−´Ö¤ü̧ ü †ÖœüôûŸÖÖê. ×¾Ö�ú×ÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Ö−´ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÃÖ�µÖÖ“Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ ü̧�Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê.

� ˆ““Ö •Ö−´Ö¤ü ü̧Ö“Öß �úÖ ü̧�Öê :- 1) Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö :-

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú ³Öæ³ÖÖ÷Ö ˆÂ�Ö �ú×™ü²ÖÓ¬ÖßµÖ ¯Ö¼üµÖÖŸÖ ´ÖÖê›üŸÖÖê. ˆÂ�Ö Æü¾ÖÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖ ´Öã»Öê ´Öã»Öß »Ö¾Ö�ú ü̧ ¯ÖÏ•Ö−Ö−Ö�Ö´Ö ²Ö−ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö¯Ö�Öê ´Öã»Öà“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÆüÖ ²Ö¤üü»Ö 12 ŸÖê 15 µÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ´Öã»Öà“µÖÖ ¯ÖÏ•Ö−Ö−Ö�Ö´Ö �úÖôûÆüß ¾ÖÖœüŸÖÖê µÖÖ“ÖÖ“Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö •Ö®Ö¤ü¸ü ¾ÖÖœü�µÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê.

2) ×¾Ö¾ÖÖÆüÖ“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö :- Ã¡Öß - ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¾ÖÖÆüÖ“Öê ¾ÖµÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ±úÖ¸ü“Ö �ú´Öß ×¤üÃÖŸÖê. ÃÖã×¿Ö×�ÖŸÖ ¿ÖÆü¸üß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ †¯Ö¾ÖÖ¤ü ¾Ö÷ÖôûŸÖÖ †×¿Ö×�ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ Ã¡Öß ¯Öã¹ýÂÖÖ“Öê ×¾Ö¾ÖÖÆüÖ“Öê ¾ÖµÖ ±úÖ ü̧“Ö �ú´Öß †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖêŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö¯Ö�Öê ¾ÖµÖÖ“µÖÖ 13 ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖÖÃÖæ−Ö 45 ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖµÖÕŸÖ †ÃÖŸÖÖê. 15 ŸÖê 25 ¾ÖÂÖÔ µÖÖ ¾ÖµÖÖŸÖ †¯ÖŸµÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Ö´ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“Öê ×¾Ö¾ÖÖÆü 15 ŸÖê 25 µÖÖ •Ö−Ö−Ö�Ö´ÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ“Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ•ÖÖêŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß •ÖÖÃŸÖ ×´ÖôûŸÖÖê ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖÃŸÖ †¯ÖŸµÖÖÓ−ÖÖ •Ö−´Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÖÆü×•Ö�ú“Ö ŸµÖÖ´Öãôêû •Ö−Ö−Ö¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÖœüôûŸÖÖê.

3) ×−Ö ü̧�Ö ü̧ŸÖÖ :- ÃÖÖ¬ÖÖ¸ǖ Ö�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−Ö ü̧�Ö¸üŸÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ´ÖÖêšêü †ÃÖŸÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ ´Öã»Öà−ÖÖ ×¿Ö�ú×¾Ö�µÖÖ�ú›êü ¯ÖÖ»Ö�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ �ú»Ö −ÖÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ×¿Ö�Ö�Ö “ÖÖ»Öæ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´Öã»Öà“Öê »Ö÷−ÖÖ“Öê ¾ÖµÖ ¾ÖÖœü�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ −ÖÃÖŸÖê ´Æü�Öæ−Ö ´Öã»ÖßÓ“Öê »Ö÷−Öê »Ö¾Ö�ú ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¯ÖµÖÔ¾ÖÃÖÖ−Ö •Ö−´Ö¤ü ü̧ ¾ÖÖœü�µÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê.

4) ¤Ö× ü̧¦üµÖ ¾Ö �ú´Öß ¯ÖÏŸÖß“Öê •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö :- ×¾Ö�ÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖêšüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¤ü× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�Ö»Öß †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“ÖÖ ¸üÖÆü×�Ö´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ �ú´Öß ¯ÖÏŸÖß“ÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû �ãú™ãÓ²ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß †×¬Ö�ú †¯ÖŸµÖÖÓ−ÖÖ •Ö−´Ö ¤êü�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. †¿Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖ �ú¸ü´Ö�Öæ�ú ¾Ö ´Ö−ÖÖȩ̂ Óü•Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖêµÖà“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß»ÖÖ �ÖŸÖ¯ÖÖ�Öß ‘ÖÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê.

5) �ãú™ãÓü²Ö×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †¯Öã̧ üÖ ¯ÖÏ“ÖÖ ü̧ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö×¿Ö»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê �ãú™ãÓü²Ö×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÖÆüßŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ †¯Öã̧ üÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü µÖÖ´ÖãôêûÆüß •Ö−´Ö¤ü¸ü †×¬Ö�ú ¸üÖ×Æü»ÖÖ †ÖÆêü.

115

6) �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ×´ÖÁÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü :- •µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü ŸÖê£Öê ÃÖ ü̧�úÖ�ú›æü−Ö �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ †Ó¬ÖÁÖ¬¤üÖ, †×¿Ö×�ÖŸÖ¯Ö�ÖÖ, ¹ýœüß×¯ÖÏµÖŸÖÖ, ¤ãü¸ü¤ü¿Öá¯Ö�ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö µÖÖ´Öãôêû µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ»ÖÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ µÖ¿Ö †Ö»Öê.

4.2.5 »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖŸÖ×³Ö®ÖŸÖÖ (Conficting opinion on . population problem) :-

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê »ÖÖêê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ Ã±úÖê™ü †Ö•Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ¸Ö¾ÖŸÖÖÓ“Öê »Ö�Ö ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾Öê¬Ö»Öê †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖ−Öß †ÖÙ£Ö�ú ¸üÖ•Ö�úßµÖ †Ö×�Ö ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö 18 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ˆ¢Ö ü̧Ö¬ÖÖÔ̄ ÖµÖÕŸÖ ŸÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ¾Ö ü̧¤üÖ−Ö †ÃÖŸÖê †ÃÖê“Ö ´ÖŸÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÷ÖÖò›ü×¾Ö−Ö �úÖò›ü¸üÃÖê™ü µÖÖÓ−Öß ŸÖ¸ü †ÃÖêÆüß ´ÖŸÖ ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ −ÖÓ¤ü−Ö¾Ö−ÖÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ´ÖŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¹ý¬¤ü •ÖÖ�µÖÖ“Öê ¬ÖÖ›üÃÖ ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê. 1798 ´Ö¬µÖê ×»Ö×Æü»Öê»µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ³ÖµÖÖ¾ÖÆü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê. ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ÃÖÖ¬Ö−Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü ‹�ú ¿ÖÖ¯Ö šü̧ êü»Ö ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ÃÖã̄ ŸÖ ÃÖÖ¬Ö−Öê †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ²Ö¸üÖ“Ö ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖß Ø“ÖŸÖÖ•Ö−Ö�ú šü ü̧�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü�Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ÁÖ´ÖÖ¾¤üÖ ȩ̂ü ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ¯ÖÖêÃÖ�µÖÖ“Öê ÃÖÖ´Ö¬µÖÔ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

� ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- 1) ˆ““Ö •Ö−´Ö¤ü ü̧ :-

•Ö−´Ö¤ü¸ü ˆ““Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö (†−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ) ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öã�úßÃÖÖšüß ¯Öã¹ý¿Öß ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ¯Öã¾Öá‡ŸÖ�úß“Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê ªÖµÖ“Öß ´Æü™ü»Öê ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú ü̧ÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öß ¯Ö�Ö ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ †³ÖÖ¾Öß ŸÖß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß †£ÖÖÔŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2) ×¾Ö�úÖÃÖ�úÖµÖÖÔŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“Öê ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�Öê Æêü †ÃÖŸÖê ¯Ö�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †ÃÖ»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö�Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû µÖÖ“Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ´ÖÓ¤ü ÆüÖêŸÖê.

3) ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×−Ö�éúÂ™ü ¤ü•ÖÖÔ :- •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ, �ú ü̧´Ö�Öæ�ú, ¾ÖÖÆüŸÖæ�úß“µÖÖ ÃÖÖêµÖß, ×¿Ö�Ö�Ö, �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ¾Ö¬ÖÔ�ú ¾ÖÃŸÖã ‡ŸµÖÖ¤üß ÷ÖÖêÂ™üß ×•ÖŸÖŒµÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖß»Ö ×ŸÖŸÖ�êú ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö ˆ““Ö ¸üÖÆüß»Ö. ×¾Ö×¾Ö¬Ö †›ü“Ö�ÖßÓ́ Öãôêû †¿ÖÖ ÃÖÖêµÖà´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú¸ü�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †Ö¬Öß“Ö �úšüß�Ö †ÃÖŸÖê »ÖÖêÃÖÓ�µÖÖ •Ö ü̧ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ‘ÖÃÖ ȩ̂ü»Ö.

4) ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö :-

116

¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß †Ö×�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö •Ö¸ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ‘Ö™ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ¾Öê÷ÖÖ−Öê Ø�ú¾ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ›ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

5) ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü :- ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÁÖ×´Ö�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¯Öã̧ ü×¾Ö�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Öê�úÖ¸üß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ‹�úÖ †Ó¤üÖ•ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ‹�æú�Ö ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 10.6 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.

6) ¿ÖêŸÖß¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖÖ�Ö :- ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ²Ö¸üß“Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖŸÖ ³Ö ü̧ ´Æü�Öæ−Ö ¿ÖêŸÖß¾Ö ü̧ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ŸÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ÃÖÓ¬Öß ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôê ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ¿ÖêŸÖß�ú›êü ¾ÖôûÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê �úÖ´ÖÖŸÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß †£ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧ŸÖê.

� »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê †−Öã�æú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ¸ü�ú“Ö −Ö¾Æêü ŸÖ¸ü ¯Öã̧ ü�úÆüß šü¹ý ¿Ö�úŸÖê ÆüÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ¯Öæœüß»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ †ÖÆêü.

1) Æòü•Öê−Ö“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö : †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¾Ö¸ü Æòü•Öê−Ö µÖÖÓ“ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ³Ö ü̧ †ÖÆêü µÖã̧ üÖê̄ ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ŸÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ �úß, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ŸÖÖÓÛ¡Ö�ú ¯ÖÏ÷Ö×ŸÖ−Öê ´Öãôû ¬Ö¸üÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. •µÖÖ¾Öêôûß Æüß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ‹�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÖŸÖôûß †Öê»ÖÖÓ›üŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖÆüß ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÃÖŸÖÖ •Ö−´Ö¤ü¸ü ‘Ö™üŸÖÖê ¾Ö †¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ´ÖÓ¤üÖ¾ÖŸÖÖê. 2) ×Æü×÷Ö−ÃÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö :-

×Æü×÷Ö−ÃÖ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ �úß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¯ÖÏê×¸üŸÖ ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧�Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû »ÖÖê�úÖê̄ ÖµÖÖê÷Öß ÃÖê¾ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö ü̧ ²ÖÖÓ¬Ö�Öß µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö •ÖÖÃŸÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ²ÖÖ•Öæ»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß —Öã�úŸÖê. ´Æü�Ö•Öê µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¤üÖê−Ö ²ÖÖ•Öã−Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. ˆ»Ö™ü ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ¯ÖÖŸÖôûß �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�ú»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

3) Æüü¿ÖỐ ÖÖ−Ö“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- Æü¿ÖỐ ÖÖ−Ö“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ›üµÖãÃÖ−Ö²Öȩ̂ üß“µÖÖ ‹�úÖ �ú»¯Ö−Öê¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ †ÖÆêü. ›ü¶æÃÖ−Ö²Öȩ̂ üß−Öê Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü �úß, ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“µÖÖ ˆŸÖ ü̧�Öß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ »ÖÖê�ú †Ö¯Ö»ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯Öæ¾Öá ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖ (ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™ü»Öê †ÃÖŸÖÖ) ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ.

117

µÖÖ“Öê �úÖ ü̧�Ö ‹�ú¤üÖ ÃÖÖ¬µÖ —ÖÖ»Öê»Öê ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö ‘ÖÃÖ¹ý −Ö ¤êü�µÖÖ“Öß »ÖÖê�úÖÓ“Öß ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�ú ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Ö †ÃÖŸÖê. Æü¿ÖỐ ÖÖ−Ö µÖÖ¾Ö ü̧ †ÃÖê ÃÖã“Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ �úß ¾Ö¸üß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ¾ÆüÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»Öê ŸÖ ü̧ »ÖÖê�ú ŸµÖÖ»ÖÖÆüß ×¾Ö¸üÖê¬Ö �ú¸üŸÖß»Ö. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¤ü²ÖÖ¾Ö ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü •ÖÖ�Ö¾Öæ »ÖÖ÷Ö»µÖÖÃÖ ¯Öæ¾Öá“ÖÖ ÃŸÖ¸ü ×™ü�ú×¾Ö�µÖÖÃÖ »ÖÖê�ú ×�ÎúµÖÖ¿Öß»Ö ÆüÖêŸÖß»Ö. ¾Ö µÖÖ

×�ÎúµÖÖÓ¬Öæ−Ö“Ö »ÖÖê�úÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö¯Ö»Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ �ú¹ý−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖšüß ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¿Ö�úŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ »ÖÖê�ú ÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¤ü²ÖÖ¾ÖÖŸÖæ−Ö“Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿Ö�úŸÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖê.

4.2.6 ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê“µÖÖ ¬ÖÖê ü̧�ÖÖ�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö Policy Approaches Towards the population problem by developing and developed nations) :-

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ÁÖ´Ö¿ÖŒŸÖßŸÖ ³Ö¸ü ¯Ö›üŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß †−Öê�ú ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Ã±úÖê™üÖ´Öãôêû ŸÖê£Öß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê¾Ö ü̧ ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²Öê�úÖ ü̧ß ¿ÖêŸÖß¾Ö¸üß»Ö ŸÖÖ�Ö ¾ÖÖœü»ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¯Öã̧ êü¿Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß �úß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †¿Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü.

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ³Ö ü̧ß ¾Ö ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ ¾Ö ¸ü“Ö−ÖÖ µÖÖ¾Ö ü̧ •ÖÖ�Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾Ö ˆ×“ÖŸÖ †¿ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ“Öß −Öß×ŸÖ †Ö�Ö�Öê ´Æ�Ö•Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ÆüÖêµÖ.

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü�ÖÖ·µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ �ú¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü Æêü ´ÖÖ−µÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ŸÖê �úÃÖê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üÖ¾Öê µÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ �úÖÆüß ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯Ö¸ü¤êü¿Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧, �úÖµÖªÖ−Öê ÃÖŒŸÖß �ú ü̧�Öê, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö µÖÖ¯Öî�úß •Ö−´Ö¤ü ü̧ ×−ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ �ú ü̧�Öê ÆüÖ“Ö ˆ¯ÖÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖµÖÔ ¾ÖÖ™üŸÖÖê. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯Ö¸ü¤êü¿Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü�Öê ÆüÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ×−Ö¤üÖ−Ö †Ö•Ö“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ŸÖ ü̧ß ¿ÖŒµÖ ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß. �ú´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�ú ÷Öê»µÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ŸÖÖ�Ö •Ö¸üß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖ »ÖÖê�úÖÓ¾Ö ü̧ �úÖÆüß ¾ÖÂÖì ¯ÖµÖÕŸÖ �êú»Öê»ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖµÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ †ÖÃ™Òêü×»ÖµÖÖÃÖÖ¸ü�Öê �ú´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¤êü¿Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ ü̧�ÖÖÓÃÖÖšüß ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ÛÃ¾Ö�ú ü̧�µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. •Ö¸ü �ãú™ãÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ šêü¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖŒŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü ÆüÖ ´ÖÖ÷ÖÔ Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ú¤üÖ×“ÖŸÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖỐ Öãôêû ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÃÖÓŸÖÖêÂÖ ×−Ö´ÖÖ�ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö •Ö−´Ö¤ü¸üÖŸÖ ‘Ö™ü �ú¸ü�Öê µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ“ÖÖ ¤üãÃÖ¸üÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷ÖÔ −ÖÖÆüß.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- »ÖÆüÖ−Ö �ãú™ãÓü²ÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ³ÖÖ÷Ö ´Æü�Öæ−Ö †×¬Ö�éúŸÖ¯Ö�Öê �ú ü̧�ÖÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ ¤êü¿Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖÆüß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú šü¹ý ¿Ö�úŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö ¯Öî»Öæ †ÖÆêüŸÖ.

118

1) ¾Öîª×�úµÖ ´ÖÖ÷ÖÔ :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö“Ö �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ ¾Ö ¯Öãœüß»Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ»ÖÖ †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö¾ÖÖ×ÆüŸÖ •ÖÖê›ü¯µÖÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ ÃÖ»»ÖÖ ¤êü�Öê ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÓŸÖŸÖß ×−ÖµÖ´Ö−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê Ã¾ÖÃŸÖ ¤ü ü̧Ö−Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß �úÖ¸ü�ÖÖ−µÖÖÓ−ÖÖ †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¿ÖÃ¡Ö�ÎúßµÖÖ �ú¹ý−Ö ‘Öê�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ´Æü�Öæ−Ö ¸üŒ�ú´Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏ×ÃÖ×¨üÃÖÖšüß �úÖê™ü¶Ö¾Ö¬Öß ¹ý¯ÖµÖê �Ö“ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. †×¿Ö×�ÖŸÖ¯Ö�ÖÖ, ¬ÖÖÙ´Ö�ú ÃÖÓÃ�éúŸÖß ‡. †›ü£Öôêû †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÆüÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö †¯Öê�Öê‡ŸÖ�úÖ µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

2) ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÔ :- •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ´Ö−ÖÖê¾Öé¢ÖßŸÖ ²Ö§ü»Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Ã±úÖê™üÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÃÖã™ü�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß µÖÖÃÖÖšüß ×¿Ö�Ö�Ö ÆüÖ“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ˆ¯ÖÖµÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖê. ÃÖ−Ö 1991 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö 36 ™Œ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 0 ŸÖê 14 µÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ †Ö×�Ö 17 ™üŒ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 45 ¾ÖÂÖÖÔ¾Ö¸üß»Ö ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ �ãú™ãÓü²Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ³Ö ü̧ �êú¾Öôû ˆ¾ÖÔ×¸üŸÖ 47 ™üŒ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖ. �úÖ ü̧�Ö ÛÃ¡µÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ•ÖÖêŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖ“Öê ¾ÖµÖ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�ÖŸÖ: 15 ŸÖê 45 Æêü“Ö †ÃÖŸÖê. ›üÖò. ¸üÖ¾Ö µÖÖÓ−Öß ´Æü™ü»µÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ µÖÖ 45 ™üŒ�êú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê−Öê ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ •Öß ¾ÖÖœü �ú ü̧ÖµÖ“Öß ÆüÖêŸÖß ŸÖß �êú»Öß †ÖÆêü †ÖŸÖÖ 0 ŸÖê 14 µÖÖ ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß (36%) ¯ÖÏµÖÖêŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´Ö ÆüÖêŸÖß»Ö. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ÷ÖÖÓ³ÖáµÖ šüÃÖ×¾Ö�Öê ÆüÖ“Ö ˆ¯ÖÖµÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö ÆüÖ �Ö¸üÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü. ×¿Ö�Ö�ÖÖ«üÖ ȩ̂ü •Ö¸ü µÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖêŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¯Öœüß“µÖÖ ´Ö−ÖÖ¾Ö ü̧ ÃÖÓÃ�úÖ¸ü �êú»Öê ŸÖ¸ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü �ú´Öß �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

� 1976 “Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- 1976 “µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ �ÖÖ»Öß»Ö ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ. 1) ´Öã»ÖàÃÖÖšüß »Ö÷−ÖÖ“Öê ¾ÖµÖ ×�ú´ÖÖ−Ö 18 ¾ÖÂÖì ŸÖ ü̧ ´Öã»ÖÖÓÃÖÖšß 21 ¾ÖÂÖì �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. 2) ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ ×−Ö¾Ö›æü−Ö •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß“Öß ¯ÖÏŸµÖê�ú ü̧Ö•µÖÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 1971 “µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧

÷ÖÖêšü×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. 3) ü̧Ö•µÖÖÓ−ÖÖ �ëú¦üÖ�ú›æü−Ö ×´Öôû�ÖÖ¸üß †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öß �ãú™ãÓü²Ö �ú»µÖÖ�Ö

�úÖµÖÔ�Îú´ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÆüÃÖ²ÖÓ¬Ö •ÖÖê›ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. 4) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †Öî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú ×¿Ö�ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. 5) »ÖÖê�úÃÖ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ŸÖß¾ÖÎ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.

� »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖê ü̧�Ö - 2000 ±êú²ÖÎã¾ÖÖ ü̧ß 2000 ´Ö¬µÖê �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú −Ö¾Öß−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ÛÃ¾Ö�éúŸÖ �êú»Öê ‡.ÃÖ.2046 ¯ÖµÖÕŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÛÃ£Ö ü̧ß�ú ü̧�Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�Öê †Ö×�Ö ¤üÖê−Ö †¯ÖŸµÖÖÓ“Öê �ãú™ãÓü²Ö µÖÖ †Ö¤ü¿ÖÖÔ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖ×ÆüŸÖ �ú¸ü�Öê Æêü µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ˆ×§üÂ™ü ÆüÖêŸÖê. ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ¸üŸÖæ¤üß ¯Öãœüß»Ö¯Öã́ ÖÖ�Öê

1) ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖã¤ü¸ü ¯ÖÏ×ŸÖÆü•ÖÖ ü̧ 30 ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�Öê 2) ÃÖÓÃÖ¤êüŸÖ ×−Ö¾Ö›æü−Ö •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 1971 “µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ÷ÖÖêšü×¾Ö»Öß ÆüÖêŸÖß.

µÖÖ ŸÖ ü̧ŸÖæ¤üß“Öß ´Öã¤üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ‡.ÃÖ.2026 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß.

119

3) ÃÖÖ¾ÖÔ×¡Ö�ú »ÖÃÖß�ú ü̧�ÖÖ“ÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö�Öê. 4) ‹›ËüÃÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ü̧Öê÷ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ �ú¸ü�Öê. 5) ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖ ÷Ö³ÖÔ̄ ÖÖŸÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú ü̧�Öê. 6) ˆ¿Öß¸üÖ ×¾Ö¾ÖÖÆü �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖê−Ö †¯ÖŸµÖÖÓ−ÖŸÖ ü̧ ¿ÖÃ¡Ö×�ÎúµÖÖ �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ ÛÃ¡ÖµÖÖÓ−ÖÖ

×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯Öã¹ýÃ�úÖ¸ü ¤êü�Öê. 7) ×−Ö¿Öã»�ú †Ö×�Ö †×−Ö¾ÖÖµÖÔ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü �ú¸ü�Öê 8) •Ö−´Ö ´ÖéŸµÖã“µÖÖ −ÖÖë¤üß¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ×¾Ö¾ÖÖÆü †Ö×�Ö ÷Ö¸üÖê¤ü¸ü¯Ö�ÖÖ µÖÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü †×−Ö¾ÖÖµÖÔ �ú¸ü�Öê.

¸üÖÂ™ÒüßµÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÖµÖÖê÷ÖÖ−Öê ‡.ÃÖ.2026 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß (Target - year) ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»µÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ŸµÖÖ¾Öêôûß ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 140 �úÖê™üß †ÃÖê»Ö. ¤ü ü̧Æü•ÖÖ ü̧ß ¯Öã¹ýÂÖÖ´ÖÖ÷Öê Ã¡ÖßµÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÃÖê»Ö. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ²ÖÖ»Ö - ÷Ö™ü 23% (0- 14 ¾ÖÂÖÔ) ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú - ÷Ö™ü (15 ŸÖê 64) 68% —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö.

4.2.7 Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ( Migration and Urbranization Problem) :-

� Ã£Ö»ÖÖŸÖ ü̧ †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß �ú ü̧�ÖÖ“Öß ×«üÛÃ£ÖŸÖß :- Migration And Urbanization Dilemma Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ‹�ú ¾µÖŒŸÖß−Öê †Ö¯Ö»Öß •ÖÖ÷ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖŸÖ¸üß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ ×−Ö×´Ö¢ÖÖ−Öê ÃÖÖê›ü»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÃÖß´Öế Ö¬µÖê ŸÖÖê �úÖ´Ö �ú ü̧ÖµÖ»ÖÖ †ÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ“Öß Æüß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ ŸµÖÖ“ÖÖ ³Ö×¾ÖÂµÖÖ�úÖôû šü¸ü×¾Ö�ÖÖ¸üß Ø�ú¾ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü�ÖÖ¸üß †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. ÆüÖ ²Ö¤ü»Ö ŸÖÖê Ã¾Öê“”êû−Öê ‘ÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ¾µÖÛŒŸÖ´ÖŸ¾ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö µÖÖ ×�ÎúµÖê»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ŸÖê¾ÆüÖ“Ö ×´ÖôûŸÖê •Öê¾ÆüÖ ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ �ú»Ö ŸµÖÖ �úÖµÖÖÔ�ú›êü †ÃÖŸÖÖê ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ−Öß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖ�Öê ÆüÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ‹�úÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú �úÖµÖÖÔ�ú ü̧ßŸÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü�Ö ÆüÖêŸÖê ¯Ö�Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×ÃÖ´ÖÖ ÃÖÖê›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ •ÖÖ�µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê.

‹�úÖ �Öê¡ÖÖŸÖ µÖê�ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖŒŸÖß †Ö×�Ö ŸµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ²ÖÖÆȩ̂ üü •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖŒŸÖß Æêü ¤üÖê−Æüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÊÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, †ÖÙ£Ö�ú †Ö×�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“µÖÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ²ÖÖ•Öæ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖã¾Ö�ú ×¿Ö�ú»Öê»ÖÖ µÖã¾Ö�ú †Ö×�Ö †×¾Ö¾ÖÖ×ÆüŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ“ÖÖ �ú»Ö ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�úú Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê�µÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. †ÃÖê ¾µÖŒŸÖß ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÓ¬Öß“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘Öê�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öê ¿ÖÆü¸üÖ�ú›êü ÃÖŸÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧�Ö ÃÖãºþ †ÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ �ú´Öß ×¿Ö�ú»Öê»ÖÖ ÁÖ×´Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ÷Ö¸üß²Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¿ÖÆü¸üß †Ö�úÂÖÔ�Ö �Öê“ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

� Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ :- 1) ‹�úÖ ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖß»Ö −ÖêÆü´Öß“Öê ×−Ö¾ÖÖÃÖÃ£ÖÖ−Ö ²Ö¤ü»Öæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ÷ÖÖ¾Öß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖµÖ´Ö“µÖÖ

¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖ�Öê ´Æü�Ö•Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêµÖ. �êú−Öê£Ö �úÖ´Öê£Öȩ̂ ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ‹�úÖ ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖ×»Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôû Ø�ú¾ÖÖ †»¯Ö�úÖôû ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖ �ú ü̧�µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ÷Ö™üÖ“µÖÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»ÖßÃÖ †÷Ö ü̧ ×�ÎúµÖêÃÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

120

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö´Öãôêû ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖêôûÖ ´ÖÖŸÖé³Öǽ Öß¿Öß Ø�ú¾ÖÖ ´Öæôû ÷ÖÖÓ¾ÖÖ¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ŸÖã™üŸÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ×−Ö¾Ö›ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ :- ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ 6 �úÖê™üß »ÖÖê�úÖÓ−Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �êú»Öê. µÖã¬¤ü�úÖôûÖŸÖ •Ö´ÖÔ−Öß, ‡™ü»Öß, ÆÓü÷Öȩ̂ üß µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö †×−Ö“”êûü−Öê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. •µÖæ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸÖ ü̧ µÖã̧ üÖê̄ ÖÖŸÖæ−Ö ¯Ö¸üÖ÷ÖÓ¤üÖ ¾ÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ü̧Ö•µÖÖ“µÖÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖß −ÖÓŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ ü̧¡Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê 6 »ÖÖ�Ö •µÖÖ »ÖÖê�ú ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö´Ö¬µÖê ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖÃÖ †Ö»Öê. •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû ŸÖê¾Öœêü“Ö †¸ü²Ö »ÖÖê�úÖÓ−Öß ŸÖê£Öæ−Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü �êú»Öê. ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß �ÎúÖÓŸÖß´Öãôê “Öß−Ö´Ö¬Öæ−Ö ×�úŸµÖê�ú »ÖÖ�Ö »ÖÖê�ú ±úÖ´ÖÖìÃÖÖ, ÆüÖò÷Ö�úÖÑ÷Ö ´Ö¬µÖê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ —ÖÖ»Öê. ÆÓü÷Öȩ̂ üßŸÖß»Ö ü̧Ö•Ö�úßµÖ �ÎúÖÓŸÖß´Öãôêû ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 2 »ÖÖ�Ö »ÖÖê�ú †ÖòÃ™êÒü×»ÖµÖÖ †Ö×�Ö µÖã÷ÖÖêÃ»ÖÖÛ¾ÆüµÖÖŸÖ †ÖÁÖµÖÖÃÖ ÷Öê»Öê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ−ÖÓŸÖ¸ü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †Ö×�Ö †−µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß´Öãôêû †ÖÓŸÖ ü̧ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“ÖÖ †Öê‘Ö µÖã̧ üÖê̄ ÖßµÖ †Ö×�Ö †×¿ÖµÖÖ‡Ô ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ˆ¢Ö¸ü ¤ü×�Ö�Ö †´Öê×¸ü�úÖ ¤êü¿Ö, †Ö×±Ïú�ú−Ö ¤êü¿Ö, †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ, −µÖã—Öß»Öë›ü µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ. µÖã̧ üÖê̄ ÖÖÆæü−Ö ÃÖ−Ö 1946-55 µÖÖ ¤ü¿Ö�úÖŸÖ ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 43.6 »ÖÖ�Ö »ÖÖê�úÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �êú»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ, ü̧Ö•Ö�úßµÖ ˆšüÖ¾Ö †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤üÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖÓ́ Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü —ÖÖ»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�úß�ú¸ü�Ö, −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö •Ö»ÖØÃÖ×“ÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ‡ŸµÖÖ¤üßÓ́ Öãôêû �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ —ÖÖ»Öê. −ÖÖê�ú¸üß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¿ÖÖê¬ÖÖ£ÖÔ �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ü̧Ö•µÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß �ëú¦üÖ�ú›êü —ÖÖ»Öê»µÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 25% ŸÖ¸ü ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 12% †ÖÆêü. −ÖÖê�ú¸üß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“µÖÖ ¿ÖÖê¬ÖÖ£ÖÔ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö µÖã¾Ö�ú −ÖÖ÷Ö¸üß �ëú¦üÖ�ú›êü ¬ÖÖ¾Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ. 2001 ´Ö¬µÖê ‹�æú�Ö Ã£ÖÖ»ÖÖÓŸÖ× ü̧ŸÖÖ¯Öî�úß 16.7% Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ×¸üŸÖÖÓ−Öß µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �êú»Öê.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�Ö - Urbaniztion ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖê †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�Ö µÖÖ´Öãôêû −Ö÷Ö ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ÷Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ, ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �ú´ÖÖ»Öß“ÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. −Ö¾Öß−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖ Ó̧ǖ Ö× ü̧�ú ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ−Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ¿ÖÆü¸üÖ�ú›êü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¿Öê - ÃÖ¾¾ÖÖ¿Öê ¾ÖÂÖÖÔ̄ Öæ¾Öá“Öê ¿ÖÆü¸ü †Ö×�Ö †Ö•Ö“Öê ¿ÖÆü¸ü µÖÖŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü™ü»Öê ŸÖ ü̧ß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ¯Ö›ü»Öß †ÖÆêü. ¯Öæ¾Öá ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö ¿ÖÖÃ�úßµÖ �úÖ´ÖÖ¾µÖ×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ¿ÖÆü¸üÖ»ÖÖ ±úÖ ü̧ÃÖê ´ÖÆüŸ¾Ö −Ö¾ÆüŸÖê. ‹¾Öœêü“Ö −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧ †Ö“ÖÖ ü̧×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¿ÖÆü¸ü †Ö×�Ö �Öê›üµÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓŸÖ ±úÖ¸üÃÖÖ ±ú ü̧�ú −Ö¾ÆüŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö ÃÖ¬µÖÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ¯Öæ¾ÖáÃÖÖ¸ü�Öß ü̧Ö×Æü»Öê»Öß −ÖÖÆüß. �Öê›üµÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ´Ö•Öæ̧ üß ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü�Öæ−Ö ŸÖê ¯ÖÖê™ü ³Ö¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ŸµÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÖêœüÖŸÖÖ�Ö ÃÖãºþ ÆüÖêŸÖê. †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö †Ö×�Ö ×−Ö¾ÖÖ ü̧Ö µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÷ÖÓ³Öß¸ü ²Ö−ÖŸÖÖê ´Æü�Öæ−Ö ŸµÖÓÖ−ÖÖ ¿ÖÆü̧ üÖ�ú›êü ¬ÖÖ¾Ö ‘µÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß ¾ÖÖœü»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. •Ö÷ÖÖŸÖ»µÖÖ ÃÖ÷ÖóµÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧Ö“µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÆü ü̧Ö´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, †ÖÙ£Ö�ú, ¿Öî�Ö×�Ö�ú, ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú, ü̧Ö•Ö�úßµÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ “ÖœüÖ†Öêœü ÃÖã¹ý †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ¿ÖÆü¸êü ŸÖ ü̧ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ü̧Ö•Ö�úÖ ü̧�ÖÖ“Öß †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ˆ»ÖÖœüÖ»Öß“Öß �ëú¦êü ²Ö−Ö»Öß †ÖÆêüŸÖ. †ÖîªÖê×÷Ö�ú ü̧�Ö,

121

†ÖÙ£Ö�ú “ÖœüÖ†Öêœü, ¸üÖ•Ö�úßµÖ ˆ»ÖÖœüÖ»Öß µÖÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü �úÖÆüß �úÖ¸ü�ÖÖÓ́ Öãôêû ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�ÖÖ´Öãôêû Ã£ÖÖ×−Ö�ú †Ö×�Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ˆ¤ü ü̧×−Ö¾ÖÖÔÆüÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖŸÖæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ¿Öî�Ö×�Ö�ú †Ö×�Ö ÃÖÖÓÃ�éú×ŸÖ�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö�Öæ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¤êü¿Ö ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêü.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö Æüß ‹�ú ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ −ÖÖ÷Ö¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü, �Öê›üµÖÖ´Ö¬Öæ−Ö −Ö÷Ö¸üÖ�ú›êü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß •Öß¾Ö−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÷ÖÖêÂ™üß †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê :- 1) †−ÖìÃ™ü ²ÖÖ÷Öì»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�Ö Æüß ‹�ú †¿Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü �úß •µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö

¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öê −ÖÖ÷Ö¸üß ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß´Ö¬µÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. 2) −Öê»ÃÖ †Ñ›ü ü̧ÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê •µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ˆªÖê÷Ö¿Öß»ÖŸÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê †Ö×�Ö

ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ •Öß¾Ö−Ö¯Ö¬¤üŸÖß −Ö¾Öß−Ö ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÃÖ −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. 3) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÃÖÓ‘Ö : −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�Ö Æêü ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †ÖÆêü. ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ŸÖÃÖê“Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü †ÖÆêü ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ�µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»µÖÖÃÖ †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ´Æü�Ö•Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öê −ÖÖ÷Ö ü̧ß ¾ÖÃÖÖÆüŸÖßŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÆüÖêµÖ.

� •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß :- ÷Öê»µÖÖ �úÖÆüß ¿ÖŸÖ�úÖÓ́ Ö¬µÖê ×�úŸµÖê�ú −Ö÷Ö ȩ̂ü †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †Ö»Öß. ÆüÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ×¤ü¾ÖÃÖÓê×¤ü¾ÖÃÖ

†Ö�Ö�Öß−Ö“Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. •ÖÃÖ•ÖÃÖê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ�ú›êü »ÖÖê�úÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü»Öê»µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ¿Öß, †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú ü̧�ÖÖ¿Öß †Ö×�Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¿Öß ±úÖ ü̧ •Ö¾Öôû“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü ‡.ÃÖ.1800 ´Ö¬µÖê •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 3 % ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß »ÖÖê�ú −Ö÷Ö¸üÖŸÖ ü̧ÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖê. †Ö×�Ö ŸµÖÖ¾Öêôûß 10 »ÖÖ�ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÃÖ»Öê»Öê ×�ú´ÖÖ−Ö ‹�úŸÖ¸üß ¿ÖÆü¸ü †ÛÃŸÖŸ“ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê �úß −ÖÖÆüß µÖÖ²Ö§ü»Ö ¿ÖÓ�úÖ“Ö ¾ÖÖ™üŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê Ã¯ÖÂ™ü ×¤üÃÖê»Ö �úß, •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü�Ö Æêü ´Öã�µÖŸ¾Öê¾Ö¹ý−Ö ÷Öê»µÖÖ 150 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ‡.ÃÖ. 1850 ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖã¬¤üÖ −ÖÖ÷Ö ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê¿Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ 7 % ±úÖ ü̧ÃÖÖ ±ú ü̧�ú ¯Ö›ü»ÖÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. ´Æü�Ö•Öê“Ö •Ö÷ÖÖ“Öß ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ“Ö ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ ÆüÖêŸÖß. ´ÖÖ¡Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ŸµÖÖ−ÖÓ̧ üŸÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ ÷Öê»Öê. ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ÃÖæã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 15% ÆüÖêŸÖê 1950 ´Ö¬µÖê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 30% ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖê. 1965 ´Ö¬µÖê •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 35% »ÖÖê�ú −ÖÖ÷Ö¸üß ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß´Ö¬µÖê ¸üÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê �úß ¤ü̧ ü 50 ¾ÖÂÖÖÕ−Öß Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †Ó¤üÖ•Öê ¤ãü¯¯Ö™ü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¾ÖÖœüß“Öê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �úÖµÖ´Ö ¸üÖ×Æü»µÖÖÃÖ ‡.ÃÖ.2005 ÃÖÖ»Öß Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 50% ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖ−Ö 1901 ´Ö¬µÖê −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 11.8% »ÖÖê�ú ¸üÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 2001 ´Ö¬µÖê 27.8% ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öê ¾Ö ÃÖ−Ö 2011 ´Ö¬µÖê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö 31.2% ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öê»Öê †ÖÆêü.

122

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“Öß ´ÖÖêšüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- The Urban Giantism Problem †Ö¬ÖËã×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧ −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�ÖÖ´Öãôêû �úÖÆüß ±úÖµÖ¤êü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ŸµÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´ÖÖ¡Ö ±úÖ ü̧“Ö ÷ÖÓ×³Ö ü̧ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ †ÖÆêüŸÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö¯Ö�Öê −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖÓ́ Öãôêû �ÖÖ»Öß»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

1) •ÖÖ÷Öê“Öß ™ÓüÓ“ÖÖ‡Ô ¾Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ×šü�úÖ�Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, ˆªÖê÷Ö¬ÖÓ¤êü µÖÖÓ“Öê ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ëú¦üß�ú¸ü�Ö †ÖœüôûŸÖê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ³ÖÖê¾ÖŸÖÖ»Öß ‘Ö¸êü †÷Ö¤üß ¤üÖ™üß¾ÖÖ™üß−Öê ²ÖÖÓ¬Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÆü ü̧Ö“µÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö •ÖÖ÷ÖÖ ×−Ö¸ü×−Ö¸üÖôûµÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖÖšüß ±úÖ ü̧“Ö ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸÖê£Öß»Ö •ÖÖ÷Öê»ÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖ÷Öê“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß¤êü�Öß»Ö ³Ö¸ü´ÖÃÖÖšü ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö•Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¿ÖÆü¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ×šü�úÖ�Öß •Öß •ÖÖ÷ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ •ÖÖ÷Öê»ÖÖ ³Ö¸ü´ÖÃÖÖšü Ø�ú´ÖŸÖ ´ÖÖê•ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

2) ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ “ÖÖ»Ö»Öß †ÖÆêü. •ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÆü ȩ̂ü ‹¾ÖœüµÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖß»Ö µÖÖ“Öß �ãú�ÖÖ»ÖÖ“Ö �ú»¯Ö−ÖÖ −Ö¾ÆüŸÖß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öê ×−ÖµÖÖ•Ö−Ö �êú»Öê ÷Öê»Öê −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ •Ö»Ö¤ü ¾Ö Ã¾ÖÃŸÖ ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖ�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¿ÖÆü¸üÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü, †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖß, ¾ÖÖœüŸÖß ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ‡. ´Öãôê ¾ÖÖÆüŸÖæ�úßŸÖ †−Öê�ú †›ü“Ö�Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖŸÖ.

3) ¾ÖÖœüŸÖß ÷Öã−Æêü÷ÖÖ ü̧ß :- −ÖÖê�ú¸üß“µÖÖ ×−Ö×´Ö¢ÖÖ−Öê †−Öê�ú µÖã¾Ö�ú ¿ÖÆü¸üÖ�ú›êü †Ö�úÙÂÖŸÖ ÆüÖêŸÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖã ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê−ÖãÃÖÖ ü̧ ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß ŸµÖÖŸÖã−Ö“Ö ²Öê�úÖ¸üÖÓ“Öß ±úÖî•Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. Æêü × ü̧�úÖ´Öê ›üÖê�êú ¾ÖÖÆüŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ÷Öã−Æêü÷ÖÖ ü̧ß�ú›êü ¾ÖôûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö ü̧ß •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ †¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

4) ¯ÖÖ�Öß ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ¿ÖÆü¸üÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ ×šü�úÖ�Öß ¯Öã̧ êüÃÖÖ ¾Ö ¿Öã̈ ü ¯ÖÖ�µÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�Öê †¿ÖŒµÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ÃÖ¬µÖÖ ‹�úÖÆüß ¿ÖÆü¸üÖŸÖ ×−ÖµÖ×´ÖŸÖ ¯ÖÖ�Öß¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¿ÖÆü ü̧ÖŸÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾Öêôêû¾Ö¸ü ¯ÖÖ�Öß ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. �ú´Öß ¤üÖ²ÖÖ´Öãôêû Ó̂“Ö ‡´ÖÖ ü̧ŸÖß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¯ÖÖ�Öß ¾Ö ü̧“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö —ÖÖê̄ Ö›ü¯Ö¼üß´Ö¬µÖê ŸÖ ü̧ ¯ÖÖ�µÖÖ“Öß ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ±úÖ ü̧“Ö †ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö�úÖ ü̧�ú †ÃÖŸÖê.

5) ¯ÖÏ¤æüÂÖ�Ö :- 20 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ −ÖÖ÷Ö¸üß •Öß¾Ö−ÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ÷ÖÓ³Öß¸ü ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´Æü�Öæ−Ö ¯ÖÏ¤æÂÖ�Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“Öê ¤ãüÂ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö −ÖÖ÷Ö¸üß »ÖÖê�ú¾ÖÃŸÖß¾Ö ü̧ ŸµÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ¯Ö¿Öæ, ¯Ö�Öß, ¾Ö−ÖÃ¯ÖŸÖß ¾Ö ¯Öã̧ üÖŸÖ−Ö ¾ÖÃŸÖãÓ¾Ö ü̧ ×¤üÃÖæ−Ö µÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏ¤æÂÖ�Ö Æêü Æü¾Öê“µÖÖ, ¯ÖÖ�µÖÖ“µÖÖ, ¬¾Ö−Öß“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖÏ�úÂÖÖÔ−Öê •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖ †ÖÆêü.

123

6) —ÖÖê›ü¯Ö¼üß/÷Ö×»Ö“”û ¾Ö¢Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ ÆÓü™ü ü̧ µÖÖÓ−Öß †ÃÖê ´Æü™ü»Öê †ÖÆêü �úß, ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖ ´Æü�Ö•Öê −ÖÖ÷Ö¸üß •Öß¾Ö−ÖÖ»ÖÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ �òú−ÃÖ ü̧ †ÖÆêü. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ−ÖÖÓÆüß ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸÖß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. µÖê£Öß»Ö •Öß¾Ö−Ö †ŸµÖÓŸÖ Æü»ÖÖ�Öß“Öê �ÖÖ»Ö“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔ“Öê †ÃÖŸÖê. µÖê£Öê ÃÖÓÃ�úÖ ü̧�Ö´Ö •Öß¾Ö−ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 18.8 ™üŒ�êú »ÖÖê�ú ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸÖß´Ö¬µÖê ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.

7) ¿Öê�Ö�Öß�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. †Ö•Ö ²ÖÆãüŸÖê�ú ÃÖ¾ÖÔ ¿ÖÆü ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¿ÖÖôûÖÓ́ Ö¬µÖê ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ×´Öôû�Öê �úšüß�Ö ÆüÖêŸÖ “ÖÖ»Ö»Öê †ÖÆêü. ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¤êü�Öß»Ö †−Öê�ú †›ü“Ö�Öß µÖêŸÖÖŸÖ †¿Ö †−Öê�ú †›ü“Ö�Öß´Öãôêû −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ´Öã»Öê ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖ −ÖÖÆüß. —ÖÖê̄ Ö›ü¯Ö¼üß´Ö¬µÖê ¸üÖÆü�ÖÖ ü̧ß ´Öã»Öê ¿ÖÖôêûŸÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß.

8) ¯ÖÖê»ÖßÃÖ µÖÓ¡Ö�Öê¾Ö ü̧ ŸÖÖ�Ö :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¤ü¾ÖÃÖê×¤ü¾ÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ “ÖÖ»Ö»Öê»µÖÖ ÷Ö¤üá´Öãôêû †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÖê»ÖßÃÖ µÖÓ¡Ö�Öê»ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ÃÖã̧ üôûßŸÖ “ÖÖ»Ö�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ³ÖÖ ´ÖÖê“Öì µÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸üß¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖŸÖßµÖ ¤Óü÷Ö»Öß ×−Ö¯Ö™ãü−Ö �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß †¿ÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÖê»ÖßÃÖ µÖÓ¡Ö�Öê“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖê»ÖßÃÖ µÖÓ¡Ö�Öê¾Ö¸ü ŸÖÖ�Ö ¯Ö›üŸÖÖê.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ/†−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú �Öê¡Ö :-The Urban Informa Sector †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖÖ×´Ö�úÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö¯Ö�Öê †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß •µÖÖ ÁÖ×´Ö�úÖÓ−ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ‹�ÖÖªÖ �úÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö †ŸµÖ»¯Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß �úÖ´Öê �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ×´Ö�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ †−Öê�ú ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. �úÖ´ÖÖ“Öê ŸÖÖÃÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê ÆüŒ�ú −ÖÖ�úÖ ü̧»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ »Öê�Öß ±úŒŸÖ �úŸÖÔ¾µÖ †ÃÖŸÖê †ÃÖê †−Öã³Ö¾ÖÖÃÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ �úÖ´ÖÖ“µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖê“Öß �ÖÖ¡Öß −ÖÃÖŸÖê. ¾Öêôûß ¬ÖÖê�úÖÆüß ¯ÖŸ�ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ ü̧ß ¾ÖÖ÷Ö�Öæ�ú ¯ÖãÂ�úôû¤üÖ †¯Ö´ÖÖ−ÖÖÃ¯Ö¤ü †ÃÖŸÖê. �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ“Öß ´ÖÖ−Ö�ÖÓ›ü−ÖÖ, †¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÷ÖÖêÂ™üß ´Æü�Ö•Öê †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™üµÖê šü¸üŸÖÖŸÖ. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »Ö‘Öã̂ ªÖê÷Ö, �éú×ÂÖ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ ˆªÖê÷Ö, ÃÖê¾ÖÖ�Öê¡Ö ‡ŸµÖÖ¤üß �Öê¡ÖÖŸÖ �úÖ´Ö �ú¸ü�ÖÖ ȩ̂ü »ÖÖê�ú †−Öê�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ †Ó¿Ö�úÖ»Öß�ú †Ö×�Ö †×−ÖµÖ×´ÖŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ −ÖÖê�ú·µÖÖ ŸµÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß �úÖ´Öê �ú¹ý−Ö “Ö×¸üŸÖÖ£ÖÔ ³ÖÖ÷Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ. ÷Öê»µÖÖ ¯ÖÓ¬Ö¸üÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖ •Öê ²Ö§ü»Ö ‘Ö›æü−Ö †Ö»Öê ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ‹�ú �Öê¡Ö µÖÖ ¤éÛÂ™ü−Öê †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ²Ö ȩ̂ü“Ö ¾ÖÖœü»Öê †ÖÆêü. ¯Ö�Ö ŸµÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü �úÃÖ²Öß �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ †Ö×�Ö ×²Ö−Ö�úÃÖ²Öß �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ´Ö•Öã̧ üßŸÖß»Ö ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ²Ö ü̧ß“Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ“Öê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê ´ÖãôûÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê �Öã̄ Ö“Ö �ú´Öß †ÃÖæ−Ö •µÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•ÖÓ¤üÖ¸üß ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖ¯Öî�úß ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Æü»ÖŒµÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê »Ö�ÖÖ¾Ö¬Öß †»¯Ö¾ÖµÖß−Ö ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖ»Ö�úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ ´Æü�Öæ−Ö ¬ÖÖê�úÖ¤üÖµÖ�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �úÖ´Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ‘Ö¸üÖŸÖß»Ö »ÖÆüÖ−Ö ÃÖÆüÖ−Ö �úÖ´ÖÖ�ú×¸üŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �ÖÖ−ÖÖ¾ÖôûßŸÖß»Ö, ˆ¯ÖÆüÖ¸ü÷ÖéÆüÖŸÖß»Ö �úÖ´ÖÖÓÃÖÖšüß •µÖÖ ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ �úÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×�úŸµÖê�ú¤üÖ ¬ÖêŒµÖÖ“Öß �úÖ´Öê �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ.

124

×÷Ö ü̧�µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖ−µÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ �ÖÖ−Ö�úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü •µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �úÖ´Öê �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ“Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ µÖÖ ²ÖÖ»Ö�úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. “ÖÆüÖ“µÖÖ ™ü¯Ö·µÖÖ �ÖÖª¯ÖêµÖ ×¾Ö�Îúß �ëú¦ü ‡ŸµÖÖ¤üß ×šü�úÖ�Öß £ÖÖê›üµÖÖ ´ÖÖê²ÖÖ¤ü»µÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ²ÖÖ»Ö�úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖ»»ÖÖ÷ÖÖ¸ü ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê �êú»Öê»µÖÖ ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß−ÖãÃÖÖ¸ü ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ †×−ÖÂ™ü ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öê ¤ãü ü̧ß�ú¸ü�Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÃŸÖãŸµÖ šü̧ üŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ŸµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö †×¬ÖÃÖæ“Ö−ÖÖ ×¤ü 10 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2006 ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ �úÖÆüß ¿ÖÓ�úÖ ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. »ÖÆüÖ−Ö ´Öã»ÖÖÓ“µÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ×¾Ö¿ÖêÂÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ �êú¾Öôû †×¬ÖÃÖæ“Ö−ÖÖ �úÖœü»µÖÖ−Öê ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™üŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú ¯ÖµÖÖÔµÖß µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ †³ÖÖ¾Öß �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ ŸÖ¸üŸÖæ¤üß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö¿Öæ−µÖ šü¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ×¸üŸÖß−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ²ÖÖ»Ö�úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Ö¬¤üŸÖß“Öê †ŸµÖÓŸÖ †×−ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ¯ÖãœêüÆüß ÃÖã¹ý ¸üÖÆü�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÖ»Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ ¯ÖÏ�ú»¯Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ �úÖ÷Ö¤üÖê̄ Ö¡Öß †ÖÆêü. ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÖ»Ö´Ö•Öã̧ üÖÓ“Öß ´ÖãŒŸÖŸÖÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¯Öã−Ö¾ÖÔÃÖ−Ö �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê �éú×ŸÖ - †×³Ö´Öã�Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö ÆüÖŸÖß ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖµÖÓÃÖê¾Öß ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÆüÖµÖ�ú †−Öã¤üÖ−Ö ¤êü�µÖÖ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¤êü�Öß»Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †¿ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö¿Öæ−µÖ šü ü̧»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ ×šü�úÖ�Ö“µÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖÖ ŸÖß −Öîȩ̂ üÖê²Öß 70%, �ú»Ö�ú¢ÖÖ, ´ÖãÓ²Ö‡Ô, ´Ö¦üÖÃÖ µÖê£Öê 50% ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ß :- Urban Emploment. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö �ëú¦üß�ú ü̧�Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ÃÖÓ¬Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêêŸÖê. −ÖÖê�ú ü̧ß“µÖÖ †Ö¿Öê−Öê †−Öê�ú ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü »ÖÖê�ú †¿ÖÖ −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“µÖÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. Æêü ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö •µÖÖÓ−Öß †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ �êú»Öê †ÖÆêü ŸµÖÖÓ−ÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú �ÎÓúÖŸÖß¯Öæ¾Öá ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú ŸµÖÖ“Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÆüÃŸÖ�ú»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ”ûÖê™üµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖÓãŸÖ»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †ÖêªÖê×÷Ö�ú �ÎúÖÓŸÖß−ÖÓŸÖ ü̧ −Ö÷Ö¸üÖÓ“Öß ×−Ö´ÖáŸÖß ÆüÖê‰ú−Ö −Ö÷Ö ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê †−Öê�ú ´ÖÖêšêü ˆªÖê÷Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ˆªÖê÷Ö ¬ÖÓ¤êü ¯Ö›ü»Öê ŸµÖÖ´Öãôêû ´Ö•Öã̧ ü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †Ö»Öê. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �úÖµÖÖÔ»ÖµÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¿ÖÖôûÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê£Öê ×¿Ö�ú�ÖÖ¸êü ×¿Ö�Ö�ú �ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß µÖÖÓ−ÖÖÆüß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¿ÖÆü̧ üÖ•Ö¾Öôû †ÃÖ»Öê»µÖÖ †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß´Ö¬µÖê †ÃÖ»Öê»Öê »Ö‘Öã †Ö×�Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖÆü ü̧ÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê ÆüÖò™êü»Ö, ¤ãü�úÖ−Öê, ´ÖÖò»ÃÖ µÖÖ×šü�úÖ�ÖßÆüß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖê. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧, ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖß µÖÖ´Öãôêû ¿ÖÆü ü̧ÖŸÖ †Ö»Öê»Öê »ÖÖê�ú †Ö×�Ö Ã£Ö×−Ö�ú »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¾ÖÖœü µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ †−Öê�ú �úÖ ü̧�ÖÓ́ Öãôêû Æü•ÖÖ ü̧Öê −Ö¾Æêü, »ÖÖ�ÖÖê »ÖÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¿ÖÆü¸üÖÓŸÖæ−Ö ×−Ö¾¾Öôû ×−Ö¹ýªÖê÷Öß †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ÷ÖôûµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ“µÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖß»Ö Ã¡Öß - ¯Öã¹ýÂÖÖÓ¾Ö¸ü ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê ²Öê�úÖ ü̧ß“Öê •Öß¾Ö−Ö •Ö÷ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

125

4.2.8 Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ : ™üÖê›üÖ ü̧Öê“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Migration and De velopment : Todaros Migration Model) :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Öß¾Ö−Ö ´Öã»µÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö šü ü̧¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ¾ÖêŸÖ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. �úÖ ü̧�Ö ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö »ÖÖê�ú −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖ�ú›êü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ×´Öôêû»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß �úÖ ü̧�Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�úÖ»ÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �úÖ´Ö ×´Öôêû»Ö“Ö †ÃÖêÆüß −ÖÖÆüß. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- Policy Implications −Ö÷Ö¸üÖÓ“Öß ¾ÖÖœü�ÖÖ¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ´ÖÖê�úôûß ´Öî¤üÖ−Öê, ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ³Öæ�ÖÓ›ü, �ÖêôûÖ“Öß ´Öî¤üÖ−Öê ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü šêü¾Ö»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †™üà“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �êú»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ‘Ö¸ü ²ÖÖÓ¬ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü −Ö�úÖ¿ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ²ÖÖÓ¬Ö�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú �êú»Öê ÷Öê»Öê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖê�úôûß •ÖÖ÷ÖÖ šêü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷Ö»Öê ¿ÖÆü¸üÖŸÖß»Ö ‡´ÖÖ¸üŸÖß“Öß Ó̂“Öß ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾Öß µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß“Öê ×−ÖµÖ´Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓÃÖÖšüß »ÖÖ÷Öæ �êú»Öê †ÖÆêüŸÖ. −Ö÷Ö ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¿Öã¬¤ü Æü¾ÖÖ

�ÖêôûŸÖß ¸üÖÆü�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖ÷Ö¸üß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸÖß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ Æüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖê‰ú −ÖµÖê µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. −Ö÷Ö ü̧ÖŸÖ ÆüÖê�ÖÖ¸êü ¯ÖÏ¤æÂÖ�Ö �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖÆü−Öê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú¥üÂ™üµÖÖ µÖÖê÷µÖ “ÖÖ“Ö�Öß ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß †ÃÖÖ¾Öß µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ µÖÖê÷µÖ ÃÖÖêµÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê ¾Ö •Öß¾Ö−ÖÖê̄ ÖµÖÖê÷Öß ²ÖÖ²Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê ‡ŸµÖÖ¤üßÓ¾Ö¸ü ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö�Öê −ÖÖ÷Ö¸üß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ´Öã»ÖŸÖŸ¾Öê ¯Öãœüß»Ö¯Öã́ ÖÖ�Öê †ÖÆêü.

1) ³Öæ�ÖÓ›ü ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³Öæ�ÖÓ›ü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ×¸üŒŸÖ šêü¾Ö�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ —ÖÖê̄ Ö›ǖ Ö¼üß“Öß ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú −Ö ¤êü�Öê, ¤üÖ™üß¾ÖÖ™üß−Öê ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ −Ö ÆüÖê‰ú ¤êü�Öê ‡ŸµÖÖ¤üßÃÖÖšüß ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú ü̧�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ×−Ö¾ÖÖÃÖÖÃÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖß �úÖê�ÖŸÖß Æêü šü ü̧¾Öæ−Ö ‘Ö ȩ̂ü ²ÖÖÓ¬Ö�µÖÖ»ÖÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü�Öê, ¸üÃŸµÖÖÓÓ“Öß Ó̂“Öß šü ü̧×¾Ö�Öê, ‡´ÖÖ ü̧ŸÖß“Öß Ó̂“Öß šü̧ ü×¾Ö�Öê ¾Ö ³Öæ�ÖÓ›üÖŸÖß»Ö ×�úŸÖß •ÖÖ÷Öê“Öê ²ÖÖÓ¬Ö�úÖ´Ö �ú ü̧Ö¾Öê, ×�úŸÖß ×¸üŒŸÖ šêü¾ÖÖ¾Öê ‡. ×¾ÖÂÖµÖß“Öê �úÖµÖ¤êü ²Ö−Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾ÖÃŸÖß´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆªÖê÷ÖÃÖÖšüß ³Öæ�ÖÓ›ü šêü¾Ö�Öê ²ÖÓ¬Ö�úÖ ü̧�ú šü¸ü×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

2) ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ Ã£Ö»Ö, •Ö»Ö †Ö×�Ö ¾ÖÖµÖæ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖß»Ö ¾ÖÖÆüŸÖã�úß“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. −ÖÖ÷Ö ü̧Ö“µÖÖ ²ÖÖÆêü¹ý−Ö ²ÖÖµÖ¯ÖÖÃÖ ü̧ÃŸÖê �ú¹ý−Ö †¾Ö•Ö›ü ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ−ÖÖ −Ö÷Ö¸üÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ²ÖÓ¤ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. −ÖÖ÷Ö ü̧ÖŸÖß»Ö ü̧ÃŸµÖÖÓ“Öê µÖÖê÷µÖ ¹Óý¤üß�ú¸ü�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ×šü�ú×šü�úÖ�Öß −Ö¾Öß−Ö ´ÖÖ÷ÖÖÕ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ×¾Ö×¾Ö¬Ö −Ö÷Ö¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ¸üÃŸµÖÖ“µÖÖ ¹Óý¤üß�ú¸ü�ÖÖ†³ÖÖ¾Öß †−Öê�ú †¯Ö‘ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. −Ö÷Ö ü̧ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê •Ö»Ö´ÖÖ÷ÖÔÃÖã¬¤üÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÃÖæ−Ö −Ö¤üß×�ú−ÖÖ¸üß ²ÖÃÖ»Öê»µÖÖ ¿ÖÆü¸üÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ²ÖÓ¬ÖÖ ȩ̂ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�Öê ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖ¾ÖêŸÖæ−Ö ¾ÖÖÆüŸÖã�ú �ú¸ü�Öê ‡ŸµÖÖ¤üß ³ÖÖ÷Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÖÆêüŸÖ.

126

3) ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×šü�úÖ�Öê :- −Ö÷Ö¸üÖ´Ö¬µÖê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ÃÖ´ÖÖ•Ö´ÖÓ×¤ü ȩ̂ü. ˆªÖê÷Ö ‡ŸµÖÖ¤üß“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ �ú ü̧�Öê ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ¾Öêôû †¿ÖÖ ×šü�úÖ�Öß ‘ÖÖ»Ö¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. »ÖÆüÖ−Ö ´Öã»Öê µÖÖÓ−ÖÖ �Öêôû�µÖÖÃÖ •ÖÖ÷ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ¾Öé¬¤ü »ÖÖê�ú ÃÖÓ¬µÖÖ�úÖôûß †¿ÖÖ ×šü�úÖ�Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ¾Öêôû ‘ÖÖ»Ö¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ ¾Ö †¿ÖÖ ˆªÖ−ÖÖÓ́ Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ ×™ü�ú×¾Ö�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖÖ÷Ö¸üß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ˆªÖ−Öê, ¯ÖÏÖ�Öß ÃÖÓ÷ÖÏÆüÖ»ÖµÖê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ´ÖÖ•Ö´ÖÓ×¤ü ȩ̂ü ‡ŸµÖÖ¤üß“Öß ÃÖÖêµÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

4) ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧ :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ —ÖÖê̄ Ö›ü¯Ö¼üà“Öß ¾ÖÖœü ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ−ÖÖ ˆšü×¾Ö�Öê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖÃÖ ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê ÆüÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ´ÖãÓ²Ö‡ÔÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¿ÖÆü¸üÖ´Ö¬µÖê ¸êü»¾Öê»ÖÖ‡Ô−Ö“µÖÖ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖŸÖ —ÖÖê̄ Ö›ü¼üµÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÃÖæ−Ö ¸êü»¾Öê ¾ÖÖÆüŸÖæ�úß¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ȩ̂ü»¾Öê¾Ö¸ü ¸êü»¾Öê¾Ö ü̧ ¤ü÷Ö›ü±êú�ú �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö †−Öê�ú ¯ÖÏ¾ÖÖ¿ÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ›üÖêôêû ÷Ö´Ö¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖŸÖ“Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸµÖÖ´Ö¬Öã−Ö ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ‘ÖÖ�Öß“Öê ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖÖÓ›ǖ ÖÖ�µÖÖ“Öß µÖÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¸üÃŸµÖÖ¾Ö¸ü“Ö ÃÖÖÓ›ü¯ÖÖ�Öß •ÖÖ‰ú−Ö ü̧×Æü¾ÖÖ¿ÖÓÖ“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ ¬ÖÖêŒµÖÖŸÖ µÖêŸÖê. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖÖ ¾ÖÃŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ÃÖ´Ö×¾ÖÂ™ü †ÖÆêü.

5) ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ :- †−Öê�ú »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö¸ü³ÖÖ›êü ¤êüŸÖÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖê ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ�ú›æü−Ö ‘Ö ȩ̂ü ²ÖÖÓ¬Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö¯Ö ü̧ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ́ ÖÖ±ÔúŸÖ ‘Ö¸êü ²ÖÖÓ¬Ö�ÖßÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ‘Ö ü̧ ²ÖÖÓ¬Ö�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ�ÎúßµÖÖ ¾Öê÷Ö ‘ÖêŸÖê. ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ �ú´Öß ³ÖÖ›üµÖÖŸÖ ‘Ö ü̧ ×´Öôæû ¿Ö�úŸÖê.¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

6) ×¾Ö³ÖÖ÷Ö¾ÖÖ ü̧ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ÃÖÓ�ãú»Ö :- −Ö÷Ö¸ü ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¯Öæ̧ ü×¾Ö�Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü.¾ÖÃŸÖß ¾ÖÃŸÖß´Ö¬Öæ−Ö ¿ÖÖôûÖÓ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö ‘Öê�Öê ÃÖÖêµÖß“Öê ÆüÖê‰ú−Ö ‡ŸÖ¸ü ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †ŸÖß ÷Ö¤üá �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖôêûŸÖ •ÖÖ�µÖÖ - µÖê�µÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ´Öã»ÖÖÓ“Öê ¿ÖÖôêûŸÖ •ÖÖ�µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿Öî�Ö×�Ö�ú ÃÖÓ�ãú»Ö ˆ³ÖÖ¸ü�Öß −Ö÷Ö¸ü ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÖÆêü.

7) ‡Ó¬Ö−Ö ¯ÖÖ�Öß¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Öß•Ö¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ :- −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö“µÖÖ ¸üÖê•Ö †−Öê�ú ™üÖ�úÖ‰ú ¾ÖÃŸÖæÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú“Ö¸üÖ ÃÖÖ“ÖŸÖÖê ŸµÖÖ“Öß ¾ÖêôûÖê¾Öêôûß Ã¾Ö“”ûŸÖÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öß ×¾Ö»Æêü¾ÖÖ™ü »ÖÖ¾Ö�Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÖÆêü. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖã̧ üŸÖ ¯Öò™ü−ÖÔ ¯ÖÏ×ÃÖ¬¤ü —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö ü̧ß�úÖÓ−ÖÖ �ú“Ö¸üÖ �ãÓú›üßŸÖ“Ö ™üÖ�ú�µÖÖ“Öê ×¿Ö�Ö�Ö ¤êü‰ú−Ö ´Öã²Ö»Ö�ú �ú“Ö¸üÖ �ãÓú›üµÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê ¾Ö ŸÖÖê �ú“Ö¸üÖ ²ÖÓ¤ü ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö −Ö÷Ö ü̧Ö²ÖÖÆêü¸ü −Öê‰ú−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öê �ÖŸÖ ²Ö−Ö×¾Ö»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¤æÂÖ�Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö �ú“Ö·µÖÖ“Öß µÖÖê÷µÖ ×¾Ö»Æêü¾ÖÖ™ü »ÖÖ÷Öê»Ö.ü

8) ¾ÖÖÆü−ÖŸÖôû ×−ÖÙ´ÖŸÖß :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¿ÖÆü ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ “ÖÖ»Ö»Öß †ÖÆê.ü ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖÆü−Ö ¯ÖÖÚ�ú÷Ö“Öß ‹�ú ´ÖÖêšüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ²Ö−ÖŸÖ “ÖÖ»Ö»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ²ÖÃÖêÃÖ, �úÖ ü̧, ™üÖÓ÷Öê,

127

×¸ü�ÖÖ, ÃÖÖµÖ�ú»Ö, Æü»Ö�úß ¾ÖÖÆü−Öê ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¾ÖÖÆü−Öê ˆ³Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß −Ö÷Ö ü̧ÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×šü�úÖ�Öß ¾ÖÖÆü−Ö ŸÖôûÖÓ“Öß ÃÖÖêµÖ �ú¸ü�Öê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �ëú¦üÖ•Ö¾Öôû“Ö ¾ÖÖÆü−Öê ˆ³Öß �êú»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö�Öê †¾Ö‘Ö›ü ÆüÖêŸÖ ¾Ö †¯Ö‘ÖÖŸÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −Ö÷Ö ü̧ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ µÖÖ ¾ÖÖ�Öß ´ÖÆüŸ“ÖÖ“µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

4.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :- 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 2) ÃÖ−Ö 2011 “µÖÖ •Ö÷Ö�Öê −ÖãÃÖÖ ü̧ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×�úŸÖß †ÖÆêü. 3) ˆ““Ö •Ö−´Ö¤ü̧ üÖ“Öß ¤üÖê−Ö �úÖ ü̧�Öê ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 4) Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ 5) −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ 6) −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖ�ÖÔ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ 7) −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê¾Ö¸ü ¤üÖê−Ö ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 8) −ÖÖ÷Ö¸üß †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ �Öê¡Ö. 4.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö (Summary) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“Öê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ •ÖÖ�Ö¾ÖŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ÷Ö¤üá ¤æ×ÂÖŸÖ Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, ¤æü×ÂÖŸÖ ¯ÖÖ�Öß ‡ŸµÖÖ¤üß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ �úÖÆüß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ“Ö ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ, ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ ŸÖã›ü¾Ö›üµÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü. ÃÖ−Ö 2011 “µÖÖ •Ö−Ö÷Ö−Ö�Öê−ÖæÃÖÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 121 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Ö»Öê»Öß †ÖÆêü ¾Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü¸üÆüß •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ´Öãôêû Æüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ “Öß−Ö“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸üß−Öê Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ »ÖÖê�úÃÖ�µÖê“Öß ¾ÖÖœü ³Öæ×´ÖŸÖß ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ¾Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ó�ú÷Ö×�ÖŸÖß ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê ÆüÖê‡Ô»Ö †ÃÖê ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö ¾ÖÖœü»Öê»Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö�ú ¯ÖÏ×ŸÖ²ÖÓ¬ÖÖŸ´Ö�ú ˆ¯ÖÖµÖÖ−Öê �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö †ÃÖê ´ÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ −ÖÖê™êüÛÃ™ü−Ö, ÃÖß.¯Öß. ²»Öò�ú¸,ü �úÖ»ÖÔ µÖÖÓ−Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¯ÖÏ•Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖã�´Ö†ÖÙ£Ö�ú ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖÖŸÖ �ãú™ãü²ÖÖÓ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü »ÖÆüÖ−Ö šêü¾Ö�µÖÖ�ú›êü �ú»Ö †ÃÖŸÖÖê †ÃÖê †»Öß�ú›üß»Ö ´ÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ““Ö •Ö−´Ö¤ü¸üÖ“Öß †−Öê�ú �úÖ ü̧�Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö´Öãôêû −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü�Ö ÆüÖê‰ú−Ö −ÖÖ÷Ö¸üß³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ �Öê¡Ö ¾Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üß µÖÖ“ÖÖÆüß †³µÖÖÃÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ †ÖÆêü. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ³Öæ�ÖÓ›ü ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ×¾Ö³ÖÖ÷Ö¾ÖÖ¸ü ¿Öî�Ö×�Ö�ú ÃÖÓ�ãú»Ö, ‡Ó¬Ö−Ö, ¯ÖÖ�Öß¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾Öß•Ö¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖÆü−ÖŸÖôû ×−ÖÙ´ÖŸÖß µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ü̧Ö²Ö×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

128

4.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü (Glossary) 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ : »ÖÖêÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�ÖÖ ü̧ß ÃÖ´ÖÃµÖÖ 2) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Öé̈ üß : »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü 3) ¯ÖÏ•Ö−Ö−Ö : •Ö−Ö−Ö¤ü̧ ü

4) Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ : −ÖêÆü´Öß“Öê ×−Ö¾ÖÖÃÖÃ£ÖÖ−Ö ÃÖÖê›æü−Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖµÖ´Ö“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖ�Öê ÆüÖêµÖ.

5) −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�Ö : ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öê −ÖÖ÷Ö¸üß ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß´Ö¬µÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. 6) −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú ü̧�ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :−ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�Ö·µÖÖ •ÖÖ÷Öê“Öß ¯ÖÖ�µÖÖ“Öß, ¾Öß•Öê“Öß

¾Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÃµÖÖ 7) †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ/†−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ¸üß�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ ü: •Öê �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ˆ×§üÂ™êü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�ú»Öê −ÖÖÆüßŸÖ †ÃÖê �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖ. 8) −ÖÖ÷Ö¸üß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß : −ÖÖ÷Ö ü̧ß³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×´Öôû�ÖÖ¸üÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü. 4.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß (Bobligraphy)

• Diddee Jaymala, Rangaswamy Vimla (1993)

Urbanisation Trents, Perspectives and Challenges,

New Delhi, Rawat Publications , Page No- 31

• Huda Manirul (1990) Urbanisation In India, New

Delhi, Mittal Publications, Page No.207

• Rane R.D. Chauhan N.L. (2011) Microeconomics

Jalgaon Prashant publication page no 57

• ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú. (2007) ¾Öé¬¤üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ÃÖÖê»ÖÖ¯Öæ̧ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö ¯ÖéÂšü �Îú.111 ŸÖê 114

• ³ÖÖêÃÖ»Öê -�úÖ™êü (2006) Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö ü̧ ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö ¯ÖéÂšü �Îú.2,3

• ‘ÖÖ¸ü¯Öã̧ êü ×¾Ö÷ü»Ö (2005) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ³Öæ÷ÖÖê»Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü Ø¯Ö¯ÖôûÖ¯Öã̧ êü †ò�›ü �Óú. ¯ÖÛ²»Ö�ú¿ÖÃÖÔ ¯ÖéÂšü �Îú.204,238

• �úÖ“ÖÖêôêû ¤üÖ.¬ÖÖê. (2000), −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö, †Öî̧ Óü²ÖÖ¤ü �îú»ÖÖÃÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ ¯ÖéÂšü �Îú.382 ŸÖê 385

129

• �ãú»Ö�ú�Öá ‹ÃÖ. ‹−Ö., ÁÖß¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ÃÖŸÖß¿Ö (1998) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö×�Ö »ÖÖêê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö −ÖÖ÷Ö¯Öã̧ ü, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö ¯ÖéÂšü �Îú. 11 ŸÖê 26

• �ú×¾Ö´ÖÓ›ü»Ö ×¾Ö•ÖµÖ (2011) ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö −ÖÖ÷Ö¯Öã̧ ü ÁÖß ´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú.377 ŸÖê 380

4.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

×¤ü‘ÖÖì¢Ö ü̧ß ¯ÖÏ¿−Ö :- 1) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öß ³ÖæŸÖ, ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ³Ö×¾ÖÂÖµÖ�úÖôûÖŸÖß»Ö ¾Öé̈ üß Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. 3) ´ÖÖ»£ÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ÃÖ¬¤üÖÓŸÖ ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê ×¾ÖÂÖ¤üü �ú ü̧Ö. µÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¾Ö¸üß»Ö ™üß�êú“ÖÖ ¯Ö ü̧Ö´ÖÂÖÔ ‘µÖÖ. 4) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ? »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ −ÖÖê™êüÛÃ™ü−Ö µÖÖÓ“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö

×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ? 5) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö •Ö−Ö−Ö¤ü̧ üÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ? 6) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖê²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ŸÖÓ–ÖÖ“Öß †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖŸÖ×³Ö®ÖŸÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú ü̧Ö? 7) ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ�ú›êü †ÃÖ»Öê»Öß ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ˆ¢Ö ȩ̂ü ×»ÖÆüÖ. 1.»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ? 2. ¯ÖÏ•Ö−Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖã�Ö´Ö †ÖÙ£Ö�ú �úÖî™ãÓü×²Ö�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ? 3. �úÖ»ÖÔ ÃÖòŒÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö? 4.Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ“Öß ×«üÛÃ£ÖŸÖß ÃÖÖÓ÷ÖÖ? 5.−ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö¿Ö¤ü �ú ü̧Ö. 6. −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖã×“ÖŸÖÖ£ÖÔ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö?

130

‘Ö™ü�ú - 5 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú †Ö×�Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö


5.2.1 ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ - ×−Ö¤ü¿ÖÔ�êú †Ö×�Ö ´ÖÆüŸ¾Ö 5.2.2 ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öß �ëú¦üßµÖ ³Öæ×´Ö�úÖ 5.2.3 ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�ú : ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¥üÂ™üß�úÖê−Ö 5.2.4 ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú(HDI) †Ö×�Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ 5.2.5 †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Ö¬Öß»Ö Ø»Ö÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö 5.2.6 ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ 5.2.7 †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö¨üŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

5.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 5.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 5.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 5.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß 5.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö 5.0 ˆ×§üÂ™êü :-

µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. 1. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ, ×−Ö¤ìü¿Ö�êú, ´ÖÆüŸ¾Ö †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

3. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖŸÖß»Ö Ø»Ö÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 5. ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

6. †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

5.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ †−Öê�ú×¾Ö¬Ö ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê −Öế Ö�êú �úÖê�ÖŸÖê ‘Ö™ü�ú Æü¾ÖêŸÖ µÖÖ¾Ö¸ü ²Ö¸üß“Ö ´ÖŸÖ×³Ö®ÖŸÖÖ †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖ ±úŒŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×−Ö�úÂÖÖ¾Ö ü̧

131

´ÖÖê•Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ×¾ÖÃŸÖéŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¾Öé̈ üß Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ‹�úÖ“Ö †£ÖÖÔ−Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö�Öê �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ÆüÖê�ÖÖ¸üß ¾ÖÖœü Æüß ¾Öé̈ üß ´Æü�Öæ−Ö ´ÖÖê•Ö»Ö •ÖÖŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß †×ŸÖ¿ÖµÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú †¿Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ¾Öé̈ üß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ�éúŸÖß�ú, ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú, †ÖÙ£Ö�ú, ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú, ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ¾Ö ü̧ †¾ÖÓ»Ö²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †£ÖÖÔŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú �Öê¡Ö±úôûÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ÆüÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ �Öê¡Ö±úôûÖ¾Ö¹ý−Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �úŸµÖÖÕ−ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÖÃÖ−Ö¯ÖÏ�ÖÖ»Öß ¤êü�Öß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖê. ÃÖ¬µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ¾Ö ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �êú»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ Æêü ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. 5.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ¾Ö ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯Ö µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ, ×−Ö¤ìü¿Ö�êú ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö µÖÖ ´ÖãªÖÓ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü�Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ¾Öæ−Ö ‘Öê�µÖÖŸÖ µÖê‡Ô»Ö. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ †Ó÷Öß †ÃÖ»Öê»Öê ²ÖÖî̈ üß�ú, ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�ú ¾Ö ¿ÖÖ× ü̧ ü̧ß�ú �úÖî¿Ö»µÖ ÆüÖêµÖ ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧�Öê ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧�Öê ÆüÖêµÖ. ¯ÖÏÖê. •ÖÃ™üß−Ö Ã»Öê µÖÖÓ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê “ÖÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê †ÖÆêü. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´Æü�Ö•Öê ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖÖ †£ÖÔ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¯Öê�ÖÖ ÁÖêÂšü †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�êú ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ ÛÃ£Ö¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×�úŸÖß ÃÖ�Ö´Ö, �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÖÆêü Æêü ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ¾Ö¹ý−Ö �úôûŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (HDI) Æêü ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯Öã̧ êüÃÖê ´ÖÖ¯Ö�ú †ÖÆêü. †Ö¸üÖê÷µÖ, ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ×•Ö¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö ü̧•ÖÖ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü, ³ÖÖîŸÖß�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ ‡. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�êú †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧�ÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (HDI) ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ³Öæ×´Ö�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö¨üŸÖß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Ö¬Öß»Ö Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö, †Ö ü̧Öê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ †³µÖÖÃÖ ÃÖ¤ü¸ü ¯ÖÏ�ú ü̧�ÖÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ µÖê�ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß µÖÖ ´Öã§üµÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖà�ú›æü−Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö †ÃÖ�ÖÖ ü̧ß ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¿ÖÖÃÖ−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öế ÖÖ±ÔúŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ÆüÖê�ÖÖ ü̧Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ“ÖÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ×�úŸÖß †ÖÆêü Æêü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. 5.2.1 ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ :-

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê»ÖÖ †−Ö−µÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ´Æü�Ö•Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß�ú›êü †ÃÖ»Öê»Öê †Ó÷Ö³ÖæŸÖ �úÖî¿Ö»µÖ ÆüÖêµÖ.

132

•ÖÃ™üß−Ö Ã»Öê µÖÖÓ−Öß ÛÃ£Ö ü̧ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê “ÖÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ. 1. ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ (´Ö¿Öß−ÃÖ, µÖÓ¡Ö) ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê 2. »ÖÖ³Ö ¤êü�ÖÖ·µÖÖ ‡´ÖÖ¸üŸÖß 3. ³Öǽ Öß“Öß ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ 4. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ�ú›æü−Ö ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ †¿ÖÖ ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ

†ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �êú»Öê»Öß ¾µÖÖ�µÖÖ - “ÃÖ´ÖÖ•Ö ÃÖ¤üÃµÖÖÓ�ú›æü−Ö ÃÖÓ̄ ÖÖ¤ü−Ö

�êú»Öê»µÖÖ ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ �Ö´ÖŸÖÖ ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÆüÖêµÖ.” ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ‹. ›ü²»µÖæ. »Öê×¾ÖÃÖ µÖÖÓ−Öß 1954 ´Ö¬µÖê ×»Ö×Æü»Öê»µÖÖ “Economic Development

with Unlimited Supplies of Labour” µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß.

“´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ †Ó÷Öß †ÃÖ»Öê»Öê ²ÖÖî× ü̈�ú, ´ÖÖ−ÖÃÖß�ú, ¿ÖÖ× ü̧¸üß�ú

�úÖî¿Ö»µÖ ÆüÖêµÖ.” µÖÖ �úÖî¿Ö»µÖÖÓ“ÖÖ �êú»Öê»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ. � ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�êú :-

1. •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö ü̧•ÖÖÓ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ :- ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ �ëú¦üØ²Ö¤æü ´ÖÖ−Ö¾Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ÊÖ ²ÖÖ²Öß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ¿ÖŒŸÖß¿ÖÖ»Öß †ÃÖ�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. µÖÖˆ»Ö™ü •µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ÃÖ´ÖÖ•Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö�úÖ�ú¸ü�ú ¯Öæ�ÖÔ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆ¢Ö´Ö †ÃÖŸÖÖê.

2. †Ö ü̧Öê÷µÖ :- †Ö¸üÖê÷µÖ ÆüÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖß»Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ �ëú¦üßµÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Öß †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¥üœü †ÃÖ�Öê Æêü ¯ÖÏŸµÖê�ú ´ÖÖ−Ö¾ÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ‹�ÖÖªÖ µÖÓ¡ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ Æüß •Ö¿Öß ŸµÖÖ“µÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ¤êü�Ö³ÖÖ»Ö, ŸÖê»Ö¯ÖÖ�Öß µÖÖÓ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ¿Ö¸üß ü̧ÖÃÖ µÖÖê÷µÖ †ÖÆüÖ¸ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö¸ü �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê.

3. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö :- �ÎúÖò±úÖê›Ôü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ¾Öé×¨ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ¯ÖÏ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö´Öãôêû ŸµÖÖŸÖ ¤ãü¯¯Ö™ü, ŸÖß−Ö¯Ö™ü ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖÖ µÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ ´Ö−ÖãÂµÖ²Öôû Æüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

4. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ :- ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. �ú´Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Öãôêû ŸÖÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�ú�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ −Ö �êú»µÖÖ´Öãôêû Ã¾ÖÖÃ£Ö −ÖÃÖê»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¥üœü ¸üÖÆü�ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. µÖÖ´Öãôêû �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. †�úÖµÖÔ�Ö´Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÃÖÖšüß �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö −ÖÖÆüß.

133

5. ³ÖÖî×ŸÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ü̧ÖÂ™ÒüÖ»ÖÖ •Ö»Ö¤ü ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æü¾ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. •Ö»Ö¤ü ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ•Ö‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ³ÖÖîŸÖß�ú ÃÖê¾ÖÖ-ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¤ü»µÖÖ ÷Öê»µÖÖ ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−Ö ÃÖã�Ö¤ü ÆüÖê‡Ô»Ö ¾Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ÷Öê»Ö. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖîŸÖß�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †ÃÖê»Ö ¾Ö ü̧ÖÂ™Òü ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

� ´ÖÆüŸ¾Ö :- †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê •Ö−Ö�ú †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ Æêü ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ±ú»Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ †ÖÆêü. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¸ü“Ö−Öê¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. 1. Ã£Öæ»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾Öé ü̈ß :-

Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¾Öé̈ üßÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖê. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖ¿ÖŒŸÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

2. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü :- ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú¹ý−Ö †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö�Îúß �ú¹ý−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

3. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾¾µÖŒŸÖß �êú¾Öôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö“Ö �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÆüß ‘ÖêŸÖÖŸÖ. •Öê¾Öœüß »ÖÖê�úÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœêü»Ö ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖÃÖÖšüß †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê •ÖÖ‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“µÖÖ �ú�ÖÖ ¹Óý¤üÖ¾ÖŸÖß»Ö

4. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−Ö´ÖáŸÖß :- ¤êü¿ÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß“Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß †ÃÖŸÖê. ¾ÖÖœüŸÖß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ‹�úÖ ¥üÂ™üß−Öê ¾ÖÖœüŸÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÃÖŸÖê. �ú´Öß Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ †×¬Ö�ú ÁÖ´Öß�ú ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

5. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ´ÖÖêšü¶Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ÃÖã̈ üÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß−ÖæÃÖÖ ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê ´Æü�Öæ−Ö †×¬Ö�ú »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ×´ÖôûŸÖê. †¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�êú ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

134

5.2.2 ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ µÖÖÓ“Öß �ëúÓ¦üßµÖ (´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá) ³Öæ×´Ö�úÖ :- ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ �ú¿Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá †ÃÖŸÖê ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

� ×¿Ö�Ö�Ö :- ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�Ö�µÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ šü¸üŸÖê. 1. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖ ÃÖÆüÖµµÖ�ú :-

�úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖ †÷ÖÏ�Îú´Ö ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ Æü¾ÖÖ. ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû –ÖÖ−ÖÖŸÖ, �úÖî¿Ö»µÖÖŸÖ, ¤æü¸ü¥üÂ™üß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖæ−Ö “ÖÖÓ÷Ö»Öß �úÖ´Öê ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üß“µÖÖ �úÖ¸ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�Ö ÊÖ ‘Ö™ü�úÖ»ÖÖ †ŸµÖã““Ö Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü.

2. ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ ¤æü ü̧ ÆüÖêŸÖÖê :- †–ÖÖ−ÖÖ“Öê ´Öæôû �úÖ¸ü�Ö ×¿Ö�Ö�Ö. †–ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ÁÖ ü̈Ö- †Ó¬ÖÁÖ¨üÖ µÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¿Ö�ÖßŸÖ »ÖÖê�úÖÓ́ Ö¬µÖê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ¹ýœüß ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖÓ“ÖÖ ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšüÖ ¯Ö÷Ö›üÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû ¤æü ü̧ �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

3. ÆüŒ�ú ¾Ö �úŸÖÔ¾µÖÖ“Öß •ÖÖ�Ö :- †×¿Ö�ÖßŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ²Ö ȩ̂ü-¾ÖÖ‡Ô™ü µÖÖ“Öß •ÖÖ�Ö¾Öß −ÖÃÖŸÖê. ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ÆüŒ�úÖÓ“Öß ¾Ö �úŸÖÔ¾µÖÖ“Öß •ÖÖ�Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖµÖÓ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖê. ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü�Ö•Öê ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ.

4. ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. :- •µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ−Öß ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖ»Öê, ŸµÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ. ¯Öæ¾Öá ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¤ü¸üß ¾ÖÖœæü−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ ÆüÖêŸÖß. ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö ×¤ü»µÖÖ´Öæôêû ÷Ö¸üß²Ö »ÖÖê�ú ¤êü�Öß»Ö ´Öã�µÖ ¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖŸÖ µÖê¾Öæ−Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß.

5. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê :- •µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ†³ÖÖ¾Öß ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ ü̧ÖÆüß»ÖÖ. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ¿ÖÆü¸üß ¤ü ü̧ß ¤æ̧ ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

6. ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :- ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. Æüß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †¾µÖÖÆüŸÖ¯Ö�Öê “ÖÖ»Öæ †ÃÖæ−Ö ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖê̄ ÖµÖÖê÷Öß ¿ÖÖê¬ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ³Ö ü̧ ¯Ö›üŸÖ †ÖÆêü.

†Ö ü̧Öê÷µÖ :- •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖÃÖ ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö “ÖÖ»Ö�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. µÖÖ´Öãôêû †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�µÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ¾µÖŒŸÖß“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ“Ö ×²Ö‘Ö›ü»Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü �ãúšü»µÖÖÆüß ÷ÖÖêÂ™üß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö

135

“ÖÖ»Ö�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ÃÖ¤ü̧ ü ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ´ÖÖ−ÖÃÖß�ú †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¯Öê�ÖÖ ¿ÖÖ× ü̧ ü̧ß�ú †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö¸ü †×¬Ö�ú ¥üÂ™üß�Öê̄ Ö ™üÖ�ú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ †Ö ü̧Öê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö µÖÖ ¤üÖê−Ö ²ÖÖ²Öà×¿Ö¾ÖÖµÖ †¯Öæ�ÖÔ †ÖÆêü. ¾µÖŒŸÖß“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. †×¬Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö ‘Öê¾Öæ−Ö †ÖŸ´Ö×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ü̧ÖÂ™Òü ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ÷Öê»Ö. •µÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß“Öê ´Ö−Ö ×−Ö ü̧Öê÷Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ¾Öêôûß ¿Ö¸üß¸ü ×−Ö ü̧Öê÷Öß †ÃÖŸÖê. ¿Ö¸üß¸ü ×−Ö ü̧Öê÷Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ“Ö ¾µÖŒŸÖß †×¬Ö�ú �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖê. †Ö¸üÖ÷µÖ µÖÖ ÃÖ–ÖêŸÖ †ÖÆüÖ ü̧, †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö, Ã¾Ö“”ûŸÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ¢Öê−Öê †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸üÖ¾Öê. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ †−Öê�ú †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. •µÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ¸ü�ÖßÃÖÖšüß ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃŸÖÓ³ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

5.2.3 ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú : ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¥üÂ™üß�úÖê−Ö :- ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧�Öê �Îú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ šü¸üŸÖê. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ ‹�æú�Ö GDP “µÖÖ 15-18% ‡ŸÖ�úß ¸üŒ�ú´Ö ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. †Ö•Ö“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ˆªÖ“ÖÖ ¯Ö¸ŸÖÖ¾ÖÖ †ÃÖŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüÖ»ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ µÖÖ¾Ö ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÆüÖê�Öê †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾Æêü−Öê—Öæ‹»ÖÖ µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�úÖŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ †Ö»Öê�Ö †Ö×�Ö ÃÖ´Öß�ú ü̧�Öê �ÖÖ»Öß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü.


0

¾ÖÖÙÂÖ

�ú ˆ

Ÿ¯Ö®Ö

(»ÖÖ�

ÖÖŸÖ)

0.50

1.00

1.50

2.00

10 20 30 40 50

ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�Ö ȩ̂üÂÖÖ

´ÖÖ¬µÖ. ×¿Ö�Ö�Ö ȩ̂üÂÖÖ

¯ÖÏÖ£Ö. ×¿Ö�Ö�Ö ȩ̂üÂÖÖ

†ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ ȩ̂üÂÖÖ

¾ÖµÖ

136

ÃÖ¤ü̧ ü †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê ×¾Ö×¿ÖÂ™ ü ¾ÖµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¾µÖŒŸÖß ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ»ÖÖ †×¬Ö�ú ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ ´Æü�Ö•Öê ×¿Ö�Ö�Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ µÖÖ»ÖÖ“Ö ¾µÖŒŸÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖêÆüß ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ ˆ¤üÖ. ¾ÖÊÖ, ¯ÖãÃŸÖ�êú ‡. ¾Ö ü̧“ÖÖ �Ö“ÖÔ †¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸ü÷ÖÖ¾Öß ¸üÖÆü�Öê, ¯ÖÏ¾ÖÖÃÖ �Ö“ÖÔ ‡. �Ö“ÖÔ ÆüÖ †¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö †¾µÖŒŸÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖêÆüß ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾ÖµÖ ×�úŸÖßÆüß ¾ÖÖœü»Öê ŸÖ¸üß ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ¾µÖŒŸÖß ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö¸üß»Ö �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü¾ÖŸÖ •ÖÖŸÖê. †Ö�éúŸÖß¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê �úß, ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ �ú»Ö »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê. ¾Ö¸üß»Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖã¡Ö¹ý¯ÖÖ−Öê -

∑ = ( Et- Nt) ∑ = ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú E = ×¿Ö�Ö�Ö ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö t = �úÖôû (time) N = ×¿Ö�Ö�Ö ×¾Ö¸üÆüßŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö

¾Ö¸üß»Ö †Ö�éúŸÖß¾Ö¹ý−Ö †Ö×�Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ“ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖ¯ÖµÖÕŸÖ »ÖÖ³Ö ×¤üÃÖŸÖÖê µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê »ÖÖ³Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß«üÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.


»ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

0 †¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ

¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ ü̧ µÖ »ÖÖ³Ö

ˆŸ¯Ö®

Ö ( ¯Ö

ÏÖ¯ŸÖ ×

´Öôû�ú

ŸÖ)

13 17 60

´ÖÖ¬µÖ×´Ö�ú

137

†Ö�éúŸÖß 5.2 ´Ö¬µÖê ¾µÖŒŸÖß“Öê ¾ÖµÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö ü̧ �êú»Öê»ÖÖ �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö »ÖÖ³Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. •µÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß“Öê ¾ÖµÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ¾Öêôûß ˆŸ¯Ö®Ö 0 (¿Öã−µÖ) †ÃÖŸÖê. ŸÖ¸üßÆüß ŸµÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö ŸÖÖê ¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö �Ö“ÖÔ Æüß •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü. 13 ŸÖê 17 ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö −ÖÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö �Ö“ÖÔ †ÃÖŸÖÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖÆüß �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß−ÖÓŸÖ ü̧ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´Ö×¤ü¿Öê−Öê »ÖÖ³Ö 60 ¾ÖÂÖÖȬ ÖµÖÔŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ †÷ÖÖê¤ü ü̧ �Ö“ÖÔ �ú ü̧�Öê †¯Öê×�ÖŸÖ †ÖÆêü. †Ö•Ö“ÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö †Ö ü̧Öê÷µÖÖ¾Ö¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ �Ö“ÖÔ −ÖÃÖæ−Ö ˆªÖÃÖÖšüß“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Öæ�Ö�ú †ÃÖŸÖê.

5.2.4 ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (HDI) †Ö×�Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ :- ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (Human Development Index) :- µÖæ−ÖÖê (United Nations Development Programm ) (UNDP) µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê−Öê 1990 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ †Æü¾ÖÖ»Ö ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü �ú¸ü�µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß. ÃÖ−Ö 1997 “µÖÖ UND “µÖÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧�Ö

¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �úê»Öê †ÖÆêü. »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ×−Ö¾Ö›üß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üßŸÖ �ú ü̧�Öê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ �ú»µÖÖ�ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü�Öê Æêü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê »Ö�µÖ †ÖÆêü. †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß µÖæ−ÖÖê−Öê ŸÖß−Ö ´ÖÖ−Ö�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖŸÖ, †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö, ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú �úÖœü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. 1990 ´Ö¬µÖê ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Öß †£ÖÔŸÖ•–Ö ´ÖÆü²Öã²Ö ˆ»Ö-Æü�ú †Ö×�Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ −ÖÖê²Ö»Ö ¯ÖÖ×¸üŸÖÖêÂÖß�ú ×¾Ö•ÖêŸÖê †´ÖŸµÖÔ ÃÖê−Ö µÖÖ ŸÖ•–ÖÖ−Öß HDI ×¸ǖ ÖÖê™Ôü ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. 2010 ´Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖ−Öê ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ-ÃÖ´ÖÖµÖÖê•ÖßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú (Inequality adjusted Human Development Index) IHDI ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ �êú»ÖÖ. �úÖ ü̧�Ö HDI ´Ö¬µÖê ±úŒŸÖ ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ.

� ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö ( Measurement of Human Development Index) :- ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖß−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �êú»Öê •ÖÖŸÖê. 1. ¤üß‘ÖÖÔµÖãÂµÖ :- •Ö−´ÖÖ“µÖÖ ¾Öêôûß ¤üß‘ÖÖÔµÖãÂµÖ †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ¤üß‘ÖÔ ¾Ö †Ö¸üÖê÷µÖ¤üÖµÖß

•Öß¾Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. 2. †¯Öê×�ÖŸÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¾ÖÂÖÔ :- µÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö ¯ÖÏÖîœü ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ, ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú, ×«üŸÖßµÖ ¾Ö ŸÖéŸÖßµÖ

ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö¸üß»Ö ‹�ú×¡ÖŸÖ Ã£Öæ»Ö −ÖÖ¾Ö −ÖÖë¤ü�Öß µÖÖÓ“µÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �êú»Öê •ÖÖŸÖê. 3. ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö :- ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö •Öê ›üÖò»Ö¸ü ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ

�Ö ȩ̂ü¤üß¿ÖŒŸÖß �Ö´ÖŸÖÖ ( Purchasing Power Parity PPP) µÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. “´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê“ÖÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêµÖ. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ü̧“Ö−ÖêŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú ü̧�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê. ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, †ÖÆüÖ ü̧ ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö ü̧ �êú»Öê»ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖêµÖ.”

138

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 5.1

´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖÃÖÖšüß �ú´Ö»Ö ¾Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ´Öæ»µÖê 1 •Ö−´ÖŸÖ: †¯Öê×�ÖŸÖ †ÖµÖã́ ÖÔµÖÖÔ¤üÖ 85 Max. 25 Min.

2 ¯ÖÏÖîœü ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ ¤ü ü̧ 100 Max. 0 Min.

3 GDP Per Capita (PPP) −ÖãÃÖÖ ü̧

40,000$ 100 $

×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú = ¯ÖÏŸµÖ�Ö ´Öã»µÖ - ×�ú´ÖÖ−Ö ´Öã»µÖ

�ú´ÖÖ»Ö ´Öã»µÖ - ×�ú´ÖÖ−Ö ´Öã»µÖ ÃÖ´Ö•ÖÖ, ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö (•Ö−´ÖŸÖ:) 60 ¾ÖÂÖì †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ †ÖµÖã́ ÖÔµÖÖ¤üÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �úÖœüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ÃÖã¡ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 5.2

¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÖ“ÖÆüß ¤êü¿Ö High Human Development Index ´Ö¬µÖê ´ÖÖê›üŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ Medium Human Development Index ´Ö¬µÖê ´ÖÖê›üŸÖÖê.

� ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- 1. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü¿ÖÔ�ú ´Æü�Öæ−Ö ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖê. 2. †ÖÙ£Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖßŸÖ ´ÖÖê»ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖÖê.

Ranking HDI 2013 Report

1 Norway 0.955

2 Australia 0.938

3 U.S. 0.937

4 Netherlands 0.921

5 Germany 0.920

136 India 0.554

HDD = 60-25 35

0.583 85-25 60

= =

139

3. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö¸üÖê÷µÖ, †ÖÆüÖ¸ü ‡. ²ÖÖ²Öà¿Öß ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ŸÖæ»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. 4. ¤êü¿Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ †ÖÆêü Æêü �úôûŸÖê. 5. ¤êü¿ÖÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü ü̧ŸÖÖê.

� ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. ¯ÖÏÖ. †´ÖŸµÖÔ ÃÖê−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÆüÖ ‹�ú †Öê²Ö›ü¬ÖÖê²Ö›ü ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú †ÖÆêü, •ÖÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ

¾Ö ÆüÖ−Öß×¾ÖÂÖµÖß ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖãÓŸÖß“Öß ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖŸÖÖ ‹�úÖ ÃÖÖ¬µÖÖ ÃÖÓ�µÖê−Öê ¯Ö�ú›ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê.

2. ±úŒŸÖ ŸÖß−Ö“Ö ¤ü¿ÖÔ�ú ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¤ü¿ÖÔ�ú −ÖÖÆüßŸÖ, ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖæ, ¯ÖÖêîÂ™üß�úŸÖÖ ‡. ÃÖÖ¸ü�Öê ¤ü¿ÖÔ�úÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ.

3. HDI ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ÃÖÖ¯Öê�Ö ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üŸÖÖê. � †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ :-

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ“Ö †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ÃÖÓ²ÖÖê¬ÖŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö ×−Ö´−Ö, †×¾Ö�úÃÖßŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¯ÖÖµÖÖ †Ö×�Ö �ú´Öß ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú †ÃÖŸÖÖê †¿ÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ´Æü�ÖÖ¾Öê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö †ÖÆüÖ¸ü µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß �Îú´Ö¾ÖÖ ü̧ß ŸÖß−Ö ™ü¯¯µÖÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. High HDI, Medium HDI †Ö×�Ö Low HDI. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö�µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ×´ÖôûŸÖê. HDI ´Öãôêû •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖÖ¯Öê�Ö ŸÖã»Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ‹�ÖÖªÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü ü̧“Ö−ÖÖ †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ šü ü̧ŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òêü ˆ““Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖŸÖ ´ÖÖê›üŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸ü�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™Òêü ´Ö¬µÖ´Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ÷Ö™üÖŸÖ (Ã£ÖÖ−Ö 136) ŸÖ ü̧, ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™Òêü ×−Ö´−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ÷Ö™üÖŸÖ ´ÖÖê›üŸÖÖŸÖ.

5. †Ö ü̧Öê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö µÖÖŸÖß»Ö Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ÃÖ−Ö 1995 ´Ö¬µÖê Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ´ÖÖÓ›ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖŸÖ ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß ÃÖÖ¬µÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖ ü̧, Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖê¿Öß ÃÖ´ÖÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÃÖ¸üÖÃÖ ü̧ß ÃÖÖ¬µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ø»Ö÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß¤ü¿ÖÔ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖŸÖ ŸÖß−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. ÛÃ¡ÖµÖÖÓ“Öß ¾Ö ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“Öß †ÖµÖã́ ÖÔµÖÖÔ¤üÖ 2. Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¯ÖÏÖîœü ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ 3. Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ“Öê ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö

Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ�ú ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ÆüÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ×�úÓ¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ Æê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê ´Öæ»µÖ �úÖœü»Öê •ÖÖŸÖê. Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ�ú ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ, Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ“Öê ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ�ú ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ˆ““Ö †ÃÖŸÖÖê. Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ˆ““Ö †ÃÖ�µÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖ¸ü�Ö ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÛÃ¡ÖµÖÖ ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“µÖÖ

140

²Ö¸üÖê²Ö¸üß−Öê ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖÖŸÖ. †Ö¸üÖê÷µÖ ¤êü�Öß»Ö “ÖÖÓ÷Ö»Öê †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö Ã¡Öß ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ ¤ü ü̧ ¤êü�Öß»Ö †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ“Öê ÃÖ´Ö•ÖŸÖê. •Ö÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø»Ö÷Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê ŸÖ ü̧ �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ÃÖ−Ö 2007 “µÖÖ HDI −ÖãÃÖÖ ü̧ −ÖÖò¾Öì, �òú−Ö›üÖ, †´Öê× ü̧�úÖ, ‡Ó÷»ÖÓ›ü, •Ö¯ÖÖ−Ö, ´ÖêÛŒÃÖ�úÖê, ´Ö»Öê¿ÖßµÖÖ, ¾Æêü−Öê—Öã‹»ÖÖ, ×±ú»Öß¯ÖÖ‡Ô−ÃÖ, ÁÖß»ÖÓ�úÖ, “Öß−Ö, Û¾Æü‹ŸÖ−ÖÖ´Ö ¾Ö ‡Ó›üÖê−Öê¿ÖßµÖÖ ‡. ¤êü¿ÖÖŸÖ •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû Ø»Ö÷Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †ÖœüôûŸÖê. ŸÖ¸ü ÃÖÖî¤üß † ȩ̂ü²ÖßµÖÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ, ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö, ‡¸üÖ�Ö, ‡×•Ö¯ŸÖ ¾Ö −ÖÖµÖ•Öȩ̂ üßµÖÖ ‡. ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»Öß ÆüÖêŸÖß. ÃÖ¬µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü Ø»Ö÷Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê×¾ÖÂÖµÖß •ÖÖ÷ÖéŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. Ã¡Öß ×¿Ö�Ö�ÖÖ»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖŸÖ ´ÖÖ−ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖÓÃ�éúŸÖß�ú ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öǽ Öß¾Ö ü̧ Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ Ã£ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ×−ÖÂ�úÂÖÔ :-

1. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öê Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ´Öæ»µÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 47 ¤êü¿ÖÖÓ“Öê Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ´Öæ»µÖ 0.500 ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü. ´Æü�Ö•Öê“Ö µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ã¡ÖßµÖÖÓ−ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ¸üß ¾ÖÖ÷Ö�Öæ�ú ×−Ö´−Ö †ÖÆêü.

2. 42 ¤êü¿ÖÖŸÖ Ø»Ö÷Ö ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú 0.800 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü ´Æü�Ö•Öê“Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß Ø»Ö÷Ö ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖêŸÖ ³Ö ü̧ß¾Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß �êú»Öß †ÖÆêü.

3. Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´ÖÖ−Ö¾Öß ¤üÖ ü̧ß¦üµÖÖ¿Öß •ÖÖê›ü»Öß †ÖÆêü. ÃÖî̧ üÖ »Öê†Öê−Öê, ×−Ö÷Ö ü̧ ²ÖãÙ�ú−ÖÖ, ±úÖÃÖÖê ¾Ö ´ÖÖ»Öß Æêü ¤êü¿Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ¤üÖ¸üß¦üµÖÖŸÖ †÷Ö¤üß ŸÖôûÖ¿Öß †ÖÆêüŸÖ.

4. ‡Œ¾Öê›üÖȩ̂ ü ¾Ö ¯Öê¹ý Æêü ¤êü¿Ö Ø»Ö÷Ö ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. 5.2.6. ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖß †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :-

×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆüê.

1. ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß 2. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×¾Ö¹ý ü̈ �ÖÖ•Ö÷Öß »ÖÖ³Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ

µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. 1. ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×�Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß :-

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ‡ŸÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ¾Ö¸ü •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö †ÖÙ£Ö�êú¢Ö ü̧ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö›üŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü †ÖÙ£Ö�êú¢Ö¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ŸÖß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¿ÖÖôûÖ, ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê, ×¾ÖªÖ¯Ößšêü µÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ¯Öæ�ÖÔ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ¤üÖê−Ö ²ÖÖ²Öß ¯ÖÏ�úÂÖÖÔ−Öê »Ö�ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

†) ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öæôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ²Ö) ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¯ÖÖ»Ö�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú�ÖêŸÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ.

141

×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯ÖÖ»µÖÖ»ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓ¬Öß ×´ÖôûÖ¾Öß µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ¯ÖÖ»Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“Öß �Ö“ÖÔ �ú¸ü�µÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ ü̧ß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¯ÖÖ»Ö�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¯Öê»Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖôûÖ, ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê, ×¾ÖªÖ¯Ößšêü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ×�úµÖÖÓ¾Ö ü̧ ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖ�ÖÖ»Öß ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖ ×¾Ö»ÖÓ²Ö »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÆüÖê�ÖÖ¸üÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ÃŸÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¯ÖÖ»Ö�úÖÓÃÖÖšüß ¯Ö ü̧¾Ö›ü�ÖÖ¸üÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö �êú»µÖÖ •ÖÖ�ÖÖ·µÖÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¿−Ö×“Ö−Æü ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. •µÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÆêüŸÖæÃÖÖšüß �êú»Öê»Öß ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê, ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖŸÖæ−Ö ‡Û“”ûŸÖ ÆêüŸÖæ ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖÃÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ, ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

1. ÃÖÖÓÃ�éúŸÖß�ú ‹ê×ŸÖÆüÖÃÖß�ú ¯ÖÓ̧ ü¯Ö ü̧Ö :- �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸµÖÖ“Öß ÃÖÖÓÃ�éúŸÖß�ú ¾Ö ‹êŸÖßÆüÖÃÖß�ú ¯Ö Ó̧ü¯Ö ȩ̂ü“µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ŸµÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖÃÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

2. Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ :- ‹�ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ Ã¡Öß-¯Öã¹ýÂÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ³Öê¤ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÛÃ¡ÖµÖÖÓ−ÖÖ �ú´Öß »Öê�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. Ã¡ÖßµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏŸÖß ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê Ø»Ö÷Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü�µÖÖÃÖ �ÖŸÖ¯ÖÖ�Öß ‘ÖÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê.

3. �ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ :- �ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ ü̧ »ÖÆüÖ−Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¯ÖÖ»Ö�ú ¯ÖÖ»µÖÖ“Öß ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¤êü�Öß»Ö ¯Öæ�ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü �ãú™æÓü²ÖÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖæ−Ö ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�Öê �úšüß�Ö ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÖ»Ö�úÖÓ“ÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö :- ¯ÖÖ»Ö�úÖÓ“ÖÖ ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖ�úÖ ü̧ÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸÖê ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ´Ö¬µÖ´Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¯ÖÖ»Ö�ú ¤êü�Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−Ö �ú¹ý−Ö ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. �úÖ ü̧�Ö ˆ““Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê ŸÖê ¤æü¸ü¥üÂ™üß šêü¾Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê •ÖÖŸÖß, ¬Ö´ÖÔ, ¯ÖÓ£Ö µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú Ã£ÖÖ−Ö ˆ““Ö ´ÖÖ−Ö�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà�ú›æü−Ö“Ö ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö ¤êü�Öß»Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. �úÖ¸ü�Ö,

142

ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö´−Ö ÃŸÖ¸ü †ÃÖ»Öê»Öß ¾µÖŒŸÖß ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ¿Öî�Ö×�Ö�ú ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖêÆüß †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

2. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ×¾Ö¹ý ü̈ �ÖÖ•Ö÷Öß »ÖÖ³Ö ¾Ö �Ö“ÖÔ :- ×¿Ö�Ö�ÖÖ¾Ö ü̧ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÖÔŸÖæ−Ö ¸üÖ•Ö÷ÖÖ ü̧Ö×³Ö´Öã�Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖê. ŸÖÖê †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö »ÖÖ³Ö µÖÖ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ �ú´Öß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖÏŸÖß±ú»Ö �ú´Öß ×´ÖôûŸÖê. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾Ö ´ÖÖ¬µÖ×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ×³Ö´Öã�Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö“Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�ú× ü̧ŸµÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ´Æü�Öæ−Ö ŸÖê£Öê †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³Ö •ÖÖÃŸÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �ÖÖ•Ö÷Öß ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ -»ÖÖ³ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß 5.2 †) �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ - »ÖÖ³Ö

ú

¿ÖÖôûÖ ¯Öæ�ÖÔ �êú»Öê»Öß ¾ÖÂÖì †Ö�éúŸÖß 5.2 ²Ö) ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ - »ÖÖ³Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö

¿ÖÖôûÖ ¯Öæ�ÖÔ �êú»Öê»Öß ¾ÖÂÖì

�Ö“ÖÔ

¯ÖÏŸÖß±ú»Ö

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

×«üŸÖßµÖ�ú ŸÖéŸÖßµÖ�ú

�ÖÖ•Ö÷Öß †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³Ö

�ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×«üŸÖßµÖ�ú ŸÖéŸÖßµÖ�ú �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ

�ÖÖ•Ö÷Öß †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³Ö

�Ö“ÖÔ

¯ÖÏ×ŸÖ±

ú»Ö

143

†Ö�éúŸÖß 5.2 † ´Ö¬µÖê �ÖÖ•Ö÷Öß �Ö“ÖÔ ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß »ÖÖ³ÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. �ÖÖ•Ö÷Öß µÖÓ¡Ö�Öế ÖÖ±ÔúŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾Ö ×«üŸÖßµÖ�ú ¿Öî�Ö×�Ö�ú ™ü¯¯µÖÖŸÖ †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³Ö ÆüÖ �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸÖéŸÖßµÖ�ú ™ü¯¯µÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß †¯Öê×�ÖŸÖ »ÖÖ³ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. †Ö�éúŸÖß 5.2 ²Ö ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÔ - »ÖÖ³ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö †Ö�éúŸÖß 5.2 † Æüß ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬ÖßŸ¾Ö �ú ü̧ŸÖê. ŸÖ¸ü, †Ö�éúŸÖß 5.2 ²Ö Æüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö / †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬ÖßŸ¾Ö �ú¸üŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾Ö ×«üŸÖßµÖ�ú ™ü¯¯µÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö †×¬Ö�ú ×´ÖôûŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú »ÖÖ³Ö ÛÃ£Ö ü̧ ÆüÖŸÖÖê. �Ö“ÖÔ ¾Ö »ÖÖ³ÖÖ´Ö¬µÖê ¤ü¸üß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö−Öß�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖ“Ö •ÖÖŸÖê ´ÖÖ¡Ö »ÖÖ³Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß.

3. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö :- ‹�ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö Æêü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾ÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö¨üŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß Æüß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö¯Ö�Öê 6 ŸÖê 8 ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖê ÃÖ ü̧ÖÃÖ ü̧ß 25 ŸÖê 30 ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖµÖÕŸÖ ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, Æêü ŸÖŸ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ×šü�úÖ�Öß ²ÖÆãüÃÖÓ�µÖÖ ×¾ÖªÖ£Öá ¾ÖµÖÖ“µÖÖ 16 ŸÖê 17 ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖµÖÕŸÖ ´ÖÖ¬µÖ×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×¿Ö�Ö�Ö ÃÖÖê›æü−Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. 16 ¾ÖÂÖì ¾ÖµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖŒŸÖß Æüß �úŸÖá »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖê. ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ŸÖ•–ÖÖÓ−Öß »ÖÖò̧ êü−—Ö ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¹ý−Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖŸÖß»Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

144

†Ö�éúŸÖß 5.3 ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö

'A' ³ÖÖ ü̧ŸÖ 'B' �úÖȩ̂ üßµÖÖ

100

89

80 83

72

60 63

40 ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ȩ̂üÂÖÖ 23 22 ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö�Ö�Ö ȩ̂üÂÖÖ 20 450 450

10.9 11

0 0

20 40 60 80 100 20

40 60 80 100 ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö�éúŸÖß 5.3 ´Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. 'A' †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öß

ÛÃ£ÖŸÖß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. (1990 ´Ö¬Öß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß) ŸÖ ü̧ 'B' ´Ö¬µÖê �úÖȩ̂ üßµÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ´Ö¬µÖê 50% »ÖÖê�úÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö —ÖÖ»Öê»Öê −ÖÖÆüß. †Ö�éúŸÖß´Ö¬µÖê 0y †�ÖÖ¾Ö ü̧ ¿ÖÖôêûŸÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧ß ´Öã»Öê ŸµÖÖÓ“Öß ™üŒ�êú¾ÖÖ¸üß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÃÖæ−Ö 0x †�ÖÖ¾Ö¸ü ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê 50% »ÖÖê�úÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö —ÖÖ»Öê»Öê −ÖÖÆüß. 'ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ȩ̂üÂÖÖ' †Ö Ó̧ü³Ö Ø²Ö¤æü¯ÖÖÃÖæ−Ö 450 “ÖÖ �úÖê−ÖÖŸÖ •ÖÖŸÖê. ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ȩ̂üÂÖÖ †Ö×�Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö�Ö�Ö ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ȩ̂üÂÖÖ µÖÖ´Ö¬Öß»Ö •Öê¾Öœêü †ÓŸÖ¸ü †ÃÖŸÖê ŸÖê¾Öœêü ×¿Ö�Ö�ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ×¾ÖÂÖ´Ö †ÃÖŸÖê. †Ö�éúŸÖß 'B' ´Ö¬µÖê �úÖȩ̂ üßµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖŸÖ ü̧�ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»ÖÖ †ÖÆêü. �úÖȩ̂ üµÖÖß´Ö¬µÖê 10% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö —ÖÖ»Öê»Öê −ÖÖÆüß. ˆ¾ÖÔ̧ üßŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ

¿ÖÖôêŸÖ

•ÖÖ�ÖÖ¸üß

´Öã »Öê

(%)

100

100

145

×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ÃÖ´Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. �úÖ¸ü�Ö, ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ×¿Ö�Ö�Ö ×¾Ö ü̧�Ö ¸êüÂÖÖ †Ö×�Ö ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ ×¿Ö�Ö�Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ȩ̂üÂÖế Ö¬Öß»Ö •Öê¾Öœêü †ÓŸÖ¸ü �ú´Öß ŸÖê¾Öœêü ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. � ×¿Ö�Ö�Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ :-

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ÆêüŸÖæ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †ÖµÖãÂµÖÖÃÖÖšüß ‹�ú ˆŸ¯Ö®Ö Ã¡ÖÖêŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧�Öê ¾Ö ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�Öê ÆüÖêµÖ. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ü̧Ö²Ö×¾Ö�µÖÖŸÖ µÖê�ÖÖ¸üß ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö¨üŸÖß Æüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ¾Ö�ÖÖ¸üß −ÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�ÖÖ¸üß †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�ÖÖªÖ ×¾ÖªÖ£Öá ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö ¯Öæ�ÖÔ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖ¬µÖ×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖÖê ´ÖÖ¡Ö ²Ö·µÖÖ“Ö¾ÖêôûÖ ´ÖÖ¬µÖ×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö Æüß ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú †›ü“Ö�Ö µÖêŸÖê. Ø�ú²ÖÆãüü−ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ˆ¤ü¸ü×−Ö¾ÖÖÔÆüÖŸÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ¾ÖÖ¾ÖÖ ´Æü�Öæ−Ö ŸÖÖê ×¿Ö�Ö�Ö †¬µÖÖÔŸÖ“Ö ÃÖÖê›üŸÖÖê. ‹�úŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“µÖÖ�ú›êü ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖîÃÖê −ÖÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖ ü̧, ¤ãüÃÖ¸üß�ú›êü �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ¾Ö�Öê ŸµÖÖ»ÖÖ �Îú´Ö¯ÖÏÖ¯ŸÖ †ÃÖŸÖê. �úÖ´ÖÖ“µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ¤êü�Öß»Ö †»¯Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ»ÖÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê �ú´Öß »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“µÖÖŸÖ −µÖæ−Ö÷ÖÓ›üÖ“Öß ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê, ŸÖÖê ˆ¤üÖÃÖß−Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ‘Ö™üŸÖê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö, ¤üÖ¸üß¦üµÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê. ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�Ö ‘Öê�ÖÖ ȩ̂ü ×¾ÖªÖ£Öá †Ö×�Ö †¬ÖÔ¾Ö™ü ×¿Ö�Ö�Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê ×¾ÖªÖ£Öá µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ¿ÖÖÃÖ−Ö ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšêü ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. •ÖÃÖê ´Ö¬µÖÖ−Æü ³ÖÖê•Ö−Ö, ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�Ö ´ÖÖê±úŸÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ³Ö¢ÖÖ µÖÖÃÖÖ ü̧�Öß ¯ÖÏ»ÖÖê³Ö−Öê ×´ÖôûÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷Ö ü̧ß²Ö �ãú™æÓü²Ö ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖôêûŸÖ ¯ÖÖšü×¾ÖŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖ¤ü̧ ü µÖÖê•Ö−ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖ¯ÖµÖÕŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖß»Ö ´Öã»ÖÖÓ−ÖÖ“Ö (0-15 ¾ÖÂÖì) ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ×¿Ö�Ö�Ö †¬ÖÔ¾Ö™ü ÃÖÖê›ü�µÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœüŸÖê. †¿ÖÖ ×¾ÖªÖ£µÖÖÕ−ÖÖ �úÖ´ÖÆüß �ú´Öß ¯Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê“Ö ×´ÖôûŸÖê. ÁÖß´ÖÓŸÖ ×¾ÖªÖ£Öá ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖ´Öãôêû ´ÖÖêšü¶Ö ¯Ö¤üÖ¾Ö ü̧, “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ −ÖÖê�ú·µÖÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÷Ö¸üß²Ö ×¾ÖªÖ£Öá ÷Ö ü̧ß²Ö“Ö ü̧ÖÆüŸÖÖê. ¤üÖ ü̧ß¦üµÖÖŸÖ •Ö−´Ö»Öê»ÖÖ ¤üÖ¸üß¦üµÖÖŸÖ“Ö ´Ö¸üŸÖÖê. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ×¿Ö�Ö�Ö †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ, ¤üÖ ü̧ß¦üµÖ µÖÖ“ÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4. ×¿Ö�Ö�Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆøüÖ�Ö (´Öë¤æü ×−Ö“Ö ü̧Ö ):- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ µÖÖ ÃÖÓ–Öê»ÖÖ �Öǣ Ö ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖê�µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú, ü̧Ö•Ö�úßµÖ, ¿Öî�Ö�Öß�ú †¿Öß †−Öê�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß �úÖ¸ü�Öê †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö´Öãôêû ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ, ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê Æêü •Ö¸üß �Ö ȩ̂ü †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß 'Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ´Æü�Ö•Öê ×¾Ö�úÖÃÖ −Ö¾Æêü' 'Migration means not a Development' ŸÖ ü̧ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ¿ÖÆü̧ üß. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¿Ö�Ö�ÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ •Öê¾ÖœüÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ÷ÖŸÖÖê ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †¬ÖÖê÷ÖŸÖß�ú›êü −Öê�µÖÖ“Öê �úÖ´ÖÆüß

146

Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖ´Ö¬µÖê ¿ÖÖôûÖ, ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ ˆ““Ö ×¿Ö�Ö�ÖÖÃÖÖšüß ²Ö ȩ̂ü“ÖÃÖê ×¾ÖªÖ£Öá ¿ÖÆü̧ üÖ�ú›êü Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö / ´Öë¤æü ×−Ö“Ö ü̧Ö / ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆøüÖ�Ö :- “‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Öã̈ üß´ÖÖ−Ö, ˆ““Ö×¿Ö�ÖßŸÖ »ÖÖê�ú ˆ““Ö ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê

×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê�Öê ´Æü�Ö•Öê ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö ÆüÖêµÖ. ”

“²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö ´Æü�Ö•Öê ²Öã̈ üß´ÖÖ−Ö, ˆ““Ö×¿Ö�ÖßŸÖ »ÖÖê�úÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ“Öß µÖÖê÷µÖ

Ø�ú´ÖŸÖ ×´ÖôûÖ¾Öß ´Æü�Öæ−Ö �êú»Öê»Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêµÖ.” ÃÖ¤ü̧ ü ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Æüß ˆ““Ö ×¾ÖªÖ ×¾Ö³ÖæÂÖßŸÖ ›üÖòŒ™ü̧ üÖÓ−Öß �êú»Öê»Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü, ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö, ‡Ó×•Ö×−Ö†ÃÖÔ, ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ‡. “µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ŸµÖÖÓ−ÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öê ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö, ¾ÖêŸÖ−Ö, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ µÖÖ �ú ü̧ßŸÖÖ Æêü »ÖÖê�ú '×¾Ö�úÃÖßŸÖ' ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. •µÖÖ¾Öêôûß Æêü »ÖÖê�ú ¤êü¿Ö ÃÖÖê›üŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ´ÖÖêšüß ÆüÖ−Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

5.2.7. †Ö ü̧Öê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ (Health System and Development):- 1. ´ÖÖ¯Ö−Ö †Ö×�Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö :-

ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: †Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö †¯Öê×�ÖŸÖ †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö †Ö×�Ö •Öß¾ÖßŸÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ µÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü �êú»Öê •ÖÖŸÖêê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖÖ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ ²ÖÖ»Ö´ÖéŸµÖæ ¸üÖê�Öæ−Ö †¯Öê×�ÖŸÖ †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. WHO −ÖãÃÖÖ¸ü †Ö¸üÖê÷µÖÖ“µÖÖ �úÖôû•ÖßÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, »ÖÖê�ú †Ö×�Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö †Ö×�Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ µÖÓ¡Ö�Öê»ÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. WHO •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú †Ö ü̧Öê÷µÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê−Öê †Ö ü̧Öê÷µÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß DALY ÆüÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ. (Disablity Adjusted Life Year) †�Ö´ÖŸÖÖ, †¯Öê×�ÖŸÖ •Öß¾ÖßŸÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧Ö“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ´ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. DALY −ÖãÃÖÖ ü̧ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖß ¸üÖê÷Ö¸üÖ‡Ô“ÖÖ ÃÖÖ´Ö−ÖÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖ †�Ö´Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´Ö ü̧�Ö ¯ÖÖ¾ÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú †Ö ü̧Öê÷µÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“µÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÖÔ̄ ÖḮ ÖÖ�Öê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú †Ö¸üÖê÷µÖ ‹�ú “ÖŸÖã£ÖÖÕ¿Ö ‡ŸÖ¸ü ü̧Öê÷ÖÖÓ“Öê †Öê—Öê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¸üÖê÷ÖÖÓ“Öê †Öê—Öê •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê.

2. ü̧Öê÷ÖÖÓ“Öê †Öê—Öê :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ•Ö−µÖ †Ö•ÖÖ ü̧ÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖê¾Öê»ÖÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¤ü ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. †−Öê�ú ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ•Ö−µÖ †Ö•ÖÖ ü̧ HIV ‹›ÃÖË, µÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ †−Öê�ú ˆ¯Ö †Ö•ÖÖ¸ü Æüß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� ´Ö»Öȩ̂ üßµÖÖ :- ´Ö»Öȩ̂ üßµÖÖ µÖÖ †Ö•ÖÖ ü̧Ö´Öãôê ´ÖéŸµÖǽ Öã�Öß ¯Ö›ü�ÖÖ·µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ (×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö) •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 400 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö †ÖÆêü. ´Ö»Öȩ̂ üßµÖÖ ÆüÖ ¯»ÖÖÃÖ´ÖÖê›üßµÖ´Ö −ÖÖ¾ÖÖ“µÖÖ ¯Ö ü̧Öê̄ Ö•Öß¾Öß ¯ÖÏÖê™üÖê—ÖÖê−ÃÖ´Öãôêû ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´ÖÖ¤üß ›üÖÃÖÖÓ“µÖÖ “ÖÖ¾Ö�µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ ÆüÖê‰ú−Ö ´Ö»Öȩ̂ üßµÖÖ ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ‘ÖÖ�Öß“Öê ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü

147

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖê£Öê ›üÖÃÖÖÓ“Öß ˆŸ¯Ö¢Öß •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖê. ´Ö»Öȩ̂ üßµÖÖ“Öê ›üÖê�êú¤ãü�Öß ¾Ö ŸÖÖ¯Ö Æüß ´Öã�µÖ »Ö�Ö�Öê †ÖÆêüŸÖ. ¾Öêôêû¾Ö¸ü ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü ¾µÖŒŸÖß �úÖế ÖÖŸÖ •ÖÖ�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †−µÖ£ÖÖ ´ÖéŸµÖæÆüß †Öêœü¾ÖŸÖÖê. ÃÖÖÓ¬µÖÖ“Öê ¤ãü�Ö�Öê, ˆ»Ö™üß (´Öôû́ Öôû�Öê) ÆüÖê�Öê, �úÖȩ̂ ü›üÖ �ÖÖê�ú»ÖÖ, ¯ÖÖê™ü¤ãü�Öß µÖÖ »Ö�Ö�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÓÃÖ÷ÖÔÆüß ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ´ÖéŸµÖæ †Öêœü¾ÖŸÖÖê.

� ¯Öò̧ üÖÃÖß™üß�ú ¾Ö´ÖÔ :- ¯Öò̧ üÖÃÖß™üß�ú ÆüÖ ‹�ú ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ•Ö−µÖ †Ö•ÖÖ¸ü †ÖÆêü. ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Öß †Ö•ÖÖ¸ü Æêü ¯ÖÏŸµÖ�Ö †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Öß ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¿ÖÖÃ¡ÖÖ»ÖÖ ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Öß¿ÖÖÃ¡Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. •Öß¾Ö, ü̧Öê̄ Öê ¾Ö ÃÖÃŸÖ−Ö ¯ÖÏÖ�µÖÖ¾ÖÓ̧ ü ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Öß ×�ú›ü¶ÖÓ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. ¸üÖêŒÃÖÖê̄ »ÖÖ—Ö´ÖÖ ÷ÖÖê›üß †Ö×�Ö ¯»ÖÖÃÖ´ÖÖê›üßµÖ´Ö Æêü ×�ú›êü ¯ÖÏŸµÖ�Ö †¾ÖµÖ¾ÖÖÓ¾Ö¸ü •ÖÆü ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¹ý−Ö †¯ÖÖµÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ÃÖÃŸÖ−Ö ¯ÖÏÖ�µÖÖÓ−ÖÖ †®Ö, ¯ÖÖ�Öß, »Öï÷Öß�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‡. ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Ö •ÖÓŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö¸üÖê̄ Ö•Öß¾Öß •ÖÓŸÖæ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö�Öê Ÿ¾Ö“Öế ÖÖ±ÔúŸÖ †Ö×�Ö ŸÖÖë›üÖ«üÖ ȩ̂ü ¿Ö¸üß ü̧ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú ü̧ŸÖÖê. ´ÖÖÓ•Ö¸ü †Ö×�Ö �ãú¡ÖÖ ÊÖÓ“µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö ü̧Öê̄ Ö•Öß¾Öß •ÖÓŸÖæÓ“ÖÖ ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. †−Ö¾ÖÖ�Öß “ÖÖ»Ö�Öê, †−ÖÖ¸üÖê÷µÖ, ˆ‘Ö›ü¶Ö¾Ö¸ü“Öê †®Ö ‡. ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÃÖã̈ üÖ ÃÖÓÃÖ÷ÖÔ ÆüÖê�µÖÖ“Öß •ÖÖÃŸÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ �úÖ¸ü�Öê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê •ÖÖÃŸÖ †ÖœüôûŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Ö ü̧Öê̄ Ö•Öß¾Öß †Ö•ÖÖ ü̧ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê •ÖÖÃŸÖ †ÖœüôûŸÖÖê.

� HIV †Ö×�Ö ‹›üÃÖË :- HIV ´Æü�Ö•Öê Aquired Immune Deficiency Syndrome ÆüÖêµÖ. HIV “ÖÖ •Öß¾ÖÖ�Öæ ¿Ö¸üß ü̧ÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ�úÖ ü̧ ¿ÖŒŸÖß �ú´Öß �ú ü̧ŸÖÖê ¾Ö ×−Ö�úÖ´Öß �ú ü̧ŸÖÖê. HIV »ÖÖ ¾Öîª�úßµÖ ¯Ö× ü̧³ÖÖÂÖêŸÖ ×¸ü™ÒüÖê¾ÆüÖµÖ¸üÃÖ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü�Ö, ŸÖÖê Ã¾ÖŸÖ:“Öß •Ö−Öã�ú ¯Öê¿Öß ›üß.‹−Ö.‹. ´Ö¬µÖê ÃÖÖê›æü−Ö ¤êüŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¿Ö¸üß ü̧ÖŸÖß»Ö ¯Öê¿Öß HIV “ÖÖ �úÖ ü̧�ÖÖ−ÖÖ ²Ö−ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ ¤ãüÆêü ü̧ß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê �úß, ¯Öê¿Öß ¿Ö¸üß¸üÖ“Ö ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ‹“Ö.†ÖµÖ.¾Æüß. ×¾ÖÂÖÖ�Öæ ÆüÖ ×¾ÖµÖÖÔŸÖæ−Ö, µÖÖê−ÖßÃ¡ÖÖ¾ÖÖŸÖæ−Ö, ¸üŒŸÖÖŸÖæ−Ö ¾Ö ÃŸÖ−Ö¯ÖÖ−ÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖÓ�Îú´Ö�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ´ÖÖ÷ÖÔ - o †ÃÖã̧ ü�ÖßŸÖ µÖÖî−Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö o ¤æü×ÂÖŸÖ ü̧ŒŸÖÖ«üÖ¸êü o ¤ãü×ÂÖŸÖ ü̧ŒŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖã‡Ô, ‡Ó•ÖêŒ¿Ö−Ö´Ö¬Öæ−Ö o ÃÖÓÃÖ÷ÖáŸÖ ´Ö×Æü»Öê�ú›æü−Ö ²ÖÖôûÖ»ÖÖ

HIV “ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü �úÃÖÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ? HIV “ÖÖ ×¾ÖÂÖÖ�Öæ ¿Ö¸üß¸Ö“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸ü •Ö÷Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. “ÖãÓ²Ö−ÖÖ−Öê, †Ø»Ö÷Ö−Ö ×¤ü»µÖÖ−Öê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¿ÖÖî“ÖÖ»ÖµÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»µÖÖ−Öê, ›üÖÃÖ “ÖÖ¾Ö»µÖÖ−Öê, �ÖÖê�ú»µÖÖ−Öê ‡. ´ÖÖ÷ÖÖÕ−Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖª:ÛÃ£ÖŸÖß ¤ü¸ü 6.5 ÃÖê�Óú¤üÖÓ−Öß ‹�úÖ ¾µÖŒŸÖß�ú›æü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ»ÖÖ HIV “Öß »ÖÖ÷Ö�Ö ÆüÖêŸÖê. 4.85 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ´ÖÖ�ÖÃÖÖÓ−ÖÖ ¤ü̧ ü¾ÖÂÖá HIV “Öß »ÖÖ÷Ö�Ö ÆüÖêŸÖê. 15 ŸÖê 49 ¾ÖµÖÖê÷Ö™üÖŸÖ Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †×¬Ö�ú †ÖÆêü.

148

3. †Ö ü̧Öê÷µÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ (Health and Productivity) :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ´Æü�Ö•Öê ¾µÖŒŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧�µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. †Ö ü̧Öê÷µÖÖ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¿Öß ÃÖ´ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü. †Ö ü̧Öê÷µÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖŒŸÖß †×¬Ö�ú “ÖÖÓ÷Ö»Öê �úÖ´Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖ�µÖÖ“Öê ´Öæôû �úÖ ü̧�Ö †−ÖÖ ü̧Öê÷µÖ †ÖÆêü. ¸üÖò²Ö™Ôü ±úÖê÷Öæ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ±úŒŸÖ ¿ÖÖ× ü̧¸üß�ú ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ šü¸ü¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ×¿Ö�Ö�ÖÖ»ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö. 21 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ †Ö ü̧Öê÷µÖ, ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ²Ö¸üß“Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. 20 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ †´Öê×¸ü�úÖ, ²ÖÎÖ—Öß»Ö, Û¾Æü‹ŸÖ−ÖÖ´Ö ‡. ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê. •ÖÖò−Ö Ã™ÒüÖ‰úÃÖ †Ö×�Ö ›Óü�ú−Ö £ÖÖò́ ÖÃÖ µÖÖ ŸÖÓ•–ÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê †Öœüôæû−Ö †Ö»Öê �úß, •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ó̂“Ö ´ÖÖ�ÖÃÖê ü̧ÖÆüŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. ²ÖÎÖ—Öß»Ö ´Ö¬µÖê Ó̂“Ö ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖêŸÖ−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ¾µÖŒŸÖà“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ¿Ö ü̧ß ü̧Ö−Öê ¬Ö›ü¬ÖÖ�ú™ü ¾µÖŒŸÖß �úÖê�ÖŸÖêÆüß �úÖ´Ö ŸÖÖ�ú¤üß−Öê ¯Öæ�ÖÔ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. ŸµÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ÃÖã̈ üÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. �éúÂÖ / ²ÖÖ¸üß�ú ¾µÖŒŸÖß“Öß ¿ÖÖ×¸ü ü̧ß�ú �Ö´ÖŸÖÖ Æüß �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¾µÖŒŸÖß ¾µÖÃÖ−Ö ×¾Ö¸üÆüßŸÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. ´Öª¯Ö¤üÖ£ÖÖṌ Öãôêû ¾µÖŒŸÖß“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ�úÖ ü̧¿ÖŒŸÖß �ú´Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´Öª¯ÖÖ−Ö, ¬Öã́ ÖÏ̄ ÖÖ−ÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖµÖ †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ü •ÖÖÃŸÖ ¾µÖŒŸÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÓ¤üß −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖÓ²ÖÖ�ÖæµÖãŒŸÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÖÕ“Öß ŸÖÃ�ú ü̧ß “ÖÖ»ÖŸÖê. �úÖ ü̧�Ö, ´ÖÖêšüÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ¾Ö÷ÖÔ ŸµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖê.

4. †Ö ü̧Öê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö (Health System Policy) :- •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ (WHO) −ÖãÃÖÖ¸ü “†Ö¸üÖê÷µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ̧ ü×¾Ö�Öê, ÃÖÖšü×¾Ö�Öê, �úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ �ú ü̧�Öê ŸÖÃÖê“Ö †Ö¸üÖê÷µÖÖ“Öß ˆ““Ö ¯ÖÖŸÖôûß ÷ÖÖšü�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»Öê»Öß ¾µÖæ¾Æü̧ ü“Ö−ÖÖ ´Æü�Ö•Öê †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖß ÆüÖêµÖ.” †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö¨üŸÖß´Ö¬µÖê ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ ›üÖòŒ™ü ü̧ ¾Ö÷ÖÔ, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †Ö ü̧Öê÷µÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö, ›üÖòŒ™ü¸ÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÷Öé̄ Ö, ¤ü¾ÖÖ�ÖÖ−Öê, ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú ¾Öîª�ú¿ÖÖÃ¡Ö, †òŒµÖǣ ÖÓŒ“Ö ü̧ ‡. “ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö ü̈ŸÖß †¾Ö»ÖÓ²Ö»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ−Ö¾Öß †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖ“Öê †Ö¸üÖê÷µÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö šü ü̧×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ •Öß ÃÖ×´ÖŸÖß −Öế Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¸üÖê÷µÖ ŸÖ•–Ö ´Æü�Ö•Öê“Ö ›üÖòŒ™ü̧ üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß, ¤êü¿ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Öß †Ö¸üÖê÷µÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ²ÖÖ²Öà´Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß •Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †Ö�Ö»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖÃÖ †Ö ü̧Öê÷µÖ ¯Ö¨üŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

149

5.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Öü :-

1. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú ‘Ö™ü�ú ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ. 2. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö µÖÖ¾Ö¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß

×´Öôû¾ÖÖ. 3. ¿Öî�Ö×�Ö�ú ¯Ö ü̈ŸÖ †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö µÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû¾ÖÖ. 4. ¿Öî�Ö×�Ö�ú †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ¾Ö ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? 5. †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö.

5.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :-

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �ú¸ü�ÖÖ¸êü †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ�ú›êü ÃÖã¥üœü, ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ •Ö»Ö¤ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ−Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö šü¸ü×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö Æêü �ëú¦üØ²Ö¤æü ´ÖÖ−Öæ−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö šü ü̧¾ÖÖ¾Öê. ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö µÖÖ ²ÖÖ²Öà−ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ¢Öê«üÖ¸êÖ �êú»Öê»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÖê•ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê †ÖµÖã́ ÖÖÔ−Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ †Ö×�Ö ×¿Ö�Ö�Ö Æêü ŸÖß−Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�êú †ÖÆêüŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ×�úŸÖß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ †ÖÆêüŸÖ µÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−ÖÖ †Ö�ÖŸÖÖ µÖêŸÖê. Ã¡Öß ¾Ö ¯Öã¹ýÂÖ µÖÖ ¤üÖê−Æüà−ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö Ã¡Öß ¾Ö ¯Öã¹ýÂÖ µÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö ×¤üÃÖŸÖÖê. Ã¡Öß ¾Ö ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ´ÖÖê•Ö�µÖÖÃÖÖšüß Ø»Ö÷Ö¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¤ü¿ÖÔ�ú ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�úÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¿Ö�Ö�ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖ»Öê»Öß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ×¿Ö�Ö�ÖÖ“Öê †ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖŸÖ •Öê ²Öã̈ üß•Öß¾Öß, ŸÖ•–Ö, ›üÖòŒ™üÃÖÔ, ‡Ó•Öß×−Ö†ÃÖÔ ‡. ˆ““Ö ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö “Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü. †Ö ü̧Öê÷µÖ ÃÖã¥üœü ŸÖ ü̧ ÃÖ¾ÖÔ �úÖÆüß ÃÖã̧ üôûßŸÖ µÖÖ ˆŒŸÖß¯ÖḮ ÖÖ�Öê †Ö¸üÖê÷µÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ‡. ²ÖÖ²Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ šü¸üŸÖÖŸÖ.

5.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :-

1. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔŸÖ ÁÖ´Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ¸üÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖ †Ö£ÖÖÔ−Öê ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ»ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü.

2. ´ÖÖ−Ö¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú :- ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ †Ö¸üÖê÷µÖ, ×¿Ö�Ö�Ö, ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ‡. −ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾Ö�úÖÃÖ šü¸ü×¾Ö�Öê.

3. ²ÖÎê−Ö ›Òêü−Ö :- ²Öã̈ üß¾ÖÖ−Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧

150

5.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß ü :-

1. Edward L. Thorndike (1932) The School Review, Chicago,

The University of Chicago Press, Page No. 335-34

2. Vazma & Agrawal (1995) Indian Economy, Delhi, King

Books Publications, Page No. 1 to 5

3. Mishra R.S. (1974) Economics of Development, Bombay,

Somaiya Publication Pvt. Ltd., Page No. 94-96, 172-175

4. ³ÖÖêÃÖ»Öê �úÖ™êü (2012) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 93-100

5. Dewett K.K. (1999) Modern Economic Theory (Delhi), S.

Chand Publication Pvt. Ltd., Page No. 640-645

5.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :- 1. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×−Ö¤ìü¿Ö�êú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö. 3. ×¿Ö�Ö�Ö ¯Ö ü̈ŸÖß †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ. 4. †Ö¸üÖê÷µÖ ¯Ö¨üŸÖ †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

151

‘Ö™ü�ú - 6 ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �Öê¡ÖßµÖ ¥üÂ™üß�úÖê−Ö


6.2.1 �éúÂÖß �Öê¡Ö 6.2.2 †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡Ö

6.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 6.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 6.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 6.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß 6.0 ˆ×§üÂ™êü :-

7. �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 8. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖ •Ö´Öß−Öß“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

9. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¿ÖêŸÖß“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôû×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

10. �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü̧ ü“Ö−ÖÖ †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 11. †ÖêîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 12. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ ü̧�Öß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †³µÖÖÃÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

6.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖü :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü�Ö•Öê •µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖ “ÖÖ¸ü ×�ÎúµÖÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ“µÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÖ×®Ö¬µÖÖŸÖæ−Ö “ÖÖ»ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ×šü�úÖ�ÖÖ»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¾Ö¸üß»Ö ×�ÎúµÖÖ −Öế ÖŒµÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ �Öê¡ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö “ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ �Öê¡ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö †×¬Ö�ú †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Öã̧ ü×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü �Öê¡ÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸµÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß †Öêôû�Ö ÆüÖêŸÖê. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸÖß−Ö ™ü¯¯µÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ −ÖÖ÷Ö× ü̧�ú ü̧�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †ŸµÖ»¯Ö †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ“µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ²ÖÓ¤ü“Ö †ÃÖŸÖê. ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê. ²ÖÓ×¤üÃŸÖ

152

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê�ú›æü−Ö ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê�ú›êü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö “ÖÖ»Öæ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ŸÖ¸ü, ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ −ÖÖ÷Ö× ü̧�ú¸ü�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖÓæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ±úÖ¸üÃÖÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ †¾ÖÃ£ÖêŸÖ �éúÂÖß †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü�Öê †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ¾Ö�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖãôûÖŸÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß»ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß µÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �Ö ȩ̂ü ŸÖ ü̧ �éúÂÖß †Ö×�Ö ˆªÖê÷Ö Æêü ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ¯Öæ̧ ü�ú �Öê¡Öê †ÖÆêüŸÖ. 6.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- ‹�ÖÖªÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�Öê ´Æü�Ö•Öê −Öế Ö�êú �úÖµÖ ? †ÃÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖÆü×•Ö�ú“Ö ¯Ö›üŸÖÖê. �êú¾Öôû ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß ´Æü�Ö•Öê ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ †¿Öß ŸÖß−Ö �Öê¡Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ ü̧�ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê †ÃÖê −ÖÖÆüß. ¯ÖÏŸµÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †¿Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÖÃÖ Æüß ‹�ú ÃÖŸÖŸÖ “ÖÖ»Ö�ÖÖ¸üß / ‘Ö›ü�ÖÖ¸üß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü�ÖÖ·µÖÖ �éúÂÖß ¾Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öê ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö, ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ �úÖôûÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ, ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß“Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¿ÖêŸÖßŸÖß»Ö ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ŸÖÃÖê“Ö �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü ü̧“Ö−Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“Öê ×¾Ö�úÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“Öê ¸üÖ•µÖ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö, ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ×−Ö�úÂÖ, †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ ü̧�Öß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ‡. ´Öã§üµÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. 6.2.1 �éúÂÖß �Öê¡Ö :-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖ ŸÖß−ÖÆüß �Öê¡ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ‹�úÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ³Ö¸ ü¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧, ŸÖß−ÖÆüß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�Öê ÷Ö ü̧•Öê“Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß Æüß ´ÖÖ−ÃÖæ−Ö“ÖÖ •Öã÷ÖÖ ü̧ ´Æü�Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öß •ÖÖŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖßŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö�Öê 65-70% ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß †Ö•ÖÆüß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ Æü¾ÖÖ´ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖ³Ö¸ü ×²Ö÷Ö ü̧´ÖÖêÃÖ´Öß ¯ÖÖ¾ÖÃÖÖ´Öãôêû †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ −ÖÖÃÖÖ›üß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ÆüÖŸÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê ¯Öß�ú ÆüÖŸÖÖ²ÖÖÆêü¸ü •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ¯Öî�úß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�ÖÖ ü̧ê �Öê¡Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸÖê ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡Ö ÆüÖêµÖ. ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ —Ö¯ÖÖ™ü¶Ö−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆê. ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �éúÂÖß“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ‘Ö™üŸÖ †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡Ö Æêü ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡Ö †ÃÖæ−Ö, ŸµÖÖ“Öß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¿Öß −ÖÖôû •ÖÖê›ü»Öß ÷Öê»Öß †ÖÆêü. �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

153

1. �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- 1. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �éúÂÖß“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ :-

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �Öê¡ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ‹�æú�Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö �éúÂÖß¯Öæ̧ ü�úü ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †×¬Ö�ú �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß �Öê¡Ö ÆüÖ“Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 65% •Ö−ÖŸÖÖ �Öê›ü¶ÖŸÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖÃÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ´Öã�µÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö �éúÂÖß Æêü“Ö †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö× ü̧ŸµÖÖ †−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ³Ö ü̧ ™üÖ�úŸÖ †ÃÖŸÖê.

2. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ �Öê›ü¶ÖÓ“ÖÖ ¤êü¿Ö ´Æü�Öæ−Ö †Öêôû�Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 65% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �Öê›ü¶ÖŸÖ ü̧ÖÆüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ´Öã�µÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¿ÖêŸÖß ¾Ö ¿ÖêŸÖß¯Öæ̧ ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ“Ö †ÃÖŸÖÖê. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö

³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü�Öæ−Ö ¿ÖêŸÖß�ú›êü ²Ö×‘ÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �éúÂÖß ¾Ö �éúÂÖß¯Öæ̧ ü�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ²Öê�úÖ¸üß ¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ”û®Ö ²Öê�úÖ¸üß †ÃÖê ¤êü�Öß»Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

3. †®Ö-¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×ŸÖ“Öß ¾ÖÖœüŸÖß †®ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß �éúÂÖß �Öê¡Ö“Ö †Ö¯Ö»Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾ÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ȩ̂ü †®Ö Æêü �éúÂÖß ´ÖÖ±ÔúŸÖ“Ö ¯Öæ̧ ü×¾Ö»Öê •ÖÖ‰ú ¿Ö�úŸÖê. ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ»ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÃÖ�úÃÖ †ÖÆüÖ ü̧ ÆüÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö“Ö ¯Öæ̧ ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4. †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- �éúÂÖß ˆªÖê÷Ö Æêü ¤üÖê−Æüß �Öê¡Öê ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸ü ¯Öæ̧ ü�ú †ÖÆêüŸÖ. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö�ÖÖ·µÖÖ �ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö Ã¡ÖÖêŸÖ �éúÂÖß �Öê¡Ö Æêü“Ö †ÖÆêü. ˆ¤üÖ. �úÖ¯Ö›ü, •µÖæ™ü, ™êüŒÃÖ™üÖ‡Ô»ÃÖ, ÃÖÖ�Ö ü̧ ‡. †−Öê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¾Ö ü̧“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ¸üÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ²Ö¸êü“ÖÃÖê »Ö‘Öæ ¾Ö �ãú™üß¸üÖêªÖê÷Ö Æêü ¯ÖÏŸµÖ�Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö�Öê �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

5. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Öæ̧ ü×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšêü �Öê¡Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Öæ̧ ü×¾Ö�ÖÖ ȩ̂ü �Öê¡Ö ´Æü�Öæ−Ö ¿ÖêŸÖß�ú›êü ²Ö×‘ÖŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. 1951 ´Ö¬µÖê ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 69.5% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. 1981 ´Ö¬µÖê 66.5% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �éúÂÖß ¾Ö �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •Ö ü̧ß ‘Ö™üŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß, ‹�æú�Ö ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê�Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü ü̧ŸÖê. ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö ü̧ •Ö´Öß−Öß“Öê ŸÖã�ú›üß�ú ü̧�Ö ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. •ÖÓ÷Ö»ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.

154

6. †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö :- �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšüß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê“Öß †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧�Öê Æüß †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê“Öß †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ¯Öæ�ÖÔ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †×ŸÖ¸üßŒŸÖ �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß“Ö †ÃÖŸÖê. ‹�æú�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 60% ×−ÖµÖÖÔŸÖ �éúÂÖß ¾Ö �éúÂÖß¯Öæ̧ ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß“Ö †ÃÖŸÖê. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾ÖÖ¯Ö¹ý−Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. •µÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. †¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾Ö ü̧ß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖ •Ö´Öß−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ (The Sturcture of Agrarian System the developing world) :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖ •Ö´Öß−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ´Æü�Ö•Öê ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ÆüÖêµÖ. ¿ÖêŸÖß ¾Ö ¿ÖêŸÖß �úÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ´Ö¬Öß»Ö †ÖÓŸÖ¸üÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ»ÖÖ ¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Ö ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¯Öæ¾Öá“µÖÖ �úÖôûß ˆ¤ü̧ ü×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¿ÖêŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †−Ö−µÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ³Ö ü̧ ¯Ö›üŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ×¾Ö�úÃÖÖÃÖÖ�ú›êü ×¾Ö¿ÖêÂÖ »Ö�Ö ¤êü�Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê šü¸üŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ×¾Ö�ú−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ �Öã̄ Ö †ÖÆêüŸÖ. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß Æüß ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

1. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆ““Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¿ÖêŸÖß. 2. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×−Ö´−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¿ÖêŸÖß.

¾Ö¸üß»Ö ¤üÖê−Æüß �éúÂÖß ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖêŸÖ ´ÖÖêšüÖ ±ú ü̧�ú ¯ÖÆüÖ¾ÖµÖÖÃÖ ×´ÖôûŸÖÖê. ÃÖ−Ö 1960 µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓŸÖ 115 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö 78 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ ‡ŸÖ�êú �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö —ÖÖ»Öê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö 680 ›üÖò»Ö¸ü ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¾Öêôûß †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê 850 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �éúÂÖß�Öê¡ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ±úŒŸÖ 43 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ‡ŸÖ�êú ‹�æú�Ö �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö —ÖÖ»Öê. ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ 52 (›üÖò»Ö¸ü) ‡ŸÖ�êú ˆŸ¯Ö®Ö ÆüÖêŸÖê. 1980 “µÖÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ´ÖÖêšüß ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»Öß.

‡.ÃÖ. 2000 ´Ö¬Öß»Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 6.1

†.�Îú. ¤êü¿Ö ÃÖ ü̧ÖÃÖ ü̧ß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö (Œ¾Öß. ¯ÖÏ×ŸÖ

ÆêüŒ™ü ü̧)

»ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ (»ÖÖ�ÖÖÓŸÖ)

1. µÖã−ÖÖµÖ™êü›ü Ø�ú÷Ö›ü´Ö 6975 60

2. •Ö¯ÖÖ−Ö 5971 127

3. µÖã−ÖÖµÖ™êü›ü Ã™êü™ü 5794 278

155

4. ‡Ó›üÖê−Öê¿ÖßµÖÖ 3915 207

5. ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿Ö 2786 128

6. ´ÖêÛŒÃÖ�úÖê 2640 97

7. ²ÖÎÖ—Öß»Ö 2660 168

8. ³ÖÖ¸üŸÖ 2293 998

9. ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö 2255 135

10. −ÖÖµÖ•Öȩ̂ üßµÖÖ 1208 124

11. �úÖÓ÷ÖÖê 781 50

¾Ö¸üß»Ö ŸÖŒŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ, µÖã.�êú., •Ö¯ÖÖ−Ö, µÖã.‹ÃÖ. µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. �úÖ¸ü�Ö, ŸµÖÖ×šü�úÖ�Öß †ÃÖ»Öê»Öê ÃÖ¸üÖÃÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö •ÖÖÃŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Öê�ÖÖ ü̧ß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ³ÖÖ¸üŸÖ, ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö, −ÖÖµÖ•Öȩ̂ üßµÖÖ µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê 18 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ´Ö¬µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖế Ö¬µÖê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü �úÖÆüß ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß Æêü †−Öê�ú »ÖÖê�úÖÓÃÖÖšüß †®Ö ×¯Ö�ú¾Öæ ¿Ö�úŸÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö�Öê ‹�ú †´Öê×¸ü�ú−Ö ¿ÖêŸÖ�ú¸üß 1974 ´Ö¬µÖê 60 »ÖÖê�úÖÓ“Öê †®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. 1987 ´Ö¬µÖê 80 »ÖÖê�úÖÓ“Öê †®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ¾Öêôûß ‹�æú�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 2% ‹¾Öœüß �úÖµÖÔ¿ÖŒŸÖß �éúÂÖß´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �éúÂÖß“Öß �ú´Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ †ÃÖ�µÖÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´Ö •Ö´Öß−Öß“Öß �ú´Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ †ÖÆêü. 2. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¤üÖ²Ö �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö›üŸÖÖê. 3. �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö´Öãôêû †»¯Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. 4. ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö •Öê �úÖ»Ö²ÖÖÊ —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü †¿ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. 5. ‘Ö™üŸµÖÖ ±ú»ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê. 6. ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú ¯Ö¨üŸÖß“µÖÖ ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê ¬ÖÖê�úÖ †Ö×�Ö †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. 7. ØÃÖ“Ö−Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“ÖÖ †¯Öã̧ üÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖ´Öãôêû ¤êü�Öß»Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �éúÂÖß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. 8. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ×¯Ö�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¸üÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×´ÖôûŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

¿ÖêŸÖß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. 9. •Ö´Öß−Öß“µÖÖ ŸÖã�ú›üß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü.

156

10. ²Öß-²ÖßµÖÖ�Öê, ×�ú™ü�ú−ÖÖ¿Ö�úÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¾ÖÖœüŸÖê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖšü¾Ö�Öæ�ú ÷ÖéÆüÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ¤ê�Öß»Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß �éúÂÖß ×¾ÖÂÖµÖ�ú ³Öæ×´Ö�úÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖê. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê ÃÖ�úÖ ü̧ÖŸ´Ö�ú �éúÂÖß ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö, �éúÂÖß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−ÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü�µÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖê‡Ô»Ö.

1. ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ¿ÖêŸÖßŸÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö :- ¯Öæ¾Öá ¿ÖêŸÖß ˆ¤ü¸ü×−Ö¾ÖÖÔÆüÖ¯Öã̧ üŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖê. �úÖ¸ü�Ö, ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ¾ÖÃŸÖæ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¯Ö ü̈ŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †¤ü»ÖÖ²Ö¤ü»Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. ÷Ö ü̧•ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ»ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ�ú›êü ‡ŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖÓãÃÖÖšüß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú¸Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖß. •ÖÃÖ•ÖÃÖê, ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“Öê ¯ÖÖ‰ú»Ö ˆŸ�ÎúÖÓŸÖß�ú›êü ¯Ö›üŸÖ ÷Öê»Öê, −ÖÖ÷Ö¸üß�ú ü̧�Ö ÆüÖêŸÖ ÷Öê»Öê †Ö×�Ö ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖÓ“Öß �ú�ÖÖ ¹Óý¤üÖ¾Ö»Öß. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¾µÖŒŸÖß ±úŒŸÖ †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ †¿ÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖÓ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ÆüÖêŸÖÖ. ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê Ã¾ÖŸÖ: †Ö×�Ö Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ¯Öã̧ üŸÖê †®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú ü̧ŸÖ †ÃÖê. “¾µÖŒŸÖß Ã¾ÖŸÖ: †Ö×�Ö ŸµÖÖ“µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ¯Öã̧ üŸÖê †®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ˆ¤ü ü̧×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß

†ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ” Ø�ú¾ÖÖ 'Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•Öê̄ Öã̧ üŸÖê †®Ö¬ÖÖ−µÖ ×¯Ö�ú×¾Ö�Öê ´Æü�Ö•Öê ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß ÆüÖêµÖ.' ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ¿ÖêŸÖß †Ö•ÖÆüß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. �ÖÖ�µÖÖÃÖÖšß »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ȩ̂ü †®Ö, �ú¯Ö›êü †Ö×�Ö ”ûŸÖ ‹¾Öœü¶Ö“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ •ÖÖµÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. »Öò™üß−Ö †´Öê×¸ü�úÖ, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö †Ö×±Ïú�êúŸÖ †Ö•ÖÆüß ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ¿ÖêŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬µÖê ¤êü�Öß»Ö ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖê. �úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê ÃÖÖ�Ö¸ü, “ÖÆüÖ, �úÖò±úß, ŸÖµÖÖ¸ü �ú¯Ö›êü, ¯Öê™ÒüÖê»Ö, ¸üÖò�êú»Ö ‡. †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÷ÖÖêÂ™üßÓÃÖÖšüß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß “Ö»Ö−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖæ »ÖÖ÷Ö»Öß. ŸµÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ¾µÖŒŸÖß−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ ´ÖÖ»Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ Ø�ú´ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾Ö�úÖµÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß. ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖß •Ö´Öß−Öß“µÖÖ ”ûÖê™ü¶Ö¿ÖÖ ŸÖã�ú›ü¶Ö¾Ö¸ü ¿ÖêŸÖß �ú ü̧ŸÖ †ÃÖê. •ÖÃÖ•ÖÃÖÖ ŸÖÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧ÖµÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ ŸÖÃÖŸÖÃÖÖ •Ö´Öß−Öß“ÖÖ •ÖÖÃŸÖß“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ŸÖÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¹ý »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß�ú¸ü�ÖÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. ¿ÖêŸÖßŸÖæ−Ö †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö¾Ö ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¹ý »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ�ú¸üßŸÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ •Ö´Öß−Ö ×¯Ö�úÖ�ÖÖ»Öß †Ö�Ö�Öê, �ÖŸÖê, ×�ú™ü�ú−ÖÖ¿Ö�úÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧�Öê, −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö �éúÂÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �éúÂÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ¿ÖêŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÃÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¾ÖîµÖŒŸÖß�ú×¸üŸµÖÖ ¿ÖêŸÖß �úÃÖÖµÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾Ö�µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü�Ö �ú¹ý−Ö ¿ÖêŸÖß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ŸÖŸ¾ÖÖ�ú›êü †Ö�Ö»Öß ÷Öê»Öß. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †ŸÖß× ü̧ŒŸÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ �úÖê�ÖŸÖÖÆüß ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß �ú¹ý−Ö

157

†Ö¬Öæ×−Ö�ú •Ö÷ÖÖŸÖ •Öß¾Ö−Ö ¾µÖŸÖßŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾Ö�µÖÖ“µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ÆüÖêŸÖ ÷Öê»µÖÖ. −Ö÷Ö¤üß ×¯Ö�êú •ÖÃÖê ‰úÃÖ, �úÖ¯ÖæÃÖ, �êúôûß, ±úôû¿ÖêŸÖß, ±ãú»Ö¿ÖêŸÖß, “ÖÆüÖ, �úÖò±úß ‡. −Ö÷Ö¤üß ×¯Ö�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß ¾Öôæû »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öê ŸÖÓ¡Ö ™üÖ�æú−Ö †Ö¬Öæ×−Ö�ú µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß �ú¹ý »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ¿ÖêŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê. ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öß. µÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß“Öê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¿ÖêŸÖßŸÖ ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ‘Ö™ü�ú �úÖ ü̧�Öß³ÖæŸÖ šü¸üŸÖÖŸÖ. ²Ö¤ü»Ö ÆüÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖŸÖß»Ö †×¾Ö³ÖÖ•µÖ ‘Ö™ü�ú ´ÖÖ−Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •ÖÃÖ•ÖÃÖê •Ö÷Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ŸµÖÖ“Öß •Öß¾Ö−Ö¯Ö ü̈ŸÖß ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †®Ö, ¯ÖêÆü¸üÖ¾Ö, “ÖÖ»Öß×¸üŸÖß ‡. †−Öê�ú ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›üŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÔ, ¯Ö ü̈ŸÖß ¤êü�Öß»Ö ²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖã×¿Ö�ÖßŸÖ ¾Ö÷ÖÔ ¤êü�Öß»Ö ¿ÖêŸÖß�ú›êü �ú×¸üµÖ¸ü ´Æü�Öæ−Ö ²Ö‘Öæ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ¤êü¿ÖÖ“Öê ˆ¤üÖÆü¸ü�Ö †Ö¯Ö�ÖÖÃÖ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. •Ö ü̧ß ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ •Ö´Öß−Ö ¯ÖÖêÂÖ�ú −ÖÖÆüß ´Æü�Öæ−Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôûß ¯Öß�êú ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †Ö•Ö ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ´Ö¬µÖê •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü ±úôû, ×¯Ö�úÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß× ü̧ŸµÖÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. ¿Öê¾Ö™üß ÷Ö ü̧•Ö Æüß ¿ÖÖê¬ÖÖ“Öß •Ö−Ö−Öß †ÖÆüê †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ‡Ã¡ÖÖ‡Ô»Ö ´Ö¬Öß»Ö ¯ÖÖ�µÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ŸÖê£Öß»Ö ¿ÖêŸÖß �ú¸ü�µÖÖ“Öß ¯Ö ü̈ŸÖß µÖÖ“Öê †−Öã�ú ü̧�Ö Æêü †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ−Öß †−Öã�ú ü̧�Ö �ú ü̧Ö¾Öê †¿Öß †ÖÆêü.

2. �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü ü̧“Ö−ÖÖ :- ÃÖ−Ö 2011 “µÖÖ •Ö−Ö÷Ö�Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 83.25 �úÖê™üß (68.8%) »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ü̧ÖÆüŸÖê. 12 ¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ (2012-2017) 44,326 �úÖê™üß ¹ý. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ šü¸ü×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. 11 ¾µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ 29,1682 �úÖê™üß ¹ý. �Ö“ÖÔ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ (GDP) 14% ˆŸ¯Ö®Ö �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ü̧“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Öé̈ ß ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. •Ö¸üß Ã£Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ �éúÂÖß“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ �ú´Öß †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. Ã£Öæ»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ‡ŸÖ ü̧ �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö ÃÖê¾ÖÖ ¾Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖÆüß ¾ÖÖ™üÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

�éúÂÖß“ÖÖ ‹�æú�Ö Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖ™üÖ � ´Öß †ÖÆêü. �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−ÖÖ �ÖÖ»Öß»Ö ´Öã§ÓüµÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß :- �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ü ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“Öê ×²Ö÷Ö¸ü �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧�Ö Æêü �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“µÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›ü¶Ö“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖ¸ü�Ö †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“µÖÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. »ÖÆüÖ−Ö ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß ŸÖ÷Ö ¬Ö¹ý ¿Ö�úŸÖß»Ö µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ 12 ¾µÖÖ µÖÖê•Ö−Öế Ö¬µÖê ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö�Öê, •Ö»ÖÃÖÓ¬ÖÖ ü̧�ÖÖ“Öß �úÖ´Öê �ú ü̧�Öê, �éúÂÖß �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸ü�Öê, ¯ÖÖ�µÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧�Öê, ÃÖÖ´ÖæÆüß�ú ¿ÖêŸÖß�ú ü̧ßŸÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßŸÖ �ú ü̧�Öê Æêü 12 ¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−Öê“Öê �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö †ÖÆêüŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ´Ö−Ö ȩ̂ü÷ÖÖ (MGNREGA) ŸÖÃÖê“Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ˆ¯Ö•Öß¾Öß�úÖ ×´Ö¿Ö−Ö (NRLM) µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖŸÖæ−Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö

158

ŸÖÃÖê“Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ˆ ü̈Ö ü̧ÖÃÖÖšüß �úÖµÖÔ ÃÖã¹ý †ÖÆêü. Ã¾ÖµÖÓ ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖÓ“Öß (SHGs) ³Öæ×´Ö�úÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÖÆêü.

2. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ �Ö“ÖÔ :- �éúÂÖß ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖà“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ �êú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê †Ö¬ÖÖ ü̧³ÖæŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê †ÖÆêü. •Öê�Öê�ú¹ý−Ö, �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´Öôæû−Ö ‹�æú�Ö �éúÂÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Öȩ̂ ü�Öß ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸÖê �úÖ¯Ö�Öß¯ÖµÖÕŸÖ ´Ö¬Ö»µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ ¾ÆüÖ¾Öß µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ¯Öß�ú �ú•ÖÔ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ́ ÖÖ±ÔúŸÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß †ÖÆêü.

3. ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓÃÖÖšüß ‘Ö ü̧�æú»Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖßÃÖÖšüß ×−Ö¾ÖÖ ü̧Ö Æüß †ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ‡Ó¤üß ü̧Ö †Ö¾ÖÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö (BPL) �ãú™æÓü²ÖÖÓ�ú ü̧ßŸÖÖ 70,000/- ‡ŸÖ�êú ×¾Ö¢Ö ÃÖÆüÖµµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ 75,000/- ‡ŸÖ�êú ×¾Ö¢Ö ÃÖÆüÖµµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê.

4. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ †Ö×�Ö ×−Ö¾Öé¢Öß ¾ÖêŸÖ−Ö (Social Security) :- ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ (National Social Assistance Programme (NSAP) •ÖêÂšü −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−ÖÖ ×−Ö¾Öé¢Öß ¾ÖêŸÖ−Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú¥üÂ™ü¶Ö ÆüŸÖ²Ö»Ö, †¯ÖÓ÷Ö ¾µÖŒŸÖß ŸÖÃÖê“Ö ÷Ö¸üß²Ö �ãú™æÓü²ÖÖ�ú¸üßŸÖÖ µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

5. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ü̧ÃŸÖê •ÖÖê›ü�Öß :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓ−ÖÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ¿Öß •ÖÖê›ü�µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö´ÖÓ¡Öß ÷ÖÏÖ´Ö ÃÖ›ü�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ (PMGSY) 25 ×›üÃÖë²Ö¸ü 2000 ÃÖÖ»Öß ÃÖã¹ý �êú»Öß. •Öê�Öê�ú¹ý−Ö, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ. µÖÖ´Öãôêû �Öê›êü ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ •ÖÖê›ü»Öê •ÖÖ¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ †Ó÷Ö ´Æü�Ö•Öê ü̧ÃŸÖê ÆüÖêµÖ. ¤üôû�Ö¾Öôû�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß´Öãôêû �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

6. µÖÖê÷µÖ ¤ü ü̧ÖŸÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öæ̧ üü¾ÖšüÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú '³Öã' ²ÖÑ�ú (Public Land Bank PLB) Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. Æüß ²ÖÑ�ú »ÖÆüÖ−Ö ³Öæ¬ÖÖ¸ü�ú ´Ö×Æü»ÖÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓÃÖÖšüß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ �ú•ÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖê. •Öê�Öê�ú¹ý−Ö, ´Ö×Æü»ÖÖ ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß †Ö×�Ö †»¯Ö³Öæ¬ÖÖ ü̧�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö ÃÖÆüÖµµÖ ¯Öæ̧ ü×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

7. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÷Ö¸üß²Ö �ãú™æÓü²ÖÖ�ú¸üßŸÖÖ �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ (PDS) ÃÖã¹ý �êú»Öß. 1986 ´Ö¬µÖê TPDS (Targeted Public Distribution System) �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ÃÖã¹ý �êú»Öß. ÃÖ¬µÖÖ ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ¾Ö �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö�µÖÖŸÖ µÖêŸÖê. µÖÖŸÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö �ãú™æÓü²ÖÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖÃŸÖ ¬ÖÖ−µÖ ¤ü̧ üÖŸÖ ¬ÖÖ−µÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

159

†¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü �éúÂÖß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæÆü¸ü“Ö−ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê †Ö�Ö»Öß †ÖÆêü. •Öê�Öê�ú¹ý−Ö, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö ¿ÖÆü̧ üß †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¤æü¸ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

6.2.2 †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ŸÖß−ÖÆüß �Öê¡ÖÖÓ“Öê †ÛÃŸÖŸ¾Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖê. �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö

¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡Ö µÖÖ ŸÖß−Ö Æüß �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¯Öæ−ÆüÖ ŸµÖÖ“Öß †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖê¾ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœæü−Ö ‡ŸÖ¸ü ¤üÖê−Æüß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ«üÖ¸êü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 1. †ÖîªÖê÷Öß�ú ü̧�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú ü̧�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö •Ö÷Ö³Ö¸ü ´ÖÖ−µÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�ÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¯ÖÖ×Æü»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ, †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�Ö Æêü ŸÖß−Ö ™ü¯¯µÖÖŸÖ ‘Ö›üŸÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ˆªÖê÷Ö �úÖµÖÔ̧ ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. �Ö×−Ö•Ö ´ÖÖŸÖßŸÖæ−Ö �Ö×−Ö•Ö �úÖœü�Öê, ¬ÖÖ−µÖÖ“Öê ¤üôû�Ö, ŸÖê»Ö �úÖœü�Öê ‡. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ¬ÖÖŸÖæ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ²Ö−Ö×¾Ö�Öê, »ÖÖ�ú›üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ±ú−Öá“Ö ü̧ ²Ö−Ö×¾Ö�Öê, �úÖ÷Ö¤ü ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¸ü�Öê ‡ŸµÖÖ¤üß. ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ µÖÓ¡Ö ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ÆüÖò±ú´Ö−Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæ“Öê ¤üÖê−Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾Ö÷Öá�ú¸ü�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖŸÖ ¯Ö×Æü»Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ. †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú ü̧�ÖÖ“µÖÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ¿Öß †ÃÖ»Öê»Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯ÖÖ“Ö¯Ö™ü †ÃÖŸÖÖŸÖ (5:1) ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ 2:5:1 ŸÖ¸ü, ×ŸÖÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ 1:1 ‡ŸÖ�êú †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬ÖÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�ÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ −ÖÃÖŸÖÖê. †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú ü̧�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Öãœüß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×−ÖŸÖÖÓŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òüê †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôê ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ¯Ö£ÖÖ¾Ö¸ü †ÖÆêüŸÖ. †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ÆüÖêŸÖÖê.

2. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü :- †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�Ö ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö �úÖ¸ü�ÖÖ−Öê ˆªÖê÷Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ×šü�úÖ�Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧ ´Ö−ÖãÂµÖ²ÖôûÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏŸµÖê�ú �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ÃÖÓ¬Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

160

3. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ˆªÖê÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ±úŒŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, µÖÓ¡Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê µÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. �éúÂÖßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †¾Ö•ÖÖ ȩ̂ü, �ÖŸÖê, ×�ú™ü�ú−ÖÖ¿Ö�êú, ¾ÖÖÆüŸÖæ�úß“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ‡.“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ¸ü »ÖÖ÷ÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö �éúÂÖß¯Öæ̧ ü�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖã̈ üÖ ³Ö ü̧³Ö¸üÖ™ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

4. ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü :- �éúÂÖß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¾Öê÷ÖÖ¯Öê�ÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ¯Öæ−ÆüÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß ¾Ö �éúÂÖß¯Öæ̧ ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêûú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö¾Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¸üÖÆüŸÖê. ×¿Ö»»Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ¯Ö ü̈ŸÖß µÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœæü−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüßÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

5. ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- •µÖÖ¾Öêôûß ‹�ÖÖ¤üÖ −Ö¾Öß−Ö �úÖ¸ü�ÖÖ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ˆªÖê÷Ö ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ×šü�úÖ�Öß �úÖ´Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ÆüÖò™êü»Ö, ²ÖÑ�úÖ, ×¾Ö´ÖÖ, ×¿Ö�Ö�Ö †Ö¸üÖê÷µÖ, ´Ö−ÖÖȩ̂ Óü•Ö−Ö ‡. ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. �Ö ȩ̂üŸÖ ü̧ µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ †Ö•Ö“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¤üôû�Ö¾Öôû�Ö ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ �Öã̄ Ö •Ö»Ö¤ü ÷ÖŸÖß−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ŸµÖÖÆüß¯Öê�ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ —Ö¯ÖÖ™ü¶Ö−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖê.

6. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü :- †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ¬ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×´ÖôûÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß�ú›êü ¾Öôû×¾Ö»Öß •ÖÖ¾Öæ−Ö ¯Öã−ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ¯Öã−ÆüÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆªÖê÷Ö ˆ³ÖÖ¸ü�Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

7. −ÖîÃÖ÷Öá�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´ÖãË÷ÖÏß“ÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¯Öæ»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ŸÖ¿Öß“Ö ¯Ö›æü−Ö ü̧ÖÆüŸÖê. ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ¯Ö›æü−Ö ¸üÖ×Æü»µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ �Ö×−Ö•Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû �Ö×−Ö•Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ²ÖÖÆêü¸ü �úÖœæü−Ö ×ŸÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ´ÖÖ¡Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �Ö×−Ö•Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ÆüÖê‰ú−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

8. †ÖêîªÖê÷Öß�ú ÃÖÓÃ�éúŸÖß ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê :- †ÖîªÖê÷Öß�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ¸üÖÓ́ Ö¬µÖê ¾Öêôêû“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö, ×¿ÖÃŸÖ, ¾Öî–ÖÖ×−Ö�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö, µÖÓ¡Ö �úÖî¿Ö»µÖ, ÃÖÆü�úÖµÖÔ, Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�úŸÖÖ, ˆªÖê•Ö�úŸÖÖ ‡. ÷Öã�ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú

161

×¿ÖÃŸÖß´Öãôêû ŸÖê£Öß»Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü�ÖÖ“ÖÖ �ÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ‹�ú ×¿ÖÃŸÖ²Ö ü̈ †Ö×�Ö ¤æü¸ü¥üÂ™üß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê.

9. †ÖŸ´Ö×−Ö³ÖÔ̧ üŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖÆüß Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ�ÖÔ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß ÃÖã̈ üÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôê ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÖê²ÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ“Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖŸÖ Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ�ÖÔŸÖ: µÖêŸÖê. µÖã̈ ü ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“µÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�ÖÖ´Öãôêû ¿ÖÃ¡Ö ÃÖ••ÖŸÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¤êü¿Ö Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ÆüÖê¾Öæ−Ö †ÖŸ´Ö×−Ö³ÖÔ̧ ü ²Ö−ÖŸÖÖê. †¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖîªÖê÷Öß�ú ü̧�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. ü̧Ö•µÖ ¬ÖÖê ü̧�Ö †Ö×�Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ü̧�Ö :- ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£ÖÖ−Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öæ−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ŸµÖÓŸÖ †−Öã�æú»Ö †ÃÖê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö šü ü̧×¾Ö»Öê †ÖÆêü. ˆªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ü̧Ö•µÖ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ Æüß ¸üÖ•µÖÖÓ−ÖÖ ˆªÖê÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾ÖŸÖê. ¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öê †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÃÖ»Öê»Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ :- ˆªÖê÷ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾Öß•Ö, ¯ÖÖ�µÖÖ“Öß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, �úÖ ü̧�ÖÖ−µÖÖÃÖÖšüß •Ö´Öß−Ö, ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´Ö¤üŸÖ ¸üÃŸÖê µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÖêµÖß ‹�úÖ“Ö ×šü�úÖ�Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ×•Ö»ÊÖ“µÖÖ ×šü�úÖ�Öß †¿ÖÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ †ÃÖæ−Ö �úÖÆüß ŸÖÖ»ÖãŒµÖÖ“µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ¤êü�Öß»Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃÖÖÆüŸÖß Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ :- ÃÖ¸ü�úÖ ü̧�ú›æü−Ö ŸÖÃÖê“Ö ü̧Ö•µÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ�ú›æü−Ö »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö ŸÖÃÖê“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê '¯ÖŸÖ Æü´Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ' 1960 ´Ö¬µÖê ÃÖã¹ý �êú»Öß. †¿Öß Æü´Öß × ü̧•Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú´ÖÖ±ÔúŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ ÖÖ±ÔúŸÖ †»¯Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ ´Öæ¤üŸÖß“Öß �ú•Öì ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ.

3. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÆüÖµµÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê »Ö‘Öæ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÆüÖµµÖ ¯Öæ̧ ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß '†ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ' (Industrial Extension Service Scheme) ÃÖã¹ý �êú»Öß. µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“µÖÖ “ÖÖ ü̧Æüß ´ÖÆüÖ−Ö÷Ö ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê “ÖÖ¸ü ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ �ëú¦êü ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ü̧Ö•µÖÖÃÖÖšüß ‹�ú µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Öê 16 ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö 65 ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �ëú¦êü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. »Ö‘Öæ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖß, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖ»»ÖÖ ¾Ö ¯ÖÏ×¿Ö�Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß, ¯Ö ü̧�úßµÖ ŸÖ•–ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ, ³ÖÖ¸üŸÖßµÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ¯ÖÏ×¿Ö�Ö�Ö ‡. ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öæ̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

162

4. ˆªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö :- ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ †ÃÖæ−Ö, ŸµÖÖÓ“Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ±êú›ü ȩ̂ü¿Ö−Ö, ×¤ü ±êú›ü ȩ̂ü¿Ö−Ö †Öò±ú ‡Ó›üÃ™ÒüßµÖ»Ö �úÖê-†Öò̄ Ö ȩ̂ü™üß¾Æü•ÖË ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ 1966 ÃÖÖ»Öß Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ. †ÖîªÖê÷Öß�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß šüÖê�ú ×¾Ö�Îúß ŸÖÃÖê“Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü�Öê, �ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß ÃÖÆüÖµµÖ �ú ü̧�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö Æêü ±êú›ü̧ êü¿Ö−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

5. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ü̧Ö�Öß¾Ö �Öê¡Ö :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »Ö‘Öæ ¾Ö ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ −ÖêÆǘ Öß Ã¯Ö¬ÖÖÔ ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ ™üÖôû�µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú¾Öôû »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö“Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖß»Ö †ÃÖê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †Ö�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ˆ¤üÖ. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê �úÖ¯Ö›ü, ¿ÖêŸÖß“Öß †¾Ö•ÖÖ ȩ̂ü, �ÖêôûÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ, ¯ÖÖ™ü¶Ö, ¯ÖêÛ−ÃÖ»Ö, ¿ÖÖ‡Ô, �Ö›æü, ×¾Ö›üß, ´Öê�Ö²Ö¢Öß ‡. ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö �Öê¡Ö ¸üÖ�Öß¾Ö šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

6. ÆüÃŸÖÖêªÖê÷Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :- ÆüÃŸÖÖêªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ µÖÖ�ú×¸üŸÖÖ 1952 ´Ö¬µÖê †×�Ö»Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ÆüÃŸÖÖêªÖê÷Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ÆüÃŸÖÖêªÖê÷Ö ÃÖ¯ŸÖÖÆü ¯ÖÖôû�Öê, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¿ÖÆü̧ üÖÓ́ Ö¬µÖê ×±ú¸üŸÖß ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Öê ³Ö ü̧¾Ö�Öê ‡. ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ́ Öãôêû ÆüÃŸÖÖêªÖê÷ÖÖ“Öê ¾ÖÖÙÂÖ�ú ˆŸ¯Ö®Ö ÃÖã́ ÖÖ¸êü 5000 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ Æüß †×¬Ö�ú —ÖÖ»Öê †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ 2000 �úÖê™üß ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß †ÖÆêü. ÆüÃŸÖÖêªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖã́ ÖÖ¸êü 3.5 »ÖÖ�Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ 10 »ÖÖ�Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

3. ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †−Öê�ú ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ¯ÖÏ¿−Ö ÆüÖ �úß, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê �ú ü̧Ö¾Öê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö �úß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú ü̧Ö¾ÖÖ µÖÖ»ÖÖ“Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü¶ê Æêü ´ÖÆü¢Ö´Ö −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö�Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ�ú¸üßŸÖÖ �ú´Öß �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �ú ȩ̂ü»Ö. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß µÖÖ ¤üÖê−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ¯Öî�úß �úÖê�ÖŸµÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �ú¸üÖ¾Öß µÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ“Öß ×−Ö ü̧×−Ö¸üÖôûß ´ÖŸÖê †ÖÆêüŸÖ. �ãú—Ö−Öê™ü µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üÖ¾ÖÖ �úÖ¸ü�Ö -

1. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ ÁÖ´Ö ×¾Ö¯Öæ»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÖœüôûŸÖê. 2. ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¤æü¸ü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. 3. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. ÁÖ´ÖÖ´Öãôê ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¸üÖ¾Öß

»ÖÖ÷Ö�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. 4. ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö »Ö¾Ö�ú¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. 5. ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôê †“ÖÖ−Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

163

ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ¿Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †−Öê�ú ŸÖ•–ÖÖÓ−ÖÖ Æêü ´ÖŸÖ ´ÖÖ−µÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö´Öãôêû •Ö¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ »Ö¾Ö�ú ü̧ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ß, Æüß ¾ÖÖœü ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ×™ü�æú−Ö ¸üÖÆüŸÖ −ÖÖÆüß. ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾Öê÷ÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖê. †´ÖŸµÖÔ ÃÖê−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öãôê ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ŸµÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôê ²Ö“ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß �ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �ú´Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß, ²Öê�úÖ ü̧ß ‡. ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

3. ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ :- ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ´Æü�Ö•Öê •Öê †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê−ÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö»Öê •ÖÖ¾Öæ ¿Ö�úŸÖê, ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ»ÖÖ ´Ö¬µÖÃŸÖß“Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. �úÖ ü̧�Ö, ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ´Æü�Ö•Öê ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯Ö ü̈ŸÖß¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö�Ö´Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÆüÖêµÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸÖê †ÖîªÖê÷Öß�ú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß �ÖÙ“Ö�ú †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. * ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²Ö“ÖŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡Ö * ÃÖ´ÖÖ•Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * ¯ÖµÖÖÔµÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * ¯ÖÏ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * Ã¾Ö´Ö¤üŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö * �ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü�ÖÖ ȩ̂ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †Ö×�Ö ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�ÖÖ ȩ̂ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö µÖÖ»ÖÖ“Ö •Ö−ÖŸÖê“Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ−Ö¾Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ †ÃÖê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÆüÖêµÖ. ¿Öã́ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓ−Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¹ý ü̈ ²ÖÖ•Öæ−Öê ´ÖŸÖê ´ÖÖÓ›ü»Öß. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üÖµÖ»ÖÖ Æü¾ÖÖ. ÃÖãµÖÖê÷µÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�úŸÖê“ÖÖ †Ó¿Ö ²Ö‘ÖÖµÖ»ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖê. •Ö ü̧, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü ü̧“Ö−ÖÖ †Ö�ÖÖ¾ÖµÖÖÃÖ Æü¾Öß. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö ü̧�ÖÖ¾Ö ü̧ �úÖê�ÖŸÖÖÆüß −Ö�úÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ‘Ö›æü −ÖµÖê ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ‘Ö™ü ÆüÖê¾Öæ −ÖµÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¥üÂ™üß−Öê ÃÖãµÖÖê÷µÖ †Ö×�Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü�ÖßµÖ ¥üÂ™üß−Öê ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ †ÃÖê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †ÃÖÖ¾Öê. ¿Öã́ ¯Öß™ü̧ ü µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ '»ÖÆüÖ−Ö ŸÖê ÃÖã¤Óü¸ü' 'Small is Beautiful' µÖÖ ¯ÖãÃŸÖ�úÖŸÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ ˆ»»Öê�Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö Æêü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †¿ÖÖ ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖœüôûŸÖê. ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö »ÖÆüÖ−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ, ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö, ˆ•ÖÖÔ ²Ö“ÖŸÖ�Ö´Ö, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü�ÖßµÖ¥üÂ™ü¶Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ †Ö×�Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖÖ¾Öê. ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ˆ¢Ö´Ö ˆ¤üÖÆü ü̧�Ö ´Æü�Ö•Öê ¤ãü“ÖÖ�úß, ¯ÖÖ�µÖÖ“ÖÖ ÆüÖŸÖ¯ÖÓ̄ Ö, ‡ŸÖ¸ü Ã¾Ö¿ÖŒŸÖß µÖÓ¡Ö, ²Ö»²ÖÃÖË, ¯Ö£Ö×¤ü¾Öê ‡. †ÖÆêüŸÖ. ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²Öß ÊÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖŸÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü †ÃÖæ−Ö Æêü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö

164

¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü�ÖßµÖ ¥üÂ™üß−Öê ÃÖãµÖÖê÷µÖ †Ö×�Ö ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ †ÃÖê †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö †ÃÖÖêŸÖ ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ×šü�úÖ�Öß ÁÖ´ÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü�ÖÖ ȩ̂ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ šü ȩ̂ü»Ö ´Æü�Ö•Öê“Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö Æêü ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö−Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ šü ü̧ŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ‘Öê�ÖÖ ȩ̂ü ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ šü¸üŸÖê.

4. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ •Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�Ö †ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ²Ö‘ÖŸÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ü̧�Ö ÆüÖ“Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ü̧Ö×Æü»ÖÖ †ÖÆêü. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ×¾Ö¯Öæ»Ö †ÃÖŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö“µÖÖ †³ÖÖ¾Öß ×¾Ö�úÃÖÖŸÖ †›ü£Öôêû µÖêŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖê�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ŸµÖÖ�ú¸üßŸÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“Öê ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö µÖÖê÷µÖ × ü̧ŸµÖÖ —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖÓ“Öê †ÛÃŸÖŸ¾Ö †ÖœüôûŸÖê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡Ö »ÖÖê�ú �ú»µÖÖ�Ö ¾Ö ¤êü¿Ö ×ÆüŸÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü¶ê šüê¾Öæ−Ö �úÖ´Ö �ú¸üŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö −Ö±úÖ ÆüÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ ×−Ö�úÂÖ †ÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ ÷ÖÖî›ü²ÖÓ÷ÖÖ»Ö Æêü −Ö±úÖ µÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖê¾ÖŸÖß ×±ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ�ú¸üßŸÖÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ“Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ×−Ö�úÂÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôûß †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. 'ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �úÖê�ÖŸµÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ¾Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ ŸÖ¢¾ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ �ú¸üÖ¾Öß µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧�Öê ´Æü�Ö•Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ ÆüÖêµÖ.' ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ µÖÖê÷µÖ ×¾ÖŸÖ¸ü�ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ¾Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ú¸üÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ·µÖÖ †ÖêîªÖê÷Öß�ú ü̧�ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �êú»µÖÖÃÖ •Ö»Ö¤ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖê.

4. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖÖ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ - ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖÖ“Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê -

1. ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ×−Ö�úÂÖ 2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×ÃÖ´ÖÖ−ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ×−Ö�úÂÖ 3. ¯Öã−Ö÷ÖãÕŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ 4. �úÖ»ÖÁÖê�Öß ×−Ö�úÂÖ 1. ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ×−Ö�úÂÖ :-

µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ üÃ�úÖ ü̧ ²Öã“ÖÖ−Ö−Ö †Ö×�Ö •Öê. •Öê. ¯ÖÖê»Ö�ú µÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖế Öãôêû †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧ÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú ü̧�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¡Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ×−Ö�úÂÖÖ´Ö¬µÖê ˆªÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖŸÖß ¯Ö›ü�µÖÖ“µÖÖ �úÖôûÖ»ÖÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö †ÃÖŸÖê. �úÖÆüß

165

ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ²ÖÖÆêü¸ü ¯Ö›ü�µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ²Ö¸üÖ“Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö †¿ÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üÖ¾Öß �úß, •µÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ ¾Öê÷Ö †×¬Ö�ú †ÃÖÖ¾ÖÖ.

2. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖß´ÖÖ−ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ×−Ö�úÂÖ :- µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧ ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö †Ö ü̧. ‹±ú. �ÖÖ−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ. ×“Ö−Öȩ̂ üß µÖÖÓ−Öß ŸµÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ �êú»Öß. •ÖÃÖ•Ö¿ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¡ÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ¯Ö¸ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸÖÃÖŸÖ¿Öß ¯ÖÏŸµÖê�ú ´ÖÖ¡Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö“Öß ÃÖß´ÖÖ−ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ×¾Ö×−ÖµÖÖê÷ÖßŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü Ø²Ö¤æü−ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏŸµÖê�ú ˆªÖê÷ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖß´ÖÖ−ŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ÃÖÖ¸ü�Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ“Öê ´ÖÆü¢Ö´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧�Öê Æêü ¬µÖêµÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß ×“Ö−Öȩ̂ üß µÖÖÓ−Öß ¯Öæœüß»Ö ÃÖæ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ. X+E-L-M-O K µÖÖ ÃÖã¡ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ÃÖÖ.ÃÖß. ˆŸ¯Ö¢Öß šü ü̧×¾ÖŸÖÖ µÖêêŸÖê. S.M.P = ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖß´ÖÖ−ŸÖ ˆŸ¯Ö¢Öß X = ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ¾ÖÖœü»Öê»Öß ×¾Ö�Îúß Ø�ú´ÖŸÖ E = ²ÖÖÊ ‘Ö™ü�úÖ´Öãôêû ¾ÖÖœü»Öê»Öß Ø�ú´ÖŸÖ L = ÁÖ´Ö �Ö“ÖÔ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ ü̧ŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸÖê£Öê ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö ü̧ ¤êü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê.

3. ¯Öã−Ö÷ÖãÕÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ :- µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖß´ÖÖ−ŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ †Ö×¬ÖŒµÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü †ÃÖêÆüß ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü. »ÖÖµÖ²Öê−ÖÃ™üß−Ö †Ö×�Ö ÷Öò»Öê−ÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖ“ÖÖ ¯Öæ̧ üÃ�úÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ÁÖ´Öß�úÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ�ú¤üŸÖÖ ¾Ö•ÖÖ ÁÖ´Öß�úÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö µÖÖŸÖæ−Ö ×¿Ö»»Ö�ú ¸üÖ×Æü»Öê»Öß ¸üŒ�ú´Ö ´Æü�Ö•Öê“Ö ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü ü̧ ÆüÖ ´ÖÖêšüÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öß ´Ö•Öæ̧ üß ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö�úÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ µÖÖ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö ÆüÖêŸÖê. −Ö±úÖ •Öê¾ÖœüÖ •ÖÖÃŸÖ ŸÖê¾Öœüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †Ö×�Ö ÁÖ´Ö µÖÖÓ“µÖÖ ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸üÖ»ÖÖ Ã£ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú µÖÖê÷µÖ †Ö×¬ÖŒµÖ ¯Öãœüß»Ö ÃÖã¡ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü �úÖœüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. P-ew C r = Rate Investible Surplus - ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú µÖÖê÷µÖ †Ö×¬ÖŒµÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü P = Production Per Machine - ¯ÖÏ×ŸÖµÖÓ¡Ö ˆŸ¯Ö¢Öß e = Men Per Machine - ¯ÖÏ×ŸÖµÖÓ¡Ö ´Ö−ÖãÂµÖ w = Rate of Real Wages - ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Ö•Öæ̧ üß“ÖÖ ¤ü ü̧ C = Cost of Machine - µÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ´Öß�ú¸ü�ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×ÃÖ ü̈ ÆüÖêŸÖê ×�ú, ÃÖ¤ü ü̧ ×−Ö�úÂÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖµÖãŒŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü�ÖÖ ü̧ê †ÖÆêü. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖæŒŸÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üÖ¾Öß •Öê�Öê�ú¹ý−Ö ‡ŸÖ ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ“Öê »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ

S.M.P. =

r =

166

•Ö»Ö¤ü ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ�ú×¸üŸÖÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸ü�µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú ü̧�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

4. �úÖ»ÖûÁÖê�Öß ×−Ö�úÂÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö ‹.�êú.ÃÖê−Ö µÖÖÓ−Öß �úÖ»ÖÁÖê�Öß ×−Ö�úÂÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧ �êú»ÖÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö Æêü ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö ü̈ŸÖßŸÖ ´ÖÆü¢Ö´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê ŸµÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öß. ‹�ÖÖªÖ šü ü̧Ö×¾Ö�ú �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ÁÖ´ÖµÖæŒŸÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖµÖæŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ �úÖ»ÖÁÖê�Öß ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ‹�ÖÖªÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÁÖ´Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖŸÖæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. A †Ö×�Ö B ¤üÖê−Æüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ 10 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ 1000 −Ö÷ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÁÖ´ÖµÖãŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ¿Öê¾Ö™ü“µÖÖ �úÖÆüß ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖµÖãŒŸÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖµÖãŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß •Ö»Ö¤ü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �úÖê�ÖŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖ¾Öß Æêü Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê.

5. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû �ÖãÓ™ü»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¤ãüÃÖ ü̧ß�ú›êü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ‘Ö™ü»µÖÖÃÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. •Ö¸ü, ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¤ãüÂ™ü“Ö�Îú ³Öê¤üÖµÖ“Öê †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾Ö»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¯ÖÏÖê. ‡×»ÖÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, '³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ Æüß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †›üÃÖ ü̧ †ÖÆêü.' •Ö¸ü ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ ŸÖ ü̧, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. •µÖÖ¾Öêôûß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ¾µÖÖ•Ö ¤ü̧ üÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»Öê ŸÖê¾ÆüÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœêü»Ö. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœü»µÖÖÃÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö, ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ¤ü•ÖÖÔŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

1. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ �ú´ÖŸÖ¸üŸÖế Öãôêû ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ÁÖ´ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœêü»Ö µÖÖ´Öãôê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ×´ÖôûŸÖÖê.

2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖê ´Æü�Ö•Öê −Öế Ö�êú ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ −Ö¾Öß−Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœüßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÃÖÓ•Öß¾Ö−Öß ÃÖÖ¸ü�Öß �úÖ´Ö �ú¸üŸÖê.

167

3. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Öæ−Ö ŸÖÃÖê“Ö †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê ¾ÖÖ¯Ö¹ý−Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœæü−Ö ‹�æú�Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

4. ×−ÖµÖÖÔŸÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê“Ö ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß †×¬Ö�ú ÆüÖê¾Öæ−Ö †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−ÖµÖÖÔŸÖ�Ö´Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ú¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü̧ üŸÖê.

5. ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ¤êü¾ÖÖ�Ö - ‘Öê¾ÖÖ�Ö ÆüÖêŸÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖ�Ö´Ö ˆªÖê÷ÖÖ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾ÖÖœüŸµÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ šü¸üŸÖÖê.

6. ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖê“Ö ×¿Ö¾ÖÖµÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧Ö¾Öê †ÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœüß²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ¾µÖŒŸÖß ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ, ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê.

7. ¤üÖ× ü̧¦üµÖÖ“Öê ¥üÂ™ü“Ö�Îú ³Öê¤üŸÖÖ µÖêŸÖê :- ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ÷Ö¸üß²Ö †ÃÖŸÖÖê. �úÖ¸ü�Ö, ŸÖÖê ÷Ö ü̧ß²Ö †ÃÖŸÖÖê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓÃÖ´ÖÖȩ̂ ü ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ´Öã§üÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ²ÖÃÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¸üÖÂ™ÒüÖ“Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−Ö Æêü ˆ×§üÂ™ü †ÃÖŸÖê. µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×´Öôæû−Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¥üÂ™ü“Ö�Îú ³Öê¤üŸÖÖ µÖêŸÖê.

8. ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß ¤æü ü̧ ÆüÖêŸÖê :- ¤ü¸ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß, ¤üÖ× ü̧¦üµÖ, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ÃÖŸÖÖ¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö ü̧ ²Ö¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ß †ÃÖŸÖê ŸÖß ¤æü ü̧ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ�ú¸üßŸÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

9. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê :- �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê ˆ×§üÂ™ü¶ê Æêü ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧�Öê Æêü †ÃÖŸÖê. ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß —ÖÖ»µÖÖÃÖ −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôæû−Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Öê�úÖ ü̧ß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¤æü¸ü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ ü̧ŸÖÖê. ‹�Óú¤ü̧ üßŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

168

6.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

1. �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. 2. ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖßŸÖæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ¿ÖêŸÖß�ú›êü ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ. 3. �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−ÖÖ ×»ÖÆüÖ. 4. †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 5. ŸÖÓ¡ÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ŸÖê ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö ÃÖãµÖÖê÷µÖ ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 6. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖÖ“Öê ¯ÖÏ�úÖ¸ü ÃÖÖÓ÷ÖÖ.


�úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê �éúÂÖß ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡Ö µÖÖ ŸÖß−ÖÆüß �Öê¡ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê �éúÂÖß, ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †×¬Ö�ú —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †−Ö−µÖ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧�Ö †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ �éúÂÖß �Öê¡Ö Æêü �Öǣ Ö ¯ÖãœüÖ¸»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“Öê ‹�æú�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¤ü̧ ü›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²ÖÆæüŸÖê�ú ×šü�úÖ�Öß ×−Ö¾ÖÖÔÆü ¿ÖêŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ¿ÖêŸÖß“Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß�ú ü̧�Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÆüß −ÖÖ�úÖ¸üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÆüÖ ×−Ö�úÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ šü¸üŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ −Öế ÖŒµÖÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üÖ¾Öß ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö›üŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö �úÖê�ÖŸµÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üÖ¾Öê ÆüÖ ¤êü�Öß»Ö ¯ÖÏ¿−Ö ¯Ö›üŸÖÖê. ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö ŸÖê£Öß»Ö ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß−Öã¹ý¯Ö ÃÖÖê›ü¾ÖÖµÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. 6.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :-

1. †÷ÖÏÖê×¸üµÖ−Ö - ¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Ö ×¾ÖÂÖµÖ�ú 2. ×−Ö¾ÖÖÔÆü - ˆ¯Ö•Öß¾Öß�êú¯Öã̧ üŸÖß ¿ÖêŸÖß �ú ü̧�Öê 3. ÃÖÓ�Îú´Ö�Ö - ‹�úÖ ™ǖ ¯µÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ™ü¯¯µÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖê�Öê. 4. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖ - ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üß

169

6.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Ößü :-

1. œü´Öœêü ȩ̂ü ‹ÃÖ.¾Æüß. (2008) ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ¯Öã�Öê, ›üÖµÖ´ÖÓ›ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 67-68¾Ö 132-134

2. ¾ÖÖ�Öß ×−ÖŸÖÖ (2012) �éúÂÖß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, •Öôû÷ÖÖ¾Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú. 66-67 3. ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü ×¤ü.�êú. (1990) †ÖîªÖê÷Öß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü, ÁÖß´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 273-282 4. Street, Sames H. (1982) Structuralism and Dependency in

Latin America, Journal of Economic Issues, 16 (3), Page

No. 673-689 5. �ãú´ÖÖ−ÖÖ“Öê ¯Öß. †Ö¸ü, (1985) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö, †Öî̧ Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, �îú»ÖÖÃÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú. 5.1

ŸÖê 5.18 6. •ÖÓ÷Ö»Öê ´ÖÓ÷Ö»ÖÖ, (2011), †ÖîªÖê÷Öß�ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, •Öôû÷ÖÖ¾Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú. 1 ŸÖê 23


1. �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö ü̧ “Ö“ÖÖÔ �ú¸üÖ. 2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×−Ö�úÂÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ¸ü ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö. 3. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ¾Ö �éúÂÖß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß −Ö×¾Ö−Ö ¾µÖæÆü¸ü“Ö−ÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 4. �éúÂÖß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧�ú›æü−Ö †¯Öê�ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

170

‘Ö™ü�ú - 7 •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧�Ö †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ


7.2.1 †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ : †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ¤üÖµÖß Ø�ú¾ÖÖ †›ü£ÖôûÖ 7.2.2 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ 7.2.3 ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê : ×−ÖµÖÖÔüŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Öß †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö 7.2.4 ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê : ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö 7.2.5 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö �ú•ÖÖÔ“Öê †× ü̧Â™ü 7.2.6 ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ : ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ‹�ú “Ö“ÖÖÔ 7.2.7 ×¾Ö¤êü¿Öß ´Ö¤üŸÖ: ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ‹�ú “Ö“ÖÖÔ

7.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 7.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 7.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 7.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß 7.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö 7.0 ˆ×§üÂ™êü :-

13. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †Ö×�Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

14. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ³ÖÖêî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ �ú¿ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖê ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

15. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ �ú•ÖÖÔ¿Öß �úÖµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÖÆêü ŸÖê ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

16. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 17. ̄Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê �úß −ÖÖÆüß µÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

18. ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ †Ö×�Ö †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö µÖÖ¾Ö¸ü “Ö“ÖÖÔ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 7.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖü :- †»Öß�ú›üß»Ö �úÖôûÖŸÖ •Ö¾Öôû̄ ÖÖÃÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÊÖ ´ÖãŒŸÖ †ÃÖæ−Ö ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¸üÖÂ™Òêü Æüß †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ÃÖÖÆü•Öß�ú“Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ¾Ö¸ü ÃÖÖ¸ü�ÖÖ“Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö×¬Ö�ú ŸÖ¸ü, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¾Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ �ú´Öß ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. Æêü ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †ÖÆêü. †ÃÖê �úÖ ? µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö ¯ÖÏê×²Ö¿Ö-ØÃÖ÷Ö¸ü,

171

×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖ †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß �êú»Öê †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †Ö×�Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö¸ ü¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê �úÖ ? †Ö×�Ö ŸÖÖê ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸÖÖê �ú¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öê †ÖÆêü. 7.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- 7.2.1 †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ : †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ¤üÖµÖß Ø�ú¾ÖÖ †›ü£ÖôûÖ :-

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ †¿Öß †ÖÆêü. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †Ö×�Ö −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾Ö

¤êü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÃÖ “×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‡Ó•Öß−Ö” †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, µÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬Öß ´ÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü�µÖÖ“µÖÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ (Prebish, Singer and Myrdol) ´ÖŸÖê,†ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß †ÃÖæ−Ö, ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™Òêü ÁÖß´ÖÓŸÖ †Ö×�Ö ÷Ö ü̧ß²Ö ¸üÖÂ™Òêü ÷Ö ü̧ß²Ö —ÖÖ»Öß †Ö×�Ö ŸÖß †×¾Ö�úÃÖßŸÖ“Ö ¸üÖÆüß»Öß. ŸÖ¸ü, ¯ÖÏ£Ö´Ö †Ö¯Ö�Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ú¿ÖÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ú¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧ŸÖÖê µÖÖ“Öß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê “Ö“ÖÖÔ �ú¹ý.

� †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ - †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ :” 1. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ :-

‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖê �úß, •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö †Ö×�Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¸êü»Ö �úß, ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ü ÆüÖê¾Öæ−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´Öôêû»Ö.

2. ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê �úÖµÖÔ�Ö´Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ �úÖ´Ö ×´ÖôûŸÖê. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßÃÖ ŸÖÃÖê“Ö ²Ö“ÖŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´ÖôûŸÖê †Ö×�Ö

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾Ö �úÖµÖÔ�Ö´Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö ÆüÖêŸÖê. 3. ‡ŸÖ ü̧ �Öê¡ÖÖÃÖ ±úÖµÖ¤üÖ :-

†ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ‡ŸÖ¸ü �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

4. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òêü †Ö¯Ö»µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ÃÖÓµÖÓ¡Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ, �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö †Ö×�Ö †¬ÖÔ̄ ÖŒ�úÖ ´ÖÖ»Ö ‡. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. �úÖ ü̧�Ö, ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ́ Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê, ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

172

5. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−Ö :- ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ †›ü£ÖôûÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. ŸÖ¸ü, †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™æü ¿Ö�úŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê †¿ÖÖ �úÖêî¿Ö»µÖÖÓ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû ÷Ö¸üß²Ö ¤êü¿Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú �úÖî¿Ö»µÖ, �ú»¯Ö−ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

6. ¯Ö ü̧�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ, ˆªÖê÷Ö �Öê¡Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �Öê¡Ö ‡. ´Ö¬µÖê ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû −ÖãÃÖŸÖß“Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö (BOP) †Ö×�Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü µÖÖ¾Ö¸ü ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ‹�æú�Ö“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖ»ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾Ö¸üß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ±úÖµÖ¤êü ×´Öôæû−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ¤êüŸÖÖ µÖêŸÖê.

� †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ : †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖ †›ü£ÖôûÖ :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ¾Öé̈ üßÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê †ÃÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö ¾Ö −Ö¾ÖÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû �êú¾Öôû ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¾Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ÖãÓ™üŸÖÖê †ÃÖê �úÖÆüß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ“Öê ´ÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Öê“Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü. 1. ¯ÖÏ²Öôû ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ²Öôû ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ Ó •ÖÖ¾ÖÓ »ÖÖ÷ÖŸÖÓ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖ †Ö×�Ö ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †−Öã�ãú»Ö ŸÖ¸ü, †¯ÖÏ÷ÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê, ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß �ú¹ý−Ö †×¬Ö�ú ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. µÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú/ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷Ö¸üß²Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2. †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ †−Öã�ú ü̧�ÖßµÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †−Öã�ú¸ü�ÖßµÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“Öê ²Ö“ÖŸÖ −Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öê †−Öã�ú ü̧�Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−Ö´ÖáŸÖß¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

173

3. ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¿ÖŸÖá :- ¯ÖÏê×²Ö¿Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖâ“ÖÖ ·ÆÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓÃÖÖšüß †×¬Ö�ú ±úÖµÖªÖ“ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷Ö¸üß²Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ‹�æú�Ö“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òêü †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖÖ´Öß»Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�ú ±úÖµÖ¤üÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ¸üÖÆæü−Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö Æêü †×¬Ö�ú“Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÆüŸÖÖŸÖ. ¾Ö¸üß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖ �ú¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ¤üÖµÖ�ú ŸÖÃÖê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£ÖôûÖ šü̧ üŸÖÖê µÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

6.2.2 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×�ú ˆ�Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“Öß

“Ö“ÖÖÔ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¯ÖÏê×²Ö¿Ö - ØÃÖ÷Ö¸ü †Ö×�Ö ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“Öê †ÖŸÖÓ̧ ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö×¾ÖÂÖµÖß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖÓ“Öß “Ö“ÖÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öß †ÖÆêü.

� †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ ü̧ßü�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ´ÖÖÓ›ü�Öß ¸üÖò²Ö™Ôü ™üÖò̧ êü−ÃÖ, ›êü×¾Ö›ü ×¸ü�úÖ›üÖì †Ö×�Ö •ÖÖò−Ö Ã™ãü†™Ôü ×´Ö»Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öß. ŸµÖÖÓ“Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖê. †ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö−Öê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö �Ö“ÖÔ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü�Öß �êú»Öß. †ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö †Ö×�Ö ×¸ü�úÖ›üÖì“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öß †ÖÆêü. 1. ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :-

†ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö−Öê ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ±úÖµÖ¤êü ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê. ŸÖê ±úÖµÖ¤êü ÁÖ´Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö †Ö×�Ö ˆ¤üµÖ ×¾ÖÂÖêÂÖ�ÖÖ´Öãôêû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ †Ö×�Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ÁÖ´Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö−ÖßÃÖÖšß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö †ÃÖ�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ−Öê †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧Ö¾Öê ×�ú, •µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖß»Ö †Ö×�Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¿Öß ×¾Ö−Öß´ÖµÖ �ú¸üÖ¾Öê ×�ú •µÖÖÓ“ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö. ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß A †Ö×�Ö B, ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö X †Ö×�Ö Y ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ×³Ö®ÖŸÖÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö †ÖÆêü †ÃÖê ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö¹ý−Ö ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1 ´Ö¬µÖê ŸµÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

174

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 01 �Ö“ÖÖÔŸÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ ¤êü¿Ö ¾ÖÃŸÖæ - X ¾ÖÃŸÖæ - Y

A 10 05

B 05 10

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 01 †ÃÖê ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üŸÖÖê ×�ú A ¤êü¿Ö ‹�úÖ ´Ö•Öæ̧ üÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê 10 X †Ö×�Ö 5% ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ŸÖ¸ü B ¤êü¿Ö ŸÖê¾Öœü¶Ö“Ö ´Ö•Öæ̧ üÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê 5 X †Ö×�Ö 10 Y ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧ŸÖÖê. A ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ X ¾ÖÃŸÖæŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ¸ü, B ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ Y ¾ÖÃŸÖæŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. A “Öê 10 X A “Öê 5 Y B “Öê 5 X B “Öê 10Y •Ö¸ü A ¤êü¿Ö X ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê †Ö×�Ö ¤êü¿Ö B, Y ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ±úÖµÖ¤êü ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖß»Ö. ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 2 ´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

úŸÖŒŸÖÖ �Îú. 02 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ±úÖµÖ¤êü

¤êü¿Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö †Ö¬Öß“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö−ÖÓŸÖ ü̧“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¯ÖÃÖã−Ö ±úÖµÖ¤êü

(2-1)

X Y X Y X Y

A 10 05 20 - +10 -05

B 05 10 - 20 -05 +10

‹�æú�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

15 15 20 20 +05 +05

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 02 ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê �úß, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸Ö†Ö¬Öß ¤üÖê−Æüß ¤êü¿Ö ±úŒŸÖ 15 ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ −Ö÷ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. •Ö ü̧ A ¤êü¿Ö ÁÖ´ÖÖ“Öê ¤üÖê−Æüß −Ö÷Ö X ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê ŸÖ ü̧ X ¾ÖÃŸÖæ“Öê ‹�æú�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö 20 −Ö÷Ö †ÃÖê»Ö. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê B ¤êü¿ÖÖ−Öê ÃÖ¾ÖÔ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Y ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê �êú»Öê ŸÖ ü̧ Y ¾ÖÃŸÖæ“Öê ‹�æú�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö 20 −Ö÷Ö †ÃÖê»Ö. ŸµÖÖ´Öãôê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�úß 5 −Ö÷ÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê.

> 1 >

175

†Ö�éúŸÖß �Îú. 7.01 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖÓ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê �Ö“ÖÖÔŸÖß»Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ ¾µÖŒŸÖ �ú ü̧ŸÖê. YA XA ÆüÖ A ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê �úß, A ¤ê¿Ö ‹�úŸÖ ü̧ OXA Ø�ú¾ÖÖ OYA ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê B ¤êü¿Ö X ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê OXB ŸÖ¸ü Y ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê OYB ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧ŸÖÖê. A ¤êü¿Ö X ¾ÖÃŸÖæŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖê (OXA > OXB) ŸÖ¸ü, B ¤êü¿Ö Y ¾ÖÃŸÖæŸÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö (OYB > OXA) ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê. Y YB

'Y' YA ¾ÖÃŸÖæ

0 XB XA X 'X' ¾ÖÃŸÖæ

†Ö�éúŸÖß �Îú. 7.1 2. ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ ×³Ö®ÖŸÖÖ ×ÃÖ¨ÖÓŸÖ :-

×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ ×³Ö®ÖŸÖế Öãôê ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ�Ö †Ö×�Ö ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ×³Ö®ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. Æü¾ÖÖ´ÖÖ−Ö, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê, ³ÖÖêî÷ÖÖê»Öß�ú ÛÃ£ÖŸÖß †Ö×�Ö ÁÖ´ÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ‡. ´Öãôêû ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ‡ŸÖ¸üÖÓ̄ Öê�ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê �ú´Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ‹�úÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �ú¸üŸÖê ×�ú, •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ‡ŸÖ ü̧ÖÓ̄ Öê�ÖÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß µÖê‡Ô»Ö. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸êü»Ö �úß, •µÖÖÓ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¥üÂ™ü¶Ö ‡ŸÖ¸üÖÓ̄ Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ¾Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú ȩ̂ü»Ö ×�ú, •µÖÖÓ“ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ ÃÖ¾ÖÖÔ¬Öß�ú †ÃÖê»Ö.

� ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö :- •Öê¾ÆüÖ ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�úß ‹�úÖ ¾ÖÃŸÖæŸÖ ‡ŸÖ ü̧ÖÓ̄ Öê�ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †×¬Ö�ú ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖê ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê †ÖÆêü.

176

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 03 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ȩ̂ü ÁÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖ ¤êü¿Ö ´Öª �úÖ¯Ö›ü

‡Ó÷»ÖÓ›ü 120 100

¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö 80 90

ŸÖŒŸÖÖ �Îú.03 †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê ×�ú, ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ, ‹�ú −Ö÷Ö ´ÖªÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ŸÖ¾ÖÂÖá 120 ÁÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖ ŸÖ¸ü, �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ‹�úÖ −Ö÷ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß 100 ÁÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öã»ÖÖ ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö»ÖÖ ´Öª †Ö×�Ö �úÖ¯Ö›üÖÃÖÖšüß †−Öã�Îú´Öê 80 †Ö×�Ö 90 ÁÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê �úß, ‡Ó÷»ÖÓ›ü“µÖÖ ÁÖ´ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö ÁÖ´Öß�ú Æêü †×¬Ö�ú �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö ´ÖªÖ“Öê †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ŸÖê ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê. �úÖ¸ü�Ö, ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö»ÖÖ ´ÖªÖŸÖ †×¬Ö�ú ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ ü̧�Ö, ´ÖªÖ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ (80/120) ÆüÖ �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ̄ Öê�ÖÖ (90/100) �ú´Öß †ÖÆêü. µÖÖˆ»Ö™ü ‡Ó÷»ÖÓ›ü �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ�Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê. �úÖ¸ü�Ö, ŸµÖÖÃÖ �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ �ú´Öß µÖêŸÖÖê. �úÖ ü̧�Ö, ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ �úÖ¯Ö›üÖ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ (100/90) ÆüÖ ´ÖªÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ (120/80) �ú´Öß µÖêŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö“Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ �úÖ¯Ö›üÖ“ÖÖ šü ü̧ŸÖÖê. ŸÖê ¯Öãœüß»Ö †Ö�éúŸÖß �Îú.7.2´Ö¬µÖê ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 7.2 Y P �úÖ¯Ö›ü E 0 G R L X

´Öª PL †Ö×�Ö EG Æêü †−Öã�Îú´Öê ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö †Ö×�Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü µÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú †ÖÆêüŸÖ. ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö»ÖÖ �úÖ¯Ö›ü †Ö×�Ö ´ÖªÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ‡Ó÷»ÖÓ›ü“µÖÖ OG ´Öª †Ö×�Ö OE �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö ´ÖªÖ“Öê OL ŸÖ¸ü �úÖ¯Ö›üÖ“Öê OP ‹¾Öœêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ER ¾Ö�ÎúÖ“ÖÖ †Ö�úÖ¸ü †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê ×�ú, ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö»ÖÖ ´ÖªÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú †×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ¸ü�Ö, ŸµÖÖ−Öê •Ö¸ü �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ OE ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �êú»µÖÖÃÖ,

177

OR ‹¾Öœü¶Ö ´ÖªÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê, •Öê ×�ú, OG ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ŸµÖÖˆ»Ö™ü ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ OE �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ †×¬Ö�ú ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ¯ÖÖêŸÖãÔ÷ÖÖ»Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ OE �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ (†ÖµÖÖŸÖ) ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ OR ‹¾Öœü¶Ö ´ÖªÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖê.

� ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“ÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ¯ÖÏ²ÖÓ¬Ö ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ †Ö×�Ö †ÖÓŸÖ ü̧×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏ²Öôû ‘Ö™ü�ú �ú´Ö�ãú¾ÖŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ×¯Öôû¾Ö�Öæ�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ−Öß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Ö †Ö×�Ö ´ÖÖ−Ö¾Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖÖÓ“Öê ¾Ö�ÖÔ−Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ´ÖÖ÷ÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê �úÖ¸ü�Ö ´Æü�Ö•Öê ¯ÖÏ²Öôû ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †Ö×�Ö �ú´Ö�ãú¾ÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêµÖ.

1. ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ :- ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö Æêü ŸÖã»Ö−Öê−Öê ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ÆüÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ´Öãôêû †×¬Ö�ú ÷ÖŸÖß−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ−Öê ×´Öôû×¾Ö»Öê»Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öã−ÖÔ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öã−ÖÔ̂ ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�ú“Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †×¬Ö�ú“Ö ¯ÖÏ²Öôû ÆüÖêŸÖÖê ŸÖ¸ü, ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †×¬Ö�ú“Ö ¯ÖÏ²Öôû ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö Æêü ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ ü¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖÏ²Öôû †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Æêü ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¯ÖÏ²Öôû †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿Ö †×¬Ö�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ŸÖ¸ü †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿Ö †×¬Ö�ú“Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖêî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû “³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú «êüŸÖ¾ÖÖ¤” ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ³ÖÖ÷Ö ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ¬Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ ü̧ ³ÖÖ÷Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ. �úÖ ü̧�Ö, ŸµÖÖÃÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ �úÖê�ÖŸÖÖ“Ö †Ö¬ÖÖ¸ü −ÖÃÖŸÖÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Öãôêû“Ö ‡ŸÖ¸ü ³ÖÖ÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ¯Öãœüß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾Ö¿Ö¤ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

� ÁÖ´Ö Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ :- ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú †Ö×�Ö ÁÖ´Öß�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ÃÖã×¿Ö�ÖßŸÖ, �úÖî¿Ö»µÖ¯Öæ�ÖÔ †Ö×�Ö Æãü¿ÖÖ ü̧ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ´ÖÖ−Ö×ÃÖ�úŸÖÖ ÃÖã̈ üÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ³ÖÖ÷ÖÖ�ú›êü •ÖÖ�µÖÖ“Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ³ÖÖ÷Ö †×¬Ö�ú“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ³ÖÖ÷Ö †×¬Ö�ú“Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ü̧ÖÆüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ.

178

� ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ :- †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö •µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ÃÖ¾ÖÖÔ¬Öß�ú −Ö±úÖ ×´Öôû×¾ÖŸÖê ŸµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ŸÖê †×¬Ö�ú Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ²ÖÑ�úà÷Ö ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß Æüß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖß µÖÖ †¿ÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ¸ü �ú ü̧ŸÖê ×�ú, •µÖÖ×šü�úÖ�Öß ŸÖê †×¬Ö�ú ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖ †Ö×�Ö †×¬Ö�ú ¯Ö¸üŸÖÖ¾ÖÖ ¤êüŸÖê. †¿ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧Ö´Öãôêû ¿ÖÆü¸êü †×¬Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷Ö ÆüÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»ÖÖ“Ö ¸üÖÆüŸÖÖê.

� ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖÖêµÖà´Ö¬µÖê ×³Ö®ÖŸÖÖ :- ‹�ÖÖªÖ ÷Ö ü̧ß²Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ �úÖÆüß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ‡ŸÖ¸ü ³ÖÖ÷ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÃÖÖêµÖß µÖÖ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö×�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÖêµÖà´Öãôêû †ÖêêîªÖê÷Öß�ú ü̧�Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖˆ»Ö™ü ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ³ÖÖ÷ÖÖÓŸÖ †¿ÖÖ ÃÖÓ¬Öà“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ÆüÃŸÖ�ú»ÖÖ †Ö×�Ö ¯ÖÖ Ó̧ü¯ÖÖ ü̧ßü�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �Öã™ÓüŸÖÖê. µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ“Ö •ÖÖŸÖÖŸÖ. ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖß−Ö ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖ ü̧�ÖÖÓ́ Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ŸÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ ×�ú, ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êüŸÖÖŸÖ, ŸµÖÖ´Öãôêû †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖŸÖ: ³ÖÖêî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ. ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ−Öß ¤ü ‹×¿ÖµÖ−Ö ›ÒüÖ´ÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ“Öê ¯ÖãÃŸÖ�ú ×»ÖÆüß»Öê. ŸµÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö �úÖÆüß ü̧ÖÂ™Òêü ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ŸÖ ü̧, �úÖÆüß ¸üÖÂ™Òêü †¯ÖÏ÷ÖŸÖ �úÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ µÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯ÖÏ²Öôû ŸÖ¸ü, ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �ú´Ö�ãú¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö Æêü ¯ÖÏ²Öôû ŸÖ¸ü, ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Æêü �ú¾Ö�ãú¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû“Ö ŸÖê †¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ µÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö �êú»Öê †ÖÆêü.

7.2.3 ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ •Ö�úÖŸÖ ¾Ö •Ö�úÖŸÖ ‡ŸÖ ȩ̂üŸÖ ü̧ ‘Ö™ü�ú, †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö, ×¾Ö−ÖßµÖ´Ö ¤ü¸üÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ, ¯ÖÏŸµÖ�Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧, �Ö“ÖÔ †Ö�ãÓú“Ö−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö, ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ †Ö×�Ö †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö ‡. ÃÖÖ¸ü�Öê †−Öê�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖß»Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Öß †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú ü̧�Ö µÖÖ ´Öã§üµÖÖÓ¾Ö ü̧ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß †ÖÆêü. � ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏê ü̧�ÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬Öß †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú ü̧�Ö :-

‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ †Ö×�Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖßÃÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß †ÃÖê ¤üÖê−Æüß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß †¾Ö»ÖÓ²Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×¤ü»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ“Öß

179

×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖ¤ã̄ ÖµÖÖê÷Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖ †ÖµÖÖŸÖßÃÖÖšüß †Ö×�Ö ‡ŸÖ ü̧ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖµÖÖÕÃÖÖšüß �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß, †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ, “ÖÖÓ÷Ö»Öê ×¾Ö¯Ö�Ö−Ö �úÖî¿Ö»µÖ, ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖÓÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖÆü•Ö ¾Ö �ú´Öß �Ö“ÖÔŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ÃÖÖêµÖß-ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üà´Öãôêû ¾ÖÖœæü ¿Ö�úŸÖê ŸÖÃÖê“Ö †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ˆ¤üÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ´Öãôêû ×−ÖµÖÖÔŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔŸÖ»Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ †Ö×�Ö �úÖ÷Ö¤ü¯Ö¡Öê ÃÖÖ ü̧�Öê †›ü£Öôêû �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû −ÖŒ�úß“Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ (Export Receipts) †ÖµÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ (Import Payments) †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖß ŸÖæ™ü −ÖÖÆüß¿Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê ÆüÖ ‹�ú “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÃÖŸÖÖê †Ö×�Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœü�Öê ÷Ö¸ü•Öê“Öê †ÃÖŸÖê. ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ŸÖæ™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö ÊÖ ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ²ÖÆãǘ Öæ»µÖ †Ö×�Ö ¤æüÙ´Öôû †¿ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ŸÖê ‡ŸÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úßµÖ �úÖµÖÖÕÃÖÖšüß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê •ÖÖ¾Öæ−Ö ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´Öôæû ¿Ö�úŸÖê. †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú ü̧�Ö ´Æü�Ö•Öê ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê ŸÖß †ÖµÖÖŸÖ −Ö �ú¸üŸÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú ü̧�Öê. µÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖß¾Ö¸ü ÆüÖê�ÖÖ ü̧Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôê †ÖµÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ ü̧ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ×�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß¿Öê ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß¿Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ‡ŸÖ¸ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘Öê�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯Ö›üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�ÖÖ´Öãôêû †Ö¯Ö»Öê ‡ŸÖ¸ü ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö †ÖµÖÖŸÖß ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †¾Ö»ÖÓ×²ÖŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö −ÖÓŸÖ ü̧ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ´Öãôêû ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÷Öã�Ö�ú ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ×¸üŸÖß−Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö �ú¸üŸÖÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö †Ö×�Ö †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú ü̧�Ö Æêü ‹�ú´Öê�úÖÓÃÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ −ÖÃÖæ−Ö ŸÖê ‹�ú´Öê�úÖÓÃÖ ¯Öæ̧ ü�ú †ÖÆêüŸÖ. ¿Öê¾Ö™üß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü †×¬Ö�ú ×−ÖµÖÖÔŸÖ †Ö×�Ö �ú´Öß †ÖµÖÖŸÖß´Öãôêû −ÖÖÆüß¿Öß ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê.

7.2.4 ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê :- 19 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ †÷ÖÖê¤ü ü̧ Œ¾Ö“ÖßŸÖ“Ö ‹�ÖÖ¤êü ¿ÖÆü¸ü Æêü †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ÆüÖêŸÖê. •ÖÆüÖ•Ö ²ÖÖÓ¬Ö�Öß ŸÖÓ¡ÖÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ȩ̂ü»¾Öê, ™êü×»Ö±úÖê−Ö †Ö×�Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖÖê¬ÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“Öê ‡ŸÖ¸ü ³ÖÖ÷Ö †Ö×�Ö •Ö÷Ö •ÖÖê›ü»ÖÓ ÷Öê»ÖÓ ÆüÖêŸÖ. ¿ÖÆü̧ üÖ¿ÖÆü¸üÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖê¾Öæ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. »ÖÖê�ú •Ö÷ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ �ú¹ý »ÖÖ÷Ö»Öê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú ü̧�ÖÖ“Öê Æêü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ±úÖµÖ¤êü ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ´Öãôêû −ÖÖÆüßÃÖê —ÖÖ»Öê. •Ö÷ÖÖŸÖ»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ¢ÖÖ µÖÖ 1929 “µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß´Öãôêû ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖŸ´Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê †Ö�Öæ−Ö ŸµÖÖ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �ú¹ý »ÖÖ÷Ö»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ú´Öß †Ö×�Ö ´ÖÓ¤ü —ÖÖ»ÖÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü �úÖÆüß ´ÖÖê•Ö�êú“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òêü ‹�ú¡Ö µÖê¾Öæ−Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ�Öê×−Ö¬Öß (IMF) †Ö×�Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�ú (World Bank) µÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �úê»Öß ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ“Ö¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö ÷Öò™ü (GATT) �ú ü̧Ö ü̧Ö“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ¯Öãœêü 1985 ´Ö¬µÖê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖêŸÖ (World Trade Organization) —ÖÖ»Öê. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òêü

180

´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ ‡Û“”ûŸÖÖŸÖ. �úÖ ü̧�Ö, †ÖîªÖê÷Öß�ú �ÎúÖÓŸÖß †Ö×�Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ �Ö“ÖÔ �ú´Öß —ÖÖ»ÖÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öã̧ êü¿Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ¸ü�Ö, µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ×šü�úÖ�Öß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ´ÖÖêšüß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšü †ÖÆêü. †Ö¯Ö»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯ÖêšêüŸÖ �Ö¯Ö×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ü̧ÖÂ™Òêü ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. � ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ :-

´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ Æêü †ÃÖê †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †ÃÖŸÖê ×�ú, •µÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öà¾Ö ü̧ •Ö�úÖŸÖ, ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ²ÖÓ¬Ö−Öê †Ö×�Ö ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÖ¬Ö−Öê −Ö †Ö�úÖ¸ü�Öê ÆüÖêµÖ. ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ´Æü�Ö•Öê ×−Ö²ÖÕ¬Ö †Ö×�Ö †›ü£ÖóµÖÖÓ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸ü ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ´ÖãŒŸÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß †›ü£Öôêû, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú †›ü“Ö�Öß, ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Öê, �ú ü̧, †−Öã¤üÖ−Ö, •Ö�úÖŸÖ ‡ŸµÖÖ¤üß �ú´Öß �ú ü̧�Öê Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüßÃÖê �ú ü̧�Öê †¯Öê×�ÖŸÖ †ÃÖŸÖê.

•Ö÷Ö¤üß¿Ö ³Ö÷Ö¾ÖŸÖß µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, “ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö µÖÖ¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÓ¬Ö−Öê, �ú™ü, †−Öã¤üÖ−Ö †Ö×�Ö •Ö�úÖŸÖ ‡ŸÖ ȩ̂üŸÖ¸ü †›ü£Öôêû ‡.“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö ´Æü�Ö•Öê“Ö ´ÖãŒŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖ.”

� ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê :- o �ú¸ü, •Ö�úÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ †›ü£ÖóµÖÖÓ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü. o �ú¸ü Ø�ú¾ÖÖ •Ö�úÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ †›ü£ÖóµÖÖÓ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü. o ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ú´Öß �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö (�ú¸ü, †−Öã¤üÖ−Ö, ×−ÖµÖ´Ö−Ö †Ö×�Ö �úÖµÖ¤êü). o ́ ÖãŒŸÖ¯Ö�Öê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö. o ́ ÖãŒŸÖ¯Ö�Öê ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ. o ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ¤êü�ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ú¸üÖ¸ü. o ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ´ÖŒŸÖê¤üÖ¸üß“ÖÖ (¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö) ¿Öê¾Ö™ü.

´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê ‹�æú�Ö“Ö †ÃÖê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ ×�ú, ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖ ²ÖÓ¬Ö−Öê †Ö×�Ö †›ü£ÖóµÖÖÓ×¿Ö¾ÖÖµÖ †ÃÖÖ ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �Öã̄ Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê, ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ±úÖµÖ¤êü Æêü ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê †ÖÆêüŸÖ.

� ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ±úÖµÖ¤êü :- 1. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ´ÖÆü¢Ö´Öß �ú¸ü�Ö. 2. ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧. 3. ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü. 4. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê †×¬Ö�ú ¯Ö¸üŸÖÖ¾Öê / ˆŸ¯Ö®Ö. 5. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öß †×¬Ö�ú ¾µÖÖ¯ŸÖß. 6. ´ÖŒŸÖê¤üÖ ü̧ß“ÖÖ ×¾Ö−ÖÖ¿Ö.

181

7. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¾Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�Ö ÃÖÖ£Öà“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ. 8. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÆü�úÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü. 9. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê. 10. ¿ÖÖê¬Ö ¾Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ. � ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ÷Ö ü̧•Ö :-

¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�ÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê ×�ú, •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“Öß

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê Æüß “´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö” †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö× ü̧�ú �úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�Îêú †Ö×�Ö †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß Æüß �úÖÆüß −Ö¾Öß−Ö −Ö¾ÆüŸÖß. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ 1929 ŸÖê 1932, 2008 ŸÖê 2013 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÔ¬Öß�ú ±ú™ü�úÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ“Ö †×¬Ö�ú ²ÖÃÖ»ÖÖ. µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú †×¸üÂ™üÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †−Öê�ú †ÖÙ£Ö�ú -ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖ¯Öî�úß †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÃÖæ−Ö, ŸµÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê.

†ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ “´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧” ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †›ü“Ö�Ö ´Æü�Ö•Öê“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖ ±úŒŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ¿Öß“Ö −Ö �ú ü̧ŸÖÖ ŸÖÖê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ¿Öß ÃÖã̈ üÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¾Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òêü ÃÖÓ̧ ü�ÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üßÃÖÖ¸ü�µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú †× ü̧Â™üÖ ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ŸÖæ™ü †Ö×�Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. ÃÖ−Ö 1929-30 †Ö×�Ö 2008-09 “µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üßŸÖ †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú ±ú™ü�úÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Ö�ú ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ“Ö ²ÖÃÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. 2010 ´Ö¬µÖê †´Öê×¸ü�êú“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ 1.3 ×™Òü»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö−Ö ŸÖ¸ü †ÖµÖÖŸÖ 1.9 ×™Òü»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ŸÖã™ü 634.9 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖß. †ÖÙ£Ö�ú †× ü̧Â™üÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ †×¸üÂ™ü −ÖÖ×Æü¿Öê �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †Ö¯Ö»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ �úÖÆüß ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê †ÖÆêü.

1. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖãÃÖÓ÷ÖŸÖŸÖÖ ¸üÖ�ÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. 2. ‡ŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüÖÓŸÖæ−Ö ÆüÖê�ÖÖ ü̧ß †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÃÖÓ̧ ü�ÖßŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö

†¾Ö»ÖÓ²ÖÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. 3. † ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß (¯ÖµÖÖÔ¾Ö ü̧�Ö ÃÖÖ¸ü�µÖÖ) ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ªÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

4. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ÷Ö ü̧ß²Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×ÆüŸÖÖ“ÖÖ ÃÖã̈ üÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧ÖµÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. 5. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ¸üÖÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü�ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö�µÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÖÆêü. 6. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �úÖ´Öê Ø�ú¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ªÖ¾ÖßŸÖ. 7. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ³Öæ×´Ö�êúÃÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¤êü¾Öæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß †× ü̧Â™ü −ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ.

182

¾Ö¸üß»Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧, −ÖŒ�úß“Ö †ÖÙ£Ö�ú †×¸üÂ™ü (´ÖÓ¤üß) ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ †× ü̧Â™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß.

7.2.5 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö �ú•ÖÖÔ“Öê †× ü̧Â™ü :- ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÆüÖ ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß �êú»Öê»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖßŸÖ −ÖÖë¤ü�Öß †ÃÖŸÖê. ÆüÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öß ÃÖÖÓÛ�µÖ�úßµÖ −ÖÖë¤ü�Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖŸÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê †Ö×�Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ¥ü¿µÖ †Ö×�Ö †¥ü¿µÖ ²ÖÖ²Öà“Öê †ÖµÖÖŸÖ †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ´Öæ»µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö µÖê�Öê (Credit) †Ö×�Ö ¤êü�Öê (Debit) �ÖÖŸµÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö (Foreign Investment Borrowing Of the Loan, Gold Import, Foreign Aid) ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ×−Ö÷ÖỐ Ö−Ö µÖÖ“ÖÖ µÖê�Ö †Ö×�Ö ¤êü�ÖÓ �ÖÖŸµÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ −ÖÖë¤ü�Öß ÆüÖêŸÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖÃÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. �úÖ¸ü�Ö, ŸÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê †ÖÙ£Ö�ú †Ö ü̧Öê÷µÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 01 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö �ÖÖŸÖê

µÖê�Öê (Credit) (+) ¤êü�Öê (Debit) (-)

1. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê (Current Account) ×−ÖµÖÖÔŸÖ †ÖµÖÖŸÖ

a) ¾ÖÃŸÖæ a) ¾ÖÃŸÖæ

b) ÃÖê¾ÖÖ b) ÃÖê¾ÖÖ

c) ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ˆŸ¯Ö®Ö c) ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ˆŸ¯Ö®Ö

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê (Capital Account) a) ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê �ú•ÖÔ a) ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öê �ú•ÖÔ

b) ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−Öß �êú»Öê»Öß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú

b) ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �êú»Öê»Öß ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÆüÖ ±úŒŸÖ �ÖÖŸÖê ÆêüŸÖæÃÖÖšüß (Accounting Purpose) ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¯ÖÏŸµÖ�Ö ŸÖÖê ˆ�Öê (Deficit), ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú (Surplus) Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖßŸÖ (Balanced) †ÃÖŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �ÖÖŸÖê Æêü ÷Öê»µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ¤ü¿Ö�úÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ˆ�Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêûû ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê µÖÖ“Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖß»Ö �úÖÆüß †¯Ö¾ÖÖ¤ü (1972 ¾Ö 1976)

183

ÃÖÖê›ü»µÖÖÃÖ ŸÖã™üß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. Æüß ŸÖã™ü †»Öß�ú›êü ¾ÖÖœüŸÖ“Ö •ÖÖ¾Öæ−Ö ŸÖß 2012-13 ´Ö¬µÖê (GDP “µÖÖ) 4.8% ‡ŸÖ�úß ÆüÖêŸÖß. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÊÖ ´ÖÖ÷Öß»Ö ¯ÖÖ“Ö ¤ü¿Ö�úÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ 1991 µÖÖ ¾ÖÂÖá †×¬Ö�ú ŸÖß¾ÖÎ —ÖÖ»µÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ŸµÖÖ¾Öêôûß “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ŸÖæ™ü Æüß 3.2% (GDP “µÖÖ) ÆüÖêŸÖß. ŸÖ¸ü ŸÖß 9.7 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖß. µÖÖ´ÖÖ÷Öê ‡Ó¬Ö−ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ‘Ö™üŸÖß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß �úÖ¸ü�Öê ÆüÖêŸÖß. µÖÖ“Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ�ú›êü ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ±úŒŸÖ 01 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ. Æêü †×¸üÂ™ü �êú¾Öôû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ÖÖŸµÖÖ´Öãôêû“Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖê. ŸÖ¸ü, ŸµÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü (¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ÆüÖŸÖÖôû�µÖÖ“Öß †�Ö´ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœüŸÖÖ †×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ) ÃÖã̈ üÖ �úÖ ü̧�Öß³ÖæŸÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ´Æü�Öæ−Ö •Öã−Ö 1991 ´Ö¬µÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö. †×¸üÂ™üÖ“Öê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ �Ö´ÖŸÖê²Ö§ü»Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖ“Öê †× ü̧Â™üÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü —ÖÖ»Öê. ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö †×¸üÂ™üÖ“Öß ŸÖß¾ÖÎŸÖÖ 2009-10 ŸÖê 2013-14 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö ×¿Ö÷Öê»ÖÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Ö»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−ÖãÃÖÖ ü̧ ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2012 ´Ö¬µÖê “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ŸÖæ™ü Æüß 4.8% (GDP) “µÖÖ ÆüÖêŸÖß. ŸÖß 21 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖ�ú›êü 0.2 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ‡ŸÖ�úß ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ÷ÖÓ÷ÖÖ•Öôûß ×¿Ö»»Ö�ú ÆüÖêŸÖß ŸÖÃÖê“Ö −ÖÖê¾Æëü²Ö¸ü 2012 ´Ö¬µÖê 23.25 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö ü̧“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ †Ö×�Ö 40.54 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öß †ÖµÖÖŸÖ �êú»Öß ÆüÖêŸÖß. ÃÖÖê−ÖÓ ¾Ö ‡Ó¬Ö−Ö µÖÖÓ“Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ †ÖµÖÖŸÖ Æüß †ÖµÖÖŸÖß ´ÖÖ÷Öß»Ö �úÖ¸ü�Öê ÆüÖêŸÖß. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öê †×¸üÂ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�µÖÖ´ÖÖ÷Öê †−Öê�ú ‘Ö™ü�ú �úÖ¸ü�Öß³ÖæŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ŸÖÖŸ¯Öã̧ üŸÖê ²Ö¤ü»Ö, ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ²Ö¤ü»Ö, ü̧“Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ²Ö¤ü»Ö, ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö, “Ö�ÎúßµÖ ²Ö¤ü»Ö, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ †¾ÖÃ£ÖÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧ †Ö×�Ö ü̧Ö•Ö�úßµÖ ÛÃ£ÖŸÖß ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“Öê †×¸üÂ™ü †Ö×�Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öê †×¸üÂ™ü µÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú´Öê�úÖÓ¾Ö ü̧ �úÖµÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öß †ÖÆêü. ÃÖî̈ üÖÓŸÖß�ú¥üÂ™ü¶Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö �ú•Öì ‘Öê�µÖÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ ü̧, ŸµÖÖˆ»Ö™ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘Öê�Öê †Ö×�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †Ö�úÂÖáŸÖ �ú¸ü�Öê µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖŸÖ»Öê ˆ¯ÖÖµÖ µÖÖê•Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ †Ö×�Ö †−Öã¤üÖ−Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¤êüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖã™ü †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �ú•Öì ‘ÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÆüÖ ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †¿Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ �Öǣ Ö �ú´Öß †ÃÖŸÖê �úÖ¸ü�Ö µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ Æüß ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ �Öǣ Ö †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ŸÖæ™ü †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß �ú•Öì ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß �ÖÖŸµÖÖŸÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ŸÖæ™ü ×¤üÃÖæ−Ö †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖß ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ−Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö −ÖêÆü´Öß“Ö �ú•Öì ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ †Ö×�Ö �ú•ÖÖṌ Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ †× ü̧Â™üÖ»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ“ÖÔ 2012 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ²ÖÆüßÃ£Ö �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ÆüÖ 345.8 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ‡ŸÖ�úÖ ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖŸÖ 267.6 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö ü̧ ¤üß‘ÖÔ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß ŸÖ ü̧, 78.2 ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö ü̧ »Ö‘Öæ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß“Öê

184

�ú•Öì †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ“Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ²ÖÆüßÃ£Ö �ú•ÖÔ Æêü GDP “µÖÖ 20% ‡ŸÖ�êú ÃÖ−Ö 2012 ´Ö¬µÖê •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�êú−Öê ×¤ü»Öê»µÖÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß−ÖãÃÖÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÖÔ¬Öß�ú 20 �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öî�úß ²ÖÆüßÃ£Ö �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ 5 ¾ÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú ÆüÖêŸÖÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ †Ö×�Ö ÛÃ£ÖŸÖß ¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸµÖÖŸÖ ×¤ü»Öß †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 02 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“µÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ (% ´Ö¬µÖê) †.�Îú. ‘Ö™ü�ú ´ÖÖ“ÖÔ

2010 ´ÖÖ“ÖÔ 2011

•Öã−Ö 2011

ÃÖ¯™ëü²Ö ü̧ 2011

1. ²ÖÆãü¤êü¿ÖßµÖ 16.4 15.8 15.6 15.0

2. ×«ü¤êü¿ÖßµÖ 8.7 8.4 8.3 8.4

3. IMF 2.3 2.1 2.0 2.0

4. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö 6.5 6.1 5.9 6.0

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �ú•Öì 27.1 29.0 29.5 30.3

6. NRI šêü¾Öß 18.3 16.9 16.6 16.0

7. ¹ý¯ÖµÖÖ �ú•ÖÔ 0.6 0.5 0.5 0.4

8. ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ (1 ŸÖê 7) 79.9 78.8 78.4 78.1

9. †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ 20.1 21.2 21.6 21.9

10 ‹�ãú�Ö ²ÖÆüßÃ£Ö �ú•ÖÔ (8+9) 100.0 100.0 100.0 100.0

Source : Ministry of Finance and R.B.I. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öê †×¸üÂ™ü Æüß �úÖÆüß −Ö¾Öß−Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, 1990-91 †Ö×�Ö †»Öß�ú›êü µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öß ŸÖß¾ÖÎŸÖÖ ×¿Ö÷Öê»ÖÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¤ãüÙ´Öôû ²Ö−Ö»ÖÖ †Ö×�Ö ŸÖÖê ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ−Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö †Ö×�Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö �ú•Öì ‘ÖêŸÖ»ÖßŸÖ. ´Æü�Ö•Öê“Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ“µÖÖ †×¬ÖŒµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß

³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¯Ö¸ü�úßµÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ´Ö¤üŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯Ö¸ü�úßµÖ �ú•ÖÔ ±ãú÷ÖŸÖ •ÖÖ¾Öæ−Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ †× ü̧Â™üÖ“Öß ×ŸÖ¾ÖÎŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ“Ö ÷Öê»Öß.

7.2.6 �ÖÖ•Ö÷Öß ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ : ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´Ö¤üŸÖ ‹�ú “Ö“ÖÖÔ :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ´Ö¤üŸÖß“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú¸üŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ Æüß ¯ÖÏŸµÖ�Ö †Ö×�Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö ¹ý¯ÖÖŸÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ

185

÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ ü̧ ¤êü¿Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖß †−Öê�ú ¹ý¯ÖÖŸÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖê. •ÖÃÖê ×�ú, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖ−Öê ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÆêüŸÖæÃÖÖšüß ¯ÖḮ ÖÓ›üôûÖ (Corporation) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü�Öê. †¯ÖÏŸµÖ�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú Æüß ´Öã�µÖŸÖÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÃÖ´Ö³ÖÖ÷Ö, ¿Öê†ÃÖÔ, �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ Æüß ¯Ö¸ü�úßµÖ −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú †Ö×�Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÆãü¸üÖÂ™ÒüßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ Æüß †ÖµÖÖŸÖ�ú ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ¤üÖµÖ�ú šü ü̧ŸÖê ×�ú †›ü£ÖôûÖ šü̧ üŸÖê. µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ²Ö ȩ̂ü“Ö ¾ÖÖ¤ü †Ö×�Ö ŸµÖÖ“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öê †ÖÆêü. � ¯Ö ü̧�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ±úÖµÖ¤êü :- 1. ‘Ö ü̧÷ÖãŸÖß ²Ö“ÖŸÖßÃÖ ¯Öã̧ ü¾Ö�Öß :-

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê �ú´Öß ²Ö“ÖŸÖ †Ö×�Ö �ú´Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ×šü�úÖ�Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÖšüÖ ÆüÖ �êú¾Öôû �ú´Öß −ÖÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü ü̧Æüß �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû Œ¾Ö“ÖßŸÖ“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ‘ÖÃÖÖ ü̧Ö ³Ö¹ý−Ö ×−Ö‘ÖŸÖÖê †Ö×�Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ“ÖÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö µÖê�ÖÖ ü̧Ö �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö †Ö×�Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖ×ÆüŸµÖÖ´Öãôêû ‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê †Ö×�Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê.

2. ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ¾Ö ü̧ ´ÖÖŸÖ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Ö¯Öê�ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�ú �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö �ú´Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö¤êü¿Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ŸÖ ü̧ ¤æü ü̧ �ú ü̧ŸÖê“Ö ×¿Ö¾ÖÖµÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖÆüß ¤æü¸ü �ú¸üŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß, ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ ´ÖÖ−Ö¾Ö, ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú †−Öã³Ö¾Ö, ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß, ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ×¾Ö−µÖ ‡. ÃÖÖ ü̧�Öê ±úÖµÖ¤êü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

3. ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ †Ö×�Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ :- ÷Ö¸üß²Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê Ã™üß»Ö, ×¾ÖªæŸÖ, ¸üÖÃÖÖµÖ−Öß�ú ‡. ÃÖÖ¸ü�Öê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ‹�úÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»µÖÖ¾Ö ü̧ Ã£ÖÖ×−Ö�ú ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. ‹�æú�Ö“Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Öãôêû †ÖîªÖê÷Öß�ú¸ü�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

4. −ÖîÃÖ÷Öá�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê †Ö×�Ö −Ö¾Öß−Ö ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ˆªÖê÷Ö ¬ÖÖê�úÖ¤üÖµÖ�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü�µÖÖ¯Öæ¾Öá �ú“Ö¸üŸÖÖŸÖ. ¯Ö ü̧�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö −Ö¾Öß−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘ÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ¬ÖÖê�êú ¾Ö ŸÖÖê™êü ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ‹�æú�Ö“Ö µÖÖ´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ¯ÖÏ¤êü¿Ö †Ö×�Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö »ÖÖ÷Öæ−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ³ÖÖêî÷ÖÖê»Öß�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ −ÖÖ×Æü¿ÖÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

5. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß :- ¯Ö¸ü�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Öãôêû ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ, −Ö¾Öß−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‡. ±úÖµÖ¤êü ×´Öôæû−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

186

÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö †×¬Ö�ú †ÃÖ»Öê»Öê ÁÖ´Öß�ú ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ”æû¯Öß ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß −ÖÖ×Æü¿Öß ÆüÖêŸÖê.

6. ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ :- ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß´Öãôêû ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÁÖ´Öß�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾ÖêŸÖ−Ö ¾ÖÖœüŸÖê, ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

7. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ ü̧ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÖµÖÖŸÖ�ú ¤êü¿ÖÖ“Öê ¿ÖÖÃÖ−Ö †¿ÖÖ −Ö°µÖÖ¾Ö¸ü �ú¸ü †Ö�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

8. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖã™üŸÖê :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾ÖÃŸÖæ, �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú –ÖÖ−Ö ‡. “Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Ö¬µÖê ³Öê¤ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“Öß (ˆ�Öê) ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ¯Ö ü̧�úßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òêü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖß“Öß ¯Öæ�ÖÔ ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖ÷Ö¾ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ −ÖÖ×Æü¿Öß ÆüÖêŸÖê.

9. ¯Ö ü̧�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ ×¾Ö ü̧Öê¬Öß ´Öã§êü :- 1. †−Öê�ú ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß×¿Ö¾ÖÖµÖ —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü�úßµÖ

�ÖÖ•Ö÷Öß ´Ö¤üŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú −ÖÖÆüß. 2. ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ −ÖêÆü´Öß ŸÖÖê™ü¶ÖŸÖ †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖê. 3. ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß´Öãôêû ×−Ö¾¾Öôû ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. 4. ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß´Öãôêû ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü�µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖ −ÖÖÆüß. 5. µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖã™üŸÖ −ÖÖÆüß. 6. µÖÖ´Öãôêû †¾Ö»ÖÓ×²ÖŸ¾Ö ¾ÖÖœüŸÖê. 7. †ÖÙ£Ö�ú †�úÖµÖÔ�Ö´Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �úÖµÖÖÕ−ÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ×´ÖôûŸÖê. 8. ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ Æêü †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ü̧Ö•Ö�úÖ¸ü�ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖê. 9. µÖÖ´Öãôêû ‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß ²Ö“ÖŸÖà´Ö¬µÖê ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. 10. ¸üÖ•Ö�úÖ¸ü�ÖÖ´Öãôêû ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ “Öã�úß“µÖÖ ×¤ü¿Öê�ú›êü ¾Öôû¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ / ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê �úÖÆüß ±úÖµÖ¤êü ŸÖ ü̧ �úÖÆüß ŸÖÖê™êü †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ ü̧, µÖÖ×šü�úÖ�Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖÖ ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê ×�ú, �Ö ü̧Öê�Ö¸ü“Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê �úÖ ? ŸÖ ü̧, µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü −ÖÖÆüß †ÃÖê“Ö †ÖÆêü. �úÖ¸ü�Ö, ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öß ŸÖß¾ÖÎ ‡“”ûÖ, �ãú¿Ö»Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ¾Ö ´ÖÖ−Ö¾Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ¾ÖÖ¯Ö¸ü, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß, †×¬Ö�ú ²Ö“ÖŸÖ ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú, ¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖÖêµÖà“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß, ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üàÃÖÖ¸ü�µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö / †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê †Ö×�Ö Æêü ‘Ö™ü�ú ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß¯Öê�ÖÖ ×�úŸÖßŸÖ ü̧ß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö

187

�úÖê�ÖŸÖêÆüß ¤ãüÂ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾Ö¸üß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ (¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß¯ÖÖÃÖæ−Ö) ±úÖµÖªÖÓ̄ Öê�ÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ŸÖÖê™êü †×¬Ö�ú †ÖÆêüŸÖ ´Æü�Öæ−Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß¾Ö ü̧ ×¾ÖÃÖÓ²Öæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü�Öê †¿ÖŒµÖ †ÖÆêü.

7.2.7 ×¾Ö¤êü¿Öß ´Ö¤üŸÖ : ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ‹�ú “Ö“ÖÖÔ :- ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ (×¾Ö�úÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ´Ö¤üŸÖ, †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ´Ö¤üŸÖ) ¯Ö¸ü�úßµÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü †Ö×�Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß †ÖÙ£Ö�ú, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü�ÖßµÖ, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú †Ö×�Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖÖØšü²µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêµÖ. †Ö�Öß²ÖÖ�Öß ¤ü ü̧´µÖÖ−Ö“Öß ŸÖÖŸ�úÖôû ´Ö¤üŸÖ, †®Ö ¬ÖÖ−µÖ ´Ö¤üŸÖ, ÃÖî−µÖ †Ö×�Ö µÖã̈ ü ¿ÖÃ¡ÖÖÓ“Öß ´Ö¤üŸÖ ‡. ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“Öê †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê ×¤ü‘ÖÔ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¤üÖ× ü̧¦üµÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öß †ÖÆêü. ×¾Ö¤êü¿Öß ´Ö¤üŸÖ Æüß ×«ü´ÖÖ÷Öá †Ö×�Ö ²ÖÆãü´ÖÖ÷Öá †ÃÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ‹�ú ¤êü¿Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ×«ü´ÖÖ÷Öá †Ö×�Ö •Öê¾ÆüÖ ‹�ú ¤êü¿Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖêÃÖ (•ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�ú) ´Ö¤üŸÖ ¤êüŸÖÖê †Ö×�Ö −ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ×¾ÖŸÖ ü̧ßŸÖ �ú ü̧ŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸÖß ´Ö¤üŸÖ ²ÖÆãü´ÖÖ÷Öá †ÃÖŸÖê. ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö 80 ŸÖê 85 % ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ Æüß ¯Ö¸ü�úßµÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ¤êüŸÖê †Ö×�Ö ²ÖÖ�úß“Öß 15 ŸÖê 20% ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ Æüß ¯Ö¸ü�úßµÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ÃÖÓÃ£ÖÖ •ÖÃÖê, ×²Ö−Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ, ×¾Ö�úÖÃÖ ™ÒüÃ™ü ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ�ú›æü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ Æüß �úÖµÖÖÔ»ÖµÖß−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ †ÃÖŸÖê. Æüß ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ´Ö¤üŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÆü�úÖµÖÔ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓÃ£ÖÖ (Organization for Economic Co-operation and Development) “Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÃÖ×´ÖŸÖß 1969 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖßŸÖ 22 †¿ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ−Ö 1970 ´Ö¬µÖê •Ö÷ÖÖŸÖ»µÖÖ ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ‹�æú�Ö ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 0.7 % ³ÖÖ÷Ö ¤ü ü̧¾ÖÂÖá �úÖµÖÖÔ»ÖµÖß−Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧�µÖÖ“Öê šü¸ü×¾Ö»Öê. ŸµÖÖ¾Öêôêû¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖÆüß ¾ÖÂÖá ×²Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öß ´Ö¤üŸÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÁÖß´ÖÓŸÖ ¸üÖÂ™Òêü Œ¾Ö“ÖßŸÖ“Ö ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧�µÖÖ“Öê ¾Ö“Ö−Ö¯ÖæŸÖá �ú¸üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ˆ¤üÖ. †´Öê× ü̧�úÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ›üÖò»Ö ü̧´Ö¬µÖê ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü�ÖÖ ü̧Ö ¤êü¿Ö †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ GDP “µÖÖ 0.7% ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü�µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ �ÖÖ»Ö“ÖÖ �Îú´ÖÖÓ�ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. †ÖŸÖÖ ÃÖ÷ÖóµÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê ×�ú, ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �Ö¸üÖê�Ö ü̧“Ö ÷Ö ü̧ß²Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ¤êüŸÖê ×�ú −ÖÖÆüß ? µÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �êú»Öß †ÖÆêü. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ�ú›æü−Ö ×´ÖôûÖ»Öê»Öß ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤ŸÖ Æüß �ú¿ÖÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê �ÖÙ“Ö�ú †Ö×�Ö ´ÖÆüÖ÷Ö›üß šü̧ üŸÖê, ¡ÖÖÃÖ¤üÖµÖ�ú šü¸üŸÖê ŸÖê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾ÖÂÖ¤ü �êú»Öê †ÖÆêü. 1) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ´ÖÆüÖ÷Ö›ü¶Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü»µÖÖ ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ µÖÖ

†™üß¾Ö ü̧ ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. 2) ̄ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ •µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ �Ö ü̧Öê�Ö¸ü“Ö µÖÖ ´Ö¤üŸÖß“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖ †¿Öß ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ

×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. 3) µÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òüê ÃÖÓ̧ ü�ÖßŸÖ −Öß×ŸÖ ´Æü�Öæ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òü

†Ö¯Ö»Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê¾Öæ ¤êüŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ŸÖ ü̧, ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸ÖÂ™Òêü ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯ÖêšêüŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß �ú¸üŸÖÖŸÖ.

188

4) ̄Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖßŸÖæ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ´ÖÖêšêü ¯ÖÏ�ú»¯Ö Ø�ú¾ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ‹îÛ“”û�ú ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. �úÖ ü̧�Ö, ŸµÖÖŸÖæ−Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“ÖÖ ÷Öî̧ ü¾ÖÖ¯Ö ü̧ ÆüÖê¾Öæ−Ö ³ÖÏÂ™üÖ“ÖÖ ü̧ÖÃÖ ÃÖÓ¬Öß ×´ÖôûŸÖê.

5) ̄Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ÃÖÆü•Ö ×´ÖôûÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“Öß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ÃÖ¾ÖµÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖ¾Öæ−Ö ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ×²ÖŸ¾Ö ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê.

6) ÃÖî−µÖ †Ö×�Ö µÖã̈ ü ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öß ŸÖ¸ü, µÖã̈ üÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ‹ê¾Ö•Öß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê̄ Ö�ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖê.

¾Ö¸üß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ�ú›æü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ŸµÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ´ÖÖê•ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ‹�ÖÖªÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÆüÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖ †×ŸÖ¿Öã»»Ö�ú ‘Ö™ü�ú †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖ ×´Öôû�µÖÖ¯Öê�ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. †´Öê×¸ü�úÖ −ÖêÆü´Öß“Ö ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−ÖÖÃÖ µÖã̈ ü ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, »ÖœüÖ‰ú ×¾Ö´ÖÖ−Öê ‡. ¹ý¯ÖÖŸÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ¤êü‰ú−Ö ÃÖã̈ üÖ ¯ÖÖ×�úÃŸÖÖ−Ö“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †Ö¯Ö�Ö ÃÖ¾ÖÔ–ÖÖŸÖ †ÖÆüÖêŸÖ. ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö †ÃÖê †ÖÆêü ×�ú, �úÖê�ÖŸµÖÖ“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓÃÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †Ö×�Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÆüÖê¾Öæ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖÃÖÖšüß †×¬Ö�ú Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ¾ÆüÖ¾Öß †ÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôîû ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ Æüß �úÖÆüß †™üà¾Ö ü̧ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öê ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö •Öã−Öê —ÖÖ»µÖÖ¾Ö ü̧ ŸÖê ÷Ö ü̧ß²Ö ¸ÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß −ÖîÃÖÙ÷Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧, �úÖµÖÔ�Ö´Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö, ¬Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá, ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú, �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¿ÖÖÃÖ−Ö, ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ, ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú-ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. •Öê ×�ú, ¯Ö ü̧�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß¯Öê�ÖÖ ×�úŸÖßŸÖ ü̧ß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêüŸÖ.

7.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :- †) �ÖÖ»Öß»Ö ×¾Ö¬ÖÖ−Öê “Öæ�ú ×�ú ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ŸÖê ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö �ÓúÃÖÖŸÖ X Ø�ú¾ÖÖ �� †¿Öß �Öã�Ö �ú ü̧Ö.

1. †×¬Ö�ú †ÖµÖÖŸÖ †Ö×�Ö �ú´Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü (ˆ�Öê) ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ( )

2. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™Òêü †Ö¯Ö»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß “´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö” †¾Ö»ÖÓ²ÖŸÖÖŸÖ. ( ) 3. ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖß´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òêü †×¬Ö�ú ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ²ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ( ) 4. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

( ) 5. ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖã̈ üÖ †×¸üÂ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ( )

²Ö) �ÓúÃÖÖŸÖß»Ö µÖÖê÷µÖ ¿Ö²¤ü ×−Ö¾Ö›æü−Ö × ü̧�úÖ´µÖÖ •ÖÖ÷ÖÖ ³Ö ü̧Ö. 1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ (BOP) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ------------- †Ö×�Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

(†ÖµÖÖŸÖ, “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö) 2. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö×¸ü�ú / ×−Ö¸ü¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ------------ µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

( ›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì, ÆêüŒ¿Ö ü̧-†Öê¾Æü»Öß−Ö, �êú−ÃÖ) 3. ›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ------------ ÆüÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

( ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ, ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ, †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †Ö¬Öã×−Ö�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ)

189

4. ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ---------- µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öß. (¯ÖÏê×²Ö¿Ö-ØÃÖ÷Ö ü̧, ×´Ö›üÖÔ»Ö, †ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö) 5. †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ------------- µÖÖ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. (³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß

�ÖÖŸÖê, ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖßŸÖ �ÖÖŸÖê, “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê) �ú) �ÖÖ»Öß»Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖŸÖæ−Ö µÖÖê÷µÖ •ÖÖê›ü¶Ö •Öãôû¾ÖÖ. †) ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧ÖÂ™Òêü = 1. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ŸÖæ™ü ²Ö) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òêü = 2. �ú•Öì ¾Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú) ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê = 3. ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ›ü) ×´Ö›üÖÔ»Ö = 4. ¯Ö¸üÖ¾Ö»ÖÓ×²ÖŸ¾Ö ‡Ô) ¯Ö¸ü�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ = 5. ‹¿ÖßµÖ−Ö ›ÒüÖ´ÖÖ 7.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖ, †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê †×«üŸÖßµÖ †ÃÖê ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸÖÖê †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �úÖê�ÖŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß †Ö×�Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ �úÃÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß ±úÖµÖªÖ“ÖÖ †ÖÆêü Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß ŸÖê �úôæû ¿Ö�úŸÖê. †ò›ü´Ö ÛÃ´Ö£Ö, ›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì †Ö×�Ö •Öê. ‹ÃÖ. ×´Ö»Ö.ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê. µÖÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �êú»Öê. ŸÖ¸ü ¯ÖÏê×²Ö¿Ö-ØÃÖ÷Ö¸ü, ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôê ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™Òüê †×¬Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òêü Æüß ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öß“Ö ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ.

µÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö �êú»Öê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−Öß “´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö” †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ÃÖã̈ üÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ †×¸üÂ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖˆ»Ö™ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê †× ü̧Â™ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê ²Ö¤ü»Ö�µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. 7.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :-

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öê “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö †ÖµÖÖŸÖ �Ö“ÖÖÔ“Öß −ÖÖë¤ü.

2. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ‹�úÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö×�Ö Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö“Öß −ÖÖë¤ü ˆ¤üÖ. ¯Ö¸ü�úßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú, �ú•Öì, ÃÖÖê−Öê ‡.

3. †ÖµÖÖŸÖ :- ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß �êú»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ. 4. ×−ÖµÖÖÔŸÖ :- †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖšü×¾Ö»Öê»µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö�ú»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ. 5. ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÔ :- ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú, ¿ÖÖÃÖ−Ö, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê �ú•ÖÔ. 6. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö :- ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ×¤ü»Öê»µÖÖ ÃÖÖêµÖß, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, †−Öã¤Ö−Ö, �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖ−Öê

�ú•Öì, ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Öê ü̧§ü ‡. 7. †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú ü̧�Ö :- ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÃŸÖæ †ÖµÖÖŸÖ �ú¸ü�µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ŸµÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�ú¸ü�Öê. 8. Ã¾Ö ü̧×�ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ �Öê¡ÖÖÓ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê¾Öæ −ÖµÖê µÖÖÃÖÖšüß

†ÖµÖÖŸÖß¾Ö¸ü •Ö�úÖŸÖ, �ú ü̧, •Ö�úÖŸÖ ‡ŸÖ ȩ̂üŸÖ ü̧ µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ²ÖÓ¬Ö−Öê ‘ÖÖ»Ö�Öê.

190

7.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Ößü :- 1) Jhingan M.L. (2011) , International Economics,

Vrinda Publications (P) Ltd.,

2) Jhingan M.L. (2010), Money, Banking, International

Trade and Public Finance, Vrinda Publications (P)

Ltd.,

3) Dr. Agrawal Anupam, (2011), Indian Economy,

Pratiyogita Darpan.

4) www.wikipediaencyclopedia.org.in


1. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê �úÖµÖ ? �úÖ¸ü�Öê ªÖ. 2. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯ÖÖ Ó̧ü¯Ö ü̧ß�ú ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. 3. ×´Ö›üÖÔ»Ö µÖÖÓ“ÖÖ ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö×�Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃÖÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 4. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †Ö×�Ö �ú•ÖÖÔ“Öê †×¸üÂ™ü ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö.

191

‘Ö™ü�ú -8 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê


8.2.1 ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †Ö×�Ö ´ÖŸÖ 8.2.2 ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê

8.2.3 ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê †¯ÖµÖ¿Ö 8.2.4 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾Ö¹ý ü̈ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ×¾Ö¹ý ü̈ Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö 8.2.5 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú †Ö×�Ö ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ 8.8 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 8.8 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö 8.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü 8.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß 8.7 ÃÖ¸üÖ¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö 8.0 ˆ×§üÂ™êü :-

1. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 2. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 3. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 4. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 5. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö µÖÖŸÖß»Ö ±ú ü̧�ú ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 6. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî×¦ü�ú †Ö×�Ö ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

8.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ :- †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †£ÖÖÔ×¾ÖÂÖµÖß ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ±úÖ¸ü ´ÖÖêšêü ´ÖŸÖ³Öê¤ü †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê²Ö§ü»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖßµÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧¾ÖÓŸÖÖÓ́ Ö¬µÖê •Öê¾Öœêü ´ÖŸÖîŒµÖ †ÖœüôûŸÖê ŸÖê¾ÖœüÖ“Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †£ÖÖÔ²Ö§ü»Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÃÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. †ÃÖê †ÃÖ»µÖÖ´Öãôîû ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ‹�ÖÖ¤üß ÃÖ¾ÖỐ ÖÖ−µÖ ¾µÖÖ�µÖÖ ¤êü�Öê †ŸµÖÓŸÖ �úšüß�Ö †ÖÆêü. µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †Ó÷Öß�úÖ¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ‹�ú �ëú¦üßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôû Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

192

×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ»ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß (¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê) ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ ´ÖÃÖã¤üÖ šü ü̧×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öê»µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ“µÖÖ µÖ¿Ö †Ö×�Ö †¯ÖµÖ¿ÖÖ²Ö§ü»Ö “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö †−Öê�ú ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤ê¿Ö ŸÖê£Öß»Ö ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß»ÖÖ †−ÖãÃÖ¹ý−Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üŸÖÖê. µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ¯ÖÖ›ü�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸üÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ †Ö¯Ö�Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ �ú¸ü�ÖÖ ü̧ †ÖÆüÖêŸÖ ŸÖÃÖê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú †Ö×�Ö ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖÆüß †³µÖÖÃÖ�ÖÖ ü̧ †ÖÆüÖêŸÖ. 8.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- 8.2.1 ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †Ö×�Ö ´ÖŸÖ (The Nature of Rationale for Development Planning) :-

×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æêü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×¤ü¿ÖÖ ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÖÔŸÖ µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß “ÖÖî�ú™ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß“Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê ´Öæ»Ö÷ÖÖ´Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê −ÖÃÖŸÖê.

1. �Öê¡ÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×−Ö¾Ö›ü�ú †¿ÖÖ ‹�ÖÖªÖ �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß ×�Óú¾ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †Ó÷Öß�úÖ¸ü �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ»ÖÖ �Öê¡ÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †−Öê�ú �Öê¡ÖÖÓ̄ Öî�úß �úÖÆüß �Öê¡Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ¸ü �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖêŸÖ ‹�ÖÖ¤êü �Öê¡Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß µÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö�Ö»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯Öã̧ êüÃÖÖ ¾ÖÖ¾Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü�Öæ−Ö ŸµÖÖ �Öê¡ÖÖ¯Öã̧ üŸÖß“Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö�Ö�µÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ¿ÖêŸÖß, ¾ÖÖÆüŸÖã�ú, ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Æüß †¿Öß �Öê¡Öê †ÖÆêüŸÖ. †£ÖÖÔŸÖ �Öê¡ÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö“Ö †ÃÖê †ÖÆêü �úß, ŸÖê •ÖÖÃŸÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö�úÖ¸ü�úü šü¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧�Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×−Ö¾Ö›ü�ú �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö »ÖÖ÷Öæ �ú¹ý−Ö ‡ŸÖ ü̧ �Öê¡Öê †×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ šêü¾Ö�Öê ±úÖµÖªÖ“Öê šü̧ üŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ÃÖ¾ÖÔÃ¯Ö¿Öá ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Æêü ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ¹ý¯Ö †ÖÆêü. ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¹ý−Ö ŸÖß»ÖÖ µÖÖê÷µÖ ×¤ü¿ÖÖ ¤êü�Öê ÆüÖ ÃÖ¾ÖÔÃ¯Ö¿Öá ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ¯Ö¨üŸÖß´Ö¬µÖê ÃÖ¸ü�úÖ ü̧«üÖ ȩ̂ü ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ−Öß †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�ÖÖ¾Öß †¿Öß †¯Öê�ÖÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, ŸµÖÖÃÖÖšüß •Ö²Ö ü̧¤üÃŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß´Ö¬µÖê �ÖÖ•Ö÷Öß ÃÖÓ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ †ÃÖŸÖê. ´ÖÆü¢Ö´Ö −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö�µÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ÆêüŸÖæ−Öê µÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö £ÖÖê›ü¶Ö ¾µÖŒŸÖà“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ±úÖµÖªÖ“Öß −ÖÃÖ»Öê»Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ³ÖÖ¤üÖµÖ�ú †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖê. ×ŸÖ“µÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧«üÖ ȩ̂ü †¯ÖÏŸµÖ�Ö ˆ¯ÖÖµÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖê•Ö−ÖÖ †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ µÖê�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ˆ¤üÖ. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê �úÖ¸ü�ÖÖ−Öê ÃÖã¹ý �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ‘Ö™ü�ú ŸÖµÖÖ¸ü −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. •Ö¸, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“µÖÖ

193

¥üÂ™üß−Öê ŸµÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“Öê †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü�Ö ÆüÖê�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß, †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ µÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ‘Ö™ü�ú ŸµÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ�ú›êü ¾ÖôûŸÖÖŸÖ ¾Ö ¿Öê¾Ö™üß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“Öß †¯Öê�ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü •µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öê �ëú¦üß�ú ü̧�Ö —ÖÖ»Öê †ÃÖê»Ö ŸÖê£Öæ−Ö �úÖ ü̧�ÖÖ−Ö¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¯Ö¸üÖ¾Öé¢Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖß“Öê �ú ü̧ »ÖÖ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−ÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.

8.2.2 ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê (¯ÖÏÖ¹ý¯Ö) (The Planning Process & Planning Models)

� ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ (Planning Process) :- •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †Ó÷Öß�úÖ ü̧»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß †Ö�Ö�Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ‹�ú �ëú¦üßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôû Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Öê¡ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖê•Ö−ÖÖ �úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß“Öß •Öãôû¾ÖÖ-•Öãôû¾Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö�µÖÖ“Öê ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�µÖÖ“Öê †×¬Ö�úÖ¸ü µÖÖ ´ÖÓ›üôûÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öê —ÖÖ»µÖÖÃÖ 1951 ´Ö¬µÖê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ“Öê ¯Ö¤ü×ÃÖ ü̈ †¬µÖ�Ö ¯ÖÓŸÖ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Öæ�ÖÔ¾Öêôû �úÖ´Ö ¯ÖÖÆü�ÖÖ ȩ̂ü ˆ¯ÖÖ¬µÖ�Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ †£ÖỐ ÖÓ¡Öß, ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö´ÖÓ¡Öß µÖÖ ´ÖÓ›üôûÖ“Öê ÃÖ¤üÃµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ŸÖ•–Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÃÖ¤üÃµÖ ´Æü�Öæ−Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ´ÖÖ±ÔúŸÖ ×−ÖµÖæŒŸÖß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †Ö×�Ö ¿Öß‘ÖÐ÷ÖŸÖß−Öê ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß ü̧Ö•µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß �ú¹ý−Ö ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß 6 †Öò÷ÖÃ™ü 1952 ü̧Öê•Öß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯Ö× ü̧ÂÖ¤êü“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü. 1. µÖÖê•Ö−Öê»ÖÖ ²Ö·µÖÖ“Ö ™ü¯¯µÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖê•Ö−Öê“Öß ŸÖµÖÖ¸üß 2 ŸÖê 3 ¾ÖÂÖì

†Ö¬Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö“Ö �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. 2. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ �Ö“ÖÔ, Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, ¯Öãœüß»Ö

µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾Ö ²Ö“ÖŸÖ µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¹ý−Ö �úÖÆüß Ã£Öæ»Ö ¾Ö ÃÖã�´Ö †Ö¸üÖ�Ö›êü ŸÖµÖÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖê.

3. µÖÖê•Ö−Öê“Öê †Ö¸üÖ�Ö›êü ŸÖµÖÖ ü̧ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ †Ö¸üÖ�Ö›êü ¾Ö ÃÖÓ»Ö÷−Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯Ö× ü̧ÂÖ¤êü�ú›êü ¯ÖÖšü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ µÖÖ¾Ö ü̧ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ÃÖã“Ö¾Öæ−Ö Æêü †Ö ü̧Ö�Ö›êü ¯Ö¸üŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷ÖÖ�ú›êü ¯ÖÖšü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

4. †Ö¸üÖ�Ö›ü¶Ö“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ�ú›æü−Ö ŸÖÃÖê“Ö ¸üÖ•µÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ÖÓü�ú›æü−Ö ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖÖÓ�ú›æü−Ö ¯ÖÏ�ú»¯Ö (Project) ŸÖµÖÖ¸ü �ú¸ü¾Öæ−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

5. ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷Ö ‹�ú ×¾ÖÃŸÖéŸÖ ´ÖÃÖæ¤üÖ ²Ö−Ö×¾ÖŸÖê. ÆüÖ ´ÖÃÖã¤üÖ �òú²Öß−Öê™ü�ú›êü “Ö“ÖìÃÖÖšüß ¯ÖÖšü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. �òú²Öß−Öê™ü �úÖÆüß ¤ãü¹ýÃŸµÖÖ ÃÖã“Ö¾Öæ−Ö ŸÖÖê ´ÖÃÖã¤üÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯Ö× ü̧ÂÖ¤êü�ú›êü ¯ÖÖšü×¾ÖŸÖÖê. ¯Öã−ÆüÖ “Ö“ÖÖÔ ‘Ö›æü−Ö ÆüÖ ´ÖÃÖã¤üÖ ¤ãü¹ýÃŸµÖÖ ÃÖã“Ö¾Öæ−Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷ÖÖ�ú›êü ¯ÖÖšü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

194

6. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÖµÖÖê÷Ö '†ÓŸÖß´Ö ´ÖÃÖã¤üÖ' ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¯Ö× ü̧ÂÖ¤êü−Öê ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÆüÖ †ÓŸÖß´Ö ´ÖÃÖã¤üÖ ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖÖÓ“Öß, •Ö−ÖŸÖê“Öß ´ÖŸÖê ´ÖÖ÷Ö×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ¿Öê¾Ö™üß ÆüÖ µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ †ÓŸÖß´Ö ´ÖÃÖã¤üÖ »ÖÖê�úÃÖ³ÖêŸÖ “Ö“ÖìÃÖÖšüß ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÓÃÖ¤êü“Öß ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×´ÖôûÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ »ÖÖ÷Öæ �ú¸üŸÖê.

� ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¹ý¯Öê (Planning Models) :- ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ»ÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸÖß ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ †£ÖÔ×´ÖŸÖß †Ö×�Ö ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡Ö µÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê (Models) ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ ´ÖÃÖã¤üÖ šü̧ ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÓ›üôûÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ×�úŸÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †ÃÖÖ¾Öß ? †Ö×�Ö ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö ×−Ö ü̧×−Ö¸üÖóµÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ �úÃÖê �ú ü̧Ö¾Öê ? µÖÖ“ÖÖ ×−Ö�ÖÔµÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ¾µÖæÆü¸ü“Ö−ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

� Æòü ü̧Öò›ü - ›üÖế Ö ü̧ ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö :- Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü �úÖôûÖŸÖ •Öê ¯ÖÏ�ú»¯Ö �úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê¾Ö ü̧ ¯Ö›ü»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. µÖÖ �úÖôûÖŸÖ �úÖê»ÖÓ²ÖÖê µÖÖê•Ö−Öế ÖÖ±ÔúŸÖ ¿ÖêŸÖß, ¯ÖÖ�Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ¾Öß•Ö×−Ö´ÖáŸÖß µÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß“Öê Æòü¸üÖò›ü-›üÖế Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü ȩ̂»Ö †ÃÖê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™ü»Öê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê‰ú−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú µÖÖ²Ö§ü»Ö“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê šü¸ü×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öß ÆüÖêŸÖß. †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ ÆüÖ ²Ö“ÖŸÖ †Ö×�Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“µÖÖ ¤ü̧ üÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê Æêü µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“Öê ÃÖã¡Ö †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úßŸÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ´Öãôêû ¸üÖÂ™üßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœüŸÖÖê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœæü−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ †Ö�Ö�Öß ¾ÖÖœü ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ, ²Ö“ÖŸÖ-¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö - ²Ö“ÖŸÖ †¿Öß †�ÖÓ›ü ÃÖÖ�Öôûß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖê ‘Ö™ü�ú ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¯ÖÖêÂÖ�ú šü¸üŸÖß»Ö. Æêü ‹�ú¤üÖ ´ÖÖ−µÖ �êú»Öê �úß, ²Ö“ÖŸÖ ×�úŸÖß �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öß, †Ö¤üÖ−Ö-¯ÖÏ¤üÖ−Ö ÷Öã�ÖÖê¢Ö¸ü ×�úŸÖß †ÃÖê»Ö †Ö×�Ö ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ‹�úÖ šü̧ üÖ¾Öß�ú �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü̧ ü ×�úŸÖß †ÃÖê»Ö ŸÖê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÖœüß“ÖÖ ‹�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¤ü ü̧ ü̧Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ×�úŸÖß �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷Öê»Ö Æêü šü¸ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

� −ÖêÆü¹ý-´ÖÆüÖ»Ö−ÖÖê²ÖßÃÖ ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß ¤ãüÃÖ ü̧ß ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ ¯ÖÏÖ. ´ÖÆüÖ»Ö−ÖÖê²ÖßÃÖ µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖæ¾Æü ü̧“Ö−Öê¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖß. ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¾Ö †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�Öê †ÃÖÖ ÆüÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ. ÃÖÖêÛ¾Æü‹ŸÖ ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê †¿Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ²Ö¸üß“Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß¯Ö�Öê †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öß ÆüÖêŸÖß ¾Ö ŸµÖÖ ¯ÖÏµÖÖê÷ÖÖ−Öê ¯ÖÓ. −ÖêÆüºþ †Ö×�Ö ¯ÖÏÖê. ´ÖÆüÖ»Ö−ÖÖê²ÖßÃÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. 1. †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�Öê :-

¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖ �úÖêôûÃÖÖ, ×¾ÖªãŸÖ »ÖÖêÆü †Ö×�Ö ¯ÖÖê»ÖÖ¤ü, ´ÖÖêšüß µÖÓ¡Öê, ü̧ÃÖÖµÖ−Öê ‡ŸµÖÖ¤üà“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü»Öê †ÃÖŸÖÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß �Ö´ÖŸÖÖ ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö

195

ŸµÖÖ¾Ö¸ü“Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ü̧�ÖÖ“ÖÖ †Ö×�Ö ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖßÃÖÖšüÖ ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †¿ÖÖ µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö ŸµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ÆüÖêŸÖê.

2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ :- †¾Ö•Ö›ü ¾Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖ÷Ö�ÖÖ ü̧ß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¯ÖÏ“ÖÓ›ü †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²Ö¸üß“Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê †›ü�æú−Ö ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�µÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ µÖÖ�úÖôûÖŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �úÃÖÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾ÖÖ µÖÖ“ÖÖÆüß ×¾Ö“ÖÖ¸ü ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö»ÖÖ.

3. ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö :- ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¾Ö †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ´Öãôê ¿ÖêŸÖß�ú›êü ¤üã»ÖÔ�Ö ÆüÖê‡Ô»Ö †¿Öß ×³ÖŸÖß ¾ÖÖ™üŸÖ ÆüÖêŸÖß. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ÆüÖ ÷Öî̧ üÃÖ´Ö•Ö µÖÖ ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−Öê−Öê ¤ãü¸ü �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �ú ü̧�Öê †ÖŸ´Ö‘ÖÖŸÖ�úß šü̧ êü»Ö µÖÖ“Öß •ÖÖ�Öß¾Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ¾ÖŒŸµÖ¾µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

4. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖêšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÆüÖêŸÖß. ŸÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö ÆüÖê�Öê ¿ÖŒµÖ −Ö¾ÆüŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôê µÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ“Ö �ú¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÆüÖêŸÖê.

5. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß :- †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü ¾Ö ŸµÖÖ“Ö¾Öêôûß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü�Öê µÖÖ ¤üÖê−Æüß ÷ÖÖêÂ™üß ‹�úÖ“Ö¾Öêôûß ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê�Öê �úšüß�Ö †ÃÖŸÖê. �úÖ¸ü�Ö, †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷Ö Æêü ´Öã»ÖŸÖ: ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ¤êü�µÖÖ´Öãôêû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÙ´ÖŸÖß“ÖÖ ¾Öê÷Ö �ú´Öß ü̧ÖÆü�µÖÖ“Öß •ÖÖÃŸÖ ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üß“Öß •ÖÖ�Öß¾Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¤ãüÃÖ·µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê−Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü�µÖÖ“Öß ×¿Ö±úÖ ü̧ÃÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

� ü̧Ö¾Ö-´Ö−Ö´ÖÖêÆü−Ö ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¬µÖÖ“Öß (LPG) ¾µÖæÆü¸ü“Ö−ÖÖ Æüß •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ´Öã�µÖŸÖ: •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�ú, †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ�Öê×−Ö¬Öß ŸÖÃÖê“Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ‘Ö™ü−Öê“µÖÖ ÃÖã¡ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ´ÖÖ−Öæ−Ö †Ö�Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆüê. 1991 “µÖÖ −Ö¾Öß−Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖÓ−Öß •µÖÖ ŸÖ ü̧ŸÖã¤üß »ÖÖ÷Öæ �êú»µÖÖ ŸµÖÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ ÃÖã¡ÖÖÓ“Öß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �ú¸ü�ÖÖ ȩ̂ü †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ †Ö¬Öß“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−Öê“Öß ×¤ü¿ÖÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê ²Ö¤ü»Ö»Öß †ÖÆêü. ¾µÖæ¾Æü̧ ü“Ö−Öê“Öê ´Öã�µÖ ‘Ö™ü�ú ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê –

196

1. �ÖÖ•Ö÷Öß�ú ü̧�ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö :- 1991 “µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ−Öê �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ´ÖãŒŸÖ �êú»Öê †ÖÆêü. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡Ö ²Öôû�ú™ü —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü, ¤ãüÙ´Öôû ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾ÖÖ¯Ö ü̧ †Ö×�Ö �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ¾Öê÷Ö¾ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´Öôêû»Ö. µÖÖ“Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ‹�ú ³ÖÖ÷Ö ´Æü�Öæ−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−Öß ×¾Ö¤êü¿Öß �Óú¯Ö−µÖÖÓ¿Öß ÃÖÆü�úÖµÖÔ �ú ü̧�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã»Ö³Ö �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¯Öãœêü ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö´µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê ÃÖê¾ÖÖ�Öê¡ÖÆüß ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

2. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ´ÖÖ‘ÖÖ ü̧ :- ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öß. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß ¸ü“Ö−Öế Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêšüÖ ¯ÖãœüÖ�úÖ¸ü †¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ´ÖÖ−Ö»ÖÖ ÷Öê»µÖÖ−Öê 1991 “µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †−Öê�ú ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�µÖÖŸÖ †Ö»Öê. •Öß �Öê¡Öê ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ µÖÖ �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß“Ö ÆüÖêŸÖß ŸÖß �ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ»Öß �Öã»Öß �ú¹ý−Ö ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. •Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆ¯Ö�Îú´Ö ŸÖÖê™ü¶ÖŸÖ “ÖÖ»ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÓ−ÖÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖß ÃÖÖê̄ Ö×¾Ö�µÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ¸üßÆüß ¤üÖ�Ö×¾Ö�µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

3. ´ÖãŒŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- 1991 “µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖÃŸÖæ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖÃÖÖšüß ´ÖãŒ¢Ö«üÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê. ˆ““Ö ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖã̈ üÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“µÖÖ 51 ¯ÖÏ×ŸÖ¿ÖŸÖ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß−Öê ÆüÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ü̧ÖÆæü ¿Ö�êú»Ö. †¿ÖßÆüß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ×¾Ö¤êü¿Öß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖÓ“Öß ´Ö¤üŸÖ ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß †ÖŸÖÖ ¯Öã¾ÖÖÔ−Öǽ ÖŸÖß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ü̧Ö×Æü»Öê»Öß −ÖÖÆüß.

4. ¿ÖêŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- 1970 ¯ÖµÖÕŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ ü̧�ÖÖÓ́ Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖß ¾Ö †−Öê�ú¤üÖ †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧�µÖÖ“Öß ¾Öêôû µÖÖ �éúÂÖß¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¤êü¿ÖÖ¾Ö¸ü µÖêŸÖ ÆüÖêŸÖß. 1970 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Æü×¸üŸÖ �ÎúÖÓŸÖß“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü —ÖÖ»ÖÖ †Ö×�Ö ¯Öæ¾Öá“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ²Ö¤ü»Ö»Öß. ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ×¯Ö�úÖÓ“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö †Ö¯Ö�Ö †®Ö¬ÖÖ−µÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß —ÖÖ»ÖÖê. 1985 −ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖ¡Ö ŸÖ£ÖÖ�ú£ÖßŸÖ Æü×¸üŸÖ �ÎúÖÓŸÖß“µÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ †Ö×�Ö ¿ÖêŸÖß“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö −Ö¾µÖÖ−Öê ÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †Ö»ÖÖ.

5. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ :- �ÖÖ•Ö÷Öß�ú ü̧�Ö, ˆ¤üÖ ü̧ß�ú¸ü�Ö ¾Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú¸ü�Ö µÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ˆ¢Ö¸üÖê¢Ö¸ü �ú´Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. †−Öê�ú ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ †¯ÖµÖ¿Ö µÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü. ²Öê�úÖ ü̧ß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÷ÖÓ³Öß¸ü †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö †ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö, †ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ»ÖÖ �úÖ¸ü�Öß³ÖæŸÖ šü ü̧ŸÖ †ÖÆêü †Ö×�Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ´ÖÖ−µÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö 22 �úÖê™üß »ÖÖê�ú (¤üÆüÖ¾µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß) ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖê.

197

� −Ö¾Ö-÷ÖÖÓ¬Öß¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö / ¯Öã̧ üÖ ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö :- ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê '¯Öã̧ üÖ ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö' (PURA- Providing Urban Amenities in Rural Areas) †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. Æêü ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê '−Ö¾Ö-÷ÖÖÓ¬Öß¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö' µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê †ÖÆêü �úß, ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †ÖŸÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖÖ−Öê ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ»ÖÖ †Ö•Ö“µÖÖ ×¾Ö–ÖÖ−Ö-´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö �ÎúÖÓŸÖß“Öß •ÖÖê›ü ¤êü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“Öê ³ÖæŸÖ¯Öæ¾ÖÔ ¸üÖÂ™Òü¯ÖŸÖß ‹.¯Öß.•Öê. †²¤ã»Ö �ú»ÖÖ´Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¾Æüß•Ö−Ö-2020 ´Ö¬Öß»Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ÃÖÓ�ú»¯Ö×“Ö¡Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ¯Öã̧ üÖ-¯ÖÏÖ¹ý¯ÖÖ“ÖÖ †Ö ü̧Ö�Ö›üÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ¯Öã̧ êüÃÖê »ÖÖ³Ö −Ö ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷Ö ÆüÖ ŸµÖÖ“µÖÖ �ëú¦üÃ£ÖÖ−Öß †ÖÆêü. †£ÖÖÔŸÖ ›üÖò. �ú»ÖÖ´Ö Æêü Ã¾ÖŸÖ: ×¾Ö�µÖÖŸÖ ¿ÖÖÃ¡Ö–Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôê †Ö¬Öæ×−Ö�ú –ÖÖ−Ö-�ÎúÖÓŸÖß“Öß •ÖÖê›ü µÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ»ÖÖ ŸµÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öß †ÖÆêü. †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ �úÖôûÖ´Ö¬µÖê ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †−Öê�ú »ÖÖ³Ö ×´ÖôûÖ»Öê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÖêšüÖ †ÃÖ»Öê»ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷Ö ´ÖÖ¡Ö �úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ü̧Ö×Æü»ÖÖ. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖ»ÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ‹�æú�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¾Öôû�Ö ¤êü�Öê Æêü ¯Öã̧ üÖ- ¯ÖÏÖ¹ý¯ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÖÆêü. 1. ‡.ÃÖ. 2020 ¯ÖµÖÕŸÖ ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê †®Ö¬ÖÖ−µÖ ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ´ÖÖ»ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö 36 �úÖê™üß ™ü−ÖÖü¯ÖµÖÕŸÖ

¾ÖÖœü¾ÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. µÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖê²ÖŸÖ ¿ÖêŸÖ´ÖÖ»Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ÃÖã²Ö¢ÖÖ ¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö †Ö×�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷ÖÆüß ¾ÖÖœêü»Ö.

2. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö-¿ÖÆü¸üß †ÃÖÖ ³Öê¤ü −Ö �ú ü̧ŸÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾ÖªãŸÖ“ÖÖ ¿ÖÖÀ¾ÖŸÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾ÖÖ.

3. ×¿Ö�Ö�Ö †Ö×�Ö †Ö ü̧Öê÷µÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öß. 4. ×¿Ö�Ö�Ö ¾Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¾Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�Ö

ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¾ÆüÖ¾ÖÖ. 5. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ³Ö×¾ÖŸÖ¾µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê †ÖÛ�¾Ö�ú, †ÓŸÖ¸üÖôû ¾Ö ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †ªµÖÖ¾ÖŸÖ

†ÃÖÖµÖ»ÖÖ Æü¾Öê. ´Æü�Öæ−Ö“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ¾Ö ü̧ »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú¸üÖ¾Öê. ˆ¯Ö¸üÖêŒŸÖ †Ö¸üÖ�Ö›ü¶ÖŸÖæ−Ö ›üÖò. �ú»ÖÖ´Ö µÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �éúŸÖß-�úÖµÖÔ�Îú´Ö †¯Öê�ÖßŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖê ´Æü�Ö•Öê −ÖªÖ-•ÖÖê›ü�Öß, ×¾ÖªãŸÖ“ÖÖ †�ÖÓ›ü ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †¿ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ¤ãüÃÖ¸üß Æü×¸üŸÖ�ÎúÖÓŸÖß, ¯ÖµÖÔ™ü−Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¾Ö ¤üôû�Ö¾Öôû�Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß ¾ÖÖœü ‡ŸµÖÖ¤üß.

8.2.3 ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê †¯ÖµÖ¿Ö (Plan Failures) :- †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ»ÖÖ £ÖÖê›ü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ µÖ¿Ö ×´ÖôûÖ»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ¸üß, ¯Öãœüß»Ö †−Öê�ú ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ»ÖÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.

1. ×�ú´ÖÖ−Ö ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öã̧ ü×¾Ö�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö :- ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü ´Æü�Ö•Öê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×�ú´ÖÖ−Ö ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öã̧ ü×¾Ö�Öê ÆüÖêµÖ. ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¬µÖêµÖ ÆüÖêŸÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 40% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †Ö×�Ö ¿ÖÆü¸üß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ 28% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †ªÖ¯ÖÆüß ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß •Öß¾Ö−Ö •Ö÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Æêü ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšêü †¯ÖµÖ¿Ö †ÖÆêü.

198

2. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖßŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖ¸üßÆüß ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üßŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 53 »ÖÖ�Ö ÆüÖêŸÖß. ŸÖß ŸÖßÃÖ·µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß 96 »ÖÖ�Ö —ÖÖ»Öß. ÃÖÖŸÖ¾µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ŸÖß 82 »ÖÖ�Ö —ÖÖ»Öß. †Öšü¾µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ 112 »ÖÖ�Ö —ÖÖ»Öß µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¤êü�µÖÖŸÖ †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †¯ÖµÖ¿Öß šü̧ ü»Öê †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

3. ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß µÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖß �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏÖ. ¤üÖÓ›êü�ú ü̧ ¾Ö ü̧£Ö µÖÖÓ“µÖÖ 1971 ´Ö¬Öß»Ö ×−ÖÂ�úÂÖÖÔ̄ ÖḮ ÖÖ�Öê †−Öê�ú ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ±úÖµÖ¤êü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖê−Öê ¾ÖÖ™ü»Öê ÷Öê»Öê −ÖÖÆüßŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ŸÖôûÖ“µÖÖ 20% •Ö−ÖŸÖê“Öß †¬ÖÖê÷ÖŸÖß —ÖÖ»Öß ÆüÖêŸÖß. ¤ãüÃÖ·µÖÖ 20% »ÖÖê�úÖÓ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß �ú´Öß †×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ •ÖîÃÖê £Öê ÆüÖêŸÖß. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²Öê�úÖ ü̧ß ŸÖ¿Öß“Ö ¸üÖ×Æü»Öß. −ÖÖ÷Ö ü̧ß ²Öê�úÖ ü̧ß ¾ÖÖœü»Öß. ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¬ÖÖ¸ü�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß“Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öê �ëú¦üß�ú¸ü�Ö —ÖÖ»Öê ÆüÖêŸÖê.

4. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ“ÖÖ •Ö÷ÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ ü̧Ö �Îú´ÖÖÓ�ú »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ÃÖ−Ö 2011 “µÖÖ •Ö−Ö÷Ö�Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ 121 �úÖê™üß¯ÖµÖÕŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß †ÖÆêü. ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû †−Öê�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê»ÖÖ †®Ö, ¾ÖÃ¡Ö, ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÓ“ÖÖ¾ÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ´ÖÖêšüÖ �Ö“ÖÔ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ú¸ü�µÖÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê †ÖÆêü.

5. ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšê †¯ÖµÖ¿Ö ´Æü�Ö•Öê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ÆüÖê�ÖÖ¸üß ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ÆüÖêµÖ. Æüß ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ¸üÖê�Ö�µÖÖÃÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê †¯ÖµÖ¿Öß šü̧ ü»Öê †ÖÆêü. ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ •Öß¾Ö−Ö •Ö÷Ö�Öê �úšüß�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ²ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß �ÖÖ»ÖÖ¾ÖŸÖê. ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú, ¾ÖêŸÖ−Ö ‡ŸµÖÖ¤üß ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü †×−ÖÂ™ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.ú

6. �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»Ö�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö :- ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß, “ÖÖȩ̂ ü™üß †ÖµÖÖŸÖ, ²Öê�úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü, ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß´Ö¬Öß»Ö ³ÖÏÂ™üÖ“ÖÖ ü̧ µÖÖ �úÖ¸ü�ÖÖÓ−Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¯ÖîÃÖÖ †Ö»ÖÖ. ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü, ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê, ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü µÖÖ ÷ÖÖêÂ™üà“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß, ˆªÖê÷Ö¯ÖŸÖß, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ‡ŸµÖÖ¤üà“µÖÖ ÆüÖŸÖß ÷Öê»ÖÖ. ¸üÖ•Ö×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ»ÖÖ ÆüÖ ²Öê×Æü¿ÖÖê²Öß ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÖÆêü̧ ü �úÖœü�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê. ÃÖ¼êü²ÖÖ•Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¤üÖ ü̧ µÖÖÓ−Öß ÆüÖ �úÖôûÖ ¯ÖîÃÖÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß´Ö¬µÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ �êú»ÖÖ.

199

7. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ŸÖã™ü¾Ö›üÖ :- ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖôûÖŸÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ÃÖÖ´Ö•Öß�ú ÃÖê¾ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �ú¸ü�µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö ü̧ ×¤ü»ÖÖ. ×¿Ö�Ö�Ö, †Ö ü̧Öê÷µÖ, Ã¾Ö“”ûŸÖÖ, ¾Öß•Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ¯ÖÖ�Öß¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ. ×¿Ö�Ö�Ö �Öê¡ÖÖ¾Ö ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ×−Ö ü̧�Ö¸üŸÖê“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö †•Öæ−ÖÆüß †ÖÆêü. †Ö¸üÖê÷µÖÖ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ×¾Ö•Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ³ÖÖ÷ÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ †•Öæ−ÖÆüß •ÖÖ‰ú−Ö ¯ÖÖêÆü“Ö»Öê»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ. Ã¾Ö“”ûŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ �ú¹ý−ÖÆüß ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã¾Ö“”ûŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß.

8.2.4 ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ×¾Ö¹ý ü̈ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †Ö×�Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ×¾Ö¹ý ü̈ Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö (Issue of Market Verses Planning and Democracy Verses Autocracy):-

� ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ :- ´ÖÖ−ÖÃÖÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ †´ÖµÖÖÔ¤ü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»Öß ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ¯ÖµÖÖÔµÖß ˆ¯ÖµÖÖê÷ÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû �úÖê�ÖŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê, ×�úŸÖß ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ, �úÖê�ÖŸµÖÖ ¯Ö¨üŸÖß−Öê, �úÖê�ÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üÖµÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü �úÃÖÖ �ú¸üÖµÖ“ÖÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ“Öß ÃÖÖê›ü¾Ö�Öæ�ú �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ö¤êü¿Ö µÖÓ¡Ö�Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö�Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÓ×´ÖÁÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö�Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö�Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ÃÖÓ×´ÖÁÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †Ö¤êü¿Ö µÖÓ¡Ö�ÖÖ †Ö×�Ö Ø�ú´ÖŸÖ µÖÓ¡Ö�ÖÖ µÖÖ ¤üÖêÆüÖë“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ŸÖê ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß †Ö�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê Æü¾µÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¤üÖê−Ö ¿ÖŒŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ †Ö×�Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖ “ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ−ÖÖ ‹�ú¡Ö ÷ÖãÓ±ú�µÖÖ“Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ †Ö×�Ö ÃÖÓŸÖã»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ Ø�ú´ÖŸÖß �ú¸üŸÖÖŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ †−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæ, ÃÖê¾ÖÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔŸÖæ−Ö šü¸üŸÖÖŸÖ.

� ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê²Ö§ü»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×•ÖŸÖ�êú ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÖÆêüŸÖ ŸÖßŸÖ�êú“Ö ŸµÖÖ“µÖÖ †£ÖÖÔ²Ö§ü»Ö ´ÖŸÖ³Öê¤ü †ÖÆêü. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æüß �ú»¯Ö−ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ÃÖÖÓ÷Ö�Öê �úšüß�Ö —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯Ö�ú †£ÖÖÔ−Öê ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ´Æü�Ö•Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüßŸÖ ÃÖã̈ üÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ �Öê¡ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ‡ŸÖ¸ü �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã̈ üÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÖ¾Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ×¤ü¿ÖÖ×¤ü÷¤ü¿ÖÔ−Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ²ÖÖ•Öæ−Öê, ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü ¾Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö µÖÖÓ−ÖÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üÖŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÃÖæ−Ö ¤üÖê−Æüß´Ö¬µÖê ±ú ü̧�ú �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ,

200

�êú¾Öôû ²ÖÖî× ü̈�ú ×¤ü¿ÖÖ³Öæ»Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü ¾Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ŸÖŸ¾Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ¾Öê÷Öôûß ´ÖÖ−Öæ−Ö ‡ŸÖ¸ü †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö–ÖÖÓ−Öß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê Ø�ú¾ÖÖ ŸÖÓ¡Ö µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¾µÖÖ�µÖÖ ¤êü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

1. ×´ÖÃÖêÃÖ ²ÖÖ²ÖÔ̧ üÖ ¾Öæ™ü−Ö :- "†ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æüß †¿Öß ¯Ö¤Ëü¬ŸÖ †ÖÆêü �úß, •Öê£Öê ‹�ú ¾Öê÷Öôûß ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †Ö�Ö�µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸ üµÖÓ¡Ö�ÖêŸÖ •ÖÖ�Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú ²Ö¤ü»Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ."

2. ¯ÖÏÖê. ü̧Öò×²Ö−ÃÖ :- "�ú»µÖÖ�Ö�úÖ ü̧ß ¸üÖ•µÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öê ‹�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö."

3. ¯ÖÏÖê. ‹“Ö. »Öê¾Æüß :- " ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö Ã¾Ö¯ÖÏê×¸üŸÖ, †¥ü¿µÖ ¾Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ²ÖÖÆêü¸üß»Ö †¿ÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ«üÖ ȩ̂ü ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‰ú ¤êü�µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö †£Ö¾ÖÖ ¤üÖê−Æüà“Öê •ÖÖ�Öß¾Ö ¾Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ǖ Öæ¾ÖÔ�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ú¹ý−Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖê‰ú ¤êü�Öê ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö."

4. ×›ü×�ú−ÖÃÖ−Ö :- "ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ¾µÖÖ¯Öß ¯ÖÖÆü�Öß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ×−Ö�ÖÔµÖ ‘Öê�Öê ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö."

×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ�µÖêŸÖ �úÖÆüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †Ó÷ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ×¤ü»Öê»ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖê. ¯ÖÏÖê. ü̧Öò×²Ö−ÃÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ¾µÖÖ�µÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ ²Ö¸üß“Ö ÁÖêÂšü †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê �ú»µÖÖ�Ö�úÖ¸üß ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖ»ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö Ã£ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖœüôûŸÖê. ¾Ö ü̧ ×¤ü»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ�µÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ‹�ú ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖÖ�µÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. "�ú»µÖÖ�Ö�úÖ¸üß ü̧Ö•µÖÖ“Öê †ÓŸÖß´Ö ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �úÖôûÖŸÖ Æü´Öß ¤êü�ÖÖ¸üÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú¥üÂ™ü¶Ö •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ ÃÖ¢ÖÖ µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖŸÖŸÖ “ÖÖ»Ö�ÖÖ ü̧Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ¯ÖÏµÖŸ−Ö ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö." µÖÖ ¾µÖÖ�µÖế Ö¬µÖê »ÖÖê�úÖÓ“Öê ÃÖÆü�úÖµÖÔ, »ÖÖê�úÖÓ“Öê �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ÃÖÆü�úÖµÖÔ †ÃÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö“Ö �úÖµÖ ¯Ö�Ö �úÖê�ÖŸÖêÆüß ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

� »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ‹�ú ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß ´Æü�Öæ−Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖê£Öß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ŸÖÓ¡ÖÖ»ÖÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¯Ö¨üŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö •µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖß»Ö ŸµÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú µÖÖê•Ö−Öế Ö¬µÖê »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö †ÃÖê»Ö. µÖÖê•Ö−Öê“Öß †Ö�Ö�Öß Æüß ×¾ÖÃŸÖéŸÖ “Ö“ÖÖÔ, ´ÖŸÖ³Öê¤ü µÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ ÃÖÓ̄ Ö�ÖæÔ µÖÖê•Ö−Öê»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸÖß“µÖÖ �úÖÆüß ³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ †ÃÖŸÖê. •Ö¸ü, ÆüÖ ×¾Ö ü̧Öê¬Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, µÖÖê•Ö−Öê“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ²Ö¤ü»Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê ŸÖµÖÖ ü̧ —ÖÖ»Öê»Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà−Öß ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×¤ü»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ µÖê‰ú ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. ‹�ú¤üÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×´ÖôûÖ»µÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖê�ÖÖ ü̧ß †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�ÖßÃÖã̈ üÖ »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê“Ö ÆüÖêŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüßŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ Ã¾Öê“”ûÖ¯Öæ¾ÖÔ�ú ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“Öê ÃÖÆü†ÛÃŸÖŸ¾Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¾Ö †¾Ö•Ö›ü ˆªÖê÷Ö, †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸ü�µÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“ÖÖ ¯ÖãœüÖ�ú¸ü †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧«üÖ ȩ̂ü ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ »ÖÖê�ú×¾Ö³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ“Öê ¾Ö

201

»ÖÖê�úÖÓ“Öê ×ÆüŸÖ ÃÖã̧ ü�ÖßŸÖ ¸üÖÆüŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ‡ŸÖ ü̧ �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ¾Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üµÖÓ¡Ö�Öê»ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ¾ÖÖ¾Ö ¤êü�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ÖÖ•Ö÷Öß ÃÖÓ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ †ÖÝ£Ö�ú Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ»ÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. †£ÖÖÔŸÖ Æêü Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¸üÖÂ™Òü×ÆüŸÖÖ»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö×ÆüŸÖÖ»ÖÖ ‘ÖÖŸÖ�ú †¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê •ÖÖ‰ú −ÖµÖê ´Æü�Öæ−Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü −ÖêÆü´Öß ÃÖ••Ö †ÃÖŸÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ †Ö¤êü¿Ö ¤êü�µÖÖ¯Öê�ÖÖ ¯ÖÏȩ̂ üßŸÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ�ú¸ü�Ö Æêü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ‹�ú ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ ´Æü�Öæ−Ö ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖÖ«üÖ ȩ̂ü ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¯Öî»Öæ�ú›êü »Ö�Ö ¯Öã̧ ü×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö�Ö µÖÖ¾ÖêôûßÃÖã̈ üÖ •Ö²Ö ü̧¤üÃŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ¯Öæ¾ÖÔ �úÖôûÖŸÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß •Ö´Öß−Ö¤üÖ¸üß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü −ÖÂ™ü �êú»Öß. ŸµÖÖ´ÖÖ÷Öß»Ö ˆ§êü¿Ö •Ö´Öß−ÖßÃÖÖ¸ü�µÖÖ −ÖîÃÖ÷Öá�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öê £ÖÖê›ü¶Ö ÆüÖŸÖÖÓ́ Ö¬µÖê �ëú¦üß�ú ü̧�Ö −Ö ÆüÖê‰ú ¤êüŸÖÖ ŸÖß †−Öê�úÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûÖ¾Öß ÆüÖ ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö�Ö, •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ß −ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖã̈ üÖ •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ −Öã�úÃÖÖ−Ö ³Ö ü̧¯ÖÖ‡Ô ¤êü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¾ÖÃŸÖæŸÖ: ÆüÖ ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×¤ü»ÖÖ −ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß “ÖÖ»Ö»Öê †ÃÖŸÖê. ¯Ö�Ö, »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ´Öæ»µÖÖÓ“Öß �ú¤ü̧ ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÆüÖ ²Ö¤ü»Ö µÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.

� Æãü�æúæ¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ¸üÖ•µÖ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ»ÖÖ Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ¾Ö ¯ÖÏȩ̂ ü�ÖÖÓ−ÖÖ £ÖÖê›êü ŸÖ ü̧ß, ´ÖÆüŸ¾Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö�Ö, Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ´ÖÖ¡Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖÂšæü ü̧ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�ÖßÃÖÖšüß ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü †ÖÆêü. •µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖê£Öê ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ¸üÖ•Ö�úßµÖ ÃÖ¢ÖÖ ‹�ú ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯Ö�ÖÖ“µÖÖ ÆüÖŸÖß �ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¸ü“Ö−ÖêŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ Ø�ú¾ÖÖ †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö ÃÖÆü−Ö �ú¹ý−Ö −Ö ‘ÖêŸÖÖ ŸÖÖê ŸÖÖ²Ö›üŸÖÖê²Ö ×“Ö¸ü›ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß •Öß �ëú¦üßµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ¸ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ´Ö¬µÖê �úÖê�ÖŸµÖÖ“Ö ¯ÖÖŸÖôûß»ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö −ÖÃÖŸÖÖê. µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖê�úÖÓ“Öß ´ÖŸÖê ‘ÖêŸÖ»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß †ÃÖ»Öê»Öß †×¬ÖÃÖ¢ÖÖ Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔÁÖêÂšü †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö�Ö�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö †×¬ÖÃÖ¢ÖÖ �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÓ“Öß »Ö�Öê (Targets) ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß ×¾Ö³ÖÖ÷Ö�Öß, �Öê¡ÖßµÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ, µÖÖê•Ö−ÖÖ ü̧Ö²Ö×¾Ö�µÖÖ“Öß ¯Ö ü̈ŸÖ †¿ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ µÖÖ ÃÖ¢Öê“Öê ×−Ö�ÖÔµÖ †Ó×ŸÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾ÆüÖ−Ö ¤êü�Öê ¿ÖŒµÖ −ÖÃÖŸÖê. Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ¯Ö¨üŸÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ“ÖÖ »ÖÖê̄ Ö —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö Æüß ÷ÖÖêÂ™ü †ÖÙ£Ö�ú Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖ»ÖÖÆüß »ÖÖ÷Öæ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×�ÎúµÖÖÓ“Öê ¯Öæ�ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ëú¦üßµÖ ÃÖ¢Öê“µÖÖ ÆüÖŸÖß †ÃÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ×−Ö�ÖÔµÖ ´Æü�Ö•Öê ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †ÃÖ�ÖÖ ȩ̂ü ×−Ö�ÖÔµÖ Æêü ¾Ö ü̧“µÖÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¹ý−Ö“Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ´Æü�Öæ−Ö Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æêü '¾Ö¹ý−Ö »ÖÖ¤ü»Öê»Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö' ÆüÖêµÖ †ÃÖê ´Æüü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ¤üÖÆü ü̧�Ö ´Æü�Öæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ“µÖÖ ¯Öæ¾Öá“µÖÖ •Ö´ÖÔ−Öß“Öê ¤êü�µÖÖŸÖ µÖêŸÖê. ŸµÖÖ¾Öêôûß »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê †Ö»Öê»µÖÖ ×Æü™ü»Ö¸ü−Öê »Ö¾Ö�ú ü̧“Ö

202

Æãü�æú´Ö¿ÖÖÆüß“µÖÖ ¯Ö�ú›üßŸÖ •Ö´ÖÔ−Öß»ÖÖ •Ö�Ö›ü»Öê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖŸÖ ¯Ö ü̧Ö³ÖæŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ •Ö´ÖÔ−Öß“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÆüÖ−Öß“ÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ ‘Öê�Öê Æêü ŸµÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÆüÖêŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß •Ö´ÖÔ−Öß»ÖÖ ¯Öæ−ÆüÖ µÖã̈ üÖÃÖÖšüß ŸÖµÖÖ ü̧ �ú¸ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÆüÖêŸÖê. •Ö´ÖÔ−Öß»ÖÖ µÖã̈ üÖÃÖÖšüß ²Ö»Ö¾ÖÖ−Ö �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê ×Æü™ü»Ö ü̧−Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú �úÖµÖÔ�Îú´Ö �Îæú¸ü¯Ö�Öê †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�Ö�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ ¾Ö µÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ßÃÖÆü •Ö´ÖÔ−Öß−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß.

8.2.5 †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú †Ö×�Ö ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖê ü̧�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ (Role of Monetary & Fiscal Policies in Economic Development) :-

� †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ :- ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ �Öê¡ÖÖÓ¾Ö ü̧ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»Öê ŸÖ¸ü, †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö Æêü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÃÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ“Ö ‹�ú ³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê. †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ, ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö µÖÖÓ“µÖÖ¿Öß †ÃÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ›üß.‹“Ö. •ÖÖò−ÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, "ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü�Ö¯Ö�Öê †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ •ÖÖ�Öß¾Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö�Ö»Öê»Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ´Æü�Ö•Öê ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ÆüÖêµÖ."

� ´ÖÖî×¦ü�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú ü̧�Öê :-

Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆŸ¯Ö®Ö ×¾ÖŸÖ ü̧�Ö, ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ´Öæ»µÖ ‡ŸµÖÖ¤üà¾Ö ü̧ ÷ÖÓ³Öß¸ü Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ×™ü�ú×¾Ö�Öê Æêü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×¬Ö÷ÖÏÖÊ ¯ÖîÃÖÖ ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Öæ−Ö Æêü ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´Öã¦üÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÷Ö ü̧•Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ µÖÖê÷µÖ ŸÖê ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖŸÖ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

2. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü ü̧ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ü̧Ö�Ö�Öê :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖ“µÖÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖê¾Ö ü̧ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ¾ÖÖœü ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö¤êü¿Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�ú †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê. ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖŸÖß»Ö †ÛÃ£Ö¸üŸÖế Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

3. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ¬Öß“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ú ü̧�Öê :- †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü †ÃÖŸÖê. �úÖ´Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖµÖÖ ü̧ †ÃÖ�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖêŸÖ−ÖÖ¾Ö ü̧ �úÖ´Ö −Ö ×´Öôû�µÖÖ“Öß •Öß ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖŸÖê ×ŸÖ»ÖÖ“Ö †Ö¯Ö�Ö ²Öê�úÖ ü̧ß ´Æü�ÖŸÖÖê. ²Öê�úÖ¸üß´Öãôêû ´Ö−ÖãÂµÖ²ÖôûÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖêŸÖ

203

−ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÖœü �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü −µÖæ−ÖŸÖ´Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü µÖêŸÖÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú¯Ö�Öê †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö�Öß �êú»µÖÖÃÖ ²Öê�úÖ ü̧ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×´Öôæû−Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÖŸÖôûß ¾ÖÖœæü−Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾ÖŸÖê ¾Ö •Ö»Ö¤ü †ÖÙ£Ö�ú

×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖê. 4. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬Ö�Öê :-

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öế Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü, †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ¬Öß´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖê�Öê

‡. ²ÖÖ²Öß †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûÖ¾ÖÖ ´Æü�Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ †Öê‘Ö ÷Ö¸üß²Öß�ú›êü ¾Öôû×¾Ö»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ¬Öß ×´ÖôûŸÖß»Ö †¿ÖÖ× ü̧ŸÖß−Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. †¿ÖÖ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖÃŸÖ ¤ü¸üÖ−Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

� ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ¸üÖÆü�Öê, »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�ÖÖ ÆüÖê�Öê, †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê�Öê ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ÃÖÓ¬Öß´Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ ü̧ÖÆü�Öê µÖÖ ²ÖÖ²Öß †×³Ö¯ÖÏêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖ. ´ÖêµÖ¸ü ¾Ö ²ÖÖ»›ü¾Öß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê�µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê»ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖµÖ (¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü) ¾Ö ¯ÖŸÖ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖêŸÖ ²Ö¤ü»Ö �ú¹ý−Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœü ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¹ý−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¤ü̧ ü ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖŸÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖê. †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß, ¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß »Ö¾Ö“Öß�ú †ÃÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü�Öê ÷Ö ü̧•Öê“Öê †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß µÖÖê÷µÖ †ÃÖê “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ¸üÖ²Ö¾Ö×�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

� †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ :- †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ, †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ, †ÖÙ£Ö�ú ÃÖ´ÖŸÖÖ µÖÖÃÖÖ ü̧�Öß ¯Öæ¾ÖÔ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ ˆ×§üÂ™ü¶ê ÷ÖÖšü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ˆŸ¯Ö®Ö, �Ö“ÖÔ, �ú•ÖÔ µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú×¡ÖŸÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ‘Öê�µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ÃÖ¢Öê−Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ÃÖ´Ö÷ÖÏ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÃÖ ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ�úÖ ü̧�ÖÖ»ÖÖ µÖÖê÷µÖ ×¤ü¿ÖÖ ¾Ö ¾Öôû�Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß, †Ö×£ÖÔ�ú •Öß¾Ö−ÖÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ»ÖÖ ´ÖÖêšêü ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü †ÃÖê •Öê.‹´Ö.�êú−ÃÖ µÖÖÓ−Öß ×ÃÖ¨ü �êú»Öê †ÖÆêü. ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö Æêü �êú¾Öôû ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êü‰ú−Ö �Ö“ÖÖÔ“Öß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü �ú¸ü�µÖÖ‡ŸÖ¯ÖŸÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ −ÖÖÆüß. ˆ»Ö™ü, �ú¸üÖ¸üÖê̄ Ö�Ö ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ�úÂÖ ¾Ö ¤æü¸ü÷ÖÖ´Öß ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü †ÃÖŸÖÖŸÖ.

204

� ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ ¤ü ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê :-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ŸÖÃÖê“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê Æêü ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÃÖŸÖê. “ÖÖ»Öæ ¾Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ�úÖ»Öß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Öæ−Ö ¾Ö ÃÖÓ“ÖßŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö Æêü ˆ×§üÂ™ü ÷ÖÖšü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�úß»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê ¯ÖÖ×Æü•ÖêŸÖ.

2. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧�Öê :- ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü�Öê Æêü ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÔ ÆüÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖ ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ �ú¸üŸÖÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü ÆüÖê�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê �ú¸üÖ´Ö¬µÖê ÃÖã™ü, Ã¾ÖÃŸÖ ¤ü¸üÖ−Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ, †−Öã¤üÖ−Ö ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¹ý−Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×¤ü»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ •Ö»Ö¤ü÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüß“Öê ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ ÛÃ£Ö ü̧ šêü¾Ö�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.

3. †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÖÔ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü�Öê :- †ÖÙ£Ö�ú Ã£ÖîµÖÔ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ −Öß×ŸÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“Öê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ŸÖê•Öß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ ¿Öã»�úÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšêüŸÖß»Ö Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüß´Öãôê •Öê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ŸÖê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¿Öã»�úÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü»ÖÖ �úÖœæü−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ. †×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ �Ö ȩ̂ü¤üß ¿ÖŒŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖß¾Ö¸ü •ÖÖ¤üÖ †ÖµÖÖŸÖ ¿Öã»�ú »ÖÖ¤ü�Öê ¾Ö “Öî−Öß“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖß¾Ö ü̧ ×−Ö²ÖÕ¬Ö »ÖÖ¤ü�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ “Ö�ÎúÖ“Öê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ŸÖã™üß“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖ“ÖÖ ¾Ö ŸÖê•Öß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾ÖÖœüÖ¾ÖµÖÖ“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê. †¿ÖÖ ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ»ÖÖ µÖÖê÷µÖ †¿ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ«üÖ ȩ̂ü †Ö¬ÖÖ ü̧ ×¤ü»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

4. “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß»ÖÖ ¯ÖÖµÖ²ÖÓ¤ü ‘ÖÖ»Ö�Öê :- “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“µÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»Ö�Öê Æêü ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü †ÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖßŸÖ ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ¾ÖÖœüß´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯ÖêšêüŸÖß»Ö †¯Öæ�ÖÔŸÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö�Öß ‡ŸµÖÖ¤üà´Öãôêû †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ¾Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûßŸÖ ³Ö¸ü´ÖÃÖÖšü ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö �úÖ´Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖêŸÖ−Ö¾ÖÖœüß“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœæü−Ö ¯Öã−ÆüÖ “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ×´ÖôûŸÖê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö “Ö»Ö−Ö¾ÖÖœüß“Öß

205

¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß †¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú ü̧Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ¯Öã̧ üÖê÷ÖÖ´Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ¯ÖÏŸµÖ�Ö �ú¸ü †Ö�úÖ¸ü�Öß �ú¸ü�Öê ÆüÖ ü̧Ö•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ�ÖÔ ³ÖÖ÷Ö †ÃÖ»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.

5. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“Öê ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü¯Ö �ú ü̧�Öê :- ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö †¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, •Öê�Öê�ú¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †Ö×£ÖÔ�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾ÖÖ™ǖ ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öß ŸÖ ü̧, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö ÆüÖê‰ú−Ö †Ö×£ÖÔ�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú †ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. Æüß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †›ü£Öôêû ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú ü̧ŸÖê. ˆ““Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê Æüß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü¯ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ †ÃÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.


1. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 2. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö. 3. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ. 4. Æãü�æú´Ö¿ÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. 5. ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö.


×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖÖ�µÖêŸÖ �úÖÆüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †Ó÷ÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ×¤ü»Öê»ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖÖê. ¯ÖÏÖê. ü̧Öò×²Ö−ÃÖ“Öß

¾µÖÖ�µÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¾µÖÖ�µÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ ²Ö ü̧ß“Ö ÁÖêÂšü †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê �ú»µÖÖ�Ö�úÖ¸üß ¸üÖ•µÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖ»ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö Ã£ÖÖ−Ö ×¤ü»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖê. "�ú»µÖÖ�Ö�úÖ¸üß ¸üÖ•µÖÖ“Öê †Ó×ŸÖ´Ö ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ, ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �úÖôûÖŸÖ Æǘ Öß ¤êü�ÖÖ¸üÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�ú †Ö×�Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú¥üÂ™ü¶Ö •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ ÃÖ¢ÖÖ µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖŸÖŸÖ “ÖÖ»Ö�ÖÖ ü̧Ö ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ¯ÖÏµÖŸ−Ö ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ÆüÖêµÖ." ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö Æêü ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×¤ü¿ÖÖ ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖê. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ»ÖÖ ×¤ü¿ÖÖ ¤êü�µÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ †£ÖÔ×´ÖŸÖß †Ö×�Ö ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡Ö µÖÖÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘Öê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�úú ¾ÖÖœüßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¾µÖæ¾Æü¸ü“Ö−ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê. ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö ü̧Ö²Ö×¾Ö»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ×−ÖÙ´ÖŸÖß, ×�ú´ÖÖ−Ö •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“Öß ¯ÖÖŸÖôûß ¯Öã̧ ü¾Ö�Öê, ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß �ú¸ü�Öê, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö �ú¸ü�Öê µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ †¯ÖµÖ¿Ö µÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¿ÖÖÃÖ−Ö ¯Öãœüß»Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ�úÖôûÖŸÖ ´ÖÖ÷Öß»Ö †¯ÖµÖ¿ÖÖ¾Ö ü̧ µÖ¿Ö ×´Öôû×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¿ÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ŸÖê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�ÎúßÃÖÖšüß †Ö�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖê ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú¸üŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ¤üÖê−Ö ¿ÖŒŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö �ú¸ü�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö Ø�ú´ÖŸÖß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

206

8.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖ×ÂÖ�ú ¿Ö²¤ü :- 1. †ÖÙ£Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- �ú»µÖÖ�Ö�úÖ¸üß ¸üÖ•µÖÖ“Öê ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖ“Öê ‹�ú ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü�Ö•Öê †ÖÙ£Ö�ú

×−ÖµÖÖê•Ö−Ö 2. ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ�ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ×¤ü¿ÖÖ

¤êü�µÖÖÃÖÖšüß Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öê •ÖÖŸÖê. 3. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¹ý¯Öê :- ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ †£ÖÔ×´ÖŸÖß †Ö×�Ö ÃÖÓ�µÖÖ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘Öê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú

¾ÖÖœüßÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯ÖÏÖ¹ý¯Öê ŸÖµÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖŸÖ. 4. −Ö¾Ö÷ÖÖÓ¬Öß¾ÖÖ¤üß ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö / ¯Öã̧ üÖ ¯ÖÏÖ¹ý¯Ö :- ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖ»ÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü�Öê. 5. »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö :- •µÖÖ ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“Öß ‹�ú ¯ÖÏ�ÖÖ»Öß ´Æü�Öæ−Ö »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü

�ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. 8.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß :-

1. �ú×¾Ö´ÖÓ›ü»Ö ×¾Ö•ÖµÖ (2011), ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö, ÁÖß. ´ÖÓ÷Öê¿Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü,

¯Öê•Ö −ÖÓ. 563 ŸÖê 565, 577 ŸÖê 599 2. ³ÖÖêÃÖ»Öê �úÖ™êü (2005), ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü, ¯Öê•Ö −ÖÓ. 291 ŸÖê 293 3. ¤êüÃÖ»Öê ×�ú ü̧�Ö (2012), †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ×¤ü¯ÖÃŸÖÓ³Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, •Öôû÷ÖÖ¾Ö, ¯Öê•Ö −ÖÓ. 139 ŸÖê 140 4. ¯ÖÖ™üß»Ö •Öê.‹±ú., (2007), ¾Öé̈ üß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ“Öê †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü, ¯Öê•Ö −ÖÓ.

354 ŸÖê 374 8.7 ÃÖ ü̧Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

1. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 2. ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖ“µÖÖ †¯ÖµÖ¿ÖÖ“Öß ´Öã§êü Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ. 3. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö. 4. ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖÖÓ÷Öæ−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ.

ema.e.Aqa-Saas~

iWtIya vaYa-

popr : 3

†ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö (International Economics )

‘Ö™ü�ú - 1 †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ




1.2.1 †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

1. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ¿Öã̈ ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

� ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö, ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö, ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

� †−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö

� ×¸ü�úÖ›üáµÖ−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÛÂšüŸÖ ¯Ö›üŸÖÖôû0Öß

1.2.2 ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö

1. ÷ÖéÆüßŸÖê

2. ‘Ö™ü�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß †Ö0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

3. ×«ü‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü0ÖÖ´Ö

1.2.3 −Ö¾Ö ÆêüŒ“Ö ü̧ †ÖêÆü»Öß−Ö (‹“Ö.†Öê.) ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

1.2.4 ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ “ÖÖ“Ö0Öß †Ö×0Ö ×»Ö†Öò−™üß±ú“ÖÖ

×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ



1.5 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖÛÂÖ�ú ¿Ö²¤ü

1.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖæ“Öß

1.0 ˆ×§üÂ™êü :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �úÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖ? µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧0Öê.

1. ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß �úÖ ü̧0Öê ¿ÖÖê¬Ö0Öê.

2. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †³µÖÖÃÖ0Öê.

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 1

3. ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧0Öê.

4. ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßüŸÖ ¯Ö›üŸÖÖôû0Öß �ú ü̧0Öê.

1.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖü :-

ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ»ÖÖ ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü0Öæ−Ö •Ö÷ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü ´ÖÖÓ›ü»Öê ´Æü0Öæ−Ö“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ

†£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“ÖÖ •Ö−Ö�ú ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö Æêü ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ×“ÖÖ¸ü¾ÖÓŸÖ ŸµÖÖÓ−Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �úÃÖÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖê

µÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧0Ö �êú»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³ÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý

ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê 2x2x1 †ÃÖê ¯ÖÏŸÖß´ÖÖ−Ö ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö¸ü»Öê †ÖÆêü ´Æü0Ö•Öê“Ö ¤üÖê−Ö ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö×0Ö

‹�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú (ÁÖ´Ö) †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‘ÁÖ´Ö´Öæ»µÖ’ †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“ÖÖ

×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê¾Öæ−Ö × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

¯ÖÏŸµÖê�ú ¾Öêôûß ×−Ö¸ǖ Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×−Ö´ÖÖÔ0Ö ÆüÖê‡Ô»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß. ´Æü0Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß ÃÖ´ÖÖ−Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ

µÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

ÆêüŒ“Ö¸ü †Ö×0Ö †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ

´ÖŸÖê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú¸ü0ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü¸üŸÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ µÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý ÆüÖê0µÖÖ“Öß �úÖ¸ü0Öê ¿ÖÖê¬Ö0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö

�êú»ÖÖ †ÖÆêü. ×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü0Ö µÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¤êü¿Ö

µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö¸üÖê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ †ÃÖÖ �úß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÃÖ‘Ö−Ö ¤êü¿Ö ÁÖ´ÖÃÖ‘Ö−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖÖšüß †×¬Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö0Öæ�ú �ú¸üŸÖÖê. ‹�Óú¤ü¸üßŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß ÁÖ´ÖÃÖ‘Ö−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß

•ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê.

1.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Öü :- 1.2.1 †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

1. †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ¿Öæ̈ ü ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ :-

� ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †Ö×�Ö ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ :- †Ö•Ö“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú �úÖôûÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ»ÖÖ †−Ö−µÖ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧0Ö ´ÖÆüŸ¾Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ»ÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‡Ó×•Ö−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê ÷Öê»Öê

†ÖÆêü. ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �úÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ? �êú¾ÆüÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ? ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö

�úÖê0ÖŸÖê »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖß»Ö ? †ÃÖê †−Öê�ú ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ0Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. �úÖê0ÖŸÖÖÆüß ¤êü¿Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ

ü

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 2

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ0ÖÖ·µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ×−Ö´ÖáŸÖß Æêü Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. µÖÖÃÖÖšüß

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖÖê. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ×¾ÖÂÖµÖß †−Öê�ú †£ÖÔŸÖ•–ÖÖÓ−Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê.

†ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö, ›êüÛ¾Æü›ü × ü̧�úÖ›üÖì, •Öê.‹ÃÖ. ´Öß»Ö µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ´Æü0Öæ−Ö †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖ¸ü ,

ÆêüŒ“Ö¸ü †Ö×0Ö †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

� ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :- †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ»ÖÖ

ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ¿ÖÖÃ¡Ö ´Æü0Öæ−Ö •Ö÷ÖÖÃÖ´ÖÖȩ̂ ü ´ÖÖÓ›ü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ. ‡.ÃÖ. 1776

´Ö¬µÖê ‘Wealth of Nation’ µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö �Ö“ÖÔ »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †ÃÖê ´ÖŸÖ

´ÖÖÓ›ü»Öê �úß, “It is the Maxim of every prudent master of a family,

never to attept to make at home what it will cost him more to make

than to buy.” ´Æü0Ö•Öê ‘Ö ü̧ÖŸÖ»ÖÖ ‹�ÖÖ¤üÖ �úŸÖÖÔ ¯Öã¹ýÂÖ ŸÖµÖÖ ü̧ ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ Ã¾ÖÃŸÖÖŸÖ

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸÖß“Ö ¾ÖÃŸÖæ ‘Ö¸üß ²Ö−Ö×¾Ö0µÖÖ“ÖÖ †¼üÖÆüÖÃÖ �ú ü̧0ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ÆüÖ“Ö ŸÖ�Ôú

¤êü¿ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Öæ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö ´Æü0ÖŸÖÖŸÖ “If a foreign country can supply

us with a commodity cheaper than ourselves make it, better buy it

them with some part of the produce of our own industry, employed

in a way in which we have some adavanbtage... As long as t he one

country has... advantage and the other wants them it will always be

more advantageous for the better, rather to buy of the former than

to make” ´Æü0Ö•Öê“Ö “‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö¯Ö»µÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾µÖµÖÖÃÖ ˆŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ

�ú ü̧ßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ ŸÖß ¾ÖÃŸÖæ †Ö¯Ö0Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß ¾Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö †ÖÆêü †Ö×0Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÖÆêü †¿ÖÖ ¾Öêôûß ŸµÖÖ

¤êü¿Ö−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ�ú›æü−Ö ŸÖß †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß.”

ÃÖ´Ö•ÖÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †×¬Ö�ú �úÖµÖÔ�Ö´Ö †ÃÖê»Ö

ŸÖ¸ü, ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ªÖ¾Öê ŸµÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß

×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üÖ¾Öß ŸÖÃÖê“Ö •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ÷ÖŸÖß −ÖÃÖê»Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö

†ÖµÖÖŸÖ �ú¸üÖ¾Öß ˆ¤üÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ “ÖÆüÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö †ÖÆêü †Ö×0Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö †ÖÆêü ´Æü0Öæ−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ−Öê ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö0Öß ¾Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0Ö �ú¹ý−Ö “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß ŸÖÃÖê“Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü−Öê ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü0Ö �ú¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß µÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö ¯Ö×¸ü0ÖÖ´Ö ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖß»Ö.

1. ÁÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ÷Ö0Öß †Ö×0Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0ÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

ü

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 3

2. ÁÖ´ÖÖ“Öê †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−ÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü0Ö ‘Ö›æü−Ö µÖê‡Ô»Ö. µÖÖ´Öãôêû ¯Öæ¾Öá“Öê

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ�Ö¸êü“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ´Öß�ú “ÖÆüÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ �úÖ´Ö �ú ü̧ŸÖß»Ö ¾Ö

‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬Öß»Ö “ÖÆüÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ �úÖ´Ö �ú ü̧0ÖÖ ȩ̂ü ÁÖ´Öß�ú ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ �úÖ´Ö

�ú ü̧ŸÖß»Ö.

¯Öãœüß»Ö ŸÖŒŸµÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †×¬Ö�ú Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

¤êü¿Ö “ÖÆüÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1.1 ×−Ö¸ǖ Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1.1 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖ

³ÖÖ¸üŸÖ 200 Kg. 100 Kg.

‡Ó÷»ÖÓ›ü 100 Kg. 200 Kg.

1 ÁÖ´Öß�ú ŸµÖÖ“µÖÖ ‹�úÖ ´Ö×Æü−µÖÖ“µÖÖ ÁÖ´Ö ×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ 200 Kg. “ÖÆüÖ ŸÖµÖÖ¸ü �ú¸üŸÖÖê ŸÖ¸ü,

‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê 1 ÁÖ´Öß�ú ŸµÖÖ“µÖÖ ‹�úÖ ´Ö×Æü−µÖÖ“µÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ 100 Kg. “ÖÆüÖ ŸÖµÖÖ¸ü

�ú ü̧ŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ ‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ “ÖÆüÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ Ã¾ÖÃŸÖÖŸÖ ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê ´Æü0Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê “ÖÆüÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü0Ö �ú¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öê. ³ÖÖ ü̧ŸÖ •µÖÖ¾Öêôûß 200 Kg. “ÖÆüÖ

†Ö×0Ö 100 Kg. ÃÖÖ�Ö¸ü †ÃÖê ‹�æú0Ö 300 Kg. ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖê •Ö¸ü,

³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ±úŒŸÖ “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü »Ö�Ö �ëú×¦üŸÖ �êú»Öê ŸÖ¸ü “ÖÆüÖ“Öê 400 Kg. ‡ŸÖ�êú

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý ¿Ö�êú»Ö ¾Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü 200 Kg. ÃÖÖ�Ö ü̧ †Ö×0Ö 100 Kg. “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ

�ú ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0ÖÖ´Öãôêû ‡Ó÷»ÖÓ›ü 400 Kg. ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖÖê

µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ ¯Öæ¾Öá †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖê0µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ‹�æú0Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖ“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ “ÖÆüÖ + ÃÖÖ�Ö ü̧ = 300 Kg. †Ö×0Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê “ÖÆüÖ + ÃÖÖ�Ö ü̧ =

300 Kg. ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0ÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ “ÖÆüÖ“Öê 400 Kg. ¾Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü“Öê

400 Kg. ´Æü0Ö•Öê 400+400 = 800 Kg. ‹�æú0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖê‡Ô»Ö. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ‹�æú0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾Öé×¨ü ÆüÖêŸÖê.

†ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖÃÖÖšüß ¯Öæœüß»Ö ÷ÖéÆüßŸÖê ´ÖÖ−Ö»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. ÁÖ´Ö ÆüÖ“Ö ‹�ú´Öê¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú †ÖÆêü.

2. ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö ¤üÖê−Ö“Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.

3. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖê.

4. ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔ̄ Ö0Öê ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

5. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÖÆêü.

6. ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö0Öß ÛÃ£Ö ü̧ †ÖÆêü.

7. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔ̄ Ö0Öê ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö †ÖÆêüŸÖ.

ü

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 4

� ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê ×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�Ö�Ö :-

1. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ‹�ú“Ö ‘Ö™ü�ú −ÖÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü ³Öǽ Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö�ú

‡. ‘Ö™ü�ú ¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �êú¾Öôû ¤üÖê−Ö“Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê †ÃÖê −ÖÖÆüß.

3. ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ ¤üÖê−Ö“Ö ¾ÖÃŸÖæ ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¯ÖÖÆüŸÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ

†−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

4. �úÖê0ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖ ¯Öæ0ÖÔ̄ Ö0Öê ´ÖãŒŸÖ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

5. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÔ ÃÖ´ÖÖ−Ö Æêü ÷ÖéÆüßŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓÃÖÖšüß »ÖÖ÷Öæ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

� ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

›êüÛ¾Æü›ü ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ Principles of Political Economy and

Taxation (1817) µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ

†ÖÆêü. µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖ �ú ȩ̂ü»Ö ? µÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü

¤êü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

†ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ •Ö¸ü ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö »ÖÖ³Ö †ÃÖê»Ö

ŸÖ¸ü“Ö ¤êü¿Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü0ÖÖ“ÖÖ ×−Ö0ÖÔµÖ ‘Öê‡Ô»Ö. †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß �êú¾Öôû ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö

»ÖÖ³ÖÖ“ÖÖ“Ö ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ×−Ö¸ǖ Öê�Ö �Ö“ÖÔ »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê“Ö ˆ¢Ö¸ü ´Æü0Öæ−Ö × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ“ÖÖ

ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †ÖÆêü.

×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

“•Ö ü̧ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖê»Ö

†¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ȩ̂ü»Ö †Ö×0Ö •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ

•ÖÖÃŸÖ´Ö µÖêŸÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö −Ö �ú ü̧ŸÖÖ ŸÖß ¾ÖÃŸÖæ †ÖµÖÖŸÖ �ú ȩ̂ü»Ö.”

¾Ö¸üß»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖÃÖÖšüß × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß �úÖÆüß ÷ÖéÆüßŸÖê ´ÖÖÓ›ü»Öß †ÖÆêüŸÖ.

÷ÖéÆüßŸÖê :- 1. 2x2x1 ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö, ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö×0Ö ‹�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧

�êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ÁÖ´Ö ÆüÖ“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú :- ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ÁÖ´Ö µÖÖ“Ö ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö


3. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öæ�ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖÆêü :- ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †Ö×0Ö ÁÖ´Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ

†ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ÷ÖéÆüßŸÖ ´ÖÖ−Ö»Öê †ÖÆêü.

4. ÁÖ´Ö-´Öæ»µÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ :- ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ0Öê ÁÖ´ÖŸÖæ»ÖµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ

†Ö¬ÖÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 5

5. ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔŸÖ ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü. •Öê¾Öœêü

†Ö¤üÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü �ú¸üÖ»ÖÖ, ŸÖê¾Öœü¶Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü

ÆüÖê‡Ô»Ö.

6. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧

�êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

7. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öæ�ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö :- ÁÖ´Ö ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“ÖÖ •ÖÖê ‹�ú“Ö ‹�ú

‘Ö™ü�ú †ÖÆêü ŸÖÖê ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü.

×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖ−Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü0Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö �Ö“ÖÔ †Ö×0Ö

ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü0Ö �êú»Öê †ÖÆêü. �úÖ¸ü0Ö, ×−Ö¸ü¯Öê�Ö �Ö“ÖÔ-»ÖÖ³Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾Öêôûß

†ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÃÖê»Ö“Ö †ÃÖê −ÖÖÆüß.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1.2 ÃÖ´ÖÖ−Ö �Ö“ÖÔ-»ÖÖ³Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ

¤êü¿Ö “ÖÆüÖ ÃÖÖ�Ö ü̧

³ÖÖ ü̧ŸÖ 600 Kg. 750 Kg.

‡Ó÷»ÖÓ›ü 100 Kg. 150 Kg.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1.2 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖ ÆüÖ ‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ “ÖÆüÖ ¾Ö ÃÖÖ�Ö¸ü µÖÖ ¤üÖê−Æüß

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´ÖÖ−ÖÖ−Öê ‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ ¤üÖê−Æüß

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ �êú¾Öôû �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÖÆêü ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ»ÖÖ �êú¾Öôû »ÖÖ³Ö

¤üÖê−Æüß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ †ÖÆêü. ´Æü0Öæ−Ö †¿ÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖ ‡Ó÷»ÖÓ›ü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

�ú ü̧0ÖÖ ü̧−ÖÖÆüß. ¤üÖê−Æüß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö »ÖÖ³Ö ¾Ö �Ö“ÖÔ †ÖÆêü ´Æü0Öæ−Ö ¤üÖê‘ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖê0Öê ¿ÖŒµÖ −ÖÖÆüß ´ÖÖ¡Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖÃÖ †•Öæ−Ö ¾ÖÖ¾Ö †ÖÆêü.

ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 1.3 ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÔ-»ÖÖ³Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ

¤êü¿Ö “ÖÆüÖ ÃÖÖ�Ö ü̧

³ÖÖ ü̧ŸÖ 250 Kg. 450 Kg.

‡Ó÷»ÖÓ›ü 50 Kg. 150 Kg.

•Ö ü̧ß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ»ÖÖ ‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ ¤üÖê−Æüß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×−Ö¾¾Öôû »ÖÖ³Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧ß, ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü¯Öê�ÖÖ “ÖÆüÖ´Ö¬µÖê 5 ¯Ö™ü †×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö †ÖÆêü. �úÖ¸ü0Ö

‡Ó÷»ÖÓ›ü»ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÁÖ´Öß�úÖÓ̄ Öê�ÖÖ 5 ¯Ö™ü �ú´Öß “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ

‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ 3 ¯Ö™ü ÃÖÖ�Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê †Ö×0Ö 5 ¯Ö™ü “ÖÆüÖ ´Æü0Öæ−Ö“Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ»ÖÖ

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 6

“ÖÆüÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †ÖÆêü.

��

��

�

�� 5

•µÖÖ¾Öêôûß ‡Ó÷»ÖÓ›ü“ÖÖ ÁÖ´Öß�ú 1 Kg. “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖê ŸµÖÖ¾Öêôûß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ

ÁÖ´Öß�ú 5 Kg. “ÖÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ÃÖÖ�Ö ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÁÖ´Öß�ú

‡Ó÷»ÖÓ›ü¯Öê�ÖÖ �êú¾Öôû 3 ¯Ö™ü ÃÖÖ�Ö ü̧ †×¬Ö�ú ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú¸üŸÖÖê ��

��

�

�� 3

³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ “ÖÆüÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ�Ö ȩ̂ü¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö †ÖÆêü ´Æü0Öæ−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ−Öê “ÖÆüÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¤êü¾Öæ−Ö ÃÖÖ�Ö¸êü“Öß ‡Ó÷»ÖÓ›ü�ú›æü−Ö †ÖµÖÖŸÖ �ú¸üÖ¾Öß. ´Æü0Ö•Öê“Ö •µÖÖ

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †×¬Ö�ú †ÖÆêü †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö

ŸµÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö �ú´Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ

�ú ü̧Ö¾Öß.

×™ü�úÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧�Ö�Ö :- 1. 2x2x1 ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ0Öê“Ö ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö,

¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæ ‹�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú µÖÖÓ“ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ†ÖÆêü. 2. ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ŸÖŸ¾Ö :- �úÖê0ÖŸµÖÖÆüß ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê 100% ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¿ÖŒµÖ

−ÖÃÖŸÖÖê. 3. ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö :- •µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ †Ö¤üÖ−ÖÖŸÖ ²Ö¤ü»Ö �êú»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¤üÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü

ÆüÖêŸÖê Æêü ÷ÖéÆüßŸÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü¸üŸÖ −ÖÖÆüß. 4. ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö ‘Ö™ü�ú :- ×¸ü�úÖ›üÖí“µÖÖ Ö́ŸÖê, ÁÖ´Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ±úŒŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ

¯Öæ0ÖÔŸÖ: ÷ÖŸÖß¿Öß»Ö †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö �úÖ´Ö

�ú¸ü0µÖÖÃÖ ¤êü�Öß»Ö ÁÖ´Öß�ú ŸÖµÖÖ ü̧ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. 5. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“ÖµÖÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ

×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ¯ÖḮ ÖÖ0Öê“Ö × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ−ÖßÆüß ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. 6. ÁÖ´Ö-´Öæ»µÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ0Ö Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê −Ö ´ÖÖê•ÖŸÖÖ ÁÖ´Ö

×¤ü¾ÖÃÖÖŸÖ �êú»Öê †ÖÆêü. 7. ‹�ú“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ÁÖ´Ö µÖÖ ‹�ú“Ö ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü

�êú»ÖÖ †ÖÆêü. ‡ŸÖ¸ü ‘Ö™ü�úÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê.

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 7

� ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú �Ö“ÖÔ

ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ :- Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ“µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü ´Æü0Öæ−Ö ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú

Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ.

†ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö ¾Ö ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ÁÖ´Ö-´Öæ»µÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ

ŸµÖÖÓ−Öß ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ÁÖ´Ö´Öæ»µÖ ¾Ö ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ±ú»Ö Æêü

†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê µÖ£ÖÖ£ÖÔ ×¤ü÷¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ´Æü0Öæ−Ö Æòü²Ö»Ö ü̧ µÖÖÓ−Öß ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ

†Ö¬ÖÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯Ö¢Öß ×−ÖµÖ´ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ †Ö·ÆÖÃÖß ˆŸ¯Ö¢Öß ¾Ö ¾Ö¬Öá ˆŸ¯Ö¢Öß

×−ÖµÖ´ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ / ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú �Ö“ÖÔ :- ‹�ÖÖ¤üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ×™ü�æú−Ö ü̧ÆüÖ¾ÖÖ ´Æü0Öæ−Ö •Öß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾Öß

»ÖÖ÷ÖŸÖê ŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ Ø�ú¾ÖÖ ²Ö¤ü»Öß ˆŸ¯Ö®Ö (Transfer Cost) †ÃÖê ´Æü0ÖŸÖÖ.

ÃÖ´Ö•ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¿ÖêŸÖÖŸÖ ‹�ú ‹�ú ü̧´Ö¬µÖê �úÖ¯ÖæÃÖ ¯Öȩ̂ ü»µÖÖ¾Ö¸ü 40,000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê ŸµÖÖ“Ö

¿ÖêŸÖÖŸÖ •¾ÖÖ¸üß ¯Öȩ̂ ü»Öß †ÃÖŸÖÖ 20,000 ¹ý. ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê •Ö ü̧ �úÖ¯ÖæÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �ú ü̧ÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö

ŸÖ¸ü •¾ÖÖ ü̧ß“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö ´Æü0Ö•Öê 40,000 ¹ý. ˆŸ¯Ö−ÖÖ“ÖÖ 20,000 ¹ý. ÆüÖ ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú

/ ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ †ÖÆêü.

Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ´ÖÖÓ›ü»Öê

†ÖÆêü.

†Ö�éúŸÖß �Îú. 1.1 ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú

�úÖ¯Ö

æÃÖ ˆŸ

¯ÖÖ¤ü−

Ö

•¾ÖÖ ü̧ß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 8

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú ÆüÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý ÆüÖê0µÖÖ†÷ÖÖê¤ü¸ü ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬ÖßŸ¾Ö

�ú ü̧ŸÖÖê. †Ö�éúŸÖß �Îú. 1.1 ´Ö¬µÖê † �Ö †�ÖÖ¾Ö¸ü •¾ÖÖ¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖ ü̧ † µÖ †�ÖÖ¾Ö ü̧ �úÖ¯ÖæÃÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê †ÖÆêü. •µÖÖ¾Öêôûß ¤êü¿Ö † ´Ö ‡ŸÖ�êú •¾ÖÖ ü̧ß“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖê ŸµÖÖ¾Öêôûß † �ú

‡ŸÖ�êú �ú¯ÖÖÃÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ �úÖ¯ÖÃÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö † �ú1 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü¾ÖÖµÖ“Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ

•¾ÖÖ¸üß“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö † ´Ö ¯ÖÖÃÖæ−Ö † ´Ö1 ‡ŸÖ�êú �ú´Öß ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü0Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¾ÖÖœü×¾Ö0µÖÖÃÖÖšüß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ»ÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü ¾Öôû¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê.

Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖÓ−Öß ¾Öî�úÛ»¯Ö�ú ¾µÖµÖ †−Öǣ ÖÖŸÖÖ»ÖÖ“Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¾µÖµÖ †−Öǣ ÖÖŸÖ ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü.

�úÖ ü̧0Ö, ÆüÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö †−Öã̄ ÖÖŸÖ (Ratio) ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖê. ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ¤üÖê−Ö

¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧ŸÖÖê ÃÖ´Ö•ÖÖ ÷ÖÆæü †Ö×0Ö •µÖæ™ü ÷Ö¾ÆüÖ“µÖÖ 10 ´ÖÖ¡ÖÖ •µÖæ™ü“µÖÖ 5 ´ÖÖ¡ÖÖ µÖê£Öê

µÖ

�ú 1

�ú

†

²Öú 1

²Ö ´Ö 1 ´Ö �Ö

¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¤ü ü̧ 2:1 †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ0Öê ¤ãüÃÖ ü̧Ö ¤êü¿Ö ÷Ö¾ÆüÖ“µÖÖ 10 ´ÖÖ¡ÖÖ ŸÖ ü̧ •µÖæ™ü“µÖÖ 8 ´ÖÖ¡ÖÖ

µÖê£Öê ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¤ü ü̧ 1.25:1 ‡ŸÖ�úÖ †ÖÆêü. ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¤ü¸ü¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûÖ

†ÃÖ»µÖÖ´Öæôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¤ü¸ü •ÖÖÃŸÖ ŸÖÖê ¤êü¿Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú ü̧0Ö �ú ȩ̂ü»Ö. ´Æü0Ö•Öê † ¤êü¿Ö ÷Ö¾ÆüÖŸÖ 2:1 †−Öã̄ ÖÖŸÖÖ´Öãôêû ÷Ö¾ÆüÖ“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ȩ̂ü»Ö †Ö×0Ö ²Ö ¤êü¿Ö •µÖæ™ü“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ȩ̂ü»Ö ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ÷Öã0ÖÖê¢Ö¸ü Æêü

ŸµÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ÷Öã0ÖÖê¢Ö¸üÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ´Æü0Ö•Öê“Ö ¯Ö ü̧Ã¯Ö¸üÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÖÔ²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÃÖŸÖê.

Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖÓ“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú ¾Ö ×−Ö¸ü¯Öê�Ö �Ö“ÖÔ-»ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú

ŸÖ�Ôú¿Öæ̈ ü †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �Öê¡ÖÖŸÖÆüß

ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü¸üŸÖÖê. µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¯Ö×¸ü0ÖÖ´ÖÖ“ÖÖ �êú»Öê»ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü

´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ šü¸üŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÷ÖŸÖß×¿Ö»ÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ¾Ö¬Öá ¾Ö †Ö·ÆÖÃÖß ±ú»ÖÖ“ÖÖ

×¾Ö“ÖÖ ü̧ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ0ÖÔ šü¸üŸÖÖê.

×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖŒŸÖß“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ÛÃ£Ö¸ü ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö¹ý−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�ÎúÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú¸ü0Ö

�êú»Öê †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú¬ÖßÆüß ÛÃ£Ö¸ü −ÖÃÖŸÖê †Ö¾Ö›üß-×−Ö¾Ö›üß ¤êü�Öß»Ö

²Ö¤ü»ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö¸ü ¾Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²ÖÙÆü÷ÖŸÖ ×−Ö´Ö¾µÖµÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧

−ÖÖÆüß. ŸÖ¸üÆüß ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

� †−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö :- †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö ¾Ö × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß 2x2x1 Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ¤üÖê−Æüß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê †ÖÆêü.

�úÖê0ÖŸÖÖÆüß ¤êü¿Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý �ú ü̧0µÖÖÃÖÖšüß ±úŒŸÖ ¤üÖê−Ö“Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß.

µÖÖ ×šü�úÖ0Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ

¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ ×�úŸÖßŸÖ¸üß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †×¬Ö�ú ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÓ−ÖÖ †−Öê�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö

†×¬Ö�ú ×´ÖôûŸÖÖê. ŸÖ¸üß¤êü�Öß»Ö ¤êü¿Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †×¬Ö�ú ¯ÖÏÖ¯ŸÖ

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 9

ÆüÖê0µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö¨üŸÖß, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ŸÖÓ¡Ö, ³ÖÖî÷ÖÖê»Öß�ú ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß �úÖ¸ü0Öß³ÖæŸÖ

šü¸üŸÖ †ÃÖŸÖê.

� × ü̧�úÖ›üáµÖ−Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ“Öß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ ¯Ö›üŸÖÖôû�Öß :- ×¸ü�úÖ›üáµÖ−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÖÆêü. ×ÃÖ¨üÖÓüŸÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü0Öß

�ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß †ŸµÖÓŸÖ ÃÖæ»Ö³Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ÛÃ¾Ö�úÖ ü̧»Öê Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ †ò›ǘ ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ“µÖÖ

¯ÖÖ¾Ö»ÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÖ‰ú»Ö šêü¾Ö0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. 2x2x1 ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ´Öæôêû

×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß ´ÖÖÓ›ü0Öß †×¬Ö�ú ÃÖã»Ö³Ö —ÖÖ»Öß. ´ÖÖ¡Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê •µÖÖ

‘Ö™ü�úÖÓ́ Öãôêû ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖÖê •ÖÃÖê ¯ÖÏ¿Öã»�ú ¾Ö ¯Ö¿Öã»�êúŸÖ¸ü †›ü£Öôêû ‡. ‘Ö™ü�úÖÓ�úˆê ¯Öæ0ÖÔ̄ Ö0Öê ¤ãü»ÖÔ�Ö


×¸ü�úÖ›üÖì µÖÓ−Öß •Ö¸üß ÁÖ´Ö-´Öæ»µÖÖÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ŸÖÖê µÖÖê÷µÖ“Ö ÆüÖêŸÖÖ ´ÖÖ¡Ö ´Ö•Öæ̧ üß

¤ü¸üÖŸÖß»Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ ŸµÖÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧0Ö, ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›üŸÖÖÓ−ÖÖ

¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÁÖ´Öß�úÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ´ÖÖ¡Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ

ÃÖÖ ü̧�Öß −ÖÃÖŸÖê“Ö ×¿Ö¾ÖÖµÖ ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ¾ÖÖœü Æüß �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. ´Ö•Öæ̧ üß ¤ü¸üÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ

¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÔÃÖÖ¸ü�µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²Öà�ú›êü �êú»Öê»Öê

¤ãü»ÖÔ�Ö ¾ÖÖ“Ö�úÖ“Öê »Ö�Ö ¾Öê¬Öæ−Ö ‘ÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ0Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ

¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü. ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯Ö¢Öß ×−ÖµÖ´Ö ÆüÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖŸÖ“Ö »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü0Öê ¿ÖŒµÖ †ÖÆêü.

1.2.2 ÆêüŒ“Ö ü̧ †ÖêÆü»Öß−Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :-

ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê¾Öæ−Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸÖÖê ¯Öãœüß»Ö ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü.

� ÷ÖéÆüßŸÖê :- 1. 2x2 ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæ µÖÖÓ“ÖÖ“Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ

†ÖÆêü. 2. ¯Öæ�ÖÔÃ¯Ö¬ÖÖÔ :- ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †Ö×0Ö ‘Ö™ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖÆêü. 3. ÷ÖŸÖß¿Öß»ÖŸÖÖ :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖæ−Ö ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. 4. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö :- †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÔ −ÖÃÖ»µÖÖ“Öê ÷ÖéÆüßŸÖ ¬Ö ü̧»Öê †ÖÆêü. 5. ‹�ú“Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö¨üŸÖß :- ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö (‹�ú“Ö) ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖê.

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 10

6. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™üü�ú ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ÷Öã0ÖÖŸ´Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ‹�ú×•Ö−ÖÃÖß †ÃÖŸÖÖŸÖ. 7. ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¾Ö÷Öá�ú ü̧�Ö :- ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ÁÖ´Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ´Öæôêû ¾ÖÃŸÖæ

ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †¿ÖÖ ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖŸÖ ¾Ö÷Öá�éúŸÖ �êú»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

8. ¯Öæ�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ :- ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯Öæ0ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“Öß ÛÃ£ÖŸÖß †ÖÆêü. 9. ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯Ö¢Öß ±ú»Ö :- ÛÃ£Ö ü̧ ˆŸ¯Ö¢Öß ±ú»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÖÆêü. 10. ̂ Ÿ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÛÃ£Ö ü̧ :- ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Öæ¾ÖÔ

×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ ¾Ö ÛÃ£Ö ü̧ †ÖÆêü.

� ‘Ö™ü�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ †Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö µÖÖÓŸÖß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö :- ÆêüŒ“Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ ±ú¸ü�ú †ÃÖ0µÖÖ“µÖÖ

�úÖ ü̧0ÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘Öê0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ

´Öã»Ö³ÖæŸÖ ±ú¸ü�ú −ÖÃÖæ−Ö †Ó¿ÖÖŸ´Ö�ú ±ú ü̧�ú †ÖÆêü. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ Æêü †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê“Ö ×¾ÖÃŸÖéŸÖ ¹ý¯Ö †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü0Ö÷µÖÖ ×³Ö®Ö-×³Ö®Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧“Ö ´ÖæôûÖŸÖ ‘Ö™ü�ú ¤êü0÷µÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ×³Ö®ÖŸÖêŸÖ †ÖÆêü.

‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ±ú¸ü�úÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ †Ö×0Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ±ú ü̧�ú ¯Ö›üŸÖÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ

¯Ö× ü̧0ÖÖ´Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×−Ö´ÖÖÔ0Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ŸµÖÖ

¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¹ý−Ö ×−ÖµÖÖÔüŸÖ �ú¸üÖ¾Öß. ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÔ ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ±ú¸ü�ú Æêü

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ŸÖÖŸ�úÖ»Öß�ú �úÖ¸ü0Ö ÆüÖêµÖ.

� ×«ü‘Ö™ü�ú ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖŸÖß»Ö †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ÆêüŒ“Ö¸ü †Ö×0Ö †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ¯Ö× ü̧¾µÖµÖÖŸÖß»Ö †ÓŸÖ¸ü

†ÃÖ0µÖÖ“Öß ¤üÖê−Ö �ú ü̧0Öê ×¤ü»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ †ÃÖ0ÖÖ ü̧ß ÃÖÖ¯Öê�Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ.

2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖÓŸÖß»Ö ÃÖÖ¯Öê�Ö ×³Ö®ÖŸÖÖ

‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×¾Ö¯Öæ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö

�ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸ü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê ´ÖæôûÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý

�úÖ ÆüÖêŸÖÖê µÖÖ“Öê ˆ¢Ö ü̧ ¤êü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÆêüŒ“Ö¸ü †Ö×0Ö †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

�úÖê0ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü0Ö÷µÖÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß¤êü�Öß»Ö ÃÖÖ¸ü�µÖÖ −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. ¾ÖÃŸÖæ ‹�ú“Ö ´ÖÖ¡Ö ¤üÖê−Ö ×³Ö®Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ×³Ö®Ö-×³Ö®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö¨üŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖ¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ •µÖÖ

¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê •Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ×¾Ö¯Öæ»Ö ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖÖê ¤êü¿Ö ×¾Ö¯Öæ»Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“µÖÖ

´Ö¤üŸÖß−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú ü̧0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ȩ̂ü»Ö. ÃÖ´Ö•ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê �úÖ¯Ö›ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß

ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. �úÖ ü̧0Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ´Ö¬µÖê ÁÖ´Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ×¾Ö¯Öæ»Ö

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 11

¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö¯Öæ»Ö ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ‡Ó÷»ÖÓ›ü �úÖ¯Ö›üÖ“µÖÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö÷ÖÆü−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ȩ̂ü»Ö. †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ´ÖæôûÖŸÖ »ÖÖ³Ö

×´Öôû×¾Ö0µÖÖÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö −ÖÃÖê»Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

�ú ü̧0µÖÖ“ÖÖ ×−Ö0ÖÔµÖ ¤êü¿Ö ‘Öê0ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. •ÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ

ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêü ŸÖÖê̄ ÖµÖÕŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ¸üÖÆüß»Ö. ÃÖ¤ü¸ü ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ

¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ¸üÖÆü0Öê †¿ÖŒµÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

1.2.3 ÆêüŒ“Ö ü̧ †ÖêÆü»Öß−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

1933 ´Ö¬µÖê ÆêüŒ“Ö ü̧ †Ö×0Ö †ÖêÆü»Öß−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÷Öã0ÖÖê¢Ö ü̧Ö“Öê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ0Ö ´ÖÖÓ›ü»Öê

ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ‘Ö™ü�ú ¯ÖḮ ÖÖ0Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ0Ö †ÃÖêÆüß ´Æü0ÖŸÖÖŸÖ. ÆüÖ“Ö †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú

×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †ÖÆêü µÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ¡Öß�ú ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †ÃÖêÆüß ´Æü0ÖŸÖÖŸÖ.

†Ö¬Öæ×−Ö�ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öê ´Öã�µÖ

�úÖ ü̧0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ×³Ö®Ö Ø�ú´ÖŸÖß †ÖÆêüŸÖ Æêü ÃÖã̈ üÖ ´ÖÖ−ÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

ŸÖ¸ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ÁÖ´ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ0Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖæ−Ö •ÖÖê »ÖÖ³Ö

ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÖê ‘Ö™ü�ú ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê.

× ü̧²Ö×—ÖÛ−Ã�ú ¯ÖḮ ÖêµÖ :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú †Ö×0Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ‹�ÖÖªÖ

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öß ŸÖ¸ü ŸÖÖê ‘Ö™ü�ú ¾ÖÃŸÖæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ¯Ö ü̧»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ŸÖÖê ‘Ö™ü�ú •µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ

ŸÖã»Ö−Öê−Öê �ú´Öß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×−Ö ǖ̧ Öê�Ö ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê.

÷ÖéÆüßŸÖê :- 1. �êú¾Öôû ¤üÖê−Ö“Ö ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú �êú¾Öôû ¤êü¿ÖÖŸÖ“Ö ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü.

3. ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öî�úß ‹�ú ¤êü¿Ö ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ¸üÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÖÆêü.

4. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿Ö �úÖê0ÖŸµÖÖ −ÖÖ �úÖê0ÖŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú¸üŸÖÖê.

5. ‘�Ö’ Æüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ŸÖ ü̧ ‘�Ö’ Æüß ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ †ÖÆêü.

12

‹•Ö¾ÖµÖÔ ²ÖÖ‰ú»Öß ¯Öê™üß�úÖ †Ö�éúŸÖß

†Ö�éúŸÖß A

S

S1

×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ P K P1 K1

D C C1

†Ö�éúŸÖß B

X1

Y1

E1

X1

Y1

X Y

E

X Y

A ÁÖ´Ö B B1

†ÖµÖ

ÖŸÖ ¾Ö

ÃŸÖæ

³ÖÖÓ›

ü¾Ö»Ö

K1

K

P1

P

0

†Ö�éúŸÖß B ´Ö¬µÖê ABCD Æüß ¯Öê™üß�úÖ †ÖÆêü. AB Æüß ²ÖÖ•Öæ ÁÖ´Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê ŸÖ¸ü, AD Æüß ²ÖÖ•Öæ

‹´Ö.‹. †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö 13

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖê. XX †Ö×0Ö YY Æêü �Îú´Ö¿Ö: X †Ö×0Ö Y ¾ÖÃŸÖæ“Öê ÃÖ´ÖˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö�Îú

†ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“ÖÖ ”êû¤ü−ÖØ²Ö¤æü E ¾Ö E1 †ÖÆêü.

ÃÖ´Ö•ÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÁÖ´Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ AB ‡ŸÖ�úß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †Ö×0Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ÛÃ£Ö¸ü †ÖÆêü ŸÖê¾ÆüÖ AB1C1D µÖÖ ¯Öê™üß�úÖ−Öê ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ. ÁÖ´Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß

¾ÖÖœü X1X1 ¾Ö Y1Y1 µÖÖ ÃÖ´ÖæŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö�ÎúÖ−Öê ¤üÖ�Ö×¾Ö»Öß †ÃÖæ−Ö E1 Ø²Ö¤æüŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

†ÖÆêü.

AE ¸êüÂÖê“Öß ¯ÖÏ¾Ö0ÖŸÖÖ = AE1 ȩ̂üÂÖê“Öß ¯ÖÏ¾Ö0ÖŸÖÖ †ÖÆêü.

E †Ö×0Ö E1 Æêü ¤üÖê−Æüß Ø²Ö¤æü AE1 µÖÖ ȩ̂üÂÖê¾Ö¸ü †ÖÆêüŸÖ.

AE1 > AE

CE1 > C

1E

1

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ0Öê †Ö�éúŸÖß A ´Ö¬µÖê ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×−Ö ü̧¯Öê�Ö ¾ÖÖœü ŸÖ¸ü,

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×−Ö¸ǖ Öê�Ö ‘Ö™ü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“ÖÖ PP ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú S ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ø²Ö¤æü †ÖÆêü. ÁÖ´ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �êú»µÖÖ´Öãôêû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾Ö�Îú ¾Ö ü̧“µÖÖ

²ÖÖ•Öæ»ÖÖ Ã£Ö»ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö (P1P1) −Ö¾Öß−Ö S1 ÆüÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö Ø²Ö¤æü Ã£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü0Öæ−Ö S1

µÖÖ Ø²Ö¤æüŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü»µÖÖ“Öê †Ö×0Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö0µÖÖ“Öê

Ã¯ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê Æêü“Ö ÛÃ¾Ö×—ÖÛ−Ã�ú ¯ÖḮ ÖêµÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧0Ö †ÖÆêü.

´ÖµÖÖÔ¤Ö :- 1. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß ÛÃ£ÖŸÖß¿Öß»Ö Ã¾Ö¹ý¯Ö.

2. 2x2x2 ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæ, ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö, ¤üÖê−Ö ‘Ö™ü�úÖ¾Ö ü̧ ¯ÖḮ ÖêµÖ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÖÆêü.

3. ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ‘Ö™ü Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¾Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ.

5. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö.

6. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö.

� ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧�Ö ¯ÖḮ ÖêµÖ :- ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú¸ü0Ö Æêü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö †×ŸÖ¿ÖµÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖêµÖ

´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. •µÖÖ¾Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ±úŒŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ´ÖÖê²Ö¤ü»Öê Æêü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾Öê÷Ö¾Öê÷Öôêû †ÃÖŸÖÖŸÖ. •Öê¾ÆüÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ¾Öêôûß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¯Öæ0ÖÔŸÖ: ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ»ÖÖ“Ö ‘Ö™ü�ú

Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧0Ö ¯ÖḮ ÖêµÖ µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê †Öêôû�Ö»Öê •ÖÖŸÖê.

ÆêüŒ“Ö¸ü µÖÖÓ−Öß 1919 ÃÖÖ»Öß ×»Ö×Æü»Öê»µÖÖ ‘The Effect of Foreign Trade On

Distribution of Income’ µÖÖ »Öê�ÖÖŸÖ ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú¸ü0Ö ¯ÖḮ ÖêµÖÖ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ¯ÖÖ¤ü−Ö

†ÖÆêü. •Ö¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö −ÖÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ�ú›êü ¤üÖê−Ö

¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê ´ÖÖê²Ö¤ü»Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖ

‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¯Öæ»ÖŸÖê¾Ö ü̧ †Ö¬ÖÖ¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öæôêû •µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ×¾Ö¯Öæ»ÖŸÖÖ †ÖÆêü ŸµÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö0Öß ¾ÖÖœüŸÖê �úÖ ü̧0Ö �úÖê0ÖŸÖÖÆüß ¤êü¿Ö ×¾Ö¯Öæ»ÖŸÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

†×¬Ö�ú �ú¸ü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß

‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö0ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö •µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ¤êü¿ÖÖŸÖ ¤æüÙ´ÖôûŸÖÖ †ÖÆêü. †¿ÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öß

¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö0Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö Ø�ú´ÖŸÖß ‘Ö™üŸÖÖŸÖ ´Æü0Öæ−Ö ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. •Ö¸üß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´Öôû0ÖÖ ü̧Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ¯Öæ0ÖÔ̄ Ö0Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö −ÖÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ´ÖãŒŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ ÆüÖê0µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ÃÖ¤ü¸ü ´Öã§üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö

‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ †÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê“µÖÖ ÷ÖéÆüßŸÖÖ“ÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ´Æü0Öæ−Ö †Öêôû�Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

� Ã™üÖò̄ Ö»Ö ü̧ ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö ¯ÖḮ ÖêµÖ :- Ã™üÖò̄ Ö»Ö¸ü ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö ¯ÖḮ ÖêµÖ Æêü ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧0Ö ¯ÖḮ ÖêµÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÖÆêü.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ †Ö×0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“Öê ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö µÖÖ

¯ÖḮ ÖêµÖÖ´Ö¬µÖê �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß ÷ÖéÆüßŸÖ ´ÖÖ−Ö0µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.

÷ÖéÆüßŸÖê :- 1. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö“Ö ‘Ö™ü�ú †ÖÆêüŸÖ ÁÖ´Ö †Ö×0Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö.

2. ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯Ö¢Öß ±ú»ÖÖ“ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

3. ¾ÖÃŸÖæ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ †Ö×0Ö ‘Ö™ü�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯Öæ0ÖÔ Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖÆêü.

4. ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÖÆêüŸÖ.

5. ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÃÖŸÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê.

Ã™üÖò̄ Ö»Ö¸ü ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö ¯ÖḮ ÖêµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ †Ö×0Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬Öß»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö

Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öß †ÖÆêü. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê �úÖ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ? µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü

¤êü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö Ã™üÖò̄ Ö»Ö¸ü ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ ×−Ö´ÖÖÔ0Ö �ú ü̧0ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö0ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖê¾Öæ−Ö

ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœüŸÖÖŸÖ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ‘Ö™ü�ú ¤üÖê−Ö ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬µÖê ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêüŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ¤üÖê−Ö

¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ŸÖê ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ‹�ú ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö0Öß ¤ãüÃÖ·µÖÖ

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö0Öß¾Ö ü̧ ¯Ö× ü̧0ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

×™ü�úÖ :- 1. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö“Ö ‘Ö™ü�ú ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ.

2. ÛÃ£Ö¸ü ˆŸ¯Ö¢Öß ±ú»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †Ö·ÆÖÃÖß ¾Ö ¾Öé̈ üß ±ú»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ

−ÖÖÆüß.

3. ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖ �ú¬ÖßÆüß ÃÖ´ÖÖ−Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ.

4. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö0Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ŸÖß �ú´Öß µÖÖ“ÖÖ

×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

5. ÁÖ´Ö ÆüÖ ‘Ö™ü�ú ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖêÆüß ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÖÆêü.

1.2.4 ÆêüŒ“Ö ü̧ †ÖêÆü»Öß−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öß †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ “ÖÖ“Ö�Öß †Ö×�Ö ×»Ö†Öò−™üß±ú“ÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ :- ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ»ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ �ëú¦üßµÖ Ã£ÖÖ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü.

¯Ö Ó̧üŸÖæ, †−Öã³Ö¾ÖÖ“µÖÖ �úÃÖÖê™üß¾Ö ü̧ Æêü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö ×�úŸÖ¯ÖŸÖ �Ö ȩ̂ü šü¸üŸÖê Æêü ¯ÖÖÆü0µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ0ÖÖŸÖ

ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖß �Ö¸üÖê�Ö¸ü ¯Ö×¸ü0ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê �úÖ ? µÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö ‘Öê0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö

—ÖÖ»ÖÖ. ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ‘Ö™ü�ú ‘Ö−ÖŸÖÖ †−Ö−µÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÷ÖéÆüßŸÖÖ¾Ö ü̧ ÷ÖÓ³Öß¸ü †Ö�Öê̄ Ö ‘Öê0µÖÖŸÖ †ÖÆêü. •Ö ü̧ß ¤üÖê−Ö

¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öê ÃÖÖ¸ü�Öê ‘Ö™ü�ú ¾ÖÖ¯Ö¸üÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ß ŸµÖÖÓ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ Æüß

×³Ö®Ö“Ö †ÃÖŸÖê.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ ÷Ö×ŸÖ¿Öß»ÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ0Öê ‘Ö™ü�ú ˆªÖê÷ÖÖ-ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ0Öê ŸÖÖê ¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¤êü¿Öß»Ö ÷Ö×ŸÖ¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖê µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖµÖ ´ÖæŒŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ0Öê ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧0ÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü.

ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ0Öê †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ “ÖÖ“Ö0Öß“µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖÓ−Öß �êú»Öê»µÖÖ †´Öê×¸ü�êúŸÖß»Ö

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ‘Ö™ü�ú ‘Ö−ÖŸÖê“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. ×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖÓ“µÖÖ¯Öæ¾Öá 1951 ´Ö¬µÖê

´Öò�ú›üµÖæ‹»Ö µÖÖÓ−Öß †´Öê×¸ü�úÖ †Ö×0Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü µÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß �êú»Öê»µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ´Öãôêû ÆêüŒ“Ö ü̧

†ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“µÖÖ †¾Öî¬ÖŸÖê²ÖÖ²ÖŸÖ ¿ÖÓ�úÖ ×−Ö´ÖÖÔ0Ö —ÖÖ»Öß. †´Öê×¸ü�úÖ †×¬Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö

¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖê Æêü ¿ÖÖê¬Ö0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö —ÖÖ»ÖÖ. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ †´Öê×¸ü�êú“ÖÖ

¾ÖÖ™üÖ †×¬Ö�ú −ÖÃÖ»µÖÖ“Öê ÃÖ´Ö•Ö»Öê ¾Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü“Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú´Öß −ÖÃÖ»µÖÖ“Öê

ÃÖ´Ö•Ö»Öê.

†ŸµÖÓŸÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¾Ö ¯Ö¨üŸÖ¿Öß¸ü “ÖÖ“Ö0Öß �ú¸ü0µÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ−Ö ×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

†´Öê× ü̧�úÖ ÆüÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¤êü¿Ö †ÖÆêü ´Æü0Öæ−Ö †´Öê×¸ü�êú−Öê ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ †Ö×0Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê †ÃÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÔ ŸµÖÖÓ−Öß 1953 ÃÖÖ»Öß �úÖœü»ÖÖ. µÖÖŸÖæ−Ö“Ö

‘×»Ö†Öò−™üß±ú“ÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ’ “ÖÖ •Ö−´Ö —ÖÖ»ÖÖ.

� ×»Ö†Öò−™üß±ú“ÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖ :- ×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖ−Öß 1947 “µÖÖ †Ö�êú›ü¾ÖÖ ü̧ß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü †Ö¤üÖ−Ö-¯ÖÏ¤üÖ−Ö ×¾ÖÂÖµÖß“Öß

†Ö¬ÖÖ ü̧ÃÖÖ´Ö÷ÖÏß ÷ÖÖêÆüÖ �êú»Öß. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öê 50 �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö �êú»Öê ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¾ÖÔ ‘Ö™ü�úÖÓ“Öê

ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÃÖê ¾Ö÷Öá�ú ü̧0Ö �êú»Öê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ‹�ú ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ

¯ÖÏÖ×ŸÖ×−Ö¬Öß�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ÁÖ´ÖÖ“Öê ÷Öã0ÖÖê¢Ö¸ü ×´Öôû×¾Ö»Öê. ŸµÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ

†ÃÖê †Öœüôû»Öê �úß, ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ ¤ü ü̧ ÁÖ´ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÂÖÖỐ ÖÖ÷Öê 14,000 ›üÖò»ÖÃÖÔ †Ö×0Ö †ÖµÖÖŸÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ

18,000 ›üÖò»ÖÃÖÔ ‡ŸÖ�êú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ´Æü0Ö•Öê“Ö †´Öê×¸ü�úÖ ÁÖ´Ö¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ�ú›êü

•ÖÖÃŸÖ »Ö�Ö ¤êüŸÖê.

×»Ö†Öò−™üß±ú µÖÖÓ“ÖÖ ×−ÖÂ�úÂÖÔ −ÖÖ�úÖ ü̧0µÖÖÃÖÖšüß †−Öê�úÖÓ−Öß †−Öê�ú ´Öã§êü ˆ¯ÖÛÃ£ÖŸÖ �êú»Öê. •ÖÃÖê 1947

Æêü ¾ÖÂÖÔ ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧0Ö ¾ÖÂÖÔ −Ö¾ÆüŸÖê ¾Ö÷Öî̧ êü µÖÖÃÖÖšüß ¯Öæ−ÆüÖ 1951 “µÖ †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¹ý−Ö 1956 ´Ö¬µÖê

×−ÖÂ�úÂÖÔ ´ÖÖÓ›ü»Öê. ŸµÖÖ¾Öêôûß ÃÖã̈ üÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ˆªÖê÷ÖÖ´Ö¬µÖê 13,700 ›üÖò»ÖÃÖÔ ‡ŸÖ�úß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö0Öæ�ú ¾Ö �úÖ´ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆªÖê÷ÖÖŸÖ 13,000 ›üÖò»ÖÃÖÔ ‡ŸÖ�êú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖê.

1.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö :- 1. ›êüÛ¾Æü›ü × ü̧�úÖ›üÖì µÖÖÓ“ÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

2. ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧0Ö ¯ÖḮ ÖêµÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

3. ×»Ö†Öò−™üß±ú“µÖÖ ×¾Ö ü̧Öê¬ÖÖ³ÖÖÃÖÖ“Öê Ã¯ÖÂ™üß�ú ü̧0Ö ªÖ.

4. ×¸ü²Ö×—ÖÛ−Ã�ú ¯ÖḮ ÖêµÖ ×»ÖÆüÖ.

1.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �úÖ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ? µÖÖ“Öê ˆ¢Ö ü̧ †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ

¤êü0µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. †ò›ü´ÖÛÃ´Ö£Ö µÖÖÓ−Öß ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖ ×−Ö¸ü¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÖ‰ú»ÖÖ¾Ö¸ü

¯ÖÖ‰ú»Ö šêü¾ÖŸÖ ×¸ü�úÖ›üÖì µÖÖÓ−Öß ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ´ÖÖÓ›ü»ÖÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾Öêôûß ×−Ö¸ǖ Öê�Ö »ÖÖ³Ö †ÃÖê»Ö“Ö

†ÃÖê −ÖÖÆüß. ´Æü0Öæ−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖê0µÖÖÃÖÖšüß ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü

ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö Æòü²Ö»Ö¸ü µÖÖ−Öß ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÖÔ“Öê ŸÖŸ¾Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¾µÖµÖ †−Öã̄ ÖÖŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü

�êú»ÖÖ †ÖÆêü.

ÆêüŒ“Ö¸ü †ÖêÆü»Öß−Ö µÖÖÓ“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ

ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧0ÖÖ“Öê ŸÖŸ¾Ö ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üŸÖÖê. ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ×¸ü²Ö×—ÖÛ−Ã�ú, Ã™üÖò̄ Ö»Ö¸ü ÃÖò́ µÖæ»ÖÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß ¤êü�Öß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾Ö

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß µÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“Öê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÷ÖéÆüßŸÖÖÓ“µÖÖ “ÖÖî�ú™üßŸÖ ´ÖÖÓ›ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ŸÖê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ •Ö ü̧ß �Ö ȩ̂ü šü̧ ü0ÖÖ ȩ̂ü −ÖÃÖ»Öê ŸÖ¸üß ŸµÖÖÓ“Öê

´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

1.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :-

� ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû0ÖÖ¸üÖ »ÖÖ³Ö. ´ÖÖ¡Ö µÖê£Öê ×−Ö ü̧¯Öê�Ö »ÖÖ³Ö ´Æü0Ö•Öê ‡ŸÖ ü̧

¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ »ÖÖ³ÖÖ¿Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ −Ö �ú¸üŸÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖ³Ö.

� ÃÖÓ¬Öß �Ö“ÖÔ :- ‹�ÖÖ¤üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �úÖµÖÖÔŸÖ ×™ü�æú−Ö ¸üÆüÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖ0ÖÖ¸üÖ

ŸµÖÖ÷Ö.

� ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú »ÖÖ³Ö :- ¤üÖê−Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ »ÖÖ³ÖÖŸÖß»Ö ŸÖã»Ö−ÖÖ.

� ‘Ö™ü�ú Ø�ú´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−Öß�ú ü̧�Ö :- ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖ0Öê.

1.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Ößü :- 1. �úÖµÖÓ¤êü ¯ÖÖ™üß»Ö •ÖÖ.¾Æüß. (2002) :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −ÖÖ×¿Ö�ú-13, “ÖîŸÖ−µÖ

¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú. 2.1 ŸÖê 2.41

2. Dewett K.K. (1999) :- Modern Economic Theory, New Delhi, S.

Chand & Company Ltd., Page No. 475-488

3. ´ÖÖê›ü�ú ¿ÖÓ.�êú. (1984) :- †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 9 ŸÖê 20

4. “Ö¾ÆüÖ�Ö ‹−Ö.‹»Ö. (2005) :- †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ¯Öã0Öê, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú.

35 ŸÖê 57

5. ´ÖÆüÖ•Ö−Ö ¬Ö−ÖÁÖß (2010) :- †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ, −ÖÖ×¿Ö�ú, µÖ.“Ö.´Öã.´Öã.×¾Ö., ¯ÖéÂšü

�Îú. 13 ŸÖê 33

6. œü÷Öê ‹ÃÖ.�êú. (2011) :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ¯Öã0Öê, �êú. ‹ÃÖ. ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 28 ŸÖê

47

7. —ÖÖ´Ö ȩ̂ü •Öß.‹−Ö. (2011) :- Ã£Öæ»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü, ¤ü Ø¯Ö¯ÖôûÖ¯Öã̧ êü †Ñ›ü �Óú¯Ö−Öß ¯ÖÛ²»Ö¿ÖÃÖÔ,

¯ÖéÂšü �Îú. 348 ŸÖê 381

KQ>H$ : 2 _ºo$Xmar ẁº$ ñnYm© Am{U ì`mnma

2.1 àmñVm{dH$ :A§VJ©V ì`mnmam à_mUo Am§Vaamḯ>r` ì`mnmamV ~mOmamMm n[aUm_ hmoV AgVmo. ̀ m_Ü ò _ºo$Xmar ẁº$

~mOmanoR>oMm à^md OmñV à_mUmV {XgyZ òVmo. AnyU© ñnY}cm à{V_mUmMm n[aUm_ ì`mnmamVrc dmT>qH$dm KQ> ̀ mdaVr [XgyZ ̀ oVmo. Am§Vaamḯ>r` ~mOmanoR>oV {dH«$sMo ñdê$n ~XcVo Aem ~XcË`m AmH$ma_mZmMmdñVwMm JwUdÎmodarc n[aUm_ _hËdmMm R>aVmo.

OmJ{VH$ ~mOmnoR>oV {Z{_©Vr CÚmoJmMm g_mdoe Ho$cm OmVmo. Ë`mgmR>r CÚmoJm_mJrc Adnw§§OZgmaIo hË`ma Cn`moJmV AmUco OmVo. {ÛnpñW` ì`mnma H$amamZwgma AÝ òÝ` Adny§OZ YmoaU pñdH$maë`mgamoO Xoem_Ü ò dmhVyH$ IM© òV Agcm Var ì`mnmamcm cm^ XmoÝhr Xoem§Zm àmá hmoVmo. na§Vy Ë`m_YyZhcŠ`m à{V_m dñVw§m XoIrc ì`mnma dmT>V OmVmo. hr ~m~ gm_m{OH$ ÑîQ>çm cm^Xm`H$ ZgVo.

Am§Vaamï´>r` Am`mV {Z`m©V ì`mnmamV ~mø {_Vì``Vm (External Economics) {Z_m©UhmoVmV. ~mø AZwHw$cVoMm H$m`Xm àñVm{nV Xoem§Zm OmñV hmoVmo. VgoM Am§Vaamḯ>r` ñVamdarc ̂ m§S>dcmÀ`mhmcMmcr XoIrc _hËdmÀ`m _mZë`m OmVmV. ̂ m§S>dcmcm hmcMmcr_Ü ò _mZdr ̂ m§S>dc qH$dm l_rH$mcmJ{V{ecVoMm {dMma n«ñVwV àH$aUmV Ho$cocm Amho.

2.0 CÔrîQ>ço :1) Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV _ºo$Xmar ẁº$ ñnY}cm Aä`mg H$aVm òB©c.2) {Z`m©V ì`mnmamVrc dñVwcm XOm© JwUdÎmm {dMmamV KoVm ̀ oB©c.3) {Ûnjr` ì`mnmamMm n[aUm_ g_OVrc4) {dH${gV Am{U {dH$gZerc amï´>mVrc ~mø ~MVrMm Aä`mg H$aVm ̀ oB©c.5) ̂ m§S>dcmÀ`m J{V{ecVoMm Aä`mg H$aUo gwc^ hmoB©c.

_ºo$Xmar\$º$ ñnY}Mo à{V_mZ _wimV ì`mnmam_wio ~mOmamÀ`m ì`mnmamÀ`m ì`márV dmT> hmoVo. EImXmXoe Á`mà_mUo AZoH$ n«H$maÀ`m dñVw V`ma H$aVmo. Ë`m CËnmXZmMo \$m`Xo ~mOmamÀ`m ì`márda Adc§~yZAgVmV. EH$m XoemÀ`m ~mOmamnojm EH${ÌV OJmMm ~mOma hm _moR>m AgVmo. XoemÀ`m Ñ{ï>H$moZmVyZ VoAmdí`H$ AgVo. àË òH$ Xoe {d{eï> dñVwÀ`m ÑpîQ>H$moZmVyZ Vo Amdí`H$ H$aU H$aoc Á`m dñVy Am`mVHo$cr OmVo. Ë`m ñdV:À`m XoemV {Z_m©U Ho$ë`m OmV Zmhr. Cn^moJmgmR>r àË òH$ Xoe {d{dY àH$maÀ`mdñVyMo CËnmXZ H$aVmo. XmoÝhr Xoem§Mr gmYZ/gm_wJ«r/V§ÌkmZ doJdoJio AgVo. Var Ë`m§Zm {_iUmè`mcm^mMm g_mZ g§Yr XoVmo.CXm. àË òH$ Xoem_Ü ò ñd §̀M{cV dmhZmMr ~mOmanoR> 1 Xecj Agoc Va EH$_oH$mer ì`mnma H$aVmZmË`mMr EH${ÌVnUo 2 Xecj ñd §̀M{cV dmhZmMr ~mOmanoR> hmò . ̀ m EH${ÌV ~mOmanoR>oVyZ doJdoJù`màH$maÀ`m {d{dY ñd §̀M{cV dmhZmMo H$_rV-H$_r XmoÝhr ~mOmanoR>m EH${ÌV Pmë`m VaM eŠ` hmoB©c.

_ºo$Xmar ẁº$ ñnY}À`m n«{V_mZm_wio amï´>mÀ`m ì`mnmamVrc dmT> Am{U ì`mnmamMo \$m`Xo dCËnmXZmVrc {d{dYVm XmI{dcr OmVo. ~mOmnoR>oMr ì`mnH$Vm _ºo$Xmar ẁº$ ñnY}À`m à{V_mZmV AZoH$n+H$maÀ`m dñVwMr CncãYVm Am{U H$_rV-H$_r gamgar qH$_V XmoÝhr ~m~r ñnï> hmoVmV. hm {gÜXm§VAm§Va amï´>r` ì`mnmamV Oa dmnaVm Va AmnUmg Ago {XgVo H$s, d¡̀ {º$H$ Xoer ~mOmamnojm OmJ{VH$~mOmanoR>oMr ì`mnH$Vm {Z_m©U H$aVmo. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVyZ EH${ÌV ~mOmamÀ`m dmT>rMo n[aUm_d¡̀ {º$H$ ~mOmamgmaIo AgVmV.ì`mnH$ ~mOmanoR>oMo n[aUm_ : The Effect of incresed Market Size

~mOmamÀ`m ì`márMm n[aUm_ CËnmXZ g§ñWm§À`m g§» òda Am{U qH$_Vrda hmoV AgVmo. ì`mnH$~mOmanoR>oV XmoZ àH$maMo n[aUm_ hmoVmV. EH$Va CËnmXZ g§ñWmMr g§»`m dmT>Vo qH$dm {dH«$s dmT>Vo.chmZ ~mOmamnojm _moR>çm ~mOmamVyZ Cn^moŠË`mcm H$_r qH$_Vrcm Am{U A{YH$ Cƒ XOm©À`m ^anyaà_mUmV dñVy {_iy eH$VmV. ì`mnH$ ~mOmanoR>oMm n[aUm_ Imcrc AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo XmI{dVmòB©c.

AmH¥$Vr :AmH¥$VrV Amnë`mcm Ago {XgVo H$s àË òH$ CËnmXZ g§ñWoMm gamgar IM© OmñV AgVmo.CC àH$maMr ì`m»`m Imcrc g_rH$aUmVyZ ñnîQ> H$aVm ̀ oB©c.AC = f/ a+c = n x f / s+c

o darc g_rH$aUmMo n[ajU Ho$co AgVm Amnë`mcm Ago {XgVo, H$s EHy$U {dH«$sV dmT> PmcrAgVm. s hm gamgar qH$_V H$_r H$aVmo. hr qH$_V CËnmXZ g§ñWmMr g§»`m OgOer dmT>Vo OmVo VgVgoqH$_V H$_r hmoVo. na§Vw XoemVrc CËnmXZ g§ñWmMr g§»`m H$m`_ Agcr Var ~mOmanoR>oÀ`m EH${ÌVì`már_wio g§ñWm§§Mr g§»`m dmT>Vo. gamgar IMm©V KQ> Pmcr AgVm. àË òH$ CËnmXZ g§» òÀ`m {dH«$sVdmT> hmoV AgVo. Oa AmnU XmoZ ~mOmamMr VwcZm Ho$cr Va EH$ ho OmñVrV-OmñV S Am{U, Xwgam CC

dH«$mnojm _mJrc ~mOmamMr ì`már hr EH$m XoemÀ`m ~mOmanojm _moR>r AgVo.`m AmH¥$VrV g§ñWmÀ`m qH$_VrV Am{U g§ñWoMm g§~§Y Xe©{dVmo Am{U g§ñWm§À`m g§» òV ~Xc

hmoV Zmhr. dH«$mÀ`m g§~§YmVrc g_rH$aU Imcrc à_mUo Amho.I = C + I / (bvn)

~mOmamMr ì`márMm g_rH$aUmV ̀ oV Zmhr. S åhUyZ dH«$mVrc dmT> PP dH«$m§V ~Xc Zmhr.AmH¥$Vr :darc AmH¥$VrV ~mOmamMm dmT>rd ì`már_wio àË òH$ g§ñWocm A{YH$ CËnmXZmgmR>r Am{U H$_rVH$_rIMm©gmR>r _mÝ`Vm {_iV AgVo. ho CC1 dH«$, CC2 À`m {R>H$mUr ñWcm§VarV Pmë`mZo Xe©{dco Amho.

`mMm n[aUm_ Agm {XgVmo H$s, CËnmXZ g§ñWm§À`m g§» òV dmT> hmoVo Am{U {H$_VrV KQ> hmoV AgVo.AmH¥$VrV {XK©H$mcrZ g_Vmocmda ~mOmamMm ì`márMm hmoUmam n[aUm_ XmI{dcm Amho. gwê$dmVrMm

g_Vmoc E q~XyV hmoVmo. Voìhm op qH$_V AmH$macr OmVo. Am{U om EdT>r CËnmXZ g§ñWm§Mr g§»`mAgVo. Ooìhm ~mOmamÀ`m ì`márV dmT> hmoV AgVo. Voìhm CC1 dH«$ ~XcyZ Vmo CC2 À`m {R>H$mUrñWcm§VarV hmoVmo. na§Vw PP dH«$mV H$mhrM ~Xc hmoV Zmhr. Z{dZ g_Vmoc E q~XyV hmoVmo. Ë`mV CËnmXZg§ñWm§À`m g§» òV M1 nmgyZ M2 n ª̀V dmT> hmoVo.

Cn^moºo$ ho chmU ~mOmamnojm _moR>çm ~mOmamg ng§Vr XoVmV. H$maU H$_r qH$_VrV A{YH$dñVyMm Cn^moJ KoVm ̀ oVmo ho E1 g_Vmoc AdñWodê$Z {XgyZ ̀ oVo.

_ºo$Xmar ẁº$ ñnYm© : (Monopolistic Commpition)

_ºo$XmarVrc Z\$m hm Xw{_©i AgVmo, H$maU ewÜX _ºo$Xmar ì`dhmamV AmT>iV Zmhr. åhUyZ~mOmamV gmYmaUnUo AënOZm{YH$ma ~mOmamMr d¡{eîQ>ço {XgyZ òVmV.

gm_mÝ`nUo AënOZm{YH$ma ~mOmamVrc CËnmXZ g§ñWmMo qH$_V {df`H$ YmoaU ho EH$_oH$m§daAdc§~yZ AgVo. CËnmXZ g§ñWm§Mr qH$_V hr \$º$ Cn^moŠË`mÀ`m ~m~VrVM n[aUm_ H$aV Zmhr. Vaà{VñnYudahr n[aUm_ hmoV AgVmo. àË òH$ à{VñnYu Xwgè`m {df`r A§XmO H$éZM Amnco YmoaUR>a{dVmo. _ºo$Xmar`wº$ ñnYm© hm ~mOma AënOZm{YH$ma ~mOmamMo EH$ {d{eï> én Amho. 1980 gmcmnmgyZ Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV _ºo$Xmar`wº$ ñnY}Mm {dñVwV à_mUmV dmna H$aÊ`mV Amcm Amho.

_ºo$Xmar ẁº$ ñnY}Mm à{V_mZmV nañnamc§{~ËdmMm g_ñ ò ̂ modVr XmoZ J¥{hVo. ~Z{dVmV. n{hcoåhUOo àË òH$ CËnmXZ g§ñWm Amnco CËnmXZ à{VñnYm© g§» ònojm doJio R>odVo. H$maU qH$_VrV qH$MrV~Xc H$ê$Z Amnco J«mhH$ Xwgè`m CËnmXZ g§ñWoH$S>o OmUma ZmhrV, VgoM dñVŵ oX H$éZ Amnë`mCËnmXZmÀ`m ~m~VrV _ºo$Xmar H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. Xwgao Ago H$s àË òH$ CËnmXZ g§ñWm Xwgè`mCËnmXZ g§ñWoÀ`m qH$_Vrda cj R>odyZ AgVo, Am{U Iar ñnYm© qH$_VrÀ`m ~m~VrV AgVo.

OJmV IamoIa _ºo$Xmar ẁº$ ñnYm©Ë_H$ CËnmXZ g§ñWm AmhoV H$m ? H$mhr CÚmoJ ho Odi-Odig_mZ CËnmXZ H$aUmao AmhoV. CXm. ẁamonmVrc H$amMo (Auto mold) CËnmXZ H$aUmè`m g§ñWm (\$moS>©O°Zac _moQ>g©) Volkswagon Renonuth Pengon fiat volovo and Nissan etc)

à{V_mZmMr J¥{hVo :~mOmamMm g_Vmoc :

ho à{V_mZ _ºo$Xmar ẁº$ ñnY}Vrc CËnmXZ g§ñWm§Mr dmJUyH$ XmI{dVo. AmnU Ago J¥{hV Yê$H$s g_mZ CËnmXZ H$aUmè`m CËnmXZ g§ñWm§Mm CÚmoJ Amho. gd© g§ñWmMo _mJUr Am{U IMm©Mo H$m ©̀V§VmoV§V gmaIoM Amho, Ago Agco Var XoIrc Ë`m CËnmXZ Am{U {dH«$sÀ`m ~m~VrV H$mhr \$aH$H$aVmV. Voìhm EH$m CËnmXZ g§ñWoMr d¡{eîQ>ço cjmV KoVcr OmVmV. Ooìhm gd© CËnmXZ g§ñWmMr JUZmZ H$aVm CÚmoJmMo {MÌ aoImQ>Vm ̀ oVo. CÚmoJmV {H$Vr CËnmXZ g§ñWm AmhoV, Am{U H$m` qH$_V AmH$maVmVho Amnë`mcm _m{hV AgUo Amdí`H$ Amho. CÚmoJmMo n¥W¸$aU ({__m§em gwú_ Aä`mg) H$aVmZmË`m§À`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamda {H$Vr n[aUm_ hmoVmo. `mMm Aä`mg H$aVm `oVmo. Amnë`m nÕVrZwgmaAm§Vaamï´>r` ì`mnmamMo _wë` _mnZ H$aVmZm N hm CÚmoJ g§ñWm§Mr g§»`m R>a{dÊ`mgmR>r Am{U P hmgamgar qH$_V R>a{dÊ`mgmR>r dmnacm OmVmo.

Amnë`m nÜXVrZwgma N Am{U P À`m g_mdoemgmR>r VrZ nm`è`m R>a{dë`m OmVmV.1) àW_V: d¡{eîQ>çnyU© CËnmXZ g§ñWoMm gamgar IM© Am{U CËnmXZ g§ñWm§Mr g§»`m `m§À`mVrc

AÝ`mÝ` g§~§Y {dMmamV ¿`mdm.2) àË òH$ CËnmXZ g§ñWoZo AmH$macocr qH$_V Am{U CËnmXZ g§ñWm§À`m g§ñWoVrc g§~§Y ho _Ü ò g_VmocXmI{dVmV. hm g§~§Y KQ>V OmUmam CVma XmI{dVmV VoWo OodT>çm OmñV CËnmXZ g§ñWm VodT>r OmñV Vrd«ñnYm© AgVo Am{U H$_rV H$_r qH$_V AmH$macr OmVo.3) eodQ>r gamgar IMm©nojm qH$_V OmñV Agoc Va AZoH$ CËnmXZ g§ñWm CËnmXZmV àdoe H$aVmV,Am{U gamgar IMm©nojm qH$_V H$_r Agoc Va, AZoH$ CËnmXZ g§ñWm àdoe aÔ H$aVmV. åhUyZ{XK©H$mimV CËnmXZ g§ñWm§À`m gamgar IM© Am{U qH$_VrMm dH«$ EH$_oH$m§Zm OoWo N>oXVmV VoWo g_VmochmoVmo.AmH¥$Vr :

_ºo$Xmar ẁº$ ñnY}Vrc CËnmXZ g§ñWm§Mr g§»`m Ë`m§Zr AmH$macocr qH$_V `m§À`mVrc g§~§YXmoZ KQ>H$ R>a{dVmV. EH$m ~mOycm OodT>r CËnmXZ g§ñWm§Mr g§»`m OmñV VodT>r ñnYm© OmñV Am{UCÚmoJmMr (CËnmXZmMr) qH$_V VodT>r H$_r hm g§~§Y PP dH«$mZo XmI{dcocm Amho. XwgarH$S>o OodT>çmCËnmXZ g§ñWm OmñV VodT>r àË òH$mMr {dH«$s H$_r Am{U gamgar IM© OmñV hm g§~§Y CC dH«$mZoXmI{dcocm Amho. Voìhm qH$_V gamgar IMm©nojm OmñV AgVo. Voìhm CÚmoJmcm AgmYmaU Z\$m n«máhmoVm Am{U AZoH$ CËnmXZ g§ñWm CËnmXZ g§ñWm CËnmXZmVyZ àdoe H$mTy>Z KoVmV. eodQ>r E q~XyVg_Vmoc KSy>Z ̀ oVmo. VoWo gamgar IM© d qH$_V g_mZ Amho.

1) Interindustry & Intraindustry Trade.

hoŠea Amoh{cZ {gÜXm§VmV g_Om ñdXoemV ^m§S>dcmMr {dnwcVm Amho. Va ^m§S>dc àH${f©VdñVwMo CËnmXZ Ho$co OmB©c Am{U Aem ^m§S>dc àH${f©V dñVyMr {Z`m©V Ho$cr OmB©c Am{U Ë`m_mo~Xë`mV AÞYmÝ`mMr (Food) Am`mV Ho$cr OmB©c Aem àH$maMr `moOZm Imcrc AmH¥$VrÛmaoXmI{dVm ̀ oB©c.Home Capital Abudance, Manufactures, food

Foreigh tubour Abudnce.

AmnU Ago J¥{hV Yê$ H$s, Ooìhm _ºo$Xmar ẁº$ ñnYm©Ë_H$ joÌmV (àË òH$ CËnmZ g§ñWm Xwgè`mCËnmXZ g§»`onojm CËnmXZmV \$aH$ H$aVo)

XoemVyZ (Home) §̀ÌmÀ`m gmhmæ`mZo CËnmXrV dñVwMrM åhUOoM ^m§S>dc àH${f©V {Z`m©VHo$cr OmVo. CËnmXZ g§ñWm hr ̂ m§S>dc àH${f©V (Manufactor) dñVwMo CËnmXZ Xoer CËnmZ g§ñWmnojmdoJdoJù`m \$aH$mZo H$aVo. H$maU H$mhr XoemVrc Cn^moºo$ naH$s` dñVycm àmYmÝ` XoVo. Oar XoemÀ`mManufaofore joÌmVrc ì`mnmamV dmT>mdm Agcm Var Ë`m joÌmVrc CÚmoJmVrc {Z`m©V ~amo~aM (Suplus)

H$mhr Am`mV gwÜXm Ho$cm OmB©c.AmnU Ago _mZw H$s OmJ{VH$ ì`mnmamMo _ºo$Xmar ẁº$ ñnY}À`m à{V_mZmV g_mZ XmoZ ^mJ

AmhoV. VoWo Manufacturing joÌmVrc ì`mnmamMo XmoZ _mJ© AmhoV. n{hcm _mJ© åhUOoM Manafacture

À`m _mo~Xë`mVrc Manafacture åhUOo Intraindastry Trade hmò Am{U Xwgam _mJ© åhUOo Manafacture

À`m _mo~Xë`mVrc food åhUOo Indecrindustry Trade hmò .Trade with inereasing ietums I mono.com

Hom Copital Abudonce, Manufactere, Food, Indecrindustry, Foriegn Labour

Ahuduner

Ooìhm Manufactere hm _ºo$Xmar ẁº$s ñnYm©Ë_H$ CÚmoJ Amho. XoemV Am{U àXoemV ôXOÝ`CËnmXZ Ho$co OmVo. ̀ mMm n[aUm_ Agm hmoVmo H$s Ooìhm XoemVyZ {Zìdi {Z`m©Vr ~amo~a Am`mVhr Ho$cr

OmVo. ̀ m_wio Intrindustry ì`mnmamV dmT> hmoVo.1) Interindustry (Manufactures for food) :

VwcZmË_H$ cm^ à{Vq~~rV H$aVmo. Xoer åhUOo ^m§S>dcmMr {dnwcVm AgUmam Xoe {Zìdi^m§S>dc àH${f©V dñVwMr {Z`m©V H$aVmo. Am{U l_ àH${f©V AÞYmÝ`mMr Am`mV H$aVmo. Ë`m_wio ì`mnmamVrcVwcZmË_H$ cm^ hm _hËdmMm ̂ mJ Amho.2) Intraindusry Trade (Manufactures for Manufacture)

VwcZmË_H$ cm^ à{Vq~{~V H$aV Zmhr. Ooìhm ^m§S>dc Am{U l_mMo à_mUo gdmªH$S>o g_mZAgVo. `m CËnmXZ g§ñWm ôXOÝ` CËnmXZ H$aVmV Am{U Ë`m CËnmXZmcm Cn^moŠË`mÀ`m AgUmMm_mJUr_wio XoemVrc Intrain dustry ì`mnma {Z_m©U hmoVmo.3) Intraindustry ì`mnma hm ñdV:M Unpraducitible ñdV:M ̂ {dî` dV©dy eH$V Zmhr. ̀ m à{V_mZmVyZH$mhrhr gm§{JVco Zgë`mZo AmnU Ago gm§Jy eH$V Zmhr H$s, H$moUVm Xoe H$moUË`m dñVwMo CËnmXZ H$aocgdmªZm ho _m{hV Amho H$s XoemV doJdoJù`m dñVwMo CËnmXZ Ho$co OmVo. H$maU B{Vhmg Am{U H$mhr KQ>Zmì`mnmamMm g{dñVa AmH¥$Vr ~ÜX R>a{dVmV. ì`mnmamMm AmH¥$Vr~ÕmMm ^{dî`Z H$aVm `oUma ^mJ hmOJmMm EH$ àH$mao Z Q>miVm ̀ oUmao d¡{eîQ>ço Amho. H$s Á`mÀ`m AW©ì`dñWoMo \$m`Xo _hËdmMo AmhoV.4) Intraindustry & Interindustry ì`mnmamMo _hËd ho Xoe {H$Vr g_mZ Amho. `m§À`mda Adc§~yZAgVo. Oa XmoÝhr XoemV ^m§S>dc Am{U l{_H$mMo à_mUo gmaIoM Agoc Va Ë`m§À`m H$_r à_mUmVInterindustry ì`mnma hmoB©c Am{U Intraindusty ì`mnma eodQ>r AW©ì`dñWoVrc \$m`Úmda à~iR>aoc. ̀ mCcQ> ̂ m§S>dc Am{U l{_H$mMo à_mU doJdoJio Agoc. CXm: àXoemV AÞYmÝ` CËnmXZ OmñVAgoc Va Ë`m XmoZ XoemVrc AW©ì`dñWoVrc \$m`Xo Intraidutry ì`mnmamda AgUma Zmhr Am{U gd©ì`mnma VwcZmË_H$ \$m`Úmda AmYm[aV Agoc.

The Signficance of Intraindustry Trade :

OmJ{VH$ 1/4 ì`mnma hm Intraindustry ì`mnma Amho. Am¡Úmo{JH$ d{J©H$aU ho dñVw {d{Z_`mÀ`m XmoZ_mJm©da AmYm[aV Amho.àJV Am¡Úmo{JH$ amï´>mV Intraindustry ì`mnma hm dñVw CËnmXZmÀ`m ~m~VrV_hËdmMr ̂ y{_H$m nma nmS>Vo Am¡Úmo{JH$ amï´>m_Ü ò Amnë`m V§ÌkmZmÀ`m nmVirV ̂ m§S>dc Am{U Hw$ecl{_H$mÀ`m CncãYVoÀ`m ~m~VrV g_mZVm {Z_m©U H$aVmV. åhUyZ _w»` ì`mnmar Xoe Ë`mÀ`m V§ÌkmZmÀ`mAm{U gmYZ gm_wJ«rÀ`m ~m~VrV g_mZ ~Zcoco AmhoV. Ë`m_wio Ë`mÀ`m VwcZmË_H$ \$m`Xm {XgV Zmhr.Am{U OmñVrV OmñV Am§Vaamï´>r` ì`mnma {Û_mJ© {d{Z_`mMo én YmaU H$aVmo. ~hþXm AW©ì`dñWoVrc\$m`Úm_wio Ago OmñVrV-OmñV ̂ mJmV KS>Vo. Ë`m§À`m VwcZoV VwcZmË_H$ \$m`Úm_wio hmoUmao Intraindustry

{deofrH$aU H$_r AgVo.Imcrc VŠË`mV A_o[aHo$Vrc 1993 _Yrc _hËdmÀ`m Intraindustry ì`mnmamVrc CËnmXZ

H$aUmè`m CÚmoJmMr g§»`m {Xcocr Amho. hr g§»`m Intraindustry ì`mnmamMo _mnZ XmI{dVo _mnZmÀ`mà_mUmMr _`m©Xm 0.99 (Inorganic Chemical) nmgyZ Á`m CÚmoJmVrc A_o[aHo$Vrc Am`mV {Z`m©VOdi-Odi gmaIrM åhUOoM. 0.00 (footwear) ̀ m CÚmoJmVrc A_o[aH$m _moR>çm à_mUmda Am`mVH$aVo na§Vw {Z`m©V _mÌ H$aV Zmhr. A_o[aHo$Vrc Á`m CËnmXZ g§ñWm \$º$ {Z`m©V H$aVmV. qH$dm \$º$Am`mV H$aVmV. Ë`mMo _mnZ 0 ̀ oVo. Á`m CËnmXZmV Am`mV d {Z`m©VrMo à_mU gmaIoM Agoc Va Ë`mMoà_mU 1 Agoc.Index for Intraindustry, trade for U.S. Industries 1993

{Z`m©VrMo à_mU

Inorganic Chemicals 0.99

Power Jherating Machinary 0.97

Elecotrical Machinary 0.96

Orgonic Chemicals 0.91

Medicle & Phamecetical 0.86

Office Machinery 0.81

Telecommunication Equipment 0.69

Road Vehicals 0.65

Still 0.43

Clothing & Appare foot wear 0.00

Vº$m ho Xe©{dVmo H$s Interindustry nojm Intraindustry _Yrc AZoH$ CËnmXZ g§ñWm ì`mnmamMm_moR>m ̂ mJ Xe©{dVmV. ̀ m CËnmXZ g§ñWm Intraindustry ì`mnmamVrc _hËdmMm H«$_m§H$ Xe©{dVmV. Á`mOmñVrV OmñV Intraindustry ì`mnma XmI{dVmV Ë`m g§ñWm§Zm gwédmVrcmM Xe©{dcoë`m AmhoV. CƒnmVirV Agcoco Intraindustry ì`mnma Agcoc oCÚmoJ AË`mYw{ZH$ qH$dm à^mdr H$maImZXmarMmV`ma _mc, CXm. amgm`{ZH$ drO {Z{_©VrMr gmYZo ho AmhoV. hr CËnmXZo _w»`V: àJV amï´>m§H$Sy>Z {Z`m©VHo$cr OmVmV Am{U Ë`m§À`m Zâ`mV dmT> H$aVmV. ̀ m VŠË`mV eodQ>À`m Q>moH$mcm XmI{dcoë`m CÚmoJm_Ü òA{Ve` H$_r -- ì`mnma Amho. Am[U Vmo gm_mÝ`nUo l_ àH${f©V Mßna d CnH$aUo `m§À`m gma»`mCËnmXZmMm Amho. `m dñVy A_o[aH$m H$_r {dH${gV XoemH$Sy>Z Am`mV H$aVm `oB©c H$maU Ë`mÀ`mV{_iUmam VwcZmË_H$ \$m`Xm H$_r òB©c H$maU Ë`mÀ`mV {_iUmam VwcZmË_H$ \$m`Xm H$_r Amho.`mdê$Z `m Xoemer A_o{aHo$Mo Agcoco ì`mnmar C{Ôï> ñnï> hmoVo.AdnwOZ - amernVZ : Dumping

AnyU© ñnY}Mm ~mOmamV CËnmXZ g§ñWm EH$mM dñVw~m~V ñdXoemV doJir qH$_V Am{U àXoemVdoJir qH$_V AmH$maVmV. gd© gm_mÝ`nUo EH$mM dñVw dooJdoJù`m J«mhH$m§Mm doJdoJù`m qH$_Vrcm{dH$Uo åhUOoM _wë` ôX hmò . Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrc `m _wë` ôXmcmM AdnwOZ åhUVmV. `m{dXoemV ñdñV qH$_Vrcm Am{U ñdXoemV OmñV qH$_Vrcm (EH$mM dñVwÀ`m ~m~VrV) dñVwMr {dH«$sHo$cr OmVo Am§Vaamï´>r` ì`mnmamVrc AdnyOZ hm dmXJ«ñV {df` Amho.

OoWo XmoZ AQ>r nyU© hmoVmV Ë`mM {R>H$mUr AdnyOZ KSy>Z òVo. n{hcr AQ> åhUOo AnyU©ñnY}Vrc CËnmXZ g§ñWm ~mOmamVrc qH$_Vrnojm H$_r qH$_V àñVm{nV H$aVmV. Am{U Xwgar AQ> åhUOo~mOmamMo {d^mJ nmS>co OmVmV. ñdXoemVrc ~mOmamVyZ ghOnUo dñVwMr IaoXr Z hmoVm. Ë`mn¡H$sOmñVrV OmñV dñVy {Z`m©V Pmë`m nm{hOo. Aem àH$maÀ`m AQ>r_wio _ºo$Xmar ẁº$ CËnmXZ g§ñWmAdnyOZmÀ`m n[a{ñWVrV Z\$m {_i{dVmV.

AdnyOZm_wio OmñVrV-OmñV H$gm Z\$m {_i{dVm ̀ oB©c ho CXmhaUmÀ`m ghmæ`mZo ñnï> H$aVmòB©c CXm. g_Om EH$ CËnmXZ g§ñWm 100 dñVwMr {dH«$s ñdXoemV H$aVo Am{U 1000 dñVwMr {dH«$s

{dXoemV H$aVo. ñdXoemV EH$m dñVwMr qH$_V 20 S>m°ca Am{U {dXoemV 15 AH$macr OmVo. AerH$ënZm H$é H$s Ë`m CËnmXZ g§ñWoZo {ZU©̀ KoVcm H$s naXoemVrc A{V[aº$ {Z`m©Vrnojm XoemVrcA{V[aº$ {dH«$s OmñV \$m`Xoera R>aVo.

g_Om Xwgè`m ~mOmamV EH$m A{YH$ ZJmMr {dH«$s H$amd`mMr Agoc Va qH$_V 0.01 Zo H$_rH$amdr cmJVo.

ñdXoemVrc qH$_V H$_r Ho$cr Va Ë`mMr {dH«$s EH$m ZJmZo dmT>oc Am{U Ë`m§À`m CËnÞmV

19.99 $ Zo dmT> 20 S>m°ca EodOr 10 S>m°cacm ZJmMr {dH«$s Ho$cr OmB©c. åhUyZ A{YH$ ZJ {dH$ë`mgË`mnmgyZ {_iUmao {g_m§V CËnÞ 9.99 $ Amho. _mÌ {dXoer Cn^moŠË`mMr qH$_V H$_r Ho$cr Va EH$mZJmZo {Z`m©V dmT>oc. Am{U CËnÞmV \$º$ 14.99 $ Zo dmT> hmoB©c VWmnr H$_r {_iH$VrMr 100ZJmdaMr An«Ë`j qH$_V Or _yi qH$_Vrcm {dH$cr Jococr Vr \$º$ 1 $ Agoc Am{U åhUyZ {Z`m©V{dH«$s nmgyZ {_iUmao {g_m§V CËnÞ 13.99 $ Agoc Am{U åhUyZ Xoer {dH«$snojm {Z`m©V dmT> H$aUoho OmñV \$m`Xoera R>aoc.

g_Om Xwgè`m ~mOmamV EH$m A{YH$ ZJmMr {dH«$s H$amd`mMr Agoc Va qH$_V 0.01 $ ZoH$_r H$amdr cmJVo.

ñdXoemVrc qH$_V H$_r Ho$cr Va Ë`mMr {dH«$s EH$m ZJmZo dmT>oc Am{U Ë`m§À`m CËnÞmV19.99 $ Zo dmT> hmoB©c na§Vw 1000 ZJm_Yrc {_iH$V H$_r Ho$cr Va 20 S>m°ca EodOr 10 S>m°cacmZJmMr {dH«$s Ho$cr OmB©c åhUyZ A{YH$ ZJ {dH$ë`mg Ë`mnmgyZ {_iUmao {g_m§V CËnÞ 9.99 $ Amho._mÌ, {dXoer Cn^moŠË`mMr qH$_V H$_r Ho$cr Va EH$m ZJmZo {Z`m©V dmT>oc. Am{U CËnÞmV \$º$ 14.99$ Zo dmT> hmoB©c VWmnr H$_r Ho$coë`m {_iH$VrMr 100 ZJmdaMr AàË`j qH$_V Or _yi qH$_Vrcm{dH$cr Jococr Vr \$º$ 1 $ Agoc Am{U åhUyZ {Z`m©V {dH«$s nmgyZ {_iUmao {g_m§V CËnmXZ 13.99$ Agoc Am{U åhUyZ Xoer {dH«$snojm {Z`m©V dmT> H$aUo ho OmñV \$m`Xoera R>aoc.

ho CXmhaU {déÜXJr R>ê$ eH$Vo H$maU Ë`m§À`m {dXoer {dH«$snojm ñdXoer _mcmcm cmJUmamH$a H$_r Amho. VWmnr {Z`m©VrÀ`m ~m~VrV qH$_Vr_Ü ò Ag_mZVm AgUo A{Vgm_mÝ` ~m~ Amho.g§ajUmÀ`m ì`mnmar AS>MUr_wio An[anyU© R>aVmV. na§Vw Varhr Ë`m EH$Ì hmoVmV. ñdXoer CÚmoJmMmñdXoer ~mOmanoR>oV {dXoer ~mOmanoR>mnojm A{YH$ gh^mJ AgVmo. åhUOoM {damoÜX AWm©Zo Ë`mMr{dXoer {dH«$s hr ñdXoer {dH«$s nojm H$_r AgVo. H$maU Ë`m§À`m qH$_VrV \$aH$ OmUdVmo. Á`m CËnmXZg§ñWoMm 20% ~mOmamV g§ñWoMm ~mOmamV Vr CËnmXZ g§ñWm Á`m CËnmXZ g§ñWoMm ~mOmamV 80%{hñgm AgVmo. Ë`m g§ñWoMm {dH«$sÀ`m [H§$_VrÀ`m XwßnQ> qH$_V H$_r H$aUma Zmhr. åhUOo Ë`m CÚmoJmVH$_r à_mUmV _ºo$Xmar gÎmm Agoc Am{U Xoer qH$_Vrnojm {Z`m©VrÀ`m qH$_Vr H$_r R>odUo _w»` C{Ôï>oAgVo.

AdnyOZmÀ`m pñWVrV gm_mÝ`Vm ñdXoer ~mOmanoR>oV CËnmXH$ _ºo$Xmar AgVmo. na§Vw {dXoemV_mÌ, Ë`m Ë`m AZoH$ n«{VñnYu Agë`mZo nyU© ñnY} gmaIrM Ë`mMr pñWVr {Z_m©U hmoVo. _ºo$Xmar~mOmamVrc AdnyOZmÀ`m n[apñWVrVrc AmH¥$Vr nwT>rc à_mUoAmH¥$Vr :

darc AmH¥$Vr MR Am{U AR ho ñdXoemVrc {g_m§V àmár Am{U gamgar àmár (_mJUr dH«$AmhoV Va a Ajmcm g_m§Va Agcocm MR

2=Ar hm dH«$ {dXoemVrc {g_m§V àmár Am{U gamgar àmár

XmI{dVmo. _ºo$Xmar EHy$U OM EdT>o, CËnmXZ H$aVmo. Ë`mn¡H$s ñdXoer ~mOmamV - EdT>çm ZJmMr{dH«$s H$aVmo Am{U OP, qH$_V AmH$maVmo. Va naH$s` ~mOmanoR>oV - EdT>çm CËnmXZmMr {dH«$s H$aVmo.- qH$_V AmH$maVmo åhUOoM ñdXoemV OmñV qH$_V Am{U àXoemV H$_r qH$_VrMr {dH«$s Ho$cr OmVo.

Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AdnyOZmH$S>o A`mo½` H¥$fr åhÿUyZ nm{hco OmVo. H$maU ñdXoemVrccmoH$mZda AÝ`m` H$ê$Z {dXoemVrc cmoH$mMm \$m`Xm Ho$cm OmVmo. AdnyOZ ho ÌmgXm`H$ Amho. Ë`mcmAm{W©H$ ÑîQ>çm g_W©Z Zmhr. A_o[aH$Z ì`mnmar H$m`Xm {dXoer CËnmXZ g§ñWmZm Amnë`m ~mOmamVAdnyOZ H$aÊ`mg _ZmB© H$aVmo Am{U Ooìhm Ago AdnyOZ AmT>iVo Voìhm Ë`m§À`mda OH$mVr cmdë`mOmVmV.

Antidumping as Protection :

ẁZm`Q>oS> ñQ>oQ> BVa H$mhr XoemV AdnyOZm_wio A`mo½` ñnYm©Ë_H$ hdr åhUyZ nm{hco OmVo. Á`mCËnmXZ g§ñWm AdnyOZ H$aVrc Ë`m§À`m {damoYmV dm{UÁ` {d^mJmH$S>o Anrc H$aVm ̀ oB©c. na§Vw, Ë`m§À`mVH«$mar ̀ mo½` Agë`m nm{hOoV. 1980-89 n ª̀V 54% naH$s` H§$nÝ`m§Zr AdnyOZm {déÜX Amamon H$ê$Z- (H$a/OH$mVr) ~g{dco. Ë`m_wio XoemVrc Am{U {dXoemVrc Am`mV Ho$ë`m OmUmè`m dñVwÀ`m qH$_Vrg_mZ Ho$ë`m qH$dm ̀ mo½` qH$_Vr àñVm{nV Pmë`m.

AW©emók _mÌ, AdnyOZmÀ`m à{V~YmË_H$ H¥$VrÀ`m ~m~VrV ZmIwe AmhoV. H$ma EH$sH$S>o~mOmamVrc _wë` ôXmMr H¥$Vr ì`mdgm{`H$ Ñï>rH$moZmVyZ nyU©nUo H$m`Xoera _mZcr OmVo.CXm : {d_mZ H§$nÝ`m {dÚmÏ`mªZm {VH$sQ>mV gyQ> XoVmV. d`mod¥ÜX ZmJ[aH$m§Zm Am{U àdmí`m§Zm hr Á`mXoemV AmR>dS>çm nwaVo amhVmV. Ë`mcm gyQ> {Xcr OmVo. AdnyOZmMr A{YH¥$V qH$dm \$m`Xoera ì`m»`mAW©emómÀ`m ì`m» ònmgyZ Xya OmVo. VgoM XoemVë`m Cn^moŠË`m§Zm A{YH$ qH$_V d naH$s` Cn^moŠË`mcmH$_r qH$_V naH$s` H§$nÝ`m AmH$maVmV ho {gÜX H$aUo gwÜXm H$R>rU Amho. A_o[aH$m d BVa Xoe AgmAmJ«h KaVmV H$s naH$s` CËnmXZ IMm©da AmYm[aV dñVwMr qH$_V Agmdr Aem àH$maÀ`m `mo½`qH$_Vr ì`mnmamda \$magm n[aUm_ H$aV Zmhr.

AW©emókmMm Ûoe qH$dm gmd©O{ZH$ ZH$mamË_H$ _wë`_mnZ qH$dm Ñ{ï>H$moZ Agcm Var 1970nmgyZ AdnyOZmÀ`m à_mUmV dmT>M hmoV Amho. AdnyOZm{damoYmÀ`m H$m`Úm{df`r dmB©Q> Ñ{ï>H$moZ AmhoqH$dm AdnyOZm_wio IamoIaM Am`mVr_wio dmT> hmoVo H$m ? ̀ mMo CÎma XmoÝhr Jmoï>rÀ`m ~m~VrV WmoS>o-WmoS>oAmho. åhUmdo cmJoc.

AdnyOZmV dmT> H$m hmoV Amho? H$maU Á`m Xoem§Zr Amnë`m ~mOmanoR>m _wº$ R>odë`m AmhoV.Ë`mMr n«JV Ag_mZ Amho. 1970 gmcm nmgyZ CXmarH$aU Am{U {e{WcrH$aUm_wio nyduÀ`m H$mirAml` àmá Pmcoë`m AZoH$ g§ñWm_Ü ò Am§Vaamï´>r` ñnYm© {Z_m©U Pmë`mV.CXm : Q>ocr\$moZ H§$nZr Amncr gmYZo ñdXoer H$maImZXmamH$Sy>Z {dH$V KoVrc A_o[aHo$Vrc - H§$nZr§̂J nmdë`m_wio d AZoH$ XoemVrc \$moZ H§$nZr_Ü ò Pmcoco ImgJrH$aU Ago _mÌ, àË òH$ {R>H$mUr

KS>coco Zmhr. nU OnmZ Am{U AZoH$ ̀ wamonr`Z Xoem_Ü ò OwZo {Z`_ AOyZhr nmico OmVmV. Q>ocr\$moZgmYZmMo CËnmXH$ ñdXoemV A{YH$ qH$_V KoVrc d A_o[aHo$Vrc Cn^moŠË`m§Zm H$_r qH$_VrZo XoVrc.

nañna AdnyOZ (AÝ`moÞ) :AdnyOZmMo ho ñnîQ>rH$aU Ago gwM{dVo H$s _wë` ôXm_wio Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV dmT> hmoVo.

g_Om XmoZ _ºo$Xmar g§ñWm AmhoV. EH$m ñdXooer CËnmXZ g§ñWm d Xwgar naH$s` CËnmXZ g§ñWm Amho.XmoÝhrhr gma»`mM dñVwMo CËnmXZ H$aVmV. Ago J¥{hV Yé H$r XmoKmMmhr {g_m§V IM© gmaImM Amho.VgoM g_Om XmoÝhr ~mOmamVrc dmhVwH$sMm IM© g_mZ Amho. åhUyZ Oa Ë`m§Zr gmaIrM qH$_V AmH$macrVa ì`mnma hmoUma Zmhr. ì`mnma hmoV Zgë`mZo àË òH$ CËnmXZ g§ñWoZo ApñVËd gnwï>mV ̀ oB©c.

Ooìhm darc n[apñWVrV AdnyOZmMm dmna Ho$cm OmB©c Voìhm ì`mnma CX`mg òB©c qH$dm{Z_m©U hmoB©c. àË òH$ CËnmXZ g§ñWm Xoer ~mOmamg_Ü ò _`m©{XV n«_mUmV dñVwMr {dH«$s H$aoc ñdV:À`m~mOmamVrc ApñVËdmV Agcoë`m qH$_Vrnojmhr H$_r qH$_Vrcm Xwgè`m ~mOmam§V dñVwMr {dH«$s Ho$crOmB©c Oa hr g§ñWm Xwgè`m ~mOmamV Amncm _mc Aën à_mUmV {dHy$ eH$cr Var gwÜXm `m g§ñWocmH$mhr à_mUmV Z\$m {_ioc Oa Ë`m g§ñWoMr qH$_V XoemVrc ~mOmamnojm H$_r Agcr Var H$maUApñVËdmV Agcoë`m Ë`mMm ZH$mamË_H$ n[aUm_ Xwgè`m CËnmXZ g§ñWoÀ`m {dH«$sda hmoB©c. ñdV:dan[aUm_ hmoV Zmhr d åhUyZ àË òH$ CËnmXZ g§ñWm BVa ~mOmamV dñVwMr {dH«$s H$_r qH$_Vrcm nU

{g_m§V IMm©nojm A{YH$ qH$_Vrcm Ho$cm OmB©c.XmoÝhr g§ñWm§Zr darc YmoaU Adc§~ë`mg ì`mnmamV dmT> hmoB©c. XmoKmMm qH$_VrV àmW{_H$

\$aH$ Zgoc VgoM dmhVwH$sMm IMm©Mm g_mdoe Agcm Var Am{U {deof åhUOo Ë`m XmoÝhr XoemV g_mZCËnmXZ Agco Var {Ûnjr` ì`mnmamV dmT> hmoB©c.CXm : A XoemVrc {g_|Q> CËnmXZ g§ñWm B XoemV Va dmhVwH$sÛmao {g_|Q>Mr {Z`m©V H$aV Agoc Va BXoe gwÜXm Ë`mM àH$mao {Z`m©V H$aoc. Aem àH$mao Á`m n[apñWVrV EH$mM dñVyMm ~m~VrV {Z_m©UhmoUmè`m {Ûnjr` ì`mnmamcmM AÝ`moÞ AdnyOZ åhUVmV.

AÝ`moÝ` AdnyOZ ho doJimM KQ>H$ (Strainger case) Amho. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV hr KQ>ZmXw{_©i Amho, Ago Amnë`mcm _mÝ` H$amdo cmJoc H$maU EH$mM doiog XmoÝhr ~mOycm ì`mnam§Mr {Z`m©VhmoVo. VWmnr AÝ`moÝ` AdnyOZm_wio hcŠ`m à{VÀ`m dñVwÀ`m ì`mnmamVhr dmT> hmoVo.

Aem àH$maMm ì`mnma gm_m{OH$ ÑîQ>çm ̀ mo½` Amho H$m? Ë`mMo CÎma Xw{dKmOZH$ Amho. AemàH$maÀ`m ì`mnmamV gmaImM (n`m©̀ ) dñVy {Z`m©V H$aUo. dm`m OmÊ`mgmaIoM Amho. H$maU dmhVwH$sMmIM© OmñV AgVmo na§Vw Vo gwÜXm cjmV KoVco nm{hOo H$s Aem àH$maÀ`m AÝ`moÞ AdnyOZmÀ`m dmT>r_wioewÜXm _ºo$Xmar Zï> hmoD$Z H$mhr n«_mUmV ñnYm© {Z_m©U hmoVo H$s, {Z_m©U Pmcocr ñnYm© dmhVwH$sVrcdm`m OmUmè`m àH$maMm ì`mnma XoemÀ`m AW©ì`dñWoVrc H$ë`mUmV A{ZpíMVVm {Z_m©U H$é eH$Vmo.

~mø {_Vì``Vm Am{U Am§Vaamï´>r` ì`mnma :~mø {_Vì``Vm qH$dm \$m`Xo ho Am§Va amḯ>r` ì`mnmamV A§VJ©V CËnmXZ g§ñWmgmaIrM _hËdmMr

ŷ{_H$m ~OmdVmV _mÌ Vo Ë`mÀ`m n[aUm_mÀ`m ~m~VrV H$mhr doiog AgVmV. {deofV: ~mø H$m`Úm_wioXoemMo ì`mnmar YmoaU AZno{jVnUo ~§X nmSy> eH$VmV qH$dm Ë`m§À`m_wio Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV Vrahr{Z_m©U hmoVmV.1) ~mø {_Vì``Vm Am{U ì`mnmamMr nÜXVr : External Economics and the Pottern

of Trade

~mø {_Vì``Vo_wio XoemVrc CÚmoJ Y§ÚmÀ`m CËnmXZmV _moR>çm à_mUmV dmT> hmoVo. Am{UXwgar Jmoï> åhUOo CËnmXZ IMm©V KQ> hmoVo. Ë`m_wio XoemV _moR>çm à_mUmV ñdñV dñVwMo CËnmXZ H$aVmòVo. Cƒ àH$maÀ`m ~mø \$m`Úm_wio Am{U ApñVËdmVrc nÜXVr_wio Inter Industry Trade Mr {Z{_©Vr

hmVoo Ë`mMr _wi gmYZo (Original sources) H$mhrhr Agcr VarOo Xoe {d{eï> CXmgrZmVrc CËnmXZmVH$moUË`mhr H$maUmgmR>r dmT> H$aVmV. Xwgam Xoe ñdñV dñVwMo CËnmXZ H$aV Agcm Var Vmo Xoe AemàH$maÀ`m YmoaUmMm Adc§~ H$aVmo.

2) ~mø AZwHw$cVoMo ~MVtMo ì`mnma Am{U H$ë`mUmMo darc n[aUm_ :Trade & Welfare with External Economics

VwcZmË_H$ cm^mda AmYm[aV qH$dm AW©ì`dñWoÀ`m \$m`Úm VmoQ>çmda AmYm[aV ì`mnma`m§À`m nojm ~mø \$m`Úmda AmYm[aV ì`mnmamMm n[aUm_ amï´>r` H$ë`mUmda XmoÝhr ~mOyZr (Mm§Jcm-dmB©Q>) hmoV AgVmo. ~mø \$m`ÚmMr OmUrd R>odyZ {d{eï> CËnmXZmda cj H|$ÐrV Ho$co Va OmJ{VH$AW©ì`dñWocm Ë`mMm \$m`Xm hmoD$ eH$Vmo. Xwgè`m ~mOyZo {dMma Ho$ë`mg EImXm Xoe ~mø AZwHw$cVoÀ`mAZwg§YmZ _mcmMo Mm§Jco CËnmXZ H$é eHo$c `m§Mr emídVr XoVm òV Zmhr. Oa ~mø AZwHw$cVodaAmYm[aV Ë`m XoemMm ì`mnma Agoc Va ì`mnma Z Ho$ë`m_wio hmoUmè`m n[apñWVrnojmhr dmB©Q> n[apñWVrhmoB©c.

CXm :- EImÚm XoemMr A{YH$ dmB©Q> n[apñWVr H$er hmoB©c ho nwT>rc AmH¥$VrÀ`m gmhmæ`mZo ñnï> H$aVmòB©c.

AmH¥$Vr :-

Oa ~mø AZwHw$cVoda AmYm[aV ì`mnma Agoc Va Ë`mMm dmna Z hmoVmZm hmoUmè`m n[apñWVrnojmhrdmB©Q> n[apñWVr hmoB©c. ̀ m CXm: Thailand, Swiss H$Sy>Z KS>çmimMr Am`mV H$aVo Swiss Xoem§H$Sy>ZOmJ{VH$ ~mOmamV P1 qH$_Vrcm KS>çmimMm nwadR>m Ho$cm OmVmo. hr qH$_V Thailand À`m CËnmXZg§ñWoÀ`m Co (gwédmVrÀ`m) IMm©nojmhr H$_r Amho. VWmnr Oa Thailand Zo KS>çmimMm ì`mnmaM ~§XHo$cm Va Xoer ~mOmamV P

1 qH$_Vrnojmhr H$_r åhUOo P

2 qH$_Vrcm {dH«$s Ho$cr OmB©c.

`m CXmhaUmV AmnU Aer H$ënZm H$é H$s Thailand d Swiss XmoKohr Xoe KS>çmimMo ñdñVCËnmXZ H$ê$ eH$Vo _mÌ, Swiss Zo AJmoXaM ~mOmanoR>oda H$ãOm {_i{dcm Amho.

D. Wortld hm dH«$ OmJ{VH$ ~mOmamMr _mJUr XmI{dVmo. Swiss H$Sy>Z OodT>o CËnmXZ E q~XyVHo$co OmVo Thailand Mr KS>çmimMr _mJUr D Thailand dH«$mZo XmI{dcocm Amho. g_Om ì`mnmaM PmcmZmhr Va Thailand Mm g_Vmoc E

1 q~XyV hmoB©c H$maU Ë`mMm gamgar IM© dH«$ hm - À`m qH$_Vrnojmhr

H$_r qH$_V XmI{dVmo. -`m n[apñWVrV Oa ì`mnmaM Pmcm Zmhr Va Wm`c±ÝS> Am`mVrnojmhr ñdV:À`m XoemV H$_r

qH$_VrV CËnmXZ H$é eH$Vo. `mdê$Z ho {gÜX hmoVo. H$s ì`mnma ZgVmZmhr hmoUmè`m n[apñWVrnojmì`mnmam_wio A{YH$ dmB©Q> n[apñWVr {Z_m©U hmoVo.

Aem àH$mao Wm`c±ÝS>Mo Ago C{Ôï> Agoc H$s naH$s` ñnY}nmgyZ ñdXoemVrc CÚmoJmMo g§ajUH$amdo Wm`c±ÝS> _w»`V: g§ajUmMm {dMma H$aV AgVmo. na§Vw àË òjmVrc n[apñWVr _mÌ doJir AgyeH$Vo.

~mø AZwHw$cVo_wio ì`mnmamMm {deofrH$aUmdahr à{VHy$c n[aUm_ gwÜXm hmoVmo. na§Vw Varhrì`mnmamda cj H|${ÐV Ho$co Va OmJ{VH$ AW©ì`dñWocm \$m`Xo {_iy eH$VmV. goc, \$m°{gñH$m°Vrc{gcrH$m°Z ìhocr Q>m°ñQ>mo ̀ oWo amhrcr AgVr Va H°$ZS>mcm OmñV cm^ {_imcm AgVm qH$dm c§S>Z_Yrcdm°cñQ´>rQ> {dÎmr` {Oëhm Va O_©ZrVrc \«±$H$ \$Q>©_Ü ò Zocm AgVm Va O_©Zmcm A{YH$ \$m`Xm {_imcmAgVmo. g§nyU© OJmMm {dMma Ho$ë`mg Vo OJ A{YH$ H$m ©̀j_ qH$dm g_¥ÜX Agoc H$maU Am§Vaamï´>r`ì`mnmam_wio gd© Xoe {d{dY CÚmoJm_Ü ò {deofrH$aU H$ê$Z ~mø AZwHw$cVoMo VwcZmË_H$ \$m`Xo {_i{dVo.

3) doJmZo dmT>Umao \$m`Xo (dmT>Vo \$c) ~mø \$m`Xo : Dynamic Increasing

Returns

kmZmÀ`m àmárnmgyZ H$mhr _hËdmMo ~mø \$m`Xo CX`mg òVmV. {Oëhm EH$ CËnmXZ g§ñWmË`m§À`m CËnmXZ V§ÌmV AZŵ dm_wio gwYmaUm H$aVo Voìhm Va CËnmXZ g§ñWm {VMo AZwH$aU H$ê$Z Ë`mkmZmÀ`m \$m`Xm KoVmV. Aem kmZm_wio Aer n[apñWVr {Z_m©U hmoVo H$s, Á`m CÚmoJmÀ`m CËnmXZmMmIM© CËnmXZ g§ñWoà_mUoM H$_r hmoVmo.

AmnU Ago cjmV KoVco nm{hOo H$s, CÚmoJmMm IM© hm gÜ`m pñWVrVrc CËnmXZmda Adc§~yZAgVmo, VgmM kmZmÀ`m àmárnmgyZ {_iUmè`m ~mø \$m`Úmda H$mhr à_mUmV Adc§~yZ AgVmo. CÚmoJmMmIM© ~mø H$m`Úmnojm doJim AgVmo, Vmo IM© CÚmoJmMm AZŵ dmda Adc§~yZ AgVmo Am{U Ë`mÛmaoCÚmoJmÀ`m EHy$U CËnmXZmMo _moO_mn H$aVm ̀ oVo.CXm : 1 Q>ZñQ>rc V`ma H$aÊ`mgmR>r cmJUmam IM© hm Ë`m XoemVrc CÚmoJmZo V`ma Hoo$coë`m EHy$UñQ>rcÀ`m CËnmXZmda Adc§~yZ AgVmo Aem àH$mao EHy$U CËnmXZ Am{U EH$m ZJm_Yrc g§~§Y hmLearning Curee ({eH$mD$ dH«$) Ûmao ñnï> H$aVm `oVmo. hm Learning Curee AmH¥$VrÀ`mgmhmæ`mZo ñnï> H$aVm ̀ oB©c. AZŵ dm_wio (V§ÌkmZm_wio) Omo \$m`Xm {_iVmo.

Ë`mMm n[aUm_ CËnmXZ IMm©da hmoVmo. åhUyZ Vmo dH«$ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o Imcr òUmam{Z_m©U hmoVmo. `m_wio Mmcy CËnmXZ IMm©À`m Xamnojmhr EHy$U CËnmXZmMm IM© H$_r hmoVmo. `mcmMDynamic Inorcasing Returns Ago åhUVmV. na§Vw H$mhr doiog gd© gm_mÝ` ~mø \$m`Úmà_mUoMAgo Dynamic Inorcasing Returns CÚmoJmÀ`m gwédmVrcm {_iUmè`m \$m`Úm à_mUoM Lock

hmoD$ eH$VmV.AmH¥$Vr :

AmH¥$Vr - hm dH«$ - dH«$ Amho. hm dH«$ gd©àW_ CÚmoJmMr gwê$dmV H$aUmam XoemMm Amho. -hm dH«$ Xwgè`m XoemVrc CËnmXZ KQ>H$mMm KQ>Vm IM© XmI{dVmo. Xwgè`m XoemV _§OwarMm Xa n{hë`mXoemÀ`m CËnmXZmMr gwê$dmV _moR>çm à_mUmV Amho. _mÌ, Xwgè`m XoemMm H$_r qH$_Vr_wio Ë`m XoemcmOmJ{VH$ ~mOmamV àdoe H$ê$ XoV Zmhr.CXm : n{hë`m XoemMo EHy$U CËnmXZ EdT>o Amho. Ë`mMm gamar (Xa ZJmMm) IM© C1 Amho, Voìhm XwgamXoe CËnmXZ H$aV Zmhr. åhUOo Xwgè`m XoemÀ`m CËnmXZmer gwédmV C IMm©Zo hmoVo hr C1 nojmhrOmñV Amho. H$maU C1 IM© AgUmam Xoe àñVm{nV Xoe Amho.

~mø \$m`Úmà_mUoM doJdmZ ~mø \$m`ÚmMo gwÜXm g§ajUdmXmMo g_W©Z Ho$co OmVo. g_OmEImÚm Xoemcm {Z`m©VrgmR>r H$_r IMm©V CËnmXZ H$amd`mMo Agoc (Oar Ë`m Xoemcm CËnmXZmMmAZŵ d Zgcm Var) na§Vw gÜ`m pñWVrVrc CËnmXZmÀ`m AZŵ dmVrc C{Udm_wio Vmo Xoe ñnYm©Ë_H$CËnmXZ {Z_m©U H$é eH$V Zmhr. naH$s` XoemVrc CÚmoJmÀ`m ñnY}nmgyZ g§ajU XoD$Z qH$dm AZwXmZo XoD$ZAgm Xoe {XK©H$mcrZ H$ë`mUmV dmT> H$ê$Z KoVmo. Omon ª̀V Vmo ñdV:À`m nm`mda C^m amhÿ eH$V Zmhr.Vmon ª̀V Ë`mcm Ago g§ajU Úmdo cmJVo. AZŵ dmMm \$m`Xm {_idyZ XoÊ`mgmR>r CÚmoJm§Zm {Xco OmUmamoVmËnwaVo g§ajU ̀ mcmM ~mø CÚmoJ g§ajU {df`rMm dmX Ago åhUVmV. Am{W©H$ {dH$mgmVrc ì`mnmè`mÀ`mYmoaUm~m~V ~mø CÚmoJ g§ajUmZo dmX{ddmXmÀ`m ~m~VrV _hËdmMr ̂ y{_H$m ~Omdcr Amho.

AmVm n ª̀VÀ`m {dícofUmdê$Z Learning Vurve Ago XmI{dVmo. H$s CÚmoJmMm Xa ZJmMm IM©H$_r Amho. Am{U Ë`m CÚmoJmMo EHy$U CËnmXZ OmñV Amho. `m{edm` Ë`m CÚmoJmcm ì`mnH$ AZŵ dggwÜXm Amho. Ago AgVo Var gwÜXm AZŵ d Zgcoë`m XoemMm Xa ZJmMm IM© n{hë`m Xoemnojm H$_rAmho. åhUyZM ZdrZ XoemMm Learning Curve hm ImcÀ`m ~mOyZo {Z_m©U hmoVmo.

KQ>H$mMr Am§Vaamḯ>r` hmcMmc : International Factor Movment

dñVyÀ`m Am§Vaamḯ>r` ì`mnmamV Or VËdo dmnacr OmVmV. VemM àH$maMr VËdo CËnmXZ KQ>H$mÀ`mhmcMmcrÀ`m ~m~VrV AgVmV. ì`mnma Am{U CËnmXZ KQ>H$mÀ`m J{V{ecVoV _wc ŷV Am{W©H$ g_mZVmAgcr Var Ë`mÀ`mV amOH$s` ÑîQ>çm H$mhr _hËdmÀ`m \$aH$ AmT>iVmV. l_{dnwcVm AgUmam XoeEH$m {d{eï> n[apñWVrV ^m§S>dc àH${f©V dñVyMr Am`mV H$aVmo. VgoM `m Xoemcm Xwgè`m XoemVyZ

^m§S>dcmMr hr Am`mV H$amdr cmJVo. ^m§S>dcmMr {dnwcVm AgUmam Xoe l_àH${f©V dñVwMr Am`mVH$aVmo qH$dm ñWcm§VarV l{_H$mH$Sy>Z CËnmXZ H$ê$Z KoVmo. Á`m CËnmXZ g§ñWmMo AmH$ma_mZ chmZ Amho.Aem chmZ g§ñWm§Zm Oa EImXm chmZgm Xoe _XV H$ê$ eH$V Zmhr. Voìhm Vmo Xoe Am`mV H$aVmo Am{UË`m XoemMm naH$s` CËnmXZ g§ñWmZH$Sy>Z gdcVr {_iVmV d CËnmXZ H$aVm òVo. `m~m~VrV n`m©̀ rYmoaUo ̀ m§À`m ewÜX Am{W©H$ YmoaUmÀ`m ~m~VrV nwU©nUo g_mZ AgVmV. _mÌ, amOH$s` pñdH$maÊ`mÀ`m~m~VrV _wc ŷVnUo doJio AgVmV.

gImoc {dMma Ho$cm AgVm Am§VaamîQ́>r` ì`mnmam_wio {Z_m©U hmoUmè`m AS>MUrnojmhr Am§Vaamḯ>r`KQ>H$mÀ`m hmcMmcr_wio Am{YH$ amOH$s` AS>MUr {Z_m©U hmoVmV. KQ>H$mÀ`m `m hmcMmcr dñVwÀ`mì`mnmamcm à{Vq~~ KmcVmV Ago à{V~§Y g§nyU© OJmV AmT>iVmV 1980 À`m XeH$mn ª̀V \«$mÝggma»`m AZoH$ ẁamonr` Xoem§Zr ^m§S>dcmÀ`m hmcMmctda Vm~m {_i{dcm hmoVm. dmñV{dH$V: Ë`mMmeoOmarc amï´>o nyU©nUo dñVyMm dmna H$arV hmoVo. ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§H$Sy>Z Ho$ë`m OmUmè`m Jw§VdUwH$sH$S>oemgH$VoZo nm{hco Joco Am{U g§nyU© OJmcm Ë`mÀ`mda H$S>H$ {Z §̀ÌU cmJcr Jocr.

`m§Mm n[aUm_ Agm Pmcm H$s, àË`jmV dñVwÀ`m ì`mnmamnojm KQ>H$mÀ`m hmcMmctZm H$_r_hËd àmá Pmco Amho.

1) l{_H$mMr Am§Vaamï´>r` J{V{ecVm : Internationl Labor Mobitity

AmYw{ZH$ H$mimV l{_H$mÀ`m _moR>çm à_mUmda àdmhmV ~§YZo cmXcr OmVmV. àË òH$ XoemH$Sy>ZAem àH$mao ~§YZo cmXcr OmVmV. ̂ m§S>dcmÀ`m àdmhnojm l{_H$mMm n«dmh H$_r à_mUmV {XgyZ ̀ oVmo.Aone good model without factor Mobibity

KQ>H$mMr J{V{ecVm g_OyZ KoVmZm Am{W©H$ ÑîQ>çm EH$ê$nVm Zgcoë`m OJmÀ`m ghmæ`mZoAm§Vaamï´>r` ì`mnmamMo {dícofU H$aVm òVo. A§Va amï´>r` {d{Z_`mcm nadmZJr {Xcr AgVm H$m` KSy>eH$Vo. ̀ mMo n[aUm_ Amnë`mcm H$aVm ̀ oVo.CXm : g_Om XmoZ Xoe AmhoV ñdXoe Am{U naXoe ̀ m§À`mH$S>o CËnmXZmgmR>r ̂ y{_ Am{U l{_H$ Ago XmoZKQ>H$ AmhoV. ̀ m XmoZ XoemV EH$mM dñVwMo CËnmXZ hmoVo Ë`m_wio ̀ m n[apñWVrV gd©gm_mÝ`nUo ì`mnmamcmdmd Zmhr. Ë`mÀ`mV H$moUË`mhr àH$maÀ`m dñVwMm {d{Z_` hmoD$ eH$V Zmhr. ̀ m XmoÝhr AW©ì`dñWm_Ü òEH$ê$nVm {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r l{_H$ qH$dm ŷ_rMr J{V{ecVm `m EH$_od _mJm©Mm Adc§~ H$amdmcmJVmo. ̂ y_r J{V{ec hmoD$ eH$V Zmhr. åhUyZ \$º$ l{_H$mÀ`m J{V{ecVo_wioM EH$ê$nVm {Z_m©U hmoD$eH$Vo. CËnmXZmMr nmVir R>a{dÊ`mMm KQ>H$mMo {dícofU H$aVm ̀ oVo.AmH¥$Vr :

T = ̂ y_r Am{U L= l{_H$ XmI{dcocm AmhoV. ho XmoZM KQ>H$ AmhoV. (Sources) BVaKQ>H$ pñWa AgyZ àË òH$ XoemMo CËnmXZ ho CËnmXZ KQ>H$mÀ`m CncãYVoda Adc§~yZ AgVo. CËnmXZmMoKQ>H$ Am{U CËnmXZ ̀ m§À`mVrc \$cZrM g§~§Y AmH¥$VrV Q(T.L) ̀ m dH«$mZo XmI{dcm Amho.

BVa KQ>H$ pñWa R>odyZ \$º$ EH$m KQ>H$mMm ghmæ`mZo hmoUmao CËnmXZ ho Amnë`mcm CËnmXZ\$cZmÀ`m ghmæ`mZo XmI{dVm òVo. doJdoJù`m àH$maÀ`m l{_H$mcm amoOJma CncãY H$ê$Z {XcmAgVm Ë`m XoemVrc CËnmXZmV gwÜXm {d{dYVm {Z_m©U hmoVo.

AmH¥$VrV EH$m CËnmXZ KQ>H$mV dmT> Ho$cr AgVmo CËnmXZmV Vr dmT>hmoV AgVo. {VcmM {g_m§VCËnXº$m åhQ>co OmVo. hr {g_m§V CËnmXH$Vm dmT>V OmUmar Agë`mZo hm dH«$ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>odaÀ`m {XeoZo OmUmam Amho. ̂ y_rÀ`m à_mUmV dmT> Pmcr AgVm l{_H$mÀ`m {g_m§V CËnmXZmV KQ> hmoV

AgVo. ̂ y_rÀ`m à_mUmnojm l{_H$mÀ`m à_mUmV dmT> Ho$cr OmV Agoc Va Ë`mcm l_àH${f©V V§ÌkmZAgo åhQ>co OmVo. na§Vy ̂ y_r EodOr l{_H$mÀ`m n`m©̀ åhUyZ dmna H$aUo H$R>rU AgVo.

l{_H$m§À`m g§»`m OgOer dmT>V OmVo. VgVer Ë`mMr {g_m§V CËnmXH$Vm KQ>V OmVo. d Ë`m§Zm{_iUmam I§S> hr H$_r hmoVmo. VgoM l{_H$m§Zm dmñVd ñdê$nmV {_iUmar _Owar hr àË òH$ l{_H$mÀ`m{g_m§V CËnmXºo$ EdT>r AgVo. ho Imcrc AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo XmI{dVm ̀ oVo.AmH¥$Vr :

g_Om ñdXoemV Am{U àXoemV gmaIoM V§ÌkmZ Amho. na§Vw l{_H$ Am{U ̂ y_rMo à_mU doJdoJioAmho. ñdXoemV l{_H$mMo à_mU OmñV Amho. åhUyZ naXoemnojm XoemVrc l{_H$mcm H$_r à_mUmV_mo~Xcm {Xcm OmVmo. na§Vw naXoemnojm ŷ_rcm {_iUmam _mo~Xcm OmñV AgVmo. `mdê$Z CËnmXZKQ>H$mÀ`m J{V{ecVocm MmcZm {_iVo. ñdXoemVrc l{_H$ naXoemV ñWcm§V[aV hmoVmV Am{U naXoemVJococo O_rZXma gwÜXm ñdXoemV naV òVrc na§Vw ho AeŠ` Amho. g_Om l{_H$mMo naXoemV ñWcm§VaPmco Va H$m` KSy> eH$Vo.

l{_H$mMr Am§Vaamï´>r` J{V{ecVm :g_Om AmnU Ago J¥{hV _mZw H$s XmoÝhr XoemV l{_H$mMo ñWcm§Va hmoVo. AmnU l{_H$ naXoemV

_OwarV dmT> hmoVo Am{U naXoemVrc l_g§»`m dmT>ë`m_wio dmñVd _OwarV KQ> hmoB©c Oa l{_H$m§À`mhmcMmcr qH$dm J{V{ecVoV H$moUVrM AS>MUr {Z_m©U Pmë`m ZmhrV. Va XmoÝhr XoemVrc {g_m§VCËnmXº$m g_mO hmoB©c Vr Imcrc AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo XmI{dVm ̀ oB©c.AmH¥$Vr : Migetion of Labour from Home to Foreign

Total Supply of Labour

AmH¥$Vr l{_H$mÀ`m Am§Vaamï´>r` J{V{ecVoMr H$aUo d n[aUm_ XmI{dcoco Amho. A AjmdaOmJ{VH$ l{_H$mMr g§»`m XmI{dcocr Amho. COdrH$S>o ñdXoemVrc Am{U COì`m ~mOyÀ`m àXoemVrcl{_H$ XmI{dcoco AmhoV. Y Ajmda S>mì`m ~mOycm l{_H$mMr {g_m§V CËnmXH$Vm XmI{dcocr Amho.Am{U B COì`m ~mOycm {dXoemVrc l{_H$mMr {g_m§V CËnmXH$Vm XmI{dcocr Amho. g_Om ñdXoemVrcl{_H$mMr gwê$dmVrcm g§»`m L1 n ª̀V Amho d Lp n ª̀V Amho. ñdXoemVrc l{_H$mMo doVZ C ZoXmI{dcoco Amho d naXoemVrc l{_H$mMo doVZ B Zo XmI{dco Amho. ñdXoemVrc doVZ naXoemnojm H$_rAmho Oa EImXm Xoe l{_H$mcm A{YH$ dmñVd doVZ XoV Agoc Va Vo l{_H$ Ë`m XoemV ñWcm§VarVhmoVmV Am{U Omon ª̀V XmoÝhr XoemVrc dmñVd doVZmV g_mZVm {Z_m©U hmoV Zmhr. Vmon ª̀V Vo naXoemVyZñdXoemV òUma ZmhrV. OmJ{VH$ l{_H$mMr {d^mJUr hr ñdXoemV QL

2 Am{U L

2Q naXoemV n`ªV

Agoc.OmJ{VH$ l{_H$mMr nyd©{d^mJUr Aä`mgVmZm Imcrc VrZ _wÔo cjmV KoVco nm{hOo.

1) Ë`mÀ`m_wio dmñVd doVZmV EH$ê$nVm {Z_m©U hmoVo. ñdXoemV doVZXa dmT>VmV. _mÌ, naXoemVKQ>VmV.2) OJmÀ`m CËnmXZmV dmT> hmoVo. naH$s` {g_m§V CËnmXZmV hmoUmar dmT> L

1 nmgyZ L

2 n`ªV Amho.

ñdXoemVrc CËnmXZmV KQ> homVo. AmH¥$VrVrc aoIm§H$sV {ÌH$moUr ̂ mJ ho XmI{dVmo H$s àaXoemcm hmoUmam\$m`Xm ñdXoemcm hmoUmè`m VrÀ`mnojm OmñV Amho.3) darc \$m`Úm ì`{V[aº$ H$mhr cmoH$m§Zdan[aUm_ hmoB©c Oo cmoH$ ñdaoXemVM l_ H$aV AgVrcË`mcm A{YH$ dmñVd doVZ {_ioc. _mÌ, Oo naXoemV H$m_mcm AgVrc Ë`m§Zm H$_r doVZ {_iocl{_H$m§À`m A{YH$ nwadR>çm_wio naH$s` O_rZXmamMm \$m`Xm hmoB©c _mÌ, ñdXoemVrc ^m§S>dcXmamMr

pñWVr dmB©Q> hmoB©c.

Am§Vaamï´>r` H$O© XoUo Am{U KoUo : International Borrowing & Lending

^m§S>dcmÀ`m Am§Vamï´>r` hmcMmcr ho Am{W©H$ ̂ yàXoemMo _hËdmMo d¡{eîQ>ço Amho. l{_H$mÀ`mñWcm§VaUmÀ`m {dícofUm gmaIoM ^m§S>dcmÀ`m hmcMmctMo _hËd Amho. na§Vw Ë`mV H$mhr _hËdmMoKQ>H$ AmhoV. Ooìhm AmnU Am§Vamï´>r` l{_H$mÀ`m ñWcm§VamMm {dMma H$aVmo. Ago ñnï> hmoVo H$s l{_H$ho emar[aH$ ÑîQ>çm EH$m XoemVyZ Xwgè`m XoemV ñWcm§Va H$aVmV. na§Vw Am§Vaamḯ>r` ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmcrBVŠ`m ghO hmoV Zmhr. AmnU Ooìhm A_o[aHo$Vrc ̂ m§S>dcmÀ`m àdmh Maxico hmoVmo. Agm {dMmaVa `mMm AW© Agm hmoV Zmhr. H$s A_o[aHo$Vrc V§ÌkmZ ho AJXrM ZdrZ Ago VgoM ho Oc_mJm©ÛmaoX{jUoV nmR>{dco nm{hOoV. Ë`mEodOr AmnU Am{W©H$ ì`dhmamMm {dMma H$aVmo. A_o[aHo$Vrc EImXr~±H$ Maxico Vrc CËnmXZ g§ñWocm H$O© XoVo qH$dm A_o[aHo$Vrc a{hdmgr Maxico Mo eoAg© IaoXrH$aVmV. qH$dm A_o[aHo$Vrc g§ñWm Maxico Mo AZwXmZ {_idyZ Jw§VdUyH$ H$aVmV. gwadmVrcm Maxico

Mo AZwXmZ {_idyZ Jw§VdUyH$ H$aVmV. gwédmVrcm n{hë`m ì`dhmamMm {dMma Ho$cm Va Á`mÀ`mVA_o[aHo$Vrc a{hdmgr Maxico Vrc a{hdmñ`m§Zm H$O© XoVmV. åhUOoM A_o[aHo$Vrc a{hdmgr Maxico

ZmJ[aH$m§Z Agm A{YH$ma XoVmV H$s, Vo Ë`mÀ`m CËnÞmnojm OmñV IM© H$ê$ eH$VmV. Am{U Ë`m_mo~Xë`mV Ë`m§Zr KoVcoë`m H$Om©Mr naV\o$S> H$aÊ`mMo dMZ KoVmV ho cjmV KoUo _hËdmMo Amho H$s{dÎmr` ì`dhma ho \$º$ H$mJXmonÌrV ApñVËdmV Zmhr Va Ë`mMo dmñVd n[aUm_ {XgVmV. `m_wioAm§Vaamï´>r` XodmU-KodmU hr EH$ àH$maÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmaM Amho. Ago Amnë`mcm åhUVm ̀ oB©c.ì`mnma åhUOo dñVyÀ`m _mo~Xë`mV dñVy Zìho. Va AmO dñVwMr {Z`m©V H$ê$Z ̂ {dî`mV dñVyMr Am`mVH$aVm ̀ oB©c. ì`mnmamÀ`m ̀ m àH$mamcm Inter Tamporal Trade åhUVmV.

3) g_m`mV§J©V CËnmXZ eŠ`Vm ì`mnma : Inter Temporal Production

Possibitils & Trade

Oa Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcmÀ`m hmcMmcr Pmë`m ZmhrV Va n«Ë òH$ AW©ì`dñWoMm ì`mnma ~§XhmoB©c Am{U àË òH$ AW©ì`dñWocm gÜ`mMm Cn^moJ Am{U ^{dî`mVrc Cn^moJmÀ`m g_ñ òcm Vmo§S>Úmdo cmJoc. åhUOoM AW©ì`dñWoV hmoUmè`m CËnmXZmMm Cn^moJ KoUo eŠ` hmoUma Zmhr. V§ÌkmZB_maVr qH$dm BVa CËnmXH$ H$mhr CËnmXZmMr Jw§VdUyH$ ^m§S>dcÀ`m ñdê$nmV H$aVmV. Oa EImÚmAW©ì`dñWoZo dV©_mZH$mimV A{YH$ Jw§VdUyH$ Ho$cr Va Ë`m AW©ì`dñWocm Ë`mMm Cn^moJ ^{dî`mVA{YH$ à_mUmV KoUo eŠ` hmoB©c. na§Vw Oa Ë`m AW©ì`dñWoV gmYZgm_wJ«r H$_r à_mUmV Agoc VaOmñV Cn^moJm_wio A{YH$ Jw§VdUwH$s_wio Vr gmYZgm_wJ«r Zï> hmoB©c Aem àH$mao dV©_mZ Am{U ̂ {dî`mVrcì`mnma ~§X hmoB©c.

AmnU Aer H$ënZm H$ê$ H$s EImÚm AW© ì`dñWoZo Oa EH$mM àH$maÀ`m dñVw CËnm{XV Ho$ë`mVa Ë`m \$º$ dV©_mZ Am{U ̂ {dî` Aem XmoZ H$mcmdYrgmR>r ApñVËdmV amhVrc Cn^moJ KoVë`mOmUmè`mdñVyMm gÜ`mMm Am{U ^{dî`mVrc CËnmXZmMm ì`mnma ~§X hmoB©c ho Imcrc AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZoXmI{dVm ̀ oB©c.(EImXm Xoe dV©_mZH$mimVrc Cn^moJmMm ^{dî`H$mcrZ Cn^moJmgmR>r ì`mnma H$aVm Ë`mMà_mUo VmoXoe Xwgè`m dñVwMo H$_r CËnmXZ H$éZ dñVyMo OmñV CËnmXZ H$aVmo.)

Inter Temparel CËnmXZ eŠ`Vm hm {d{dY Xoem_Ü ò {^Þ Agoc. H$mhr XoemÀ`mCËnmXZ eŠ`Vm dH«$ `m dV©_mZ CËnmXZmdaM Va H$mhrÀ`m ^{dî`mVrc CËnmXZmda H|$ÐrV Pmcoë`m

AgVrc AmnU Ago cjmV KoVco nm{hOo H$s, EH$m jUmV dmñVd \$aH$ `m§À`mer {_iVo-OwiVohmoVmV. g_Om Ago J¥{hV Yê$ H$s ñdXoe Am{U {dXoe ̀ m§À`mV Inter Tamporel CËnmXZ eŠ`VoÀ`m~m~VrV \$aH$ Amho. ñdXoemVrc CËnmXZ eŠ`Vm ̀ m dV©_mZH$mcrZ Cn^moJmer Va {dXoemVrc CËnmXZeŠ`Vm ^{dî`mer H|$ÐrV Pmcoë`m Amho.

`m gmaIonUm Analogy qH$dm ̀ wº$sdmX hmoD$Z Amnë`mcm ho ñnï> H$aVm ̀ oVo H$s, Amnë`mH$m` Anojm AmhoV. Am§Vaamï´>r` XodmU-KodmUrÀ`m AZwn[apñWVrV AmnU Aer Anojm H$é H$s^{dî`H$mcrZ Cn^moJmMr gmnoj qH$_V hr {dXoemnojm ñdXoemV OmñV AgVo. ̀ m_wio Oa ì`mnma AmnUnyU©nUo _wº$ Ho$cm Va ñdXoemZo dV©_mZH$mcrZ Cn^moJmMr {Z`m©V ^{dî`H$mimVrc Cn^moJmMr Am`mVHo$cr nm{hOo.

ho H$mhr à_mUmV Jw§VmJwVm§Mo dmT>Vo. ̂ {dî`H$mcrZ Cn^moJmMr gmnoj qH$_V H$m` Agoc Am{UEImXm Xoe A{YH$ doi ì`mnma H$ê$ eH$Vmo H$m?

Inter Temporal Comparative Advanage

AmnU Ago J¥{hV Yaco Amho H$s, ñdXoemVrc Intertemporal CËnmXZ eŠ`Vm `mdV©_mZH$mcrZ CËnmXZmH$S>o H|$ÐrV Pmcoë`m AmhoV. na§Vw ̀ mMmM AW© H$m`?Intertemporal VwcZmË_H$\$m`ÚmMo _mJ© ho gd© gm_mÝ` ì`mnmamcm MmcZm XoUmè`m _mJm©nojm doJio AgVmV. EImÚm XoemZm^{dî`H$mcrZ dñVwÀ`m Cn^moJmÀ`m VwcZmË_H$ \$m`Xo {_iV AgVrc Va Ë`m XoemVrc Am§Vaamï´>r`XodmU-KodmUrÀ`m AZwnpñWVrVhr ̂ {dî`H$mcrZ Cn^moJmMr gmnoj qH$_V H$_r Agoc åhUOo dmñVdì`mOXa A{YH$ Agoc ̀ m dmñVd Cƒ ì`mOXam_wio Jw§VdUwH$sda A{YH$ ̀ m dmñVd Cƒ ì`mOXam_wioJw§VdUwH$sda A{YH$ _mo~Xcm {_iVmo. åhUOo A{YH$ \$m`Úm_wio dV©_mZH$mcrZ Cn^mo½` dñVyMm CËnmXZmV~Xc hmoD$Z ^m§S>dcr dñVyMo CËnmXZ Ho$co OmVo. VgoM ~m§YH$m_mgma»`m KQ>H$m_wio AW©ì`dñWoÀ`m^{dî`H$mcrZ CËnmXZmÀ`m j_VoV dmT> hmoVo. åhUyZ Ago H$mhr Xoe AgVrc H$s Oo Am§Vaamï´>r`~mOmamVyZ H$O© KoVrc Ë`m§Zm gÜ`mMm CËnmXZmÀ`m j_Vonojm A{YH$ à_mUmV Jw§VdUwH$sMr g§Yr {_iocOo Xoe H$O© XoVrc Ë`m§Zm Aem ñdXoemVrc g§Yr àmá hmoUma Zmhr.

àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ ~hþamï´>r` H§$nÝ`m : Direct Foreigh Inoestment &

Multinational Firms

Am§Vaamḯ>r XodmU-KodmU hm EH$ gd©gmYmaU ì`dhma Amho. H$s Á`mÀ`mV F$UH$mo \$º$ Amnë`mna\o$S>rMr _mJUr H$aVmo. Am§Vaamḯ>r` ̂ m§S>dmÀ`m hmcMmcmMm _hËdmMm ̂ mJ doJù`m (Xwgè`m) ñdê$nmVAgVmo. Vmo åhUOo àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ åhUOo Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcmMmàdmh H$s Á`mV EH$m XoemVrc CËnmXZ g§ñWm Xwgè`m XoemV AZwXmZ {Z_m©U H$aVo qH$dm dmT>{dVo. àË`jnaH$s` Jw§VdUwH$sMo Ago doJio d¡{eîQ>ço Amho. Á`mÀ`mV \$º$ gmYZ-gm_J«rÀ`m ~XcmMmM g_mdoehmoV Zmhr. Va {Z §̀ÌUmÀ`m cm^mMmhr (Acauisition of Contro) g_mdoe hmoVmo. åhUOoM `mAZwXmZm_wio (Paren) H§$nZrda Am{W©H$ ~§YZ amhV Zmhr. hm EH$ g_mZ g§KQ>rV aMZoMmM EH$ ̂ mJAmho. ~hþamï´>r` H§$nÝ`m `m Zoh_r Am§Vaamï´>r` XodmU-KodmUrgmR>r EH$ àH$mmaMo gmYZ R>aVmV. `m_wioH§$nÝ`m Amnco eodQ>À`m naV\o$S>rMm AnojoZoM Ë`m§Mo naH$s` AZwXmZ ^m§S>dcmgh nwa{dVmV ~hþamï´>r`H§$nÝ`m H$mhr n«_mUmV Amnco n¡gm Subsidiary Jm¡U Xwæ`_ _VXmZ gmaIm AgUmam A§J ŵV H§$nZrghmæ`H$ dñVy naH$s` AZwXmZmg nwa{dVmV Am§Vaamï´>r` H$O© XoUo hm àË`j naH$s` Jw§VdUwH$sMm n`m©̀_mJ© Amho. Amnë`mcm Agm àíZ {Z_m©U hmoVmo H$s, àË`j Jw§VdUwH$ hr BVa {ZYrÀ`m ~XcmMm

_mJm©nojm H$m ng§V Ho$cm OmVmo? EH$m XoemVyZ Xwgè`m XoemV OmUmè`m ̂ m§S>dcmÀ`m {Zìdi àdmhm_wio~hþamḯ>r` H§$nÝ`m§À`m ApñVËdm_wio {XgV Zmhr. Á`m XoemV ñdXoemVrc AZwXmZmnojm ~hþamḯ>r` H§$nÝ`m§ZrË`m§À`m AZwXmZmÀ`m {dñVmamgmR>r Ho$coë`m Jw§VdUwH$sgmR>r H$mhr doim n¡í`mV dmT> H$aVmV. VgoMAm¡Úmo{JH$ Xoem_Ü ò {Ûnjr` naH$s` àË`j Jw§VdUwH$sÀ`m ~m~VrV gwg§JVnUm Amho.CXm : A_o[aHo$Vrc H§$nÝ`m Ë`mÀ`m ẁamonr`Z AZwXmZmV dmT> H$aVmV dmT> H$aVmV. Agm _wÔm cjmVòVmo H$s H$mhr doim ~hþamï´>r` H§$nÝ`m Am§Vaamï´>r` ̂ m§S>dc naH$s` Jw§VdUwH$ _w»`V: XoemVrc XodmU-

KodmUrÀ`m EH$ n`m©̀ r _mJ© AmhoV, Ago åhUUo MwH$sMo R>aoc AZoH$ ~hþamï´>r` g§KQ>Zm ñWmnZm hoD$ XoD$hm àË`j naH$s` Jw§VdUwH$sÀ`m _w»` _wÔm Amho. åhUOoM ̂ m§S>dcmÀ`m _`m©XoV dmT> H$aUo hm _hËdmMmhoVy Amho.

Aem H§$nÝ`m _`m©XoV dmT> H$m H$aVmV? Ë`mà_mUo AW©emókmZr Am§Vaamï´>r` AW©emór`AZoH$ {gÜXm§VmMr _mJUr Ho$cr Ago nyU© {dH${gV {gÜXm§V Ë`m§Mr ~hþamḯ>r` H§$nÝ`mÀ`m ~m~VrV _m§S>cocoZmhrV.

~hþamï´>r` H§$nZrMm {gÜXm§V : Theory of Multinational Firms

Imcrc CXmhaUmdê$Z ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§À`m {gÕm§VmMo à_wI Amdí`H$ KQ>H$ cjmV ̀ oVrc.CXm : A_o[aHo$Vrc ñd §̀M{cV dmhZmÀ`m CËnmXH$mMo ̀ wamonmVrc H$m ©̀ cjmV hmoD$ \$m°S>© OZac _moQ>g©`m H§$nÝ`m ẁamonmV AZoH$ _moQ>ma JmS>çmMr {dH«$s H$aVmV. na§Vw Odi-Odi `m gd©M JmS>çm O_©Zr{~«Q>Z Am{U ñnoZ_Yrc CÚmoJmV CËnmXrV Ho$ë`m OmVmV. hr ì`dñWm n[a{MV Agcr Var AmnU XmoZR>iH$ n`m©̀ gwÜXm cjmV KoVco nm{hOo EH$m ~mOyMm {dMma Ho$cm AgVm A_o[aHo$Vrc H§$nÝ`m AmncoCËnmXZ `wamonmV Z H$aVm g§`wº$ g§ñWmË_H$ H$aVmV Am{U `wamonr`Z ~mOmamV {Z`m©V H$aVmV. Xwgè`m~mOwZo d°ëgd°JZ Am{U a°Zm°ëQ> ̀ mgma»`m CËnmXH$mH$Sy>Z nyU© ~mOmanoR>ocm godm nwa{dcr OmVo. Amnë`mcmAer {d{eï> ̀ moOZm H$m {XgVo H$s, {OÀ`mV gma»`mM H§$nZß`m {d{dY XoemV Amnco CËnmXZ H$aVmV.

XmoZ àíZm_Yrc {d{dY XmIdyZ ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§À`m AmYw{ZH$ {gÕm§VmMr gwédmV hmoVo.n{hcm àíZ åhUOo EH$m Xoemnojm XmoZ/OmñV Xoem_Ü ò _mcmMo CËnmXZ H$m Ho$co OmVo? ̀ mcmM AmnUñWm{ZH$ àíZ åhUVmo. Xwgam àíZ åhUOo {d{dY {R>H$mUr CËnmXZ ho AZoH$ CËnmXZ g§ñWmH$Sy>Z Z H$aVm\$º$ EH$mM CËnmXZ g§ñWoH$Sy>Z H$m Ho$co OmVo.

Amnë`mcm ñWm{ZH$ {gX²Ym§VmMo ñnï>rH$aU H$aUo Amdí`H$ Amho. H$maU ̀ wamon I§S>mVrc gd©MXoe Ë`mMr dmhZo A_o[aHo$H$Sy>Z H$m IaoXr H$aV Zmhr. Amnë`mcm Am§Vaamï´>r` {gÜXm§V ñnï> H$aUo_hËdmMo Amho H$s ̀ wamonmVrc BË`mXr Industry ñdV§ÌnUo H$m _`m©{XV AmUy eH$V Zmhr.

Vm§{ÌH$ÑîQ>çm ñWm{ZH$ {gÕm§V hm BVH$m H$R>rU Zmhr. CËnmXZmMo ñWmZ {ZpíMV ho gmYZgm_wJ«rda Adc§~yZ AgVo. Á`m {R>H$mUr ~m°ŠgmB©Q> Agoc Ë`m{R>H$mUr A°ë ẁ{_Zr`_Mr ImU Agcrnm{hOo. VgoM ñdñV {dOoÀ`m {R>H$mUm Odi A°ë ẁ{_{ZA_Mo ewÜXrH$aU H|$Ð Agco nm{hOo {_ZrH$m°åß ẁQ>a CËnmXZ Ë`mMo {dH${gV V§ÌkmZ {df`rÀ`m gw{dYm _°g°À ẁgoQ²>g qH$dm CÎma H°${c\$mo{Z©̀ mVCncãY Agë`mZo CËnmXZmÀ`m ñWmZmMr VoWo {ZpíMVr H$aVmV Am{U Ë`mMo l_àH${f©V Ago _moR>çmCÚmoJmMr ñWmnZm Am`c±S> d qgJmnya òWo H$aVmV. `m{edm` n`m©̀ åhUyZ dmhVwH$sMm IM© dmT>Vmo.A_o[aHo$V Ho$ë`m OmUmè`m CËnmXZmnojm ẁamon_Ü ò doJù`m àH$maÀ`m CËnmXZmgmR>r doJù`m ñdV§Ìì`dñWm {ZpíMV H$ê$Z BVa I§S>m_Ü ò nwadR>m H$aVmV. darc CXmhaUmdê$Z Ago ñnï> hmoV oH$s,~hþamï´>r` H§$nÝ`mMo CËnmXZ H$aÊ`m{df`r cmJUmao KQ>H$mMo ho gd© gm_mÝ` ì`mnmamÀ`m nÜXVrnojmdoJio AgVmV.

òWo Am§Vaamï´>r` H$aUmMm {gÜXm§V WmoS>m doJim Amho. ̀ wamonmV ñdV§Ì Auto H§$nZr H$m ZmhrV.gwê$dmVrcm AmnU Ago cjmV ¿`m`cm hdo H$s {d{dY Xoem_Yrc ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§À`m H$m`m©V_hËdmMo ì`dhma hmoV AgVmV. EImÚm Xwæ`_ CËnmXZ g§ñWoZo Ho$coco CËnmXZ ho Xwgè`m CËnmXZg§ñWogmR>r AmXmZ R>aVo. qH$dm EImÚm XoemVrc {dH${gV V§ÌkmZ Xwgè`m XoemV dmnaco OmVo qH$dmì`dñWmnZ BVa XoemVrc CÚmoJmÀ`m CËnmXZmV ghH$m ©̀ H$aVmV. (~hþamḯ>r` H§$nÝ`m§Zm EH${ÌV AmUÊ`mMoho ì`dhma H$m ©̀ H$aVmV) Am{U EImXr CËnmXZg§ñWm `m ì`dhmam_Ü ò gw{dYm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r `mAmXmZmZo Amnco ApñVËd {Q>H$dyZ R>odVo. na§Vw Am§Vaamḯ>r` ì`dhmamZm Ë`m CËnmXZ g§ñWoV AmUÊ`mgmR>rAmdí`H$Vm Zmhr ho KQ>H$ Iwë`m ~mOmamV {dH$co OmD$ eH$Vmo. ~hþamï´>r` H§$nÝ`m ApñVËdmV AgVmV.H$maU Ë`m§Zm Amnco ì`dhma XmoZ {^Þ CËnmXZ g§ñWoV H$aÊ`mnojm Amnë`mM g§ñWoV H$aUo A{YH$\$m`ÚmMo R>aoc Am{U åhUyZ ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§gmR>r Agcocr àoaUm (hoVy) `mcmM Am§Vaamï´>r` (In-

ternational Lizadion) Ago åhQ>co Amho.AmnU \$º$ Am§Vaamḯ>r` H$aUmMr ì`m»`m Ho$cr _mÌ, Ë`mMm CX` H$gm hmoVmo. Ë`mMo ñnï>rH$aU

Ho$coco Zmhr ì`dhma Am{W©H$ \$m`XoeranUo H§$nZrVM Hoo$co OmVmV. _mÌ Vo XmoZ CËnmXZ g§ñWm_Ü ò H$mHo$co OmV ZmhrV? Á`m {R>H$mUr {gÜXm§Vm_Ü ò {d{dYVm Amho {gÜXm§VmgmR>r cmJUmè`m nwadR>çmgmR>rqH$dm {gÜXm§VmV Ë`m Mm§Jë`m àH$mao ñWmZ ~Õ ZmhrV. XmoZ _hËdmMo _wÔo cjmV KoVco nm{hOo H$s {d{dYXoem_Yrc H$m ©̀ H$ê$ZM CËnmXZ g§ñWoV H$m`XoeranUo g§J«{hV Ho$co OmVmV.

n{hcm Ñï>rH$moZ hm V§ÌkmZmÀ`m ~XcmZm {_iUmè`m Am§Vaamḯ>r` H$aUmgmR>r {_iUmè`m \$m`ÚmdaàH$me ^a Q>mH$Vmo. {dñVmarVnUo V§ÌkmZmMm AW© åhUOo Am{W©H$ ÑîQ>çm Cn`moJr kmZ hmò . Vo H$mhrdoim {dH$co OmD$ eH$Vo qH$dm Ë`m§Mm nadmZm {Xcm OmD$ eH$Vmo. VWmnr ho H$aVmZm _hËdmÀ`m AS>MUr{Z_m©U hmoVmV. Ë`mÀ`mV V§ÌkmZmÀ`m g_mdoe Amho. Aer CËnmXZ g§ñWm V§ÌkmZ coIr ñdê$nmV R>odrVZmhr Vo {dX²dmZ cmoH$m§À`m JQ>mVrc EH${ÌV kmZ AgVo. Oo AmnU n°Ho$O H$ê$ eH$V Zmhr. Am{U {dHy$eH$V Zmhr. g_Om EImÚm _m{hVrnÌH$ {dH$V hmoUmam Agoc Va Ë`mcm {H$Vr kmZ `mo½` Amho. ho_m{hVr AgUo Amdí`H$ Amho. Oa {dH$V KoUmè`mcm {dH$mUmè`m~Ôc A{YH$ _m{hVr Agoc Va Ë`mcmVo _m{hVr nÌH$ {dH$V KoÊ`mMr Amdí`H$Vm Zgoc eodQ>r kmZmVrc _mc_Îmm {df`rMo h¸$ Zoh_r àñVm{nVhmoÊ`mg H$R>rU OmVmV. g_Om ẁamonr` CËnmXZ g§ñWoZo Amnco V§ÌkmZ A_o[aHo$Vrc CËnmXZ g§ñWognadmZm åhUyZ {Xco Va A_o[aHo$Vrc BVa g§ñWm Ë`m V§ÌkmMo H$m`XoeranUo AZwH$aU H$ê$ eH$VmV. ̀ mgd©AS>MUr VoìhmM H$_r hmoVrc Ooìhm EImXr CËnmXZ g§ñWm AgVo. V§ÌkmZ BVa Xoem§Zm Z {dH$Vm H$mhrnaH$s` Xwæ`_ g§ñWm Ë`m Xoem_Ü ò ñWmnZ H$ê$Z Ë`mÀ`mnmgyZ \$m`Xo {_idVrc.

Xwgam Ñï>rH$moZ hm Vertical Integration gmR>r hmoUmam Am§Vaamï´>r` \$m`Úmda ^a XoVmo.g_Om EImXr CËnmXZ g§ñWm Aem _mcmMo CËnmXZ H$aVo H$s Omo _mc Xwgè`m BVa H$moUË`m Varg§ñWogmR>r AmXmZ åhUyZ dmnacm OmD$ eH$Vmo. Va AZoH$ AS>MUr {Z_m©U hmoD$ eH$VmV. Oa XmoZCËnmXZ g§ñWmMr _ºo$Xmar Agoc Va Ë`m§À`mV g§Kf© (Confilict) {Z_m©U hmoVmo. Cƒ àVrMr g§ñWmAmnë`m dñVwMr qH$_V dmT>{dVo d hcŠ`m XOm©Mr (Downteran) g§ñWm qH$_V H$_r H$aVo. Oa_mJUr Am{U nwadR>çmV A{ZpíMVVm Agoc Va Ë`mÀ`mV ghH$m ©̀ {Z_m©U hmoD$ eH$V Zmhr. eodQ>rqH$_VrVrc MT> CVmam_wio EH$ qH$dm BVa CËnmXZ g§ñWocm A{YH$ YmoH$m {Z_m©U hmoVmo. XmoÝhr CËnmXZg§ñWm (Upstrean & Downstream) EH$Ì Amë`m Va Ë`m g_ñ`m H$_r hmoD$ eH$VmV.

g§ñWmMo Am{W©H$ {gÜXm§V H$s, Á`mÀ`m {df`r AmnU MMm© Ho$cr Am{U Ooìhm AmnU ~hþamï´>r`H§$nÝ`mMo {gÕm§V {dH${gV H$aVmo. Ë`mdoir Vo Ë`m§À`m ~më`dñWoVM (Infaney) AmT>VmV. ho {deofV:XwX}dr åhUmdo cmJoc H$maU ì`dhmamV ~hþamï´>r` H§$nÝ`m_wio {dH$monmMm dmX {Z_m©U Pmcm Amho. Á`mMr

H$mhrZ H$Sy>Z Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r ñVwVr Ho$cr OmVo _mÌ, H$mhrÀ`m _Vo Ë`m§À`m_wio J[a~r {Z_m©U hmoVo.

àíZ :1) _ºo$Xmar`wº$ ñnY}Mm ì`mnmamdarc n[aUm_ ñnï> H$am.2) ~hÿamï´>r` H§$nZrMm {gÜXm§V ñnï> H$am.

{Q>nm -1) Adny§OZ.2) l{_H$mMr Am§Vaamï´>r` J{VercVm.

‘Ö™ü�ú - 3 †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß




3.2.1 †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¿ÖŸÖá

2. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †Ö×�Ö †£ÖÔ

3. ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö †Ö×�Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ

3.2.2 ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¿ÖŸÖá“µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ·ÆÖÃÖÖ“Öß ÷ÖéÆüßŸÖ�êú

3.2.3 †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö×�Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

3.2.4 ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖ

3.2.5 ¯ÖÏ¿Öã»�ú

1. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ¸ü

2. ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖ“µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö

3. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö »ÖÖ³Ö

4. µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú





3.0 ˆ×§üÂ™êü :-

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá“ÖÖ †£ÖÔ ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ‘Öê�Öê.

1. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧�Öê.

2. ¯ÖÏ¿Öã»Ö�úÖ“ÖÖ †£ÖÔ ¾Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü�Öê.

3. µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧�Öê.


†ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü Æêü †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‡Ó×•Ö−Ö ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý �úÖ ÆêüÖŸÖÖê ?

ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ¸üÆüÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö †ÃÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö

¤êü¿ÖÖÓ−Ö ²ÖÆæü†Ó¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü�Ö, ŸµÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß“Ö •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖŸÖê.

×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö †ÃÖ�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê ´Æü�Ö•Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö Æêü ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ

�ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüÃÖæ»Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¤êü¿Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ“Öê ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö

�êú»Öê •ÖÖŸÖê. ¯ÖÏ¿Öã»�ú ×�úŸÖß †Ö�úÖ ü̧Ö¾Öê ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»µÖÖ´Öãôêû

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ¾ÆüÖ¾Öß ´ÖÖ¡Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ²ÖÓ¤ü �ú¹ý−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ²ÖÓ¤ü ÆüÖê¾Öæ −ÖµÖê µÖÖ“Öß

�Ö²Ö ü̧¤üÖ ü̧ß ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü�ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê ‘ÖêŸÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. ¾Ö¸üß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“Öß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü “Ö“ÖÖÔ ÃÖ¤ü̧ ü

¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ �êú»Öß †ÖÆêü.

3.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö :- 3.2.1 †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß :-

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¿ÖŸÖá :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá Æüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ »ÖÖ³Ö

×−ÖÛ¿“ÖŸÖß“Öê �úÖ´Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá �ú¸üŸÖÖŸÖ.

†£ÖÔ :- “‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæÓ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ •µÖÖ ¤ü¸üÖ−Öê ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸµÖÖ

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü̧ üÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.”

“‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ

�êú»Öê»Öß ŸÖã»Ö−ÖÖ ´Æü�Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ÆüÖêµÖ. ”

2. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖâ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †Ö×�Ö †£ÖÔ :- 1. †−Öã�ãú»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá :-

•µÖÖ¾Öêôûß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß

†ÃÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�ãú»Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖã¡Ö ¹ý¯ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá =

×−ÖµÖÖÔŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú

†ÖµÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú X 100

¯ÖÏ×ŸÖ�ãú»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá :-

•µÖÖ¾Öêôûß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö ÃÖ´Ö•ÖÖ¾µÖÖŸÖ.ü 3. ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö †Ö×�Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ :-

†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ Ö́ �ú¸ü�ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ

†ÃÖŸÖê ŸµÖÖ“Öê ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê :-

1. »ÖÖ³ÖÖ“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö šü ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö

†×¬Ö�ú »ÖÖ³Ö ÆüÖêŸÖÖê †ÖÆêü †ÃÖê ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öê. »ÖÖ³ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö−ÖÖ“Öß ´ÖÖê•Ö¯Ö¼üß ´Æü�Öæ−Ö

¾µÖÖ¯Ö¸ü¿ÖŸÖá“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ŸÖÖê™üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ü

2. †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ´Ö¤üŸÖ :- ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

ŸµÖÖŸÖÆüß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾Ö»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖê÷µÖ

×¤ü¿Öê−Öê ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ¯Ö›æü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. 3. †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÆü�úÖµÖÔ :-

‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÆü�úÖµÖÔ ¾ÖÖœ¾ÖÖµÖ“Öê †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÃÖã¹ý �ú¸ü�Öê

†Ö¾Ö¿µÖ�ú šü¸üŸÖÖê. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá •Ö ü̧ß ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ ü̧ß, ÃÖÆü�úÖµÖÔ

†×¬Ö�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü¸üŸÖê.

4. ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¸üÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö Æêü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−Öß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»Öê»µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¹ý−Ö ÃÖ´Ö•ÖŸÖê.

ÃÖ´Ö•ÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê

ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−Ö “ÖÖÓ÷Ö»Öê ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öê.

5. ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö−Öß´ÖµÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö šü¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß

×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö−Öß´ÖµÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö †ÃÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ Ã¾ÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧“Ö

×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœæü−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœêü»Ö. ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

6. ¯Ö ü̧�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“Öß ×¤ü¿ÖÖ :- ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¤êü¿ÖÖ¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ú ü̧Ö¾ÖÖ �úß �ú¹ý −ÖµÖê µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ×−ÖµÖÖȨ̈ üŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê

¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷Öê»Ö.

´ÖµÖÖÔ¤üÖ :- 1. ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖÓ“Öß †›ü“Ö�Ö :-

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú �úÖœüŸÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ“Ö ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

�ú´Öß Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê.

2. ¾ÖÃŸÖæÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷Öã�ÖÖŸ´Ö�ú ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−Ö :- ²Ö·µÖÖ“Ö¾ÖêôûÖ µÖÖÓ×¡Ö�ú ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæÓ́ Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ

×¤ü�ÖÖ‰ú¯Ö�ÖÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö

ÆüÖêŸÖÖê.

3. ³ÖÖ ü̧ÖÓ�ú−ÖÖ“Öß †›ü“Ö�Ö :- †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ×−Ö¤ìü¿ÖÖÓ�ú �úÖœüŸÖÖÓ−ÖÖ −Öế Ö�úÖ �úÖê�ÖŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘µÖÖ¾ÖÖ Æüß

ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÃÖŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖê.

4. ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ �Ö“ÖÔ :- ²Ö·µÖÖ“Ö¾ÖêôûÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö´ÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ †™üß¾Ö ü̧ �ú““µÖÖ

´ÖÖ»ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö �ú´Öß Ø�ú´ÖŸÖß“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü, †ÓŸÖß´Ö ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß

Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. †ÓŸÖß´Ö ¾ÖÃŸÖæ �ú´Öß •Ö ü̧ß †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß, ŸµÖÖÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ªÖ¾Öß

»ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ �ú´Öß ×¤üÃÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá

¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü ü̧ŸÖÖŸÖ.

5. ¾Ö•Ö−Ö´ÖÖ¯Öê :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ¾Ö•Ö−Ö´ÖÖ¯Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. �Ö ȩ̂ü ŸÖ¸ü •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¾Ö•Ö−Ö´ÖÖ¯Öê ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖÖ¾ÖßŸÖ. •Öê�Öê�ú¹ý−Ö ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¹ý¯ÖÖŸÖ Ø�ú´ÖŸÖß šü¸ü×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

¾Ö•Ö−Ö´ÖÖ¯ÖÖÓ“Öß ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ µÖÖ´Öãôêû Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆêüÖŸÖê.

6. †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖß»Ö ±ú ü̧�ú :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá �úÖœüŸÖÖÓ−ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ×´Öôû¾ÖÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ ü̧ †ÖµÖÖŸÖ¤üÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ÃÖŸµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôêû»Ö“Ö µÖÖ“Öß

�ÖÖ¡Ö −ÖÃÖŸÖê.

†¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“µÖÖ ´ÖÖ¯Ö�ÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ †³µÖÖÃÖ�Îú´Ö †›ü“Ö�Öß ¾Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ

µÖêŸÖÖŸÖ.

3.2.2 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ·ÆÖÃÖÖ“Öß ÷ÖéÆüßŸÖ�êú :-

ØÃÖ÷Ö ü̧ ¯ÖÏê×²Ö¿Ö µÖÖ−Öß 1950 ´Ö¬µÖê The Economic Development of Latin

Ameriaca (1950) µÖÖ ÷ÖÏÓ£ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ·ÆÖÃÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß Ã¯ÖÂ™ü �êú»Öß †ÖÆêü.

•µÖÖ¾Öêôûß ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¾Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá šü¸üŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ¾Öêôûß

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê.

¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ŸÖß ‘Ö™üŸÖ •ÖÖŸÖê †ÃÖê ¯ÖÏê×²Ö¿Ö µÖÖÓ“µÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“Öê �ëú¦ü�ú †ÖÆêü.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ“Ö ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖÖ¸ü�Öê̄ Ö�ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. �úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÃÖŸÖê. ŸÖ ü̧, �úÖÆüß ¤êü¿Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ´Æü�Ö•Öê“Ö ¯ÖŒŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ.

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™Òü ÃÖÖÆü•Öß�ú“Ö �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ.

¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê »ÖÖê�úÖÓ“Öß ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê.

•µÖÖ¾Öêôûß ŸÖê ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Öêôûß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü ü̧ŸÖÖŸÖ ´Æü�Öæ−Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ‘Ö™ü�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×¤üÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Öß ŸµÖÖÓ“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ

‘Ö™üŸÖê.

3.2.3 †−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †Ö×�Ö †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ¾Ö ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ¯ÖÏê×²Ö¿Ö“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü ü̧»ÖÖ. −Ö¾Öß−Ö

Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ−Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö šü ü̧×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ �ú““µÖÖ ´ÖÖ»ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖȨ̈ üŸÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú¿Öß

¾ÖÖœü×¾ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö µÖÖ“ÖÖ ²ÖÖê¬Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. 19 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ †−Öê�ú ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‡Ó×•Ö−Ö Æêü

†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß †»¯Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖê. •Ö÷ÖÖ“µÖÖ

60% ‹¾Öœüß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“Öß ÆüÖêŸÖß ´ÖÖ¡Ö •Ö÷ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ 15% ‡ŸÖ�êú

ˆŸ¯Ö®Ö µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ÆüÖêŸÖê.

†»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖáŸÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ·ÆÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ

†£ÖÔ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ÊÖ †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü�Ö, ÃÖÖ¯Öê�Ö Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß ×´ÖôûŸÖê. µÖÖ

¤êü¿ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ Æüß ´ÖÆüÖ÷Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ Ã¾ÖÃŸÖ šü ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖß. ‹Ó•Öê»Ö“µÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ−ÖæÃÖÖ ü̧ •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê

»ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖŸÖ »ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖÓæ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸üß»Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê.

µÖÖ´Öãôê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæ •ÖÖÃŸÖ Ã¾ÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ

†»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ¯ÖŒŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö¸ü »Ö�Ö �ëú¦üßŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

‹�úß�ú›êü ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê �úß, †ÖòÃ™Òêü×»ÖµÖÖ, �òú−Ö›üÖ ÃÖÖ ü̧�Öê ¤êü¿Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß“Ö

×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �ú¬Öß ¯Ö›ü»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖà−ÖÖ ŸÖÖë›ü ªÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ−ÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö“Ö šü¸ü»µÖÖ. ŸµÖÖ“Ö¾Öêôûß ¯ÖÖ�úßÃŸÖÖ−Ö, ²ÖÖÓ÷»Ö¤êü¿Ö, ²ÖÎÖ—Öß»Ö ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ

¾µÖÖ¯Ö¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸ü»µÖÖ.

†−Öã³Ö¾ÖÖ×¬ÖÂšüßŸÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ¯ÖÏê×²Ö¿Ö µÖÖÓ−Öß 1880-1938 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö µÖã.�êú.“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ

†³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê µÖã.�êú.“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö šü¸ü»µÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá

†−Öã�æú»Ö šü¸ü�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê ´Æü�Ö•Öê ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖêŸÖ ¾ÖÖœü, −Ö¾Öß−Ö ¾ÖÃŸÖæ, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ ‡.

´Æü�Öæ−Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ·ÆÖÃÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3.2.4 ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“ÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :-

“‹�ÖÖªÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ�ú›æü−Ö Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧�ú›æü−Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ¸üÖ

†ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖŸ´Ö�ú ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.”

� ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. ü̧ÖÂ™ÒüÖ“Öß ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ

2. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´Öæ»Ö−Ö

3. †−Öã�æú»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá

4. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö †›ü£Öôêû ¤æü¸ü �ú ü̧�Öê

5. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü�Öê

†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ÆüÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖŸÖ ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ

†Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾Öêôûß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ÆüÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖŸ´Ö�ú −ÖÃÖŸÖÖê. �úÖÆüß ¾ÖêôûÖ ŸÖÖê ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü�ÖÖ¸üÖ

¤êü�Öß»Ö †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖã¹ý †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ²Ö·µÖÖ“Ö¤üÖ

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö

×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êüŸÖê. ŸµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�Öê, ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ˆªÖê÷Ö

ˆ³ÖÖ ü̧�Öê ¾Ö÷Öî̧ êü. •µÖÖ¾Öêôûß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �úÖµÖÔ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †�Ö´µÖ šü¸üŸÖê †¿ÖÖ ¾Öêôûß ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸üµÖÓ¡Ö�ÖÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, †“ÖÖ−Ö�ú ˆ¤Ëü³Ö¾Ö»Öê»Öß “Öœü̂ ŸÖÖ ü̧Ö“Öß

ÛÃ£ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖªÖÓ−Öß ×−Ö ü̧ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧

�êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö −ÖÃÖŸÖê. ²ÖÖ•ÖÖ ü̧µÖÓ¡Ö�ÖêŸÖ ‘†¥ü¿µÖ ÆüÖŸÖ’ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ

†ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ ü̧µÖÓ¡Ö�ÖêŸÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ−ÖÖŸÖ−Ö¾ÖÖ¤üß ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖÃÖ ×¾Ö¸üÖê¬Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖê ´ÖæŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖŸÖ.

†¯Öê×�ÖŸÖ ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ šü¸üŸÖÖê. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú †³µÖÖÃÖ †Ö×�Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖ ¾ÖêôûÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. ÆüÃŸÖ�Öê̄ ÖÖ“µÖÖ †−Öê�ú ¯Ö ü̈ŸÖß †ÖÆêüŸÖ.

ÃÖ¸ü�úÖ¸üß, ÃÖî−µÖ, ÃÖÆü�úÖ ü̧ß, ¬ÖÖÙ´Ö�ú, ¸üÖ•Ö�úßµÖ, †ÖÙ£Ö�ú ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö ‡. ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

3.2.5 ¯ÖÏ¿Öã»�ú :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö ‹�ú´Öê�úÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö ü̧ ×−Ö²ÖÕ¬Ö ‘ÖÖ»ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß

•ÖÖê �ú¸ü »ÖÖ¾ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÃÖ •Ö�úÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö †ÖµÖÖŸÖßŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ †ÖµÖÖŸÖß¾Ö ü̧ �ú¸ü ²ÖÃÖ×¾Ö»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú´Öß �ú¸üÖ¾ÖµÖÖ“Öß —ÖÖ»µÖÖÃÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö¸ü ¤êü�Öß»Ö �ú¸ü ²ÖÃÖ×¾Ö»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. µÖÖ»Ö“ÖÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú ×�ú¾ÖÓÖ •Ö�úÖŸÖ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. •Ö�úÖŸÖßŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖß´ÖÖ ¿Öã»�ú (Custom

Duty), †ÖµÖÖŸÖ ¿Öã»�ú ( Import Duty), ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¿Öã»�ú (Export Duty) µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ :-

ÃÖ¸ü�úÖ¸ü •Öê¾ÆüÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸üŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ“Öê ¯ÖÏŸµÖ�Ö †Ö×�Ö †¯ÖÏŸµÖ�Ö †ÃÖê ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�ú¸ü�µÖÖ´ÖÖ÷Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê ÆüêŸÖæ †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

1. ´ÖÆüÃÖã»Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸ü�Öê.

2. Ã¾Ö¤êü¿Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ¤êü�Öê.

´ÖÆüÃÖã»Ö ×´Öôû×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß •Öê ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖê ŸµÖÖ»ÖÖ ´ÖÆüÃÖã»Öß ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ

ŸÖÃÖê“Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß —Öôû ¯ÖÖêÆü“Öæ −ÖµÖê µÖÖ�ú¸üßŸÖÖ •Öê ¯ÖÏ¿Öã»�ú

†Ö�úÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- Ø�ú›ü»Ö ²Ö•ÖÔ̧ ü µÖÖ−Öß ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê ÃÖÖŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÃÖÖÓ÷ÖßŸÖ»Öê †ÖÆêüŸÖ.

1. ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

3. ´ÖÆüÃÖã»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

4. ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü�Öß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

6. ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

7. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

1. ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“ÖÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ˆªÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ †−Öã�æú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ

×¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖê™üÖ ü̧ ÷ÖÖ›ü¶ÖÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öß ¸üŒ�ú´Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ

ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß (´ÖÖê™üÖ¸üß“Öß) Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¤êü¿Öß

´ÖÖê™üÖ¸üß“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖê™üÖ ü̧ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÓ“Öß

×¾Ö�Îúß ¾ÖÖœæü−Ö −Ö±úÖ ¾ÖÖœüŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖ¯ÖµÖÕŸÖ †Ö�úÖ¸ü�Öê ‹�úÖ ¥üÂ™üß−Öê “Öæ�úß“Öê

šü ȩ̂ü»Ö. �úÖ ü̧�Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ −ÖÖÆüß¿Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸÖê −ÖÖ×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧

�ú¸ü�ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüßŸÖ Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ �ú´Öß †ÃÖê»Ö. ´Æü�Öæ−Ö ÆüôæûÆüôæû ¯ÖÏ¿Öã»�ú �ú´Öß

�ú´Öß �ú ü̧ŸÖ ×¾Ö¤êü¿Ö ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ªÖ¾ÖÖ ŸµÖÖ´Öãôêû Ã¾Ö¤êü¿Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ÷Öã�Ö¾Ö¢ÖêŸÖ ¾ÖÖœü

�ú¸üŸÖß»Ö.

2. ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ �ú´Öß Ø�ú¾ÖÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú ü̧ÖµÖ“ÖÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ¾Ö¸ü •ÖÖ¤üÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧ŸÖê. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ

ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü�Öß»Ö ×´ÖôûŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖˆ»Ö™ü

¯ÖÏ¿Öã»�ú �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ¾ÖÃŸÖæ Ã¾ÖÃŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖÖê.

3. ´ÖÆüÃÖã»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ÃÖ¬µÖÖ“ÖÖ »ÖÖê�ú�ú»µÖÖ�Ö�úÖ ü̧ß ü̧Ö•µÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖêŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü

¾ÖÖœü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖ÷ÖÖȬ Öî�úß

•Ö�úÖŸÖ / ¯ÖÏ¿Öã»�ú ÆüÖ ¤êü�Öß»Ö ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“ÖÖ ´ÖÆüÃÖã»Öß ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê ‡ŸÖ ü̧

¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ±úÖ¸üÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ´ÖÖ¡Ö ´ÖÆüÃÖã»Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö�Öê ŸÖÖŸ�úÖôû ×¤üÃÖæ−Ö

µÖêŸÖÖê.

4. ¯Öã−Ö¾ÖÖÔ™ü�Öß ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

‹»ÃÖ¾Ö£ÖÔ µÖÖÓ−Öß µÖÖ»ÖÖ“Ö ‘ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö’ ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü. ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»µÖÖ´Öãôêû

÷ÖÏÖÆü�úÖÓ�ú›üß»Ö ˆŸ¯Ö®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ�ú›êü ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ´ÖÆüÃÖã»Ö

×´Öôû¾Öæ−Ö ŸÖê •Ö−ÖŸÖê¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üŸÖê. •Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ×¾Ö¯Öæ»Ö †ÖÆêü ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ¿Öã»�ú Æü™ü�µÖÖ“Öß

´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖ¸ü ¤ãü´Öáôû ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü�µÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö �ú¹ý−Ö ‘Öê�µÖÖÃÖÖšüß †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖê Ø�ú¾ÖÖ

×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¿Öã»�ú �ú´Öß �êú»µÖÖÃÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ µÖÖ ×šü�úÖ�Öß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö�ÖŸÖê. �úÖ¸ü�Ö,

¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß †»Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ •Ö�úÖŸÖß“ÖÖ ±úÖ ü̧ÃÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê�ÖÖ¸ü

−ÖÖÆüß. ´ÖÖ÷Ö�Öß »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ •Ö�úÖŸÖß“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�úŸÖÖê. 6. ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

²Öê�úÖ ü̧ß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß †−Öê�ú¤üÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö�Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ üÃ�úÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¯ÖÏ¿Öã»�ú »ÖÖ¾Ö»µÖÖ´Öãôêû †»¯ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Ö ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö µÖÖ“ÖÖ

ˆ»Ö™ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÃÖÖ �úß, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ¤ãüÃÖ¸üÖ ¤êü¿Ö Æüß ¯ÖÏŸµÖÖ‘ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû Ã¾Ö¤êü¿Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¯Ö ü̧ßŸÖ

¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

7. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ Ã¾Öß�úÖ¸ü�µÖÖ“ÖÖ

´ÖÖêÆü ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ²ÖÆæü¬ÖÖ ŸÖã™ü †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›üß»Ö

×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ÃÖÖšü¶Ö¾Ö ü̧ �ú´Öß ŸÖÖ�Ö µÖÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧

‘ÖêŸÖÖŸÖ. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ¾Ö ü̧ ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“ÖÖ †−Öã�æú»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2. ÃÖÓ̧ ü�Ö�ÖÖ“µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö :- †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ ¾ÖÖ‹ŸÖê ¾Ö ŸÖß ¾ÖÃŸÖæ

÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ ´ÖÆüÖ÷Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß ¬Ö ü̧ŸÖê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß †ÖµÖÖŸÖ ‘Ö™üŸÖê. µÖÖ×šü�úÖ�Öß �úÖê�ÖŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê

×�úŸÖß ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸üÖ¾ÖÖ ÆüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ˆ³ÖÖ ü̧ÖÆüŸÖÖê. µÖÖ“Öê ˆ¢Ö¸ü †ÃÖê �úß, •Öê¾ÖœüÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú

´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ×¾Ö•ÖµÖ ×´Öôû¾ÖŸÖÖê ŸÖê¾Öœüß ¸üŒ�ú´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öß Æü¾Öß •Öê�Öê�ú¹ý−Ö ¯Öæ�ÖÔ̄ Ö�Öê ´ÖãŒŸÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖÃÖÖ¸ü�Öß ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ −ÖµÖê.

¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Ö ü̧�úßµÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖ»ÖÖ ŸµÖÖ−Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖ �êú»Öê»Öß ¾ÖÃŸÖæ Æüß

Ã¾Ö¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�Îúß †ÃÖ»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß¯Öê�ÖÖ �ú´Öß −ÖÃÖÖ¾Öß †−µÖ£ÖÖ ŸÖÖê ÃÖ¤ü¸ü ¾ÖÃŸÖæ ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú¸ü�ÖÖ ü̧

−ÖÖÆüß. Ã¾Ö¤êü¿Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖ»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö�ú»µÖÖ¾Ö¸ü ×�ú´ÖÖ−Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ Æüß Ã¾Ö¤êü¿Öß

²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß −ÖÃÖÖ¾Öß. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö�Ö �ú¸ü�Öê Æêü ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧

ˆ×§üÂ™üÖ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖê.

3. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö »ÖÖ³Ö :- ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ¤üÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ´ÖÆüÖ÷Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ

Ã¾ÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ“ÖÖ“Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÖµÖÖŸÖ¤üÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ŸÖÖê™üÖ ÆüÖêŸÖÖê ŸÖ ü̧

×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ ü̧Ö»ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ ´ÖÖ¡Ö ´ÖÆüÃÖã»Ö ×´ÖôûŸÖÖê. µÖÖ �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö »ÖÖ³ÖÖ“Öê

´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧�µÖÖÃÖÖšüß Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ�ÖÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ †Ö×�Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ :-

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸÖÖ ‹�ÖÖªÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ü̧ÖÆü�µÖÖ×¾Ö−ÖÖ •Öê¾Öœüß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖÃÖ

ŸÖµÖÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê †Ö×�Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ •Öê¾Öœüß Ø�ú´ÖŸÖ ¤êüŸÖÖê µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ±ú ü̧�úÖÃÖ ‘ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öê

ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ’ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ ‘Ö›ü¶Öôû �Ö¸êü¤üß �ú ü̧ÖµÖ“Öß †ÖÆêü ŸµÖÖÃÖÖšüß

ŸµÖÖ“Öß 700 ¹ý. �Ö“ÖÔ �ú¸ü�µÖÖ“Öß ŸÖµÖÖ¸üß †ÖÆêü ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ»ÖÖ Æü¾Öß †ÃÖ»Öê»Öß ‘Ö›ü¶Öôû

550 ¹ý. Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ×´ÖôûŸÖê µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ 150 ¹ý. ŸµÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ ÆüÖêµÖ.

� ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ :- ‹�ÖÖ¤üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ×¾Ö�Îúß¯ÖÖÃÖæ−Ö ×�ú´ÖÖ−Ö •Öê¾Öœüß Ø�ú´ÖŸÖ

Ã¾Öß�úÖ ü̧�µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖÖê †Ö×�Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ •Öê¾Öœüß Ø�ú´ÖŸÖ ŸµÖÖ»ÖÖ ×´ÖôûŸÖê µÖÖŸÖß»Ö

±ú ü̧�úÖÃÖ ‘ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ’ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

ˆ¤üÖ. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ»ÖÖ 1 ÜŒ¾Ö™ü»Ö ÷Ö¾ÆüÖ“µÖÖ ×¾Ö�Îúß¯ÖÖÃÖæ−Ö 1000 ¹ý. ×´ÖôûŸÖß»Ö

‹¾Öœüß †¯Öê�ÖÖ †ÖÆêü. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß ×�ú´ÖÖ−Ö 2000 ¹ý. Ø�ú´ÖŸÖß»ÖÖ ×¾Ö�úÖµÖ»ÖÖ

ŸÖµÖÖ¸ü †ÖÆêü. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ»ÖÖ 1300 ¹ý. ×´ÖôûÖŸÖÖŸÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö 300 ¹ý.

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ ÆüÖêµÖ.

†£ÖÖÔŸÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖ“Öê ´Æü�Ö•Öê“Ö

ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖ“Öê ÃÖÓŸÖÖêÂÖÖ×¬ÖŒµÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

4. µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú :-

ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: •Öê¾ÆüÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá´Ö¬µÖê †−Öã�ãú»ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯ÖÏ¿Öã»�ú ¤ü¸ü ÆüÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. •Öê¾ÆüÖ

¯ÖÏ¿Öã»�ú †×¬Ö�ú †Ö�úÖ ü̧»Öê ŸÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá´Ö¬µÖê †−Öã�æú»ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‡Ô»Ö ´ÖÖ¡Ö µÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê�µÖÖŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ´Æü�Öæ−Ö“Ö −Öế Ö�úÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾ÖÖ ? ÆüÖ ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö

ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö ‘µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú’ Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öß.

µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�Ö•Öê •Öê ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ

�ú»µÖÖ�ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖê. ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖáŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸üŸÖê. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ´Öãôêû

¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ −ÖµÖê.

3.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :- ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

1. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá“µÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ·ÆÖÃÖÖ“Öß �úÖ¸ü�Öê ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

2. ¯ÖÏ¿Öã»�úÖ“Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ.

3. µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ?

3.4 ÃÖÖ ü̧ÖÓ¿Ö :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ´Öæôû ˆ§êü¿Ö −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö�Öê ÆüÖ †ÖÆêü. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ

²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ×�úŸÖß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ÆüÖêµÖ. •Ö ü̧ †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ

×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ.

¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá¾Ö¸ü †−Öê�ú ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¤üß‘ÖÔ�úÖôûÖŸÖ ‘Ö™ü�µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ×¤üÃÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö šêü¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß

ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö »ÖÖ³Ö ×´Öôû×¾Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ ü̧»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�Ö•Öê ¤üÖê−Ö ¤êü¿Ö

†ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö ü̧ •ÖÖê �ú¸ü †Ö�úÖ¸üŸÖÖŸÖ ŸÖÖê �ú¸ü ÆüÖêµÖ. ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ³ÖÆüß ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. −Öế Ö�êú

×�úŸÖß ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¸ü»Öê •ÖÖ¾Öê ´Æü�Ö•Öê“Ö µÖãŒŸÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú ´Æü�Ö•Öê ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ−Öê ×�úŸÖß ¯ÖÏ¿Öã»�ú

†Ö�úÖ¸üÖ¾Öê †Ö×�Ö ŸÖê ×�úŸÖß †ÃÖÖ¾Öê.

3.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :- ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá :- †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ´Öæ»µÖ.

1. ¯ÖÏ¿Öã»�ú :- †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü †Ö�úÖ ü̧»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ¸üÖ �ú ü̧.

3.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Ößü :- 1. �úÖµÖ¤êü ¯ÖÖ™üß»Ö •ÖÖ.¾Æüß. (2002) :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −ÖÖ×¿Ö�ú-13, “ÖîŸÖ−µÖ

¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, ¯ÖéÂšü �Îú. 5.1 ŸÖê 5.5

2. Dewett K.K. (1999) :- Modern Economic Theory, New Delhi, S.

Chand & Company Ltd., Page No. 493-495

3. œü÷Öê ‹ÃÖ.�êú. (2011) :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ¯Öã�Öê, �êú. ‹ÃÖ. ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 81 ŸÖê

84

4. ´ÖÖê›ü�ú ¿ÖÓ.�êú. (1984) :- †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü, ×¾ÖªÖ ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯ÖéÂšü �Îú. 90-95]

390-300

11

KQ>H$ - 4.amOH$s` AW©ì`dñWm YmoaU

àmñVm{dH$ :Am`mV-{Z`m©V ì`mnma YmoaUm_Ü ò àm_w»`mZo Iwcm ì`mnma Am{U g§ajU{df`H$ ì`mnma

`mMm Aä`mg Ho$cm OmVmo. AR>amì`m eVH$mnmgyZ A°S>pñ_W ̀ m§Zr Amnë`m J«§Wm_Ü ò Iwë`m ì`mnmamMog_W©Z Ho$co {XgyZ òVo. g§ajrV ì`mnma H$gm A`mo½` Amho ho OJm g_moa _m§S>coco Amho.

na§Vy Z§VaÀ`m H$mimV OJmÀ`m AW©©ì`dñWoMr Am{W©H$ Am{U amOH$s` g{_H$aUo ~Xccr.Ë`m_wio nwT>o g§ajU {df`H$ ì`mnmamMo g_W©Z hmody cmJco. Am{e`m`r Xoem_Ü ò AW©ì`dñWmMo AmH$ma_mZhmZ hmoVo VoWo, Iwë`m ì`mnmamMm pñdH$ma H$aÊ`mV Amcm. na§Vy ^maV, OnmZ gma»`m AW©ì`dñWm§Zrga§jU ì`mnma pñdH$macm.

{dH$gZerc AW©ì`dñWm_Ü`o CÚmoJmMo ñdê$n {^Þ hmooVo. åhUyZ ~møCÚmoJ `wº$sdmXpñdH$maÊ`mV Amcm. Va _mÌ Am{e`m`r Xoem§_Yrc amï´>m§Zr {Z`m©V ì`mnmamMr {Xem ~Xccr Am{U{dH$gZerc XoemMm nº$s_Ü ò OmdyZ ~gco. `m_Ü ò hm±JH$m±J, qgJmnya, X{jU H$mo[a`m, `m XoemMoCXmhaU {Xco OmVo. OnmZ Zo `moOZm~Ô {dH$mgmMo YmoaU pñdH$maco åhUyZ Vr AW©ì`dñWm {dH${gVåhUyZ AmoiIcr OmVo.

4.0 C{ÔîQ>ço :

1) Iwcm ì`mnma Am{U g§ajU ì`mnmamMo --- òB©c.2) Am{e`m`r XoemMr ì`mnmamMr {Xem Aä`mgVm òB©c.3) X{jU Am{e`mVrc {dH${gV AW©ì`dñWmcm ì`mnmamVrc gh^mJ ñnï> H$aVm ̀ oB©c.4) g§ajU {df`H$ ì`mnmamMo Xwîn[aUm_ Aä`mgÊ`mg gwc^ hmoB©c.

_wº$ ì`mnma YmoaU :H$mhr Xoe nyU©nUo _wŠV ì`mnmamMo g_W©Z H$aVmV hm±JH$m±J ̀ m XoemVrc AmYw{ZH$ AW©ì`dñWoV

H$moUË`mhr àH$maMr OH$mV qH$dm Am`mV H$moQ>m cmXcm Zmhr. A±S>_ pñ_WZo _wº$ ñdê$nmÀ`m YmoaUmMmnwañH$ma Ho$cocm hmoVm `m YmoaUmMm g_W©ZmgmR>r Amdí`H$ Agcocr H$maUo BVH$s gmonr ZmhrV. EH$m~mOyZo g¡ÜXm§V{VH$ à{V_mZo Ago gwM{dVmV H$s g§ajUmÀ`m YmoaUm_wio {Z_m©U hmoUmao VmoQ>o Iwë`mì`mnmam_wio Q>mico OmVmV. AZoH$ AW©emókmÀ`m _Vo CËnmXZ Am{U Cn^mo ̀ mÀ`m ZmemÀ`m ncrH$S>oAZoH$ \$m`Xo _wº$ ì`mnmam_wio hmoVmV. H$mhr AW©emókm§À`m _Vo _wº$ ì`mnma hm n[anyU© YmoaUmnojmJm¡U Amho. Va H$mhtÀ`m _Vo _wº$ ì`mnma hm gaH$maZo Adc§~coë`m YmoaUmnojmhr OmñV _hËdmMmAmho.

1) _wº$ ì`mnma Am{U H$m ©̀j_Vm : Free Trade & Efficiency

_wº$ ì`mnmamVrc H$m ©̀j_Vm hr dmT>Umar AgVo. _wº$ ì`mnma Zgoc åhUOoM OH$mVr. AmH$maë`mOmV AgVrc Va Ë`m_wio H$mhr \$m`Xo {_iVmV. na§Vw Iwë`m ì`mnmam_wio OH$mVrMo \$m`Xo Zï> hmoVmV._mÌ, BVa AZoH$ \$m`Xo {_iVmV. ho Imcrc AmH¥$VrÀ`m ghmæ`mZo ñnï> H$aVm ̀ oB©c.AmH¥$Vr :

darc AmH¥$VrV hm _wÔm R>iH$nUo Ago Xe©{dVmo H$s EImXm chmZgm Xoe naH$s` {Z`m©VqH$_Vrda n[aUm_ H$ê$ eH$V Zmhr. OH$mVr cmXë`m_wio hmoUmam VmoQ>m AmH¥$VrVrc aoIm§{H$V XmoZ

{ÌH$moUr ^mJ AgVmo. _wº$ ì`mnmam_wio darc àH$maMo VmoQ>o H$_r hmoVmV Am{U CcQ> amï´>r` H$ë`mUmVdmT> hmoVo.

OH$mVr Am{U Am`mV Ho$ë`m_wio AW©ì`dñWoV EHy$U IMm©V dmT> hmoÊ`mgmR>r AZoH$ à`ËZ Ho$coOmVmV. AZoH$ Xoem_Ü ò _wº$ ì`mnmamEodOr OH$mVrMm dmna Ho$cm OmVmo. ho Imcrc CXmhaUmdê$ZXmI{dVm ̀ oB©c.Xoe amï´>r` CËnÞmer g§ajU IMm©Mo Agcoco à_mU~«mPrc 1966 9.5VwH$s© 1978 5.4{\$crñnmB©Ýg 1978 5.4A_o[aH$m 1983 0.26

darc VŠË`mV à{V{ZYrË_H$ à_mU XmI{dcoco Amho. ho cjmV KoÊ`mgmaIo Amho H$s A_o[aHo$Vrcg§ajUmÀ`m IMm©Mo à_mU amï´>r` CËnÞmVrc à_mUmer AË §̀V H$_r Amho. `m_wio XmoZ Jmoï>r {gÜXhmoVmV.1) A_o[aH$ hm Xoe BVa Xoem§nojm H$_r à_mUmV ì`mnmamda Adc§~yZ Amho.2) H$mhr _w»` AndmX ì`{V{aº$ A_o[aHo$Vrc ì`mnma nyU©nUo _wº$ Amho.

`mdê$Z Agm {damoYm^mg {XgyZ ̀ oVmo H$s, chmZ Xoe Amnë`m amï´>r` CËnÞmÀ`m 10 % n ª̀VOH$mVr Am{U H$moQ>m cmXVmV. Ë`m_wio Ë`mÀ`m ì`mnma YmoaUmda n«{VHy$c n[aUm_ hmoVmo.

2) _wº$ ì`mnmamnmgyZ {_iUmao A{V[aº$ \$m`Xo : Additional Gains from Trade

AZoH$ AW©emókm_Ü ò A{YH$ à_mUmV Agm {dídmg Amho H$s _mJrc VŠË`mVrc XmI{dcoë`m_moO_mnm_wio Oar _wº$ ì`mnmam_wio AZoH$ \$m`Xo hmoVmV. Var gwÜXm Ë`mMo nyU© {MÌ ñnï> hmoV Zmhr.gd©gm_mÝ`nUo H$mhr chmZ Xoem_Ü ò Am{U {deofV: {dH$gZerc Xoem_Ü ò _wº$ ì`mnmam_wio AZoH$_hËdmMo \$m`Xo hmoVmV. H$s Oo na§namJV IM© cm^mÀ`m {dícofUmV g_m{dï> hmoV ZmhrV. Agm dmXZmhr AW©emók H$aVmV.

EImÚm A{V[aº$ \$m`Úm_wio AZoH$ \$m`Xo AW©ì`dñWocm {_iVmV g§ajUmÀ`m YmoaUm_wioñnYm© H$_r hmoVo. Zâ`mV dmT> hmoVo. Am{U AZoH$ CËnmXZ g§ñWm§Zm g§ajU {Xë`mZo g§a{jV CÚmoJmVrcCËnmXZmV àdoe H$aVmV. `m CËnmXZ g§ñWm XoemVrc ~mOmanoR>oV hcŠ`m XOm©À`m dñVwMo CËnmXZH$aVmV. d VgoM Ë`mMr H$m ©̀j_Vmhr H$_r hmoV OmVo. ̀ mMo CÎm_ CXmhaU AO}{Q>ZmVrc Am°Q>mo _mo~mB©cCÚmoJmMo XoVm òB©c.. AO]{Q>ZmZo Am`mVrda AZoH$ ~§YZo cmXë`m_wio Ë`m§À`mV AH$m ©̀j_Vm {Z_m©UPmcr EImÚm H$m ©̀j_ CÚmoJmZo Xadfu 80,000 Vo 2 cmI dmhZmMr {Z{_©Vr Ho$cr nm{hOo, VWmnr1964 _Ü ò AO}{Q>ZmVrc CÚmoJmZo \$º$ 1,66,000 H$maMo CËnmXZ Ho$co. H$mhr AW©emók Agm ẁº$sdmXH$aVmV H$s, A{YH$ àdoemda ~§YZo cmXÊ`mMr JaO Am{U CËnmXZmÀ`m à_mUmV Agcoco AH$m ©̀j_n[aUm_ ho _wº$ ì`mnmamgmR>r, H$s Omo IM© cm^mÀ`m {dícofUmÀ`mhr ncrH$S>o Amho.

Xwgao _wº$ ì`mnmamMm ẁº$sdmX H$s Á`mÀ`mV g§̀ moOH$mZm {Z`m©VrgmR>r ZdrZ _mJ© CncãYH$ê$Z XoUo qH$dm Am`mVrer ñnYm© H$aUo `m Amho. VgoM _wº$ ì`mnma Amnë`mcm R>a{dë`m ({ZpíMV)ì`mnmamnojm Amnë`mcm {eH$Ê`mÀ`m AZoH$ g§Yr CncãY H$ê$Z XoVmo Am{U Zm{dÊ`mMr {Z{_©Vr hrH$aVm ̀ oVo. gaH$maH$Sy>Z Am`mV Am{U {Z`m©VrÀ`m YmoaUmV ~Xc (gwYmaUm) Ho$cm OmVmo.

H$mhr AW©emókm§Zm Ago dmQ>Vo H$s _wº$ ì`mnmamVyZ {_iUmao \$m`Xo Oa A{YH$ AgVo VaOH$mV H$moQ>m {Z`m©Vrdarc AZwXmZ d BVa AZoH$ _mJmªZr ì`mnmamV KQ> hmoVo d Vo nma§nm[aH$ IMm©À`m

{dícofUmnojmhr OmñV AgVmV.

3) _wº$ ì`mnmamMm amOH$s` dmX : A Political Agrument for free Trade

_wº$ ì`mnmamÀ`m amOH$s` {ddmXmdê$Z ho, gË` {XgVo H$s, _wº$ ì`mnmamer Agcocr amOH$s`~m§{YcH$s hr ì`dhmamVrc EH$ Mm§Jcr `moOZm Amho, Oar Ë`mÀ`m VËdmV Mm§Jcr YmoaUo Agcr VarAZoH$ AW©emók Agm ẁH$VrdmX H$aVmV H$s ì`dhmamVrc amOH$s` ì`mnmar YmoaUo hr amï´>r` CËnÞAm{U IMm©À`m _mo~Xë`mnojm A{YH$ à~i R>aVmV. H$mhr AW©emókmMo Ago _V Amho. H$s {gÜXm§VmVrc{ZdS>H$ OH$mVr Am{U {Z`m©V AZwXmZo `m§À`m_wio amï´>r` H$ë`mUmV dmT> hmoVo _mÌ, dñVwV: H$moUVrhrgaH$maMr EOÝgr AË`mYw{ZH$ H$m ©̀H«$_ am~dyZ ì`mnmamV _Ü`ñWr H$aVmV. Ë`m§À`m_wio ì`mnmamMrAmdS> Agcoë`m cmoH$m§H$Sy>Z hr YmoaU AmË_gmV Ho$cr OmVmV Am{U amOH$s` ÑîQ>çm _hËdmÀ`m{d^mJm§Zm CËnÞmMo nwZ©dmQ>n {_iÊ`mgmR>r EImÚm Mm§Jë`m _mJm©V Ë`mMo énm§Va Ho$co OmVo. Oa hmẁº$sdmX Iam Agoc Va H$moUVohr AndmX Z ~miJVm _wº$ ì`mnmamcm MmcZm XoUo A{YH$ `mo½` R>aoc

Oar ewÜX AW©ì`dñWoÀ`m nmíd©̂ y_rV _wº$ ì`mnmamMo YmoaU ~wÜXrdmXr (Conceirable) YmoaU R>ê$eH$V Zmhr.

Imcrc VrZ ẁº$sdmX Am§Vaamï´>r` AW©emókmZmÀ`m `mo½`m Ñï>rH$moZ Xe©{dVmo. H$_rV-H$_rA_o[aHo$À`m ~m~VrVrc.1) na§namJV IMm©Mo _moO_mn ho _wº$ ì`mnmamnmgyZ _moR>çm à_mUmV cm§~ Jococo Amho.2) _wº$ ì`mnmamnmgyZ {_iUmè`m \$m`Úm_wio g§ajUmÀ`m YmoaUmÀ`m IMm©V dmT> hmoVo.3) _wº$ ì`mnamer ~m§{YcH$s H$aUmè`m à`ËZm§Mm nmR>nwamì`mMm amOH$s` à{H«$`o_wio Zme Ho$cm OmVmo.

VWmnr ~m¡{ÜXH$ÑîQ>çm _wº$ ì`mnmamnmgyZ Xya OmÊ`mgmR>r H$mhr ̀ wº$sdmX AmhoV d Á`m§Zm _hËdàmá Pmco Amho.ACase for Protection

1) OH$mVr~m~V ì`mnma eVuMr MMm© / dmX{ddmX :The Terms of Trade Argrament for A Tariff

_wº$ ì`mnmamnmgyZ Xya OmÊ`mMr MMm© àË`jnUo IM© cm^mÀ`m {dícofUmVyZ {Z_m©U hmoVo. AgmEH$ ̀ wº$sdmX Ho$cm OmVmo. EImÚm _moR>çm Xoemcm naH$s` {Z`m©VXmamÀ`m qH$_Vrda n[aUm_ H$aUo eŠ`Amho. OH$mVr_wio Am`mV qH$_Vrda n[aUm_ hmoVmo. åhUyZ ì`mnma eVuZm \$m`Xo {_iVmV ho \$m`XoOH$mV IMm©À`m {damoYmV AmhoV, H$s {Z_m©U hmoÊ`mMo H$maU Ago H$s CËnmXZ Am{U Cn^moJ ho OH$mVr_wio{Z_m©U hmoUmao ì`mnma eVuMo \$m`Xo Ë`mMm IM© dmT>dVmV. Am{U åhUyZ OH$mVr {df`r ì`mnma eVuMmẁº$sdmX {Z_m©U hmoVmo.

AmH¥$Vr :

EImÚm _moR>çm XoemÀ`m H$ë`mUmV _wº$ ì`mnmamnojmhr H$_r XamZo OH$mVr cmXë`mZo dmT>hmoVo. Ogm OH$mVrMm Xa dmT>oc Vgm dñVyMm IM© A{YH$ doJmZo dmT>oc d Vmo \$m`Úmnojm OmñV AgocAm{U amï´>r` H$ë`mUmer g§~§{YV EH$ OH$mVrMo Xa Imcr XmI{dUmam Amho. OH$mVrÀ`m A{YH$ Xam_wioì`mnma nyU©nUo ~§X hmoB©c. Am{U åhUyZ _wº$ ì`mnma H$aVmZm Ë`m XoemMr Or pñWVr Agoc Ë`mnojmhrdmB©Q> n[apñWVr {Z_m©U hmoB©c. nwT>o Ë`m§À`m_wio OH$mVrÀ`m XamV dmT> Pmcr Var tp À`m ncrH$S>o VmodH«$ 4 Ajmcm g_m§Va hmoVmo.

darc AmH¥$VrV point 1 cm to hm H$_r OH$mV Xa amï´>r` H$ë`mUmV A{YH$ dmT> Xe©{dVmo.OmñVrV OmñV OH$mV Xa hm gH$mamË_H$ (positive) AgVmo. na§Vy _`m©{XV Xamnojm (tp) Vmo H$_r

AgVmo, H$s, Omo gd© Am`mVrMm Zme H$aVmo.{Z`m©V joÌm§Zr ì`mnma eVuÀ`m ẁº$sdmXm {df`r H$moUVo YmoaUm Adc§{~co nm{hOo? {Z`m©V

AZwXmZ ì`mnma eVuMr {~H$Q> n[apñWVrVyZ Vo Am{U åhUyZ amï´>r` H$ë`mUmV KQ> hmoVo. {Z`m©V joÌmVrcn`m©á/`mo½` (optemai) YmoaU ho AZwXmZmV H$nmV (Negative) H$aVo, åhUOoM {Z`m©Vrda cmJUmamH$a H$s, Omo naXoemV {Z`m©V hmoUmè`m dñVyÀ`m qH$_VrV dmT> H$aVmo. _mÌ, Vmo (H$_rV-H$_r) H$amnojmH$_r AgVmo, H$s, Omo nyU© {Z`m©VrMm Zme H$aVmo, CXm. gm¡Xr Aao{~`m Am{U BVa Voc {Z`m©VXma {Z`m©VVocmda H$a cmXVmV. Oar 1980 À`m XeH$mVrc _Ü`mV VocmÀ`m qH$_Vr H$_r Pmë`m _mÌ, Agmẁº$sdmX H$aUo H$R>rU Amho. H$s _wº$ ì`mnmam_wio gm¡Xr Aao{~`mMr Am{W©H$ pñWVr Mm§Jcr Pmcr.

VWmnr _wº$ ì`mnmamÀ`m {damoYmVrc ì`mnma eVuÀ`m ẁº$sdmXm§Zm H$mhr _hËdmÀ`m _`m©XmAmhoV. AZoH$ chmU Xoe OmJ{VH$ qH$_Vrda H$_r n[aUm_ H$aVmV. åhUOoM ñdV:À`m Am`mVrdaAm{U BVam§À`m {Z`m©Vrda H$_r n[aUm_ H$aVmV. åhUyZ ì`mnmaeVuÀ`m ẁº$sdmXmcm ì`dhma H$_r_hËd Amho. H$s ì`mnmaeVuÀ`m ̀ wº$sdmXm_wio Vmo Xoe Xwgè`m XoemVrc IMm©nmgyZ {_iUmè`m \$m`ÚmgmR>r_ºo$Xmar gÎmoMm dmna H$aVmo. A_o[aH$m ho YmoaU H$mhr Aer am~dy eH$Vo. _mÌ, Ë`mÀ`m `m cwQ>rÀ`mYmoaUmMm ~Xcm _moR>o Xoe KoD$ eH$VmV.

2) ñdXoer ~mOmamVrc An`emË_H$ ẁº$sdmX : The Domestic Market Failure

Argument

ì`mnmaeVuÀ`m _wÔm ~mOycm R>odcm Va _wº$ ì`mnmamgmR>r Amdí`H$ Agcocr nm`m ŷV g¡ÜXmVrH$KQ>Zm hr IM© cm^mÀ`m {dícofUmda AmYm[aV Cn^moº$m Am{U CËnmXH$mMm dmT>mdm `m g§H$ënZmMoñnï>rH$aU H$aVo. AZoH$ AW©emókm§Zr _wº$ ì`mnmaÀ`m {damoYm_Ü ò Amnco Ago _V _m§S>co Amho H$s{deofV: CËnmXH$mMm dmT>dm ̀ m g§H$ënZoV IM© Am{U cm^mÀ`m ~m~VrV _moO_mn H$aUo AeŠ` Amho.

CËnmXH$mMm dmT>mdm EImÚm dñVyÀ`m CËnmXZmÀ`m cm^mMo `mo½` [aVrZo _moO_mn H$m H$ê$eH$V Zmhr. `m§À`mV Aer eŠ`Vm Ago H$s, `mV dmnacm OmUmam l{_H$ hm ~oH$ma Agy eH$Vmo,^m§S>dc Am{U l_~mOmamVrc C{Udm_wwio doJmZo ~XcUmè`m _mJmªZm AS>Wio {Z_m©U hmoVmV. H$s Á`mÀ`m_wio`m {d^mJmcm A{YH$ \$m`Xm {_iy eH$Vmo Oo CÚmoJ Zm{dÝ`nyU© AmhoV. Ë`mÀ`m V§ÌkmZ dmOdrnojmOmñV à_mUmV CX`mg ̀ oVo. darc gd© g§H$ënZm§Mo AmnU ñdXoer ~mOmamVrc Ane` ̀ m AS>Wù`mImcrË`mMo dJuH$aU H$ê$ eH$Vmo. åhUOoM darc àË òH$ CXmhaU Ago {XgVo H$s, XoemVrc H$mhr ~mOmamVË`m§Mm ì`dgm` ì`dpñWV Ho$cm OmV Zmhr. l{_H$ ~mOmamVrc _mo~Xcm R>aV Zmhr Am{U ^m§S>dc~mOma H$m ©̀j_nUo gmYZ-gm_wJ«rMo {dVaU H$aV Zmhr.CXm : g_Om EImÚm dñVwÀ`m CËnmXZm_wio òUmè`m AZŵ dm_wio EImÚm AW©ì`dñWoÀ`m V§ÌkmZmVnyU©nUo gwYmaUm hmoVo. na§Vw `m {d^mJmVrc CËnmXZ g§ñWm Ë`m cm^mMm C{MV/`mo½` cm^ KoV ZmhrV.Ë`m_wio EImÚm dñVyMo {H$Vr à_mUmV CËnmXZ H$amdo ho Ë`m§Zm g_OV Zmhr. `mÀ`mV AOyZ A{V[aº$CËnmXZmda {g_m§V gm_m{OH$ cm^ {_iVmo. H$s Omo CËnmXH$mÀ`m dmT>Ê`mÀ`m _moO_mnm_wio AmË_gmVHo$cm OmV Zmhr. {g_m§V gm_m{OH$ cm^, OH$mVr Am{U BVa ì`mnmar YmoaUmgmR>r EH$ àH$maMm g_W©H$R>aVmo.AmH¥$Vr :

AmH¥$VrV _wº$ ì`mnmamÀ`m {damoYmVrc ñdXoer ~mOmamMm An`emË_H$ ẁº$sdmX XmI{dcocmAmho. AmH¥$VrÀ`m A ^mJmV EImÚm chmZ XoemgmR>r Agcoë`m OH$mVrMo nma§nm[aH$ IM© cm^mMo{dícofU XmI{dco Amho. AmH¥$VrÀ`m B ^mJmV CËnmXZmnmgyZ {_iUmam {g_mV cm^ XmI{dcocm

Amho. H$s Omo CËnmXH$mÀ`m dmT>mÊ`mÀ`m OH$mVrÀ`m n[aUm_m_wio ñdXoemVrc qH$_V pw nmgyZ pwtt

n ª̀V dmT>Vo. CËnmXZmV S1 nmgyZ S

2 n ª̀V dmT> hmoVo. A aoIm§{H$V {ÌH$moUmV CËnmXZmMr KQ> XmI{dcocr

Amho. VgoM Cn^moJmVhr D1 D

2 n ª̀V KQ> hmoVo Am{U Vo B ̀ m aoIm§{H$V {ÌH$moZmZo XmI{dcoco Amho. Oa

AmnU \$º$ Cn^moº$m Am{U CËnmXH$mÀ`m dmT>Ê`mMm {dMma Ho$cm Va Amnë`mcm Ago {XgVo H$s,OH$mVr_wio Ë`m§À`m \$m`ÚmV dmT> hmoVo. AmH¥$VrÀ`m B ^mJmV Ago XmI{dco Amho H$s, ho _moO_mnA[V[aº$ \$m`Úmda àH$me Q>mH$Vo Am{U OH$mVrcm _wº$ ì`mnmamgmR>r `mo½` R>adVo (àmYmÝ` XooVo)CËnmXZmÀ`m dmT>r_wio gm_m{OH$ cm^mV dmT> hmoVo Am{U Vo AmH¥$VrÀ`m B ̂ mJmV aoIm§{H$V C ̂ mJmZoXmI{dcoco Amho. na§Vw ì`mnmamÀ`m eVuMr g§~§{YV AgmM ̀ wº$sdmX XmI{dcocm Amho. Ago XmI{dcoAmho. H$s, Oa OH$mV H$_rV H$_r à_mUmV Agoc Va C ^mJ hm A Am{U B `m XmoÝhr ^mJmÀ`m~oaOonjm OmñV AgVoc.

3) CËnÞmMo nwZa dmQ>n Am{U ì`mnma YmoaU : Income Redisribution & Trade

Policy

AmVmn ª̀VM AmnU OH$mV YmoaUmÀ`m amï´>r` H$ë`mUmÀ`m ~mOyZo Am{U {dê$ÜX Aem XmoÝhr~mOy§Zr Aä`mg Ho$cm `mMm {dMma H$aUo A{YH$ `mo½` am{hc H$s amï´>r` H$ë`mU Am{U {d{eï> JQ>mMoH$ë`mU ̀ m§À`mVrc \$aH$ hm _wÔm ñnï> H$aÊ`mg _XV H$aVmo. Am{U ì`mnmar YmoaUmÀ`m gwYmaUm g§nyU©amï´>mcm \$m`Xoera R>aVmV. ì`mnmar YmoaUmÀ`m àË`j amOH$maUmMm {dMma Ho$ë`mg AmnU ho gË`cjmV KoVco nm{hOo. H$s amï´>r` H$ë`mUmgmaIr Xwgar ~m~ Zmhr. Ë`m§À`mV \$º$ ì`º$sÀ`m BÀN>m qH$dmAmH$m§jm AgVmV H$s Á`m H$_r/OmñV à_mUmV An[anyU©nUo gaH$maÀ`m CÔrï>mVyZ {XgyZ òVmV.ì`º$sÀ`m ng§Vr àË`j ì`mnmar YmoaUmV H$emà_mUo _XV H$aVmV? åhUOoM ̀ m n«íZmMo pñdH$maÊ`mOmoJoEH$hr CÎma Zmhr. _mÌ, Ë`m {R>H$mUr Am{W©H$ {dícofUmMm dmT>rd ̂ mJ AgVmo. H$s Omo Aem Z_wÝ`mMmemoY KoVmo. H$s Á`mÀ`mV gaH$ma amï´>r` H$ë`mUmMm daÀ`mda {dMma H$aÊ`mnojm amOH$s` èmVA{YH$ ̀ e àmá H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV.

{dH$gZ{ec amï´>mVrc ì`mnmar YmoaU : Trade Policy in Developing Countries

1) ~më`dñWoVrc CÚmoJmMm ̀ wº$sdmX Am{U g_ñ`m : The Infant Industry Argument

& Itsproblems

~më`mdñWoVrc CÚmoJmÀ`m ̀ wº$sdmXmZwgma {dH$gZ{ec XoemOdi CËnmXZmV AË`º$/g§̂ dZr`VwcZmË_H$ \$m`Xm {_iVmo. na§Vw {dH$gZerZ XoemVrc ZdrZ H$maImZo gwédmVrcm {dH$gV XoemVrcââmQ>rcm Amcoë`m H$maImÝ`mer ñnYm© H$aV Zmhr. XoemVrc H$maImÝ`mcm AmYma {_iÊ`mgmR>rgaH$maZo VmËnwaË`m ñdénmV ZdrZ H$maImÝ`m§Zm _XV Ho$cr nm{hOo H$s Omon`ªV Vo Am§Vaamï´>r` ñnY}Vnwaoem à_mUmV geº$ ~ZV Zmhr. Am¡Úmo{JH$aU H$aÊ`mgmR>r OH$mV Am{U Am`mV H$moQ>m VmËnwaË`mñdê$nmV `m§Mm dmna Ho$cm nm{hOo. Ago `m ẁº$s dmXmdê$Z cjmV òVo ho Eo{Vhm{gH$ gË` Amho. H$sOmJ{VH$ _moR>çm VrZ ~mOmanooR>mMr AZoH$ ì`mnmar g§H$Q>mcm gm_moao OmD$Z Amnco Am¡Úmo{JH$H$aU gwéHo$co A_o[aH$m Am{U O_©Zr `m§Zm 19 ì`m eH$VmV CËnmXZmda A{YH$ OH$mV XamMm gm_Zm H$amdmcmJcm. _mÌ, OnmZZo 1970 À`m XeH$mn ª̀V Am`mVrda OmñVrV OmñV _`m©Xm R>odë`m.

g_ñ`m Problems ~më`dñWoVrc CÚmoJ ẁº$sdmX \$gdm dmQ>Vmo. _mÌ, dñVwV: H$mhrgaH$magmR>r Vmo `mo½` Amho. VWm{n AZoH$ AW©emókm§Zr `m ẁº$sdmXmVrc AZoH$ à{VHy$c n[aUm_cjmV AmUyZ {Xco AmhoV Am{U Vo Ago gwM{dVmV H$s ̀ m ̀ wº$sdmXmMm dmna gmdYnUo Ho$cm nm{hOo.

gwê$dmVrcm Á`m CÚmoJm§Zm ̂ {dî`mV VwcZmË_H$ \$m`Xm {_ioc, Aem CÚmoJmV Zoh_r gh^mJrhmoUo CMrV Zmhr. g_Om EImÚm XoemH$S>o gÜ`m l{_H$mMo à_mU A{YH$ Amho Am{U Vo ^m§S>dcmMmg§~§Y H$aVmV. Ooìhm Vo nwaoem n«_mUmV ^m§S>dc {_i{dVmV Voìhm Ë`m§Zm Ë`m§À`m ^m§S>dc àH${f©VCÚmoJmV VwcZmË_H$ \$m`Xm {_ioc ̀ mMm AW© Ë`m§Zr Ë`mMo CÚmoJ Vm~S>Vmo~ {dH${gV H$amdo Agm hmoVZmhr.CXm : 1980 À`m XeH$mV X{jU H$mo[a`m ñd §̀M{cV dmhZm§Mm {Z`m©VXma ~Zcm. X{jU H$mo[a`mgmR>rhr EH$ Mm§Jcr `moOZm ZìhVr H$s Ë`m§Zr 1960 À`m XeH$mV Amncr Auto Industry {dH${gVH$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cocm Amho. Oar Ë`m§À`m XoemV ̂ m§S>dc d H$m ©̀j_ l{_H$mMo à_mU H$_r hmoVo.

Xwgar g_ñ`m åhUOo Omon ª̀V g§ajU ho ñdV: CÚmoJmcm ñnYm©Ë_H$ ~ZdV Zmhr. Vmon ª̀V Ë`m§Zr{Xcoco g§ajU `mo½` R>aUma Zmhr. Vmon ª̀V Am{U nm{H$ñVmZZo AZoH$ XeH$mn ª̀V Amnë`m CÚmoJm§Zmg§ajU {Xcoco Amho. Am{U AmVm Ë`m§Zr CËnm{XV _mcmMr _hËdmMr {Z`m©V H$aÊ`mV `e àmá Ho$cocoAmho. Vo Á`m dñVyMr {Z`mV H$aVmV Vo H$mnS> CÚmoJmgma»`m hcHo$ (Light) CÚmoJ AgVm. Am{U VoÁ`mMo g§ajU H$aVmV. Vo AdOS> CÚmoJ ZmhrV ̀ mdê$Z Agm _wÔm ñnï> hmoVmo. H$s Oar ̀ m Xoem§Zr Ë`m§À`mCÚmoJmcm g§ajU {Xco ZgVo. Var Ë`m§Zr {Z`m©V CËnmXZmMm {dH$mg Ho$cm AgVm. H$mhr AW©emókmZr{_Ï`m ~më`mdñWoVrc CÚmoJm {df`r Amnë`mcm Bemam {Xcocm Amho H$s, Á`mÀ`mV CÚmoJm§Zm gwê$dmVrcmg§ajU {Xco OmVo. Am{U Á`m H$maUmMm g§ajUmMr H$mhrhr g§~§Y ZgVmo. Aem H$maUmgmR>r ñnYm©Ë_H$~ZVo. ({_Ï`m ~mcdñWoVrc CÚmoJ) ̀ m ~m~VrV ~më`mdñWoVrc CÚmoJmMo g§ajUmMm eodQ> ̀ emgmaIm{XgVmo. _mÌ, Vmo \$º$ AW©ì`dñWoMm {Zìdi IM© AgVmo. A{YH$ gm_mÝ`nUo EImXm CÚmoJ gwé H$aUoho Iè`m AWm©Zo _hmJ Am{U doi ImD$ AgVo H$s, Omon ª̀V Ë`m§À`m ñdXoer ~mOmaV An`e ̀ oV Zmhr.Oa EImXm CÚmoJ ^m§S>dc, l{_H$ Am{U {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ Agcoë`m CËnmXZ KQ>H$mgmR>rA{YH$ \$m`Xo {_idy eH$Vo Va _J ImgJr Jw§VdUwH$Xma gaH$maÀ`m _XVr{edm` Amnë`m CÚmoJmMm{dH$mg H$m H$ê$ eH$V Zmhr. H$mhr doim Agm `wº$sdmX Ho$cm OmVmo, H$s ImOJr Jw§VdUwH$Xma \$º$Ë`m§À`m CÚmoJmVrc gÜ`mÀ`m \$m`ÚmMm {dMma H$aVmV. _mÌ Vo ̂ {dî`mVrc \$m`ÚmMm (Praspects)

{dMma H$aV Zmhr. na§Vw ho ~mOmamVrc ì`dhmamer gwg§JV Zmhr.nyU©nUo {dH${gV XoemV Jw§VdUwH$mXma Zoh_r A{ZpíMV _mo~Xcm XoUmao CÚmoJ ~§X H$aVmVAm{U

^{dî`mda {dg§~yZ amhVmV.CXm.: A_o[aHo$Vrc ImUH$m_ CÚmoJmZo _moR>çm à_mUmV ^m§S>dcmVyZ $ H$_{dco H$s Omo CÚmoJ H$mhrdfm©nydu EH$hr dñVyMr {dH«$s H$ê$ eH$V ZìhVm.

2) {ÛOZm{YH$mamMr g_ñ`m : Problems of Dualism

{dH${gV XoemÀ`m VwcZoV {dH$gZ{ec XoemMo ì`mnmar YmoaU ho Ae§V: Ë`m§À`m g§~§{YV_mJmgconUmcm O~m~Xma AmhoV Á`m AmYw{ZH$ XoemV ^m§S>dc àH${f©V, Am¡Úmo{JH$, joÌmVrc, CƒnoVZ Xa AgVmo, Ë`mM XoemV na§namJV eoVr joÌ ho _mJmgcoco (Poor) AgVo. EH$mM AW©ì`dñWoMoAJXrM doJù`m AW©ì`dñWoMr doJdoJir {d^mJUr `mcmM {ÛË`-dmX (AW©ì`dñWoMm)Economicdualism Am{U Or AW©ì`dñWm Aem àH$maMr AmT>iVo. {ÛË`-AW©ì`dñWm (dual

Economy) Ago åhUVmV.{ÛË`dmXmcm ì`mnma YmoaUmer H$m` KoUo-XoUo Amho? ̀ mMo EH$ CÎma Ago Amho H$s {ÛË`-dmX ho

H$m ©̀j_ AW©ì`dñWoV CXm:. H$m_Jma {d{dY joÌmV _moR>çm à_mUmV doJdoJio doVZ {_idy eH$V Zmhr.Ooìhm-Ooìhm ~mOmanoR>mMr pñWVr ZmOyH$/dmB©Q> (Badly) Voìhm _wº$ ì`mnmamnmgyZ Xya Joë`m_wio Ë`m

~mOmanoR>ocm An`e òVo. {ÛV AW©ì`dñWo_wio OH$mVrMo g_W©Z Ho$co OmVo H$s Oo A{Ve` H$m ©̀j_H$maImZmXmar joÌmMo g§ajU H$aVo.

{ÛV dmXmMm ì`mnma YmaoUmer g§~YmMo Xwgao H$maU Ago Amho H$s ì`mnmar YmoaUmMm ñdV:{ÛV-dmXmer g§~§Y Amho. Am`mV n`m©̀ rH$aUmÀ`m Am¡ÚmoJrH$aUmda Ooìhm AmKmV Pmcm Voìhm H$mhrAW©emókmZr Agm ̀ wº$sdmX Ho$cm H$s Am`mV n`m©̀ r H$aUmmè`m YmoaUmZr Iao Va åhUOo {Û-AW©ì`dñWm{Z_m©U hmoÊ`mgmR>r _XV Ho$cr Amho. qH$dm H$_rV-H$_r Ë`m§À`m H$mhr cjUm_Ü ò dmT> Ho$cr Amho.

{ÛV-dmXmMr cjUo : The Symptoms of Dualism

{Û-AW©ì`dñWoMr ñnï> ì`m»`m Zmhr _mÌ, gd©gm_mÝ`nUo {Û-AW©ì`dñWm Amho H$s {OÀ`mVAmYw{ZH$ joÌmMm g_mdoe hmoVmo (H$maImZXmar joÌmVrc dñVyMr {Z{_©Vr H$s {OMr Am`mVrÀ`m ñnY}nmgyZg§ajU Ho$co OmVo. H$s Oo joÌ BVa AW©ì`dñWonojm AZoH$ _mJmªZr doJio AgVo.1) AmYw{ZH$ joÌmVrc àË òH$ l{_H$m_mJo cmJUmao CËnmXZ _wë` ho BVa Cacoë`m AW©ì`dñWonojmA{YH$ Amho. A{YH$ {dH$gZerc XoemV l{_H$mnmgyZ H$maImZXmar joÌmV V`ma hmoUmè`m _mcmgmR>rcmJUmao _wë` ho eoVr joÌmVrc l{_H$mH$Sy>Z Ho$ë`m OmUmè`m _mcmÀ`m CËnmXZ _wë`mnojm A{YH$ nQ>AgVo. H$mhr doim hm \$aH$ 1 Vo 15 nQ>rÀ`m Xaå`mZ AgVo.2) A{YH$ CËnmXZ _wë`m_wio l{_H$mÀ`m _§OwarMm Xa hm OmñV AgVmo. eoVr joÌmVrc l{_H$mnojmAm¡Úmo{JH$ joÌmVrc l{_H$ 10 nQ>rZo A{YH$ doVZ {_idy eH$VmV. (Oar CÎma A_o[aH$m, npíM_ ̀ wamond OnmZ ̀ m§À`m VwcZoV Ë`mMo doVZ H$_r {XgVo Var)3) Oar Am¡Úmo{JH$ joÌmVrc _OwarMo Xa Cƒ Agco Var ̂ m§S>dcmnmgyZ {›iUmao rm^ A{YH$ AgVrcMAgo Zmhr. dñVwV: Ago {XgVo H$s Am¡Úmo{JH$ joÌmV ̂ m§S>dc H$_rV-H$_r cm^ àmá H$aVmV.4) AmYw{ZH$ joÌmVrc àË òH$ l{_H$m_mJo CËnmXZmMo Cƒ _wë` ho CËnmXZmVrc ^m§S>dcmÀ`m A{YH$dmnam_wio {Z_m©U hmoVo H$_r {dH${gV XoemVrc H$maImZXmarV eoVr joÌmÀ`m _mZmZo ̂ m§S>dcmMr Vrd«VmOmñV AgVo. (_mÌ, àJV XoemÀ`m ~m~VrV ho {dYmZ gË` Zmhr. H$maU Ë`m{R>H$mUr eoVr hr \$º$^m§S>dc àH${f©V AgVo) {dH$gZerc XoemV eoVr joÌmVrc H$m_Jma na§namJV gmYZm§Mm dmna H$aVmV_mÌ, àJV amï´>mgmaIoM Am¡Úmo{JH$ gw{dYm_Ü ò OmñV \$aH$ OmZdV Zmhr.5) AZoH$ H$_r {dH${gV XoemV ~oH$arVMr g_ñ`m gVV gVmdV AgVo {deofV: ehar ̂ mJmV H$s Á`m{R>H$mUr AZoH$ cmoH$m§Zm ì`mdgm` ZgVmo. qH$dm Ë`m§Zm àmg§{JH$ H$m_ {_iVo. ehar ̂ mJmVrc _§OwarMoXa A{Ve` H$_rAgVmV. ehamVrc ~oH$ma Ë`mM ehamVrc Mm§Jcm nJma {_imUmè`m Am¡Úmo{JH$joÌmVrc H$m_Jmam§er {_iyZ-{_giyZ (Co-exisist) amhÊ`mMm à`ËZ H$aVmV.

{Û-l_ ~mOma Am{U ì`mnmar YmoaU : Dual Labour Market & Trade Policy

AZoH$ XoemV {Û-dmXmMr cjUo {XgVmV Am{U Vo EImÚm AW©ì`dñWoMo l_~mOmamVrc Mm§Jë`màVrMo H$m ©̀ Zgë`mMm nwamdm XoVmV. `m cjUm§er g§~§{YV Agcoë`m ì`mnmar YmoaUmÀ`m g§~§Ym_wio{dH$mgmÀ`m AZoH$ {dÚmWu_Ü ò Anojm {Z_m©U Ho$cm.

1950 À`m XeH$mV AZoH$ AW©emókmZr Agm ̀ wº$sdmX Ho$cm Amho H$s H$maImZXmar joÌmVrc_§Owar d eoVr joÌmVrc _§Owar `m§À`mVrc \$aH$m_wio Xwgao g_W©Z {Z_m©U Pmco H$s, Oo ~më`dñWoVrcCÚmoJ ̀ wº$sdmXmnojm doJio Amho. Am¡Úmo{JH$ joÌ ho eoVr joÌmVrc IMm©cm àmoËgmhZ XoVo. Agm {damoYm^mgAmho. H$s doVZ \$aH$m{edm` H$m` KS>co Ë`m {R>H$mUr {g_mV l{_H$ H$maImZXmar d eoVr joÌmV g_mZAgoc Va EImXr CËnmXZ g§ñWm ^mS>o VËdmda Mmcdë`mg OodZ {g_mV g_mZ cm^ hmoB©c VodT>m

EImÚm l{_H$mcm ^mS>o VËdmda amoOJma XoD$Z hmoUma Zmhr.AmnU Ago J¥{hV Yê$ H$s AW©ì`dñWm H$maImZXmar d AÞYmÝ` Aem XmoZ _mcmMo CËnmXZ

H$aVo. l{_H$ Am{U ̂ m§S>dcmMm dmna H$ê$Z H$maImZXmar {Z_m©U H$aVm ̀ oVo Am{U ̂ y{_Mm dmna H$ê$ZAÞYmÝ`mMr {Z{_©Vr H$aVm ̀ oVo. ̀ m gmYZ gm_wJ«rMr {d^mJUr Imcrc AmH¥$Vrdê$Z cjmV ̀ oB©c.AmH¥$Vr :

AmH¥$Vr Y Ajmda doVZXa d {g_mV CËnmXZ XmI{dco Amho. Am{U Y AjmdaamoOJmaXmI{dcm Amho. OM ̀ m Ama§̂ q~XynmgyZ H$maImXmarVrc amoOJma XmI{dcocm Amho. VgoM of

`m S>mdrH$S>rc Ama§̂ mnmgyZ eoVrVrc food amoOJma XmI{dcocm Amho.MPLM hm dH«$ H$maImZXmarVrcl{_H$mMo {g_m§V CËnmXZ XmI{dVmo Am{U PF H$maImZXmarMr d PF hr eoVr joÌmMr qH$_V Amho.

Aem n«H$mao ho XmoÝhr dH«$ XmoÝhr {d^mJmVrc A{V[aº$ l{_H$mÀ`m {g_mV CËnmXZmMo _w»`XmI{dVmV.

Ooìhm doVZmV \$aH$ AgVmo. Voìhm H$maImZXmar ì`dgm`mVrc l{_H$m§Zm eoVrVrc l{_H$mnojmA{YH$ doVZ {Xco Jooco nm{hOo. AmH¥$VrV H$maImZXmar joÌmVrc doVZ wm Am{U eoVrVrc doVZ wf

Ago _mZco Amho. XmoÝhr {d^mJmVrc CËnmXH$m§Zm l{_H$m§Zm amoOJma CncãY H$ê$Z XoVrc H$s, Á`m{R>H$mUr l{_H$mÀ`m {g_mV CËnmXZmMo _wë` Ë`mÀ`m doVZmÀ`m ~amo~a Agoc Aem àH$mao H$maImZXmarVrcom-L (B q~Xy) XmI{dcm Amho. d eoVr joÌmVrc amoOJma L

1 of EdT>m (C q~Xy) XmIdcm Amho.

g_Om EImÚm AW©ì`dñWoZo eoVr joÌmVrc l{_H$mcm H$maImZXmar ì`dgm`mV (Shift)

g_mdyZ KoVco Va Ë`m_wio H$maImZXmar CËnmXZmV dmT> hmoB©c Am{U eoVr joÌmVrc CËnmXZmV KQ>hmoB©c. A{V[aº$ H$maImZXmar CËnmXZmMo _wë` ho H$maImZXmarVrc doVZXa ~ZVmo. Vo wm Zo Xe©{dcoAmho. _mÌ, eoVr joÌmVrc CËnmXZmÀ`m KQ>r_wio doVZXa H$_r Pmcm Amho. d Vmo wf Zo XmI{dcmAmho. Aem àH$mao AW©ì`dñWoMm EHy$U CËnmXZmMo _wë` wm nmgyZ wf n ª̀V dmT>oc eoVr joÌmVrcl{_H$mMm H$maImZXmar ì`dgm`mV g_mdoe H$ê$Z Amnë`mcm CËnmXZmMo _wë` dmT>{dVm ̀ oVo d Vo AgoXe©{dVo H$s, EImXr AW©ì`dñWm A{Ve` H$_r l{_H$m§Zm H$maImZXmargmR>r{dVaU H$aVo. g_OmEImÚm H$m ©̀j_ AW©ì`dñWoZo Amnë`m l{_H$mMo {g_mV CËnmXZ XmoÝhr, {d^mJmV g_mZ R>odVo _mÌom nmgyZ L

2 n`ªV l{_H$m§Zm H$maImZXmar ì`dgm`mV amoOJma CncãY H$ê$Z {Xë`mg d eoVr joÌmV

L2 nmgyZ of n`ªV l{_H$m§Zm amoOJma CncãY H$ê$Z {Xë`mg darc C{Ôï> gmÜ` hmoD$ eH$Vo.

Ooìhm doVZmV \$aH$ Agoc Voìhm ~mOmanoR>m l{_H$m§Mo A`mo½` {d^mJUr H$aVrc Am¡Úmo{JH$joÌmVrc H$mhr à_mUmV CËnmXZ g§ñWm \$maM H$_r l{_H$m§Zm amoOJma XoVrc gaH$maMo EImXo YmoaU H$sOo CËnmXH$m§Zm A{YH$ l{_H$m§Zm amoOJma CncãY H$ê$Z XoD$Z Ago Agoc Va amï´>r` H$aUmV dmT>hmoB©c.

gm_mÝ`nUo ì`mnmar YmoaU ho H$maImZXmarVrc amoOJmamMm {dñVma H$aÊ`mMo gwédmVrMo gdm}Îm_YmoaU Zmhr. gaH$maÀ`m YmoaUm_wio àË`jnUo amoOJmamMo cj gmÜ` Ho$co nm{hOo. ho CÔrï> Vo gaH$madoVZmVrc \$aH$ Xwa H$ê$Z qH$dm H$mhr CËnmXZ g§ñWm§Zm AZwXmZo XoD$Z A{YH$ l{_H$m§Zm amoOJmaCncãY H$ê$Z àmá H$ê$ eH$Vmo. H$maImZXmar ì`dgm`mVrc CËnmXZmgmR>r {Xco OmUmao AZwXmZ `mo½`Zmhr. H$maU Vo AZwXmZ ^m§S>dc d l{_H$ `m§Zm CËnmXZmV g_m{dï> hmoÊ`mgmR>r àoaUm XoVo Am{U^m§S>dcmcm H$maImZXmarV A{YH$ _mo~Xcm {_iV Zmhr. OH$mV d Am`mV H$moQ>m A{YH$ dmB©Q> VWmnr{ÛVr` gdm}Îm_ n`m©̀ CËnmXZmdarc OH$mVrMo doVZ \$aH$mVrc ẁº$sdmXm_wio g_W© Ho$co OmD$ eH$Vo.1950 Am{U 1960 À`m XeH$mVrc hm ̀ wº$sdmX ̀ mo½`/A{Ve` ImÌrcm`H$ {XgVmo.

1970 _Ü ò àH$m{eV Pmcoë`m EH$m à{gÜX dV©_mZnÌmV Om°Z h°arg Am{U _m`Ho$c VmoS>°amo

`m§Zr H$_r {dH${gV XoemVrc l{_H$ ~mOmanoR>mMr {ZaW©H$ MMm© Ho$cocr Amho. Ë`m§Zr J«m_rU eharñWcm§Va Am{U ~oH$mar ̀ m§À`mVrc Xwdm XmI{dcm Amho. H$s Á`m§À`m_wio H$maImZXmarVrc amoOJmamÀ`m{dH$mg T>mgiVmo. Oar H$maImZXma l{_H$m§Zm A{YH$ doVZ XoVmV.

3) {Z`m©Vrda AmYm[aV Am¡Úmo{JH$aU : nyd© Am{e`mVrc EH$ M_ËH$ma : --

1950 Vo 60 À`m XeH$mV ì`mnH$nUo Agm {dídmg hmoVmo H$s, {dH$gZerc Xoe Am`mVrcmn`m©̀ Agm ñdXoer dñVyÀ`m CËnmXZmMm dmna H$ê$Z CÚmoJmMr {Z{_©Vr H$aV hmoVo. 1960 À`m XeH$mÀ`m_mÜ`mZ§Va Ago ñnï> Pmco H$s, Am¡Úmo{JH$aUmgmR>r Xwgam n`m©̀ r _mJ© åhUOo dñVwMr {Z`m©V H$aUo ho_w»`V: àJV XoemgmR>r VWmnr ̀ m XoemMm ̀ m~m~VrV {dH$mg Pmcm Ë`m XoemÀ`mJQ>mcm OmJ{VH$ ~±Ho$MoAm{e`mVrc Cƒ H$m_{Jar Agcocr AW©ì`ñWm -- Ago g§~moYco AgyZ Ë`m JQ>mZo Ë`mÀ`m Am{W©H$dmT>rV A{Ve` àJVr Ho$cocr Amho. H$mhr {R>H$mUr Vr àJVr Va 10 % nojmhr A{YH$ Amho. 1997À`m Am{W©H$ g§H$Q>m_wio darc XoemVrc --- AW©ì`dñWoda J§̂ ra n[aUm_ Pmcm hmoVm. VWmnr Ë`m§MrH$m_{Jar cjmV KoÊ`mgmaIr hmoVr.

Ooìhm -- `m§Mr H$m_{Jar g§{X½Y Zgoc d Ë`mÀ`mV Agm àíZ Zgoc H$s, `m JQ>mMo `egd©gm_mÝ` Aem {gÜXm§VmMo Am¡Úmo{JH$ {dH$mg Am`mV n`m©̀ rH$aUmÀ`m YmoaUm_wio KS>Vmo. ̀ mMo I§S>ZHo$co OmVo, Ago KS>ë`mg nyd© Am{e`mB© M_ËH$mamÀ`m A§_c~OmdUr {df`r AZoH$ _w»` dmX CX`mgòVrc {deofV: {d{dY {Z[ajH$m§Zr gaH$maÀ`m YmoaUmÀ`m ̂ y{_Ho${df`r {d{dY _wÔo _mS>coco AmhoV. d

Ë`m§Zr A{YH$ dmT>mdm CÎmoOZ XoD$Z ì`mnmar YmoaUmMmhr g_mdoe Ho$cocm Amho. H$mhr {Z[ajH$m§À`m _Vo,Am{e`mVrc AW©ì`dñWoMo `e _wº$ ì`mnmamVrc \$m`Xo Xe©{dVo Am{U gaH$maÀ`m hñVjonmMo YmoaUXe©{dVo H$mhrÀ`m _Vo hr AW©ì`dñWm gaH$maÀ`m _Ü`ñWrMm à^mdr n[aUm_ Xe©{dVmo. AOyZ H$mhrAW©emókmMm Agm {dídmg Amho H$s ì`mnma Am{U Am¡Úmo{JH$ YmoaU `m§À`mV A{Ve` H$_r \$aH${XgVmo.

Am{e`Z d¥ÜXrMr dñVwpñWVr : --

OmJ{VH$ ~±Ho$Zo --- ̀ m JQ>mMr ì`m»`m H$aVmZm XoemMo VrZ JQ> Ho$coco AmhoV. Á`mMo M_ËH$madoJdoJù`m doir Pmcoco AmhoV. gwê$dmVrcm OnmZZo Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va cJoM Amncr Am{W©H$ àJVrdoJmZo Ho$cr Am{U AmO Ë`mMo XaS>moB© CËnÞ A_o[aH$m d nmpíM_mË` ẁamonmer VwcZm H$aÊ`mgmaIo(~amo~arZo) Amho 1960 À`m XeH$mV Am{e`m I§S>mVrc Mma chmZ AW©ì`dñWmZmhr Amncr Am{W©H$n«JVr H$am`cm gwê$dmV Ho$cr Ë`m§Zm AmnU 4 Q>m`Jg© Ago åhUVmo. Vo åhUOo hm±JH$m±J, V¡dmZ, X{jUH$mo[a`m, qgJmnya 1970 À`m XeH$mÀ`m eodQ>r Am{U 1980 À`m XeH$mV _co{e`m, Wm`c±S>,B§S>moZo{e`m Am{U {deofV: MrZ ̀ m 4 Xoem_Ü ò Am{W©H$ {dH$mgmcm doJmZo gwê$dmV Pmcr.

àË òH$ JQ>mÀ`m Am{W©H$ d¥ÜXrMm Xa OmñV dmT>V Jocm 1960 À`m XeH$mnmgyZ Va 1997À`mAm{e`mVrc g§Kfm©n ª̀V Q>m`Ja AW©ì`dñWmZr Amnë`m dmñVd ñdXoer ñWyc CËnmXZ gamgar 8 Vo 9% n`ªV dmT> Ho$cr A_o[aH$m Am{U nmpíM_mË` `wamonmer VwcZm H$aVm Ë`m§À`m nojm 2 Vo 3% OmñVhmoVm. Am{e`mVrc AW©ì`dñWmMo gÜ`mÀ`m d¥ÜXrMo Ba VwcZr` --- AmhoV Am{U MrZZo Amnë`md¥ÜXrMm Xa 10% nojmhr OmñV dmT>dcocm Amho. (Oar ̀ m à_mUm{df`r MrZÀ`m J{UVmÀ`m V§VmoV§VnUm{df`r H$mhr n«íZ Agco Var)

A{YH$ ì`mnH$ {dMma Ho$cm AgVm Ë`mMo d¥ÜXr Xa A{YH$ OmñV AmhoV. Ë`mMà_mUo ----_Ü ò AZoH$ doJdoJir d¡{eîQ>ço {XgVmV. Am§Va amï´>r` ì`mnma H$aÊ`mgmR>r Vo _wº$ AmhoV. Iao nmhVm

Am{e`mVrc doJmZo d¥ÜXr hmoUmè`m AW©ì`dñWm c°{Q>Z A_o[aH$m Am{U X{jU Am{e`m ̀ m ̂ mJmVrc BVa{dH$gZerc Xoemnojm A{YH$ {Z`m©V H|$ÐrV --- ~Zcoco Amho.(Export as percentage of National Income 1990)

qgJmnya Am{U hm±JH$m±J ̀ m XoemV ñWyc ñdXoer CËnmXZ 100% nojmhr OmñV {XgVo. EImÚmXoemVrc {Z`m©VXmam§Zm Amnë`m EHy$U CËnmXZmV dmT> H$aUo H$go eŠ` Amho. GDP ho EImÚmAW©ì`dñWoÀ` _wë`mMo (Value added) à{V{ZYrËd H$aVo Am{U Vo EHy$U {dH«$sMo à{V{ZYrËd H$aVZmhr.CXm : hm±JH$m±J_Yrc _moR>m H$mnS> CÚmoJ BVa {R>H$mUr V`ma hmoUmao H$mnS> EH$m {R>H$mUr Jmoim H$aVo.Voìhm GDP V hmoUmar dmT> åhUOo H$mnS>mMr qH$_V Am{U Ë`m§Mm g§M` (Sait) `m§À`mVrc \$aH$hmò . Vr gmR>çmMr nyU© qH$_V R>aV Zmhr. na§Vw Oa nyU© gmR>çmMr {Z`m©V Ho$cr Va Ë`mMr nyU© qH$_VEHy$U {Z`m©VrMm ^mJ ~ZVo H$maU AmYw{ZH$ CËnmXZ Am`mVrVrc AmXmZmV WmoS>r dmT> H$ê$Z amï´>r`CËnmXZmV dmT> H$aVmV.

àJV XoemVrc ì`dhm[aH$ ì`mnmar YmoaU : Strategic Trade Policies in

Achaned Countries

OJmÀ`m EHy$U CËnÞmV hmoUmar dmT> H$mhr {dH$gZ{ec amï´>mÀ`m doJmZo hmoUmè`m d¥ÜXr{edm`H$mhr {dH${gV AW©ì`dñWmdahr Adc§~yZ AgVo. nmpíM_mË` ẁamonmVrc H$mhr Xoe CÎma A_o[aH$mAm{U OnmZ Am°ñQ´>o{c`m d Ý ỳ{Pc±S> hr àJV amï´>o AmhoV. ̀ m XoemVrc Cƒ amhUr_mZmMm OJmVrc BVaXoemV hodm dmQ>Vmo. VWmnr `m àJV amï´>mMr Am{W©H$ H$m_{Jar H$mhr n«_mUmV _mJrc H$mhr XeH$m§VAg_mZYmZ H$maH$ hmoVr. 1970 À`m XeH$mÀ`m gwê$dmVrcm g§nyU© d¥ÜXrMr àJV OJmV H$_r PmcrA_o[aHo$Vrc AZoH$ l{_H$mMo doVZ JmoR>{dco qH$dm nyU©V: Zï> Ho$co ẁamonmVrc ~oH$arMo Xa ~è`mMH$mcmdYrn ª̀V g§WnUo dmT>V am{hco OnmZMr AW©ì`dñWm 1970 Vo 80 À`m XeH$mV àJV XoemÀ`mdM©ñdmnmgyZ 3) gwa{jV am{hcr {VcmgwÜXm 1990 À`m XeH$mÀ`m gwê$dmVrnmgyZ _Ü`mn ª̀V doVZJmoR>çmMm gm_Zm H$amdm cmJcm.

EImÚm Xoemcm Amnë`m Am{W©H$ H$m`m©V H$er gwYmaUm H$ê$ eH$Vmo? ̀ mMo EH$ eŠ` AgcocoCÎma åhUOo Stratogic Trade Policy ì`dhm[aH$ ì`mnar YmoaU hmò ho YmoaU {d{eîQ> joÌmVrc{Z`m©VrV dmT> Am{U Am`mVrg Ka H$aVo.

1) A{VCƒ _wë` Agcoco CÚmoJ : High Value Added Industries.

XoemMm {g_m A§VJ©V V`ma hmoUmao nyU© CËnmXZ ho Ë`m XoemVrc àË òH$ CÚmoJmZo KmVcoë`m(IM©coë`m) _wë`mMr Jmoim~oarO AgVo. Am{U àË òH$ l{_H$mMo gamgar _wë` ho amï´>r` CËnÞmÀ`mXaS>moB© CËnÞmEdT>o AgVo. na§Vw ì`dhmamV àË òH$ l{_H$mMo _wë` {d{dY CÚmoJmV doJdoJio AgVo. H$mhr{dícofH$m§À`m _Vo àË òH$ l{_H$mcm A{YH$ _mo~Xcm XoD$Z d Ë`m§Zm Am¡Úmo{JH$ àdmhmV AmUÊ`mÀ`mYmoaUm_wio amï´>r` CËnÞmV dmT> H$aVm òVo. WmoS>Š`mV ñnYm©Ë_H$ MM}Zwgma CËnÞmMo Cƒ _wë` _mÝ`H$aÊ`mV Amcoco Amho.

VargwÜXm H$mhr{dícofH$ `m `moOZo{df`r emf§H$ AmhoV. Va Cƒ _wë` Agcoco CÚmoJ `mo½`AgVrc Va _J BVa CËnmXH$ KQ>H$ gaH$maÀ`m {deof àoaUo{edm` `m CÚmoJmV H$m OmV Zmhr. `mMoà_wI CÎma {dícofU ho gwM{dVmV H$s, àË òH$ l{_H$mgmR>r Cƒ _wë` Agcoco CÚmoJ ho {deofV: ̂ m§S>dàH${f©V AgVmV. åhUOo ^m§S>dcmÀ`m àË òH$ KQ>H$mMo (Vnits) _wë` H$_r AgVo. ^m§S>dc hm

l{_H$mgmaImM EH$ Xw{_©i KQ>H$ Amho. ̀ mMmM AW© àË òH$ l{_H$m_mJo Cƒ _wë` Agcocm {dH$gZ{ecCÚmoJ ho amï´>r` CËnmXZmV dmT> H$aVrcM `mMo ImÌr XoVm òV Zmhr. WmoS>Š`mV AmnU ~mOmanoR>oÀ`mAn`emÀ`m AZwnpñWVrV ~mOmanoR>m§H$Sy>Z amï´>r` CËnÞmMo _wë` OmñVrV OmñV dmT>{dÊ`mMr AnojmH$aVmo d åhUyZ CËnmXZ KQ>H$mÀ`m ~XcmVrc hñVjonm_wio amï´>r` CËnÝZmV dmT> Z hmoVm CcQ> KQ>hmoB©c.

hm Ho$di ewÕ g¡ÜXm{VH$ ̀ wº$sdmX {XgVmo _J gË` H$m` Amho.Industry Value Added Per worker

Apparea (Cloth) 1995

Electrinics 41.6

Air Craft 113.6

Auto Mobiles 106.3

Petroleum refining 372.8

All Manufacturing 91.2

darc VŠË`mV Xa l{_H$m_mJo Agcoc _wë` XmI{dco Amho. (A_o[aHo$Vrc H$mhr {ZdS>H$CÚmoJmMo H$mnS> CÚmoJ hm l_ àH${f©V {d^mJ AgyZ H$m_ {ecmB© _erZ ({edUH$m_) CÚmoJmnojm H$_rl{_H$ H$aVmV. CÚmoJmVrc l{_H$m§Zm A{Ve` H$_r _wë` {Xco OmVo. BVa CÚmoJmV CXm: VocgwVr H$aUmCÚmoJmV H$s Á`mMr ^m§S>dcmMr Vrd«Vm àË òH$mcm _m{hV Amho. H$s, Or Ë`m§Zr B©emÝ`H$S>rc Ý ỳOguòWyZ àmá Ho$cr Amho. åhUyZ Ë`m§Zr àË òH$ l{_H$mcm {Xë`m OmUmè`m _wë`mV dmT> Ho$cr Amho.

AmíM`m©Mr Jmoï> Amho H$s Electronic Air Craft `mgma»`m àJV CÚmoJmV {Xco OmUmao n«Ë òH$l{_H$mMo _wë` ho Automobile CÚmoJmnoj A{YH$ Zmhr.

2) Dendustrialization

Xwgam _hËdmMm ̀ wº$sdmX åhUOo Á`mMm CÚmoJ BVa joÌmVrc àJVrMo g_W©Z H$aÊ`mgmR>r Ho$cmJocm Agm Amho H$s H$mhr joÌ ho BVa joÌmnojm A{YH$ Mm§Jcr AmhoV. H$maU Vr OmñV doVZ XoVmV hoẁº$sdmX Ago ñnï> H$aVmo H$s, A_o[aHo$Vrc Am{W©H$ g§H$Q>o hr Deindustra illzation _wio {Z_m©U

Pmcocr AmhoV. åhUOoM H$maImZXmar joÌmVrc Mm§Jë`m CÚmoJmMm Zme hmò . l{_H$mÀ`m ~m~VrV hrEH$ Mm§Jcr à{V_m Amho H$s Ë`m§Zr H$_rV-H$_r doVZmda amoOJma CncãY H$ê$Z _Ü`_ dJu`mMo CËnÞ{_i{dÊ`mgmR>r Still Am{U Auto gma»`m _mcmMo CËnmXZ Ho$co.

ho EH$ g§̂ dUr` pñdH$maÊ`mgmaIo ̀ m nÜXVrMo Cn`moOZ Amho H$s, Á`mÀ`mV Oa ñdXoerCËnmXZmVOa KQ> hmoV Agoc Va ì`mnmar YmoaU \$m`Xoera R>aVo. Xwgè`m eãXmV gmYZ gJ«hmMo åhUOo `mcmMAmnU doVZ V\$mdVrMm ̀ wº$sdmX Ago åhUyZ eH$Vmo Agm doVZmVrc \$aH$ H$m Mmcy amhVmo. Cƒ doVZAgcoë`m joÌm_Ü ò à`ËZmMr namH$mï>m H$aVmZm BVa à{VHy$c n[aUm_m§Zm gm_moao Omdo cmJVo H$m?

hr ewÕ g¡ÜXm{VH$ MMm© Zmhr Zation _wio A_o[aHo$Vrc AW©ì`dñWoV AZoH$ AS>Wio {Z_m©UhmoVmV Am{U Vo AS>Wio à`mo{JH$ {dícofUmMm {df` R>a{dVmV. Ë`mMo gË` ñdê$n nmhVm J¥{hVHo$ ImoQ>rdmQ>VmV. A_o[aHo$Vrc H$maImZXmar joÌmVrc l{_H$mMo gamgar doVZ ho godm jooÌmVrc doVZmnojm OmñVAmho. A_o[aHo$À`m H$maImZXmar joÌmVrc l{_H$mMm àdmh hiyhiy H$_r Pmcocm Amho. 1970 _Ü ò27% hmoVm _mÌ, 1995 _Ü ò \$º$ 16% hmoVm Oa ̀ m \$aH$m_wio doVZmda Am{U g§nyU© amï´>r` CËnÞmVV\$mdV ZgVr.

Delndustrialization Mo doVZmda hmoUmè`m n[aUm_m§À`m n«̀ ËZm_Ü ò Quantity Ho$ë`mg

`mMr A§Xm{OV qH$_V H$_r AgVo. `mMo XmoZ _w»` H$maUo gm§JVm òVrc n{hco H$maU Ago H$sH$maImZXmar joÌmV CncãY Agcoë`m l{_H$m§À`m {hñ`mV Agcocr KQ> Am§Vaamï´>r` ì`mnmam_wio{Z_m©U hmoV Zmhr. 1970 gmcmnmgyZ H$maImZXmarÀ`m dmQ>çmV 11% KQ> Pmcr VgoM 1% nojm gwÜXmAm§Va amï´>r` ì`mnmamcm _XV Ho$cr OmD$ eH$V Zmhr. BVa Cacoco ñdXoer àdmh H$s, Oo gd© àJV amï´>oAW©ì`ñWoVrc godm joÌmV di{dVmV {deofV: H$maImZXmar joÌmgmaIm doJmZo _mcmMr {Z{_©Vr H$aUmè`mjoÌmV Retail ì`mnmamgmaIo godm joÌmV Vm§{ÌH$ àJVr A{YH$ doJmZo hmoVo.

Xwgao H$maU Ago H$s Ooìhm H$maImZXmar joÌmVrc ì`dgm`mV godm joÌmVrc ì`mnmamnojmgamgar A{YH$ doVZ {Xco OmVo. Aem doiog cmoH${à` à{V_m H$s, Or Fast Food l{_H$mÀ`m EH$mVmgmÀ`m 5 $ doVZ d Still H$m_Jma 11 VmgmMo 20 $ doVZmVrc \$aH$ XmI{dco Am{U Vmo \$aH$A{YH$ ñnï>nUo cjmV AmUyZ XoVmo.

3) Cƒ V§ÌkmZ : High Technology

Ooìhm ñnY}Mo OmñVrV OmñV MM}Zo CÚmoJmÀ`m ñnY}da àH$me Q>mH$cm OmVmo, H$s Á`mÀ`mV Cƒ_wë`/doVZXa AgVmo. Voìhm ñnY}À`m {Vgè`m àH$mamda A{YH$ Omoa {Xcm OmVmo Am{U Vmo åhUOo CƒV§ÌmkmZ Agcoë`m CÚmoJmMr ñnYm© hmò .

Cƒ V§ÌkmZ Agcoë`m CÚmoJmV H§$nZrMo è ho Ë`mM§ doJmZo cmJUmao emoY qH$dm CËnmXZà{H«$`m `mMm g_mdoe H$aÊ`mda Adc§~yZ AgVmo. Cƒ V§ÌkmZ Agcoë`m CÚmoJmMo g§»`m emór`{d^mOZ ho {deof H$ê$Z g§emoYZmVrc IMm©Mo à_mU Am{U {dH«$sVrc dmT> `mgma»`m {ZX}eH$mdaAdc§~yZ AgVoo. gh^mJmda Adc§~yZ AgVo W«mo (Throw) À`m ""hoS> Qw> hoS>'' `m nwñVH$mV CƒV§ÌkmZmMo gmV {d^mJ Ho$coco AmhoV. Ë`m§Zm Vmo AË §̀V _hËdmMo g_OVmo Micro Electronic ~m`moThchnology new Material Science B§ÝS>ñQ>r_ Q>o{cH$å ẁ{ZHo$eZ pñdpìhcr`Z EìhrEeZamo~o{Q>Šg ßcg _erZ Qw>ëg Am{U H$m°åß ẁQ>a + gm°âQ>doAa BË`mXr gmV ̂ mJ AmhoV. Vmo nwT>o Ago åhUVmoH$s, àË òH$mcm hr gmVhr à_wI joÌ {_iUma ZmhrV. H$mhr {_iVrV Va H$mhr gmoS>mdr cmJVrc.

hr Am¡Úmo{JH$ joV {_i{dUo EdT>o _hËdmMo H$m Amho H$mhr coIZ CÀM V§ÌkmZ CƒdoVZ Am{UCƒ _wë` EH$Ì H$aVmV. Cƒ V§ÌkmZ joÌ _hËdmMr _mZcr OmVmV. H$maU Vo joÌ Cƒ _wë` d doVZ joÌoAgVmV. hm ̀ wº$sdmX H$_r _hËdmMm (Poor) Amho. Iao nmhVm Cƒ _wë` dmT>dyZ EImÚm CÚmoJmMm{dH$mg H$aUo hm Mm§Jcm {ZH$f Zmhr. àË òH$ l{_H$m_mJo Cƒ _wë` XoUo ho Cƒ V§ÌkmZ Agcoë`mjoÌm§Zm JaOoMo Zmhr. Cƒ doVZ {ZH$fmÀ`m H$_r n[aUm_ hmoVmo ho gË` Amho H$s, Cƒ V§ÌkmZ AgcocrjoÌ BVa joÌmnojm l{_H$m§Zm gamgar doVZ OmñV XoVmV, Oar Cƒ {e{jV amoOJmamgmR>r `m AgmmÝ`H$_VaVogmR>r g_m`moOZZ Ho$co OmVo. Cƒ doVZ joÌmV l{_H$mH$Sy>Z Ho$ë`m OmUmè`m Am§Vaamï´>r`ì`mnmamVrc I§S>mMm hmoUmam n[aUm_ Ago gwM{dVmo H$s Vo A{Ve` H$_r AmhoV. Oa ho YmoŠ`mV Amco VaXoemMm Am{W©H$ H$ë`mUmV Ë`mMm A{YH$ n[aUm_ hmoV Zmhr. Oar Vmo Xoe ̀ mV hr CÚmoJmV ñnYm© {OH$moqH$dm Z {OH$mo.

VWmnr `m{df`r EH$ ẁº$sdmX H$s, Omo Xya gma»`mg H$R>rU Agm Amho. åhUOoM `m§À`mVrcgeº$ ñdê$n/ BVa Cƒ V§ÌkmZ Agcoco CÚmoJ hr g§nyU© AW©ì`dñWoMm {dMma H$aVm Vm§{ÌH$ n«JVrÀ`mXamgmR>r _hËdmMo Amho. åhUOoM hr Am¡Úmo{JH$ joÌo _hËd Vm§{ÌH$ {dH$mg hmoVmo. doVZ \$aH$mVrcẁº$sdmX gmaImM hm ẁº$sdmX `moOZm ~ÜX ì`mnmar YmoaUmMo g_W©Z H$aVo H$s Ë`m {R>H$mUr ñdXoer

~mOmanoR>oV Anè Amho ho Vm~S>Vmo~ ñnï> hmoD$ eH$V Zmhr H$s V§ÌkmZmVrc A{V[aº$ dmT> ~mOmanoR>m§ZmAnè àmá H$ê$Z XoVo. `m A{V[aº$ V§ÌkmZmMo ŷ{_Ho$Mo A{YH$ gd©gm_mÝ` (Strategic) ì`mnma

YmoaUmgmR>r MM}Mo n[ajU H$ê$`m.

4) V§ÌkmZ Am{U ~mø \$m`Xo : Technology & Externulities

Oa EImXr AW©ì`dñWm kmZmMr {Z{_©Vr H$aV Agoc Va BVa g§ñWmhr Ë`mMm dmna {dZm_mo~Xë`mZo H$aVmV. EImXm CÚmoJ Amnco CËnmXZ A{YH$ à_mUmV H$aV Agoc (kmZmMm {g_Vmgm_m{OH$ cm^) Oo g§ñWm§À`m CÔoemV {XgV Zmhr. Ooìhm Ago ~mø H$m`Xo A{YH$ _hËdmMo XmI{dcoOmVmV. Ë`mdoir Ë`m CÚmoJmcm gdcVr àmá H$ê$Z XoUo A{YH$ Mm§Jco R>aVo dada {dMma H$aVm hmẁº$sdmX H$_r {dH${gV XoemVrc ~më`dñWoVrc CÚmoJm gmaImM Amho. àJV XoemV _mÌ, ̀ m ̀ wº$sdmXmcm

{deof _hËd Amho. H$maU Ë`m XoemV _hËdmMo Cƒ V§ÌkmZ Agcoco CÚmoJ AmhoV. H$s Á`m§À`mV AZoH$_mJmªZr kmZ àmá Ho$co OmVo Am{U Ë`m CÚmoJmMm Vmo à_wI CÚmoJ AgVmo. Cƒ V§ÌkmZ Agcoë`m CÚmoJmVAZoH$ g§ñWm V§ÌkmZmV gwYmaUm H$aÊ`mgmR>r ñdV:cm PmoHy$Z XoVmV. Ë`m§À`mgmR>r Vo g§emoYZmgmR>r /{dH$mgmgmR>r Vo _moR>çm à_mUmV IM© H$aVmV qH$dm ZdrZ CËnmXZmV /ZdrZ AZŵ d àmá H$ê$ZKoÊ`mÀ`m VmoQ>çmÀ`m ghZ eº$sMm dmna H$aVmV. Aem àH$mao {H«$`m gd© CÚmoJ KS>Vo. Am{U åhUy CƒV§ÌkmZ d BVa AW©ì`dñWm Ë`m§À`mV \$aH$ OmUdVmV Am{U Vo AmnUmg Cƒ V§ÌkmZ Agcoco H$m ©̀joÌH$s Á`mÀ`mV kmZ hm ì`dgm`m`mR>r _w»` ̂ mJ AgVmo ̀ mÀ`m{df`r ~mocÊ`mg àd¥Îm H$aVmV.

`moOZm~Õ ì`mnmar YmoaUmer g§~§{YV _wÔm Agm ho H$s Ooìhm AW©ì`dñWm ñdV:À`m kmZmMmdmnaH$ê$Z H$mhr \$k`Xo àmá H$ê$Z KoVmV. Voìhm gm_mÝ`nUo Ë`m nyU©nUo ñdV:cm l_Vm{Y{ð>V ~Zdy eH$VZmhr BVa AW©ì`dñWm§Zm {_iUmao H$mhr \$m`Xo H$s Oo àJV amï´>mÀ`m V§ÌkmZmMo AZwH$aU H$aVmV.CXm : BcoŠQ́>m°{ZH$ ì`dgm`mV ho Agm_mÝ` Zmhr H$s H$mhr AW©ì`dñWm EImÚm A{^ §̀Ë`mcm H$m_mdê$ZXya H$aVrc Am{U Ë`mÀ`m à{VñnY}Mo AmamIS>o Xya H$aVrc Vo H$m_ H$go H$aVmV/ H$m_ H$aÊ`mg àd¥ÎmH$go Pmco `mMo _moO_mn Ë`m§Zm H$amdo cmJVo H$maU ZdrZ emoYH$Ë`mªgmR>r Vo n|Q>a cm}O Am{U Xw~iog§ajU {Xco OmVo. Agm ̀ mo½` {ZîH$f© Amho. H$s Cƒ V§ÌkmZ Agcoë`m g§ñWmMm {ZahñV g§nm_wio à~iAgo Ü ò̀ Ë`m§Zm Zm{dÝ` {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r àmá hmoV Zmhr.

5) ì`dhm{aH$ ì`mnmar YmoaU : (AnyU© ñnYm©) Imparfect Competition & Strate-

gic Trade Policy

1980 À`m XeH$mV Am¡Úmo[JH$ CÔoem{df`r Agcoë`m ̀ wº$sdmXmcm A{YH$ à_mUmV g¡ÜXmVrH$cj nwa{dco Joco. {~«{Q>e H$moc§{~`m `m {dÚm{nR>mVrc ~m~©am noga Am{U Ooåg ~°S>a `m§À`m _Vo hmẁº$sdmX ~mOmanoR>oMo An`e {ZpíMV H$aVmo H$s, Oo gaH$maÀ`mm n[anyU© ñnY}Vrc C{UdmMo g_W©Z

H$aVo H$mhr AW©ì`dñWm_Ü ò A{Ve` H$_r g§ñWm n[aUm_H$maH$ ñnY}V AgVmV AW©ì`dñWmÀ`m H$_rg§ñWo_wio nyU© ñnY}{df`rMo J¥{hV {dMmamV KoVco OmV Zmhr. {deofV: Ë`m {R>H$mUr gm_mÝ`nUo A{YH$cm^ {_iVrc åhUOoM Ë`m AW©ì`dñWm BVa AW©ì`dñWoVrc Jw§Vdcoë`mYmoH$mXm`H$ Jw§VdUwH$sVyZ{_iUmè`m cm^mnojm A{YH$ \$m`Xm {_idVrc Am{U Ë`m§Zm ho cm^ {_iVrc Ë`m§À`mV Am§Va amï´>r`ñnYm© {Z_m©U hmoB©c.

noga Am{U ~°ÝS>a `m~m~VrV Ago åhUVmV H$s, ho gaH$macm {Z`_mà_mUo eŠ` Amho. ho\$m`Xo {dXoemVyZ ñdXoemVrc AW©ì`dñWocm {_idyZ XoÊ`mgmR>r Vo Amnë`m {Z`_mà_m_Ü ò ~XcH$aVmV. AJXr gmoß`m nÜXVrZo naXoer ñnY}_wio hmoUmar Jw§VdUyH$ qH$dm CËnmXZ åhUOoM ñdXoeAW©ì`dñWm AZwXmZ XoD$Z Vo ñdXoemVrc AW©ì`dñWmZm AZwXmZ XoD$Z Vo ñdXoemVrc AW©ì`dñWm§ZmAZwXmZmÀ`m a¸$_onojm A{YH$ \$m`Xm {_idyZ XoVmV. CXm: Cn^moŠË`mda hmoUmè`m n[aUm_mÀ`m {dMma

Z Ho$ë`mg Ooìhm AW©ì`dñWm \$º$ {dXoer-~mOmamV Amncm _mc {dH«$s H$aVmV. åhUOoM {dXoerñnY©H$m§nmgyZ hmoUmè`m \$m`Úm_wio XoemÀ`m IMm© ~amo~aMo ho AZwXmZ amï´>r` CËnÞmV dmT> H$aVo.

5) ì`dhmamVrc ̀ moOZm~Õ ì`mnma YmoaU : The Strategic Trade Policy in Practis

`m YmoaUmZwgma `moOZm~Õ ì`mnmar YmoaUm {df`rMo VËdo gmYr AmhoV. Oar Ë`mMm gImocÑîQ>çm {dMma Ho$cm Va Vr Jw§VdUwH$sMr Amho. VWmnr Aem gmYonUm_wio `moOZm~Õ ì`mnmar YmoaUmMmgamd EH${ÌVnUo OmD$ eH$V Zmhr. `m ~m~VrV Agm dmX Amho. H$s à_wI XoemVrc `m `moOZm~Õì`mnmar YmoaUm§Zr Amncr H$m ©̀ ̀ eñdrnUo nma nmS>cocr AmhoV. VoM \$º$ H$go ̀ eñdr Pmcoco AmhoV.`mMm Aä`mg Amnë`mcm H$aVm ̀ oVmo.

OnmZMo `moOZm~Õ ì`mnmar : The Strategic Trade Policy of Japan

1990 n ª̀V OmnZ hm Xoe àJV Am¡Úmo{JH$ OJmÀ`m _hmZ ̀ em{df`rMr Jmoï> hmoVr, H$s Omo XoeXwgè`m _hm ẁÜXmZ§VÀ`m {dÜdgmZ§Va Am{U Am{W©H$ Xw~©cVoVyZ AZoH$ XeH$mn ª̀V Agm_mÝ` {dH$mgH$aÊ`mV ̀ eñdr Pmcm. OnmZ_Ü òhr Am¡Úmo{JH$ XoemgmaIoM Ñí` Ago ̀ moOZm~Õ ì`mnmar YmoaUm hmoVo._mÌ, Ë`m YmoaUmV Zo_Ho$ H$m` hmoVo?

OnmZ_Yrc H$mhr Vkm§Zr Agm {dMma _m§S>cm Amho H$s OnmZÀ`m ì`mnmar YmoaUmÀ`m ̀ wº$s{df`rXmoZ ̂ mJmVrc {d^mJUrMm \$aH$ cjmV KoUo _hËdmMo Amho. 1950 nmgyZ gm_wJ«rÀ`m {dVaUmda àË`j_`m©Xm R>odë`m 1970 À`m XeH$mV _Ü`mZ§Va gaH$maMr ŷ{_H$m Añnï> hmoVr.

nyduMr OnmZMr ñQ>rc OhmO ~m§YUr Am{U BVa AdOS> CÚmoJmVrc ^y{_H$m Am{UgÜ`mÀ`mBcoŠQ´>m°{ZH$ Am{U g§JUH$ ̀ m CÚmoJmVrc Ë`mMr ̂ y{_H$m nydugmaIr Amho Ago åhUUo MwH$sMoR>aoc.

OnmZMo nyduMo `moOZm~Õ ì`mnma YmoaU. : Early Japance Stratgic Trade

Policy

Xwgè`m _hm ẁÜXmÀ`m eodQ>r Vo 1970 À`m XeH$mn ª̀V OnmZer AW©ì`dñWm VwQ>nw§Or hmoVr{dXoer McZmMr qH$_V Am{U ì`mOXma ho A{Ve` Imcr hmoVo. OoUoH$ê$Z nwadR>m d _mJUr `m§À`mVg_mZVm {Z_m©U hmoB©c. `mMmM n[aUm_ {dXoer {d{Z_` Am{U Ë`m§Mr nV à_mU ñWra am{hco. Xw{_©igmYZ gm_wJ«rMr {d^mJUr Amdí`H$VoZwgma gaH$maH$Sy>Z Ho$cr Jocr {deof H$ê$Z {dÎmr` _§Ìmc` Am{UAm§Vaamï´>r` ì`mnma Am{U CÚmoJ _§Ìmc`mH$Sy>Z _hËdmÀ`m gmYZ gm_wJ«rda Agcoë`m _`m©Xm_wio `m{d^mJmcm (ImË`mcm) AW©ì`dñWoMm d¥ÜXrgmR>r _mJ©Xe©Z eº$s àmá H$ê$Z {Xcr `mMmM EH$ ^mJåhUyZ Ë`m {R>H$mUr {ZdS>H$ CÚmoJmÀ`m g§ajUmgmR>r Am`mVrda ~§YZo Am{U OH$mVrMm dmna Ho$cmJocm.

1950 À`m Am{U 1960 XeH$mV `m{d^mJmMr Amnë`m eº$sMm Cn`moJ H$ê$Z _mJrcgwM{dcoë`m cmoH${à` {ZH$f dmnacoco Amho. gaH$maZo Xa l{_H$m_mJo Cƒ _wë` Agcoë`m AdOS>CÚmoJm_Üò Amncm {ZYr Jw§Vdcm H$s Omo H$mnS> CÚmoJm_Üò Amncm {ZYr Jw§Vdcm H$s Omo H$mnS>CCÚmoJmgma»`m l_àH${f©V na§namJV CÚmoJmnojm doJim hmoVmo. Ë`m§Zr Ë`m CÚmoJm§Zm àmoËgmhZ XoÊ`mMmà`ËZ Ho$cm d Ë`m§Zr gÜ`mÀ`m ì`mnma nÕVrnojm OnmZÀ`m ̂ {dî`mVrc VwcZmË_H$ cm^mH$S>o A{YH$cj {Xco. ñQ>rc gma»`m _Ü`_ ñdê$nmÀ`m _mcmMo CÚmoJm§Zm {deof _hËd hmoVo `mMmM n[aUm_OnmZMr AW©ì`dñWm A{Ve` doJmZo dmT>cr. WmoS>Š`mV OnmZMo è ho AJmoXa MM}cm Amcoë`m

cmoH${à` ẁº$sdmX hm ImoQ>m hmoVmo ho Xe©{dVmo.OnmZÀ`m ì`mnmar YmoaUmcm {_imcoë`m ̀ emMr XmoZ H$maUo XoVm ̀ oVmV.

1) Amnë`mcm Aer ImÌr Zmhr H$r OnmZr gaH$maÀ`m H¥$Vr_wio Vo AdOS> CÚmoJm_Ü ò {ZahñVjonm{edm` A{YH$ doJmZo àdoe H$aV hmoVo. OnmZÀ`m A{Z §̀{ÌV AW©ì`dñWoV `m YmoaUmMm à`ËZ dmnaH$aVm ̀ oV ZìhVm Ë`mEodOr gaH$maZo {dXoer {d{Z_` Am{U nV ̀ m§Mm à_mUera dmna H$ê$Z {d^mJUrMr_mJ© VmoSy>Z Q>mico Z§Va Ë`m§Zr gmYZ gm_wJ«rMo àË`j {dVaU H$ê$Z ~mOma noR>oVrc CUrd ̂ ê$Z H$mT>cr.2) Xwgao H$maU åhUOo OnmZÀ`m Am¡Úmo{JH$ J{V_mZVogmR>r `moOZm~ÜX ì`mnmar YmoaUm{edm` BVaAZoH$ KQ>H$mMm g_mdoe hmoVmo. OnmZÀ`m ̀ emgmR>r AZoH$ H$maUo AmhoV. OnmZÀ`m ~MVrMm Xa OJmVA{Ve` Cƒ hmoVm. Vohr n[aUm_H$maH$ {ejU nÜXV hmoVr l_ Am{U CËnmXH$m§Vrc Mm§Jco g§~§Y Am{Uì`dgm` àH${f©V g§ñH¥$Vr H$s {OÀ`mV AmemdmXr Am{U hþema cmoH$m§Zr Amncr eº$s IM© Ho$cr.

Am§Vaamï´>r` VS>OmoS>r d ì`mnmar YmoaU : International Negotiation Tradepolicy

ì`mnmar YmoaUmMm amOH$s` MMm©hr ì`mnmamcm CÎmoOZ XoV Zmhr. AmnU Agm ẁº$sdmX Ho$cmAmho H$s amï´>mÀ`m H$ë`mUmV dmT> H$aUmMm ì`mnmar YmoaUmMr `moOZm H$aoU H$R>rU Amho. ì`mnmarYmoaUmda amOH$maUmV ag KoUmè`m JQ>mMo dM©ñd Amho. ì`mnmar YmoaUm{df`r Agcoë`m AíM ©̀H$maH$Jmoï>r H$s Á`m IM© dmT>dVmV Am{U \$m`ÚmV dmT> H$aVmV. Am{U åhUyZ ì`mnmar YmoaUmMm àË`j~mOy{df`r Xmof ẁº$ amhUo gmono OmVo.

VWmnr dñVwV: 1930 XeH$mÀ`m _mÜ`_mnmgyZ Vo 1980 n`ªV A_o[aH$m Am{U BVa àJVXoem§Zr OH$mVr d ì`mnmamVrc EH$Ë_oV dmT> hmoVr.AmH¥$Vr :

darc AmH¥$VrV A_o[aHo$Vrc Am`mVrdarc 1920 Vo 1993 ̀ m Xaå`mZMm gamgar OH$mV XaXmI{dcocm Amho. 1998 À`m XeH$mÀ`m gwê$dmVrg Ë`m§À`m WmoS>çm à_mUmV dmT> Pmcocr Amho. _mÌ,Ë`mZ§Va Vmo hiyhiy H$_r hmoV Jocm Amho. AZoH$ AW©emókmÀ`m _Vo {dH${gV hmoUmè`m ì`mnmamMoCXmarH$aU ho \$m`Xoera hmoVo. AmnU amOH$s` ì`mnmar YmoaUmMr _m{hVr {_i{dcocr Amho. VWmnr hrOH$mV H$mTy>Z Q>mH$Uo amOH$s` ÑîQ>çm eŠ` Amho.

`mMo WmoS>Š`mV CÎma åhUOo Am§Vaamï´>r` VS>OmoS>r_wio ̀ wÕnyd© ì`mnmamMo CXmarH$aU AmË_gmVHo$co åhUOoM AZoH$ Xoem§Zr nañnam§Vrc OH$mVr H$mTy>Z Q>mH$Ê`mMo _mÝ` Ho$co `m H$amam_wio àË òH$XoemVrc Am`mV ñnY}V gh^mJr Pmcoco CÚmoJm§Zr Amnë`m {Z`m©Vj_ CÚmoJmMo g§ajU H$_r Ho$co Aí`màH$maMm g_oQ> H$s Á`mMr AmnU MMm© H$aUma AmhmoV Vo Aem amOH$s` g_ñ`mMr {Z{_©Vr H$aVo dMm§Jë`m ì`mnmar YmoaUmÀ`m A_c~OmdUrgmR>r AS>Wio {Z_m©U H$aVo.

1) VS>OmoS>rMo \$m`Xo : Advanteges of Negalions

OH$mV H$_r H$aUo gmono H$m Amho. ̀ mMr H$_rV-H$_r XmoZ H$aUo AmhoV H$s Oo EH$V\$s© YmoaUmnojmnañna g_Vmoc AgVmo. gd©àW_ nañna g§~§Y _wº$ ì`mnmamgmR>r _VX H$aVmV. Xwgao VS>OmoS>rÀ`mH$amam_wio H$mhr Xoem§Zm {dZmeH$ ì`mnmar ̀ wÜXm_wio Jw§Vdë`mnmgyZ dmM{dÊ`mMo H$m_ H$aVo.

Am§Vaamï´>r` VS>OmoS>rÀ`m n[aUm_ A{YH$ _wº$ ì`mnmamMo ñnï>nUo g_W©Z H$aVo. AmnU AgocjmV KoVco Amho. H$s Am`mV ñnY©H$ CÚmoOH$ ho Cn^moŠË`mnojm A{YH$ g§KQ>rV d A{YH$ _m{hVrJma(kmZr) AgVmV. Am§Vaamï´>r` VS>OmoS>r_wio ñdXoer {Z`m©VXmam§Zm _hËd àmá hmoVo. CXm. A_o[aH$m Am{UOnmZ `m§À`mV Agm H$ama Pmcm Amho H$s OnmZÀ`m ñnY}nmgyZ Ë`m§À`m XoemVrc H$mhr CÚmoOH$m§Zm

qH$dm H$maImZXmamZm dmM{dÊ`mgmR>r A_o[aH$m Ë`m§À`mda Am`mV H$moQ>m cmXV Zmhr `m _mo~Xë`mVOnmZ_wio {Z_m©U hmoUmao A_o[aHo$Vrc g§H$Q>o H$_r hmoÊ`mg _XV hmoVo. ̀ mgmR>r A_o[aHo$À`m Am`mVrdarcOH$mV H$_r H$ê$Z A_o[aHo$Vrc eoVr d V§ÌkmZ Cƒ V§ÌkmZmMr CËnmXZo Ë`m _mo~Xë`mV XoVmV OarAm`mV H$moQ>m A_o[aHo$Vrc Cn^moŠ`m§Zm _hmJ nS>V Agcm Var Vo amOH$s` ÑîQ>çm Ë`mcm {damoY Ho$cmOmV Zmhr. na§Vw Oo {Z`m©VXma naH$s` ~mOmanoR>oV A{YH$ à_mUmV {Z`m©V H$aVmV Vo Am`mV H$moQ>çm{damoYH$ê$Z Cn^moŠË`m§Zm g§ajU XoVmV.

Am§Vaamï´>r` VS>OmoS>r_wio ì`mnmar ẁÕ Q>mH$Ê`mg _XV hmoVo. ì`mnmar ẁÜXmMr g§km ImcrcCXmhaUmdê$Z ñnï> hmoB©c.

g_mO A_o[aH$m d OnmZ ho OJmV \$º$ XmoZ Xoe AmhoV. Va Vo Xoe _wº$ ì`mnma qH$dm g§ajU`m§M YmoaUmMr {ZdS> H$aVrc g_Om ̀ m XmoZ XoemVrc gaH$ma Agm_mÝ` ~wÜXr_ÎmoMo (Clear Headed)

AgVrc d Vr Amnë`m g_mYmZmgmR>r BVa H$moUË`mhr YmoaUmMm Adc§~ H$ê$Z {ZpíMV gm§{IH$ _w»`cmXVrc.AmH¥$Vr :

darc {Xcoë`m VŠË`mV Pay off Mo {d{eï> _wë` XmoZ J¥{hVmMo à{V{ZYrËd H$aVmV. àW_XmoÝhr naXoemVrc gaH$ma Xwgè`m XoemMo YmoaU Oa OgoÀ`m Vgo pñdH$maVrc Va Ë`m§Zm g§ajUmMr JaOnS>oc. åhUOoM OnmZZo H$moUVohr YmoaU pñdH$maco Var A_o[aHo$Vrc A{YH$ g§ajU {_iVo ho J¥{hVmMrImÌr nyU©nUo XoVm òV Zmhr. AZoH$ AW©emók Agm ẁº$sdmX H$aVmV H$s, _wº$ ì`mnmamMo YmoaU hoamï´>mVrc gdm}Îm_ YmoaU hmò Á`mÀ`mH$S>o BVa Xoe Xwc©j H$aVmV. gaH$maZo gwÜXm cmoH$m§À`m AmdS>r~amo~a Ë`m§À`m ñdV:À`m amOH$s` AmdS>rMmhr g_mdoe Ho$cm nm{hOo.

Xwgao J¥{hV Oar àË òH$ gaH$ma ì`º$sg H¥$Vr H$aVmV Var Ë`m§Zr Mm§Jco g§ajU {_iVo Ë`mXmoKm§Zr _wº$ ì`mnmamMm pñdH$ma Ho$ë`mg Ë`mMm A{YH$ \$m`Xm hmoB©c-åhUOo A_o[aH$Z gaH$macmOnmZÀ`m ~mOmanoR>oVcm _wº$ Ho$ë`m_wio A{YH$ \$m`Xm hmoVmo. hm \$m`Xm ñdV:À`m XoemVrc ~mOmanoR>oÀ`m_wº$Vonojm (opening) OmñV AgVmo Am{U hoM YmoaU OnmZÀ`m ~m~VrVhr Amho.

darc J¥{hVmÀ`m ì`mnmamnmgyZ {_iUmè`m \$m`ÚmMm {dMma H$ê$Z g_W©Z H$aVm òVo. Á`m§ZrIoi {gÜXm§VmMm Aä`mg Ho$cm Amho. Ë`m§Zm hr n[apñWVr åhUOo Prisoner's Amho Ago _m{hV Amho.àË òH$ gaH$ma ñdV:gmR>r gdm}Îm_ {ZU©̀ KoD$Z g§ajUmMr {ZdS> H$aVo ̀ m {ZdS>r_wio hmoUmao CËnmXZmdarcQ>o~cmÀ`m COì`m Am`mVrV (Imcrc ~mOyV) XmI{dco AmhoV. Var gwÜXm Oar Ë`m XmoÝhr Xoem§Zm Oarg§ajU {_imco Zmhr Var Ë`mMr pñWVr Mm§Jcr Amho. Q>o~cmVrc darc S>mì`m ~mOyH$S>rc Am`mVrVXmoÝhr XoemgmR>r A{YH$ Pay Agcocr pñWVr XmI{dcocr Amho. Oa Ë`m gaH$maMo EH$V\$s© AmdS>Agoc Va Ë`m Mm§Jë`m àH$maMo CËnmXZ H$ê$ eH$V Zmhr. Oa Ë`m Xoem§Zr EH$V\$s© g§ajUmMm {dMmaHo$cm Va {Z_m©U hmoUmè`m ì`mnmar ñnY}_wio XmoKm§Mr pñWVr dmB©Q> hmoB©c hr ì`mnmar ẁÜX IamoIaÀ`mẁÜXmgmaIo J§̂ ra ZgVo. _mÌ, Vo hË`mam_wio hmoUmè`m g§Kfm©gmaIo qH$dm eVm©gmaIo Q>miVm ̀ oVo.

åhUOoM OnmZ d A_o[aH$m ̀ m§Zm EH$_oH$m§nmgyZ g§ajUmnmgyZ namd¥Îm hmoÊ`mgmR>r H$ama H$amdmcmJoc àË òH$ gaH$maZo Oa Amnë`m H¥$VrMm ñdV§Ìoa _`m©Xm AmUë`m Va XmoKm§Mr pñWVr Mm§Jcr hmoB©chm H$ama àË òH$ XoemMr pñWVr gwYmê$ eH$Vmo.

1) Am§Vaamï´>r` ì`mnma H$ama : A Brief History

Am§Vaamï´>r` ÑîQ>çm g_Ýd` Agcoco H$_r OH$mVrMo ì`mnmar YmoaU 1930 À`m XeH$mVrcAmho. 1930 _Ü ò A_o[aHo$Zo O~aXñVrZo OH$mVrÀ`m H$m`Xm Ho$cm Ë`mcmM "ñ_Q> hmD$co'' H$m`Xm

åhUVmV. `m H$m`Úm_wio OH$mV Xa dmT>oc Am{U A_o[aHo$Vrc ì`mnma H$_r Pmcm Zmhr. AW©emókAgm ̀ wº$sdmX H$aVmV H$s, ̀ m H$m`Úm_who _§Xr CX`mg Amcr. H$mhr dfm©Z§Va A_o[aHo$Vrc ì`dñWmnZmZoAgm {ZîH$f© H$mT>cm H$s `m OH$mVr H$_r H$aÊ`mV na§Vw Ë`m§À`m_wio amOH$s` ghH$m`© C^maUrgmR>rg_ñ`m {Z_m©U Pmcr. Á`m H$m±J«ogÀ`m gXñ`mMm {Oëøm_Ü ò H$mhr CËnmXZ g§ñWm ñnYm©Ë_H$ dñVwMoCËnmXZ H$aV hmoË`m Ë`m g§ñWm§Zr OH$mV H$_r H$aÊ`mcm {damoY Ho$cm _mÌ, Ë`mMo \$m`Xo BVHo$ {dñVmarVHo$co OmVrc H$s Xwgè`m ~mOycm H$m±J«og _Yrc A{Ve` H$_r g^mgX EH$Ì òVrc. OH$mVXa H$_rH$aÊ`mgmR>r OH$mVrVrc H$nmV hr {Z`m©VXmam§Zm Mm§Jco \$m`Xo {_idyZ XoÊ`mgmR>r Ë`m§À`mer g_Ýd`gmYZo Oê$arMo hmoVo. ̀ m amOH$s` g_ñ ògmR>r gwê$dmVrMr Cnm` ̀ moOZm {Ûnjr` (Bilateral) OH$mVVS>OmoS>rMo YmoaU hmoVo. A_o[aH$m EImÚm _mcmÀ`m _w»` {Z`m©V XmamÀ`m Odi ̀ oB©c. (gmIa {Z`m©VXma)Am{U Ë`m Xoemcm Ë`m Xoemcm gmIaodarc OH$mVXa H$_r H$am`cm g§Joc Oa Vmo Xoe A_o[aHo$Vrc H$mhr{Z`m©V hmoUmè`m _mcmdarc OH$mVrMm Xa H$_rH$aoc Va Aem àH$mao A_o[aHo$Vrc {Z`m©V XamMmAmH$f©Um_wio CcQ>njr gmIao {df`rMo AmdS> Agcoco amOH$s` _hËd dmT>oc. {dXoemVrc gmIaoÀ`m{Z`m©VXmamer H$aÊ`mÀ`m AmH$f©Um_wio Am`mV ñnY}Vrc AmdS>rMm amOH$s` n[aUm_ g_mZ amhrcAem àH$maÀ`m {dnjr` VS>OmoS>r_wio A_o[aHo$Vrc Am`mVrda, H$nmV Pmcr d Vr 1932 _Ü ò 59%Am{U Xwgè`m _hm ẁÜXmZ§Va 25% EdT>r hmoVr.

{Ûnjr` VS>OmoS>r_wio Am§Vaamï´>r` ghH$m`m©cm nyU©nUo \$m`Xm {_imcm Zmhr. EH$m Ñï>rZo `m{Ûnjr` VS>OmoS>r_wio hmoUmao \$m`Xo Á`m Xoem§Zr Conecessions _ºo$Xmar ZìhVr. Ë`mÀ`mgmR>rA{V[aº$ R>aco.CXm : Oa A_o{H$aH$mZo ~«mPrc ~amo~a ì`mnma Ho$cm d Ë`m§Zr H$m°\$sdarc OH$mV H$_r Ho$cr VaH$m°\$sÀ`m OmJVrH$ Cƒ qH$_Vr_wio H$moc§{~`mcmhr \$m`Xm {_ico VgoM XmoZmnojm OmñV Xoe Z¡g{J©H$ÑîQ>çm \$m`Xoera ì`dgm` H$aVrc. åhUOoM A_o[aH$m ẁamonI§S>mcm OmñV _mc {dHo$c. ẁamon_Ü ògm¡Xr Aao{~`mcm d gm¡Xr Aao{~`m OnmZcm Am{U OnmZ A_o[aHo$cm OmñV _mc {dHo$c Aem àH$mao{Ûnjr` Am§Vaamï´>r` ì`mnmamMr nwT>Mr nm`ar åhUOo ~hþamï´>r` VS>OmoS>r hmoB©Z AZoH$ XoemMm g_mdoehmoB©c.

1945 nmgyZ EHy$U 8 _w»` ~hþamï´>r` H$ama Pmcoco AmhoV. Ë`mVrc n{hco 5 g_m§Va {Ûnjr`VS>OmoS>rMo ê$n AmhoV H$s Á`mÀ`mV àË òH$ Xoe VS>OmoS>rZo AZoH$ Xoemer VS>OmoS> H$aVmo.CXm : Oa O{_ZrZo \«$mÝg d BQ>cr ̀ m§Zr \$m`Xo{ea R>aoc Aer OH$mV H$nmV Ho$cr Va ̀ m§À`mV AÝ`moÞgdcVr àmá hmoVrc A{YH$ ì`mnH$ à_mUmV ì`mnma H$aÊ`mMr j_Vm H$s {OÀ`m_wio OmJ{VH$ AW©emór`gwYmaUm (ì`mnmam_wio) ̀ mo½` Ago OH$mV H$nmV H$aÊ`mg _XV H$aoc.

ghmdo ~hþnjr` ì`mnma H$ama Omo H°$ZoS>r amD§$S> åhUyZ AmoiIcm OmVmo. Vmo 1967 _Ü ò nyU©Ho$cm Jocm. ̀ m H$amam_wio AZoH$ _w»` Am¡Úmo{JH$ XoemH$Sy>Z OH$mVrV 50% H$nmV Ho$cr Jocr _mÌ, Á`mCÚmoJmMo OH$mV ~Xccr Zmhr. Ë`mÀ`mer Ago KS>Vo Zmhr. Á`m XoemZm {deof dmJUyH$ (Special

Treatment) {Xcr OmV ZìhVr Ë`m XoemVrc CÚmoOH$mda `m VS>OmoS>r cmXë`m Joë`m Aem n«H$maoH°$ZoS>r amD$S>Zo Odinmg 35% OH$mV Xa H$_r Ho$cm.

ì`mnmar VS>OmoS>rMm Q>moH$s`m amD$S>Zo (1979) H°$ZoS>r amD$S>Zo A{YH$ Jw§VmJw§VrÀ`m nÜXVrZo(Formula) OH$mVr H$_r Ho$ë`m VgoM {~Z OH$mVrÀ`m g§H$Q>mÀ`m dmT>rda _`m©Xm AmUÊ`mgmR>rZdrZ H$mhr A{c{IV {Z`_mMr {Z{_©Vr Ho$cr. Vo {Z`_ EopÀN>H$ {Z`m©Vrda ~§YZo Am{U ~mOmamVrc`mo½` H$ama hmoVo. Am{U eodQ>r 1994 _Ü ò Cê$½do amD$S>Zo Omo VS>OmoS>rMm 8 dm amD§$S> hmoVm Vmo nyU© Pmcm`m amD§$S>gmR>r Ohmc MM}Z§Va A_o[aH$Z H$m±J«ogZo AZoH$ ̀ moOZm Ho$ë`m.

Xwgè`m _hm ẁÜXmZ§Va ~hþamï´>r` OH$mV H$nmVr da J°Q>À`m A§VJ©V KS>cocm Amho. J°Q>Mr ñWmnZm1947 _Ü ò Pmcr.

Cé½do - amD$Q> : The Uruguay Round

_w»` Am§Vaamï´>r` ì`mnmar VS>OmoS>r EH$mM {R>H$mUr ̀ oD$Z {_iVmV Am{U EH$_oH$m§er gwg§dmXgmYVmV J°Q>À`m A§VJ©V CX`mg Amcoë`m 8 amD$S> {díd ì`mnr ì`mnmar VS>OmoS>r Ho$ë`m Am{U Vmo1986 _Ü ò gwê$ Pmcm Vmo nwVm Xr BñQ>oQ> (Cé½doV) `m {R>H$mUr nyU© Pmcm åhUyZ Ë`mcm Cé½do amD$S>åhUVmV. `mV gh^mJr Pmcoco {OZoìhmcm Joco Ë`m {R>H$mUr Vo 8 df} am{hco Ë`m{R>H$mUr Ë`m§Zr ~amMdoi IM© Ho$cm hr n[afX 1990 _Ü ò àmá H$aÊ`mV Amcr _J Ë`mÀ`m Z§Va J§̂ ra amOH$s` g_ñ`m{Z_m©U Pmë`m 1993 À`m eodQ>r ̀ m VSOmoS>rXmam§Zr 400 nmZr H$ama V`ma Ho$cm VgoM Ë`m§Zr g^mgXAgcoë`m amï´>mMo {d{eï> H¥$Vr d {d{eï> ~mOmanoBm d CËnmXZo ̀ m§À`m {df`rMo Odinmg 22,000/-nmZr H$ama da _moò¸$moVrc âmdHo$e òWo April 1994 _Ü ò gøm Ho$ë`m Am{U à_wI XoemH$Sy>ZË`mcm _mÝ`Vm {_imcr `m dfm©À`meodQ>r H$mhr amOH$s` dmX {ddmX CX`mg Amco `m H$amamMr cm§~rBVH$s _moR>r Amho. ̀ mMo XmoZ n[aUm_ åhUOo Ë`mMo ì`mnmar CXmarH$aU Am{U ì`dñWmnH$s` (àemgH$s`)gwYmaUm Ago XmoZ JQ> nS>co.

ì`mnma CXmarH$aU : Trade Liberalization

_mJrc J°Q> VS>OmoS>r gmaIoM Cé½do n[afXoZohr OJmV OH$mVrMo Xa H$_r Ho$co. Ë`m à_mUmZwgmaàJV Xoem§Zr cmXcoë`m gamgar OH$mV ̀ m Cé½do 40% Imcr ̀ oB©c. VWmnr OH$mVrMo Xa gwê$dmVrcmMH$_r hmoVo. dñVwV: OH$mVrMm gamgar Xa \$º$ 6.3 Vo 3.9% n`ªV Imcr OmB©c Am{U Vmo OmJ{VH$ì`mnmamV WmoS>r dmT> hmoÊ`mg nwaogm Amho.

`m OmJ{VH$ OH$mVrÀ`m H$nmVrnojmhr A{YH$ _hËdmMo åhUOo ì`mnmamV CXmarH$aU ho H$mnS>Am{U eoVr joÌmV OmñV à_mUmV Pmco eoVr CËnmXZmVrc OmJ{VH$ ì`mnmamMm {df`mg (AZW©) PmcmOnmZ Am`mV ~§YZmÀ`m ~m~VrV Hw${d»`mV Amho. Á`m ~YZm_wio Vm§Xyi, _mg Am{U BVa AÞYmÝ`m_Ü òOmJ{VH$ qH$_Vr gmaIrM dmT> Pmcr.

ẁamonmVrc EH${ÌV Am`mV AZwXmZo gm_mÝ` eoVH$s H$m ©̀H«$_mÀ`m A§VJ©V MMuco AmhoV Cê$½don[afXoÀ`m gwê$dmVrcm A_o[aHo$Mo Ago _hËdH$m§jm C{XîQ>ço hmoVo. H$s 200 nmgyZ eoVr {df`H$ CËnmXZmV_wº$ ì`mnma H$amdm. Ë`m§Mr àËòj H$m`©dmhr {dZ_« _mÌ, _hËdmMr hmoVr. `m H$amamcm eoVr {df`H${Z`m©VXmamZm AZwXmZmMr [H§$_V 36% Zr H$_r H$am`cm ^mJ nmS>co Am{U AZwXmZmVr {Z`m©VXmamMoà_mU 21% Zr H$_r Pmco d Aer 6 dfm©n ª̀V am{hc. Á`m Xoem§Zr Amnë`m Am`mV H$moQ²>Q>çmÀ`mgmhmæ`mZo eoVH$è`m§Mo g§ajU Ho$co Ë`m§Zm OH$mVrÀ`m _XVrZo Ë`m§À`m H$moQ>çmV nwÝhm dmT> Ho$cr H$s, VrdmT> ̂ {dî`mV hmoD$ eH$V Zmhr ̀ mMo CÎm_ CXm.: OnmZ hmo`.

OmJ{VH$ ì`mnma V§Vw_` nXmWmªÀ`m (multifiber) ì`dñWo_wio H$mnS> CÚmoJ d Ë`mgmR>rcmJUmam H$ƒm _mcmV KQ> Pmcr Cê$½do amD$S> Odinmg 10 dfm©Z§Va n[aUm_ H$aoc Am{U Ë`mÀ`mgmR>rVmo amD§$S> nmnS> CÚmoJ d Ë`mgmR>r cmJUmè`m H$ƒm _mcmVrc ì`mnmamVrc ~§YZo H$_r Ho$cr ho EH$màH$mao CXmarH$aU Amho. cjmV R>odm H$s H$mnS> CÚmoJmMo g§ajU ho A_o[aHo$Vrc Cn^moŠË`mda BVaCn^moŠË`mÀ`m _mZmZo A{YH$ qH$_V cmXco ho BVHo$ _hËdmMo Zmhr H$s MFA (V§Vw_` nXmWm©Moì`dñWmnZm) gmR>r dmnacm OmUmam Z_wZm AmVm Backloaded (_mJo gmacm Jocm) Pmcm. Ë`mVrcCXmarH$aU 2003 qH$dm 2004 À`m g§H«$_U H$mimn`ªV nwT>o T>H$ccm OmB©c H$mhr Hw$ec ì`mnmar

`m§À`m gË`Vo {df`r {M§VoVyZ Xya AmhoV d 1994 _Ü ò Pmcocm H$ama hm amOH$maUr cmoH$m§Zm amOH$s`ÑîQ>çm H$R>rU Aer H¥$Vr H$aÊ`mg 10 dfm©Z§Va ̂ mJ nS>oc.

Cê$½do amD$S>Zo KoVcocr eodQ>Mr _hËdmMr ì`mnmar H¥$fr åhUOo gaH$maÀ`m {_iH$Vrer g§~§{YVAgcoco ZdrZ {Z`_ AmhoV. H$s, Á`mÀ`mV ImgJr CËnmXZ g§ñWmH$Sy>Z qH$dm Cn^moŠË`mH$Sy>Z IaoXr ZH$aUo na§Vw Vr IaoXr gaH$maÀ`m g§»`mH$Sy>Z (Agencies) H$amdr Aem {_iH$VtZm AZoH$ àH$maÀ`m_mcmgmR>r g§a{jV Aem ~mOmanoR>m nwadcoë`m AmhoV H$s, Á`mÀ`mV ~§YZo H$m_mÀ`m gmYZm§nmgyZ VodmhZmn ª̀V g_mdoe hmoVmo. Cwê$½do V`ma Ho$coë`m ZdrZ {Z`_m_wio Am`mV hmoUmè`m CËnmXZmda AZoH$emgH$s` H§$Q´>mH$mMr dmT> Pmcr.

‘Ö™ü�ú - 5

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö †−Öã�Îú´Ö×�Ö�úÖ

5.0 ˆ×§üÂ™êü



5.2.1 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö : †£ÖÔ †Ö×�Ö ‘Ö™ü�ú

5.2.2 ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö

1. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

2. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê †Ö×�Ö ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÔ

3. ÃÖ¸ü�úÖ¸üß †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ŸÖæ™ü †Ö×�Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê

4. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †Ö×�Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

5.2.3 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÃÖÓ�ú™ü : †£ÖÔ, �úÖ ü̧�Öê †Ö×�Ö ²ÖÖê¬Ö

5.2.4 ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê

5.2.5 †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †Ö×�Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

1. ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö 2. ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›üÃÖË ¯Ö¨üŸÖ 3. ŸÖ ü̧÷ÖŸÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü

5.2.6 �Ö“ÖÔ �ú´Öß †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ Ã¾Öß“Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö

5.2.7 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ ´ÖÖêî×¦ü�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö





5.0 ˆ×§üÂ™êü :-

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ‘Öê�Öê.

2. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�ú™üÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü�Öê.

3. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖêîÙ¤ü�ú ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü�Öê.

4. ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ‘Öê�Öê.


ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ µÖã÷ÖÖŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÊÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß

�Öã»µÖÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ

�ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ, ¤êü�Öê-µÖê�Öê ²ÖÖ•Öæ

‡. ×−Ö÷Ö›üßŸÖ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ˆÆüÖ¯ÖÖêÆü ÃÖ¤ü ü̧ ¯ÖÏ�ú¸ü�ÖÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

�Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö �úÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖê. ¯Ö¸ü�úßµÖ �ú•ÖÔ †Ö×�Ö “ÖÖ»Öæ

�ÖÖŸÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö †Ö×�Ö ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ ¤êü�Öß»Ö �ú ü̧�µÖŸÖ †Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü ü̧»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖÓ�ú™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“ÖµÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�ú™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê ŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö

¤êü¿ÖÖÓ−Öß �úÖê�ÖŸÖÖ ²ÖÖê¬Ö ‘µÖÖ¾ÖÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ

¾Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−ÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖÓ−Öß �Ö“ÖÔ

�ú¯ÖÖŸÖ ¾Ö �Ö“ÖÔ ÛÃ¾Ö“Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üÖ¾ÖÖ. †»ÖêŒ—ÖÖÓ›ü¸ü µÖÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖêÂÖ�ú ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö

†¾Ö´Öæ»µÖ−ÖÖ¾Ö ü̧ ×¤ü»Öê»ÖÖ ³Ö¸ü †³µÖÖÃÖ�µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü.


5.2.1 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö :-

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö : †£ÖÔ †Ö×�Ö ‘Ö™ü�ú :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ŸÖÖê»Ö †Ö×�Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ−ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ

´ÖÆüŸ¾Ö †ÖÆêü. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¥ü¿µÖ †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ •Ö´ÖÖ �Ö“ÖÔ ´Æü�Ö•Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üŸÖÖê»Ö

ÆüÖêµÖ. ¾µÖÖ¯Ö ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öê“Ö ´ÖÖêšêü ¹ý¯Ö ´Æü�Ö•Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖ»Ö ÆüÖêµÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ †µÖÖŸÖ ¾Ö

×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖŸÖÖê.

IMF :- ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»Ö�ÖÓ›üÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ

−ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ²Ö¸üÖê²Ö ü̧ �êú»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“µÖÖ ×Æü¿ÖÖê²ÖÖ»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

¯ÖÏÖ. ²Öê−ÖÆü´Ö :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ´Æü�Ö•Öê ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß

—ÖÖ»Öê»µÖÖ ´ÖÖêî×¦ü�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ »Öê�ÖÖ•ÖÖê�ÖÖ ÆüÖêµÖ.

“‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¤ãü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ »Öê�ÖÖ

•ÖÖê�ÖÖ ´Æü�Ö•Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÆüÖêµÖ.”

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß •Öê¾Öœü¶Ö ¾ÖÃŸÖæ †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ¤êü¾ÖÖ�Ö ‘Öê¾ÖÖ�Ö �ú¸üŸÖÖê •Ö ü̧

×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö †−Öã�æú»Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üŸÖÖê»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ´Ö¬µÖê •Ö´Öê“µÖÖ †Ö×�Ö �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ �úÖê�Ö�úÖê�ÖŸµÖÖ ²ÖÖ²Öß ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖÖŸÖ

ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

•Ö´ÖÖ ²ÖÖ•Öæ (Credit) �Ö“ÖÔ ²ÖÖ•Öæ (Debit) 1. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ´Öæ»µÖ 1. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ´Öæ»µÖ 2. ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ“Öê ´Öæ»µÖ 2. †ÖµÖÖŸÖ ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ“Öê ´Öæ»µÖ 3. ²ÖÑ�ú, ×¾Ö´ÖÖ, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ´Öæ»µÖ 3. −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ−Öß ×¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÑ�ú, ×¾Ö´ÖÖ,

¾ÖÖÆüŸÖæ�ú µÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ“Öê ×¤ü»Öê»Öê ´Öæ»µÖ 4. ¯Ö¸ü�úßµÖ ¯ÖÏ¾ÖÖ¿ÖÖÓ�ú›æü−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖ�ÖÖ ü̧Ö

�Ö“ÖÔ 4. ¤êü¿Öß ¯ÖÏ¾ÖÖ¿ÖÖÓ−Öß �êú»Öê»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß �Ö“ÖÔ

5. ×¾Ö¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö ×´ÖôûÖ»Öê»µÖÖ ¤êü�Ö÷µÖÖ 5. ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»µÖÖ ¤êü�Ö÷µÖÖ 6. ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ÷ÖÓãŸÖ×¾Ö»Öê»µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê

¾µÖÖ•Ö 6. ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö¸ü ×¤ü»Öê •ÖÖ�ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ•Ö

7. ×¾Ö¤êü¿ÖÖ�ú›æü−Ö ¾µÖÖ•Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü, µÖã̈ ü �ÖÓ›ü�Öß ¾Ö÷Öî̧ êü ¹ý¯ÖÖ−Öê ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ¸ü�ú´ÖÖ

7. ‡ŸÖ ü̧ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öê ¾µÖÖ•Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü, µÖã̈ ü �ÖÓ›ü�Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ¸ü�ú´ÖÖ.

8. ¯Ö¸ü×�úµÖÖÓ�ú›æü−Ö ×´Öôû�ÖÖ¸üß �ú•Öì 8. ¯Ö¸ü×�úµÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öß �ú•Öì 9. ¯Ö¸ü×�úµÖÖÓ−ÖÖ �êú»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü 9. ¤êü¿ÖÖ−Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü

� ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖÓ ü̧“Ö−ÖÖ :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖê�ÖÖ·µÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ²ÖÖ²Öà“Öê ¾Ö÷Öá�ú ü̧�Ö ¯Öãœüß»Ö ¯ÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ

�êú»Öê †ÖÆêü.

1. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê (Current Account)

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê (Capital Account)

3. ‹�ú¯Ö�ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ (Unilaterial Transaction)

4. ÃÖã¾Ö�ÖÔ (Gold)

5. “Öã�ú-³Öæ»Ö (Errors and Omiisions)

1. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê (Current Account) :- “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê Æêü ¾ÖÖÃŸÖ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü †¬ÖÖ¸üßŸÖ �ÖÖŸÖê †ÃÖŸÖê. •Öê ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ

ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ¤üÖê−Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ÖÖŸÖê

†Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖ �ÖÖŸÖê †ÃÖŸÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ÖÖŸµÖÖ´Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖ−Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾Ö †ÖµÖÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öß −ÖÖë¤ü �ú¸üŸÖÖŸÖ. •µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû�ÖÖ ü̧ †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ−ÖÖ

•Ö´ÖÖ ²ÖÖ•ÖæŸÖ ¤üÖ�Ö×¾ÖŸÖÖŸÖ. ÃÖê¾ÖÖ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

•µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê ŸÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •Ö´ÖÖ ²ÖÖ•ÖæŸÖ ŸÖ¸ü •µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ²Ö§ü»Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ªÖ¾ÖÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖê †ÃÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �Ö“ÖÔ ²ÖÖ•ÖæÃÖ ¤ü¿ÖÔ×¾ÖŸÖÖŸÖ. ´ÖÖ¡Ö ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ“µÖÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß

ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß, ‹�ú¯Ö�ÖßµÖ Ã£ÖÖ−ÖÖÓŸÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¾Ö÷Öôû»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê (Capital Account) :- ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¬Ö−Ö�úÖê †Ö×�Ö Šú�Ö�úÖê ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ÆüÖê�ÖÖ ȩ̂ü ²Ö¤ü»Ö ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü

†ÃÖŸÖÖŸÖ.

†) †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö :- †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•Öì, Ã¾Öß�éúŸÖß ¯Ö¡Öê, ×¾Ö¤êü¿Öß

²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬Öß»Ö šêü¾Öß µÖÖÓ́ Ö¬µÖê †»¯Ö�úÖôûÖÃÖÖšüß ÷ÖÓãŸÖ×¾Ö»Öê»µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö


²Ö) ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö :- µÖÖ´Ö¬µÖê Ã£ÖÖµÖß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ, �Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öê

×ÆüÃÃÖê, �ú•ÖÔ̧ üÖê�Öê ÊÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾Ö»Öê»µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö µÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

3. ‹�ú×¤ü¾ÖÃÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ (Unilateral Transactions) :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß ±úŒŸÖ

‹�ú²ÖÖ•Öæ−Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö µÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖê. •ÖÃÖê ‹�ÖÖªÖ

¾ÖÃŸÖæ“Öß ±úŒŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê ŸÖ¿ÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæ“Öß †ÖµÖÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ‹�ú¯Ö�ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

4. ÃÖã¾Ö�ÖÔ (Gold) :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ»ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ÃÖã¾Ö�ÖÖÔŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö ü̧ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ“µÖÖ

ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öß“ÖÖ ×Æü¿ÖÖê²Ö Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö× ü̧ŸµÖÖ šêü¾Ö�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê.

5. “Öã�ú-³Öæ»Ö (Errors and Omissions) :- ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“Öê ×Æü¿Öê²Ö ×²Ö−Ö“Öæ�ú¯Ö�Öê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ÃÖß´ÖÖ ¿Öã»�úÖ�ú›æü−Ö ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ¾Ö ÃÖã¾Ö�ÖÔ µÖÖÓ“µÖÖ ¤êü�µÖÖ-‘Öê�µÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü †ÃÖŸÖê. †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öà“Öß ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ−ÖßµÖ −ÖÖë¤ü −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ²ÖÖ•Öæ ÃÖ´ÖÖ−Ö

†ÃÖ�µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü “Öã�ú-³Öæ»Ö µÖÖÓŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ´ÖÖ¯Ö−Ö :-

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ²ÖÓ×¤üÃŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ÷ÖÓãŸÖ¾Ö�Öæ�ú, ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �Ö“ÖÔ

ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ×¾Ö�ú»Öê

•ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß. Ø�ú²ÖÆæü−ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ¤êü�Öß»Ö ×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

1. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö :- †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖã¹ý ÆüÖê�µÖÖ“µÖÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ †Ö×�Ö

»ÖÖê�úÖÓ“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê ×¾ÖŸÖ¸ü�Ö Æêü

¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖß´ÖÖ ȩ̂üÂÖê“µÖÖ †ÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê »ÖÖê�úÖÓÃÖÖšüß �êú»Öê»ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ

ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ ×´Öôû�ÖÖ·µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê

†ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. •µÖÖ¾Öêôûß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß �Öã»Öß

�êú»Öß •ÖÖŸÖê †¿ÖÖ ¾Öêôûß »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ, ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö, ²Ö“ÖŸÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú µÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

²Ö¤ü»ÖŸÖê. »ÖÖê�úÖÓ“Öê �úÖÆüß ˆŸ¯Ö®Ö Æêü ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¾Ö ü̧ �Ö“ÖÔ ÆüÖêŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ

¯Ö¸ü�úßµÖ »ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö Ã¾Ö¤êü¿ÖßµÖÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´ÖôûŸÖê. ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ¿Öß •ÖÖê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê �úÖÆüß ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü, �úÖÆüß †¥ü¿µÖ ÃÖê¾ÖÖ¤êü�Öß»Ö

†ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖÓ“ÖÖ ¤êü�µÖÖ‘Öê�µÖÖ“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧¿ÖêÂÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¤êü�Öê ¾Ö µÖê�Öê ²ÖÖ•Öæ

ÃÖÖ ü̧�Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö —ÖÖ»Öê †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

2. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê †Ö×�Ö ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÔ :- ¾ÖÖÃŸÖ¾ÖÖŸÖ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê�Öê Æüß ‹�ú

¤ãüÙ´Öôû ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü. ÃÖ¾ÖÔ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ×´Öôû�ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓÃÖÖšüß ªÖ¾Öê

»ÖÖ÷Ö�ÖÖ ȩ̂ü ˆŸ¯Ö®Ö Æêü “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ÃÖ¸ü�úÖ ü̧−Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö †×¬Ö�ú

†ÖµÖÖŸÖ �êú»Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ †×¬Ö�ú ¸üŒ�ú´Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖÃŸÖæÓ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸üÖ¾Öß

»ÖÖ÷Öê»Ö µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¸üŒ�ú´Ö ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß

ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß �ú•ÖÖÔ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê.

‹�Óú¤ü¸üßŸÖ •Ö ü̧ †ÖµÖÖŸÖ Æüß ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß �ÖÖŸµÖÖŸÖ ŸÖæ™ü

×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖß ŸÖæ™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü�µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧�úßµÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê.

3. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ ŸÖæ™ü †Ö×�Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê :- ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ �Ö“ÖÔ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê.

‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ �Ö“ÖÔ ÆüÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ

ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ †¯Öê×�ÖŸÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ (†Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖ) ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öê ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö

ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×�Ö �Ö“ÖÔ Æêü “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖæ™ü †ÃÖ»µÖÖÃÖ “ÖÖ»Öæ

�ÖÖŸµÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß •ÖÖŸÖê.

4. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †Ö×�Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤ü

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. •µÖÖ¾Öêôûß ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö

ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ Æüß ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ¾Öêôûß

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê ´Æü�Ö•Öê †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê µÖÖˆ»Ö™ü ¥ü¿µÖ ¾Ö

†¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ Æüß †ÖµÖÖŸÖß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ¾Öêôûß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ

†Ö×¬ÖŒµÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÖ ü̧�Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ´ÖÖ¡Ö ŸÖê ¤ãüÙ´Öôû †ÃÖŸÖê.

5.2.2 ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú™ü :- Ã¾Ö¹ý¯Ö, �úÖ ü̧�Öê †Ö×�Ö ²ÖÖê¬Ö :- ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ

¤ü•ÖÖÔŸÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧�ÖÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö †Ö×�Ö ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¤ü ü̧›üÖê‡Ô ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö Ã£Öæ»Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖÖê ¤êü¿Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Ö �ú¸üŸÖÖê †ÖÆêü. ´ÖÖ¡Ö

×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ“Ö ´ÖæôûÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖÖ÷ÖÓãŸÖß“Öß»Ö †ÖÆêü ŸµÖÖÃÖÖšüß −Öế Ö�êú †ÃÖê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö −ÖÖÆüß.

‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß −Öế Ö�êú †ÃÖê ´ÖÖê•Ö´ÖÖ¯Ö −ÖÖÆüß. ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ Æêü

¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸÖÖê ¤êü¿Ö •ÖÖÃŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ´ÖÖ−ÖÖ¾ÖÖ.

ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü�ÖÖ“µÖÖ µÖã÷ÖÖŸÖ •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú ÃÖ¾ÖÔ“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß �Öã»µÖÖ �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. �úÖ¸ü�Ö, †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ»ÖÖ“Ö

×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê ‡Ó×•Ö−Ö ´ÖÖ−ÖŸÖÖŸÖ.¤üÖê−Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖê ´Æü�Ö•Öê ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ¤êü¾ÖÖ�Ö-

‘Öê¾ÖÖ�Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ¾Öêôûß ¤üÖê−Æüß ¤êü¿ÖÖÓ“Öê ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ÃÖÖ ü̧�Öê“Ö †ÃÖŸÖê †ÃÖê −ÖÖÆüß. ‹�ÖÖ¤üÖ ¤êü¿Ö

�ú´Öß ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ŸÖ¸ü ¤ãüÃÖ ü̧Ö •ÖÖÃŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. •ÖÖÃŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿Ö ÆüÖ ¯ÖŒŒµÖÖ

´ÖÖ»ÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ �ú¸üŸÖÖê †Ö×�Ö �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö †ÖµÖÖŸÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÖÆü×•Ö�ú“Ö

�ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö �ú´Ö»Ö Ø�ú´ÖŸÖß“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

�Öê¡ÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ±úÖ¸üÃÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê

ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö •ÖÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖǽ Ö¬µÖê �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö ŸÖÃÖê“Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ“Ö

¾ÖÖ™üÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ �ú´Öß ³ÖÖ¾Ö ×´ÖôûÖ»µÖÖ´Öãôê ×−ÖµÖÖÔŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß

×´ÖôûŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖß´Ö¬µÖê ¯ÖŒŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú

¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖ™üÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ¤êü�Öê ²ÖÖ•Öæ •ÖÖÃŸÖ ŸÖ ü̧ µÖê�Öê ²ÖÖ•Öæ

�ú´Öß †ÃÖŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ�ú™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

�úÖ ü̧�Öê :- 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧“Ö�ÎúÖ“ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ :-

•ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ŸÖê•Öß´ÖÓ¤üß“Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß

ˆ¤Ëü³Ö¾Ö»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ÃÖ´Ö•ÖÖ †´Öê×¸ü�êúŸÖ ´ÖÓ¤üß †Ö»Öß ŸÖ¸ü †´Öê×¸ü�êúŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß

ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‡Ô»Ö. ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †´Öê×¸ü�êú“Öß †ÖµÖÖŸÖ ‘Ö™êü»Ö.

†´Öê× ü̧�êú¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧Ö´Öãôêû •Öãôû»Öê»µÖÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ¾Ö

ˆ¯Ö³ÖÖê÷µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôê ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ“Öß

†ÖµÖÖŸÖ ±úÖ¸ü¿Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. †ÖµÖÖŸÖ Æüß ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

2. ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖ´ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �Ö“ÖÔ :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

�úÖ´ÖÖÓ¾Ö¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü �Ö“ÖÔ �ú¸ü�µÖÖŸÖ µÖêŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ

†ÃÖŸÖê. ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ, ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú, �ú““ÖÖ

´ÖÖ»Ö ‡. †ÖµÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ�ÖÖ¾Ö¸ü �ú¸üÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧¿ÖêÂÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

3. ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœü :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

»ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÖ´Ö ×´Öôæû−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüŸÖê. ´Æü�Öæ−Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ¯ÖÏ¾Öé¢Öß

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê. ´ÖÖ÷Ö�ÖßŸÖ ¾ÖÖœü —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Ö�Öß ¯Öæ�ÖÔ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧»ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ

¾ÖÖœü¾ÖÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¿ÖêÂÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

4. †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ‹�úÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖ

−ÖÃÖ»Öß ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß“Öß »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖ ŸÖÖšü¸ü †ÃÖŸÖê. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

²Ö·µÖÖ“Ö ¯ÖŒŒµÖÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ²Ö·µÖÖ“Ö ¾ÖÃŸÖæÓ²ÖÖ²ÖŸÖ †ÖµÖÖŸÖß¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

¸üÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê ´Æü�Öæ−ÖÆüß †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

5. »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ¾ÖÖœü :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

¾ÖÖœüŸµÖÖ »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“µÖÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü ³ÖÖ÷Ö¾Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ

²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖÆüß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ†ÖµÖÖŸÖß¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ü̧ÆüÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖßŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�ÖÆüÖêŸÖê.

6. ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“Öß ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê :- ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê »ÖÖ¤üŸÖÖŸÖ. †ÖµÖÖŸÖ

¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ µÖÖ´Öãôêû †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö“Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“Öß

×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö †ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê.

7. ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê '†−Öã�ú¸ü�Ö ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö' ¯ÖÏ²Öôû †ÃÖŸÖÖê. ŸÖê£Öß»Ö »ÖÖê�ú

×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖ−Öê †−Öã�ú¸ü�Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû “Öî−Öß“µÖÖ ¾Ö

ÃÖã�Ö¤ü ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœæü−Ö †ÖµÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖê.

8. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá :- ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ ´Æü�Ö•Öê“Ö †ÖµÖÖŸÖ

¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖÓ“µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ´Öæ»µÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ�Öê µÖÖ´Öãôêû

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ´Ö¬µÖê ŸÖæ™ü ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. •Ö¸üß, ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ

¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ ŸÖ¸üß, ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ †×¬Ö�ú

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß �ú´Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

†£ÖÖÔŸÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™Üö •ÖÖÃŸÖ

†ÃÖŸÖÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ŸÖÖê �ú““ÖÖ ´ÖÖ»Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß Ø�ú´ÖŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Öãôêû

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¿ÖŸÖá ¯ÖÏ×ŸÖ�æú»Ö šü¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü�Öæ−Ö ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßŸÖ −ÖãÃÖŸÖß

¾ÖÖœü −Ö �ú¸üŸÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ�Ö ¾ÖÖœü×¾Ö»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê •µÖÖ´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ

Ø�ú´ÖŸÖß ×´Öôæû−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧¿ÖŸÖá †−Öã�æú»Ö ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¿ÖêÂÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü�µÖÖÃÖ

´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö.

5.2.3 ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�ÖÖ“µÖÖ ˆ×§üÂ™üÖÓ“Öß “Ö“ÖÖÔ ¤üÖê−Ö ´ÖãªÖÓ“µÖÖ

†Ö¬ÖÖ ȩ̂ü �ú¸ü�µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêü.

1. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

2. ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

1. †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ¯Öæ�ÖÔ ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸,ü †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê †Ö×�Ö Ø�ú´ÖŸÖ

Ã£ÖîµÖÔ µÖÖ ²ÖÖ²Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖÖŸÖ. ´ÖæŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ�ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß

†ÃÖÖ¾Öß. ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß ¤ü ü̧ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯Öæ�ÖÔ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖŸÖ

ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ“µÖÖ ˆ³ÖÖ¸ü�ÖßÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖÖ¾ÖßŸÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯Ö¸ü�úßµÖ ¤êü¿ÖÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ¸üÖÆüŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê µÖÖ“ÖÖ

¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ø�ú´ÖŸÖ ¯ÖÖŸÖôûß ¸üÖê�Öæ−Ö šêü¾Ö�Öê ´Æü�Ö•Öê Ø�ú´Ö Ã£ÖîµÖÔ −Ö¾Æêü Ø�ú¾ÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß †÷Ö¤üß ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ�Öê ´Æü�Ö•Öê Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖ −ÖÖÆüß ŸÖ ü̧ Ø�ú´ÖŸÖß´Ö¬µÖê ÆüÖê�ÖÖ¸êü

“Öœü ˆŸÖÖ¸ü Æêü ±úÖ¸üÃÖê ´ÖÖêšêü †ÃÖæ −ÖµÖê. ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ ü̧ÖÃŸÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ×´ÖôûÖ¾µÖÖ

†Ö×�Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úÖÓ−ÖÖ Æüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú −Ö±úÖ ×´ÖôûÖ¾ÖÖ ÊÖ ²ÖÖ²Öß Ø�ú´ÖŸÖ Ã£ÖîµÖÖÔŸÖ

×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

2. ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ÊÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−Öê“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖã¹ý

ÆüÖêŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ �êú»Öß

•ÖÖŸÖê. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ¤üÖê−Ö ×¾Ö³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü�ÖÖŸÖê †Ö×�Ö ÃÖê¾ÖÖ �ÖÖŸÖê.

‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“Öß †ÖµÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ �ú´Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖŸÖ ŸÖæ™ü

×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ †×¬ÖŒµÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖêŸÖê. “ÖÖ»Öæ

�ÖÖŸµÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ“Öß −ÖÖë¤ü

�ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖê�Öê †Ö×�Ö ¤êü�Öê ²ÖÖ•Öæ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖê¾ÆüÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö “ÖÖ»Öæ

�ÖÖŸµÖÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ÆüÖêŸÖÖê.

5.2.4 †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †Ö×�Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- 1. ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :-

•µÖÖ¾Öêôûß ‹�ÖÖªÖ ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ´Öæ»µÖ Æêü ÃÖÖê−µÖÖŸÖ

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖÃÖ ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ (µÖÓ¡Ö�ÖÖ) ŸµÖÖÓ“Öê “Ö»Ö−Ö ÃÖã¾Ö�ÖÖÔŸÖ ´ÖãŒŸÖ¯Ö�Öê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ

ŸµÖÖÃÖ ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö×¸ü´ÖÖ−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. Æüß ¯Ö¨üŸÖ 1870 ŸÖê 1914 ¯ÖµÖÕŸÖ

†ÃŸÖßŸ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ ü �úÖôûÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö †ÃŸÖßŸ¾ÖÖŸÖ

ÆüÖêŸÖß. 1870 ŸÖê 1914 µÖÖ �úÖôûÖÃÖ ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö×¸ǘ ÖÖ−ÖÖ“Öê ÃÖã¾Ö�ÖÔµÖã÷Ö (Golden

Age) ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ�úÖôûß ‡ŸÖ ü̧ �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß “Ö»Ö−ÖÖ¯Öê�ÖÖ ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ¾Ö ü̧ †×¬Ö�ú

×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖ. ´Æü�Öæ−Ö ÃÖã¾Ö�ÖÖÔ“ÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ

†ÃÖê.

2. ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›üÃÖË ¯Ö¨üŸÖ :- 1 •Öã»Öî ŸÖê 22 •Öã»Öî 1944 ÃÖÖ»Öß −µÖæ Æòǘ ¯Ö¿ÖÖµÖ¸ü µÖê£Öß»Ö ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›üÃÖË µÖê£Öê

´ÖÖêî¦üß�ú †Ö×�Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö−ÖÖÃÖÖšüß ‹�ú ¯Ö× ü̧ÂÖ¤ü †ÖµÖÖê•ÖßŸÖ

�ú ü̧�µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸµÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ�Öê×−Ö¬Öß (IMF) †Ö×�Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú

¯Öã−Ö²ÖÖÕ¬Ö�Öß ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (IBRD) µÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß ÷Öê»Öß. ŸµÖÖ¾Öêôûß

44 ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ 730 ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öà−Öß ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ.

¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ−Öê †Ö¯ÖÖ¯Ö»Öß ´ÖÖî¦üß�ú −ÖßŸÖß ¾ÖÖ¯ÖÃÖ

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß µÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¤êü�Öß-‘Öê�Öß ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê¾Öæ

»ÖÖ÷Ö»Öß. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¸üÃŸÖê, ¯Öã»Ö, ¤üôû�Ö¾Öôû�Ö ÃÖÖ¬Ö−Öê

‡. ˆ¬¾ÖÃŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß ´Æü�Öæ−Ö •Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¤üÖê−Ö †¯ÖŸµÖ ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›üÃÖ−Öê

•Ö÷ÖÖ»ÖÖ ×¤ü»Öß ŸÖß ´Æü�Ö•Öê IMF †Ö×�Ö IBRD (World Bank) ÆüÖêŸÖ.

3. ŸÖ Ó̧ü÷ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü̧ ü :- ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔŸÖæ−Ö

•ÖÖê ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ šü¸üŸÖÖê. ŸµÖÖÃÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸÖ Ó̧ü÷ÖŸÖÖ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ.

²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧Ö“Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ¾Ö÷Öá�ú¸ü�Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö×Æü»ÖÖ

´ÖãŒŸÖ¯Ö�Öê ŸÖ¸Óü÷Ö�ÖÖ ü̧Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾Ö

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔŸÖæ−Ö •ÖÖê ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ šü ü̧ŸÖÖê †Ö×�Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�ú ŸµÖÖŸÖ �ãúšü»µÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧“ÖÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß. ¤ãüÃÖ¸üÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü ´Æü�Ö•Öê

×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ ŸÖ Ó̧ü÷Ö�ÖÖ ü̧Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü¸üÖŸÖß»Ö “ÖœüˆŸÖÖ ü̧Ö´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ×¾Ö¯Ö¸üßŸÖ

¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖŸÖß»Ö

´ÖÖêšêü “Öœü-ˆŸÖÖ¸üÖÓ“ÖÖ ¤üÖ²Ö �ú´Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

5.2.5 �Ö“ÖÔ �ú´Öß ¾Ö �Ö“ÖÔ ²ÖÓ¤ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- •ÖÖòÆü−ÃÖ−Ö µÖÖÓ−Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �Ö“ÖÔ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�úÖê“Ö −ÖßŸÖß“µÖÖ

¾ÖÖ¯Ö¸üÖÃÖ ÃÖÆü´Öß ¤ü¿ÖÔ×¾Ö»Öß †ÖÆêü. µÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö �Ö“ÖÔ �ú¯ÖÖŸÖ �ú¹ý−Ö †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß

�ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ¤æü ü̧ �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¸ü�úÖ ü̧

“Ö»Ö−ÖÃÖÓ�úÖê“Ö ×−ÖŸÖß †¾Ö»ÖÓ²ÖŸÖê. ´ÖÖî¦üß�ú †Ö×�Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö †Ö�Ö›üŸÖê ‘ÖêŸÖê. µÖÖ´Öãôêû

†ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

“Ö»Ö−Ö‘Ö™ü ×−ÖŸÖß ÃÖÖê²ÖŸÖ“Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Ö“ÖÖÔŸÖ �ú¯ÖÖŸÖ, �ú ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê ¾ÖÖœü, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü, ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ÖŸÖ ¾ÖÖœü ‡. ´ÖÖ÷ÖÖÕ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê µÖÖ“ÖÖ £Öê™ü ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö

ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ‘Ö™ü�µÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. ×ÃÖ´ÖÖÓŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖêŸÖê. ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“ÖÖ

†ÖµÖÖŸÖß¾Ö ü̧ ÆüÖê�ÖÖ¸üÖ ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´Æü�Ö•Öê ÃÖß´ÖÖÓŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ÆüÖêµÖ.

M = Import

Y = Income

= Change

� �Ö“ÖÔ ²ÖÓ¤ü ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö / �Ö“ÖÔ ÛÃ¾Ö“Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö †Ö×�Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö †ÖµÖÖŸÖ

�ú´Öß �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ †¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ŸÖæ™ü †ÃÖ�ÖÖ ü̧Ö ¤êü¿Ö †ÖµÖÖŸÖß¾Ö¸ü

ˆ““Ö ¯ÖÏ¿Öã»�ú, †¾Ö´Öæ»µÖ−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê Ã¾Ö¤êü¿Öß †ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß �ú¸ü�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖê.

†¾Ö´Öæ»µÖ−ÖÖ´Öãôêû Ã¾Ö¤êü¿Öß −ÖÖ÷Ö ü̧ß�úÖÓ−ÖÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß †Ö¬Öß¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾Öß

»ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖÃŸÖæ ´ÖÆüÖ÷Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ×−ÖµÖÖÔŸÖ

ÃÖ²Ö×ÃÖ›üà“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¯ÖÏÖê. †»ÖêŒ—ÖÖÓ›ü ü̧ µÖÖÓ−Öß '¿ÖÖêÂÖ�Ö ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ'ŸÖ †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê †ÖÆêü �úß, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö

ŸÖæ™ü ¤æü¸ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö ÆüÖ ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ †ÖÆêü. †¾Ö´Öæ»µÖ−ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ´ÖÖî¦üß�ú †Ö×�Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö ÷ÖÖêšü×¾Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÃÖã¡Ö ¹ý¯ÖÖŸÖ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß =

†ÖµÖÖŸÖßŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»Ö

Mazginal Propersity to Import =

In Import

In Income

M P I =

M

Y

5.2.6 ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖ“ÖÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö †Ö�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ�Öê“Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ

¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖã̈ üÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧Ö¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. �úÖê�ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»Ö ÆüÖ ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ †ÃÖ�Öê

Æüß ŸµÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüÖÃÖÖšüß ¤ãüÙ´Öôû ²ÖÖ²Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö ²ÖÃÖ»Öß †ÖÆêü. µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö †´ÖÖî¦üß�ú

ˆ¯ÖÖµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. †´ÖÖî¦üß�ú ˆ¯ÖµÖÖ´Ö¬µÖê •Ö�úÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¹ý−Ö

†ÖµÖÖŸÖ �ú´Öß �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧, †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ

¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−ÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿Ö ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê ŸµÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö¸ü †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�ÖÖ“ÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧

ÆüÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ‘Öê�Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú šü ü̧ŸÖê. ´ÖÖî¦üß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ÃÖ×¾ÖÃŸÖ ü̧¯Ö�Öê ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê¾Öæ -

´ÖÖî¦üß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö :- ´ÖÖî¦üß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖêŸÖ †Ö×�Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ´Ö¬µÖê ²Ö¤ü»Ö

�ú¹ý−Ö †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ µÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¾Ö¿�ú ŸÖê ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ü̧ÖÂ™Òü �ú¸üßŸÖ

†ÃÖŸÖê.

1. “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�úÖê“Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¯Öî¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü —ÖÖ»µÖÖÃÖ »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ÆüÖŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ

�ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü�Ö•Öê“Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öß �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß ‘Ö™üŸÖê. µÖÖ´Öãôêû ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß

�ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö †ÖµÖÖŸÖ ‘Ö™ü�µÖÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ £Öê™ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

²ÖÑ�ú ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾ÖÖœü Ø�ú¾ÖÖ ‘Ö™ü �ú¸ü�µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÖÓ¬Öß»Ö †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¯Ö»Öß�ú›êü

•ÖÖ¾Öæ−Ö †ÃÖê ´Æü�ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö �úß, ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú

•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÃÖŸÖê. ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ‘Ö™ü �ú¹ý−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †×ŸÖ¸üßŒŸÖ ¯ÖîÃÖÖ

�úÖœæü−Ö ‘Öê�µÖÖ“Öê �úÖ´Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú �ú¸üŸÖê. µÖÖ“ÖÖ £Öê™ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ´ÖÖ÷Ö�Öß �ú´Öß ÆüÖê¾Öæ−Ö

†ÖµÖÖŸÖ ‘Ö™üŸÖê.

2. †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö :- Ã¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ´Öæ»µÖ �ú´Öß �ú¸ü�Öê µÖÖ»ÖÖ“Ö

“Ö»Ö−ÖÖ“Öê †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö ´Æü�ÖŸÖÖŸÖ. “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¿ÖŒŸÖß´ÖÖ±ÔúŸÖ ´Æü�Ö•Öê

†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß †Ö×�Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖ¾Ö ü̧Æüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú ¤êü�Öß»Ö ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý−Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö

†Ö�ÖŸÖê µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö †ÃÖÖ �úß, ¯Öæ¾Öá Ã¾Ö¤êü¿Öß ¾ÖÃŸÖæÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ •Öê¾Öœüß

Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖÖµÖ“Öß ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß Ø�ú´ÖŸÖ ªÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü�ÖÖ´Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß

¾ÖÃŸÖæ ×¾Ö¤êü¿Öß »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ Ã¾ÖÃŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ“ÖÖ £Öê™ü ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö ¾ÖÃŸÖæ“Öß ´ÖÖ÷Ö�Öß ¾ÖÖœæü−Ö

×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüß¾Ö¸ü ÆüÖê‡Ô»Ö •Öê�Ö�ú¹ý−Ö, ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö µÖê�Öê ²ÖÖ•Öæ

¾ÖÖœêü»Ö ¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ×−Ö´ÖÖÔ�Ö ÆüÖê‡Ô»Ö.

3. ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü. ×¾Ö×−ÖµÖ´Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö

´Æü�Ö•Öê ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ †¤ü»ÖÖ²Ö¤ü»Öß¾Ö ü̧ ²ÖÓ¬Ö−Ö ‘ÖÖ»Ö�Öê ÆüÖêµÖ. ÃÖ´Ö•ÖÖ, ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖæ−Ö

†ÖµÖÖŸÖ �ú¸üÖµÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖÃÖ †÷ÖÖê¤ü̧ ü ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ×¾Ö¤êü¿Öß

“Ö»Ö−ÖÖ“Öß †¤ü»ÖÖ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧�µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ ü̧ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ

ÃÖ¸ü�úÖ¸ü †ÖµÖÖŸÖ �úÖê™üÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸�Öê, †ÖµÖÖŸÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ¤êü�Öê Ø�ú¾ÖÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ

¬ÖÖ¸ü�úÖÓ−ÖÖ“Ö †ÖµÖÖŸÖßÃÖÖšüß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü�Öê, †ÖµÖÖŸÖ ¸üÖê�Ö�µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧�úßµÖ “Ö»Ö−Ö

×¾Ö−ÖßµÖ´Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ²ÖÓ¬Ö−Ö †Ö�Ö�Öê ‡. ˆ¯ÖÖµÖ ´ÖÖî¦ß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖæ−Ö ²Ö‘ÖßŸÖ»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

5.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

1. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ ? ŸµÖÖ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

2. ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¸üÖÂ™ÒüÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�ú™ü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

3. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖî¦üß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

4. �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê ×»ÖÆüÖ.


†ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üŸÖÖê»Ö †Ö×�Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ−ÖÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê

Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖ ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ¾Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤ü ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸÖ ü̧,

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤ü ×¾Ö“ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖ“Öß

¸ü“Ö−ÖÖ “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖê, ‹�ú¯Ö�ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧, ÃÖã¾Ö�ÖÔ †Ö×�Ö “Öã�ú³Öæ»Ö µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ

�êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö �úÃÖÖ ÃÖÖ¬Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖÃÖÖšüß

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ¤êü�Öß-‘Öê�Öß µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ŸÖÖ¸üŸÖ´µÖ †Ö�ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê �Öã»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

Ã£Öæ»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü�Öê •Ö¿Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ¾ÖÖœü, †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß�ú¸ü�Ö, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü ¤æü¸ü �ú¸ü�Öê ‡.

²ÖÖ²Öà“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ�Öê ÃÖã¾Ö�ÖÔ ¯Ö×¸ü´ÖÖ−Ö ¯Ö¨üŸÖß, ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›üÃÖË ¯Ö¨üŸÖ ¾Ö ŸÖ Ó̧ü÷ÖŸÖÖ

×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü¸ü µÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö ×ÃÖ ü̈ÖÓŸÖÖ´Ö¬µÖê ¾µÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö ÃÖÖ¬Ö�µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖî¦üß�ú ˆ¯ÖÖµÖ ¿ÖÖê¬Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖ´Ö¬µÖê “Ö»Ö−ÖÃÖÓ�úÖê“Ö×−ÖŸÖß, †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ‡. †Ö¬ÖÖ¸ü ‘Öê¾Öæ−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖÓŸÖæ»Ö−Ö

ÃÖÖ¬Ö�µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¸üÖÂ™Òü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê.

¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :-

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ŸÖÖê»Ö :- ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤ü.

2. ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»Ö :- ¥ü¿µÖ ¾Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß“ÖÖ ŸÖÖôêû²ÖÓ¤ü.

3. �Öã»Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ :- ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, ×¾Ö−Öß´ÖµÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú µÖÖ �ú¸üßŸÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ¤üÖ ȩ̂ü

•Ö÷ÖÖÃÖÖšüß �Öã»Öß �ú¸ü�Öê.

4. ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü ü̧ :- ‹�ÖÖªÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ×�úŸÖß “Ö»Ö−Ö

¤êü�Öê ˆ¤üÖ. 1 ›üÖò»Ö¸ü = 60 ¹ý. ÆüÖ ×¾Ö−Öß´ÖµÖ ¤ü¸ü

5.5 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß ü :-

1. œü÷Öê ‹ÃÖ. �êú. (2011) :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ¯Öã�Öê, �êú. ‹ÃÖ. ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö ¯ÖéÂšü

�Îú. 106-121

2. “Ö¾ÆüÖ�Ö ‹−Ö. ‹»Ö. (2005) :- †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, ¯Öã�Öê, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ,

¯ÖéÂšü �Îú. 106-127

3. Mithani D.M. (2008) :- International Economics, Mubai,

Himalaya Publishing House, Page No. 172-186

4. Krugman, Obstfeld (2009) :- International Economics

Theory and Policy, Darling Kindersley Page No. 293-295

5. —ÖÖ´Ö ȩ̂ü •Öß. ‹−Ö. (2011) :- Ã£Öæ»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −ÖÖ÷Ö¯Öæ̧ ü, Ø¯Ö¯ÖôûÖ¯Öã ̧ êü †Ñ›ü �êú.

¯ÖÛ²»Ö¿ÖÃÖÔ, ¯ÖéÂšü �Îú. 342-391

6. •ÖµÖ¯ÖÏ�úÖ¿Ö (1995) :- †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö, −Ö¾Öß ×¤ü»»Öß, ü̧Ö¬ÖÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ,

¯ÖéÂšü �Îú. 92-108

7. Mannur H.G. (1983) :- Internation Economics Theory

and Policy Issues, Delhi, Vikas Publishing House Pvt.

Ltd., Page 290

8. Desai S.M. (1990) :- International Economics, Bombay,

Himalaya Publishing House Page No. 99

9. Salvatore (1987) :- International Economics, 2/ed

Singapore, McGrawhill Baook Co. Page No. 180-183

àH$aU 06 {dXoer {d{Z_` ~mOma (Foreign Exchange Market)

KQ>H$ aMZm1.0 KQ>H$mMr C{ÔîQ>ço (Objectives)

1.1 àñVmdZm1.2 {dXoer {d{Z_` ~mOma

1.2.1 {d{Z_` Xa Am{U Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ì`dhma(Exchange Rate and International Transactions)

1.2.2 {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJr hmoUmè`m ì`º$s d g§ñWm Am{U{dXoer {d{Z_` ~mOmamMr d¡{eîQ>ço

(The Participants and Characteristies of the Market)

1.2.3 Mmcy (hOa) ~mOma Xa Am{U dm`Xm ~mOma Xa(Spot Rates and Forward Rate)

{dXoer McZmMm ñd°n ì`dhma (Swaps Transactions)

{dXoer McZmMm ^{dî` ì`dhma (Future Transactions)

{dXoer McZmMm n`m©̀ H$ama ì`dhma (Option Transactions)

1.2.4 {d{Z_` Xa {ZpíMVr (Determination of Foreign Exchange

Rate)

1) {dXoer McZmMr _mJUr d {dXoer McZmMm nwadR>m(Demand for and Supply of Foreign Exchange)

2) {dXoer {d{Z_` ~mOmamMo g§VwcZ(Equilibrium of the Market)

3) g_Vmoc {dXoer {d{Z_` XamVrc ~Xc(Chonges in Equilibruim Rate of Exchange)

1.2.5 n¡emMm nwadR>m qH$_VnmVir Am{U {d{Z_` Xa `m§À`mVrc AënH$mcrZ dXrK©H$mcrZ g§~§Y

(The shortrun 2 th longrun Reation of Moneysupoly Price

level and Exchange Rate)

1.2.6 H«$`eº$s g_Vm {gÜXm§V Am{U dmñVd {d{Z_` Xa(Purchasing Power Parity and Real Exchange Rate in short run

and long run)

1.2.7 n`m©á McZ joÌ {gÜXm§V (Theory of optimum Currency Agreas)

1.2.8 1) ẁamo McZmMm Am{U ẁamon_Ü ò AgUmè`m ẁamo{n`Z _Ü`dVu ~±H$s¨JnÜXVrMo `e (AZŵ d)

2) Am{W©H$ d Mc{df`H$ g§KmMo ^{dVì`(The European Experience of Euro, ESCB and Future of

EMU)

1.3) ñd §̀ AÜ``ZmgmR>r àíZ d CnàíZ

(Questions for self learning activites)

1.4) gmam§e1.5) n[a^m{fH$ eãX eãXmW© (Glossary)

1.6) g§X ©̂gyMr (Bibiliography)

1.0 KQ>H$mMr C{ÔîQ>ço : (Objectives)

1) {dXoer Am{W©H$ ì`dhmam§Mr _m{hVr KoUo.2) {dXoer {d{Z_` ~mOmamMr _m{hVr KoUo.3) {dXoer {d{Z_` ~mOmamMr d¡{eîQ>ço Aä`mgUo..4) {dXoer {d{Z_` Xam§Mm Aä`mg H$aUo.5) {dXoer {d{Z_` Xam§Mo àH$ma Aä`mgUo.6) {dXoer {d{Z_` Xamda n[aUm_ H$aUmè`m KQ>H$m§Mm Aä`mg H$aUo.7) n`m©á McZ joÌ {gÜXm§VmMm Aä`mg H$aUo.8) ẁamo McZmMm d `amo{n` _Ü`dVu ~±H$s¨J nÜXVrMm Aä`mg H$aUo.

1.1 àñVmdZm :Am§Vaamï´>r` AW©emók {dXoer {d{__` ~mOmamMm Aä`mg Ho$cm OmVmo OmJ{VH$sH$aUm_Ü ò d

CXmarH$aUm_wio Am§Vaamï´>r` nmVirda Xoem§À`m_Ü ò Am{W©H$ ì`dhmam§Mr dmT> hmoV Amho. ì`mnma dmT>VAmho. dñVw§Mr Am`mV {Z`m©V dmT>V Amh. AënH$mcrZ d XrK©H$mcrZ ~±H$s¨J ì`dhma Xoem§À`m_Ü òdmT>V AmhoV. OJ hr EH$ ~mOmanoR> ~Zy nmhV Amho. Aem doir Am§Vaamï´>r` KQ>H$ Xoem§Mr AW©{ZVrdan[aUm_ H$arV AmhoV. åhUyZ Am§Vaamï´>r` AW©emómÀ`m {df`mV {dXoer {d{Z_` ~mOmam§Mm ImocAä`mg H$aUo JaOoMo Amho.

n«Ë òH$ Xoem§Mo H$m`Xoera McZ doJdoJio Amho. Am§Vaamï´>r` nmVirda dmT>Ë`m ì`dhmam_wioMcZmMr AXcm~Xc H$amdr cmJV Amho. McZ IaoXr {dH«$sMo ì`dhma EH$m R>am{dH$ ~mOmanoR>o_m\©$VMmcV AmhoV Vo H$go MmcVmV ̀ m§Mm Aä`mg H$aUo JaOoMo Amho.

1.2 {dXoer {d{Z_` ~mOma :OmJ{VH$sH$aUm_wio Am§Vaamï´>r` {dÎmr` ì`dhmamV dmT> Pmcr Amho. XoemMr Am`mV-{Z`m©V

dmT>V Amho. ̂ m§S>dcmMr J{V{ecVm Am§Vaamḯ>r` nmVirda dmT>cr Amho. na§Vw ho gd© ì`dhma McZmÀ`mghmæ`mZo hmoV AgVmZm d àË òH$ Xoem§Mo ñdV:Mo doJio H$m`Xoera McZ Agë`mZo {dXoer McZmMrIaoXr-{dH«$sMr ~mOmanoR>o {Z_m©U Pmcr Amho. ̀ mcm {dXoer {d{Z_` ~mOma (Foreign Exchange

Market em°Q>_Ü ò Forex Market \$m°aoŠg _mH}$Q> Ago åhUVmV.XoemË`m XoemV Am{W©H$ ì`dhma hmoV AgVmZm McZmMr AS>MU {Z_m©U hmoV Zmhr. CXm.

MoÞB©Vcm _mc {X„rcm nmR>{dcm Va {X„rMm ì`mnmar _mcmMo ~rc (XoUo) én`m§_Ü ò XoB©c H$maU én`mho ^maVmÀ`m H$moUË`mhr amÁ`m_Ü ò dmnaco OmUmao H$m`Xoera McZ Amho. `mCcQ> {X„rVcm _mcẁamoncm nmR>{dcm Va ̀ wamonÀ`m ì`mnmè`mcm Ë`m§À`m XoemVrc ̀ wamo ho McZ XoD$Z én`m {d{eï> {d{Z_`

XamZo ¿`mdm cmJoc d Vo én ò {X„rVë`m ì`mnmè`mcm Úmdo cmJVrc {X„rVcm ì`mnmar ẁamo McZpñdH$maUma Zmhr, H$maU ^maVm_Ü ò én`m ho H$m`Xoera McZ Amho Vmo Ë`m§À`m nmR>{dcoë`m _mcmMo~rc (XoUo a¸$_) én`m_Ü ò KoUo ng§V H$aoc.

WmoS>Š`mV Am§Vaamï´>r` nmVirda àË òH$ Xoem§Mo ñdV:Mo {^Þ d doJio McZ Agë`mZo d VoMË`m§À`m Xoem§V H$m`Xoera Agë`mZo McZmÀ`m {d{Z_`mMr ~mOmanoR> {Z_m©U Pmcr Amho.CXm. ̂ maVmcm OnmZ_ÜZy _mc Am`mV H$amdm cmJV Agoc Va " òZ' ho OnmZr McZ Amnco én ò XoD$ZIaoXr H$amdo cmJoc. A_o[aHo$H$Sy>Z dñVw Am`mV H$amì`m cmJV AgVrc Va "S>m°ca' IaoXr H$amdocmJVrc d B§½c§S>H$Sy>Z dñVy AmUÊ`mgmR>r nm¢S> (qH$dm ẁamo) McZ IaoXr H$amdo cmJoc. McZmÀ`mIaoXr {dH«$sMr ì`dhma Á`m {R>H$mUr d Á`m BcoŠQ´>m°{ZH$ §̀ÌUo_m\©$V MmcVmV Ë`mcm {dXoer {d{Z_`~mOma (Foreign Exchange Market) Ago åhUVmV. {dXoer McZ ~mOma hm EH$m {R>H$mUrpñWV ZgyZ Vmo OJâ {dIwacocm Amho. Vmo 24 Vmg MmcUmam ~mOma Amho. {dXoer McZ {d{Z_`~mOma A{cH$S>rc H$mimV AmYw{ZH$ BcoŠQ´>m°{ZH$ _mÜ`_mZo MmcUmam ~mOmaAmho. H$maU g§nyU© OJâH$mhr Xoem_Ü ò Ooìhm amÌ AgVo Voìhm H$mhr Xoem_Ü ò {Xdg AgVmo. Am{W©H$ ì`dhma gwê$ AgVmV.åhUyZ hm ~mOma 24 Vmg MmcUmam ~mOma Amho.

1.2.1 {d{Z_` Xa Am{U Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ~mOma : (Exchange Rate and Inter-

national Transactions)

{dXoer McZ {d{Z_` ~mOmam_Ü ò {dXoer McZmMr IaoXr-{dH«$s hmoV AgVo CXm. ̂ maVmgmR>rA_o[aHo$Mm S>m°ca B§½c§S>Mm nm¢S>, ẁamonMm ẁamo, Am{U OnmZMm òZ ho {dXoer McZ Ago A_o[aHo$ZcmoH$m§Zm ̂ maVmMm én`m, ho {dXoer McZ Agoc. B§½c§S>Mm nm¢S> ho {dXoer McZ Agoc.

{dXoer McZ Á`m XamZo IaoXr Ho$co OmVo Ë`mcm {d{Z_` Xa Ago åhUVmV. CXm. ^maVmcmA_o[aHo$Mm 1 S>m°ca IaoXr H$aÊ`mgmBr 62 é. Úmdo cmJVmV. åhUyZ 1 S>m°ca = 62 é. hm qH$dm 1 nm¢S>100 é. hm {dXoer {d{Z_` Xa Pmcm. ̂ maVmÀ`m Ñï>rZo {dMma Ho$cm Va 62 ê$. cm 1 S>m°ca {_iVmo. ̀ w.Eg S>m°ca / ^maVr` ê$n`m USD/INR 1/62 `mcm åhUVmV. "S>màoŠQ> H$moQ>' H$aUo `m {R>H$mUrUSD ho A_o[aHo$À`m S>m°ca McZmgmR>r dmnaco OmUmao Zmd Amho Va INR ho ^maVmÀ`m ê$n`mMcZmgmR>r dmnaco OmUmao Zmd Amho. àË òH$ Xoem§À`m McZmgmR>r Amgo em°Q>© Zmd {Xcoco AgVo. CXm.ẁamon _Yrc " ẁamo' McZmgmR>r EUR H°$ZS>m_Yrc S>m°ca McZmgmR>r CAD OnmZ_Yrc òZ

McZmgmR>r J.Y.P, {MZ_Yrc ̀ wdmZ McZmgmR>r CNY Ago Zm_H$aU H$aÊ`mV ̀ oVo.g_Om darc CXmhaUm_Ü ò A_o[aHo$À`m cmoH$m§Zm 1 S>m°ca {Xcm Va 62 ê$. {_iVmV. na§Vw

Ë`m§À`mH$Sy>Z {H$Vr qH$_V {Xcr AgVmZm ̂ maVmMm 1 én`m Ë`m§Zm {_iVo ho Á`mZo gm§{JVco OmVo Ë`mcmBZS>maàoŠQ> H$moQ> Ago åhUVmV INR/USD=0.0161 hm BZS>màoŠQ> H$moQ> Ho$cm Amho Ago åhUVmV.

^maVr` cmoH$ S>m°ca IaoXr H$aVmV åhUyZ S>m°ca hr ~oP H$aÝgr Amho. Va ê$n`m XoVmZm åhUyZê$n ò hr H$mD$ÝQ>a H$aÝgr Amho. A_o[aHo$Z cmoH$ S>m°ca XoD$Z ê$n ò KoVmV. Ë`m§Zm ê$n`m hr ~oP H$aÝgrAgoc, Va S>m°ca XoVmV åhUyZ S>m°ca hr H$mD$ÝQ>a H$aÝgr Amho.

darc CXmhaUm_Ü ò ^maVr` cmoH$ 62 ê$n`mcm 1 S>m°ca KoVmV (USD/INR-1/62)

åhUyZ 1 S>m°ca ~oP H$aÝgr Amho Va 62 ê$n ò hr H$mD$ÝQ>a H$aÝgr Amho.Á`m ^mdmda ~oP H$aÝgr {dH$Vm òVo Ë`m ^mdmcm ~rS> (~mocr) ^md Amgo åhUVmV. Á`m

^mdmZo ~oP H$aÝgr IaoXr H$aVm òVo Ë`m ^mdm AmñH$ (_mJUr) ^md Amgo åhUVmV. `mcm B§J«Or_Ü òAmZwH«$_o Bid Price d Ask Price Ago åhUVmV.

Am§Vaamï´>r` {d{Z_` ì`dhma (International Transanation)

EH$m McZmÀ`m g§» òMr ( ẁ{ZQ>Mr) IaoXr dm {dH«$s {d{eï> XamZo, {d{eï> doir H$aÊ`mÀ`m

{H«$ òcm Am§Vaamï´>r` {d{Z_` ì`dhma Ago åhUVmV. Ago Am§Vaamï´>r` {d{Z_` ì`dhma {dXoer {d{Z_`~mOmam_m\©$V hmoVmV. ̀ m {dXoer {d{Z_` ì`dhmam§Mo dJuH$aU nwT>rcà_mUo H$aVm ̀ oB©c.2) ì`mnma ì`dhma (Trade Transaction) :

H$mhr XoemVrc cmoH$ ì`mnmar g§ñWm gaH$ma dñVyy§Mr Am`mV H$aVmV d {Z`m©V H$aVmV. dñVyÀ`mAm`mV {Z`m©Vr~amo~a godm§Mr Am`mV {Z`m©V hmoV AmgVo. CXm. ̂ maVmVyZ MhmMr {Z`m©V H$aUo ̀ oWo Mhmhr dñVy Amho. ẁamon_Ü ò §̀Ìgm_wJ«r Am`mV H$aUo òWo §̀Ì gm_wJ«r hr dñVy Amho. VgoM gm°âQ>doAaH§$nÝ`m BPO godm XoVmV CXm. ̂ maVmV {dàmo, BÝ\$mogog BË`mXr H§$nÝ`m godm {Z_`m©V H$aVmV d H$mhrdoim ~mhoaÀ`m Xoem§VyZ AmnU godm Am`mV H$aVmo. CXm. {ZîUmV S>m°ŠQ>a, dH$sc BË`mXtZm AmnU n¡goXoD$Z Ë`mÀ`m kmZmMm Cn`moJ H$ê$Z KoVmo.

dñVy d godm§Mr Am`mV {Z`m©V H$aUmè`m ì`mnmè`m§Zm Am§Vaamï´>r` nmVirda {d{Z_` ì`dhmaH$amdm cmJVmo. Z\$m {_i{dÊ`mÀ`m hoVyZo H$mhr ì`mnmar "gÅ>o~mOr' H$aVmV gÅ>o~mOr H$aUmè`m ì`mnmè`m§Zmspeculator Ago åhUVmV. gÅ>o~mO (Speculator) hm Zoh_r ^{dî`H$mcrZ cm^mMm \$m`XmKoVmo. {d{Z_` XamV hmoUmao MT>CVmam_wio Ë`m§Zm ^{dî` cm^ {_iV AgVmo. Ë`m cm^m§Mm \$m`ÚmMmAmnojoZo H$mhr ì`mnmar McmMr gÅ>o~mOr H$aVmV. Va H$mhr ì`mnmar EH$M dñVy XmoZ doJdoJù`m ~mOmam_Ü òdoJdoJù`m qH$_Vrcm {dH$cr OmV Agoc Va Ë`m§Mm \$m`Xm KoVmZm Ë`m§Zm Arbitrager's AgoåhUVmV. CXm. A_o[aHo$Zo _°H$S>moZmëS> H§$nZr {n‚mm ̂ maVm_Ü ò doJù`m qH$_Vrcm A_o[aHo$_Ü ò doJù`mqH$_Vrcm Amgoc Va XmoÝhr qH$_VrV V\$mdV Agë`m_wio ho ì`mnmar Ë`mMm \$m`Xm KoVmV. g_Om {n‚mmA_o[aHo$V (300 ê$ ̂ maVr` Oa 100 ê$ {d{Z_` Xa Yacm Va) 4.83 S>m°ca {_iVmo Am{U ̂ maVmV Vmo250 ê$. {_iVmo Va ^maVr ì`mnmar {n‚mmÀ`m qH$_VrVrc V\$mdVrMm \$m`Xm KoÊ`mgmR>r A_o[aH$Z_°H$S>moZëS> H§$nZrÀ`m ̂ maVmVrc emIoV V`ma Pmcocm {nÂPm A_o[aHo$H$S>o {Z`m©V H$aoc. ̀ mcm Arbi-

trage Ago åhUVmV.Aem Am`mV-{Z`m©V ì`mnma ì`dhmamdoir {dXoer McZmÀ`m ì`dhmamMr JaO AmgVo.

2) Am§Va ~±H$ ì`dhma -Xoem§Vrc ~±H$m d {dXoemVrc ~±H$m ̀ m§À`m_Ü ò AënH$mcrZ d XrK©H$mcrZ Oo{dÎmr` ì`dhma hmoVmV Ë`mcm Am§Va ~±H$ ì`dhma Ago åhUVmV. CXm. ICICI ~±H$ ̂ maVr` Amho. VaCITY ~±H$ A_o[aH$Z Amho. ICICI d CITY ~±Ho$_Yrc XoÊ`mKoÊ`mMm Omo ì`dhma Amgoc Ë`mcmAm§Va~±H$ ì`dhma Ago åhUVmV.3) gaH$mar XoUJr d _XV ì`dhma - H$mhr Xoe EH$ _oH$m§Zm amOH$s` hoVwZo qH$dm g§»`mË_H$ hoVwZoH$mhr doim gm_m{OH$ hoVwZo _XV H$arV AgVmV Aer _XV qH$dm XoUJr XoVmZm {d{Z_` ì`dhmamMrJaO AgVo. CXm. ^maVmcm a{e`mZo XoUJr XoUo A_o[aHo$Zo nm{H$ñVmZcm _XV H$aUo, BË`mXr _XVrcmamOH$r` hoVwZo Ho$ccr OmUmar _XV åhUVmV. na§Vw ŷH§$n Pmcm gwZm_r Amcr cmoH$m§Zm AÞ, dó,{Zdmam gw{dYm nwadcr OmVmV H$mhr doim ̀ mgmR>r Am{W©H$ _XV Ho$cr OmVo ̀ mcm gm_m{OH$ hoVwZo Ho$crOmUmar _XV Ago åhUVmV. gaH$mar XoUJr qH$dm _XVrÀ`m doir {d{Z_`mMr JOa AmgVo.4) ImgJr _XV d XoUJr ì`dhma : CXm. ̂ maVmVrc H$mhr gm°âQ>doAa B§{O{ZAa A_o[aHo$V AmhoV._mUwgH$sÀ`m ZmË`m§Zm OnÊ`mgmR>r Ë`m§Zr Amnë`m AmB©-d{S>cm§Zm ^mdm§Zm n¡go nmR>{dUo Aem doirS>m°ca d én`mMm {d{Z_` ì`dhma hmoVmo. ̀ mcm ImgJr _XV qH$dm XoUJr ì`dhma Amgo åhUVmV. qH$dmH$mhr doim A_o[aHo$Mm ZmJ[aH$ emgZmÀ`m godo_YyZ {Zd¥Îm Pmcm Am{U {Zd¥ÎmrZ§Va Ë`m§Mo {OdZ VmoBQ>cr_Ü ò ì`VrV H$arV Agoc Va Ë`mcm noeZ énmZo S>m°ca- ẁamo {d{Z_` H$ê$Z CËnÞ {_iVo. `mì`dhmamMm g_mdoe ImOJr _XV XoUJr ì`dhmam_Ü ò hmoVmo.5) XrK©H$mcrZ ^m§S>dcr ì`dhma : `m ì`dhmamÜ ò nwT>rc KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoVmo.

1) àË`j {dXoer Jw§VdUyH$ {dXoemVrc gaH$maZo H§$nÝ`m§Zr Amnë`m Xoem_Ü ò H$maImZm gwê$H$aUo H§$nZr gwê$ H$aUo [ H§$dm emIm gwê$ H$aUo ̀ mcm {dXoer àË`j Jw§VdUyH$ Amgo åhUVmV.

2) AàË`j {dXoer Jw§VdUyH$-{dXoemVrc gaH$maZo cmoH$m§Zr AWdm g§ñWm§Zr Amnë`m XoemVrcH§$nÝ`m§Mo ^mJ H$O©amoIo IaoXr H$aUo, eoAa ~mOmam_Ü ò n¡go Jw§VdUyH$ H$aUo `mcm {dXoer AàË`jJw§VdUyH$ Amgo åhUVmV.

3) gaH$mar H$O© : H$mhr doim Amnë`m XoemMo gaH$ma{dXoemÀ`mo gaH$maH$Sy>Z H$O© H$mT>rVAmgVo qH$dm {dXoemVrc gaH$mao Amnë`m Xoem§À`m gaH$maH$Sy>Z H$O} KoV AgVmV. `mdoir McZmÀ`m{d{Z_` ì`dhmam§Mr JaO AgVo.6) AënH$mcrZ ̂ m§S>dcrì`dhma : ~±H$m_Yrc Q´>mÝñ\$a ì`dhma A{cIrV ì`dhma VñH$ar, ñ_JqcJ,ì`dhmamMr Zm|X `m ì`dhmam_Ü ò hmoVo.7) Am§Vaamï´>r` amoIVm ì`dhma : Am§Vaamï´>r` ì`mnma hmoV AmgVmZm {dXoer McZmMr amoIVm H$_rAmgco Va, IMF Am§Vaamï´>r` {d{Z_` ì`dhmam§Mr JaO {Z_m©U hmoVo.

`m{edm` Jw§VdUwH$mda n ©̀Q>H$, {ejUmÀ`m hoVwZo naXoer OmUmao {dÚmWu, H$mhr {d_m H§$nÝ`m~±H$m, Jw§VdUyH$ g§ñWm `m§Zm {dXoer {d{Z_` ì`dhma H$aÊ`mMr JaO dmQ>Vo.

1.2.2 {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJr hmoUmè`m ì`º$s d g§ñWm Am{U {dXoer {d{Z_`~mOmamMr d¡{eîQ>ço :1) ì`mnmar ~±H$m d {dÎmr` g§ñWm : {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò ì`mnmar ~±H$m d {dÎmr` g§ñWmgh^mJr hmoVmV. A§Va ~±H$ ~mOmam_m\©$V _moR>çm à_mUmV ì`mnmar CcmT>mc VgoM gÅ>o~mO ì`mnmarCcmT>mc hmoVo Ago ì`dhma H$amoS>o én`m§Mo AmgVmV ~±H$ ñdV:gmR>r Am{U Amnë`m J«mhH$m§gmBr XoIrc{dXoer McZ {d{Z_` ì`dhmam_Ü ò gh^mJr hmoVmV.2) Jw§VdUyH$Xma : Jw§VdUyH$ H$aUmè`m ì`º$s, H§$nÝ`m d _hm_§S>io {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmam_Ü òàË`j ñdê$nmV AWdm AàË`j ñdê$nmV Jw§VdUyH$ H$amdr cmJVo H$mhr R>am{dH$ H§$nÝ`m§Zm AmncrH§$nZr ~hþamï´>r` Agmdr Ago dmQ>Vo Ë`m§Zr OmJ{VH$ ~mOmanoR> CncãY ìhmdr Ago dmQ>Vo åhUyZË`m§À`mH$Sy>Z {dXoem_Ü ò H$mhr H§$nÝ`m gwê$ Ho$ë`m OmVmV. Amem doir Ë`m {dXoe McZ {d{Z_`ì`dhmam_Ü ò gh^mJr hmoVmV. H$mhr ì`º$s XoIrc {dXoer H§$nÝ`m§Mo eoAg© H$O©amoIo d BVa VËg__ÎmoMr IaoXr H$arV AgVmV. ì`mOXamVrc AmënH$mZrZ d XrK©H$mcrZ \$m`Xm KoÊ`mgmR>r ì`{º$À`mH$Sy>ZAmer Jw§VdUyH$ Ho$cr OmVo.3) {Z`m©VXma ì`mnmar gaH$ma d {H$aH$moi Jw§VdUyH$Xma : {dXoer McZ {d{Z_` ì`dhmam§_Ü ò_mcmMr {Z`m©V H$aUmè`m godm§Mr {Z`m©V H$aUmè`m ì`mnmè`mMm g_mdoe hmoVmo. H$mhrdoim gaH$ma d{H$aH$moi Jw§VdUyH$Xma _mcmMr {Z`m©V H$arV AgVmV. Ë`m§À`m XoIrc gh^mJr {dXoer McZ ì`dhmam_Ü òAmgVmo.4) Am`mVXa ì`mnmar : _mcmMr Am`mV H$aUmao ì`mnmar {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJrhmoVmV. H$maU Ë`m§Zr _mcmMr Am`mV H$aVmZm {dXoer McZm§Mr JaO cmJVo.5) _Ü`dVu ~±H$ : XoemÀ`m McZì`dñWoMo d {dÎmì`dñWoMo {Z §̀ÌU H$aUmè`m ~±Ho$cm _Ü`dVu ~±H$Ago g§~moYZmV. CXm RBI [aPìh© ~±H$ Am°\$ B§{S>`m hr _Ü`dVu ~±H$ Amho. _Ü`dVu ~±Ho$cm {dXoerMcZmMo {Z §̀ÌU H$amdo cmJVo d Ë`mÛmao {d{Z_` XamMo {Z §̀ÌU H$aVm òUo eŠ` hmoVo. _Ü`dVu ~±H$mñdV:À`m XoemÀ`m McZmMo _wë` H$_r hmoD$ Z ò ̀ mgmR>r gVV à`ËZerc AgVmV. ho H$m_ McZgmR>çmMo{Z §̀ÌU H$ê$Z gmÜ` hmoV Amgë`mZo _Ü`dVu ~°§H$m {dXoer McZ ~mOmam_Ü ò gh^mJr hmoVmV.

6) gÅ>o~mO : (Speculator) {dXoer {d{Z_` XamVrc MT>-CVmamMm \$m`Xm KoUmè`m cmoH$m§Zm dmì`mnmè`m§Zm gÅ>o~mO Ago åhUVmV. CXm. 60 ê$ {d{Z_` Xa AgVmZm 1 S>m°ca IaoXr H$aUo 65 ê$ cm1 S>m°ca {d{Z_` Xa Pmë`mda S>m°ca {dH$Uo, Ë`mnmgyZ 05 ê$ \$m`Xm KoUo. Aer àd¥Îmr AgUmè`mcmoH$m§Zm gÅ>o~mO åhUVmV gÅ>o~mOr àd¥ÎmrMo cmoH$, ì`mnmar {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò _moR>çm à_mUmVgH«$s` AmgVmV.7) hoOa : (Hedger) {dXoer McZ ~mOmam_Ü ò {d{Z_` XamVrc MT>-CVmam_wio hmoqOJ (Hedg-

ing) hmoUmao {d{Z_` Mo ZwH$gmZ Q>miÊ`mgmR>r Ë`m MT>-CVmam_wio hmoUmao {d{Z_`mMo ZwH$gmZ Q>miÊ`mgmR>rË`m MT>-CVmamamMm \$m`Xm H$ê$Z KoÊ`mÀ`m ì`mnmar àd¥Îmrcm hmoqOJ Ago åhUVmV. CXm. Am`mVH$aUmè`m ì`mnmè`mcm A_o[aHo$H$Sy>Z dñVy Am`mV H$aVmZm ê$n`o XoD$Z S>m°ca ¿`mdo cmJVmV. d VoS>m°ca {dXoer A_o{aH$Z ì`mnmè`mcm Úmdo cmJJVmV. Am`mV ì`mnmè`mZo _mcmMr Am°S>©a {X. 20/11/2013 Zm|Xdcr naVw {S>crdar _mÌ, 25/1/2014 cm Amho. _mcmMr {S>crdar Pmë`mZ§Va S>m°ca_Ü òno_|Q> H$amdo cmJUma Amho. g_Om 100000 S>m°. qH$_VrMr Am`mV H$amdr cmJVo. Ooìhm 1 cmImMrAm°S>a Zm|X{dcr Voìhm 1 S>m°ca Mm Xa 48 ê$. hmoVm. na§Vw àË`jmV n¡go ̂ mJ{dVmZm 1 S>m°caMm Xa 60ê$. Pmcm n«Ë`jmV _mc 48 cmIm EodOr AmVm 60 cmI ê$ Ë`mcm 1 cmI S>m°ca KoÊ`mgmR>r ÚmdocmJVrc. 12 cmImMo Ë`m ì`mnmamMo ZwH$gmZ Amho. Amem doir Vmo ho[O§JMm _mJ© Adc§~oc åhUOoMñnm°Q> XamZo 48 ê$. Zo 1 cmI US S>m°caMr IaoXr H$aoc. hm EH$ n`m©̀ H$ama Amho. `mM n`m©̀H$amamMr Coption Contrat Mr {dH«$s 25/1/2014 cm H$aoc hr {dH«$s 25/1/2014 À`mXamZo åhUOo 60 ê$. cm 1 S>m°ca AgVmZm hmoB©c `m S>m°caMr {dH«$s Ho$ë`m_wio 12 cmI ê$n ò{_iVrc. àË`jmV _mcmMo 48 cmImdê$Z 60 cmImda no_|Q> AgVmZm 12 cmImMo ZwH$gmZ hmoÊ`mÀ`m{^VrZo option H$amamMm Cn`moJ H$ê$Z KoVcm ̀ mcm hoqOJ àd¥Îmr Ago åhUVm. hoOa _moR>çm à_mUmVgh^mJr hmoVmV.8) Am{~©Q´>oO (Arbitrage) : EH$M McZ XmoZ doJdoJù`m ~mOmam_Ü ò V\$mdV AgVmZm IaoXrH$aUo d {dH$Uo `mcm Am{~©Q´>oO Ago åhUVmV. Am{~©Q´>oO H$aUmè`m ì`mnmè`mcm McZmÀ`m qH$_VrMrXmoÝhr ~mOmanooR>oVrc V\$mdV _m{hV AmgVo. CXm. A_o[aHo$Z S>m°ca n°argnojm \«±$H$\«w$Q> _Ü ò IaoXr H$ê$Zn°arg_Ü ò {dH«$s H$aVrc WmoS>Š`mV Am{~Q´>oO XoIrc {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJrhmoVmV.9) {d_m H§$nÝ`m : H$mhr {d_m H§$nÝ`m XoIrc {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJr hmoVmV.A{cH$S>rc H$mimV H$mhr ImgJr {d_m H§$nZß`m {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò g{H«$` Pmë`m AmhoV.10) Xcmc (Brokers) : {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmamV Xcmc XoIrc WmoS>r \$r KoD$Z McwZmMmì`mdhma nyU© H$aVmV H$mhr doim Vo Am§Va-~±H$ ~mOmamV ̂ mJ KoVmV. Va H$mhr doim cmoH$m§Zm d H§$nÝ`m§ZmXoIrc Aën \$s AmH$mê$Z McZ CncãY H$ê$ XoVmV.

WmoS>Š`mV darc KQ>H$ {dXoer McZ {d{Z_` ~mOmamMo gh^mJr KQ>H$ AmhoV.

{dXoer {d{Z_` ~mOmamMr d¡{eîQ>ço :1) {dXoer {d{Z_` ~mOma hm 24 Vmg MmcUmam ~mOma Amho. AmR>dS>çmÀ`m gwÅ>rMo {Xdg d week-

end gmoSy>Z 20:15 GMT Zwgma a{ddmar gyê$ hmoD$ 22.00 GMT Zwgma ewH«$dmar ~§X hmoVmo.2) c§S>Z {d{Z_` ~mOma 8.00 Vo 16.30 Ý ẁ̀ mH©$ {d{Z_` ~mOma 8.30 Vo 16.38 d Q>moH$moAmo 8.00Vo 17.00 Aem doir gyê$ hmoD$ ~§X hmoVmo. c§S>Z d Ý ỳ̀ mH©$ ~mOmam_Ü ò 05 VmgmMo d Ý ỳ̀ mH©$ Q>mo{H$Amo~mOmam_Ü ò 08 VmgmMo Am§Va Amho.

3) {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò AZoH$ ì`º$s g§»`m ~±H$m gh^mJr hmoVmV.4) {dXoer {d{Z_` ~mOma ZmUo~mOmamMm EH$ ̂ mJ AmgyZ Vmo OJ^a {dIwacocm Amho. ̂ m¡Jmo{cH$ ÑîQ>çm{dH|$ÐrV AmgUmam ~mOma Amho.5) {dXoer {d{Z_` ~mOmamMr _w»` ì`mnmar H|$Ðo Ý ỳ̀ m°H©$, c§S>Z, Q>mo{H$Amo, hm±JH$m±J, qgJmnya hrAmhoV.6) {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò S>m°ca Z§Va ẁamo, òZ, ñQ>qcJ B. Mma _w»` McZmMm CVaË`m H«$_mUoA{YH$ ì`dhma hmoV Amho.7) Am§Vaamï´>r` nmVir ì`mnma CXr_ hmoV AgVmZm amoIVm nwadUmam hm EH$ _hËdnyU© ~mOma Amho.8) BVa {R>H$mUr _conmgyZ {_iUmè`m CËnÞmnojm gmnojVoZo {dXoer {d{Z_` ì`dhmamVyZ CËnÞ H$_r^oQ>Vo.9) {dXoer {d{Z_` ~mOmamVrc ì`dhma EH$ àH$mao nyU© ñnY}À`m ~mOmamgmaIo AmhoV.

1.2.3 {dXoer {d{Z_` ~mOma XamMo àH$ma :1) hOa {d{Z_` Xa : (Spot Exchange Rate)

{dXoer {d{Z_` ~mOmamV hOa pñWVr qH$dm gÚpñWVrV Á`m XamZo {dXoer McZmMr IaoXr-{dH«$s Ho$cr OmVo Ë`m Xamcm hOa {d{Z_` Xa Ago åhUVmV. hOa {d{Z_` Xa åhUOo OmJÀ`m OmJrR>aUmam {d{Z_` Xa hmò . EImÚm XoemÀ`m McZmÀ`m _mo~Xë`mV OmJÀ`m OmJr qH$dm ËdarV Xwgè`mXoemMo McZ Á`m XamZo ~XcyZ {Xco OmVo Ë`mcm hOa {d{Z_` Xa Ago åhUVmV. EImÚm {d{eð> ñWird doir Xoer McZmV EImÚm naH$s` McZmgmR>r Úmdr cmJUmar qH$_V åhUOo hOa {d{Z_` Xa hmò .CXm. EImÚm naXoer àdmemZo àdmgr MoH$ ^maVr` A{YH¥$V EO§Q>H$S>o {Xë`mg Ë`mcm ^maVr` ê$n òËdarV Á`m XamZo ê$nm§Va H$ê$Z {Xco OmVrc Ë`mcm hOa {d{Z_` Xa Ago åhUVm òB©c. CXm. 1S>m°cacm 62 ê$n ò hm hOa {d{Z_` Xa Amho.

{dXoer McZ ì`dhma H$ama Pmë`mnmgyZ XmoZ ì`dhmam§À`m {XdgmZ§Va McZ CncãY H$ê$ZÚmdoM cmJVo. Á`m VmaIocm McZ CncãY H$ê$Z {Xco OmVo. Ë`m VmaIocm ìh°ë ỳ S>oQ> (Value

Date) Ago åhUVmV. H$m_mÀ`m XmoZ {Xdgm_Ü ò e{Zdma, a{ddma d ~±Ho$Mm gwÅ>rMm {Xdg Yacm OmVZmhr. CXm. _§Jidma Á`m H$amamMm ì`dhma Jwê$dmar hmoB©c d Vmo nyU© H$amdm cmJVmo. {dH«o$Ë`mcm McZXoÊ`mMo IaoXr Xmamcm Vo McZ IaoXr H$aÊ`mMo H$m`Xoera ~§YZ AgVo. H$m_mÀ`m {Xdgm_Ü ò ewH«$dmaMmì`dhma Ë`mZ§Va òUmè`m _§Jidmar hmoB©c. ẁg S>m°ca d H°$Zo{S>AZ S>m°caMo gd© ì`dhma Xwgè`m{XdgmM nyU© Ho$co OmVmV.2) dm`Xm {d{Z_` Xa : (Forward Exchange Rate)

dm`Xm {dXoer McZ {d{Z_` Xamcm hdmcm Xa Amgohr åhUVmV. naH$s` McZmMo ì`dhmaH$aUmar A{YH¥$V g§ñWm ^{dî`H$mimV (R>a{dcoë`m {Xder) AmO a{dcoë`m XamZo naH$s` McZXoÊ`mMo qH$dm naH$s` McZ IaoXr H$aÊ`mMo dMZ XoVo. hm Omo Xa R>acocm AgVmo Ë`mcm dm`Xm {d{Z_`Xa Amgo åhUVmV. A{cH$S>À`m H$mimV hdmcm {d{Z_` Xamcm Iyn _hËd Amco Amho. Am§Vaamï´>r`nmVirda ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmcrda hdmcm Xa hm EH$ n[aUm_ H$aUmam KQ>H$ ~Zcm Amho.

hdmcm {d{Z_` Xam_wio Am`mV {Z`m©V H$aVodoir hmoUmao. ZwH$gmZ Q>miVm ̀ oVo. {d{Z_` XamVrc~XcmMo YmoHo$ nËH$aVm ̀ oVmV. CXm. g_Om ̂ maVr` ì`mnmè`mZo A_o[aHo$H$Sy>Z c°nQ>m°n Am`mV H$aÊ`mMoR>a{dco Ago 5000 c°nQ>m°n \$m`ÚmMo J{UV H$éZ Vmo AmUUma Amho. Ooìhm Ë`mZo \$m`ÚmMo J{UV Ho$coVoìhm 1 S>m°cacm 62 ê$ Úmdo cmJV hmoVo. Am°S>a {Xë`mZ§Va Vmo _mc OhmOmVyZ _w§~B©cm ~§XamV ̀ oUo d

Ë`mZ§Va EO§Q> _m\©$V {dH$cm OmUo ̀ mgmR>r H$mhr H$mi Jocm Z§Va 01 S>m°cacm 65 én ò Agm {d{Z_`Xa Pmcm. åhUOo Ë`m ì`mnmè`mcm {dZmH$maU 03 ê$n`mMo ZwH$gmZ hmoUma Á`m {R>H$mUr Ë`mZo Z\$m{_ioc ho J¥hrV Yaco hmoVo Voìhm Ë`mcm àË`jmV VmoQ>m ghZ H$amdm cmJoc. ~±H$ dm`Xm ~mOma _m\©$V 1S>m°cacm. 62 é. à_mUo ^{dî`mV S>m°ca CncãY H$ê$Z XoVmV. dm`Xm ~mOmam_wio ì`mnmè`mMr YmoH$mnËH$maÊ`mMr j_Vm dmT>Vo d Am`mVXmamcm d {Z`m©V Xmamcm Ë`mÀ`m Am`mV d {Z`m©V hmoUmè`m_mcmMr ̀ mo½` qH$_V {_iVo. YmoŠ`mnmgyZ g§ajU H$aUmar dm`Xm ~mOma hr EH$ àH$mao q^V Amho.3) ñd°n ì`dhma : (Swaps Transction)

{dXoer McZmMr EH$mM ~mOmamV EH$mMdoir IaoXr {dH«$s H$aUo åhUOo ñd°n ì`dhma hmò .EH$mM McZmMr EH$mM doir XmoZ doJdoJù`m XamZo IaoXr {dH«$s H$aUo åhUOo ñd°n ì`dhma hmò .gd©gmYmaUnUo {dXoer McZ Mmcw XamZo {dH$Uo d ^{dî`H$mcrZ (dm`Xm) XamZo nwwZ©IaoXr H$aUo qH$dmMmcy XamZo IaoXr H$aUo d ^{dî`H$mcrZ XamZo nwZ©IaoXr H$aUmam ì`dhma åhUOo dm`Xm ~mOma hmò .CXm. ~hþamï´>r` H§$nÝ`m§Zm ñd°n ì`dhmamMr JaO AgVo. g_Om O¡Z B[aJoeZ H§$nZrMo ßc°ÝQ> OJâmVAmhoV VgoM Vo A_o[aHo$V AmhoV. Ë`m§Zm A_o{aHo$À`m ßc±Q>_Ü ò H$mhr H$mimgmR>r ^m§S>dc Jw§VdUyH$H$amd`mMr Amho. 1 S>m°cacm 65 ê$. Xa AgVmZm Ë`m§Zr Jw§VdUwH$sMm {ZU©̀ KoVcm. 1 cmI ê$.Jw§V{dco na§Vw n¡go naV _moH$io H$ê$Z KoVmZm 1 S>m°caMm Xa 62 ê$. Pmcm. Va Ë`m§Zr Jw§V{dcoco nyU© EH$cmI én ò Ë`m§Zm naV {_iUma ZmhrV `mgmR>r 1 S>m°ca= 65 ê$. AgVmZm hOaXamZo ê$n ò {dH«$sH$ê$Z S>m°ca IaoXr Ho$co OmVmV d VoM cJoM dm`Xm XamZo 1 S>m°ca = 65 ê$. IaoXr Ho$co OmVmV.~hþamï´>r` H§$nÝ`mgmR>r ñd°n ì`dhma _cm ì`dñWmnZ d Xò Vm ì`dñWmnZmgmR>r dmnacm OmVmo.4) {dXoer McZmMm â ẁMa ì`dhma : (Future Transaction)

â`wMa ì`dhma hm dm`Xm ~mOmamgmaImM Amho. na§Vw dm`Xm ~mOma (Forward

EXchanction _Ü ò â ẁMa {d{Z_` ì`dhmam_Ü ò H$mhr ~m~VrV \$aH$ Amho. VwcZoZo dm`Xm~mOmamnojm â ẁMa ~mOma hm A{YH$ amoIVm AgUmam ~mOma Amho. â ẁMa ~mOma hm eoAa ~mOmamà_mUog§KQ>rV ~mOma Amho. dm`Xm ~mOmam_Ü ò EH$m McZmÀ`m ~Xë`mV Xwgao McZ CncãY H$ê$Z XoÊ`mMo~§YZ AgVo na§Vw â ẁMa ~mOmam_Ü ò McZ CncãY H$ê$Z XoÊ`mMr O~m~Xmar H$_r Ho$cr --- H$_r hmoVo.â ẁMa ~mOmam_Ü ò Xwhoar g§̀ moJmMr AS>MU amhV Zmhr.CXm. _co{e`Z H§$nZrcm ̂ maVmV añVo ~m§YUrMo H$m_ {_imco ho H$m_ 1 H$moQ>rMo Amho. añË`mMo ~m§YH$m_nyU© Pmë`mda 1 H$moQ>r {_iUma AmhoV. d Ë`mMo ê$nm§Va _co{e`Z [aJ|Q> ̀ m McZm_Ü ò RMP .10 ̀ mXamZo Ho$ë`mda Ë`m§Zm 10 cmI [aJ|Q> {_iVrc na§Vy ê$n`m Kgacm RM. 0.07 n«Ë òH$ ê$n`mcm XaPmcm Va _co{e`Z H§$nZrcm 07 cmI [aJ|Q> {_iVrc _co{e`Z H§$nZrMo ZwH$gmZ hmoB©c `mgmR>r_co{e`Z H§$nZr dm`Xm ~mOmamZo (Forward Market) _Üò RMO.10 `m XamZo ê$n ò XoD$Z[a¨JoQ> KoÊ`mMm H$ama Ho$c. Á`m ~±Ho$er hm H$ama H$amdm cmJoc. (CXm. ̀ m {R>H$mUr State) ~±Ho$er hmH$ama Pmcm Va) Vr ~±H$ ì`{º$ qH$dm g§ñWoMm emoY KoB©c Ë`m ~±Ho$cm Aem ì`{º$Mm emoY ¿`mdm cmJocH$s Ë`m ì`º$sH$S>o ê$n`mMo A{Y_yë`Z hmoB©c Aer hoqOJ àd¥ÎmrMr Agmdr Ë`m doir ê$n ò KoD$Z [aJ|Q>XoUmar Vr Ë`mH$S>o Agmdr. Agr ì`º$s ̂ oQ>Uo AdKS> Amho. ̀ m {R>H$mUr Xwhoar g§̀ moJmMr AS>MU Amho.hr AS>MU â ẁMa _mH}$Q>_wio AmnmoAmn g§nwï>mV ̀ oB©c. _co{e`Z H§$nZr 1 H$moQ>r ê$. ~±Ho$cm XoD$Z RM

0.10 `m XamZo 10 cmI [a¨JoQ> KoB©c. Á`mdoir ê$n`m Kgaoc Voìhm _co{e`Z H§$nZr â ẁMaMr {dH«$sH$aoc d ê$n`m dmEoc Voìhm â`yMa H$amamMr IaoXr H$aoc. â`wMa H$ama _Üò H$ama _moSy>Z Amhmar KoVmòV Agë`mZo Á`m doir ê$n`m Kgaoc Voìhm ZwH$gmZ Q>miÊ`mgmR>r hOa XamZo åhUVo RM. 0.07

XamZo 07 cmI [aJ|Q> hmoB©c hm H$ama â ẁMa Agë`mZo ^{dî`mV 03 cmI [aJ|Q> {_iVrc H$maU Ë`m

H§$nZrZo RM 0.01 0.10 `m XamZo â ẁMa H$ama Ho$cm Amho.dm`Xm ~mOma (Forward Market) d ^{dî` ~mOma (Future Market) `m_Ü ò nwT>rc~m~VrV gmå` Amho.1) XmoÝhrhr ~mOma ̂ {dî`mVM McZmMm ì`dhma nyU© H$aVmV. na§Vw Vo hOa ~mOmamer (Spot Mar-

ket) g§~§{YV Ë`mdê$Z Future & forward Market _Ü ò {d{Z_` Xa R>aVmV. åhUyZXmoÝhrhr ~mOma CËnÞ ~mOma (Derivative Market) AmhoV.1) XmoÝhrhr ~mOma nÜXVrMm Cn`moJ McZmVrc qH$_VrÀ`m MT>-CVmamMo ({d{Z_` XamVrc MT>-CVmamMo) YmoHo$ H$_r H$aÊ`mgmR>r, ì`mOXamVrc MT>-CVmamMo YmoHo$ H$_r H$aÊ`mgmR>r hmoVmo.3) YmoHo$ ì`dñWmnZ ho XmoÝhrhr ~mOmanÜXVrMo gmaIo d _w»` C{Ôï> Amho.dm`Xm ~mOma d ^{dî` ~mOma `m_Ü ò nwT>rc ~m~VrV \$aH$ Amho.1) dm`Xm ~mOma hm ~±H$ d {VMm J«mhH$ CXm. SBI d Am`VXma, {Z`m©VXma, ~hþamï´>r` H§$nZr, n`©Q>H$BË`mXr `m§À`mVrc ImOJr H$ama Amho. hm H$ama J«mhH$m§À`m JaOoda A{YH$ Adc§~yZ Amho. dm`Xm~mOmamÀ`m Xwæ`_ ~mOma (Secondary Market) ZgVmo H$maU Vmo ~±Ho$Mm d {VÀ`m J«mhH$mMmImOJr H$ama Amho. `mCcQ> â ẁMa ~mOma hm eoAa ~mOmam gmaIm ì`dhma hmoUmam ~mOma Amho.2) dm`Xm ~mOmam_Ü ò McZmMm AXcm~XcrMm ì`dhma H$amamÀ`m A§{V_ VmaIocm nyU© H$amdm cmJVmo.`mCcQ> ^{dî` ~mOmamMr ì`dhma nyU©Vm XaamoO H$aVm òVo.3) 90 % dm`Xm ~mOma hm _cm ì`dñWmnZmgmR>r dmnacm OmV Agë`mZo _ÎmoMo ì`dhma nyU© Ho$coOmVmV. Va 99% ̂ {dî` ~mOma ì`dhma hm amoI aH$_oZo (Cash Amount) Zo nyU© Ho$cm OmVmo.4) X¡Z§{XZ ì`dhmamÀ`m AmYmamda Zâ`mMo d VmoQ>çmMo J{UV ^{dî` ~mOmam_Ü ò (Future Mar-

ket) _Ü ò H$aVm ̀ oVo Va dm`Xm ~mOmam_Ü ò H$ama nyU© hmoÊ`mÀ`m VmaIocmM Zâ`mMo d VmoQ>çmMo AmH$S>oH$iVmV.5) dm`Xm ~mOmamnojm ̂ {dî` ~mOmam_Ü ò A{YH$ amoIVm (More Liquidity) Amho.6) dm`Xm ~mOma d ̂ {dî` ~mOma XmoÝhr ~mOmam_Ü`o H$m`Xoera H$ama AgVmo. na§Vw dm`Xm ~mOmam_Ü`oMcZmMr IaoXr AWdm {dH«$s hmoVmZm Vr pñdH$maÊ`mMr J«mhH$mMr H$m`Xoera O~m~Xmar AgVo. ̀ mCcQ>^{dî` ~mOmam_Ü ò H$ama g§nwï>mV ̀ oÊ`mÀ`m VmaIoAmJmoXa â ẁMaMr IaoXr AWdm {dH«$s H$ê$Z O~m~XmarH$_r hmoD$ eH$Vo. Ooìhm {d{Z_` Xa KgaÊ`mMr {^Vr AgVo V|ìhm â ẁMa {dH$co OmVmV d {Z{Z_` XadmT>Ê`mMr Amnojm AgVo Voìhm â ẁMa IaoXr Ho$co OmVmV.5) n`m©̀ H$ama : (Option Contract) {d{Z_` ~mOmam_Ü ò {dXoer McZmMm {d{Z_` hmoVmZmMcZmMr IaoXr H$aUmam J«mhH$ d McZmMr {dH$s H$aUmaam {dH«o$Vm ̀ m§À`m_Ü ò ̂ {dî`mV McZ CncãYH$ê$Z XoÊ`mMr {dH«o$Ë`mMr d McZ IaoXr H$aÊ`mMr J«mhH$mMr O~m~Xmar AmgVo. na§Vw {dH«o$Ë`mÀ`mVwcZoZo J«mhH$mcm McZ IaoXr H$aÊ`mMm AWdm XoÊ`mMm \$º$ h¸$ AgVmo. O~m~Xmar H$_r AgVo.åhUOoM J«mhH$ {d{eï> McZmMr, {d{eï> {d{Z_` XamZo H$amamÀ`m {d{eï> {Xdgr qH$dm Ë`mAmJmoXa{dXoer McZmMr IaoXr AWdm {dH«$sH$aÊ`mMm \$º$ h¸$ {_idVmo. na§Vw Ë`mZo Vo McZ IaoXr Ho$coMnm{hOo Ago ~§YZ qH$dm O~m~Xmar AWdm Ë`mZo McZ KoD$Z Amnë`mH$S>rc McZ {XcoM nm{hOo Ago~§YZ qH$dm O~m~Xmar Ë`m§Mr ZgVo. n`m©̀ H$amamMo XmoZ àH$ma AmhoV.1) Call option _mJUr n`m©` H$ama.2) Put option ~mocr n`m©̀ H$ama.

_mJUr n`m©` H$ama hm IaoXrXmamcm (J«mhH$mcm) {d{eï> VmaIocm qH$dm Ë`mAmJmoXa, {d{eï>McZmMr g§»`m, {d{eï> {d{Z_` XamZo IaoXr H$aÊ`mÀ`m (_mJÊ`mMm) h¸$ {_idyZ XoVmo. Va ~mocr

n`ªV H$ama hm J«mhH$mcm {d{eï> VmaIocm qH$dm Ë`mnydu {d{eï> McZmMr g§»`m, {d{eï> {d{Z_` XamZo{dH$Ê`mÀ`m (~mocr cmdÊ`mMm) h¸$ {_idyZ XoVmo.

1.2.4 {d{Z_` Xa {ZpíMVr :_mJrc ̂ mJmV AmnU doJdoJù`m {Z{Z_` Xam{df`r {dícofU Ho$co AmVm AmnU {d{Z_` Xa

H$gm R>aVmo ho nmhUma AmhmoV. {dXoer McZmMr _mJUr d {dXoer McZmMm nwadR>m `m§Mm n[aUm_{dXoer {d{Z_` XamdVr hmoVmo. CXm. S>m°ca d ê$n ò XmoZ McZmgmR>r {d{Z_` Xa R>aV AgVmZmS>m°ca_Ü ò AmgUmar qH$_V Agm XmoZ àH$mao {d{Z_` Xa gm§JVm ̀ oVmo. Ë`m_wio S>m°caMr _mJUr d nwadR>mcjmV KoD$Z S>m°caMr ê$n`m_Yrc qH$_V gm§JUo åhUOo {d{Z_` Xa {ZpíMVr hmò . AWdm ê$n`mMr_mJUr nwadR>m cjmV KoD$Z ê$n`mMr S>m°ca_Yrc qH$_V gm§JUo åhUOo EH$ àH$mao {d{Z_` Xa {ZpíMVrAmho. H$moUË`mhr àH$mao J{UV Ho$co Va n[aUm_ _mÌ, VmoM {_iVmo. AmnU `m {R>H$mUr S>m°caMrê$n`mVrc qH$_VrÛmao {d{Z_` Xa {ZpíMV H$gr hmoVo hmoVo ho nmhUma AmhoV. CXm. 1 S>m°ca. - 62 ê$.hm {d{Z_` Xa H$gm R>aVmo ho nmhUma AmhmoV.1) S>m°caMr _mJUr : S>m°caMr _mJUr hr ẁËnÞ _mJUr Amho H$maU AmnU A_o[aHo$Z dñVy d godm§Mr_mJUr H$arV Agë`mZo S>m°ca _mJUr AJmoXa H$amdr cmJVo. H$maU S>m°caÀ`m gmhmæ`mZoM AmnUA_o[aHo$Z dñVy d godm IaoXr H$aUma AgVmo. Oa ̂ maVr` ̂ m§S>dc A_o[aHo$V OmUma Agoc Var XoIrcS>m°caMr _mJUr òVo. S>m°caMm _mJUr dH«$ S>mdrH$Sy>Z COdrH$S>o Imcr CVaUmam AgVmo. AmH¥$Vr_Ü ò_J hm S>m°caMr _mJUr dH«$ XmI{dUmam dH«$ Amho. ̀ mMm AW© Agm hmoVmo H$s S>m°caMr Úmdr cmJUmarén`m§Zr qH$_V ({d{Z_` Xa) H$_r Agoc Va A{YH$ g§» òZo S>m°caMr _mJUr Ho$cr OmB©c `mD$cQ>S>m°caMr ê$n`mVrc qH$_V OmñV Agoc Va H$_r g§» òZo S>m°caMr _mJUr Ho$cr OmB©c.

S>m°caÀ`m _mJUr dH«$mMm AmH$ma Am`mV _mJUrÀ`m cd{MH$Voda XoIrc Adc§~yZ Agoc.Xoe JaOoÀ`m dñVy qH$dm {dH$mgmgmR>r Amdí`H$ AgUmè`m dñVy Am`mV H$arV Agoc Va _mJUrMrcd{MH$Vm H$_r AgVo. ̀ mD$cQ> Xoe M¡{ZÀ`m dñVy Am`mV H$arV Agoc Va Am`mV _mJUrMr cd{MH$VmOmñV AgVo. Ë`mM~amo~a Am`mV n`m©̀ rH$aU hmoUmè`m dñVw§Mr _mJUrMr cd{MVH$Vm A{YH$ AgVo.AënH$mimV _mJUrMr cd{MH$Vm H$_r AgVo. XrK©H$mimV _mJUrMr cd{MH$Vm A{YH$ AgVo. H$maUXrK©H$mimV Xoe Vm§{ÌH$ àJVr H$ê$Z Vem àH$mao dñVw§Mr {Z{_©Vr H$ê$ eH$Vmo.2) S>m°caMm nwadR>m : S>m°caMm nwadR>m ^maVmÀ`m dñVy d godm {Z`m©V Ho$ë`m_wio hmoVmo. A_o[aHo$Mr^maVm_Ü ò ̂ m§S>dcr Jw§VdUyH$ hmoV Agoc Va S>m°caMm nwadR>m hmoVmo. S>m°caMm nwadR>m dH«$ hm ê$n`mVrcdoJdoJù`m qH$_Vrcm ({d{Z_` Xamcm) S>m°caMr g§»`m ì`º$ H$arV AgVmo. hm dH«$ YZmË_H$ CVmamMmAgVmo.AmH¥$Vr :

AmH¥$Vr_Ü ò "nd' hm nwadR>m dH«$ XmI{dcm Amho. Aj Ajmda S>m°caMr g§»`m ì`º$ Ho$crAmho. Va "A`' Ajmda S>m°caMr ê$n`mVrc qH$_V ({d{Z_` Xa) XmI{dcm Amho. S>m°caMr ê$n`m_YrcqH$_V H$_r AgVmZm S>m°caMm nwadR>m H$_r AgVmo. H$maU àVr S>m°ca _mJo ê$n`o H$_r {_iVmV,`mD$cQ> S>m°caMr ê$n`m§Vrc qH$_V dmT>Vr AgVm S>m°caMm nwadR>m dmT>Vmo.3) {dXoer {d{Z_` XamMo / ~mOmamMo g§VwcZ :

{dXoer {d{Z_` ~mOmamMo g§VwcZ S>m°caMr _mJUr d S>m°caMm nwadR>m dH«$ `m§À`m ghmæ`mZohmoVo Vo nwT>rc AmH¥$Vr_Ü ò XmI{dco Amho.AmH¥$Vr :

_J hm _mJUr dH«$ nd ̀ m nwadR>m dH«$mer "g' ̀ m q~XyV N>oXV Amho. A ̀ AjmdaVr "g' ̀ mq~XwVyZ c§~ Q>mH$cm AgVm S>m°caMm {d{Z_` Xa {_iVmo. hmM g_VmocrZ {d{Z_` Xa Amho. `mg_VmocrZ {d{Z_` Xamcm {d{Z_` ~mOmamMo g§VwcZ hmoVo. gÅ>o~mOrMm n[aUm_-gÅ>o~mOrMm n[aUm_{d{Z_` XamdaVr hmoVmo. {d{Z_` XamVrc AënH$mcrZ ~Xcmg H$maUr ŷV gÅ>o~mOr hm KQ>H$ Amho.gÅ>o~mOr H$aUmè`m cmoH$m§Zm McZmMo _wë` Kgaoc Aer {^Vr dmQ>V Agoc Va ñdV:Odirc McZmMrVo {dH«$s H$aVmV Ë`mMdoir BVa McZmMr IaoXr H$aVmV ̀ m_wio McZmMr _mJUr dmTy>Z Ë`mMm n[aUm_{d{Z_` Xa dmT>Ê`mV hmoVmo.8) ^m§S>dc ~mOmamMm n[aUm_ :

^m§S>dc ~mOmamVrc {dXoer amo»`mÀ`m, H$O©amo»`mÀ`m d ̂ mJamo»`mÀ`m IaoXr-{dH«$s ì`dhmamMmn[aUm_ {d{Z_` XamdVr hmoVmo. ^m§S>dc ~mOmam_m\©$V {dXoer cmoH$m§Zm eoAg©, amoIo, H$O©amo»`mMrA{YH$ {dH«$s Pmcr Va Xoem§Vrc McZmMr _mJUr dmTy>Z {dXoer {d{Z_` XamV dmT> hmoVo.9) g§aMZmË_H$ n[aUm_ :

Vm§{ÌH$ ~Xc, ZdàdV©Z BË`mXrw_wio Cn^mo½` dñVw§Mr _mJUr dmT>Vo. Amnë`m XoemV ̀ m àH$maog§aMZmË_H$ ~Xc Pmco Va {Z`m©V dmT>yZ Amnë`m Xoem§À`m McZmcm {dXoemH$Sy>Z A{YH$ _mJUr ̀ oVo.`m_wio {d{Z_` XamV dmT> hmoVo.10) amOH$s` KQ>H$ :

Am¡Úmo{JH$ d amOH$s` n[apñWVr pñWa Amgoc em§VVm, gwa{jVVm, g~i d H$m ©̀j_ gaH$maBË`mXr_wio {dXoer cmoH$ Amnë`m Xoem§_Ü ò Jw§VdUyH$ H$aÊ`mg V`ma hmoVmV. Ë`m_wio ^m§S>dc nwadR>mAmnë`m XoemH$S>o ̀ oD$Z Amnë`m McZmcm A{YH$ _mJUr ̀ oVo d {d{Z_` Xa XoemgmR>r AZwHy$c hmoVo.11) {d{Z_` {Z §̀ÌU d g§ajUmMo YmoaU :

{d{Z_` {Z §̀ÌU d g§ajUmÀ`m YmoaUm_wio Am`mV H$_r hmoD$Z {dXoer McZmMr _mJUr H$_rhmoVo. Ë`m_wio Amnë`m XoemÀ`m X¥ï>rZo AZwHy$c ~ZVmo.12) AW©ì`ñWoMm àH$ma :

Xoe {dH$gZerc Agoc Va H$ÀÀ`m _mcmMr _moR>çm à_mUmV Am`mV H$amdr cmJVo. VwcZoZo{Z`m©V H$_r amhÿZ {dH$grV XoemÀ`m McZmMo _yë`dY©Z hmooVo.

1.2.5 n¡emMm nwadR>m qH$_VnmVir Am{U {d{Z_` Xa ̀ m§À`mVrc AënH$mcrZd XrK©H$mcrZ g§~§Y :àñVmdZm :

n¡gm hm KQ>H$ {d{Z_` Xamda n[aUm_ H$aUmam KQ>H$ Amho. {d{Z_` Xamda n[aUm_ H$aUmè`mAZoH$ KQ>H$mn¡H$s n¡gm hm hr KQ>H$ _hËdnyU© Amho. CXm. qH$_VrVrc ~Xc ì`mOXamVrc ~Xc,Am`mVr d {Z`m©VrVrc ~Xc ^m§S>dcr hmcMmc ho KQ>H$ Ogo {d{Z_` XamdaVr n[aUm_ H$aVmV Vgon¡go hm KQ>H$hr n[aUm_ H$aVmo. n¡gm ̀ m KQ>H$mMm AënH$mimV ì`mOXam_m\©$V {d{Z_` Xamda n[aUm_hmoVmo. Va XrK©H$mimV qH$_V nmVir _m\©$V {d{Z_` Xamda n[aUm_ hmoVmo.n¡gm d {d{Z_` Xa `m§À`mVrc AënH$mcrZ g§~§Y :

n¡gm ~mOmamMm (McZ ~mOmamMm) Am{U {d{Z_` ~mOmamMm EH${ÌV {dMma n¡emMm {d{Z_`Xamer AgUmam AënH$mcrZ g§~§Y Aä`mgÊ`mgmR>r H$amdm cmJVmo. n¡gm åhUOo Or dñVy {d{Z_`mMo_mÜ`_ åhUyZ dmnacr OmVo. Á`m dñVyMm _wë` g§J«hmgmR>r dmna hmoVmo Á`m dñVyMm _wë` _mnZmgmR>rdmna hmoVmo. Ë`m dñVwcm n¡gm Ago åhUVmV. n¡gm hm ñdê$nmZo amoI AgUmar _cm Amho. BVa _cm

n¡emnojm H$_r amoI AgVmZm n¡gm hm BVa _mcmnojm H$_r naVmdm {_idyZ XoVmo. CXm. gmoÝ`mVrcnaVmì`m n¡emVrc ì`mOê$nmZo {_iUmam naVmdm ̀ m_Ü`o \$aH$ Amho. WmoS>Š`mV n¡gm hm OmñV amoI nUH$_r naVmdm {_idyZ XoUmam d BVa _cm H$_r amoI na§Vw OmñV naVmdm {_idyZ XoUmam KQ>H$ Amho.n¡emMm nwadR>m åhUOoM McZr ZmoQ>m+_mJUr R>odr hmò . n¡emMm nwadR>m hm _Ü`dVu ~±Ho$_m\©$V hmoVAgVmo. n¡emÀ`m nwadR>çmMo {Z §̀ÌU _Ü`dVu, ~±Ho$À`m hmVmV AgVo. n¡emÀ`m nwadR>çmÀ`m {Z §̀ÌUmgmR>r_Ü`dVu ~±Ho$_m\©$V g§»`mË_H$ d JwUmË_H$ nV{Z §̀ÌUmMm dmna Ho$cm OmVmo.

n¡emMr _mJUr cmoH$ ñdV:Odi ~miJÊ`mgmR>r H$aVmV {d{Z_` hoVy, XjVm hoVy, d gÅ>o~mOrMmhoVy ho n¡emÀ`m _mJUrMr H$maUo AmhoV. na§Vw n¡emÀ`m _mJUrda n¡emnmgyZ {_iUmam Amno{jV naVmdm(ì`mOXa), YmoHo$, amoIVoMm n[aUm_ hmoV AgVm. n¡emnmgyZ {_iUmam Amno{jV naVmdm hm ~m°ÝS>nmgyZ{_iUmè`m naVmì`mMr VwcZm H$ê$Z {_iVmo CXm. H$O©amo»`mda 8% ì`mOXa {_iVmo Va Ë`mMdoirn¡emda 10% ì`mOXa {_iV Agoc Va H$O© amo»`mnojm n¡emda 2% OmXm ì`mOXa (naVmdm) {_iVmoAgo åhUVm ̀ oB©c. ~mOmamVrc ì`mOXa dmT>Vm AgVm cmoH$ ñdV:Odi ~m°ÊS> IaoXr H$aÊ`mgmR>r n¡go ZR>odVm ~mOmamV ì`mOê$nmZo XoVmV `mCcQ> H$aÊ`mgmR>r n¡go ñdV:Odi ~miJVmV åhUOoM n¡emMr_mJUr H$aVmV. YmoŠ`mMm n[aUm_ n¡emÀ`m _mJUrdaVr hmoVmo. n¡gm Odi ~miJUo YmoŠ`mMo Amho. OaqH$_Vr dmT>Ë`m Va n¡emMo _yë` KgaVo åhUyZ n¡gm ñdV:Odi ~miJUo YmoŠ`mMo Amho. amoIVoMmn[aUm_ n¡emÀ`m _mJUrdaVr hmoÊ`mMo H$maU åhUOo n¡gm hm {d{Z_`mgmR>r XoUr XoÊ`mgmR>r AJXrghOnUo dmnaVm ̀ oVmo. ì`dhma dmQ>Umao AgVrc Va cmoH$ n¡emMr A{YH$ _mJUr H$aVmV.

EHy$U n¡emMr _mJUr Hw$Qy>§~ d CÚmoJg§ñWmÀ`m EH${ÌV _mJUrVyZ ~ZVo. EHy$U n¡emMr _mJUrR>a{dUmao nwT>rc VrZ KQ>H$ AmhoV. 1) ì`mOXa, 2) qH$_VnmVir, 3) dmñVd amḯ>r` CËnÞ, ì`mOXam_wion¡emMr _mJUr H$_r hmoVo. qH$_VnmVir_wio n¡emMr _mJUr dmT>Vo d dmñVd amï´>r` CËnÞm_wio n¡emMr_mJUr dmT>Vo. åhUyZ n¡emMr EHy$U _mJUr nwT>rc à_mUo ñnï> H$aVm ̀ oB©c.md = P x L(R, Y)

òWo - = qH$_V nmVir.P = dmñVd amï´>r` CËnÞY = EHy$U dmñVd n¡emMr _mJUrL (RY)

Md/p = L(RY)

EHy$U ` dmñVd n¡emMr _mJUr d ì`mOXaAmH¥$Vr : EHy$U dmñVd n¡emMr _mJUr

dmñVd CËnÞm_Ü ò dmT> Pmcr H$s EHy$U dmñVd n¡emÀ`m _mJUrV dmT> hmoVo.AmH¥$Vr : ì`mOXamda n¡emMr _mJUr n¡emÀ`m nwadR>çmMm n[aUm_.

Ooìhm n¡emMr _mJUr d n¡emMm nwadR>m g_mZ hmoVmV Voìhm McZ ~mOma g_VmocmV AgVmo.Voìhm g_VmocrZ ì`mOXa R>aVmo.AmH¥$Vr_Ü ò "Aj' AjmdaVr dmñVd n¡emMr _mJUr XmI{dr Amho. Va A` AjmdaVr ì`mOXa_moOcm Amho. n¡emMm nwadR>m dH«$ n¡emÀ`m _mJUr dH«$mcm q~Xy 01 ̀ m {R>H$Ur g_VmocmV Amho. Ë`m_wio-- hm g_VmocrZ ì`mOXa Amho. dmñVd n¡emMm nwadR>m dmT>cm AgVm ì`mOXa H$_r hmoVmo `mCcQ>n¡emMm nwadR>m H$_r Pmcm AgVm. ì`mOXa dmT>Vmo. VgoM dmñVd CËnmXZ dmT>co AmgVm ì`mOXadmT>Vmo. ̀ mD$cQ> dmñVd CËnmXZ H$_r Pmco AmgVm ì`mOXa H$_r hmoVmo.

AënH$mimV n¡emMm nwadR>m {d{Z_` Xa `m§Mm g§~§Y ñnï> H$aVmZm qH$_VnmVir d CËnmXZ

nmVir pñWa J¥hrV Yamdr cmJVmV. åhUyZ AmH¥$VrÛmao S>m°caMr _mJUr d S>m°caMm nwadm ̀ mÛmao ì`mOXaH$gm R>aVmo. d Ë`m ì`mOXamMm {d{Z_` XamdVr H$gm n[aUm_ hmoVmo ho nmhUma AmhmoV. AmH¥$Vr_Ü òVimH$S>o A_o[aHo$Mo McZ ~mOma d daÀ`m ~mOycm A_o[aHo$Mm {dXoer {d{Z_` ~mOma XmI{dcm Amho.AmH¥$Vr : A_o[aHo$Vrc dmñVd n¡emMr _mJUr.

AmH¥$VrÛmao McZ ~mOmamVrc d {dXoer {d{Z_` ~mOmamVrc g_Vmoc EH$mM doir XmI{dÊ`mMmà`ËZ Ho$cm Amho. n¡gm ~mOma d {d{Z_` ~mOma `m§À`mVrc g§~§Y ñnï> H$aVmV A_o[aHo$_Ü ò \o$S>ac[aPìh© {gpñQ>_ Amho d ̀ wamon_Ü ò ̀ wamonmMr {gpñQ>_ Am°\$ g|Q´>c ~±H$s¨J Amho. \o$S>ac {aPìh©Zo Ho$coë`mn¡emÀ`m nwadR>çm_wio A_o[aHo$Vrc McZ ~mOmamdaVr VgoM ì`mOXamdaVr n[aUm_ hmoB©c. VgoMẁamon_Yrc ESCB Zo Ho$cm n¡emÀ`m nwadR>çm_wio ẁamon_Yrc ẁamoMm ì`mOXa R>aoc S>m°caÀ`m

ì`mOXamMm d ẁamoÀ`m ì`mOXamMm EH${ÌV n[aUm_ {dXoer {d{Z_` XamdVr hmoB©c.g_Om Oa A_o[aHo$Vrc \|$S> Zo n¡emMm nwadR>m dmT>{dcm Va S>m°caMo {dXoer {d{Z_` ~mOmamV

Ad_wë`Z hmoB©c. ̀ mD$cQ> n¡emMm nwadR>m H$_r Ho$cm Va S>m°caMo {dXoer {d{Z_` ~mOmamV A{Y_wë`ZhmoB©c. hoM AmH¥$Vr_Ü ò A_o[aHo$Vrc dmñVd n¡emMm nwadR>m dmT>cm AgVmo (2 Zo Pmcm AmgVm){d{Z_` Xa E2/S/E Zo XmI{dcm Amho.

n¡emMm nwadR>m qH$_V nmVir d {dXoer {d{Z_` Xa `m§Mm XrK©H$mcrZ g§~§Y :XrK©H$mcmdYr_Ü ò qH$_VnmVir nyU©nUo cd{MH$ AgVo nyU© amoOJma àñWm{nV hmoÊ`mgmR>r

qH$_VnmVir cJoMM nyU© amoOJma nmVir EH$ê$n hmoVo.n¡emMm nwadR>m dmT>cm AmgVm Ë`mà_mUmV qH$_V nmVir_Ü ò dmT> KSy>Z òVo. XrK©H$mimV

n¡emMm nwadR>çmMm ì`mOXamdVr n[aUm_ hmoV Zmhr. Va \$º$ qH$_VnmVir daVr n[aUm_ hmoVmo, AgoåhQ>co Amho. n¡emÀ`m nwadR>çmMr gmVË`mZo dmT> hmoV Agoc, Va {dXoer McZm {dê$ÜX AgUmè`mñdXoer McZmMo Ad_yë`Z hmoB©c. `mCcQ> n¡emMm nwadR>m H$_r hmoV Agoc Va ñdXoer A{Y_wë`ZhmoB©c.

1.2.6 H«$èº$s g_Vm {gÜXm§V Am{U dmñVd {d{Z_` Xa :àñVmdZm :

An[adV©Zr` H$mJXr McZ AmgUmè`m Xoem§V {d{Z_` Xa H$gm R>aVmo. `mMo ñnîQ>rH$aUH$aÊ`mgmR>r H«$èº$s g_Vm {gÜXm§V Cn`moJr nS>Vmo. ̀ m {gÜXm§VmMr _m§S>Ur JwñVmd H°$goc ̀ m pñdS>reAW©V§kmZo Ho$cr.

{gÜXm§V- ""H°$goc `m§Zr Ago åhQ>co H$s, XmoZ XoemVrc McZmMm {d{Z_` Xa hm Ë`m XmoZMcZm`m JwUmH$mamda AmYm[aV AgVmo.'' H°$goc ̀ m§À`m _Vo, An[adV©Zr` H$mJXr McZ Agcoë`m XmoZXoem_Yrc {d{Z_` Xa hm Ë`m XoemVrc H$mJXr McZmMr dñVy IaoXr H$aÊ`mMr Or eº$s AgVo Ë`mMrVwcZm H$ê$Z R>a{dVm òVmo. H$mJXr McZmMr IaoXreº$s g_mZ H$aUmam q~Xy hmM {d{Z_` Xa AgVmo.

g_Om EH$ noZ ̂ maVmV 60 ê$n`mcm Amho VmoM JwUdÎmoMm noZ A_o{aHo$V EH$ S>m°cacm Amho. Va^maVmMm ê$n`m d A_o[aHo$Mm S>m°ca ̀ mMm {d{Z_` Xa 1 S>m°ca, 60 ê$. Agm R>aoc. ̀ mcmM H«$èº$s{gÜXm§VmMr {Zanoj ñdê$nmMr _m§S>Ur åhUVmV. na§Vw n¡emMo _wë` {Zanoj [aË`m _moOVm ̀ oV Zgë`m_wiogmnoj _m§S>UrMr JaO dmQ>Vo. H$maU n¡emMo _yë` {Zanoj [aË`m _moOVmZm dmhVyH$ IM©, gaH$mar,hñVjon OH$mVr H$a BË`mXr Jmoï>r, d àË`jmV XmoÝhr XoemVrc dñVy EH${OZgr AgUo Amdí`H$ Amho.na§Vw dmñVdVm EH${OZgr dñVy ZgVmV, OH$mVr H$a BË`mXr gma»`m ~m~rMo AS>Wio AgVmV. ̀ mgmR>r

gmnoj ñdê$nmMr _m§S>Ur H$aUo Amdí`H$ AgVo. gmnoj ñdê$nmMr _m§S>Ur H$aVmZm qH$_V {ZX}em§H$mMmdmna JwñVmd H°$goc `m§Zr Ho$cm Amho. XmoZ Xoem§Vrc McZmÀ`m A§VJ©V H«$èº$sV ~Xc Pmë`mg{d{Z_` Xa ~XcVmo. ho ~Xc {ZX}em§H$mÀ`m ghmæ`mZo _moOco OmVmV. g_Vmoc {d{Z_` XamVrc ~Xcg§~§{YV Xoem§À`m {ZX}em§H$mÀ`m JwUmoÎmamZo _moOVm òVo. {Zanoj nÜXVrZo {d{Z_` Xa R>a{dVmZm nwT>rcgwÌmMm dmna H$aÊ`mV ̀ oVmo.Mmcy {d{Z_` Xa = _yi dfm©Vrc {d{Z_` Xa

g_Om, _wi df© 2010 ho {ZdS>co _wi dfm©V ̂ maV d A_o[aH$m ̀ m§À`mVrc {d{Z_` Xa 1 S>m°ca =48ê$. hmoVm. AmVm 2013 gmcr XmoÝhr XoemVrc qH$_Vr_Ü ò ~Xc Pmcm. A_o[aHo$Vrc {ZX}em§H$ g_Om650 Pmcm Va ̂ maVmVrc {ZX}em§H$ 600 Pmcm. Va XmoÝhr Xoem§Vrc {d{Z_` Xa nwT>rcà_mUo 1 S>m°ca=48

Mmcw{d{Z_` Xa 1 S>m°ca = 48 EodOr 52 ê$. òB©c.

dmñVd {d{Z_` Xa :EH$m McZmMo Xwgè`m McZmVrc _yë` åhUOo Zm°{_Zc {d{Z_` Xa (Nominal Ex-

change Rate) Ago åhUVmV. hm Xa H$mhr doim pñWa, Va H$mhr doim pñWa Va H$mhr doim VaË`m{d{Z_` Xa nÜXVrZwgma R>aVmo hm Xa g§»`mË_H$ _wë`mZwgma R>aVmo. åhUyZ ̀ mcm Zm°{_Zc (g§»`mË_H$){d{Z_` Xa Ago åhUVmV. hm Xa IaoXreº$sH$S>o cj XoV Zmhr.

IaoXr eŠVr Am{U ñnYm©Ë_H$ JwUm§Mm g_mdoe Ho$cm Va Ë`m Xamcm A{YH$ AW© àmá hmomo.`mcmM dmñVd {d{Z_` Xa Ago åhUVmV. dmñVd {d{Z_` Xa (Real Exchange Rats) åhUOoM{d{Z_` Xa X XmoÝhr Xoem§À`m qH$_VrMm {ZX}em§H$ hmò . `mMm AW© ^mddmT>rMm {ZX}em§H$ {XcocmAgVmZm ~mOmamVrc dñVy d godm§Mr qH$_V nmVir hmò . åhUyZ US _Yrc qH$_VnmVir ̂ maVmVrcqH$_VnmVirnojm A{YH$ Amgoc Va S>m°caÀ`m ~m~VrV ê$n`mMm AmgUmam dmñVd {d{Z_` Xa hmZm°{_Zc Xamnojm OmñV AgVmo.

g_Om S>m°ca ê$n`m {d{Z_` Xa 1 S>m°ca =65 Amho A_o[aHo$Vrc qH$_VnmVir OmñV Amho.^maVmVrc qH$_VnmVir H$_r Amho. S>m°caÀ`m gmhmæ`mZo ê$n ò KoD$Z ^maVm_Ü ò S>m°caÀ`m ghmæ`mZo(ê$n`mÀ`m _XVrZo) A{YH$ IaoXr H$aVm òD$ eHo$c A_o[aHo$V Vr H$aVm òUma Zmhr. åhUyZ ê$nò dS>m°caMm {d{Z_` Xa hm Zm°{_Zc Xamnojm OmñV Amho. Oa dmñVd {d{Z_` XamMo _moO_mn XmoZXoem_Ü ò gd© gm_mÝ`nUo ì`mnma hmoUmè`m dñVwÀ`m qH$_VnmVirÛmao _moOcm Va Ë`mdê$Z {Z`m©V ñnYm©j_VoMo _mnZ hmoD$ eH$Vo. g_Om A_o[aH$m d ^maV hm XmoÝhr Xoem_Ü ò gmaIoM VwcZmË_H$ Am¡fYmMoCËnmXZ hmoV Amho. ^maVr` Am¡fYmÀ`m qH$_Vr A_o[aHo$Vrc Am¡fYmÀ`m qH$_Vrnojm H$_r Ago VaAm¡fYmÀ`m~m~VrVr {Z{Z_` Xa hm ̂ aVmÀ`mÑï>rZo AZwHy$Z Agoc.

n`m©á McZjoÌ {gÜXm§V :n«ñVmdZm :

_w§S>oc `m§Zr KQ>H$ J{V{ecVm {gÜXm§V _m§S>ë`m_wio n`m©á McZjoÌ hr g§H$ënZm nwT>o Amcr.Ë`mZ§Va _H$sZZ, Ho$ZZ, _°¾r{\$H$mo d dwS> ̀ m§Zr McZ joÌmg§~§YrÀ`m {gÜXm§VmV ̂ a Q>mH$cr.

Á`m Xoem§À`m JQ>mMo McZ H$m`_ñdê$nr pñWa {d{Z_` Xamer OmoS>coco AgVo Ë`mcm n`m©á

McZ joÌ Ago åhUVmV. na§Vw BVa JQ>mMo g^mgX ZgUmè`m BVa Xoem§Mo McZ ~XcË`m {d{Z_` XamZoOmoS>coco AgVo. H$mhr doim n`m©á McZ joÌm_wio EH$M McZ Amgy eH$Vo. CXm. ẁamo. ẁamo{n`ZXoemVrc ̀ wamo g§KmÀ`m ̀ wamo JQ>mMo McZ Amho.

n`m©á McZjoÌ {gÜXm§V :1) _wS>|c KQ>H$ J{V{ecVm {gÜXm§V (1961) :

_wS>|cÀ`m _VmZwgma n`m©á McZ joÌ åhUOo åhUOo ñd §̀McrVnUo AV§J©V d ~{hJ©V g_VmocKSy>Z òUmao joÌ hmò . A§VJ©V g_Vmoc åhUOo Xoem§VJ©V ì`dñWoV qH$_V§ nmVir pñWa AgUo d nyU©amoOJma àñWm{nV hmoUo d ~{hJ©V g_Vmoc åhUOo Xoem§Mm Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV ì`mnmaVmoc d ì`dhmaVmocm_Ü ò g_Vmoc àñWm{nV hmoUo hmò . n ©̀Q>Z joÌm_Ü ò McZ{df`H$, amOH$mofr` qH$dm gaH$maÀ`mH$moUË`mhr YmoaUmMr AW©ì`dñWo_Ü ò g_Vmoc {Z_m©U hmoÊ`mgmR>r JaO nS>V Zmhr. VgoM ̀ m joÌm_Ü ò~XcVm {d{Z_` Xa ZgVmo.

gwê$dmVrÀ`m H$mimV CËnmXZ KQ>H$ IMm©_Yrc V\$mdVr_wio A§VJ©V Ag_Vmoc {XgyZ òVmo.l{_H$ d ^m§S>dcgmaIo KQ>H$ n`m©á McZ joÌm_Ü ò g^mgX AmgUmè`m Xoem_Ü ò nyU© J{VercAgVrc Va A§VJ©V Ag_Vmoc Xya hmoD$Z nyU© amoOJma àñWm{nV hmoVmo d ~{hJ©V Ag_Vmoc XoIrc H$_rhmoVmo. CËnmXZ KQ>H$ IMm©V g_mZVm Amë`m_wio ^mddmT>rÀ`m XamV g_mZVm òB©c. n{aUm_r {d{Z_`Xa ~XcÊ`mMr JaO ^mgUma Zmhr. na§Vw _w§S>oc `m§Zr _m§S>coÀ`m `m KQ>H$ J{V{ecVm {gÜXm§VmdaVrQ>rH$m Pmë`m àË`jmV CËnmXZ KQ>H$ J{Verc Amgy eH$V ZmhrV._H$sZZ `m§Mm _wº$ AW©ì`dñWoMm {gÜXm§V : (1963)

_H$sZZ `m§Zr 1963 _Ü ò n`m©á McZjoÌ {gÜXm§V _m§S>cm. _H$sZZ `m§Mm {gÜXm§V _wS>|c`m§À`m {gÜXm§VgmaImM Amho. _wS>|c d _H$sZZ ̀ m XmohmoÀ`m {gÜXm§V_Ü ò A§VJ©V d ~{hJ©V g_VmocmdaVr^a {Xcocm Amho. na§Vw _wS>|Jc ̀ m§Mm ̂ a ì`dhma Vmoc g_VmocmdaVr Amho Va _H$sZZ ̀ m§Mm àm{MZ ̂ aA§VJ©V qH$_V pñWaVodaVr Amho. _wº$ AW©ì`dñWo_Ü ò gmnojVoZo {d{Z_` XamÀ`m IMm©À`m aMZonojm{H§$_V nmVirda A{YH$ n[aUm_ hmoV AgVmo. åhUyZMn`m©á McZ joVmMr Amdí`º$m AgVo. Á`mXoem§Mm {dXoerì`mnma A{YH$ Amho Aem Xoem§Zr n`m©á McZ joÌmMm pñdH$ma Ho$cm nm{hOo. Ago_H$sZZ ̀ m§Mo _V Amho. Ë`mM~amo~a Amem AW©ì`dñWm_Ü ò {d{Z_` XamV ~Xc H$aÊ`mnojm A§VJ©V d~{hJ©V g_Vmoc àmá H$aÊ`mgmR>r McZ{df`H$ d amOH$mofr` YmoaUmMm Adc§~ Ho$cm nm{hOo. na§Vw_H$sZZ ̀ m§À`m _Vo, _wº$ AW©ì`dñWm d A§VJ©V qH$_V pñWaVm ̀ m XmoÝhr Jmoï>r EH$Ì gmÜ` hmoÊ`mgmR>rn`m©á McZ joÌmMo g^mgX ZgUmè`m Xoem_Ü ò ̂ mddmT> Zgcr nm{hOo. Oa g^mgX ZgUmè`m Xoem_Ü ò^mddmT> Agoc Am{U Aem Xoem§er _wº$nUo ì`mnma hmoUma Amgoc Va Am`mV dñVyÀ`m qH$_Vr dmT>Vrcd nwÝhm A§VJ©V qH$_V pñWaVoMm àíZ {Z_m©U hmoB©c.

3) Ho$ZZ `m§Mm dñVŷ oX {gÜXm§V (1969) : (Product Diversification Theory :

Peter Kexen 1969)

Ho$ZZ `m§Zr 1969 _Ü ò dñVy ôX {gÜXm§V _m§S>cm. Ë`mÀ`m_VmZwgma Or AW©ì`dñWm H$_rIwcr AgVo na§Vw A{YH$ à_mUmV {d{dY àH$maÀ`m dñVy§Mo CËnmXZ H$arV AgVo. åhUOoM Á`m Xoem§À`mAW©ì`dñWm_Ü ò dñVŵ oX AmgVmo. Aem Xoem§gmR>r n`m©á McZjoÌ ho Cn ẁº$ AmgUmao joÌ Amho.Am`mVr_Ü ò d {Z`m©Vr_Yæ ò doJdoJù`m dñVy AmhoV. Amem Xoem§À`m ì`dhma VmocmV pñWaVm AgVo.Ë`m_wio Ë`m§Zm {d{Z_` XamV ~Xc H$aÊ`mMr JaO nS>V Zmhr.

na§Vw {~Ja-g^mgX Xoem§À`m_Ü ò Am`mV {Z`m©Vr_Ü ò ̂ oXmË_H$ dñVy Zgë`m_wio Ë`mMm à^mdqH$_Vrda nSy>Z ì`dhmaVmoc Ag_VmocmMm n«íZ {Z_m©U hmoVmo.

4) _°¾r {\$H$mò m§Mm ^mdmdmT>rÀ`m àd¥ÎmrMm {gÜXm§V (1971) : (Propensity to Infla-

tion Theory - Magnificoe 1971

n`m©á McZ joÌmMo g^mgX AgUmè`m Xoem§_Ü ò g_mOZ ^mddmT>rMr àd¥Îmr AgocVa n`m©áMcZ joÌ Ë`m Xoem§Zm Cn ẁº$ AmgVo. {\$crßg `m§À`m ^mddmT> d ~oamoOJmar `m§À`m ì`ñV VËdmÀ`m{gÜXmVm§da AmYm[aV _°¾r{\$H$mo `m§Zr n`m©á McZ joÌm§g§~Y§r {gÜXm§V _m§S>cm Amho. åhUyZ g^mgXAgUmè`m XmoÝhr Xoem§_Ü ò g_mZ ̂ mddmT> d g_mZ ~oamoOJmarMm Xa AmgUo Amdí`H$ Amho. Ago _°¾r{\$H$mo `m§Zm dmQ>Vo. Oa g^mgX Xoe_Ü ò ^mddmT>rÀ`m XamV \$aH$ Agoc, Va ì`dhma VmocmMm àíZ{Z_m©U hmoB©c d Vmo gmoS>dÊ`mgmR>r {d{Z_` XamV ~Xc H$amdm cmJoc qH$dm McZ{df`H$ d amOH$mofr`YmoaUmMm Adc§~ H$amdm cmJoc. ho gd© n`m©á McZ joÌ {gÜXm§VmVrc VËdmÀ`m {damoYr Agoc. dn`m©á McZ joÌ ñWmnZ H$aÊ`mÀ`m {damoYr Agoc na§Vw ^mddmE d ~oamoOJma Xa `m_Ü ò XmoÝhr Xoem§Vg_mZVm Amgy eH$V Zmhr, Ago _w§S>oc ̀ m§Mo _V Amho.

5) dwS> Mm IM© cm^ {gÜXm§V (1973) : Cost Benefit Theory wood : 1973

IM© d cm^mÀ`m AmYmamda n`m©á McZjoÌ {Z_m©U H$aÊ`mMr eŠ`Vm AmO_mdVm òB©c.n`m©ßV McZ joÌ {Z_m©U H$aVmZm Ë`mnmgyZ hmoUmè`m IMm©nojm {_iUmam cm^ A{YH$ Agcm nm{hOo.n`m©á McZ joÌmMm IM© åhUOo ì`dhma VmocmV g_Vmoc àmá hmoÊ`mgmR>r Á`m {d{Z_` XamMm Cn`moJhmoVmo Ë`m {d{Z_` XamV ~Xc H$aÊ`mMr Amem McZ joÌmMr Aj_Vm hmò . Oa n`m©á McZ joÌmÀ`mcm^m_Ü ò ~±H$s¨J Am{U {dXoer {d{Z_` ì`dhma H$aVmZm {_iUmao \$m`Xo.n`m©á McZ joÌ g§Km_Ü ò gmYZm§Mo nwZ©dmQ>n H$aVmZm {_iUmao \$m`Xo, ì`mnamÀ`m {dñVm_wio dA{ZpíMVVoVrc KQ>r_wio {_iUmao \$m`Xo ̀ m§Mm g_mdoe hmoVmo. dwS> ̀ m§Zr n`m©á McZ joÌ {gÜXm§VmdaVrA{YH$ ̂ a Z XoVm gm_mÝ`nUo n`m©á McZ joÌ {Z_m©U H$aVmZm ̀ oUmam IM© d {Z_m©U Ho$ë`mda {_iUmao\$m`Xo `mdaVrM A{YH$ ^a {Xcm Amho.

6) McZ{df`H$ d amOH$mofr` YmoaUmMm {_l dmna {gÜXm§V :n`m©á McZ joÌ {Z_m©U H$aÊ`mMm CÔoe A§VJ©V d ~{hJ©V g_Vmoc àñWm{nV H$aUo hm Amho. hm

g_Vmoc àmá H$aVmZm {d{Z_` XamV \$magm ~Xc H$aUo Amno{jV Zmhr. {d{Z_` Xamcm hmV Z cmdVmVmo pñWa H$gm am{hc ho Amdí`H$ Amho. Mc{df`H$ d amOH$mofr` YmoaUmMm {_l dmna H$aUo IaoVan`m©á McZ joÌ {gÜXmVm§À`m VËdmer g§~§YrV ^mJ Zmhr. na§Vw hm {gÜXm§V \$º$ A§VJ©V d ~{hJ©Vg_Vmoc `m XmoÝhr YmoaUm§À`m gmhmæ`mZo H$gm n«má H$aVm òB©c ho gm§JVmo. `m {gÜXm§VmZwgma ^mddmT>(A{V[aº$ amoOJma) d ì`dhma VmocmVrc VwQ> g§Hw${MV McZ {df`H$ d amOH$mofr` YmoaUmÀ`m gmhmæ`mZoH$_r H$aVm òVo. VgoM ~oamoOJmarMm d ì`dhmaVmoc dmT>mÊ`mMm àíZ {dñVmaUmè`m McZ{df`H$ damOH$mo{f YmoaUmÀ`m gmhmæ`mZo H$_r H$aVm òVmo. `m {gÜXm§VmMo {dícofU Ooåg {_S> (1951) OoZQ>rZ~aOoZ (1952) h°ar Om°gZ B. gma»`m Zm_m§{H$V AW©Vkm§Zr Ho$co Amho.

gmam§e darc gd© {gÜXm§Vm§À`m AmYmao n`m©á McZ joÌ {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r nwT>rc H$mhr{ZîH$f© H$mTy> eH$Vmo.1) n`m©ßV McZ joÌ {Z_m©U Pmë`m_wio {_iUmao \$m`Xo gmYZm§Mr J{V{ecVm A{YH$ Agmdr.

2) n`m©á McZ joÌ {Z_©U Pmë`m_wio {_iUmao \$m`Xo A{YH$ Agco nm{hOo. n`m©á McZ joÌ {Z_m©UH$aÊ`mMm IM© H$_r Agmdm.3) g^mgX AmgUmè`m Xoem§À`m AW©ì`dñWo_Ü ò dñVy d CËnmXZm_Ü ò {d{d{YVm Agmdr. Ë`m_wiog^mgX ZgUmè`m XoemÀ`m ì`mnmam_wio n`m©á McZjoÌmMo g^mgX AgUmè`mm Xoem§Zm \$m`Xo {_iVrc.4) g^mgX AgUmè`m Xoem_Ü ò Ë`m§À`m Amn-AmngmVrc Am{W©H$ hr Vg§~§YmÀ`m CÞVrgmR>r _wº$AW©ì`dñWoMr JaO Amho.5) amOH$s` d gm_m{OH$ gcmoIm Agcm nm{Oo g_mOmMm McZ joÌmdaVr {dídmg Agcm nm{hOo.5) McZ{df`H$ YmoaUmMm amOH$mofr` YmoaUmMm d BVa YmoaUmdaVr {dídmg Agcm nm{hOo.6) McZ{df`H$ YmoaUmMm amOH$mofr` YmoaUmMm d BVa YmoaUmMm `mo½` à_mUmda dmna hmoUo JaOoMoAmho.n`m©á McZ joÌmMo \$m`Xo :1) n`m©á McZ joÌ hr EH$M ~mOmanoR> ~ZVo.2) n`m©á McZ joÌm_wio à_mUmÀ`m ~MVr {_iVmV.3) Vaë`m (~XcUmè`m) {d{Z_` Xam_wio {Z_m©U hmoUmar A{ZpíMVVm H$_r H$aVm ̀ oVo.4) ì`mnmamVyZ {_iUmao \$m`Xo dmT>{dVm ̀ oVmV Jw§VdUwH$sg MmcZm {_iVo.5) qH$_V pñWaVm àmá hmoVo Oo g^mgX Xoe AmhoV. Ë`m§À`m_Ü ò qH$_V ñW¡̀ © àñWm{nV H$aVm ̀ oVo.6) n`m©á McZ joÌ {Z_m©U Ho$ë`m_wio McZ ì`dñWmnZ A{YH$ Mm§Jë`m àH$mao H$aVm òVo. `m_wio^mddmT>rgmaIr qH$dm ^mdKQ>rgmaIr n[apñWVr Q>miVm òVo.7) n`m©á McZ joÌmMo g^mgX AgUmè`m Xoem_Ü ò McZg§~§Yr {d{Z_` XamMm R>am{dH$ da R>adcmH$s McZmMr AXcm ~Xc H$aÊ`mMm IM© H$_r òVmo. qH$dm McZmMr gÅ>o~mOr nmgyZ {Z_m©U hmoUmarA{ZpíMVVm H$_r H$aVm ̀ oVo. VgoM hoqOJgmR>r hmoUmam IM© H$_r ̀ oVmo.

n`m©á McZ joÌmMo VmoQ>o :1) n`m©á McZ joÌmMo g^mgX AgUmè`m Xoem§_Ü ò d Z§VaÀ`m H$mimV A{YH$ YmoaUm_Ü ò dM©ñd{Z_m©U Pmcoë`m Xoem§Mr \$ir {Z_m©U hmoVo. Ago Xoe BVa g^mgX Xoem§À`m YmoaUmMr JiMonr H$aVmV.2) H$mhr H$mcmdYrZ§Va McZ{df`H$ d amOH$mofr` YmoaUm_Ü ò EH$g§K nU amhV Zmhr. g_whmÀ`m{hVmgmR>r `m YmoaUm§Mm dmna H$aÊ`mnojm ñdV:À`m {hVmgmR>rM A{YH$ dmna hmoVmZm {XgVmo. " ẁamo'n`m©á McZ joÌ AgUmè`m Xoem_Ü ò " ẁamo noMàg§J' (Euro Crices) 2008 hm McZ {df`H$ damOH$mo{f` YmoaUmÀ`m H$_Hw$dV nUm_wio {Z_m©U Pmcocm {XgyZ ̀ oVmo.

1.2.8 1) ̀ wamo McZmMm Am{U ̀ wamon_Ü ò AmgUmè`m " ẁwamonr`Z ~±H$s̈J nÜXVrMo`e-Ane` (AZŵ md)àñVmdZm :

A§VJ©V d ~hrJ©V Ag_Vmoc åhUOoM ~oamoOJmar (^mddmT>rMr n[apñWVr) d ì`dhma VmocmVrcAg_moVc Xya H$aÊ`mgmR>r ẁamonmVrc ẁamo{n`Z g§KmÀ`m g^mgX Xoemn¡H$s (gÜ`m 27 g^mgX) 17Xoem§Zr AmVmn ª̀V ̀ wamo ho EH$M McZ pñdH$maco Amho. ̀ wamo McZ pñdH$maÊ`mMm {ZU©̀ 2 _o 1998 amoOrKoVcm. Vmo EH$ EoË`m{gH$ {ZU©̀ R>acm. ̀ wamo McZmÀ`m {ZU©̀ mn ª̀V ̀ oÊ`mgmR>r _mJo doJdoJù`m g§KmMmhmV^ma cmJcm. `m§Mm B{Vhmg Imocda OmVmo 1952 _Ü ò ẁamon_Ü ò ẁamo{n`Z H$moc Am{U pñQ>cg§KmMm OÝ_ Pmcm (ECSC) ̀ m g§Km_Ü ò ~oëOr`_, O_©Zr, \«$mÝg BQ>cr, cBH$_Jd© d ZoXac±S> ̀ m

Xoem§Mm g_mdoe hmoVm. `m ghm Xoem§Zr Z§Va ẁamonr`Z Am{W©H$ g_mOmMr ñWmnZm Ho$cr. (EEC-

Europen Economic Community) `m g_mO ñWmnZoZ§Va ẁamonr`Z AZwCOm© g§K {Z_m©UPmcm. (Europen Atomic Energy Community- Economic Community) Ë m̀_wioẁamo{n`Z Xoem§Mo A§VJ©V {hVg§~§Y dmT>V Joco. ̀ mVyZ ̀ oamo{n`Z g_mOmMm (Europen Communite)

Mm OÝ_ Pmcm. _°ñQ´>rMoQ> H$ama 1993 cm Pmcm. ̀ m H$amamZwgma ̀ wamonmVrc ~aoM Xoe ̀ wamonr`Z g§KmMo(EU) Mo g^mgX Pmco. S>oÝ_mH}$, Amc±S>, ẁHo$, J«rg, nmoVw©Jc d ñnoZ (1986 cm) Am°pñQ´>`m,{\$Zc±S> d pñdS>Z (1995 cm) gm`àg, h§Joar, nmoc§S>, _ë` 1 OmZodmar 2007 n ª̀V g^mgX Pmco,Ago EHy$U 27 g^mgX Xoe `m ẁamo{n`Z g§KmMo AmhoV.ẁamo, ẁamo{n`Z _Ü`dVu ~±H$s¨J, nÜXVr d Am{W©H$ d McZ{df`H$ g§K Euro, Europien sys-

tem of central Banking -ESCBR EMU- Economic & Monetary Union.

ẁamo{n`Z ̀ w{ZZMo g^mgX hmoÊ`mgmR>r H$monZhoJZ {ZH$fm§Mm dmna H$aÊ`mV ̀ oVmo. H$monZ hoJZ {ZH$fmZwgmag^mgX hmoÊ`mgmR>r pñWaVm nm{hOo, _mZdr h¸$mMr h_r d Aëng§»`m§H$m§Mm AmXa d g§ajU XoUmamH$m`Xm nm{hOo VgoM ñnY}cm d ~mOmam{Y{ï>V n¡cwcm dmd XoUmar AW©ì`dñWm Agcr nm{hOo. ho {ZH$fnyU© Ho$coco Xoe ẁamo{n` g§KmÀ`m g^mgX Xoem_Ü ò AmhoV. ẁamo{n`Z ẁZr`Z_Ü ò g^mgX Amgcoë`m`m Xoem§Zr ̀ wamo{n`Z Am{W©H$ d McZ{df`H$ g§KmMr (Economics I Monetary Union) Mr{Z{_©Vr H$aÊ`mMm à`ËZ Ho$cm. 1970 À`m dm°Z©a [anmoQ>©Zwgma `m§Mo dU©Z Amco Amho. na§Vw ho à`ËZdmñVdmV Amcm Zmhr. H$maU 1970 _Ü ò {~«Q>ZdwS> nÜXVr T>mgicr d 1993 _Ü ò Vocm§À`m g§H$Q>mMm(oil crisis) àíZ {Z_m©U Pmcm. Ë`m_wio Am{W©H$ d McZ{df`H$ g§KmMr {Z{_©Vr H$aÊ`mMm à`ËZ\$gcm. darc C„oIcoë`m. KQ>Zm_wio ẁamo{n`Z AW©ì`dñWoV ApñWaVm ngacr Ë`m_wio ẁamo{n`Zg§KmÀ`m 09 Xoem§Zr ̀ wamo{n`Z Mc{df`H$ nÜXVrMr (Europen Monetary System EMS

1979) _Ü ò {Z{_©Vr Ho$cr. 1986 _Ü ò "EH$ ~mOmanoR> H$m`Xm ẁamon_Ü ò Pmcm. nwÝhm Am{W©H$ dMcU{df`H$ g§KmMr g§H$ën gmH$ma hmoÊ`mMr {MÝho {Xgy cmJcr. 1988 _Ü ò ̀ m§Mm Aä`mg H$aÊ`mgmR>rXocmoa (Delors) g{_Vr Zo_cr. Xocmoa g{_VrÀ`m {e\$maerZwgma ẁamonr` g§KmVrc g^mgX Xoem§Zr\o$~«wdmar 1992 _Ü ò _°ñQ´>rMoQ> H$amamda ghr Ho$cr. hm H$ama àË`jmV 1 Zmoìh|~a 1993 nmgyZAm_cmV Amcm EMU Mr n«JVr {VZ Q>ßß`mVyZ Pmcr.1) 1990-1993 nm{hcm Q>ßnm - EH$mM ẁamo{n`Z ~mOmanoR> {Z_m©U Pmcr `m Q>ßß`m_Ü ò ì`{º$,_mc, ^m§S>dc d godoZm g^mgX Xoem_Ü ò _wº$ nadmZJr òÊ`mg OmÊ`mg (hmcMmcrg) {Xcr.2) 1994-1998 Mm Xwgam Q>ßnm : ẁamonr`Z McZ{df`H$ g§ñWoMr (European Monetary

Institute) {Z{_©Vr Pmcr. ̀ m _mJMm hoVy EH$M McZ {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r Vm§{ÌH$ _XV {Z_m©U H$aUohm hmoVm. A{V[aº$ VwQ> H$_rH$aUo d g^mgX Xoem§À`m Am{W©H$ d amOH$mofr` YmoaUmMo EH${ÌH$aU H$aUohm XoIrc hmoVm.3) 1 OmZodmar 1999 Z§Va {Vgam Q>ßnm : {d{Z_` Xa pñWa amhÊ`mgmR>r EH$ {d{eï> Xa R>a{dUo,`wamonr` _Ü`dVu ~±Ho$H$S>o (ECB) H$S>o McZ{df`H$ YmoaU am~{dÊ`mMr O~m~Xmar XoUo. VgoM " ẁamo'ho EH$M McZ {Z_m©U H$aUo B. C{ÔîQ>ço {Vgè`m Q>ßß`mV hmoVr. `mZwgma 1 OmZoddmar 2002 cm ẁamo,McZr ZmoQ>m d ZmUr ho ẁamonMo H$m`Xoera McZ ~Zco.

" ẁamo' McZ pñdH$maUmè`m ̀ wamonr`Z ̀ w{Z`ZÀ`m (EU) À`m g^mgX Xoem§Zr qH$_V pñWaVm,`mo½` am~{dÊ`mMr ñnï>Vm, pñWaVm {d{Z_` Xa Am{U XrK©H$mcrZ pñWa d H$_r ì`mOXa B AQ>r nyU©Ho$ë`mZ§Va " ẁamo {gpñQ>_ Mo ẁamo McZ ì`dñWoMo Vo pñVga g^mgX Pmco. ẁamo McZì`dñWoMo g^mgXPmcoco Ago 17 Xoe AmhoV. na§Vw - ẁamo{n`Z ẁ{Z`ZÀ`m gd©À`m (gÜ`m 2 Xoem§Zr) gd© Xoem§Zr

ẁamo{n`Z g§Km_Ü ò AgUmao ẁamo McZ pñdH$maco Zmhr. \$º$ 17 Xoem§ZrM ho McZ pñdH$maco Amho.ẁamonr`Z ̀ w{Z`Z_Yrc 28 Xoem§À`m _Ü`dVu ~±H$ EH${ÌV ̀ odyZ European System of Cen-

tral Bankds (ESCB) V`ma Pmcr Va 17 Xoem§Zr ẁamo McZ pñdH$maë`m_wio Ë`m XoemÀ`m_Ü`Vdu ~±H$m§Mr ̀ wamo {gpñQ>_ (Euro System) V`ma Pmcr.

ẁamo d B© Eg gr~rMm AZŵ d Experience of Euro and ESCB

ẁamonr`Z Am{W©H$ d McZ{df`H$ g§KmZo (EMU) Zo ẁamo{n`Z Am{W©H$ d McZ {df`H$g§Kmcm 10 df} nyU© Pmë`mZ§Va ẁamo McZm_wio VgoM ESCB _wio H$m` è {_imco H$moUVo Anè{_imco. nwT>o H$moUVr YmoaUo AmIcr nm{hOo ̀ mgmR>r EMU 10 Report en gmXa Ho$cm. Ë`m_wioẁamo McZ joÌm_Ü ò nwT>rc AZŵ d H$WZ Ho$co Amho.

1) ^mddmT>rMm Xa H$_r Pmcm. 1990 cm 3% ^mddmT>rMm Xa hmoVm. 2008 cm Vmo 2% Pmcm.1970 Vo 1980 ̀ m XeH$mV Vmo 8 Vo 10 ̀ m Xaå`mZ hmoVm.2) ì`mOXa KQ>cm 1990 cm 9% AgUmam ì`mOXa 2008 gmcr 5% da Amcm.3) amO{dËVr` YmoaUm_wio ñHy$c Am{W©H$ pñWaVm n«má Pmcr. 1980 _Ü ò VwQ>rMo n«_mU 4% hmoVo Vo2007 _Üò GDP À`m 0.6% da Amco.4) ~mOma noR> EH$$g§K hmoÊ`mg _XV Pmcr. Am{W©H$ EH$g§KnUm dmT>cm. McZ{d{Z_` H$aÊ`mMm IM©dmMcm. CËnmXH$Vm dmT>cr. EH$mM McZm_wio H$m_Jmam§Mr CËnmXH$Vm 5% Zr dmT>cr.5) Am§Va ~±H$ ZmUo~mOmamcm EH$g§KnUm Amcm. ~iH$Q>r Amcr ̀ wamonmVrc 16 _moR>çm ~±H$m§Mr 25%_Îmm Amncm _m`Xoe gmoSy>Z ẁamo McZ ì`dñWoMo g^mgX AgUmè`m Xoem_Ü ò Amho. VgoM ImgJr~m°ÝS> _mH}$Q>Mm {dñVma Pmcm.6) n{hë`m 10 dfm©_Ü ò ~{hJ©V ì`mnma MH«$s` Y¸$mnmgyZ ẁamo{n`Z AW©ì`dñWm dmMcr. CXm.S>m°Q>H$m°_ ~~cMm n[aUm_ ẁamo{n`Z AW©ì`dñWoda n«m_w»`mZo ẁamo McZ joÌm_Ü ò Pmcm Zmhr.7) McZ{df`H$ YmoaU d amOH$mofr` YmoaUo am~{dÊ`mV ghH$m ©̀ H$_r ì`mOXa ñWyc Am{W©H$ ñW¡̀ ©BË`mXt_wio ̀ wamo McZ joÌm§_Ü ò gh^mJr ìhmdo Ago AZoH$ Xoem§Zm dmQ>V Amho. ho ̀ wamo McZ joÌmMo ̀ eAmho.8) ̀ wamo ho OJmVrc Xwgè`m H«$_m§H$mMo Am§Vaamï´>r` McZ åhUyZ _mÝ`Vm {_imcr Amho.9) H$mhr _hËdnyU© {ZU©̀ EH${ÌV KoVco OmV Agë`m_wio Am{W©H$ àemgZmMr gẁ mo½` aMZm ̀ wamo McZjoÌ ~Zco Amho.10) 16 {_{c`Z cmoH$m§Zm amoOJma {_imcm amoOJmarMm Xa 15 % Zr Va ~oamoOJmarMm Xa 07% ZrH$_r Pmcm.

darc H$mhr èmH$S>rc ~mOyMo AZŵ d Amco Agco Var 2008 _Ü ò A_o[aH$Z _hm_§Xr_wioẁamo{n`Z AW©ì`dñWm H$moc_S>cr. ̀ wamoMcZ ì`dñWocm _moR>m Y¸$m ~gcm Á`m VËdmda ̀ wamo McZ joÌ

{Z_m©U Ho$co Vr VËdo `m _hm_§Xr_wio Iar H$m ImoQ>r `m§Mm {dMma H$aÊ`mMr JaO ^mgcr AmVm AmnUẁamo{n`Z Am{W©H$ d McZ{df`H$ g§KmnwT>rc AìhmZo H$moUVr AmhoV Vo nmhUma AmhoV. Ë`m AmJmoXa ̀ wamo

McZmMm noMàg§J (Eurocricg) WmoS>Š`mV nmhUma AmhoV.

ẁamo McZ g§H$Q> : 2008 À`m {V_mhr_Ü ò 2007-2008 À`m OmJ{VH$ {dÎmr` g§H$Q>m_wio ̀ wamo McZg§H$Q> C ô am{hco. ̀ m§Mr H$m`m©c`mVrc AmH$S>odmar 2009 _Ü ò à{gÜX Umcr. nmoVw©Jc, BQ>cr, Am ©̀c±S>,J«rg d ñnoZ (PIIGS) `m Xoem_Ü ò A§XmOnÌH$s` VwQ>rMo à_mU dmT>oc. gaH$mar d ~{hJ©V H$Om©V

dmT> Pmcr. J«rgMr nVJwUdÎmm T>mgicr. ~m°ÊS>darc ì`mOXa dmT>co. dmT>Vo ~{hJ©V H$O© d ì`mOXamMrH$mhr nwT>rc H$maUo hmoVr. 1) KaJwVr H$O} dmT>cr, 2) Mmcw ImË`mVrc VwQ>rMo à_mU dmT>co, doVZXamVrcdmT>r_wio d {d{Z_` XamVrc H$_r YmoŠ`m_wio Am{U Xoem§VJ©V _mJUr_wio ho Mmcy ImË`mdarc {dÎmr`VwQ>rMo à_mU dmT>co hmoVo. `m{edm` Xoem§VJ©V H$O© dmT>rcm H$mhr nwT>rc H$maUo hmoVr. 1) ~oamoOJmarMmdmT>V Xa-H$a naVmì`mMo H$_r à_mU Am{U dmT>Vr amO{dÎmr` ~wQ> Aer hr à_wI H$maUo hmoVr. J«rH$MoH$Om©Mo g§H$Q> 2010 _Ü ò C ô am{hco. J«rH$Mo amï´>r` H$O© 300 {~{c`Z ẁamo (OdiOdi 413.6{~{c`Z S>m°ca) Mo hmoVo J«rH$Mm GDP 360 {~cr`Z S>m°caMm Amho _mÌ H$O© GDP nojm OmXmAmho. H$Om©Mo GDP er AmgUmao à_mU 113% Mo hmoVo. V amO{dÎmr` VwQ>rMo à_mU GDP À`m12.90%Mo hmoVo.

ẁamon_Yrc g§H$Q>mdarc Cnm` emoYÊ`mgmR>r 11 Am°ŠQ>mo~a 2008 cm n°arg_Ü ò narfX^acr. ẁamo McZ joÌm_Ü ò pñWaVm AmUZo. d EH${ÌV H¥$Vr `moOZm AmIUo hr C{ÔîQ>ço `m n[afXoMrhmoVr.

EMU Mo ̂ {dVì` : ̀ wamo{n`Z Am{W©H$ d McZ {df`H$ g§Kmcm 10 de} nyU© Pmcoë`m nmíd©̂ y_rda dẁam oMcZ g§H$Q>mÀ` nmíd©̂ y_rda ẁamo{n`Z Am{W©H$ d McZ {df`H$ g§KmnwT>o H$moUVr AmìhmZo AmhoV

`m g§KmMo ̂ {dVì` H$moUVo ̀ m{df`r H$mhr ̂ mJ nwT>rc à_mUo MMm© H$aVm ̀ oB©c.1) ̀ wamo{n`Z g§KmÀ`m Am{W©H$ dmT>rMm {dMma H$aVm g§̂ mì` Am{W©H$ dmT> H$_r amhrc.2) ^mddmT>rMm Xa d A{W©H$ _mÌoÀ`m IMm©Vrc \$aH$m_wio ẁamoMcZ joÌm_Ü ò g§aMZmË_H$ gwYmaUmH$aVm Amë`m Zmhr. g§aMZmË_H$ gwYmaUm H$em nÜXVrZo hmoVrc ho nwT>rc AmìhmU Agoc.3) ̀ wamo ho McZ OJmVrc Xwgè`m H«$_m§H$mMo McZ ~Zco Amho. OJmVrc Xoem§gmR>r Vr EH$ _hËdnyU© _m~Zcr Amho. na§Vw, ẁamo McZ joÌ g^mgX Xoem§gmR>r Am§Vaamï´>r` ì`dhaMZoH$S>o _hËdnyU© cj XoUoJaOoMo Amho. AmVmn ª̀V Ago cj Z {Xë`mZo OmJ{VH$ ì`mnmamVrc ẁamonMm Am{W©H$ Ag_VmocnUmdmT>cm Amho.4) H$mhr cmoH$m§À`m _Vo ̀ wamo McZmMm à^md H$_r Amho. ̀ wamo McZm_wio \$º$ qH$_Vr dmT>ë`m Ë`m_wiocmoH$m§Mm n`m©̀ mZo g_mOmMm ̀ wamo McZmdarc {dídmg dmT>{dUo JaOoMo Amho.5) OmJ{VH$sH$aUmMm à^md ̀ wamo{n`Z AW©ì`dñWoda Mm§Jcm ìhmdm ̀ mgmR>r ̀ wamo McZ ì`dñWoo gVH©$am{hco nm{hOo.6) OmJ{VH$ CUoÀ`m dmT>ë`m qH$_VrMm d AÞmÀ`m dmT>Ë`m qH$_VrMm àíZ ̂ oS>gdUma Amho.7) ẁamo McZ ì`dñWog_moa hdm_mZmVrc ~XcmMm n[aUm_ {dMmamV KoUo Amdí`H$ Amho.8) ẁamo McZ joÌmVrc cmoH$ PnmQ>çmZo d`mod¥ÜX hmoV AmhoV. g§̂ mì` doaOZ YmQ>H$mMm dmQ>m dmT>VAmho Ë`m_wio Am{W©H$ dmT>rcm Amim ~gUma Amho.9) ̀ wamo McZ g§H$Q> cjmV KoVm amO{dÎmr` YmoaUmMo nyU© j_VoZo n ©̀dojU Pmco nm{hOo.10) Am{W©H$ àemgZ A{YH$ à^mdrnUo am~{dco nm{hOo.11) nyU© ~±H$s¨J g§K H$gm {Z_m©U hmoB©c ho nmhUo H$mimMr JaO Amho.12) ñWyc Am{W©H$ g_VmocmH$S>o dadaMo cj {Xco hmoVo Vo A{YH$ XoÊ`mMr JaO Amho.

WmoS>Š`mV, amO{dÎmr` YmoaU McZ{df`H$ `mo½` dmna H$ê$Z ẁamo McZ joÌ A{YH$ ~iH$Q>H$aÊ`mMr JaO Amho. ñd §̀ AÜ``ZmgmR>r àíZ d CnàíZ (Question for self learning

activity)

àíZ : Imcrc n«íZmMr WmoS>Š`mV CÎmao Úm.

1) {dXoer {d{Z_` ~mOma åhUOo H$m`?2) {dXoer {d{Z_` Xa åhUOo H$m`?3) Am§Vaamï´>r` amoIVm ì`dhma åhUOo H$m`?4) gÅ>o~mO ì`mnmar d¥ÎmrMm AW© gm§Jm?5) hoOtJ àd¥ÎmrMm AW© gm§Jm?6) A{~©Q´>oO àd¥ÎmrMm AW© gm§Jm?7) hOa {d{Z_` Xa åhUOo H$m`?8) dm`Xm {d{Z_` Xa åhUOo H$m`?9) ñd°n {d{Z_` ì`dhmamMm AW© gm§Jm.10) n¡emMm nwadR>m åhUOo H$m`?11) n¡emMr _mJUr åhUOo H$m`?12) dmñVd {d{Z_` Xa åhUOo H$m`?13) n`m©á McZ joÌmMm AW© gm§Jm?14) ̀ wamo{n`Z _Ü`dVu ~±H$s¨J nÜXVrMm AW© gm§Jm.15) ̀ wamo McZ åhUOo H$m`?

àíZ 2 am. Imcrc àíZm§Mr g{dñVa CÎmao Úm.1) {d{Z_` Xa åhUOo H$m` ? Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ì`dhmam§Mr _m{hVr Úm.2) {dXoer {d{Z_` ~mOmam_Ü ò gh^mJr hmoUmè`m KQ>H$m§Mr ì`º$s d g§ñWm§Mr _m{hVr Úm.3) {dXoer {d{Z_` ~mOmamMr d¡{eîQ>ço ñnï> H$am.4) {dXoer {d{Z_` XamMo àH$ma gm§Jm.5) dm`Xm ~mOma d ^{dî` ~mOma `mVrc gmå` d ^oX ñnï> H$am.6) {dXoer {d{Z_` Xa {ZpíMVr H$er hmoVo Vo gm§Jm.7) {d{Z_` XamdVr H$moUVo KQ>H$ n[aUm_ H$aVmV Vo gm§Jm.8) n¡emMm nwadR>m d {d{Z_` Xa `m§À`mVrc AënH$mcrZ g§~§Y gm§Jm.9) H«$`eº$s g_Vm {gÕm§V ñnï> H$am.10) n`m©á McZ joÌmMo {gÜXm§V ñnï> H$am.11) n`m©á McZ joÌmMo \$m`Xo-VmoQ>o gm§Jm.12) ̀ wamo{n`Z ~±H$s¨J nÜXVrMo _yë`_mnZ H$am.13) ̀ wamo{n`Z McZ{df`H$ d Am{W©H$ g§KmMo ̂ {dVì` H$moUVo Amho.

g§X ©̂gyMr :1) Mannur H.G . (2001) International Economics New Dhelhi : Vikas Pub-

lishing House PVT. Ltd. page no. 2030

2) Jhingan M.L (2009) six Revised 2 Enlarged Edition-International Eco-

nomics, Mayur, Vihar-P-I Delhi : Vrinda Publications (p) Ltd., Page No.

962305

3) Sharma R (2010) International Economics . Agra : Lakshmi Narain

Agarwal Page No. 174 2175

4) àm. ^mogco Ho$ E_. d àH$mQ>o H$s. ~r. (2008) gw~moY ì`mdgm{`H$ AW©emó H$moëhmnya - \$S>Ho$~wH$ hmD$g (nmZ Z§. 300 Vo 302)5) Jmcm A§H$sV d Jmcm {OV|Ð (2012) \$m°aoZ BH$gMoÝO A°ÊS> \$m°aoŠg Q´>oqZJ _w§~B© --- nmZ Z§ -3) (nmZ Z§ 152)6) Website - The European system of central Bankd -PPT

7) EMV @ 10 Report 'Success and Challenges after 10 years of Economic

and Monetary Union 2/2008

8) The European system om Central Bank - Wikipedia.

9) Chaper-14- Money Interest Rate and Exchange Rate Iordanis petsas,

International Economics, Theory and policy six edition by puu R\ Krugman

and Mauriceobstfeld.

10) IMF paper - why Red Exchange Rate - Lus AV Catao

11) Heding Foreign Exchange Risk with forwards future options and the

Gold Dinar - Ahamed Kamed My dinmeera, Department of Business

Admistration, In ternational Islamic University Malaysia.

12) India Gandhi open Univeristy website-e-gankosh.

àH$aU 07 OmJ{VH$ ^m§S>dc ~mOma7.0 KQ>H$mMr C{ÔîQ>ço (Objectives)

7.1 àñVmdZm7.1.1 ^m§S>dc ~mOma7.1.2 ~mOmamMo KQ>H$7.1.3 gwg§KQ>rV ^m§S>dc ~mOmamMr Amdí`H$Vm.7.1.4 Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV cm^ (The Gains from Internationl Trade)

7.1.5 {dXoer ^m§S>dcmMr JaO Need fo Foreign Capital)

7.1.6 ^m§S>dc ~mOmamMr aMZm (The strucher of Capital Market)

7.1.7 {dÎmr` gmYZo (Financial Instuments)

7.1.8 ^m§S>dc ~mOma {dH$mg d gwYmaUm (Growth & Proformance of

capital Market)

7.1.9 gmam§e7.2 ẁamo McZ ~mOma (Euro Carrrency Market)

7.2.1 àñVmdZm7.2.2 ẁamo S>m°ca ~mOmanoR>oÀ`m dmT>rMr H$maUo (Souses of Euro carrency

Market Growth)

7.2.3 ẁamo McZmMo \$m`Xo (Benefit Euro Carrency)

7.2.4 gmam§e7.3 Am§Vaamï´>r` McZ ì`dñWm / _m¡{ÐH$ ì`dñWm (The Inetrnational Monatry

System)

7.3.1 àñVmdZm7.3.2 gwd©U à_mU Am{U ~«oQ>Z dwS> nÜXVr - d¡{eîQ>ço7.3.3 Am§Vaamï´>r` amoIVm g_ñ`m (International Liquidity Problems)

7.3.4 Am§Vaamï´>r` ZmUo {ZYrMr Am§Vaamï´>r` amoIVo ~m~V ŵ{_H$m (Role of

IMF about International Liquidity)

7.3.5 OmJ{VH$ ~±Ho$Mr ŷ{_H$m (Role of world Bank)

7.3.6 gmam§e7.4 AënH$mcrZ ^m§S>dc hmcMmcrMo {gÜXm§V (Theory of short-term capital

movement)

7.4.1 àñVmdZm7.4.2 hñVm§VaU {gÜXm§V (Tranfer Theory)

7.4.3 gmam§e7.5 nm[a^m{fH$ eãX eãXmW© (Glossary)

7.6 g§X ©̂ gwMr7.7 gamd n«íZ

7.0 KQ>H$mMr C{ÔîQ>ço : (Objectives)

1) Am§Vaamï´>r` ^m§S>dc ~mOmamÀ`m cm^mMr _m{hVr KoVm òB©c.2) Am§Vaamï´>r` ̂ m§S>dc ~mOmamMr aMZm Am{U gwYmaUm ̀ m§Mr AmÚm`mdV _m{hVr {_idVm ̀ oB©c.3) ̀ wamo S>m°ca McZmMo ñdê$n H$iyZ ̀ oB©c.4) ̀ wamo S>m°ca McZmMo \$m`Xo Am{U n[aUm_m§Mr gImoc _m{hVr H$aVm ̀ oB©c.5) Am§Vaamï´>r` McZ ì`dñWoVrc gwd©U à_mU Am{U ~«oQ>Z dwS> nÜXVr, Am§Vaamï´>r` amoIVm ̀ mg§~§Yr OmJ{VH$ ~±Ho$Mr d Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrMr ̂ w{_H$m g_OyZ KoVm ̀ oB©c.6) AënH$mcrZ ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmcrÀ`m doJdoJù`m {gÜXm§VmMr _m{hVr {_idcr OmB©c.

7.1 àñVmdZm :Á`m à_Uo ZmUo ~mOmamV Aën_wXVrÀ`m H$Om©Mr XodmU-KodmU hmoVo. Ë`mà_mUo ̂ m§S>dc ~mOmamV

{XK©_wXVr{dÎmr` {ZYrMo ì`dhma hmoVmV. ^m§S>dc ~mOma hm {XK© _wXVr amo»`m§Mm ~mOma Amho.`m~mOmamÛmao ~MV H$maUmè`m cmoH$m§H$S>rc {dÎmr` gmYZ gm_J«r g§̀ moOH$mH$S>o di{dVm ̀ oVo. g§̀ moOH$ ̀ m~MVrMm CËnmXH$ Jw§VdUwH$sgmR>r dmQ>n H$mê$Z Am¡Úmo{JH$ {dH$mgmcm MmcZm XoVmV. gmYmaUmno `m^m§S>dc ~mOmamMo XmoZ _hËdmMo ̂ mJ nS>VmV.1) ZdrZ amo»`mÀ`m {dH«$sMr àmW{_H$ ~mOmanoR>.2) eoAa ~mOmamÀ`m énmZo AñVrËdmV Agcocr amo»`m§Mr Xwæ`_ ~mOmanoR> ̀ m XmoZ ~mOmanoR>oMo g§KQ>Zd Ë`m§Mo H$m ©̀ ̀ m§À`mV H$mhr _wc ŷV \$aH$ Amho. àmW{_H$ ~mOmnoR>oV H§$nÝ`m§À`m g_^mJmgmaIo ZdrZamoIo {dH«$cm ̀ oVmV. ho amooIo nwdu ~mOmamV H$YrM ApñVËdmV ZgVmV. Ë`m_wio AW©ì`dñWoVrc {ZìdiJw§VdUyH$ dmT>m`cm gwê$dmV hmoVo. `mCcQ> eoAa ~mOmamV nydu H§$nZrZo {dH$coë`m amo»`m§Mr nwZ©{dH«$shmoV AgVo. Agm Xwæ`_ ~mOma Am¡Úmo{JH$ Jw§VdUwH$scm \$º$ AàË`j _XV H$aVmo. H$maU ̀ m ~mOmam_wioamo»`m§À`m Jw§VdUwH$sMr amoIVm dmT>m`cm _XV hmoVo. d CÎmoOZ {_iVo.

eoAa ~mOma hm ^m§S>dc ~mOmamMm EH$ A{d^mÁ` KQ>H$ Amho. ^m§S>dc g§M`ZmMm doJdmT>mdm ̀ mgmR>r eoAa ~mOma _hËdmMr ̂ y{_H$m ~OmdV AgVmo. ~MV d Jw§VdUyH$ ̀ m§À`mV Xwdm OmoS>VmòVmo. eoAa ~mOmamV H$moUË`mhr amo»`mMr IaoXr {dH«$s H$aVm òVo. Ë`m_wio amo»`mMr {dH«o$Vm dmTy>Z

amo»`mMo n¡emV énm§Va H$aUo gmono OmVo. eoAa ~mOmamV Zoh_rM IaoXr{d«H$sMo ì`dhma hmoV Agë`mZo~mOmamV gVV amo»`m§Mr qH$_V R>aV AgVo. `m qH$_Vr_Ü ò ~aoMeo gmVË` AgVo. gd©gmYmaUn[apñWVrV_Ü ò AënH$mimV hmoUmao qH$_VrVrc ~Xc gmnojVoZo _m\$H$ AgVmV. VgoM eoAa ~mOmam_wioamoIo {dHy$ BpÀN>Zmè`m cmoH$m§Zm J«mhH$m§Mr emoYmemoY H$amdr cmJV Zmhr. d Ë`m_wio amoIo ì`dhmamVrcH$m ©̀j_Vm dmT>m`cm _XV hmoVo.

Ooìhm H§$nZr g_^mJ qH$dm VËg_ amoIo {dHy$Z ̂ m§S>dc O_m H$ê$ BpÀN>Vo Voìhm Ë`m à`ËZm_Ü òH§$nZrcm VrZ àH$maÀ`m godm cmJVmV.1) amo»`m§À`m ZdrZ {dH«$sMr ̀ moOZm V`ma H$aUo.2) amo»`m§À`m {dH«$sMr h_r XoUo.3) CncãY amo»`m§Mo doJdoJù`m Jw§VdUyH$Xmam_Ü ò {dVaU H$aUo.

`m godm ~OmdÊ`mgmR>r ~mOmamV {deof g§ñWm H$m ©̀H$arV AgVmV. ZdrZ amo»`m§À`m {dH«$sMr`moOZm V`ma H$aVm§Zm H§$nZrMo ì`dñWmnZ Á`m àH$ënmgmR>r ̂ m§S>dc hdo Amho. Ë`m àH$ënmMm Vm§{ÌH${dÎmr` d H$m`Xoera Ñï>rZo {dMma H$aVmo. d Vmo àH$ën {H$VnV {H$\$m`Vera R>aUma Amho. `m g~§YrAZw_mZ ~m§YVmo. Ë`m AmYmao {H$Vr ^m§S>dc cmJUma Amho. d Ë`mcm amo»`mÀ`m énmZo {H$Vr ^m§S>dcC^mam`Mo Amho. ̀ mg§~§Yr {ZU©̀ hmoVmo. EH$Xm àH$ënmMr {ZdS> H$ê$Z ̂ m§S>dc C ô H$am`Mo R>a{dë`mZ§Va

_MªÝQ> ~±Ho$gma»`m g§ñWmMr _XV KoD$Z `m {dH«$sÀ`m Vm§{ÌH$ ~m~r nyU© Ho$ë`m OmVmV. `m_Ü òamo»`m§À`m {dH«$sMo àm°ñnoŠQ>g V`ma H$aUo, amo»`m§Mo ñdXwn R>a{dUo, amoIo {dHy$U C^ma`Mr EoHy$Z a¸$_R>a{dUo, amo»`m§À`m qH$_Vr g§X^m©V {ZU©̀ KoUo d amoIo {dH$mÊ`mÀ`m nÜXVr g§X^m©Vrc {dMma g_m{dï>AgVmo. Ë`mZ§Va amo»`mÀ`m {dH«$sMr h_r ho H$m ©̀ A§S>a am`Q>tJ H$aUmè`m g§ñWm H$aVmV. gd© gm_mÝ`Jw§VdUwH$XmamgmR>r amo»`m§Zm nwaoer _mJUr Ho$cr Zmhr Va AmnU R>am{dH$ a¸$_oMo amooIo {dH$V Kody Aerh_r A§S>a am`Q>g© XoV AgVmV. øm H$m`m©_wio H§$nZrcm OooIr_ R>aV Zmhr. amo»`mÀ`m {dVaUmMo H$m ©̀{R>H${R>H$mUMo eoAg© Xcmc d Ë`m§À`m à{V{ZYr_m\©$V hmoV AgVo.

7.1.1 ^m§S>dc ~mOma :{XK©H$mcrZ ^m§S>dcr ~mOmamMo H$m ©̀ Amho. VgoM EH$m XoemH$Sy>Z Xwgè`m XoemH$S>o hmoUmè`m

{XK©H$mcrZ ^m§S>dcmÀ`m hmcMmcrgmR>r gdcVr. nwa{dUo ho XoIrc ^m§S>dc ~mOamMo H$m ©̀ Amho.^m§S>dcr ~mOmamVrc ì`dhma _w»`V: XmoZ àH$maMo AgVmV.1) ZdrZ {dXoer H$O©amo»`mMr {dH«$s H$aUo.2) nwduM {dH$cocm H$O©amo»`mMr {Za{Zamù`m XoemVrc Jw§VdUyH$ H$aÊ`mgmR>r IaoXr {dH«$s qH$dmnwZa©dmQ>Ur H$aUo.

EH$m XoemVyZ Xwgè`m XoemH$S>o ^m§S>dcmMr hmcMmc gwc^ Pmë`m_wio Am§Vaamï´>r` ^m§S>dc~mOma OJmMr Am{W©H$ àJVr OcX hmoÊ`mcm _XV H$aVmo. ̂ m§S>dcr ~mOmamV n¡emMo {XK©H$mcrZ XodmU-KodmUrMo ì`dhma _moR>çm à_mUmda MmcVmV. `m ~mOmamVrc g§»`m§Mm AmH$ma EHy$U H$Om©Mo à_mUAm{U Xadfu hmoUmè`m ZdrZ H$Om©À`m n[a_mZwgma R>aVmV. H$O©ì`dhma H$moUË`mhr {d{eï> H$mcI§S>mgmR>rHo$co OmV Agë`mZo AënH$mi d {XK©H$mi Agm nwaH$ H$aUo AZoH$doim H$R>rU AgVo. ^m§S>dcr~mOmamVrc {ZYrMr _mJUr Kao Am{U ì`mdgm{`H$ B_maV ~m§YUo, _Y_§S>im§Zm {dÎmnwadR>m VgoMg§Kr`, amÁ` Am{U ñWm{ZH$ gaH$mam§Zm, {dÎmnwadR>m VgoM Cn^moŠË`m§À`m H$Om©gmR>r Ho$cm OmVmo.^m§S>dcr ~mOmamV Am ẁ{d©_m, AmJ d CnKmV {d_m H§$nÝ`m, ImOJr Am{U gmd©O{ZH$ ^{dî` {ZYr,ì`mnmar ~±H$m, ~MV Am{U H©$ g§KQ>Zm, nañna ~MV ~±H$m Am{U Jw§VdUyH$ H§$nÝ`m B. _Ü`ñWmMrŷ{_H$m ~OmdVmV. ̂ m§S>dcr ~mOmamda amo»`mÀ`m ì`dhmam_wio VoWrc BVma g§gmYZmMm _mJUr Am{U

nwadR>çmda gaH$maMm à^md nS>V AgVmo.

7.1.2. ~mOmamMo KQ>H$ :^m§S>dcmMr XodmU-KodmU H$aÊ`mgmR>r Á`m g§ñWm ̂ m§S>dc ~mOmamV AgVmV. Ë`mV àm_w»`mZo

~±H$m, nVnoT>çm ì`mnmar noT>çm, {d_m H§$nÝ`m, eoAa ~mOma, ẁ{ZQ> Q´>ñQ>, Jw§VdUwH$ Ý`mg, B. Mmg_mdoe hmoVmo. Ë`m§À`m OmoS>rcm BVahr AZoH$ ^m§CÎmcr XodmU-KodmU H$aUmè`m ì`ŠVr d g§ñWmAgVmV. CXm. 1) CÚmoJ {dñV {ZJ_, 2) amÁ` {dÎm {ZJ_, 3) amï´>r` Am¡Úmo{JH$ {dH$mg {ZJ_, 4)Am ẁ{d©_m {Z_J, 5) Am¡Úmo{JH$ {dH$mg ~±H$, 6) ẁQ>rAm`, 7) ì`mnmar ~±H$m d nVnoT>çm, 8)cKwCÚmoJ {ZJ_, 9) Am¡Úmo{JH$ nwZ{d©Îm {ZJ_, 10) eoAa ~mOma `m {dÎm g§ñWm_m\©$V nma nmS>Ê`mVòVo. ̀ m g§ñWm {edm` ImOJr[aË`m (H§$nÝ`m d gmdH$ma) B. À`m ì`º$sJV R>odr ho XoIrc ̂ m§S>dcmMr

~arM JaO ^mJdV AgVmV. ^m§S>dc Jw§VdUyH$ dmT>{dÊ`mgmR>r n«cmô Zo d h_r XoÊ`mMo H$m_ ^m§S>dc~mOma nma nS>Vmo. OwZo d Zdo H$O© amoIo, ~MV amoIo, ~MV amoIo, A{YH$mof Xò H$, H$_r qH$dm {XK©_wXVrMr gaH$mar ~§YZnÌo ̀ m§À`m énmZo ̂ m§S>dc Jw§VdUwH$sMo AZoH$ _mJ© ̀ m ~mOmamV CncãY AgVmV.H$Om©Mr _wXV, ì`mO, a¸$_oMr h_r, H$O© _mJÊ`mMr d H$O© naVrMrdoi B. AZoH$ H$gmoQ>çm cmdyZ

^m§S>dc Jw§VdUmar ì`º$s AJa g§ñWm ^m§S>dc Jw§VdÊ`mg§~§YrMm {ZU©̀ KoV AgVmV. VgoM \$m`ÚmMoà_mU OgOgo H$_rOmñV Agoc Ë`mZwgma ̂ m§S>dc Jw§VdUwH$sMo à_mUhr H$_r OmñV hmoVo.

7.1.3 gwg§KQ>rV ^m§S>dc ~mOmamMr Amdí`H$Vm :XoemMm Am{W©H$ {dH$mg BVa AZoH$ JmoîQ>r~amo~a ZdrZ ̂ m§S>dc C^maUrÀ`m à_mUmda Adc§~yZ

AgVmo. Zì`m YZ{Z{_©Vrg hmV^ma cmdUo.hoM Am{W©H$ {dH$mgmMo EH$ n«YmZ H$m ©̀ AgVo. ImOJr CÚmoJYÚm§Zm _wº$ nadmZm XoUmè`m qH$dm {_lrV AW©ì`dñWoMr H$mg YaUmè`m g_mOaMZoV Oo CÚmoJ Y§XoAgVmV. Ë`m§Zm ^m§S>dc ho cmJVoM. CËnmXZmgmR>r cmJUmao ^m§S>dc ImOJr CÚmoJ nVtZm gwgwÌnUoCncãY hmoUo Oê$arMo Amho. ho ^m§S>dc h_Img d `mo½` àH$mao CncãY hmoÊ`mMr ImÌrcm`H$ OmJmåhUOo ^m§S>dc ~mOma hmò . H$maU g_mOmV\}$ g§MM Ho$cr OmUmar {e„H$ hr ~mOmamV gẁ mo½`Jw§VdUwH$sgmR>r ̀ oV AgVo.

7.1.4 Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV cm^ The Gains from Indor Trade :{dH$gZerc Xoem§Zm Zoh_r Aën CËnÞ nmVircm Vm|S> Úmdo cmJVo. ghm{OH$M ̂ m§S>dc g§M`

AË §̀V H$_r AgVmo. Ë`m_wio ̂ m§S>dcmÀ`m Xw{_©iVo_wio ̀ m Xoem§Zm Am¡Úmo{JH$ {dH$mg d Am{W©H$ {dH$mgeŠ` hmoV Zmhr. àm. ZŠg©À`m _Vo, {dH$gZerc XoemVrc Xm[aÐçmMo Ñï>MH«$ VmoS>Ê`mMm naXoer^m§S>dc hm EH$ _hËdmM _mJ© Amho.naXoer ^m§S>dcmMo àH$ma (Eorms of Foreign Capital) :1) àË`j {dXoer Jw§VdUwH$ (Foreign Direct Investment) :

XoemV H$mhr doim {dXoer ^m§S>dc àË`j Jw§VdUwH$sÀ`m ñdê$nmV òVo {deof hoVwZo Ho$cocrJw§VdUyH$ Xwæ`_ Am°\$sg d emIm gwê$ H$ê$Z, naH$s` cmoH$m§H$Sy>Z hmoUmar amo»`mVrc Jw§VdUyH$ d eoAg©KoUo B. _mÜ`_m§Zr Jw§VdUyH$ Ho$cr OmVo.2) {dXoer g§̀ wº$ Jw§VdUyH$ (Foreign Callaboration Investment) :

A{cH$S>o {dXoer d Xoer ^m§S>dcmMr g§̀ wº$ ^mJrXmarMr Jw§VdUyH$ dmT>V Amho. `m nÜXVrMoVrZ àH$ma Ho$co OmVmV. A) ImOJr ì`º$s~amo~a ^mJrXmar Ho$cr OmVo. ~) naXoer H§$nÝ`m Am{U^maVr` gaH$ma `m§À`mVrc ^mJrXmr, H$) {dXoer gaH$ma d ^maVr` gaH$ma `m_Yrc ^mJrXmar.3) A§Va-gaH$mar H$O} (Inter - Gov. Loans) :

Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va àË`j Am§Va ghH$mar H$O} d _XV XoÊ`mMr àd¥Îmr dmT>V Amho. OJmVrcàJV Xoe H$_r {dH$grV amï´>mÀ`m gaH$mam§Zm _XV d H$O} XoVmV.4) Am§Vaamï´>r` g§ñWmH$S>rc H$O} (Loans From Drter Insititude) :

Am§Vaamï´>r` McZ{ZYr, nwZ©aMZm d {dH$mgmgmR>r Am§VaamîQ´>r` ~±H$ d {VÀ`m g§c¾ g§ñWm,Am§Vaamï´>r` {dÎmr` _hm_§S>i d Am§Vaamï´>r` {dH$mg g§KQ>Zm, A{e`mB© {dH$mg ~±H$, ̂ maV _XV g§K,B. A{cH$S>rc H$mimV ̀ m g§ñWmH$Sy>Z ̂ maVmcm _moR>çm à_mUmda _XV {_imcr Amho.5) ~{hJ©V ì`mnmar H$O} (External Commercial Borrowing) :

AmV§aamï´>r` ^m§S>dc ~mOmamVyZ KoVë`m OmUmè`m H$OmªZm ~mø ì`mnmar H$O} Ago åhUVmV.Aer H$O} {d{dY XoemVrc {Z`m©V EOÝgrH$Sy>Z KoVco OmVmV. VgoM A{Zdmgr ̂ maVr`m§H$Sy>Zhr R>o{dÀ`mê$nmV {dXoer McZ {_i{dco OmVo.

`m{edm` A{dH$grV Xoem§Zm AmUIr H$mhr ñdê$nmV àH$mamV {dXoer _XV {Xcr OmVo. YmÝ`mÀ`mñdê$nmV àË`j eoV_mcmMm nwadR>m Ho$cm OmVmo. AW©ì`dñWoVrc VmËnwaVm Q>§MmB©da _mV H$aÊ`mgmR>r

Am¡Úmo{JH$ H$ÀÀ`m _mcmMm nwadR>m Ho$cm OmVmo. H$mhr doim {dXoer Xoe V§ÌkmZmÀ`m ñdénmVhr _VX dg„m XoVmV.

7.1.5 {dXoer ^m§S>dcmMr JaO (Need of foreign capital) :{dH$gZerc Xoem§Zm doJdmZ Am{W©H$ {dH$mgmMr JaO AgVo. Ë`mgmR>r Ë`m§Zm §̀Ìgm_wJ«r,

Vm§{VH$ kmZ, `m§Mo gwQ>o ^mJ, àg§Jr H$ƒm _mc Am`mV H$amdm cmJVmo. `m Am`mVrMo XoUo XoÊ`mgmR>r{Z`m©V dmT>dmdr cmJVo. AWm©V `mnojm Xwgam _mJ© åhUOo {d{dY _mJm©Zo na{H$` ^m§S>dc àmá H$aUohmò . Am{W©H$ dmT> d Am¡Úmo{JH$aUmgmR>r naXoer ^m§S>dcmMm {hñgm AË §̀V _hËdmMm AgVmo. {dXoer^m§S>dcmÀ`m Amdí`H$VogmR>r AZwHy$c _wÔo nwT>rcà_mUo...1) Anwao Xoem§VJ©V ^m§S>dc :

gd©M {dH$gZerc Xoe Jar~ Agë`mZo AënCËnÞm_wio ~MV dmT>V Zmhr. ^m§S>dc {Z{_©VrAË §̀V Aën AgVo. Voìhm XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r ̂ m§S>dcmMr JaO Xoem§VJ©V ̂ m§S>dc nyU© H$ê$eH$V Zmhr. `mgmR>r {dXoer ^m§S>dcmMr Amdí`H$Vm ^mgVo. VgoM `m XoemV dmT>Ë`m cmoH$g§» ò_wioCn^mo½` dñVwMr _mJUr dmT>V AgVo. ghmOrH$M ~MV d Jw§VdUwH$sMr nmVir H$_r AgVo. åhUOoM{dH$mgmcm MmcZm ~MV d Jw§VdUwH$s_Ycm \$aH$ ̂ ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r naH$s` ̂ m§S>dcmMr Amdí`H$Vm^mgVo.2) àma§{^H$ YmoH$m pñdH$maUo :

~hþg§»` A{dH$grV XoemV _moR>çm à_mUmV gmhgr d ImOJr CÚmoJm§Mr Xw{_©iVm AgVo.AZwrd d CnH«$_ercVoÀ`m Am^mdm_wio Xoem§VJ©V ̂ m§S>dc {d{dY CËnmXZmV Jw§V{dco OmV Zmhr. {dXoer^m§S>dcmZo Xoer^m§S>dcmcm Jw§VdUwH$sMm _mJ© XmI{dcm OmVmo. àma§{^H$ H$mimVrc Jw§VdUwH$sMo YmoHo$AZŵ dmZo {dXoer ^m§S>dc `mo½` àH$mao ñdrH$mê$ eH$Vo. OoUoH$Sy>Z Am¡Úmo{JH$aUmÀ`m àH«$s òVrc gd©AS>Wio Xya H$ê$Z {dH$mgmÀ`m n«{H«$ òV gm_rc hmoVm òVo. {dXoer ^m§S>dcm_wio Xoem§VJ©V ^m§S>dcmcmAm¡Úmo{JH$aUmÀ`m à{H«$ òV gm_rc H$aVm ̀ oVo. A{YH$m{YH$ cmoH$ Am¡Úmo{JH$ joÌmV ̀ oÊ`mg YOmdVmV.3) Am{W©H$ {dH$mgmMr JVrdmT>{dUo :

{dH$gZerc Xoem_Ü ò Aì`º$ ~MV _moR>çm à_mUmV AgVo. nU Vr XoemV Am{W©H$ {dH$mgmMoCƒ nmVir JR>ë`mZ§VaMo nwT>o òVo. `mgmR>r gwê$dmVrcm Am{W©H$ {dH$mgmcm JVr XoÊ`mMo H$m ©̀ {dXoer^m§S>dcmZo H$aUo JaOoMo AgVo. gmam§e àW_V: Am{W©H$ {dH$mgmMr JVr dmT>{dÊ`mgmR>r {dH$gZercXoem§Zm ^m§S>dcmMr JaO ^mgVo.4) Xoem§VJ©V ~MVrcm àoaUm :

{dH$mgmÀ`m n«mW{_H$ AdñWoV {dH$gZerc XoemVrc ̂ m§S>dc ~mOma _wimVM AàJV AgVmo.VmËnwaVm Cnm` åhUyZ {dXoer ̂ m§S>dc ̀ m H$mimV ̂ m§S>dc ~mOmamÀ`m {dH$mgmÀ`m à{H«$ ògmR>r Amdí`H$AgVo. {dXoer ̂ m§S>dcmÀ`m Jw§VdUwH$sZo Xoem§VJ©V ~MVrcm àmoËgmhZ {_iVo. XoemVrc ̂ m§S>dc {Z{_©VrMmdoJ dmT>Vmo. Am{U Am{W©H$ {dH$mgmcm Amdí`H$ Agcoco ̂ m§S>dc VX²Z§Va ghOnUo XoemVM CncãYhmoVo.5) Vm§{ÌH$ kmZmMr Am`mV :

A{dH$grV XoemV gm_mÝ`V: Vm§{ÌH$ _mJmgconUm AgVmo. Á`m_wio H$m_mJmamMr H$m ©̀j_VmAën AgVo, CËnmXZ IM© A{YH$ AgVmo d CËnmXH$ nmVir Aën AgVmo. Aem doir {dXoer ̂ m§S>dcho Vm§{ÌH$ _mJmgconUm Xwa H$ê$ eH$Vo. Vkm§Mr godm nwa{dUo, n«{ejU XoUo d XoemV e¡j{UH$, g§emoYZd à{ejU g§ñWm ñWmnZ H$ê$Z Vm§{ÌH$ H$_VaVm {dXoer ^m§S>dcmÀ`m _XVrZo Xwa H$aVm òVo. {dXoer

^m§S>dcmZo Vm§{ÌH$ kmZmMr Am`mV eŠ` hmoVo. {dH$gZerc Xoem§Zm AÚ`mdV V§Ìo, AmYw{ZH$ V§Ì{dÚm,ZdrZ CËnmXZo, à`ËZ CËnmXZ ì`dñWmnH$s` j_Vm B. àmá hmoVmV.6) nm`m ŷV gw{dYm§Mm {dH$mg :

Anwè`m Xoem§VJ©V ^m§S>dcmÀ`m A^mdmZo {dH$gZerc Xoem§Zm Am{W©H$ nm`m ŷV gw{dYm§Mm{dH$mgmgmR>r {dXoer ̂ m§S>dcmMr _moR>çm à_mUmV _XV ¿`mdr cmJVo. {deofV: dmhVyH$ d XidiUmÀ`mnÜXVrMm {dH$mg, {dOoMr {Z{_©Vr d {dVaU, qgMZ, gw{dYm§Mm {dH$mg B. gmR>r _moR>çm à_mUmV^m§S>dc cmJVo. AàJV Xoem§Zm {dXoer ̂ m§S>dc d _XV ̀ m§À`m{dZm nm`m ŷV gw{dYm {Z_m©U H$aUo eŠ`Pmco Amho. AZoH$ Xoem§Zr ̂ m§S>dcm_wio añVo, aoëdo {dÚwV {Z{_©V B. {dH$mgmcm ̂ y{_H$m ~Omdcr Amho.7) _wc ŷV d AdOS> CÚmoJ :

cmoI§S> d nmocmX, B§{O{ZA[a¨J, amgm`{ZH$, {d_mZ, aoëdo, IVo, OhmO~m§YUr B. _wc ŷV dAdOS> CÚmoJ C ô H$aUo, Ë`m§Mm {dH$mg H$aUo d Ë`m_Ü ò àM§S> Jw§VdUyH$ H$aUo {dH$gZerc Xoem§ZmeŠ` ZgVo. XoemÀ`m OcX Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r Ago CÚmoJ JaOoMo AgVmV.8) amoOJmamV dmT> H$aUo :

{dH$gZerc XoemV cmoH$g§»`m doJmZo dmT>Vo. Am¡Úmo{JH$aUmMm {dH$mg Pmcocm ZgVmo. eoVrjoÌ _mJmgcoco AgVo. Aem XoemV {dXoer ^m§S>dcmÀ`m _XVrZo nm`m ŷV d _wc ŷV CÚmooJ C^maë`mgAW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌmV {dXoer ̂ m§S>dc Jw§Vdë`mg _moR>çm à_mUmV amoOJmamV dmT> hmoVo. AZoH${dH$gZerc XoemV eoVr joÌmda cmoH$g§»`m§Mm A{V[aº$ X~md AgVmo. na§Vw Am¡Úmo{JH$ {dH$mg KS>dyZhm X~md AgVmo. na§Vw Am¡Úmo{JH$ {dH$mg KS>dyZ hm X~md H$_r hmoD$Z eoVrMo AmYw{ZH$aU H$aUo eŠ`Pmco Amho. gmam§e {dXoer ̂ m§S>dcmZo XoemMm {dH$mg hmoVmo. amoOJmamÀ`m g§Yr {Z_m©U hmoVmV. gm_m{OH$H$ë`mU gmYUo eŠ` hmoVo.9) ì`dhmaeofmMr g_ñ`m gmoS>{dUo :

{dH$gZerc Xoem§Zm Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m àma§̂ rH$ AdñWoV {dH$mgmgmR>r, Amdí`H$ §̀Ìo,^m§S>dcr dñVy, Am¡ÚmoJrH$ H$ƒm _mc §̀ÌmMo gwQ>o ^mJ B. _moR>çm à_mUmV Am`mV H$amdr cmJVmV.Ë`m_mZmZo Ë`m§Mr {Z`m©V AË §̀V H$_r d àmW{_H$ dñVwMr AgVo. n[aUm_r ì`dhma eof d à{VHw$c ~ZVmo`m g_ñ`mMo {ZamH$aU H$aUo {dXoer ^m§S>dcmZo eŠ` hmoVo.10) ^mddmT>rda {Z §̀ÌU :

{dH$gZerc Xoemcm Zoh_r ^mddmT>rÀ`m g_ñ òcm Vm|S> Úmdo cmJVo. AW©ì`dñWoMm {dH$mghmoVmZm A{YH$-A{YH$ Jw§VdUyH$ Ho$cr OmVo. àg§Jr VwQ>rMm AW©̂ aUm Ho$cm OmVmo. Ë`m_wio CËnÞmMrnmVir dmT>dyZ _mJUr dmT>Vo. Aem dñVwMr {deofV: AÞYmÝ`mMr _mJUr AcdMrH$ AgVo. Ë`mMmVm~S>Vmo~ nwadR>m dmT>{dUo eŠ` ZgVo. n[aUm_r ̂ mddmT> hmoVo. Aemdoir {dXoer ̂ m§S>dcmÀ`m ghmæ`mZo^maVmZo _moR>çm à_mUmV AÞYmÝ`mMr Am`mV H$ê$Z ^mddmT>rda {Z §̀ÌU R>odco Amho.11) Z¡g{J©H$ gm_J«rMm {dH$mg H$aUo :

~hþg§»` {dH$gZerc XoemV, {dnyc à_mUmV I{ZO g§nÎmrMo gmR>o AgVmV. na§Vy Ë`m§Mm^m§S>dcmÀ`m H$_VaVo_wio nyU© Cn`moJ {dH$mg H$aVm ̀ oV Zmhr. H$maU Ë`mgmR>r Amdí`H$ V§ÌmmZmMm dì`dñWmnH$s` H$m¡eë` kmZ `mgmR>r {dXoer ^m§S>dcmda Adc§~yZ ahmdo cmJVo.12) BVa H$maUo :

ŵH§$n, XwîH$mi B. Z¡g{J©H$ AmnÎmrÀ`m H$mimV Xoemcm {dXoer ^m§S>dcmÀ`m _XVrZo {ZdmaUH$aVm òUo eŠ` hmoVo. {dXoer ^m§S>dcmÀ`m _hÎm_ Cn`moJmZo XoemÀ`m amï´>r` CËnÞmV dmT> H$aVm òVo.Ë`m_wio ZmJ[aH$m§À`m XaS>moB© CËnÞmV dmT> H$aVm òVo. Aën ^m§S>dc {Z{_©VrÀ`m H$maUmZo A{dH$grV

Xoem§Zm Am{W©H$ {Z`moOZmV AS>Wio {Z_m©U hmoVmV. na§Vy {dXoer ^m§S>dcmÀ`m dmnamZo {Z`moOZmMrA§_c~OmdUr `eñdrnUo H$aVm òVo. {dXoer Jw§VdUwH$s_wio {d{dY XoemV ghH$m ©̀ d _¡Ìr dmT>Vo,em§VVm àñVm{nV hmoVo, ~MV d Jww§VdUwH$sVrc V\$mdV H$_r H$aVm ̀ oVo, ZdrZ CËnmXZo, ZdrZ ~mOmanoR>m,gm_m{OH$ H$ë`mU dmT>Vo.

7.1.6 ^m§S>dc ~mOmamMr aMZm -- :ñWwc_mZmZo ^maVr` ^m§S>dc ~mOmamMo XmoZ à_wI KQ>H$ {XgVmV.1) {dÎmr` g§ñWm, 2) amoIo ~mOma.

{dÎmr` g§ñWm_Ü ò IFCI, ICICI, IDBI, SFC, LIC, UTI, `m g§ñWm AgyZ `m{XK©H$mcrZ d _Ü`_ H$mcrZ H$Om©À`m gdcVr nwadVmV. amoIo ~mOmamMohr à_wI XmoZ ̂ mJ AmhoV.A) gaH$mar amo»`m§Mm ~mOma.~) {ZJ_ amoIo ~mOma.

^maVr` AW©ì`dñWoV ImOJr VgoM gmd©O{ZH$ joÌmV ̂ m§S>dc CnH«$_ Am{U ì`dñWmnZmÀ`mgodm nwadyZ Jw§VdUwH$scm CÎmoOZ XoÊ`mMo _hËdmMo H$m ©̀ ̀ m {dÎmr` g§ñWm H$aVmV. ̀ m {edm` ̀ m {dÎmr`~±H$m ̂ m§S>dcr ~mOmamMm {dH$mg, Am{W©H$ Am{U Vm§{ÌH$ g§emoYZ, nmhUr d gwgmøVm (Feacsibility)

Aä`mg, _mJmg ^mJmV àH$ën C^maUo, CnH«$r`m§gmR>r à{ejU H$m ©̀H«$_ AmIUo d Vm§{ÌH$ g„mXoUmè`m g§ñWm§Mr ñWmnZm H$aÊ`mcm CÎmoOZ XoUo Aer {dÎmoVa H$m_ohr H$aVmV.

^maVmVrc {dÎmr` g§ñWmMo {d{dY àH$ma AgyZ ñWyc_ZmZo, A{Ic ̂ maVr`, amÁ` nmVirÀ`mAm{U BVa {dÎmr` g§ñWm Ago dJuH$aU H$aÊ`mV ̀ oVo.

{dÎmr` g§ñWmA{Ic ^maVr`, amÁ` nmVirdarc, BVa g§ñWm,{dÎmr` g§ñWm g§ñWm{dH$mg ~±H$m, Jw§VdUyH$ g§ñWm, nwZ{d©V g§ñWmNABARD, NHB SFES (18) SIDLS (280 ECGE DICGE

IFCI, ICICI, IDBI, SFC, LIC, UTI,

darc {dÎmr` g§ñWmà_mUo ì`mnmar ~±H$m, ~MV ~±H$m, {d_m H§$nÝ`m, Jw§VdUyH$ {dídñV, ̂ mS>oIaoXr g§ñWm {MÇ>r {ZYr H§$nÝ`m, nañna \$m`ÚmÀ`m {dÎm H$§nÝ`m (Mutual Benefit Finance

companis) Am{U J¥h{Z_m©U g§ñWm `m g§ñWm ^m§S>dc ~mOmamV XoÊ`m-KoÊ`mMo ì`dhma H$arVAgVmV.

gaH$ma d ì`dgm` g§ñWm ^m§S>dcmcm _mJUr H$arV AgVm§Zm ~mOmamV ^m§S>dcmMm qH$dmH$Om©D$ {ZYrMm nwadR>m H$aUmè`m g§ñWm nwT>rc à_mUo AmhoV.1) ì`mnmar ~±H$m :

{dH$grV Xoem_Ü ò {deofV: A_o[aH$m d npíM_ O_©Zr Aem Xoem_Ü ò ì`mnmar ~±H$m, ñdV:MdoJdoJù`m H§$nÝ`m§Mm eoAg©_Ü ò Jw§VdUyH$ H$aVmV. ̂ maVr` ~±H$m ̀ m~m~V A{YH$ gmdYJrarMo YmoaUAZwgaVmV d àË`jmV _moR>çm à_mUmV eoAg© IaoXr Z H$aVm eoAg©À`m VmaUmda H$O} XodyZ AàË`j{dÎm nwadR>m H$aVmV.2) ~MV ~±H$m :

{dH${gV XoemV ì`mnmar ~±H$m§Zm n`m©̀ åhUyZ ~MV g§KQ>Zm qH$dm nañna ghmæ` g§ñWm _moR>çmà_mUmV R>odr ñdrH$maVmV, Aem g§ñWm Amncm n¡gm \$m`XoeranUo ̂ m§S>dc ~mOmamV Jw§VdVmV.

3) {d_m H§$nÝ`m :{d_m H§$nÝ`m§Zm Omo n¡gm {_iVmo Vmo {XK©H$mcrZ ñdê$nmMm AgVmo. åhUyZ {d_m H§$nÝ`m ZmUo

~mOmamnojm ̂ m§S>dc ~mOmamV {dÎmr` Jw§VdUyH$ H$aUo ng§V H$aVmV.4) Jw§VdUyH$ {ZYr g§ñWm :

Aën ~MV H$aUmè`m cmoH$m§H$Sy>Z ~MV H$Om©D$ KodyZ Vr _moR>çm à_mUmV ̂ mJ ̂ m§S>dc d H$Oo©`mgmR>r dmnaÊ`mMo H$m ©̀ `m g§ñWm_m\©$V hmoVo. `m g§ñWm§Mm n¡gm ñdV:Mm Zgë`mZo {dídñV åhUyZ,ŷ{_H$m ~OmdyZ Amnë`m Jw§VdUwH$rVyZ {_imcoë`m Z\$m A§{V_ H$O©XmË`m_Ü ò dmQ>Ê`mMo YmoaU pñdH$mê$Z

`m g§ñWm {dÎmr` _Ü`ñWmMo H$m ©̀ H$aVmV.5) {dH$mg ~±H$ :

^maVmgma»`m {dH$gZerc Xoem_Ü ò ̂ m§S>dc ~mOma Aën{dH$grV, Ag§KQ>rV d {dñH$irVñdê$nmMm AgVmo. ~MV H$_r d OmoIr_ KoÊ`mMr àd¥Îmr Zmhr. Ë`m_wio d¡̀ {º$H$ ~MVrMm Aëngm ̂ mJ^m§S>dc ~mOmamV CncãY hmoVmo. Vr AS>MU Xya H$aÊ`mgmR>r gaH$ma gmd©O{ZH$ joÌm_Ü ò {dH$mg ~±H$ñWmnZ H$aVo. ̀ m {dH$mg ~±H$m gaH$ma d _Ü`dVu ~±Ho$À`m _XVrZo CÚmoJY§ÚmZm cmJUmao {XY©_wXVrMm^m§S>dc nwadR>m H$aVmV. ZdrZ g§̀ moOH$m§Zm _mJ©Xe©Z H$aUo, Ë`m§À`m Am¡Úmo{JH$ n«H$ënmMo _wë`_mnZH$aUo, ̀ mo½` àH$ënm§Zm {dÎmr` d Vm§{ÌH$ _XV H$aUo ho ø ~±Ho$Mo H$m ©̀ Amho. åhUOoM ̀ m ~±H$m Ho$di H$O}Z XoVm Am¡ÚmoJrH$ {dH$mgm_Ü ò àË`jV: gh^mJr hmoVmV.

7.1.7 {dÎmr` gmYZo (Financial Instymant) :Ooìhm ̂ m§S>dc ~mOmam_Ü ò ZdrZ amoIo qH$dm eoAg© {dHy$Z ̂ m§S>dc C^maUr H$amd`mMr AgVo

Voìhm nwT>rc doJdoJù`m nÕVrMm dmna Ho$cm OmVmo.1) amo»`m§Mr gmd©OZrH$ {dH«$s :

gaH$maÀ`m g§_VrZo H§$nZr Amnco eoAg© qH$dm amoIo R>am{dH$ qH$_Vrcm EoHy$Z R>am{dH$ a¸$_oÀ`m^m§S>dc {Z{_©VrgmR>r cmoH$m§Zm {dH«$sgmR>r CncãY H$aVo. åhUOoM Aem {dH«$sÛmao AZoH$ cmoH$m§H$Sy>Z{dH|$ÐrV ñdénm_Ü`o n¡gm C^m H$aVm ̀ oVmo. d H§$nZrcm Amnë`m {dñVmamMm ̀ moOZm am~{dVm ̀ oVmV.2) {dH«$s AZwJ«h nÜXV :

`m nÜXVr_Ü ò B§½cS>gma»`m Xoem_Ü ò Am¡ÚmoJrH$ H§$nÝ`m Amnco eoAg© {dH«$s H$aUmè`m{d{eï> g§ñWmZm ~±H$m§Zm d Xcmcm§Zm _wÔm_ CncãY H$aVmV. R>am{dH$ gwÌmZwgma eoAg©Mo dmQ>n H$ê$Z,Ë`m§Zm eoAg©Mr nwZ©{dH«$s H$aÊ`mMr _ŵ m {Xcocr AgVo.3) gÜ`mÀ`m ^mJYmaH$m§Zm AJ«h¸$mZo hmoUmar {dH«$s : (Rights Issue)

`m nÜXVrV H§$nZrcm ZdrZ ̂ mJYmaH$ dmT>{dÊ`mEodOr gÜ`mÀ`mM ̂ mJYmaH$m§Zm A{YH$ eoAg©{dH$V KoÊ`mMo ñdmV§V XoVm òVo. ~mOmanoR>oVrc eoAg©À`m gÜ`mÀ`m qH$_Vrnojm H$_r qH$_Vrcm hoeoAg© CncãY Pmë`mg ^mJYmaH$m§Mm AàË`jnUo \$m`Xm hmoVmo. AWm©V AJ«h¸$mZo {_imcoooco eoAg©nwÝhm {dHy$Z Ë`m§Zm ̂ m§S>dcr Z\$m {_idVm ̀ oVo.4) ~moZg eoAg© :

`m nÜXVr_Ü ò H§$nZrÀ`m J§JmOirMo d BVa {ZYrMo ^mJ ^m§S>dcm_Ü ò ê$nm§Va Ho$co OmVo.åhUOoM ~moZg eoAg© EH$ àH$mao ^mJ YmaH$m§Zm {_iUmam cm^m§e R>aVmo. AWm©V ho ~moZg eoAg©~mOmamV {dHy$Z H§$nÝ`m§Mo eoAg© hñVm§V[aV H$aVm òVmV. Ë`m_wio Ë`m§Zm {_iUmam n¡gm, nwÝhm BVa{dÎmr` gmYZm_wio Jw§VdUwH$sgmR>r CncãY hmoVmo.5) n[adV©Zr` H$O© amo»`mMr {dH«$s :

`m nÜXVr_Ü ò H§$nZr, {d{eï>, _wXVrMo {d{eð> ì`mOXamMo H$O© amoIo {dH«o$Vo, na§Vw Ë`mH$O©amo»`mMr _wXV nwU© Pmë`mZ§Va H§$nZr H$Om©Mr naV\o$S> H$aÊ`mEodOr Ë`m H$O©amo»`mMo gd©gmYmaUeoAg©_Ü ò ê$nm§Va H$aUo, Ë`m_wio Oo A{YM H§$nÝ`mMo H$O©XmVo AgVmV. Vo Z§Va ^mJYmaH$ hmoVmV.

^m§S>dc ~mOmamV gwairVnUo ì`dhma ìhmdoV d A{V[aº$ gÅ>o~mOr hmody Z ò, VgoM chmZJw§VdUyH$mamMo {hVg§~§Y gwajrV ahmdoV ̀ mgmR>r ̂ m§S>dc ~mOmamda gaH$maMo àemgH$s` {Z §̀ÌU AgVo.~è`mMdoim gaH$mar H$m`ÚmZwgma ñWmnZ Pmcocm ñQ>m°H$ EŠgM|O _m\©$V ̂ m§S>dc ~mOmamVrc ì`dhma{Z`§ÌrV Ho$co OmVmV. H$moUË`m H§$nZrcm H$moUË`m n«H$ënmgmR>r {H$Vr ̂ m§S>dc C^o H$ê$ Úmdo ho gaH$maAmnë`m amï´>r` AmJ«H«$_mZwgma R>a{dVo.

7.1.8 ̂ m§S>dc ~mOmamMm {dH$mg d gwYmaUm : Growth & Performanee of capital

Market

H$moUË`mhr XoemMm Am¡Úmo{JH$ {dH$mg hm Ë`m XoemÀ`m ̂ m§S>dc ~mOmamÀ`m {dH$mgmÀ`m ~amo~arZod ghmæ`mZo hmoV AgVmo. gaH$maZo AW©g§H$ënZmVyZ gmd©O{ZH$ CÚmoJY§Úm§Zm {dÎmr` ghmæ` H$ê Z ò dAem CÚmoJY§Úm§Zm cmJUmao ̂ m§S>dc ̀ mnwT>o Ë`m§Zr ̂ m§S>dc ~mOmamVyZ ñnYm©Ë_H$ [aË`m C ô H$amdo AgoZdrZ Am{W©H$ YmoaU Agë`m_wio ̀ mnwT>o ̂ m§S>dc ~mOmamcm A{YH$M _hËd àmá Pmco.

Joë`m H$mhr dfm©_Ü ò ^maVr` ^m§S>dc ~mOmamV {dH$mg d gwYmaUm hmoÊ`mg nwT>rc Jmoï>rMr_XV Pmcr.1) eoAg© ~mOmamVrc g§» òV dmT> Pmcr :

^maVmV 1998 _Ü ò \$º$ 8 _moR>çm eham_Ü ò eoAg© ~mOma hmoVo 1987 _Ü ò hr g§»`m 15Pmcr. 1975 _Ü ò Á`m H§$nÝ`mMo eoAg© ̀ m ~mOmamV {dH$md`mg CncãY hmoVo Aem H§$nÝ`m§Mr g§»`m1852 hmoVr Vr AmVm gw_mao 6000 À`m CcmT>mcrMo à_mUhr àM§S> à_mUmV dmT>co Amho. eoAa~mOmamVrc X¡Z§{XZ IaoXr-{dH«$s À`m CcmT>mcrMo à_mUhr àM§S> à_mUmV dmT>co Amho. eoAa ~mOmamVrchr dmT> hr Jw§VdUwH$Xmam§À`m dmT>Ë`m AmemdmXmMo YmoVH$ Amho. d Oar `m {ZX}emH$m§À`m dmT>rcm~è`mM A§er gÅ>o~mOr Agcr Var A{^ §̀Vm H§$nÝ`m§À`m ̂ {dî`H$mcrZ cm^àXVog§~§Yr dmT>Umar dmT>VrImÌr hrM ~mOmamVrc VoOrMo _wi H$maU Amho.2) Jw§VdUwH$Xmam§Mr dmT>Vr g§ñWm d Ë`m§Mo {dH|$ÐrV ñdê$n :

^maVmV nydu \$º$ Cƒ CËnÞ JQ>mVrc ì`º$s d gÅ>o~mO hmoV H§$nÝ`m§À`m eoAg©_Ü ò Jw§VdUyH$H$arV hmoVo. na§Vw Joë`m H$mhr dfm©_Ü ò _Ü`_ dJu` d H$m_Jma dJm©Vrc H$_r CËnÞ JQ>mVrc cmoH$m§À`mÛmaohreoAa ~mOmamV dmT>Vr Jw§VdUyH$ hmoD$ cmJcr Amho. H$_r ì`mOXamnojm WmoS>rer OmoIr_ nËH$mê$Z^mJ^m§S>dcm_Ü ò Jw§VdUyH$ H$ê$Z dmT>Vm _mo~Xcm {_idÊ`mgmR>r Jw§VdUyH$ Xmam§Mm à`ËZ Amhoo.^maVmVrcH§$nÝ`mÀ`m ^mJYmaH$m§Mr g§»`m AmVm 3 H$moQ>rÀ`m da Jocr Amho. `mMm AW© AmVm H§$nÝ`m§Mo _mcH$åhUOo ^mJYmaH$ ho Am{W©H$ d gm_m{OH$ ÑîQ>çm {dH|$ÐrV Pmco Amho. AZoH$ àH$mao ho gm_m{OH$_mcH$sMo ho ZdrZ ñdê$n àJQ> Pmco Amho. eoAa ~mOmamV Jw§VdUwH$sgmR>r CËgwH$ Agcoë`m ̀ m ZdrZJww§VdUwH$Xmam§À`m Ñï>rZo doJdoJù`m H§$nÝ`m§À`m Vmio~§X Ë`m§Mo Z\$mVmoQ>m nÌH$, Ë`m§À`m àH$ënmg§~§YrMr{dÎmr` _m{hVr d Jw§VdUwH$sVrc OmoIr_ `mg~§Yr g{dñVa _m{hVr {_imdr. `mgmR>r gaH$maZo H$mhr{Z`_ d H$m`Xo Ho$co AmhoV. ̀ m H$m`ÚmÀ`m CÔoe chmZ Jw§VdUyH$Xmam§Zm g§ajU {_imdo d Ë`m§Mm n¡gmdm`m Omdy Z ò hmM Amho.3) å ẁÀ ẁAc \§$S>mMm {dñVma :

Aën~MV H$aUmè`m cmoH$m§H$Sy>Z WmoS>çm a¸$_oMr ~MV Jmoim H$ê$Z ho n¡gm ̂ m§S>dc ~mOmamV

Jw§Vdm`Mo d `m Jw§VdUwH$sda {_iUmam Z\$m Aem Aën Jw§VdUwH$Xmam_Ü ò dmQ>m`Mm. n«márH$a dg§nÎmrH$a ̀ m_Ü ò {Xcoë`m gdcVr_wio AZoH$ cmoH$m§Zr Amncr d¡̀ {º$H$ ~MV ̀ w{ZQ>g² _Ü ò Jw§Vdm`cmàma§̂ Ho$cm. Ë`m_wio ImOJr joÌmVrc H§$nÝ`m Amnë`m eoAg©gmR>r EH$ _moBm hþH$_r J«mhH$ cm^cm.ẁ{ZQ> Q´>ñQ> à_mUo ñQ>oQ> ~±H$ d BVa amï´>r`H¥$V ~±H$ `m§Zrhr Amnë`m Jw§VdUyH$ `moOZm gwé Ho$ë`m. `m

å ẁÀ ẁAc \§$S>mH$S>o H$moQ>çmdYr én`mMm n¡gm O_m hmoV Agë`m_wio d hm n¡gm H$mhr R>am{dH$H§$nÝ`m§À`m eoAg©_Ü ò OmñV à_mUmV Jw§Vdcm OmV Agë`m_wio Aem eoAg©À`m nwadR>çmÀ`m _mZmZo_mJUr IynM OmñV Amho. Ë`m_wioM eoAg©À`m qH$_Vr gmVË`mZo dmT>V Amho. AW©Vm å ẁÀ ẁAc\§$S>m_wio AàË`jnUo ì`mnmar ~±H$m `m ZmUo~mOma d XrK©_wXVr ^m§S>dc ~mOmamH$S>o cj Xody cmJë`mAmhoV.4) Am¡Úmo{JH$ YmoaUmV ~Xc :

gaH$maZo ImOJr joÌmVrc Am¡Úmo{JH$ H§$nÝ`mdarc AZoH$ {Z §̀ÌUo {e{Wc Ho$ë`m_wio AmVm~mOma §̀ÌUoZwgma Zâ`mÀ`m àoaUoZo Jw§VdUyH$ H$ê$Z ^mJYmaH$m§Zm OmñVrV OmñV _mo~Xcm XoUo eŠ`hmoUma Amho. _ºo$Xmar {damoYr H$m`ÚmVrc ~Xc d Am¡Úmo{JH$ nadmZm nÜXV OdiOdi aÔ `m_wioZdrZ àH$ënmMr gwê$dmV H$aÊ`mgmR>r cmJUmam H$mcmdYr H$_r hmoUma Amho. {dXoer H§$nÝ`m§gmR>r"\o$Q>m'_Ü ò H$aÊ`mV Amcoë`m Xwê$ñË`m ^maVr` H§$nÝ`m_Ü ò {dXoer H§$nÝ`m§Mo ^mJ ^m§S>dc 51% dH$mhr _hËdmÀ`m joÌmV 100% BVHo$ Agë`mg haH$V Zmhr Ago gaH$maZo Omhra Ho$co Amho. Ë`m_wio{dXoer H§$nÝ`m§Mr ^maVmV _moR>çmà_mUmV Jw§VdUwH$sMr Amem dmT>cr, AWm©V Aem {dXoer H§$nÝ`mAmnco gd© ̂ m§S>dc naXoemVyZ AmUZma ZmhrV. d Ë`m_wio ̂ maVmVrc ̂ m§S>dcc ~mOmam_Ü ò {ZYr C^mH$amdm cmJocM. Ë`m_wio ̂ m§S>dc ~mOmamcm CÁdc ̂ {dî` Amho. gaH$maZo Am`mVrdarc OH$mVr H$_rH$aÊ`mMm {dMma ì`º$ Ho$cm Amho. `m gd© YmoaUmË_H$ {ZU©̀ mMm ^m§S>dc ~mOmamda AZwHy$c n[aUm_Pmcm AgyZ, Jw§VdUwH$sMo à_mU dmT>V Amho.5) "go~r' (SEBI) `m _§S>imMr ñWmnZm :

^maVmVrc eoAg© ~mOmamMo {Z`_Z H$aÊ`mgmR>r d eoAa ~mOmamVyZ ̂ m§S>dc C ô H$ê$ BpÀN>Umè`mH§$nÝ`m§Zm `mo½` Vo _mJ©Xe©Z H$aÊ`mgmR>r øm _§hm_§S>imMr ñWmnZm Pmcr. gwê$dmVrcm `m _§S>imMoñdê$n Ho$di g„mJma, _§S>i gmaIo hmoVo. na§Vw 1992 _Ü ò `m _§S>imcm d¡Ym{ZH$ A{YH$ma XoÊ`mVAmcm. eoAa ~mOmamVrc ì`dhmamMo {Z §̀ÌU d {Z`_Z H$aÊ`mMo ho A{YH$ma chmZ Jw§VdUyH$Xmam§Zmg§ajU XoVrc Aer Anojm Amho. ImOJr joVmcm dmT>Vo ñdmV§Í` {Xë`mZ§Va ImOJr joÌmVrc _Vc~rH§$nÝ`mH$Sy>Z `m ñdmV§Í`mMm Xwê$n`moJ hmoD$ Z ò d Jw§VdUwH$Xmam§Mr {Xem ŷc H$ê$Z O_m Ho$cocm n¡gmdm`m Omdy Z`o. `mgmR>r ^m§S>dc ~mOmamMo H$S>H$ {Z`§ÌU Amdí`H$ R>aVo. ^maVmV "go~r' Ûmao eoAa~mOmamV eoAg©À`m qH$_Vr_Ü ò H¥${Ì_[aË`m ~Xc KS>{dUo H$§nÝ`m§À`m A§VñW: _m{hVrMm dmna H$ê$Zd¡̀ {º$H$ Z\$m {_idUo, ̂ mJYmaH$m§Zr O_m Ho$cocm n¡gm Amnë`mH$S>o OmñV H$mi R>odyZ KoUo d Ë`mdarcì`mO Z XoUo, VgoM eoAg©À`m IaoXrMo n¡go doioÀ`m doir Z ^aUo Aem AZoH$ J¡a àH$mamda {Z §̀ÌUoAmUÊ`mgmR>r ̀ m _§S>imMm Cn`moJ hmoB©c. Aer Anojm Amho. ̀ m _§S>imÛmao eoAa ~mOmamVrc AË §̀VrH$gÅ>o~mOrhr H$_r hmoB©c. d Á`m§Zm IamoIaM XrK©_wXV Jw§VdUyH$ H$amd`mMr Amho. Aem§Zm _mÌ, H$m`Xoerag§ajU cm ôc. go~rÀ`m AmXoemZwgma ^mJ ^m§S>dc C ô H$ê$ BpÀN>Umè`m H§$nÝ`m§Zr Jw§VdUyH$Xmam§ZmAmncr gÚ:pñWVr d ^{dVì` `mg§~§Yr gd© Iar _m{hVr Úmdr d Jw§VdUwH$sVrc g§̂ mì` OmoIr_Jw§VdUyH$Xmam§Zm ñnï> H$amdr Ago AmXoe AmhoV.6) {d{eï> H$m ©̀ H$aUmè`m {deof g§ñWm§Mr {Z{_©Vr :

^m§S>dc ~mOma hm A{Ve` J{V_mZ ñdê$nmMm d dma§dma MT>CVma hmoUmam ~mOma Amho. Aem

~mOmam_Ü ò gd© ì`dhma doJmZo d nÕVeranUo ìhmdoV `mgmR>r AmYw{ZH$ V§ÌmMmdmna H$amdm cmJVmo.`m hoVwZo H§$nÝ`m§Zm ^mJ ^m§S>dc C ô H$am`cm _XV H$aUmè`m _MªÝQ> ~±H$s¨J g§ñWm H§$nÝ`m§Mo eoAg© dH$O© amo»`mMr IaoXrMrh_r XoUmè`m A§S>a am`Q>tJ g§ñWm, H§$nÝ`m§À`m {dÎmr` pñWVrVMr g_rjm H$ê$ZH§$nÝ`m§Mr ~mOmamVrc nV H$er Amho `m g§~§Yr dJ©dmar H$aUmè`m H«o$S>rQ> aoQ>tJ g§ñWm d H§$nÝ`m§À`m^m§S>dc ~mOmamVrc eoAg© d H$O©amoIo ̀ m§À`m {dH«$sMo ì`dñWmnZ H$aUmè`m g§ñWm ̀ m gdmªMm ̂ m§S>dc~mOmamV gh^mJ AgVmo. `m g§ñWmÀ`m àgmam_wio H§$nÝ`m d Jw§VdUyH$ Xma `m XmoKm§Zmhr Jw§VdUyH${df`H$ _mJ©Xe©Z {_iVo. ì`º$s gmd©O{ZH$ {dídñV g§ñWm d ImOJr {ZYr `m§À`mH$S>o Agcoë`mn¡emMo ̂ m§S>dc ~mOmamV n`m©á [aË`m Jw§Vdcm Omdm d Jw§VdUwH$Xmam§À`m EHy$U {dÎmr` OrdZmMo g_Vmocì`dñWmnZ ìhmdo ̀ mgmR>r Jw§VdUyH$ {df`H$ _mJ©Xe©Z H$aUmè`m Img g§ñWm d Ë`mdarc {Z`VH$mcrHo$`m_wio AmVm ^m§S>dc ~mOmamVrc _m{hVrMo ñdê$n d ì`már àJV Pmcr Amho. AWm©V ` g§ñWmÛmaoAOyZhr J«m_rU ̂ mJmVrc cmoH$m§H$Sy>Z Ë`m§Mr ~MV ̂ m§S>dc ~mOmamV AmUÊ`mMm nÜXVera à`ËZ hmoVZmhr. J«m_rU ^mJm_Ü ò OoWo nÜXVera à`ËZ hmoV Zmhr. J«m_rU ^mJm_Ü ò OoWo h[aVH«$m§Vr_wio CËnÞdmT>oc Amho. VoWo Jw§VdUwH$sgmR>r dmT>mdm CncãY Amho. hm dmT>mdm ^m§S>dc ~mOmamV H$gm òB©c`mgmR>r A{YH$ à`ËZ Amdí`H$ Amho.

7.1.9 gmam§e :Aem [aVrZo Joë`m H$mhr df©̂ am_Ü ò ^maVmMm ^m§S>dc ~mOmamV g§ñWmË_H$ d JwUmË_H$

n[adV©Z Pmco Amho. `m n[adV©Zm_wio gmd©O{ZH$ {dÎmr` g§ñWmH$Sy>Z Aën ì`mOmZo {XK©_wXVr H$O©{_idm`Mo d Ë`mÛmao Amncr Jw§VdUyH$ H$m ©̀j_nUo am~d`mMr `m EodOr ~mOma §̀ÌUoÛmao cmoH$m§ZmJw§VdUwH$scm AmìhmZ H$ê$Z Amnë`m Zâ`mÀ`m à_mUmÀ`m {ZH$fmcm ̂ m§S>dc {_idm`Mo ̀ mcm àmYmÝ`Amco Amho. VgoM `m ~Xcm_wio gmd©O{ZH$ {dÎmr` g§ñWm `m ImOJr joÌmVrc H§$nÝ`mda A{V[aº${Z §̀ÌU R>ody eH$Uma ZmhrV. d H§$nÝ`m§À` ì`dñWmnZmcm _hËdmÀ`m {ZU©̀ m~Ôc ~arMer _moH$irH$amhrc. AWm©V ^m§S>dc ~mOmamVrc `m ~Xcm_wio AZoH$ H§$nÝ`m Xwgè`m H§$nZrZo ~iH$mdUo d AZoH$H$§nÝ`mMo {dcZrH$aU hmodyZ ñnYm© Q>mHy$Z _ºo$Xmar dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$aU. VgoM H§$nÝ`m§ZrAmnë`mnyduÀ`m H$m_JrarÀ`m AmYmao A{V _hËdH$m§jr àH$ën hmVr KoUo Ago H$mhr àíZ {Z_m©UhmoÊ`mMr eŠ`Vm Amho. åhUyZM H§$nÝ`m§Mr {dÎmr` _m{hVr A{YH$ nÜXVeranUo d nmaXe©H$ nÜXVrZoJw§VdUwH$Xmam§g_moa gmXa H$aUo ̀ m Jmoï>rcm AgmYmaU _hËd àmá Pmco Amho.

7.2 ẁamo McZ ~mOma : (Euro Currency Market)

7.2.1 nñVmdZm :ẁamo S>m°ca/ McZ ~mOmanoR> åhUOo A_o[aH$Z S>m°ca_Ü ò {ZYm©[aV Ho$coë`m R>odr ẁamon_Yrc

ì`mnmar ~±H$m§Zr d Ë`m R>odVryZ H$Om©Mo XoÊ`m-KoÊ`mMo ì`dhma H$aUo hmò . ì`mnH$ AWm©Zo Á`m Xoem§MoMcZ Amho. Ë`m McZmVrc R>odr Ë`m Xoem~mhoaÀ`m ì`mnmar ~±H$m§Zr ñdrH$maë`mg Ë`mcm ẁamo{n`ZMcZ ~mOmanoR> Ago åhUVmV.

Á`m Xoem_Ü ò McZ{Z{_©Vr hmoVo Ë`m Xoem~mhoa Ë`m McZmVrc R>odr d H$Om©Mo ì`dhma hmoUo hoẁamonr`Z McZ ~mOmanoR>oMo d¡{eï> gm§JVm òB©c. `m ~mOmanoR>oV OmJ{VH$ _moR>çm Am§Vaamï´>r` ~±H$m d

~hþamï´>r` _hm_§S>io g^mJr hmoVmVm. Á`m ~±H$mH$S>o {ecH$s ̀ wamo S>m°ca R>odr CncãY AgVmV. Ë`m ~±H$mVo n¡go H$O} XoÊ`mgmR>r dmnaVmV. VgoM Á`m _hm_§S>im§Zm Amnë`m doJdoJù`m XoemVrc Jw§VdUwH$sgmR>r{ZYrMr JaO AgVo Aer _hm_§S>io ẁamo S>m°ca ~mOmanoR>oV H$O} KoVmV. gwê$dmVrcm `m ~mOmanoR>oMr

ì`ár \$ŠV S>m°canwaVrM _`m©XrV hmoVr. H$maU, Am§Vaamï´>r` {d{Z_` _mÜ`_ d Am§Vaamï´>r` g§nÎmrg§M`mMo gmYZ åhUyZ S>m°caMm gmd©O{ZH$ dmna hmoV hmoVm. na§Vw nwT>o S>m°ca à_mUoM O_©Z _mH©$, {~«Q>renm¢S> d \«|$M \«±$H$ Aem McZmcmhr _hËd Amho. Ë`m McZmMo BVa XoemÀ`m McZm_Ü ò ghOmghrê$nm§Va H$aVm òdy cmJco. Ë`m_wio Aem McZmVrc R>odrhr ẁamonr`Z McZ ~mOmanoR>oV gh^mJr hmodycmJco. Z§VaÀ`m H$mcI§S>m_Ü ò ẁamonÀ`m I§S>m~mhoaÀ`m Q>moH$sAmo, hm±JH$m±J, d qgJmnya Aem {dÎmr`H|$Ðm_Ü òhr darc àH$maÀ`m H$Om©Mod R>odrMo ì`dhma hmody cmJco. Oar hr H|$Ðo ẁamon ~mhoaMr AgcrVar Ë`m§À`m ì`dhmamÀ`m ẁamonr`Z S>m°ca ~mOmanoR>o_Ü òM g_mdoe H$aÊ`mMr àWm Amho.

ẁamonr`Z McZ ~mOmanoR>oV _w»`Ëdo ghm _{hÝ`mnojm H$_r _wXVrÀ`m ì`mnmar ~±H$mH$S>rcR>odrMm g_mdoe hmoVmo. Ë`mM à_mUo AZoH$ dfm©hÿZ OmñV H$mcI§S>mÀ`m {XK© _wXVr H$O© amo»`m§Mm~mOmanoR>oMmhr g_mdoe hmoVmo. 1960 Z§VaÀ`m H$mcI§S>m_Ü ò ̀ m ~mOmanoR>oVrc ì`dhmamMo à_mU àM§S>n«_mUmV dmT>co. gwédmVrcm Vo 10 AãO S>m°caÀ`m Odinmg hmoVo. na§Vw AmVm Vo 1500 AãO S>m°cg©nojm OmñV Pmco Amho. ̀ m ~mOmanoR>oVrc EHy$U ì`dhmamn¡H$s {Zåå`mhÿZ OmñV ì`dhma ho ̀ wamo S>m°caÀ`mén`m_Ü ò hmoV AgVmV. Ë`m_wio AOyZhr ̀ m ~mOmanoR>ocm ̀ wamonr`Z McZ ~mOma noR> EodOr ̀ wamo S>m°ca~mOmanoR>o åhUyZM AmoiIco OmVmV.

7.2.2 ẁamo S>m°ca ~mOmanoR>oÀ`m dmT>rMr H$maUo : Causes of Euro Currency Market

Growth

1) ì`mOXamVrc {^ÞVm :~è`mM doim doJdoJù`m XoemVrc R>odrdarc ì`mOXa {^Þ AgVmo. A_o[aHo$V \o$S>ac [aPìh©

~moS>© `m XoemÀ`m _Ü`dVu ~±H$ §̀ÌUoÛmao A_o[aH$Z ~±H$m§Zr R>odarc H$_mc ì`mO Xa {H$Vr Agmdm hoR>a{dco OmVo. ẁamonr`Z ì`mOXa A_o[aHo$Vrc ì`mOXamnojm OmñV Agë`mZo A_o[aHo$Vrc R>odrXmaAmnco S>m°ca_Yrc n¡go ẁamo{n`Z ~±H$m_Ü ò R>odrÀ`m énmZo Jw§VdVmV. Ë`m_wio AWm©VM ẁamo S>m°caMrg§»`m dmTy>Z ~mOmanoR>ocm nwð>r {_iVo.2) ~hþamï´>r` _hm_§S>imMm dmT>Vm gh^mJ :

Am§Vaamï´>r` ì`dhma d CËnmXZm_Ü ò ~hþamï´>r` _hm_§S>io dmT>V AmhoV. Ë`m§Zm doJdoJù`mXoemVrc Amnë`m Am{W©H$ ì`dhmamgmR>r Ë`m§Zm doJdoJù`m McZm_Ü ò n¡emMr JaO ^mgV AgVo.Ë`m_wio ~è`mM doim hr _§S>io Amncr Aën_wXV {e„H$ doJdoJù`m McZm_Ü ò ì`º$ Ho$coë`m R>odÀ`mê$nmZo ~±H$m_Ü ò R>odVmV. Am§Vaamï´>r` {d{Z_` _mÜ`_ åhUyZ A_o[aH$ S>m°caÀ`m gdm©V OmñV dmna hmoVAgVmo. Ë`m_wio ~hþamḯ>r` _hm_§S>io ̀ wamo S>m°ca ~mOmanoR>oV ̂ mJ KodyZ S>m°caÀ`m ê$nmZo Amnco doJdoJù`mXoemVrc ì`dhma H$arV AgVmV.3) IM© ^mJ{dÊ`mgmR>r :

~è`mM doim Á`m XoemV Aem _hm_§S>imMo ì`dhma Mmcw AgVmV. Ë`m XoemMr _Ü`dVu ~±H$nV{Z §̀ÌU Oar H$aVo. _hm_§S>imÀ`m dmT>Ë`m IMm©gmR>r OmñV à_mUmV H$O© CncãY hmody Z ò d Ë`mÛmaon¡emMm nwadR>m dmTy> Z ò Agm _Ü`dVu ~±Ho$Mm à`ËZ AgVmo. _Ü`dVu ~±Ho$À`m ̀ m nV{Z §̀ÌUmVyZ AMyH$_mJ© H$mT>Ê`mgmR>r hr _hm_§S>io ẁamonr`Z McZ ~mOmanoR>oH$S>o Ymd KoVmV VoWo Ë`m§Zm_Ü`dVu ~±Ho$À`mnadmZJr{edm` H$O© KodyZ Amncm IM© dmT>{dVm ̀ oVmo.4) gmå`dmXr Xoe d Ë`m§À`m R>odrMo YmoaU :

A_o[aHo$V gaH$maÀ`m gmå`dmXr {damoYr YmoaUm_wio A_o[aHo$Vrc gmå`dmXr Xoem§À`m ~±H$mVrcR>odr gaH$ma JmoR>dVrc d Amnco n¡go Amnë`mcmM dmnaÊ`mg {_iUma ZmhrV. ̀ m YmñVr_wio gmå`dmXr

XoemVrc gaH$ma d _Ü`dVu ~±Ho$Zo Amncr naH$s` McZmMr J§JmOir ẁamonr`Z ~±H$m_Ü ò Aën_wXVrR>odrÀ`m énmZo ~miJÊ`mMm {ZU©̀ KoVcm. Ë`m_wio ẁamo S>m°caÀ`m CcmT>mcrMo à_mU dmT>co.5) qH$_V nmVirV dmT> :

1973 nmgyZ Am§Vaamï´>r` B§YZ g_ñ`m_wio noQ´>mo{c`_ VocmÀ`m OmJ{VH$ qH$_Vr_Ü ò _moR>çmà_mUmV dmT> Pmcr. Ë`m_wio noQ´>mo{c`_ {Z`m©V H$aUmè`m Xoem§Zm _moR>çm à_mUmV _hgwcr CËnÞ {_iycmJco. Ë`m§À`mH$S>o O_m hmoUmè`m naH$s` McZmÀ`m J§JmOircm ẁamonr`Z ~mOmanoR> R>odrÀ`m énmZo`mo½` hmoVr. Ë`m_wio noQ´>mo S>m°caÀ`m ẁamonr`Z ~mOmanoR>oVrc gh^mJ dmT>cm. d ho S>m°cg© Á`m Xoem§Zm{dXoer McZmMr MZMZ hmoVr Ë`m§Zm H$O© ê$nmZo CncãY Pmco.6) Vrd« ñnYm© :

R>odrda OmñV ì`mO XoD$Z H$_r ì`mOmZo H$O© XoUo ẁamonr`Z ~±H$m§Zm nadS>Vo. H$maU `m ~±H$mH$_r Zâ`mda H$m_ H$aVmV. d CcmT>mcr dmT>dyZ Z\$m OmñV {_idÊ`mMm à`ËZ H$aVmV. `wamo S>m°ca~mOmanoR>oV ~±H$m-~±H$m_Ü ò Vrd« ñnYm© Agë`m_wio H$_r Zâ`mMm Xa _mÝ` H$amdmcmJVmo. VgoM `m~±H$m§Mm Amnë`m CcmT>mcrMm Xa _mÝ` H$amdm cmJVmo. VgoM `m ~±H$m§Mm Amnë`m CcmT>mcrMm IM©XoIrc H$_r AgVmo. ̀ wamo S>m°caÀ`m ê$nmZo AgUmè`m R>odrÀ`m ~Xcr R>am{dH$ Q> o̧$ amoH$S> {ZYr ~miJmdmcmJV Zmhr d _Ü`dVu ~±Ho$Mr BVa {Z §̀ÌUohr \$maer ZgVmV. Ë`m_wio ho n¡go A{YH$ {H$\$m`VeranUodmnaVm ̀ oVmV.7) g§KQ>rV ~mOmanoR> :

ẁamo S>m°ca ~mOmanoR>oVrc R>odrMo d H$Om©Mo ~hþVoH$ gd© ì`dhma ho \$ma _moR>çm à_mUmdarcì`dhma AgVmV. EH$mM ì`dhmam_Ü ò Jw§Vdcocr a¸$_ àM§S> Agë`mZo `m ì`dhma nwVuMm {d{Z_`IM© hm gmnojVoZo H$_r AgVmo. VgoM AZoH$ Xoem§À`m McZm_Ü ò doJdoJù`m H§$nÝ`m§Zm H$O} {Xcr OmVAgë`mZo H$Om©Vrc OmoIr_ {d^mJcocr AgVo. Ë`m_wio H$O© ~wS>Ê`mMr eŠ`Vm H$_r AgVo. AmYw{ZH$V§ÌmMm dmna H$ê$Z EH$m H|$ÐmH$Sy>Z Xwgè`m H|$ÐmH$S>o VËna n¡go nmR>{dVm ̀ oV Agë`m_wio AJS>çmH$S>Mmì`mO Xa ~amMgm gmaIm amhVmo. d Ë`m_wio g§nyU© ẁamo{n`Z ~mOmanoR>mhr gcJ g§KQ>rV ~mOmanoR>åhUyZ H$m ©̀ H$ê$ eH$Vo.

7.2.3 ̀ wamo McZ ~mOma : Euro Currency Market

Joë`m XmoZ XeH$mV ̀ wamo McZ qH$dm ̀ wamo-S>m°ca ~mOmamMr A{Ve` OcX JVrZo AmíM ©̀H$maH$àJV Pmcr. `wamo S>m°ca ~±H$m n¡emMr {Z{_©Vr H$O} XodyZ H$aVmV. Am{U `m a¸$_m nwÝhm `wamo S>m°ca~mOmamV R>odr åhUyZ O_m Ho$ë`m OmVmV. 1965-74 `m XeH$mV ẁamo-McZ ~mOmamVrc ~±H$mÀ`m{Zìdi R>odr A_oarHo$V 140 AãO S>m°caZo dmT>ë`m Am{U hm \$º$ Am§Vaamï´>r` g_memoYZ ~±Ho$À`mAhdmc dmT>{dVmV. Ë`m§À`mM {hí`mMm {hemo~ Amho. `mMm n[aUm_ åhUOo ẁamo McZ ~mOma AmOAm§Vaamï´>r` Am{W©H$ AdñWoVMm EH$ _hËdmM Am{U A{d^mÁ` KQ>H$ ~Zcm Amho. ̀ wao McZ ~mOma hmAm§Vaamï´>r` ~±H$ ~mOma hgyZ Vmo _w»`V: c§S>Zcm ñWm`rH$ Pmcm Amho. `m ~mOmamV Ë`m XoemÀ`m~mhoarc McZm§À`m CYma hmoÊ`mMo Am{U H$O© XoÊ`mMo ì`dhma MmcVmV. c§S>Z ì`{V[aº$ ẁamo-McZ~mOmamMr cŠPo_~J©, ~hm_m, qgJmnya nZm_m Am{U ~rQ>Z ho H|$Ð ApñVËdmV AmhoV. ẁamo McZ~mOmamV ̂ mJ KoUmè`m g§ñWm åhUOo ì`mnmar ~±H$m, _m¡ÐrH$ A{YgÎmm, ì`dgm` g§ñWm gaH$mar hñVH$Am{U H|$Ðr` Am{U Am§Vaamï´>r` g§KQ>Zmgma»`m {Z_-emgH$s` g§ñWm AmhoV.

ẁamo McZ ~mOmamÀ`m g§KQ>ZoV ~Xc :

ẁamo McZ ~mOmamÀ`m B{VhmgmV A_o[aH$Z S>m°caMm EHy$U ì`dhmamV gdm©O{ZH$ {hñgmAgVcm Var hiyhiy S>m°ca ì`{V[aº$ BVa McZmÀ`m _mc_Îmm Am{U Xm`rËdmMm {hñgmhr dmT>VJococm {XgVmo. S>m°ca ì`{V[aº$ BVa McZm§Mm EHy$Z ì`dhmamVrc {hñgm 1969 gmcMm 17% dê$Z1974 À`m AIoarg 30% n ª̀V dmT>cm `mMm AW© ì`dhmam_Ü ò hiyhiy S>m°caMo dM©ñd S>m°caì`{V[aº$ ì`dhmamÀ`mVwcZoV H$_r hmoV Jocm. `m àd¥ÎmrMo à_wI H$maU O_©Z, _mH©$ Am{U pñdg ~±H$`m McZmMo _wë` dmT>Ê`mMr Anojm Agë`m_wio _mH©$ Am{U pñdg \«±$H$ `m McZmVrc {dÎmr`_mc_ÎmoMr _mJUr dmT>cr. Am{U Ë`m_wio ~mOmamÀ`m g§aMZoV ~Xc Pmcm. 1964 nmgyZ ẁamo McZ~mOmamV H$O© XoUmao Am{U CYma KoUmao `m Ñï>rZo CÎma A_o[aHo$À`m ~mhoarc Xoe Am{U n{íM_ẁamonm~mhoarc Xoe `m§Mo VwcZmË_H$ _hËd hiyhiy dmT>V Jococo ñnï> hmoVo.

ẁamo McZ ~mOmamV ì`dhma H$aUmè`m ~±H$m ì`mnH$ à_mUmV ngacoë`m Am§Vaamï´>r` ~±H$s¨JH|$Ðm_YyZ ì`dhma H$aVmV. AOyZhr {dXoer ~±H$s¨J ì`dhmamV à_wI H|$Ð åhUyZ c§S>Z ~mOmamMo ñWmZdM©ñdmMo Agco Var 1970 nmgyZ c§S>ZMm EHy$U ẁamo McZ ì`dhmamVrc {hñgm KQ>V Jocm AgyZ~hm_m, qgJmnya, nZm_m Am{U ~raZ `m H|$ÐmMm {hñgm dmT>V Amho. ~mOmamMm McZ KQ>H$ Am{UàmXo{eH$ KQ>H$m_Ü ò hmoUmè`m ~Xcm ì`{V[aº$ ~±H$mÀ`m amḯ>r` CJ_mZwgma Ë`m§À`m ̀ wamo McZ ì`dgm`mÀ`mdmQ>Urgh _hËdmMo ~Xc Pmcoco {XgyZ ̀ oVmV. 1963 Vo 1969 ̀ m H$mimV A_o[aH$Z ~±H$mMm c§S>ZÀ`mẁamo-McZ ~mOmamVrc {hñgm EHy$Z ̀ wamo McZ ~mOmamVrc {hñgm EHy$U ̀ wamo ì`dgm`mMm 25% dê$Z

54% n ª̀V dmT>V Jocm. `mMm AW© 1969 n ª̀V \$º$ A_o{aH$Z Am{U {~«Q>re ~±H$mMm ẁamo McZ~mOmamV H$m ©̀aV hmoË`m. na§Vw 1973 nmgyZ _mÌ A_o[aH$Z ~±H$mMm c§S>Z ~mOmamVrc {hñgm hiyhiy40% n ª̀V KgaV Jocm. 1974 gmcr ̀ m ~hþamḯ>r` ~±H$m§Zr c§S>Z H|$ÐmVrc EHy$U ̀ wamo McZ ì`dgm`mMm7% {hñgm hmVicm hmoVm.

7.2.3 ẁamo S>m°ca ~mOmamMo \$m`Xo :1) ẁamo S>m°caÀ`m Cƒ XOm©À`m JVrercVo_wio `m ~mOmam_wio Iè`m AWm©Zo Am§Vaamï´>r` AënH$mcrZ^m§S>dc ~mOma CncãY Pmcm Amho.2) {dXoer ì`mnmcm {dÎmnwadR>m H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo ẁamo-S>m°cg© Cn ẁº$ Amho.3) `m ~mOmam_wio amoH$S>rMo Am{U amoIo pñWVrMo g_m`moOZ H$aÊ`mMo Ñï>rZo {dÎmr` g§ñWmZm A{YH$cd{MH$Vm àmá Pmcr Amho.4) `m ~mOmam_wio Am`mV H$aUmao Am{U {Z`m©V H$aUmao `m§À`m ì`mnmamcm {dÎmnwadR>m H$aÊ`mgmR>rS>m°ca ñdñV XamZo CYma XoUo eŠ` Pmco Amho.5) ̀ m ~mOmam_wio R>odrMo Xa Am{U H$Om©Mo Xa ̀ mVrc Zâ`mMo A§Va H$_r H$aÊ`mcm ghmæ` Pmco Amho.6) `m ~mOmam_wio _wë`mZ§Va McZmgmR>r CncãY Agcoë`m {Z{YÀ`m n[a_mZmV dmT> Pmcr Amho.7) `m ~mOmam_wio Á`m _m¡ÐrH$ A{YgÎmmOdi Anwam amIrd {ZYr Amho. Ë`m§Zm ẁamo S>m°ca R>odr CYmaKodyZ Amncm amIrd {ZYr dmT>dUo eŠ` Pmco Amho.8) AënH$mcrZ Jw§VdUwH$sÀ`m CncãY gdcVr_Ü ò dmT> Pmcr Amho.9) `m ~mOmam_wio amï´>r` ì`mOXam§Mr nmVir Am§Vaamï´>r` à^mdmZwgma ~XcUo eŠ` Pmco Amho.

Am§Vaamï´>r` {dÎmr` ì`dñWoda n[aUm_ :1) S>m°ca OdQ> ~miJÊ`mnojm S>m°ca CYma KoÊ`mMo ì`dhma A{YH$ \$m`Xoera Pmë`m_wio S>m°caMrpñWVr VmËnwaVr Var _O~yV Pmcr.

2) XoÊ`mKoÊ`mÀ`m AmT>mì`mVrc A{YŠ` Am{U VwQ> `mgmR>r {dÎmnwadR>m H$aUo gwc^ Pmco. {deofV:Á`m Xoem§À`m XoÊ`mKoÊ`mÀ`m AmT>mì`mV VwQ> AgVo Ago Xoe `m ~mOmamV {ZYr C^maVmV.3) Am§Vaamï´>r` _m¡ÐrH$ ghH$m ©̀ dmT>Ê`mcm CÎmoOZ {_imco Amho.4) ̀ wamo -S>m°ca_Ü ò d¥ÜXr Pmë`m_wio OJmVrc amoIVoMr g_ñ`m H$_r {Vd« hmoÊ`mcm ghmæ` Pmco Amho.

ẁamo S>m°ca ~mOmanoR>o_wio {Z_m¥U hmoUmao àíZ :1) ̀ m ~mOmanoR>oMr Am§Vaamï´>r` ì`már Agë`m_wio H$moUË`mhr EH$m XoemÀ`m _Ü`dVu ~±Ho$cm

`m ~mOmanoR>oda {Z §̀ÌU R>odVm òUma Zmhr. Ë`m_wio _Ü`dVu ~±Ho$À`m McZ {df`H$ YmoaUmda dgaH$maÀ`m amÁ` {dÎmr` YmoaUmda _`m©Xm nS>VmV. ^mddmT> amoIÊ`mgmR>r _Ü`dVu ~±Ho$Zo n¡emÀ`mnwadR>çmVrc dmT> H$_r H$aÊ`mMo R>a{dë`mg d Ë`mgmR>r nV {Z`§ÌUmMo YmoH$m pñdH$maco Va ~hþamï´>r`_hm_§S>io d XoemVrc _moR>çm ~±H$m ̀ wamo S>m°ca ~mOmanoR>oVyZ H$O} KoVmV d {dXoer McZmMo Xoer McZm_Ü òê$nm§Va H$ê$Z n¡emÀ`m nwadR>çmVrc dmT>rcm hmV^ma cmdVmV. Aem doir _Ü`dVu ~±Ho$cm Amnë`mMXoemV n¡emMm nwadR>m {H$Vr Agmdm ho R>a{dÊ`mMm n[aUm_H$maH$ A{YH$ma CaV Zmhr. AWm©V ~XcË`m{dZr_` Xa nÜXVr_Ü ò `m àíZmMo Jm§̂ r ©̀ H$mhr à_mUmV H$_r Pmco Amho. H$maU Aem {d{Z_` XanÜXVr_Ü ò ImOJr joÌmVrc H$§nÝ`m§Zr naH$s` McZ {dH$md`mg gwê$dmV Ho$ë`mg Vo IaoXr H$aÊ`mMo_Ü`dVu ~±Ho$da ~§YZ ZgVo d _Ü`dVu ~±H$ {d{Z_` Xam_Ü ò ~Xc hmoD$ XodyZ n¡emÀ`m nwadR>çmVrcdmT>rcm Amim Kmcy eH$Vo.

2) ẁamo S>m°ca ~mOma noR>o_wio doJdoJù`m McZm_Yrc {dZr_` Xam_Ü ò _moR>çm à_mUmVApñVaVm {Z_m©U hmoÊ`mMr {^Vr AgVo. H$maU ̀ m ~mOmanoR>oÛmao gÅ>o~mOrÀ`m hoVyZo EH$m XoemVyZ Xwgmè`mXoemH$S>o _moR>çm à_mUmV n¡emMo Aën _wXVr hñVm§VaU hmoVo. ̀ m n«H«$s`m_Ü ò EH$m McZmMr {dH«$s H$ê$ZXwgè`m McZmMr IaoXr H$aVm§Zm gÅ>o~mOr ẁº$ Z\$m {_idUo hmM CÔoe AgVmo. Oa gÅ>o~mOrV ̂ m§S>dcrì`dhma dmT>oc Va Ë`m_wio {d{Z_` Xam_Ü ò AMmZH$ _moR>o ~Xc hmoVmV. d {dZr_` XamVrc ApñWaVoMmAm§Vaamï´>r` ì`mnmamda à{VHy$c n[aUm_ hmody eH$Vmo.

3) ẁamo S>m°ca ~mOmanooR>oda H$moUË`mM _Ü`dVu ~±Ho$Mo \$mago {Z §̀ÌU ZgVo. Ë`m_wio Ë`m§À`mH$Om©Mo ì`dhma gwa{jV hmoVmV. qH$dm Zmhr `mda cj R>odUo AdKS> OmVo. Oa OmJVrH$ _§XrMr cmQ>Amcr d doJdoJù`m XoemVrc ì`dgm` g§ñWm Amnë`m H$Om©Mr naV\o$S> H$ê$ eH$ë`m ZmhrV Va ẁamoS>m°ca ~mOmanoR>oV gh^mJr hmoUmè`m ~±H$m§Mr H$O© dgwcr EH$X_ amoS>mdVo. Vgo Pmë`mg ~±H$m§Mr amoIVmH$_r Pmë`mZo ~±H$m ~wS>Ê`mMr {^Vr AgVo.

AWm©V Oar S>m°ca ~mOmanoR>oMo ho àíZ {dMmamV KodyZhr `m ~mOmanoR>oMo Am§Vaamï´>r` {dÎmnÜXVrVrc _hËd ZmH$maVm òV Zmhr. `m ~mOmanoR>o_Ü ò ñnYm©̀ wº$ H$m ©̀j_Vm àH$fm©Zo OmUdVo. dË`m_wio gJù`m XoemVrc ~±H$m nydunojm A{YH$ H$m ©̀VËna Pmë`mMo {XgVo. ̀ m ~mOmanoR>o_wio noQ´>mo{c`_{Z`m©V H$aUm`m XoemMm àM§S> {e„H$s R>odr d noQ´>mo{c`_Mr Am`mV H$aUmè`m ì`dhmaVmocmVrc VwQ>^ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r cmJUmar H$O} ̀ m§Zm OmoS>Umam Xwdm åhUyZ _hËdmMr ̂ y{_H$m ~Omdcr Amho. Va ̀ wamoMcZ ~mOmanoR>oV ApñVËdmV ZgVr Va B§YZ g_ñ`m_wio g§nyU© Am§Vaamï´>r` {dÎm nX²YVr H$moc_S>crAgVr. 1981 Z§VaÀ`m H$mcI§S>m_Ü ò A_o[aH$Z gaH$maZo d _Ü`dVu ~±Ho$Zo A_o[aH$Z ~±H$m§ZmhrnaXoer McZmVrc R>odr ñdrH$maÊ`mMr d Ë`m R>odrMo naXoer McZmVrc R>odr ñdrH$maÊ`mMr d Ë`mR>odtMo naXoem_Ü ò nwZ©Jw§VdUyH$ H$aÊ`mMr _ŵ m {Xcr Amho. Ë`m_wio AmVm ̀ wamo McZ ~mOmamV A_o[aH$Z~±H$mhr gh^mJr hmodyZ ñnY}_Ü ò ^a nS>cr Amho. `m ~±H$m§Zm H$_mc ì`mOXamMo ~§YZ Zmhr VgoM{H$_mZ amoIVm JwUmoÎma ~miJÊ`mMr JaO ZgVo. A_o[aHo$Vrc H$mhr KQ>H$ amÁ`m§Zr Am§Va amï´>r` ~±H$s¨J

ì`dhmamVyZ A_o[aH$Z ~±H$m§Zm {_idUmè`m Zâ`mcm ñWm{Z_ H$amVyZ gyQ> {Xcr Amho. Ë`m_wio 200 hÿZA{YH$ A_o[aH$Z ~±H$m ̀ wamonr`Z McZ noR>o_Ü ò ì`dhma H$ê$ cmJë`m AmhoV. AWm©VM ̀ mMm n[aUm_åhUyZ ~mOmanoR>oMr ì`már dmT>cr Amho. d ̀ wamon d A_o[aHo$Vrc Ý`m`mH©$ ZmUo~mOma ̀ m§À`mVrc g§~§YdmT>co AmhoV.

7.2.4 gmam§eẁamo McZ ~mOma AmVm ÑT>nUo àñWm{nV Pmcm, AgyZ Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcr Am{U _m¡ÐrH$

ì`dñWoMm à_wI {hñgm ~Zcm Amho. AmVm Ý ỳ̀ mH©$ ~mOma Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcr Am{U _m¡ÐrH$ H|$ÐåhUyZ Omar nwÝhm CX`mcm Amcm Agcm Var Vmo Joë`m XmoZ XeH$mV ẁamo McZ ~mOmamZo Or à_wIŷ{_H$m ~Omdcr Amho. Ë`mnmgyZ ̀ m ~mOmamcm d§MrV H$ê$ eH$V Zmhr.

ẁamo McZ ~mOmamMo Am§Vaamï´>r` AW©ì`dñWoV AmVm BVHo$ _hËd dmT>co Amho H$s, g§nyU©OmJ{VH$ AW©ì`dñWoÀ`m ̂ {dî`mer ̀ m ~mOmamMo ̂ {dVì` g§~§YrV Amho. Omon ª̀V OmJ{VH$ Am§Vaamï´>r`ì`dhma qH$dm OmJ{VH$ AW©ì`dñWoMo EH$ÌrH$aU gwgÌnUo hmoV amhrc Vmon ª̀V ̀ wamoMcZ ~mOma OmJ{VH$AW©ì`dñWoV _hËdmMr ŷ{_H$m dmT>V amhrc `mV e§H$m Zmhr. OJmÀ`m AW©ì`dñWoMm `mo½` {dH$mgẁamoMcZ ~mOmaÀ`m gwairV H$m`m©ì`Vr[aº$ {Q>H$dUo AeŠ` Amho.

7.3 Am§Vaamï´>r` McZ-ì`dñWm 1 _m¡{Q´>H$ ì`dñWm : The International Monotry

System

7.3.1 n«ñVmdZm{d{dY XoemÀ`m Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ì`dhmam_Yrc n¡emMo XodmU-KodmUMo ì`dhma gwc^ d

gwpñWa[aË`m H$aUmar ̀ §ÌUm åhUOo Am§Vaamï´>r` McZ 1 _m¡{X«H$ ì`dñWm hmò . Aem McZì`dñWo_Ü òàË òH$ XoemZo Ho$di ñd:Vm nwaVo YmoaU H$m ©̀dmhrV Z AmUVm OmJ{VH$ AW©ì`dñWoÀ`m g_¥ÜXrgmR>rnañna ghH$m`m©Mo YmoaU ñdrH$maUo AnojrV AgVo. VgoM Am§Vaamḯ>r` McZ nÜXVr_Ü ò dmT>cm OmJ{VH$ì`mnmamZwgma {d{dY XoemMr IaoXreº$s H$er dmT>oc d EH$m McZmMo Xwgè`m McZm_Ü ò ê$nm§VaUH$aÊ`mMr à{H«$`m H$er gwQ>gwQ>rV d ì`mnH$ hmoB©c `mMmhr {dMma H$amdm cmJVmo. Oa H$mhr {d{eï>{Z`_mZwgma gd© Xoem§Mo {hVg§~§Y nañnam§er {ZJS>rV AgVrc VaM Aer McZ nÜXVr ApñVËdmV ̀ odyeH$Vo. 1931 nydu gwdU© n[aUm_ AgVm§Zm gwdU© n[aUm_mMm {Z`_mZwgma Am§Vaamï´>r` McZ nÜXVrH$m ©̀ H$arV hmoVr. gwdU© n[aUm_mÀ`m AñVmZ§Va Xwgè`m _hm ẁÜXmn ª̀V H$moUVrM {ZpíMV ñdê$nmMrMcZ nÜXVr ApñVËdmV ZìhVr na§Vw `m ApñWaVoÀ`m H$mcI§S>mZ§Va Am§Vamï´>r` ZmUo{ZYrMr ñWmnZmPmcr d ~«oQ>Z dwS> nÜXVr hr Am§Vaamï´>r` McZ nÜXVr åhUyZ ApñVËdmV Amcr.

7.3.2 gwdU© à_mU Am{U ~«oQ>Z dwS> nÜXVr :~«oQ>Z dwS> nÜXVrMo à_wI d¡{eîQ>ço :

1) `m nÜXVr_Ü ò àË òH$ XoemÀ`m McZmMo _wë` gmoÝ`m_Ü ò {ZYm©[aV Ho$co hmoVo. McZmÀ`mgwdU© _wë`mZwgma {d{dY XoemÀ`m McZmMm nañna {d{Z_` Xa R>a{dcm OmV Ago. Ë`m_wio ̀ m nÜXVr_Ü ò{d{Z_` Xa pñWa Agoc Aer Anojm hmoVr.

2) `m nÜXVrV H$moUË`mhr Xoemcm {d{Z_` Xam_Ü ò ~Xc H$aÊ`mnydu ZmUo-{ZYrMr nyd©nadmZJr KoUo Amdí`H$ hmoVo. Oa XoemÀ`m XodKodrÀ`m Vmocm_Ü ò _wc ŷV Ag_Vmoc Agoc VaM{d{Z_` Xa ~XcmdmAer ̀ m nÜXVrMr ̂ w{_H$m hmoVr. åhUOoM ̀ m nÜXVr_Ü ò ñnYm©Ë_H$ Ad_wë`Z

Q>miÊ`mMm {ZYm©a hmoVm.3) gd©gmYmaUnUo Iwcm Am§Vaamï´>r` ì`mnma Agmdm d EH$m McZmMo Xwgè`m H$moUË`mhr

McZm_Ü ò ê$nm§Va H$aVm `mdo Aer `m nÜXVrMr Amnojm hmoVr. VWmnr Xwgè`m _hm ẁÜXmZ§VaÀ`mH$mcI§S>mV Am§Vaamï´>r` ì`mnmam_Ü ò Ag_Vmoc hmoVm d AZoH$ XoemÀ`m XoÊ`m-KoÊ`mÀ`m VmocmV àM§S>VwQ> hmoVr. Ë`m_wio Iwcm ì`mnma àË`jmV ̀ oUo eŠ` ZìhVo. åhUyZ Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m qH$dm Am{W©H$nwZ©aMZoÀ`m g§H«$_UmdñWonwaVr hþ§S>Umdi {Z §̀ÌU am~dm`cm haH$V Zmhr. ZmUo{ZYrMr VS>OmoS>rMrŷ{_H$m hmoVr.

4) `m nÜXVr_Ü ò gmoÝ`mBVHo$M A_o[aH$Z S>m°cacm _hËd hmoVo. H$maU A_o[aH$Z gaH$maZogmoÝ`mMr S>m°ca_Yrc qH$_V EH$m nmVirda pñWa R>odÊ`mV òB©c d A_o[aH$Z ~mhoarc cmoH$m§Zm,g§ñWmZm d BVa XoemÀ`m _Ü`dVu ~±H$m§Zm 35 S>m°caÀ`m ~Xë`mV 1 Am¡g gmoZo {_iV amhrc. AgoAmídmñV {Xco hmoVo. Ë`m_wio ̀ m nÜXVrV Am§Vaamï´>r` XoÊ`mKoÊ`mgmR>r ~è`mMdoim gmoÝ`mEodOr S>m°caMmdmnahmoV hmoVm. AZoH$ Xoem§Zr Amncr naH$s` McZmMr J§JmOir gmoÝ`mV R>odÊ`mEodOr A_o[aH$ZS>m°ca_Ü ò R>odcr hmoVr. AWm©VM Ë`m_wio S>m°ca d gmoZo ̀ m§À`mVrc nañna {d{Z_` Xa pñWa amIÊ`mMrO~m~Xmar A_o[aH$Z gaH$mada d ZmUo{ZYrda òdyZ nS>cr.

5) {d{Z_` Xam_Ü ò ~Xc Z H$aVm VgoM Xoem§VJ©V McZ g§ñWm H$_r Z H$aVm XoemVrcnaH$s` McZmMr VwQ> ^ê$Z {ZKmdr `mgmR>r VwQ> AgUmè`m Xoemcm ZmUo {ZYrH$Sy>Z Aën _wXV H$O}{_idÊ`Mr VaVyX H$aÊ`mV Amcr. àË òH$ XoemZo Amncr naH$s` McZmMr J§JmOir ñdV§ÌnUo R>odÊ`mEodOrgd© XoemMr J§JmOir ZmUo{ZYrH$S>o EH$Ì Amë`mg {VMm dmna VyQ> AgUmè`m Xoem§Zm _XV H$aÊ`mg hmodyeHo$c. Aer Anojm hmoVr. åhUyZ ZmUo{Z{YrZo àË òH$ Xoemcm Amnë`m EHy$U H$moQ>çmn¡H$s 25% a¸$__mÌ, `m XoemÀ`m ñWm{ZH$ McZm_Ü ò ^aÊ`mMm n`m©̀ hmoVm. Ë`m_wio Á`m XoemÀ`m XodmU-KodmUÀ`mVmocmV Zoh_rM VwQ> homVr. Ë`m XoemÀ`m EHy$U H$moQ>çmn¡H$s 75% H$moQ>m Am§Vaamï´>r` amoIVoÀ`m Ñï>rZo{Zê$n`moJr hmoVm. åhUyZ ZmUo{ZYrcm H$mhr {ZdS>H$ g_¥ÜX amï´>mÀ`m H$moQ>çmda Adc§~yZ ahmdo cmJVhmoVo. ̀ m H$moQ>çmcm nwaH$ åhUyZ ZmUo{ZYr lr_§V amï´>m§H$Sy>Z H$O© Kody eH$Vo. {edm`, ZmUo{ZYrZo gmoÝ`mMmAZwËnmXH$ gmR>m ~miJÊ`mEodOr gmoZo {dHy$Z Amncr amoI J§JmOir dmT>dmdr Agmhr Joë`m Xhm dfm©Và`ËZ Pmcm Amho.

6) ~«oQ>Z dwS> nÜXVr_Ü ò ZmUo{Z{YZo H$moUË`mhr XoemÀ`m A§VJ©©V ì`dñWo_Ü ò hñVjon H$ê$ Z òAer Anojm hmoVr. åhUOoM Xoem§VJ©V McZg§ñWm {H$Vr Agmdr VgoM McZ {df`H$ d amÁ` {dÎmYmoaU H$m` Agmdo ho R>a{dÊ`mMm A{YH$ma Ë`m XoemÀ`m gaH$macmM Agoc. VWmnr Xoem§VJ©V Am§Vaamḯ>r`ì`mnmamda n[aUm_ hmoV Agë`mZo EImÚm XoemMo A§VJ©VYmoaU ̀ mo½` Amho qH$dm Zmhr ho VnmgÊ`mMm d`m YmoaUmV ̀ mo½` Vo ~Xc H$aÊ`mMr {e\$mag H$aÊ`mMm A{YH$ma ZmUo {ZYrcm XoÊ`mV Amcm. VgoM OaEImÚm XoemMo McZ BVa Xoem§Zm {_iUo \$maM AdKS> Pmco Va Vo Xw{_©i McZ Amho Ago Omhra H$ê$ZË`m McZmMm dmna Q>miÊ`mgmR>r BVa Xoem§Zr {Z`_Uo am~{dÊ`mg haH$V Zmhr, Agohr ZmUo{ZYrÀ`mKQ>Zm_Ü ò VaVyX H$aÊ`mV Amcr. ̀ m gd© d¡{eîQ>çmdê$Z ZmUo {ZYrMr gd©gmYmaU ̂ y{_H$m hr ì`dhm[aH$VS>OmoS>rMr ̂ y{_H$m hmorV. d Am§Vaamï´>r` ghH$m`m©Ûmao ̀ wÜXmoÎma McZ nÜXVr am~{dÊ`mMm ZmUo {ZYrÀ`mà`ËZ hmoVm. VWmnr `m nÜXVrV H$mhr A§J ŷV CUrdmVyZ {VÀ`mV AZoH$ AS>MUr Amë`m d A§{V_Vm1970 Z§Va hr nÜXV Odi-Odi nyU©V: H$moc_S>cr.

~«oQ>Z dwS> nÜXVrÀ`m AS>MUr :1) ̀ m nÜXVr_Ü ò _wc ŷV Ag_Vmoc AgUmè`m amï´>m§Zr {d{Z_` Xa ~Xcmdm Aer Anojm hmoVr. na§Vw

nmpíM_mË` {dH$mgmV amï´>m§Zr {dZr_` XamVrc ~Xc Q>miÊ`mMm à`ËZ Ho$cm. {~«Q>ZZo nm¡ÊS>Mo \$ŠV XmoZdoimM Ad_wë`Z Ho$co A_o[aHo$Zo S>m°caMo Ad_wë`Z Q>miÊ`mMm ~arM dfo© ̀ eñdr à`ËZ Ho$cm. npíM_O_©Zr d OnmZ ̀ m§À`m XodmU-KodmUrÀ`m VmocmVrc àM§S> dmT>ë`m_wio Ë`m§Zr ì`dpñWV[aË`m Ë`m§À`mMcZmMo_wë` dmT>dmd`mg hdo hmoVo. na§Vw Ë`mg Ë`m§Zr ZH$ma {Xcm. Ë`m_wio àñWm{nV {d{Z_` Xa hm g_VmocnmVir nmgyZ \$ma Xya Ho$cocm {d{Z_` Xa hmoVm. Ë`m_wio AZoH$ XoemÀ`m XodKo{dÀ`m Vmocm_Ü ò H$m`_Mm_moR>m Ag_Vmoc {Q>Hy$Z am{hc.

2) ̀ m nÜXVr_Ü ò A§Vaamï´>r` amoIVogmR>r gmoÝ`mà_mUoM A_o[aH$Z S>m°cag©Mm dmna hmoV hmoVm.VWmnr A_o[arHo$À`m XodKodrÀ`m VmocmV àM§S> VwQ> òdy cmJë`mZo A_o[aH$Z S>m°caMo d gmoÝ`mMo pñWa_wë` amIÊ`mMo {Xcoco AmídmgZ A_o[aH$m {H$VnV nmiVo ̀ mV e§H$m {Z_m©U Pmcr. ̀ m_wio A_o[aHo$cmAmO Z m CÚm Ad_wë`Z H$aZo An[ahm ©̀ Amho. Aer gÅ>o~mOm§Zm ImÌr hmoVr. d nwT>o gÅ>o~mOm§Zr \$ma_moR>çmà_mUmV AënH$mcrZ ^m§S>dcmMr _moR>çm à_mUmV {Z{_©Vr Ho$cr. d S>m°caMo BVa McZm_Ü òê$nm§Va H$aÊ`mg àma§̂ Ho$cm. 1971 _Ü ò ẁamon_Ü ò pñdËPacªS>, ~oëOr`_ d ZoXac±S> `m Xoem§ZrË`m§À`m _Ü`dVr© ~±Ho$H$S>rc S>m°cg©À`m ~Xcr A_o[aH$Z gaH$maH$S>o gmoÝ`mMr _mJUr Ho$cr. Ë`mdoirA_o[aHo$cm `mnwT>o S>m°cg© d gmoZo `m_Ü ò {ZpíMV {d{Z_` _wë` amIUo AeŠ` Pmco. d A_o[aHo$ZoS>m°cg©Mo Ad_wë`Z Ho$co. d gÅ>o~mOr VgrM Mmcy am{hë`mZo A§{V_V: 1973 Z§Va S>m°cg©À`m ~XcrA{YH¥$V ì`dhamgmR>r {d{eï> XamZo gmoZo XoÊ`mg ZH$ma {Xcm. Ë`m_wio {~«Q>Z dwS> nÜXVrMr _wë`{Z`_AmVm AàñVwV R>acm d S>m°ca d BVa AZoH$ McZmMm {d{Z_` Xa pñWa Z amhVm Vmo ~mOmanoR>oVrc_mJUr nwadR>çmda gVV ~XcV am{hcm. A_o[aH$m XodKodrÀ`m VmocmVrc VwQ> hr à_mUm~mhoa Joë`m_wiod XodKodrÀ`m VmocmVrc VwQ> hr à_mUm~mhoa Joë`m_wio XodKodrÀ`m VmocmVrc VwQ> AmnmoAmn g_VmocAgUmar H$moUVrM ̀ §ÌUm ~«oQ>ZdyS> nÜXVrOdi Zgë`mZo ̀ m nÜXVrMm A§{V_V: AñV Pmcm.

7.3.3 Am§Vaamï´>r` amoIVm g_ñ`m : Inter Liquidity Proble

amoIVm åhUOo amoI n¡emV énm§Va H$aUmar eº$s hmò . ̀ m_wio n¡gm, nVn¡gm d n¡emMm ZOrH$Mmn`m©̀ ̀ m gdmª_Ü ò amoIVoMm JwUY_© AgVmo. Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g§H$ënZm Am§Vaamï´>r` XoÊ`m-KoÊ`mer{ZJS>rV Amho. Am§Vaamï´>r` amoIVm g§~§Y Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYr VmoS>Ê`mgmR>r gm_mÝ`Vm pñdH$maë`mOmUmè`m emgH$s` _mÜ`_mer Amho. `mMm AW© Am§Vaamï´>r` amoIVoV Am§Vaamï´>r` XoUr \o$S>Ê`mH$[aVmñdrH$maë`m OmUmè`m _mc_ÎmmMm A§V^m©d hmoVmo. Aem ê$nm§Va H$aVm ̀ oUmè`m eŠ`Vocm amoIVm g§~moYcoOmVo.

Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g§H$ënZm : Concept of Inter Liquidity

Am§Vaamï´>r` _wÐmH$mofZo (IMF) Ho$cocr ì`m»`m""emoYZ emofmVrc VwQ> ^ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r XoemÀ`m _m¡ÐrH$ gÎmonmer CncãY Agcoë`m

gmYZg§nÎmrMm Am§Vaamï´>r` amoIVoV g_mdoe hmoVmo.''gÜ`m Am§Vaamḯ>r` amoIVoV gwdU©, A_o[aH$s S>m°ca, B§½c§S>Mo à_wI ZmUo, nm¢S> ñQ>ctJ, _wÐmH$mfmZo

{Z_m©U Ho$coco {deof AmhaU A{YH$ma (SDRs) d AcrH$S>rc H$mhrdfm©V O_©ZrMm "Š ẁe _mH©$' dOnmZMm " òZ' `m McZmMm g_mdoe hmoVmo. Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m gmoS>dÊ`mgmR>r gwdUm©À`mCËnmXZmV dmT> Pmcr nm{hOo. d Vo gaH$mar amIrdmV Amco nm{hOo. qH$dm _wÐm H$mofmÀ`m {deof AmhaUA{YH$mam_Ü ò (SDR) d {d{^Þ amï´>mMm H$i McZmÀ`m gmR>çmV dmT> Pmcr nm{hOo.

Am§VaamîQ´>r` amIrdm§Mr n`m©áVm : Adequary of Inter Reserves

Imcrc VrZn¡H$s H$moUVrhr Jmoï> KS>ë`mg amIrd ho An`m©á AmhoV. qH$dm nwaogo ZmhrV Agog_Omdo.1) EImÚm amï´>mZo {d{Z_` XamV n[adV©Z Ho$ë`mg øm XoemOdirc amIrd n`m©á ZmhrV Ago g_Omdo.2) Oa XoemZo nyU© amoOJmar, qH$_V nmVirV ñW¡`©, Am{W©H$ {dH$mg B. amï´>r` C{Ôï>mÀ`m nmR>nwamdmgmoS>cm Va amIrd nwaogo ZmhrV.3) emoYZ emofmV g§VwcZ gmYÊ`mgmR>r ì`mnma d ^m§S>dcmMm àdmh (Capital Movement's)ømdZ {Z~ªY cmYmdo Va amIrdm§Mm nwadR>m n`m©á Amho Ago g_Omdo.

Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m {Z_m©U hmoÊ`mMr H$maUo.:1) Am§Vaamï´>r` amoIVoMr An`m©áVm :

Joë`m 30-40 dfm©nmgyZ Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV Á`m doJmZo dmT> Pmcocr Amho. Ë`m doJmZoAm§Vaamï´>r` amoIVoV dmT> Pmcocr Amho. Ë`mdoJmZo AmV§aamï´>r` amoIVoV dmT> Pmcocr Zmhr. Ë`m_wioAm§Vaamï´>r` ì`mnma d amoIVm ̀ m§À`mVrc A§Va dmT>V Joco.2) OJmVrc gwdU© CËnmXZ d OmJ{VH$ _wÐmHo$f ømV AË`ën d¥ÜXr :

Joë`mH$mhr dfm©nmgyZ Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV 6.1 dmT> hmoV Amho. na§Vw gwdUm©À`m nwadR>çmVHo$di 2% dmfuH$ dmT> hmoV Amho.3) S>m°ca d nm¢S> ñQ>{cªJ g§H$Q> :

Am§Vaamï´>r` ZmUo ~mOmamV 1958 n ª̀V S>m°ca d nm¢S> ñQ>cvJ Amncr à{Vð>m d {dídg{Z`Vmøm_wio Am§Vaamï´>r` joÌmV ì`már hmoVo. Am§Vaamï´>r` XoUr \o$S>Ê`mMo gd©gm_mÝ` McZ hmoVo. S>m°ca {d{eï>XamZo gwdUm©V n[adV©Zr` Agë`m_wio A_o[aH$Z S>m°cacm gwdUm©Mr à{Vð>m hmoVr. na§Vw A_o{aHo$Mm emoYZemoY gVV à{VHy$c ìhmd`mg cmJë`m_wio S>m°ca g§H$Q>mV gmnS>cm. Ë`m_wio Am§Vaamï´>r` amoIVoMrg_ñ`m {Z_m©U Pmcr.4) {dH$mgZerc XoemÀ`m gVV dmT>V OmUmè`m JaOm :

naH$s` Jwcm_JrarVyZ _wº$ Pmcoë`m Xoem§Zr Amnë`m Am{W©H$ `moOZm§Zm gwédmV Ho$ë`m_wio{dXoer {d_Zr_`mMr _mJUr \$ma _moR>çm à_mUmV dmT>cr. Ë`m_wio Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m {Z_m©UPmcr.5) gwdUm©À`m A{YH$m§e {hñgm Am¡ÚmoJrH$ CËnmXZmV d d¡̀ {º$H$ ----

{d{dY XoemV gwdUm©Mo Oo EHy$U CËnmXZ hmoVo. Ë`mn¡H$s ~amMgm ^mJ Am¡ÚmoJrH$ CËnmXZmVJw§VVmo d H$mhr ^mJ cmo ñdV: IaoXr H$aVmV. Ë`m_wio XoemÀ`m A{YH¥$V gwdU© H$mofmV \$ma WmoS>çmgwdUm©Mr ̂ a nS>Vo. Ë`m_wio amoIVoMm n«íZ {Z_m©U Pmcm.6) Voc g§H$Q> :

Aa~ BñcmB©Z ̀ m§À`mVrc ̀ wÜXm_wio Voc CËnmXH$ Aa~ amḯ>mMr noQ́>mo{c`_ d noQ́>mo{c`_ nXmWm©À`mqH$_VrV A§XmOo 15 nQ> dmT> Ho$cr. øm_wio {dH$gZerc VgoM {dH$grV amï´>mg_moa ̂ mdmT>rMo \$ma _moR>og§H$Q> {Z_m©U hmody cmJco. Ë`m_wio emoYZ eofm_Ü ò àM§S> à_mUmV VwQ> {Z_m©U Pmcr. hr VwQ> ^ê$ZH$mT>Ê`H$[aVm Am§Vaamï´>r` amoIVm AË §̀V H$_r nS>cr d {dXoer {dZr_`mMo g§H$Q> A{YH$ dmT>co.7) {dH$grV amï´>mMm H$R>moa {ZU©̀ :

{dH$grV Xoem§Zr AW© {dH$grV d {dH$gZerc amï´>m§Zm XoÊ`mV òUmè`m H$Om©V d ghmæ`mVH$nmV H$aÊ`mMm H$R>moa {ZU©̀ KoVë`m_wio Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m {Z_m©U Pmcr.

7.3.4 Am§Vaamï´>r` ZmUo {ZYrMr Am§Vaamï´>r` amoIVo~m~V ŷ{_H$m : Role of IMF about

International Liquidity

Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m gmoS>dÊ`mMm Ñï>rH$moZ d amoIV_Ü ò dmT> H$aÊ`mMm Ñ{ï>H$moZmZo_wÐmH$mofmZo AË §̀V _hËd nyU© H$m ©̀ Ho$co Amho. Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrMr (IMF) ñWmnZ H$aÊ`mMm_w»` CÔoe nyU© {dXoer ì`mnmamV d¥ÜXr H$aUo, emoYZ eofmVrc AënH$mcrZ Ag§VwcZ Xya H$aÊ`mH$[aVmAënH$mcrZ {dÎm ì`dñWm H$aUo d g§H$Q>H$mimV gXñ` amï´>m§Zm `mo½` àH$mao _mJ©Xe©Z H$aUo ho Amho.Am§Vaamï´>r` amoIVoMr g_ñ`m gmoS>dÊ`mÀ`m Ñï>rZo _wÐmH$mofmZo nwT>rc Cnm` `moOZm§Mm Adc§~ Ho$cmAmho.1) A§ä`em_Ü ò dmT> : Am§Vaamḯ>r` amoIVoMr An`m©áVm Xya H$aÊ`mH$[aVm _wÐmH$mofmZo doimdoir Amnë`mgXñ`m Xoem§À`m Aä`mgm_Ü ò dmT> Ho$cr Amho.2) {deof AmdmhZ A{YH$mam§Mr (SDRs) Mr {Z{_©Vr Ho$cr : Am§Vaamï´>r` amoIVoMr dmT> ìhmdr åhUyZZmUo{ZYrZo 1970 nmgyZ {deof AmhaU A{YH$ma `moOZm gwê$ Ho$cr.3) ghmæ`H$ Am§Vaamï´>r` _m¡ÐrH$ g§ñWm§Mm {dMma : Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrZo Am§Vaamï´>r` amoIVoVdmT> H$aÊ`mH$[aVm {deof A{YH$mof {dH$mg g§K, Am§Vaamï´>r` {dÎm {ZJ_ øm§À`mgh BVa {dÎmr` g§ñWm§Zm{dH$mg H$m`m©H$[aVm _XV Ho$cr Amho.4) {deof ghmæ` `moOZm : _wÐmH$mofmÀ`m A§VJ©V Am§Vaamï´>r` emoYZ eofmVrc AMmZH$ {Z_m©UPmcoë`m g_ñ`m gmoS>{dÊ`mH$[aVm H$mhr {d{eï> ̀ moOZm Am_cmV AmUyZ Am§Vaamḯ>r` amoIVoÀ`m g_ñ òMrgmoS>dUyH$ H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo _hËdmMm dmQ>m CMccm Amho. øm {d{eï> ̀ moOZm Imcrc à_mUo...A) j{UnwaH$ {dÎmr` gdcVr : 1963 _Ü ò hr `moOZm gwê$ H$aÊ`mV Amcr. øm ì`dñWoA§VJ©VIMF hm XoemÀ`m {Z`m©VrVrc VmËnwaË`m KQ>r_wio emoYZeof Amcocr VwQ> ^ê$Z H$mT>Ê`mH$[aVm gd©gmYmaU gdcr ì`{V[aº$ Aä`mgmMm 50% {deof Am{W©H$ _XV XooUo.~) ~\$a ñQ>m°H$ gdcV : hr ̀ moOZm 1969 _Ü ò gwê$ H$aÊ`mV Amcr. øm_wio gXñ` amîQ´>m§Zm dñVy§§Mm~\$a ñQ>m°H$ H$aÊ`mH$[aVm hr gdcV CYma XoUmè`m gXñ` amï´>m§Zm Aä`mgmÀ`m 50% n ª̀V {_iyeH$Vo.H$) Voc gdcV : OyZ 1974 _Ü ò gwê$ H$aÊ`mV Amcoë`m øm ̀ moOZoÛmao VocmÀ`m qH$_Vr dmT>ë`m_wiogXñ`m amï´>mÀ`m emoYZ eofmV ̀ oUmar VwQ> ̂ ê$Z H$mT>Ê`mgmR>r Am{W©H$ _XV XoÊ`mV ̀ oVo. øm ̀ moOZoVrcAQ> åhUOo hr gdVc {_idUmè`m Xoem§Zr ì`mnmamV H$moUË`mhr àH$maMr {Z §̀ÌUo cmdy c òV.S>) {dñVma gdcVr : øm `moOZoÀ`m A§VJ©V 3 dfmªn ª̀V XoÊ`mV òUmè`m _wXVrMr naV\o$S> 4 Oo 7dfmªV H$amd`mMr Amho.B) CËnmXZ ImVo : 1975 nmgyZ ho ImVo gwê$ H$aÊ`mV Amco Amho. Á`m§Zm Voc gdcV `moOZm§À`mA§VJ©V F$U {_imco Amho. Aem J¡a Voc CËnmXH$ {dH$gZerc Xoem§Zm øm `moOZoA§VJ©V H$O© {_iyeH$Vo.B©) Q´>ñQ> H$mofmMr ñWmnZm : IMF Mr Amnë`mOdirc gwdU© gmR>çmÀ`m 1/6 ̂ mJ {dHy$Z EH$ H$mof{Z_m©U H$ê$Z Ë`mVyZ {dH$gZerc Xoem§Zm ghmæ`Vm XoÊ`mV ̀ oB©c. øm_wio {dH$gZerc Xoem§À`m H$mofmMrAmdí`H$Vm Agcocr amoIVm R>odVm ̀ oB©c.\$) gwdU© pñWVrV ~Xc : ^{dî` H$mimV gwdU© IMF À`m EH$H$mMo _wë` ho {d{^Þ Xoem_YrcMcZ _wÐm§À`m j_Vm _wë`m§Mm g_mZ {ZYm©[aV H$aÊ`mMo H$m ©̀ H$aUma Zmhr. gXñ` amï´>m§Zm gwdUm©MoMì`dhma H$aÊ`mMo ñdmV§Í` amhmdo åhUyZ gwdUm©À`m _hÎm_ _wë`mMr ì`dñWm H$aÊ`mV òB©c.

`m {edm` Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrMo gmYZ YZ gXñ`m§Zm Vm~S>Vmo~ CncãY ìhmdo `m Ñï>rZo

gXñ` amï´>m§Zm _XV nwa{dÊ`mÀ`m H$m`m©nÜXVrV nwT>rc _hËdmMo ~Xc Ho$co.1) gwdU© hám YmoaU : Gold Tranche Policy

gZ 1952 _Ü ò ZmUo{ZYrZo ñdrH$macoë`m YmoaUmZwgma H$moUVmhr gXñ` Amnë`mcm B©ÀN>oà_mUo{ZYrMm gwdU© hám pñWVrZwgma {ZYr Xody eH$Vmo.2) h¸$ gmoS>Uo : Waivers

1952 nmgyZ {ZYrÀ`m gdcVrMm Cn`moJ H$aÊ`mcm CÎmoOZ {_imdo `m Ñï>rZo ZmUo{ZYrMoH$moUË`mhr 12 _{hÝ`mÀ`m H$mimV gXñ`mÀ`m H$moR>çmÀ`m 25% nojm A{YH$ {ZYr H$mT>Ê`mdarc_`m©Xm aÔ Ho$ë`m AmhoV.3) amIrd H$amam : Stand by Aqrccments

1952 nmgyZ ZmUo {ZYrZo {ZYr H$mT>Ê`mgmR>r Ho$coë`m ZdrZ H$m ©̀nÜXVrMr gwê$dmV Ho$crAgyZ {VMo Zmd amIrd H$ama Ago Amho. ̀ m ̀ moOZoZwgma EH$mXm ghmæ`Mr {dZ§Vr _§Oya H$aÊ`mV Amcr.Va gXñ` amï´>mcm nwÝhm AO© Z H$aVm {d{eï> _`m©Xon ª̀V {dXoer McZ KoÊ`mMm h¸$ àmá hmoVmo.4) CXma nV YmoaU : Liberal Credit Policy

ZmUo {ZYrZo gXñ` amï´>m§À`m n{hë`m H$Om©À`m hßË`mÀ`m _`m©XoVrc ì`dhmam~Ôc Ho$coë`m{dZ§Vr g§~§YmV CXma YmoaU ñdrH$maco Amho. ̀ m _`m©XoncrH$S>o {ZYr hdm Agë`mg Ë`mMo ̀ mo½` g_W©ZH$aUo Amdí`H$ Amho.

gmam§e :`m H$amamZwgma ZmUo{ZYrcm AmV§aamï´>r` ZmUo ì`dñWoÀ`m gwajVogmR>r _moR>çm à_mUmV A{V[aº$

gmYZ {_idUo eŠ` Pmco. `m_wio gdmªÀ`m \$m`ÚmgmR>r _m¡ÐrH$ ì`dñWoMr Am§Vaamï´>r` amoIVm VgoMpñWVrñWmnH$Vm Resiliency ̀ mV dmT> Pmcr Amho.

AmVmn ª̀V H$aÊ`mV Amcocm ~Xc ZmUo {ZYrMr OmJ{VH$ Am§Vaamï´>r` amIrd {ZYrMr dmT>VrJaO ^mJdÊ`mgmR>r H$aÊ`mV Amco AmhoV. `m ~Xcm_wio {ZYrÀ`m YmoaUm_Ü ò Am{U H$m ©̀nÜXVrV~Xc Pmco AgyZ gÜ`mÀ`m H$mimV Am§Vaamḯ>r` amoIVoMr n`m©áVm g_mYmZH$maH$ arVrZo H$ê$Z amhÊ`mcm_XV Pmcr Amho. ZmUo-{ZYrZo OmJ{VH$ AW©ì`dñWoÀ`m JVrerc JaOm§er OwidyZ KoÊ`mMm AmQ>moH$mQ>à`ËZ Ho$cm Amho. na§Vw {dH$gZerc XoemMr {dH$mgmÀ`m H$m ©̀H«$_mgmR>r {XK©H$mcrZ {dXoer ̂ m§S>dcmMrJaO nyU© H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo AZoH$ VkmMo _Vo gÜ`mMr Am§Vaamï´>r` ZmUo ì`dñWm^mdr H$mimV nwaoeramoIVm nwa{dÊ`mÀ`m Ñï>rZo n`m©á R>ê$ eH$Uma Zmhr. ZmUo {ZYrV _hËdmÀ`m gwYmaUm Am{U nwZ©aMZmH$aÊ`mMr JaO Amho.

7.3.5 OmJ{VH$ ~±Ho$Mr ŵ{_H$m : Role of World Bank

àñVmdZm :XmoZ _hm ẁÜXm_wio OJmVrc {d{dY Xoem§À`m AW©H$aUmda KSy>Z Amcocoì`mnH$ {dZmemË_H$

n[aUm_ OmJ{VH$ _§{XMo XwînarUm_, Am§Vaamï´>r` ì`mnmamÀ`m joÌm§_Ü ò CËnÞ Pmcoco H$_mcrMo AñW¡̀ ©,gd© chmZ amï´>m§Zm ôS>gdUmar {dXoer {d{Z_`mMr g_ñ`m, dgmhVr Xoem§Zm ñdmV§Í` {_imë`m_wio{Vgè`m OmJ{VH$ XoemMr Am{W©H$ {dH$mgmMr ̂ wH$, {^fU ~oH$mar, gd©Ì ì`mnyZ am{hcocr Aem§VVm dA{dídmgmMr ̂ mdZm ̀ m n[apñWVr_YyZ _mJ© H$mT>Ê`mÀ`m CÔoemZo gm_w{hH$ qMVZ d g§KQ>rV ñdê$nmMoà`ËZ H$aÊ`mgmR>r A_o[aHo$Zo nwT>mH$ma KoD$Z ~«oQ>Z dwS>g ̀ oWo 1944 _Ü ò Am§Vaamï´>r` n[afX Am`moOrVHo$cr. ~«oQ>Z dwS>g² H$amamZwgma ñWmnZ H$aÊ`mV Amcocr Xwgar Am§Vaamï´>r` g§KQ>Zm åhUOo Am§Vaamï´>r`

nwZ©aMZm Am{U {dH$mg ~±H$ Inter Bank For Reconstractional & Development hrhmò . øm ~±Ho$Mo H$m ©̀joÌ OmJ{VH$ ñdê$nmMo Agë`m_wio {Vcm "OmJ{VH$ ~±H$' Ago åhUVmV.

Xwgè`m _hm ẁÜXmÀ`m H$mimV \«$mÝg, O_©Zr BË`mXr ̀ wamonr`Z Xoe VgoM {~«Q>ZMr AW©ì`dñWmAË §̀V Imcmdcocr hmoVr. ̀ m gd© amîQ´>mÀ`m AW©ì`dñWoM "nwZa©MZm' H$ê$Z ñW¡̀ © àñWm{nV H$aUo, hm`m OmJVrH$ ~±Ho$Mm EH$ CÔoe hmoVm. Xwgao Am{\«$H$m-Am{e`m I§S>mVrc ~hþVm§e Xoe A{dH$grV AgyZË`m§Mr Am{W©H$ pñWVr AË §̀V Imcmdcocr hmoVr. `m XoemVrc cmoH$m§Mm amhUr_mZmMm XOm© A{Ve`{ZH¥$ð> hmoVm. {dH$grV Am{U A{dH$grV Xoem_Yrc g§nÎmr Am{U CËnÞ ̀ mV _moR>çm à_mUmda {df_Vm{Z_m©U Pmcr hmoVr. A{dH$gr XoemVrc cmoH$m§À`m amhUrMm XOm© gwYmaë`m{edm` OJmV H$m`_ ñdê$nmMrem§VV Zm§XUo AeŠ` hmoVo hr n[apñWVrV cjmV KoD$ZM A{dH$grV amîQ´>mÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmcmOmJ{VH$ ~±Ho$À`m à_wI C{Ôï>m§_Ü ò ñWmZ XoÊ`mV Amco. nwZ©aMZm Am{U {dH$mg hr à_wI C{ÔîQ>çoS>moù`m§g_moa R>odyZ OmJ{VH$ ~±Ho$À`m H$m`m©Mr C^maUr H$aÊ`mV Amcr.

OmJVrH$ ~±Ho$Mo H$m ©̀ : Function of World Bank

1) H$O© nwadR>m H$aUo : AW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌm_Ü ò ^m§S>dc Jw§VdUwH$ H$aVm `mdr `mH$[aVmg^mgX amï´>m§Zm H$O©nwadR>m H$aUo ho OmJ{VH$ ~±Ho$Mo gdm©V _hËdmMo H$m ©̀ Amho. OmJVrH$ ~±Ho$H$Sy>ZH$aÊ`mV `oUmè`m H$O©nwadR>m CËnmXH$ ñdê$nmMm H$m`m©gmR>rM Ho$cm OmVmo. hm H$O©nwadR>m àm_w»`mZo{XK©_wXVrMm AgVmo.2) Am§Vaamï´>r` joÌm_Ü ò Cn ẁº$ g§ñWm§Mr ñWmnZm H$aUo : OmJVrH$ ~§YZo 1956 _Ü ò Am§Vaamï´>r`{dÎm {ZJ_mMr ñWmnZm Ho$cr. IFC øm g§ñWoÀ`m _mÜ`_mVyZ ImOJr joÌm_Ü ò Am¡ÚmoJrH$ à_§S>imcmH$O© nwadR>m Ho$cm OmVmo. 1960 _Ü ò Am§Vaamï´>r` {dH$mg g§KmMr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. ̀ m {edm`g^mgX Xoem§Zm {dÎm _hm_§S>io Am{U Am¡ÚmoJrH$ {dH$mg ~±H$ g§ñWm§Mr ñWmnZm H$aÊ`mgmR>r gd©Vmonarghmæ` H$aVo.3) Vm§{ÌH$ _mJ©Xe©Z : OmJVrH$ ~±H$ g^mgX amï´>m§Zm Ë`m§À`m JaOoà_mUo {deof Vk godm nwadyZ Ë`m§ZmVm§{ÌH$ _mJ©Xe©Z CncãY H$ê$Z XoVo. `m_wio àH$ënmMr AmIUr d A§_c~OmdUr hr 2 H$m ©̀ `mo½`gmÜ` hmoVmV.4) {dXoer ImOJr Jw§VdUwH$scm àmoËgmhZ :

OmJVrH$ ~±Ho$À`m ̂ m§S>dcr g§gmYZmÀ`m _`m©Xo_wio hr JaO ̂ mJ{dUo ~±Ho$cm eŠ` hmoV Zmhr.àJV Xoem_Yrc àgÞ CÚmoJmOdi AZoH$doim {dnwc ^m§S>dc AgVo. Vo BVa Xoem_Ü ò Jw§VdUyH$H$aÊ`mg CËgwH$ AgVmV. nU VoWrc OmoIr_ ̂ oS>gmdVo. Aem doir OmJVrH$ ~±H$ øm àH$maMr ImOJrH$O©nwadR>çmÀ`m emoYZmMr h_r hmoVo. ̀ m_wio CËnmXH$ àH$ënm_Ü ò Jw§VdUyH$ hmoÊ`mgmR>r dmVmdaU V`mahmoVmo.5) {dXoer {d{Z_`mÀ`m g§H$Q>m_YyZ gmoS>dUyH$ :

{dH$gZerc amḯ>m§À`m {XK©H$mimn ª̀V ì`mnmaeof d emoYZ eof à{VHw$cVo_wio {dXoer {dZr_`mMog§H$Q> C ô Q>mH$Vo d H$mimZwgma øm g§H$Q>mMr _`m©Xm dmT>V OmVo. ̀ m pñWVrV OmJVrH$ ~±H$ {dH$gZercamï´>m§Zm {dXoer emoYZ H$aÊ`mgmR>r nwaogm H$O©nwadR>m H$aVo. OmJVrH$ ~±Ho$H$Sy>Z {_imcoë`m a¸$_oMmCn`moJ H$ê$Z ̂ maVmZo doimodoir {dXoer {dZr_`mÀ`m g§H$Q>mcm Vmo§S> {Xco Amho.6) Am§Vaamï´>r` {ddmXm_Ü ò _Ü`ñWr :

AZoH$Xm eoOmar amï´>m_Ü`o {d{dY H$maUm§_wio {ddmX CËnÞ hmoVmV. dmVmdaU à{VHw$c hmoVo.d¡a^md dmT>Vmo. n[aUm_r øm amï´>m§À`m {dH$mgmV AS>Wico ̀ oVmV. OmJVrH$ ~±H$ Ì`ñWmÀ`m ̂ w{_Ho$VyZ

XmoÝhr amîQ´>m§Mr ̂ w{_H$m g_OyZ hmoVo. XmoÝhr XoemÀ`m à{V{ZYr_Ü ò MMm© KS>dyZ AmUVo. _Ü`ñWr H$ê$Z{ddmX gmoS>dÊ`mMm _mJ© Adc§~Vo.7) à{ejUmMr gmoS> :

doimodoir àJV XoemVr {deofk {dH$gZerc Xoem_Ü ò nmR>dyZ øm XoemÀ`m gd© g_ñ`mH$m`_À`m gmoS>dVm òV Zmhr. Ë`m gXa Xoem_Yrc gËH$mam§_Üò daÀ`m nmVirda H$m_ H$aUmè`mgẁ mo½` ì`º$s¨Zm Amdí`H$ Vo à{ejU XodyZ Ë`m§Mr j_Vm dmT>dÊ`mMo JaOoMo AgVo. {dH$gZercXoem_Yrc AZŵ dr A{YH$mè`m§Zm {dH$mgV§ÌmMo à{ejU XoÊ`mgmR>r OmJVrH$ ~±H$oZo 1955 gmcr""Am{W©H$ {dH$mg g§ñWm'' Economic Development Institute ñWmnZ Ho$co Amho.

OmJ{VH$ ~±Ho$Mr H$m_{Jar : Achivement of the world Bank

OmJVrH$ ~±H$ JaOy + Xoem§Zm _Ü`_ d {XK© _wXVrMr H$O} nwa{dVo. {deofVkm§À`m godm d Vm§{ÌH$g„m CncãY H$ê$Z XoUo, {dXoer {d{Z_`mMo g§H$Q> CX²̂ dë`mg VmVS>rMr _XV H$aUo Am{U gd©g^mgX amï´>mMr Agmdr `m H$arVm Amdí`H$ Vr Cnm` `moOZm H$aUo OmJVrH$ ~±Ho$Zo AmOda Ho$coë`mH$O© nwadR>çm_Ü ò gdm©V OmñV àmYmÝ` Agcocr joÌ eoVr d J«m_rU {dH$mg, COm© {dH$mg, dmhVyH$ dXiUdiU BË`mXr hmò . gd© g^mgX amḯ>m§Zr OmJVrH$ ~±Ho$H$Sy>Z {d{dY àH$maMr _XV {_idyZ Amnë`mAW©ì`dñWoMr nwU©aMZm Ho$cr {dXoer {dZr_` d {dXoer ì`mnmamer g§~§YrV AS>MUrMr gmoS>dUyH$Ho$cr Am{U AW©ì`dñWoÀ`m {d{dY joÌm_Ü ò {XK©_wXVrMr Jw§VdUyH$ H$ê$Z {dH$mg àH«$s òcm MmcZm{Xcr. ^maVmà_mUoM Am{e`m, Am{\«$H$m d X. A{\«$Ho$Vrc AZoH$ JaOy amï´>m§Zm OmJVrH$ ~±Ho$H$Sy>Z{_imcocm ̂ aKmog ghmæ`m_wioM øm Xoem§Zm Xm[aÐç Am{U {de_Vo{dê$ÜX cT>m XoVm Amcm Am{U H$mhrà_mUmV H$m AgoZm à{VHw$cVoda _mV H$aVm Amcr.

gZ 1968-69 _Ü ò OmJVrH$ ~±Ho$Zo cmoH$g§» òMm Aä`mg Am{U cmoH$g§»`m àH$ën ̀ m§À`mgmR>rVgoM àdmgr d dmhVwH$scm CÎmoOZ XoÊ`mgmR>r ñdV§Ì {d^mJ ñWmnZ Ho$cm. cmoH$g§»`mMm {d^mJg^mgX amï´>m§Zm Hw$Qy>§~ {Z`moOZmMo {XK©H$mcrZ ñdê$nmMo H$m ©̀H«$_ V`ma H$aÊ`mgmR>r ghmæ` XoVmo. àdmgrd àH$ën {d^mJmMm CÔoe {dH$gZerc Xoem_Yrc àdmgr dmhVyH$sMm {dH$mg H$ê$Z ̀ m Xoem§Zm {dXoerMcZmMo CËnÞ {_idyZ {Xco.

OmJ{VH$ ~±Ho$À`m H$m ©̀nÜXVrdarc Amjon : Objection against the world Bank

1) _`m©{XV gmYZo : ~±Ho$Mo H$m ©̀joÌ H$m ©̀ d ñdrH$mamdr cmJUmar AmìhmZo `m§Mm {dMma H$amdm,ñdV:Mr Am{W©H$ g§gmYZo Anwar AmhoV åhUyZM Amnë`m pñdH¥$V O~m~Xmè`m ZrQ> nma nmS>Vm ̀ oV Zmhr.2) A_o[aH$m dM©ñd : `m ~±H$mda _wR>â nmpíM_mË` Xoem§Mm à^md Va A_o[aHo$Mo dM©ñd Amho.OmJH$s ~±H$ hm A_oarHo$Mr A§H$sV g§KQ>Zm _mZcr OmVo. Ë`m_wio A_oarH$Z gaH$maÀ`m YmoaUmMo ~±Ho$À`m{ZU©̀ m_Ü ò à{V~t~ nS>Vo.3) H$O©dmQ>nmV njnmV : OmJVrH$ ~±Ho$da njnmVmMm Amamon Ho$cm OmVmo. A{cH$S>o H$mhr dfm©nmgyZOmJVrH$ ~±Ho$H$Sy>Z MrZcm {deof gcJrMr dmJUyH$ {Xë`mMo AmT>iVo. Am{e`m d Am{\«$H$m I§S>mVrcAZoH$ chmZ Jar~ d JaOy amï´>m§Zm Ë`m§Zm _XVrMr AË §̀V JaO AgVm§Zm nwaoer _XV {_iy eH$cr Zmhr.4) H$mhr Xwc©jrV joÌ : OmJVrH$ ~±Ho$Zo {Xcoë`m H$Om©Mr joÌmZwgma dJ©dmar H$ê$Z Aä`mg Ho$ë`mgZ¡gJuH$ AmnÎmr {Zdm©{gVm§Mo nwZd©gZ, Amamo½`, Vm§{ÌH$ {ejU n ©̀Q>Z hr joÌ Xwc©jrV dmQ>VmV.5) {XK©gyMr H$m ©̀nÜXVr : OmJVrH$ ~±Ho$Mr H$m ©̀nÜXVr hr ~arM {XK©gwMr Amho. JaOy Xoem§Zr Am§VaamîQ́>r`~±Ho$H$S>o {d{eï> nÜXVrZwgma ghmæ`mMr _mJUr Ho$ë`mZ§Va øm AOm©da H$m ©̀dmhr hmoÊ`mg ~amM H$mi

cmJVmo.

7.3.6 gmam§e :EH§$XarV ŷH$ d ^` `mnmgyZ _wº$ Agcoco CÚmoJ OJ KS>{dÊ`mgmR>r OmJVrH$ ~±Ho$Zo \$ma

_hËdmMr H$m_Jrar Ho$cr Amho. A_oarHo$À`m OmoIS>mVyZ _wº$ Agë`m{edm` Am{U ñdV:Mr Am{W©H$g§gmYZo n`m©ánUo dmT>ë`m{edm` OmJVrH$ ~±Ho$cm AmìhmZmË_H$ ŵ{_H$m à^mdrnUo Va nmS>Vm òUmaZmhr ho _mÌ, VodT>oM Iao !

7.4 AënH$mcrZ ̂ m§S>dcr hmcMmcrMo {gÜXm§V : Theory of short term capital move-

ment

7.4.1 àñVmdZm :Am§Vaamḯ>r` nmVirda dñVy d godm ̀ m§À`mV hmcMmcr ~amo~a ̂ m§S>dcmMr hmcMmc (AmJm_Z-

{ZJ©_Z) hmoV AgVo. Jw§VdUyH$ H$aÊ`mÀ`m CÔoemZo VgoM gÅ>o~mOrMm hoVwZohr AmënH$mcrZ ̂ m§S>dcmMrEH$m XoemVyZ Xwgmè`m Xoem_Ü ò ò-Om gwê$ AgVo. ^m§S>dcmMr hmcMmc hr 1) n¡emÀ`m ê$nmV, 2)dmñV{dH$ énmV hmoV AgVo. F$U XoUmè`m amï´>mVyZ F$U KoUmè`m amï´>mV McZmÀ`m ñdê$nmV hmoUmè`mAJ_Zmcm _m¡ÐrH$ AJ_Z qH$dm dñVy godm d gwdU© øm ê$nmV ̀ oUmè`m ̂ m§S>dcmcm dmñV{dH$ AmJ_ZåhUVmV.

^m§S>dcmÀ`m hmcMmctMm à^md emoYZeofmda nS>Vmo. Omo Xoe Jw§VdUyH$ H$aVmo qH$dm H$O© XoVmo.Ë`m XoemH$[aVm hr emoYZmMr ~m~ R>aVo d øm XoemÀ`m ̂ m§S>dcr ImË`mV "Zmdo ~mOwcm' Xe©{dÊ`mV ̀ oVoH$maU Jw§VdUyH$ H$aË`mdoir qH$dm H$O© {Xë`mdoir Vr Jw§VdUyH$ qH$dm H$O© Ë`mdoir Ë`m XoemMm IM©R>aVmo. ̀ mCcQ> Á`m XoemVyZ Jw§VdUyH$ hmoVo qH$dm H$O© {_iVo. Vr Ë`m XoemÀ`m Ñï>rZo Ë`mdoir {_iH$VAgVo. åhUyZ Vo ^m§S>dc "O_m ~mOycm'Xe©dÊ`mV òVo. ømVyZM cm^m§f ì`mO AÑí` ~m~r {Z_m©UhmoVmV.

7.4.2 AënH$mcrZ ̂ m§S>dcr hcMmcr : Short term capital movement

^m§S>dcmÀ`m AmJ_Z-{ZJ_ZmMm H$mcmdYr EH$m dfm©nojm H$_r AgVmo. Voìhm Ë`m AënH$mcrZ^m§S>dcr hcMmcr R>aVmV. øm hmcMmcr Oem EH$m dfm©nojm H$_r AdYrÀ`m ànÌmer g§~§YrV AmhoVVemM Ë`m EH$m XoemVrc {Zdmgr`m§À`m Xwgè`m XoemVrc {Zdmgr`m§da Agcoë`m Xmì`mVrc qH$dmh¸$mVrc n[adV©ZmÀ`m YmoVH$ AmhoV.

AënH$mcrZ Xmì`mÀ`m A§VJ©V ñdXoemMr {dXoer A{YH$mofmV O_m Agcocr a¸$_, ñdXoemZo{Xcoë`m AënH$mcrZ H$O©, {dXoer ~rc, A{YH${dH$f© BË`mXr Mm A§V^m©d hmoVmo. H|$Ðr` A{YH$mofì`mnmar ~±H$m d BVa ì`ŠVrÛmao {dXoemV O_m Ho$coë`m a¸$_oV Pmcoco ~Xc gwÜXm ^m§S>dcmÀ`mhmcMmctZm MmcZm XoVmV. AënH$mcrZ ^m§S>dcmMo hñVm§VaU ho H$Yr-H$Yr OmñV ì`mOXamÀ`mAmH$f©ZmZohr hmoVo. ^m§S>dcmÀ`m hmcMmctMm qH$dm hñVm§VaUmMm _moR>m Xmof åhUOo Ooìhm Xoemg_moaemoYZ emofUmVrc VwQ>rMo g§H$Q> AgVo Voìhm XoemVrc ̂ m§S>dc ~mhoa OmVo. d Ë`m_wio ho g§H$Q> AmUIrMJ§̂ ra ~ZVo. Aem àH$maÀ`m AënH$mcrZ ̂ m§S>dcmcm "Ja_ n¡gm' (Hot Money) qH$dm "eaUmWu^m§S>dc' Ago åhUVmV.

Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcr hcMmcrMr H$maUo :

n«m. AmohcrZ `m§Zr Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcr hcMmcrMr nwT>rcàm_mUo H$maUo Xe©dcr AmhoV.1) ì`mOXamVrc [^ÞVm : doJdoJù`m XoemVrc {^Þ ì`mOXamMo à_mU ho ̂ m§S>dc hmcMmcrMo H$maUAmho. AënH$mimV Va øm {^ÞVoMm ~amM n«̂ md nS>Vmo.2) {d{dY {R>H$mUr Jw§VdUwH$ H$aÊ`mMr ^m§S>dcXmamMr ng§Vr : Jw§VdUwH$sVrc OmoIr_ H$_rH$aÊ`mÀ`m CÔoemZo ̂ m§S>dcXma Amnco ̂ m§S>dc EH$mM {R>H$mUr. EH$mM joÌmV Z Jw§VdVm {d{dY XoemVJw§VdVmo.3) AÝ`Xoem_Ü ò emIm d CÚmoJ ñWmnZ H$aÊ`mMm CÔoe : øm YmoaUmZwgma ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmctZmMmcZm {_iVo.4) A{YH$ cm^ H$_mdÊ`mMr g§Yr : Á`m Xoem_Ü ò OmñV cm^ {_idÊ`mMr Anojm AgVo Ë`mXoemH$S>o ̂ m§S>dcmMm àdmh gwê$ hmoVmo. A{YH$ cm^mMo AmH$f©Z ho A{YH$ ì`mOXamnojm OmñV AgVo.5) H$a{ZVr : ñdXoe d {dXoe ̀ m§À`mVrc H$aYmoaUmMm ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmcrda à^md nS>V AgVmo.ñdXoemV H$aà_mU OmñV AgVo Voìhm H$_r H$a Xa Agcoë`m Xoem_Ü ò Jw§VdUyH$ A{YH$ \$m`XoeraR>aVo.6) VoOr _§{XMo ì`mnma MH«$ : XoemV VoOrMm Am{W©H$ ̂ aâmQ>rMmH$mi gwê$ AgVm§Zm {dXoem_YyZ ̀ mXoemV ^m§S>dcmMm AmoK dmhþ cmJVmo. Am{W©H$ _§XrÀ`m H$mimV _mÌ, XoemVrc ^m§S>dc ~mhoa XoemVOmD$ cmJVo. H$maU ââmQ>rÀ`m H$mimV qH$_Vr ø CËnmXZ ì``nojm ~è`mM OmñV Agë`m_wiocm^m§emMo à_mU ~aoM OmñV AgVo. _§XrÀ`m H$mimV AË §̀V H$_r AgVo.

7.4.2 hñVm§VaU {gÜXm§V : Transfer Theory

1) gZmVZr {gÜXm§V :hm {gÜXm§V EH$m gmÜ`m d gai CXmhaUmVyZ ñnï> H$aVm ̀ oB©c. g_mO "A'Xoe hm "~' Xoemcm

1200 H$moQ>r é. H$O© XoVmo. "A' XoemVyZ "~' XoemV 1200 H$moQ>r é Joë`m_wio Ë`m§À`m VmËH$mcrZn[aUm_ åhUOo "A' XoemMo CËnÞ 1200 H$moQ>r é. Zo H$_r hmoVo d "~' XoemMo CËnÞ 1200 H$moQ>r é. ZodmT>Vo. ømMm ì`mnma g§VwcZmda H$m` n[aUm_ hmoB©c ho XmoÝhr XoemÀ`m gr_m§V Am`mV àd¥Îmrda {Z ©̂aamhrc.

g_Om "A' XoemMr gr_m§ÝV Am`mV àd¥Îmr (MPM) hr 0.3 d "~' XoemMr 0.4 Amho CËnÞH$_r Pmco H$s, Am`mV H$_r hmoVo. H$maU Am`mVr øm amï´>r` CËnÞmÀ`m dYu \$cZ AmhoV. "A' XoemMoCËnÞ 1200 H$moQ>r ê$. Zo H$_r Pmco åhUyZ "~' XoemMr Am`mV (1200 x 3/10 =360) hr 360H$moQ>r é. Zo. H$_r hmoB©c H$maU A XoemMr gr_m§V Am`mV àd¥Îmr hr 3/10 (0.3) Amho. åhUOoM "~'XoemMr {Z`m©V hr 360 H$moQ>r é. Zo H$_r hmoB©c.

"~' XoemMr gr_m§V Am`mV àd¥Îmr hr 4/10 (0.4) Amho. "~' XoemMo CËnÞ 1200 H$moQ>rAmho. ê$. Zo dmT>co Ë`m_wio Ë`mMr Am`mV 1200 x 4/10=4800) hr 480 H$moQ>r ê$. Zr KQ>cr "~'XoemMo CËnÞ 1200 H$moQ>r ê$. Zo dmT>ë`m_wio "~' XoemMr Am`mV 480 ê$. H$moQ>rZo dmT>cr. ømMm AW©"A' XoemMr {Z`m©V 480 H$moQ>r ê$ Zo. dmT>cr.

A XoemÀ`m Am`mVrV 360 ê$. Mr KQ> d {Z`m©VrV 480 H$moQ>r ê$. Mr dmT> Pmë`m_wio "A'XoemÀ`m eofmV 360+480=840 H$moQ>r ê$. Mr gwYmaUm Pmcr. na§Vw eofU 1200 H$moQ>r ê$. gwYmaUmhmoUo Amdí`H$ Amho. åhUOoM hñVm§VaU Pmë`mda "A' XoemÀ`m emofmV AOyZ 360 H$moQ>r ê$. Mr VyQ>{e„H$ Amho. (1200-840)=360

2) Ho$Ýg øm§Mr {dMmagaUr :Ho$ÝgÀ`m _Vo ì`mnmamVrc VwQ> ^ê$Z H$mT>Ê`mH$[aVm CËnmXZ dmT>dyZ {Z`m©V d¥ÜXr H$aUo

Amdí`H$ Amho. {Z`m©V d¥ÜXr H$aÊ`mH$[aVm {Z`m©VrÀ`m qH$_Vr H$_r Agë`m nm{hOo d Ë`mH$[aVmCËnmXZ IM© hm H$_r Agcm nm{hOo. CËnmXZ IMm©V nwT>rc VrZ àH$mao KQ> H$aVm òVo Ago Ho$ÝgåhUVmV.A) H$m ©̀j_VoV dmT> H$ê$Z.~) ì`mOXamV KQ> H$ê$Z.H$) _OwarXamV H$nmV H$ê$Z.

gd©M CÚmoJnVr H$m ©̀j_VoV dmT> H$aÊ`mMm gVV à`ËZ H$arV AgVmV. åhUyZ H$m ©̀j_VoVd¥ÜXr {ZpíMVnUo hmody eH$Vo. na§Vw VwcZmË_H$ ÑîQ>çm OmñV d¥ÜXrMr eŠ`Vm ZgVo.

gd©M CÚmoJnVr H$m ©̀j_VoV dmT> H$aÊ`mMm gVV à`ËZ H$arV AgVmV. åhUyZ H$m ©̀j_VoVd¥ÜXr {ZpíMVnUo hmody eH$Vo. na§Vw VwcZmË_H$ ÑîQ>çm OmñV d¥ÜXrMr eŠ`Vm ZgVo.

ì`mOXamV H$mhr à_mUmV KQ> Ho$ë`mZo H$mhr \$m`Xo hmVo Agco Var ~è`mM g_ñ`m {Z_m©UhmoVmV. `m_wio hm Cnm`hr \$magm Cn ẁº$ Zmhr. åhUyZ _OwarV Ka H$aUo hm EH$_mÌ n`m©̀ CaVmo AgoHo$Ýg åhUVmV. {Z`m©VrnmgyZ {_iUmè`m CËnÞmV AnojrV dmT> H$aÊ`mnydu _OwarXamV OmñV H$nmVH$aUo hmM _mJ© CaVmo.3) AmohcrZMr {dMmagaUr : Ooìhm EH$m XoemVyZ EH$njr` hñVm§VaU hmoVo Voìhm nañn[aH$ _mJUrV~Xc KSy>Z ̀ oVmo. åhUyZ _mJUr hmoUmè`m øm ~XcmMm {dMma Ho$ë`m{edm` hñVm§VaU g_ñ òMo d¡km{ZH${dícofU hmody eH$V Zmhr. Ago AmohrcrZ åhUVmV d hmM Ë`m§Mm {dMma gaUrMm n«ma§̂ q~Xy Amho.4) h°~acaMr {dMmagaUr : h°~acaÀ`m _VmZwgma Ho$Ýg d AmohcrZ `m§Mr {dMmagaUr EH$m§Jr Amho.Ho$Ýg qH$_V ~XcZm§Zm Va AmohcrZ _mJUrV hmoUmè`m ~Xcm§Zm _hËd XoVmo. h°~acÀ`m _Vo hñVm§VaUmH$[aVmqH$_VrV hmoUmao d _mJUrV hmoUmao n[adV©Z Amdí`H$ Amho.

7.4.3. gmam§e :Am§Vaamï´>r` ^m§S>dcr hmcMmcr àm_w»`mZo ì`mOXamVrc ~Xc, ng§Vr, CÔoe, cm^mMr g§Yr

BË`mXr CÔoe gmÜ` H$aÊ`mgmR>r Ho$cr OmVo. darc {gÜXm§VmVrc {ZîH$f© ê$nmZo Ago åhUVm ̀ oB©c, H$s à_ hñVm§VaUm_wio _mJ{UV gmno{jV n[adV©Z KS>dyZ òVo Xwgao åhUOo {Z`m©VrV dmT> H$aÊ`mH$[aVm,qH$_§VrV H$mhr ~Xc Amdí`H$ R>aVmo.

7.5 nm[a^m{fH$ eãX eãXmW© (Glossary)

1) ^m§S>dc ~mOma : (Capital Market) ^m§S>dc ~mOma hm à{V ŵ{V Securities À`mIaoXr-{dH«$sMm ~mOma hmò .2) eoAg ~mOma : (Share Market) H§$nÝ`mMo eoAg© d Ë`m§Mo AZwOmV/{dH$cO (Derivati)

`m§Mr IaoXrXma d {dH«$sXma `m§Zm _mÝ` Agcoë`m qH$_Vrcm IaoXr d {dH«$s H$aÊ`mMr ì`dñWm hmò .3) {dÎm ~mOma : (Finance Market) H$O© XoUmao d KoUmao ̀ m XmoÝhr JQ>mVrc _§S>itZm EH$_oH$m§erg§nH©$ d ì`dhma H$aÊ`mMr ̀ §ÌUm åhUOo {dñV ~mOma hmò .4) ẁamo McZ ~mOma : (Euro Currancy Market) `mV gd© n«_wI n[adV©Zr` McZmÀ`m~mø (External) ~mOmam§Mm A§V^m©d hmoVmo.5) Am§Vaamï´>r` _m¡ÐrH$ ì`dñWm : (International Monetry) Am§Vaamï´>r` ñVamda n¡emMo

XodmU-KodmU gwc^ d gwpñWa H$aUmar §̀ÌUm hmò .6) Am§Vaamï´>r` amoIVm : (International Liquidity) amoIVm åhUOo Am§Vaamï´>r` ñVamda amoIn¡í`mV énm§Va H$aUmar eº$s hmo`.

g§X ©̂ gyMr : (Bibilography)

1) _moS>H$ e§. Ho$. (1999), Am§Vaamï´>r` AW©emó, ZmJnya, {dÚm àH$meZ, n¥.H«$. 2602) ̂ mogco Ho$. E_/H$mQ>o Ho$.~r. (2000), H$moëhmnya, \$S>Ho$ àH$meZ, n¥.H«$. 1823) gmR>o _YwgwYZ (2008) Zì`m OJmMo AW©H$maU, nwUo, S>m`_§S> npãcHo$eZ, n¥.H«$. 2494) Xoe_wI à^mH$a (2005) _m¡XrH$ AW©emó, ZmJnya, qnnimnwao A°ÊS> H§$. nãcreg©, n¥.H«$. 222Am{U 229.5) Xoemnm§S>o lrYa/Xoenm§S>o {dZm`H$ (2005) _w§~B©, {h_mc` npãcgtJ hmD$g, n¥.H«$. 227.6) AW©g§dmX (2012) n¥.H«$. 126, Owc¡-gßQ>| 2012/ I§S> 36 A§H$-2,7) AW©g§dmX (1996), n¥.H«$. 1 E{àc-OyZ 1996.8) World Trade Organisation 2003-2004 Published by world Tred Center.

7.7 gamd àíZ :1) Am§Vaamï´>r` ̂ m§S>dc ~mOmamÀ`m H$m`m©Mr MMm© H$am?2) Am¡ÚmoJrH$ {dH$mgmV ̂ m§S>dc ~mOmamMo ̀ moJXmZ H$m` Amho?3) amo»`mÀ`m àmW{_H$ Am{U {ÛVr`H$ ~mOmam§Mr MMm© H$ê$Z ̀ m ~mOmamMo {dH$mgmV Agcoco ̀ moJXmZñnï> H$am?4) ̂ m§S>dcr ~mOmamÀ`m {dH$mgmcm H$maUr ŷV R>aUmè`m KQ>H$mMr MMm© H$am?5) ̀ wamo S>m°ca H$gm dmT>cm ho gm§Jm ̀ m ~mOmamMo H$m`© H$m` Amho Vo ñnï> H$am?6) ̀ wamo S>m°caÀ`m ~mOmamÀ`m n[aUm_m§Mr gmYH$-~mYH$ MMm© H$am?7) ̀ wamo McZ ~mOma hm AË §̀V ñnYm©Ë_H$ ~mOma Amho? MMm© H$am?8) Am§Vaamï´>r` amoIVm åhUOo H$m`? Am§Vaamï´>r` amoIVoÀ`m g_ñ`m ñnï> H$am?9) Am§Vaamï´>r` amoIVo_wio \$º$ {dH$grV XoemMm dmna Am{U XoUr gmoB©ñH$a hmoVmV. H$maU Ë`m§MmOmJ{VH$ ì`mnmamV ~amM _moR>m {hñgm Amho. MMm© H$am?10) ~«oQ>Z dwS> nÜXVr ~§X nS>Ê`mMr H$maUo g{dñVa gm§Jm?11) ~«oQ>Z dwS> nÜXVrV A_o[aH$Z XoÊ`m-KoÊ`mÀ`m dmQ>mKmQ>rMm g§nyU© Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrda H$gmn«̂ md nS>cm ̀ mMr MMm© H$am§?12) Am§Va amï´>r` McZ ì`dñWoVrc Am§Vaamï´>r` ZmUo{ZYrMr ̂ y{_H$m gm§Jm?13) OmJVrH$ ~±Ho$Mr ̂ y{_H$m gm§Jm?14) ^m§S>dcr hmcMmcr åhUOo H$m`? Vo gm§JyZ AënH$mcrZ ^m§S>dc hmcMmcrÀ`m {gÜXm§VmdagmYH$-~mYH$ MMm© H$am?15) Am§Vaamï´>r` ̂ m§S>dcr hmcMmcrda n[aUm_ H$aUmè`m KQ>H$mMr MMm© H$am?

8.{d^mJr` ì`mnma {gÜXm§V :8.0 C{ÔîQ>ço8.1 àñVm{dH$8.2 {df` {ddoMZ

8.2.1 Am{W©H$ ghH$m`m©Mo ñdê$nForms of Economic Co-operation

8.2.2 ì`mnma {d^mJmÀ`m CÞVrH$aVm OmJ{VH$ ñWamdarc gwYmaUmReforms for The Emergence of Trading Blocks at the global level

8.2.3 gmH©$ : gmám Am{U E{e`Z {d^mJm§À`m Am{W©H$ {dH$mgmMm {dMmaRational And Economic Progrese of SAARC SAPTA and ASIAN RE-

GION

8.2.4 gr_m ewëH$ ñWmnÝ`mVrc AS>MUr Am{U dmQ>MmcProblems and Prospects of forming custom Union

8.2.5 ẁamonr`Z g§K - Am{U CÎma A_o[aH$m `m§À`mVrc àmXo{eH$ d Iwcm ì`mnma H$ama.Regionalism (EU, NAFTA); Multilateralism and W.T.O.

8.2.6 OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm d ^maVW.T.O. (TRIPS and TRISM) and Indian Economy

1 C{ÔîQ>ço : (Objectives)

`m KQ>H$m§À`m Aä`mgmZ§Va Amnë`mcm...1) Am{W©H$ ghH$m`m©Mo ñdê$n ñWmnZo_mJrc H$maUo d ghH$m`m©Mo àH$ma ̀ m{df`r _m{hVr gm§JVm ̀ oB©c.2) ì`mnma {d^mJmÀ`m CÞVrH$[aVm OmJ{VH$ ñWamdarc gwYmaUm ̀ m {df`r _m{hVr XoVm ̀ oB©c.3) EH$sH$aU åhUOo H$m`? Ë`mMo àH$ma, cm^ qH$dm C{ÔîQ>ço gm§JVm ̀ oVrc.4) gr_m ewëH$ g§KmMo Am{W©H$ à^md {deX H$aVm ̀ oB©c.5) gmH©$Mr ñWmnZm, C{ÔîQ>ço, AmamIS>m VËdo.6) gmámMr ñWmnZm H$m Pmcr d Ë`mMr d¡{eîQ>ço H$m` AmhoV ho gm§JVm ̀ oB©c.7) gmámMr VËdo joÌ, d n[ajU {deX H$aVm ̀ oB©c.8) gmH©$Mo _yë`m§H$Z d `e {deX H$aVm òB©c.9) gr_m ewëH$ ñWmnÊ`mVrc AS>MUr d dmQ>Mmc ̀ m{df`r _m{hVr gm§JVm ̀ oB©c.10) `wamonr`Z g§K d CÎma A_o[aH$m Iycm ì`mnma H$ama `m{df`r _m{hVr {deX H$aVm `oB©c.11) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm åhUOo H$m` ? Ë`mMr C{ÔîQ>ço, à_wI VaVwXr `m{df`r _m{hVr gm§JVmòB©c.

2 àñVmdZm :Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va OJmVrc AZoH$ XoemMr Am{W©H$, gm_m{OH$ VgoM amOH$s` ì`dñWm

{dñH$irV Pmcocr hmoVr Am{U Ë`mM nmíd©̂ y_rda OJmVrc AZoH$ Xoem§Zr Am§Vaamḯ>r` nmVirda nañnam§ZmghH$m ©̀ H$aÊ`mgmR>r {d{dY à`ËZ Ho$co. Ë`mVyZ Am§Vaamï´>r` ghH$m`m©Mr ̂ mdZm CX`mg Amcr. ì`mnma{d^mJmÀ`m CÞVrH$arVm EH$sH$aU {Z_m©U H$aÊ`mV Amco d Ë`mVyZ A{Y_mZr ì`mnmarH$ nÜXV, _wº$ì`mnma joÌ, H$ñQ>_ ẁ{Z`Z, gm_w{hH$ ~mOma d Am{W©H$ g§KmMm OÝ_ Pmcm, Am{W©H$ ghH$m`m©gmR>rg^mgX amï´>m§_Yrc àewëH$ H$_r R>odÊ`mV Amco.

Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r gmH©$, gmám, `wamo{n`Z `w{Z`Z d CÎma A_o[aH$m _wº$ ì`mnma H$amaCX`mg Amco. Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV gXñ` Xoem§Zm AënH$mcrZ d {XK©H$mcrZ ^m§S>dcmMm nwadR>mHo$cm. Ë`mM~amo~a Am§Vaamï´>r` ì`mnmamgmR>r OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm {hñgm dmT>cm. OJmVrc CncãYgmYZgm_J«rMm n`m©á dmna H$ê$Z cmoH$m§À`m amhUr_mZmMm XOm© C§MmdÊ`mV hr g§KQ>Zm _hËdnyU© R>aVo.

3) {df` {ddoMZ :`m àH$aUmV, AmnU Am{W©H$ ghH$m ©̀ {H$§dm Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ghH$m ©̀ åhUOo H$m`? ̀ mMo

ñdê$n àH$ma VgoM ì`mnma {d^mJmÀ`m CÞVrH$[aVm OmJ{VH$ ñWamda H$m` à`ËZ Ho$co. EH$sH$aUmMoàH$ma, Ë`mMo cm^, gmH©$Mo ñdê$n g^mgX Xoe, C{ÔîQ>ço ì`mnma d Am{W©H$ ghH$m ©̀ Ë`mMà_mUogmámÀ`m ñWmnZo_mJrc H$maUo Ë`mMr H$m }̀, gmH©$Mo `e, _yë`m§H$Z `m _wX²>ÚmMm Aä`mg H$aUmaAmhmoV. Ë`mM~amo~a gr_m ewëH$ ñWmnÝ`mVrc AS>MUr d dmQ>Mmc, ̀ wamo{n`Z g§K d CÎma A_o[aHo$Mm_wº$ ì`mnma H$ama, OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr ^maVmÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmVrc ŷ{_H$m `m§Mm Aä`mgH$aUma AmhmoV.

Am{W©H$ ghH$m ©̀ ñdê$n : Forms of Economic Co-operation

1 n«ñVmdZm :Xwgè`m _hm ẁÜXmZ§Va OJmVrc AZoH$ Xoem§Zr Am§Vaamï´>r` nmVirda ghH$m ©̀ Am{U nañnam§À`m

AW©ì`dñWoMo EH$_oH$m§er EH$mË_rH$aU H$aÊ`mgmR>r {d{dY àH$maMo AZoH$ à`ËZ Ho$co. Ë`m_wio OmJ{VH$Ñ{ï>H$moZmVyZ Am§Vaamï´>r` ghH$m ©̀ ho AË §̀V _hËdmMo Amho.

Xwgè`m _hm ẁÕmÀ`m AIoarg AÊdó ̀ wJmMr {Z{_©Vr Pmcr. OJmV A_o[aH$m d a{e`m øm XmoZ_hmeº$s CX`mg Amë`m. `m XmoZ XoemVrc nañnam§À`m ẁÜXm_wio Ë`m§Zr {dH$mgZerc d A{dH$grVXoe ̀ m§Zm doR>rg Yaco Am{U ̀ mVyZM Am§Vaamï´>r` ghH$m`m©Mr ̂ mdZm dmT>rg cmJcr Am{U Am§Vaamï´>r`g§ñWmMr {Z{_©Vr Pmcr.

`m Am§Vaamï´>r` g§ñWm_Ü ò amOH$s` gm_m{OH$ `m Am§Vaamï´>r` g§ñWm_Ü ò amOH$s` gm_m{OH$Am{U Am{W©H$ joÌmVrc g§ñWm§Mm g_mdoe hmoVm. Am§Vaamḯ>r` Am{W©H$ ghH$m`m©Mm {dMma H$arV AgVmZmAmnUmg doJdoJù`m Xoem§er Agcoco g§~§Y {dMmamV ¿`mdo cmJVmV. AZoH$ XoemV doJdoJù`m àH$maMoH$ama Pmcoco AgyZ Ë`m H$amamVyZ Am{W©H$ ghH$m`m©Mr {Z{_©Vr Pmcr. `m H$amam§_Ü ò {Ûnjr` d~hþnjr` H$ama _hËdmMo AmhoV.2) AW© :

Am{W©H$ ghH$m ©̀ åhUOo CËnmXZ Am{U CËnmXZmMr gmYZo øm§Mr H$moUË`mhr àH$maMr AS>WimZgUmar JVr qH$dm àdmh H$m`_ R>odUo d àmXo{eH$ g§KmVrc qH$dm amï´>-amï´>m_Yrc ̂ oX^md g_má H$aUoAm{W©H$ ghH$m`m©À`m àH$mamV AmnAmngmV g_PmoV Agcoë`m amï´>m§_Ü ò Oo AS>Wio òV AgVmV Vo

{d ôXmË_H$ nÜXVrZo H$_r H$aUo, nañnamVrc Am`mVr Am{U cmdÊmV Amcoco àewëH$ H$_r H$aUo na§VwA{Y_mZr (ñWm{ncoë`m àUmcrÀ`m ~mhoaMr amï´>o) ì`dñWoÀ`m qH$dm àUmcrÀ`m ~mhoa Agcoë`mamï´>m§H$Sy>Z hmoUmè`m Am`mVrda _mÌ, _moR>çm à_mUmV àewëH$ H$m`_ R>odUo.

3 ì`m»`m :1) àm. gëdmQ>moa : AmnAmngmV ghH$mar amï´>m§_Ü ò Oo H$mhr ì`mnmar AS>Wio qH$dm AS>MUr AmhoVVo {d ôXmË_H$ nÜXVrZo H$_r qH$dm Vo g_má H$aÊ`mMr {ZVr qH$dm YmoaU hmò .2) àm. {hZ~mO©Z : Am§Vaamï´>r` AW©ì`dñWoMm gdm©{YH$ dmhZr` T>mMm C^maUo Bh_V H$m`m©V ̀ oUmao~ZmdQ> AS>Wio Xya H$aUo d gd© àH$maÀ`m dm§N>Zr` VËdm§Mm g_Ýd` qH$dm EH$sH$aU à`ËZnyd©H$ àñVwV H$aUo åhUOoM Am{W©H$ ghH$m ©̀ hmò .

4) Am{W©H$ ghH$m`m©Mo àH$ma :1) {Ûnjr` H$ama :2) ~hþnjr` H$ama :

1) {Ûnjr` H$ama : Oo H$ama XmoZ Xoem_Ü ò hmoVmV Am{U Á`m H$amamMm H$mcmdYr AënH$mcrZ AgVmoAm{U H$mcmdYr g_már Z§Va Ë`m§V Amdí`H$VoZwgma ~Xc Ho$co OmVmV Ë`mg {Ûnjr` ì`mnma H$amaAgo åhQ>co OmVo.

2) ~hþnjr` H$ama : XmoZnojm A{YH$ Xoem_Ü ò XrK© H$mcmdYrgmR>r Am`mV-{Z`m©Vrg§~§Yr Oo H$amahmoVmV Ë`mV ~hþnjr` H$ama Ago åhUVmV. XmoZ qH$dm A{YH$ XoemV EH$mM doir Oo H$ama cmJy Ho$coOmVmV Ë`m H$amamg ~hþnjr` ì`mnma H$ama Ago åhUVmV.

ì`mnma {d^mJmÀ`m CÞVrH$[aVm OmJ{VH$ ñWamdarc gwYmaUm : Reforms for

The Emergepce of Trading Blocks At The Global Level

øm KQ>H$mV AmnUmcm àm_w»`mZo EH$sH$aUmMo àH$ma d ì`mnma {d^mJmÀ`m EH$sH$aUmMo cm^qH$dm C{ÔîQ>ço ̀ mMm Aä`mg H$amd`mMm Amho.1) EH$sH$aUmMo àH$ma : amï´>m_Ü ò Am{W©H$ EH$sH$aU ìhmdo åhUyZ Ë`mÀ`m 5 n«H$maÀ`m ì`dñWmH$aÊ`mV Amë`m AmhoV. Ë`m nwT>rc à_mUo...1) A{Y_mZr ì`mnm[aH$ nÜXVr : Preperational Trading System

øm nÜXVrMo C{ÔîQ>ço åhUOo nañnam§Zr AmnAmngmVrc Am`mVrdarc àewëH$ H$_r H$ê$ZñdñW amï´>m§Zm A{YH$ ng§VrMr dmJUyH$ XoUo. ̀ mCcQ> amï´>_§S>c A{Y_mZr àUmcrÀ`m ~mhoê$Z Amcoë`mamï´>m§da Am`mVrMo Cƒ àH$maMo àewëH$ H$m`_ R>odUo ho hmò .2) _wº$ ì`mnma : Free Trade

Am{W©H$ EH$sH$aUmMo {e{Wc ñdê$n åhUOo _wº$ ì`mnma hmò . øm àH$mamV øm JQ>mMo gXñ` hoAmnAmngmVrc àewëH$ d BVa ì`mnmar AS>Wio g_má H$aVmV na§Vw àË òH$ gXñ` Xoe ho gXñ`Zgcoë`m BVa Xoem§~amo~a à{V~§YH$ VgoM BVa ì`mnmar {ZVrMm Adc§~ H$arV AgVmV.3) H$ñQ>_ ̀ w{Z`Z : Custom Union

ømV gm_rc Pmcoë`m Xoe AmnAmngmVrc gd© àH$maMo àewëH$ d ì`mnma à{V~§Y g_máH$aVmV. na§Vw ̀ w{Z`ZÀ`m ~mhoa Agcoë`m Xoemda _mÌ, àewëH$ cmdVmV. ̀ wamo{n`Z g_wXm` (Euro-

pean Committee = EC) hr EH$ H$ñQ>_ ̀ w{Z`Z Amho._wº$ ì`mnma joÌ d H$ñQ>_ ẁ{Z`Z ømÀ`m gXñ` Xoem_Ü ò Á`mMm ì`mnma hmoVmo Ë`m dñVyda

H$moUË`mhr àH$maMo àewëH$ cmdÊ`mV òV Zmhr. ømV \$aH$ EdT>mM Amho H$s _wº$ ì`mnma joÌmVrcàË òH$ Xoe gXñ` Zgcoë`m Xoem§À`m _mcmda Amnco ñdV§Ì Ago àewëH$ cmdVmo. na§Vw H$ñQ>_ ̀ w{Z`Z_Yrcgd© Xoe ho EH$ R>am{dH$ g_mZ ewëH$ AmH$maVmV.4) gm_wXm{`H$ qH$dm gm_w{hH$ ~mOma : (Common Market)

ho gXñ` amï´>mMo EH$sH¥$V ~mOma joÌ Amho. øm ~mOma joÌmV gXñ` amï´>o ho ì`mnmamVrc dñVy,godm d CËnmXZ gmYZo ømda H$moUË`mhr àH$maMo àewëH$ cmdV ZmhrV. ømMm AmnAmngmVrc ì`mnmahm_wº$ AgVmo. øm gm_wXm{`H$ ~mOma joÌmV CËnmXZ ~mOma d CËnmXZ KQ>H$ ~mOma EH$sH¥$V AgVmV.

5) Am{W©H$ g§K : (Economic Union)

amï´>m§_Ü ò Am{W©H$ EH$sH$aUmMo CËH¥$ï> ê$n ho Am{W©H$ g§K Amho. Am{W©H$ g§K hm {d{Z_` Xan[adhZ, Am¡Úmo{JH$ d gm_m{OH$ YmoaUo `m_Ü òhr g_§Oñ` àñWm{nV H$aVmo, ẁamo{n`Z g_wXm`mMo(EC) A§{V_ C{Ôï> ho AemM àH$maMo Am{W©H$ g§K ~Z{dZo Amho.

2) EH$sH$aUmMo C{ÔîQ>ço :1) gXñ` amï´>m_Ü ò g_mYZmMo ì`dpñWV AmdQ>Z hmoVo.2) g§K ñWmnZo_wio Am¡Úmo{JH$ ~Xc KSy>Z ̀ oVmV d ̂ m§S>dcmÀ`m A§VàdmhmV dmT> hmoVo.3) AZàdmh dmT>ë`m_wio gmYZm§À`m XOm©V gwYmaUm BË`mXr dmT> d _mÌm§_Ü ò dmT> hmoVo.4) VwcZmË_H$ cm^mda AmYm[aV {deofrH$aUm_wio CËnmXZmV dmT> hmoVo.5) Am{W©H$ EH$sH$aUm_wio _hmZw_mZ CËnmXZmMo cm^ àmá hmoVmV d CËnmXZmV dmT> hmoVo.6) Am{W©H$ g§Km_wio àmXo{eH$ Jw«nÀ`m ì`mnma AQ>t_Ü ò gwYmaUm KSy>Z ̀ oVo.7) gXñ` Xoem§_Y ò ñnYm© dmT>V OmVo d Ë`m_wio Ë`m§À`mV Am{W©H$ Hw$ecVm dmT>V OmVo.8) Am{W©H$ g§KmVrc gXñ` Xoem§_Ü ò CËnmXZ KQ>H$m§À`m qH$dm gmYZm§À`m J{V_mZVoV dmT> hmoVo.9) gXñ` amï´>m§Zm g_pÝdV Aem _m¡ÐrH$ d amOH$mofr` YmoaUmMo cm^ àmá hmoVmV.10) gXñ` amï´>o hr nyU© amoOJma Am{W©H$ {dH$mg øm§Mr Cƒ XOm©Mr C{ÔîQ>ço àmá H$ê$ eH$VmV.

3) gr_m ewëH$ g§K :Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va OJmVrc Xoem§Zr n«mXo{eH$ nmVirda ghH$m ©̀ H$aÊ`mMo Am{U AW©ì`dñWoMo

nañnam§er EH$mË_rH$aU H$aÊ`mMo Oo à`ËZ Ho$co AmhoV Ë`mV gr_m ewëH$ g§KmMm g_mdoe hmoVmo.AmXe© ì`dñWoÀ`m OmJ{VH$ nmVirda Am{W©H$ ghH$m ©̀ hmM g§nyU© _hÎm_ Am{W©H$ H$ë`mU

gmYUmam n{hcm CÎm_ Cnm` åhUyZ ~hþVm§e amï´>o AmVm àmXo{eH$ nmVirda O_oc VodT>çm à_mUmVAm{W©H$ ghH$m`© {ÛVr` CÎm_ Cnm` ñdrH$m[aV AmhoV.

4) gr_m ewëH$ g§KmMo Am{W©H$ à^md :gr_m ewëH$ g§KmMo Oo Am{W©H$ n[aUm_ hmoVmV Ë`mMr {d^mJUr XmoZ {d^mJmV Ho$cr.

1) gr_m ewëH$ g§KmMo ñW¡{ZH$ n[aUm_ : EH$m {d{eï> H$mimV CËnmXZ j_Vm, Cn^moJ d ì`mnmaAQ>r ømda Oo n[aUm_ hmoVmoV Ë`m§Zm ñW¡{ZH$ n[aUm_ åhUVmV.2) gr_m ewëH$ g§KmMo J{V_mZ n[aUm_ : ì`mnmam{Z{_©Vra d ì`mnma AndmhZ ho gr_m ewëH$ g§KñWmnZoMo J{V_mZ n[aUm_ AmhoV. `mV àË òH$ noT>r Amnë`m CËnmXZmV d¥ÜXr d gwYmaUm H$aÊ`mMmà`ËZ H$aVo. VgoM g§gmYZmMo {dVaU A{YH$ `mo½` [aVrZo hmoVo. ~mOmanoR>oMm AmH$ma {dñV¥V hmoVmo._moR>çmà_mUmV CËnmXZ hmoD$Z _moR>çm AmH$ma {dñV¥V hmoVmo. _moR>çm à_mUmV CËnmXZ hmoD$Z _moR>çmà_mUmdarc CËnmXZmMo \$m`Xo {_iVmV CËnmXZmV dmT> Pmë`m_wio gVV V§ÌkmZmMm {dH$mg H$aÊ`mMmà`ËZ H$aVmV. g§K ñWmnZo_wio ~mOmanoR>m {dñV¥V hmoV Agë`m_wio CËnmXZ dmT>{dÊ`mH$[aVm Jw§VdUyH$dmT>{dÊ`mg àmoËgmhZ {Xco OmVmV.

Ago \$m`Xo hmoV Agco Var gr_m ewëH$ g§K ñWmnZo_wio Am§Vaamï´>r` H$mQ>¡ëg {Z_m©U hmoD$eH$VmV d øm EH$m{YH$mam_wio CËnmXZ {Z`§{ÌV hmoD$Z qH$_Vr_Ü`o dmT> hmoD$ eH$Vo.

gmH©$, gmám Am{U E{e`Z {d^mJmÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmMm {dMma : (Ratio-

nale and Economic Progress of SAARC, SAPTA and Asian Region)

gmH©$ (South Asian Association for Regional Co-operation)

1) àñVmdZm :X{jU E{e`mB© Xoem§_Ü ò àmXo{eH$ ghH$m`m©Ûmao {dH$mg hmoÊ`mH$[aVm EImXr àmXo{eH$ g§ñWoMr

Amdí`H$Vm ~m§Jcm-XoemMo AÜ`j {P`m-Ca-aoh_mZ øm§Zm 1970 Z§VaÀ`m H$mimV OmUdy cmJcr.Ë`mVyZM gmD$W E{e`Z Agmo{gEeZ _ma [aOZc H$mo Am°naoeZ åhUOoM Am{e`mVrc àmXo{eH$ ghH$m ©̀H$aUmè`m Xoem§Mr g§KQ>Zm CX`mg Amcr.2) g^mgX Xoe : gmH©$Mo EHy$U 7 g^mgX Xoe AmhoV. `m Xoem_Ü ò ^maV, lrc§H$m, nm{H$ñVmZ,~m§½cmXoe, ŷVmZ, Zonmi d _mc{Xd `m§Mm g_mdoe hmoVmo.3) gmH©$Mr ñWmnZm : {X„r ̀ oWo 1 d 2 Am°JñQ> 1983 cm ̂ acoë`m gmV Xoem§À`m {dXoer _§Í`m§À`m~¡R>H$sV - åhUOoM - Mr Am¡nMm[aH$ KmofUm H$ê$Z gmH©$Mr C{ÔîQ>ço d VËdo R>a{dÊ`mV Amcr.4) C{ÔîQ>ço :

1) X{jU E{e`Z cmoH$m§À`m H$ë`mU d OrdZ_mZmV dmT> H$aUo.2) g^mgX amï´>mVrc ZmJ[aH$m§À`m gm_m{OH$, Am{W©H$ H$ë`mU gm§ñH¥${VH$ {dH$mgmMo H$m ©̀H«$_

A§_cmV AmUUo.3) gm_y{hH$ ñdmdc§~r dmT>{dUo.4) Am{W©H$, gm_m{OH$, Vm§{ÌH$, d¡km{ZH$ joÌmV gH«$s` g_PmoVo H$aÊ`mgmR>r à`ËZ H$aUo.5) gmH©$ g^mgX amï´>m§Vrc A{W©H$ Am{U amOH$s` g§~§Y d¥pÜXJ§V H$aUo.6) g^mgX amï´>mVrc Z¡g{J©H$ gm_J«rMm _hÎm_ {dH$mg H$aÊ`mgmR>r ghH$m ©̀ H$aUo.7) _wº$ àmXo{eH$ ì`mnmamMm {dH$mg H$aUo.8) Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r {ZYrMr Jw§VdUyH$ H$aUo.9) OJmVrc BVa {dH$mgZerc Xoemer ghH$m ©̀ dmT>{dUo.10) Am§Vaamï´>r` ñVadarc {hVg§~§Ym~m~V nañna ghH$m ©̀ dmT>{dUo.

5) gmH©$Mr VËdo :1) gmd©̂ m¡_, g_Vm, àmXo{eH$ EH$mË_Vm, amOH$s` ñdmV§Í`, Xwgè`m Xoem§À`m A§VJ©V ì`dhmamV

d nañna {hVg§~§YmV hñVjon H$aUo ̀ mVËdmda gmH©$ AmYm[aV Amho.2) ho ghH$m ©̀ {Ûnjr` qH$dm ~hÿnjr` ghH$m`m©cm n`m©̀ r ZgyZ Ë`m§Zm nwaH$ Amho.3) {Ûnjr` Am{U ~hÿnjr` H$amamer ho g§KQ>Z Ag§JV amhUma Zmhr.

6) H¥$Vr AmamIS>m :gmH©$À`m 7 g^mgX amï´>m§Zr EH$_oH$m§er Am{W©H$ Am{U BVa ~m~tÀ`m g§X^m©Vrc H$ama H$ê$Z

Am{W©H$ Am{U Am{W©Ho$Îma àíZ gmoS>{dÊ`mMm à`ËZ H$amdm XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmcm JVr Úmdr AgmH¥$Vr AmamIS>m _mÝ` H$aÊ`mV Amcm.

7) gmH©$À`m dm{f©H$ {eIa g^m / g§_ocZ :gmH©$À`m ~m§Jcm XoemVrc n{hë`m g^oV Om{ha Pmcoë`m Om{haZmå`mZygma 7 XoemÀ`m

amï´>à_wIm§Mr dm{f©H$ g^m à{Vdfu KoÊ`mMo {ZpíMV H$aÊ`mV Amco. gmH©$Mr n{hcr g^m hr {S>g|~a1985 _Ü ò ~m§Jcm XoemMr amOYmZr T>m¸$m òWo Pmcr. BVa g^m nwT>rc à_mUo.H«$. g§_ocZmMo df© g§_ocZmMo ñWi1) 1985 (7-8 {S>g|~a) T>m¸$m-~m§JcmXoe2) 1986 (16-17 Zmoìh|~a) Zdr {X„r-^maV3) 1987 (2-4 Zmoìh|~a) H$mR>_m§Sy>-Zonmi4) 1988 (29-31 {S>g|~a) Bñcm_m~mX-nm{H$ñVmZ5) 1990 (2 {S>g|~a) H$moc§~mo-lrc§H$m6) 19917) 1993 (10 -11 E{àc)T>mH$m-~m§JcmXoe8) 1995 (2-4 _o) Zdr {X„r-^maV9) 1997 (12-14 _o) _mco-_mcXrd10) 1998 (29-31 Owc¡) H$moc§~mo-lrc§H$m11) 2002 (5-6 OmZodmar) H$mR>_m§Sy>-Zonmi12) 2004 (4-6 OmZodmar) Bñcm_m~mX-nm{H$ñVmZ13) 2005 (13-14 Zmoìh|~a) T>mH$m-~m§JcmXoe_w»` H$m`m©c` : gmH©$Mo _w»` H$m`m©c` ZonmiMr amOYmZr H$mR>_m§Sy> ̀ oWo Amho.

9) AÝ` g§ñWm§~amo~a ghH$m` :\o$~«wdmar 1993 _Ü ò ì`mnma {dícofU d gyMZm nÜXVrda gmH©$-A§H$Q>mS> H$ama ànÌmda

ñdmjè`m H$aÊ`mV Amë`m øm ghH$m ©̀Mm CÔoe {dH$mgmÀ`m _wX²>Úm§da ghH$m ©̀ n`m©daU g§ajU _mXH$nXmW© {ZfoY, _mZdr g§gmYZ {dH$mg, Xm[aÐçmMr g_már, ì`mnma àmoËgmhZ, n«Ë òj {dXoer Jw§VdUyH$,AmYma^yV {dH$mg {dMma {d{Z_` BË`mXr hmoVm.10) ì`mnma d Am{W©H$ ghH$m` :

gmH©$Zo gXñ` Xoem_Ü ò _hËdmÀ`m joÌmV Am{W©H$ ghH$m ©̀ d ì`mnma {dH$mg ømH$[aVm H$mhrnmdco CMccr. ømV gmH©$ A{Y_mZr ì`mnma ì`dñWm (gmßQ>m) gdm©V _hËdnyU© Amho.11) gmH©$ A{Y_mZr ì`mnma ì`dñWm : (SAARC Preferential Trading Agree-

ment. SAPTA)

1) gmH©$ Xoem§À`m A§VJ©V ì`mnma ghH$m ©̀ dmT>mdo åhUyZ 7 {S>g|~a 1995 nmgyZ gmßQ>m H$amamJy H$aÊ`mV Amcm.C{ÔîQ>ço : Objectives

1) gmßQ>m hm EH$ g_PmoË`mMm H$ama AgyZ gXñ` Xoem§_Ü ò Am§VajoÌr` ì`mnmamMo CXmarH$aUìhmdo øm CÔoemZo {Z`_m§Mm EH$ T>mMm V`ma H$aÊ`mV Amcm. ømMm _w»` CÔoe àewëH$ AY©àewëH$ dJ¡an«ewëH$ Cnm`m§da gdcVrÀ`m XoÊ`m-KoÊ`mÛmao gmH©$_Yrc amÁ`m§_Ü ò nañna ì`mnma d Am{W©H$ghH$m ©̀ ̀ m§Zm àmoËgmhZ XoUo hm Amho.2) VËdo : (Principles)

H$amam_Yrc H$c_ Z§. 3 ho H$ama emgrV H$aUmao Imcrc VrZ _yi VËdmMm C„oI H$aVm ̀ oVmo.1) gd© amÁ`m§Zm nmanm§[aH$Vm d AmXmZ-àXmZ `m AmYmao g_mZ cm^ XoUo.2) gmám H$amam_Ü ò hiyhiy gwYmaUm d {dñVma H$aÊ`mV ̀ oB©c d Ë`mMo EH$ {d{eï> H$mcmdYrZ§Va

n[ajU H$aVm ̀ oB©c.3) gmám H$ama hm {H$_mZ {dH${gV Xoem§H$[aVm {deof d A{YH$ ng§Vr XoUmè`m ì`dhmam§da ̂ a

XoB©c.3) joÌ : (Area)

gmám H$amamZwgma gXñ` Xoem§Ûmao nañnam§Zm XoÊ`mV Amcoë`m gdcVt_Ü ò gd© àH$maÀ`m dñVyøm AY©g§ggm{YV d g§gm{YV énmV g_m{dï> hmoVrc.4) emoYZeof d gwajm Cnm` : (Balance of Payment and Safeguard Measures)

g^mgX XoemV H$mhr J§̂ ra g_ñ`m {Z_m©U Pmë`mg CXm. emoYZeof g_ñ`m {Z_m©U Pmë`mg Vmo XoegmámÀ`m A§VJ©V Agcoë`m gdcVr VmËnwaË`m åhUyZ ñW{JV H$ê$ eH$Vmo.5) ̂ mJrXmatMr g{_Vr : gmám H$amamVrc VaVwXtMr H$m ©̀dmhr H$er hmoVo ømMr VnmgUr H$aÊ`mH$[aVm^mJrXmam§Mr g{_Vr dfm©VyZ H$_rV H$_r EH$Xm Var ~¡R>H$ KoB©c.6) H$amamVrc H$c_o A_cmV Z ̀ oUo : ø H$amamVrc H$c_o nwT>rc n[apñWVrV cmJy hmoUma Zmhr. hmH$ama hmoÊ`mnydu H$moUË`m XoemZo BVa Xoem§Zm H$mhr A{YH$ ng§Vr gdcVr {Xë`m AgVrc qH$dm BVaXoem§er {Ûnjr` qH$dm ~hþnjr` H$ama Ho$co AgVrc Va Ë`mMo nmcZ H$aÊ`mV ̀ oB©c. Aem n[apñWVrVgmám H$amamVrc H$c_o qH$dm VaVwXr Am_cmV ̀ oUma ZmhrV.7) gdcVr dmna KoUo d Ë`m Xwê$ñË`m H$aUo : Á`mZo gdcVr {Xë`m Agm H$moUVmhr g§ñWm Xoe VrZdfm©Z§Va Am{W©H$ gh`moJ g{_Vrcm gdcVr dmna KoÊ`m~Ôc qH$dm Ë`mV H$mhr gwYmaUm H$aÊ`m~m~VgyMZm XoD$ eH$Vmo. Á`m XoemZo gmámMm Ë`mJ Ho$cm Vmo Xoe d BVa Xoem§Zm {Xcoë`m gdcVr aÔ H$aÊ`mVñdV§Ì AgV.8) gmám_YyZ A§J H$mTy>Z KoUo : gXñ` Xoe gmH©$ g{Mdmc`mcm 6 _{hÝ`m§Mr ZmoQ>rg XoD$Z gmámMmË`mJ H$ê$Z eH$VmV. VgoM Am{W©H$ gh`moJ g{_Vrcmhr H$i{dÊ`mMr Amdí`H$Vm AgVo.9) {ZîH$f© : Am§Va amï´>r` ì`mnmamV àgma H$aUmar gmám hr EH$ J{R>Z g§ñWm Amho øm gmñWoMm CÔoehm gmH©$_Yrc XoemÀ`m ì`mnmamV òUmao AS>Wio Xya H$ê$Z 2005 n ª̀V gmßQ>m (South Asian

Free Trade Area - SAFTA) Mr ñWmnZm H$aÊ`mMr hmoVr.10) gmámMo narjU : gmH©$ Xoem§VJ©V ì`mnma CXmarH$aUmMr Mm§Jcr à{H«$`m gwê$ Pmcr Agcr Varøm_Ü ò nwT>rc AS>Wio ̀ oVmV.

1) Á`m§Zm ì`mnma gdcVr Omhra H$aÊ`mV Amë`m AmhoV, Aem ~è`mM dmñVyMm gmH©$ gXñ`Xoem§_Ü ò ì`mnma hmoV Zmhr.

2) gXñ` Xoe Odinmg àË òH$ dmñVyÀ`m pñWVrVÀ`m AmYmamda àewëH$m§Mo AS>Wio XyaH$aÊ`mH$[aVm gm¡Xo~mOr H$aVo.

3) H$mhr gXñ` Xoe BVa joÌr` A{Y_mZr (A{YH$ ng§Vr) H$amamnmgyZ cm^ CR>{dV AmhoV.CXm: ̂ yVmZ d Zonmi {Ûnjr` AmYmamda \$ma _moR>çm àewëH$mÀ`m gdcVrMm cm^ KoVm AmhoV. ̂ maV,lrc§H$m, nm{H$ñVmZ d ~m§JcmXoe gmámÀ`m A§VJ©V Á`m gdcVr XoV AmhoV Ë`mM gdcVr {Ûnjr`H$amamÀ`m A§VJ©V AmYrM {_imcoë`m AmhoV.

4) gmámÀ`m A§VJ©V dñVy-à{VdñVyÀ`m AmYmao Á`m gdVr XoÊ`mV ̀ oV Ë`m ì`mnma CXmarH$aUmÀ`m_mJm©Vrc _moR>o AS>Wio R>aV AmhoV. Omo n ª̀V {dñV¥V à_mUmV joÌm§À`m AmYmamda gdcVr {Xë`m OmVZmhrV Vmon ª̀V gmámMo gmßQ>m _Ü ò n[adV©Z eŠ` hmoV Zmhr.

5) gmámMo VrZ _moR>o gXñ` ̂ maV nm{H$ñVmZ d lrc§H$m nañnam§Zm A{YH$ Va nañna[aH$ZoÀ`mAmYmao Q>°[a\$ gdcVr XoD$ BpÀN>VmV. ømMo H$maU Ë`m§Zm nañnam§da {dídmg Zmhr.CXm : nm{H$ñVmZ ^maVmcm na{_Ì amï´> gdcV Úmd`mg V`ma Zmhr. dmñV{dH$ hr gdcV OmJ{VH$ì`mnma g§KQ>ZoÀ`m A§VJ©V XoUo Amdí`H$ Amho.

6) ^maV, nm{H$ñVmZ, lrc§H$m d ~m§JcmXoe øm gmH©$_Yrc Mma Xoem§Mo {H$Ë òH$ dñVydarcàewëH$ Xa ~aoM OmñV AmhoV. nm{H$ñVmZ d ~m§JcmXoe gd© Am`mV dñVy§da ìh°Q> cmdVmV.

7) dmhVwH$s~m~V Vm§{ÌH$ g{_VrMr ñWmnZm Pmcr AgyZgwÜXm gXñ` Xoem§_Ü ò O_rZ dOc_mJm©darc dmhVyH$ ì`dñWoMm A^md, Cƒ OH$mV H$a BË`mXr H$maUm§_wio Am§VajoÌr` ì`mnmamMrAnojoZwgma àJVr hmoV Zmhr. àm_w»`mZo ^maV nm{H$ñVmZ d ~m§JcmXoe ømÀ`mV ^maVmMm {demcAmH$ma d gm_Ï ©̀ øm_wio BVa chmZ Xoem§Zm ^maVmÀ`m dM©ñdmMr ^rVr hm gwÜXm nañnam§_Yrcì`mnmamV ̀ oUmam AS>Wim Amho. gmH©$ Xoem§~amo~a ̂ maVmMm ì`mnmaeof AZwHy$c Amho.

12) gmH©$Mo _yë`m§H$Z :gmH©$ hr OJmVrc gdm©V chmZ ì`mnma g§KQ>Zm Amho. Amnë`m gXñ` Xoem§Mr gm_m{OH$ d

Am{W©H$ CÞVr H$aUo ho {VMo CÔrï> Amho. gmH©$ AË §̀V Jar~ g§KQ>Zm Amho. gmV gXñ` Agcoë`m ømg§KQ>ZoVrc ~m§Jcm Xoe, Zonmi, ̂ yVmZ d _mcXrd Xoem§Mm, EHy$U ì`mnma 1997 _Ü ò 109.7 {~cr`ZS>m°cg© åhUOo EHy$U OmJ{VH$ ì`mnmè`mÀ`m 3% nojm H$_r Amho.

13) gmH©$Mo `e :1) gmámMr ñWmnZm d Ë`mZ§Va Am`mVrda _mÌmË_H$ {Z §̀ÌU, àewëH$ d J¡aàewëH$ AS>Wio

eŠ`Vmo H$_r H$ê$Z gdcVr {Xë`m.2) gmH©$ A§VJ©V XoemVrc {d[^Þ joÌm§_Ü ò Am{W©H$ ghH$m ©̀ ìhmdo åhUyZ eoVr, CÚmoJ dmhVyH$

n`m©daU J«m_rU {dH$m, {ejU d g§ñH¥$Vr BË`mXr g{_Ë`m§Mr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr.3) gmH©$ XoemVrc Xm[aÐç hQ>{dÊ`mH$[aVm OmJ{VH$ A{YH$mof - d - øm§Mohr ghH$m ©̀ KoÊ`mV

òV Amho.4) gmH©$ Xoem_Yrc XwîH$mir AmnÎmrcm Zm|X XoÊ`mH$[aVm gwa{jV ̂ m§S>mamMr ñWmnZm H$aÊ`mV

Amcr.5) 1992 _Ü ò gmH©$ dm{UÁ` d CÚmoJ _§S>imMr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. ømÀ`m gmV emIm

7 Xoem§_Ü ò AmhoV.6) 1988 _Ü ò gmH©$ gyMZm H|$ÐmMr (SAARC - Agricultural Information

Center) ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr. ho H|$Ð gXñ` Xoem§Zm, H¥$frer g§~§{YV joÌr` gyMZm XoÊ`mMo H$m ©̀H$aVo.

gr_mewëH$ ñWmnÝ`mVrc AS>MUr Am{U dmQ>Mmc : (PromBlems and Pros-

pects of Forming Custom Union

àñVmdZm :ẁamon_Yrc \«$mÝg, n. O_©Zr, BQ>cr, ~opëO`_, cŠPoå~J© d ZoXac±S>g øm ghm Xoem§Zr

ẁamonr`Z Am{W©H$ g_wXm`mMr ñWmnZm H$aÊ`mÀ`m CÔoemZo 1957 _Ü ò amo_ g§Yrda ñdmjè`m Ho$ë`m.øm g§YrÀ`m AmYmamda hm ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm` qH$dm ẁamo{n`Z gm_m{`H$ ~mOma - OmZodmar1957 nmgyZ gwê$ H$aÊ`mV Amcm.

ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm`mMr d¡{eîQ>ço nwT>rcà_mUo :...1) ñWmnZm : 1957 amo_ g§Yrda gøm2) àma§̂ rMo g^mgX : 1) \«$mÝg, 2) O_©Zr, 3) B§Q>cr, 4) ZoXac±S>, 5) ë\$go~J©, 6)

~opëO`_.3) {dñVma : 1) OmZodmar 1973 cm, 7 S>oÝ_mH©$, 8 {~«Q>Z, 9 Am ©̀c§S>, ho Xoe g^mgX Pmco.

10-J«rg, 11-ñnoZ, 12-nmoVw©Jc ho Xoem Am{W©H$ g_wXm`mMo g^mgX Pmco.

2) ì`mdñWmnZ :1) ẁamo{n`Z H$m¡pÝgc : àË òH$ g^mgX amï´>m§À`m à{V{ZYr åhUyZ EH$ _§Ìr `m H$m¡pÝgc g^mgXåhUyZ H$m ©̀ H$aVmV.2) AÜ`j : AÜ`jm§Mr OmJm 6 _{hÝ`m§gmR>r g^mgX amï´>m§Mm _§Ìr hmoVmo. VgoM H$m`_ g^mgXm§Mr EH$g{_Vr {deofVÁkmÀ`m _XVrZo H$m`© H$aVo.3) ì`m`mgZ : g^mgX amï´>m§À`m {d{dY joÌmer {deofV: H¥$fr joÌmer Am{U BVa joÌmg§~§YrdmX{ddmXmda {ZU©̀ KoÊ`mgmR>r ì`m`mgZ ñWm{nV H$aÊ`mV Amco Amho.4) g^m : ̀ m g ôcm amï´>r` g§gXogmaIr ̂ y{_H$m nma nmS>mdr cmJVo. doimodoir {ZU©̀ KoÊ`mMo A{YH$ma`m g ôcm AmhoV.5) Am{W©H$ d gm_m{OH$ n[afX : J§w§VdUyH$ J«mhH$ Am{U H$m_Jmam§Mo à{V{ZYr ̀ mV ̂ mJ KoVmV.6) g„mJma g{_Vr : _hËdmÀ`m {df`mda g„m KoVmV.7) ẁamo{n`Z H${_eZ : g§H$moMrV ^mdZmZo H$m ©̀ H$aUmè`m KQ>Zm§À`m {dê$ÜX _XV H$m ©̀ H$aVo.

3) ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm`mMr C{ÔîQ>ço :1) g^mgX Xoem§À`m dñVy, godm d ^m§S>dc ømÀ`m ñWmZm§VaUmda Amcoco AS>Wio Xwa H$aUo.2) g^mgX Xoem§_Yrc gr_m ewëH$ n[aUm_H$maH$ ì`mnma {Z~ªY d AemM àH$maMo BVa AS>Wio XyaH$aUo.3) g_wXm`m~mhoarc Xoem§~m~V g_mZ àewëH$ d g_mZ ì`mnmarH$ YmoaUo R>a{dUo.4) g_mZ n[adhZ ZrVr A_cmV AmUZo.5) Á`m_wio ñnY}V H$moUË`mhr àH$maMo AS>Wio ̀ oUma ZmhrV, Aem àH$maMr àUmcr Am{W©H$ g_wXm`mZgwé H$aUo.6) g_mZ eoVr YmoaUmMo à{VnmXZ H$aUo.

7) gm_m{`H$ ~mOmanoR>m§À`m {dñVmamcm ghmæ`H$ R>aoc, Aem ẁamo{n`Z Jw§VdUyH$ ~±Ho$Mr ñWmnZmH$aUo.8) gXñ` XoemVrc amoOJmamÀ`m g§Yr dmT>{dÊ`mH$[aVm d amhUr_mZ C§MmdÊ`mH$[aVm ̀ wamo{n`Z gm_m{OH$H$moUmMr ñWmnZm H$aU.

4) ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm`mMr àJVr :1) {dXoer ì`mnmamMm {dñVma d {dH$mg : 1958 _Ü ò EHy$U OmJ{VH$ ì`mnmamV Am{W©H$ g_wXm`mMm23% {hñgm hmoVm. {Z`m©VrMr Q> o̧$dmar 1958 _Ü ò 24.4 % BVH$s hmoVr.2) Am§VajoÌr` ì`mnmamV dmT> : àewëH$ H«$_e: KQ>dZ Zoë`m_who g^mgX amï´>m§À`m AmnAmngmVrcì`mnmamV dmT> Pmcr. 1958 Vo 1984 ø H$mimV ì`mnmamV dmT> Pmcr.3) {d{Z`moJ H$mofm§Mr ñWmnZm : g_wXm`mÀ`m C{Ôï>mZwgma ẁamonr`Z gm_m{OH$ VgoM {d{Z`moJH$mofmMr ñWmnZm H$aÊ`mV Amcr.4) eoVr{df`H$ YmoaU : Owc¡ 1986 _Ü ò gXñ` Xoem§Mo EH$ gm_mÝ` H¥$fr YmoaU AgÊ`mda ^aXoÊ`mV Amcm. na§Vw \«$mÝg, O_©Zr øm§À`m {damoYm_wio \$mago ̀ e {_imco ZmhrV.5) gr_m ewëH$ g§KmMr ñWmnZm : àewëH$ d BVa ñdê$nmVrc AS>H$mR>çm Xya H$aUo d gm_m{`H$~mø àewëH$mMr nmVir {ZpíMV H$aUo ø XmoZ Jmoï>r H$amd`mÀ`m hmoË`m.6) ^m§S>dcmcm J{V{ecVm {Xcr : 1968 nmgyZ l_m~amo~aM ^m§S>dcmMr J{V{ecVm ñdm^m{dH$hmoV Jocr. g^mgX Xoem§Zr ̂ m§S>dcmÀ`m hmcMmcrdarc {Z~ªY CR>{dco na§Vw ~mho[ac XoemVrc ̂ m§S>dcmÀ`mAm`mV {Z`m©Vrda {Z~ªY R>odco.7) l_mÀ`m J{VercVoZo dmT> : Am{W©H$ g_wXm`mÀ`m Xoem§Zr l_mÀ`m ñWmZm§VaUmdarc {Z~ªY XwaHo$co.8) gh`moJr Xoe : ̀ wamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm`mV gh`moJr Xoem§Mrhr ì`dñWm H$aÊ`mV Amcr. \«$mÝg d~opëO`_ ho Xoe nydu Pmcoë`m EH$m H$amamZwgma g_wXm` gm_rc hmoD$ eH$VmV.

5) {~«Q>ZMm g_wXm`mV àdoe d Ë`mMm ^maVmda n[aUm_ :1956 _Ü ò {~«Q>ZZo g_wXm`mV àdoe KoÊ`mg ZH$ma {Xcm d àË ẁÎma åhUyZ ẁamo{n`Z Iwcm

ì`mnma g§K ñWmnZ (European free Trade Area -E.F.T.A.) Ho$cm na§Vw Z§Va (Euro-

pean Economic Co. - EEC) Zo Ho$cocr àJVr d Ë`m§Mo {~«Q>ZÀ`m ̂ {dî`mda hmoUmao n[aUm_Ogo ñnï> Pmco. Ë`mZ§Va eodQ>r 1973 _Ü ò {~«Q>Z d Am`cªS> øm§Zm ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm`mMmg^mgX ~Z{dÊ`mV Amco. {~«Q>ZÀ`m øm n«doemMo ^maVmda nwT>rcà_mUo n[aUm_ PmcoV.1) øm àdoem_wio {~«Q>Zcm \$m`Xm Pmcm Agcm Var, ̂ maV d amï´>Hw$cmVrc Xoem§Zm hm àdoe hmZrH$maH$hmoVm. H$maU ̂ maV d amḯ>Hw$imVrc BVa Xoe øm§À`m AW©ì`dñWm Aën{dH${gV hmoË`m. Ë`m§À`m àmW{_H$dñVy§Zm AZwJ«h qH$dm A{YH$ ng§Vr Agë`m_wio {~«Q>ZÀ`m ~mOmanoR>oV H$m`_Mo ñWmZ {_imco hmoVo.

na§Vw {~«Q>ZÀ`m EEC àdoem_wio ^maVmda XmoZ àH$mao {dnarV n[aUm_ hmoUma hmoVm.1) EH$ åhUOo g_wXm`mVrc XoemV àewëH$ Zgë`m_wio VoWrc _mc {~«Q>Zcm ñdñV nS>Uma hmoVm. dË`m_wio {~«Q>Z_Ü ò ̂ maVr` _mcmMr _mJUr KQ>Uma hmoVr.2) Xwgao åhUOo, g_wXm`mgmR>r Oo gm_m{OH$ ~mø àewëH$ R>aUma hmoVo Vo {~«Q>Zcm ^maVr` _mcmÀ`mAm`mVrda cmdmdo cmJUma hmoVo. Ë`m_wio ̂ maVr` _mc _hmJ hmoD$ Ë`mMr {Z`m©V KQ>Uma hmoVr.

WmoS>Š`mV ^maVmcm Amncr JwUdÎmm dmT>dyZ Am§Vaamï´>r` ~mOmanoR>oV Vrd« ñnY}cm Vm|S> Úmdo

cmJco.

ẁamonr`Z g§K d CÎma A_o[aH$m Iwcm ì`mnma H$ama : Regionalisam (EU.

NAFTA) : Multilateralism and WTO

àñVmdZm :Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va AW©ì`dñWoM nyZ©aMZm H$aÊ`mgmR>r {dH$grV, {dH$gZerc d A{dH$grV

Xoem§Zm àmXo{eH$ ì`mnma VgoM, _wº$ ì`mnma joÌ `m§À`m {Z{_©VrMr JaO {Z_m©U Pmcr. Ë`mVyZMNorth American Free Trade Agreement - NAFTA åhUOo CÎma A_o[aH$m Iwcmì`mnma g_PmoVm d European Union % EU åhUOoM ẁamo{n`Z g§K V`ma Pmcm. Ë`m XmoZg§KmMm Aä`mg qH$dm _m{hVr nwT>rc à_mUo KoVm ̀ oB©c.A) CÎma A_o[aH$m Iwcm ì`mnma g_PmoVm : NAFTA (North American Free Trade

Agreement)

A_o[aHo$Mo ̂ yVnyd© amḯ>nVr {~c pŠc̈Q>Z øm§À`m nwT>mH$mamZo ZmâQ>m Mr {Z{_©Vr Pmcr. hm g_PmoVmqH$dm H$ama A_o[aH$m, H°$ZS>m d _opŠgH$mo øm VrZ Xoem§À`m EH$m Zì`m gm_Ï ©̀dmZ joÌr` g§KQ>ZoMm{Z_m©Vm Amho. øm H$amam_wio H$S>ì`m Aem A§V{damoY Agcoë`m g§̀ wº$ amÁ` A_o[aHo$cm (USA)

ZdOrdZ àmá Pmco Amho. ZmâQ>m cmJy Pmë`mda A_o[aHo$Mm 65% _mc H$moUË`mhr àH$maMo Am`mVewëH$ Z cmJVm _opŠgH$moÀ`m ~mOmanoR>oV {dH$ë`m OmB©c. øm{edm` A_o[aH$Z ̂ m§S>dc Jw§VdUwH$sdarcgd© {Z §̀ÌUo H«$_e: hQ>{dÊ`mV òVrc.

ZmâQ>mÀ`m A§VJ©V A_o[aH$m, H°$ZS>m d _opŠgH$mo ho Xoe ì`mnmamda Agcocr gd© {Z §̀ÌUo hQ>dyZ_wŠV ì`mnma joÌ ~ZVrc, ZmâQ>m åhUOo gdm©V _moR>o _wº$ ì`mnma joÌ _mZco OmVo.

~) ̀ wamo{n`Z g§K : (European Union -EU)

Xwgè`m _hm ẁÜXmZ§Va {dñH$irV Pmcoë`m OmJ{VH$ AW©ì`dñWoM nwZa©MZm H$aÊ`mgmR>r A_o[aHo$Zo_me©c ̀ moOZoÀ`m A§VJ©V 13 {~{c`Z S>m°cg©À`m _XVrMr KmofUm Ho$cr. øm _XVrMm ì`dpñWV Cn`moJìhmdm åhUyZ 16 Xoem§Mr EH$ ̀ wamo{n`Z Am{W©H$ ghH$m[aVm g§KQ>Zm (OEEC) ApñVËdmV Pmcr. ømg§KQ>ZoMr BVa H$m }̀ åhUOo McZmV pñWaVm {Z_m©U H$aUo, Am{W©H$ eº$s¨Zm EH${ÌV H$aUo. ì`mnmag§~§YgwÑT> H$aUo Aer AmhoV. na§Vw hr g§KQ>Zm Am{W©H$ {dH$mgmMm doJ dmT>{dÊ`m~m~V \$maer ̀ eñdr PmcrZmhr. åhUyZ 1957 _Ü ò ẁamo{n`Z Am{W©H$ g_wXm` qH$dm ẁamo{n`Z gm_m{`H$ ~mOma g§KQ>Zm ñWmnZPmcr. 1980 _Ü ò (European Economic Community -EEC) ho Zmd ~XcyZ ̀ wamo{n`Zg_wXm` (European Commuinty) åhUOo EC Ago Zmd Pmco. 1993 _Ü ò EC Mo Zmd~XcyZ ̀ wamo{n`Z g§K Pmco (European Union -EU) ̀ wamon_Ü ò ZdrZ {dMma àdmh gwê$ Pmcm.Vmo åhUOo EH$sH$aUmMr g§H$ënZm ~mOycm H$ê$Z Iwco ì`mnma joÌ, (Free Trade Area) hrg§H$ënZm CX`mg Amcr. `m YmoaUm_Ü ò gXñ` Xoem§_Ü ò Am¡Úmo{JH$ dñVy§À`m àdmhmda Agcocr gd©{Z §̀ÌUo hQ>{dÊ`mMm {dMma hmoVm. øm_wio A§VJ©V gXñ`m§Zm Iwë`m ~mOmamMo ^md Va {_iVmVM nUË`mM ~amo~a àË òH$ gXñ` Xoemcm J¡agXñ` Xoem§À`m g§X^m©V Amnco Am{W©H$ CÔoe Mmcy R>odÊ`mMrg§Yr {_iVo H$maU Ë`mMm H$m°_ZdoëW Xoem~amo~a AZwHy$c ì`mnma hmoVm.

ømM {dMmagaUrÀ`m AmYmao 1960 _Ü ò ẁamo{n`Z Iwcm ì`mnma g§KmMr (European

Pree Trade Association - EFTA) {Z{_©Vr Pmcr. Am°pñQ´>`m, S>oÝ_mH©$, Zm°d}, nmoVw©Jmc,ñdrS>Z, pñdËP©c±S> d {~«Q>Z Ago 7 Xoe EFTA Mo gXñ` hmoVo. 1970 _Ü ò AmB©gc±S> gXñ` ~Zcm.

1983 _Ü ò B§½c§S> d 1986 _Ü ò nmoVw©Jmc øm§Zr EFTA À`m Ë`mJ H$ê$Z EC Mo gXñ` Pmco.1986 À`m eodQ>r ømV Ho$di Mma Xoe am{hcoV 1991 n ª̀V eoVr dJiVm BVa gd© dñVw§darc Am`mVewëH$ hQ>{dÊ`mV AmcoV. øm{edm` EFTA d BVa Xoe øm§À`mV {H$ËòH$ {Ûnjr` H$ama PmcoVẁamo{n`Z g§KmÀ`m dmT>Ë`m gm_Ï`m©nwT>o EFTA Mo ñdV§Ì ApñVËd {Q>H$Uo H$R>rU Amho.

OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm d ̂ maV : (World Trad Organization & India)

àñVm{dH$ :Xwgè`m _hm ẁÕmZ§Va Am§Vaamḯ>r` ghH$m ©̀ g§nwï>mV Amco. naH$s` ì`mnma g§Hw${MV hmoD$ cmJcm.

Am§Vaamï´>r` XodKodrMo ì`dhma {_Q>{dÊ`mV AS>Wio òD$ cmJco. ~hþg§»` Xoem§Zr g§Hw${MV amï´>dmXmMmAdc§~ Ho$cm. Am§Vaamï´>r` ñVamdarc Am{W©H$ ì`dhmamV pŠcï>Vm {Z_m©U Pmcr hmoVr. ̀ m gdmªVyZ _mJ©H$mT>Ê`mgmR>r h°dZm òWo 1947 _Üò OmJ{VH$ n[afX Pmcr. Ë`mV 23 amï´>m§Zr EH$Ì òD$Z OJmV dì`mnmam~m~VMm gd©gm_mÝ` H$ama (General Agreement on Trade & Traffis -

GATT) H$aÊ`mV Amcm. ̂ maV hm J°Q>Mm g§ñWmnH$ gXñ` Amho. J°Q>À`m _mJ©Xe©H$ VËdmZwgma gXñàmï´>mV ì`mnma-ì`dhma MmcV 1985 Z§Va J°Q>À`m ì`dhmam~m~V _V ôX Pmco. Ë`mVyZ S>§Ho$c àñVmdV`ma Pmcm. gwê$dmVrcm {dH$gZerc Xoe H$m_Jma g§KQ>Zm d AÝ` KQ>H$m§Zr `m àñVmdmcm _moR>m{damoY Ho$cm hmoVm. ̀ mVrc ÌwQ>r Xya H$aÊ`mgmR>r gXñ` amï´>mÀ`m MM}À`m EHy$U 8 \o$è`m Pmë`m. 1993_Yrc Cê$½do \o$arV ̀ m _gwÚmcm A§{V_ én XoÊ`mV Amho. 1994 _Ü ò ̂ maVmgh OJmVrc EHy$U 124Xoem§Zr ̀ m _gwÚmda ñdmjè`m Ho$ë`m Am{U OmZodmar 1995 _Ü ò OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr (WTO)

ñWmnZm Pmcr. gÜ`m `m g§KQ>ZoMo 148 Xoe g^mgX AmhoV.

2) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr C{Ôï>Mo :1) OJm{Vc gd© Xoem§Vrc cmoH$m§Mo ì`{º$JV CËnÞ dmT>{dUo.2) XoemXoem§V amoOJma g§Yr dmT>{dUo.3) OJmVrc CncãY gmYZgm_J«rMm n`m©á Cn`moJ ìhmdm.4) {dH$gZerc Xoem§À`m Am{W©H$ JaOm cjmV KoD$Z Ë`m§Zm OmJ{VH$ ì`mnmamV {hñgm {_idyZ

XoUo d Ë`mÛmao OmJ{VH$ ì`mnmamMm {dñVma KS>dyZ AmUUo.5) nañnam§Zm {hVH$maH$ OmJ{VH$ ì`mnmar ì`dñWm àñWm{nV H$aUo.6) XoemXoem§V ôX^md H$aUmar ì`mnmar dV©UyH$ Zï> H$aUo.7) gd© amï´>m§Zm OmJ{VH$ ì`mnamMm cm^ {_ioc Aer ì`dñWm {Z_m©U H$aUo.8) naH$s` ì`mnmamÀ`m {dñVmam_YyZ {dH$gZerc XoemÀ`m JaOm cjmV KoD$Z Ë`m§Zm Mm§Jcm

d g_Vmoc {hñgm {_ioc Aer ì`dñWm {Z_m©U H$aUo.9) Am§Vaamï´>r` ì`mnma ho Am{W©H$ d¥ÜXrMo n[aUm_H$maH$ B§OrZ Amho ho cjmV KoD$Z OJmV

_wº$ ì`mnmamMr ì`dñWm {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r ì`mnmamVrc AS>Wio Xya H$aUo.10) ì`mnmamV gh^mJr Pmcoë`m g^mgX XoemVrc ñnYm©eº$s d¥pÜX¨JV ìhmdr d Ë`mVyZ

OmJ{VH$ EH$mË_Vm {Z_m©U ìhmdr d VoWrc cmoH$m§À`m H$ë`mUmV ̂ a nS>mdr Aem nÜXVrZo H$m ©̀ H$aVo.11) Am{W©H$ CXmarH$aUmMo YmoaU ñdrH$maUo eoVr, CÚmoJ, godm BË`mXtdarc OH$mVr H$_r

H$aUo.12) CËnmXH$VoV d CËnmXZ nmVirV dmT> KS>dyZ AmUyZ OJmV amoOJma g§YrV dmT> KS>dyZ

AmUUo.

13) CËnmXH$VoV d CËnmXZ nmVirV dmT> KS>dyZ AmUyZ OJmV amoOJma g§YrV dmT> KS>dyZAmUUo.

14) OmJ{VH$ cmoH$m§À`m amhUr_mZmV gwYmaUm KS>dyZ AmUUo Ë`mgmR>r g^mgX amï´>m§À`m{dH$mgmcm JVr XoUo.

15) {ddmX {ZdmaÊ`mÀ`m §̀ÌUoV gwYmaUm H$aUo.16) Xoem§À`m ñWm`r {dH$mgmMo à`ËZ H$ê$Z n`m©daUmMo g§ajU H$aUo.17) Am§Vaamï´>r` g§ñWm_Ü ò A{YH$ ghH$m ©̀ dmT>rcm cmdUo.18) OJmV g§K AJa _wº$ ì`mnma àdoe ñWmnZ H$aUo. J°Q>_Yrc C{ÔîQ>ço OmJ{VH$ ì`mnma

g§KQ>ZoÀ`m C{Ôï>mV g_m{dï> H$aÊ`mV Amcr AmhoV.

3) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoVrc n«_wI VaVwXr :1) eoVr_mcmMm ì`mnma :

S>§Ho$c àñVmdmZwgma g^mgX amï´>mZo {dH${gV Xoe d AË`ën {dH${gV Xoe Ago dJuH$aUH$aÊ`mV Amco. Ë`mZwgma hiyhiy ZOrH$À`m 10 dfm©V OH$mVrV KQ> Ho$cr nm{hOo. AË`mën {dH${gVXoemV ì`dhmaVmocmÀ`m Ag_VmocmMr g_ñ`m {Z_m©U Pmë`mg `m gdcVtMm {dMma Ho$cm OmB©c. `mVaVwXt_wio eoV_mcmÀ`m ì`mnmamV {dñVma KSy>Z ̀ oB©c.A) Xoem§VJ©V AW©ghmæ`mV KQ> : (Domestic Subsidy)

{dH$gZerc XoemVrc eoV_mcmda EHy$U AW©ghmæ` XoVmZm Vo eoV_mc qH$VrÀ`m 10 % nojmA{YH$ Agy Z ò. Ë`mgmR>r XoemVrc AmYma qH$_Vr {dMmamV KoVë`m nm{hOoV. ̂ maV gaH$maH$Sy>Z gÜ`mAmYma qH$_VrÀ`m 5.2% AW© ghmæ` {dMmamV KoVco OmD$ Z ò. 25 Q> o̧$nojm H$_r hmoVr AgUmè`m§Mm`m J[a~mV g_mdoe H$aÊ`mV Amcm.~) {Z`m©V AZwXmZmV KQ> :

{dH$gZerc Xoem§H$Sy>Z {Z`m©Vrcm Oo àË`j AW©ghmæ` {Xco OmVo Ë`mV ̀ oË`m ghm dfmªV _moR>rH$nmV Ho$cr nm{hOo Vr A§XmOnÌH$s IMm©À`m 36% d g§»`mË_H$ÑîQ>çm 24% Agmdr. {dH$gZercXoem§Zr 10 dfm©V Vr 24% d 14% n ª̀V Ho$cr nm{hOo.H$) gmd©O{ZH$ {dVaU ì`dñWm :

gmd©O{ZH$ {dVaU ì`dñWoÀ`m ImÚmÞmda Oo AW©ghmæ` Ho$co OmVo Vo nmofU (Nutrition)

C{ÔîQmZoM Ho$co Omdo. emgZmZo AÞYmÝ`mMo gmR>o {Z_m©U H$aÊ`mgmR>r YmÝ` ~mOmamVyZ Vo Mmcy qH$_Vrcm{dH$V ¿`mdo d Ë`mMr àË`j {dH«$s ~mOma qH$_Vrnojm H$_r qH$_Vrcm Ho$cr OmD$ Z ò. XoemVrc JaOyJ[a~m§ZmM \$º$ gdcVrÀ`m XamV YmÝ` CncãY H$ê$Z XoÊ`mV `mdo.S>) ~r-~r`mUo Am{U gyú_Ord `mgmR>rMm {deof h¸$ (noQ>§Q>) EH$m{YH$ma :

`m àñVmdmZwgma dZñnVtÀ`m ~r-~r`mUo noQ>§Q>Mm A{YH$ma g§emoYZ H$m`m©V 20 df} amhrc,Vmo ì`mnmamer {ZJ{S>V ~m¡{ÜXH$ g§nXm A{YH$mam~m~V Amho.2) gwVr H$mnS> Am{U V`ma H$nS>o : (Textile & Clothing)

gwVr H$mnS> Am{U V`ma H$nS>o `m§À`m {Z`m©Vr~m~Mr VaVyX S>§Ho$c àñVmdmV àW_M g_m{dï>H$aÊ`mV Amcr. `mZwgma ~hþ{dY gwVr ì`mnmè`m§Mo H$ama H$aÊ`mV Amcr, Va gwVr ì`mnma H$ama(Multi Fiber Agreement) H$aÊ`mV Amco. CXm. A_o[aH$m, H°$ZS>m, Am°ñQ´>o{c`m, BË`mXrXoem§er ̀ m dñVy§À`m Am`mVrda {Z~ªY KmVco hmoVo.

3) ~wpÜXg§nXm _mc_ÎmoMo ajU H$aUo : (TRIPS)

`m_Ü ò ~w{ÜXg§nXoÀ`m noQ>§Q> h¸$mMm g_mdoe Amho. EHy$U 9 àH$maMr ~w{Õg§nXm ̀ m_Ü ò Ano{jVAmho. dZñnVrÀ`m OZ-OmVrÀ`m {~`mUm§À`m noQ>§Q>Mm ̀ m_Ü ò g_mdoe Amho. noQ>§Q>À`m A{YH$ma g§emoYZH$m`m©V 20 df} am{hc. ~m¡pÜXH$ g§nÎmr hr ì`º$sMr ImOJr _mc_Îmm Agë`mZo {Vcm g§ajU {_imdo,g§~§{YVmcm Ë`mMm Am{W©H$ cm^ {_imdm hm à_wI hoVy hmoVm. `m A{YH$mamMm dmna H$aVmZm Ý`m`ì`dhmamV AS>Wim ̀ oUma Zmhr d ì`mnmamV ~ZmdQ>{Jar ̀ oUma Zmhr ̀ mgmR>r H$mhr {Z`_ d AQ>r KmcyZXoÊ`mV Amë`m. gwédmVrnmgyZ ̀ m~m~V dmX{ddmX hmoVm.

EH$m{YH$ma h¸$ ~r-~r`mUo, IVo, Am¡fYo BË`mXtÀ`m emoYmMm dmna H$aUmè`m§Zm Ë`mMm cm^{_imdm ho hoVy hmoVm. g§emoYZmgmR>rMm hm h¸$ ZgyZ Ë`mMm àW_ dmna H$aÊ`m~m~VMm hm h¸$ hmoVm.H$m°nramB©Q>, Q´>oS> {gH«o$Q>, Am¡Úmo{JH$ g§H$ën {MÌo, ^m¡Jmo{cH$ {ZX}eH$ dZñnVr BË`mXtMm Ë`mV g_mdoeAmho. ZdrZ V§ÌnÜXVr emoYyZ H$mT>Umè`mcm `mnmgyZ h¸$ àmá hmoVmo. _mÌ, gmd©O{ZH$ {hVmÀ`m dñdmñÏ`mÀ`m {damoYmV, AgUmao, VgoM _Zwî`, ney dm dZñnVrÀ`m gwa{jVVocm qH$dm n`m©daUmcmYmoH$m {Z_m©U H$aUmè`m ZdrZVocm noQ>§Q> nÜXVrVyZ dJiÊ`mV Amco Amho.

gyú_ Ordmì`{V[aº$ dZñnVr d ney Am{U AO¡{dH$ d gyú_ O¡{dH$ à{H«$ òì`{V[aº$ dZñnVrAWdm ney ̀ m§À`m CËnbrÀ`m O¡{dH$ à{H«$`m noQ>§Q>_Yy dJiVm ̀ oVmV. gyú_ Ordm_Ü ò ~°ŠQ>o[a`m, ~waeramo_O§Vy nmÊ`mOdi dmT>Umar {hadr dZñnVr chmZ dZñnVr, ney BË`mXtMm g_mdoe hmoVmo. ̀ m dZñnVtMo{d{dY àH$ma g^mgX Xoe noQ>§Q>Ûmam gwa{jV R>odVrc.4) godm§Mm g_mdoe :

S>§Ho$c àñVmdmZwgma Am§Vaamï´>r` joÌmVrc {d{dY godm§Mm `m H$amam_Ü ò àW_M g_mdoeH$aÊ`mV Amcm. {d_m ~±qH$J, dmhVyH$ Q>o{cH$å ỳ{ZHo$eÝg, g„m{df`H$ n ©̀Q>Z {dÎmr` godm, hdmB©dmhVyH$, H$a_UyH$ BË`mXtMm g_mdoe H$amamV H$aÊ`mV Amcm.5) ì`mnmamer g§~§{YV J§wVdUyH$ Cnm` : (TRIMS)

gXñ` amḯ>mVrc ̂ m§S>dc Jw§VdUwH$sg§~§Yr Oo {ZU©̀ KoVco OmVmV. Ë`m§Mm Am§Vaamḯ>r` ì`mnmamdaà{VHy$c n[aUm_ hmoD$ Z ò. _wº$ ì`mnmamV AS>Wio {Z_m©U hmoD$ Z òV åhUyZ H$mhr Cnm` gwM{dcoAmhoV. OmJ{VH$ ì`mnmamV d¥ÜXr KSy>Z `mdr. Vmo CÎmamoÎma _wº$ hmoV Omdm, ^m§S>dc Jw§VdUyH$ _wº$nUoXoemoXoer ìhmdr d Ë`mVyZ _w»`V: AàJV amï´>m§Mm {dH$mg KSy>Z ̀ mdm ̀ mgmR>r {Z`_mdcr V`ma H$aÊ`mVAmcr Amho. Ë`mZwgma ñdXoer Jw§VdUyH$Xmam§Zm Á`m àH$maÀ`m gmoB©-gdcVr{Xë`m OmVmV, VemM àH$maÀ`mgmoB©-gdcVr naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Zm Úmì`mV Ago R>aco, VgoM ì`mnmamer g§~§{YV Jw§VdUyH$sgmR>rMogd© {Z~ªY 5 dfm©V CR>{dÊ`mV ̀ mdoV. naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Zr àmYmÝ` joÌmVM, Jw§VdUyH$ Ho$cr nm{hOohr AQ> KmcVm òUma Zmhr. naH$s` Jw§VdUyH$Xmam§Zm gd© gmoB© CncãY H$ê$Z {Xë`m OmVrc. Ë`m_wioOmJ{VH$ CËnmXZ nmVirV Am{U amoOJma nmVirV dmT> KSy>Z ̀ oB©c. Am{U g^mgX amḯ>mÀ`m ì`dhmaVmocmMrg_ñ`m gwc^ hmoB©c. WmoS>Š`mV OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoÀ`m TRIMS gXñ` amï´> ̀ moOZo_wio OJmVrcJw§VdUyH$Xmam§Zm H$moUË`mhr XoemV H$moUË`mhr joÌmV Jw§VdUyH$ H$aÊ`mMr g§Yr CncãY hmoB©c. EdT>oMZìhoVa ñdXoer g§ñWm Am{U naH$s` g§ñWm Agm H$moUË`mhr àH$maMm ̂ oX^md Ho$cm OmUma Zmhr. Ë`mMo{Z`_ {Z`_ Am{U YmoaUo gdmªgmR>r gmaIr AgVrc.6) VH«$ma {ZdmaU : (Dispute settlement)

J°Q>À`m H$mimV VH«$ma {ZdmaU n«{H«$`m eodQ> Z hmoUmar hmoVr. H$m ©̀nÜXVrV {dc§~ H$aÊ`mgnwaogm dmd hmoVm. 1966 _Yrc {ddmX {ZdmaU à{H$ òÀ`m àË òH$ Q>ßß`mda Amjon KoVco OmV Am{U{damoYr nj {ejo{df`rMm Ahdmc ZmH$marV AgV. AmVm OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZooZo {ddmX {ZdmaU

_§S>imMr ñWmnZm Ho$cr Amho. Ë`m_wio nidmQ>m H$mT>Vm òUma ZmhrV. ~hþñVar` ì`mnma àUmcrcmg§ajU amhrc. VH«$ma {ZdmaU AënmdYrV H$ê$Z gd© g§~§{YVmda ho {ZU©̀ ~§YZH$maH$ amhVrc hr§̀ÌUm ì`mnmag§~§YrMo ajU H$aUmar d g^mgX Xoem§À`m h¸$m§Mr OmonmgZm H$aUmar Agoc.

7) Adnw§OZm{damoYr Cnm ò : .(Anti Dumping Measures)

Adny§OZ åhUOo EImÚm XoemMr ~mOmanoR> H$m~rO H$aÊ`mÀ`m hoVyZo dñVy AË §̀V H$_r qH$_Vrcm{dH$Uo hmò . Ë`mMm n[aUm_ g§~§{YV XoemVrc Ë`m dñVyMo CËnmXZ H$aUmao H$maImZo ~§X nmS>VmV. d Z§VaË`mM XoemV dñVy A{YH$ qH$_VrZo {dH$ë`m OmVmV. Oo Xoe, Am§Vaamḯ>r` ì`mnmamV Adny§OZmMm ñdrH$maH$aVrc Ë`m§À`m {damoYmV H$m`Xoera H$madmB© H$aVm ̀ oVo. ì`dhmamV nmaXe©H$Vm ̀ oVo. ̀ m {damoYmV H$moR>o,{H$Vr H$mi H¥$Vr H$am`Mr ho R>a{dVm ̀ oVo. hr H¥$Vr nmM dfm©n`ªV Mmcy R>odVm ̀ oVo.8) joÌr` ì`mnmar JQ> :

Joë`m H$mhr dfmªV Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV AZoH$ joÌr` JQ> ApñVËdmV Amco AmhoV. CXm :A_o[aHo$Mm _wº$ ì`mnma H$ama (NAFTA) ẁamonr` g_yh (Europeadn Community) VocCËnmXH$ d {Z`m©VXma Xoe X{jU-nyd© Am{e`mB© g§K (OPEC) BË`mXr Aem g§Km§Mm hoVy g^mgXXoemV ì`mnma Iwcm amhmdm hm Amho. `m joÌr` JQ>mVrc Xoe nañnam§Zm Á`m gdcVr XoVrc Ë`m Ë`m§ZmOmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoÀ`m g^mgX amï´>m§Zmhr Úmdm cmJVrc Am{U Oa EImÚm amï´>mcm `m gmoB©-gdcVr {Xë`m ZmhrV Va ho àH$aU V§Q>çmÀ`m {ZdmS>m H$aUmè`m ì`dñWonwT>o ZoVm ̀ oVo d MwH$m H$aUmè`mamï´>mcm X§S> Ho$cm OmVmo.9) AW©ghmæ` : (Subsidies)

{Z`m©VrgmR>r H$moUVohr AW©ghmæ` XoVm ̀ oUma Zmhr. åhUOo _mcmÀ`m dmhVyH$ IMm©gmR>r gdcV,H$a-gdcV, BË`mXr _mÌ, ̂ maVmgma»`m {dH$gZerc Xoem§Zm ̀ m AQ>r cmJy ZmhrV. nwT>rc AmR>-XhmdfmªV Ë`m§Zr øm gdcVr Q>ßß`mQ>ß`mZo H$_r H$ê$Z eodQ>r g§nyï>mV AmUmd`mÀ`m AmhoV. {Z`m©V AW©ghmæ`XoVmZm Xoem§À`m ì`mnmamcm hmZr nmohmoMUma Zmhr ̀ mMr XjVm KoVcr nm{hOo.10) à{VH$mË_H$ Cnm``moOZm : (Counterrailing Measures)

Am`mVmda XoemZo cmXcoë`m OH$mVr d CËnmXZmgmR>r {Xcoë`m AW©gmR>çmMr ânmB© AemnÜXVrZo cdmXmZo nyU© Mm¡H$er H$ê$Z {ZU©̀ KoVcm OmVmo. ZOrH$À`m H$mimV ̀ m OH$mVr nyU©V: aÔ Ho$ë`mOmVmV.

4) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm Am{U ^maV : (World Trade Organization & India)

^maV gwédmVrnmgyZ OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMm gXñ` Amho. ̀ m g§KQ>ZoÀ`m ñWmnZo_wio ̂ maVmcmgmd©̂ m¡_Ëd J_dmdo cmJco. eoVrda à{VHy$c n[aUm_ hmoB©c Aer MMm© hmoVr. àË`jmV ^maVrÀW©ì`dñWoda nwT>rc n[aUm_ KSy>Z Amco.1) OH$mVr H$_r Ho$ë`m_wio ^maVmÀ`m Am§Vaamï´>r` ì`mnmaV dmT> Pmcr. gZ 2001 _Üò ^maVmVyZVm§Xyi, Mhm _gmë`mMo, nXmW©, cmoh, YmVy, Mm_S>çmÀ`m dñVy, {hao Am{U {haoO{S>V Xm{JZo BË`mXtMr{Z`m©V 3625. X.c. S>m°ca EdT>r hmoVr. OmJ{VH$ {Z`m©VrV ̂ maVmMm {hñgm 0.66 hmoVm.1) ~hþ{dY gwVr H$mnS>m{df`r H$ama Ho$ë`m_wio ̀ m~m~VMr H$moQ>m nÜXVr d {Z §̀ÌUo aÔ Pmcr. Ë`m_wio^maVmVyZ gyVr H$mnS>mÀ`m {Z`m©VrV dmT> Pmcr.2) ~hþ{dY gwVr H$mnS>m{df`r H$ama Ho$ë`m_wio ̀ m~m~VMr H$moQ>m nÜXVr d {Z §̀ÌUo aÔ Pmcr. Ë`m_wio^maVmVyZ gwVr H$mnS>mÀ`m {Z`m©VrV dmT> Pmcr.3) ^maVmVrc d¡{dÜ`nyU© Z¡g{J©H$ gmYZgm_J«r d ñdñV _Oya `m_wio ^maVmVyZ eoV_mcmMr {Z`m©V

_moR>çm à_mUmda dmT>cr. ̂ maVmVyZ 2001 _Ü ò ~mg_Vr Vm§XimMr {Z`m©V 631 X.c. A_o[aH$Z S>m°cahmoVr.4) ̂ maVmV H¥$fr AmYm[aV CÚmoJmMr {Z`m©V dmTy>Z ̂ maVmcm _m¡{cH$ Ago naH$s` McZ àmá Pmco.5) ̂ maVmZo AcrH$S>o CXma YmoaUmMm ñdrH$ma Ho$ë`mZo ì`mnmamdarc {Z~ªY H$_r Pmco Ë`m_wio {Z`m©VrVdmT> Pmcr.6) {Z`m©VrgmR>r ̂ maVmcm godm joÌ Iwco Pmco. Ë`m_wio ̂ maVmVyZ H$m°åß ỳQ>a, gm°âQ>doAa, Q>o{cH$å ẁ{ZHo$eZgodm, g„m_gcV, d¡Ú{H$` godm, {MÌ{\$Vr BË`mXtMr {Z`m©V hmoD$Z ~hþ_moc naH$s` godm, {MÌ{\$VrBË`mXtMr {Z`m©V hmoD$Z ~hþ_moc naH$s` McZ {_iVo. gZ 1990 _Ü ò ̂ maVmcm godm§À`m {Z`m©VrnmgyZ4609 X.c. S>m°ca EdT>o CËnÞ {_imco Vo 1999 _Ü ò 13940 X.c. S>m°ca EdT>o Pmco. X. H$mo[a`m`m~m~V AmKmS>rda Amho.7) _MªQ> {Z`m©V Am{U godm§Mr {Z`m©V ̀ m Xmohm|Mr {_iyZ ̂ maVmMr {Z`m©V 1990 _Ü ò 22,404 X.c.S>m°ca hmoVr Vr 1999 _Ü ò 50,500 X.c. S>m°ca Pmcr.8) ^maVmVrc naH$s` Jw§VdUwH$sV dmT> Pmcr. naH$s` Jw§VdUyH$ XmoZ àH$maMr AgVo. àË`j naH$s`Jw§VdUwH$s_wio (Foreign Direct Investeent) AW©ì`dñWoMr CËnmXH$j_Vm dmT>Vo. Xwgam àH$ma\$m°aoZ nmoQ>©\$mo{cAmo BZìhoñQ>_|Q> (FRI) hr gÅ>o~mOrÀ`m ñdê$nmMr AgVo. gZ 1990-91 Vo 1994-95 ̀ m H$mimV àË`j naH$s` Jw§VdUyH$ 24.2% hmoVr. Va Xwgè`m àH$maMr naH$s` Jw§VdUyH$ gamgarà{Vdfu 4.85 _hmnÚ S>m°ca EdT>r Pmcr. àË`jmV Ano{jV àË`j Jw§VdUwH$snojm hr Jw§VdUyH$ H$_rAmho.9) ̂ maVmVrc Am`mV-{Z`m©VrMm H$c nm{hë`mg ̂ maVmÀ`m {Z`m©Vrnojm Am`mVrV A{YH$ dmT> Pmcr.1991-92 _Ü ò ̂ maVmMr {Z`m©V EHy$U ñWyc amï´>r` CËnmXZmÀ`m (GDP) ̂ maVrMr 7.3% hmoVr Vr1995-96 _Ü ò 9.1% hmoVr. 2001 ̀ m_Ü ò Vr 9.8% hmoVr, na§Vw ̀ mM H$mimVrc Am`mV1990-91 _Ü`o (GDP) À`m 8.3% hmoVr Va 1995-96 _Ü ò 12.3% hmoVr Vr 2001 _Ü ò 19.8%hmoVr. ̀ m_wio ̂ maVmÀ`m ì`dhmaVmocmV _moR>r VyQ> {Z_m©U Pmcr.10) `m H$amamVrc VaVwXrZwgma Am`mV H$a H$_r Ho$ë`mZo ^maVmcm {Z`m©V dñVy§À`m CËnmXZmgmR>rAmdí`H$ Agcocm H$ƒm _mc ñdñV Pmë`mZo ̂ maVmVrc CËnmXZ IMm©V KQ> Pmcr.11) gdm©{YH$ CnH¥$V amḯ> ̀ m H$c_mÀ`m A§_c~OmdUr_wio ̂ maVmcm ~hþamḯ>r` ì`mnmaàUmcr \$m`XoeraR>acr Amho.12) ì`mnmamer {ZJ{S>V ~m¡pÜXH$ g§nXoÀ`m A{YH$mam_wio eoVH$ar dJm©Mm {~`mUo CËnmXZ H$ê$Z Ë`mMr{dH«$s H$aÊ`mÀ`m h¸$mda {dnarV n[aUm_ hmoV Zmhr. \$º$ ì`mnmar VËdmda R>amdrH$ ~«m°S>À`m {~`mUm§À`m{dH«$sda Aëngm à{VHy$c n[aUm_ hmoVmo.13) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zo_wio ^maVmÀ`m ñWyc Xoem§VJ©V CËnmXZ GDP d¥pÜXXamV dmT> hmoVAgVmZm amoOJma d¥pÜXXamV KQ> hmoV Amho. 1984-85 _Ü ò amoOJma d¥ÜXrMm Xa 2.04% hmoVm Vmo1994 Vo 2000 `m H$mimV 0.98% n ª̀V Imcr Amcm Amho. Ë`m_wio ~oamoOJmarV _moR>r dmT> PmcrAmho.14) ^maV gaH$maZo OwÝ`m _moQ>m[aMr Am`mV H$aÊ`mg nadmZJr {Xë`mZo ^maVmVrc A°Q>mo_mo~mB©cCÚmoJmda Ë`mMm A{Zï> n[aUm_ Pmcm.15) noQ>§Q> h¸$ Zm|XUr_wio ̂ maVmVrc Am¡fYo hiyhiy ñdñV hmoVrc.16) ^maVmV MrZÀ`m dñVy§Zr ^maVr ~mOmanoR>oda AmH«$_U Ho$co Amho. ~°Q>ar goc, {gJmaoQ>, cm`Q>a,Hw$cwno, H$maMm ñQ>o[aAmo, drO ~MV {Xdo, ìhr.gr.S>r. ßcoAa, _ZJQ>r KS>çmio IoiUr, n§Io, AmoìhZ,

gm¢X ©̀ àgmYZo BË`mXtMr MrZH$Sy>Z _moR>r Am`mV hmoVo. ̀ m g§KQ>Zo_wio MrZÀ`m _mcmMo S>§qnJ hmoV Amho.17) ̂ maVmVrc cKw CÚmoJ naH$s` _moR>çm CÚmoJm§À`m ñnY}V {Q>Hy$ eH$V ZmhrV. ̂ maVr` AW©ì`dñWoVrcEHy$U CËnmXZmÀ`m 40% CËnmXZ d 50% amoOJmar d 33% {Z`m©V `m joÌmVyZ hmoVo. ~hþamï´>r`H§$nÝ`m§À`m daMîå`m_wio Cn^mo½` dñVy CXm: AmB{ñH«$_, AJa~Îmr, V`ma H$nS>o, à{H«$`m Ho$coco AÞ,{_Zac dm°Q>a, BË`mXtZmhr `m naH$s` ñnY}V {Q>H$Uo AeŠ` Pmco Amho.18) ̂ maVmcm n ©̀Q>Z d àdmgr dmhVwH$snmgyZ Mm§Jco CËnÞ {_iVo Amho.

nm[a^m{fH$ eãX : (Glossary)

1) A{Y_mZr ì`mnmar nÜXVr : nañnam§Zr AmnAmngmVrc Am`mVrdarc àewëH$ H$_r H$ê$Z gXñ`Xoem§Zm A{YH$ ng§VrMr dmJUyH$ XoUo.2) {Ûnjr` H$ama : Oo H$ama \$º$ XmoZ XoemVM hmoVmV d Ë`mMm H$mcmdYr AënH$mcrZ AgVmo.3) ~hþnjr` H$ama : XmoZ nojm A{YH$ Xoem_Ü ò {XK©H$mcmgmR>r Am`mV {Z`m©Vr g§~§Yr Oo H$ama hmoVmVË`m§Zm ~hþnjr` H$ama åhUVmV.4) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zm : 1 OmZodmar 1995 amoOr OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr ñWmnZm Pmcr.H$m ©̀j_Vm dmT>{dUo. gXñ` Xmoem§Zm OH$mVr d BVa {Z~ªY H$_r H$aUo, Adn§yOZ{damoYr Cnm` ~m¡pÜXH$g§nXm A{YH$ma BË`mXr H$m`} H$aVo.

ñd §̀AÜ``Z àíZ : Learning Queastions.

A-{XKmoÎmar àíZ.1) Am{W©H$ ghH$m ©̀ åhUOo H$m` Vo gm§JyZ Am{W©H$ ghH$m`m©À`m nÕVr àH$ma gm§J.2) Am{W©H$ E{H$H$aUmMo àH$ma d C{ÔîQ>ço ñnï> H$am.3) gr_m ewëH$ g§KmMr _m{hVr gm§JyZ ñW¡{ZH$ d J{V_mZ n[aUm_m§Mr MMm© H$am.4) gmH©$Mr ñWmnZm H$aÊ`mMo H$maU gm§JyZ C{ÔîQ>ço d VËdo gm§Jm.5) gmH©$ A{Y_mZr ì`mnma ì`dñWm (SAPTA) øm~Ôc g{dñVa _m{hVr gm§Jm.6) gr_m ewëH$ ì`dñWmnZm_mJrc AS>MUr d Ë`mMr dmQ>Mmc ñnï> H$am.7) ̀ wamo{n`Z g§K (EU) d CÎma A_o[aH$m _wº$ ì`mnma H$ama (NAFTA) ̀ m§Mr VwcZm H$am.8) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr C{ÔîQ>ço ñnï> H$am.9) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoVrc à_wI VaVwXrMm AmT>mdm ¿`m.10) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMo ^maVr` AW©ì`dñWodarc n[aUm_.

joÌr` H$m`© : Fidd Work

1) Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ghH$m ©̀ `mMo _hËd gm§JUmar dV©_mnÌmVrc H$mÌUo g§H${cV H$ê$Z AhdmcV`ma H$am.2) Am§Vaamï´>r` Am{W©H$ ghH$m`m©gmR>r _wº$ ì`mnma H$ñQ>_ ẁ{Z`Z gm_w{hH$ ~mOma d Am{W©H$ g§K`mMr _m{hVr g§H${cV H$éZ Ahdmc V`ma H$am.3) gmH©$, gmám ̀ m§À`m YmoaUmMr _m{hVr KoD$Z Ahdmc V`ma H$am.4) ̀ wamo{n`Z g§K d CÎma A_o[aH$m _wº$ ì`mnma H$ama ̀ m ~Ôc g§H$crV H$ê$Z Ahdmc V`ma H$am.5) ̂ maVmÀ`m gr_m ewëH$ {d^mJmMr AmH$S>odmar KoD$Z Ahdmc V`ma H$am.

6) 1991 Z§Va ^maVr` AW©ì`dñWoMo OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>Zoer Pmcoco H$ama `mMr _m{hVr KoD$ZAhdmc V`ma H$am.

~) [aH$må`m OmJm ^am.1) Oo H$ama XmoZ Xoem§_Ü ò hmoVmV Am{U Á`m H$amamMm H$mcmdYr AënH$mcrZ AgVmo Ë`m H$amamg --- åhUVmV. ({Ûnjr` H$ama, ~hþnjr` H$ama).2) XmoZnojm A{YH$ Xoem§_Ü ò XrK© H$mcmdYrgmR>r Omo H$ama hmoVmo, Ë`mg ----- åhUVmV. ({Ûnjr`H$ama, ~hþnjr` H$ama).3) Am{W©H$ EH$sH$aUmMo {e{Wc ñdê$n åhUOo ----- hmò (_wº$ ì`mnma, H$ñQ>_ ẁ{Z`Z)4) gmH©$Mo EHy$U ---- gXñ` AmhoV. (4, 7, 9,)5) gmH©$Mr ñWmnZm ---- dfu Pmcr. (1981, 1983)6) gmH©$Mo _w»` H$m`m©c` ----- òWo Amho. (H$mR>_m§Sy>, Bñcm_m~mX)7) gmámMr ñWmnZm ----- gmcr Pmcr. (1983, 1995)8) ̀ wamo{n`Z gm_m{`H$ ~mOma ----- nmgyZ gwê$ H$aÊ`mV Amcm. (1 OmZodmar 1957, 1 OmZodmar1958)9) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr ñWmnZm gmcr Pmcr. (OmZodmar 1995, _mM© 1995)10) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMo EHy$U gXñ` ---- Xoe Amho. (144, 148)

H$) nwT>rc àíZm§Mr EH$m dmŠ`mV CÎmao {chm.1) OmJ{VH$ Am{W©H$ ghH$m ©̀ åhUOo H$m`?2) {Ûnjr` H$ama åhUOo H$m`?3) ~hþnjr` H$amamMr g§H$ënZm ñnï> H$am.4) OmJ{VH$ Am{W©H$ ghH$m`m©Mo àH$ma gm§Jm.5) EH$sH$aUmMo H$moUVohr VrZ àH$ma ñnï> H$am.6) _wº$ ì`mnma d H$ñQ>_ ẁ{Z`Z `m§À`mVrc gmå` d ôX ñnï> H$am.7) Am{W©H$ g§KmMr H$m }̀ gm§Jm.8) gr_m ewëH$ g§KmMo n[aUm_ ñnï> H$am.9) gmH©$Mr C{ÔîQ>ço ñnï> H$am.10) gmH©$Mr H$moUVohr XmoZ VËdo ñnï> H$am.11) OmJ{VH$ ì`mnma g§KQ>ZoMr H$moUVr XmoZ C{ÔîQ>ço ñnï> H$am.

g§X ©̂ gyMr : Reading List

1) Regional Econonic Co-operation in South Asia (1979) Aggrawal

M.R : S. Chand and Company.

2) Money, Banking and International Trade : (1997) Thingan M.L. Vrinda

Publications (P) Ltd.

3) International Economics : (1996) Mannur H.G. New Delhi.

4) India's Trade with Asia : (1986) Satyanarayan B.: Publishing Corpo.

New Delhi.

5) Am§Vaamï´>r` ì`mnma Am{U {dÎm : (2008) S>m°. Or.EZ. Pm_ao, qnninwao, A°ÊS> H§$. npãcHo$eÝg,ZmJnya.6) Am§Vaamï´>r` AW©emó : (2007) S>m°. e. H$. _moS>H$, {dÚmàH$meZ, ZmJnya.7) Am§Vaamï´>r` AW©emó : (2007) S>m°. Hw$cH$Uu ~r.S>r. Am{U S>m°. Eg. ìhr. T>_T>oao : S>m`_§S>npãcHo$eÝg. nwUo.8) Am§Vaamï´>r` AW©emór` : ( ) S>m°. ^aV I§Xmao, S>m°. {XZH$a Q>oH$co, S>m°. {dcmg I§Xmao, H¡$cmgnpãcHo$eÝg, Am¡a§Jm~mX.9) Am§Vaamï´>r` AW©emó (1982) c.J. ~mnQ> : lr. _§Joe n«H$meZ, ZmJnya.10) ì`mdgm{`H$ n`m©daU (2010) ̂ mogco H$mQ>o : \$S>Ho$ àH$meZ.11) Indian Economy (2012) Ruddar Dutt. and K.P.M Sundaram. S. Chand

12) Indian Economy : (2008) Mishra K. Puri.

ema.e.Aqa-Saas~

iWtIya vaYa-

popr : 4

†Ö¬Öã×nnnnÖ�ú ²ÖÑØ�ú÷Ö †Ö× Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü (Modern Banking and Financial Markets in India)

1 }

1.^maVmVrc ì`mnmar ~±qH$J nÕVr

AAAZZZww wHHH«« «$$$___{{{UUUHHH$$$ww w «« «w «

1.0 KQ>H$m§Mr C{Ôï>ço

1.1 àñVmdZm

1.2 ^maVr` ~±qH$J nÕVrMo ñdê$n

1.3 ì`mnmar ~±qH$J nÕVrMr A§_c~OmdUr Am{U gwYmaUm

1.3.1 AZwgyMrV ì`mnmar ~±H$m§Mr XoUr Am{U qOXJr

1.3.2 VH©$ewÕ {ZXe©H$ ..

1.3.3 ì`mnmar ~±H$m ^m§S>dc~mOma

1.3.4 ì`mnmar ~±H$m_Yrc V§ÌkmZ

1.3.5 ~±H$m§Mm àmXo{eH$ {dñVma

1.3.6 ^maVr` ~±H$m_Yrc J«mhH$ godm

1.3.7 ~±H$mH$Sy>Z AJ«H«$_ joÌmgmR>r CMc/H$O©nwadR>m

1.4 ~±qH$J joÌmVrc gwYmaUm

1.5 Am{W©H$ {dH$mgmV ì`mnmar ~±H$m§Mr ŷ{_H$m

1.6 gmam§e ..

1.7 nm[a^m{fH$ eãX eãXmW© ..

1.8 g§X ©̂gyMr ..

1.9 gamd àíZ

111...000 KKKQQQ>>>HHH$$$mmmMMMrrr CCC{{{ÔÔÔïïï>>>çççoo o >>> >>> oo o> > o (Objectives) :-

A) ^maVr` ~±H$s¨J nÕVrMo ñdén `mMr _m{hVr KoVm òB©c.

~. ^aqghZ g{_VrZo ~±H$s¨J joÌmVrc gwYmaUm H$aÊ`m~m~V gwM{dcoë`m {e\$maer d Ë`mMrA§_c~OmdUr g_OÊ`mg _XV hmoB©c.

H$. Am{W©H$ {dH$mgmVrc ì`mnmar ~±H$m§Mr ̂ y{_H$m g_OyZ KoVm ̀ oB©c.

S>. ñdmV§Í`mZ§VaMm ̂ maVr` ~±H$ joÌmMm {dH$mg g_OUo gmono hmoB©c.

B. AZwgw{MV ì`mnmar ~±H$m§Mr XoUr d qOXJr ̀ m§Mr AÚ`mdV _m{hVrMo{ddoMZ H$aVm ̀ oB©c.

B©. ̂ maVmVrc ì`mnmar ~±H$m§Mo _mc_ÎmoMo ñdén H$iÊ`mg _XV hmoB©c.

\$. ̂ maVmVrc ̂ m§S>dc ~mOma {dH$mgmVrc ì`mnmar ~±H$m§Mr ̂ y{_H$m H$iyZ ̀ oB©c.

J. ^maVmVrc ~±H$ ì`dgm`mV àJV V§ÌkmZmÀ`m dmnam~m~V _m{hVr H$iyZ òB©c.

K. AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$m§À`m emIm§Mr àmXo{eH$ {d^mJUr g_OÊ`mg _XV hmoB©c.

M. ^maVr` ~±H$m§H$Sy>Z AJ«H«$_ / àmYmÝ` joÌmV hmoUmè`m H$O©nwadR>çmMo gÚpñWVrVrc AmìhmhZoH$iyZ ̀ oVrc.

111...111 àààñññVVVmmmdddZZZmmm (Introduction) :- ̂ maVmÀ`m AW©ì`dñWoVrc EH$ _hÎdynU© KQ>H$ åhUyZ ì`mnmar~±H$mH$So> nm{hco OmVo. ~±H$m_wio eoVr, CÚmoJ, ì`mnma, dmhVyH$, XiUdiU B. joÌmÀ`m ̂ m§S>dc{df`H$JaOm nyU© hmoVmV. ~±H$m_wwio {d{dY amḯ>mVrc XoÊ`mKoÊ`mMo ì`dhma nyU© hmoVmV. àË``mMr {Z{_©Vr AmYw{ZH$AW©ì`dñWoVrc ì`mnmar ~±H$m§Mo EH$ ImgJr d¡{eï>ço Amho. ì`mnmar ~±H$m Ë`m§À`m Odirc amoI ̂ m§S>dcmÀ`m{H$VrVar nQ>rZo OmñVrV OmgV H$O© XoemVrc ì`mnmar d CÚmoJnVr ̀ m§Zm CncãY H$ê$Z XoVmV.

^maVmV 19ì`m eVH$mnmgyZ ì`mnmar ~±H$ ì`dgm`mcm gwédmV Pmcr. ^maVmVrc ì`mnmar ~±H$ì`dgm`mMr H$m ©̀nÕVr hr B§½c§S>_Yrc ~±H$m§À`m nÕVrdaM AmYmarV Amho. ̂ maVmV B. g. 1806 _Ü ò~±H$ Am°\$ ~|Jm°c B. g. 1840 _Ü ò ~±H$ Am°\$ ~m°å~o Am{U 1843 _Ü ò ~m±H$ Am°\$ _Ðmg `m VrZì`mnmar ~±H$m ñWmnZ hmoË`m. ̀ m ~±H$m§Zm ào{gSo>Ýgr ~±H$ (Presidency Babnks) Agohr åhUVmV. B. g.1881 _Ü ò ñWmnZ Pmcocr Am¢Y H$_{e©Ac ~±H$ hr ^maVr`m§Zr ñWmnZ Ho$cocr n{hcr ì`mnmar ~±H$Amho. Ë`mZ§Va 1894 _Ü ò n§Om~ Z°eZc ~±H$ Am{U B. g. 1901 _Ü ò nrnëg ~±H$ B. ì`mnmar ~±H$mñWmnZ Ho$ë`m Joë`mV. VËH$mcrZ ñdXoerÀ`m Midir_wio B. g. 1913 Vo B. g. 1929À`m OmJ{VH$_§XrÀ`m H$mimV ^maVmVrc 108 ì`mnmar ~±H$m ~§X nS>ë`mV. `m gd© ~±H$m ImgJr _mcH$sÀ`m hmoË`mAm{U Ë`m§À`mda _Ü`dVr© ~±Ho$Mo {Z §̀ÌU ZìhVo.

AmO gd© OJmV ~±H$mMm _moR>çm à_mUmda {dñVma Am{U {dH$mg Pmcocm AmT>iVmo. na§Vw A{YH$mofqH$dm ~±H$ `m eãXmMr V§VmoV§V ì`m»`m H$aUo gmono Zmhr. EH$Va {Za{Zamù`m Xoem§_Ü ò H$m ©̀ H$aUmè`mEH$mM àH$maÀ`m ~±Ho$À`m H$m`m©_Ü ò ~arM {^ÞVm AmT>iVo. Xþgao EH$mM Xoem_Ü ò {Za{Zamù`m àH$maMoì`dhma H$aUmè`m ~±H$mhr AmT>iVmV. Varhr ~±H$ åhUyZ H$m ©̀ H$aUmar g§ñWm XmoZ à_wI ì`dhma {ZpíMVnUoH$aVmZm AmT>iyZ ̀ oVo. 1) R>odr ñdrH$maUo (Accecpting Deposits) 2) H$O© XoUo (Giving Loans) hoXmoZ ì`dhma åhUOo ~±H$ ì`dhmamMm Xþdm hmò , Ago åhUVm òB©c. ^maVmÀ`m 1949À`m A{YH$mofUH$m`ÚmZwgma (Banking Companies Actt, 1949) A{YH$mofU qH$dm ~±H$ ̀ m eãXmMr ì`m»`m nwT>rcà_mUoHo$cr Amho.

""A{YH$mofUmMm ì`dgm` ^maVmV H$aUmar g§ñWm åhUOo A{YH$mof qH$dm ~±H$ hmò . A{YH$mofUåhUOo cmoH$m§H$CyZ Ë`m§À`m _mJUrZwgma qH$dm BVa àH$mao naV H$amd`mÀ`m qH$dm YZmXoe, AmXoenÌoqH$dm BVa àH$mao H$mT>Ê`mÀ`m AmQ>rda R>odr pñdH$mê$Z ̀ m R>odrMm Cn`moJ H$O© XoÊ`mgmR>r qH$dm Jw§VdUwH$sgmR>rH$aUo.''

`m ì`m» òVhr darc XmoZ ì`dhmam§daM {deof ̂ a {Xcocm AmT>iyZ ̀ oVmo. ~±H$m§À`m ì`dhmamMo gd©gm_mZ`ñdê$n `mdê$Z cjmV òVo. AmYw{ZH$ H$mimV ~±H$m§À`m H$m`m©Mm ì`mn ~amM dmT>cm Amho. hm ì`mngm§̂ miÊ`mgmR>r {Za{Zamù`m àH$maÀ`m ~±H$m ApñVËdmV Amë`m Amho.

111...222 ^̂̂mmmaaaVVVrrr`̀̀ ~~~±± ±HHH$$$sssJJJ nnnÕÕÕVVVrrrMMMoo o ñññdddêêê$$$nnn ±± ± oo o± o (Structure of Banking Systme in India) :- ^maVmVnmíMmË` nÕVrMm ~±H$s¨J ì`dgm` \$ma A{cH$S>rc H$mimV gwê$ Pmcm. àm_w»`mZo ñdmV§Í`moÎma H$mimV^maVr` ~±H$s¨J ì`dgm`mMm `mo½` AmH$ma d {Xem XoÊ`mMo à`ËZ gwê$ Pmco. Ë`m_wio gÜ`mMr ì`mnH${eñV~Õ Am{U {d{dY H$m }̀ H$aUmar ~±qH$J ì`dñWm ̂ maVmV Amcr. ̂ maVr` ~±H$s̈J nÕVrMo gÜ`mMoñdê$nnwT>rcà_mUo Amho.

RBI (((^̂̂mmmaaaVVVrrr`̀̀ [[[aaaPPPìììhhh©© © ~~~±± ±HHH$$$)))©© © ±± ±© ±

ì`mnmar ~±H$m ghH$mar ~±H$m ~±Ho$Îma {dÎm` _Ü`ñW

AZwgw{MV ~±H$m J¡a AZwgw{MV ~±H$m amÁ` ghH$mar {Oëhm ghH$mar à m W { _ H $g§ñWm

ì`mnmar ~±H$m

gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m ImgJr joÌmVrc ~±H$m naXoer ~±H$m joÌr` J«m_rU ~±H$m ..

amï´>r`H¥$V ~±H$m ñQ>oQ> ~±H$ JQ>

OwÝ`m ImgJr joÌmVr ~±H$m Zì`m ImgJr joÌmVrc ~±H$m

{dÎmr` g§ñWm J¡a{dÎmr` g§ñWm

1) ̂ maVmÀ`m _Ü`dVr© ~±Ho$g ̂ maVr` [aPìh© ~±H$ Ago Zmd Amho. ̂ maVr` [aPìh© ~±H$ ̂ maVr` McZì`dñWoVrc VgoM ~±H$s¨J ì`dñWoVrc gdm}ƒ g§ñWm Amho.

222))) AAAZZZww wgggww w{{{MMMVVV///{{{ZZZYYYmmm©© ©[[[aaaVVV ~~~±± ±HHH$$$mmm ww w ww w ©© © ±± ±w w © ± (Scheduled Bank) ::: _Ü`dVr© ~±H$s¨J H$m`Xm 1934 Zwgma Xþgè`mn[a{eï>mV Á`m ~±H$m§Mr Zmdo g_m{dï> Ho$cocr Amho. Ë`m ~±H$m§Zm AZwgy{MV ~±H$ åhUVmV. Xþgè`m n[a{eï>mVZmd gm_m{dï> hmoÊ`mgmR>r Ë`m ~±Ho$H$So> dgwc Pmcoco ̂ mJ^m§S>dc d amIrd {Zmr H$_rV H$_r nmM cmIén ò Agcm nm{hOo VgoM ̀ m ~±H$m§Zr R>odrXmam§Mo Mm§Jco {hVg§~§Y cjmV KodyZM H$m_H$mO Ho$co nm{hOoVgoM Aem ~±Ho$Mm ì`dgm` ̂ maVmV Agcm nm{hOo.

333))) JJJ¡¡ ¡aaa AAAZZZww wgggww w{{{MMMVVV///AAA{{{ZZZYYYmmm©© ©[[[aaaVVV ~~~±± ±HHH$$$mmm ¡¡ ¡ ww w ww w ©© © ±± ±¡ w w © ± (Non Scheduled Banks) ::: Á`m ì`mnmar ~±H$m _Ü`dVr©~±H$s¨J H$m`Xm 1934 Zwgma {d{eï> AQ>rMr nyV©Vm H$arV ZmhrV, Ë`m§Mm g_mdoe n[a{eï> 2 _Ü ò Ho$cmOmV Zmhr. Ë`mZmM J¡a AZwgw{MV ~±H$m Ago åhUVmV.

444))) ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm ±± ±± (Commercial Banks) ::: R>odr ñdrH$maUo d H$O} XoUo hr ̀ m ~±H$m§Mr _w»` H$m }̀hmoV. ̀ m ~±H$m R>odrda Adc§~yZ AgVmV. åhUyZ Ë`m§Zm R>odr ~±H$m (Deposit Banks) Agohr åhUVmV. ̀ m~±H$m àm_w»`mZo ì`mnmamg Aën_wXVrMr H$O© nwa{dVmV. nU eoVr d CÚmoJ `m§Zmhr H$mhr à_mUmVAën_wXVrMr H$O} ̀ m ~±H$m nwa{dVmV. ì`mnmamg H$O© nwa{dÊ`m{edm` AÝ` àH$maMo ~±H$ ì`dhmahr H$_rA{YH$ à_mUmV ̀ m ~±H$m H$aVmV, OnmZ_Ü ò ì`mnmar ~±H$m CÚmoJm§Zm ̂ anya H$O} XoVmV. ̂ maVmV ̀ m ~±H$m~MV Jmoim H$aUo, ì`mnmamg H}$ XoUo, CÚmoJmg ^m§S>dcnwadR>m H$aUo B. H$m }̀ H$aVmV. gd©gmYmaUnUoì`mnmar ~±H$m§_Ü ò gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m, ImgJr joÌmVrc ~±H$m. naXoer ~±H$m, joÌr` J«m_rU ~±H$m§Mmg_mdoe hmoVmo.

AAA))) gggmmmddd©© ©OOO{{{ZZZHHH$$$ jjjoo oÌÌÌmmmVVVrrrccc ~~~±± ±HHH$$$mmm ©© © oo o ±± ±© o ± (Public Sector Bank) ::: gmd©O{ZH$ joÌmVrc ì`mnmar ~±H$måhUOo gaH$maÀ`m _mcH$sÀ`m Am{U gaH$mar ì`dñWmnZ Agcoë`m ì`mnmar ~±H$m hmò . ñQ>oQ> ~±H$ Am°\$B§{S>`m hr EH$ ~±H$ Am{U Am{U {VÀ`m gc½Z gmV ~±H$m VgoM 1969 _Ü ò Am{U 1980 _Ü ò {_iyZamï´>r`rH$aU Pmcoë`m ~±H$m Aem 27 ~±H$m gmd©O{ZH$ joÌmV AmhoV.

~~~))) IIImmmgggJJJrrr jjjoo oÌÌÌmmmVVVrrr ~~~±± ±HHH$$$mmm oo o ±± ±o ± (Private Banks) ::: ImgJr joÌmVrc ì`mnmar ~±H$m åhUO oImgJr§̂S>dcXmam§À`m _mcH$sÀ`m Am{U ImgJr ì`dñWmnZ Agcoë`m ì`mnmar ~±H$m hmoV. `mV nwÝhm Xoer

ImJgr ~±H$m d {dXoer ImgJr ~±H$m Agm \$aH$ Amho.`mnoH$s Xoer ImgJr ~±H$m XoemVrc ̂ m§S>dcXmam§Zr

gwê$ Ho$coë`m Am{U ImgJr ì`dñWmnZ Agcoë`m ~±H$m hmoV. CcQ> {dXoer ImgJr ~±H$m åhUOo Á`m§Mo_w»` H$m`m©c` naXoemV Amho Am{U Á`m§Mo ì`dñWmnZ ImgJr ì`ŠVrÀ`m nU naXoer`m§À`m Vmã`mVAmho, Aem ~±H$m hmoV. ̀ m {R>H$mUm AmnU O`m§À`m emIm ̂ maVmV AmhoV Am{U Á`m ̂ maVmVrc ~±H$sJì`dgm`mV H$m ©̀aV AmhoV, AemM ImgJr naXoer ~±H$m§Mm {dMma H$arV AmhmoV.

HHH$$$))) nnnaaaXXXoo oeeerrr ~~~±± ±HHH$$$mmm oo o ±± ±o ± (Foreign Banks) ::: naXoer ~±H$m åhUOo Á`m§Mo _w»` H$m`m©c` d Zm|XUr naXoemVAmho Am{U Ë`m§Mr ~hþVm§er _mcH$s naXoer Amho. 2003 gmcmn ª̀V ̂ maVm_Ü ò 40 naXoer ~y§H$m Ë`m§À`m194 emIm§gh H$m_ H$aV Amho. ^maV gaH$maZo 1993 nmgyZ ~±H$sJ ì`dgm`mdarc {Z §̀ÌUo ~arM{eWrc Ho$ë`m_wio ~è`mM naH$s` ~±H$m§Zr ̂ maVmV àdoe Ho$cm. ̂ maVmV 31 _mM© 2010 amoOr 34 naH$s`~±H$m Amnë`m 300 nojm A{YH$ emImghrV H$m ©̀ H$arV Amho. H$mhs¨Mm AndmX dJië`g `mVrc~hþg§»`m ~±H$m ^maVmV XrK© H$mimnmgyZ H$m_ H$arV AmhoV. `m ~±H$m§À`m ñnY}_wio ^maVr` ì`mnmar~±H$m§Mm H$ma^ma A{YH$ Mm§Jcm hmoÊ`mg _XV Pmcr Amho. ̀ m ~±H$m Ho$di naXoer ì`mnmar dmT>{dÊ`mdaM^a XoVmV, Ago Zmhr Va OZVoÀ`m ~±H$s¨JÀ`m gd`r dmT>{dÊ`mghr hmV^ma cmdVmV. cmoH$m§Zm AmYw{ZH$~±H$, J«mhH$ godm CncãY H$ê$Z XoVmV.

555))) jjjoo oÌÌÌrrr`̀̀ JJJ«« «mmm___rrrUUU ~~~±± ±HHH$$$mmm oo o «« « ±± ±o « ± (Regional rural Banks) ::: ñdmV§ÌmoÎma RBI d gaH$maÀ`m àmoËgmhZmZoJ«m_rU nVnwadR>çmgmR>r ghH$ma Midircm MmcZm {Xcr Jocr. na§Vw 1965-66 Z§Va ̂ maVmV harVH«$m§VrKSy>Z Amë`mZo H¥$fr joÌmMr H$Om©Mr _mJUr dmT>cr, hr dmT>rd _mJUr Ho$di ghH$ma joÌm_mnm©V nyU© hmoVZìhVr. Ë`mda Cnm``moOZm åhUyZ ~hþ g§ñWm Ñï>rH$moZ (Multi Agencies Approch) ñdrH$maÊ`mMr{e\$mag Vkm§Zr Ho$cr. Ë`mZwgma ì`mnmar ~±H$m§ZrXoIrc J«m_rU nVnwadR>çmV gh^mJr ìhmdo Aer AnojmHo$cr. ̀ mXaå`mZ 1969 gmcr Pmcoë`m 14 ~±H$m§À`m amḯ>r`rH$aUmÀ`m C{Ôï>mV J«m_rU nVnwadR>m _hËdmMm_mZcm Jocm. na§Vw ì`mnmar ~±H$m§À`m gh^mJmZ§Vahr J«m_rU nVnwadR>çmMr g_ñ`m \$maer gwQ>cr Zmhr.H$mhr {R>H$mUr Va ì`mnmar ~±H$m d ghH$mar ~±H$m `m§À`mV ñnYm© {Z_m©U Pmë`mZo ghH$mar Midirgì`mnmar ~±H$m§Mm àdoe _maH$ R>acm. n[aUm_r ghH$mar Midi H$_Hw$dV Pmcr. VgoM J«m_rU R>odr ehar^mJmH$So> di{dë`mMr Q>rH$m Pmcr. gmo~VM chmZ eoVH$ar, J«m_rU Xþ~©c KQ>H$ naVnwadR>çmnmgyZd§MrV am{hë`mMr Q>rH$m Pmcr. ̀ mVyZ _mJ© H$mT>Ê`mgmR>r Zdr ̀ §ÌUoMr JaO dmQy> cmJcr. Ë`mÑï>rZo 1972À`m ga¡½`m ~±H$s¨J Am`moJmÀ`m ~±H$m§À`mg§»`mË_H$ g§KQ>Zmda ^a {Xcm. VgoM 1975 _Ü ò J«m_rUnVnwadR>çmÀ`m Aä`mgmgmR>r Zo_coë`m ZaqghZ g{_VrZo àmXo{eH$ J«m_rU ~±H$m ñWmnZ H$aÊ`mMr {e\$magHo$cr. gZ 1975 _Ü ò AmUr~mUrÀ`m H$mimV 20 H$c_r H$m ©̀H«$_ Kmo{fV H$ê$Z Ë`mV J«m_rUnVnwadR>çmda ̂ a {Xcm Jocm. Ë`m AZwf§JmZo 26 gßQ>|~a 1975 amoOrÀ`m amḯ>nVrÀ`m dQ>hþHy$_ VWm RRB

Act 1976 AÝd ò ^maVmV J«m_rU ~±H$m gwê$ H$aÊ`mV Amë`m. àW_V: 2 Am°ŠQ>mo. 1975 amoOr nmMàmXo{eH$ J«m_rU ~±H$m§Mr ñWmnZm Ho$cr Jocr. 2009 AIoa RRB À`m emIm§Mr g§ñWm 15199 hmoVr`mn¡H$s gdm©{YH$ emIm CÎma àXoemV A{YH$ AmhoV.

666))) ggghhhHHH$$$mmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm ±± ±± (Co-operative Banks) ::: ^maV hm eoVràYmZ Xoe Amho. Ë`m_wio ^maVmVeoVrÀ`m H$O©nwadR>çmcm XoIrc {deof _hÎd Amho. 19ì`m eVH$mÀ`m eodQ>r O_©Zr_Ü ò \«o$S>[aM {dch_am`Ho$gZ `m§Zr ñd §̀godm Am{U nañna ghmæ` `m VËdmda eoVH$è`m§Zm `mo½` AQ>s¨da H$O©nwadR>mH$aUmè`m eoVr nVg§ñWmMr ñWmnZm Ho$cr hmoVr. `mM YVr©da ^maVmVhr nVg§ñWm ñWmnZ H$aÊ`mV`mì`mV Agm àñVmd B. g. 1985 _Ü ò \«o$S>[aH$ {ZH$mocgZ `m§Zr Am{U 1900 _Ü ò ga ES>dS©> cm°

g{_VrZo R>odcm hmoVm. Ë`mZwgma 25 _mM© 1904 _Ü ò ^maVmV n{hcm ghH$mar H$m`Xm g§_V H$aÊ`mVAmcm VoìhmnmgyZ ^maVmV ghH$mar MidirMr gwédmV Pmcr.

J«m_rU OZVocm H$_r ì`mOXamZo H$O©nwadR>m H$ê$Z Ë`m§Mm H$O©~mOmarnUm H$_r H$aUo, gmdH$mam§À`mVmdS>rVyZ eoVH$è`m§Mr gwQ>H$m H$aUo B. CÔoem§Zr ^maVmV ghH$mar ~±H$m ñWmnZ H$aÊ`mV Amë`m. `m~±H$mÛmao eoVH$è`m§Zm AënH$mcrZ, _Ü`_H$mcrZ Am{U XrK©H$mcrZ ñdénmMm H$O©nwadR>m Ho$cm OmVmo.

^maVmV ghH$mar àË``nwadR>m H$aÊ`mgmR>r ghH$mar ~±H$m§Mr aMZm ÌrñVar` H$aÊ`mV Amcr Amho.gdm©V ImcÀ`m ñVamda åhUOo J«m_rU nmVirda àmW{_H$ ghH$mar nVg§ñWm, {Oëhm nmVirda {OëhmghH$mar ~±H$m Am{U Cƒ ñVamda åhUOo amÁ`ñVamda amÁ` ghH$mar ~±H$m Amr ̀ m ~±H$m§Mr aMZm AgVo.^maVmV _mM© 2009 _Ü ò {d{dY amÁ`m§_Ü ò {_iyZ gw_mao 95,633 àmW{_H$ H¥$fr ghH$mar g§ñWm H$m ©̀aVhmoË`m, 370 {Oëhm _Ü`dVr© ghH$mar ~±H$m Va 33 amÁ` ghH$mar ~±H$m H$m ©̀ H$arV hmoË`m.

777))) ~~~±± ±HHHoo o$$$VVVaaa {{{dddÎÎÎmmmrrr`̀̀ ___ÜÜÜ`̀̀ñññWWW ±± ± oo o± o (Non Banking Financial Intermediaries) ::: H$O© XoÊ`mKoÊ`mMoì`dhma Ho$di ~±H$mM H$aVmV Ago ZgyZ ~±H$m ì`{V[aŠV BVa H$mhr g§ñWm§hr ho ì`dhmar H$arV AgVmV.Aem ~±Ho$Va _Ü`ñV g§ñWm_Ü ò amoIo~mOma qH$dm {d_m H§$nÝ`mgma»`m _moR>çm à_mUmda ì`dhma H$aUmè`mg§ñWm òV ZmhrV. `mV ~MVg§ñWm, J¥h{Z_m©U g§ñWm `mgma»`m N>moQ>çm g§ñWm§Mm A§V^m©d hmoVmo. `m~±Ho$Îma _Ü`ñW g§ñWm ì`mnmar ~±H$mà_mUo nV{Z{_©Vr (Creation of Credit) AWm©VM H$ê$ eH$V ZmhrV.`m g§ñWm \$ŠV ñdV: Odirc amoI aŠH$_ XodyZM H$O© Xody eH$VmV. H$O« KoUmè`m§Mo hmVr n¡gm ̀ oVmo na§Vw`mMdoir `m H§$nZrOdirc n¡gm H$_r Pmcocm AgVmo. `m_wio n¡í`mÀ`m EHy$U nwadR>çmV H$moUË`mhràH$mao dmT> hmoV Zmhr. ì`mnmar ~±H$m _w»`V: nwT>rc XmoZ ~m~VrV ~±Ho$Va {dVg§ñWmnojm {^Þ AmhoV.

A) ì`mnmar ~±H$m \$ŠV Mmcy R>odr {Z_m©U H$ê$ eH$VmV Am{U `m R>ods¨da MoŠg H$mTy>Z n¡gm {_iyeH$Vmo.

~) ̀ m MoŠgÀ`m gmhmæ`mZo Am{W©H$ ì`dhma VmoS>Vm ̀ oVmV.

~±Ho$Va _Ü`ñW {dÎmg§ñWm ~MV H$aUmao Am{U H$O© KoUmao ̀ m Xmohm|À`m Ñï>rZo AË §̀V gmò rÀ`m AgVmV.`m g§ñWm cmoH$m§H$Sy>Z ~MV n¡gm Jmoim H$ê$Z hm n¡gm JaOy cmoH$m§Zm H$O©énmZo nwa{dVmV. à_wI ~±Ho$Va{dÎmg§ñWm§_Ü ò A) Jw§VdU {dídñV Am{U ~) ̂ mSo> IaoXr g§ñWm, {MB²R>r {ZYr H§$nÝ`m, nañna \$m`ÚmÀ`m{dÎm H§$nÝ`m (Mutual Benefit Finance Companies) Am{U J¥h{Z_m©U g§ñWm ̀ m à_wI AmhoV.

Aem nÕVrV ̂ maVr` ~±H$s` nÕVrMo ñdê$n WmoS>Š`mV gm§JVm ̀ oB©c.

111...444 ~~~±± ±qqqHHH$$$JJJ jjjoo oÌÌÌmmmVVVrrrccc gggww wYYYmmmaaaUUUmmm ±± ± oo o ww w± o w (Banking Sector Reforms) :::---

~±H$s¨J ì`dgm` Am{U {dÎmr` joÌmV gwYmaUm KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r [aPìh© ~±Ho$Mo _mOr JìhZ©a lr.E_. Zaqgh_ ̀ m§À`m AÜ`jVoImcr 14 Am°JñQ> 1991 _Ü ò EH$ CƒñVar` g{_Vr Zo_cr. ̀ m g{_Vrg{dÎmr` nÕVrMr aMZm, g§KQ>Zm H$m ©̀ d H$m ©̀àUmcr ̀ mg§~§Yr n[ajU H$aÊ`mg gm§JÊ`mV Amco hmoVo. ̀ mg{_VrZo Amncm Ahdmc Zmoìh|~a 1991 _Ü ò gmXa Ho$cm. ̀ m AhdmcmVrc {e\$maer A{Ve` _hÎdnyU©Agë`m Var VodT>çmM dmXJ«ñV hmoË`m. Ë`m_wio H$mhr {e\$maer~m~V _V ôX {Z_m©U Pmco.

ZZZaaaqqqggghhhZZZ ggg{{{___VVVrrrÀÀÀ`̀̀mmm {{{eee\\\$$$mmmaaaeeerrr (((QQQ>>>ßßßnnnmmm 111 cccmmm))) :::--->>>> g{_VrZo ~±H$sJ d {dÎmr` g§gWm§_YrcH$m ©̀j_Vm, CËnmXH$Vm, cm^àXVm dmT>{dÊ`mÀ`m Ñï>rZo {e\$maer Ho$ë`m.

Ë`mÀ`m ì`dhmamV cd{MH$Vm A{V[aŠV H$_©Mmar dJ©, H$m ©̀V§ÌmV AnwaonUm, d H$mc~mø V§Ì,

g§KQ>ZmË_H$ nwaonUm, nÌH$m ©̀H«$_ B. H$maUm_wio ~±Ho$Mr CËnmXH$Vm d cm^Vm KQ>V hmoVr Ë`mda {e\$maer{Xc`mV Ë`m Imcrcà_mUo -

111))) ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §ÀÀÀ`̀̀mmm {{{dddÎÎÎmmmrrr`̀̀ ììì`̀̀dddhhhmmmaaammmggg§§ §~~~§§ §YYYrrr {{{eee\\\$$$mmmaaaeeerrr :::---±± ± §§ § §§ § §§ §± § § §

AAA))) ddd¡¡ ¡̀̀̀ pppŠŠŠVVVHHH$$$ aaammmoo oIIIVVVmmm JJJww wUUUmmmoo oÎÎÎmmmaaa ¡¡ ¡ oo o ww w oo o¡ o w o (SLR) :::--- d¡Ym{ZH$ amoIVoMm dmna gmd©O{ZH$ joÌmcm H$O© XoÊ`mgmR>rH$ê$ Z ò, SLR 38.5% dê$Z 25% n ª̀V nwT>rc nmM dfm©V H$_r H$amdm. ̀ m_wio ~±H$m§Zm A{YH$ {ZYrCncãY hmoB©c. Ë`m_wio Ë`m§Zm eoVr, CÚmoJ Am{U ì`mnma ̀ m§Zm H$O©nwadR>m H$aUo eŠ` hmoB©c.

gaH$maZo gaH$mar H$Om©darc ì`mOXa ~mOmaVmrc ì`mOXam~amo~a hiyhiy dmT>dmdm Á`m`moJo ~±H$m§ZmSLR nmgyZ A{YH$ CËnÞ {_ioc.

~) amoI {ZYr à_mU (CRR) :- gÜ`m RBI nV{Z §̀ÌU Am{U McZ {Z §̀ÌUmgmR>r CRR Mm _moR>mdmna H$aVo. RBI Zo ̀ m gmYZmda OmñV {dg§~yZ amhþ Z ò Ago g{_VrZo gwM{dco. ho JwUmoÎma hiyhiy H$_rH$amdo.

RBI Zo CRR da EH$ dfm©À`m aH$_odarc R>odrdarc ì`mOXamZo ì`mO Úmdo. Á`m_wio RBI H$So>R>odcoë`m {ZîH«$s` R>odrMo à_mU H$_r hmoB©c Am{U ~±H$m§Zm CRR nmgyZ A{YH$ CËnÞ àmá hmoB©c.

222))) nnnVVV HHH$$$mmm`̀̀©© ©HHH«« «$$$___mmmggg§§ §~~~§§ §YYYrrr {{{eee\\\$$$mmmaaaeeerrr :::---©© © «« « §§ § §§ §© « § § g{_VrZo nV H$m ©̀H«$_mMr nÕV hiyhiy H$_r H$amdr Aer{e\$mag Ho$cr. H$maU eoVr d cKwCÚmoJmcm AmO ̀ m H$m ©̀H«$_mMr Amdí`H$Vm Zmhr. _mJrc XmoZ XeH$mVrcì`mOXa gwQ>r_wio Ë`m§Zm ^anya \$m`Xm Pmcm Amho. AmVm Ë`m§Zm gdcV ZH$mo. hm H$m ©̀H«$_ {Z`_rV Z~ZVm VmËnwaVm Agmdm. Ë`mÛmao AW©ì`dñWoVrc H$_Hw$dV dUm©ZmM gdcV Úmdr. AJ«H«$_ IoÌmMr naVì`m»`m H$amdr. Ë`m_Ü ò J«m_rU ̂ mJmVrc Xþ~©c KQ>H$m§Mm g_mdoe H$amdm. CXm. gr_m§V eoVH$ar, J«m_rUH$mamJra, J«m_rU d Hw$Q>ra CÚmoJ, cKwÎm_ joÌ B.Mr Zì`mZo ì`m»`m H$ê$Z ̀ m AJ«H«$_ joÌmgmR>r ~±H$m§À`mEHy$U nwadR>çmVrc 10.. nVnwadR>m H$amdm. 3 dfm©Z§Va ̀ m nÕVrMo qghmdcmoH$Z H$amdo.

333))) ììì`̀̀mmmOOOXXXmmmaaammmMMMrrr aaaMMMZZZmmm :::

A) XoemVrc ì`mOXamMr nmVir d aMZm ~mOmamVrc àdmhmda {ZpíMV Ho$co Omdo.

B) ~±H$mÀ`m R>odrdarc, H$Om©darc Am{U {dÎmr` g§ñWm§Mo H$O©amoIo d H§$nZr R>od B. darc ì`mOXamdarcgd© {Z §̀ÌUo Xÿa H$amdo.

C) AJ«H«$_ joÌmVrc chmZ AmH$mamÀ`m CÚmoJmgmR>r ì`mOH$amVrc gdcV H$_r H$amdr.

D) IRDP gmR>r Agcoco AW©gmhç _mJo ¿`mdo.

E) RBI Zo ì`mOXamÀ`m aMZoV gacVm AmUmdr. ~±H$aoQ> hm ̀ mo½` Xa Agmdm Am{U BVa gd© ì`mOXaË`m§À`mer OdiMo g§~§YrV AgmdoV.

darc gd© {e\$maerMm hoVy ~±H$s¨J joÌmMo ì`mO CËnÞ dmT>mdo hm hmoVm.

444))) ~~~±± ±HHH$$$sssJJJ aaaMMMZZZoo oMMMoo o aaaMMMZZZmmmËËË___HHH$$$ ggg§§ §KKKQQQ>>>ZZZ :::---±± ± oo o oo o §§ § >>>± o o § >

A) SBI gh EHy$U 3 dm 4 ~±H$m§Zr Am§Vaamï´>r` nmVirda H$m ©̀ H$amdo.

B) 8 Vo 10 amï´>r` ~§H$m§À`m Xoe^a emIm Agmì`mV. Ë`m§Zr gd© Xoemcm gm_mZ` d gd©ì`mnr godmnwadmì`mV.

C) ñWm{ZH$ ~±H$m§Zr R>am{dH$ ^m¡Jmo{cH$ {d^mJmV H$m ©̀ H$amdo.

D) eoVr Am{U g§c½Z joÌm§Zm godm nwa{dUmè`m J«m_rU Agmì`mV. `mV àmXo{eH$ J«m_rU ~±H$m§Mmg_mdoe H$amdm.

E) gÜ`m XoemV J«m_rU d AY©ZmJar ~±H$m§À`m emImMo Omio ngaco Amho. gÜ`mMr emIm H$mT>Ê`mgmR>rnadmZm nÕVr, ~±H$ {dgVmamMm hoVy d ~±H$ gd` {Z_m©U H$aÊ`m_Ü ò A`eñdr R>aë`mZo Vr ~§X H$amdr.

F) g{_VrÀ`m {e\$maerZwgma ~±H$m§Zm nyU©nUo \$m`Úm§À`m VËdmda emIm CKS>Ê`mMo ñdmV§Í` Agmdo.

G) ̀ mnwT>o ~±H$m§Mo amï´>r`rH$aU H$aÊ`mV ̀ oUma Zmhr ho gaH$maZo Omhra H$amdo.

H) .. Zo ImgJr joÌmV ~±H$m CKS>Ê`mMr nadmZJr Úmdr; na§Vw Ë`mgmR>r {H$_mZ gwédmVrMo ̂ m§S>dc dBVa JaOm nyU© Ho$ë`mMr ImÌr H$ê$Z ¿`mdr.

I) gmd©O{ZH$ joÌ d ImgJr joÌ `m_Yrc ~±H$m§À`m dmJUwH$sÀ`m YmoaUmV \$aH$ Agy Z ò. Ë`m_whoImgJr ~±H$m§À`m {dH$mgmcm AS>Wim ̀ oUma Zmhr.

J) naXoer ~±H$m§Zr ̂ maVr` ~±H$mà_mUoM AWdm gm_m{OH$ H$V©ì`mMr nyV©Vm Ho$cr nm{hOo.

K) _MªQ> Am{U Jw§VdUyH$ ~±H$s¨J joÌmV ^mS>çmZo XoÊ`mMo ì`dhma Leasing H$aUo `mgma»`m ZdrZ{dÎmr` godm§À`m ~m~VrV ~±H$m§_Ü ò gh`moJ Agmdm.

555))) BBBVVVaaa {{{eee\\\$$$mmmaaaeeerrr :::---

AAA))) qqqOOOXXXJJJrrr nnnww wZZZ©© ©aaaMMMZZZmmm {{{ZZZYYYrrr ñññWWWmmmnnnZZZ HHH$$$aaaUUUoo o :::---ww w ©© © oo ow © o gÜ`m amï´>r`rH¥$V ~±H$m d {dH$mg {dÎmr` g§ñWm Xþæ`_XOm©À`m g§e`mñnX _mc_Îmm O_{dUmè`m ~Zë`m AmhoV. ̀ mgmR>r g{_VrZo qOXJr nwZa©MZm {ZYr ñWmnZH$aÊ`mMr {e\$magr Ho$cr.

amï´>r`rH¥$V ~±H$m d {dÎmr` g§ñWm§Zr Ë`m§Mr ZwH$gmZH$maH$ d g§e`mñnX H$O© H$_r H$amdr `mgmR>r{deof H$m`Xm H$amdm.

~~~))) XXXþþ þhhhoo oaaarrr {{{ZZZ`̀̀§§ §ÌÌÌUUU XXXÿÿ ÿaaa HHH$$$aaaUUUoo o :::---þþ þ oo o §§ § ÿÿ ÿ oo oþ o § ÿ o ~±H$s¨J nÕVrdarc gÜ`mÀ`m RBI ~±H$ Am{U {dÎm _§Ìmc`mMm ~±H$s¨J{d^mJ ̀ m§Mo Xþhoar {Z §̀ÌU ËdarV Xÿa H$amdo H$maU RBI hrM ~±H$s¨J nÕVrdarc {Z §̀ÌUmMo _w»` gmYZAmho.

HHH$$$))) ñññdddVVV§§ §ÍÍÍ`̀̀ AAAmmm{{{UUU ñññdddmmm`̀̀ÎÎÎmmm ~~~±± ±HHH$$$mmm :::---§§ § ±± ±§ ± àË òH$ ~±H$ ñdm`Îm d ñdV§Ì Agmdr. àË òH$ ~±Ho$Zo H$m_mMo V§Ì dg§dY©Z ̀ m_Ü ò Am_ycmJ« ~Xc H$amdm. OoUoH$ê$Z Xoem§VJ©V Vr ñnYm© H$ê$ eH$Vrc. {dñV¥V ZwVZ nÕVrMmAdc§~ Ho$ë`mg naXoemV OmD$ eHo$c. ~±H$m§Mm H$m ©̀H$mar g§MmcH$ Zo_VmZm ì`mdgm{`H$Vm d àm_m{UH$nUm`m§ZmM àmYmÝ` Úmdo.

SSS>>>))) ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §MMMoo o ggg§§ §JJJUUUHHH$$$sssHHH$$$aaaUUU HHH$$$aaammmdddoo o :::--->>> ±± ± §§ § oo o §§ § oo o> ± § o § o ~±H$m§Mr H$m ©̀j_Vm Am{U ì`dhmam_Yrc gwairVVm AmUÊ`mgmR>r~±H$m§Mo g§JUH$sH$aU H$amdo.

B) ñnYm©Ë_H$ eŠVr dmT>{dUo :- darc gd© Cnm``moOZm Ho$ë`m_wio ~±H$m§Mr ñnYm© eŠVr dmT>oc Am{UZdrZ Am{W©H$ YmoaUmcm nmofH$ dmVmdaU {Z_m©U hmoB©c.

AemàH$mao AË §̀V _hÎdmÀ`m {e\$maer ZaqghZ g{_VrZo {Xë`mV.{

*** ZZZaaaqqqggghhhZZZ ggg{{{___VVVrrr ::: XXXþþ þgggaaammm QQQ>>>ßßßnnnmmm (((111999999888))) :::---þþ þ >>>þ >

111))) ~~~±± ±HHH$$$ àààUUUmmmcccrrr ggg___WWW©© © HHH$$$aaaUUUoo o :::--- ±± ± ©© © oo o± © o AmOhr gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m§Mm EHy$U ~±H$ ì`dgm`mVrcdmQ>m \$ma _moR>m Amho. ̀ mV ~Xc hmoÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho; nU ZOrH$À`m ̂ {dî`H$mimV Aer \$maer

eŠ`Vm {XgV Zmhr.

222))) OOOmmmoo oIII___rrrdddaaa {{{ZZZ`̀̀§§ §ÌÌÌUUU :::---oo o §§ §o § ZmUo~mOma Am{U ^m§S>dc~mOma `m§À`m gwYmaUm nyU© hmoB©n ª̀VÀ`mH$mimV OmoI_rÀ`m H$Om©Mm g_mdoe ^m§S>dc nwaVonUmÀ`m JwUmoÎmamÀ`m Capital Adequadly Ratio

(CAR) H$joV AgUo Amdí`H$ Amho. Aem OmoI_r_Ü ò VmaUmè`m qH$_VrVrc MT> CVmam_wio CX^dUmè`mOmoI_r VgoM AÝ` H$OmªÀ`m ~m~VrVrc OmoI_rMm g_mdoe hmoVmo.

oo o

3) ̂ m§S>dc nwaVonUm JwUmoÎma LLAR ho 2001 gmcmn ª̀V 10% EdT>o dmT>{dÊ`mV ̀ mdo.

444))) aaaMMMZZZmmmËËË___HHH$$$ àààíííZZZ ::: A) gmhg {ZYrÀ`m g§X^m©Vrc {ZîH«$s` _mc_Îmm àH$mamMm àíZ _mc_ÎmmnwZa©MZm _§S>imH$Co gmon{dÊ`mV `mdm AWdm gaH$maZo h_r KoVcoco amoIo {dH$Ê`mMr ~±H$m§Zr AZw_VrÚmdr.

~) Xþ~©c ~±H$m§À`m {ZpîH«$` _mc_Îmm àH$mamg§~§Yr H$mhr Img gdcVrMr {e\$mag H$aÊ`mV AmcrAmho.

H$) gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m§Mo g_^mJ cmoH$m§Zm CncãY H$ê$Z XodyZ ̀ m ~±H$m_Yrc amOH$s` hñVjonH$_r H$aÊ`mMm à`ËZ H$aÊ`mV ̀ mdm.

555))) {{{dddÎÎÎmmmrrr`̀̀ ~~~mmmOOOmmmaaa ::: {dÎmr` ~mOmamMo EH$mË_rH$aU hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo Am§Va~±H$ ì`dhma VgoMZmUo~mOmamVrc KQ>H$m§~amo~a hmoUmao {dÎmr` ì`dhma ̀ m§À`m g§X^m©V gwYmaUm gwM{dÊ`mV Amë`m AmhoV.

666))) ZZZmmmUUU~~~mmmOOOmmmaaa ::: oo oo ZmUo~mOma Am{U McZ ~mOma ̀ m§Mo g§~§Y A{YH$ ÑT> hmoÊ`mgmR>r gwYmaUm gwM{dÊ`mVAmë`m AmhoV.

7) ̀ m g{_VrZo {dÎmr` {dZr_` Am{U XoIaoI _§S>i .. ñWmnZ H$aÊ`mMr {e\$mag Ho$cr Amho.

*** ~~~±± ±HHH$$$sss̈̈J̈JJ gggww wYYYmmmaaaUUUmmm --- gggmmmÜÜÜ`̀̀ qqqHHH$$$dddmmm \\\$$$mmm`̀̀XXXoo o ±± ± ¨¨ ¨ ww w oo o± ¨ w o (Achivement) :::---

1) ~±H$m_Ü ò ñnYm©Ë_H$ d¥ÎmrMm CJ_ ~±H$ ì`dhmamV dmT> Pmcr Amho.

2) ImgJr ~±H$m§Mm àdoe Pmcm AgyZ, ^maVm_Ü ò Am§Vaamï´>r` ~±H$ à_mUmà_mUo H$m_mÀ`m nÕVr{dH${gV hmoV AmhoV.

3) ~¡±H$m§À`m Zâ`mV dmT> hmoV Amho.

4) ~±H$m§Mo Vmio~§XnÌH$ A{YH$ nmaXer© Pmco Amho.

5) AZwËnmXH$ H$Om©Mo à_mU H$_r hmoV Amho.

6) ^m§S>dc n`m©ËnVoV dmT> Am{U YmoaUmË_H$ amIrd à_mUmV H$_r hmoÊ`mÀ`m Ñï>rZo gwYmaUm hmoVAmho.

7) J«mhH$ godoV gwYmaUm hmoV Amho. ZdZdrZ J«mhH$ godm CncãY hmoV AmhoV.

8) ~±H$ {d^mJm§Mr nwZa©MZm hmoV Amho. ~±H$m Iwë`m ̂ m§S>dc ~mOmamVyZ ̂ m§S>dc C^maU H$aV AmhoV.

9) ì`mOXamda {d{Z §̀ÌU Am{U ~mOmanoR>oda AmYmarV McZ ì`dhma d ì`mOXa `m§Mm J«mhH$m§Zm\$m`Xm

10) ~±H$m§À`m OmXm ^m§S>dcmgmR>r VaVyX / amIrd {ZYrV dmT>

11) ~±H$mVrc V§ÌkmZ A{YH$ àJV ìhmdo `mgmR>r à`ËZ

12) d¡pídH$ ~±qH$J nÕVrÀ`m gw{dYm ^maVr` ZmJ[aH$m§Zmhr CncãY Pmë`mZo OcX ì`dhma hmoVAmhoV.

13) godoVrc H$_©Mmè`m§Mr _aJi Xÿa hmoD$Z Ë`m§Mo nwZ: à{ejU Pmë`mZo H$m ©̀j_Vm dmT>rgmR>r à`ËZhmoV AmhoV. ~XcË`m n[apñWVrMr OwidyZ KoD$ Z eH$Umè`m H$_©Mmè`m§Zm ñdoÀN>m {Zd¥Îmr ̀ moOZm XoD$Z~±H$m H$m ©̀j_VoV dmT> KS>dyZ AmUV AmhoV.

14) ~±H$m§Zm ñnYm© dmT>c`mZo d àmW{_H$ joÌmÀ`m nVnwadR>çmMo à_mU H$_r Pmë`mZo AZoH$ Zì`mjoÌm§gmR>r CXm. {ejU B. ~±H$ H$O© ghOVoZo CncãY hmoV Amho.

*** ~~~±± ±qqqHHH$$$JJJ jjjoo oÌÌÌmmmnnnww wTTT>>>rrrccc ggg___ñññ`̀̀mmm ±± ± oo o ww w >>>± o w > (Problems) :::---

21ì`m eVH$mV ̂ maVr` ~±H$m§Zm AZoH$ AmìhmZm§Zm gm_moao Omdo cmJUma Amho. H$mhr AmìhmZo, ñWm{ZH$nmVirdaMr AmhoV Va H$mhr naXoemVyZ ̀ oUmar AmhoV. Vr nwT>rcà_mUo-

1) Am§Vaamï´>r` nmVirdaÀ`m ñnY}_wio Am{W©H$ ~mOmanoR>oMo AI§S> Am{U V§ÌmV gmhmæ`mZo gwYmaUmAmdí`H$ Amho. VaM ~±H$joÌ {Q>Hy$ eH$Vo.

2) ì`mnmar ~±H$m§Zr J«mhH$m§Zm {Xcoë`m godonmoQ>r cmJUmam _mo~Xcm ??? H$_r H$am`cm hdo. H$_rì`mO XoUmè`m R>odrMm àgma A{YH$ A{YH$ma ìhm`cm hdm. ̀ mgmR>r {ZpíMV ñdénmÀ`m ̀ moOZm {dH${gVH$am`cm hì`mV.

3) AZwËnmXH$ H$O© dmTy> Z òV ̀ mgmR>r ~±H$m§Zr gmVË`mZo d gVH©$nUo à`VZ H$am`cm hdoV. ~±H$m§À`mg_moaMm hm gJù`mV _moR>m H$R>rU àíZ Amho.

4) ~±H$m§Zm A{YH$ ̂ m§S>dc nm`m amIUo Am{U ~±H$m§Mr nwZ©aMZm ho àíZ AË §̀V VmVS>rZo hmVmim`MoAmhoV. ~±H$m§Mr A§VJ©V {Z §̀ÌU ì`dñWm gj_ H$aUo AË §̀V JaOoMo Amho.

5) ~±H$m§_Ü ò ñnYm© _moR>çm à_mUmda gwê$ Pmë`mZo J«hmH$m§À`m Anojmhr dmT>ë`m AmhoV. Ë`mgmR>rR>odrXmam§Zm, Jw§VdUyH$Xmam§Zm Am{U H$O©Xmam§Zm {d{dY àH$maÀ`m godm XoUo Ano{jV Amho. VgoM AmYw{ZH$V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z AZoH$ mÜ`_m§Mm dmna H$ê$Z OcX godm XoÊ`mMo AmìhmZo Amho. Ë`mgmR>r ~±H$m§Zmnm`m ŷV IM© _moR>çm à_mUmda H$amdm cmJoc.

6) ~±H$m§Mr cm^àXVm, VËnaVm dmT>{dÊ`m~amo~aM ̂ maVr` ~±H$m§Zr _mc_Îmm qH$dm ApñVËd JwUdÎmmhrdmT>{dcr nm{hOo. Ë`mM~amo~a CËnÞ Ñï>r (Income Recognition) Am{U YmoaUmË_H$ ~m~s̈da ̂ a XoD$ZOmoI_r à~§YZmgmR>r Img à`ËZ H$aUo Amdí`H$ Amho.

7) ^maVr` ~±H$m Am§Vaamï´>r` ñVamda XoIrc Mm§Jë`m godm XoD$ eH$VmV. VgoM CXmarH$aU Am{U_wŠV ~mOmanoR>oVrc dmVmdaUmMm \$m`Xmhr KoD$ eH$VmV. OmJ{VH$ Ñï>rH$moZmVyZ ~±H$ ì`mdgm{`H$VmAmUÊ`mMr j_Vm {dH$grV H$aÊ`mMr JaO Amho.

8) ̂ maVr` ~±H$m§Zr OmoI_r ì`dñWmnZ H$m`m©Mo ̀ mo½` àH$mao _yë`m§H$Z H$aÊ`mgmR>r Am{U VaVwXrgmR>rOmoIr_ ì`dñWmnZ {d^mJmMr ñdV§Ì aMZm ìhmdr.

9) ~hþVoH$ ^maVr` ~±H$m naXoer ~±H$m§À`m H$m ©̀nÕVrMr ZŠH$c H$aV AmhoV. Ë`m§Zr Ver ZŠH$c

H$aUo Wm§~dmdo Am{U ̂ maVr` g§ñH¥$Vr Am{U nÕVrda AmYmarV ̂ maVr` ~±H$m§Mo àmê$n V`ma H$amdo. ̀ m~±H$m§Zr H$mimMo AmìhmZ ñdrH$mê$Z ñd §̀ CnH«$_ercVm Am{U {Z{_©Vrj_Vm am~dmdr hr Iar JaO Amho.

10) ̂ maVr` ~±H$m§g_moa _mZ g§gmYZ {dH$mgmMo _moR>o AmìhmZ Amho. _mZd g§emYZmVrc ZdrZ nÕVr,ñdoÀN>m{Zd¥Îmr `moOZm, Mm§Jcr nmaXe©H$, amoOJma {Z{_©Vr Am{U ZmoH$ar, ~Xcr Am{U à{ejUm~m~V~±H$m§Zm A{YH$ ñdm`ÎmVm {Xcr nm{hOo. ~±H$ H$_©Mmè`m§Mr _mZ{gH$ R>odU ~XcÊ`mMr g_ñ`m _moR>çmà_mUmV {XgyZ ̀ oV Amho.

11) VmoQ>çmV OmUmè`m ~±H$ emIm§Mm Aä`mg H$ê$Z Aem emIm§Mo à_mU H$_r H$aÊ`mVhr Cnm``moOZmAmIUo hm _hËdmMm àíZ Amho.

12) Mm§Jë`m Am{U A{YH$ VËna H$m`m©gmR>r ~±H$m§Zr Amdí`H$ VoWo {dcrZrH$aU AWdm ~±H$ g§nmXZmÀ`mV`mar XmIdmdr.

13) ~±H$m§À`m WH$~mH$sÀ`m H$O© dgwcrgmR>r AZwHy$c Aer H$m`Xoera à{H«$`m ̀ oV Amho. F$U dgwcràm{YH$aU cmoH$ AXmcV, ~S>çm WH$~mH$sXmam§Mr Zmdo OOmhra H$aUo, dgwcr _oiohr KoVco OmV AmhoV;nU ̀ m nÕVrV gmVË` ìhm`cm hdo. VgoM Vr OcX Agmdr.

14) ~±qH$J joÌmV V§ÌkmZmMm dmnam_wio ~±H$ godm§Mo {MÌ ~XcV Amho. ̂ maVr` ~±H$m§Mr ̀ m joÌmVrcZwH$VrM gwédmV Amho. ̀ m_Ü ò ~±H$m§Zr dmT>Vr Jw§VdUyH$ H$ê$Z gwYmarV V§ÌkmZ AmË_gmV H$amdo hr AnojmAmho. B§Q>aZoQ> ~±H$s¨J_Ü ò OmoIr_ Am{U gwajoMm _wÔmhr Jw§Vcocm Amho. \$gdUyH$ Am{U J¡a àH$mamcmAmim KmcÊ`mgmR>r ZdrZ V§Ìo Am{U nÕVr {dH${gV H$am`cm hì`mV. hoXoIrc EH$ AmìhmZ Amho.

15) ̀ m gd© g_ñ`mVyZ _mJ© H$mTy>Z ~±H$s̈J joÌmcm Amncm "Z\$m' gVV dmT>Vm R>odÊ`mMo Iao AmìhmZAmho.

111...555 AAAmmm{{{WWW©© ©HHH$$$ {{{dddHHH$$$mmmgggmmmVVV ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §MMMrrr ^̂̂yy y{{{___HHH$$$mmm ©© © ±± ± §§ § yy y© ± § y (Role of Commercial Banks in Eco-

nomic Development) :::--- Am{W©H$ {dH$mg åhUOo XoemV amoOJma CËnmXZ d CËnÞ gVV dmT>Ê`mMrAm{U Ë`m AmYmao cmoH$m§Mo amhUr_mZ gwYmaÊ`mMr à{H«$`m hmò . XoemV amoOJma d CËnmXZ `mV dmT>hmoÊ`mgmR>r Zdr Jw§VdUyH$ ìhmdr cmJVo. Am{W©©H$ {dH$mg hm XoemVrc Jw§VdUwH$sda Ad§~yZ AgVmo.XoemVrc CËnmXZj_Vm d amoOJmaj_Vm dmT>{dÊ`mgmR>r Ho$cocm IM© Agm Jw§VdUyH$ `m eãXmMm AW©Amho. Ogo Zdm H$maImZm C^maUo, Zdo YaU ~m§YUo, ZdrZ aoëdo_mJ© ~m§YUo, ZdrZ añVm V`ma H$aUo B.`mn¡H$s H$moUË`mhr H$maUmñVd IM© Ho$ë`mg XoemV amoOJma, CËnmXZ dm CËnÞ dmT>Vo ̀ m g§X^m©V AgoåhUVm ̀ oVo H$s Am{W©H$ {dH$mg ho Jw§VdUyH$sMo \$crV Amho.

ì`mnmar ~±H$m§Mo ñdê$n, Am{W©H$ {dH$mgmMm AW© VgoM Am{W©H$ {dH$mg Am{U Jw§VdUyH$ `mVrcnañnag§~§Y `m gd© g§H$ënZm ñnï> Pmë`mda ì`mnmar ~±H$m§Mo Am{W©H$ {dH$mgmVrc _hÎd g_OyZ KoVmòVo. Am{W©H$ {dH$mgmÀ`m à{H«$ òV ~MV, Jw§VdUyH$, CËnmXZ, CËnÞ BË`mqXZm MmcZm XoÊ`mMo _hËdmMo

H$m_ ì`mnmar ~±H$m H$arV AgVmV. ì`mnmar ~±H$m§Mo Am{W©H$ {dH$mgmVrc _hÎd doJdoJù`m Ñï>s̈Zr Amnë`mcmgm§JVm ̀ oVo.

AAAmmm{{{WWW©© ©HHH$$$ {{{dddHHH$$$mmmgggmmmVVV ~~~±± ±HHH$$$mmm IIImmmcccrrrcccààà___mmmUUUoo o ^̂̂yy y{{{___HHH$$$mmm {{{ZZZ^̂̂mmmdddVVVmmmVVV©© © ±± ± oo o yy y© ± o y

AAAmmmHHH¥¥ ¥$$$VVVrrr¥¥ ¥¥

ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §ÛÛÛmmmaaaoo o {{{\\\$$$aaaUUUmmmaaaoo o AAAmmm{{{WWW©© ©HHH$$$ {{{dddHHH$$$mmmgggmmmMMMoo o MMMHHH«« «$$$±± ± §§ § oo o oo o ©© © oo o «« «± § o o © o «

111))) ~~~MMMVVVrrrggg àààmmmoo oËËËgggmmmhhhZZZ :::---oo oo A{dH${gV XoemV cmoH$m§Mr CËnÞmMr nmVir H$_r Agë`mZo ~MV H$_rAgVo. Ë`m_wio àmW{_H$, {ÛVr` joÌmcm Am{U ì`mnma joÌmcm {dH$mgmgmR>r ^m§S>dcmMm nwadR>m hmoD$eH$V Zmhr Voìhm ì`mnmar ~±H$m ~MVrcm àmoËgmhZ XoD$Z hr n[apñWVr ~Xcdy eH$VmV. H$maU XoemVrcì`mnmar, CÚmoJnVr, {d{dY Am{W©H$ g§ñWm Am{U ì`ŠVr ̀ m§Mm ~MVrcm Ë`m àmoËgmhZ XoVmV. Ë`mgmR>r~±H$m ehamV Am{U J«m_rU ̂ mJmV Ë`m§À`m emIm§Mo Omio V`ma H$aVmV. J«m_rU ̂ mJmVrc cmoH$m§Zr ~MVH$amdr Ë`mgmR>r Ë`m§Zm A{_f XmI{dVmV. ~MVrÀ`m AmH$f©H$ Aem `moOZm AmIVmV. CXm. R>odrdaAmH$f©H$ ì`mOXa, ~{jg XoUo, nmM dfm©V Xm_ XþßnQ>, noíZZ ̀ moOZm, ~MV Hw§$^ ̀ moOZm, {^er ̀ moOZm,AdVr© R>od ̀ moOZm, _wcm§À`m {ejUmgmR>r R>od ̀ moOZm, _wcs¨À`m c½ZmgmR>r eŵ _§Jc R>od ̀ moOZm dJ¡ao B.`moOZm_wio cmoH$ àmoËgm{hV hmoD$Z eŠ` VodT>r ~MV H$aVmV. ̀ m ~MVrÀ`m ê$nmZo àM§S> R>odr O_m hmoVmV.`m R>odr ~±H$m eoVr, CÚmoJ, ì`mnma ̀ m joÌm§Zm H$O© XoD$Z XoemMm Am{W©H$ {dH$mg KS>dyZ AmUVmV.

222))) ~~~MMMVVV EEEHHH$$${{{ÌÌÌVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::--- A{dH${gV XoemV Or WmoS>r\$ma ~MV hmoVo Vr cmoH$ AZwËnmXH$ joÌmVJw§V{dVmV Voìhm ~±H$m Xoe^a emIm {dñVmê$Z ~MV EH${ÌV H$aVmV Am{U Ë`m ~MVrMm Cn`moJ eoVr,ì`mnma Am{U CÚmoJ joÌmcm H$O© Xò mgmR>r dmnê$Z XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmcm gmhmæ` H$aVmV.

3) ì`mnma, CÚmoJm§Zm {d{dY godm CncãY H$ê$Z XoUo :- A{dH${gV XoemVrc ~±H$m VoWrc eoVr,CÚmoJ, ì`mnma B. joÌm§Zm H$O©nwadR>m H$aVmV. ì`mnmar ~±H$m `m Ho$di O_m Pmcoë`m R>odrEdT>mM n¡gmH$Om©D$ XoVmV Ago Zìho, Va Ë`m R>ods¨À`m nmR>~imda nVn¡em§Mr {Z{_©Vr H$ê$Z O_m R>odrnojm {H$VrVarA{YH$ nQ>rZo H$O© XoVmV. Ë`m_wio XoemVrc {d{dY joÌmMm {dH$mg hmoVmo. Ë`mMà_mUo ì`mnmar ~±H$m, MoH$,Ś>mâQ>, hþ§S>çm dQ>{dUo, n¡gm EH$m {R>H$mUmhÿZ Xþgè`m {R>H$mUr nmR>dUo, h_rnÌ XoUo ̀ mgma»`m {d{dY godmCncãY H$ê$Z XoVmV.

444))) ̂̂̂ mmm§§ §SSS>>>dddccc {{{ZZZ{{{___©© ©VVVrrr HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---§§ § >>> ©© ©§ > © Am{W©H$ {dH$mgmMr à{H«$`m åhUOo ̂ m§S>dc {Z{_©VrMr à{H«$`m hmò .^m§S>dc {Z{_©VrMm doJ dmT>dÊ`mgmR>r ~MV Jw§VdUyH$ nmVir dmT>dUo Amdí`H$ AgVo. A{dH${gVXoemV ì`mnmar ~±H$m ̂ m§S>dcmMr {Z{_©Vr H$aÊ`mMr _hÎdmMr H$m_{Jar nma nmS>VmV. ì`mnmar ~±H$m XoemVrcdmñV{dH$ ~MV dmT>dÊ`mg àmoËgmhZ XoVmV. cmoH$m§H$S>rc ~MV R>odr ê$nmZo Jmoim H$aVmV Am{U hraŠH$_ Jw§dVUwH$sgmR>r CncãY H$aVmV. nV{Z{_©Vr H$ê$Z {d{dY joÌmVrc Jw§VdUyH$ dmT>{dÊ`mg g§̀ moOH$m§Zmgmhmæ` H$aVmV. Ë`m_wio ̂ m§S>dc {Z{_©VrMm doJ dmTy>Z XoemMo CËnmXZ gm_Ï ©̀ dmT>Vo.

555))) gggww ẁ̀`mmmoo o½½½`̀̀ CCCÚÚÚmmmoo oJJJmmm§§ §ÀÀÀ`̀̀mmm dddmmmTTT>>>rrrcccmmm hhhmmmVVV^̂̂mmmaaa cccmmmdddUUUoo o :::---ww w oo o oo o §§ § >>> oo ow o o § > o XoemVrc ~±H$m {d{dY CÚmoJm§Zm AW©nwadR>m H$ê$ZË`m§À`m {dH$mg H$m`m©V gmhmæ` H$aVmV. A{dH${gV XoemV ~±H$m Á`m CÚmoJm§Zm _moR>r _mJUr Amho.AemM CÚmoJm§Zm H$O©nwadR>m H$aVmV. Ë`m_wio g_mOmcm Amdí`H$ AgUmè`m dñVw§Mo CËnmXZ dmT>Vo.Ë`m§Mo gm_Ï ©̀ dmEVo Vo CÚmoJnVr Amnë`m CÚmoJmV AmYw{ZH$ CËnmXZ V§ÌmMm Adc§~ H$aVmV. Ë`m_wioË`m§À`m _mcmMm XOm© gwYmaVmo. ~±H$m§À`m ̀ m YmoaUm_wio Mm§Jë`m CËnmXH$m§Mo CËnmXZ ̂ anya dmT>Vo Am{Uamï´>r` dmñVd CËnÞmVhr dmT> KSy>Z ̀ oVo. .. ì`mnmar ~±H$m§Zm H$O©nwadR>m AJ«H«$_ joÌm§Zm H$aÊ`mMr gŠVrH$ê$ eH$Vo.

666))) XXXoo oeeemmm§§ §ÀÀÀ`̀̀mmm AAAmmm¡¡ ¡ÚÚÚmmmoo o{{{JJJHHH$$$sssHHH$$$aaaUUUmmmggg ___XXXVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---oo o §§ § ¡¡ ¡ oo oo § ¡ o ~±H$m CÚmoJm§Zm cmJUmao IoiVo Am{U _Ü`__wXVrMo ^m§S>dc nwa{dVmV. H$moUË`mhr CÚmoJmcm ~mhoarc n¡em§da Adc§~yZ amhmdo cmJVo. H$mhr doimCËnmXH$m§Mo CËnmXZ ~mOmanoR>oV nSy> amhVo, na§Vw CËnmXZ H$m ©̀ Mmcy R>odÊ`mgmR>r H$ƒm _mc IaoXrH$aÊ`mgmR>r Am{U ZmoH$adJm©Mm nJma XoÊ`mgmR>r Ë`m§Zm n¡í`mMr JaO ^mgVo. hr JaO nwa{dÊ`mMo H$m_

~±H$m H$aVmV.

AmYw{ZH$ CÚmoJm§gmR>r _moR>çm à_mUmda ̂ m§S>dcmMr JaO ̂ mgVo. ̀ mgmR>r ~±H$m CÚmoJm§Zm ̂ mJ^m§S>dcC^maÊ`mÀ`m H$m`m©V _XV H$aVmV. ^mJm§Mr Iwë`m ~mOmamV {dH«$s H$aVmV. Oa {dH«$s Pmcr Zmhr VañdV: ̂ mJ {dH$V KoVmV. AemàH$mao Zì`mZo ApñVËdmV ̀ oUmè`m CÚmoJm§Zm ̂ m§S>dc C^maUrÀ`m H$m`m©V_XV H$ê$Z XoemÀ`m Am¡Úmo{JH$aUmcm àoaUm XoVmV.

777))) ̂̂̂ mmm§§ §SSS>>>dddcccmmmMMMoo o ñññWWWmmmZZZmmm§§ §VVVaaa HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---§§ § >>> oo o §§ §§ > o § ì`mnmar ~±H$m J«hmH$m§H$S>rc {ecH$s n¡emMo ̀ mo½` Ë`m {R>H$mUrñWmZm§Va H$aVmV. ~±H$m§Zm _{hVr AgVo H$s H$moUË`m {R>H$mUr Am{U H$moUË`m ì`dgm`mV `m {ecH$saH$_m§Mm dmna Ho$ë`mg Vmo A{YH$ H$m ©̀j_ d n`m©á R>aoc Ë`mà_mUo ̂ m§S>dcmMo ̀ mo½` {R>H$mUr ñWmZm§VaH$ê$Z ì`mnmar ~±H$m A{dH${gV ̂ mJmMm {dH$mg KS>dyZ AmUÊ`mV nwT>mH$ma KoVmV.

888))) ggg___VVVmmmoo occc AAAmmm{{{WWW©© ©HHH$$$ {{{dddHHH$$$mmmgggmmmVVV ___XXXVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---oo o ©© ©o © XoemMm g_Vmoc Am{W©H$ {dH$mg H$aÊ`mgmR>r Am¡Úmo{JH${d^mJmMo Am¡Úmo{JH$Ñï>çm àJV Am{U AàJV ^mJmV {d^mOZ H$ê$Z AàJV ^mJmV H$_r ì`mOXmamZogdcVrÀ`m XamZo A{YH$ d XrK© H$mimgmR>r H$O©nwadR>m H$aVmV. Aem ^mJmV CÚmoOH$m§Zm CÚmoJ C ôH$aÊ`mgmR>r àmoËgm{hV H$aUo Ë`m§Zm ̂ mJ^m§S>dc nwadUo. VgoM gëcm XoUo hr H$m_o ~±H$m H$aVmV.

999))) MMMcccZZZ nnnÕÕÕVVVrrrVVV cccddd{{{MMMHHH$$$VVVmmm AAAmmmUUUVVVmmmVVV :::--- XoemÀ`m Am{W©H$ d¥Õr~amo~aM n¡emMr _mJUr dmT>Vo. hr_mJUr nyU© H$aÊ`mgmR>r McZ nÕVrV ~Xc KS>dyZ AmUUo Amdí`H$ R>aVo. Ago Agco Var gaH$maZodma§dma Amnë`m McZ{df`H$ YmoaUmV ~Xc H$aUo `mo½` d g_W©Zr` R>aV Zmhr. na§Vw n¡emMm `mo½`{d{Z`moJ hmoD$Z Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r d XoemVrc cmoH$m§À`m JaOm ̂ mJ{dÊ`mgmR>r ~±H$m n¡emÀ`m nwadR>çmVd¥Õr KS>dyZ AmUVmV. Ë`m_wio Am{W©H$ {dH$mgmcm hmV^ma cmJVmo.

111000))) CCCËËËnnnmmmXXXHHH$$$ AAAmmm{{{UUU aaammmoo oOOOJJJmmmaaa dddmmmTTT>>>rrrggg ___XXXVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---oo o >>>o > ì`mnmar ~±H$m CÚmoJY§ÚmÀ`m C^maUrg _XVH$aVmV VgoM ApñVËdmV Agcoë`m CÚmoJm§À`m CËnmXZ dmT>rg _XV H$aVmV. Ë`m_wio CËnmXZ dmT>VoM dV`mM~amo~a amoOJma g§YrVhr dmT> hmoVo. CËnmXZ dmT>, amoOJma dmT> ̀ m_wio cmoH$m§Mo CËnÞ dmTy>Z cmoH$m§À`mH$ë`mUmV ̂ a nS>Vo.

111111))) AAAmmm§§ §VVVaaaaaammmïïḯ́>́>>rrr`̀̀ ììì`̀̀mmmnnnmmmaaammmVVV ___XXXVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---§§ § ´´ >́>>§ ´> ì`mnmar ~±H$m Am§Vaamï´>r` ì`mnmamcm doJdoJù`m àH$mao_XV H$arV AgVmV. CXm. n¡emMr/McZmMr AXcm~Xc H$ê$Z XoUo, EH$m XoemVyZ Xþgè`m Xoemcm n¡gonmR>dUo, hþ§S>çmMm dQ>md H$aUo, nV-nÌ XoUo ̀ m_wio Am§Vaamï´>r` ì`mnmamV dmT> hmoÊ`mg _XV hmoVo.

111222))) ___ÜÜÜ`̀̀ñññWWW åååhhhUUUyy yZZZ HHH$$$mmm`̀̀©© © HHH$$$aaaUUUoo o :::---yy y ©© © oo oy © o XoemVrc AZoH$ lr_§V cmoH$m§H$So> n¡gm nSy>Z AgVmo. Ë`m§Zm n¡emMr`mo½`[aË`m H$moR>o Jw§VdUyH$ H$amdr ̀ mMr _m{hVr ZgVo, Amncm n¡gm H$moR>o Jw§Vdcm AgVm Vmo gwa{jV amhÿZZ\$m {_ioc ho _m{hV ZgVo. na§Vw ~±H$m§Zm ̀ m~m~VMr nyU© _m{hVr AgVo. Aem pñWVrV ~±H$m`m _Ü`ñWm§Mr^y{_H$m nma nmS>VmV.

111333))) HHH$$$mmm`̀̀©© ©HHH$$$mmmaaarrr ̂̂̂ mmm§§ §SSS>>>dddcccmmmMMMmmm nnnww waaadddRRR>>>mmm HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---©© © §§ § >>> ww w >>>© § > w > AZoH$ CÚmoJ ì`dgm` gwê$ Pmë`mZ§Va Ë`m§Zm H$ÀÀ`m_mcmMr IaoXr H$aUo H$m_Jmam§Mr _Owar XoUo, drO~rc ̂ aUo ̀ mgmaIr H$m ©̀H$mar ̂ m§S>dcmMr JaO AgVo.Ago rmm§S>dc ì`mnmar ~±H$m XoVmV

111444))) ^̂̂mmm§§ §SSS>>>dddccc ~~~mmmOOOmmmaaammmMMMmmm {{{dddHHH$$$mmmggg HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---§§ § >>>§ > CÚmoJm§gmR>r ZdrZ `§Ìgm_J«r IaoXr H$aUo,CËnmXZmMo AmYw{ZH$sH$aU H$aUo, CËnmXZmÀ`m à_mUmV dmT> H$aUo, Xþæ`_ CËnmXZo gwê$ H$aUo BË`mXrCÚmoJm§Zm XrK© _wXVrÀ`m H$Om©Mr Amdí`H$Vm ^mgVo Agm H$O©nwadR>m H$aÊ`mV ì`mnmar ~±H$m nwT>mH$ma

KoVmV. eoAg© d H$O©amoIo ñdV: IaoXr H$aVmV. _mcmÀ`m IaoXr-{dH«$sÀ`m ì`dhmamVyZ {Z_m©U Pmcoë`mhþ§S>çm dQ>{dVmV. Aem àH$mao {d{dY H§$nÝ`m§Zm ~±H$m _XV H$aVmV. ̂ m§Cdc ~mOmamMm EH$ KQ>H$ åhUyZ~±H$m§Mr H$m ©̀ {dñVmacr H$s AmnmoAmn ̂ m§S>dc ~OmamMm {dH$mg hmoVmo Am{U XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmcmJVr {_iVo.

WmoS>Š`mV XoemÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmgmR>r ì`mnmar ~±H$m gX¡d PQ>V AgVmV.

111555))) cccKKKww wCCCÚÚÚmmmoo oJJJmmm§§ §ZZZmmm ___XXXVVV :::---ww w oo o §§ §w o § ^maVr` AW©ì`dñWoV cKwCÚmoJm§Zm AË §̀V _hËdmMm KQ>H$ Amho.Ë`mÀ`m {dÎm{dîk`H$, Vm§{ÌH$, _wc ŷV JaOm ̂ mJ{dÊ`mgmR>r ì`mnmar ~±H$m gT>i hmVmZo _XV H$aVmV.

111666))) JJJ«« «mmmhhhHHH$$$mmm§§ §ZZZmmm {{{ddd{{{dddYYY gggoo odddmmm :::---«« « §§ § oo o« § o Á`m ~±H$m J«mhH$m§Zm J«mhH$m§À`m gmò rà_mUo gw{dYm XoVmV Ë`m§Mm{dH$mg A{YH$ hmoVmo. ~±H$m~amo~a g_mOmVrc {d{dY KQ>H$m§Mmhr {dH$mg dmT>Vmo. J«mhH$m§Zm H$O© XoUo,Ë`m§À`m hþ§S>çm dQ>{dUo, gëcm XoUo, _mJ©Xe©Z H$aUo, àg§Jr Ë`m§Mm {dídñV åhUyZ H$m_ H$aUo Ago {d{dYH$m ©̀ ~±H$m nma nmS>VmV.

111777))) AAAmmmaaa... ~~~rrr... AAAmmm`̀̀...MMMoo o ÐÐÐììì`̀̀{{{dddfff`̀̀HHH$$$ YYYmmmoo oaaaUUU aaammm~~~{{{dddUUUoo o :::---oo o oo o oo oo o o XoemVrc _m¡{ÐH$ YmoaU am~{dÊ`mMr O~m~Xmar.. Mr Amho. H$maU Vr _Ü`dVr© ~±H$ åhUyZ H$m_ H$aVo. {Vcm gh`moJ d EHy$UM Ðì`{df`H$ YmoaUmVì`mnmar ~±H$m _XV H$aVmV. ì`mnmar ~±H$m§À`m nVn¡emda .. {Z §̀ÌU R>odVo. Ðì`{ZVrV n¡emMm nwadR>m{dMmamV KoVcm OmVmo. EHy$UM Am{W©H$ ì`dhmamgmR>r Amdí`H$ AgUmam n¡gm d nVn¡gm ̀ m{df`r ~±H$mRBI cm _m{hVr XoVmV.

111888))) nnn¡¡ ¡eeemmmMMMoo o ___yy yëëë`̀̀ aaammmIIIÊÊÊ`̀̀mmmggg ___XXXVVV HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---¡¡ ¡ oo o yy y¡ o y XoemÀ`m {dH$mgmgmR>r n¡emMo Am§Vaamï´>r` d amï´>r`_yë` pñWa AgUo Amdí`H$ AgVo. ho _yë` pñWa amIÊ`mMr O~m~Xmar RBI Mr Oar Agcr Var ì`mnmar~±H$m§À`m gh`moJmZoM Vo eŠ` hmoVo. Voìhm n¡emÀ`m _yë`m~m~V ì`mnmar ~±H$m RBI cm _XV H$aVmV.

111999))) ̂̂^mmmddddddmmmTTT>>>rrrdddaaa {{{ZZZ`̀̀§§ §ÌÌÌUUU RRR>>>oo odddVVVmmmVVV :::--->>> §§ § >>>oo o> § >o nVn¡gm ì`mnmar ~±H$m§Zr OmñV {Z_m©U Ho$ë`mg ^mddmT> hmoVoVodhm Aem nVn¡emda RBI Oar {Z §̀ÌU R>odV Agcr Var àË`jmV ì`mnmar ~±H$m `mM nVg§H$moM dnV{dñVma ̀ mcm H$maUr ŷV R>aVmV.

222000))) AAAWWW©© ©ììì`̀̀dddñññWWWoo occcmmm JJJ{{{VVV___mmmZZZ HHH$$$aaaVVVmmmVVV :::---©© © oo o© o EH§$XarV darc gd© H$m ©̀ ì`mnmar ~±H$m nma nmS>VmV. Ë`m_wioAW©ì`dñWm J{V_mZ hmoVo.

111...333 ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±qqqHHH$$$JJJ nnnÕÕÕVVVrrrMMMrrr AAA§§ §___ccc~~~OOOmmmdddUUUrrr AAAmmm{{{UUU gggww wYYYmmmaaaUUUmmm ±± ± §§ § ww w± § w (Operation performacne of

the Commercial Banking System) :::---^maVr` ~±qH$J ho AZoH$ Jw§VmJw§VrÀ`m nÕVrda AmYm[aVAgyZ, Ë`m_Ü ò {d{dY àH$maÀ`m ~±qH$J g§ñWm, godm Am{U H$m ©̀nÕVr gm_m{dï> AmhoV. ^maVm_Ü òg§K{Q>V VgoM Ag§K{Q>V ~±qH$JÀ`m g§ñWm H$m ©̀aV AmhoV. ^maVmVrc ~±qH$J ì`dgm`mMm {dñVma hm^maVmÀ`m Am{W©H$ {dH$mgmMo ÚmoVH$ Xe©{dVmo.

^maVmÀ`m ~±qH$J {dH$mgmMo VrZ _hËdmMo Q>ßno .. AmhoV.

- n{hcm Q>ßnm - 1949 Vo 1969 ~±H$ amï>́r`rH$aUnydr©Mm H$mi

- Xþgam Q>ßnm - 1969 Vo 1991 amï´>r`rH$aUmZ§VaMm ~±H$m§Mm {dH$mg H$mi.

- {Vgam Q>ßnm - 1991 Z§VaMm åhUOo Am{W©H$ gwYmaUm Am{U CXmarH$aUmg _mÝ`VoZ§VaMm H$mi.

***ñññdddmmmVVV§§ §ÍÍÍ`̀̀mmmZZZ§§ §VVVaaa ^̂̂mmmaaaVVVrrr`̀̀ ~~~±± ±qqqHHH$$$JJJ jjjoo oÌÌÌmmmMMMmmm {{{dddHHH$$$mmmggg (((RRR>>>iiiHHH$$$ KKKQQQ>>>ZZZmmm)))§§ § §§ § ±± ± oo o >>> >>>§ § ± o > >

dddfff©© ©©© ©© ààà{{{HHH«« «$$$`̀̀mmm«« «« nnn[[[aaaUUUmmm___

1) 1948-49 RBI _Ü`dVr© ~±Ho$Mo ñdm_rVd H|$Ð gaH$maÀ`m hmVr H$m` d H¥$Vr[aPìh© ~±Ho$Mo ñdm_rËd H|$Ð gaH$maH$So>

2) 1949 ~±qH$J joÌmMo {Z_§ÌU ~±H§$J {dZr_` H$m`Úmcm _mÝ`Vm - ~±H$ {dZr_` H$m`Xm1949

3) 1955 {d{eï> joÌmÀ`m {dH$mgmgmR>r n{hcm Q>ßnm (A) Bånr[a`c ~±H$ Am°\$ B§{S>`mMo^maVr` ñQ>oQ> ~±H$ Ago Zm_H$aU H$aÊ`mV Amco.

4) 1959 ñQ>oQ> ~±Ho$Mr {Z{_©Vr .. À`m gh`moJr ~±H$m§Mr {Z{_©Vr Am{U ñWmnZm

5) 1961 ~±H$ R>ods¨Zm {då`mMo g§ajU R>odr {d_m _hm_§S>imMr ñWmnZm

6) 1968-69 ~±H$mda gm_m{OH$ {Z §̀ÌU gm_m{O {Z`_m§Mo YmoaU Am{U amḯ>r` nV _§S>imMr{Z{_©Vr

7) 1969 ~±H$ amï´>r`rH$aU Xþgam Q>ßnm - 14 _moR>çm ì`mnmar ~±H$m§Mo amï´>r`rH$aU

8) 1971 ¥̂U - h_r g§ajU - F$U h_r g§ajU _§S>imMr {Z{_©Vr Z§Va R>odr {d_m_hm_§S>imV {dcrZ

9) 1975 doJù`m d Img J«m_rU ~±H$mMm {dH$mg - joÌr` J«m_rU ~±H$m§Mr ñWmnZm

10) 1980 ì`mnmar ~±H$m§Mo amï´>r`rH$aU - {Vgam Q>ßnm - é. 200 H$moQ>rÀ`mda R>odr

11) ~±qH$J joÌmMr nwZ©aMZm - ~±H$ AdcmoH$Z, AmYw{ZH$sH$aUmMo dmQ>Mmc, godm joÌ Ñï>rH$moZAm{U ñdmñW Hw$Q> àUmcrMr gwédmV

12) 1990-91 g§nyU© ~±qH$J joÌmMo _yë`m§H$Z ~±qH$J joÌmV CXmarH$aUmMr gwédmVZaqgh g{_VrMr ñWmnZm

13) ~±H$ gwYmaUm, ImgJrH$aU, CXmarH$aU Am{U d¡pídH$aU YmoaUmer gwg§JVr Z a q g h _g{_Vr (1)À`m {e\$maer _mÝ` Am{U ~±qH$J joÌmVrc gwYmaUm ̀ wJ gwê$

14) 1991-98 ~±qH$J joÌ gwYmaUm gwê$ Am{U Zdo Cnm` - ~±qH$J joÌmV ñnYm©V_H$ YmoaUAdc§~, amoI, amIrd d d¡Ym{ZH$ {ZYr H$_r à_mU - ZdrZ ImgJr ~±H$m§Mr ñWmnZm - naXoer ~±H$m§Mo^maVmV AmJ_Z g§JUH$mMm dmna - VmoQ>çVrc qH$dm AeŠV ~±H$m{df` d_m© g{_VrMr ñWmnZm - H$O©dgwcr Am`moJ .. ñWmnZm

15) 1998 Zaqgh_ g{_Vr 2Mm Ahdmc gmXa - NPA {H$dm AZwVnmXH$ H$Om©Mr VaVyX, _mc_Îmm(CAR) ñdo{ZYr ~ogc - {e\$maes̈Mm ñdrH$ma H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo hmcMmcr gwê$, ̂ m§S>dc n`m©áVoV dmT>,~±H$ XoIaoIrV ~Xc.

16) 2000À`m nwT>o ~±qH$J gwYmaUm nwT>À`m Q>ßß`mda - J«mhH$ godoV A{YH$ VËnaVm Am{UH$m ©̀j_Vm gj_Vm Am{U {dcrZrH$aUmÀ`m Ñï>rZo nmdo, ~±H$ Zâ`mV dmT>. - ~±H$mV V§ÌkmZmMm _moR>çmà_mUmV ñdrH$ma Securitization H$m`Xm g§_V, ~±H$ ì`dgm`mMo OmJ{VH$ ñdê$n - d¡pídH$ ~±qH$JH$So>dmQ>Mmc

gÜ`m ^maVr` ~±qH$J àUmcr hr Amnc`m 63,000 emIm§gh H$m_ H$aV Amho. Ë`m§À`mda

{Z §̀ÌUmm§gmR>r _Ü`dVr« ~±H$ åhUyZ ^maVr` [aPìh© ~±H$ H$m_ nmhmV Amho. ^maVr` ~±qH$J joÌmdagmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m§Mo à ŵËd Amho. Ë`m~amo~aM ImgJr Am{U naXoer ~±H$m§Zrhr Amnco ì`mdgm{`H$ApñVËd XmI{dÊ`mg gwédmV Ho$cr Amho. Ë`m~amo~aM ghH$mar A{U joÌr` J«m_rU ~±H$mhr `m ~±H$g§aMZoV Amnco H$m_ H$aV AmhoV. Ë`mM~amo~a AW©ì`dñWoVrc {d{eï> joÌm§er g§~§YrV Aem {dH$mg~±H$mhr H$m_ H$aV AmhoV.

111...333...111 AAAZZZww wgggyy yMMMrrrVVV ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §MMMrrr XXXoo oUUUrrr AAAmmm{{{UUU qqqOOOXXXJJJrrr ww w yy y ±± ± §§ § oo ow y ± § o (Libilities & Assects of Sched-

uled Commecial Bank) :::--- ~±H$m§Mm ì`dhma gwê$ Pmcm åhUOo {d{dY àH$maMr XoUr Am{U KoUr{Z_m©U hmoV OmVmV. àË òH$ ~±Ho$cm Xadfr© 31 {S>g|~an ª̀VMr g§nyU© XoÊ`m-KoÊ`mMr n[apñWVr Xe©{dUmaoVmio~§XnÌH$ qH$dm pñWVr{ddaU .. à{gÕ H$aÊ`mMo H$m`Xoera ~§YZ nmimdo cmJVo. ~±Ho$cm EHy$UR>odrÀ`m {d{eï> à_mUmV amoH$S> Odi ~miJmdr cmJVo. XoUr \o$S>Ê`mgmR>r {d{dY àH$maMr _mc_Îmm ~±H${_i{dV AgVo. ̀ m àË òH$ àH$maÀ`m _mc_ÎmoMo EHy$U _mc_Îmoer gmYmaU EH$ R>am{dH$ à_mU AgVo.à_mUmÀ`m ̀ m VËdm~amo~aM (Principal of Ratios) ~±Ho$cm gm§̂ mimdo cmJUmao Xþgao à_wI VÎd åhUOoXoUr Am{U KoUr ̀ mMr g_Vm hmò . Vmio~§XnÌH$ åhUOo ~±H$ ì`dhmamMm AmamIS>m hmò . ̀ m nÌH$mdê$ZË`m ~±Ho$Mr Am{W©H$ pñWVr H$iy eH$Vo.

*** XXXoo oUUUoo o {{{ddd^̂̂mmmJJJ oo o oo oo o (Libilities) :::--- ~±Ho$Mr O~m~Xma _w»`V: XmoZ àH$maMr AgVo. 1) ̂ m§S>dcr, 2) R>odr.~±H$ ̂ m§S>dcr XoÊ`m~m~V A§eYmè`m§Zm Va R>odr~m~V R>odrXmam§Zm O~m~Xma AgVo.

111... ̂̂̂ mmm§§ §SSS>>>dddccc :::---§§ § >>>§ > g§̀ wŠV ̂ m§S>dcr AWdm ghH$mar ~±H$m_Ü ò ̂ mJ {dH«$s H$ê$Z àma§̂ rMo ̂ m§S>dc JmoimHo$co OmVo. OodT>o ^m§S>dc C^mamd`mMm g§H$ën _wimV _§Oya Pmcocm Agoc Ë`mMr A{YH¥$V ^m§S>dcåhUyZ Zm|X ̀ oVo. àË`jmV OodEo dgyc Pmco Agoc Ë`mMr dgyc ̂ m§S>dc åhUyZ ???? Ho$cr OmVo. ~±Ho$MrZm|XUr H$aVmZm OmñVrV OmñV {H$Vr ̂ m§S>dcmMm ì`dhma H$aVm ̀ oB©c hohr R>admdo cmJVo. Ë`mcm A{YH¥$V^m§S>dc (Issued Capital) Ago åhUVmV. {dH«$scm H$mT>coë`m Aem§n¡H$s OodT>çm aH$_oMo A§e {dH$coOmVrc VodT>r aŠH$_ {dH$ë`m Jococo ̂ m§S>dc qH$dm A{^XÎm ̂ m§S>dc (Subscribed Capital) AgVo.

222))) aaammmIIIrrrddd {{{ZZZYYYrrr /// JJJ§§ §JJJmmmOOOcccrrr (((§§ §§ Reserv Fund) ::: --- Am{W©H$ g§H$Q>mV Cn`moJr nS>mdm ̀ mgmR>r amIrd{ZYr C^maÊ`mMr ~hþVoH$ doim H$m`ÚmZo gŠVr AgVo. VgoM ~±H$m Amnë`m {dñVmamgmR>r d {dH$mgmgmR>r{dH$mg{ZYr C^maVmV. Aem {ZYrgmR>r cm^m§e dmQ>Ê`mnydr© Zâ`mVrc aŠH$_ Xadfr© ~mOycm H$mTy>ZR>odVmV. ̂ maVr` ~±H$ H$m`ÚmZwgma àË òH$ ~±Ho$cm Amnë`m ewÕ cm^mÀ`m H$_rV H$_r 20 Q>ŠHo$ ŠH$_amIrd {ZYrV Q>mH$mdr cmJVo.

333))) RRR>>>oo odddrrr >>>oo o>o (Deposits) :::--- ~±Ho$cm {_iUmè`m EHy$U {ZYrn¡H$s \$ma _moR>m ^mJ R>odrÀ`m énmZo JmoimHo$cm OmVmo. R>odr ñdrH$maUo ho ~±Ho$Mo à_wI H$m ©̀ Amho. ̀ m R>odr _w»`V: VrZ àH$maÀ`m AgVmV.

AAA))) MMMmmmcccyy y RRR>>>oo odddrrr yy y >>>oo oy >o (Current Deposit) :::--- ̀ m àH$maÀ`m R>odrVyZ J«mhH$ Ho$ìhmhrnyd©gyMZm Z XoVm aŠH$_H$mTy>Z KoD$ eH$VmV. åhUyZM ~±Ho$cm ̀ m R>odr_Ü ò Agcoë`m aH$_on¡H$s ~è`mM _moR>çm à_mUmV amoH$S>aŠH$_ Odi ~miJmdr cmJVo. ̀ m R>odrda Mm§Jë`m ~±H$m gm_mÝ`V: ì`mO XoV Zmhr. H$mhr ZdrZ ~±H$m R>odrAmH${f©V H$aÊ`mgmR>r Aënem à_mUmV ì`mO XoVmZm AmT>iVmV.

~~~))) pppñññWWWaaa RRR>>>oo odddrrr >>>oo o>o (Fixed Deposits) :::--- `m R>odr VrZ _{hÝ`mnmgyZ 7 dfmªn ª̀V qH$dm Ë`mhÿZ

A{YH$ Aem R>am{dH$ _wXVrgmR>r R>odÊ`mV òVmV. {OVH$s _wXV A{YH$ {VVH$m ì`mOmMm Xa OmñVAgVmo. _wXVrÀ`m nydr© J«mhH$m§Zm `m ImË`mVyZ n¡go H$mT>Vm òV Zgë`m_wio `m R>ods¨À`m aH$_oÀ`m~Mè`mM H$_r à_mUmV amoH$S> R>odyZhr ~±Ho$cm ì`dhma H$aVm òVmo.

HHH$$$))) ~~~MMMVVV RRR>>>oo odddrrr >>>oo o>o (Saving Depostis) :::--- Aën ~MV j_Vm AgUmè`m§gmR>r _w»`Ëdo `m R>odrAgVmV. `m R>odrVyZ {d{eï> _`m©Xon ª̀V n¡go H$mT>cm òVmV. _wXVrÀ`m R>odrnojm `mda H$_r ì`mO {XcoOmVo.

Mmcy R>odr Am{U ~MV R>odrdaM MoŠg qH$dm YZmXoe H$mT>co OmV Agë`m_wio Amncr nV amIÊ`mgmR>r~±Ho$cm ̀ m R>odrÀ`m aH$_oÀ`m {d{eï> à_mUmV amoH$S> Odi ~miJUo ̂ mJ AgVo.

Vmio~§X nÌH$mV R>ods¨Zm AË §̀V _hËdmMo ñWmZ Amho. `m R>ods¨À`m ê$nmZoM cmoH$m§Mm A{V[aŠV n¡gm~±Ho$H$So> òVmo Am{U ~±H$ `m n¡í`mMm Am{W©H$ ì`dhmagmR>r Cn`moJ H$ê$ eH$Vmo. `m R>odr åhUOo ~±Ho$MoMmcy qH$dm H$m ©̀H$mar ̂ m§S>dc .. hom`. Vmio~§XmnÌH$mV KoUo {d^mJmV Xe©{dcoë`m amoI aŠH$_, H$O© B.~m~s̈À`m R>ods̈er Agcoë`m à_mUmdê$Z ~±Ho$Mr Jw§VdUwH${ZVr .. {H$VnV ̀ mo½` Am{U gwa{jV Amho ̀ mMrH$ënZm ̀ oVo.

R>ods¨_wio ~±Ho$Mo Mmcy ^m§S>dc dmhÿZ {VMo ì`dhma dmT>VmV. R>odrXmam§Zm ~MV gwa{jV R>odVm òD$Zì`mOhr {_iVo. AZoH$ R>odrXmam§À`m ~MV aH$_m EH${ÌV AmUÊ`mMr gmò Pmë`m_wio amï>́r` ~MVrV dmT>hmoVo. ~±H$m ̀ m R>odrÀ`m AmYmamda nZ{Z{_©Vr H$ê$Z ì`mnma CÚmoJmcm åhUOoM n`m©̀ mZo Am{W©H$ {dH$mgmcmhmV^ma cmdVmV.

444))) ñññdddrrrHHH$$$mmmaaacccoo oëëë`̀̀mmm AAAmmm{{{UUU ÚÚÚmmmddd`̀̀mmmÀÀÀ`̀̀mmm hhhþþ þ§§ §SSS>>>çççmmm oo o þþ þ§§ § >>>o þ§ > (Acceptances and bill payable) :::--- ~±Ho$H$Sy>Zhþ§S>r ñdrH$mê$Z KoVë`mg Ë`m hþ§S>rMr nV dmTy>Z Vr ~mOmmV A{YH$ ñdrH$m ©̀ hmoVo. VgoM J«mhH$m§H$Sy>ZaŠH$_ dgyc H$aÊ`mgmR>r ~±Ho$Zo hþ§S>çm KoVë`mg VodT>r aŠH$_ XoÊ`mMr O~m~Xmar ~±Ho$da ̀ oVo.`m XmoÝhr~m~VrV ~±Ho$Mr O~m~Xmar Vm§{ÌH$ ñdénmMr AgVo.~±Ho$Zo ñdrH¥$V Ho$coë`m hþ§S>rMo n¡go F$UH$mo qH$dmIaoXrXmamcm hþ§S>rMr _wXV âVmM âmdo cmJVmV. F$UH$moZo n¡go Z âë`mg ~±H$ Ë`mÀ`mda H$m`XoeraH$madmB© H$ê$ eH$Vo. na§Vw ̀ m hþ§S>r~m~V eodQ>r n¡go XoÊ`mMr H$m`Xoera O~m~Xmar ~±Ho$Mr AgVo. aŠH$_dgyc H$aÊ`mgmR>r KoVcoë`m hþ§S>çmMo n¡go F$UH$moH$So> dgyc H$amd`mMo AgVmV. åhUyZM ̀ m XmoÝhr ~m~rKoUo {d^mJmV Úmd`mÀ`m hþ§S>çm ̀ m ZmdmZo Xe«{dë`m OmD$Z XoUo Am{U KoUo EH$_oH$m§da R>aVmV.

555))) BBBVVVaaa ~~~±± ±HHH$$$mmmHHH$$$SSSyy y>>>ZZZ KKKoo oVVVcccoo occcrrr HHH$$$OOO}} } :::---±± ± yy y>>> oo o oo o }} }± y> o o } AS>rAS>MUrÀ`m doir ~±H$ Amnë`m BVa ghH$mar ~±H$mH$CyZH$O} H$mTy>Z eH$Vo. gm_mÝ`V: ì`mnmar ~±H$m hþ§S>çm nwÝhm dQ>dyZ KoD$Z qH$dm gaH$mar F$UnÌm§À`m AmYmamdaH|$Ðr` ~±Ho$H$Sy>Z H$O© H$mT>VmV. AemàH$mao KoVcoco H$O© naV H$aÊ`mMr O~m~Xmar ~±Ho$da Agë`m_wioË`mMm A§V^m©d XoUo ̀ m {d^mJmV H$aVmV.

666))) BBBVVVaaa XXXoo oUUUoo o :::--- oo o oo oo o darc ~m~s¨ì`{V[aŠV ~±Ho$Mr H$mhr {Mëca XoUr AgVmV. A§eYmè`m§Zr Amncm ZCMccocm Z\$m ~±Ho$À`m H$_©Mmè`m§gmR>r R>odcoë`m àm°pìhS§>Q> nm§S>, Á`m§Mr _wXV ̂ acr Zmhr Aem hþ§S>rdarcH$ga B. ~m~r.

*** KKKoo oUUUoo o {{{ddd^̂̂mmmJJJ oo o oo oo o (Assets) :::---

XoUo {d^mJmV {Z{X©ð> Ho$coë`m {d{dY O~m~Xmè`m èñdr [aVrZo nma nmS>Ê`mgmR>r ~±Ho$cm _mc_ÎmmqH$dm g§nÎmr {Z_m©U H$aUo ̂ mJ AgVo. H$moUË`m _mc_ÎmoV qH$Vr aŠH$_ Jw§dmd`mMr hm {ZU©̀ _hÎdmMm

AgyZ, Vmo ~±Ho$cm AË §̀V H$m¡eë`mZo ¿`mdm cmJVmo. åhUyZM amoIVm Am{U Z\$m `m XmoZ Jmoï>r Ü`mZmVR>odyZ ~±Ho$cm {d{dY àH$maMr g§nÎmr {Z_m©U H$amdr cmJVo. `m XmoZ ~m~r nañna{damoYr AmhoV. amoIVmgm§̂ micr Va CËnÞ {_iV Zmhr. Zâ`mÀ`m _mJo cmJco Va amoIVm Zï> hmoVo. ̀ m Xmohm|_Ü ò g_Vmoc gmYZohr EH$ àH$maMr VmaodaMr H$gaV AgyZ, Vr H$m¡ec`mZo H$ê$Z XmI{dÊ`mdaM ~±Ho$Mo Iao ̀ e Adc§~yZAgVo.

111))) aaammmoo oHHH$$$SSS>>> {{{eeeëëëcccHHH$$$ oo o >>>o > (Cash Reserve) :::--- amoI n¡go _mJUmè`m ImVoXmam§À`m Am{U BVa X¡Z§{XZIMm©À`m JaOm ^mJ{dÊ`mgmR>r ~±H$cm amoH$S> ñdV:Odi R>odmdr cmJVo. {edm` {Z`_mZwgma R>ods¨À`m{ZYm©[aV à_mUmV .. H$So> amoI {ZYr R>odmdm cmJVmo. H$mhr doim chmZ ~±H$m BVa _moR>çm ~±Ho$H$So>hr amoIaŠH$_ R>odVmV.

222))) ___mmmJJJUUUrrr HHH$$$OOO©© © qqqHHH$$$dddmmm AAAëëënnn gggyy yMMMZZZmmm HHH$$$OOO©© © ©© © yy y ©© ©© y © (Call Loans) :::--- _mJUr H$aVmM naV H$amdr AWdm AëngwMZoZo naV ~mocmdcr OmVrc Aer H$O© ~±H$m XoV AgVmV. gÅ>çmMo ì`dhma H$aUmao AZoH$doim EH$mamÌrgmR>r H$O} KoVmV. Xcmc Am{U BVa _Ü`ñWm§Zm Aën gwMZoZo naV H$aÊ`mMm ~mocrda H$O} {XcrOmVmV. H$mhr H$O} 24 VmgmnmgyZ 7 {Xdgm§n ª̀VÀ`m AV`ën H$mimgmR>r AgVmV. ̀ m H$Om©da ~±Ho$cmWmoSo> CËnÞ {_iVo; nU MQ>H$Z amoH$S>rV énm§Va H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo hr H$O} _hËdmMr AgVmV.

333))) dddQQQ>>>{{{dddcccoo oëëë`̀̀mmm hhhþþ þ§§ §SSS>>>çççmmm >>> oo o þþ þ§§ § >>>> o þ§ > (Bill Discounted) :::--- àË`j ì`mnmamVyZ CX^dcocr AWdm H$Om©À`mì`dhmamVyZ CX^dcocr nVnÌo VgoM hþ§S>çm Á`m§À`mOdi AgVmV Vo n¡emMr JaO ̂ mgë`mg ~±H$mH$Co VrdQ>{dVmV. ~±H$m Vr dQ>{dÊ`mg V`ma hmoVmV. H$maU EH$ Va ZmUo~mOmamV Vr JaOoà_mUo {dH$Vm ̀ oVmV.Xþgao RBI H$So> \o$adQ>dUr H$ê$Zhr Amdí`H$ Voìhm Ë`m§Mo n¡emV énm§Va H$aVm ̀ oVo. {ZñVoa ̀ m ì`dhmamVyZ~±H$m§Zm H$garÀ`m ê$nmZo Mm§Jco CËnÞ {_iVo.

444))) JJJww w§§ §VVVdddUUUyy yHHH$$$ ww w§§ § yy yw § y (Investment) :::--- ~±H$m Amncr Jw§VdUyH$ gaH$mar amoIo (Govt Securities) qH$dmAm¡Úmo{JH$ A§em_Ü ò (Industrial Share) H$aVmZm AmT>iyZ òVmV. `mV gwa{jVVoÀ`m Ñï>rZo gaH$maramo»`m§Mm H«$_m§H$ daMm cmJVmo. åhUyZ B§½c§S> VgoM ̂ maVmVrc ~±H$m ho gaH$mar aamoIoM Jw§VdUwH$sgmR>rng§V H$aVmV. \$maM {dídgmõ CÚmoJ Agcm VaM Ë`mÀ`m A§em_Ü ò ~±H$m n¡go Jw§V{dVmV. gaH$maramo»`m§Mr _wXV XrK© AgVo. Ë`m_wio Ë`m§Mr amoIVm H$_r _mZVmV. AWm©V Ë`m§À`mnmgyZ ~±Ho$cm CËnÞ ~ao{_iVo. ho amoIo ~mOmamV {dHy$Z amoI aŠH$_ C^r H$aVm ̀ oVo. na§Vw \$maM AS>MU Agë`m{edm` ~±H$m hoamoIo {dH$V ZmhrV. H$maU amo»`m§Mo ̂ md H$_r Pmcoco Agë`mg ~±H$m§Zm ZwH$gmZ ̀ oVo. gaH$mar amoIo H|$Ðr`~±Ho$cm VmaU åhUyZ XoD$Z Ë`mda H$O© H$mT>Vm ̀ oVo. ̀ m gdcVr_wio Am{U gwa{jVVo_wio ~hþVm§e ~±H$m§ZmH$mhr aŠH$_ gaH$mar amo»`m§_Ü ò Jww§V{dVmV.

555))) HHH$$$OOO}} } AAAmmm{{{UUU AAA{{{JJJ«« «___ }} } «« «} « (Loans and Advances) :::--- ì`mnmar Am{U CÚmoJnVs¨Zm AënH$mimgmR>rH$Om©D$ aH$_m Am{U A{J«_ XoUo ho ì`mnmar ~±H$m§Mo _hÎdmMo H$m ©̀ g_Oco OmVo. \$maM AS>MU Agcr VaJ«mhH$mcm H$Om©Mo, H$amanÌ Xþgè`m ~±Ho$er H$amd`mcm gm§JyZ ~±H$ H$Om©Mr aŠH$_ naV ̀ oD$ eH$Vo. na§Vw`m_wio Amncm J«mhH$ Xþgè`m ~±Ho$À`m {_R>rV OmV Agë`m_who H$moUVrhr ~±H$ AemàH$mao H$Om©Mm H$amaXþgè`m ~±Ho$H$Co gwnyX© H$am`cm V`ma hmoV Zmhr. `mda A{YH$ ì`mO {_iV Agë`m_wio hr ì`mnmar~±H$m§À`m \$m`ÚmÀ`m Ñï>rZo _hÎdmMr g§nÎmr _mZVm ̀ oB©c. VgoM ̀ m H$Om©_wio ì`mnma Am{U CÚmoJY§ÚmcmMmcZm {_iyZ Am{W©H$ {dH$mgmcm hmV^ma cmJVmo. hr H$O} {d{eï> _wXVrgmR>r H$mhr VmaUmda {XcocrAgVmV. _wXV ̂ aon ª̀V hm n¡gm J«mhH$mH$Sy>Z _mJVm ̀ oV Zmhr. ̀ mV amoIVm OdiOdi ZmhrM Ago åhQ>co

Var Mmcoc. \$m`Úm~amo~aM Am{W©H$ {dH$mg gmYVm ̀ oV Agë`m_who H$O} Am{U A{J«_o XoUo ho ì`mnmar~±Ho$À`m Ñï>rZo _hÎdmMo H$m ©̀ Amho.

666))) ÚÚÚmmmddd`̀̀mmmÀÀÀ`̀̀mmm qqqHHH$$$dddmmm àààmmmááá hhhþþ þ§§ §SSS>>>çççmmm þþ þ§§ § >>>þ§ > (Bills Receivable) :::--- J«mhH$m§Vnm} ñdrH$macoë`m hþ§S>çm Am{UJ«mhH$m§gmR>r dgyc H$amd`mÀ`m hþ§S>çm ̀ m~m~VrV ~±Ho$Mr O~m~Xmar Vm§{ÌH$ AgyZ, XoUo {d^mJmV Xe©{dcocrAgVo. ̀ m ~m~rcm ̀ m hþ§S>çmM AmYma ŷV AgyZ, KoUo {d^mJV Xe©{dcocr hr ~m~ XoUo {d^mJmVrc ~m~H«$_m§H$mcm aÔ H$aVo.

777))) BBBVVVaaa KKKoo oUUUrrr :::--- oo oo ~±Ho$À`m _mcH$sMr B_maV, \${Z©Ma, ñQ>oeZar B. _mc_Îmm AgVo. _mc_Îmm (Dead

Stock) hmò . ~±Ho$Mo ì`dhma ~§X nS>ë`mg H$O©Xmam§Mo XoUo \o$S>Ê`mcm ̀ m _mc_ÎmoMm Cn`moJ hmoVmo.

~~~±± ±HHH$$${{{dddfff`̀̀HHH$$$ EEEHHHyy y$$$UUU nnn[[[aaa___mmmUUUoo o ::: AAAZZZww wgggyy y{{{MMMVVV ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm±± ± yy y oo o ww w yy y ±± ±± y o w y ±

dddfff©© ©©© ©© EEEHHHyy y$$$UUU RRR>>>oo odddrrryy y >>>oo oy >o ___mmmJJJUUUrrr RRR>>>oo odddrrr (((MMMmmmcccyy y RRR>>>oo odddrrr)))>>>oo o yy y >>>oo o>o y >o ___ww wXXXVVVrrrÀÀÀ`̀̀mmm RRR>>>oo odddrrrww w >>>oo ow >o JJJww w§§ §VVVdddUUUyy yHHH$$$ww w§§ § yy yw § y ~~~±± ±HHH$$$ OOO©© ©±± ± ©© ©± ©(((EEEHHHyy y$$$UUU)))yy yy

1970-71 5,906 2,626 3,280 1,772 4,684

1980-81 37,988 7,798 30,190 13,186 25,371

1990-91 1,92,541 33,192 1,59.349 75,065 1,16,301

2000-01 9,62,618 1,42,552 8,20,066 3,70,159 5,11,434

2010-11 52,07,969 6,41,705 45,66,264 15,01,61939,42,083

2012-13 67,50,454 6,62,299 60,88,155 20,06,10552,60,459

(Source : RBI : Handbook of statistics on Indian Economy, Page 108)

AAAZZZww wgggyy y{{{MMMVVV ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~yy y§§ §HHH$$$mmm§§ §MMMmmm EEEHHH$$${{{ÌÌÌVVV VVVmmmiiioo o~~~§§ §XXX (((ww w yy y yy y§§ § §§ § oo o §§ §w y y § § o § RBI dddJJJiiiyy yZZZ)))yy yy

XXXoo oUUUrrr oo oo (Libilities)

666 ééé... HHH$$$mmmoo oQQQ>>>rrroo o >>>o >

dddfff©© ©©© ©© ^̂̂mmm§§ §SSS>>>dddccc§§ § >>>§ > aaammmIIIrrrddd {{{ZZZYYYrrr RRR>>>oo odddrrr (((EEEHHH$$${{{ÌÌÌVVV)))>>>oo o>o HHH$$$OOO}} }}} }} BBBVVVaaa XXXoo oUUUoo oo

1995-96 16,347 20,521 4,57,645 42,295 62,359

2000-01 19,095 48,647 10,55,233 55,421 1,16,578

2004-05 25,905 1,23,705

18,37,559 1,68,352 1,99,989

2009-10 48,648 3,81,476 47,52,456 5,24,764 3,17,798

2011-12 63,664 5,44,946 64,53,664 8,40,146 3,96,963

KKKoo oUUUrrr {{{ddd^̂̂mmmJJJ (((oo oo Assets))) (((ééé... HHH$$$mmmoo oQQQ>>>rrr)))oo o >>>o >

dddfff©© ©©© ©© aaammmoo oHHH$$$SSS>>> {{{eeeëëëcccHHH$$$oo o >>>o > ___mmmJJJUUUrrr HHH$$$OOO©© © (((AAAëëënnngggyy yMMMZZZmmm)))©© © yy y© y JJJww w§§ §VVVdddUUUyy yHHH$$$ww w§§ § yy yw § y HHH$$$OOO}} } AAAmmm{{{UUU AAAJJJ«« «rrr___mmm}} } «« «} «pppñññWWWaaa KKKoo oUUUrrroo oo BBBVVVaaa KKKoo oUUUrrroo oo

1995-96 70,194 30,361 1,85,612 2,52,438 9,53751,025

2000-01 84,504 1,05,900 4,91,908 5,25,683 16,20970,771

2004-05 1,18,075 95,357 8,69,737 11,50,836 23,05198,453

2009-10 3,65,812 1,83,455 17,19,185 34,97,054 49,5642,10,070

2011-12 3,73,717 2,43,724 22,30,547 50,74,579 56,6873,20,128

(Source : RBI : Handbook of statistics on Indian Economy, Page 127)

111...333...222 VVVHHH©© ©$$$eeeww wÕÕÕ {{{ZZZXXXeee©© ©HHH$$$ (((©© © ww w ©© ©© w © Soundness Indicator))) :::--- ̂ maVmVrc ì`mnmar ~±H$m VH©$g§JV coImnÕVr AZwgaV ZmhrV Agm Ë`m§À`mda nydr©nmgyZ Amamon Amho. ~è`mMXm Amncm ì`dgm` Zâ`m_Ü òMmccm Amho ho XmI{dÊ`mgmR>r ~°H$m Amnco CËnÞ \w$JdyZ amI{dVmV d Or _mc_Îmm àË`jmV hmVrnS>Uma Zmhr Aem _mc_ÎmoMmhr Vmio~§Xm_Ü ò g_mdoe H$ê$Z Amncr gm§nÎmrH$ pñWVr gwÑT> Amho AgmAm^mg {Z_m©U H$aVmV. Ë`m_wio Jw§VdUyH$Xmam§Mr d R>odrXmam§Mr {Xem ŷc hmoÊ`mMr eŠ`Vm AgVo. åhUyZ~±H$m§À`m coIm nÕVr_Ü ò Am{YH$ nmaXe©Vm AgÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho. {dÎmr` nÕVrda {dMmaH$aÊ`mgmR>r Zo_coë`m ZaqghZ g{_VrZo `m g§X^m©_Ü ò ^maVr` ì`mnmar ~±H$m§Zr Am§Vaamï´>r` gd©_mÝ`{ZH$f dmnamdo d Ë`mZwgma Amnco IaoIwao CËnÞ d dgyc hmoÊ`mOmoJr H$O} {H$Vr AmhoV ̀ mMo dmñVd {MÌ_m§S>mdo Ago gyM{dco ̀ m {e\$maerÀ`m AmYmao RBI Z 1993 _Ü ò ì`mnmar ~±H$m§Zm Vn{ec gyMZm Ho$ë`m.

111))) ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm JJJww wUUU (((ww ww Asset Quality))) :::---

AAA))) AAAcccmmm^̂̂XXXmmm`̀̀rrr ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm (((Non-Performing Assts -NPA))) :::--- ~è`mMXm ~±H$m AmnU {Xcoë`mH$Om©darc ì`mO àË`jmV dgyc Z hmoVm Vo H$O©XmamÀ`m ImË`mda dJ© H$ê$Z Vo dgyc Pmco Amho AgoXmI{dVmV. Ë`m_wio ~±H$m§Mo ì`mOê$n CËnÞ OmñV Amho Agm Am^mg {Z_m©U hmoVmo. hr Jmoï> Q>miÊ`mgmR>rRBI Zo ~±H$m§Mr {~Z {_iH$VrMr _mc_Îmm (NPAS) hr g§H$ënZm gwM{dcr. ~±H$m§Zr {Xcoë`m H$Om©da 6_{hÝ`m§À`m AmV H$Om©darc ì`mO dgyc Pmco Zmhr åhUOo ~±H$mH$So> ì`mOmMr aŠH$_ àË`jmV O_m PmcrZmhr Va Aer H$O} åhUOo ~±H$m§Zr {~Z {_iH$VrMr _mc_Îmm (NPAS) Amho Ago g_Omdo Ago RBI ZogwM{dco.Oa Aer {~Z{_iH$VrÀ`m H$Om©da àË`jmV ì`mOO dgyc hmoV Zgoc Va ~±H$m§Zr ̀ m ì`mOmÀ`mAmnë`m dm{f©H$ CËnÞm_Ü ò g_mdoe H$aVm H$m_m Z ò. Oa Vmio~§Xm_Ü ò ho ì`mO òUo åhUyZ XmI{dcoAgoc Va Xò VoÀ`m ~mOycm Vmio~§Xm_Ü ò WH$sV ì`mO amIrd {ZYr Aer VaVwXr H$aUo Amdí`H$ Amho.åhUOoM WH$coco nU dgyc Z Pmcoco ì`mO hr Vmio~§XmVrc ??? Vmio~§XmÀ`m XmoÝhr ~mOy§Zm {XgUoAmdí`H$ Amho.

~~~))) ___mmmccc___ÎÎÎmmmoo oMMMoo o dddJJJrrr©© ©HHH$$$aaaUUU (((oo o oo o ©© ©o o © Provisioning of Assets ))) :::--- RBI Zo _mc_ÎmoMo dJr©H$aU H$aÊ`mgmR>rEH$g_mZ d VH©$ewÕ {ZH$f {ZYm©arV Ho$co AmhoV. Ë`m AZwf§JmZo _mc_ÎmoMo dJr©H$aU nwT>rc Mma àH$mamVHo$co AmhoV.

111))) gggww wpppñññWWWaaa ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm ww ww (Standard Assets) :::--- Or H$O} {ZpíMVnUo dgyc hmoUma dÁ`mdarcì`mO {Z`{_VnUo àmá hmoVo Aer _mc_Îmm gwpñWa _mc_Îmm g_Omdr. hr _mc_Îmm gdm©V Mm§Jcrg_Ocr OmVo.

222))) qqqHHH$$$___VVV pppñññWWWaaa ñññdddêêê$$$nnnmmmMMMrrr HHH$$$OOO©© ©êêê$$$nnnrrr ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm ©© ©© (Sub Standart Assets) :::--- Á`m H$Om©Moñdê$n XmoZ dfm©nojm H$_r H$mcI§S>m_Ü ò {~Z{_iH$VrMr _mc_Îmm åhUyZ am{hco Amho. åhUOoM O`mH$Om©darc ì`mO XmoZ dfmªn ª̀V dgyc Pmcoco Zmhr. Ago H$O© åhUOo H$_r ñW¡̀ m©Mr _mc_Îmm g_Omdr.Aem H$Om©À`m ~m~VrV H$O© J«mhH$mMr ñdV:Mr g§nÎmr qH$dm Ë`mZo VmaU R>odcoë`m _mc_ÎmoMo AmOMo~mOmanoR>oVrc _yë` H$Om©Mr nyU© dgycr H$amd`mg nwaogo Zmhr ho {gÕ hmoVo. åhUyZ Aem H$Om©À`m~m~VrV H$O©Xma WH$~mH$sXma hmoÊ`mMr eŠ`Vm OmñV AmhoV. d Ë`m_wio ~±Ho$À`m _mc_ÎmoMo _yë` H$_rhmoUma AgVo.

333))) ggg§§ §eee{{{`̀̀VVV HHH$$$OOO}} } §§ § }} }§ } (Doubtful Assets) :::--- Or H$O} XmoZ dfmªnojm OmgV H$mcI§S>m_Ü ò {~Z{_iH$VrMr _mc_Îmm åhUyZ am{hcr AmhoV Aer g§e{`V H$O} g_OmdrV. Aem H$Om©Mr dgycr hr{ZpíMVM g§e`mñnX AgVo d Ago H$O© dgyc H$aVmZm ~±Ho$cm H$O© d ì`mO åhUyZ òUo Agcoë`maH$_onojm àË`jmV H$_r aŠH$_ {_iÊ`mMr XmQ> eŠ`Vm AgVo. åhUoM {dÎmr`Ñï>çm Aer H$Om©Mr ImVrAmOmar ImVr R>a{dUo Bï> R>aVo.

444))) ~~~ww wSSS>>>rrrVVV HHH$$$OOO©© ©}} } ww w >>> ©© ©}} }w > ©} (Loss Assets) :::--- Oo H$O© dgyc hmoÊ`mgmaIo Zmhr. Agm ~±Ho$À`m coImn[ajH$m§Zo qH$dm RBI À`m A{YH$mè`mZo A{^àm` {Xcocm Agoc Vr ~wS>rV H$O} hmò . Aem H$Om©Mrdgycr hmoUo eŠ` Zgë`m_wio ~±Ho$Zo Vmio~§Xm_Ü ò `m H$Om©Mo _yë` Amncr _mc_Îmm åhUyZ XmI{dUog_W©Zr` R>aUma Zmhr. darc 2 Vo 4 dJm©Vrc _mc_Îmm hr Acm^Xm`r _mZcr OmB©c. Imcrc VŠ`mV2011 d 2012 `m dfm©Vrc H$Om©À`m _mc_ÎmoMo dJr©H$aU g{dñVa XoÊ`mV Amco Amho.

HHH$$$OOOmmm©© ©ÀÀÀ`̀̀mmm ___mmmccc___ÎÎÎmmmoo oMMMoo o dddJJJrrr©© ©HHH$$$aaaUUU (((©© © oo o oo o ©© ©© o o © Clasification & Loan Assets)))

~~~±± ±HHH$$$mmm JJJQQQ>>>±± ± >>>± > dddfff©© ©©© ©© gggww wpppñññWWWaaa ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmmww ww HHH$$$___rrr ñññWWW¡¡ ¡`̀̀ ©© © ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm¡¡ ¡ ©© ©¡ © ggg§§ §eee`̀̀rrrVVV ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmm§§ §§~~~ww wSSS>>>rrrVVV ___mmmccc___ÎÎÎmmmmmmww w >>>w >

aaaŠŠŠHHH$$$___ % aaaŠŠŠHHH$$$___ % aaaŠŠŠHHH$$$___ % aaaŠŠŠHHH$$$___ %

1) gmd©. ~±H$m 2011 32,723 97.8 350 1.0 332 1.0 650.2

2012 38.255 97.0 623 1.6 490 1.2 60 0.2

2) ImgJr ~±H$m 2011 7,936 97.8 45 0.6 108 1.3 29 04

2012 9.629 98.1 52 0.5 104 1.1 29 03

3) naoXer ~±H$m 2011 1,943 975 19 0.9 21 1.1 110.5

2012 2,284 97.3 21 0.9 22 0.9 20 0.8

4) AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$m 2011 42,596 97.8 414 0.9 4611.1 104 0.2

2012 50,168 97.2 695 1.3 617 1.2 109 0.2Source : Report on Trend and progress of Banking in India 2011-12 (page -

70)

222))) ^̂̂mmm§§ §SSS>>>dddccc nnn`̀̀mmm©© ©áááVVVmmm JJJww wUUUmmmoo oÎÎÎmmmaaa §§ § >>> ©© © ww w oo o§ > © w o (Capital Adequacy Ratio) :::--- ^maVmVrc ì`mnmar ~±H$mR>odrXmam§À`m n¡emda Adc§~yZ amhÿZ Amnco ~aoMgo H$O© ì`dhma H$aVmV Agm AZŵ d Amho. `mgmR>rRBI Zo ì`mnmar ~±H$mgmR>r ̂ m§S>dc n`m©áVm amIÊ`mgmR>r _mJ©Xe©H$ {ZH$f R>a{dco AmhoV. gd© ì`mnmar~±H$m§Zr Vo {ZH$f H$mQ>oH$moanUo nmico nm{hOoV. [aPìh© ~±Ho$Zo ì`mnmar ~±H$m§Mm ^m§S>dc n`m©áVm JwUmoÎmahm {H$_mZ 8 Vo 10% À`m Xaå`mZ Agmdm d Vo 10%À`m da dmT>{dÊ`mMm à`ËZ H$amdm. Ago gm§{JVcoAmho. Ë`mgmR>r [aPìh© ~±Ho$Zo ^m§S>dc n`m©ËnVm JwUomoÎmamÀ`m AmYmao ì`mnmar ~±H$mMo Mma JQ> nmS>coAmhoV.

(1) 4% nojm H$_r JwUmoÎmamÀ`m ~±H$m (2) 4 Vo 8% n ª̀V JwUmoÎmamÀ`m ~±H$m (3) 8 Vo 10%

n ª̀VÀ`m JwUmoÎmamÀ`m ~±H$m (4) 10% darc JwUmoÎmamÀ`m ~±H$m

[aPìh© ~±Ho$Zo àË òH$ ~±Ho$gmR>r {H$_mZ 8% JwUmoÎma ̂ m§S>dc n`m©áVogmR>r {ZYm©[aV Ho$cm Amho. Á`mì`mnmar ~±H$m§Mo JwUmoVVa 80% nojm H$_r Amho. Ë`m ~±H$mda {deof XoIaoI R>odÊ`mV ̀ oVo.

111...333...333 ììì`̀̀mmmnnnaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm AAAmmm{{{UUU ̂̂̂ mmm§§ §SSS>>>dddccc ~~~mmmOOOmmmaaa ±± ± §§ § >>>± § > (Commercial Bank and Capital Markets) :::---ì`mnmar ~±H$m§À`m ì`dhmam_Ü ò dmT>Vo {d{dYrH$aU AmT>iyZ ̀ oVo. R>odr ñdrH$maUo d Aën _wXVr H$O© XoUo.EdT>çm nma§nm[aH$ H$m`m©nwaVr Amncr ̂ y{_H$m _`m©XrZ Z R>odVm ì`mnmar ~±H$m§Zr doJdoJù`m {dH$gZercd CnH«$_erc àH$ënm§_Ü ò ñdmañ` KoÊ`mg àma§̂ Ho$cm Amho. ^maVmVrc ^m§S>dc ~mOmamcm ghmæ`ìhmdo ̀ mgmR>r ~è`mM ì`mnmar ~±H$m§Zr AmVm _MªQ> ~±qH$JMo H$m ©̀ H$ê$ cmJë`m AmhoV. ñQ>oQ> ~±H$ d H°Zam~±H$ Aem ~±H$m§Zr ̀ w{ZQ> Q́>ñQ>à_mUo Jw§VdUyH$ {ZYr gwê$ Ho$cm Amho d Jw§VdUyH$ {ZYrVyZ ̂ m§S>dc ~mOmamVrcamo»`m§_Ü ò Jw§dVUyH$ H$aÊ`mMm Ë`m§Mm à`ËZ Amho. ì`mnmar ~±H$mH$Sy>Z H$mhr godm nwa{dÊ`mV ̀ oVmV Ë`m§MrWmoS>Š`mV _m{hVr Imcrcà_mUo :

111))) CCCYYYmmmaaarrr HHH$$$OOO}} } }} }} (Factoring) :::--- ì`mnmar Y§ÚmVrc J«hH$m§Zm _mc {dH$Umè`m g§ñWm§Zm CYmarZo _mcXoVm `mdm `mgmR>r ~±H$mH$CyZ H$O© {Xco OmVo. CYmarMr _wXV g§në`mda _mc {dH$V KoUmè`m g§gWoZoCYmarMr qH$_V ~±Ho$H$So> ̂ amdr Aer gyMZm ~±Ho$À`m J«mhH$m§H$CyZ åhUOo CYmarZo _mc {dH$Umè`m g§ñWmoH$Sy>Z{Xcr OmVo. ̀ oWo CYmar dgyc H$aÊ`mMr O~m~Xmar CYmarZo _mc {dH$Umè`m ì`mnmar g§ñWoda Z amhVm Vr~±Ho$da OmVo.

222))) JJJww w§§ §VVVdddUUUww wHHH$$$ ììì`̀̀dddñññWWWmmmnnnZZZ ww w§§ § ww ww § w (Port folio management) :::--- Amnë`m J«mhH$mH$Sy>Z Jw§VdUyH$ `mo½`{ZYr ñdrH$mê$Z doJdoJù`m g§ñWm§À`m g_^mJmV Am{U H$O©amo»`mV Jw§VdUyH$ H$ê$Z XoÊ`mMo ho H$m ©̀Zì`mZoM ~±H$m§Zr hmVr KoVco Amho. ̀ m H$m`m©gmR>r {d{eï> ewëH$ AmH$maco OmVmo.

333))) ^̂̂mmmSSSoo o>>>nnnÅÅÅ>>>rrr AAAmmm{{{UUU ììì`̀̀mmmnnnmmmaaa{{{dddfff`̀̀HHH$$$ ggg§§ §ccc½½½ZZZ ggg§§ §ñññWWWmmm oo o>>> >>> §§ § §§ §o > > § § (Leasing and Marchant Banking

Subsidiany Companies) :::---

AAA))) ^̂̂mmm§§ §SSS>>>dddccc àààMMMmmmcccZZZmmmMMMoo o ììì`̀̀dddñññWWWmmmnnnZZZ §§ § >>> oo o§ > o (Management & Capital Issu) :::--- ^m§S>dcmMr aMZmV`ma H$aUo, {d{dY A{YH$ma _§S>imH$Sy>Z {hadm H§$Xrc {_i{dUo, g_^mJm§Mr VmËnwaVr IaoXr H$ê$Z

AmYma XoUo, ~«moH$a {ZdS>Uo Am{U à{gÕr B. gd© H$m_o `m godoV g_m{dð> AmhoV..

~~~))) HHH$$$OOO©© © gggww ẁ̀ §̀§ §JJJrrrHHH$$$aaaUUU ©© © ww w §§ §© w § (Loan Syndication) :::--- H$m_mMr aŠH$_ \$ma _moR>r AgVo Voìhm AZoH$g§ñWm§Zm EH$Ì AmUyZ Ë`m§À`mH$Sy>Z H$O©nwadR>m H$aUo åhUOo H$O© g§̀ wJrH$aU ̀ m ̀ mo½` Zm|XUrV {d^mJcrOmVo Am{U ghH$mè`m§Mr ̂ y{_H$m V`ma hmoVo. Ago EH$ gyÌrH$aU H$aUmar g§c½Z g§ñWm XñVmEodO V`maH$aUo Am{U AÝ` Am¡mnMm[aH$Vm nyU© H$aÊ`mMo H$m_hr H$arV AgVo.

HHH$$$))) àààHHH$$$ëëënnn VVV`̀̀mmmaaa HHH$$$aaaUUUoo o AAAmmm{{{UUU gggëëëcccmmm___gggcccVVV oo oo (Project Forrmulatin and Consultancy)

:::--- hmVr ¿`md`mÀ`m àH$ënmgmR>r `mo½` Ë`m V§ÌmMr {ZdS> H$aUo, gh`moJ{df`H$ (Collabration)

ì`dñWm H$aUo, àH$ën Ahdmc V`ma H$aUo, ~mOmamMr nmhUr H$aUo, Vm§{ÌH$ gëcm nwa{dUo Am{U_§Owar {_idyZ XoUo B. gd© H$m_m§Mm g_mdoe `m godo_Ü ò hmoVmo.

SSS>>>))) gggmmm___JJJ«« «rrr ^̂̂mmmSSS>>>çççmmmZZZoo o XXXoo oUUUoo o >>> «« « >>> oo o oo o oo o> « > o o o (Equipment leasing) :::--- ^mSo> VÎdmda Am¡Úmo{JH$ Am{U {~JaAm¡Úmo{JH$ gm_J«r CncãY H$ê$Z XoUo B.

BBB))) BBBVVVaaa (Other) :::--- `m ì`{V[aŠV {dídñV g§ñWm åhUyZ H$m_ H$aUo, Jw§VdUwH$sMo ì`dñWmnZH$aUo, A{Zdmgr ^maVr`m§Zm godm nwa{dUo B. H$m }̀ `m àH$maÀ`m g§c½Zg§ñWm_mnm©V ì`mnmar ~±H$mH$aVmZm {XgVmV.

444))) nnnaaañññnnnaaa {{{ZZZYYYrrr (Mutual Funds) :::--- ^maVmVrc gdm©V _moR>m nañna {ZYr åhUOo ẁ{ZQ> Q´>ñQ>Am°\$ B§{S>`m :1976 Z§VaÀ`m H$mimV ~±H$m§Zr Amnmnco å ẁMwAc nm§S> C^maUo `m {ZYrda _mJ©Xe©H$VÎdm§À`m_mnm©V ^maV gaH$maZo Oo {Z`_ KmcyZ {Xco AmhoV. Ë`m§À`mÛmam {Z §̀ÌU amIco OmVo.

555))) {{{ggg___mmm~~~mmmøøø nnnaaañññnnnaaa {{{ZZZYYYrrr (Offshare Mutual Funds) :::--- gr_m~mø nañna {ZYrC^maÊ`mÀ`m ~m~VrV ̂ maVr` ̀ w{ZQ> Q´>ñQ>, ̂ maVr` ñQ>oQ> ~±H$ Am{U H°Zam ~±H$ ̀ m§Zr nwT>H$ma KoVcm Amho.`m àH$maÀ`m {dídñV {ZYs¨Mm XoemÀ`m Ñï>rZo CnH$maH$ n[aUm_ hmoD$ eH$Vmo H$maU 1) {dXoer{Z §̀ÌUm{edm` {dXoer ^m§S>dc Amnë`m XoemH$So> di{dVm òVmo 2) Am§Vaamï´>r` ñnY}V CVaë`mZoAmnë`m ̂ m§S>d~mOmamMm XOm© C§MmdÊ`mg _XV hmoVo. 3) Xoem§VJ©V ~mOmam§Zmhr Amnco ̂ m§S>dc {dXoemH$So>di{dÊ`mgmR>r g§Yr CncãY hmoVmV.

111...333...444 ~~~±± ±HHH$$$mmm___YYYrrrccc àààJJJVVV VVV§§ §ÌÌÌkkkmmmZZZ ±± ± §§ §± § (Technological Development & Banks) :::---

ì`mnmar ~±H$m§Zr doJdoJù`m àH$maMo àJV V§ÌkmZ dmnaÊ`mg gwédmV Ho$cr AgyZ, nm§S> Q´>mÝg\$a,g_memoYZ nÕVr, g§JUH$sH$aU, ~°H$ZoQ>, Am`ZoQ>, ñdrâQ>, BcoŠQ´>m°{ZH$ _oc, BcoŠQ´>m°{ZH$ So>Q>m, E. Q>r.E_. B. ñdénmV V§ÌkmZ dmnaco OmV Amho.

111))) ggg§§ §JJJUUUHHH$$$sssHHH$$$aaaUUU §§ §§ (Computerisation) :::--- ì`mnmar ~±H$m§Zr 1993 nmgyZ g§JUH$sH$aUmg gwédmVHo$cr AgyZ 1999 AIoa 4620 emIm§Mo g§JUH$sH$aU Pmco Amho. 2000 n ª̀V EHy$U 7827 emIm§Mog§JUH$sH$aU H$aÊ`Mo C{Ôï> R>odÊ`mV Amco hmoVo. g§JUH$sH¥$V ~±H$m_Ü ò gd© H$m_o g§JUH$m_mnm©V Ho$crOmVmV.

222))) EEE___... AAAmmm`̀̀... gggrrr... AAAmmmaaa... ggg___mmmeeemmmoo oYYYZZZ nnnÕÕÕVVVrrr oo oo (MiCR Clearing Systme) :::--- 1987 nmgyZ RBI ZoMICR V§ÌkmZmMm (Magnetic Ink Charack Recognition) YZmXoe XodKodrgmR>r Adc§~ gwê$ Ho$cmAmho. h¡Ðm~mX, ~§Jcmoa, Ah_Xm~mX, H$mZnya, O`nya, ZmOnya, ~S>moXm, nwUo, JwdmhmQ>r, {Ìd|Ð_, _w§~B©,{Xëcr, _Ðmg d H$cH$Îmm ̀ m eham§_Ü ò MICR g_memoYZ nÕVr AZwgaÊ`mV ̀ oVo. H§$nÝ`m§Zm cm^m§e,

ì`mO d naVmdm ̀ mgmR>rgwÕm MICR YZmXoemÀ`m gw{dYm XoÊ`mV Amcr Amho. darc g_memoYZ H|$ÐmdaHight Speed Reader Sorter System gwÕm ~g{dÊ`mV Amcr Amho.

333))) BBBcccoo oŠŠŠQQQ́́>́>>mmm°° °{{{ZZZHHH$$$ ggg___eeemmmoo oYYYZZZ oo o ´´ >́>> °° ° oo oo ´> ° o (Electronic Clearing Services) :- 1996-97 nmgyZ RBI Zo hrgw{dYm {d{^Þ g§ñWm§gmR>r gwê$ Ho$cr. ì`mnma d godm joÌmVrc g§ñWm§Zm d H§$nÝ`m§Zm Amnë`m ~±Ho$_mnm©VaŠH$_ XoÊ`mKoÊ`m~m~V g_memoYZ H$aÊ`mgmR>r g_memoYZ H|$Ðmg gyMZm H$aÊ`mMr gmò `m gw{dYoÛmaoCncãY H$ê$Z XoÊ`mV Amcr Amho. `mgmR>r RBI Zo RAPID (receipt and Pyament Instument /

Documents) XñVEodO V`ma H$ê$Z àg¥V Ho$co Amho.

444))) BBBcccoo oŠŠŠQQQ́́>́>>mmm°° °{{{ZZZHHH$$$ {{{ZZZYYYrrr ñññWWWmmmZZZ§§ §VVVaaa nnnÕÕÕVVVrrr oo o ´´ >́>> °° ° §§ §o ´> ° § (Eelctronic Fund Transfer : FFT) :::--- hr gw{dYm1996 nmgyZ gwê$ H$aÊ`mV Amcr AgyZ, _w§~B© d _Ðmg ̀ m XmoZ eham§_Ü ò H$m`m©pÝdV Amho. ehamVrc{d{^Þ emIm§_Ü ò nañnam§_Ü ò aH$_m ñWmZmV§a H$aÊ`mgmR>r `m BcoŠQ´>m°{ZH$ nÕVrMm dmna H$aÊ`mVòVmo. RBI XoemVrc gd© ~±H$m EŠñQ´>mZoQ>Zo OmoS>Vo. Ë`m_wio ~±H$m§Zm amoI amIrd {ZYr, d¡Ym{ZH$ amoIVm

{ZYr, Iwë`m ~mOmamVrc amo»`m§Mr IaoXr-{dH«$s, hþ§S>çm§Mr dQ>dUyH$, g_memoYZ J¥h B. ì`dñWmnZmgmR>rgw{dY CncãY Ho$cr OmVo. ̀ m_wio gd© ~±H$m§À`m ì`dhmamMr _m{hVr EŠg²amZoQ>Ûmao RBi À`m cjmV ̀ oVo.

5) ~±H$ ZmoQ> (Bank Net) :- 1991 _Ü ò RBI Zo ho Omio gwê$ Ho$c oAmho. ~±H$m~±H$m_Yrc g§XoedZ, n¡go ñWmZm§Va, J«hmH$mÀ`m {ZYrMo ñWmZm§Va B. gmR>r ho ZoQ>dH©$ ñWmnco Amho. gmd©O{ZH$ joÌmVrcgd© ~±H$m `m ZoQ>dH©$À`m g^mgX AmhoV.

666))) ñññddd`̀̀§§ §àààXXXmmmZZZ nnnÕÕÕVVVrrr §§ §§ (Automated Teller Machine) :::--- ~±H$ joÌmVrc AË`mYw{ZH$ godmg§JUH$mÛmao nwa{dÊ`mgmR>r Cn`moJmV ̀ oV Agcoco ATM ho EH$ ñd §̀McrV ̀ §Ì Amho. ~±Ho$Ûmao Á`m {R>H$mUrATM §̀Ì ~gdyZ J«mhH$m§Zm n¡go H$mT>Ê`mMr godm Cnc~Y H$ê$Z {Xcr OmVo. ì`mnmar ~±H$mÀ`m AZoH$emIm§Zr hr ATM godm gwê$ Ho$cr Amho. ~hþg§»` _moR>çm eham§_Ü ò hr godm CncãY Amho. _mM© 2012n ª̀V ̂ maVmVrc AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$mH$Sy>Z 95,686 EoQ>rE_ AgyZ, ̀ mV gmd©O{ZH$ IoÌmVrc ~±H$mH$So>58,193 ImgJr joÌmVrc ~±H$mH$So> 36,079 Va naXoer ~±H$mH$Co 1,414 ATM godm nwa{dcr OmVo.

7) Eg. nr. ZoQ>dH©$ nÕVr (Sharal Payment Network Systme) :- ^maVr` ~±H$ g§KQ>ZoZoATM Mo Omio ñWmnZ Ho$co AgyZ, g^mgX ~±H$m§Mr gd© ATM H|$Ðo ̀ m ZoQ>dH©$cm OmoS>co AgyZ, H$moUË`mhrATM H|$ÐmVyZ n¡go H$mT>Vm ̀ oVmV qH$dm ImË`mdarc {eëcH$ aŠH$_ _m{hV H$ê$Z KoVm ̀ oVo.

888))) ñññdddrrrßßßQQQ>>> ZZZoo oQQQ>>>dddHHH©© ©$$$ >>> oo o >>> ©© ©> o > © (SWIFT Network) :::--- ̂ maVmVrc 88 ~±H$m ̀ m ñdrßQ> ZoQ>dH©$er OmoS>ë`m Joë`mAmhoV. ñdrßQ> åhUOo (Society for Worlwide Inter Bank Financial Telecommunication) hmò .`m ZoQ>dH©$Ûmao OJmVrc gXñ` ~±H$m§er {dÎmr` g§XoedhZ H$aÊ`mMr _hÎdnyU© godm CncãY H$aVo.

999))) BBBcccoo oŠŠŠQQQ́́>́>>mmm°° °{{{ZZZHHH$$$ SSSoo o>>>QQQ>>>mmm BBB§§ §QQQ>>>aaaMMM|| |OOO oo o ´´ >́>> °° ° oo o>>> >>> §§ § >>> || |o ´> ° o> > § > | (Electronic Data Interchange) :- `mMr {e\$mag a§JamOZg{_VrZo Ho$cr AgyZ hr gw{dYm ̂ maVr` ~±H$ g§KQ>ZoZo {dH${gV Ho$cr AgyZ, {dÎmr` ì`dhmamgmR>r {d{eï>àH$maMo g§Xoe Z_wZo d {ZH$fm§Mo .. AmXmZàXmZ Ho$co OmVo.

10) ~±H$s¨J V§ÌkmZ {dH$mg d g§emoYZ g§ñWm (Institute for Development and Research in

Banking Techonology IDRBI) :- RBI Zo ~°qH$J joÌm_Ü ò V§ÌkmZmMm {dH$mg ìhmdm ̀ m hoVyZo ~±qH$JV§ÌkmZ {dH$mg d g§emoYZ g§ñWm 1996 _Ü ò ñWmnZ Ho$cr. hr g§ñWm gam\$ g{_VrÀ`m {e\$maerZwgmañWmnZ H$aÊ`mV Amcr AgyZ, {VMo _w»`mc` h¡Xam~mX Amho. _m{hVr V§ÌkmZm_Ü ò .. {dÎmr g§ñWm d

ì`mnmar ~±H$m§Zm à{ejU, g§emoYZ, V§Ìgëcm d _mJ©Xe©Z `m godm nwa{dUo `m _w»` CÔoemZo hr g§ñWmgwê$ H$aÊ`mV Amcr. ~±qH$J joÌmgmR>r doJdoJir n°Ho$Og d gm°âQ>doAg© {dH${gV H$aÊ`mMo H$m ©̀hrg§ñWoH$So> gmon{dÊ`mV Amco Amho.

111111))) BBB§§ §QQQ>>>aaaZZZoo oQQQ>>> dddoo o~~~ gggmmmBBB©© ©QQQ>>>///ggg§§ §HHHoo o$$$VVV ñññWWWiii §§ § >>> oo o >>> oo o ©© © >>> §§ § oo o§ > o > o © > § o (Internent Website) :::--- RBI Zo 17 gßQ>|~a 1996nmgyZ B§Q>aZoQ>da Amncr ñdV§Ì do~gmB©Q> gwê$ Ho$cr Amho. hr do~gmB©Q> (URL) ̀ m ZmdmZo CncãY Amho.[aPìh© ~±Ho$Mo Ahdmc, à{gÕr nÌHo$, [anmoQ>© B. `m do~gmB©Q>da CncãY H$ê$Z XoÊ`mV òVmV.

111222))) nnnVVVnnnÌÌÌ gggoo odddmmm oo oo (Credit Card) :::--- ~±Ho$Zo Amnë`m J«mhH$m§Zm {d{eï> _m`m©Xon ª̀V H$O© aH$_oMrCMc H$aÊ`mMr gmò Cn`moJmV AmUÊ`mgmR>r CncãY H$ê$Z {Xcoco nX qH$dm H$mS©> åhUOo nVnÌ hmò .

111333))) ZZZmmmdddoo o nnnÌÌÌ oo oo (Debit Card) :::--- J«mhH$m§Zm Ë`m§À`m ImË`mVrc {eëcH$ aŠH$_ H$mT>Ê`mgmR>r qH$dmCMc H$aÊ`mgmR>r ~±Ho$Zo CncãY H$ê$Z {Xcoco nÌ qH$dm H$mS©> åhUOoM Zmdo nÌ hmò .

111444))) ^̂̂mmmaaaVVVrrr`̀̀ {{{dddÎÎÎmmmrrr`̀̀ ZZZoo oQQQ>>>dddHHH©© ©$$$ :::---oo o >>> ©© ©o > © [aPìh© ~±H$ d ~±qH$J V§ÌkmZ {dH$mg d g§emoYZ g§ñWm `m XmoZg§ñWm§Zr g§̀ wŠVnUo B§{\$Z|Q> (Indian Financial Network INFINET) gwê$ Ho$co. {dÎmr` ì`dñWoVrcàíZ d VS>OmoS> nÕVr (Payment & Seltelment System) g_Ýd`rZ H$ê$Z ̀ m ZoQ>dH©$Ûmao am~{dÊ`mVòUma Amho. OyZ 1999 _Ü ò ̀ m ZoQ>dH©$Mm àma§̂ Pmcm.

111555))) CCCnnnJJJ«« «hhh AAAmmmYYYmmm[[[aaaVVV ZZZoo oQQQ>>>dddHHH©© ©$$$ «« « oo o >>> ©© ©« o > © (Satellite boared wide area Network WAN) :::--- ̀ mÛmao gd©~±H$m EH$_oH$m§er OmoS>ë`m Joë`m AmhoV. H|$Ð gaH$maÀ`m Xÿag§Mma {d^mJmH$Sy>Z CnJ«h gw{dYm (Alloca-

tion & Transpender Space) CncãY H$ê$Z {Xë`mda ho ZoQ>dH©$ H$m`m©pÝdV H$aÊ`mV Amco.

111...333...555 ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §MMMmmm àààmmmXXXoo o{{{eeeHHH$$$ {{{dddñññVVVmmmaaa ±± ± §§ § oo o± § o (Regional Spred & Banks) :::--- ̂ maVmV nydu ~±H$ ì`dgm`mMmAg§VwcrV {dH$mg Pmcm hmoVm. ~±H$m§À`m emIm H$mhr {ZdS>H$ _moR>çm eham§_Ü ò H|${ÐV Pmë`m hmoË`m.VgoM _mJmgcoë`m ̂ mJmV ~±H$ ì`dgm`mMr \$maer àJVr Pmcocr ZìhVr. Ë`m_wwio emIm {dñVma H$m ©̀H«$_màmXo{eH$ g_Vmoc gmYmdm `m hoVwZo [aPìh© ~±Ho$Zo emIm {dñVmamMo Amnco A{YH$ma dmnaÊ`mMm à`ËZHo$cm. ~±H$m§Mm amï´>r`rH$aUmZ§Va RBI Zo AJ«Ur ~±H$ ̀ moOZm gwê$ Ho$cr. ̀ m ̀ moOZoÀ`m A§VJ©V doJdoJù`m{Oëøm_Ü ò doJdoJù`m ì`mnmar ~±H$m§Mr AJ«Ur ~±H$ åhUyZ Zo_UyH$ H$aÊ`mV Amcr. {d{eï> {OëømVrcAJ«Ur ~±H$ Ë`m {OëømMo Am{W©H$ gìh}jU H$amdo d Ë`m {OëømVrc H$moUH$moUË`m {R>H$mUr ~±H$m§À`mZdrZ emIm§Mr JaO Amho ho R>admdo d BVa ~±H$m§À`m ghH$m`m©Zo emIm {dñVmamMm g_pÝdH$ H$m ©̀H«$_AmImdm Aer RBI Mr Anojm hmoVr. hm H$m ©̀H«$_ AmIVm§Zm J«m_rU d {Z_ehar ̂ mJm§_Ü ò A{YH$ emIm{ZKmì`mV ̀ mda ̂ a hmoVm. RBI À`m ̀ m YmoaUmZwgma ̂ maVmV amḯ>r`rH$aUmZ§VaÀ`m H$mcI§S>m_Ü ò ~±H$m§À`memIm§Mr g§»`m àM§S> à_mUmV dmT>cr. ZdrZ emIocm nadmZJr XoVmZm Ë`m {R>H$mUr Aem emIm§Mrgm_m{OH$ JaO Amho qH$dm Zmhr VgoM ZdrZ ~±H$m§À`m àñWm{nV OmJoÀ`m ^modVr BVa ~±H$m§À`m emIm{H$Vr AmhoV d ZdrZ emIm H$mT>Ê`mMr nadmZJ {Xë`mg Aem emIocm {H$\$m`Vera ì`dgm` H$aUo{H$VnV eŠ` Amho Aem Jmoï>s¨Mm {dMma H$ê$Z .. emIm {dñVmamMr nadmZJr XoVo. nydr© [aPìh© ~±Ho$MoemIm {dñVmam§Mo YmoaU gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$m§Zm Zdr emIm H$mT>d`mg ^mJ nmS>m`Mo d ImgJrjoÌmVrc ~§H$mM _mÌ Amnc`m emIm§Mr g§»`m dmT>dm`cm eŠ`Vmo ZH$ma XoÊ`mMo Ymoa hmoVo. na§Vw AmVmAm{W©H$ CXmaH$aUmÀ`m YmoaUm§_Ü ò RBI Zo hm ̂ oX^md H$_r Ho$cm Amho.

`mg§X^m©_Ü ò ZaqghZ g{_VrZo ZdrZ emIm H$mT>m`cm .. Mr nyd© nadmZJr AgÊ`mMr JaO Zmhr Ago

_V Zm|X{dco Amho. àË òH$ ~±Ho$cm Amnco VmaVå` dmnê$ZAmncm emIm {dñVmamMm H$m ©̀H«$_ am~dy ÚmdmAgo g{_VrMr {e\$mag Amho. d Á`m ~±H$m§À`m {~Z {_iH$VrMr H$Om©Mr aŠH$_oMo à_mU EHy$U _mc_ÎmoÀ`m50% hÿZ H$_r Amho Aem ~±H$m§Zm eIm {dñVmamg§~§Yr A{YH$ ñdmV§Í` XoÊ`mMo .. Mo YmoaU Amho.H$moUË`mhr ~±Ho$Zo emIm {dñVmamgmR>r Amncr ̂ {dî`doYr ̀ moOZm V`ma H$amdr d Vr ̀ moOZm RBI Zo gmXaH$ê$Z Ë`mZwgma ZdrZ emIm CKS>mdr Aer RBI Mr Anojm Amho. ZìdXrÀ`m XeH$mV CXmarH$aU Am{Uñdm`ÎmVm ̀ m§À`m~amo~aM emIm {dñVmam~m~Vhr ~±H$m§Zm Or ñdm`ÎmVm {_imcr Ë`mMm n[aUm_ ImË`mVVŠË`mdê$Z {XgyZ òB©c.

AAAZZZww wgggyy y{{{MMMVVV ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §ÀÀÀ`̀̀mmm eeemmmIIImmm§§ §MMMrrr àààmmmXXXoo o{{{eeeHHH$$$ {{{ddd^̂̂mmmJJJUUUrrrww w yy y ±± ± §§ § §§ § oo ow y ± § § o

111999999111 222000000222 222000000888 222000111333

àààXXXoo oeeeoo oo eeemmmIIImmm ...... eeemmmIIImmm ...... eeemmmIIImmm ...... eeemmmIIImmm ......

1) J«m_rU 35,206 58 32,476 49 30,927 3939,439 36

2) AW©ZmJar 11,344 19 14,710 22 18,027 2328,691 26

3) ZmJar 8,046 13 10,445 16 15,566 20 21,72020

4)_hmZJar 5,624 10 8,555 13 14,267 18 19,961 18

EHy$U 60,220 100 66,186 100 78,787 1001,09,811 100

Source : Statistical Tables Releting to Banks in India (2012-13)

darc VŠ`mdê$Z J«m_rU ̂ mJmVrc AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$m§À`m emIm§Mr g§»`m 1991 nmgyZ 2013n ª̀V gmVÎ`mZo H$_r H$_r hmoV Amho. _mÌ ̀ mD$cQ> ZmJar d _hmZJar emIm {dñVmamMo YmoaU gmVË`mZodmT>Vm§Zm {XgVmV.

111...333...666 ̂̂̂ mmmaaaVVVrrr̀̀` ~~~±± ±HHH$$$mmm___YYYrrrccc JJJ«« «mmmhhhHHH$$$ gggoo odddmmm ±± ± «« « oo o± « o (Kibsyner Services in Indian Banks) :::--- gÜ`pñWVrV^maVr` ~±H$m Amnë`m ImVoXmam§Zm {d{dY àH$maÀ`m godm CncãY H$ê$Z XoVmV. AWm©V ~±H$m ~±H$m§MrCncãY Ho$coë`m godm§Mr ì`már/àH$ma ̀ mV \$aH$ Amho. H$maU ~±Ho$Mo ñdê$n, AmH$ma_mZ Am{U H$m ©̀joÌ`mdê$Z g§~§YrV ~±Ho$Zo CncãY Ho$coë`m godm R>a{dë`m OmVmV. gm_mÝ`nUo ~±H$m§Zr CncãY Ho$coë`mgodm§Mo XmoZ JQ> nS>VmV.

1) R>odr - ImVoXma Am{U H$O©ImVoXma ̀ m§Z CncãY Ho$coë`m godm - ̀ mV àm_w»`mZo Imcrc godmMmg_mdoe hmoVmo.

A) MoŠg/{S>_m§S> S´>mâQ>, hþ§S>r/dMZ {MÇ>r BË`mXs¨Mr ImVoXmam§À`m dVrZo dgwcr H$aUo.

~) ñWm{ZH$ VgoM {dXoer McZmVrc hþ§S>çm IaoXr H$aUo.

H$) ImVoXmam§Zr {Xcoë`m H$m`_ñdénr gyMZm§Mo .. nmcZ H$aUo Ogo {d_m hám ̂ aUo, Šc~Mr dJ©Ur^aUo, H$a ̂ aUo B.

222))) nnnyy yaaaHHH$$$ gggoo odddmmm :::---yy y oo oy o

`mV àm_w»`mZo nwT>rc à_mUo godm AmhoV.

* ImVoXmam§Zm {dÎmr` h_r XoUo

* ImVoXmam§Mo H$amanÌ/à{V ŷ_r gwa{jV R>odUo

* ~±Ho$À`m J«mhH$m§Zm go\$ {S>nm°{PQ> ìhm°ëQ>Mr gmò CncãY H$ê$Z XoUo.

* ImVoXmam§À`m dVrZo à{V ŷqVMr IaoXr {dH«$s H$aUo.

* ImVoXmam§À`m dVrZo ~m°ÊS>g/{S>~|Mg© ̀ mdarc ì`mOmMr dgycr H$aUo VgoM eoAg©darc cm^m§emMrdgycr H$aUo.

* ImVoXmamÀ`m dVrZo noÝeZ O_m H$aUo.

* n¡í`mMm ñWcm§VamMr gmò CncãY H$aUo Ë`mgmR>r ~±H$ S´>mâQ>, _oc Q´>mÝg\$a Am{U Q>o{cJ«m{\$H$Q´>mÝg\$aMr gmò CncãY H$aUo.

* ImVoXmamÀ`m dVrZo {dídñV åhUyZ H$m ©̀ H$aUo.

* ImVoXmamÀ`m dVrZo {dH«$sH$a, àmárH$a VgoM g§nÎmrH$a BË`mXrMo {ddaUnÌ ̂ aUo.

* ImVoXmam§Zm Jw§dVUwH$sMr gmò CncãY H$ê$Z XoUo Ago A§S>aam`Q>s¨J ~±H$ B Ý ỳ Bí ẁO, Jw§VdUyH$gëcm XoUo, ñQ>m°H$ EŠñM|O g§~§Yr _XV B.

* J«mhH$m§Zm nVnÌ Cnc~Y H$ê$Z XoUo.

* J«mhH$m§Zm àdmgr MoŠg CncãY H$ê$Z XoUo

111...333...777 ~~~±± ±HHH$$$mmmHHH$$$SSSyy y>>>ZZZ AAAJJJ«« «HHH«« «$$$___ jjjoo oÌÌÌmmmgggmmmRRR>>>rrr MMMccc HHH$$$OOO©© ©nnnww waaadddRRR>>>mmm ±± ± yy y>>> «« « «« « oo o >>> ©© © ww w >>>± y> « « o > © w > (Advabce Fopriarity Sector by Banks

:::---

111))) dddJJJrrr©© ©HHH$$$aaaUUU ©© ©© (Classification) :::--- ì`mnmar ~±H$m§Mo amï´>r`rH$aU H$aVmZm àmYmÝ` joÌm§Zm ̀ m ~±H$mgT>i H$O©nwadR>m H$aVrc Ago J¥hrV YaÊ`mV Amco hmVo. ^maVr` AW©ì`dñWoÀ`m {dH$mgmÀ`m Ñï>rZo_hËdmMr Or joÌo AmhoV CXm. eoVr, cKwCÚmoJ, cKwÎm_ CÚmoJ, J«m_rU CÚmoJ, H$mamJra, ñd §̀amoOJma B.`m joÌm§Zm ì`mnmar ~±H$m nwaoem à_mUmda H$O©nwadR>m H$arV ZìhË`m. hr O~~Xmar gaH$mar ~±H$mda gmon{dÊ`mVAmcr hmoVr. amï´>r`rH$aUmZ§Va ì`mnmar ~±H$m§Zr gT>i H$O©nwadR>m `m joÌm§Zm H$amdm, Ago gyM{dÊ`mVAmco. àmYmÝ` joÌm_Ü ò àW_ eoVr, cKwCÚmoJ, cKwÎm_ CÚmoJ, N>moQ>o dmhVwH$Xma ̀ m§Zm g_m{dï> H$aÊ`mVAmco hmoVo. Z§VaÀ`m H$mimV {H$aH$moi ì`mnma, ñdV§Ì ì`dgm`, ñd §̀amoOJma, {ejU, J¥h{Z_m©U, Xþ~©cKQ>H$, ImdQ>r H$O© Am{U {Z`m©Vj_ CÚmoJ ̀ m§Mm g_mdoe H$aÊ`mV Amcm.

àmYmÝ` joÌm§Zm {d{eï> à_mUmV ~±H$ H$O© {_imco nm{hOo Agm X§S>H$ KmcyZ XoÊ`mVrc _w»` ̂ y{_H$mAer hmoVr. XoemÀ`m amï´>r` CËnÞmV Am{U åhUyZ Am{W©H$ {Z`moOZmV _hËdmMr ŷ{_H$m AgUmè`mjoÌm§Zm ~±H$ H$Om©V V`m§À`m dmOdr dmQ>m {_imcm nm{hOo. na§Vw `mnydr© Vmo {_iV ZìhVm hr CUrd XÿaH$aÊ`mgmR>r hiyhiy hm joÌ{Zhm` g_Vmoc àñWm{nV H$aUo Amdí`H$ Amho.

222))) gggmmm___mmmÝÝÝ`̀̀ ___mmmJJJ©© ©XXXeee©© ©ZZZ ©© © ©© ©© © (Common Guideline) :::--- amï´>r`rH$aUmZ§Va AJ«H«$_ joÌmda gT>i hñVonVnwadR>m H$aÊ`mg§~§Yr gd© ì`mnmar ~±H$m§Zm {ZX}e XoÊ`mV Amco. drg H$c_r H$m ©̀H«$_ V`ma H$aUmè`mg{_VrMo AÜ`j S>m°. H¥$îUmñdm_r `m§Zr amï´>r` CËnmXZmV _moR>o `moJXmZ AgyZXoIrc ì`mnmar ~±H$m§Zr

Xþc©{jV Ho$coë`m joÌmcm dmT>Ë`m à_mUmV nVnwadR>m H$aÊ`mÀ`m YmoaUmer AJ«H«$_ joÌmMr g§H$ënZm{ZJS>rV Amho. Ago åhQ>co Amho.

àmYmÝ` joÌm§Zm H$O© XoÊ`mgmR>r 1980 _Ü ò [aPìh© ~±Ho$Zo ì`mnmar ~±H$m§Zm nwT>rc gyMZm AmXoe ê$nmZo{Xë`m hmoË`m.

1) ~±Ho$À`m EHy$U H$Om©n¡H$s 40% H$O© àmYmÝ` joÌm§Zm {Xcr nm{hOo.

2) `m àmYmÝ` joÌm§Zm Úmd`mÀ`m EHy$U H$Om©n¡H$s 40% H$O} eoVr joÌmcm {Xcr nm{hOoV.

3) eoVr joÌmcm Úmd`mÀ`m EHy$U H$Om©n¡H$s 50% H$O© eVr Am{U gc½Z joÌmVrc Xþ~©c KQ>H$m§Zm{Xcr nm{hOoV.

4) cKwCÚmJ joÌmcm {Xë`m OmUmè`m H$Om©n¡H$s 12.5% H$O} J«m_rU H$mamJra, H$cm Hw$garÀ`m dñVw~Z{dUmao J«m_rU H$mamJra d Hw$Q>ramoÚmoJ ̀ m§Zm {Xcr Jocr nm{hOoV.

5) EHy$U ~±H$ H$Om©À`m 12% H$O} {Z`m©VXmam§Zm {Xcr Jocr nm{hOoV.

darc AmXoemMo nmcZ gd© ì`mnmar ~±H$m§Zr H$aUo Ano{jV hmoVo. _mÌ gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$màË`jnUo gaH$maÀ`m {Z §̀ÌUmImcr Agë`mZo ̀ m gyMZm§Mo nmcZ H$aUo H«$_àmá hmoVo.

333))) AAAJJJ«« «HHH«« «$$$___ jjjoo oÌÌÌmmmÀÀÀ`̀̀mmm HHH$$$OOOmmm©© ©gggmmmRRR>>>rrrMMMoo o cccúúú`̀̀ «« « «« « oo o ©© © >>> oo o« « o © > o (Targe for Pririty Sector Lending) :::--- ImcrcVŠË`mdê$Z gmd©O{ZH$ joÌmVrc ~±H$mH$Sy>Z àmYmÝ` joÌm§Zm {_imcoë`m H$Om©Vrc dmT>rMr H$ënZm ̀ oB©c.

gggmmmddd©© ©OOO{{{ZZZHHH$$$ jjjoo oÌÌÌmmmVVVrrrccc ~~~±± ±HHH$$$mmm§§ §MMMrrr àààmmmYYYmmmÝÝÝ`̀̀ jjjoo oÌÌÌmmm§§ §ZZZmmm HHH$$$OOO©© ©nnnww waaadddRRR>>>mmm©© © oo o ±± ± §§ § oo o §§ § ©© © ww w >>>© o ± § o § © w >

AAAJJJ«« «HHH«« «$$$___ jjjoo oÌÌÌ«« « «« « oo o« « o OOOyy yZZZ 111999777111yy yy ___mmmMMM©© © 222000000222©© ©© ___mmmMMM©© © 222000000222©© ©© ___mmmMMM©© © 222000111333©© ©©

1) eoVr 340 46,190 63,083 5,89,900

2) }KwCÚmoJ 440 45,790 49,743 5,62,300

3) BVa àmYmÝ` joÌo 130 35,830 53,712

4) EHy$U àmYmÝ` joÌo 910 1,27,810 1,71,185 23,66,400

5) EHy$U ~±H$ H$O© 4080 2,92,940 3,96,954 72,86,600

6) àmYmZ` joÌm§Mm EHy$U H$Om©Vrc eoH$S>m à_mU 25.. 44.. 43.. 33..(Source : Statistical Tables Relating to Banks in India - (2012-13)

Mm¡Xm à_wI ì`mnmar ~±H$m§Mo amï´>r`rH$aU Pmco Ë`mdoir Owc¡ 1969 _Ü ò ̀ mM ̂ mdr àmYmÝ` joÌm§MmEH$Uy ~±H$ H$O©mVrc dmQ>m \$ŠV 15% hmoVm 1971 _Ü ò 22% n ª̀V nmohmoMcm, Va _mM© 2002 _Ü ò d_mM© 2013 Ë`mV WmoS>r KQ> hmoD$Z Vmo AZwH«$_o 43% d 33% Pmcm `mdê$Z 2002 Z§Va `m àmYmÝ`IoÌmÀ`m H$O©dmQ>nmV KQ> KSy>Z Amcm.

*** àààmmmYYYmmmÝÝÝ`̀̀ jjjoo oÌÌÌ HHH$$$OOOmmm©© ©ÀÀÀ`̀̀mmm ggg___ñññ`̀̀mmm :::oo o ©© ©o ©

111))) AAA`̀̀mmmoo o½½½`̀̀ HHH$$$OOO©© © YYYmmmoo oaaaUUU :::---oo o ©© © oo oo © o amï´>r`rH¥$V ~±H$m§Zm àmYmÝ` joÌm§Zm H$O© XoÊ`mMo ~§YZ d Q>ŠHo$dmra R>adyZXoÊ`mV Amcr. hr C{Ôï>ço nyU© H$aÊ`mgmR>r Amdí`H$ Agcoco ̀ mo½` Vo H$Om©Mo àñVmd àmÌ joÌmVyZ ̀ oVZìhVo ̀ m gdcVs̈Mr _m{hVr g§~§YrV joÌmVrc ì`ŠVs̈m Zgë`mZo VgoM CËnmXH$ àñVmdm§Mr _m{hVr Zgë`mZoñWm{ZH$ nwT>mè`m§À`m _mJ©Xe©ZmZwgma hr H$O© _§Oya H$aÊ`mV Amcr. AZwËnmXH$ H$maUm§gmR>r amOH$s`X~mdmImcr ~arM H$O} {Xcr Jocr.

2) Zâ`mnojm IMm©Mo OmñV à_mU :- àmYmÝ` joÌm§Zm 40.. H$O} XoÊ`mMo C{Ôï> JmR>Ê`mgmR>r _moR>çmg§» òZo H$O©Xmam§Zm H$O} dmQ>Uo Amdí`H$ hmoVo. H$O©Xmam§Mr g§»`m dmT>ë`mZo àemgH$s` IM© dmT>cm.VgoM ̀ m H$Om©À`m dgwcrMm IM© hm _hÎdmMm hmoVm. Zâ`mnojm EHy$U IMm©Mo à_mUm OmñV am{hco.

333))) ~~~±± ±HHH$$$mmmdddaaarrrccc ~~~§§ §YYYZZZoo o ddd {{{ZZZ`̀̀§§ §ÌÌÌUUUoo o :::--- ±± ± §§ § oo o §§ § oo o± § o § o ì`mnmar ~±H$m§Zm [aPìh© ~±Ho$Zo H$O© H$_r ì`mOXamZo àmYmÝ` joÌm§ZmXoÊ`mMo ~§YZ KmVco hmoVo. ̀ m joÌmVyZ H$O© d Ë`mdarc ì`mO ̀ m§Mr na\o$S>rMr H$moUVrhr ImÌr ZìhVr.ñWm{ZH$ nwT>mar H$O© {dVarV H$aVm§Zm XS>nU AmUV hmoVo. ~±H$m_Yrc ZmoH$adJ© H$O© dgwcr~m~V CXmgrZhmoVm. `m gd© ~§YZm_who Am{U {Z §̀ÌUm_wio `m ~±H$m§Mr H$m|S>r Pmcr n[aUm_r Z\$m H$_r Pmcm.

444))) àààmmmXXXoo o{{{eeeHHH$$$ ggg___VVVmmmoo occc :::---oo o oo oo o Á`m amÁ`m_Ü ò Iwcr H$O} XoD$Z Z\$m {_i{dUo eŠ` hmoVo VoWo ~±H$m§ZrH$_r ì`mOXmZo H$O} {Xcr AmhoV. àJV amÁ`mV OmñV H$O} XoÊ`mV Amcr d _mJmgcoë`m amÁ`mV 40%

_`m©Xm JmR>Uo AeŠ` hmoVo.

*** àààmmmYYYmmmÝÝÝ`̀̀ jjjoo oÌÌÌ HHH$$$OOO©© © YYYmmmoo oaaaUUUmmmMMMoo o nnn[[[aaajjjUUU oo o ©© © oo o oo oo © o o (A review of Priority Sector Leading) :::---Zaqgh H${_Q>rZo (1991) àYmÝ` joÌ H$O© YmoaUmda Q>rH$m H$ê$Z nwT>rcà_mUo {e\$maer Ho$ë`m - 1)àmYmÝ` joÌmMr \o$a nmhUr H$ê$Z Ë`mMr nwÝhm ì`m»`m H$aÊ`mV Amcr. 2) EHy$U ~±H$ H$Om©À`m 10%

EdT>rM àmYmÝ` joÌo H$Om©Mr _`m©Xm Agmdr 3) hr VaVyX VrZ dfmªZr nwÝhm VnmgyZ nmhmdr. Am{U 4)àmYmÝ` joÌm§Zm {deof gdcVr XoÊ`mMr VaVyX hiyhiy aÔ H$aÊ`mV ̀ mdr. g{_VrMr hr {e\$mag gaH$maZo_mÌ pñdH$macr Zmhr.

111...666 gggmmmaaammm§§ §eee §§ §§ (Summary) :::--- ̂ maVmV KSy>Z Amcoë`m Am{W©H$ {dH$mgmV ì`mnmar ~±H$m§Mo `moJXmZ_mocmMo R>aco Amho. ñdmV§Í`nyd© H$mimV ̂ maVmV ~±qH$J ì`dgm` g§KQ>rV d {dH${gV ZìhVm. AmYw{ZH${dH$mgm~mo~a ZdrZ V§ÌkmZmÀ`m ̀ wJmV ì`mnmar ~±H$m§ZrXoIrc Amnë`m H$m_H$mOmV AmYw{ZH$Vm AmUÊ`mggwédmV H$ê$Z Amnë`m H$ma^mamMm XOm© CwMmdcm Amho. Ë`m_wio J«mhH$m§Zm ZdrZ gmò r-gw{dYm CncãYHo$ë`m OmV AmhoV d Ë`mÛmao Amnco H$m ©̀joÌ {dñVmaco OmV Amho. amï>́r`rH$aUmZ§Va ~±H$m§Zr ì`mdgm{`H$KmoS>Xm¡S> OmoamV gwê$ Ho$cr hmoVr. gm_m{OH$ O~m~Xmar ñdrH$maë`mZ§Va WmoS>çmV H$mimV ̀ mV AZoH$ Xmof{XgyZ Amco. {Xcocr H$O} ~±Ho$V dgyc Pmcr Va ~±H$m§Mo ApñVËd amhrc hm {dMma _yi Yê$ cmJcm.WH$sV H$Om©Mm S>m|Ja S>moŠ`mda KoD$Z ì`dgm` H$aUo ~±H$m§Zm AdKS> Pmco. ~±qH$J àUmcr H$moc_Sy>ZnS>Ê`mMr {^Vr {Z_m©U Pmcr Am{U ̀ mM H$mimV CXmarH$aUmMo dmao dmhÿ cmJco. Am{W©H$ CXmarH$aUmMogd© ~±qH$J_Ü ò Amë`mZ§Va ZaqghZ g{_VrÀ`m {e\$mare_wio ~±H$m§À`m H$m ©̀nÕVrV ~Xc Pmco. ImgJrnaXoer ~±H$m§À`m _wŠV àdoem_wio ñnem© gwê$ Pmcr. ImVoXmam§Zm Mm§Jë`m godm, gw{dYm {_iy cmJë`m.{dídmgmh©Vm Am{U àm_m{UH$nUm `m_wio XoemVrc 90% nojm OmñV n¡gm ~±qH$J_Ü ò Amho ho ^maVr`~±qH$J àUmcrMo {ZpíMVM ̀ e Amho Ago åhUVm ̀ oB©c.

111...777 nnnmmm[[[aaa^̂̂mmm{{{fffHHH$$$ eeeãããXXX eeeãããXXXmmmWWW©© © ©© ©© (Glossary) :::---

111))) ììì`̀̀mmmnnnmmmaaarrr ~~~±± ±HHH$$$mmm ±± ±± :- (Commercial Books) ì`mdgm`mMr IoiË`m ̂ m§S>dcmMr (Working Capi-

tal) JaO ^mJ{dÊ`mgmR>r AënH$mcrZ H$Om©Mr Amdí`H$Vm AgVo. Aem àH$maMo H$O© ì`mnmar ~±H$m_w»`V: nwa{dVmV.

222))) AAAëëënnn gggyy yMMMZZZmmm HHH$$$OOO©© © yy y ©© ©y © (Call Loans) :::--- _mJUr H$aVmM naV H$amdr cmJVrc Aem H$OmªMm g_mdoe

hmoVmo. hr H$O© 24 VmgmnmgyZ 7 {Xdgm§n ª̀VMr AË`ën H$mimgmR>r AgVmV.

3) ^m§S>dc ~mOma .. :- ^m§S>dc ~mOma hm à{V ŷVr .. Mm IaoXr-{dH«$sMm ~mOma hmò .

4) hþ§S>r .. :- {ZpíMV ì`pŠVg AJa {VÀ`m AmXoemà_mUo Xþgè`m ì`pŠVg {ZpíMV ì`ŠVrg{dZmeV© XoÊ`m~Ôc H$Om©Zo ghr H$ê$Z {Xcocm coIr AmXoe åhUOo hþ§S>r hmò .

5) amï´>r`rH$U .. :- EImÚm ~±Ho$Mr AWdm H$mhr ~±H$m§Mr _mcH$s Ooìhm gaH$ma ñdV:H$So> KoVo qH$dm~±H$m§À`m ì`dñWmnZmMr O~m~Xmar gaH$maSo> òVo Ë`mg amï´>r`rH$aU åhUVmV.

111...888 ggg§§ §XXX^̂̂©© ©gggyy yMMMrrr §§ § ©© © yy y§ © y .. :-

1. S>m°. gwYra ~moYZH$a/S>m°. _oYm H$mZoQ>H$a (2006) - ̂ maVr` ~±qH$J àUmcr 0 ZmJnya, gmB©ZmWàH$meZ n¥. H«$. 53

2. _mZH$a gwYmH$a/S>m§Jo AemoH$ (2004) - àJV ~±qH$J, H$moëhmnya, \$S>Ho$ àH$meZ n¥. H«$. 214

3. AmR>dco g§{hVm/{_gmi àH$me (2005) - ~±qH$J Am{U AW©nwadR>m, nwUo S>m`_§S> ~wH$ So>nmo n¥.H«$. 27

4. {_aJo OJÞmW (2004) - ~±qH$J, Am¡a§Jm~mX, Q>oŠgZmoìhm npãcqeJ hmoD$g, n¥. H«$. 79

5. H$m §̀Xo nmQ>rc/gm§Jio ~m~mgmho~ (2002) - ~±H$ ì`dgm`mMr _wVÎdo, Zm{eH$, M¡VÝ` npãcHo$eÝg,n¥. H«$. 2.1

6. S>m§Jo AemoH$ - (2004) - ~±qH$J, nwUo - Ho$ gmJa npãcHo$eZ, n¥. H«$. 59

7. àm. Hw$cH$Ur© (2009) - ~±qH$J - nwUo, àJVr ~wŠg àm. {c. n¥. H«$. 83, 237

8. Xoenm§So> lrYa/Xoenm§So> {dZm`H$ (2004) - {dÎmr` g§ñWm Am{U {dÎmr` ~mOma, _w§~B©, {h_mc`mnpãcqeJ hmD$g, n¥. H«$. 103

9. .. (2012) ..

10. ..

11. ..

12. ..

13. ..

111...999 gggaaammmddd àààíííZZZ

1) ̂ maVr` ~±qH$ JnÕVrMo ñdê$n WmoS>Š`mV gm§Jm.

2) Am{W©H$ {dH$mgmMm doJ Am{U J{V{ecVm dmT>{dÊ`mgmR>r ì`mnmar ~±H$m H$moUVr ̂ y{_H$m AW©ì`dñWoVnma nmS>VmV?

3) Za{ghZ g{_VrZo ~±qH$J joÌmV gwYmaUm~m~V H$moUË`m {e\$maer gwM{dcoë`m AmhoV? _yë`_mnZH$am.

4) ZaqghZ g{_VrÀ`m {e\$maerMo A§_c~OmdUrMo _yë`_mnZ H$am.

5) ZaqghZ g{_VrZo gwM{dcoë`m Xþgè`m Q>ßß`mVrc gwYmaUm gm§Jm.

6) ì`mnmar ~±H$m§À`m H$m`m©da g§{jnV _m{hVr {chm.

7) ^maVmVrc ì`mnmar ~±H$m§_Yrc AcrH$S>rc àd¥ÎmrMm AmT>mdm ¿`m.

8) ^maVr` ~±H$ nÕVrMr à_wI d¡{eï>ço gm§Jm Am{U ^maVr` ~±H$m§Zr àmYmÝ` joÌmcm AW©gmhmæ`H$m`m©V Ho$coë`m ̀ moJXmZmMo _yë`_mnZ H$am.

9) àmYmÝ` joÌmcm H$O©nwadR>m ̀ mnmgyZ AmnUmg H$m` AW©~oY hmoVmo ho gm§JyZ àmYmÝ`joÌmMo KQ>H$gm§Jm.

10) ^maVmVrc ì`mnmar ~±H$m§Zr J«mhH$mZ_wI hmoD$Z ì`dhm[aH$ Mm¡H$Q>rV H$moUVo \o$a~Xc Ho$coAmhoV?

11) ̂ maVmVrc ì`mnmar ~±qH$J nÕVrMr A§_c~OmdUr Am{U gwYmaUm ̀ m{df`r WmoS>Š`mV _m{hVrgm§Jm.

12) AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$m§À`m XoUr {d^mJ .. Am{U qOXJr/_mc_Îmm .. `mV A§V ŵ©V hmoUmè`mKQ>H$m§da g{dñVa MMm© H$am

13) ^maVr` _Ü`dVr© ~±H$Zo _mc_ÎmoMo dJr©H$aU H$aÊ`mg§~§Yr EH$g_mZ d VH©$ewÕ gwM{dcoco{ZH$f H$moUVo? MMm© H$am.

14) ̂ maVr` ̂ m§S>dc ~mOmamMm {dH$mgmgmR>r ì`mnmar ~±H$mÀ`m ̀ moJXmZmda MMm© H$am.

15) ZdrZ Am{W©H$ YmoaU (1991) Z§Va ~±qH$J joÌmMr H$m ©̀j_Vm dmT>cr Amho `mÀ`mer AmnUgh_V AmhmV H$m`?

16) ̂ maVmVrc ì`mnmar ~±H$m§À`m àJV V§ÌkmZmÀ`m dmnam{df`rMr _m{hVr gm§Jm.

17) ^maVmVrc AZwgy{MV ì`mnmar ~±H$m§À`m H$m`m©c`mÀ`m emIm§À`m àmXo{eH$ {d^mJUrda ^mî`H$am.

18) gÚpñWVrV ̂ maVr` ì`mnmar ~±H$m Amnë`m J«mhH$m§Zm {d{dY àH$maÀ`m godm CncãY H$ê$Z XoVAmhoV. MMm© H$am.

---------------------------

‹´Ö.‹. (×«üŸÖßµÖ ¾ÖÂÖÔ) †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö

‘Ö™ü�ú -2 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖ




2.2.1 ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ / ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †Ö×"Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö �ú•ÖÖÔ“Öê

Ã¡ÖÖêŸÖ

2.2.2 ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÔ ¯Öæ̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ

2.2.3 ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

2.2.4 ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ

2.2.5 ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê µÖ¿Ö-†¯ÖµÖ¿Ö

2.2.6 ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ

2.2.7 −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê �úÖµÖÔ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ





2.0 ˆ×§üÂ™êü :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †×»Ö�ú›üß»Ö �ú•ÖÔ ´ÖÖ÷Ö"Öß ¾Ö ÷Ö¸ü•Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü"Öê.

1. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧"Öê.

2. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úà÷Ö ¸ü“Ö−Öê“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü"Öê. ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö �úÖ´Ö÷Öß¸üß ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê"Öê.

3. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�êú“µÖÖ †×»Ö�ú›üß»Ö �úÖôûÖŸÖß»Ö �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü"Öê.

4. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ¯Öãœüß»Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘Öê"Öê.

5. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú ¾Ö '−ÖÖ²ÖÖ›Ôü' “Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧"Öê.


³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ ¿ÖêŸÖß¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö ¤êü¿Ö †ÖÆêü. †ªÖ¯ÖÆüß ‹�æú"Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê̄ Öî�úß ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 68% »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ Æüß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ

¸üÖÆüŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ �ú´Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ �úÖ ü̧"Ö

´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß»ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö"Öê ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

¿ÖêŸÖßÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö"ÖÖ¸üÖ †»¯Ö ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ ´Öã¤üŸÖß“ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÷Ö ü̧•Ö

•ÖÖ"Ö¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öß, Æüß ²ÖÖ²Ö ×¾Ö“ÖÖ¸üÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾Öôû ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷Ö»Öß. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê,

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê»ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ Æêü ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ÃÖÖ¬Ö−Ö †ÖÆêü. ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ

Æüß ‹�úÖ †£ÖÖÔ−Öê ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖêÃÖÖ ü̧�Öß“Ö †ÃÖŸÖê. ¯Ö"Ö, µÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã»Ö³ÖæŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ±ú ü̧�ú †ÃÖÖ ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö �úß,

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£Öê“ÖÖ ´Öæôû ˆ§êü¿Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖêÃÖÖ ü̧�ÖÖ −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö"Öê †ÃÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê ŸÖ ü̧, µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ


ÃÖÆüÖµµÖ �ú¹ý−Ö »ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü"Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾Ö"Öê ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ˆ§êü¿Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖ µÖÖ ¤ãü²ÖÔ»ÖÖÓ“Öê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö

†ÃÖæ−Ö '‹�úß Æêü“Ö ²Öôû' µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸ü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ×¯Öôû¾Ö"Öæ�úß“µÖÖ ×¾Ö¹ý ü̈ ÃÖ´ÖŸÖÖ ¾Ö Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Ö−ÖÖ“µÖÖ

ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖê¾Öæ−Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ �úÖ¸ü³ÖÖ¸ü »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê “ÖÖ»ÖŸÖÖê.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ ×¡ÖÃŸÖ ü̧ßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö †£Ö¾ÖÖ �Öê›êü ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ ×¾ÖŸÖ ü̧"Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ×•Ö»ÆüÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖ¸ü, ü̧Ö•µÖ

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¿ÖêŸÖß �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ¯Öæ"ÖÔ �ú ü̧"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ¿ÖŸÖß»ÖÖ †»¯Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê †»¯Ö,

´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ ´Öã¤üŸÖß“ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß �ú•ÖÖÔŸÖæ−Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß

ˆ³ÖÖ¸ü"Öß �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ›êü¾ÆüÖ‡Ô−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, " ²Ö“ÖŸÖßÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü"ÖÖ·µÖÖ †Ö×"Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü ¾Ö ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü µÖÖ

²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖÖêµÖßÃ�ú¸ü †™üà¾Ö¸ü »ÖÆüÖ−Ö �ú•Öì ¤êü"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ." ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ †Ö¯Ö"Ö

µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü"ÖÖŸÖ �ú ü̧"ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.

2.2.1 ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ / ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †Ö×�Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö �ú•ÖÖÔ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ (Rural Demand for Credit & Sources of Rural Credit) :-

� ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ / ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß Æêü“Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ �Öê¡Ö †ÃÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †−µÖ �Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ŸÖÃÖê“Ö �éúÂÖß

†Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ¿ÖêŸÖß¾Ö ü̧“Ö †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖêŸÖß»ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß ü̧

¤ü¸üÖ−Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ —ÖÖ»µÖÖÃÖ ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö (¿ÖêŸÖß) �Öê¡ÖÖŸÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ¯Öß�ú ‘Öê"µÖÖÃÖÖšüß †»¯Ö ´Öã¤üŸÖß“ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÷Ö ü̧•Ö †ÃÖŸÖê. µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖæ−Ö ¿ÖêŸÖ�ú¸üß

²Öß-²ÖßµÖÖ"Öê, �ÖŸÖê, ×�ú™ü�ú−ÖÖ¿Ö�êú µÖÖÓ“Öß �Ö¸êü¤üß �ú¸üŸÖÖê. ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ üÖÓ“Öß ´Ö•Öã̧ üß ¤êü"Öê, ‡»ÖêÛŒ™Òü�ú ´ÖÖê™üÖ¸üß“Öê

²Öß»Ö ³Ö¸ü"Öê, ¿ÖêŸÖ´ÖÖ»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü¾ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ™ÒòüŒ™ü¸ü / ™Òü�ú“Öê ³ÖÖ›êü ¤êü"Öê µÖÖÃÖÖšüß ¤êü�Öß»Ö

¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÃÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê.

2. ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß »ÖÆüÖ−Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ‘Öê"µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÃÖ ´Ö¬µÖ´Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö¸ü•Ö

³ÖÖÃÖŸÖê.

3. ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê �úÖµÖ´ÖÃ¾Ö¹ý¯Öß ÃÖã¬ÖÖ ü̧"ÖÖ �ú¹ý−Ö ³Ö×¾ÖÂµÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÖÔ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ¿ÖêŸÖÖŸÖ −Ö¾Öß−Ö ×¾ÖÆüß¸ü �ÖÖê¤ü"Öê, ØÃÖ“Ö−ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �ú¸ü"Öê, ¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Öß“Öê ÃÖ¯ÖÖ™üß�ú¸ü"Ö

�ú¸ü"Öê, ¿ÖêŸÖß»ÖÖ �ãÓú¯Ö"Ö ‘ÖÖ»Ö"Öê, ™ÒòüŒ™ü¸ü ¾Ö †¾Ö•ÖÖ¸üÖÓ“Öß �Ö¸êü¤üß �ú ü̧"Öê, ±úôû²ÖÖ÷Ö »ÖÖ¾Ö"Öê ‹�Óú¤ü ü̧ßŸÖ ¿ÖêŸÖß“ÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ¤üß‘ÖÔ ´Öã¤üŸÖß“µÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

4. −Ö¾Öß−Ö ¿ÖêŸÖß“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖêŸÖß“Öê †Ö¬Öæ×−Ö�úß�ú ü̧"Ö �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú

´Ö¤üŸÖß“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

5. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ �Ö ü̧ß¯Ö ¾Ö ¸ü²²Öß ÆÓü÷ÖÖ´ÖÖ«üÖ ȩ̂ü ¯Öß�ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ‘Öê"µÖÖ¯Öæ¾Öá ¿ÖêŸÖß“Öß ¯Öæ¾ÖÔ

´Ö¿ÖÖ÷ÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. Æüß ¯Öæ¾ÖÔ ´Ö¿ÖÖ÷ÖŸÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

6. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ¸ü"ÖÖÓÃÖÖšüß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ

ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö ü̧“Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ¤êü�Öß»Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö ü̧ŸÖ ³ÖÖÃÖŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö"Öê 5 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ

�úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 2 ŸÖê 3 ¾ÖÂÖì †×ŸÖ¾ÖéÂ™üß Ø�ú¾ÖÖ ¤ãüÂ�úÖôû †ÃÖŸÖÖê. ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ×šü�úÖ"Öß ¿ÖêŸÖß Æüß ¯ÖÖ¾ÖÃÖÖ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê �êú¾Öôû ‹�ú“Ö ¯Öß�ú ¾ÖÂÖÔ ³Ö ü̧ÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»Öê •ÖÖŸÖê ¾Ö ˆ¾ÖÔ̧ üßŸÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ †−µÖ¡Ö


�Öê¡ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß, †¿ÖÖ¾Öêôûß ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ¾Ö ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ üÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ

†ÃÖŸÖê.

7. ¿ÖêŸÖß ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ˆ¯Ö³ÖÖê÷ÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ‡ ü̧ŸÖ †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö ü̧•Ö

³ÖÖÃÖŸÖê. ´Öã»ÖÖ-´Öã»Öà“Öê ×¿Ö�Ö"Ö/»Ö÷−Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö �úÖ¸ü"ÖÖÓ́ Öãôêû −µÖÖµÖÖ»ÖµÖÖŸÖß»Ö �êúÃÖêÃÖÃÖÖšüß �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö"ÖÖ ü̧Ö

�Ö“ÖÔ, ¬ÖÖÙ´Ö�ú ×¾Ö¬Öß µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ �úÖ ü̧"ÖÖÓÃÖÖšüß ÆüÖ �Ö“ÖÔ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

8. †−Öê�ú¤üÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ †Ö�úÛÃ´Ö�ú ÃÖÓ�ú™üÖÓ−ÖÖ ŸÖÖë›ü ¤êü"µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. †Ö�úÛÃ´Ö�ú

�úÖ ü̧"ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê −ÖîÃÖ÷Öá�ú †Ö¯Ö¢Öß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ¯Öß�ú ¯Öȩ̂ "Öß —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü †¯Öê�ÖßŸÖ

¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ¯ÖÖ‰úÃÖ −Ö ¯Ö›ü»µÖÖÃÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ´ÖÖ÷ÖÖÔ«üÖ ȩ̂ü ¯Öß�êú ×™ü�æú−Ö ü̧ÖÆü"µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÖ"µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �ú¸üÖ¾Öß

»ÖÖ÷ÖŸÖê. †×ŸÖ¾ÖéÂ™üß ¾Ö ¾ÖÖ¤üôûÖ´Öãôêû ×¯Ö�úÖÓ“Öê −Öã�úÃÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖ, ×¯Ö�úÖÓ¾Ö ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü ×�ú›ü ¯Ö›üŸÖê

µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ †Ö¯Ö¢ÖßŸÖæ−Ö ´ÖÖ÷ÖÔ �úÖœü"µÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

2.2.2 ÷ÖÏÖ´Öß�Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß»ÖÖ »ÖÖ÷Ö"ÖÖ¸üÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ«üÖ¸êü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ“Öê 2 ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ

(¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ Ã¡ÖÖêŸÖ ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú Ã¡ÖÖêŸÖ) ×¾Ö³ÖÖ•Ö−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

1. ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ Ã¡ÖÖêŸÖ :- ¾µÖÛŒŸÖ÷ÖŸÖ Ã¡ÖÖêŸÖÖÃÖ ×²Ö÷Ö ü̧ ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú Ã¡ÖÖêŸÖ †ÃÖêÆüß ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü, ‹¢Ö§êü¿ÖßµÖ ²ÖÑ�úÖ,

×“Ö™ü ±Óú›ü, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ×−Ö¬Öß, ‘ÖÖ‰ú�ú ¾Ö ×�ú ü̧�úÖêôû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß, ×´Ö¡Ö ¾Ö −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú, �ú´Öß¿Ö−Ö ‹•ÖÓ™ü µÖÖÓ“ÖÖ


1. ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ :- •Öß ¾µÖŒŸÖß ‡ŸÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ü̧Œ�ú´ÖÖ ¤êü"µÖÖ“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸üŸÖê †Ö×"Ö µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖæ−Ö

×−ÖµÖ´ÖßŸÖ¯Ö"Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖê ŸµÖÖÃÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ ¾Ö ´Öã�µÖ

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ •ÖÖê›ü¬ÖÓ¤üÖ ´Æü"Öæ−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú¸ü"ÖÖ¸êü ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ †ÃÖê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ Æêü ¯ÖîÃÖê �ú•ÖÖÔ‰ú ¤êü‰ú−Ö ¾µÖÖ•Ö¹ý¯Öß ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾Ö"Öê, ÆüÖ“Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸÖ ü̧, •ÖÖê›ü¬ÖÓ¤üÖ ´Æü"Öæ−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß �ú¸ü"ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úŸÖê¾Ö¸ü ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

´Æü"Öæ−Ö ¿ÖêŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö

´ÖÖ÷ÖÔ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ¯Öæ¾ÖÔ �úÖôûÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß-�ú´Öß

ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß, †ªÖ¯ÖÆüß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔÃÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. �úÖ ü̧"Ö, ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÖ�ÖÖê

�Öë›ü¶Ö¯ÖµÖÕŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ²Ö¸üÖ“Ö ¾Öêôû »ÖÖ÷Ö"ÖÖ ü̧ †ÖÆêü. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»µÖÖ

•ÖÖ"ÖÖ·µÖÖ �ú•ÖÖÔ̄ Öî�úß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ 1951 ´Ö¬µÖê 70% ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ÆüÖêŸÖÖ. ÃÖ−Ö 1981 ´Ö¬µÖê

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖÖ¾Ö�ú¸üÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö 17% ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. ÃÖ−Ö 2008 −ÖÓŸÖ ü̧ Æêü“Ö

¯ÖḮ ÖÖ"Ö 10% ¯Öê�ÖÖ �ÖÖ»Öß †Ö»Öê †ÖÆêü. ‹�æú"Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö �ú´Öß-�ú´Öß

ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ¸üß, ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÆüÖ−Ö-»ÖÆüÖ−Ö �Öê›ü¶ÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö 100%

†ÃÖ"µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ −ÖÖ�úÖ ü̧"µÖÖŸÖ µÖê"ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß. ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ�ú›æü−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö"Öê †»¯Ö

´Öã¤üŸÖß“Öê �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¿ÖêŸÖß´Ö¬µÖê �ÖŸÖê, ²Öß-²ÖßµÖÖ"Öê, ×¾ÖÆüß¸ü, †Öî•ÖÖ¸êü ‡ŸµÖÖ¤üß �Ö ȩ̂ü¤üß µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ

÷Ö¸ü•ÖÖÓÃÖÖšüß ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧Ö“Öê �ú•ÖÔ ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü̧ üŸÖê. ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß �ãú™æÓü²ÖÖ“µÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö ¾Ö †Ö�úÛÃ´Ö�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ"ÖÔ


�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÔ ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü̧ üŸÖê. ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧Ö“µÖÖ �ú•ÖÖÔŸÖæ−Ö“Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¾Ö ¬ÖÖÙ´Ö�ú �úÖµÖÔ

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯Öæ"ÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö ü̈ŸÖ ŸÖã»Ö−Öê−Öê ÃÖÖê̄ Öß †ÃÖ»µÖÖ−Öê †×¿Ö�ÖßŸÖ

¿ÖêŸÖ�ú¸üß ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß �ú•ÖÖÔ�ú›êü ¾Öôû»Öê»Öê ×¤üÃÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖÃŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ †Ö�úÖ ü̧"Öê, ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“µÖÖ •Ö´Öß−Öß

²Öôû�úÖ¾Ö"Öê, ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öê †ÖÙ£Ö�ú ¿ÖÖêÂÖ"Ö �ú¸ü"Öê µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê ÷ÖÓ³Öß ü̧ ¤üÖêÂÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß �ú•ÖÖÔŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

ŸµÖÖ´Öãôêû 1938 ´Ö¬µÖê ²ÖÖò́ ²Öê ´Ö−Öß»ÖêÓ›üÃÖÔ †òŒ™ü ´ÖÓ•Öæ̧ ü �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê ‡ŸÖ ü̧ ü̧Ö•µÖÖÓ−ÖÆüß

�úÖµÖ¤êü ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê. µÖÖ �úÖµÖªÖŸÖß»Ö ŸÖ ü̧ŸÖæ¤üß−ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ−ÖÖ −ÖÖë¤ü"Öß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−ÖÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê"ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ×Æü¿Öê²Ö ¤êü"µÖÖ“Öß ÃÖŒŸÖß, �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ �ÖÖŸÖê

ˆŸÖÖ ü̧Ö ¯ÖÖ¾ÖŸµÖÖ ¤êü"µÖÖ“Öß ÃÖŒŸÖß, �ú´ÖÖ»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖß»Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖß µÖÖ ŸÖ¸üŸÖæ¤üß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ÆüÖêŸµÖÖ. µÖÖ

ŸÖ ü̧ŸÖæ¤üà“ÖÖ ³ÖÓ÷Ö �êú»µÖÖÃÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−ÖÖ ü̧§ü �ú¸ü"Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß �úÖ¸ü¾ÖÖ‡Ô �êú»Öß •ÖÖ‡Ô»Ö.

2. ‘ÖÖ‰ú�ú ¾Ö ×�ú ü̧�úÖêôû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß :- ‘ÖÖ‰ú�ú ¾Ö ×�ú¸ü�úÖêôû ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ“ÖÖ ´Öã�µÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¿ÖêŸÖ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�ÎúßŸÖæ−Ö −Ö±úÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ

�ú¸ü"Öê ÆüÖ †ÃÖŸÖÖê. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÔ ÆüÖ ´Öã�µÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êü"Öê ÆüÖ •ÖÖê›ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

�ú¸üŸÖÖê. µÖÖ �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü †Ö�úÖ ü̧»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ‘ÖÖ‰ú�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖêŸÖÖŸÖ

†Ö»Öê»ÖÖ ¿ÖêŸÖ´ÖÖ»Ö ŸµÖÖ“µÖÖ�ú›êü“Ö ×¾Ö�Îúß �ú ü̧"µÖÖ“Öê ²ÖÓ¬Ö−Ö (†™ü) ‘ÖÖ»ÖŸÖÖê. ÃÖ−Ö 1950-51 ´Ö¬µÖê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÖÔ�ú›æü−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¤ü»µÖÖ •ÖÖ"ÖÖ·µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 5.4% ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. Æêü ¯ÖÏ´ÖÖ"Ö

1971 ´Ö¬µÖê 3.2% ‡ŸÖ�êú �ú´Öß —ÖÖ»Öê, Æêü“Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö ÃÖ−Ö 2011-12 ´Ö¬µÖê 2% ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß —ÖÖ»Öê

†ÖÆêü.

3. ×´Ö¡Ö ¾Ö −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú :- †−Öê�ú ¾ÖêôûÖ ¿ÖêŸÖ�ú¸üß �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß ×´Ö¡Ö †£Ö¾ÖÖ −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�úÖÓ¾Ö ü̧ ×¾ÖÃÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

¿ÖêŸÖß�úÖ´ÖÖÃÖÖšüß ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÃÖ ×´Ö¡Ö †£Ö¾ÖÖ −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ �ú•ÖÔ¹ý¯ÖÖ−Öê �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

�Öê¡ÖÖ´Öß¬Ö»Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Öê ×´Ö¡Ö ¾Ö −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�ú µÖÖÓ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö �ú´Öß-�ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÔ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Ö¬µÖê ×´Ö¡Ö ¾Ö −ÖÖŸÖê¾ÖÖ‡Ô�úÖÓ“Öê �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ÃÖ−Ö 1951-52 ´Ö¬µÖê 14.2%

ÆüÖêŸÖê, ŸÖ ü̧ 1971 ´Ö¬µÖê Æêü“Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 8.7% ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. ÃÖª:ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ Æêü ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 3.5 ŸÖê 4%

†ÃÖ"µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¾µÖŒŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

4. •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ :- ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ •Ö´Öß−Ö¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ Ã£ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê. •Ö´Öß−Ö¤üÖ¸üÖÓ�ú›êü Ã¾Ö´ÖÖ»Ö�úß“Öê †ÃÖ»Öê»Öê

×¾ÖÃŸÖéŸÖ ¿ÖêŸÖ •Ö´Öß−Ö �Öê¡ÖÖ´Öãôêû ÃÖÓ̄ Öæ"ÖÔ ¿ÖêŸÖß »ÖÖ÷Ö¾Ö›üß�ÖÖ»Öß †Ö"Ö"Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû

•Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ †Ö¯Ö»µÖÖ •Ö´Öß−Öß“Öê ¯ÖÖê™ü×ÆüÃÃÖê �ãúôûÖÓ−ÖÖ �úÃÖ"µÖÖÃÖÖšüß ¤êüŸÖÖŸÖ. �úÃÖ"ÖÖ·µÖÖ �ãúôûÖÓ“µÖÖ

Æü»ÖÖ�Öß“µÖÖ ÛÃ£ÖŸÖß´Öãôêû �ãúôûÖÓ−ÖÖ ¿ÖêŸÖ•Ö´Öß−Ö �úÃÖ"µÖÖÃÖÖšüß •Ö´Öß−Ö¤üÖ¸üÖ�ú›æü−Ö †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ †£Ö¾ÖÖ

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. '�ú´ÖÖ»Ö •Ö´Öß−Ö¬ÖÖ ü̧"ÖÖ' �úÖµÖªÖ´Öãôêû µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.

÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Ö¬µÖê •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ÖÓ“Öê ‹�æú"Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö ÃÖ−Ö 1951-52 ´Ö¬µÖê

14.5% ÆüÖêŸÖê, Æêü“Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö ÃÖ−Ö 1971 ´Ö¬µÖê 8.8% ‡ŸÖ�êú —ÖÖ»Öê. ÃÖ−Ö 2010-11 ´Ö¬µÖê Æêü ¯ÖḮ ÖÖ"Ö

3% †Ö»Öê †ÖÆêü.


2. ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú Ã¡ÖÖêŸÖ :- ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê. �ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ ¤üÖêÂÖ ¤æü¸ü �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ

†ÃÖŸÖê. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¯Öôû¾Ö"Öæ�ú �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ �ú•ÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß“Öê

ˆ““ÖÖ™ü−Ö �ú¹ý−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö"Ö ÆüÖ µÖÖ´ÖÖ÷Öß»Ö ˆ§êü¿Ö †ÃÖŸÖÖê. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

�ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖÏê×¸üŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧

¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓÃÖÖšüß ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß ü̧ �ú ü̧"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü¸ü �ú´Öß »ÖÖ¾Ö»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ †ŸµÖ»¯Ö ¾Ö †»¯Ö ³Öæ¬ÖÖ ü̧�úÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü �ú´Öß ¾Ö �ú•ÖÔ ¯Ö¸üŸÖ±êú›üß“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß †×¬Ö�ú µÖÖ

¯Ö ü̈ŸÖß−Öê �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. �ú•ÖÖÔÃÖÆü †−Öã¤üÖ−ÖÖ“ÖêÆüß ¾ÖÖ™ü¯Ö �úÖÆüß �úÖ¸ü"ÖÖÓÃÖÖšüß �êú»Öê •ÖÖŸÖê. �ú•ÖÖÔ“Öê

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü µÖÖê÷µÖ ŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖ ü̧"ÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü �úÖµÖ µÖÖ�ú›êü

»Ö�Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖ ü̧"ÖÖÃÖÖšüß ÆüÖê‰ú−Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öß �ú•ÖÔ̄ Ö¸üŸÖ±êú›ü �Ö´ÖŸÖÖ

¾ÖÖœü"µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öê ¿ÖÖêÂÖ"Ö �ú¹ý−Ö −Ö±úÖ �ú´ÖÖ¾Ö"Öê ÆüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÖÔ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö −ÖÃÖŸÖÖê ŸÖ¸ü,

¿ÖêŸÖß“Öß ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖÖ ¾ÖÖœæü−Ö ¿ÖêŸÖ�ú¸üß �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ¤æüÂ™ü“Ö�ÎúÖŸÖæ−Ö ÃÖã™üÖ¾ÖÖ µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü"Öê ÆüÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ

ˆ§êü¿Ö µÖÖ´Ö÷Öê †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ, ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú,

−ÖÖ²ÖÖ›Ôü ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ˆ¢Ö ü̧Öê¢Ö ü̧ �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê

�úÖµÖÔ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ŸÖ ÷Öê»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê. ŸÖ¸üß, ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¾Ö ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ªÖ¯ÖÆüß ŸÖ÷Ö ¬Ö¹ý−Ö †ÖÆêü. µÖÖ“Öê

�úÖ ü̧"Ö †ÃÖê �úß, ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖßŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ÃÖã»Ö³ÖŸÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ¾Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú �Öê›ü¶Ö¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆüÖê“Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¾Öêôû ²Ö¸üÖ“Ö ªÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Ö"ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖÓ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ †ÖÆêü. ¸üÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"ÖÖ¯Öæ¾Öá ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¿ÖêŸÖß»ÖÖ ±úÖ ü̧¿Öß �ú•Öì −Ö ¤êüŸÖÖ ˆªÖê÷Ö-

¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �Öê¡ÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´Ö ¤êüŸÖ †ÃÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, 19 •Öã»Öî 1969 »ÖÖ 14 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê

ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"Ö �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ 15 ‹×¯ÖÏ»Ö 1980 ü̧Öê•Öß †ÖÓ¬ÖÐ ²ÖÑ�ú, �úÖò̄ ÖÖì̧ êü¿Ö−Ö ²ÖÑ�ú, −µÖæ

²ÖÑ�ú †Öò±ú ‡Ó›üßµÖÖ, †Öê×¸ü‹Ó™ü»Ö ²ÖÑ�ú †Öò±ú �úÖò́ ÖÃÖÔ, ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö †ò"›ü ØÃÖ¬Ö ²ÖÑ�ú, ×¾Ö•ÖµÖÖ ²ÖÑ�ú µÖÖ ÃÖÆüÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"Ö �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ�ú ü̧"Ö �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ

ˆ§êü¿ÖÖ¯Öî�úß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü �ú¸ü"Öê ¾Ö ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"Öê Æêü ¤üÖê−Ö

´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ˆ§êü¿Ö ÆüÖêŸÖê.

Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ ü̧ 1969 ¯ÖµÖÕŸÖ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ÃÖÓ£Ö ÆüÖêŸÖÖ.

¯Ö¸ÓüŸÖæ, 1969 −ÖÓŸÖ ü̧ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾Öê÷ÖÖ−Öê —ÖÖ»ÖÖ. ÆüÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¾Öê÷ÖÖ−Öê —ÖÖ»ÖÖ. ÆüÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧

ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö ¾Öê÷ÖÖ−Öê ¾ÖÖœü»Öê Æêü ÃÖÖê²ÖŸÖ“µÖÖ

´ÖÖ×ÆüŸÖß¾Ö¹ý−Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�ú ü̧"Ö —ÖÖ»Öê ŸµÖÖ 1969 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ‹�æú"Ö

¿ÖÖ�ÖÖ ÃÖÓ�µÖÖ 8260 ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 1860 ‡ŸÖ�êú †»¯Ö ÆüÖêŸÖê. ÃÖ−Ö 1991

´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ‹�æú"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ 60,191 ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ŸµÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖÓ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö


33,990 ‡ŸÖ�êú ÆêüŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖ−Ö 2001 ´Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ‹�æú"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ

67,372 ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ŸµÖÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ 41,927 ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ÃÖ−Ö 2003 ´Ö¬µÖê

¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ‹�æú"Ö 68,243 ¿ÖÖ�ÖÖÓ̄ Öî�úß 43,586 ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ÃÖ−Ö 2006 µÖÖ

¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ‹�æú"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ 69,415 ŸÖ¸ü ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¿ÖÖ�ÖÖ 44,154 ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ.

ÃÖ−Ö 2009 ´Ö¬µÖê ‹�úÖ ÃÖ¾Öì�Ö"ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê 37.4% †×¬Ö�úÖ¸üß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ü̧ÆüÖŸÖ

ÆüÖêŸÖê. Æêü“Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö ÃÖ−Ö 2012 ´Ö¬µÖê 40.01% ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÃÖ−Ö 1969 ´Ö¬µÖê 160 �úÖê™üß ¹ý. �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ.

ÆüÖ“Ö †Ö�ú›üÖ ÃÖ−Ö 1971,1994,1998 ´Ö¬µÖê †−Öã�Îú´Öê 340 �úÖê™üß ¹ý., 20,900 �úÖê™üß ¹ý.,

34310 �úÖê™üß ¹ý. ‡ŸÖ�úÖ ÆüÖêŸÖÖ.

2. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ :- ‹�ÖÖªÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖŸÖß �Öê¡ÖÖ¾Ö ü̧ †Ö»Öê»µÖÖ †Ö�úÛÃ´Ö�ú †Ö¯Ö¢Öß−ÖÓŸÖ ü̧ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖßÃÖÖšüß

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê, ŸÖ¸ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü�ú›æü−Ö

†−Öã¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê ÷Öê»µÖÖÃÖ µÖÖ“Öß ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü �ú ü̧Ö¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß. ¤ãüÂ�úÖôû, †×ŸÖ¾ÖéÂ™üß, ¾ÖÖ¤üôû, ÷ÖÖ ü̧¯Öß™ü

‡. −ÖîÃÖ÷Öá�ú †Ö¯Ö¢Öß¯ÖÏÃÖÓ÷Öß ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ •ÖÖ×Æü̧ ü �ú¸üŸÖê.

3. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- ÃÖÆü�úÖ ü̧ �úÖµÖªÖŸÖß»Ö ŸÖ¸üŸÖæ¤üß−ÖãÃÖÖ ü̧ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ÆüÖ

÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ¸üÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ´ÖÖ÷ÖÔ ÆüÖêµÖ. ÃÖÆü�úÖ ü̧ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ü̧Ö•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üß»Ö

×¿Ö�Ö¸ü ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú ÆüÖêµÖ. ¸üÖ•µÖ³Ö¸ü ×¾Ö�Öã̧ ü»Öê»µÖÖ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ Æüß ²ÖÑ�ú �ú¸üŸÖê. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ †Ö¯Ö»µÖÖ

×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß �ú•ÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ"ÖÔ �ú¸ü"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß ÛÃ¾Ö�úÖ¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÑ�úÖ

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖŸÖÖŸÖ. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ÊÖ ü̧Ö•µÖ

ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ¤æü¾ÖÖ (´Ö¬µÖÃ£Ö) ´Æü"Öæ−Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖ �úÖµÖÔ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. ‹�ÖÖªÖ �Öê›ü¶ÖŸÖß»Ö 10 Ø�ú¾ÖÖ 10 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¾µÖŒŸÖß Ã¾Öê“”êû−Öê ‹�ú¡Ö µÖê‰ú−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú

ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ÃÖÆü�úÖ¸ü ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê “ÖÖ»ÖŸÖê.

2.2.3 ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ (Co-operative Banking System) :- ¿ÖêŸÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ÆüÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ´ÖÖ÷ÖÔ ÆüÖêµÖ.

¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ šêü¾Öà“Öê ÃÖÓ�ú»Ö−Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ µÖÖ

²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£Öê«üÖ ȩ̂ü �êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ‡.ÃÖ. 1904 ´Ö¬µÖê ¯Ö×Æü»ÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß �úÖµÖ¤üÖ ¯ÖÖÃÖ

ÆüÖê¾Öæ−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß �úÖµÖ¤üÖ ¯ÖÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ−Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸµÖÖ �úÖôûÖŸÖ ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö"ÖÖ¸üÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ ¾Ö ÃÖ¸üÖ±úß ¯Öêœü¶Ö µÖÖ

†ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖê. †ÃÖÓ‘Ö™üßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ�ú›æü−Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¯Öôû¾Ö"Öæ�ú ÆüÖêŸÖ

†ÃÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß ü̧ ¤ü ü̧Ö−Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖæ »ÖÖ÷Ö»Öß. µÖÖ

÷Ö¸ü•ÖêŸÖæ−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾Öôû ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷Ö»Öß. Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾Öôûß“ÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»ÖÖ. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ×−Ö³ÖÖ¾Ö»Öß.


1. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ (Structure and Development of Co-operative Banking Secton in India) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß “Öôû¾Öôûß“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÃÖ−Ö 1904 “µÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÖêÃÖÖµÖ™üß �úÖµÖªÖ−Öê

—ÖÖ»Öß. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß “Öôû¾Öôûß−Öê 108 ¾ÖÂÖì µÖ¿ÖÃ¾Öß¯Ö"Öê ¯Öæ"ÖÔ �êú»Öß †ÖÆêüŸÖ. •Ö´ÖÔ−Öß−Öê

ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö †Ö"Ö»Öê»Öß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úà÷Ö ¯Ö ü̈ŸÖß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖÓ−Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öß.

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß �Öê¡Ö ¾Ö ¿ÖêŸÖß †Ö¬ÖÖ ü̧ßŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. "ÃÖÆü�úÖ ü̧ �úÖµÖ¤üÖ ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ²ÖÑ�úà÷Ö �úÖµÖªÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

�ú¸ü"ÖÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê 'ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú' ÆüÖêµÖ." Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü �úÖôûÖŸÖ ¿ÖêŸÖß †Ö×"Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ³Ö ü̧ß¾Ö †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öê �úÖ´Ö µÖÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öế ÖÖ÷Öß»Ö ´Öãôû ÆêüŸÖæ †ÃÖÖ ÆüÖêŸÖÖ �úß, ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ »ÖÖê�úÖÓ−Öß Ã¾Öê“”êû−Öê

‹�ú¡Ö µÖê¾Öæ−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ´Ö¬µÖê ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ÃÖ¾ÖµÖß »ÖÖ¾ÖÖ¾µÖÖŸÖ. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö, ×¸ü—Ö¾ÆÔü

²ÖÑ�ú ¾Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê ÃÖÆü�úÖµÖÔ †ÖÆêü. ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ×¾Ö¢ÖÃÖÓÃ£ÖÖ

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß �éúÂÖß ×¾Ö¢Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ×²Ö÷Ö¸ü �éúÂÖß ×¾Ö¢Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ

−ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ

†»¯Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú (SCB) ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß �éúÂÖß †Ö×"Ö

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ (³Öæ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ)

×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ (DCB) ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×•Ö»ÆüÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß �éúÂÖß †Ö×"Ö

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ (PACB)

�éúÂÖß �Öê¡Ö ¾Ö ×²Ö÷Ö ü̧ �éúÂÖß �Öê¡Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. �éúÂÖß �Öê¡ÖÖÃÖ

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ üšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ü̧Ö•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ

†Ö×"Ö ×•Ö»ÆüÖ ¾Ö ŸÖÖ»Öæ�úÖ ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß �éúÂÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÖÆêüŸÖ.


ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¡ÖßÃŸÖ ü̧ßµÖ ü̧“Ö−ÖÖ

†»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¸ü“Ö−ÖÖ ¡ÖßÃŸÖ ü̧ßµÖ

†ÖÆêü. ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¸üÖ•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖæ−Ö, µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö

ÃÖÓ�µÖÖ 28 †ÖÆêü. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ µÖÖ ×•Ö»ÆüÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ �úÖµÖÔ �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖæ−Ö,

µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�µÖÖ 366 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ŸÖ ü̧, ŸÖÖ»Öæ�úÖ †£Ö¾ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö

÷ÖÖ¾ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖæ−Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�µÖÖ 1 »ÖÖ�Ö

200 ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú †ÖÆêü. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¿ÖÆü¸üß �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß

²ÖÑ�úÖ, †ÖîªÖê÷Öß�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

2. ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß (Role & Financial Perfomance of S.C.B's, D.C.B.'s, U.C.B.'s) :-

� ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖ•µÖÃŸÖ¸üßµÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖêŸÖ ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ×¿Ö�Ö ü̧Ã£ÖÖ−Öß

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ¸üÖ•µÖÖ´Ö¬µÖê µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ü̧“µÖÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ×ŸÖ»ÖÖ ×¿Ö�Ö¸ü ²ÖÑ�ú

(Apex Bank) †ÃÖêÆüß ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ¾Ö ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êúŸÖ ´Ö¬µÖÃ£Ö

´Æü"Öæ−Ö ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

¾µÖÖ�µÖÖ :- "ÃÖÆü�úÖ ü̧ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¸üÖ•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö ×¿Ö�Ö ü̧ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

²ÖÑ�ú ÆüÖêµÖ."

"¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú ´Æü"Ö•Öê †¿Öß ²ÖÑ�ú �úß, •Öß ¸üÖ•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ×¿Ö�Ö ü̧ ²ÖÑ�ú ´Æü"Öæ−Ö �úÖµÖÔ

�ú¸üŸÖê, ü̧Ö•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖê ¾Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖ¾Ö ü̧

×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö šêü¾Ö"Öê."

� ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- 1. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ‡ŸÖ¸ü ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×"Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú, −ÖÖ²ÖÖ›Ôü µÖÖŸÖ

ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ü̧Ö�Ö"Öê.

ü̧Ö•µÖ

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ

×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ


2. ü̧Ö•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �úÖ ü̧³ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö šêü¾Ö"Öê. 3. ü̧Ö•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ “Öôû¾ÖôûßÃÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö �ú ü̧"Öê. 4. ÃÖ¾ÖÔ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ×−Ö¸üÃÖ−Ö ÷ÖéÆü (Clearing House) ´Æü"Öæ−Ö

�úÖ´Ö ¯ÖÖÆü"Öê. 5. ü̧Ö•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ / ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ ÖḮ ÖÖ"Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"Öê. 6. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×"Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü µÖÖŸÖß»Ö ¤æü¾ÖÖ ´Æü"Öæ−Ö �úÖ´Ö �ú¸ü"Öê. 7. ÃÖÆü�úÖ¸üß ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö †Ö�Ö"ÖßŸÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü"Öê.

� ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ü̧Ö•µÖÖŸÖ ‹�ú ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�ú †ÃÖŸÖê. ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾ÖôûßÃÖ

×¤ü¿ÖÖ ¤êü"µÖÖ“Öß ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸ü"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß µÖÖ ²ÖÑ�êú¾Ö¸ü †ÃÖŸÖê. ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß

“Öôû¾Öôûß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖŸÖß»Ö ¤üÖêÂÖ ¤æü¸ü �ú¸ü"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ¤êü�Öß»Ö µÖÖ ²ÖÑ�êú¾Ö ü̧

†ÃÖŸÖê. ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ¾Ö ü̧ ¤êü�Ö ȩ̂ü�Ö šêü¾Ö"µÖÖ“Öê �úÖ´Ö

¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú �ú¸üŸÖê.

¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�êú“µÖÖ �úÖµÖÖÔ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö šêü¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü

�êú»Öß •ÖÖŸÖê. ÃÖ−Ö 2011-12 ´Ö¬µÖê ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�µÖÖ 31 ÆüÖêŸÖß. ÃÖ−Ö

2006-07 ´Ö¬µÖê µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ šêü¾Öß ¹ý. 48,560 �úÖê™üß, �ú•ÖÔ¾ÖÖ™ü¯Ö ¹ý. 52,777 �úÖê™üß,

Ã¾Ö:×−Ö¬Öß ¹ý. 10,548 �úÖê™üß ŸÖ ü̧, µÖê"Öê �ú•ÖÔ ¹ý. 47,354 �úÖê™üß ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê.

†×»Ö�ú›üß»Ö ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß ŸÖŒŸÖÖ �Îú. 2 ¾Ö¹ý−Ö ×¤üÃÖæ−Ö

µÖêŸÖê. ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×¤ü»Öê»µÖÖ ¾ÖÂÖÖỐ Ö¬µÖê ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÓ�µÖÖ ÛÃ£Ö¸ü †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß,

Ã¾Ö:×−Ö¬Öß, šêü¾Öß, �ú•ÖÔ¾ÖÖ™ü¯Ö µÖÖŸÖ ™ü¯¯µÖÖ-™ü¯¯µÖÖ−Öê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖê"Öê �ú•ÖÔ ¸üŒ�ú´ÖêŸÖ —

ÖÖ»Öê»Öß ¾ÖÖœü ÃÖÆü�úÖ ü̧ “Öôû¾Öôûß“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê Ø“ÖŸÖ−ÖßµÖ ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü.

� ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ¾Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ‹�úÖ

×¾Ö×¿ÖÂ™ü ²ÖÑ�êú“Öß ÷Ö¸ü•Ö •ÖÖ"Ö¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ¯Ö×Æü»Öß ²ÖÑ�ú ÃÖ−Ö 1906 ´Ö¬µÖê ˆ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖã¹ý

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖê"µÖÖÃÖ 1914 “µÖÖ

´ÖòŒ»Öò÷Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß−ÖãÃÖÖ ü̧ 1916 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÷ÖŸÖß ×´ÖôûÖ»Öß. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú¾Ö¸ü ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß “Öôû¾Öôûß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß †ÃÖŸÖê

ŸÖÃÖê“Ö ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß †ÃÖŸÖê.

"×•Ö»ÆüÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ †»¯Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö ´Öã¤üŸÖß“ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

�ú¹ý−Ö ¤êü"ÖÖ¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú ´Æü"Ö•Öê ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú ÆüÖêµÖ."

� ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê :- ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�êú“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öế ÖÖ÷Öß»Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Ö †ÖÆêüŸÖ -

1. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ †Ö×"Ö ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú µÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖÃ£Ö ´Æü"Öæ−Ö �úÖ´Ö

�ú¸ü"Öê.


2. ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ “Öôû¾Öôûß“ÖÖ −ÖêŸÖÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ´Æü"Öæ−Ö �úÖ´Ö �ú¸ü"Öê.

3. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×−Ö¬Öß ¯Öã̧ ü×¾Ö"Öê †Ö×"Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖÃÖÖšüß ×−Ö¸üÃÖ−Ö÷ÖéÆü ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß

(Clearing House) ´Æü"Öæ−Ö �úÖ´Ö ¯ÖÖÆü"Öê.

4. •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ¹ý−Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÷Ö ü̧•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö"Öê.

5. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö •ÖÖ¤üÖ ×−Ö¬Öß ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖ×¸üŸµÖÖ ÷ÖãÓŸÖ×¾Ö"Öê.

6. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“Öß ÃÖ¾ÖµÖ »ÖÖ¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ �ú ü̧"Öê.

7. ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"Öê.

8. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�êú“ÖÖ ×´Ö¡Ö, ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ´Æü"Öæ−Ö ÃÖ»»ÖÖ ¤êü"Öê.

9. ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ¾Ö¸ü ¤êü�Ö ȩ̂ü�Ö šêü¾Ö"Öê.

10. ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ †Ö¯ÖŸ�úÖ»Öß−Ö ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ´Ö¤üŸÖ ×´ÖôûÖ¾Öß µÖÖÃÖÖšüß ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öß

ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü �ú ü̧"Öê.

� ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö :- ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�êú“Öê ´Öã�µÖÖ»ÖµÖ ×•Ö»ÊÖ“µÖÖ ×šü�úÖ"Öß †ÃÖŸÖê.

×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ¸ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ×šü�úÖ"Öß ¿ÖÖ�ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú

´ÖÓ›üôûÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ.

ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧"Ö¯Ö"Öê ²ÖÖ¸üÖ ŸÖê ¯ÖÓ¬Ö¸üÖ ŸÖ ü̧ �úÖÆüß¾ÖêôûÖ ŸµÖÖ ŸµÖÖ ×•Ö»ÊÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“µÖÖ

�úÖµÖÔ�Öê¡ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôû Æêü 20 ŸÖê 25 ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ×´Öôæû−Ö ²Ö−ÖŸÖê.

µÖÖ ×¿Ö¾ÖÖµÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê̄ ÖḮ ÖÖ"Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�ú ˆ¯ÖÃÖ×´ÖŸµÖÖÓ“ÖßÆüß

Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸üŸÖê. ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖŸÖß»Ö ÃÖ¤üÃµÖÖÓ“ÖÖ �úÖµÖÔ�úÖôû ¯ÖÖ“Ö ¾ÖÂÖÖÕ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. †¬µÖ�Ö ¾Ö

ˆ¯ÖÖ¬µÖ�Ö µÖÖÓ“Öß ×−Ö¾Ö›ü ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖŸÖæ−Ö �êú»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ¯ÖµÖÔ¾Öê�Ö"Ö

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�úÖ�ú›æü−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê.

� ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓã“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß :- ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ µÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×•Ö»ÆüÖ �Öê¡ÖÖŸÖ −ÖêŸÖÖ ²ÖÑ�ú ´Æü"Öæ−Ö �úÖµÖÔ

�ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß “Öôû¾Öôûß“Öê −ÖêŸÖéŸ¾Ö �ú¸ü"µÖÖÃÖÆü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ šêü¾Ö"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ¥üÂ™üß−Öê µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öê �úÖµÖÔ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ †ÖÆêü. ÃÖ−Ö

1950-51 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 505 ÆüÖêŸÖß ŸÖ¸ü, Æüß“Ö

ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ−Ö 2001 ´Ö¬µÖê 367 ‡ŸÖ�úß �ú´Öß —ÖÖ»Öß. µÖÖ“Öê �úÖ ü̧"Ö, ´Æü"Ö•Öê µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß

¯Öã−Ö Ô̧ü“Ö−ÖÖ ¾Ö ¯Öã−Ö²ÖÖÕ¬Ö"Öß �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ−Ö 2006-07 ´Ö¬µÖê 369

ÆüÖêŸÖß. ŸÖ¸ü µÖÖ“Ö ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ Ã¾Ö:×−Ö¬Öß ¹ý. 26,180 �úÖê™üß, šêü¾Öß ¹ý. 94,529 �úÖê™üß, ŸÖ ü̧

µÖê"Öê �ú•ÖÔ ¹ý. 89,038 �úÖê™üß ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖ−Ö 2012-13 ¯ÖµÖÕŸÖ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ´ÖÖêšüÖ ²Ö¤ü»Ö —ÖÖ»ÖÖ −ÖÃÖæ−Ö šêü¾Öß ¾Ö µÖê"Öê �ú•ÖÔ ¸üŒ�ú´ÖêŸÖ ™ü¯µÖÖ-

™ü¯¯µÖÖ−Öê ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.


� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ :- −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ •Ö´ÖÔ−ÖßŸÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ

‹�úÖê"ÖßÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−ÖêÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

−ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÷Ö ü̧ß²Ö †Ö×"Ö ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ

±úÖ ü̧¿ÖÖ ˆŸÃÖã�ú −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü"Ö, µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ•Ö¾Öôû µÖÖê÷µÖ ŸÖê ŸÖÖ¸ü"Ö ¯Öã̧ êüÃÖê −ÖÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ »ÖÖê�úÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ´ÖÖ×ÆüŸÖß −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê �ú•ÖÔ

¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»µÖÖÃÖ ¾ÖÃÖæ»ÖßŸÖ †−Öê�ú †›ü“Ö"Öß µÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ

»ÖÖê�úÖÓ“Öê ¸üÖÆü"Öß´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öß. ÃÖ−Ö 1966 ´Ö¬µÖê µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö �úÖµÖ¤üÖ »ÖÖ÷Öæ —

ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾Öôûß»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´ÖôûÖ»Öê. "−ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−Öß

Ã¾Öê“”êû−Öê ‹�ú¡Ö µÖê‰ú−Ö, ÃÖ´ÖÖ−Ö ˆ×§üÂ™üÖ−Öê, »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»µÖÖ ²ÖÑ�êúÃÖ −ÖÖ÷Ö ü̧ß

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ." "‹�úÖ ¿ÖÆü̧ üÖ¯Öã̧ üŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ¯Öã̧ üŸÖê ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ �úÖµÖÔ�Öê¡Ö

†ÃÖ"ÖÖ¸üß ŸÖÃÖê“Ö šêü¾Öß ÃÖËß¾Ö�úÖ¸ü"Öê ¾Ö �ú•ÖÔ ¤êü"Öê µÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ²ÖÑ�úà÷Ö“Öß �úÖµÖÔ �ú¸ü"ÖÖ ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�ú ÆüÖêµÖ."

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê :- −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−Öế ÖÖ÷Öß»Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê †ÖÆêüŸÖ - −ÖÖ÷Ö¸üß

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ ü̧“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ —Ö¯ÖÖ™ü¶Ö−Öê ¯ÖÏÃÖÖ¸ü —ÖÖ»ÖÖ. �úÖ ü̧"Ö,

ÃÖÓµÖæŒŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ²ÖÑ�úÖ −ÖÖ÷Ö ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖ −ÖÖ�ÖãÂÖ

ÆüÖêŸµÖÖ.

1. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öß ÃÖ¾ÖµÖ »ÖÖ÷ÖÖ¾Öß.

2. ¾ÖÖœüŸÖê †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü"Ö, ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœüŸÖê −ÖÖ÷Ö¸üß�ú¸ü"Ö, ŸµÖÖ´Öãôêû ¾ÖÖœüŸÖÖ ¿ÖÆü̧ üß ×¾Ö�úÖÃÖ

µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öß.

3. ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖÖÔ�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÷Ö ü̧•Ö ¾ÖÖœüŸÖ ÆüÖêŸÖß.

4. ¤êü¿ÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖŸµÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö"Öß ¾ÖÖœüŸÖ ÆüÖêŸÖß.

5. −ÖÖ÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö× ü̧�úÖÓ“Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ

Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö :- ¯ÖÏŸµÖê�ú −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖŸÖß»Ö ÃÖ¤üÃµÖ ÃÖÓ�µÖÖ ×³Ö®Ö †ÃÖŸÖê.

´ÖÖ¡Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖ¾Ö ü̧ 10 ŸÖê 15 ÃÖ¤üÃµÖ ×−Ö¾Ö›æü−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖ¤üÃµÖÖÓ̄ Öî�úß

‹�ú †¬µÖ�Ö ¾Ö ‹�ú ˆ¯ÖÖ¬µÖ�Ö †ÃÖŸÖÖê. ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôû »ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê (×−Ö¾Ö›ü"Öæ�ú)

×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖê. ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖÃÖ ¤ü̧ ü ŸÖß−Ö ¾ÖÂÖÖÕ−Öß ×−Ö¾Ö›ü»Öê •ÖÖŸÖê. ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ×´ÖŸµÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

� −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß :- −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¿ÖÆü ü̧ÖŸÖß»Ö ¯Ö÷ÖÖ ü̧ß −ÖÖê�ú ü̧¤üÖ¸ü, †ÖîªÖê÷Öß�ú �úÖ´Ö÷ÖÖ ü̧, ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö

ˆ““Ö ´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ ¾Ö÷ÖÖÔÃÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÷Ö¸ü•ÖÖ ¯Öæ"ÖÔ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ.


µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öê �ú•ÖÔ Æêü ±úŒŸÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ“Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê �úÖµÖÔ�Öê¡Ö

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¿ÖÆü ü̧ß, ×−Ö´Ö-¿ÖÆü¸üß, ŸÖÖ»ÖãŒµÖÖ“Öê ×šü�úÖ"Ö, ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšü ¯Ö× ü̧ÃÖ¸ü, −Ö÷Ö ü̧¯ÖÖ×»Ö�úÖ,

´ÖÆüÖ−Ö÷Ö¸ü¯Ö×»Ö�úÖ �Öê¡Ö µÖÖ ×šü�úÖ"Öß †ÃÖŸÖê.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“ÖÖ“Ö †ÖÆêü. ÃÖ−Ö 2007-08

´Ö¬µÖê −ÖÖ÷Ö ü̧ß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ‹�æú"Ö ÃÖÓ�µÖÖ 1770 ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ Ã¾Ö:×−Ö¬Öß

¹ý. 19,499 �úÖê™üß, ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê �ú•ÖÔ ¹ý. 2292 �úÖê™üß, µÖê"Öê �ú•ÖÔ ¹ý. 88,981 �úÖê™üß ŸÖ¸ü, šêü¾Öß ¹ý.

138496 ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. µÖê"Öê �ú•ÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾ÖÃÖæ»Öß ¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÃÖ−Ö 2011-

12 ´Ö¬µÖê ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �ú¹ý−Ö ÛÃ£ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ¸ü»Öß.

3. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ (Primary Co-operative Creidit Society) :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧“ÖÖ ¯ÖÖµÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö"Öê ÷ÖÖ¾Ö ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

¿ÖêŸÖß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖêÆüß ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ †»¯Ö, ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö

�ú•ÖÖÔ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ¯Öî�úß †»¯Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÖêµÖßÃÖÖšüß

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ †÷ÖÏêÃÖ¸ü †ÃÖŸÖÖŸÖ.

¾µÖÖ�µÖÖ :- "÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ‹�úÖ“Ö ¯Ö×¸üÃÖ ü̧ÖŸÖß»Ö �ú•ÖÔ �úÖœü"ÖÖ·µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �ú•ÖÔ −Ö

�úÖœü"ÖÖ·µÖÖ 10 Ø�ú¾ÖÖ †×¬Ö�ú ¸ü×Æü¾ÖÖ¿ÖÖÓ−Öß ‹�ú´Öê�úÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ‡ŸÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ´Ö¤üŸÖ

�ú¸ü"ÖÖ¸üß Ã¾Öê“”êû−Öê ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öê»Öß ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ´Æü"Ö•Öê“Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ /

²ÖÑ�ú ÆüÖêµÖ."

µÖÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖŸÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ“Öê ¯ÖÏÃ£Ö

�ú´Öß �ú¸ü"µÖÖÃÖ µÖÖ ÃÖÖêÃÖÖµÖ™ü¶ÖÓ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö —ÖÖ»ÖÖ.

� ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß :- ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß, ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÆêüŸÖæ ÆüÖ

−Ö±úÖ �ú´Ö×¾Ö"Öê ÆüÖ −ÖÃÖæ−Ö ÃÖê¾ÖÖ ¤êü"µÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ×•Ö¾ÆüÖóµÖÖ“Öß ÃÖê¾ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖ−Öê �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ»Öê †ÃÖê»Ö †Ö×"Ö �úÖÆüß ¸üÖÃŸÖ �úÖ¸ü"ÖÖ−Öê ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú ü̧"µÖÖÃÖ ŸÖÖê †ÃÖ´Ö£ÖÔ

†ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖ“µÖÖ´ÖÖ÷Öê ¾ÖÃÖæ»Öß“ÖÖ ÃÖÃÖế Öß¸üÖ −Ö »ÖÖ¾ÖŸÖÖ ŸµÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ´Ö¤üŸÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê.

±úÖ ü̧ ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸ü, •Ö´Öß−Ö¤üÖ ü̧ µÖÖ ÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÷Öî̧ ü ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú Ã¡ÖÖêŸÖÖÓ¾Ö ü̧

¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ü̧ÖÆüŸÖ †ÃÖŸÖ †Ö×"Ö Æêü �ú•ÖÔ �Öǣ Ö“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö“Öê,

¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ“Öß †ÖÙ£Ö�ú ×¯Öôû¾Ö"Öæ�ú �ú ü̧"ÖÖ ȩ̂ü ÆüÖêŸÖê. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß ü̧

¤ü ü̧Ö−Öê �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»µÖÖ−Öê ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧¿ÖÖÆüßÃÖ »Ö÷ÖÖ´Ö ²ÖÃÖ"µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ‹�æú"Ö ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ−Ö 2002 ´Ö¬µÖê 98,000

‡ŸÖ�úß ÆüÖêŸÖß. Æüß ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖ−Ö 2007 ´Ö¬µÖê 97,224 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß. ÃÖ−Ö 2007 ´Ö¬µÖê µÖÖ

¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ÃÖÓ�µÖÖ 125.76 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö, šêü¾Öß ¹ý. 23484 �úÖê™üß, Ã¾Ö:×−Ö¬Öß ¹ý.


11039 �úÖê™üß, �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¹ý. 58,620 �úÖê™üß ŸÖ ü̧, �úÖµÖÔ�úÖ¸üß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¹ý. 79,959 �úÖê™üß

‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê.

� ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú �éúÂÖß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- 1. †�úÖµÖÔ�Ö´Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö :- ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü �ãúšü»ÖêÆüß ´ÖÖ−Ö¬Ö−Ö −Ö ‘ÖêŸÖÖ �úÖ´Ö

�ú¸üŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ �úÖ´ÖÖŸÖ ±úÖ ü̧ÃÖê Ã¾ÖÖ ü̧ÃµÖ −ÖÃÖŸÖê. ×−ÖµÖãŒŸÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ

¯Öã̧ êüÃÖê ¯ÖÏ×¿Ö�Ö"Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ �úÖ´ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úŸÖê“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö †ÃÖŸÖÖê.

2. ü̧Ö•Ö�úßµÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö :- Ã£ÖÖ−Öß�ú ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¯ÖãœüÖ·µÖÖÓ“Öê µÖÖ ÓÃÖÓÃ£ÖÖÓ¾Ö ü̧ ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö †ÃÖŸÖê.

ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÆü�úÖ¸üÖ“µÖÖ ´Öãôû ŸÖŸ¾ÖÖ»ÖÖ“Ö ×ŸÖ»ÖÖÓ•Ö»Öß ×´ÖôûŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú•ÖÖÔ“Öß £Ö�ú²ÖÖ�úß

¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖŸÖê †Ö×"Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ›ü²Ö‘ÖÖ‡Ô»ÖÖ µÖêŸÖê.

3. �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¤ãü¹ý¯ÖµÖÖê÷Ö :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ µÖÖê÷µÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ −ÖÖÆüß. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ

ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ÷Ö™üÖ“Öê ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¤ãü¹ý¯ÖµÖÖê÷Ö

�ú¸ü"µÖÖ“Öß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

4. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß Ã¯Ö¬ÖÖÔ :- ¸üÖÂ™ÒüßµÖß�ú ü̧"ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ

¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ÆüÖŸÖß ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö †ÖÆêü. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö (šêü¾Öß) ÷ÖÖêôûÖ �ú¸ü"µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Öß šü ü̧»µÖÖ.

5. ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö :- �Ö¸êü ŸÖ ü̧, »ÖÆüÖ−Ö ¾Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓÃÖÖšüß Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —

ÖÖ»Öê»µÖÖ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ´Öãôû ˆ§êü¿ÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �ú¹ý−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖÃŸÖ

¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ �ú•Öì ×¤ü»Öß †ÖÆêüŸÖ.

6. †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÆüÖê¾Öæ

¿Ö�ú»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. �êú¾Öôû ´ÖÖêšü¶Ö �Öê›êü÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

7. †¯Öæ�ÖÔ ÃÖÖêµÖß :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸµÖÖ

ÃÖÖêµÖß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖÓ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Öæ"ÖÔ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖê−Öê �úÖµÖÔ

�ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

8. £Ö�ú²ÖÖ�úß :- £Ö�ú²ÖÖ�úß“Öê ¾ÖÖœüŸÖê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö Æüß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÖÆêü. †−Öê�ú

�ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ �ú•ÖÖÔ“Öß ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›êü �ú•ÖÖÔ“µÖÖ

¾ÖÃÖæ»ÖßÃÖÖšüß ¯Ö×¸ü"ÖÖ´Ö�úÖ ü̧�ú µÖÓ¡Ö"ÖÖ −ÖÃÖŸÖê. Ã£ÖÖ×−Ö�ú ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖ´Öãôêû �ú•ÖÔ ¾ÖÃÖæ»ÖßŸÖ †›ü£Öôêû

µÖêŸÖÖŸÖ. ´Æü"Öæ−Ö £Ö�ú²ÖÖ�úß ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

9. †¯Öæ̧ üÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ :- ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß ×•ÖŸÖŒµÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê

×ŸÖŸÖŒµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú•ÖÔ×¾ÖŸÖ¸ü"Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß. �úÖ ü̧"Ö, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ šêü¾Öß

ÃÖÓ�ú»Ö−ÖÖŸÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ µÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê †ÖÆêü. ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü −Ö ¯Öã̧ êüÃÖê �ú•ÖÔ −Ö

×´ÖôûÖ»µÖÖÃÖ ¿ÖŸÖ�ú ü̧ß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔ�ú›êü ¾ÖôûŸÖÖê.

10. †ÖÙ£Ö�ú ¯Ö ü̧Ö¾Ö»ÖÓ²ÖßŸ¾Ö :- �ú´Öß Ã¾Ö:×−Ö¬Öß †Ö×"Ö �ú•ÖÔ ¸üŒ�ú´Öê“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö"Öß ŸµÖÖÃÖÆü

¾ÖÖœüŸÖß £Ö�ú²ÖÖ�úß µÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ÊÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖÃÖÖšüß ‡ŸÖ ü̧ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ¾Ö ü̧

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö ü̧ ×−Ö¬ÖßÃÖÖšüß

†¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.


2.2.4 ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖ (Regional Rural Bonak's) :- ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¯ÖµÖÖÔµÖß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �ú¿Öß †ÃÖÖ¾Öß µÖÖ“Öß ¹ý¯Ö ȩ̂üÂÖÖ

ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß 1975 ´Ö¬µÖê ÁÖß −Ö ü̧ØÃÖÆü−Ö µÖÖÓ“µÖÖ †¬µÖ�ÖŸÖê�ÖÖ»Öß ÃÖ×´ÖŸÖß −Öế Ö»Öß. µÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê

×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖ“Öß ×¿Ö±úÖ ü̧ÃÖ �êú»Öß. µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ¯ÖÖÀ¾ÖÔ³Öǽ Öß †¿Öß �úß, ÃÖ−Ö

1969 ´Ö¬µÖê 14 ´ÖÖêšü¶Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖß�ú ü̧"Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ

¯ÖÏ¾Öê¿Ö ¿ÖŒµÖ —ÖÖ»ÖÖ. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯ÖÏ¾Öê¿ÖÖ´Öãôêû ŸÖê£Öß»Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ±úÖ ü̧¿Öß

ÃÖã™ü»Öß −ÖÖÆüß. �úÖÆüß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ´Ö¬µÖê —ÖÖ»Öê»Öß Ã¯Ö¬ÖÖÔ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ

¥üÂ™üß−Öê ´ÖÖ¸ü�ú šü̧ ü»Öß. ¯Ö× ü̧"ÖÖ´Öß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß “Öôû¾Öôû �ú´Ö�æú¾ÖŸÖ —ÖÖ»Öß. ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö šêü¾Öß ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ −Öê»µÖÖ“Öß ×™ü�úÖ —ÖÖ»Öß. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾ÖÖœæü−ÖÆüß

»ÖÆüÖ−Ö ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ãú™æÓü²Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¯ÖÖÃÖæ−Ö ¾ÖÓ“ÖßŸÖ ¸üÖ×Æü»Öê. ŸµÖÖŸÖæ−Ö ´ÖÖ÷ÖÔ �úÖœü"µÖÖÃÖÖšüß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �Öê¡ÖÖŸÖ

−Ö¾µÖÖ µÖÓ¡Ö"Öê“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ¾ÖÖ™æü »ÖÖ÷Ö»Öß.

ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ¯ÖÖ“Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú / ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ 2 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 1975

¸üÖê•Öß ˆ¢Ö ü̧ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÖȩ̂ üÖ¤üÖ²ÖÖ¤ü †Ö×"Ö ÷ÖÖȩ̂ ü�Ö¯Öæ̧ ü, Æü×¸üµÖÖ"ÖÖŸÖ ×³Ö¾ÖÖ−Öß, ¸üÖ•ÖÃ£ÖÖ−Ö´Ö¬µÖê •ÖµÖ¯Öæ̧ ü

†Ö×"Ö ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ²ÖÓ÷ÖÖ»Ö´Ö¬µÖê ´ÖÖ»Ö›üÖ µÖê£Öê �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú / ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�êú“µÖÖ

Ã£ÖÖ¯Ö−Öế ÖÖ÷Öß»Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê †ÖÆêüŸÖ -

1. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ¸üß¯Ö"ÖÖ �ú´Öß �ú ü̧"Öê.

2. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö »ÖÆüÖ−Ö ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß, ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ¿ÖêŸÖ�ú ü̧ß, ³Öæ×´ÖÆüß−Ö ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ ü, �úÖ¸üÖ÷Öß¸ü, »Ö‘Öæ ¾Ö �ãú™üß ü̧

ˆªÖê•Ö�ú µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¸ü"Öê.

3. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ šêü¾Öß ÃÖÓ�ú»ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ú ü̧"Öê.

×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�êú“Öê †×¬Ö�éúŸÖ ³ÖÖ÷Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¹ý. ‹�ú �úÖê™üß šü̧ ü×¾Ö"µÖÖŸÖ †Ö»Öê

†ÖÆêü. ¯ÖÏÖ¸Óü³Öß �êú¾Öôû ¹ý. 25 »ÖÖ�Ö ¾ÖÃÖæ»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ−Öê ²ÖÑ�êú“Öê �úÖµÖÔ ÃÖã¹ý �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

³ÖÖÓ÷Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“ÖÖ 50% ¾ÖÖ™üÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü, ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ 15% †ÃÖŸÖÖê.

ˆ¾ÖÔ̧ üßŸÖ 35% ×ÆüÃÃÖÖ ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ²ÖÑ�êú“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�ú µÖÖ ²ÖÑ�êúÃÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ´Ö¤üŸÖ

�ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. •ÖÃÖê, ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�êú“Öê ³ÖÖÓ÷Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧"Öê, ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�êú“Öê

�ú´ÖÔ“ÖÖ ü̧ß ×−ÖµÖãŒŸÖ �ú¸ü"Öê, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ×¿Ö�Ö"Ö ¤êü"Öê ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸ü"Öê ‡ŸµÖÖ¤üß.

� ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ / �Öê¡ÖßµÖ / ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß :- ¯ÖÏÖµÖÖê÷Öß�ú ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ †ÖòŒ™üÖê²Ö ü̧ 1975 ´Ö¬µÖê ¯ÖÖ“Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖŸÖ

†Ö»µÖÖ. µÖÖ ¯ÖÖ“Ö ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ †−Öã³Ö¾Ö ˆ¢Ö´Ö †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¾Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ

“ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»µÖÖ−Öê ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ×−Ö"ÖÔµÖ

‘Öê"µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ÃÖ−Ö 1975 ´Ö¬µÖê ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 5 ÆüÖêŸÖß. ŸÖß“Ö ÃÖÓ�µÖÖ ´ÖÖ“ÖÔ

2001 †�Öȩ̂ ü 196 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß.

×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¾Öê÷ÖÖ−Öê —ÖÖ»ÖÖ. ´ÖÖ“ÖÔ 2001 †�Öȩ̂ ü 14500 ¿ÖÖ�ÖÖ

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ. µÖÖ¯Öî�úß ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ¢Ö ü̧ ¯ÖÏ¤êü¿Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖÂ™Òü ¾Ö ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö µÖÖ ü̧Ö•ÖµÖÖŸÖ

†ÖÆêüŸÖ. µÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖÓ̄ Öî�úß 92% ¿ÖÖ�ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ−Ö 2002 ´Ö¬µÖê 196 ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ


÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öê �úÖµÖÔ�Öê¡Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö 436 ×•Ö»ÊÖŸÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧»Öê»Öê ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ

šêü¾Öß ÃÖ−Ö 1979-80 ´Ö¬µÖê ¹ý. 80 �úÖê™üß ‡ŸÖŒµÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ. ÆüÖ“Ö †Ö�ú›üÖ ÃÖ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ 2001 †�Öȩ̂ ü

15.42 �úÖê™üß ‡ŸÖ�úÖ —ÖÖ»ÖÖ. ÃÖ−Ö 1984 †�Öȩ̂ ü ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

1048 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“ÖÖ �êú»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖÖê ´ÖÖ“ÖÔ 1994 †�Öȩ̂ ü 5020 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ. ŸÖ ü̧,

´ÖÖ“ÖÔ 2002 †�Öȩ̂ ü µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß 7500 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß �ú•Öì ×¤ü»Öß. µÖÖ¯Öî�úß 95% �ú•Öì ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö

¤ãü²ÖÔ»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¤êü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÖÆêüŸÖ.

� ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- 1. ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †÷Ö¤üß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß¯ÖÖÃÖã−Ö“Ö ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖŸ´Ö�ú

ÃÖ´ÖÃµÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÖëÓ›ü ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ †ÖÆêü. ¯Öã̧ üÃ�éúŸÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ü̧Ö•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸üÖÓ“Öê µÖÖê÷µÖ ŸÖê ÃÖÆüÖµµÖ ×´ÖôûŸÖ

−ÖÖÆüß. ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�ú �úÖê"ÖŸµÖÖŸÖ¸üß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�êú−Öê ¯ÖÏÖµÖÖê•ÖßŸÖ �êú»Öß †ÖÆêü. µÖÖ

²ÖÑ�êú“µÖÖ ³ÖÖÓ÷Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü, ¸üÖ•µÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ ¾Ö ¯ÖÏÖµÖÖê•ÖßŸÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû

µÖÖ ²ÖÑ�êú¾Ö¸ü ŸÖß−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö ¸üÖÆüŸÖê. ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“µÖÖ ¤ü²ÖÖ¾ÖÖ−Öê †×−ÖµÖÖê•ÖßŸÖ †×ŸÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧Ö´Öãôêû

ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖŸ´Ö�ú ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö ÆüÖêŸÖê.

2. ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�úßµÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ¯Ö"Öê ×•Ö»ÆüÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ �úÖµÖÔ

�ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¯Öã̧ üÃ�úŸÖÖÔ ²ÖÑ�ú ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö÷ÖÖÔ“Öê †×¬Ö�úÖ¸üß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú ¯ÖÏ×ŸÖ−Öß¬Öß

´Æü"Öæ−Ö ×−ÖµÖãŒŸÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖ †×¬Ö�úÖ·µÖÖÓ“Öß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö"Öê ×−Ö"ÖÔµÖ ‘Öê"µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ �ú´Öß †ÃÖê.

×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖ“µÖÖ ÃÖ³ÖÖ ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ‹�úÖ“Ö ü̧Ö•µÖÖŸÖ

¾Öê÷ÖóµÖÖ ×•Ö»ÆüµÖÖŸÖ �úÖµÖÔ �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬µÖê ‹�ú¾ÖÖŒµÖŸÖÖ −ÖÃÖŸÖê. †−Öê�ú ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ

×−ÖµÖÓ¡Ö"ÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�úßµÖ �úÖµÖÔ �ãú¿Ö»ÖŸÖê−Öê ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

3. ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ †ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ :- ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ —ÖÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖ•µÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß. ˆ¢Ö¸ü ¯ÖÏ¤êü¿Ö, ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö, ´ÖÆüÖ¸üÖÂ™Òü, ×²ÖÆüÖ ü̧

µÖÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖ †×¬Ö�ú ²ÖÑ�úÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß, �êú¸üôû, ×Æü´ÖÖ“Ö»Ö ¯ÖÏ¤êü¿Ö, ŸÖÖ×´Öôû−ÖÖ›æü, ´Öê‘ÖÖ»ÖµÖ µÖÖ

¸üÖ•µÖÖŸÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÃÖÓÃ�ÖÖ ¾Ö �úÖµÖÔ −Ö÷Ö"µÖ †ÖÆêü.

4. ¾ÖÃÖæ»Öß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß �ú•ÖÔ ¾ÖÃÖæ»Öß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ÷ÖÓ³Öß ü̧ ²Ö−ÖŸÖ †ÖÆêü.

¤üÖêÂÖ¯Öæ"ÖÔ �ú•ÖÔ ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö, �ú•ÖÖÔ¾Ö¸ü ¤êü�Ö ȩ̂ü�Ö �ú´Öß, ¾ÖÃÖæ»Öß²ÖÖ²ÖŸÖ ˆ¤üÖ×ÃÖ−ÖŸÖÖ, �ú•ÖÖÔ“ÖÖ †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú

�úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü, ü̧Ö•Ö�úßµÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö, ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •ÖÖê›ü"µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö Æêü

‘Ö™ü�ú •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸ü †ÖÆêüŸÖ. •Öã−Ö 1991 ´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ �ú•ÖÖÕ“µÖÖ £Ö�ú²ÖÖ�úß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 66%

ÆüÖêŸÖê. ŸÖ¸ü, ÃÖ−Ö 1993 ŸÖê 1997 ¤ü¸ü´µÖÖ−Ö“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ £Ö�ú²ÖÖ�úß ¯ÖḮ ÖÖ"Ö 43 ŸÖê 54 % ¤ü̧ ü´µÖÖ−Ö

ÆüÖêŸÖê.

5. šêü¾Öß •Ö´ÖÖ �ú ü̧�µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö :- ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ µÖÖ ²ÖÑ�êú−Öê ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓ²Ö¸üÖê²Ö ü̧“Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

�úÖ ü̧Ö÷Öß ü̧, »Ö‘Öã̂ ªÖê•Ö�ú, ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ ü µÖÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öß ÃÖ¾ÖµÖ »ÖÖ¾Öæ−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü šêü¾Öß •Ö´ÖÖ

�ú¸üÖ¾µÖÖŸÖ. µÖÖ šêü¾Öà“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¤ãü²ÖÔ»ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ú ü̧Ö¾ÖÖ †¿Öß †¯Öê�ÖÖ

ÆüÖêŸÖß, ¯Ö"Ö ŸÖß ±úÖê»Ö šü ü̧»Öß.

� ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖ †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê�µÖÖ“Öß �úÖ ü̧�Öê :- 1. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¾Ö ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœü.


2. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ“Ö �ú•ÖÔ ¤êü"µÖÖ“Öê ²ÖÓ¬Ö−Ö †ÖÆêü.

3. �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯ÖŸÖ�Ö´ÖŸÖê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüß.

4. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�ÖÃÖÖêµÖß“µÖÖ †³ÖÖ¾ÖÖ´Öãôêû ²ÖÑ�êú“ÖÖ �ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÔ ŸµÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖ¿Öß

‹�ú¹ý¯Ö ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�ú»ÖÖ −ÖÖÆüß.

5. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ"Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �ú´ÖÔ“ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖêŸÖ−Ö ×¤ü»µÖÖ−Öê µÖÖ ²ÖÑ�úÖ

�ú´Öß �Ö“ÖÖÔ“µÖÖ ü̧ÖÆüß»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

6. ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö •Ö−ÖŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

•Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ¯ÖÏ¿−ÖÖÓ²ÖÖ²ÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß −ÖÃÖŸÖê.

7. ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ ¾Ö µÖÖê÷µÖ �ú´ÖÔ“ÖÖ·µÖÖÓ“ÖÖ †³ÖÖ¾Ö ¸üÖ×Æü»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû

�ú´ÖÔ“ÖÖ·µÖÖŸÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ¥üÂ™üß�úÖê−Ö ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

8. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö

¯ÖÏÖµÖÖê•Ö�ú ²ÖÑ�ú µÖÖÓ“µÖÖÃÖÆü †�úÖ¸ü"Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔ“Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú —Öôû †ÃÖŸÖê.

9. ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÷Öã"ÖÖŸ´Ö�úŸÖÖ ¾ÖÖœü»Öß −ÖÖÆüß.

10. ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öê−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖÓ“Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖæ−Ö ˆ““ÖÖ™ü−Ö

ÆüÖê‡Ô»Ö µÖÖ †¯Öê�Öê−Öê µÖÖ ²ÖÑ�úÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖ,æ µÖÖ ²ÖÑ�úÖ †Ö¯Ö»µÖÖ �úÖµÖÖÔ“ÖÖ ¯Öã̧ êüÃÖÖ

¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �ú¹ý ¿Ö�ú»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

2.2.5 ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê µÖ¿Ö-†¯ÖµÖ¿Ö (Strength and Weakness of the Co-operative and Rural Banking System) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ¸ü “Öôû¾Öôûß−Öê −Öã�úŸÖß“Ö 108 ¾ÖÂÖì ¯Öæ"ÖÔ �êú»Öß †ÖÆêüŸÖ. µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß

¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ²Ö ȩ̂ü“Ö µÖ¿Ö ×´ÖôûÖ»Öê †ÃÖ»Öê ŸÖ ü̧ß, µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ¯Öæ"ÖÔ̄ Ö"Öê µÖ¿ÖÃ¾Öß šü¹ý

¿Ö�ú»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

� µÖ¿Ö :- 1. ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß Ã¯Ö¬ÖÖÔ :- ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ÖÓ“Öê ¯ÖÏÖ²Ö»µÖ ÆüÖêŸÖê. �ú•ÖÔ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ÖÓ¿Öß Ã¯Ö¬ÖÖÔ �ú¹ý−Ö ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö

�ú´Öß �êú»Öê.

2. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê •ÖÖôêû

×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ÃÖÖêµÖß-ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖêŸÖß

�Öê¡ÖÖŸÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ¾Ö •Ö»ÖØÃÖ“Ö−ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖêµÖß ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �ú¸ü"µÖÖŸÖ ´Ö¤üŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öß.

3. ²Ö“ÖŸÖß“Öß ÃÖ¾ÖµÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß"Ö •Ö−ÖŸÖêÃÖ ²Ö“ÖŸÖß“Öß ÃÖ¾ÖµÖ »ÖÖ¾Ö"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö

²ÖÑ�úÖÓ−Öß �êú»Öê. µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ́ Öãôê »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ �úÖ™ü�úÃÖ¸ü ¾Ö ²Ö“ÖŸÖß“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖ´Ö•Ö»Öê.

4. −Ö¾Öß−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö :- ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß µÖÓ¡Ö"Öê−Öê ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ. ŸµÖÖÃÖÆü ¤ãü¬Ö

ÃÖ×´ÖŸµÖÖ, ¯ÖÖ"Öß ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ×´ÖŸµÖÖ, ÃÖãŸÖ ×÷Ö¸ü"Öß, ÃÖÖ�Ö¸ü �úÖ ü̧�ÖÖ−Öê †¿ÖÖ ŸµÖÖ �úÖôûÖŸÖß»Ö

−Ö¾Öß−Ö �Öê¡ÖÖÃÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖ“Öß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öß.


5. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö¢Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú, −ÖÖ²ÖÖ›Ôü, ¸üÖ•µÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö µÖÖÓ“µÖÖ�ú›æü−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

×´Öôû×¾Ö"Öê ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ¹ý¯ÖÖ−Öê �ú ü̧"Öê ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ šêü¾Öß

÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß �ú¸ü"Öê Æêü ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ �úÖµÖÔ

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß �êú»Öê †ÖÆêü.

6. ¤ãü²ÖÔ»ÖÖÓ−ÖÖ ´Ö¤üŸÖ :- ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ �ú•ÖÔ¹ý¯ÖÖ−Öê �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

� †¯ÖµÖ¿Ö / ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- 1. †�úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ :- ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �úÖµÖÔ�Ö´Ö −ÖÖÆüß. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ �ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß

¾Ö÷ÖÔ ¯Öã̧ êüÃÖÖ ¯ÖÏ×¿Ö�ÖßŸÖ −ÖÖÆüß. −Ö¾Öß−Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ¿Öß ŸÖÖê •ÖÖê›ü»ÖÖ ÷Öê»ÖÖ −ÖÖÆüß.

2. ÃÖÆü�úÖ ü̧ ŸÖŸ¾ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß †–ÖÖ−Ö :- ÃÖÆü�úÖ¸üß “Öôû¾Öôû »ÖÖê�úÖÓ−Öß Ã¾Öê“”êû−Öê Ã¾Öß�úÖ ü̧"µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ŸÖß

»ÖÖê�úÖÓ¾Ö ü̧ »ÖÖ¤ü»Öß ÷Öê»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû †−Öê�úÖÓ−Öß ÃÖÆü�úÖ¸üÖ�ú›êü Ã¾ÖÖ£ÖÖÔ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¯ÖÖ×Æü»Öê.

3. ü̧Ö•Ö�úßµÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö :- †Ö¯Ö»µÖÖ ¯Ö�ÖÖ“Öê ¾Ö“ÖÔÃ¾Ö ×ÃÖ ü̈ �ú ü̧"µÖÖ“Öê ÃÖÖ¬Ö−Ö ´Æü"Öæ−Ö ¸üÖ•Ö�úÖ ü̧"Öß

»ÖÖê�úÖÓ−Öß ÃÖÆü�úÖ ü̧ �Öê¡ÖÖ“Öß ×−Ö¾Ö›ü �êú»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö

‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö"Ö"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ −Ö ²Ö−ÖŸÖÖ ü̧Ö•Ö�úßµÖ †øêü ²Ö−Ö»µÖÖ.

4. ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö :- ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �êú¾Öôû ´ÖÆüÖ¸üÖÂ™Òü, ÷Öã•Ö ü̧ÖŸÖ, ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö,

Æü×¸üµÖÖ"ÖÖ, ŸÖÖ×´Öôû−ÖÖ›æü µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ŸÖã»Ö−ÖÖŸ´Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧Ö•µÖÖŸÖ —ÖÖ»ÖÖ. ‡ŸÖ ü̧

¸üÖ•µÖÖŸÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ±úÖ ü̧ÃÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ —ÖÖ»ÖÖ −ÖÖÆüß.

5. �êú¾Öôû ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü :- ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß �êú¾Öôû ÃÖÓ�µÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü —

ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ÷Öã"ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœüß“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ “Öôû¾ÖôûßÃÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê.

6. ¯ÖÏ“ÖÓ›ü £Ö�ú²ÖÖ�úß :- ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü

�ú•ÖÔ¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»Öê. ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖ �ú•ÖÔ ¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»Öê. ´ÖÖ¡Ö ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ

ˆ¢¯Ö®ÖÖ“Öß †×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê µÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧"ÖÖ´Ö ´Æü"Öæ−Ö µÖÖ²ÖÑ�úÖÓ“Öß £Ö�ú²ÖÖ�úß ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

2.2.6 ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖß µÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ (Role of Commercial Bank's and RBI in Rural Credit):- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¿ÖêŸÖß¯ÖÏ¬ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ

´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"ÖÖ¯Öæ¾Öá ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êü"µÖÖ�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö

�êú»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¯Öã̧ êüÃÖÖ ¿ÖêŸÖß ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê¾Öæ ¿Ö�ú»ÖÖ −ÖÖÆüß †Ö×"Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−ÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê.

ŸµÖÖ¯Öæ¾Öá ¿ÖêŸÖß �Öê¡Ö ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ †�ÖŸµÖÖ ü̧ßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ−Öß ¿ÖêŸÖß

¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �êú»Öê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ−Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"ÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß †÷ÖÏ�Îú´Ö ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖÃÖ ÃÖœüôû ÆüÖŸÖÖ−Öê

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß •Öæ−Ö 1969 †�Öȩ̂ ü ¿ÖêŸÖßÃÖÖšüß 160 �úÖê™üß

¹ý.“ÖÖ. �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ. ŸÖ ü̧, •Öã−Ö 1971, ´ÖÖ“ÖÔ 1994 ¾Ö ´ÖÖ“ÖÔ 1998 †�Öȩ̂ ü †−Öã�Îú´Öê ¹ý. 340

�úÖê™üß, ¹ý. 20,900 �úÖê™üß, ¹ý. 34,310 �úÖê™üß ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ.


³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧ÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¾Ö ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö

×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷Öê»Ö Æêü »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êúŸÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö¯Ö"Öê '�éúÂÖß ¯ÖŸÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö' “Öß

Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. µÖÖ �ÖÖŸµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß �úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¿ÖêŸÖß

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ³Öæ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö¢ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê 1949 ´Ö¬µÖê †×�Ö»Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Ö"Ö ²ÖÑØ�ú÷Ö

“ÖÖî�ú¿Öß ÃÖ×´ÖŸÖß −Öế Ö»Öß. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ÃÖ−Ö 1952 ´Ö¬µÖê †×�Ö»Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖ×´ÖŸÖß

−Öế Ö»Öß. µÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê ¿ÖêŸÖß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ÃÖæ“Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ŸµÖÖ ÃÖæ“Ö−ÖÖÓ“Öß Ÿ¾Ö ü̧ßŸÖ †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö"Öß

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸµÖÖ“ÖÖ“Ö ‹�ú ³ÖÖ÷Ö ´Æü"Öæ−Ö †×�Ö»Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ÷Öã¤üÖ´Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß.

‡Ó̄ Öß¸üßµÖ»Ö ²ÖÑ�êú“Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�ú¸ü"Ö �ú¹ý−Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Ã™êü™ü ²ÖÑ�êú“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �êú»Öß. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¿ÖêŸÖß (¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö) ×−Ö¬Öß †Ö×"Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¿ÖêŸÖß

�ú•ÖÔ (ÛÃ£Ö¸üß�ú ü̧"Ö ×−Ö¬Öß) †ÃÖê ¤üÖê−Ö ×−Ö¬Öß ˆ³ÖÖ¸ü»Öê. ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸üßŸÖ −ÖÖÆüß. ŸÖ ü̧, ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ³Öæ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ µÖÖÓ“µÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖÖê. ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ¿ÖêŸÖß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß 1969 ´Ö¬µÖê �éúÂÖß ¯Öã−ÖÔ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öß

Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¾Ö �éúÂÖß �ú•ÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß 1969

´Ö¬µÖê 14 ´ÖÖêšü¶Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ŸÖ ü̧ 1980 ´Ö¬µÖê 6 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖß�ú ü̧"Ö �ú ü̧"µÖÖ †Ö»Öê.

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖ�ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü �ú ü̧"µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö¸ü ÃÖÖê̄ Ö×¾Ö"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †Ö"Öæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ

¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ �Îú´ÖÖ−Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖ“Öê ²ÖÓ¬Ö−Ö ™üÖ�ú"µÖÖŸÖ †Ö»Öê. †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖŸÖ

¿ÖêŸÖß, �ãú™üß ü̧ ˆªÖê÷Ö, »Ö‘Öæ̂ ªÖê÷Ö, Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧, ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‡. “ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖêŸÖß ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾ÆüÖ¾ÖÖ µÖÖÃÖÖšüß × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö

�êú»Öê. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö-¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¾ÆüÖ¾Öß ´Æü"Öæ−Ö

×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú�ú›êü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ-†ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÃŸÖ ü̧Ö¾Ö ü̧ß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

�úÖ´Öê ¾Ö ¿ÖêŸÖß ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¾ÖÖœüŸÖß ´ÖÖ÷Ö"Öß »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê 1982 ´Ö¬µÖê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ �éúÂÖß

†Ö×"Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (NABARD - −ÖÖ²ÖÖ›Ôü) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß. ¯Öæ¾Öá ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖÃÖ

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öß ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß Ã£ÖÖ¯Ö−Öê−ÖÓŸÖ¸ü −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öß. '−ÖÖ²ÖÖ›Ôü' Æüß

¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ¸üß †ŸµÖæ““Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ÆüÖêµÖ.

2.2.7 −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê �úÖµÖÔ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ (NABARD Function's & Role in Rural Development) :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê Ã£ÖÖ¯Ö−Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö“Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ³Öæ×´Ö�úÖ

²Ö•ÖÖ¾Ö»Öß †ÖÆêü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú»ÖÖ “Ö»Ö−Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖßÃÖÆü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾Ö †ÖÓŸÖ ü̧̧ üÖÂ™ÒüßµÖ

¥üÂ™ü¶Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ·µÖÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üÖ¾µÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ¿ÖêŸÖß ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖê »Ö�Ö ¤êü"µÖÖÃÖ ¾Öêôû −ÖÃÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖ´Öß" ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ

ÃÖÖê›ü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯ÖŸÖ ÃÖ¾Öì�Ö"Ö ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê ‹�ú Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¿ÖêŸÖ�úß ¯ÖŸÖ ´ÖÓ›üôûÖ“µÖÖ

Ã£ÖÖ¯Ö−Öê“Öß ×¿Ö±úÖ¸üÃÖ �êú»Öß. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ �éúÂÖß †ÖµÖÖê÷ÖÖ−Öê (National Commission on

Agriculture) ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ‹�ú ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö


�ú¸ü"µÖÖ“Öß ×¿Ö±úÖ ü̧ÃÖ �êú»Öß. ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö−Öê ¿ÖêŸÖß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê‰ú−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö

†Ö"Ö"µÖÖÃÖÖšüß ×¿Ö�Ö ü̧ ²ÖÑ�ú †ÃÖÖ¾Öß, •Öß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö

�ú ȩ̂ü»Ö. µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖê�úÃÖ³ÖêŸÖ �úÖµÖ¤üÖ ÃÖÓ́ ÖŸÖ �ú¹ý−Ö 12 •Öã»Öî 1982 ¸üÖê•Öß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü"µÖÖŸÖ

†Ö»Öß. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öê ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖÃÖ ¯Öã−ÖÔ×¾Ö¢Ö �ú¸ü"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ÆüÖŸÖß ‘Öê‰ú−Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ �ú ü̧"ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖß.

−ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê †×¬Ö�éúŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¹ý. 500 �úÖê™üß †ÃÖæ−Ö ¾ÖÃÖæ»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¹ý. 100 �úÖê™üß †ÖÆêü. Æêü

¾ÖÃÖæ»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ¾Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�ú µÖÖÓ−Öß ÃÖ´Ö¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ü̧Œ�ú´Ö ¤êü¾Öæ−Ö ˆ³ÖÖ¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê

†ÖÆüê. †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÷Ö ü̧•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖ ü̧�úÖ ü̧, •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�êú�ú›æü−Ö ´Ö¤üŸÖ

‘Öê‰ú ¿Ö�úŸÖê. ŸµÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖæ−Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ŸÖÖê ¯ÖîÃÖÖ ˆ³ÖÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ²ÖÑ�ú ¾Ö

‡ŸÖ¸ü †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−ÖÆüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê. ÃÖ−Ö 1999 ´Ö¬µÖê −ÖÖ²Ö›Ôü�ú›êü ¹ý. 2000

�úÖê™üß ‡ŸÖ�êú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÆüÖêŸÖê. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“ÖÖ �úÖ¸ü³ÖÖ ü̧ 16 ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÓ›üôûÖ�ú›æü−Ö ¯ÖÖ×Æü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¸ü—

Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öê ›êü¯µÖæ™üß ÷Ö¾ÆÔü−Ö ü̧ Æêü “Öê†¸ü´Ö−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê �úÖµÖÔ :- 1. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü»ÖÖ ¿ÖêŸÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖÃÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ ×¿Ö�Ö¸ü ²ÖÑ�êú“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üÖ¾Öê

»ÖÖ÷ÖŸÖê.

2. ¯Öã−ÖÔ×¾Ö¢Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Öæ−Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ¯Öãœüß»Ö �Öê¡ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖê. ¿ÖêŸÖß, ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ˆªÖê÷Ö,

»Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö, ÆüÃŸÖÖêªÖê÷Ö, ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ÆüÃŸÖ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ, ‡ŸÖ¸ü †ÖÙ£Ö�ú �úÖµÖÔ�Îú´Ö ‡.

3. ‘Ö™ü�ú¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ³ÖÖÓ÷Ö³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ¤üß‘ÖÔ

´Öã¤üŸÖß“Öê �ú•ÖÔ ¤êüŸÖê.

4. ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ³Öæ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ, ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ ‡ŸµÖÖ¤üà−ÖÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü †»¯Ö,

´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ ´Öã¤üŸÖß“Öê �ú•ÖÔ ¤êüŸÖê.

5. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ, ×•Ö»ÆüÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ µÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ“Öß

ŸÖ¯ÖÖÃÖ"Öß �ú¸ü"µÖÖ“Öê �úÖ´Ö −ÖÖ²Ö›Ôü»ÖÖ �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê.

6. »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö, ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ˆªÖê÷Ö, �ãú™üß¸ü ˆªÖê÷Ö, ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ �Öê¡Ö ‡. ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ �ëú¦ü

ÃÖ ü̧�úÖ¸ü, ü̧Ö•µÖ ÃÖ ü̧�úÖ ȩ̂ü, µÖÖê•Ö−ÖÖ †ÖµÖÖê÷Ö, �ëú¦ü ¾Ö ¸üÖ•µÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ß»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ“Öê

ÃÖãÃÖæ¡Öß�ú ü̧"Ö �ú¸ü"µÖÖ“Öê �úÖ´Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü �ú ü̧ŸÖê.

7. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ�ú»¯Ö ŸÖµÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê 'ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¾Ö

×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¬Öß' Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ«üÖ¸êü ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü.

� −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öß ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ :- −ÖÖ²ÖÖ›Ôü Æüß ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö"Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö¿Öß»Ö †ÃÖ"ÖÖ ü̧ß �ëú¦ü ÃŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ �úÖµÖÔ

�ú¸ü"ÖÖ¸üß ×¿Ö�Ö ü̧ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÆüÖêµÖ.

1. ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ÆÓü÷ÖÖ´Öß �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ †ÃÖæ−Ö

ŸÖÖê ²ÖÑ�ú ȩ̂ü™ü¯Öê�ÖÖ 3% �ú´Öß ¤ü̧ üÖ−Öê �êú»ÖÖ †ÖÆêü.


2. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯ÖµÖÖ³ÖæŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¬Öß»ÖÖ ´Ö¤üŸÖ ×¤ü»Öß †ÖÆêü. µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ−Ö 2000 ´Ö¬µÖê

¹ý. 3500 �úÖê™üß ¤êü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ ×−Ö¬ÖßŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¸üÃŸµÖÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ �êú»Öß †ÖÆêü.

µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ¯ÖÖ"Öß¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ¾Öß•Ö ‡. ÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü.

3. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê †»¯Ö×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧Ö•µÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ †×¬Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �êú»Öß †ÖÆêü. ×²ÖÆüÖ ü̧,

ˆ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö, ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö, †Öȩ̂ üßÃÖÖ µÖÖ ¸üÖ•µÖÖÓ−ÖÖ †×¬Ö�ú ±úÖµÖ¤üÖ ×´ÖôûÖ»ÖÖ †ÖÆêü.

4. ´ÖÆüÖ¸üÖÂ™Òü, ÷Öã•Ö ü̧ÖŸÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ü̧Ö•µÖÖŸÖ ÃÖÆü�úÖ¸ü �Öê¡ÖÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß —ÖÖ»Öß. ´ÖÖ¡Ö †−µÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖ

ÃÖÆü�úÖ ü̧ �Öê¡Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ�Ö´Ö −Ö¾ÆüŸÖê. µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ ü̧ �Öê¡ÖÖ“Öß ¯Öã−ÖÔ̧ ü“Ö−ÖÖ

�ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. ÃÖÆü�úÖ¸üß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ³ÖŒ�ú´Ö ¾Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¯ÖÖµÖÖ¾Ö ü̧ ˆ³ÖÖ ü̧»ÖÖ.

�ú´Ö�æú¾ÖŸÖ ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¯Ö−ÖãÔ¾ÖÃÖ−ÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü�ú›æü−Ö †ÖÙ£Ö�ú ´Ö¤üŸÖ

×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê.

5. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ¾Ö ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ³Öæ-×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖêŸÖ

ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê �êú»ÖÖ †ÖÆüê.

6. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ³Öæ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ú»¯Ö, ±úôû²ÖÖ÷ÖÖ »ÖÖ÷Ö¾Ö›ü, ´ÖŸÃµÖ¯ÖÖ»Ö−Ö, �ãúŒ�æú™ǖ ÖÖ»Ö−Ö, ¤ãü÷¬Ö¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

¯ÖÏ�ú»¯Ö, ¬ÖÖ−µÖ ÃÖÖšü¾Ö"Öæ�ú ¯ÖÏ�ú»¯Ö µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÆüÖµµÖ ×¤ü»Öê

†ÖÆêü.

7. ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö •Ö»ÖØÃÖ“Ö−ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê‰ú−Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê 52,620 ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ

†£ÖÔÃÖÆüÖµµÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓ•Öæ̧ üß ×¤ü»Öß. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¹ý. 10,750 �úÖê™üà“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖê“Öß Æü´Öß

×¤ü»Öß. µÖÖŸÖ »ÖÆüÖ−Ö •Ö»ÖØÃÖ“Ö−Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ †÷ÖÏ�Îú´ÖÖ−Öê ´ÖÓ•Öã̧ üß ×¤ü»Öß †ÖÆêü.

8. ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ, ¸üÖ•µÖ ³Öæ-×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ †Ö×"Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü�ú›æü−Ö ¯Öã−ÖÙ¾Ö¢Ö ÃÖÖêµÖß ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

9. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ �éúŸÖß �úÖµÖÔ�Îú´Ö ŸÖµÖÖ¸

ü�úê»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÃÖÖšüß 18 ü̧Ö•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö 13 ¸üÖ•µÖ ³Öæ-×¾Ö�úÃÖ ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ

ÃÖÆüµÖÖê÷Ö ‘ÖêŸÖ»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ »Ö‘Öæ̂ ªÖê÷Ö, �éúÂÖß ˆªÖê÷Ö ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ×¤ü»Öê †ÖÆêü.

10. ¯ÖŸÖÓ̄ ÖÏ¬ÖÖ−Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖê•Ö−ÖëŸÖ÷ÖÔŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã×¿Ö�ÖßŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ µÖã¾Ö�úÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ˆªÖê÷Ö, ¿ÖêŸÖ´ÖÖ»Ö ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ˆªÖê÷Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‡.ÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¯Öã−ÖÙ¾Ö¢Ö ÃÖÆüÖµµÖ ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖê

11. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ¿ÖêŸÖß ¾µÖ×ŸÖ¸üßŒŸÖ ×²Ö÷Ö ü̧ ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖ»ÖÖÆüß ´Ö¤üŸÖ ×¤ü»Öß †ÖÆêü. »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö, ÃÖÆü�úÖ ü̧ß

ÃÖÖ�Ö ü̧ �úÖ¸ü�ÖÖ−Öê, ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖæŸÖ ×÷Ö¸ü"µÖÖ, †ÖîªÖê÷Öß�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üà−ÖÖ

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü

‹�Óú¤ü ü̧ßŸÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ¿ÖêŸÖß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ

�úÖ´Ö÷Öß¸üß ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öß †ÖÆêü.


1. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

2. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.


3. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖ“Öß ü̧“Ö−ÖÖ ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

4. ¸üÖ•µÖ ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

5. ×•Ö»ÆüÖ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �úÖ´Ö÷Öß ü̧ß ×¾ÖÂÖ¤ü �ú¸üÖ.

6. −ÖÖ÷Ö¸üß ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �úÖ´Ö÷Öß¸üß Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

7. ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß �úÖ´Ö÷Ö ü̧ß ¾Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ.

8. ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öß �úÖ´Ö÷Ö ü̧ß ¾Ö ÃÖ´ÖÃµÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

9. ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öê µÖ¿Ö-†¯ÖµÖ¿Ö Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö.

10. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö.

11. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê �úÖµÖÔ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖß»Ö ³Öæ×´Ö�úÖ ×¾ÖÂÖ¤ü �ú ü̧Ö.


³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖÃÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ‹�ÖÖªÖ Ã¡ÖÖêŸÖÖ¾Ö ü̧ ×¾ÖÃÖÓ²Öæ−Ö −Ö ü̧ÖÆüŸÖÖ

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê †ÖÆêü. ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß ÆüÖ †ªÖ¯ÖÆüß ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖæ−Ö

µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖÃÖ †»¯Ö, ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö ¤üß‘ÖÔ ´Öã¤üŸÖß“ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖæ−Ö µÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ,

¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß"Ö ²ÖÑ�úÖ, −ÖÖ²ÖÖ›Ôü µÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ †ÖÆêü.


1. ³ÖÖêÃÖ»Öê. �êú.‹´Ö., �úÖ™êü �êú.²Öß., (2003) :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ²ÖÑ�úà÷Ö, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü

2. •ÖÖê¿Öß ÃÖß.•Öê. , ›üÖÓ÷Öê †¿ÖÖê�ú, (2000) :- ²ÖÑ�úà÷Ö †ò"›ü ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ, ±ú›ü�êú ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö , �úÖê»ÆüÖ¯Öæ̧ ü

3. ÃÖÖôæÓû�Öê ¿ÖÖ´Ö, ´ÖÖÓ™êü ×¾Ö•ÖµÖ, (2010) :- ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−Ö, •Öôû÷ÖÖ¾Ö


‘Ö™ü�ú -3 ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ




3.2.1 ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ¾Ö ¾µÖÖ�µÖÖ

3.2.2 ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�ú

3.2.3 ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�ú

3.2.4 ÃÖÖÆüÃÖ Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

3.2.5 ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

3.2.6 ³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧−ÖÖ´ÖÖ / ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

3.2.7 µÖê"Öê�ú¸üß ÃÖê¾ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ /†×³Ö�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ

3.2.8 ÃÖÖšêü²ÖÖ•Öß ¾Ö ´µÖæ“µÖã†»Ö ±Óú›ü





3.0 ˆ×§üÂ™êü :- ÊÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Ö¹ý−Ö †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ,

6. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê �úÖµÖ ? †Ö×"Ö ¾Ö÷Öá�ú ü̧"Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

7. ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö ¾Ö ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß, ¤êüµÖŸÖÖ ÃÖ¥üœüŸÖÖ �ú¿Öß †ÖÆêü

Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

8. ²ÖÑ�úÖ ¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

9. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�ú ´Æü"Ö•Öê �úÖµÖ Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

10. ˆªÖê•Ö�ú ²Ö−Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß Ø�ú¾ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“Öß †ÖÙ£Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖß ÃÖã¬ÖÖ ü̧"µÖÖÃÖÖšüß �ÖÖ»Öß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

�ú¸üÖµÖ“ÖÖ †ÖÆêü.

1. ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

2. ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

3. ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧−ÖÖ´ÖÖ

4. ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

5. †×³Ö�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ

6. ÃÖÖšêü²ÖÖ•Öß ¾Ö ´µÖã“µÖæ†»Ö ±Óú›ü



�úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ²ÖÑ�úÖ †Ö×"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ µÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ

±úÖ ü̧ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ‘Ö™ü�ú ´Æüû"Öæ−Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¾Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö

µÖÖÓ“µÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ ü̧Ö ‹�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ´Ö¬µÖÃ£Ö ´Æü"Öæ−Ö †Ö¯Ö»Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

ˆ³ÖÖ¸ü"Öß“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖế Ö¬µÖê ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“Öß •Öãôû¾Ö"Öß �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö¯Ö»Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ²ÖÑ�ú

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ ¯Öã̧ ü�ú †ÃÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú,

ˆªÖê•Ö�ú µÖÖÓ“Öß ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœü"ÖÖ ü̧ß †ÖÙ£Ö�ú ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö"µÖÖ“ÖÖ / ¯Öæ"ÖÔ �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

�ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ²ÖÑ�úÖ¯Öê�ÖÖ »Ö¾Ö×“Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ²ÖÑ�úÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú “ÖÖÓ÷Ö»µÖÖ×¸üŸÖß−Öê

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ"Öê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö šêü¾Öß ÷ÖÖêôûÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÔ, ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú, ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú, ˆªÖê•Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ¾Ö ”ûÖê™ü¶Ö

�ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ÃÖã»Ö³Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ“Ö²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ Ÿ¾Ö ü̧ßŸÖ ×−Ö"ÖÔµÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ •ÖÖê�Ö´Öß“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö

²Ö¤ü»Ö"ÖÖ·µÖÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔŸ´Ö�ú ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö †Ö¯Ö»Öê Ã£ÖÖ−Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ÷Ö¸ü•Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ †Ö�úÖ¸ü �ú´Öß •ÖÖÃŸÖ

�ú¹ý−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ ¤êü�Öß»Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ.


3.2.1 ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †£ÖÔ ¾Ö ¾µÖÖ�µÖÖ :- ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê †¿Öß ÃÖÓÃ£ÖÖ •Öß ²ÖÑ�úÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ"Öê ¯ÖŸÖ×−ÖÙ´ÖŸÖß“Öê �úÖµÖÔ −Ö �ú ü̧ŸÖÖ šêü¾Öß ÷ÖÖêôûÖ

�ú¸ü"Öê, �ú•ÖÔ ¤êü"Öê µÖÖÃÖÖ¸ü�Öß �úÖµÖÔ •Öß ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú¸üŸÖê ŸÖß»ÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ÃÖã ã¤ü¸ü´Ö

±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ, ²ÖÖ•ÖÖ †Öò™üÖê ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ, ´ÖØÆü¦üÖ ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß.

1. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú �úÖµÖ¤üÖ, 1934 −ÖãÃÖÖ ü̧ :- "•Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ‹�ú �Óú¯Ö−Öß †ÃÖæ−Ö ŸÖß“ÖÖ ¯ÖḮ Öã�Ö

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“µÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö šêü¾Öß •Ö´ÖÖ �ú¸ü"Öê ¾Ö �Óú¯Ö−µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö »ÖÆüÖ−Ö

»ÖÆüÖ−Ö �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ." 2. •µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ×−ÖÙ´ÖŸÖß �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ ´ÖÖ−µÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú šêü¾Öß“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖîÃÖÖ ‹�ú¡ÖßŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ¹ý¯ÖÖ−Öê �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ

†¿ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ.

3. »ÖÖê�úÖÓ�ú›æ−Ö šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧»µÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖæ“Ö−ÖÖÓ−ÖãÃÖÖ¸ü ±úŒŸÖ �ÖÖ»Öß»Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 1. �ú•ÖÔ ¤êü"ÖÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ 2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �ú ü̧"ÖÖ¸üß �Óú¯Ö−Öß 3. Æü¯ŸÖê²ÖÓ¤üß−Öê ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ¸üß �Óú¯Ö−Öß 4. ˆ¯Ö�ú¸ü"Öê »Öß•Ö−Öê ¤êü"ÖÖ ü̧ß �Óú¯Ö−Öß 5. ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ±úÖµÖªÖ“Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−Öß

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖµÖ“Öê ´Æü"Ö•Öê, ×²Ö÷Ö¸ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−Öß ´Æüû"Ö•Öê �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß µÖÖê•Ö−ÖêŸÖæ−Ö

Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖæ−Ö šêü¾Öß ÷ÖÖêôûÖ �ú ü̧"Öê †Ö×"Ö �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß �ú•Öì ¤êü"Öê ÆüÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÃÖ»Öê»Öß

�Óú¯Ö−Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ×¾Ö¢ÖÃÖÓÃ£ÖÖ ÆüÖêµÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ −ÖÖ"Öê²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ÊÖ

ÃÖÓÓÃ£ÖÖÓ̄ Öî�úß �ÖÖ•Ö÷Öß ×“Ö™ü±Óú›ü ¾Ö ×−Ö¬Öß ´Ö“ÖÕ™ü ²ÖÑ�úÖ, »Öß•ÖßÓ÷Ö �Óú¯Ö−µÖÖ, ¾ÖÖÆü−Öê ¾Ö ÷ÖéÆü �ú•ÖÔ ¤êü"ÖÖ·µÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖµÖÖ


−ÖÖ"Öê²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖ ü̧, ×¾Ö´ÖÖ Æü´Öß¤üÖ ü̧ (†Ó›ü ü̧¸üÖµÖ™ü̧ ü) ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †ÖµÖæÙ¾Ö´ÖÖ ´ÖÆüÖÓ́ Ö›üôû, ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ¸ü"Ö ×¾Ö´ÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, µÖã×−Ö ™ÒüÃ™ü †Öò±ú ‡Ó×›üµÖÖ †Ö×"Ö ÃÖÆüµÖÖê÷Ö ×−Ö¬Öß †¿ÖÖ µÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ÃÖê²Öß“Öê ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö †ÃÖŸÖê.

� ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ¾Ö÷Öá�ú ü̧�Ö :- ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ •µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ¾Ö¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ¾Ö÷Öá�ú¸ü"Ö �ú¸üŸÖÖ

µÖê‡Ô»Ö. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ �ÖÖ»Öß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê ¯ÖÖÆüŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖ :- RBI “µÖÖ 1934 “µÖÖ �úÖµÖªÖ´Ö¬Öß»Ö �ú»Ö´Ö 45 ´Ö¬Öß»Ö 1997 “µÖÖ ¤ãü¹ýÃŸÖß−ÖÓŸÖ ü̧ �ÖÖ»Öß»Ö

×¾Ö¿ÖêÂÖ ¤ãü¹ýÃŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü �ÖÖ»Öß»Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ �úÖµÖÔ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- µÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ.

ICICI, IFCI ‡ŸµÖÖ¤üß. 2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ :- •µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ¯ÖÏ×ŸÖ³ÖæŸÖà“Öß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ×¾ÖŸÖ ü̧�úÖÓ�ú›æü−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß

�ú¸ü"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�Îú�ú ü̧ß ´Æü"Öæ−Ö †Ö¯Ö»Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖÖŸÖ ˆ¤üÖ. IDBI, NBH

‡ŸµÖÖ¤üß. 3. ³ÖÖ›êü¯Ö¼Ö �ú ü̧Ö ü̧Ö¾Ö ü̧ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ •µÖÖ

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ, ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖ›êü ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸ü Ø�ú¾ÖÖ �ú¸üÖ¸üÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

ˆ¯ÖµÖÖê÷Öß ÃÖÖ¬Ö−Öê (´Ö×¿Ö−Ö¸üß, µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ‡ŸµÖÖ¤üß) ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ

³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧Öü¾Ö ü̧ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. 4. ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- •µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ, ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ, �Óú¯Ö−µÖÖ ‡. ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸üŸÖÖ µÖÖ¾µÖÖŸÖ µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

5. ȩ̂ü×ÃÖ›ü¶ã† ü̧ß ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ"Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ

¾µÖ¾ÖÃ£ÖëŸÖ÷ÖÔŸÖ •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö šüÖê�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ”ûÖê™ü¶Ö ”ûÖê™ü¶Ö µÖÖê÷Ö¤üÖ−ÖÖŸÖæ−Ö, ¾Ö÷ÖÔ"Öß«üÖ¸êü Æü¯ŸµÖÖ-

Æü¯ŸµÖÖ−Öê, µÖã×−Ö™ü“Öß ×¾Ö�Îúß �ú¹ý−Ö, šêü¾Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Ö¯Ö¡Ö Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê šü¾Öß

Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖÖŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ"Ö −ÖÃÖŸÖÖŸÖ. 2. ¯Ö ü̧Ã¯Ö ü̧ »ÖÖ³Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :-

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ �Óú¯Ö−Öß �úÖµÖ¤üÖ 1956 −ÖãÃÖÖ ü̧ †¿Öß �úÖê"ÖŸÖßÆüß �Óú¯Ö−Öß •Öß �úß, ×−Ö¬Öß ¯ÖḮ ÖÓ›üôû ´Æü"Öæ−Ö

�ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖæ“Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü, †¿ÖÖ �Óú¯Ö−Öß»ÖÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ »ÖÖ³Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖê

´Æüû"ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖã̈ üÖ ‡ŸÖ ü̧ ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ÃÖÓÃ£ÖÖÓ̄ ÖḮ ÖÖ"Ö •Ö−ÖŸÖê�ú›üß»Ö šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ¸üŸÖÖŸÖ ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö

¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆªÖê÷Ö, �Óú¯Ö−µÖÖ µÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. 3. ‡ŸÖ ü̧ ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :-

µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü"ÖŸÖ: ×“Ö™ü ±Óú›ü µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ¿Öß ×−Ö÷Ö›üßŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ



4. ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- RBI “µÖÖ ×¤ü¿ÖÖ ×−Ö¤ìü¿Ö�úÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß

¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾ÖêôûÖê¾Öêôûß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö †Ö�Ö"µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ, ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü

1960,1977 ´Ö¬µÖê ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ−Öß •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ šêü¾Öß ×�úŸÖß Ã¾Öß�úÖ ü̧Ö¾µÖÖŸÖ µÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖß»Ö

´ÖµÖÖÔ¤üÖ NBFCs “Öß ¤êüµÖŸÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧, 2003-04 ´Ö¬µÖê ‹�æú"Ö ¤êüµÖŸÖÖ 37,709 �úÖê™üß ¹ý. ,

2004-05 ´Ö¬µÖê 32,754 �úÖê™üß ¹ý., 2005-06 ´Ö¬µÖê 36,003 �úÖê™üß ¹ý., 2006-07 ´Ö¬µÖê 48,554

�úÖê™üß ¹ý., 2007-08 ´Ö¬µÖê 74,562 �úÖê™üß ¹ý., 2008-09 ´Ö¬µÖê 77,128 �úÖê™üß ¹ý., 2009-10 ´Ö¬µÖê

94,212 �úÖê™üß ¹ý. 2010-11 ´Ö¬µÖê 1,05,432 �úÖê™üß ¹ý., 2011-12 ´Ö¬µÖê 1,16,900 �úÖê™üß ¹ý. ¯ÖµÖÕŸÖ

¾ÖÖœü»Öê»µÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖŸÖ.

NBFCs “µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü, µÖÖÓ“Öß ‹�æú"Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ 2006 ´Ö¬µÖê 35,561

�úÖê™üß, 2007 ´Ö¬µÖê 48,554 �úÖê™üß, 2008 ´Ö¬µÖê 77,128 �úÖê™üß, 2009 ´Ö¬µÖê 93,709 �úÖê™üß, 2010

´Ö¬µÖê 94,212 �úÖê™üß, 2011 ´Ö¬µÖê 94,212 �úÖê™üß ‡ŸÖ�úß ¾ÖÖœü»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ

ŸÖ ü̧, •Öê¾Öœüß ¤êüµÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß ŸÖê¾Öœüß“Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. NPA “µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ŸÖ ü̧, 2006

´Ö¬µÖê ‹�æú"Ö NPA ÆüÖ 3.6 % ÆüÖêŸÖÖ. −ÖÓŸÖ¸ü ŸÖÖê 2007,2008,2009,2010,2011,2012 ´Ö¬µÖê 2.2%,

2.1%, 2.0%, 1.3%, 0.7%, 2.1% ‡ŸÖ�úÖ †ÖÆêü. 2007 ¯ÖÖÃÖæ−Ö 2011 ¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê �ú´Öß —

ÖÖ»Öê»ÖÖ †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû NBFCs “Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖã¥üœü †ÃÖ»µÖÖ“Öê †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê

ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖê.

5. ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧�ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ :- ¤ãüÃÖ ȩ̂ü ´ÖÆüÖµÖã̈ ü ÃÖÓ̄ Ö»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü, •Ö»Ö¤ü ÷ÖŸÖß−Öê †ÖîªÖê÷Öß�ú ¯ÖÏ÷ÖŸÖß —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê †¿Ö ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ

×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖÃÖÖšüß †Ö¬Öæ×−Ö�úß�ú ü̧"Ö, •Öæ−µÖÖ µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“Öê ¯ÖÏ×ŸÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖ“Öß ¯ÖḮ Öã�Ö ÷Ö¸ü•Ö

×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖ¾ÖêôêûÃÖ •µÖÖ ×¾Ö¢Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÑ�úÖ ÆüÖêŸµÖÖ, ŸµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ

ˆ³ÖÖ¹ý−Ö ¤êü"µÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ˆ¤üÖÃÖß−Ö ÆüÖêŸµÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö ˆ³ÖÖ¸ü"ÖßÃÖÖšüß

†−Öê� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ. 1948 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ˆªÖê÷Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, 1955 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ

†ÖîªÖê÷Öß�ú Šú"Ö †Ö×"Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, 1964 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú Ã£ÖÖ¯Ö−Ö

�êú»µÖÖ. 1951 ´Ö¬µÖê ¸üÖ•µÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, 1982 ´Ö¬µÖê †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖ ²ÖÑ�ú µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß

³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê †×ŸÖ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ²Ö•ÖÖ¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö¿ÖêÂÖ �ú¹ý−Ö ‹»Ö.†ÖµÖ.ÃÖß.

µÖÖ ×¾Ö´ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ−Öß ”ûÖê™ü¶Ö-”ûÖê™ü¶Ö ²Ö“ÖŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾Öôû¾Öæ−Ö

ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö šêü¾Öß“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß, šêü¾Öß¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü, šêü¾Öß×¾ÖÂÖµÖß ×−ÖµÖ´Ö, ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ,

´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¸üÖ�Öß−Ö ×−Ö¬Öß µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ ÖÖ±ÔúŸÖ ÆüÖê"ÖÖ¸üÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ‡. ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ¾ÖêôûÖê¾Öêôûß µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ

�ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß ¾Ö RBI ´ÖÖ±ÔúŸÖ ×−Ö¤ìü¿Ö �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»Öê ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÖÆü ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê šîü¾Öß ¾Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ

ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ 1994 ´Ö¬µÖê ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß �êú»µÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖŸÖ

µÖ¿ÖÃ¾Öß šü ü̧»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ´Æü"Öæ−Ö RBI −Öê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾Ö ÷Ö¸ü•Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö 1992 ´Ö¬µÖê ¿ÖÖÆü ÃÖ×´ÖŸÖß, −ÖÓŸÖ ü̧ ¿Öȩ̂ êü ÃÖ×´ÖŸÖß, �Ö®ÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ×´ÖŸµÖÖ

×−ÖµÖæŒŸÖ �êú»µÖÖŸÖ.


RBI −Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−ÖêÃÖÖšüß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß, −ÖÖë¤ü"Öß ¯ÖḮ ÖÖ"Ö¯Ö¡Ö, Ã¾ÖŸÖ:“Öê �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧"µÖÖ“Öß �ú´ÖÖ»Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ, šêü¾Öß¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤üÖ¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ, šêü¾Öß¤üÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖêÃÖÖšüß

×¾Ö×¾Ö¬Ö ×−ÖµÖ´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖŸÖÖ, ¾ÖÃÖæ»Ö ³ÖÖ÷Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ, ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×¾ÖÂÖµÖß ×−ÖµÖ´Ö, −Ö±úÖ ¾ÖÖ™ü¯Ö,

ŸÖÖê™üÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ‡. ×¾ÖÂÖµÖß ×−Ö¤ìü¿Ö �úÖœü»Öê †Ö×"Ö †Ó́ Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö"Öß �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÓÃ£Öê−Öê †Ö¯Ö»ÖÖ ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ

×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖæ−Ö ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê−Öê ×¤ü»Öê»µÖÖ ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ−ÖãÃÖÖ ü̧ ŸµÖÖ ²ÖÑ�êú¢Ö ü̧

ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ RBI −Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ×´ÖŸµÖÖÓ“µÖÖ

×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß−ÖãÃÖÖ¸ü ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö ŸÖµÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ.

6. ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ¤êüµÖŸÖê“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ¾Ö ÃÖ¥üœüŸÖÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ¤êüµÖŸÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¯Ö ü̈ŸÖß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ •Öã»Öî 2001 ´Ö¬µÖê

×−Ö÷ÖỐ ÖßŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ¾Ö 31 ´ÖÖ“ÖÔ 2002 ´Ö¬µÖê »ÖÖ÷Öæ �êú»Öê»µÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ÃÖæ“Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏŸµÖê�ú ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÓÃ£Öê−Öê 20 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“µÖÖ šê¾Öß ¾Ö 100 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ �úÖµÖÖÔŸ´Ö�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû

šêü¾ÖÖ¾Öß ¾Ö µÖÖ“Ö²Ö¸üÖê²Ö ü̧ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ÃÖæ“Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ¯Ö×Æü»Öê × ü̧™ü−ÖÔ 30 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2002 »ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ 31

†ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2002 ¯ÖµÖÕŸÖ •Ö´ÖÖ �ú ü̧Ö¾ÖêŸÖ †ÃÖê ×−Ö¤ìü¿Ö RBI −Öê ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¾Ö ¤êüµÖŸÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÷Öî̧ ü

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

31 •Öã−Ö 2013 ´Ö¬µÖê RBI −Öê ×¤ü»Öê»µÖÖ ÃÖæ“Ö−Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ ¾Ö ×−Ö¤ìü¿ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö·µÖÖ“Ö NBFCs

†™üà“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¹ý −Ö ¿Ö�ú»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 12,225 ‡ŸÖ�úß �ú´Öß —ÖÖ»Öß. 2012-13 ´Ö¬µÖê

NBFCs �Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß ¾ÖÖœü 2.2% −Öê —ÖÖ»Öß. NBFCs −Öê 2012-13 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ‹�æú"Ö †÷ÖÏß´Öê ×¤ü»Öß

†ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“µÖÖ 2.47% ‡ŸÖ�úÖ NPA †ÖÆêü. NBFCs �Óú¯Ö−µÖÖ“µÖÖ Non Deposite 19.5 ™üŒŒµÖÖ−Öê

2012-13 ´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü»µÖÖ.

´ÖÖ÷Öß»Ö 60 ¾ÖÂÖÖỐ Ö¬µÖê IFCI −Öê ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ �úÖµÖÔ �êú»Öê †ÖÆêü. 2000-

01 ´Ö¬µÖê IFCI −Öê 1,860 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ×¾Ö¢ÖßµÖ ´Ö¤üŸÖ ´Æü"Öæ−Ö ´ÖÓ•Öæ̧ üß ×¤ü»Öß. ¯ÖÓ̧ üŸÖæ, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ 2,120 �úÖê™üß

¹ý¯ÖµÖê ¾ÖÖ™ǖ Ö �êú»Öê. Æß ¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»Öê»Öß ¬Ö−Ö¸üÖ¿Öß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê �ÖŸÖ, ÃÖãŸÖß �úÖ¯Ö›ü, �úÖ÷Ö¤ü, ´Öãôû ¸üÃÖÖµÖ−Ö †Ö×"Ö

�ÖŸÖ, ÃÖß´Öë™ü, ¬ÖÖŸÖæ, †ÖîªÖê÷Öß�ú µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß, ¾ÖÖÆü−Ö ˆªÖê÷Ö ‡ŸµÖÖ¤üà−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß. 2004-05 ´Ö¬µÖê 280

�úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê ÷Öê»Öê. ”ûÖê™ü¶Ö †Ö×"Ö ´Ö¬µÖ´Ö †Ö�úÖ ü̧Ö“µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß

SFCs “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß ÷Öê»Öß. Æüß ÃÖÓ�µÖÖ 20 ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖæ−Ö ŸÖê ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê †ÃÖŸÖê,

ŸµÖÖ»ÖÖ •ÖÖ´Öß−Ö ´Æü"Öæ−Ö Ã¾ÖŸÖ: ˆ³Öß ¸üÖÆüŸÖê.

ICICI ²ÖÑ�êú“ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÆüÖÓ́ Ö›üôû Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿Ö †ÃÖÖ �úß, −Ö×¾Ö−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ

¯ÖÏÖêŸÃÖÖ×ÆüŸÖ �ú ü̧"Öê, ¾ÖŸÖỐ ÖÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖ“µÖÖ †Ö¬Öæ×−Ö�úß�ú¸ü"Ö †Ö×"Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú †Ö×"Ö

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�úßµÖ ´Ö¤üŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü"µÖÖÃÖÖšüß 1980-81 ´Ö¬µÖê 180 �úÖê™üß, 1990-91 ´Ö¬µÖê 1,970

�úÖê™üß, 2000-01 ´Ö¬µÖê 31,660 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê †Ö×"Ö 2001-02 ´Ö¬µÖê 25,830 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ

ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �êú»Öê. IDBI −Öê ÃÖã̈ üÖ 1980-81 ´Ö¬µÖê 1,010 �úÖê™üß, 1990-91 ´Ö¬µÖê

4.460 �úÖê™üß, 2000-01 ´Ö¬µÖê 17,480 �úÖê™üß †Ö×"Ö 2005-06 ´Ö¬µÖê 12,980 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê

†ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê.


SIDBI −Öê ÃÖã̈ üÖ »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö, ×¾Ö¯Ö"Ö−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ, »Öß•Öà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖ−ÖÖ �ú•ÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö

ŸµÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß 05 �Öê¡ÖßµÖ �úÖµÖÖÔ»ÖµÖ †Ö×"Ö 21 ¿ÖÖ�ÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ

Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»µÖÖ. SIDBI −Öê 2005-06 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß 11,940 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê �ú•ÖÔ ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê.

Microfinance Equity Fund µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê 2011-12 ´Ö¬µÖê 100 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ÃÖé×•ÖŸÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öß

‘ÖÖêÂÖ"ÖÖ �êú»Öß.

EXIM ²ÖÑ�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úà÷Ö †Ö×"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úà÷ÖÃÖÖšüß �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖê ŸÖÃÖê“Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ‡ŸÖ ü̧

¤êü¿ÖÖŸÖ •Öê¾ÆüÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÆüÖêŸÖê Ø�ú¾ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖ“Öê �úÖ´Ö EXIM ²ÖÑ�ú

�ú¸üŸÖê. µÖÖ ²ÖÑ�êú«üÖ¸üÖ 1982 ´Ö¬µÖê 240 �úÖê™üß, 1992-93 ´Ö¬µÖê 1,600 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê †Ö×"Ö 2001-02 ´Ö¬µÖê

3,370 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»Öê †ÖÆêü. 2007-08 ´Ö¬µÖê 27,159 �úÖê™üß,

2008-09 28,932 �úÖê™üß, 2009-10 ´Ö¬µÖê 34,423 �úÖê™üß, 2011-12 ´Ö¬µÖê 37,405 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê

EXIM ²ÖÑ�êú−Öê †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖÖšüß ¾ÖÖ™ü»Öê»Öê †ÖÆêü, ¾Ö ü̧ß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ ü̧ß¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×¤üÃÖŸÖê �úß, †ÖµÖÖŸÖ

†Ö×"Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ ¾ÖÖœüßÃÖÖšüß EXIM ²ÖÑ�ú−Öê ¤ü ü̧¾ÖÂÖá ¾ÖÖœüŸÖß ´Ö¤üŸÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖµÖ“Öê ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Ö¬µÖê ¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß †×¬Ö�ú

´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¸üÖ×Æü»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

3.2.2 ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö (Universal Banking) :-

� ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ :- †Ö•Ö“µÖÖ ÷ÖŸÖß´ÖÖ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ“Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ‹�úÖ“Ö ×šü�úÖ"Öß ¾ÆüÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú

²ÖÑ�úà÷Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»Öß. ¯Öæ¾Öá“µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ±úŒŸÖ šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧"Öê, �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"Öê

µÖÖÃÖÖ ü̧�Öê �úÖ´Ö �ú ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ †Ö×Ö �úÖÆüß ²ÖÑ�úÖ †Ö•Ö Æüß �ú ü̧ŸÖ †ÖÆêü. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�ú ‹�ÖÖªÖ ´ÖÖò»Ö ¯ÖḮ ÖÖ"Öê

†ÖÆêü. •µÖÖ×šü�úÖ"Öß ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ‹�úÖ“Ö ”ûŸÖÖ�ÖÖ»Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ

×šü�úÖ"Öß •ÖÖ"µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö −ÖÖÆüß. µÖÖ ²ÖÑ�ëúŸÖÓ÷ÖÔŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ‹�ú¡Ö

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. ´Æü"Öæ−Ö †Ö•Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¤êü¿Ö ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

†Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖÃÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êüŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê �ÖÖ»Öß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê ±úÖµÖ¤êü †ÖÆêüŸÖ.

� ±úÖµÖ¤êü :- ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö“Öê ±úÖµÖ¤êü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ, †Ö¾Ö•ÖãÔ−Ö ÃÖÖÓ÷ÖÖ¾ÖêÃÖê ¾ÖÖ™üŸÖê �úß, '¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö' µÖÖ

−ÖÖ¾ÖÖŸÖ“Ö ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ�úÖ ü̧“Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü"ÖÖ¸üß ²ÖÑ�ú ´Æü"Öæ−Ö �ÖÖ»Öß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê ±úÖµÖ¤êü †ÖÆêü.

1. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö Æüß ‹�ú ¾µÖÖ¯ÖÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ¸üß ‹�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

†ÖÆêü.

2. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö Æüß ‹ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ ü̧ß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖã̄ Ö ü̧ ´ÖÖ�ìú™ü †ÖÆêü.

3. µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖëŸÖ÷ÖÔŸÖ ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

4. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ²ÖÑ�úà÷Ö“Öß ÃÖ¾ÖÔ ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

5. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö Æüß ×¾Ö´ÖÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖ¾ÖÔ ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖê.

6. ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †−Öê�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ¸üß µÖÓ¡Ö"ÖÖ †ÖÆêü.

7. Æüß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †Ö•Ö ²ÖÆæüŸÖê�ú ¤êü¿ÖÖŸÖ Ã¾Öß�úÖ ü̧»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆüê.

8. �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß ±úß ´Ö¬µÖê ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö.


� ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“ÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö †−Öã³Ö¾Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ´Ö¬µÖê ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“ÖÖ †ÖœüÖ¾ÖÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖÃÖ †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ�éúŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬µÖê

¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“Öê “ÖÖÓ÷Ö»Öê �úÖµÖÔ SBI ²ÖÑ�ú, BOM ²ÖÑ�ú, µÖã−ÖÖµÖ™êü›ü −Öê¿Ö−Ö ²ÖÑ�ú ‡ŸµÖÖ¤üß ²ÖÑ�úÖ µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö

�Öê¡ÖÖŸÖ “ÖÖÓ÷Ö»Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬µÖê ICICI, HDFC, AXIX ²ÖÑ�ú,

IDBI ²ÖÑ�ú, Maharashtra ²ÖÑ�ú µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ´ÖÖ¡Ö ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ×¤ü»µÖÖ †Ö×"Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖ¾Ö¸ü ³Ö¸ü ×¤ü»ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ�éúŸÖ ²ÖÑ�ú ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú

²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü"µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Öß šü ü̧ŸÖ †ÖÆêü. �úÖ ü̧"Ö, µÖÖ ²ÖÑ�ú ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü †ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

‹•ÖÓ™ü´ÖÖ±ÔúŸÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾ÖŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ

´ÖÖ×ÆüŸÖ ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ‹ê¾Ö•Öß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ LIC, GIC µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¾ÖÖœü¾Öæ−Ö

²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ �Öê¡Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö šêü¾Ö»Öê. ŸµÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�êú“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ

¸üÖ²Ö¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß´Öãôêû †¯ÖµÖ¿Ö †Ö»Öê»Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

� ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ †Ö¾ÆüÖ−Öê :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ‹×¯ÖÏ»Ö 2000 “µÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ´ÖÖî¦üß�ú ¾Ö ¯ÖŸÖ¬ÖÖȩ̂ ü"ÖÖŸÖ ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú

²ÖÑ�úß÷Ö×¾ÖÂÖµÖß ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö —ÖÖ»ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö −Ö¸üØÃÖÆü´Ö ÃÖ×´ÖŸÖß-II ŸÖÃÖê“Ö �ÖÖ−Ö �úÖµÖÔ

÷Ö™üÖ−Öê ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß �êú»µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ"Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ−Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ Ø�ú¾ÖÖ ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÓÃ£ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö»Öß−Öß�ú ü̧"Ö �ú¸üÖ¾Öê †ÃÖê ÃÖæ“Ö×¾Ö"µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧"ÖÖ´Ö ´Æü"Öæ−Ö RBI −Öê

‹×¯ÖÏ»Ö 2001 ´Ö¬µÖê ¯Ö×¸ü¯Ö¡Ö�ú �úÖœæü−Ö ¾ÖîÛÀ¾Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ �úÖµÖÖÔ“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ü̧Ö�Öß¾Ö

×−Ö×¬Ö“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ, ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �úÖµÖì, ÷Öî̧ ü ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“Öß ×¾Ö»Æêü¾ÖÖ™ü, ¤ãüµµÖ´Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö,

ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖ“Öß ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ, ÃÖÓ̄ Ö¢Öß¾Ö ü̧ ŸÖ¸ü»Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �ú ü̧"µÖÖ¾Ö ü̧ ´Ö−ÖÖ‡Ô.

3.2.3 ¾ÖÖ×�Ö�ú ²ÖÑ�ú (Merchant Banking) :- ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�êú»ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�ú †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�ú Æüß ÃÖÓ–ÖÖ ×−Ö¸ü×−Ö ü̧ÖóµÖÖ

¤êü¿ÖÖ´Ö¬µÖê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖê. »ÖÓ›ü−Ö´Ö¬µÖê ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�ú ´Æü"Ö•Öê '×²ÖÎ™üß¿Ö ´Ö“ÖÕ™ü

²ÖÑ�úà÷Ö †Ö×"Ö ü̧Öê�Öê ÷ÖéÆüÃÖÓÃ£ÖÖ' µÖÖ“Öê ÃÖ¤üÃµÖ †ÃÖæ−Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ÃÖ»»ÖÖ ¤êü"Öê, ü̧Öê�ÖÖÃÖÓ÷ÖÏÆü ÃÖê¾ÖÖ, ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, µÖã̧ üÖê�ú•ÖÔ, �ú•ÖÔÃÖÓ‘Ö ‡ŸµÖÖ¤üß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÖÓ³ÖÖôûŸÖÖŸÖ. †´Öê× ü̧�êúŸÖ µÖÖ ²Öò�úÖ ´Öã�µÖŸÖ:

»ÖÖê�úÖÓ�ú›æü−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ †Ö×"Ö ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖÖŸÖ.

¾ÖÖ×"Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�êú“Öß †¿Öß ‹�ú ¾µÖÖ�µÖÖ −ÖÖÆüß. ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�ú ´Æü"Ö•Öê •Öß

÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, ¸üÖê�ÖÖ ÃÖÓ÷ÖÏÆüÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, �ú•ÖÖÔ“Öê ÃÖÓ¬Öß�ú ü̧"Ö, Ã¾Öß�éúŸÖß ¯Ö¡Ö, ÃÖ»»ÖÖ

¤êü"Öê, ×¾Ö´ÖÖ †ÃÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ö×"Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ �ú¸üŸÖê, †¿Öß ÃÖÓÃ£ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü

�úÖê"ÖŸÖßÆüß ¾µÖŒŸÖß •Ö¸ü ¸üÖê�Öê �úÖœü"µÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö, ×¾Ö�Îúß-�Ö ȩ̂ü¤üß ‡ŸµÖÖ¤üß ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ́ Ö¬µÖê

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú, ÃÖ»»ÖÖ÷ÖÖ ü̧ ‡ŸµÖÖ¤üß −ÖÖŸµÖÖ−Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê»Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸÖß»ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�ú †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ

(×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü)

¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ´Æü"Ö•Öê †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ×−Ö÷ÖỐ Ö−Ö ÷ÖéÆêü †ÃÖŸÖÖŸÖ �úß, •µÖÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú

ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ •ÖÖê�Öß´Ö´Ö¬µÖê ¾Ö −Ö¾Öß−Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Öế Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖÖŸÖ.


� ¾ÖÖ×�Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ´ÖÆüŸ¾Ö :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ �Óú¯Ö−Öß �úÖµÖ¤üÖ 1956 ÃÖÖ»Öß ÃÖÓ́ ÖŸÖ ÆüÖê"µÖÖ¯Öæ¾Öá ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú †›üŸÖê (Managing

Agent) Æêü ü̧Öê�Öê �úÖœæü−Ö ŸÖê ×¾Ö�ú"Öê, ¯ÖÏ�ú»¯Ö †Æü¾ÖÖ»ÖÖÓ“Öê ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"Öê, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ̧ ü“Ö−Öê“Öê ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö

�ú¸ü"Öê †Ö×"Ö −Ö×¾Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö (Venture Capital) ¯Öã̧ ü×¾Ö"Öê ‡ŸµÖÖ¤üß �úÖ´Öê

�ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖ. �úÖÆüß ×ÆüÃÃÖê ¤ü»ÖÖ»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÆüß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖ µÖÖ¥üÂ™üß−Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ.

¯ÖÏÖ£Ö×´Ö�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¸üÖê�µÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ †Ö×"Ö ¾µÖÖ¯ŸÖß µÖÖÓŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ •Ö»Ö¤ü ¾Öé̈ üß´Öãôêû ŸÖ•–Ö

†¿ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖê¾Öê“Öß ÷Ö¸ü•Ö •ÖÖ"Ö¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öß. µÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö 1967

ÃÖÖ»Öß −Öò¿Ö−Ö»Ö ×÷ÖÏ−Ö»Öê•Ö ²ÖÑ�êú−Öê †Ö×"Ö 1970 ÃÖÖ»Öß ÃÖß™üß ²ÖÑ�êú−Öê ÃÖã¹ý �êú»µÖÖ. ²ÖÑ�úà÷Ö �ú×´Ö¿Ö−Ö−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ

1972 “µÖÖ †Æü¾ÖÖ»ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ †Ö×"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ−Öß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖ Ã£ÖÖ¯ÖÖ¾µÖÖ †¿Öß

×¿Ö±úÖ ü̧ÃÖ �êú»Öß. ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ‡ŸÖ ü̧ ¯Ö Ó̧ü¯Ö¸üÖ÷ÖŸÖ ²ÖÑ�ú ÃÖê¾ÖÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÆüß

¯Öã̧ ü×¾Ö"µÖÖŸÖ µÖêŸÖ. 1980 “µÖÖ ´Ö¬µÖ¤ü¿Ö�úÖŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �úÖµÖ¤üÖ ¤ãü¹ýÃŸÖ �ú ü̧"µÖÖŸÖ µÖê‰ú−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ�ú �úÖµÖÖÔ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü"µÖÖŸÖ

†Ö»Öß. Ã™êü™ü ²ÖÑ�ú µÖÖ ¯Ö×Æü»µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ²ÖÑ�êú−Öê 1972 ÃÖÖ»Öß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�ú ×¾Ö³ÖÖ÷Ö (Merchant

Bank Division) �úÖœü»ÖÖ. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ ICICI, ²ÖÑ�ú †Öò±ú ‡Ó›üßµÖÖ, ²ÖÑ�ú †Öò±ú ²Ö›üÖê¤Ö, �òú−Ö ü̧Ö ²ÖÑ�ú,

¯ÖÓ•ÖÖ²Ö −Öò¿Ö−Ö»Ö ²ÖÑ�ú †Ö×"Ö µÖã�úÖê ²ÖÑ�êú−ÖêÆüß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ×¾Ö³ÖÖ÷Ö �úÖœü»Öê. 1983-84 ´Ö¬µÖê −Ö¾Öß−Ö ü̧Öê�µÖÖÓ“µÖÖ

ŸÖê•Öß“µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß´Öãôêû ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê.

� ´ÖÆüŸ¾Ö :- 1. ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ×−ÖµÖ´Ö ¾Ö �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ß �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖ´ÖÃµÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö

µÖêŸÖÖŸÖ. �úÖê"ÖŸÖêÆüß �úÖµÖÔ ¾Öêôêû¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüß, µÖÖ µÖÓ¡Ö"ÖêŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×−ÖµÖ´ÖÖÓ́ Öãôêû �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖßŸÖ †×¬Ö�ú

ÛŒ»ÖÂÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ Ø�ú¾ÖÖ ˆ¯Ö�Îú´Ö

¸üÖ²Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö †›ü“Ö"Öà−ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖȩ̂ êü •ÖÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. ´Æü"Öæ−Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ †›ü“Ö"ÖßŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖ“Öß

ÃÖã™ü�úÖ �ú ü̧"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯Ö�Îú´Ö Ÿ¾Ö¸üßŸÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †Ö"Ö"µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�úÖ

ÃÖÆü�úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü"Öæ−Ö ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ³ÖÖÃÖŸÖê. 2. ˆªÖê÷Ö ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¾ÖÖ×"Ö�ú

¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö −Ö¾Öß−Ö ˆ¯Ö�Îú´Ö Ã£ÖÖ¯Ö"µÖÖÃÖÖšüß −Ö¾Ö ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖ»»ÖÖ

¤êü"µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÖÆêü. 3. †×¾Ö�úÃÖßŸÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †×¾Ö�úÃÖßŸÖ �Öê¡Ö Ø�ú¾ÖÖ †×¾Ö�úÃÖßŸÖ ü̧Ö•µÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

ÃÖÖ¬Ö"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †¿ÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖê¾ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö †¿ÖÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ ²ÖÑ�úÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. 4. ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ�Ö´Ö ²Ö−Ö×¾Ö�Öê :- ¤êü¿ÖÖß»Ö »Ö‘Öæ ˆªÖê÷Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ

×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö×¾Ö¬Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖê¾ÖÖ ¯Öæ̧ ü¾Öã−Ö µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ÛÃ£Ö¸üŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �ú ü̧"Öê ŸÖÃÖê“Ö ¬ÖêîµÖÔ

×−Ö´ÖÖÔ"Ö �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öß.


5. •ÖÖê�Öß´Ö �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •ÖÖê�Öß´Ö �Öê¡Ö ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿Öß Ø�ú¾ÖÖ

×¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ ÖêšüÖÓ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ ¿ÖÖê¬Ö"Öê Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧"Öê.

6. ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¤ü»ÖÖ»Ö ¯Ö ü̈ŸÖß“ÖÖ ¿Öê¾Ö™ü :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¤ü»ÖÖ»Ö ¯Ö ü̈ŸÖß ¤æü¸ü �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß Ø�ú¾ÖÖ ÷Ö™ü

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. 7. −Ö¾Öß−Ö ×−Ö÷ÖỐ Ö−Ö ÷ÖéÆüÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß ÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö

−Ö¾Öß−Ö ×−Ö÷ÖỐ Ö−Ö ÷ÖéÆüÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú ü̧"Öê ŸÖÃÖê“Ö −Ö¾Öß−Ö ×−Ö÷ÖỐ Ö−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß

¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖ¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¾ÖÖ×"Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ

µÖê‡Ô»Ö.

1. −Ö¾Öß−Ö ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸ü"Öê.

2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú¤üÖ¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ¯Öæ¾ÖÔ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧"Öê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"Öê.

3. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ“Öê ´Öæ»µÖ´ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"Öê.

4. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¯Öæ−ÖÔ:¸ü“Ö−ÖÖ �ú ü̧"Öê.

5. −Ö¾Öß−Ö ³ÖÖ÷Ö �ú•ÖÔ̧ üÖê�µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¾Ö�Îúß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"Öê.

6. �ú•ÖÖÔ“Öê ‹�ú¡Öß�ú¸ü"Ö �ú ü̧"Öê.

7. ³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸üÖ−Öê ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"Öê ŸÖÃÖê“Ö �ÖêôûŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸ü"Öê.

8. ³ÖÖ÷Ö×¾Ö´Öê¤üÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö´Öê�ú¸üß ´Æü"Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸ü"Öê.

9. ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ×−Ö¬Öß Mututal Fund “µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü"Öê.

10. ÆãÓü›ü¶Ö ¾Ö™ü×¾Ö"Öê.

11. ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ÃÖÓ́ ÖŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ×´Öôû×¾Ö"Öê.

12. †×−Ö¾ÖÖÃÖß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"Öê.

13. †Ö•ÖÖ¸üß ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ �ú¸ü"Öê.

¾Ö¸üß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê �úß, ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú †ÖîªÖê÷Öß ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ

ŸÖÃÖê“Ö −Ö¾Öß−Ö ˆ¯Ö�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖ»»ÖÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú ü̧"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö †×¬Ö�ú ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úà÷Ö¾Ö ü̧ß»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê Ø�ú¾ÖÖ ÃÖê²Öß“Öß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾Öê :- •Öß ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úà÷Ö ´Æü"Öæ−Ö †Ö¯Ö»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ “ÖÖ»Ö×¾ÖŸÖê ŸµÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß

Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓÃ£Öê−Öê ×¾Ö×¿ÖÂ™ü −Ö´Öæ−µÖÖ´Ö¬µÖê †•ÖÔ �ú¹ý−Ö ÃÖê²Öß“Öß ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ¯ÖÏ×ŸÖ³ÖæŸÖß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÓ›üôûÖ�ú›æü−Ö

�úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ ŸµÖÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ‘Öê"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. ´Æü"Öæ−Ö ŸµÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ÃÖê²Öß−Öê †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¾ÖÖ×"Ö�ú

²ÖÑ�úà÷ÖÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ×−Ö"ÖÔµÖÖŸ´Ö�ú ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾Öê •ÖÖ×Æü̧ ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ²ÖÑ�úÖÓ“Öß †×¬Ö�éúŸÖ

�úÖµÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê -

1. ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖ¯Öæ¾Öá ¯ÖÏŸµÖê�ú ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�êú−Öê ÃÖê¾Öß�ú›æü−Ö ¯Ö¸ü¾ÖÖ−ÖÖ ‘Öê"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú .

2. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö�Îúß �ú¸ü"µÖÖ¯Öæ¾Öá ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö�Îúß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú.


3. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö�Îúß ÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú ü̧"Öê.

4. ³ÖÖ÷Ö×¾Ö´Öê¤üÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö´Öê�ú¸üß ´Æü"Öæ−Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"Öê.

5. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß“Öê ÃÖã»Ö³Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"Öê.

6. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×¾Ö�Îúß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ»»ÖÖ÷ÖÖ¸ü ´Æü"Öæ−Ö �úÖµÖÔ �ú¸ü"Öê.

´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÃÖê¾Öß ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö ü̧ ÃÖê²Öß ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö †Ö"Öæ−Ö ŸµÖÖÓ“Öß �úÖµÖÔ

×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú ü̧ŸÖê.

3.2.4 ÃÖÖÆüÃÖ Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö (Venture Capital) :- ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æüß −Ö¾Öß−Ö ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öê»Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖê −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê•Ö�ú

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ †³ÖÖ¾Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ˆªÖê÷Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß †¿ÖÖ −Ö¾Öß−Ö ˆŸÃÖÖÆüß ¾Ö ´ÖêÆü−ÖŸÖß ˆªÖê•Ö�úÖÓ“µÖÖ

Ã¾Ö¯−ÖÖŸÖß»Ö �ú»¯Ö−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ ˆŸÖ ü̧×¾Ö"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ŸÖÃÖê“Ö ¾µÖ¾ÖÃµÖÖµÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. •µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖ •ÖÖê�Öß´Ö †ÃÖŸÖê †¿ÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¾Ö †¿ÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×�ú¾ÖÖ

²Öß•Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. �úÖ¸ü"Ö •µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ́ Ö¬µÖê •ÖÖÃŸÖ •ÖÖê�Öß´Ö †ÃÖŸÖê ŸµÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ×´Öôû"µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê Æüß 'ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö' ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖê�Öß´Ö ×¾Ö¢Ö Æüß −Ö¾Öß−Ö

ˆªÖê÷ÖÖÓÃÖÖšüß ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öê»Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ †ÖÆêü. •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ ŸÖ¸ü, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ

(ˆ¤üÖ. •Öî¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ÃÖã�Ö ‡»ÖêŒ™ÒüÖò×−Ö� , ÃÖÓ÷Ö"Ö�ú ‡.) •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ‹�ú ´Öî»ÖÖ“ÖÖ ¤ü÷Ö›ü šü̧ ü»ÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ

¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧ŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê"µÖÖÃÖÖšüß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ´Öã»Ö³ÖæŸÖ

‘Ö™ü�ú ˆªÖê÷Ö, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‡. “ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê"Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

†Ö¯Ö»µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö −ÖÖ×¾Ö−µÖ¯Öæ"ÖÔ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö

¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú ü̧"ÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü"µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ µÖÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖêŸÖê. µÖÖ

²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖÆüß “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü"ÖÖ´Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

ˆªÖê•Ö�úßµÖ �úÖî¿Ö»µÖ ¾ÖÖœüßÃÖ ¯ÖÏȩ̂ ü"ÖÖ ×´ÖôûŸÖê ¾Ö −Ö¾Öß−Ö �ú»¯Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê÷Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö

�êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö×"Ö µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ ÖŸÖß»Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾ÖÖœüßÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖ. ‹�Óú¤ü ü̧ßŸÖ ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ´Öãôêû

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ, ˆªÖê•Ö�úßµÖ �úÖî¿Ö»µÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ, †ÖîªÖê÷Öß�úß�ú¸ü"ÖÖ“ÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×"Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœæü−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖÖê. 2. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö�Öæ�ú¤üÖ ü̧Ö“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ�úÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: •ÖÖÃŸÖ •ÖÖê�Öß´Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ

¯Ö¸ÓüŸÖæ, −ÖÖ×¾Ö−µÖ¯Öæ"ÖÔ �ú»¯Ö−ÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¾Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×´Öôû"µÖÖ“Öß ¿ÖŒµÖŸÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ

ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ“Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ´Öãôêû ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú¤üÖ ü̧ÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê •ÖÖê�Öß´Ö •Ö ü̧ß •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ»Öß

ŸÖ ü̧ß, ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖŸÖÖê ¾Ö ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü

÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú¤üÖ¸üÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê †ÖÆêü. 3. ˆªÖê•Ö�úÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧Ö´Öãôêû −Ö¾Öß−Ö ˆ´ÖªÖ ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ

Ã¾Ö¯−ÖÖŸÖß»Ö ˆªÖê•Ö�úßµÖ �ú»¯Ö−ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †Ö"Ö"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›üŸÖ †ÃÖŸÖê Ø�ú¾ÖÖ •Öê −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê•Ö�ú ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ†³ÖÖ¾Öß †Ö¯Ö»µÖÖ �ú»¯Ö−ÖÖ

¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ †Ö"Öæ ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æüß •Öß¾Ö−Ö ȩ̂ü�ÖÖ šü̧ üŸÖ †ÖÆêü.


£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö −Ö¾Öß−Ö ˆ´ÖªÖ ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ �ú»¯Ö−ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ

†Ö"Ö"µÖÖ“Öê ŸÖÃÖê“Ö ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö −Ö¾Öß−Ö

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ×¾ÖÃÖÖ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖ“µÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö ‡Ó÷»ÖÓ›ü ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖÆüÃÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß •Ö ü̧ß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß ³ÖÖ¸üŸÖÖÃÖÖšüß Æüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ −Ö¾Öß−Ö −ÖÖÆüß. ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ

¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ »Ö÷Öê“Ö“Ö †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö−Öß�ú ¾Ö

�ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»Öß ŸÖÃÖê“Ö ¤ãüÃÖ“µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÂÖá�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ �úÖôûÖŸÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ¾Ö

¯ÖÖµÖÖ³ÖæŸÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÃÖ ŸµÖÖ †−ÖãÂÖÓ÷ÖÖ−Öê ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê 1960 ÃÖÖ»Öß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ÃÖÖÆüÃÖ

×¾Ö¢Ö Æüß ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß ¾Ö µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ"ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ '³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö¢Ö

´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû' (IFCI), IDBI, ICICI µÖÖÓ−Öß •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æüß ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü"µÖÖŸÖ ¯ÖãœüÖ�úÖ ü̧ ‘Öê¾Öæ−Ö

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû −Öê ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö •ÖÖê�ÖËß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ‘Ö (Risk Capital Foundation) Æüß

ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öß. ŸÖ ü̧, ŸÖß ¯Öãœêü •ÖÖ¾Öæ−Ö •ÖÖê�Öß´Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ (Risk

Capital & Technology Finance Corporation Ltd.,) ´Ö¬µÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸÖ¸ü,

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú−Öê '²Öß•Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö' (Seed Capital) Æüß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ Ã™ê™ü ²ÖÑ�ú µÖÖÃÖÖ¸ü�µÖÖ

¯ÖãœüÖ¸ü»Öê»µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÃÖã̈ üÖ ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»µÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú ¯ÖŸÖ ¾Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (ICICI) −Öê ÃÖã̈ Üö 1986 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¾Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �Óú¯Ö−Öß (The

Technology Development & Information Company of India) µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ÃÖÖÆüÃÖ

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ ü̧ß ¯ÖḮ Öã�Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öß. µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ †−Öê�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß

Æüß ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

� ÃÖÖÆüÃÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓ¾Ö ü̧ß»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖê"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö»Öß ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧"µÖÖŸÖ

†Ö»Öß †ÖÆêü.

1. ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−Öß−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �ú ü̧"µÖÖ¯Öæ¾Öá ³ÖÖ ü̧ŸÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢Ö

´ÖÆüÖ´ÖÓ¡Ö»ÖµÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¯Öæ¾ÖÔ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß µÖê¾Öæ−Ö ¯Ö ü̧¾ÖÖ−ÖÖ ‘Öê"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

2. �úÖê"ÖŸÖßÆüß ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−Öß ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖêŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ �úÖ´Ö �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ

ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�úÖ»ÖÖ ¯Öã"ÖÔ¾Öêôû “Öê†¸ü´Ö−Ö ×�Óú¾ÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ×−ÖµÖãŒŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

3. �úÖê"ÖŸÖßÆüß ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−µÖÖŸÖß»Ö ‹�æú"Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ¹ý. 10 �úÖê™üß ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ"ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß.

4. −Ö¾Öß−Ö ˆªÖê•Ö�úßµÖ �ú»¯Ö−ÖÖÓÃÖÖšüß“Ö ÊÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖ‡Ô»Ö.

5. ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�ú ²ÖÑ�úÖ ×�úÓ¾ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ�ú ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú Æüß

20% ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ †ÃÖ"ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß.

6. �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ÃÖÖÆü�ú ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»µÖÖ ‹�æú"Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Ö"Ö�úß¯Öî�úß 75% ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß ÃÖÖÆüÃÖ ×¾ÖŸÖŸÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê ‡.

¾Ö¸üß»Ö �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ ²ÖÖ²Öß ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÖÆüÃÖ ×¾Ö¢Ö �Óú¯Ö−Öß−Öê ¯ÖÖôû"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü. †−µÖ£ÖÖ ŸµÖÖ

�Óú¯Ö−µÖÖÓ“ÖÖ ¯Ö ü̧¾ÖÖ−ÖÖ ü̧§ü �ú¸ü"µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ¸ü ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü.


3.2.5 ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (Housing Finance) :- Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“Öê ‘Ö¸ü †ÃÖ"Öê Æêü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß“Öê Ã¾Ö¯−Ö †ÃÖŸÖê. †®Ö †Ö×"Ö ¾ÖÃ¡Ö µÖÖ •Öß¾Ö−ÖÖ¾Ö¿µÖ�ú

÷Ö¸ü•ÖÖÓÃÖÖê²ÖŸÖ ´ÖÖ−Ö¾ÖÖ“Öß †Ö"Ö�Öß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ´Æü"Ö•Öê ×−Ö¾ÖÖ¸üÖ ÆüÖêµÖ. ¯ÖÏŸµÖê�ú¾ÖÂÖá †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ¾µÖŒŸÖß ²Öê‘Ö ü̧

»ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ¾Ö÷ÖÖÔŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÖÆêüŸÖ. ¤êü¿ÖÖ“Öê †Ó¤üÖ•Ö¯Ö ¯Ö¡Ö�úßµÖ ¤ü›ü¯Ö"Ö †Ö×"Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖ´ÖÃµÖê�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖê »Ö�Ö ¤êüŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

´ÖÖêšü¶Ö ¿ÖÆü ü̧ÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÷Ö×»Ö“”û ¾ÖÃŸµÖÖ ÆüÖ •¾Ö»ÖÓŸÖ ¯ÖÏ¿−Ö †ÖÆêü. †Ö•Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¿ÖÆü¸üÖŸÖ ÃÖã́ ÖÖ ȩ̂ü 572 »ÖÖ�Ö »ÖÖê�ú ÷Ö×»Ö“”û

¾ÖÃŸµÖÖ ¾Ö —ÖÖê̄ Ö›ü¶ÖÓ́ Ö¬µÖê ¸üÖÆüŸÖ ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ�ú›æü−Ö ‘Ö ü̧ÖÓ“ÖÖ ÆüÖê"ÖÖ¸üÖ †¯Öæ̧ üÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †Ö×"Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ü̧ÖÆü"Öß´ÖÖ−Ö

ˆÓ“ÖÖ¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¬Öß“Öß �ú´ÖŸÖ¸üŸÖÖ ¾Ö ¿ÖÆü̧ üÖÓ“ÖÖ ÆüÖê"ÖÖ¸üÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ µÖÖ´Öãôêû ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ́ Öãôêû ÃÖ´ÖÃµÖÖ ˆ¤Ëü³Ö¾ÖŸÖ

†ÖÆêüŸÖ. ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ÃÖÖêµÖ �ú¹ý−Ö ¤êü"Öê ÆüÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¸üÖ•µÖ ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ŸÖ¸ü ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¬µÖêµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö šü¸ü×¾Ö"Öê ÆüÖ

×¾ÖÂÖµÖ �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ †�ÖŸµÖÖ ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¸üÖ•µÖ ¾Ö �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ ü̧ †Ö¯ÖÖ¯Ö»Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ‹�ú ¤ãüÃÖ·µÖÖ�ú›êü ¾Ö÷ÖÔ �ú ü̧ŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö �úÖµÖÖÔ»ÖÖ ±úÖ¸ü¿Öß ÷ÖŸÖß ×´Öôæû ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ 1971 ¯ÖµÖÕŸÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓŸÖ±ìú ÆüÖê"ÖÖ ü̧ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Öæ"ÖÔ̄ Ö"Öê †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ.

³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê 1971 ´Ö¬µÖê ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"ÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖê"µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê †Ö×"Ö −ÖÖ÷Ö ü̧ß ×¾Ö�úÖÃÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû ´Æü"Öê

HUDCO Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß. Æãü›ü�úÖê“µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öế ÖÖ÷Öê ¯Öãœüß»Ö ˆ§êü¿Ö ÆüÖêŸÖê.

1. ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ´ÖÓ›üôêû †Ö×"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏÖ×¬Ö�ú ü̧"ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"Öê.

2. ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü"Öê. ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ‘Ö¸ü²ÖÖÓ¬Ö"Öß �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö ü̧ ¾ÆüÖ¾ÖÖ µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê 1977 ´Ö¬µÖê ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (HDFC) Ã£ÖÖ¯Ö−µÖÖŸÖ

†Ö»Öê. ŸÖ¸üß ¤êü�Öß»Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ²Öê�úÖ ü̧ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖế Öãôêû ±úÖ ü̧¿ÖÖ ‘Ö ü̧Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü‰ú

¿Ö�ú»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ.

1988 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“Öß Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Öæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ²ÖÑ�ú (NBH)

Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü"µÖÖ †Ö»Öß ŸÖÃÖê“Ö ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯Ö¨ŸÖ −Ö¾Öß−Ö †Ö¤êü¿ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾ÖÖ¯Ö ü̧ÖŸÖ †Ö»Öß. Æüß

¯Ö ü̈ŸÖ −Ö¾Öß−Ö ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓÃÖÖšüß »ÖÖ÷Öæ �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯Öæ"ÖÔ

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß �ÖÖ»Öß»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö"Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêü.

� ´ÖÆüŸ“Ö :- 1. 1 •Öã»Öî 1989 ¯ÖÖÃÖã−Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖéÆü ²ÖÑ�êú−Öê ²Ö“ÖŸÖ Ã¾Öß�úÖ¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ‹�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß. •µÖÖ»ÖÖ '÷ÖéÆü �ú•ÖÔ �ÖÖŸÖê

µÖÖê•Ö−ÖÖ' †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖëŸÖ÷ÖÔŸÖ �úÖê"ÖŸÖßÆüß ¾µÖŒŸÖß ‘Ö¸ü ²ÖÖÓ¬Ö"µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ‘Öê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê.

2. �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖéÆü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö 1 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 1991 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖéÆü ²ÖÑ�ú (Ã¾Öî“”ûß�ú ×−Ö�Öê̄ Ö )

µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß. µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ ˆ§êü¿Ö ‘ÖÖ"Ö ¾ÖÃŸÖß, —ÖÖê̄ Ö›ü¯Ö¼üß µÖÖ“Öß ÃÖÖ±ú ÃÖ±úÖ‡Ô/ˆ®ÖµÖ−Ö †Ö×"Ö ÷Ö¸üß²ÖÖÓÃÖÖšüß

�ú´Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ ‘Ö ȩ̂ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß �úÖóµÖÖ ¯Öê¿ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú ü̧"Öê.

3. 2001 “µÖÖ −ÖÓŸÖ¸ü HDFC, ICICI µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖéÆü ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �ú¹ý−Ö ÃÖ¾ÖÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖß�éúŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß

Ã¯Ö¬ÖÖÔ �ú¹ý−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ²ÖÖÓ¬Ö�úÖ´Ö †Ö×"Ö ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö

�Öê¡Ö (Real Estate) ³Ö ü̧³Ö ü̧Ö™üß»ÖÖ µÖê‰ú−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ"Ö �êú»ÖÖ.

4. 2001 −ÖÓŸÖ¸ü ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö †Ö×"Ö ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö �Öê¡Ö µÖÖ“ÖÖ GDP ´Ö¬Ö»ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ÆüÖ 20% “µÖÖ ¾Ö¸üŸÖß ÷Öê»Öê»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê

×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.


� ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ¯Öî¿ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ¯Öæ"ÖÔ �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö

�êú»µÖÖ. ŸµÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ²ÖÑ�ú, ÷ÖéÆü×¾Ö�úÖÃÖ ¾Ö ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, ÷ÖéÆü ¾Ö −ÖÖ÷Ö¸üß ×¾Ö�úÖÃÖ

´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû, ¸üÖ•µÖ ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö ´ÖÓ›üôû, ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¾Ö´ÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ, ×¾Ö•ÖµÖÖ ÷ÖéÆü �ú•ÖÔ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ

µÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ ÷ÖéÆü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ¯Ö×Æü»µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÑ�úÖÓ−Öß 2500 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê

µÖÖ�Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê. µÖÖ“Ö µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ−Öê 9000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê Æêü ™üŒ�ê ¾ÖÖ¸üßŸÖ ¯ÖÖ×Æü»Öê †ÃÖŸÖÖ,

ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �–Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ 22% , �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ×ÆüÃÃÖÖ 78% ÆüÖêŸÖÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú

µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÑ�úÖÓ“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú 3000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö †Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß 10,000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö, ŸÖßÃÖ“µÖÖ

¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÑ�úÖÓ−Öß 4250 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö †Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²Öò�úÖÓ−Öß 11,250 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö, “ÖÖî£µÖÖ

¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²Öò�úÖÓ−Öß 6250 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö †Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß 21,750 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê

÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê. ¯ÖÖ“Ö¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²Öò�úÖÓ−Öß 10,910 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê †Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²Öò�úÖÓ−Öß

36,360 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê ÷ÖÓãŸÖ¾Ö»Öê. ÃÖÆüÖ¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²Öò�úÖÓ−Öß 14,910 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê

†Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²Öò�úÖÓ−Öß 1,15,000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê ÷ÖéÆü�Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖÓãŸÖ¾Ö»Öê. †Öšü¾µÖÖ ¯ÖÓ“Ö¾ÖÖÙÂÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

²Öò�úÖÓ−Öß 63,770+25,000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê ŸÖ ü̧, −Ö¾Ö¾µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖ 1,40,000 + 3,80,000 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ¹ý¯ÖµÖê

ŸµÖÖ−Öß ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê»Öß †ÖÆêü. ¾Ö¸üß»Ö †Ö�ú›êü¾ÖÖ¸üß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �êú»ÖÖ †ÃÖŸÖÖ †ÃÖê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖê �úß,

�ÖÖ•Ö÷Öß ×¾Ö¢Ö �Öê¡ÖÖ−Öê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ×¾Ö¢Ö �Öê¡ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �êú»Öê»Öß †Öœüôæû−Ö µÖêŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ÃÖÖÓ÷ÖÖµÖ“Öê

´Æü"Ö•Öê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖéÆü×−Ö´ÖÖÔ"Ö �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê


3.2.6 ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧−ÖÖ´ÖÖ (Leasing) :- ÃÖÖ¬ÖÖ ü̧"ÖŸÖ: ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧−ÖÖ´ÖÖ ÆüÖ �úÖÆüß ¤ü¿Ö�úÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ˆªÖê÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¤üß‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ŸÖÖê ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ¾Ö¸ü Ø�ú´ÖŸÖß

´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ †×¬Ö�éúŸÖ¯Ö"Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú ü̧"µÖÖ“ÖÖ ÆüŒ�ú µÖÖ �ú ü̧Ö¸üÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´ÖÖ ´Æü"Ö•Öê

´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�ú ¾Ö ŸÖß“ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖôûÖÃÖÖšüß šü̧ üÖ¾Öß�ú ³ÖÖ›êü ¤êü‰ú−Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü"ÖÖ ü̧Ö Ø�ú¾ÖÖ �ÖÓ›ü"Öß¤üÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ

ÆüÖê"ÖÖ ü̧Ö �ú¸üÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ �ú ü̧Ö¸üÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ÛÃ£Ö¸ü ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�ú ŸµÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öß ´ÖÖ»Ö�úß †Ö¯Ö»µÖÖ�ú›êü šê¾Öæ−Ö ŸÖß“ÖÖ

ŸÖÖ²ÖÖ šü̧ üÖ¾Öß�ú �úÖôûÖÃÖÖšüß �ú ü̧Ö ü̧ŸÖß»Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖÛŒŸÖÃÖ ¾ÖÖ¯Ö¸üÖÃÖÖšüß ¤êüŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ´ÖÖ»Ö�ú †Ö×"Ö ³ÖÖê÷Ö¾Ö™üÖ¤üÖ ü̧ Ø�ú¾ÖÖ

�ÖÓ›ü"Öß¤üÖ ü̧ µÖÖÓ“µÖÖß»Ö �ú¸üÖ¸üÖŸ´Ö�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ �ú ü̧Ö ü̧ÖŸÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †™üß Ø�ú¾ÖÖ ¿ÖŸÖá ¾Ö

šü̧ üÖ¾ÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖ“Öê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öß ´ÖÖ»Ö�úß Ã¾ÖŸÖ:�ú›êü šêü¾Öæ−Ö ŸÖß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ¾Ö ŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß�ú›êü

Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓÃ£Öê�ú›êü ¯ÖÖšü×¾Ö"µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧ ÆüÖêµÖ. ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧ ÆüÖ †ÃÖÖ »Öê�Öß šü ü̧Ö¾Ö †ÃÖŸÖÖê �úß,

•µÖÖ´ÖÖ±ÔúŸÖ �ú ü̧Ö ü̧ÖŸÖß»Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ �ú ü̧Ö ü̧ÖŸÖß»Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ šü ü̧»Öê»µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ¯Ö"Öê ¾Ö

¾ÖÖ•Ö¾Öß×¸üŸµÖÖ �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. µÖÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´µÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ �ú¸üÖ¸ü �ú¸ü"ÖÖ·µÖÖ ¤üÖê−Æüß ¾µÖŒŸÖà“ÖÖ ´Æü"Ö•Öê“Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�ú ¾Ö

³ÖÖê÷Ö¾Ö™üÖ¤üÖ¸ü Æêü ÃÖÊÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. µÖÖ �ú ü̧Ö ü̧Ö´Ö¬µÖê ´ÖÖ»Ö�ú ÆüÖ �ú¸üÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ³ÖÖ›êü�ú¹ý“µÖÖ ŸÖÖ²µÖÖŸÖ ¤êüŸÖÖê. ´ÖÖ¡Ö ŸµÖÖ

´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ"ÖÔ ´ÖÖ»Ö�úß ÆüŒ�ú Ã¾ÖŸÖ:�ú›êü šêü¾ÖŸÖÖê.


¾µÖÖ�µÖÖ :- 1. ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖÖ�µÖÖ :- ×¾Ö×¿ÖÂ™ü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß ¾Ö šü ü̧Ö¾Öß�ú ³ÖÖ›ü¶Ö−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧

�ú¸ü"µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧ ÆüÖêµÖ. 2. •ÖÖò−Ö •Öê. Æòü´¯™ü−Ö µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧−ÖÖ´ÖÖ ´Æü"Ö•Öê †¿Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÆüÖêµÖ �úß, •µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß

ÆüŒ�úÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê ¾Ö ŸÖß“Öê ÃÖÓ̄ Öæ"ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖê. ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´Öã¤üŸÖßÃÖÖšüß

ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧ »Öê�Öß šü̧ üÖ¾ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“ÖÖ

´ÖÖ»Ö�ú †Ö×"Ö ³ÖÖê÷Ö¾Ö™üÖ¤üÖ¸ü µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÊÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ¾Ö¸üß»Ö ¤üÖê−Æüß ¾µÖÖ�µÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö †ÃÖê ×−Ö¤Ôü¿Ö−ÖÖÃÖ µÖêŸÖê �úß, ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü ÆüÖ »Öê�Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ¾Ö ü̧ ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖ“µÖÖ ÃÖÊÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ´Æü"Ö•Öê“Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�ú ¾Ö ³ÖÖê÷Ö¾Ö™üÖ¤üÖ ü̧ µÖÖ ¤üÖê‘ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÊÖ

†ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû �ú¸üÖ ü̧ÖŸÖß»Ö †™üß ¾Ö ¿ÖŸÖá ¤üÖê−Æüß ¯Ö�ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ−µÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ �ú ü̧Ö ü̧Ö«üÖ ȩ̂ü �ú¸üÖ¸üÖŸÖ −Ö´Öæ¤ü

†ÃÖ»Öê»Öß ÃÖÓ̄ Ö¢Öß Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´Öã¤üŸÖß�ú ü̧ßŸÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ³ÖÖ›ü¶Ö−Öê �ú¸üÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ¤ãüÃÖ ü̧Ö ¯Ö�Ö ´Æü"Ö•Öê

³ÖÖê÷Ö¾Ö™üÖ¤üÖ¸ü (÷ÖÏÖÆü�ú) µÖÖ»ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ŸÖÖ²ÖÖ ¾Ö †×¬Ö�úÖ¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ÆüŒ�ú

´ÖÖ¡Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÃÖæ−Ö ŸÖÖê ×ŸÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úÖ�ú›êü“Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ“Ö †£ÖÔ µÖÖ �ú¸üÖ¸üÖ«üÖ ȩ̂ü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ

³ÖÖ›ü¶Ö−Öê ¾ÖÖ¯Ö ü̧ÖµÖ»ÖÖ ×´ÖôûŸÖê.

� ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧Ö“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö :- ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧, †Ö¬Öã×−Ö�úß�ú¸ü"Ö, ¯Öã−ÖÔ:²ÖÖÓ¬Ö"ÖßÃÖÖšüß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß

†Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö −Ö±úÖ µÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖê, ´Æü"Öæ−Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾Ö

¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�ú �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖê�Ö´Öß×¿Ö¾ÖÖµÖ †×¬Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ×´Öôû×¾Ö"µÖÖ“ÖÖ

¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ ÆüÖ ÃÖÓÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê �ú´ÖßŸÖ-�ú´Öß ¯Ö¸üßÁÖ´ÖÖŸÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ

´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êü"ÖÖ ü̧Ö ´ÖÖ÷ÖÔ †ÖÆêü. ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ¸ü"Öß“µÖÖ †−Öê�ú ´ÖÖ÷ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ ŸÖÖê ±úÖ¸ü“Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß

šü̧ üŸÖÖê �úß, •µÖÖ´Öãôêû ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ †Ö¯Ö»Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ¯Öæ"ÖÔ �ú¹ý−Ö •ÖÖÃŸÖßŸÖ-•ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ×´Öôû×¾ÖŸÖÖ µÖêŸÖê †Ö×"Ö

×¾Ö�úÖÃÖÆüß ÃÖÖ¬ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´µÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ´Öãôêû ÃÖã¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß µÖÖê÷µÖ �Öê¡Öê

×¾Ö¿ÖêÂÖß�ú¸ü"ÖÖÃÖÖšüß †Ö�úÖ¸ü ‘ÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧Ö»ÖÖ †×ŸÖ¿ÖµÖ ÃÖÓ³ÖÖ¾µÖŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖê. �úÖ¸ü"Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖÓ́ Ö¬µÖê

×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æü−Ö ÆüÖê"ÖÖ¸üÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ †ŸµÖÓŸÖ �ú´Öß †ÖÆêü. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ´ÖÖ÷Ö"Öß¯Öê�ÖÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ �ú´Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧Ö“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ¾Ö

�úÖÆüß ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �ú¸üÖ ü̧Ö−Öê ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö"ÖÖ·µÖÖ �Óú¯Ö−Öß“ÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖ ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¾Öê÷Ö †Ö×"Ö �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖ ¤üÖê−Ö ÷ÖÖêÂ™üà´Öãôêû —ÖÖ»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖŸÖÖê. ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ−ÖÖ−Öê

³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �Óú¯Ö−µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ŸÖŸ¯Ö ü̧ŸÖê−Öê ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖÖŸÖ ´Æü"Öæ−Ö ×¤ü¾ÖÃÖë×¤ü¾ÖÃÖ †¿ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß ÷Ö¸ü•Ö

³ÖÖÃÖŸÖ †ÖÆêü.

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯ÖêšêüŸÖæ−Ö ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ �Ö¸êü¤üß �ú ü̧ÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö Ø�ú¾ÖÖ ¬ÖÖ¸ü"Ö �ú ü̧ÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö

ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÃÖÖšü»Ö »ÖÖ÷Ö»Öß“Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü ¸üÖê�Ö ¸üŒ�ú´Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖæ ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. »ÖÖÆü−Ö ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö

¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯Öæ"ÖÔ �ú¸ü"Öê †¿ÖŒµÖ ¾Ö †¾Ö‘Ö›ü ÆüÖêŸÖê. ‹�ú ¸üŒ�ú´Öß

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓ̄ Ö¢Öß“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»µÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¤îü−ÖÓ¤üß−Ö �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö"ÖÖ·µÖÖ �ÖêôûŸµÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ


™Óü“ÖÖ‡Ô»ÖÖ ŸÖÖë›ü ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê. µÖÖˆ»Ö™ü ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �Óú¯Ö−µÖÖ ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ 100% ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß

¾ÖêôêûŸÖ ¾Ö ×�ú´ÖÖ−Ö �Ö“ÖÖÔŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †¿ÖÖ ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ

ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¬ÖÖ ü̧"Ö �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖÃÖŸÖ †ÖÆêü.

†Ö•Ö“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ³ÖÖ›êü¯Ö¼üµÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ÃÖÓ̄ Ö¢Öß ¬ÖÖ ü̧"Ö �ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ²Ö¸üÖ“Ö ¾ÖÖ¾Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

ÃÖÓ÷Ö"Ö�ú, �ÖÖ•Ö÷Öß ¤ü¾ÖÖ�ÖÖ−Öê, ´ÖÖê™üÖ ü̧ß, ¿ÖêŸÖß �Öê¡ÖÖŸÖ»Öê †¾Ö•ÖÖ ȩ̂ü, ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÖôûÖ, ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖê ¾Ö

×¾ÖªÖ¯Ößšü µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ¤êü�Öß»Ö ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ¾Ö �ëú¦üßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß šü̧ üŸÖ †ÖÆêü.

×¿Ö�Ö"ÖÖŸÖ ÃÖÓ÷Ö"Ö�úÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú ü̧"Öê, ‡´ÖÖ¸üŸÖß ²ÖÖÓ¬Ö"Öê, ¾ÖÖŸÖÖ−Öã�ãú»ÖßŸÖ �ÖÖê»µÖÖ ²Ö−Ö×¾Ö"Öê ‡. ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓÃÖÖšüß ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ

�Óú¯Ö−µÖÖÓ“Öê ´ÖÆüŸ¾Ö ¾Ö †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ ÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

� ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖœü :- ³ÖÖ›êǖ Ö¼üÖ �ú ü̧Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£Öê“Öß —ÖÖ»Öê»Öß ¾ÖÖœü ²Ö‘ÖÖµÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“Öß ¤êüµÖŸÖÖ †Ö×"Ö ŸµÖÖÓ−Öß

†Ö¯Ö»Öß ÃÖê¾ÖÖ ¾ÖÖœü×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß �ú•ÖÔ µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. 2003-04 ´Ö¬µÖê ¤êüµÖŸÖÖ 7996 �úÖê™üß

¹ý¯ÖµÖê ŸÖ ü̧, ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß �ú•ÖÔ 6472 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê, 2004-05 ¤êüµÖŸÖÖ 3,744 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ŸÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß �ú•ÖÔ 3112

�úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê, 2006-07 ´Ö¬µÖê µÖÖÓ“Öß ¤êüµÖŸÖÖ 325 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ŸÖ ü̧ ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß �ú•ÖÔ 128 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê, 2007-08

µÖÖÓ“Öß ¤êüµÖŸÖÖ 162 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ŸÖ ü̧ ŸµÖÖÓ−Öß ‘ÖêŸÖ»Öê»Öê �ú•ÖÔ µÖÖ¾Ö¹ý−Ö ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£Öê“Öß ¾Öé̈ üß


� ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´ÖÖ ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×"Ö †×³Ö�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖ´Ö−Ö

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß RBI �ú›æü−Ö �ÖÖ»Öß»Ö ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö¯Öæ¾ÖÔ�ú ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾Öê ŸÖµÖÖ¸ü �êú»Öê»Öß †ÖÆêü. ŸÖß ÃÖÖ´Öæ×Æü�ú× ü̧ŸµÖÖ ¾Ö ü̧ß»Ö

ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖôûÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß 1998 ´Ö¬µÖê ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓÃÖÖšüß RBI −Öê

×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö»Öß ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»Öß †ÖÆêü.

1. šêü¾Öß¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö ¤êü"µÖÖ¾Ö¸ü ´ÖµÖÖÔ¤üÖ, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü †Ö×"Ö 25 »ÖÖ�ÖÖ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ×−Ö¬Öß

†ÃÖ»Öê»µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö šê¾Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧"µÖÖÃÖ ´Ö−ÖÖ‡Ô �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

2. šêü¾Öß¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ“Öß ´ÖÆü¢Ö´Ö ´ÖµÖÖÔ¤üÖ 16% ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

3. ´ÖÖ“ÖÔ 98 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ™ü¯¯µÖÖ−Öê ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö 8% ¾Ö¹ý−Ö, 10% 31 ´ÖÖ“ÖÔ ¯ÖµÖÕŸÖ

�ú¸üÖ¾Öê †ÃÖê •ÖÖ×Æü¸ü �êú»Öê.

4. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ �Îêú›üß™ü ȩ̂üØ™ü÷Ö−ÖãÃÖÖ¸ü Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ×−Ö¬Öß ‡ŸÖŒµÖÖ šêü¾Öß •Ö´ÖÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‰ú

¿Ö�úŸÖß»Ö. AA �Îêú›üß™ü ȩ̂ü™üà÷Ö ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ×−Ö¬Öß“µÖÖ ¤ãǖ ¯Ö™ü ŸÖ¸ü AAA »ÖÖ ×ŸÖ¯¯Ö™ü ×−Ö¬Öß

²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖæ−Ö ˆ³ÖÖ¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

5. ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê ¾Ö÷Öá�ú¸ü"Ö šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ ü̧"ÖÖ ȩ̂ü †Ö×"Ö −Ö Ã¾Öß�úÖ¸ü"ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖê �ú¸ü"µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

6. µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ 2 ŸÖê 5 ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ šêü¾Öß¾Ö¸ü 2% ¤ü»ÖÖ»Öß ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖß»Ö †Ö×"Ö †¬ÖÖÔ ™üŒŒµÖÖ¯Öê�ÖÖ

�ú´Öß ¸üŒ�ú´Ö ³Ö¸ü¯ÖÖ‡Ô ´Æü"Öæ−Ö ¤êü"µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

7. A ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß ȩ̂ü™üà÷Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ šêü¾Öß •Ö´ÖÖ �ú¸ü"µÖÖ¾Ö¸ü ²ÖÓ¬Ö−Ö ™üÖ�ú"µÖÖŸÖ †Ö»Öß.


� ³ÖÖ›êü�Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ :- �úÖê"ÖŸµÖÖÆüß ¾ÖÃŸÖæ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü �êú»Öß •ÖÖŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öß ¯Öæ"ÖÔ ¸üŒ�ú´Ö �Ö ȩ̂ü¤üß¤üÖ ü̧Ö�ú›æü−Ö

¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê †Ö×"Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß ÆüŒ�ú ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö»ÖÖ ¸üÖê�Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †ÃÖê ´Æü"ÖŸÖÖŸÖ.

ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß ÆüŒ�ú ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»ÖÖ •ÖŸÖÖê ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ“Öß ü̧Œ�ú´Ö Æü¯ŸµÖÖ−Öê ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ �úÖµÖ¤êü¿Öß ǖ̧ Ö"ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê µÖÓ¡Ö, ˆ¯Ö�ú ü̧"Öê, ‘Ö¸ü÷ÖãŸÖß ¾ÖÖ¯Ö¸üÖ“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ Ø�ú¾ÖÖ

�úÖ ü̧�ÖÖ−µÖÖŸÖß»Ö µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß ‡ŸµÖÖ¤üß �Ö ȩ̂ü¤üß Æüß µÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ �êú»Öß •ÖÖŸÖê. ¾ÖÃŸÖæ“Öß ¸üÖê�Ö ¸üŒ�ú´Öê‹ê¾Ö•Öß ˆ¬ÖÖ¸üß−Öê

�Ö ȩ̂ü¤üß �êú»µÖÖÃÖ £ÖÖê›üß •ÖÖÃŸÖ ü̧Œ�ú´Ö ªÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, Æü¯ŸµÖÖŸÖ ¸üŒ�ú´Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖÆü�ú †¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê

¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü"µÖÖÃÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ ¤êüŸÖÖŸÖ.

Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ¯Öæ¾Öá¯ÖÖÃÖæ−Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ³ÖÖ›êü �Ö¸êü¤üß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ †ÖòÃ™Òü×»ÖµÖÖ,

‡Ó÷»ÖÓ›ü, †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö÷Öî̧ êü ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã̈ üÖ−ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ŸÖß ÃÖ¾ÖÔ

•Ö÷Ö³Ö¸ü ¯ÖÃÖ ü̧»Öß. 1960 −ÖÓŸÖ ü̧ ÃÖ¾ÖÔ“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ³ÖÖ›êü-�Ö ȩ̂ü¤üß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ

�êú»µÖÖ´Öãôêû Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú —ÖÖ»Öß.

¾µÖÖ�µÖÖ :- ³ÖÖ›êü -�Ö ȩ̂ü¤üß ¯Ö ü̈ŸÖ Æüß ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß“Öß †¿Öß ¯Ö ü̈ŸÖ †ÖÆêü �úß, •µÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¸ü"µÖÖ“µÖÖ

ˆ§êü¿ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß“Öê ¿ÖÖê¬Ö−Ö ÃÖÖ´ÖÖµÖß�ú Æü¯ŸµÖÖ−Öê �êú»Öê •ÖÖŸÖê. Æü¯ŸµÖÖÓ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ •ÖÖ"ÖÖ ü̧ß ÃÖ¾ÖÔ

¸üŒ�ú´Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“Öê ³ÖÖ›êü ÃÖ´Ö•Ö»Öê •ÖÖŸÖê. †Ö×"Ö ¿Öê¾Ö™ü“ÖÖ Æü¯ŸÖÖ ×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß¤üÖ¸üÖ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö�úß“Öß ÆüÖêŸÖê.

- �úÖ™Ôü̧ ü

� ×¾Ö�úÖÃÖ †Ö×�Ö ±úÖµÖ¤üÖ :- ³ÖÖ›êü-�Ö ȩ̂ü¤üß µÖÖê•Ö−Öê“ÖÖ ˆ÷Ö´Ö †Ö×"Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ‡Ó÷»ÖÓ›ü´Ö¬µÖê —ÖÖ»ÖÖ. ¯Öãœêü µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú —

ÖÖ»Öê. ¾µÖÖ¯Ö ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ�ú›üß»Ö ×−Ö¬Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ¾ÖÃŸÖæ �Ö ȩ̂ü¤üß

�ú¸ü"µÖÖÃÖÖšüß ³ÖÖ›êü�Ö ȩ̂ü¤üß ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ ˆ¯Ö»Ö²Ö¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖŸÖ. Æêü �úÖµÖÔ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê †×ŸÖ¿ÖµÖ ±úÖµÖªÖ“Öê šü ü̧»Öê.

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ −Ö¾Öß−Ö ¾Ö ×�ú±úÖµÖŸÖ¿Öß¸ü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�úß“Öß ÃÖÓ¬Öß ŸµÖÖ´Öãôêû ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öß. ²ÖÑ�úÖ•Ö¾Öôûß»Ö ×−Ö¬Öß“Öß

÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú †Ö×"Ö ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ¯Ö"Öê ¾ÖÃÖæ»Ö ÆüÖê"ÖÖ ü̧ß †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ»ÖÖ Self Liquidating Investment †ÃÖê

´Æü"ÖŸÖÖŸÖ.

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÷Öê»µÖÖ �úÖÆüß ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¾Ö¸üß»Ö ÃÖê¾ÖÖ †−Öê�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö"µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü.

‘Ö¸ü²ÖÖÓ¬Ö"Öß¯ÖÖÃÖæ−Ö ±ú−Öá“Ö ü̧ �Ö ȩ̂ü¤üß¯ÖµÖÕŸÖ ÃÖ¾ÖÔ �Öê¡ÖÖŸÖ ³ÖÖ›êü-�Ö ȩ̂ü¤üß µÖÖê•Ö−ÖÖ »ÖÖ÷Öæ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ �ú´Öß

¾µÖÖ•ÖÖ“Öß †Ö×"Ö ÃÖã»Ö³Ö Æǖ ŸµÖÖ“Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ µÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. �úÖ ü̧"Ö

´Ö¬µÖ´Ö¾Ö÷ÖáµÖ �ãú™æÓü²Ö Ø�ú¾ÖÖ ˆªÖê•Ö�úÖ»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖã¹ý �ú ü̧ÖµÖ“ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ‹�æú"Ö �ú•ÖÖÔ“µÖÖ 10 ŸÖê 20 %

³Ö¹ý−Ö ŸÖÖ²Ö›üŸÖÖê²Ö ŸµÖÖ ¾ÖÃŸÖæ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö Ø�ú¾ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö ¯Öæ"ÖÔ ÆüÖêŸÖê. ¤ãüÃÖ ȩ̂ü †ÃÖê �úß, †Ö•Ö ´ÖÖêšü-´ÖÖêšü¶Ö

�Óú¯Ö−µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß �ú¸üÖ¸ü �ú¹ý−Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖÆüß �Óú¯Ö−µÖÖ Ã¾ÖŸÖ:“µÖÖ ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ �Óú¯Ö−Öß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖÃŸÖæ“Öß •ÖÖÃŸÖ

×¾Ö�Îúß ÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ²Ö•ÖÖ•Ö �Óú¯Ö−Öß / ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ, ´ÖÆëü¦üÖ �Óú¯Ö−Öß / ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖ ‡ŸµÖÖ¤üß µÖÖ´Öãôêû

�Óú¯Ö−Öß“ÖÖ ÃÖê»Ö (×¾Ö�Îúß) ¾ÖÖœüŸÖê †Ö×"Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖ»ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ µÖÖ´Öãôêû ¤üÖê‘ÖÖÓ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ÆüÖêŸÖÖê. ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ

´ÖÖ÷Ö"Öß´Öãôêû ¾ÖÃŸÖæ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœæü−Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê

� ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´ÖÖ ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×"Ö †×³Ö�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖ´Ö−Ö



ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖôûÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ ü̧ß 1998 ´Ö¬µÖê ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓÃÖÖšüß RBI −Öê














3.2.7 µÖê�Öê�ú ü̧ß ÃÖê¾ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ (Factering Services) :- ¯ÖÏÖ“Öß−Ö �úÖôûÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÷Öã»ÖÖ´Ö÷Öß¸üß“Öß ¯Ö ü̈ŸÖ †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß´Ö¬µÖê ÷Öã»ÖÖ´ÖÖ−Öê ´ÖÖ»Ö�úÖ“ÖÖ

†Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ"ÖÖ·µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ªÖ¾µÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ‡Ó÷ÖÏ•Öß´Ö¬µÖê '±òúŒ™ü¸ü' †ÃÖê ´ÆÓü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ŸµÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ“µÖÖ

Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ¾Ö¹ý−Ö ¾Ö �úÖ»Ö´ÖÖ−ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö¤ü»Ö ÆüÖêŸÖ ÷Öê»ÖÖ. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü"ÖÖ ȩ̂ü ‹•ÖÓ™ü ´Æü"Ö•Öê ±òúŒ™ü¸ü †¿Öß

ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¹ý•Ö»Öß.

� ±òúŒ™ü ü̧à÷Ö“ÖÖ †£ÖÔ ¾Ö ¾µÖÖ�µÖÖ :- 1. ±òúŒ™ü¸üà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ´Æü"Ö•Öê †×³Ö�úŸÖÖÔ Ø�ú¾ÖÖ †Ö›üŸµÖÖ ÆüÖêµÖ. ×�ú, •µÖÖ ÃÖê¾Öế ÖÖ±ÔúŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �ú•Öì �Ö¸êü¤üß

�êú»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ŸÖÖ ü̧"ÖÖ¾Ö ü̧ �ú•ÖÔ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ÃÖê¾Öê»ÖÖ ±òúŒ™ü¸üßÓ÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ´ÆÓü™ü»Öß •ÖÖŸÖê. 2. ±òúŒ™ü¸üà÷Ö ´Æü"Ö•Öê †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖÖ �ú ü̧Ö ü̧ ÆüÖêµÖ �úß, •µÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ±òúŒ™ü̧ ü �ÖÖ»Öß»Ö¯Öî�úß �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß ¤üÖê−Ö

ÃÖê¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ. 1. ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ ÃÖê¾Öế ÖÖ±ÔúŸÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü"Öê. 2. •Ö´ÖÖ �Ö“ÖÖÔ“Öß ¯ÖãÃŸÖ�êú šêü¾Ö"Öê. 3. µÖê"Öê ¸üŒ�ú´Öê“Öß ¾ÖÃÖæ»Öß �ú¹ý−Ö ¤êü"Öê. 4. ˆ¬ÖÖ¸üß´Öãôêû ˆ¤Ëü³Ö¾Ö»Öê»µÖÖ ¬ÖÖêŒµÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ •ÖÖê�Öß´Öß²ÖÖ²ÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö"Ö ¤êü"Öê †Ö×"Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ¤üÖ ü̧ ±òúŒ™ü¸üß�ú›êü ÃÖÖŸÖŸµÖ¯Öæ"ÖÔ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ×¾Ö�Îúß Ø�ú¾ÖÖ ŸÖÖ¸ü"ÖÖ“µÖÖ ¹ý¯ÖÖŸÖ ´ÖÖ»ÖÖ“µÖÖ

×¾Ö�Îúß´Öãôêû ×−Ö´ÖÖÔ"Ö —ÖÖ»Öê»Öê ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ¾Ö¸üß»Ö µÖê"Öê ¾Ö÷ÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ

¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖê. †³Öß�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¯Öæ"ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ¬Ö−Öê ÆüÖêµÖ. �úß , •µÖÖ ´ÖÖ±ÔúŸÖ ±òúŒ™ü¸ü

Ø�ú¾ÖÖ †Ö›üŸµÖÖ ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ �Óú¯Ö−Öß“Öß µÖê"Öê �ú•ÖÔ �Ö ȩ̂ü¤üß �ú ü̧ŸÖÖê. ŸµÖÖ²Ö§ü»Ö †Ö÷ÖÖ‰ú ü̧Œ�úŸÖ ¤êüŸÖÖê †Ö×"Ö

�Óú¯Ö−Öß−Öê •µÖÖÓ−ÖÖ ˆ¬ÖÖ¸üß−Öê ´ÖÖ»Ö ×¾Ö�êú»Öê»ÖÖ †ÃÖê»Ö †¿ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ�ú›æü−Ö ü̧Œ�ú´Ö ¾ÖÃÖæ»Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖê.


� ±úÖµÖ¤êü :- ±òúŒ™ü¸üà÷Ö ÃÖê¾Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö ¯Öãœüß»Ö ±úÖµÖ¤êü ×´ÖôûŸÖÖŸÖ.

1. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß �ú´Öß¿Ö−Ö ¤êü"µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖÃÖæ ¤êüŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ˆ¬ÖÖ¸üß¾Ö ü̧ ´ÖÖ»Ö ¤êü"µÖÖ“µÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖßŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü"ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö"Ö"Öê.

3. ˆ¬ÖÖ¸üß ¾ÖÃÖæ»Ö �ú ü̧"Öê.

4. �úÖ´ÖÖ“Öê †Öê—Öê �ú´Öß �ú ü̧"Öê.

5. �úÖµÖÖÔ»ÖµÖß−Ö �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖŸÖ ²Ö“ÖŸÖ �ú¸ü"Öê †Ö×"Ö ²Ö“ÖŸÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö"Ö"Öê.

6. ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖêŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö"Ö"Öê.

7. ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ †¯Öê�ÖÖ ¯Öæ"ÖÔ �ú ü̧"Öê, ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ�ú›æü−Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ¾ÖÃŸÖæ �Ö¸êü¤üß ÆüÖêŸÖß»Ö µÖÖ�ú›êü »Ö�Ö ¤êü"Öê,

²Öã›üßŸÖ ü̧Œ�ú´Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö Ã¾ÖŸÖ:“Öê †Ö×"Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ¬ÖÖ¸ü�úÖ“Öê ÃÖÓ̧ ü�Ö"Ö �ú¸ü"Öê.

� ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö / ×−ÖµÖ´Ö−Ö :- µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü"Ö•Öê ³ÖÖ›êü¯Ö¼üÖ �ú¸üÖ¸ü−ÖÖ´ÖÖ ³ÖÖ›êü �Ö ȩ̂ü¤üß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ †Ö×"Ö †×³Ö�úŸÖÖÔ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖ´Ö−Ö


ÃÖ¾ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÖôûÖ¾Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ ü̧ß 1998 ´Ö¬µÖê ²ÖÑ�êú¢Ö¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓÃÖÖšüß RBI −Öê














3.2.8 ÃÖÖšêü²ÖÖ•Öß ¾Ö ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü (¯Ö ü̧Ã¯Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ×−Ö¬Öß) (Hedge & Mutual Fund) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü �úÖôûÖŸÖ †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ÷Ö×ŸÖ´ÖÖ−Ö �ú ü̧"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ´ÖÖêšü¶Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öê ˆªÖê÷Ö

Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ¾ÆüÖµÖ»ÖÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü¾ÖÖœüßÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖ¾Ö ü̧

³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÃÖã̈ üÖ ÷Ö ü̧•Ö »ÖÖ÷ÖŸÖê ´Æü"Öæ−Ö µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö �úÖµÖì ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�úÖ,

¸üÖ•µÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôêû �ú ü̧ßŸÖ ÆüÖêŸÖß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ •µÖÖ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸÖÖ ŸµÖÖ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ

»Ö‘Öæ ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÆüÖêŸÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ ´Æü"Öæ−Ö †¿ÖÖ »Ö‘Öæ ¾Ö ´Ö¬µÖ´Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

Ø�ú¾ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ´µÖã“µÖæ†»Ö ±Óú›ü Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœêü †Ö»Öß. ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú› ´Ö¸üÖšüßŸÖ ¿Ö²¤ü¿Ö:

†£ÖÔ ¯Ö¸üÃ¯Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ×−Ö¬Öß µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.


³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¯Ö ü̧Ã¯Ö ü̧ ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ×−Ö¬Öß“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü"ÖŸÖ: 1964 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ µÖã−Öß™ü ™ÒüÃ™ü (Unit Trust of

India) “µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Öê̄ ÖÖÃÖæ−Ö —ÖÖ»Öß †ÃÖê ´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. ´Æü"Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ±úÖ ü̧ •Öã−ÖÖ −ÖÖÆüß.

�úÖ ü̧"Ö, µÖÖ¾ÖêôêûÃÖ ˆªÖê÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �Öã̄ Ö �ú´Öß ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ �Óú¯Ö−µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸµÖÖ ¾Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ¤êü�Öß»Ö �ú´Öß

ÆüÖêŸÖß. ŸÖß ÷Ö ü̧•Ö ³ÖÖ÷Ö×¾Ö"µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ •Ö−ÖŸÖê�ú›æü−Ö »ÖÆüÖ−Ö »ÖÆüÖ−Ö ¯ÖḮ ÖÖ"ÖÖŸÖ šêü¾Öß“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¯ÖîÃÖÖ

÷ÖÖêôûÖ �ú¹ý−Ö ŸÖÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ ¾Ö ÊÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖæ−Ö ÊÖ �Óú¯Ö−µÖÖ“Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß

÷Ö¸ü•ÖÆüß ³ÖÖ÷ÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. †¿ÖÖ¯ÖÏ�úÖ¸êü ŸµÖÖ¾Öêôûß ÆüÖê"ÖÖ ü̧ß �úÖê™ü¶Ö¾Ö¬Öß“Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ×¾Ö×¾Ö¬Ö �Óú¯Ö−µÖÖÓ“µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖÓ“Öß ×¾Ö�Îúß �ú¹ý−Ö

�êú»Öß •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß ¾Ö µÖÖ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü ÷ÖÖêôûÖ �êú»Öê»µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖæ−Ö •ÖÖê −Ö±úÖ ÆüÖê‡Ô»Ö ŸÖÖê µÖÖ ³ÖÖ÷Ö¬ÖÖ ü̧�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™æü−Ö ™ÒüÃ™ü“ÖÖ ˆ§êü¿Ö

ÃÖ±ú»Ö �úê»ÖÖ •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. †£ÖÖÔŸÖ µÖÖ¾Öêôûß ¤êü�Öß»Ö ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ¾µÖŒŸÖß ³ÖÖ÷Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ³ÖÖ÷ÖÖÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö�Îúß

ÃÖÆü �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −Ö¾ÆüŸÖÖ. µÖÖ¾Ö¸ü ˆ¯ÖÖµÖ ´Æü"Öæ−Ö“Ö ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ×−Ö¬Öß“ÖÖ ´Æü"Ö•Öê“Ö ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ ¯Öãœêü †Ö»Öß

†Ö×"Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ µÖã×−Ö™ü ™ÒüÃ™ü ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü ¯ÖÖµÖÖê×−ÖµÖ−Ö, Œ¾ÖÖò™ü´Ö ÷ÖÏÖê£Ö, ¯ÖÏæ›ü−ÃÖ, ´ÖÖ÷ÖÔ−Ö Ã™êü−Ö»Öê ™üÖò̧ üÃÖ †¿ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´µÖã“Öæ†»Ö

±Óú›ü �Óú¯Ö−µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ.

¯Öãœêü •ÖÖ‰ú−Ö 1987 −ÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÖµÖãÙ¾Ö´ÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (LIC), ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧"Ö ×¾Ö´ÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû

(GIC), SBI, ‡Ó›üßµÖ−Ö ²ÖÑ�ú, ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö −Öò¿Ö»Ö−Ö ²ÖÑ�ú, ²ÖÑ�ú †Öò±ú ‡Ó›üßµÖÖ, �òú−Ö ü̧Ö ²ÖÑ�ú, HDFC, ICICI ‡. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú

†Ö×"Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ¤êü�Öß»Ö �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧“µÖÖ ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß−Öê ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ

�ú¹ý−Ö »ÖÆüÖ−Ö »ÖÆüÖ−Ö Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ ü̧"µÖÖÃÖ ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß. 1991 “µÖÖ ´ÖãŒŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü"ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾Ö

−Ö¾Öß−Ö †Ö×£ÖÔ�ú ¬ÖÖȩ̂ ü"ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²Öò�úÖÓ−ÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧"ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖã̈ üÖ ´µÖã“Öæ†»Ö

±Óú›ü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧"µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ×¤ü»Öß. ŸÖê¾ÆüÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö µÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú Ã¾Öß�úÖ¹ý−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ ü̧"Öß“Öê �úÖµÖÔ

�ú¸üŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö¤êü¿Öß ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ³ÖÖ÷Öß¤üÖ ü̧ß ÃÖã̈ üÖ ´ÖÖ−µÖ �ú ü̧"µÖÖŸÖ †Ö»Öß ¾Ö µÖÖ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“µÖÖ

×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ¾ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

� ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ¾Ö ü̧ß»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Öê :- ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ“Öß �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß ¾µÖ¾ÖÛÃ£ÖŸÖ ¾Ö ÃÖã̧ üôûßŸÖ¯Ö"Öê “ÖÖ»ÖÖ¾Öß ŸÖÃÖê“Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú¤üÖ¸üÖÓ“Öê ×ÆüŸÖÖ“Öê

¸ü�Ö"Ö ¾ÆüÖ¾Öê µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ“µÖÖ¾Ö¸ü �úÖÆüß ×−ÖµÖÓ¡Ö"Öê †ÃÖÖ¾ÖßŸÖ µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ¾Ö¸ü �úÖÆüß ²ÖÓ¬Ö−Öê

´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ−Öê †Ö"Ö»Öß ÷Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ ŸÖß ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ"Öê -

1. ÷ÖÏÖÆü�ú / ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú¤üÖ ü̧ÖÓ“Öê ×ÆüŸÖ ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †›ü“Ö"Öß ÃÖÖê›ü×¾Ö"µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ´ÖÓ›üôûÖ²ÖÖÆêü ü̧ß»Ö ¾µÖÜŒŸÖ“Öß

×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ´ÖÓ›üôûÖ¾Ö¸ü −Öế Ö"Öæ�ú �ú¸üÖ¾Öß ŸÖÃÖê“Ö ±Óú›üÖ“Öß ŸÖ¯ÖÖÃÖ"Öß, ±Óú›üÖ¾Ö ü̧ ¤êü�Ö ȩ̂ü�Ö, ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ“Öß

•Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß ŸÖÃÖê“Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö"Ö šêü¾ÖŸÖê ´Æü"Öæ−Ö ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ´ÖÓ›üôûÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú ü̧Ö¾Öß.

2. ²ÖÑ�êú−Öê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»µÖÖ ±Óú›üÖ�ú¸üßŸÖÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÃÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ †×¬Ö�úÖ ü̧ß −Öế Ö»ÖÖ •ÖÖ¾ÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

ŸµÖÖ“µÖÖ¾Ö¸ü ²ÖÑ�êú“Öß �úÖê"ÖŸÖßÆüß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ ü̧ß ÃÖÖê̄ Ö¾Öæ −ÖµÖê.

3. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê šü̧ ü¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ´ÖÖµÖÖÔ¤ü¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê"ÖÖ ü̧

−ÖÖÆüß †Ö×"Ö •Ö ü̧ ×−ÖµÖ´ÖÖÓ̄ Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �ú ü̧Ö¾ÖµÖÖ“Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ŸµÖÖÃÖÖšüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �ú ü̧"µÖÖ¯Öæ¾Öá

RBI “Öß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ‘Öê"Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÖÆêü.

4. ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬µÖê ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�êú“µÖÖ ‡ŸÖ ü̧ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ÊÖ Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö ¾Ö

¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ †ÃÖÖ¾µÖÖŸÖ �úß, •µÖÖ´Öãôê ŸµÖÖ ¤üÖê−Æüà´Ö¬µÖê Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÃÖŸÖÖ �úÖ´ÖÖ −ÖµÖê.

5. •Öß ²ÖÑ�ú ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü ¯Öã̧ üÃ�éúŸÖ �ú ü̧ŸÖê ŸµÖÖ µÖÖê•Ö−Öê“µÖÖ ‹�æú"Ö ü̧Œ�ú´Öê̄ Öî�úß ±úŒŸÖ ‹�ú ™üŒ�êú ü̧Œ�ú´Ö

´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›ü µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾ÖÖ¾Öß ŸµÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú ¸üŒ�ú´Ö ÷ÖÓãŸÖ¾Öæ −ÖµÖê.


6. ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ−Öê �Ö ȩ̂ü¤üß �êú»Öê»µÖÖ ¾Ö ×¾Ö�Îúß �êú»Öê»µÖÖ ³ÖÖ÷ÖÖÓ“Öß ¯Öã̧ üÖ¾ÖÖ ´Æü"Öæ−Ö ¸üßŸÖÃÖ ü̧ ¯ÖÖêÆü“Ö ¯ÖÖ¾ÖŸÖß

‘µÖÖ¾Öß ¾Ö ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ“µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê“Ö ŸµÖÖ ³ÖÖÓ÷ÖÖÓ“Öê ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸ —ÖÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê.

7. ÃÖÖ¾Ö¬ÖÖ−ÖŸÖÖ ¾Ö •ÖÖê�Öß´Ö �ú´Öß �ú ü̧"µÖÖÃÖÖšüß ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ−Öê †Ö¯Ö»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö"Öæ�ú �úÖôû•Öß¯Öæ¾ÖÔ�ú ¾Ö

ÃÖã̧ ü�ÖßŸÖ †¿ÖÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê“Ö �êú»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê.

8. ´µÖã“Öæ†»Ö ±Óú›üÖ−Öê ŸÖ¯Ö¿Öß»Ö¾ÖÖ ü̧ ¾Ö ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ RBI »ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö ÃÖÖ¤ü̧ ü �êú»ÖÖ ¯ÖÖ×Æü•Öê.


1. †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ, ›üÖò.×¾Ö−ÖÖµÖ�ú ÷ÖÖê×¾Ö»Ö�ú¸ü, ›üÖµÖ´ÖÓ›ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö�ú, ¯Öã"Öê ¾ÖÂÖÔ 2009, ISBN, 978-81-8483-

208-02

2. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ †Ö×"Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ, ›üÖò. ÷ÖÓ÷ÖÖ¬Ö ü̧ ¯ÖÖ™üß»Ö, ¯ÖÏÖ. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ÃÖÖÓ÷Öôêû, ¯ÖÏÖ. −ÖÖ−ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¯Ö¾ÖÖ¸ü,

¯ÖÏÖ.ÃÖÖî. †Ö¿»ÖêÂÖÖ ´ÖãÓ÷Öß, “ÖîŸÖ−µÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, −ÖÖ×¿Ö�ú-13, 10 •Öã»Öî 2002

3. †Ö¬Öæ×−Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö †Ö×"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö ü̈ŸÖß, ¯ÖÏÖ.¿ÖÖ´Ö ÃÖÖôãÓû�Öê, ¯ÖÏÖ. ×¾Ö•ÖµÖ ´ÖÖÓ™êü, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö,

¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß 2010

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×"Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö ü̈ŸÖß, ÁÖß¬Ö ü̧ ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯ÖÏÖ. ×¾Ö−ÖÖµÖ�ú ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ×Æü´ÖÖ»ÖµÖÖ, ¯ÖÛ²»Ö¿ÖÓ÷Ö ÆüÖ‰úÃÖ,

´ÖãÓ²Ö‡Ô, ×¤ü. 29/08/2004

5. †ÖÙ£Ö�ú †ÖÙ£Ö�ú �úÖ ü̧"Ö, ¯Ö×¸ü"ÖÖ´Ö ¾Ö ¬ÖÖȩ̂ ü"Ö, ›üÖò. ²Öß.†Ö ü̧. ÷ÖÖµÖ�ú¾ÖÖ›ü, ›üÖò. ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ �ú¤ü´Ö, ÁÖß. ¾Æüß. ™üß.

�úÖôêû, �îú»ÖÖÃÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, †Öî̧ Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö 2011

6. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ (³ÖÖ÷Ö-2), ¯ÖÏÖ. ‹−Ö.‹»Ö. “Ö¾ÆüÖ"Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö

2004

7. International Economics, Theory and Policy, Paul R. Krugman,

Maurice Obstfeld, 08th editon

8. ¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¤ü¯ÖÔ"Ö“Öê ¾ÖÖÙÂÖ�ú ´ÖÖ×ÃÖ�ú '³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ-2012' (†×ŸÖ×¸üŒŸÖÖÓ�ú), ˆ¯Ö�úÖ¸ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö,

2/11‹ Ã¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö´ÖÖ −Ö÷Ö ü̧, †Ö÷ÖÏÖ

9. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ¹ý¦ü ¤ü¢Ö, �êú.¯Öß.‹´Ö.ÃÖãÓ¤ü ü̧´Ö, 46 ¾Öß ÃÖÓ¿ÖÖê¬ÖßŸÖ ÃÖÓÃ�ú ü̧"Ö 2009, ‹ÃÖ “ÖÓ¤ü �Óú¯Ö−Öß,

¸üÖ´Ö−Ö÷Ö ü̧, ×¤ü»»Öß

10. Lease Financing, Hire Purchase and Factoring, Rekha Rani

Research Paper Find in Google Search

11. Development in Housing Finance in India, Dr. Piyush Tiwari,

Research Paper Find in Google Search

12. Financial System and Non Banking Financial Companies, The

Structure and Status Profile. Search in Google


iiizz zzz zdddjjj...kkk 555

HHHkkkkkkjjjrrrkkkrrrhhhyyy fffoooÙÙÙkkkhhh;;; iii///nnnrrrhhh %%% HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjj ss s

555---000 mmmÌÌÌhhh"""VVVss s ¼¼¼ss s Objectives½½½ %%%

1- Hkkjrh; foÙkh; O;oLFksph lajpuk letwu ?ks.ks-

2- fofÙk; fodklkps funsZ’kd Li"V dj.ks-

3- uk.ks cktkjkph jpuk] oSf’k"V;s] lk/kus o vk/kqfud vFkZO;oLFksrhy Hkwfedk ?ks.ks-

4- Hkkjrh; vla?kVhr uk.kscktkjkph Hkwfedk] dk;Zi/nrh o nks"kkapk vH;kl dj.ks-

5- Hkkjrh; uk.kscktkjkrhy fofo/k ?kVd cktkjkapk vH;kl dj.ks-

555---111 iiizz zkkkLLLrrrkkkfffoooddd %%% zz z

vFkZO;oLFkse/;s iS’kkP;k nsok.k&?ksok.khps O;ogkj eksB;k izek.kkoj gksr vlrkr- O;kikjh CkWadk] lgdkjh CkWadk] jkT; ljdkj] dsanz ljdkj] foÙkh; egkeaMGs] fodkl cWadk] e/;orhZ cWadk ;k laLFkk nsok.k?ksok.khps O;ogkj djrkr- vkS|ksfxd laLFkk] Hkkxhnkjh laLFkk] O;kikjh laLFkk] y?kqm|kstd]O;kijh] Bsohnkj] dtZnkj] xqaro.kwdnkj b- ;k nsok.k&?ksok.khe/;s lfØ;i.ks lgHkkxh gksr vlrkr- dTkZ ns.ks o dtZ ?ks.ks ;k Lo:ikr gs iS’kkps O;ogkj gksrkr- dkgh dtZO;ogkj vYidkyhu rj dkgh nh?kZdkyhu Lo:ikps vlrkr- vYidkyhu Lo:ikr gks.kkÚ;k dtkZP;k o iS’kkP;k O;ogkjkauk ,df=ri.ks ^uk.kscktkj* vls EgVys

tkrs- iS’kkpk O;ogkj dj.kkÚ;k laLFkk o O;Drh] R;k O;ogkjkpas fu;eu dj.kkjs ?kVd ;k lokZapk feGwu gk uk.kscktkj r;kj gksr vlrks- uk.ks cktkjkrwu vFkZO;oLFksrhy fofo/k {ks=kauk vYidkyhu foÙkiqjoBk dsyk tkrks-

dks.kR;kgh ns’kkP;k iS’kkP;k O;ogkjkph feGwu uk.kscktkj r;kj gksr vlyk rjh rs O;ogkj gkrkG.kkjs ,[kkns lokZr egÙokps 'kgj vlrs- lk/kkj.ki.ks R;k ns’kkpk uk.kscktkj gk R;k 'kgjkP;k ukokus vksG[kyk tkrks- mnk- vesfjdspk U;w;kWdZ uk.kscktkj Eg.kwu] baXyaMpk yaMu uk.kscktkj Eg.kwu] tikupk Vksfd;ks uk.kscktkj Eg.kwu] Hkkjrkpk eqacbZ uk.kscktkj Eg.kwu vksG[kys tkrkr-

111--- ØØØkkkÅÅÅFFFkkkjjj %%% ^fujfujkG;k izdkjP;k nLr,sotkaps O;ogkj dj.kkÚ;k fofo/k laLFkkuk ,df=ri.ks uk.kscktkj vls Eg.krkr-*

222--- eeeWW WMMMuuu ooo uuuWW WMMMyyyjjj %%%WW W WW W ^T;k}kjs vYidkyhu Lo:ikr fu/kh dtkZÅ fnyk tkrks o ?ksryk tkrks vkf.k T;k}kjs ns’kkrhy cgqrka’k vkfFkZd O;ogkjkaps fujlu dsys tkrs- R;k ;a=.ksl uk.kscktkj Eg.krkr-

333--- HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; fffjjj>>>OOOgggZZ Z cccWW Waa addd %%%ZZ Z WW Waa a uk.kscktkj Eg.kts vYidkyhu ekSfnzd laiÙkhP;k nso?ksohps dsanz gks;- rs _.kdksaP;k vYidkyhu dtZ xjtk iw.kZ djrs o /kudksauk vko’;d rh rjyrk miyC/k d:u nsrs- rh v’kh tkxk vkgs

dh ftFks vYidkyhu xqaro.kwd ;ksX; fu/kh foÙkh; o vU; laLFkkadMs o O;DrhadMs miyC/k vlrks] tks


_.kdksaP;k cksyhuqlkj fnyk tkrks- R;k _.kdksae/;s iqUgk foÙkh; laLFkk o O;Drh o ljdkjpkgh lekos’k vlrks-

uuukkk...kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkppphhh BBBGGGddd oooSS Sfff’’’kkk"""VVV;;;ss s iiiqq q<<<hhhyyyss s SS S ss s qq q iiizz zeeekkk...kkkss s vvvkkkgggss srrr&&&zz z ss s ss s

1- uk.kscktkjkr vYidkyhu dtkZP;k nso?ksohps O;ogkj gksrkr-

2- gs O;ogkj opufpð;k] gqaM;k] dtZjks[ks] ljdkjh jks[ks] iri=s] dks"kkxkj gqaM;k ;kaP;k

vk/kkjs gksrkr-

3- uk.ks cktkjkr dtkZph ekx.kh dj.kkÚ;k dtZnkjkaP;k xjtk iw.kZ dsY;k tkrkr-

4- dtZ ns.kkÚ;k /kudksauk O;ogkjkalkBh jks[krk miyC/k d:u fnyh tkrs-

5- uk.kscktkjke/;s e/;orhZ cWadslg foÙkh; laLFkk] O;Drh o ljdkjkapk lekos’k gksrks-

6- ;k dsanzk}kjs cWadk] foÙkh; laLFkk] vU;laLFkk o O;Drh ;kaP;kdMwu vYidkyhu

xqaro.kwd;ksX; fu/kh miyC/k d:u fnyk tkrks-

7- uk.kscktkjkrhy laLFkk o O;Drh dtZnkjkP;k ekx.khuqlkj dtZ nsrkr-

8- uk.kscktkjkr osxosxGs micktkj la?kfVr gksrkr-mnk- gqaMhcktkj] jks[kscktkj] O;kikjhi=

cktkj b-

555---222 HHHkkkkkkjjjrrrkkkPPP;;;kkk fffoooÙÙÙkkkhhh;;; OOO;;;oooLLLFFFkkkss sppphhh lllaa ajjjpppuuukkk %%%ss s aa a

¼¼¼Structure of Financial System In India½½½ %%%

iS’kkP;k lgk¸;kus mRiknu lk/kukaph foHkkx.kh djrk ;s.ks 'kD; gksrs- vFkZO;oLFksr dks.kR;k oLrw r;kj dsY;k tkrhy] R;klkBh dks.kR;k lk/kukapk okij gksbZy- R;k oLrw fdrh izek.kkr r;kj gksrhy gs iS’kkP;k lgk¸;kusp Bjokos ykxrs- v’kk foÙkkph xjt O;Drh] laLFkk o ljdkjyk vlrs- gh xjt Lo&HkkaMoykrwu iw.kZ u >kY;kl cWadk o HkkaMoy cktkjkph enr ?;koh ykxrs- ljdkjyk fofo/k ;kstuk jkcfo.;klkBh] fofo/k oLrw o lsok [kjsnhlkBh foÙkkph vko’;drk vlrs- R;klkBh vFkZO;oLFksr mÙke foÙkh; ;a=.kk vfLrÙokr vk.k.ks gs izR;sd ljdkjiq<hy vkOgku vlrs- dkj.k dsoG foÙkO;oLFkk o HkkaMoykvHkkoh vFkZO;oLFkk vfodlhr jkgrkr- vFkZO;oLFkspk fodkl gk R;k ns’kkrhy foÙkh; fodklkoj folacwu vlrks- T;k ns’kkrhy foÙkh; O;oLFkk fodflr vlsy rks ns’k fodflr gks.;kl osG ykxr ukgh- foÙkh; O;oLFksph lajpuse/;s iq<hy ?kVdkapk lekos’k gksrks-


fffoooÙÙÙkkkhhh;;; OOO;;;oooLLLFFFkkkss sppphhh lllaa ajjjpppuuukkkss s aa a

¼The Structure of the Financial System½

foÙkh; O;oLFkk

foÙkh; laLFkk foÙkh; cktkj foÙkh; lalk/ku gDd] foÙkh; lsok

ekyeÙkk] dtZjks[ks

fu;ked e/;LFk e/;LFk brj izkFkfed f}rh;d

ul.kkjs

HkkaMoy uk.kscktkj vYidkyhu e/;dkyhu nh?kZdkyhu

cWadk cWadsÙkj laLFkk

111--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; lllaa aLLLFFFkkkkkk %%%aa a ;ke/;s fu;ked laLFkk] cWadk vkf.k cWadsÙkj foÙk laLFkk ;kapk lekos’k gksrks- ;k foÙkh;

laLFkk cprh xksGk djrkr vkf.k gk iSlk m|ksx O;olk;kyk iSlk :ikus dtZ iqjforkr- rlsp ;k laLFkk vusd izdkjP;k vk/kqfud lqfo/kk iqjorkr-

222--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; ccckkktttkkkjjj %%% ;ke/;s uk.kscktkj] HkkaMoycktkj vkf.k fons’kh fofue; cktkjkpk lekos’k gksrks- ;k cktkjkeqGs ns’kkP;k vkfFkZd fodklkyk HkkaMoy miyC/k gksrs-

333--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; lllaa alllkkk///kkkuuuss s %%%aa a ss s ;ke/;s 'ksvj] dtZjks[ks] _.ki=s ;kapk lekos’k gksrks- ;kaP;k ek/;ekrwu HkkaMoykph mHkkj.kh dsyh tkrs-

444--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; lllss soookkk %%%ss s foÙkh; laLFkk] m|ksx] O;kikj vkf.k lektkyk T;k fofo/k izdkjP;k lsok iqjforkr R;kapk lekos’k foÙkh; lsokae/;s dsyk tkrks-

mnk- m|ksxlaLFkkuk lYyk ns.ks] fujlu lsok] uksan.kh fo"k;d lsok] izfrHkwrh lqj{kkfo"k;h lsok] foek fo"k;h lsok] tks[khe O;oLFkkiu lsok] fo’oLr Eg.kwu lsok] xqaro.kwdhl HkkaMoy miyC/k dj.ks b-


555---333 fffoooÙÙÙkkkhhh;;; fffooodddkkklllkkkpppss s fffuuunnnss sZZ Z’’’kkkdddss s ss sZZ Z ¼¼¼Indicatiors of Financial Development½½½ %%%

dks.kR;kgh ns’kkrhy foÙkh; O;oLFkspk fodkl >kyk fdaok ukgh gs T;ko:u letrs R;kl foÙkh; fodklkps funsZ’kd vls Eg.krkr- rs iq<hy izek.ks vkgsr-

111--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; xxxqq q...kkkkkkss sÙÙÙkkkjjj ¼¼¼qq q ss s Finance Ratio½½½ &&&

;k}kjs jk"Vªh; mRiUukP;k laca/kkr izkFkfed vkf.k f}rh;d gDd izek.kkps ekiu dsys tkrs-

222--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; vvvkkkaa arrrjjj lllaa acccaa a///kkkhhh;;; xxxaa a aa a aa a qq q...kkkkkkss sÙÙÙkkkjjj ¼¼¼qq q ss s Financial Tinter-relation Ratio½½½ &&&

gs xq.kksÙkj Eg.kts foÙkh; lk/kukps oLrqfu"B lk/kuk’kh vlysys izek.k vkgs- ;ko:u foÙkh; lajpuk vkf.k vFkZO;oLFksrhy okLrfod lajpusP;k laca/kkph okLro dYiuk ;srs-

333--- fffoooØØØhhhyyykkk dddkkk<<<yyyss sYYY;;;kkk uuuooohhhuuu jjjkkkss s[[[;;;kkkpppss s ss s ss s ss s xxxqq q...kkkkkkss sÙÙÙkkkjjj ¼¼¼qq q ss s New Issue Ration½½½ &&&

gs xq.kksÙkj izkFkfed jks[;kps oLrqfu"B HkkaMoy fufeZrh’kh vlysys izek.k vlwu] xqaro.kwd dj.kkÚ;k {ks=kauh cpr dj.kkÚ;kauk izR;{ki.ks jks[ks fodwu fdrh izek.kkr xqaro.kwdhlkBh foÙk iqjoBk dsyk vkgs] gs Li"V gksrs-

444--- eee///;;;LLLFFFkkkhhh xxxqq q...kkkkkkss sÙÙÙkkkjjj ¼¼¼qq q ss s Inter Mediation Ratio½½½ &&&

gs xq.kksÙkj Eg.kts f}rh;d jks[;kaps izkFkfed jks[;ka’kh vlysys izek.k vlrs- ;k e/;LFkhP;k

xq.kksÙkjko:u izR;{ki.ks fu/kh xksGk dj.kkÚ;k okLrfod {ks=kph rqyuk djrk fu/kh xksGk dj.;kps n`"Vhus fdrh izek.kkr laLFkkdj.k >kys vkgs gs Li"V gksrs-

555---333 uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkpppss s dddkkk;;;ZZ Z ooo HHHkkkww wfffeeedddkkk %%%ss s ss s ZZ Z ww w

dks.kR;kgh ns’kkP;k vFkZO;oLFksr uk.kscktkjkps LFkku egÙoiw.kZ vlrs- vfodflr] fodlu’khy o fodflr v’kk dks.kR;kgh Lo:ikrhy vFkZO;oLFkse/;s R;kps LFkku egÙokps vkgs- uk.kscktkj ftrdk fodflr vlsy frrdh vFkZO;oLFkk xfreku curs- ns’kkph cWafdax o pyuO;oLFkklq/nk uk.kscktkjkP;k xfrekursoj voyacwu vlrs- uk.kscktkjkP;k fodklkeqGs vFkZO;oLFkspk fodkl gksrks rj vFkZO;oLFksP;k fodflr Lo:ikeqGs uk.kscktkjkps O;ogkj vf/kd xfreku gksrkr- ns’kkP;k uk.kscktkjkeqGs m|ksxlaLFkk] la;qDr HkkaMoyh {ks=] fons’kh O;kikj] cWafdax {ks= ;k lokZaP;k fodklkyk xrh izkIr gksrs- uk.kscktkjkps dk;Z o Hkwfedk iq<hy izek.ks Li"V djrk ;sbZy-

111--- mmm|||kkkss sxxx ooo '''kkkss srrrhhh {{{kkkss s===kkkrrr vvvFFFkkkZZ Ziiiqq qjjjoooBBBkkk %%%ss s ss s ss s ZZ Z qq q uk.kscktkjkeqGs ns’kkrhy 'ksrh o m|ksx{ks=kl vko’;d R;kosGh vFkZiqjoBk miyC/k gksrks- m|ksxkaP;k xjtsuqlkj dtZ feG.;kph o dtZ mHkkj.;kph lks; uk.kscktkjkeqGs >kyh vkgs- uk.kscktkjkeqGs ikfgts rsOgk o vko’;d rso<s lks;huqlkj 'ksrhlkBh dtZ feGfork ;srs o 'ksrhrhy HkkaMoykph xjt iw.kZ djrk ;srs-


222--- OOO;;;kkkiiikkkjjjhhh cccWW Waa adddkkkaa auuukkk fffuuu///kkkhhh xxxqq qaa arrrfffooo...;;;kkkppphhh lllkkkss s;;; %%%WW Waa a aa a qq qaa a ss s O;kikjh cWadkadMs BsohaP;k Lo:ikr vlysyk gk izpaM fu/kh

lqjf{kri.ks o ;ksX; izdkjs xqarfo.;kph lks; uk.kscktkjkeqGs >kyh vkgs- uk.kscktkjkeqGs O;kikjh cWadkauk vkiyk fu/kh dtZ:ikus xqarfo.;kph la/kh izkIr gksrs- uk.kscktkjkvHkkoh O;kikjh cWdkadMhy gk fu/kh iMwu jkfgyk vlrk rj O;kikjh cWadkauk izpaM vkfFkZd uqdlku lgu djkos ykxys vlrs-

333--- [[[kkkss sGGGRRR;;;kkk HHHkkkkkkaa aMMMoooyyykkkpppkkk iiiqq qjjjoooBBBkkk %%%ss s aa a qq q uk.kscktkjkr vYieqnrhP;k dtZ O;ogkjkaph myk<ky gksr vlrs- nqlÚ;k Hkk"ksr m|ksxkauk o O;olk;kauk [ksGrs HkkaMoy miyC/k gks.;klkBh uk.kscktkjkph enr gksrs- uk.kscktkjkrwu dks.kR;kgh m|ksxkyk fdaok O;olk;kyk [ksGrs HkkaMoy eksB;k lqyHkrsus mHkkjrk ;srs-

444--- fffooonnnss s’’’kkkhhh OOO;;;kkkiiikkkjjjkkklll eeennnrrr %%%ss s fons’k O;kikjklkBh HkkaMoy mHkkj.;kP;k n`"Vhuslq/nk uk.kscktkjkpk mi;ksx gksrks- vk;kr&fu;kZr O;kikjklkBh cjspnk vYieqnrhP;k eksB;k dtkZph xjt iMrs- uk.kscktkjkr gqaMhP;k vk/kkjs eksBs dtZ lgtrsus feGw 'kdrs- fu;kZrò/nhlkBh uk.kscktkjkph izR;{k&vizR;{k enr gksrs-

555--- iiirrrfffuuu;;;aa a===...kkkkkkrrr lllqq qyyyHHHkkkrrrkkk %%%aa a qq q uk.kscktkjkeqGs e/;orhZ cWadsps irfu;a=.kkps dk;Z vf/kd ifj.kkedkjd Bjrs- irfu;a=.kkP;k fofo/k lk/kukapk ifj.kkedkjdi.ks mi;ksx djrk ;sowu R;k}kjs visf{kr rks ifj.kke lk/; djrk ;srks- uk.kscktkjkP;k la?kfVr o lqlw= Lo:ikeqGs irfu;a=.kkph ifj.kkedkjdrk ok<rs-

666--- cccWW Waa afffdddaa axxx {{{kkkss s===kkkpppkkk fffooodddkkklll %%%WW Waa a aa a ss s uk.kscktkjkeqGs ns’kkP;k cWafdax {ks=kpk larqfyr o tyn fodkl gksÅ 'kdrks- cWafdax {ks=kl LFkS;Z izkIr d:u ns.;klkBh uk.kscktkjkph Qkj enr gksrs-

777--- vvvkkkfffFFFkkkZZ Zddd fffooodddkkklllkkkyyykkk xxxrrrhhh %%%ZZ Z uk.kscktkjkeqGs ns’kkP;k vkfFkZd fodklkyk xrh izkIr gksrs- la?kfVr uk.kscktkjkeqGs m|ksx] O;olk; o O;kikj ;k loZ {ks=kaP;k vkfFkZd xjtk iw.kZ dj.;kP;k lks;h miyC/k gksrkr-

888--- HHHkkkkkkaa aMMMoooyyykkkPPP;;;kkk xxxfffrrr’’’kkkhhhyyyrrrss srrr oookkk<<< %%%aa a ss s uk.kscktkjkeqGs ns’kkrhy HkkaMoykph xfr’khyrk ok<.;kl enr gksrs- [kktxh HkkaMoykP;k xqaro.kwdhl ;ksX; okrkoj.k fuekZ.k gksrs- xqaro.kwdnkjkauk xqaro.kwdhP;k lqfo/kk miyC/k gksrkr-

999--- llljjjdddkkkjjjhhh dddtttkkkZZ Zppphhh mmmHHHkkkkkkjjj...kkkhhh %%%ZZ Z jkT; o dsanz ljdkjyk ns’kkP;k fdaok jkT;kP;k vkfFkZd fodklklkBh vYidkyhu dtZ mHkkj.khlkBh uk.kscktkjkph Qkj enr gksrs- dks"kkxkj gqaM;kapk lq/nk dtZ mHkkj.;klkBh vf/kd pkaxyk mi;ksx gksrks-

111000--- vvvkkkfffFFFkkkZZ Zddd lllkkk///kkkuuukkkaa apppkkk eeegggÙÙÙkkkeee mmmiii;;;kkkss sxxx %%%ZZ Z aa a ss s uk.kscktkjkeqGs ns’kkrhy vkfFkZd lk/kukaph xfr’khyrk ok<rs- R;k lk/kukapk tkLrhr tkLr mi;ksx dj.;kph la/kh miyC/k gksrs- uk.kscktkjkeqGs gh foÙk lk/kus vf/kd xfr’khy curkr- R;kpk ,dw.k vFkZO;oLFksyk ykHk gksrks-

vvvkkkfffFFFkkkZZ Zddd fffooodddZZ Z kkklllkkkrrr uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkppphhh HHHkkkww wfffeeedddkkk %%%ss s ww w

111--- vFkZO;oLFksr dk;Zjr vlysY;k laLFkk usgeh uk.kscktkjkrwu iSlk mpyrkr- ;keqGs vFkZO;oLFksl uk.kscktkjkrwu fu/kh izkIr gksrks-


222--- ljdkjh dtZjks[ks cktkjkyk LFkS;Z izkIr gksrs- yksdkauk dtZjks[ks rkcsxgk.k ¼Pledge½ Bsork ;sr

vlY;keqGs rjyrspk Qk;nk ?ksrk ;srks-

333--- O;kikjh cWadkuk fu/khph ;ksX; ekxkZus xqaro.kwd djrk ;sr vlY;keqGs R;kaph jks[krk vckf/kr jk[kyh tkÅu cWafdax {ks=kl vf/kd cGdVh izkIr gksrs-

444--- uk.kscktkj foÙkh; O;oLFkkiukl enr djhr vlY;keqGs foÙkh; vFkZO;oLFksph izxrh uk.kscktkjkP;k fodklkoj folacwu vlrs-

555--- uk.kscktkj R;kP;k fu/khpk dkgh Hkkx HkkaMoy cktkjkl nsr vlY;keqGs u okijysyk fu/kh mRiknd dk;kZlkBh ;ksX; ekxkZus okijkr vk.k.;kr ;srks- f’kok; HkkaMoy cktkjkP;k fodklkr gkrHkkj ykxrks-

666--- uk.kscktkj m|ksxkaP;k [ksGR;k HkkaMoykph xjt iw.kZ djrks-

777--- ,dk fBdk.kkgwu nqlÚ;k fBdk.kh fu/khps LFkkukarj.k vkf.k Hkj.kk dj.;kph lqfo/kk iqjowu uk.kscktkj HkkaMoy xrh’khy cuforks-

888--- fu/khph jks[krk vkf.k lqj{kk vckf/kr jk[kwu uk.kscktkjkrhy laLFkk cprhyk izksRlkgu nsrkr-

999--- uk.kscktkj ?kjxqrh {ks= vkf.k ljdkjh {ks= ;ke/khy fu/khpk izokg O;ofLFkr Bso.;kl lgdk;Z djrks-

HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkppphhh jjjpppuuukkk %%%ss s

Hkkjrh; uk.kscktkjph jpuk la?kfVr {ks= o vla?kfVr {ks= v’kk Lo:ikr fopkjkr ?ksryh tkrs- ;k nksu {ks=kaps fu;eu gs fj>OgZ cWads}kjs dsys tkrs- R;kn`"Vhus Hkkjrh; fj>OgZ cWad gh uk.kscktkjkP;k jpusrhy f’k[kj

laLFkk gks;- Hkkjrh; vkS|ksfxd fodkl cWad gh lq/nk vkS|ksfxd cWadkaph f’k[kj laLFkk vlY;kus rh ns’kkrhy vkS|ksfxd fodkl cWadkaP;k O;ogkjakps fu;a=.k djrs- fj>OgZ cWadsuarj la?kfVr {ks=ke/;s O;kikjh cWadk] lgdkjh cWadk] fons’kh cWadk o foHkkxh; xzkeh.k cWadk ;kapk lekos’k gksrks- vla?kfVr {ks=ke/;s lkodkj] ljkQh is<hokys b- pk izkeq[;kus lekos’k gksrks- iq<hy vkÑrho:u Hkkjrh; uk.kscktkjkph jpuk o la?kVu Li"V gksbZ


HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkppphhh jjjpppuuukkkss s

uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjss s Hkkjrh; fj>OgZ cWad Hkkjrh; vkS|ksfxd fodkl cWad

vkS-foÙk egkeaMG jkT; ukckMZ

vla?kfVr {ks= la?kfVr {ks= egkeaMGs] y?kqm|ksx egkeaMGs] vk;qfoZek egkeaMGs] ;qfuV VªLV vkWQ bafM;k b- Lkkodkj ljkQh is<;k vU;

O;kikjh cWadk iksLV vkWfQl] cpr cWadk lgdkjh cWadk

jkT; lgdkjh cWadk ftYgk lg-cWadk lkoZtfud cWadk [kktxh cWadk vcZu cWadk Hkw-fodkl cWadk

LVsV cWad frP;k jk"Vªh;Ñr cWadk nq̧ ;e cWadk Hkkjrh; cWadk fons’kh cWadk

vuqlwfpr cWadk fcxj vuqlwfpr cWadk

HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkpppss s nnnkkkss s"""kkk %%%ss s ss s ss s Hkkjrh; uk.kscktkjkps ,dw.k Lo:Ik y{kkr ?ksrk] R;kP;k dkgh mf.kok Li"Vi.ks fnlrkr- Hkkjrh; uk.kscktkjkps nks"k iq<hy izek.ks vkgsr-


111--- fffoooLLLdddGGGhhhrrr ooo fffooo[[[kkkqq qjjjyyyss syyyss s LLLooo:::iii %%%qq q ss s ss s ns’kHkj fo[kqjysY;k ;k uk.kscktkjkps ,dw.k Lo:i foLdGhr vkgs-

vla?kfVr {ks=kr gk la?kfVr {ks= o vla?kfVr {ks= ,dla?ki.ks dk;Z djrkauk vk<Gr ukghr- 222--- vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr ccckkktttkkkjjj %%%aa a Hkkjrh; uk.kscktkj gk vla?kfVr vkgs- R;keqGs R;k loZ ?kVadkaoj fu;a=.k dj.kslq/nk Qkj dBh.k Bjrs- 333--- llljjjkkkQQQhhh iiiss s<<<;;;kkk ooo lllkkkooodddkkkjjjkkkaa apppss s ooopppZZ ZLLLooo %%%ss s aa a ss s ZZ Z Hkkjrh; uk.kscktkjke/;s lkodkj o ljkQh is<;k ;k ns’kh; ?kVdkaps v|kigh opZLo vk<Grs- cWdkapk loZ= 'kk[kkfoLrkj gksÅugh lkodkj o ljkQh is<hokys 'kgjh o xzkeh.k nksUgh Hkkxkr izHkkoh vkgsr- 444--- OOO;;;kkktttnnnjjjkkkeee///;;;ss s fffHHHkkkUUUuuurrrkkk %%%ss s dtkZP;k O;ktnkje/;s Qkj fHkUurk vkgs- dkgh Hkkxkr gk O;ktnj 22 VDds vkgs rj dkgh Hkkxkr 40 VDds vkgs- osxosxG;k dtkZlkBh lq/nk O;ktkps nj osxosxGs vkgsr- 555--- dddtttZZ Zeeekkkxxx...kkkhhhpppss s gggaa axxxkkkZZ Z ss s aa a eeehhh LLLooo:::iii %%% uk.kscktkjkrhy dtZ ekx.khps Lo:i 'ksrh dtkZeqGs gaxkeh vkgs- 666--- vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr gggqq qaa aMMMhhhccckkktttkkkjjj %%%aa a qq qaa a Hkkjrkrhy gqaMhcktkj vla?kfVr o ekxklysyk vkgs- Hkkjrkr gqaMhcktkjkpk vis{ksizek.ks fodkl >kyk ukgh- 777--- eee///;;;LLLFFFkkk lllaa aLLLFFFkkkkkk %%%aa a oVko x̀gs] LohÑrh xg̀s] O;kikjhi= x̀gs] xqaro.kwd x̀gs b- Lora=i.ks dk;Z dj.kkÚ;k e/;LFk laLFkk Hkkjrkr Qkj’kk fodflr ukghr-

888--- iiirrrlllkkk///kkkuuukkkaa apppkkk dddeeehhh oookkkiiijjj %%%aa a Hkkjrke/;s gqaMh] opufpðh] /kukns’k] O;kikjh i= b- irlk/kukapk deh okij

dsyk tkrks- jks[khps O;ogkj tkLr egÙokps okVrkr- 999--- cccWW Waa afffdddaa axxx lllqq qfffooo///kkkkkk %%%WW Waa a aa a qq q cWadakpk 'kk[kkfoLrkj >kysyk vlyk rjh dtkZP;k vf/kd dk;Z{ke lks;h miyC/k ukghr- rlsp loZ xzkeh.k o nqxZe Hkkxkr cWafdax lqfo/kk iksgkspY;k ukghr- 111000 vvvkkkfffFFFkkkZZ Zddd lllkkk///kkkuuukkkaa appphhh dddeeerrrjjjrrrkkk ZZ Z aa a % uk.kscktkjkrhy dtkZP;k nso?ksohps O;ogkj ok<fo.;klkBh ns’kkrhy vkfFkZd lk/kus foiqy izek.kkr vlkoh ykxrkr- i.k Hkkjrkr vkfFkZd lk/kukaph derjrk vkgs- 111111 cccWW Waa afffdddaa axxx lllooo;;;hhhaa apppkkk vvvHHHkkkkkkooo %%%WW Waa a aa a aa a Hkkjrkrhy yksdkauk vkiys vkfFZkd O;ogkj dj.;kckcr cWafdax lo;h ykxysY;k ukghr- R;k lo;hvHkkoh uk.kscktkjkpk fodkl gksÅ 'kdr ukgh- 111222--- cccWW Waa adddkkkpppkkk iiijjjaa aiiijjjkkkxxxrrr nnǹ̀f̀ff"""VVVdddkkkss suuu WW Waa a aa a `` ` ss s %%% Hkkjrkrhy O;kikjh cWdkapk ǹf"Vdksu ijaijkxr vk<Grks- dtZ ns.;kckcr vfrn{krk ?ksryh tkrs- R;keqGs dtZO;ogkjkps izek.k e;kZfnr jkgrs- 555---444 vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjj &&& HHHkkkww wfffeeedddkkk ooo dddkkk;;;ZZ Ziii///nnnrrrhhh aa a ss s ww w ZZ Z

¼The Unorganized Money Market- Role & Working Method½ %

Hkkjrh; uk.kscktkj gk nksu Hkkxkae/;s foHkkxysyk fnlwu ;srks- la?kfVr Hkkx o vla?kfVr Hkkx vls gs nksu Hkkx vkgsr- e/;orhZ cWad] O;kikjh cWadk] lgdkjh cWadk gk la?kfVr Hkkx Eg.kwu vksG[kyk tkrks- ^^T;k cktkjkoj fj>OgZ cWadsps fu;a=.k ulrs v’kk uk.kscktkjkyk vla?kfVr uk.kscktkj vls EgVys tkrs-** ;k cktkjkr dtZ o foÙkh; daiU;k] fpVQaM] fu/kh laLFkk] lkodkj] tehunkj] ljkQh is<hokys gs ?kVd lekfo"V vlrkr-

vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkrrr iiiqq q<<<hhhyyy ???kkkVVVdddkkkaa apppkkk llleeekkkoooss s’’’kkk gggkkkss srrrkkkss saa a ss s qq q aa a ss s ss s ss s--- 111--- ,,,rrrÌÌÌss s’’’kkkhhh;;; cccWW Waa adddkkk %%%ss s WW Waa a Hkkjrkr ;k cWadk Qkj iwohZiklwu vfLrÙokr vkgsr- ;kauk ljkQh is<;k] 'ksB] lkodkj egktu] psV~Vh bR;knh vusd ukokauh vksG[kys tkrs- xzkeh.k o 'kgjh Hkkxkr gk ?kVd dk;Zjr vlrks-


Hkkjrkr dkGk iSlk ok<Y;kus ,rÌs’kh; cWadkaps O;ogkj ok<ys vkgsr-

222--- fffuuu///kkkhhh %%% ;ke/;s dkgh yksd ,d= ;sÅu oxZ.khP;k :ikus iSlk tek djrkr vkf.k gk iSlk fu/khP;k lHkklnkauk fof’k"V O;ktnjkus iqjforkr- ;k laLFkk HkkjrkP;k nf{k.ksdMhy jkT;kr dk;Zjr vkgsr- 333--- fffpppVVVQQQaa aMMM %%%aa a ;k laLFkk lHkklnkadMwu fu;feri.ks oxZ.kh Lo:ikr Bsoh tek djrkr vkf.k gk iSlk fyyko i/nrhus fdaok ykWVjh i/nrhus BjysY;k vVhuqlkj fpVQaMkP;k lHkklnkauk dtZ:ikus iqjforkr- ;koj fj>OgZ cWadsps dks.krsgh fu;a=.k ulrs- fpVQaM g;k cpr laLFkk Eg.kwu vksG[kY;k tkrkr- 444--- lllkkkooodddkkkjjj %%% lkodkj gk ,d vla?kfVr {ks=kr dk;Z dj.kkjk vR;ar egÙokpk ?kVd vkgs- ;ke/;s lkodkj

vkf.k O;kikjh@’ksrdjh lkodkj vls nksu izdkj fnlwu ;srkr- lkodkj oS;fDrd ikrGhoj dtZ nsrkr- ;klkBh rs Lor%P;k HkkaMoykpk okij djrkr- 'ksrdjh] 'ksretwj] xzkeh.k dkjkxhj vkf.k ygku O;kikÚ;kauk rs dtZ iqjoBk djrkr- ;k dtkZoj eksB;k izek.kkoj O;ktkps nj vkdk:u dtZnkjkph yqckM.kwd djrkr- 'ksrdÚ;kaP;k tfeuh gMi djrkr] R;kaP;k 'ksr ekykph tcjnLrhus [kjsnh djrkr- ijarq vls vlwugh xzkeh.k Hkkxkr vktgh lkodkjkaps egÙo R;kaP;k dkgh xq.kkaeqGs fVdwu vkgs- dkj.k rs dtZ nsrkauk mRiknd] vuqRiknd vlk Hksn djhr ukgh- R;kpizke.ks R;kaP;kdMwu vYi dkyko/khr dtZ miyC/k gksrs- R;kauk dtZnkjkph laiw.kZ vkfFkZd ifjfLFkrh ekfgrh vlrs- R;keqGs dtZolqyhpk iz’u fuekZ.k gksr ukgh- fj>OgZ cWadsus R;kaP;k O;ogkjkoj fu;a=.k vk.k.;kpk iz;Ru v|kii;Zar ;’kLoh gksow 'kdyk ukgh- 555--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; dddaa aiiiUUU;;;kkk %%%aa a foÙkh; daiU;k Lor%P;k HkkaMoykcjkscjp yksdkadMwu Bsohgh fLodkjrkr vkf.k miyC/k iS’kkrwu m|kstd] O;kikjh vkf.k 'ksrdÚ;kauk dtZiqjoBk djrkr- ;k daiU;kaps oSf’k"V Eg.kts O;kikjh cWadk T;kauk dtZiqjoBk d: 'kdr ukgh- R;kauk ;k dtZiqjoBk djrkr- ;kaP;k dtkZojhy O;ktkpk nj HkjelkB vlrks- ;k daIkU;k iw.kZ HkkjrHkj iljY;k vkgsr- ijarq ;kaph fo’oluh; vkdMsokjh miyC/k ukgh-

vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkpppss s nnnkkkss s"""kkk %%%&&&aa a ss s ss s ss s111--- vla?kfVr uk.kscktkjkr dtZ vkf.k Bsohojhy O;ktkps nj tkLr vlrkr- R;keqGs dtZ ?ks.kkÚ;kph vkfFkZd fiGo.kwd gksrs- 222--- ;k cktkjkrwu dtZ nsrkauk dtkZpk mÌs’k fdaok dkj.k fopkjkr ?ksryk tkr ukgh- R;keqGs lêsckthP;k O;ogkjkauk pkyuk feGrs-

333--- vla?kfVr cktkjkoj fj>OgZ cWadsps dks.krsgh fu;a=.k ulY;keqGs dtZnkjkps /kudksdMwu fofo/k izdkjs vkfFkZd 'kks"k.k dsys tkrs- 444--- ;k cktkjkrwu lkodkj tkLr O;kt vkdk:u vf/kd mRiUu feGforkr ;keqGs vkfFkZd fo"kerk ok<rs- 555--- cWdkaP;k jk"Vªh;hdj.kkuarj 'kk[kkfoLrkj d:ugh xzkeh.k {ks=kr lkodkjkaps opZLo vkgs- ojhy izdkjs vla?kfVr uk.kscktkjkps nks"k Li"V djrk ;srkr- vvvlllaa a???kkkfffVVVrrr uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjaa a ss s kkkPPP;;;kkk lllqq q///kkkkkkjjj...kkkss slllkkkBBBhhh lllww wpppuuukkk %%%qq q ss s ww w Hkkjrh; fj>OgZ cWadsus vla?kfVr {ks=koj fu;a=.k izLFkkfir dj.ks vko’;d vkgs- R;kpizek.ks vla?kfVr {ks=kps opZLo deh dj.;klkBh la?kfVr {ks=krwu foÙkiqjoBk ok<fo.;kph xjt vkgs-

uk.kscktkjkP;k loZ ?kVdkae/;s leUo; lk/kyk ikfgts- uk.kscktkjkP;k fodklklkBh O;kikjh cWadkpk lgHkkx ok<ok;yk gok-


555---555 lllaa a???kkkfffVVVrrr HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkpppss s ???kkkVVVddd %%%aa a ss s ss s

¼Compositon of Organised Indian Money Market½ %

Lka?kfVr uk.kscktkjke/;s fj>OgZ cWad f’k[kj LFkkuh vlrs- f’kok; O;kikjh cWadk] lgdkjh cWadk] fons’kh fofu;e cWadk] xqaro.kwd laLFkk o fofo/k foÙkh; laLFkkpk lekos’k gksrks- uk.kscktkjkrhy la?kfVr {ks=kae/;s iq<hy micktkjkapk lekos’k gksrks-

111--- vvvYYYiii lllww wpppuuukkk dddtttZZ Zccckkktttkkkjjj ww w ZZ Z ¼Call Money Market ½

fodflr uk.kscktkjkps vYilwpus}kjs ijr feG.kkjs dtZcktkj vfoHkkT; Hkkx vkgs- gk cktkj

vfr’k; laosnu’khy vkgs- ;k cktkjkrwu vR;Yi o vYidkGklkBh dtZ fnys tkrs- R;kph eqnr dkgh rkl rs ,d fnol vlrs- ;kosGsr dtZ ijr u dsY;kl dtkZps uqruhdj.k dsys tkrs- ;k cktkjkrwu O;kikjh cWadk ,desdkl dtZ nsrkr- Eg.kwu ;k cktkjkl vkarjcWad cktkj vlsgh EgVys tkrs- ;k cktkjkr ekxrk {k.kh fdaok lwpuk nsÅu 7 fnolki;Zar eqnrhps dtZ djkjkus fnys tkrs- ;k cktkjkrwu O;kikjh] 'ksvj] nyky] foÙk laLFkk o cWadk dtkZÅ jdekaph mpy djrkr- ;k micktkjkr egÙoiw.kZ dk;Z uk.kscktkjkrhy nyky djrkr R;kauk ;kcÌy dfe’ku feGrs- ;k cktkjkr miyC/k gks.kkÚ;k dtkZoj rRdkyhu ifjfLFkrhuqlkj O;ktnj vkdkjys tkrkr- ;kr jks[kscktkjkrhy nyky o oVkox`gs gs izkeq[;kus v’kk izdkjph dtsZ ?ksrkr- ;k cktkjkeqGs cWadkauk vYi dkyko/khr iSlk dtkZÅ fnY;keqGs uk.kscktkjkP;k fodklkyk pkyuk feGrs- ,dk fnolkr fdaok Rofjr dtZ ijr feGr vlY;kus ,dizdkjs gh cWdkaph toGtoG jks[krk vlrs- ;k micktkjkeqGs jks[kscktkjkrhy nykykaph vYidkyhu HkkaMoykph xjt iw.kZ gksrs- uk.kscktkjkrhy gk ,d egÙokpk micktkj vlwu] loZ ns’kkae/;s vk<Grks-

222--- OOO;;;kkkiiikkkjjjhhh gggqq qaa aMMMhhh ccckkktttkkkjjjqq qaa a ¼Commercial Bill Market½

O;kikjh gqaMh cktkj gk ns[khy uk.kscktkjkrhy ,d egÙokpk micktkj vkgs- nksu O;kikÚ;kaP;k varxZr O;ogkjkrwu O;kikjh gqaM;kaph fufeZrh gksrs- ekykP;k O;ogkjkr ekykph [kjsnh dj.kkÚ;k O;kikÚ;kdMs jks[k jDde ulsy rj foØsrk O;kikjh [kjsnhnkj O;kikÚ;kP;k ukokus O;kikjh gqaMh r;kj djrks- O;kikjh gqaM;kph eqnr 90 rs 180 fnolkaph vlrs- foØsrk O;kikÚ;kyk iS’kkph xjt HkklY;kl rks O;kikjh cWadk fdaok brj cWadkdMs gqaMh oVowu ?ksÅ 'kdrks- ;k ek/;ekrwu [kjsnhnkj O;kikÚ;kyk cWadk@foÙkh; laLFkk vYidkyhu dtkZpk iqjoBk djrkr- T;k cWadsus O;kikjh gqaMh oVfoyh R;k cWadsyk jks[k jdesph xjt Hkklyh rj rh cWad nqlÚ;k cWadsdMs fdaok fj>OgZ cWadsdMs gqaMhph iquZoVo.kwd djrs- ek= ;kossGh dlj ¼O;kt½ dkiwu ?ksrys tkrs- Hkkjrkr gqaMh cktkjkpk Qkjlk fodkl >kyk ukgh- dkj.k] Hkkjrkrhy O;kikjh jks[k dtkZyk izk/kkU;

nsrkr rlsp LVWEi M;qVhpk [kpZ djkok ykxrks- gqaM;k oVfo.;kP;k O;ogkjkarwu gk cktkj vfLRkÙokr ;sr

vlY;kus R;kl oVko cktkj ¼Discount Market½ vlsgh Eg.krkr- cgqrsd loZ ns’kkae/;s gqaMh cktkj

gk egÙokpk o eksBk micktkj letyk tkrks- ;k cktkjkrhy O;ogkjkeqGs uk.kscktkjkrhy vkfFkZd O;ogkjkauk xfrf’kyrk feGrs- ;k cktkjkps egÙo y{kkr ?ksÅu fj>OgZ cWadsus 1970 e/;s gqaMh cktkjkP;k ;kstuk vk[kY;k ijarq R;k ;kstukauk visf{kr ;’k feGkys ukgh-

333--- dddkkkss s"""kkkkkkxxxkkkjjj gggqq qaa aMMMhhh&&&ccckkktttkkkjjjss s qq qaa a ¼Treasury Bill Market½ %

Lokra«;ksÙkj dkGkr fofo/k fodkl ;kstukaeqGs Hkkjr ljdkjP;k eglqyh [kpkZr tyn xrhus ok< gksr vkgs ijarq R;k xrhus ljdkjP;k mRiUukr ok< u >kY;kus lkoZtfud [kpkZr eglwyh rwV fuekZ.k gksÅ


ykxyh- gh rwV rkRiqjR;k Lo:ikr Hk:u dk<.;klkBh ljdkj fj>OgZ cWadsekQZr uk.kscktkjkr dks"kkxkj

gqaM;kaph foØh d:u ljdkj vYidkyhu dtkZph mHkkj.kh djrs- ;kr 91 fnol] 182 fnol vkf.k 364 fnolkaP;k dks"kkxkj gqaM;kapk lekos’k gksrks- ;k dks"kkxkj gqaM;kps Lo:Ik ljdkjh dtZjks[;klkj[ks vlrs- ;k cktkjkoj e/;orhZ cWadsps fu;a=.k vlrs- ljdkjus foØhl dk<ysY;k gqaM;kph [kjsnh uk.kscktkjkrhy O;kikjh] lgdkjh cWadk] jkT; ljdkj] fons’kh e/;orhZ cWad] ns’kh&fons’kh xqro.kwdnkj] xqaro.kwd laLFkk] fodkl cWadk o foÙkh; laLFkk djrkr- HkkaMoy cktkjkr ljdkjh dtZ jks[;kaps izek.k ok<ys vkgs- dks"kkxkj gqaMh cktkjkps egÙo vfydMhy dkGh [kwip ok<ys vkgs- dkj.k dks"kkxkj gqaM;kph [kjsnh cWdk o foÙkh; laLFkkauh dsY;keqGs Hkkook<hoj fu;a=.k vk.krk ;srs- rlsp ;k cktkjkeqGs ljdkjyk dkes dj.;klkBh HkkaMoy miyC/k gksrs- rlsp cWadk vkf.k foÙkh; laLFkk ;ke/khy xqaro.kwdhiklwu lqjf{krrk vkf.k jks[krk feGrs-

444--- OOO;;;kkkiiikkkjjjhhhiii=== ccckkktttkkkjjj ¼Commercial Paper Market½ %

uk.kscktkjkr lq/kkj.kk dj.;kP;k ǹ"Vhus fj>OgZ cWadsus ,fizy 1990 P;k irfo"k;d /kksj.kkr O;kikjh i= lq: dj.;kph ?kks"k.kk dsyh- vYi eqnrhP;k izfrKki=kapk] opufpð;kapk O;ogkj dj.;Ú;k cktkjkl O;kikjhi= cktkj vls Eg.krkr- Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkrhy 'ksvj ;knhe/;s ukouksan.kh vlysY;k dks.kR;kgh [kktxh daiuhl vkiY;k [ksGR;k HkkaMoykph xjt Hkkxfo.;klkBh fj>OgZ cWadsP;k iqoZ ijokuxhus foÙkh; laLFksP;k lkgk¸;kus O;kikjh i=s foØhl dk<rk ;srkr- fj>OgZ cWadsP;k funsZ’kkuqlkj T;k [kktxh daiuhyk O;kikjh i= foØhl

dk<ko;kps vkgsr R;k daiuhps ØsMhV jsVhax >kysys vlkosr gh vV vkgs- fØlhyuqlkj ntkZ P2 vlkok

fdaok bØkuqlkj A2 vlkok O;kikjhi=kph ;kstuk ,fizy 1990 e/;s lq: >kyh- ;kf’kok; daiuhus iq<hy

vVh y{kkr ?ks.ks xjtsps vlrs- daiuhps [ksGrs HkkaMoy dehr deh 5 dksVh :Ik;s vkgs v’kkp daiuhyk O;kikjh i=s foØhl dk<rk ;srkr- 25 yk[k :i;s n’kZuh eqY;kps fdeku 1 dksVh :i;kps O;kikjh i=s foØhl dk<kos ykxrkr- O;kikjh i=kae/;s lqjf{krrk vlrs- rlsp jks[krk ns[khy vlY;kus xqaro.kwdnkj O;kikji=kr xqaro.kwd djrkr- O;kikjh i=kpk ifjiDork dkyko/kh rhu rs lgk efgU;kapk vlrks- ;k i=kaph [kjsnh O;Drh] cWadk o foÙkh; laLFkk djrkr- ;kps lgt gLrkarj.k djrk ;srs- dkj.k [kjsnhnkjkauk R;kph brjkauk foØh djrk ;srs- dkgh O;kikjh i=s vfuoklh Hkkjrh;kaukgh [kjsnh djrk ;srkr ijarq rh fons’kkr gLrkarj.kh; ulrkr- U;q;kWdZ uk.kscktkjkr gk micktkj mÙke izdkjs dk;Zjr vkgs-

555--- BBBss sooo iiizz zeeekkk...kkk iii===kkkpppkkk ccckkktttkkkjjjss s zz z ¼Certificate of Deposit Market½ %

Hkkjrh; fj>OgZ cWadsus uk.kscktkjkrhy O;ogkjkr O;kidrk vk.k.;kP;k mÌs’kkus ekpZ 1989 e/;s Bsoizek.ki= ;kstuk lq: dj.;kph ?kks"k.kk dsyh- Hkkjrh; fj>OgZ cWadsP;k funsZ’kkuqlkj izknsf’kd xzkeh.k cWadkO;frfjDr QDr vuqlwfpr O;kikjh cWadkp Bso izek.ki= dk<w 'kdrkr- cWadhax m|ksxkdMwu lknj dj.;kr ;s.kkÚ;k Bso izek.ki=kph mPpre e;kZnk 1264 dksVh :i;kaph gksrh- Bso izek.ki= gs ,d izdkjs vfrfjDr fu/khph foØh ;ksX; ikorh vlrs- th cWadsr ,dk fuf’pr gsrwus vkf.k fuf’pr O;ktnjkus tek dsyh tkrs- Bso izek.ki=kps n’kZuh ewY; 25 yk[k :i;s vlrs- dehr deh 1 dksVh :i;s i;Zar jDde ;kr tek djkoh ykxrs- T;kaP;kdMs vfrfjDr fu/kh f’kYyd vlrks rs ;k izek.ki=kph [kjsnh djrkr- rlsp ;kph rs xjtsP;k osGh foØh ns[khy d: 'kdrkr- Bso izek.ki=kpk ifjiDork dkyko/kh dehr deh rhu efgus vkf.k tkLrhr tkLr dkyko/kh ,d o"kZ vlrks- ;k Bso izek.ki=kps lgt gLrkarj.k djrk ;srs-


O;kikjh cWadk R;kaP;kdMhy ,dw.k BsohP;k 5 VDds i;Zar Bsoizek.ki= dk<w 'kdrkr- ;k i=kph [kjsnh

egkeaMGs] daiU;k] xqaro.kwd laLFkk] xqaro.kwdnkj O;Drh] E;qpwvy QaM djrkr- Bso izek.ki=ke/;s jks[krk tkLr vlrs dkj.k ;k izek.ki=kr xqaro.kwd dj.kkÚ;kauk xjt Hkklrs rsOgk izek.ki=kps jks[krsr :ikarj djrk ;srs- Bso izek.ki=kP;k ek/;ekrwu O;kikjh cWadk xksGk >kysY;k Bsoh ykHknk;d {ks=kr xqarow 'kdrkr- uk.kstkjkrhy ;k ;kstuspk vYilwpuk ekx.kh dtZ cktkjkoj ldkjkRed ifj.kke gksrks- dkj.k nq̧ ;e cktkjkr ,dk cWadsdMhr vfrfjDr fu/kh nqlÚ;k cWadsr Bso izek.ki=kr xqaro.kwd d: 'kdrkr- ;k izek.ki=koj vkd"kZd O;kt feGw 'kdrs-

666--- uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkrrrhhhyyy EEE;;;qq qpppww wvvvyyy QQQaa aMMMss s qq q ww w aa a ¼Money Market Mutual Funds½ %

uk.kscktkjkrhy O;ogkjke/;s xfrf’kyrk vk.k.;klkBh fj>OgZ cWadsus ,fizy 1992 e/;s uk.kscktkjkr E;qpwvy QaMkuk O;ogkj dj.;kph ;kstuk dk;kZfUor dsyh- ;k ;kstusuqlkj cWadk vkf.k foÙkh; laLFkk ;kaps E;qpwvy QaM vkf.k [kktxh E;qpwvy QaM tursdMwu cprh xksGk d:u R;k uk.kscktkjkr fu/kh miyC/k d:u nsrkr- uk.kscktkjkrhy E;qpwvy QaMkeqGs lkekU; yksdkaP;k cprh ,d=hr gksowu R;kaph ;ksX; izdkjs xqaro.kwd dsyh tkrs- loZlkekU; O;Drh vkiyh cpr HkkaMoy cktkjkr xqarow 'kdr ukgh- v’kk e/;eofxZ;kaP;k cprh xksGk d:u R;kaph xqaro.kwd uk.kscktkjkrhy osxosxG;k lk/kuke/;s dj.;klkBh E;qpwvy QaMkuk ;’k izkIr >kys vkgs- vyhdMhy dkGkr E;qpwvy QaMkps O;ogkj ok<r vkgs- dkj.k xqaro.kwdnkjkauk E;qpwvy QaMkP;k ek/;ekrwu tkLrhr tkLr ijrkok feGr vkgs- uuukkk...kkkss sccckkktttkkkjjjkkkpppkkk fffooodddkkklll vvvkkkfff...kkk eee///;;;ooorrrhhhZZ Z cccWW Waa addd@@@fffjjj>>>OOOgggZZ Z cccWW Waa addd%%%ss s ZZ Z WW Waa a ZZ Z WW Waa a

¼Development of Money Market and Reserve Bank½ %

Hkkjrh; uk.kscktkj gk fodl’khy cktkj vlwu] R;kps Lo:i foLdGhr o fo[kqjysys vkgs- fofo/k ?kVdke/;s leUo; fnlwu ;sr ukgh- ns’kkr cprfufeZrh nj deh vkgs- cWadkapk vko’;drsbrdk 'kk[kkfoLrj v|ki Ogko;kpk vkgs- ;k ik’oZHkwehoj f’k[kj laLFkk Eg.kwu fj>OgZ cWadsoj ns’kkP;k vkS|ksfxd vkf.k vkfFkZd fodklkyk xrh’khy dj.;kph tckcnkjh ;sÅu iMrs- R;k ǹ"Vhdksukrwu fj>OgZ cWad iq<hy izek.ks vkiyh Hkwfedk ikj ikMrs- 111--- cWadhx {ks= uk.kscktkjkps egÙoiw.kZ vax vlY;kus cWad O;olk; etcwr ik;koj mHkk

jkfgy ;klkBh fj>OgZ cWadsyk iz;Ru djkos ykxrkr- R;klkBh fj>OgZ cWad loZ cWadkaps

fu;a=.k d:u R;kauk vkfFkZd f’kLr ykors- rlsp ns’kkr cWad O;olk;kpk foLrkj

djrs- 222--- cWadhax O;olk; o uk.kscktkj ;kaP;k lerksy fodklklkBh ns’kkrhy gqaMh cktkjkps

fj>OgZ cWad fu;a=.k djrs- ns’kh vkf.k fons’kh O;kikjklkBh vko’;d rks foÙk iqjoBk

miyC/k Ogkok ;klkBh fj>OgZ cWadsyk gqaMh cktkjkP;k fodklkdMs y{k |kos ykxrs-

333--- Hkkjrh; uk.kscktkj vla?kfVr vlY;keqGs rlsp cpr {kerk deh vlY;keqGs

uk.kscktkjkr xqaro.kwdhlkBh ;ksX; rs vuqdwy okrkoj.k ulrs- xqaro.kwdhlkBh vuqdwy


okrkoj.k fuekZ.k Ogkos ;klkBh fj>OgZ cWadsyk iz;Ru djkos ykxrkr-

444--- fj>OgZ cWadsyk uk.kscktkjkrhy O;kikjh cWadk] lgdkjh cWadk] foÙkh; laLFkk] fodkl

cWadk] xqaro.kwd laLFkk ;kaP;ke/;s leUo; fuekZ.k dj.;klkBh iz;Ru djkos ykxrkr-

555- pyufo"k;d /kksj.kkaph vaeyctko.kh ;’kLohi.ks djrk ;koh ;klkBh ns’kkrhy

uk.kscktkj fodflr vlkok ykxrks- fj>OgZ cWadsyk ns’kkarxZr uk.kscktkjkrhy

ifjfLFkrhpk fopkj d:u vkiY;k /kksj.kkph vaeyctko.kh djkoh ykxrs- FkksMD;kr fj>OgZ cWad gh foÙkh; {ks=krhy loksZPPk laLFkk vlY;kus uk.kscktkjkr fodkl ?kMowu vk.k.;kcjkscjp uk.kscktkjkoj fu;a=.k Bso.;kph ns[khy Hkqfedk Hkkjrh; fj>OgZ cWadsyk ikj ikMkoh ykxrs-


iiizz zdddjjj...kkk 666 zz z

HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjj aa a

666---000 ???kkkVVVdddkkkppphhh mmmÌÌÌhhh"""VVVss s ¼¼¼ss s Objetives½½½

1- Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkps Lo:i] jpuk] oSf’k"V;s o lk/kus ;kapk vH;kl dj.ks-

2- Hkkjrh; 'ksvj cktkjkph ekfgrh izkIr dj.ks-

3- eqacbZ jks[ks cktkj o jk"Vªh; jks[ks cktkjkpk vH;kl dj.ks-

4- lschP;k HkkaMoy cktkjkojhy izHkkokpk vH;kl dj.ks-

5- Hkkjrkrhy jks[ks laxzg.k O;oLFkk o irntkZ lsosckcr ekfgrh izkIr dj.ks-

666---111 iiizz zLLLrrrkkkooouuukkk ¼¼¼ zz z Introduction ½½½ %%%

HkkaMoy cktkjkP;k izxrhoj vFkZO;oLFkspk fodkl folacwu vlrks- dks.kR;kgh jk"VªkP;k tyn vkfFkZd fodklklkBh foÙkh; cktkj fodflr vlkok ykxrks- dkj.k foÙkh; cktkj fodflr vlY;kl cpr dj.kkjs vkf.k mRiknuklkBh dtZ dk<.kkjs ;kaP;kr laidZ fuekZ.k gksrks- HkkaMoykph nsok.k&?ksok.k >kY;kl ns’kkr eksB;k izek.kkr xqaro.kwd gksrs- 'ksrh] m|ksx] O;kikj bR;knh {ks=kr eksB;k izek.kkr xqao.kwd >kY;kl

vFkZO;oLFksrhy mRiknu ok<rs- vkf.k HkkaMoy lap;klkBh foÙkh; cktkj vko’;d vkgs- izLrqr izdj.kkr HkkaMoy cktkjkph vkf.k izkeq[;kus Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkph ppkZ vki.k dj.kkj vkgksr-HkkaMoy cktkj nh?kZ eqnrhP;k dtZO;ogkjk’kh fuxfMr vkgs- lkekU;i.ks HkkaMoy cktkjkr e/;eeqnrhP;k vkf.k nh?kZ eqnrhP;k dtZO;ogkjkapk lekos’k dj.;kph izFkk vkgs- HkkaMoy cktkjkr xqaro.kqdhlkBh iS’kkP;k Lo:ikrhy lkeqxzh miyC/k dsyh tkrs- jk"Vªh; vFkZO;oLFksr HkkaMoy fufeZrh >kY;kf’kok; vkfFkZd fodkl 'kD; ulrks- ;sFks HkkaMoy fufeZrh Eg.kts uohu dkj[kkuk mHkkj.ks] uohu ;a= [kjsnh] uok jLrk cka/k.ks] uohu jsYos ekxkZph mHkkj.kh] oht fufeZrh dsanzkph mHkkj.kh vlk vFkZ vkgs- ;k izdkjP;k HkkaMoyfufeZrhlkBh nh?kZ eqnrhP;k iS’kkP;k Lo:ikrhy lk/kulkeqxzh yksdkaP;k cprhrwu fuekZ.k gksrs- HkkaMoy cktkjkr nh?kZ eqnrhP;k irlk/kuka}kjs iS’kkP;k Lo:ikrhy lk/ku lkeqxzhP;k ns.;k&?ks.;kps O;ogkj pkyrkr- HkkaMoy cktkjkr nh?kZ eqnrhP;k dtkZph ekx.kh dj.kkjs vkf.k nh?kZ eqnrhP;k dtkZpk iqjoBk dj.kkjs ,desdkaP;k laidkZr ;srkr- vkf.k dtZO;ogkj iw.kZ gksrkr- HkkaMoy cktkjkr nh?kZ eqnrhP;k HkkaMoykph ekx.kh o iqjoBk dj.kkÚ;k fofo/k ?kVdkapk lekos’k gksrks- nh?kZ eqnrhP;k HkkaMoykph ekx.kh dj.kkÚ;k fofo/k O;Drh@laLFkk] dsanz

ljdkj] jkT; ljdkj] [kktxh o lkoZtfud {ks=krhy daiU;k] m|kstd bR;knh vlrkr rj nh?kZ eqnrhP;k HkkaMoy iqjoBk dj.kkÚ;k fofo/k laLFkk@O;Drh tls cpr dj.kkÚ;k O;Drh] daiU;kaph cpr] O;kikjh cWadk] foek daiU;k] fo’ks"k foÙkh; laLFkk bR;kfnapk lekos’k dsyk tkrks- HkkaMoy cktkjkr nh?kZ eqnrhP;k dtkZpk O;ogkj dj.;klkBh fofo/k izfrHkwrh 'ksvlZ] jks[ks] ckW.Ml ;kapk vk/kkj ?ksryk tkrks-


HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkPPP;;;kkk OOO;;;kkk[[[;;;kkk %%%aa a

111--- jjjkkkss syyyWW W...MMM jjjkkkWW WfffcccUUUlll %%% ss s WW W WW W

^^bfDoVh 'ksvlZ] ckW.M] dtZjks[ks ok rkj.k ;kaP;k lgk¸;kus nh?kZ eqnrhP;k

dtkZph nsok.k&?ksok.k dj.kkjh ;a=.kk vkf.k laLFkkRed O;oLFkk ;kl ,df=ri.ks

HkkaMoy cktkj Eg.krkr-**

222--- iiizz zkkkss szz z ss s---tttss sEEElll yyyqq qaa aMMMhhh %%% ss s qq qaa a

^^fofo/k nh?kZdkyhu vkS|ksfxd jks[;kaph ekx.kh iqjoB;kph fufeZrh vkf.k

fLFkjhdj.k Eg.kts HkkaMoy cktkj gks;-**

333--- vvvFFFkkkZZ Z rrrTTTKKKkkkaa aPPP;;;kkk eeerrrss s %%% ZZ Z aa a ss s

^^HkkaMoy cktkj gh ladYiuk nh?kZdkyhu dtkZP;k nsok.k ?ksok.k dj.;klkBh

fuekZ.k dsysyh O;oLFkk n’kZfors- ;k cktkjkr izkeq[;kus nh?kZdkyhu dtsZ]

Hkkxke/khy xqaro.kwd] ljdkjh dtZjks[ks] jks[ks] nh?kZdkyhu rkj.k rlsp nh?kZdkyhu

dtkZph vU; lk/kus ;kaps O;ogkj gksrkr-**

HHHkkkkkkjjjrrrkkkrrrhhhyyy HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkppphhh HHHkkkww wfffeeedddkkk ¼¼¼ aa a ww w Role of apital Market in India ½½½

Hkkjrkrhy HkkaMoy cktkj ns’kkP;k vkS|ksfxd jpusr iq<hy egÙokph Hkwfedk ikj ikMhr vkgs-

111---cccppprrrhhhpppss s ,,,ddd===hhhdddjjj...kkk %%% ss s

Hkkjrklkj[;k fodlu’khy ns’kkar lk/kulkexzhph cjhp nqfeZGrk vlrs- Hkkjrkr ljdkj vkf.k vkS|ksfxd laLFkk ;kaph xqaro.kqdhdfjrk lkrR;kus HkkaMoykph ekx.kh ok<r vkgs- ;k cktkjkus fofo/k izdkjP;k Hkkxjks[;kaeqGs lektkrhy fofo/k oxkZrhy cpr ,d=hdj.k dj.;kl enr gksrs- ;k cktkjkph nksu oSf’k"V;s vlrkr- ;ke/khy xqaro.kqdhus 'ksvj cktkjkr ;ksX; ijrkok o rjyrk fuekZ.k gksrs- yksdkauk Hkkxjks[;kae/;s iSls xqarfo.;kl fuf’pr izksRlkgu izkIr gksrs- ns’kkP;k vkS|ksfxd fodklklkBh xqaro.kwd dj.;klkBh iqjslk fu/kh miyC/k gksrks-

222--- vvvkkkSS S|||kkkss sfffxxxddd oookkk<<<hhhyyykkk pppkkkyyyuuukkk %%% SS S ss s

vFkZO;oLFkssrhy LVkWd ,Dlpsat gk egÙoiw.kZ vkgs- ;k ek/;ekrwu lk/kulkexzh vkS|ksfxd {ks=ke/;s ikBfoys tkrs- v’kk laLFkkaP;k vfLRkRokeqGs yksdkauk mRiknd ekxkZe/;s xqaro.kwd dj.;kl mRlkg izkIr gksrks-

v’kkjhrhus la;qDr Hkkxjks[;krhy xqaro.kwdhlkBh fu/kh xfr{ke d:u ns’kkP;k vkfFkZd fodklklkBh mÙkstu feGrs-


333--- nnnhhh???kkkZZ Zdddkkkyyyhhhuuu HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy mmmHHHkkkkkkjjj...kkkhhh %%% ZZ Z aa a

LVkWd ,DlpastP;k vfLrRokeqGs m|ksxlaLFkkauk nh?kZdkyhu HkkaMoy mHkkj.khl enr feGrs- m|ksxlaLFkkoj dks.krkgh vfu"V ifj.kke gksÅ u nsrk LVkWd ,Dlpast xqaro.kwdnkjkauk Hkkxjks[ks fod.;kph o [kjsnh dj.;kph la/kh nsÅu daiU;kauk fVdkÅ HkkaMoy miyC/k d:u nsrkr- R;keqGs LVkWd ,Dlpsatus HkkaMoykph mHkkj.kh gks.;kl enr feGrs-

444--- HHHkkkkkkaa aMMMoooyyykkklll xxxfffrrr’’’kkkhhhyyyrrrkkk %%% aa a

HkkaMoy cktkj gk [kjsnhnkj o foØsrk ;kauk Hkkxjks[ks lqyHki.ks [kjsnh dj.;kps o foØh

dj.;kps lks;hps fBdk.k miyC/k d:u nsrks- e/;e o nh?kZ eqnrhP;k xqaro.kqdhlkBh vko’;d okrkjo.k fuekZ.k dj.;kps dk;Z HkkaMoy cktkjkyk djkos ykxrs- R;klkBh xqaro.kqdhdfjrk lks;h o lqjf{krrk feGowu ns.ks bR;knh dk;sZ HkkaMoy cktkjkyk djkoh ykxrkr- ;keqGs vFkZO;oLFksr HkkaMoykl xfr’khyrk izkIr gksrs-

555--- ;;;kkkss sXXX;;; xxxqq qaa arrrooo...kkkww wddd %%% ss s qq qaa a ww w

dk;Z{ke HkkaMoy cktkj R;kP;k fdaer ;a=.ksekQZr QDr nzork fuekZ.k djhr ukgh rj vf/kd dk;Z{ke m|ksxkauk lk/kulkexzh feGowu ns.;kpsgh dk;Z djrks- Hkkxjks[;kaP;k izpfyr cktkj fdaerh vkf.k lkis{k mRiUu gs yksdkadfjrk ekxZn’kZd ?kVd vkgsr- ts yksdkauk fof’k"V daiuhr R;kapk xqaro.kwd dj.;kl ekxZn’kZu djrkr- ;kpk vFkZ ns’kkarhy HkkaMoy ;ksX; m|ksxkar o ;ksX; izek.kkr xqarfoys tkrs-

666--- fffooofffooo///kkk lllss soookkk %%% ss s

HkkaMoy cktkjkr foÙkh; laLFkk fofo/k izdkjP;k lsok iqjfo.;kps dk;Z djrkr- ¼v½ m|ksxlaLFkkuk nh?kZ vkf.k e/;e eqnrhps dtZ ns.ks] T;k;ksxs rs vkiY;k O;kolkf;d ;qfuVph LFkkiuk] foLrkjhdj.k ok vk/kqfudhdj.k d: 'kdrhy- ¼c½ dkj[kkU;krhy ekyrkj.kkoj dtZ lqfo/kkaph rjrwn dj.ks- ¼d½ daiU;kauk ok<hlkBh lkgk¸; dj.ks-¼M½ bfDoVh HkkaMoyke/;s Hkkxhnkj gks.ks- ¼b½ vkS|ksfxd Hkkxjks[;krhy xqaro.kqdhP;k O;oLFkkid eaaMGhaoj dq’ky ekghrxkj Eg.kwu dk;Z dj.ks-b-

777--- fffdddaa aeeerrrhhhPPP;;;kkk ppp<<<mmmrrrkkkjjjkkkooojjj fffuuu;;;aa a===...kkk %%%aa a aa a

izxr HkkaMoy cktkjkus Hkkxjks[;kaP;k vuisf{kr fdearhrhy p<&mrkj fu;af=r djrk ;srks- O;kolkf;d o nykykauk v’kk Hkkxjks[;kaP;k fdaerhrhy p<&mrkj Dofpr VkGrk ;srkr- laosnuk{ke HkkaMoy cktkj Hkkxjks[;kaP;k fdaerhr LFkS;Z fuekZ.k dj.;kl mi;qDr Bjrks-

888--- fffooofffooo///kkk iiizz zdddkkkjjjpppss s HHHkkkkkkxxxjjjkkkss s[[[kkkss s %%% zz z ss s ss s ss s

HkkaMoy cktkjkr fofo/k izdkjps nh?kZdkyhu Hkkxjks[;kaPkh nso?kso dsyh tkrs- mnk- ,fDoVh 'ksvlZ]

izsQjUl 'ksvlZ] fMcsaaplZ] ljdkjh o fueljdkjh jks[ks b- HkkaMoy cktkjkeqGs fofo/k vkfFkZd O;ogkj lqyHkrsus ikj ikMrk ;srkr- xjtw m|ksxkauk foÙkh; lLFkk foÙkiqjoBk o iqufoZÙkiqjoBk d: 'kdrkr-


666---222 HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkpppss s LLLooo:::IIIkkk aa a ss s

¼¼¼ Nature of Indian capital Market ½½½ %%%

Lokra«;iwoZ dkGkr Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkph izxrh Qkj’kh >kyh ukgh R;kl jktdh;] vkfFkZd vkf.k lkekftd okrkoj.k dkj.khHkwr gksrs- R;k dkGkr 'ksrh gkp izeq[k O;olk; vlY;kus HkkaMoy cktkj vfLrRokr vkyk ukgh- R;kpizek.ks HkkaMoynkjh i/nrhps vk/kqfud m|ksx O;olk; ulY;kus HkkaMoy cktkjkph lq:okr >kyh ukgh- R;k dkGkr Hkkjrkr FkksMs Qkj vk/kqfud m|ksx lq: vlys rjh R;kaP;klkBh ykx.kkjs HkkaMoy yaMuP;k HkkaMoy cktkjkrwu mHkkjys tkr gksrs- R;kpizek.ks R;k dkGkr dsoG vfrJhear O;Drh vkf.k tehunkj yaMu cktkjkrhy xqaro.kqdhr lgHkkxh gksrs- R;k dkGkr l/;klkj[;k foÙkh; laLFkk uOgR;k- dsoG eWusftax ,tUlh}kjk FkksMs m|ksx izofrZr dsys gksrs- Lokra«;iwoZ dkGkr dkgh Hkkjrh;kauh HkkaMoy cktkj lq: dj.;kps iz;Ru dsys- R;kr eqacbZ ;sFks lokZr izFke lu 1877 e/;s HkkaMoy cktkj

lq: dj.;kr vkY;kps vk<Grs- HkkaMoy cktkjkr HkkaMoy fufeZrhlkBh fdaok xqaro.kwdhlkBh iSlk miyC/k d:Uk fnyk tkrks- Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkr foÙkiqjoBk e/;e o fn?kZeqnrhlkBh dsyk tkrks- ;k cktkjkr Hkkx] dtZjks[ks] _.ki=s bR;knhaP;k lkgk¸;kus fn?kZdkyhu foÙkiqjoBk dsyk tkrks- gk foÙk iqjoBk dkj[kkunkj] O;kikjh] 'ksrdjh] ljdkj vkf.k okgrqd O;olk; dj.kkjs bR;knhauk fofo/k dkj.kkalkBh vko’;d vlrks- Hkkjrh; HkkaMoy cktkj ljdkjh jks[ks fod.;kP;k Lo:ikr lu 1877 e/;s fuekZ.k >kyk- uarj dydÙkk] vgenkckn] fnYyh] gSnzkckn] banksj ;sFks lq: >kyk- i.k ;k cktkjkpk [kÚ;k vFkkZus fodkl 1951 uarj

>kyk- dkj[kkunkjkauk ;a=lkeqxzh [kjsnh dj.;klkBh] bekjr cka/k.;klkBh fn?kZdkyhu foÙkiqjoB;kph xjt ykxrs- 'ksrdÚ;kaauk VªWDVlZlkj[kh ;a=lkeqxzh [kjsnh dj.ks] 'ksreky lkBfo.;klkBh xksnke cka/k.ks bR;knh dkj.kkalkBh nh?kZdkyhu foÙk iqjoBk ykxrks- ljdkjyk ;q/nklkBh jsYos] jLrs] /kj.ks cka/k.;klkBh lkoZtfud {ks=kr m|ksx LFkkiuslkBh eksB;k izek.kkoj foÙk iqjoB;kph vko’;drk vlrs- gk foÙk iqjoBk Hkkx ¼

Shares ½] dtZjks[ks] _.ki=s fodwu HkkaMoy cktkjkrwu dsyk tkrks- ojhy ?kVdkauk foÙk iqjoBk

dj.;klkBh vkf.k uQk fdaok O;kt izkIr dj.;klkBh cpr cWadk] O;kikjh cWadk] fodkl cWadk] foek daiU;k] O;Drhxr xqaro.kwd dj.kkjs HkkaMoy cktkjkr xqaro.kwd djrkr- O;kikjh caWadk ljdkjh jks[;kr xqaro.kwd dj.;kr vxzHkkxh vlrkr- deZpkÚ;kapk Hkfo"; fuokZg fu/kh gkgh HkkaMoy iqjoB;kpk ,d egRokpk ?kVd vkgs- HkkaMoy cktkjkr cWadk o foÙkh; laLFkk] foÙkh; e/;LFk LkaLFkk] uksan.khÑr nyky dk;Zjr vlrkr-

HHHkkkkkkjjjrrrhhh;;; HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkppphhh jjjpppuuukkk ¼¼¼aa a Struture of Indian Capital Market ½½½ %%%

HkkaMoy cktkjkr e/;e o nh?kZdkyhu HkkaMoykph nsok.k&?ksok.k dsyh tkrs-

Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkph jpuk iq<hy izek.ks vkgs-


HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkppphhh jjjpppuuukkkaa a

Lkjdkjh jks[ks vkS|ksfxd jks[ks fodkl foÙkh; foÙkh; e/;e

cktkj cktkj laLFkk laLFkk

ufou izpkyu@izkFkfed cktkj tquk izpkyu@nq̧ ;e cktkj

¼New Issue Market½ ¼ Old Issue Market½

IFCI ICICI SFCS IDBI IIBI UTI

O;kikjh cWadk E;qpqvy QaM fyf>ax daiU;k tks[khe HkkaMoy daiuh brj

vkÑrhr n’kZfoY;kizek.ks HkkaMoy cktkjkps izeq[k pkj Hkkx vkgsr- rlsp dkgh izeq[k Hkkxkps miHkkx vkgsr rs iq<hy izek.ks-

111--- llljjjdddkkkjjjhhh jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjj ¼¼¼ss s ss s Government Securities Market½½½ %%%

ljdkjh jks[ks cktkjkl pkaxY;k izdkjpk jks[ks cktkj vls Eg.krkr- dkj.k ;k cktkjkrhy jks[;kauk ljdkjph geh vlY;kus mRiUu feG.;kph [kk=h vlrs- Eg.ktsp tks[khe deh vlrs- rlsp ;k jks[;kaP;k fdaerhr p<mrkj gksr ulY;keqGs lV~Vsckthyk oko ulrks- ;k cktkjkr fj>OgZ cWad ljdkjP;k orhus jks[;kaph [kjsnh&foØh djrs- rlsp ;k cktkjkr dsanz ljdkj vkf.k jkT; ljdkjP;k ekydhps miØe o daiU;k HkkaMoy cktkjkr dtZ jksa[;kaph foØh d:u HkkaMoykph mHkkj.kh djrkr- ljdkjh dtZjks[ks cWadk o foÙkh; laLFkk lkekU; yksd [kjsnh djrkr- O;kikjh cWadk o foÙkh; laLFkkauk vkiY;kdMhy fu/khpk dkgh

Hkkx dk;|kus dtZjks[;kr xqarokok ykxrks- ;k cktkjkrwu vkj-ch-vk;-pyu LFkS;Z fuekZ.k dj.;kpk iz;Ru djrs-

222--- vvvkkkSS S|||kkkss sfffxxxddd jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjj ¼¼¼SS S ss s ss s ss s Industrial Securities Market½½½ %%%

ns'kkrhy [kktxh {ks=krhy daiU;k vk/kqfudhdj.k] fofo/khdj.k] foLrkjhdj.k vkf.k foyhuhdj.kklkBh 'ksvlZ fdaok fMcsaplZ [kqY;k cktkjkr foØh d:u HkkaMoykph mHkkj.kh djrkr- vkS|ksfxd jks[ks cktkjkps nksu Hkkx vkgsr-


vvv½½½ ufou jks[ks izpkyu cktkj ¼New Issues Market ½ % ;k cktkjkr ufou 'ksvlZ] fMcsaplZ ;kaph

foØh dsyh tkrs- ;k cktkjkrwu miyC/k >kysY;k HkkaMoykrwu daiuh tehu] bekjr ;a=lkeqxzh bR;knhaph [kjsnh d:u vkiY;k ekyeRrsr ok< djrs- Eg.ktsp ufou jks[ks foØhrwu ufou ekyeRrk fuekZ.k djrs- ;k cktkjkP;k fodklkoj ns’kkpk vkS|ksfxd fodkl voyacwu vlrks-

ccc½½½ tquk jks[ks cktkj ¼Old Issues Market½ % gk cktkj ns’kkr ¼ Stock Exchange ½ jks[ks

cktkj fdaok 'ksvj cktkjkP;k Lo:ikr fnlwu ;srks- cktkjkr ufou jks[;kaph foØh dsyh tkr ukgh- iwohZ izkFkfed cktkjkr foØh >kysY;k jks[;kaph lV~VscktkaP;k gsrwus daiuh rkC;kr ?ks.;kP;k gsrwus fuxqZaro.kwd dj.;kP;k gsrwus nq̧ ;e cktkjkrhy [kjsnh foØheqGs daiuhP;k ekyeRrsr dks.krhgh ok< gksr ukgh- QDr jks[;kaP;k ekydhps gLrkarj.k gksrs- ;k cktkjkr daiU;kaP;k jks[;kaP;k fdaerhr lrr p<mrkj gksr vlrkr- ;k p<mrkjkpk Qk;nk ;k cktkjkr dk;Z dj.kkjs yksd o laLFkk ?ksrkr- foÙkh; dkefxjh pkaxyh vlsy v’kk daiU;kaP;k jks[;kaph fdaerh ok<rkr- ;kmyV foÙkh; dkefxjh fujk’kktud vlsy R;k daaiU;kaP;k fdaerh deh gksrkr- ijarq d/kh&d/kh cktkjkrhy nykygh daiU;kP;k 'ksvlZP;k fdaerhr Ñf=e rsth fuekZ.k

djrkr- rsthokys nyky vk’kkoknh vlrkr- ;kmyV Hkfo";kr eanh fuekZ.k gksbZy Eg.kwu O;ogkj dj.kkÚ;k

nykykauk ^eanhokys* ¼Bears½ vls Eg.krkr- rsthokys nyky vk’kkoknh rj eanhokys nyky fujk’kkoknh

vlrkr-

333--- fffooodddkkklll fffoooÙÙÙkkkhhh;;; lllaa aLLLFFFkkkkkk %%%aa a

HkkaMoy cktkjkr 'ksvlZph foØh d:u HkkaMoy mHkkj.;k,soth dkgh daiU;k] cWadk vkf.k foÙkh;

laLFkkdMwu dtZ ?ksrkr- ;ke/;s Hkkjrh; vkS|ksfxd fodkl cWad ¼IDBI½]Hkkjrh; vkS|ksfxd ir o xqaro.kwd

egkeaMG ¼ ICICI ½ Hkkjrh; vkS|ksfxd xqaro.kwd cWad ¼IIBI½] Hkkjrh; vkS|ksfxd foÙk egkeaMG ¼IFCI½]

jkT; foÙkh; egkeaMG ¼ SFC½] Hkkjrh; y?kq m|ksx fodkl cWad ¼ SIDBI½] vk;qZfoek egkeaMG ¼LIC½]

lkekU; foek egkeaMG ¼GIC½ vkf.k ;qfuV VªLV vkWQ bafM;k ¼UTI½ ;k foÙkh; laLFkkapk lekos’k gksrks-

444--- fffoooÙÙÙkkkhhh;;; eee///;;;LLLFFFkkk lllaa aLLLFFFkkkkkk %%%aa a

O;kikjh cWadk] E;qpqvy QaM] fyf>ax daiU;k] tks[khe HkkaMoy daiU;k vkf.k brj foÙkh; laLFkkapk ;kr lekos’k gksrks- foÙkh; e/;LFk laLFkk HkkaMoy cktkjkr jks[;kaP;k lgk¸;kus e/;e o fn?kZdkyhu HkkaMoykpk iqjoBk djrkr-

HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkrrrhhhyyy lllkkk///kkkuuuss s ¼¼¼aa a ss s Instruments in Capital Market½½½ %%%

1- '''kkkss svvvlllZZ Z %%%ss s ZZ Z lkekU; Hkkx ¼Equity Shares½ vkf.k vxzgDdkps Hkkx ;k nksu izdkjP;k Hkkxk}kjs HkkaMoy mHkkj.kh dsyh tkrs-

2- dddtttZZ Zjjjkkkss s[[[kkkss s %%%ZZ Z ss s ss s ;ke/;s ifjorZuh; vkf.k vifjorZuh; rlsp va’kr% vifjorZuh; jks[ks ;kapk lekos’k gksrks-

3- oookkkWW Wjjjaa aVVV %%%WW W aa a HkkaMoy cktkjkr gk ,d izfrHkwrhpk ufou izdkj vkgs- ;ke/;s okWjaaV /kkjdkyk BjysY;k vVhizek.ks Hkfo";kr leHkkx fnys tkrkr-


4- ccckkkWW Waa a...MMM~~ ~lll %%%WW Waa a ~~ ~ lkoZtfud {ks=krhy m|ksx foÙkh; mHkkj.khlkBh ckWa.M~lph foØh djrkr- ;kps djeqDr ckWa.M vkf.k djns; ckWa.M vls nksu izdkj iMrkr-

5- EEE;;;qq qpppqq qvvvyyy QQQaa aMMM %%%qq q qq q aa a ;k varxZr ukxfjdkadMwu R;kaph cpr ;qfuV foØhrwu tek dsyh tkrs- tek dsysyk iSlk 'ksvj cktkjkr xqarfoyk tkrks-

v'kk izdkjs ojhy lk/kukaP;k lkgk¸;kus HkkaMoy cktkjkP;k izkFkfed cktkjkr ;k lk/kukauh HkkaMoy mHkkj.kh dsyh tkrs-

HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkppphhh oooSS Sfff’’’kkk"""VVV;;;ss s ¼¼¼aa a SS S ss s Features of Capital Market½½½

1- fffnnn???kkkZZ Zdddkkkyyyhhhuuu fffoooÙÙÙkkk iiiqq qjjjoooBBBkkk %%%ZZ Z qq q HkkaMoy vkS|ksfxdhdj.kklkBh cktkjkr fn?kZdkyhu foÙk iqjoBk miyC/k d:u fnyk tkrks-

2- HHHkkkkkkxxx]]] dddtttZZ Zjjjkkkss s[[[kkkss s ooo ___...kkkiii===ss s ;;;kkkaa apppkkk oookkkiiijjj %%%ZZ Z ss s ss s ss s aa a HkkaMoy cktkjkr Hkkx] dtZjks[ks] _.ki=s bR;knhapk okij dsyk tkrks-

3- HHHkkkkkkSS Sxxxkkkss sfffyyyddd LLLFFFkkkkkkuuu %%%SS S ss s HkkaMoy cktkjkyk /kkU; cktkj] Hkkthcktkj ;kalkj[ks HkkSxksfyd LFkku ulrs-HkkaMoy cktkj gk LFkkfud] jk"Vªh; rlsp vkarjjk"Vªh; vlw 'kdrks-

4- LLLkkkjjjdddkkkjjj]]] mmm|||kkkss sxxx vvvkkkfff...kkk '''kkkss srrrhhh {{{kkkss s===kkkyyykkk fffoooÙÙÙkkkiiiqq qjjjoooBBBkkk %%%ss s ss s ss s qq q HkkaMoy cktkjkrwu ljdkj] m|ksx] okgrwd vkf.k 'ksrh vk/kkfjr m|ksx bR;knh {ks=kr fn?kZdkyhu foÙkiqjoBk miyC/k gksrks-

5- fffoooÙÙÙkkk lllaa aLLLFFFkkkkkkaa auuukkk eeegggÙÙÙooo aa a aa a % HkkaMoy cktkjkr cWadk] fodkl cWadk] [kktxh O;Drh o foÙklaLFkk uQk vFkok O;kt feGfo.;kP;k mÌs’kkus foÙk iqjoBk djrkr-

6- fffnnn???kkkZZ Zdddkkkyyyhhhuuu dddtttZZ Z %%%ZZ Z ZZ Z tqU;k laLFkkauk fdaok daiU;kauk vk/kqfudhdj.k fdaok foLrkjhdj.kkalkBh fn?kZdkyhu dtZ vko’;d vlrs- rlsp ufou daiU;kauk m|ksx lq: dj.;klkBh fn?kZdkyhu HkkaMoykph xjt vlrs- gh xjt ;k cktkjkrwu iw.kZ gksrs-

7- xxxqq qaa arrrooo...kkkww wddd dddjjj...kkkkkkÚÚÚ;;;kkkaa auuukkk jjjkkkss s[[[kkkrrrkkk %%%qq qaa a ww w aa a ss s ;k cktkjkrwu xjtwauk fn?kZdkyhu foÙk iqjoBk miyC/k d:Uk fnyk tkrks vkf.k iSlk xqarfo.kkÚ;k O;Drhauk jks[krk vkf.k lqjf{krrk feGrs-

666---333 HHHkkkkkkjjjrrrkkkrrrhhhyyy jjjkkkss s[[[ss skkk ccckkktttkkkjjj ¼¼¼ ss s ss s Stock Exchange in India ½½½ %%%

vkfFkZd O;ogkjkae/;s jks[ks cktkjkps LFkku egÙokps vlrs- ns’kkrhy fofo/k yksdkaP;k] laLFkkP;k cprh dk;Z{kersus jks[ks cktkjkekQZr mi;ksxkr vk.k.ks 'kD; gksrs- vFkZO;oLFksrhy 'ksrh] m|ksx] lsok {ks=kauk R;kaP;k fodklklkBh vko’;d vl.kkjs HkkaMoy jks[ks cktkjkekQZr miyC/k d:u fnys tkrs-

^^T;k cktkjke/;s fofo/k daiU;kaP;k ljdkjh rlsp fueljdkjh laLFkkP;k jks[;kapk

¼ Stocks½ vkf.k Hkkxkapk ¼ Shares½ O;ogkj gksr vlrks v’kk cktkjkyk jks[ks cktkj vls Eg.krkr-**

^^jks[;kaP;k [kjsnh&foØhr enr dj.kkjh rlsp jks[;kph [kjsnh&foØh o rRle ckch fu;eu o fu;a=.k dj.kkjh dkgh O;Drhauh feGwu LFkkiu dsysyh] uksanfoysyh fdaok u uksanfoysyh la?kVuk Eg.kts ^jks[kscktkj* gks;-**

eeeqq qaa acccbbbZZ Z jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjj ¼¼¼qq qaa a ZZ Z ss s ss s Bombay Stock Market½½½

eqacbZ jks[ks cktkj gk vkf’k;k [kaMkrhy lokZr tqukcktkj vlwu ;k cktkjkph LFkkiuk lu 1875

e/;s ^^usVhOg 'ksvlZ vW.M LVkWd vlksfl,’ku** ¼ The Native Shares and Stock Brokers


Assoiation ½ ;k nykykaP;k la?kVusP;k Lo:ikr >kyh- gh la?kVuk lu 1929 e/;s eqacbZpk jks[ks cktkj

Eg.kwu vksG[kyh tkÅ ykxyh- uarj lu 1894 yk vgenkckn ;sFks o lu 1908 yk dydÙkk ;sFk s cktkjkph LFkkiuk dj.;kr vkyh-

;k jks[ks cktkjkps fu;a=.k lu 1956 P;k ^^jks[ks djkj fu;a=.k dk;nk**

¼ Securities Contracts Regulation Act ½ ;k}kjs dsys tkrs- vktgh Hkkjrkr izeq[k 22 'kgj

feGwu 24 jks[kscktkj dk;Zjr vkgs- ;k loZ cktkjkekQZr dsys tkrkr-

eqacbZ jks[ks cktkjkph@ Hkkx cktkjkph dk;sZ %

1- fofo/k tqU;k fdaok ufou LFkkiu gks.kkÚ;k daiU;kauk R;kaP;k Hkkx o dtZ jks[;kalkBh dk;e Lo:ih o fu;fer cktkjisB miyC/k d:u ns.ks-

2- xqaro.kwdnkjkaP;k fgrkaph tksikluk o HkkaMoy fufeZrh dj.ks-

3- vFkZO;oLFksrhy cpr vkdf"kZr dj.ks-

4- fofo/k daiU;kaP;k Hkkx fdaok jks[;kae/;s xqaro.kwd dj.kkÚ;k xqaro.kwdnkjkauk jks[krk iznku

dj.ks-

5- jks[;kaP;k fdaerhr eksBs p<&mrkj gks.kkj ukgh ;klkBh enr dj.ks-

6- cktkjkrhy lV~VsckthP;k O;ogkjkoj fu;a=.k Bso.ks-

7- xqaro.kwdnkjkae/;s fo’okl fuekZ.k d:u vFkZO;oLFksP;k fodklkyk gkrHkkj yko.ks-

8- fofo/k daiU;kaps Hkkx] dtZjks[ks bR;knh ekfgrh o R;kaP;k fdaerh osGksosGh izfl/nh

dj.ks-

v’kk izdkjs ojhy dk;sZ jks[ks cktkjkekQZr ikj ikMyh tkrkr-

eeeqq qaa acccbbbZZ Z jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkppphhh iiizz zxxxrrrhhh ¼¼¼ qq qaa a ZZ Z ss s ss s zz z Progress of B.S.E. ½½½%%%

eqacbZ jks[ks cktkjkyk LFkkiu gksÅu 136 o"ksZ iw.kZ >kyh vkgsr- lq:okrhyk oMkP;k >kMk[kkyh BjysY;k osGsuqlkj 'ksvjpk O;kikj dj.;klkBh nyky ,d= ter vlr- R;kuarj ^nyky LVªhV* ;k fBdk.kh ^^usVhOg 'ksvlZ vW.M LVkWd czksdlZ** ;k la?kVusus HkkM;kus bekjr ?ksryh- rh bekjr vkt eqacbZ jks[sk cktkjkph tquh bekjr Eg.kwu vksG[kyh tkrs- ijarq vkt gkp cktkj Hkkjrkrhy 410 is{kk vf/kd 'kgjkae/;s usVodZP;k ek/;ekrwu dk;Zjr vkgs- ns’kkrhy jks[ks cktkjkr ts O;ogkj gksrkr R;kiSdh 70% VDds is{kk vf/kd O;ogkj eqacbZ jks[ks cktkjkr gksrkr- tqyS 2005 e/;s uksan.khÑr 7129 daiU;k gksR;k vkf.k ;k

cktkjkps 798 lnL; gksrs- tqyS 2005 e/;s ;k cktkjkr 19]87]170 dksVh :i;kps HkkaMoyhdj.k >kys- ;k cktkjkr 1995 yk


¼ BOLT ½ ckWEcs vkWuykbZu VsªfMax i/nr lq: >kyh- ;keqGs ns’kHkj jks[ks cktkjkps tkGs ilj.;kl enr

>kyh- yksdkauk ;keqGs O;ogkjkph ekfgrh feGw ykxyh- cktkjkr 30 daiU;kaP;k 'ksvjP;k O;ogkjkP;k myk<kyhoj lslsaDl Bjfo.;kr ;srks- gk cktkjkpk laosnuf’ky funsZ’kkad vkgs- gk lslsaDl ifgY;kank 1990 e/;s pkj vadh la[;si;Zar iksgkspyk- 2005 iklwu lslasDlus ,dkekxksekx mPpkad xkB.;kl lq:okr dsyh vkf.k Qsczqokjh 2006 yk 10]000 ph ikrGh xkByh- vkWDVksacj 2007 yk rks 20]000 P;k iq<s xsyk- njE;kuP;k dkGkr 'ksvj cktkjkr eanhpk lkeuk djr lsalsDlus 9000 ph ikrGh xkByh- lu 2010 P;k izkjafHkd iqUgk rks 18000 va’kkP;k ikrGhdMs okVpky djrkauk fnlwu vkyk- ns’kkP;k vkfFkZd fodklkP;k n`"Vhus ;k cktkjkph izxrh iz’kaluh; vkgs- lschP;k LFkkiusuarj lkekU; yksdgh jks[ks cktkjkr lgHkkxh gksÅ ykxys vkgsr-

eeeqq qaa acccbbbZZ Z '''kkkss svvvjjj ccckkktttkkkjjjkkkpppss s lllaa apppkkkyyyddd eeeaa aMMMGGG %%%qq qaa a ZZ Z ss s ss s aa a aa a

brj jk"Vªkrhy 'ksvj cktkjkaP;k lapkyd eaMGkP;k jpusuqlkj Hkkjrh; 'ksvj cktkjkrhy lapkyd eaMGkr cny gksr vkgsr- eqacbZ 'ksvj cktkjkP;k lapkyd eaMGkr nyky&lHkklnkaph fuoM ;kiwohZ dsyh tkr vls- l/;k ek= nykyklg brjkaph fu;qDrh 'ksvj cktkjkP;k lapkydkr dj.;kpk dy vkgs- foÙk ea=ky;kps izfrfu/kh] Hkkjrh; fj>OgZ cWadsps izfrfu/kh vkf.k lsD;qfjVht vW.M ,Dlpsatps izfrfu/kh ;kapk ;ke/;s lekos’k vkgs- R;kpizek.ks vkfFkZd {ks=krhy rTKkaph fu;qDrh 'ksvj cktkjkP;k lapkyd eaMGkr dsyh tkrs- lschP;k vyhdMhy funsZ’kkizek.ks 'ksvjcktkjkP;k lapkyd eaMGkr fcxj lHkklnkaph la[;k

50% i;Zar ok<fo.;kr vkyh vkgs-

eeeqq qaa acccbbbZZ Z '''kkkss svvvjjj ccckkktttkkkjjjkkkrrrhhhyyy OOO;;;ooogggkkkjjj %%%qq qaa a ZZ Z ss s

eqacbZ 'ksvj cktkjklg Hkkjrkrhy loZ 'ksvj cktkjkr njjkstph myk<ky vkf.k O;ogkjkaph la[;k

;kr ok< >kY;kps fnlrs- ns’kkrhy ,dw.k myk<kyhiSdh ,dV;k eqacbZ 'ksvj cktkjkr 70 rs 75%

myk<ky gksrs- fo’ks"k Eg.kts eqacbZ 'ksvj cktkjkr njjkst ljkljh 75000 rs 1000000 O;ogkj

¼Trades½ gksr vlY;kps fnlrs- eqacbZ 'ksvj cktkjkrhy O;ogkjkps izkeq[;kus ok;nk xV vkf.k jks[khpk

xV vls nksu izdkj vkgsr-

xqaro.kwdnkjkyk eqacbZ cktkjkr 'ksvlZph [kjsnh fdaok foØh djko;kph >kY;kl izFke minyky fdaok nyky ;kaP;k’kh laidZ lk/kkok ykxrks- minyky fdaok nyky ;kaP;k’kh laidZ lk/kwu R;kauk 'ksvlZP;k [kjsnhpk ok foØhpk vkns’k |kok ykxrks- 'ksvlZP;k [kjsnh&foØhps vkns’k osxosxG;k izdkjps vlrkr-

111--- fffuuufff’’’ppprrr fffdddaa aeeerrrhhhpppkkk vvvkkknnnss s’’’kkk %%%aa a ss s ;k izdkjkr 'ksvlZ [kjsnhlkBh fdaok foØhlkBh fuf’pr fdaerhpk vkns’k

xqaro.kwdnkj nssrks- ;kpk vFkZ ,dk fof’k"V fdaerhl 'ksvj [kjsnh dj.;kpk fdaok fod.;kpk vkns’k fnyk tkrks- mnk- ^^fjyk;Ul ps 100 Hkkx :-10]000 i;Zar [kjsnh djk**

222--- ccckkktttkkkjjj fffdddaa aeeerrr vvvkkknnnss s’’’kkk %%%aa a ss s ;k izdkjkr Hkkx [kjsnh djrkauk ok foØh djrkauk fuf’pr fdaerhpk vkns’k

ulrks- rj R;k ,soth cktkjkr izpfyr ^^mRÑ"V fdaerhyk** [kjsnh ok foØh dj.;kpk vkns’k vlrks-

Eg.kwu ;kyk ^^The best price order ** Eg.krkr-


333--- FFFkkkkkkaa accckkk gggkkkrrrhhh vvvkkknnnss s’’’kkk %%%aa a ss s ;k izdkjkr xqaro.kwdnkj ,[kk|k daiuhps Hkkx fof’k"V fdaerhl [kjsnh fdaok foØh

dj.;kps vkns’k nsrks- fo’ks"k Eg.kts R;k fdaerhyk Hkkx feGsi;Zar fdaok foØh gksbZ i;Zar Fkkac.;kpk vkns’k nsrks- Eg.kwup ;kauk ^^Fkkack gkrh vkns’k** Eg.krkr- mnk- ,lhlh ps Hkkx izR;sdh 140 izek.ks [kjsnh dj.;kpk o rksoj okV ikg.;kpk vkns’k vFkok ctkt vWVksps 100 Hkkx izR;sdh :-1000 yk fod.;kpk o rksoj okV ikg.;kpk vkns’k ns.ks-

444--- jjjÌÌÌ vvvkkknnnss s’’’kkk %%%ss s ;k izdkjkr ,dk fof’k"V fdaerhyk Hkkx fod.;kpk vFkok [kjsnh dj.;kpk vkns’k fnyk tkrks- R;k fof’k"V fdaerhyk Hkkxkph [kjsnh foØh u >kY;kl rks vkns’k jÌ letyk tkrks-

555--- rrrkkkjjjrrraa aEEE;;; vvvaa a kkknnnss s’’’kkk %%%ss s dkgh osGk nykykP;k rkjraE;koj rlsp fu.kZ; ?ks.;kP;k dqorhoj xqaro.kqdnkj folacwu vlrks- Eg.kts ;ksX; osGh vkf.k ;ksX; fdaerhyk fof’k"V daiuhps Hkkx [kjsnh vFkok foØhpk vkns’k xqaro.kwdnkj nsrks- ;k O;ogkjkr nykykojp vafre fu.kZ; folacwu vlrks-

jjjkkk"""VVVªª ªhhh;;; '''kkkss svvvjjj ccckkktttkkkjjj ¼¼¼ªª ª ss s National Stock Exchange ½½½%%%

Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkr lq/kkj.kk dj.;klkBhP;k fofo/k mik;kiSdh uW’kuy LVkWd ,Dlpsatph LFkkiuk gk ,d egÙokpk mik; ekurk ;sbZy- Hkkjrh; vFkZO;oLFksr mnkjhdj.k] tkxfrdhdj.k vk.k.;kpk iz;Ru lq: >kY;kus foÙkh; cktkjkr ns[khy R;k n`"Vhus lq/kkj.kk dj.;kph vko’;drk gksrh- Hkkjrkr izfrHkwrh cktkj Qkj iwohZiklwu dk;Zjr vkgs- izkeq[;kus eqacbZ LVkWd ,Dlpsaat Hkkjrkrhy lokZr tquk cktkj vkgs- ijarq izLFkkfir LVkWd ,Dlpsate/;s dkgh ++=qVh gksR;k- izfrHkwrhaP;k [kjsnh&foØhph lks; dsoG 'kgjkr gksrh- O;ogkjkrhy ikn’kZdrk deh gksrh- izfrHkwrhaP;k [kjsnh& foØh O;ogkjkrhy O;ogkjiwrhZpk dky[kaM eksBk gksrk- lkgftdp l/;kP;k LVkWd ,Dlpsate/khy =qVh nwj dj.;klkBh vkf.k cnyR;k vkfFkZd okrkoj.kkr uO;k xjtkauk izfrlkn ns.kkjh uoh LVkWd ,Dlpsat ;a=.kk vko’;d okVr gksrh- R;keqGs uok jk"Vªh; 'ksvj cktkj LFkkiu dj.;kpk fu.kZ; ?ks.;kr vkyk- Eg.kwu ns’kkrhy lksGk cWadk vkf.k foÙkh; laLFkk ;kauh uW’kuy LVkWd ,Dlpsat LFkki.;kpk fu.kZ; ?ksryk- uW’kuy LVkWd ,Dlpsatph uksan.kh daiuh dk;|kUo;s uksOgsacj 1992 e/;s >kyh- vkf.k R;kl ,fizy 1993 e/;s ekU;rk feGkyh- uW’kuy LVkWd ,Dlpsate/;s ^MsV ekdsZV* vkf.k ^dWfiVy ekdsZV* ps O;ogkj 1994 e/;s lq: >kys-

ns'kkrhy izpyhr jks[ks cktkjkrhy nks"k nwj dj.ks rlsp Hkkjrh; foÙkh; cktkjisBkauk vkarjjk"Vªh; cktkjisBs’kh le:i dj.ks ;k nksu mfÌ"VkalkBh lu 1991 e/;s ,e-ts-Qsjokuh lferhus jk"Vªh; jks[ks cktkj LFkkiu dj.;kph f’kQkjl dsyh- ;k lferhP;k f’kQkj’khuqlkj 1992 e/;s Hkkjrh; vkS+|ksfxd fodkl

cWadsdMs ¼IDBI½] jk"Vªh; jks[ks cktkj ¼NSE½ LFkkiu dj.;kph tckcnkjh lksifo.;kr vkyh- R;kuqlkj lu

1992 e/;s jk"Vªh; jks[ks cktkjkph ¼NSE½ LFkkiuk dj.;kr vkyh- lu 1993 e/;s ;k cktkjkyk

ljdkjdMwu ekU;rk ns.;kr vkyh- ;k cktkjkps izeq[k dk;kZy; nf{k.k eqacbZ ;sFks vkgs- Hkkjrh; vkS|ksfxd fodkl cWad] jk"Vªh; jks[ks cktkjkph eq[; izorZd vkgs- izkeq[;kus jk"Vªh; 'ksvj cktkjkrhy [kjsnh foØh O;ogkj i/nrh vkf.k [kjsnh foØhrhy ikjn’kZdrk ;k loZ n`"Vhus osxGsi.kk Bso.;kpk iz;Ru dj.;kr vkyk-

jk"Vªh; jks[ks cktkjkps lq:okrhps olqy Hkkx HkkaMoy 25 dksVh :i;s gksrs- ;k cktkjkr leHkkx] _.ki=s lkoZtfud {ks=krhy daiU;kps jks[ks ;kaps O;ogkj dsys tkrkr-


jjjkkk"""VVVªª ªhhh;;; jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkppphhh mmmfffÌÌÌ"""VVV;;;ss s@@@dddkkk;;;ZZ Z %%%ªª ª ss s ss s ss s ZZ Z

1- fofo/k daiU;kaps Hkkx] dtZjks[ks vkf.k ljdkjh izfrHkwrh ;kaP;klkBh laiw.kZ ns’kHkj O;kikjh

lsok fuekZ.k dj.ks-

2- izfrHkwrhP;k O;ogkjkr dk;Z{kerk vkf.k ikjn’kZdrk vk.k.ks-

3- vkarjjk"Vªh; izfrHkwrh cktkjisBkapk ntkZ izkIr d:u ns.ks-

4- ns’kkrhy xqaro.kwdnkjkauk jks[ks cktkjkr izos’k dj.;kph leku laa/kh miyC/k d:u ns.ks-

5- jk"Vªh; Lrjkoj izfrHkwrh cktkj fuekZ.k dj.ks-

6- ns’kkP;k dkukdksiÚ;krhy xqaro.kwdnkjkauk xqaro.kwdhph leku la/kh miyC/k d:u ns.ks-

jjjkkk"""VVVªª ªhhh;;; jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkppphhh iiizz zxxxrrrhhh ¼¼¼ ªª ª ss s ss s zz z Progress of N.S.E. ½½½

jk"Vªh; jks[ks cktkjkus uksOgsacj 1994 yk Screen Based O;ogkj i/nrh lq: dsyh vkgs- ;k

cktkjkus tkusokjh 1994 e/;s ?kkÅd dtZcktkj vkf.k uksOgsacj 1994 e/;s lkekU; Hkkx O;kikj lq: dsyk- lu 1994 e/;s ;k cktkjkr 125 dksVh fdaerhP;k jks[;kaph myk<ky >kyh- rj 1996 e/;s 12672 dksVh :i;ki;Zar O;ogkj iksgpys- l/;k jk"Vªh; jks[ks cktkj ns’kkrhy 47 dsanzke/kwu dk;Z djhr vkgs- NSE

us vkarjjk"Vªh; ikrGhoj fujlu egkeaMGkph LFkkiuk dsyh vkgs vkf.k R;kekQZr tkusokjh 1996 iklwu

Counter geh loZ O;kikjklkBh miyC/k dsyh vkgs- jk"Vªh; jks[ks cktkjkr Hkkjrkrhy 333 is{kk vf/kd

'kgjkaP;k dasanzke/kwu dk;Zjr vkgsr- tqyS 2005 e/;s ;k Hkkx cktkjkr 18]48]740 dksVh :i;kaps HkkaMoyhdj.k >kys- ;k ǹ"Vhus vYiko/khr jk"Vªh; jks[ks cktkjkus lek/kkudkjd izxrh dsyh vkgs-

¼¼¼OTCEI ½½½ vvvkkkss sOOOgggjjj nnnhhh dddkkkÅÅÅaa aVVVjjj ,,,DDDlllss saa attt vvvkkkWW WQQQ bbbaa afffMMMkkk;;;kkkss s aa a ss saa a WW W aa a

¼Over the Counter Exchange of India ½ % Hkkjrh; vFkZO;oLFksr l/;k 24 jks[ks cktkj

dk;Zjr vkgsr- R;kiSdh ,u-,l-bZ- vkf.k vks-Vh-lh-bZ-vk;- gs nksu jk"Vªh; jks[kscktkj vkgsr- OTCEI ;k

jks[ks cktkjkph uksan.kh o LFkkiuk 1990 e/;s Hkkjrh; daiuh dk;nk 1956 uqlkj ,d daiuh Eg.kwu >kyh vkgs- lIVsacj 1992 e/;s ifgys dkÅaVj eqacbZr m?kMwu ;k jks[ks cktkjkus iw.kZi.ks vkiY;k dk;kZyk lq:okr

dsyh vkgs- OTCEI ps izorZd Eg.kwu Hkkjrh; vkS|ksfxd ir o xqaro.kwd egkeaMG Hkkjrh; vkS|ksfxd

fodkl cWad] Hkkjrh; vkS|ksfxd foÙk egkeaMG] vk;qfoZek egkeaMG] lkekU; foek egkeaMG] Hkkjrh; LVsV cWad ;k foÙkh; laLFkk@cWadk dk;Z djhr vkgsr- ^^vks-Vh-lh-bZ-vk; Eg.kts v’kk izdkjph cktkjisB gks; dh T;k cktkjkr [kjsnhnkj foØsR;kapk 'kks/k ?ksrkr o foØsrs [kjsnhnkjkapk 'kks/k ?ksrkr vkf.k [kjsnhnkj o foØsrs ;k nksUgh ?kVdkauk ekU; gksrhy v’kk [kjsnh&foØhP;k vVh o 'krhZ fuf’pr gksrkr-** vks-Vh-lh-bZ-vk; lkBh

fuf’pr Lo:ikph bekjr vFkok O;olk; dsaanzs ukghr- ;k cktkjkps O;ogkj Online dsys tkrkr- brj

jks[ks cktkjkrhy dk;Zi/nrhizek.ks O;ogkj gksr ulwu izfrHkwrhP;k [kjsnh&foØhps vkns’k Relephone,

Telex i=s o rksaMh lans’k bR;knh Lo:ikr fnys tkrkr fdaok ?ksrys tkrkr-


vks-Vh-lh-bZ-vk;- ¼D.T.C.E.I. ½ P;k LFkkiusekxhy mÌs’k iq<hy izek.ks Li"V djrk ;srhy-

1- T;k izfrHkwrhauk cktkjkr deh ntkZ vlsy] R;kauk rjyrk feGowu ns.ks-

2- izfrHkwrhP;k [kjsnh foØhlkBh lqyHk izfØ;k fuekZ.k dj.ks-

3- tks[kheiw.kZ ijarq dk;ns’khj lkglklkBh yksdkae/;s vkoM fuekZ.k dj.ks-

4- ufou izfrHkwrhaP;k foØhlkBh lks;h lqfo/kk miyC/k d:u ns.ks-

5- izfrHkwrhaaP;k fLFkj o oktoh fdaerh Bso.ks-ygku daiU;kaP;k izfrHkwrhauk LFkku feGowu

ns.ks-

6- [kjsnh&foØhP;k O;ogkjkae/;s rRij vl.ks- vvvkkkss sss s---VVVhhh---lllhhh---bbbZZ ZZZ Z---vvvkkk;;;--- ppphhh iiizz zxxxrrrhhh ¼¼¼ zz z Progress of O.T.C.E.I ½½½ %%%

vks-Vh-lh-bZ-vk;- gk jks[kscktkj vR;k/kqfud ra=Kkukus xqaro.kwdnkjkauk fofo/k jks[;kaP;k [kjsnh&foØhlkBh jk"Vªh; ikrGhoj laiw.kZ lax.kdhdj.k ;a=.kk vlysyk ns’kHkj vlysyk cktkj vkgs- ;k

cktkjkrhy O;ogkj vkWu ykbZu VªsMhax i/nrhus gksr vlY;kus R;ke/;s ikjn’kZdrk vkgs- lq:okrhyk ;k cktkjkr 1992&93 e/;s uksan.khÑr daiU;kaph la[;k 6 gksrh- R;ke/;s 1994 yk 24] vkf.k 95&96 e/;s 65 i;Zar ok< >kyh-1992&93 e/;s ;k cktkjkr 3 yk[k 66 gtkj ,o<h 'ksvlZph la[;k gksrh- R;ke/;s 1995&96 yk 287-86 dksVhi;Zar ok< >kyh-

lq:okrhy lnL;kaph la[;k ¼1992&93½ ;k cktkjkr 16 gksrh vkf.k 89 fMylZ gksrs- ;ke/;s 2010 i;Zar vuqØes 94 vkf.k 235 i;Zar ok< >kyh- 1992&93 yk ;k cktkjkr xqaro.kwdnkjkaph la[;k

35]000 gksrh- ;ke/;s lu 2010 i;Zar rhu yk[kki;Zar ok< >kyh- ;k cktkjkr lax.kdhÑr O;ogkj gksr vkgs- ;k cktkjkps HkkSxksfydǹ"V;k dks.krsgh LFkku ulys rjh 19 jkT;kae/kwu 54 'kgjkae/;s rks vkWuykbZu ek/;ekrwu dk;Zjr vkgs- lax.kdhdj.kkeqGs gk cktkj vYiko/khr ns’k&fons’kkrhy brj ckkjka’kh tksMyk xsyk vkgs-

jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkpppss s eeegggÙÙÙooo ooo HHHkkkww wfffeeedddkkk ¼¼¼ ss s ss s ss s ww w Importance and Stock Exchange ½½½ %%%

jks[ks cktkj gk HkkaMoy’kkgh vFkZO;oLFkspk ,d egŸokpk Hkkx vkgs-ns’kkrhy jks[ks

cktkj lkoZtfud cprhrwu mHks jkfgysys HkkaMoy m|ksx/ka|ke/;s xqarowu ns’kkP;k vkfFkZd fodklkl gkrHkkj yko.;kps dk;Z djrkr- jks[ks cktkjkr fofo/k daiU;kae/;s yksdkauh dsysyh xqaro.kwd R;kaps jks[ks fdaok Hkkx gO;k R;k jks[ks cktkjkr fodwu jDde feGfork ;srs- jks[ks cktkjkeqGs jks[;kaP;k fdaok HkkxkP;k Lo:ikr xqarfoysY;k HkkaMoykyk rjyrk] xfr’khyrk o gLrkarj.kh;rk izkIr gksrs- O;Drh o LkaLFkk ;kaP;kdMhr vfrfjDr iSlk dk;ns’khj o ;’kLoh m|ksx/ka|kdMs oGfoyk tkrks- R;keqGs xqaro.kwdnkjkauk vf/kd uQk feGrks- rj m|kstdkauk iqjsls HkkaMoy feGrs- izR;sd m|ksxlaLFksP;k Hkkxkaph fdaer osGksosGh tkghj gksr


vlY;kus xqaro.kwdnkjkauk ,dk m|ksxkrhy vkiyh xqaro.kwd Qk;ns’khj okV.kkÚ;k nqlÚ;k m|ksxkdMs oGfo.ks lgt 'kD; vlrs-

jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkPPP;;;kkk llleeeLLL;;;kkk ¼¼¼ss s ss s Problems of Stock Exchange ½½½ %%%

111--- oooss sxxxoooss sxxxGGG;;;kkk dddkkk;;;ZZ Ziii///nnnrrrhhh ss s ss s ZZ Z % Lokra«;kuarj ns’kkr LVkWd ,Dlpsatph la[;k ok<yh- ijarq lq:okrhP;k dkGkr

LVkWd ,Dlpsate/;s ,dkRerspk vHkko gksrk- vktgh ,dV;k B.S.E. e/;s lkekU;i.ks 70 % is{kk tkLr

O;ogkj gksrkr-

222--- fffooo’’’kkkss s"""kkk vvvkkkfff...kkk vvvfffooo’’’kkkss s"""kkk fffuuunnnss sZZ Z’’’kkk '''kkkss svvvjjj %%%ss s ss s ss sZZ Z ss s jks[ks cktkjkr fo’ks"k 'ksvj vkf.k vfo’ks"k 'kssvj vls oxhZdj.k d:u R;ke/;s HksnHkko dsyk tkrks- ;k oxhZdj.kkyk dks.krkgh vkfFkZd vk/kkj ulrks-

333--- '''kkkss svvvjjj [[[kkkjjjss snnnhhh&&&fffoooØØØhhh fffdddaa aeeerrrhhhrrrhhhyyy vvvaa arrrjjj %%%ss s ss s aa a aa a lV~VsckthP;k O;ogkjkr 'ksvjph [kjsnh foØh ;ke/;s eksBs varj fuekZ.k gksrs- gs varj Eg.kts nykykapk uQk vlrks- ;keqGs xqaaro.kwdnkjkauk nykykais{kk deh ykHk feGrks-

444--- OOO;;;ooogggkkkjjjkkkrrrhhhyyy QQQlllooo...kkkww wddd %%%ww w vkfFkZd lq/kkj.kkiwohZ 'ksvj] fMacsplZ [kjsnh foØh O;ogkjklkBh cjkp osG ykxr vls- ;k O;ogkjkr czksdj] lcczksdj cnyk O;ogkj djhr vlr- ;k O;ogkjke/;s xqaro.kwdnkjkph eksB;k izek.kkoj Qlo.kwd dsyh tkrs-

555--- jjjkkkss s[[[kkkss s ccckkktttkkkjjjkkkpppss s nnnkkkss s"""kkkiiiww w...kkkZZ Z OOO;;;oooLLLFFFkkkkkkiiiuuu %%%ss s ss s ss s ss s ww w ZZ Z Hkkjrkrhy jks[ks cktkjkP;k O;oLFkkiu eaMGkr cktkjkrhy czksdj] lcczksdj ;kapsp izfrfu/kh tkLr vlY;keqGs rs Lor% vkf.k lgdkÚ;kP;k fgrkpk izk/kkU;kus fopkj djrkr-

666--- xxxqq qaa arrrooo...kkkww wdddnnnkkkjjjkkkpppkkk vvvYYYiii iiizz zfffrrrlllkkknnn %%%qq qaa a ww w zz z jks[ks cktkjkrhy vkfFkZd O;ogkj gs Qlo.kwdhps o vfuf’pr vlrkr- Eg.kwu lkekU; yksd vtwugh jks[sk cktkjkr xqaro.kwd dj.;kl r;kj gksr ukgh-

666---444 oookkk;;;nnnkkk ccckkktttkkkjjj ¼¼¼ Derivative Market ½½½

'ksvj cktkjkr jkst [kjsnh&foØh O;ogkj dj.kkÚ;k oxkZl ^Ms VsªMlZ* vls Eg.krkr- rlsp 'ksvlZp d/khrjh [kjsnh dj.kkjk oxZ ns[khy vkgs- ;k oxkZl ^’ksvj VsMlZ* vls Eg.krkr- ;kf’kok; ok;|kps O;ogkj gksr vlrkr- xsY;k uÅ&ngk o"kkZr ok;|kps O;ogkj ¼ MsjsOgsfVOgt~ ½ dj.kkjk oxZ ok<rks vkgs- R;kpizek.ks ;k izdkjps O;ogkj vfydMs tkLr jdesps gksow ykxys vkgsr- MsjsOgsfVOgt~ O;ogkj T;k ewG oLrwapk gksrks] R;ke/;s /kkrw] vUu/kkU; o fons’kh eqnzk ;klg 'ksvlZpk lekos’k vkgs-

'ksvj cktkjkrhy g"kZn esgrk ^?kksVkGk* izdj.k lu 1995 e/;s >kys- R;keqGs rsOgkiklwu lschus gh i/nr can dsyh- R;kiwohZ ts ok;nk O;ogkj gksr vlr R;kpk lsVesaVpk dkyko/kh ok<.ks nykykaP;k Qk;|kps gksrs- ;k O;ogkjkrhy detksj ckchapk nyky Qk;nk mpyr vlr-

Hkkjkus eqDr vFkZO;oLFkk fLodkjY;kuarj HkkaMoy cktkjkr vusd ny dj.;kr vkys- lu 2000 iklwu lschP;k fu;ekuqlkj o ekxZn’kZd rÙokuqlkj iqUgk ok;nk O;ogkj lq: >kyk- ok;nk O;ogkj lanHkkZr O;ogkjkrhy tks[khe deh dj.;klkBh lsch lkrR;kus iz;Ru djhr vkgs-


dddeeehhh tttkkkss s[[[kkkhhheeess srrrhhhyyy oookkk;;;nnnkkk ccckkktttkkkjjj %%%ss s ss s

Hkfo";kr dk; vkgs gs dks.khgh vpwdi.ks lkaxq 'kdr ukgh- 'ksvlZ lanHkkZr

Hkfo";krhy ok;ns O;ogkj dsys tkrkr- [kjs rj 'ksvj cktkjkrhy 'ksvlZP;k [kjsnh foØhps O;ogkj rdZlaxr vuqekuko:up gksr vlrkr- 'ksvlZP;k fdaerhrhy cnykapk vpwd i/nrhus 'kks/k ?ks.;kps dkS’kY; ekstD;k O;Drhae/;s vlrs- v’kk O;Drh ok;nk O;ogkjkr ;’kLoh gksow 'kdrkr- 'ksvj cktkjkrhy ok;nk

lkSnk djrkauk ;ksX; rkaf=d fo’ys"k.kkP;k vk/kkjkoj ?ksryk tk.kkjk fu.kZ; vpwd Bj.;kph 'kD;rk vlrs- ok;nk lkSnk djrkauk laHkkO;rk o 'kD;rk ;kckcrpk vpwd vH;kl xqaro.kwdnkjkl vlkok ykxrks-

'''kkkss svvvjjj ccckkktttkkkjjjkkkrrrhhhyyy oookkkss s ;;;nnnkkk OOO;;;ooogggkkkjjj %%%

'ksvj cktkjkph fLFkrh gh 'ksvlZP;k fdaerhr gks.kkÚ;k p<&mrkjkao:u riklyh tkrs- 'ksvj cktkjkpk funsZ’kkad ;kckcr egÙoiw.kZ vlrks- daiuhph vkfFkZd l|fLFkrh y{kkr ?ksowu jks[k O;ogkj o ok;nk O;ogkj gksr vlrkr- 'ksvj ekdsZVe/;s 'ksvlZps ok;nk O;ogkj gksr vlrkr-

oookkk;;;nnnkkk OOO;;;ooogggkkkjjjkkkpppss s iiizz zdddkkkjjjss s zz z %

vvv½½½ QQQkkkjjjoooMMMZZ Z dddWW WkkkUUUVVVªª ªWW WDDDVVV %%%ZZ Z WW W ªª ªWW W

gk O;ogkj 'ksvj cktkjkP;k ek/;ekO;frfjDr gksr vlrks- vlk O;ogkj 'ksvlZ [kjsnh&foØh dj.kkÚ;k i{kkauh vkt tlk djkj dsyk vkgs- R;kp fdaerhr] R;kp BjysY;k rkj[ksl djkj iw.kZ djko;kpk vlrks- Hkfo";krhy djkjkP;k vVh cnyk;P;k vlrhy rj nksUgh i{kkaP;k laerhus cny djrk ;s.ks 'kD; vlrs- ;k izdkjP;k ok;ns O;ogkjkr vVhae/;s [kwi cny djrk ;sr ukghr-

ccc½½½ ¶¶¶;;;qq qpppjjj dddkkkWW WUUUVVVªª ªWW WDDDVVV %%%qq q WW W ªª ªWW W

gs O;ogkj 'ksvlZ o dtZ jks[;klanHkkZr gksrkr- fDyvfjax gkÅlekQZr vls O;ogkj fodflr cktkjkr jkcfoys tkrkr- ;k izdkjP;k djkjkr [kjsnh foØh dj.kkj orZekukr BjysY;k O;ogkjkaph iwrZrk Hkfo";dkGkr djrkr- nksu i{kkaO;frfjDr 'ksvj cktkj gk frljk i{k vlrks- Eg.kwu ;sFks lV~Vsckthl oko vkgs- ;ke/;s Hkfo";kr R;kp i{kkyk fdaok vU; i{kkyk 'ksvlZ fod.;kph lqfo/kk vlrs-

ddd½½½ vvvkkkWW WIII’’’kkkuuu dddWW WkkkUUUVVVªª ªWW WDDDVVV %%%WW W WW W ªª ªWW W

vkWI’ku @ fodYi O;ogkjkr nksUgh i{kkauk Hkfo";kr BjysY;k dkyko/khr BjfoysY;k fdaerhr fdaok R;kiwohZP;k dkGkr O;ogkj dj.;kps ca/ku ulrs- ;sFks oLrwaph [kjsnh&foØh gh eqG fdaerh’kh u gksrk fodY;kph [kjsnh&foØh nksUghrhy Qjdkph gksrs- Eg.kwu [kjsnhpk vkWI’ku o foØhpk vkWI’ku vlrks- 'ksvj cktkjkr gs O;ogkj gksrkr-


MMM½½½ LLLoooWW Wiii dddWW WkkkUUUVVVªª ªWW WDDDVVV %%% WW W WW W ªª ªWW W

LoWi dWkUVªWDVe/;s 'ksvlZ [kjsnh&foØh O;ogkj iw.kZ dj.;kdMs deh y{k vlrs- QDr [kjsnh&foØh O;ogkjkrhy Qjdkph nsok.k ?ksok.khr uksan gksrs- 'ksvlZ izR;{k ns.ks&?ks.ks ;kis{kk] dkxnkoj myk<ky ok<owu ^rqeps 'ksvlZ eh ?ksrks] ek>s 'ksvlZ rqEgh ?;k* gkp vnykcnyhpk ewyea= vlrks-

MsjsOgsVhOg dWkUVªWDV djrkauk lsVyesaVpk dkyko/kh gk izR;sd efgU;kP;k 'ksoVP;k xq:okjh vlrks- R;kosGh lkSnk iw.kZ gksrks-

666---555 lllss sccchhh &&& dddkkk;;;ZZ Z HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkooojjjhhhyyy iiizz zHHHkkkkkkooo ss s ZZ Z aa a zz z

¼¼¼ SEBI Function & It’s Impact on Capital Market ½½½ %

ljdkjus lu 1988 e/;s Hkkjrh; jks[ks o fofu;e eaMGkph ¼The Securities and

Exchange Board of India – SEBI ½ LFkkiuk dsyh- ujflage~ lferhP;k f’kQkj’khuqlkj ;k

eaMGkl lu 1992 e/;s oS/kkfud ekU;rk ns.;kr vkyh- lschP;k LFkkiusekxhy mÌh"Vs iq<hy izek.ks gksrs-

'ksvj cktkjkrhy O;ogkjkps fu;a=.k dj.ks-

'ksvj cktkjkrhy lacaf/kr LVkWd czksdj o e/;LFkkaP;k O;ogkjkph uksan.kh o fu;a=.k dj.ks-

E;qP;qvy QaMklg lkeqnkf;d xqaro.kwd ;kstukaP;k O;ogkjkaps fu;a=.k dj.ks-

Lo&fu;af=r laLFkkph mUurh d:u f’klr yko.ks-

'ksvlZ cktkjk’kh lacaf/kr QlO;k vkf.k vuqfpr O;kikj O;ogkjkl eukbZ dj.ks-

'ksvj cktkjkrhy xqaro.kwdnkjkauk izksRlkgu ns.ks] e/;LFkkauk izf’k{k.k ns.ks-

'ksvlZe/khy csdk;ns’khj O;ogkjkauk eukbZ dj.ks-

'ksvlZP;k Hkjho ykHkkps fu;eu dj.ks o daiU;kapk rkck ?ks.ks-

daiU;kadMhy ekfgrh ekxowu o`Ùki=kr izfl/n dj.ks-

HkkaMoy cktkjkpk fodkl Ogkok ;klkBh lschus iq<hy egÙokph ikÅys mpyyh vkgsr-

lschus LVkWd ,DlpsatP;k rikl.khdfjrk dk;ZØe vk[kys vkgsr- ;k rikl.khps ewyHkwr mfÌ"V Eg.kts LVkWd ,DlpsatP;k dkjHkkjkr lq/kkj.kk dj.ks gs vkgs-

fofo/k E;qP;qvy QaMkaph rikl.kh dj.;kps lschyk vf/kdkj vkgsr- ;k rikl.khe/;s nks"kkaps fnXn’kZu d:u lq/kkj.;klkBh ;ksX; mik; lqpfoys vkgsr-

izkFkfed cktkjkrhy lq/kkj.kk dj.;klkBh lschus vusd mik; lqpfoys vkgsr- T;k;ksxs 'ksvlZ b’;w izfØ;srhy viqjsi.kk o nks"k nwj gksrhy- R;klkBh b’;w dk<rkauk ;ksX; i/nrhus uequs Bjowu fnys vkgsr-


lschP;k lu 1992 P;k dk;|kuqlkj LVkWd czksdj o lc&czksdj v’kk e/;LFkkauh uksan.kh dj.;kph rjrwn dj.;kr vkyh- uksan.khlkBh iqjsls HkkaMoy] ewyHkwr lks;h bR;knh dkgh ik=rk fu;e dj.;kr vkys-

lschus lkoZtfud b’’;wP;kosGh daiuhdMwu b’’;w jdesP;k 1 VDdk jDde Bso Eg.kwu ?;koh vlk lYyk LVkWd ,Dlpsatyk fnyk- v’kk naMkRed jdesrwu ;knhrhy djkj dsysY;k daiU;kaP;k ekU;rk ulysY;k T;k fjQaM vkWMZj ikBfoY;k tkr ukghr R;klkBh [kpZ djkok-

lsch LVkWd ,Dlpsatuk R;kaP;k dk;Zdkjh eaMGkpk ik;k foLr̀r Ogkok o R;kaP;k e/;LFkhaP;k jpusr cny Ogkok ;klkBh ekXkZn’kZu djrs- R;keqGs LVkWd ,DlpsatP;k iz’kkld eaMGkauk R;kaP;k dkjHkkjkr vf/kd Lok;Ùkrk vk.krk ;sbZy- R;k Lokoyach cuwu [kÚ;k vFkkZus Lo;a&fu;af=r LkaLFkk curhy-

lschP;k fu;fer pkSdVhr epZaV cWafdaxuk oS/kkfudi.ks fu;a=.kk[kkyh vk.k.;kr vkys- epZaV cWadjkauk lschdMwu eatwjh ?;koh ykxsy- R;kauk iqjs’kk HkkaMoykps o orZ.kqdhps fu;e ikGkos ykxrhy-

lIVsacj] 1992 e/;s lschus fodkl foÙkh; laLFkkdfjrk osxGk ekxZn’kZu lap izfl/n dsyk- T;ke/;s cktkjkrwu fu/kh mHkkj.;klaca/kh xqaro.kwd laj{k.k fnys tkbZy-

E;qP;qvy QaMkP;k O;oLFkkiuklkBh lschus dk;|kpk leku lap dsyk vkgs- R;klkBh R;kauh VªLV LFkkiwu O;oLFkkiu osxG;k vlsV eWustesaV daiuhekQZr ikfgys tkos- R;klkBh E;qP;qvy QaMke/;s jpukRed cny dsys- QaMkP;k fofo/k ?kVdkae/;s laca/k izLFkkfir dsys-

O;ogkjkr vf/kd ikjn’kZdrk vk.k.;klkBh lschus czksdlZuk R;kaps v’khy o R;kaP;k Lor%Pks fg’ksc osxGs Bsoys ikfgtsr vls funsZ’k fnys vkgsr- R;kauh O;ogkjkrhy fdaer o dfe’ku ;kaps fg’ksc osxGs nk[kfoys ikfgtsr o R;kps vads{k.k fjiksVZ lschus eatwj dsys ikfgtsr-

Lkschus LVkWd ,Dlpsaatuk v’kk lwpuk fnY;k vkgsr dh] vf’kyk’kh dsysys djkjkps nLr,sot djkj veykr vkY;kuarj 24 rklkr vf’kykyk nk[kfoys ikfgtsr- ,Dlpastus vf’kykauk iSls ns.;kfo"k;h czksdlZoj osGsps

ca/kus ?kkrys ikfgts- 'ksvlZ cktkjkr xqaro.kwdnkjkauk laj{k.k izkIr Ogkos ;klkBh lschus czksdlZlkBh iqjsls fu;e dsys vkgsr-

vkWxLV] 1994 e/;s ilarhn’kZd b’’;qlkBh ekXkZn’kZd fu;e tkfgj dsys vkgsr- 'ksvj cktkjkpk fodkl vkf.k xqaro.kwdnkjkaP;k fgrkps j{k.k gksbZy gk mÌs’k R;kekxs vkgs-

b’’;w dk<.kkÚ;k cWadjuh xqaro.kwdnkjkaP;k j{k.kklkBh rs lschP;k ǹ"Vh[kkyh vk.kys ikfgtsr- Hkkjrh; ;qfuV VªLVns[khy lschP;k dk;|kP;k fu;a=.kk[kkyh vk.kys vkgs-

fMlsacj] 1995 e/;s lschus LVkWd ,Dlpaste/khy fdaerhrhy p<&mrkj o v;ksX; O;ogkjkps fu;a=.k

dj.;kps mik; tkfgj dsys- 1996 e/;s lschus HkkaMoy cktkjkr daiU;kaP;k izos’kkoj dMd izos’k fu;ekaph ekxZn’kZd rÙos tkghj dsyh- mRiknd daiuhpk pkaxyk iwoZbfrgkl ulsy rj fryk ifCyd b’’;w cktkjkr izos’k djrk ;s.kkj ukgh- Tkkusokjh] 1999 e/;s daiU;kauk R;kaps Lor%ps jks[ks ijr fodr ?ks.;kl ijokuxh fnyh-


lllss sccchhhpppkkk HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy ccckkktttkkkjjjkkkooojjj iiifffjjj...kkkkkkeee %%%ss s aa a

lsschus HkkaMoy cktkjkrhy nks"k nwj dj.;klkBh iz;Ru dsysys vkgsr- R;kǹ"Vhus ;k cktkjkr lq/kkj.kk d:u HkkaMoy cktkjkoj izHkkoh fu;a=.k vk.kys vlwu] lscheqGs iq<hy cny HkkaMoy cktkjkr ?kMwu vkys vkgsr- T;k daiU;kauk 'ksvlZ ek/;ekrwu HkkaMoy cktkjkrwu HkkaMoy gos vlsy R;kauk vkiyh loZ foÙkh; ekfgrh izlkj ek/;ekarwu xqaro.kwdnkjkaleksj ekaM.ks vko’;d >kys vkgs- ,[kk|k daiuhl 'ksvlZps vf/kewY; vkdkjko;kps vlsy rj rs vf/kewY; dls ;ksX; vkgs ;kph laiw.kZ ekfgrh lschyk ns.ks vko’;d vkgs- HkkaMoy cktkjkr dk;Zjr vl.kkÚ;k czksdlZ] lcczksdlZ] ,taV vkf.k brj e/;LFk ;kauk lokZadMs uksan.kh d:u O;ogkjkpk ijokuk ?ks.ks vko’;d vkgs- HkkaMoy cktkjkr dk;Z dj.kkÚ;k O;kikjh cWadk o ;qVhvk;yk lschP;k fu;a=.kk[kkyh vk.k.;kr vkys-

Tkh daiuh lrr ikp o"ksZ u¶;kr vkgs v’kk daiuhyk ufou b’;w dk<.;kph ijokuxh lschdMwu fnyh tkrs-

lu 2002 e/;s daiU;kaps lwphdj.k dj.;klkBh Central Listing Authority ph

LFkkiuk dsyh- lwphdj.k dsysY;k daiU;kauk lschP;k fu;ekaps dkVsdksj ikyu dj.ks vko’;d >kys vkgs-

lokZr egÙokps Eg.kts Hkkjrkrhy 24 LVkWd ,Dlpsate/;s ¼Stock Exchange ½ leUo; fuekZ.k

dj.;klkBh loZ LVkWd ,Dlpsatps usVodhZx r;kj d:u rs ,desdka’kh tksM.;kr vkys vkgs- loZ LVkWd ,Dlpsate/;s lkj[ksi.kk vk.k.;klkBh fu;ekoyh r;kj dj.;kr vkyh vkgs- fons’kh laLFkkRed xqaro.kwdnkjkauk lsch dk;|kuwlkj Hkkjrh; iksVZ Qksfyvkse/;s xqaro.kwd O;ogkj dj.;klkBh uksan.kh dj.;kph vV Vkd.;kr vkyh vkgs-

666---666 HHHkkkkkkjjjrrrkkkrrrhhhyyy jjjkkkss s[[[kkkss s lllaa axxxzz zggg...kkk OOO;;;oooLLLFFFkkkkkk ¼¼¼ss s ss s aa a zz z Securities Depository in India½½½%%%

'ksvj cktkjkrhy g"kZn esgrk ?kksVkGk izdj.kkuarj vls ?kksVkGs iqUgk gks.kkj ukghr ;kph [kcjnkjh ?ks.;klkBh fMikWf>Vjh flLVhe lq: dj.;kr vkyh- ;k ;a=.kse/;s 'ksvlZ] o jks[;kaps j{k.k dsys tkrs o 'ksvlZ vkf.k jks[;kps O;ogkj dkWEI;qVj}kjs dsys tkrkr- rlsp dkWEI;qVje/;s R;kph uksan Bsoyh tkrs-

fMikWf>Vjh O;oLFkk gh v’kh ;a=.kk vkgs dh ;kvarxZr jks[;kaps ekydh gDd lax.kdhdj.k iz.kkyh}kjs gLrkarjhr dsys tkrkr- ;klkBh jks[ks /kkjdkyk jks[;kaph HkkSfrd nsok.k&?ksok.k djkoh ykxr ukgh- rj gh O;oLFkk bysDVªWkfud lek’kks/ku i/nrhus pkyrs- jks[ks /kkjdkph tks[khe deh d:u R;kyk lqjf{krrk iznku dj.;kps dk;Z gh ;a=.kk djrs-

jjjkkkss s[[[kkkss s lllaa axxxzz zggg...kkk ;;;aa a===...kkkss sppphhh dddkkk;;;ss sZZ Z %%%ss s ss s aa a zz z aa a ss s ss sZZ Z

jks[;kauk lqjf{kr Bso.;klkBh R;kaps laxzg.k dj.ks- ekydh gDdkps gLrkarj.k iqjkok Eg.kwu jks[;kaph dWkEI;qVje/;s lqj{khri.ks uksan Bso.ks- ns[kjs[kh[kkyh vlysY;k jks[;kaph dWkEI;qVje/;s uksan Bso.ks- fMikWf>Vjh

O;oLFkk Eg.kts T;kizek.ks O;Drhps cWadsr [kkrs vlrs] R;kpizek.ks Hkkx /kkjdkps fdaok jks[ks /kkjdkps jks[ks fdaok Hkkx Bso.;klkBh vlysys [kkrs gks;-


Hkkjrke/;s lsch dk;nk 1996 uqlkj nksu fMikWf>Vjh daiU;k National Securities

Depository Limited (NSDL) vkf.k Central Depository Securities Limited

(CDSL) ;k vkgsr- ekpZ 2000 e/;s fMikWf>Vjh daiU;klkscr djkj dj.kkÚ;k daiU;kaph la[;k 1013

gksrh- R;ke/;s uksOgsacj 2000 yk 1790 i;Zar ok< >kyh-

fffMMMiiikkkWW Wfff>>>VVVjjjhhh ffflllLLLVVVhhheeepppss s eeegggÙÙÙooo %%%WW W ss s

1- fMikWf>Vjh ;a=.kse/;s dkxni=kaf’kok; O;ogkj gksr vlY;keqGs [kpZ deh gksrks- 2- izek.ki=kaps uqdlku gksr ukgh- 3- cukoV Hkkx izek.ki= ns.;kps O;ogkj can gksrkr- 4- Qlo.kwdhP;k O;ogkjkyk vkGk clrks-

fffMMMiiikkkWW Wfff>>>VVVjjjhhh ffflllLLLVVVhhheeepppss s nnnkkkss s"""kkkWW W ss s ss s & gh egkx ;a=.kk vkgs- lax.kd iz.kkyhps Kku vl.ks vko’;d vkgs- baVjusV o ohtlsosr fu;ferrk vl.ks xjtsps vlrs-

666---777 iiirrrnnntttkkkZZ Z lllss soookkk ¼¼¼ ZZ Z ss s Credit Ration Services ½½½

irntkZ lsok fdaok iroxZokjh lsok gh ladYiuk izFke vesfjdsr mn;kl vkyh- ^^fofo/k jks[;kaps R;kaP;k xqaro.kwd ntkZuqlkj Js.khdj.k dj.;kP;k gsrwus dsysY;k xq.kÙkkokjhl irntkZ fdaok iroxZokjh vls Eg.krkr-**

iiirrrnnntttkkkZZ Z lllaa adddYYYiiiuuuss spppkkk vvvFFFkkkZZ Z %%%ZZ Z aa a ss s ZZ Z

l/;k îrntkZ*@^ØsMhV jsfVax* gh ladYiuk cgqrsd jk"Vªkr loZ ekU; >kyh vkgs- irntkZ ;k

ladYiuspk okij izFke lu 1860 e/;s vesfjdsr >kyk- R;k o"kkZr ,p-Ogh- iqvj ;kauh jsy&jksM daiU;kaP;k vkfFkZd fLFkrh laca/kh vkdMsokjh o brj ekfgrh izdkf’kr dsyh- R;keqGs R;k ekfgrhP;k vk/kkjs R;k daiuhr xqaro.kwd djkoh dk udks ;kpk fu.kZ; ?ks.ks xqaro.kwdnkjkauk ?ksrk vkyk- lu 1909 e/;s êqMht bUOgsLVlZ ,tUlhus* jsy&jksM daiU;kapk ir&ntkZ fuf’pr dj.;kpk vkf.k rks izdkf’kr dj.;kl izkjaHk

dsyk- R;keqGs xqaro.kwdnkjkaph vMp.k nwj >kyh- rsOgkiklwu îrntkZ* gh ladYiuk ik’pkR; ns’kkar :< >kyh- R;kuarj loZ ns’kkr irntkZ ;k ladYiusyk egÙo izkIr >kys- Hkkjrkr ns[khy vfydMhy dkGkr irntkZ ;k ladYiusyk HkkaMoy cktkjkr egÙo vkys vkgs-

îrntkZ* _.kdksph irik=rk Li"V dj.kkjh ladYiuk vkgs- ,[kk|k rTKkdMwu@rTKkaP;k laLFksdMwu _.kdkspk irntkZ Bjfoyk tkrks- Eg.kts ,[kknh laLFkk rVLFk Hkwfedsrwu _.kdksP;k irik=rslaaca/kh vkiys er O;Dr djrs- ;k erkykp îrntkZ* Eg.krkr- lq:okrhP;k dkGkr irntkZ Bjfo.;kps dke daiuhP;k fouarh o:u dsys tk;ps- l/;k ek= ,d Lora= O;olk; Eg.kwu irntkZ Bjfo.;kps dk;Z dkgh laLFkk djhr vlrkr-

^Ô;DrhP;k fdaok m|ksx laLFksP;k irik=rsps ewY;ekiu dj.;kP;k i/nrhl îrntkZ* vFkok

^ØsfMV jsfVax* Eg.krkr- Eg.kts irntkZP;k lkgk¸;kus ,[kk|k dtZnkjkyk lqjf{kri.ks deky fdrh dtZ ns.k s ;ksX; Bjsy ;kpk vankt ;srks-** irntkZ Eg.kts irik=rk Bjfo.;kÚ;k laLFksus 'kkL=ksDr i/nrhus


dtZnkjklaaca/kh O;Dr dsysys fu"i{k er gks;- irntkZ oLrqfu"B fud"kkadoj vk/kkjysyk vlrks- irntkZ

Eg.kts dtZ ns.;kpk fdaok u ns.;kpk lYyk ulrks] gs ;sFks y{kkr ?ks.ks vko’;d vkgs- vkS|ksfxd daiU;k izek.ksp] cWadk] foÙkh; laLFkk vkf.k laiw.kZ vFkZO;oLFkk ;kapk ns[khy irntkZ Bjfoyk tkrks- daiuhph iroxZokjh Eg.kts dtZjks[ks o brj _.ki=kaps R;kaP;k ntkZuqlkj dsysyh oxZokjhph lk/kh i/nr gks;] T;keqGs /kudksauk daiuhph vkfFkZd {kerk let.;kl enr gksrs-

iiirrrnnntttkkkZZ Zppphhh@@@iiirrroooxxxZZ Zoookkkjjjhhhppphhh xxxjjjttt ¼¼¼ ZZ Z ZZ Z Needs of Credit Rating ½½½ %%%

l/;k HkkaMoy cktkjkr ^^irntkZ** ;k ladYiusyk egÙo vkys vkgs- dkj.k ns’kkrhy vkS|ksfxd daiU;k ufou izfrHkwrh}kjs HkkaMoy mHkkj.kh djrkr- R;kiSdh dks.krk i;kZ; fuoMkok vlk iz’u izR;sd xqaro.kwdnkjkleksj vlrks- xqaro.kwdhps vusd i;kZ; miyC/k vlY;kus R;kaP;k eukr laHkze fuekZ.k gksrks- rsOgk xqaro.kwdnkjkauk fu.kZ; izfØ;sr ekxZn’kZu dj.;klkBh irntkZ Bjfo.kkÚ;k laLFkk egÙokph Hkwfedk

ctkforkr- HkkaMoy cktkjkrhy izfrHkwrhauk ;ksX; ntkZ ns.kkjh Lok;Ùk ;a=.kk vko’;d vlrs- vyhdMP;k dkGkr daiU;kadMwu HkkaMoyklkBh ekx.kh eksB;k izek.kkoj ok<r vkgs- dks.kR;k daIkU;k vkfFkZd n`"Vhus lǹ< vkgs- ;kfo"k;hph ekfgrh xqaro.kwdnkjkauk miyC/k gks.ks vko’;d vkgs- Eg.kwu fofo/k daiU;kaph vkfFkZd n`"Vhdksukrwu iroxZokjh dj.ks vko’;d Bjrs- daiaU;kaph l/;kph vkfFkZd fLFkrh] bfrgkl] Hkfo";dkyhu ;kstuk] daiuhus fnysyh vk’oklus bR;knh loZ ?kVdkapk fopkj d:u R;k izfrHkwrhyk ntkZ fnyk tkrks-

iiirrrnnntttkkkZZ Z fffdddaa aoookkk iiirrroooxxxZZ Zoookkkjjjhhhpppss s QQQkkk;;;nnnss s ¼¼¼ ZZ Z aa a ZZ Z ss s ss s Benefits of Credit Rating ½½½ %%%

111--- xxxqq qaa arrrooo...kkkww wddd fffuuu...kkkZZ Z;;; %%%qq qaa a ww w ZZ Z

irntkZeqGs fdaok daiU;kP;k HkkaMoy mHkkj.;kP;k lk/kukaph iroxZokjh dsY;keqGs xqaro.kwdnkjkauk xqaro.kwdhpk fu.kZ; ?ks.;kl enr gksrs-

222--- vvvYYYiii [[[kkkfffpppZZ Zddd eeekkkfffgggrrrhhh %%%ZZ Z

iroxZokjheqGs xqaro.kwdnkjkauk vko’;d ekfgrh vYi [kpkZr miyC/k gksrs dkj.k irntkZ laLFkk lacaf/kr ekfgrh rK yksdkadMwu xksGk djrkr- R;koj izfØ;k d:Uk frps fo’ys"k.k djrkr-

333--- xxxqq qaa arrrooo...kkkww wdddnnnkkkjjj lllaa a[[[;;;ss srrr oookkk<<< %%%qq qaa a ww w aa a ss s

dk;Z{ke iroxZokjh i/nrheqGs xqaro.kwdnkjkauk ;ksX; R;k ekU;rk izkIr xqaro.kwdhpk i;kZ; miyC/k gksrks- R;keqGs xqaro.kwdnkjkaph la[;k ok<rs- ;keqGs HkkaMoy cktkjktkP;k fodklkl enr feGrs-

444--- xxxqq qaa arrrooo...kkkww wdddnnnkkkjjjkkkaa apppss s lllaa ajjj{{{kkk...kkk %%%qq qaa a ww w aa a ss s aa a

iroxZokjh laLFkk daiU;kaP;k loZ ekfgrhph rikl.kh d:u rlsp loZ xqihr ekfgrh fopkjkr ?ksÅu irntkZ nsrs- R;keqGs xqaro.kwdnkjkauk laj{k.k izkIr gksrs-


555--- eeepppZZ Zaa aVVV cccWW Waa aZZ Zaa a WW Waa adddkkkpppss s dddkkk;;;ZZ Z lllqq qyyyHHHkkk %%%ss s ZZ Z qq q

,[kk|k fof’k"V xqaro.kwdhP;k tks[khe lanHkkZr] xqaro.kwdnkjkauk ekxZn’kZu dj.;kP;k tckcnkjhrwu epZaV cWadk rlsp nyky eqDr gksrkr- iroxZokjh laLFksus fnysyh Js.kh rs xqaro.kwdnkjkaP;k y{kkr vk.kwu nsrkr] R;keqGs R;kaps dk;Z lqyHk gksrs-

666--- HHHkkkkkkaa aMMMoooyyy mmmHHHkkkkkkjjj...kkkhhh %%%aa a

ygku vkf.k vifjfpr daiU;k HkkaMoy cktkjkr vkiY;k izfrHkwrhalkBh iroxZokjhpk okij djrkr- R;keqGs R;kauk xqaro.kwdnkjkP;k daiU;kcÌy fo’okl fuekZ.k djrk ;srks- T;k daiU;kauk oxZokjh laLFkkekQZr mPpJs.kh feGrs v’kk daiU;kauk eksB;k izek.kkr HkkaMoy mHkkj.kh djrk ;srs-

777--- iiijjjdddhhh;;; lllgggdddkkk;;;ZZ Z %%%ZZ Z

tsOgk fons’kh xqaro.kwdnkj Hkkjrh; daiuh’kh la;qDr O;olk; lq: dj.;kpk djkj

djrkr rsOgk rs daiuhph iroxZokjh fopkjkr ?ksrkr-Eg.ktsp iroxZokjheqGs ijdh; lgdk;Z

feG.;kl enr gksrs- ojhy izdkj iroxZokjhps Qk;ns daiU;k o brj xqaro.kwdnkjkauk gksrkr- vkt xqaro.kwdhps fofo/k i;kZ; xqaro.kwdnkjkaleksj vlY;kus R;kauk ekXkZn’kZu dj.;kph Hkwfedk ;k laaLFkk ikj ikMrkr-

HHHkkkkkkjjjrrrkkkrrrhhhyyy iiirrroooxxxZZ Zoookkkjjjhhh lllaa aLLLFFFkkkkkk ¼¼¼ ZZ Z aa a Credit Rating Agencies in India ½½½ %%%

Hkkjrke/;s l/;k irntkZ Bjfo.kkÚ;k izeq[k rhu laLFkk vkgsr-

111--- fffØØØlllhhhyyy ¼ CRISIL ½ % fØlhy gh Hkkjrkrhy ifgyh iroxZokjh laLFkk vlwu frph LFkkiuk 1987 e/;s

>kyh vkgs- ;k laLFksps HkkaMoy LFkkiusosGh 4 dksVh :i;s gksrs- ;kiSdh Hkkjrh; vkS|ksfxd ir o xqaro.kwd

egkeaMG vkf.k ;qfuV VªLV vkWQ bafM;k ¼UTI ½ ;k nksUgh izorZd laLFkkauh izR;sdh 18 VDds HkkxHkkaMoy

iqjfoys vkgs- rj moZfjr 64 VDds HkkaMoy brj cWadkuh /kkj.k dsys vkgs- fØlhy gh laLFkk LFkkiu dj.;kpk mÌs’k Hkkjrh; daiU;kaP;k dtZ mHkkj.khP;k lk/kukauk ;ksX; Js.kh ns.ks gk vkgs- fØlhy us dsysY;k oxhZdj.kkaeqGs tks[kehps ekxZn’kZu xqaro.kwdnkjkauk gksr vlrs-

fØlhy gh laLFkk iq<hy izdkjP;k lsok iqjfo.;kps dk;Z djrs-&

dtZjks[ks Hkkx] vYieqnrhph lk/kus ;kauk oxZokjh lsok iqjfo.ks- O;Drhxr xqaro.kwdnkj o daiuh {ks=kyk fu.kZ; ?ks.;klkBh mRikfnr oLrqlaa/kh oxZokjh ekfgrhP;k lsok iqjfo.ks- lkoZtfud vkf.k [kktxh {ks=krhy cWadkph l|fLFkrh o O;oLFkkiu fu/kh ladyu] dtZiqjoBk /kksj.k ;k lanHkkZr fo’ys"k.kkRed ekfgrh miyC/k dj.ks- fofo/k daiU;kaP;k dtZ lk/kukaph Js.kh Bjfo.ks vkf.k R;kpk lkjka’k iqjfo.ks- fØlhy gh laLFkk _.ki=s]

eqnrBsoh] O;kikjhi=s ;kauk Js.kh ns.;kps dke djrs o R;kuqlkj daiuhyk P1] P2] P3 vlk ntkZ iznku

djrs- daiU;kauk P1 Eg.kts vf/kd ;ksX; lqj{kk] P2 Eg.kts ;ksX; lqj{kk o P3 Eg.kts cjh lqj{kk vls gks;-


fffØØØlllhhhyyypppss s oooxxxhhhZZ Zdddjjj...kkk %%%ss s ZZ Z

1- ÂAA* Eg.kts loksZPp lqjf{krrk gks;-

2- ÂA* Eg.kts mPp lqjf{krrk gks;

3- Â* Eg.kts i;kZIr lqjf{krrk gks;

4- ^BBB* Eg.kts ekQd lqjf{krrk gks;

5- ^B* Eg.kts vi;kZIr lqjf{krrk gks;

6- ^C* Eg.kts vf/kd tks[khe gks;

7- ^D* Eg.kts lnks"k gks;

;kizek.ks eqnr BsohlkBh oxZokjhps ladsrkad fnys tkrkr-

222--- bbbØØØkkk ¼¼¼ICRA½½½ ¼¼¼Investment Information and Credit Rating Agency of

India Limited ½½½ %%%

Hkkjrh; vkS|ksfxd foŸk egkeaMG ¼IFCI½ vkf.k brj foŸkh; laLFkkuh 1991 e/;s ICRA ;k

oxZokjh laLFksph LFkkiuk dsyh- gh laLFkk fnYyh ;sFks vkgs- bØk gh oxZokjh laLFkk irlk/kukauk Js.kh ns.;kps dk;Z djrs- bØk oxZokjh laLFkk fu.kZ; izfØ;sr xqaro.kwdnkjkauk ekxZn’kZu dj.;klkBh irlk/kukae/khy tks[khe o ijrkok ;klaca/khps fo’ys"k.k d:u R;kauk Js.kh nsr vlrs- R;kpizek.ks bØk daiU;kaP;k dkefxjh lanHkkZr loZlk/kkj.k vgoky r;kj d:u rks xqaro.kwdnkjkauk iqjfors- bØk osxosxG;k irlk/kukaps oxhZdj.k d:Uk

R;kauk A1] & loksZPPk lqj{kk] A2 & vf/kd lqj{kk] A3 & i;kZIr lqj{kk vkf.k A4 & tks[khe izoÙ̀kh vlk

ntkZ nsrs-

333--- dddss svvvjjj ¼¼¼ss s CARE ½½½ ¼¼¼Credit Analysis and Research Limited ½½½ %%%

dsvj ;k oxZokjh laLFksph LFkkiuk Hkkjrh; vkS|ksfxd cWad ¼IDBI½ us dWujk cWad] ;qVhvk;]

[kktxh {ks=krhy cWadk ;kaP;k enrhus lu 1993 e/;s dsyh- dsvj gh laLFkk loZ izdkjP;k irlk/kukaps fo’ys"k.k d:u R;kauk Js.kh nsrs- ;ke/;s O;kikjh i=s] eqnr Bsoh] jks[ks vkf.k brj lk/kukapk lekos’k gksrks-

dsvj iqa<hy izek.ks irlk/kukaps oxhZdj.k d:u Js.kh nsrs-

1- PR1 Eg.kts loksZRÑ"V gks;-

2- PR2 Eg.kts mRÑ"V i;kZIr gks;-

3- PR3 Eg.kts tks[khe gks;-


4- PR4 Eg.kts lnks"k gks;-

iiirrrnnntttkkkZZ Z fffuuufff’’’ppprrr dddjjj...;;;kkkppphhh iiizz zfffØØØ;;;kkk %%%ZZ Z zz z

dks.kR;kgh [kktxh {ks=krhy daiU;k] ljdkjh daiU;k] O;kolkf;d daiU;k vkiY;k dtZ jks[;kaph fdaok eqnrh Bsohaph xq.kkRed oxZokjh d:u ?ksrkr- izR;sd izdkjP;k irlk/kukapk irntkZ fuf’pr d:u ?ksrkr- R;keqGs dtsZ ns.kkÚ;k /kudkasauk fdaok xqaro.kwdnkjkauk irntkZeqGs ,d izdkjph fuf’prk feGrs- Eg.ktsp vkiys iSls xqaarfo.;krhy tks[khe fdrh vkgs ;kph dYiuk ;srs- brdsp uOgs rj l/;k irntkZP;k

vk/kkjs O;ktnj ns[khy fuxfMr vlrks- tls ,[kk|k daiuhP;k O;kikjh i=kauk fØlhyus P-3 irntkZ

fnY;kl O;ktkpk nj tkLr vkdkjyk tkbZy- myV R;kp daiuhP;k O;kikjh i=kauk P-1 irntkZ feGkY;kl

deh O;ktkus O;kikjh i=s fuxZfer dj.ks 'kD; gksrs-

dks.kR;kgh vkS|ksfxd@O;kolkf;d daiuhP;k dtkZpk izkeq[;kus iq<hy fud"kkaP;k vk/kkjs irntkZ Bjfoyk tkrks-

1- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuhps fdaok laLFksps Hkkx HkkaMoy o jk[kho fu/kh

fdrh vkgs\

2- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuhP;k ekyeÙksP;k ntkZ dks.krk vkgs\

3- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuhP;k rkGscankrwu izdV gks.kkjh vkfFkZd fLFkrh]

Eg.kts myk<ky] [kpZ] uQk bR;knh dls vkgs\

4- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuh fcys olwy dj.;kr fdrir rRij vkgs\

5- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuhph O;olk; foLrkjkph ;kstuk d’kk vkgsr\

6- vkS|ksfxd fdaok O;kolkf;d daiuhph ekxhy rhu@pkj o"kkZrhy mRiknu {kerk]

uQk {kerk vkf.k brj xq.koÙkk ;kaph fLFkrh d’kh vkgs-\

dks.kR;kgh O;kolkf;d daiuhyk fnysyk ^irntkZ* dk;epk ulrks- irntkZ ns.kkjh laLFkk R;k

daiuhP;k dkedktkoj lkrR;kus y{k Bsors- daiuhP;k O;olk;kr FkksMkQkj cny >kY;kl R;k daiuhpk rlsp R;k daiuhP;k irlk/kukapk irntkZ cny.;kpk fu.kZ; irntkZ laLFkk ?ksrkr-

iiirrrnnntttkkkZZ Z&&& eeegggÙÙÙooo fffdddaa aoookkk mmmiii;;;kkkss sxxx %%%ZZ Z aa a ss s

dks.kR;kgh _.kdksP;k@dtZ nkjkP;k irntkZlaca/khph fu%i{k] fo’oluh;] oLrqfu"B vkf.k ;ksX; osGsr ekfgrh /kudks] cWadk] xqaro.kwdnkj ;kaP;k n`"Vhus vR;ar egÙokph Bjrs- HkkaMoy cktkjkph dk;Z{kerk lq/kkj.;kl gh _.kdksaP;k irntkZph ekfgrh mi;qDr Bjrs- ,[kk|k daiuhpk irntkZ ?kljY;kl xqaro.kwdnkj lko/k gksrkr] R;k daiuhr HkkaMoy deh izek.kkr xqarfo.;kpk fdaok u xqarfo.;kpk fu.kZ; ?ksryk tkrks-


lkgftdp R;k daiuhyk HkkaMoy VapkbZyk lkeksjs tkos ykxrs rsOgk dk;Z{kerk lq/kkj.;kpk iz;Ru daiuhdMwu

dsyk tkrks- vlk vuqdwy cny >kY;kl irntkZ lq/kkjrks- irntkZ lq/kkjY;kl HkkaMoykpk izokg ok<.ks gksrs- myV irntkZ vlY;kl R;k daiuhyk ;ksX; izek.kkr vkf.k iqjsls HkkaMoy ;ksX; R;k O;ktkP;k njkus miyC/k gksrs- Eg.kts HkkaMoy cktkjkph dk;Z{kerk lq/kkj.;kl vkf.k HkkaMoykpk dk;Z{kersus okij gks.;kl rlsp xqaro.kwdnkjkauk ;ksX; fu.kZ; ?ks.;kl irntkZpk mi;ksx gksrks- irntkZ Eg.kts xqaro.kwdnkjkauk lYyk ns.kkjh o lk/ku dj.kkjh ;a=.kk vkgs] vls Eg.k.;kl gjdr ukgh-

666---888 LLLooo;;;aa a&&& vvv///;;;;;;uuukkklllkkkBBBhhh iiizz z;;;RRRuuu ¼¼¼aa a zz z Questions for self learning ½½½%%%

1- Hkkjrh; HkkaMoy cktkjkps Lo:i] jpuk o oSf’k"V;s Li"V djk-

2- Hkkjrh; jks[ks cktkjkps Lo:i] dk;Z o izxrh Li"V djk-

3- lsch ¼SEBI ½ ps dk;Z o HkkaMoy cktkjkojhy izHkko Li"V djk-

4-Hkkjrh; jks[ks laxzg.k O;oLFksps egÙo] dk;Z o nks"k Li"V djk-

5- irntkZ lsospk vFkZ o xjt Li"V djk-

666---999 lllkkkjjjkkkaa a’’’kkk %%%aa a

HkkaMoy cktkj nh?kZ eqnrhP;k dtZ O;ogkjk’kh fuxMhr vkgs- ns’kkP;k vFkZO;oLFksr HkkaMoy fufeZrh >kY;kf’kok; vkfFkZd fodklkps mÌh"V xkB.ks 'kD; ulrs- HkkaMoy cktkjkr dtZ O;ogkj dj.;klkBh fofo/k izfrHkwrh tls 'ksvlZ] jks[ks] ckW.Ml~ ;kapk vk/kkj ?ksryk tkrks- Hkkjrkrhy eqacbZ 'ksvj cktkjkr eksB;k izek.kkoj HkkaMoy mHkkj.kh dsyh tkrs- izfrHkwrhaP;k [kjsnh foØh O;oLFksrhy =qVh nwj d:u vk/kqfud i/nrhus O;ogkj dj.;klkBh jk"Vªh; 'ksvj cktkjkph LFkkiuk dsyh vkgs- 'ksvj cktkjkr vkfFkZd f’kLr ;s.;kP;k n`"Vhus ^lsch* ph Hkwfedk vR;ar egÙoiw.kZ Bjyh vkgs-

666---111000 lllaa annnHHHkkkZZ Z lllww wppphhh %%%aa a ZZ Z ww w

1- MkW-eqdwan egktu] ¼2004½ Hkkjrkrhy foÙkh; cktkj vkf.k laLFkk]

fujkyh izdk’ku] iq.ks-

2- lkGqa[ks ';ke] ekaVs fot;] ¼2010½] vk/kqfud cWafdx o foÙkh; i/nrh]

iz’kkar iCyhds’kUl] tGxkao-

3- dk;ns&ikVh xaxk/kj] lkaxGs ckcklkgsc] iokj ukuklkgsc] jdhcs gfjHkkÅ] ¼2002½]


‘Ö™ü�ú -7 ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ µÖÓ¡Ö�ÖêŸÖß»Ö −Ö¾Öß−Ö ²Ö¤ü»Ö




7.2.1 ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

7.2.2 Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü

7.2.3 ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö

7.2.4 ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö¸ŸÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ

7.2.5 ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÔ





7.0 ˆ×§üÂ™êü :-

¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ‘Ö™ü�úÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»µÖÖ´Öãôêû †Ö¯Ö<ÖÖÓÃÖ ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öß ÃÖ´Ö•ÖŸÖß»Ö.

1. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü<Ö•Öê �úÖµÖ ? ¾Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê �êú»Öê»µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö×<Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧<ÖÖ´ÖÖÓ“Öß

´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôêû»Ö.

2. Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

3. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôêû»Ö.

5. ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ“µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´Öôêû»Ö.


¯Öæ¾Öá“µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö<Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾Ö ŸµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †³µÖÖÃÖ»Öê. µÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê †Ö¯Ö<Ö

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö, ŸµÖÖ´Ö¬µÖê �úÖµÖÔ �ú¸ü<ÖÖ·µÖÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ, ×−ÖµÖÓ¡Ö�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ, ¾ÖÃŸÖæ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö

ŸµÖÖÓ“Öê �úÖµÖÔ ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö, ¯ÖÏÃŸÖæŸÖ ‘Ö™ü�úÖ´Ö¬µÖê / ¯ÖÏ�ú ü̧<ÖÖ´Ö¬µÖê †Ö¯Ö<Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö

�úÖÆüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ<ÖÔ ²Ö¤ü»ÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü<ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê ´Öã�µÖŸÖ: ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

“Öôû¾Öôû, ŸµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö, ŸµÖÖ“Öß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê, ¯Ö×¸ü<ÖÖ´Ö, Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™ü, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�–Ö ü̧ŸÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ

Ã£ÖîµÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¯Ö× ü̧�Ö<Ö µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü †³µÖÖÃÖ �ú ü̧<ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ.



7.2.1 ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ (Micro Finance) ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ¾Ö ‡×ŸÖÆüÖÃÖ :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Æüß †ŸµÖÓŸÖ ¾µÖÖ¯Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ †ÃÖæ−Ö µÖÖ´Ö¬µÖê †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö »ÖÆüÖ−Ö ˆªÖê•Ö�ú,

¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ¾Ö ”ûÖê™ü¶Ö ´ÖÖêšü¶Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<ÖÖ·µÖÖ µÖÓ¡Ö<Öê“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, �êú¾Öôû

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧<Öê ÆüÖ ÃÖã�´Ö×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÓ¡Ö<Öê“ÖÖ ˆ§êü¿Ö −ÖÃÖŸÖÖê. Æüß ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯Öãœüß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖÖ�µÖÖÓ¾Ö¹ý−Ö »Ö�ÖÖŸÖ

‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

� †Ö×¿ÖµÖÖ‡Ô ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (2000) :- µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖŸÖê, ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Æüß ‹�ú †¿Öß ¾µÖÖ¯Ö�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

†ÃÖŸÖê �úß, •µÖÖ´Ö¬µÖê †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖß ¾Ö »ÖÆüÖ−Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ,

²Ö“ÖŸÖÃÖ¾ÖµÖß, ×−Ö¬Öß“Öß ¤êü¾ÖÖ<Ö-‘Öê¾ÖÖ<Ö ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ ‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖê¾ÖÖÓ“Öß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

ÆüÖêŸÖÖê.

� ÃÖã�Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã ü̧¾ÖšüÖ �Öê¡Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖ¤üÖ (2007) :- −ÖãÃÖÖ¸ü ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü<Ö•Öê

¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖ´ÖæÆüÖÃÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<µÖÖ“Öß µÖÓ¡Ö<ÖÖ †ÃÖŸÖê �úß, •µÖÖ´Ö¬µÖê

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö×ÆüŸÖ �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

� ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �úÖµÖÔ÷Ö™ü :- “µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü, ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ Æüß »ÖÆüÖ−Ö �ÖÖŸÖê¬ÖÖ ü̧�ú, ÷ÖÏÖ´Öß<Ö

•Ö−ÖŸÖÖ, ÷Ö¸üß²Ö •Ö−ÖŸÖÖ ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÆü¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ“Öê ü̧ÖÆü<Öß´ÖÖ−Ö

ˆÓ“ÖÖ¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<µÖÖ“Öß µÖÓ¡Ö<ÖÖ †ÃÖŸÖê.

•Ö÷Ö³Ö¸üÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¾Ö �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ

�ú¸üŸÖÖ †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖŸÖê �úß, µÖÖ µÖÓ¡Ö<Öê“ÖÖ ´Öã�µÖ ˆ§êü¿Ö ÆüÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †Ö×£ÖÔ�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú¥üÂ™ü¶Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö

‘Ö™ü�úÖÓ“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖÃÖšüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö×¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö

¤êü<µÖÖ“Öß µÖÓ¡Ö<ÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö »ÖÆüÖ−Ö ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ”ûÖê™ü¶Ö-”ûÖê™ü¶Ö ¸üŒ�ú´Öê“Öß �ú•Öì ¤êü‰ú−Ö

ŸµÖÖÓ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ¾Ö ü̧ÖÆü<Öß´ÖÖ−Ö ÃÖã¬ÖÖ ü̧<µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

•Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôûß“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ †ÃÖê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê �úß, ÃÖã�´Ö

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö −ÖÖµÖ•Öê×¸üµÖÖ´Ö¬µÖê (Nigeria) 15 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ“Ö †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ

†Ö»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ŸÖ¸ü, µÖã̧ üÖê̄ Ö´Ö¬µÖê ŸÖß 17 ¾µÖÖ ¿ÖŸÖ�úÖŸÖ †Ö»Öß. ÃÖ−Ö 1720 ´Ö¬µÖê †ÖµÖÔ»ÖÓ›ü (Ireland)

´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ¬ÖŸÖá¾Ö¸ü ÷Ö ü̧ß²ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß "�ú•ÖÔ×−Ö¬Öß" "Loan

Fund" Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»ÖÖ. ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧ •Ö÷Ö³Ö¸üÖŸÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ µÖÖ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß.

� 1847 ´Ö¬µÖê •Ö´ÖÔ−Öß´Ö¬µÖê ÃÖÆü�úÖ¸üß ¯ÖŸÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß.

� 1880 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ŸÖŸ�úÖ»Öß−Ö ´Ö¦üÖÃÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖµÖÓ¡Ö<ÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö»Öß.

� 1970 ´Ö¬µÖê Bank Dagan Bali (BDB) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ‡Ó›üÖê×−Ö¿ÖßµÖÖ´Ö¬µÖê —

ÖÖ»Öß. Æüß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧<ÖÖ¸üß ²ÖÑ�ú ÆüÖêŸÖß.

� ²ÖÎÖ×—Ö»Ö´Ö¬µÖê ÃÖ−Ö 1973 ´Ö¬µÖê ACCION International Æüß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸ü<ÖÖ¸üß NGO Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß.


� 1974 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸ŸÖÖŸÖ Selfemployed Women's Association of India

(SEWA) Æüß ´Ö×Æü»ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<ÖÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öß.

� 1976 ´Ö¬µÖê ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡ÖÖ“Öê ¯ÖÏÖ¬µÖÖ¯Ö�ú ´ÖÆÓü´Ö¤ü µÖã−ÖæÃÖ µÖÖÓ−Öß ÷ÖÏÖ´Öß<Ö

»ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧<µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö−Ö ¯ÖÏ�ú»¯Ö ÆüÖŸÖß ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. ÆüÖ ²ÖÓÖ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖ´Ö¬Öß»Ö

Chittagong University ´Ö¬Öß»Ö ¯ÖŸÖ¤ü¿Öá ¯ÖÏ�ú»¯Ö ÆüÖêŸÖÖ. ÆüÖ ¯ÖÏµÖÖê÷Ö µÖ¿ÖÃ¾Öß —ÖÖ»µÖÖ−ÖÓŸÖ ü̧

´ÖÆÓü´Ö¤ü µÖã−ÖæÃÖ µÖÖÓ−Öß ÃÖ−Ö 1983 ´Ö¬µÖê ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�ú “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß. ŸµÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ×´ÖôûÖ»Öê»µÖÖ

µÖ¿ÖÖ²Ö§ü»Ö ´ÖÆÓü´Ö¤ü µÖã−ÖæÃÖ µÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖê“Öê −ÖÖê²Öê»ÖÆüß ¯ÖÏ¤üÖ−Ö �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ ÷Öã•Ö¸üÖŸÖ ¸üÖ•µÖÖŸÖß»Ö Self-Employed

Women's Association of India (SEWA) µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö —ÖÖ»Öß. Æüß ÃÖÓÃ£ÖÖ

1972 ´Ö¬µÖê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öß. ŸÖ ü̧, ¯Öãœêü µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê−Öê 1974 ´Ö¬µÖê " SEWA Bank" Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öß.

ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ÃÖ−Ö 1986-87 ´Ö¬µÖê −ÖÖ²ÖÖ›Ôü −Öê ´ÆîüÃÖæ̧ ü ´Ö¬Öß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü Maysore Resettelement

and Development Auterity (MYRADA) »ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ�ú»¯Ö

¸üÖ²Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ‹�ú ¤ü¿Ö»Ö�Ö ¹ý¯ÖµÖê ¯ÖÏ¤üÖ−Ö �êú»Öê. ÃÖ−Ö •Öã»Öî 1991 ´Ö¬µÖê RBI −Öê ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß SHG

»ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧<µÖÖ“Öê †Ö¤êü¿Ö �úÖœü»Öê. ŸÖ¸ü, ±êú²ÖÎæ¾ÖÖ¸üß 1992 ´Ö¬µÖê ²ÖÑ�ú ÃÖÓ»ÖÛ÷−ÖŸÖ Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ

÷Ö™üÖ“ÖÖ ¯ÖÏ�ú»¯Ö ÃÖã¹ý �ú ü̧<µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ÃÖ¬µÖÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

“Öôû¾Öôû ¯Öãœêü −Öê<µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ RBI ¾Ö �ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−Ö �ú¸üßŸÖ †ÖÆêü.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê (Delivery Models of Micro Finance in India) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖêÃÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê ŸÖÃÖê“Ö

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¿ÖêŸÖß ˆªÖê÷Ö, ¿ÖêŸÖß, ÷ÖÖ´ÖÏÖêªÖê÷Ö, ´Ö×Æü»ÖÖ ˆªÖê÷Ö ‡ŸµÖÖ¤üß ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß

†÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß Priority Sector Lending Scheme, Lead Bank Scheme,

Regional Rural Bank Scheme ‡ŸµÖÖ¤üß µÖÖê•Ö−ÖÖ ü̧Ö²Ö×¾Ö»µÖÖ ÷Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ÃÖã�´Ö

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôû ¯Öãœêü ‘Öê‰ú−Ö •ÖÖ<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê †ÖÆêüŸÖ.

� ²ÖÑ�ú ÃÖÓ»ÖÛ÷−ÖŸÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Bank Linked Model) :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ (SHG) ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ−Ö 1999-2000 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔ̄ ÖÖÃÖæ−Ö SHG −ÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“Öß

ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ ×´Öôû¾Öæ−Ö ¤êü<µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÃÖæ−Ö µÖÖ»ÖÖ SHG -Bank Linked Model †ÃÖê

´Æü<ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ µÖÓ¡Ö−Öê−ÖãÃÖÖ¸ü SHG −ÖÖ ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�úÖ (RRB), ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ ¾Ö

ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ«üÖ ȩ̂ü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

� ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Individual Micro Finance Model) :- ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ �ãú™æÓü²ÖÖÃÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×¾ÖÂÖµÖ�ú

÷Ö¸ü•ÖÖÓ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¸üÖÆü<Öß´ÖÖ−Ö ˆÓ“ÖÖ¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ”ûÖê™êü-´ÖÖêšêü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ /

ˆªÖê÷Ö �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.


µÖÖ´Ö¬µÖê ÷Ö™ü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ −ÖÃÖæ−Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾µÖŒŸÖß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖã¾Ö×¬ÖÖˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö

¾µÖŒŸÖß, ÃÖã×¿Ö�ÖßŸÖ ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü, ¿ÖêŸÖ´Ö•Öæ̧ ü, ÷ÖÏÖ´Öß<Ö �ú»ÖÖ�úÖ¸ü, †−ÖãÃÖæ“ÖßŸÖ •ÖÖŸÖß-•Ö´ÖÖŸÖß´Ö¬Öß»Ö

¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ«üÖ ȩ̂ü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

� NBFC ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö :- ²ÖÑ�úÖÓ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ×²Ö÷Ö ü̧ ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖ (Non-Banking

Financial Corporation NBFC) “µÖÖ «Ö¸üê ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¾Ö ›üÖë÷Ö¸üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ

²Ö“ÖŸÖ ¾Ö �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö NBFC ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ«Ö ü̧ê �êú»ÖÖ

•ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ¡Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê †−Öê�ú NBFC “µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê

ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôû ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖ»Öê»µÖÖ (Un Banked) ¾µÖŒŸÖß¯ÖµÖÕŸÖ

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö<µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. NBFC ×»ÖÓŒ›ü ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ

´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾µÖŒŸÖß ¾Ö SHG µÖÖ ¤üÖêÆüÖë−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¾Ö ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ

ˆ¯Ö»Ö²Ö¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

� ‹•Ö−ÃÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Ö (Agency Model) :- The International Group on Rural Credit and Micro

Finance of R.B.I. (•Öã»Öî 2005) “µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß−ÖãÃÖÖ¸ü RBI ×¾Ö×¾Ö¬Ö NBFC −ÖÖ

�Óú¯Ö−Öß �úÖµÖ¤üÖ 1956, �ú»Ö´Ö 25 −ÖãÃÖÖ¸ü Business Facilitators (BF) ¾Ö

Business Correspondents (BC) “Öß −Öế Ö<Öæ�ú �ú ü̧<µÖÖ“Öß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ×¤ü»Öß †ÃÖæ−Ö

µÖÖ µÖÖê•Ö−Öê−ÖãÃÖÖ ü̧ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¾µÖŒŸÖß ¾Ö NGO −ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ‹•ÖÓ™ü ´Æü<Öæ−Ö

−Öế Öæ ¿Ö�úŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê •Öê£Öê ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÖÆüßŸÖ ŸÖê£Öê ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

�ú¹ý−Ö ¤êü‰ú ¿Ö�úŸÖê. BC ¾Ö BF “Öß −Öế Ö<Öæ�ú �ú ü̧<µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�êú−Öê RBI “Öß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß

‘Öê<µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ −ÖÃÖŸÖê. ¯ÖÏŸµÖê�ú ²ÖÑ�ú †Ö¯Ö»µÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖê−ÖãÃÖÖ ü̧ BC ¾Ö BF “Öß

−Öế Ö<Öæ�ú �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¾ÖÖ›ü¶Ö, ¾ÖÃŸµÖÖ ¾Ö ¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö

ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öæ ¿Ö�úŸÖê.

� ²Ö»�ú »Öê−›üà÷Ö ´ÖÖò›êü»Ö (Bulk Lending Model) :- ‹•Ö−¿Öß ´ÖÖò›êü»Ö²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™ü ¾Ö ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ

´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¾Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ×−Ö¬Öß¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö †ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ±Óú›üÖ«üÖ ȩ̂ü ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

µÖÖ´Ö¬µÖê MFI −ÖÖ ¸ÖÂ™ÒüßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖ �úÖêÂÖ, SIDBI, Foundation for Micro Credit

(SFMC), The Micro Finance Development and Equity Fund

µÖÖ´Ö¬Öß»Ö ×−Ö×¬Öß“ÖÖ »ÖÖ³ÖÆüß ˆ¯Ö»Ö²Ö¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖß ´Ö×Æü»ÖÖ ²ÖÑ�ú (Bhartiya Mahila Bank-BMB) :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´Ö×Æü»ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ”ûŸÖÖ�ÖÖ»Öß †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö

¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ-ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²Ö¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖÃÖ‡³ ÃÖ−Ö 2013 ´Ö¬µÖê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö

"³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖ ²ÖÑ�êú“Öß" Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ´Ö×Æü»ÖÖ ˆªÖê÷ÖÖÃÖÖšüß


¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¸üÖÆü<Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß µÖÖ

²ÖÑ�êú“Öê �úÖµÖÔ ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêü.

� ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�ú ´ÖÖò›êü»Ö (Grameen Bank Model) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖ−Ö 1976 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö

¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü<ÖÖ �ú ü̧<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�ú ¾Ö

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖßŸÖ ŸÖ±úÖ¾ÖŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, µÖÖ ²ÖÑ�úÖ

÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü<ÖÖ �ú ü̧<µÖÖ“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú ü̧ŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖÏÖ´Öß<Ö

×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ ˆ»»Öê�Ö−ÖßµÖ �úÖµÖÔ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö / ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ (Policy Initiatives for Micro Finance in India) :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Öß “Öôû¾Öôû ¹ý•Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ×ŸÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö

†Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß �ëú¦ü ¿ÖÖÃÖ−Ö,, ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü�úÖ ȩ̂ü RBI, NABARD, SIDBI ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ×¾Ö�úÖÃÖ

´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ �êú»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö �úÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ

ˆ¯ÖÖµÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖŸ´Ö�ú ×−Ö<ÖÔµÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ -

1. 1993 ¯ÖÖÃÖæ−Ö RBI −Öê −ÖÖë¤ü<Öß�éúŸÖ ¾Ö ×²Ö÷Ö¸ü −ÖÖë¤ü<Öß�éúŸÖ SHG −ÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ ²Ö“ÖŸÖ �ÖÖŸÖê

ˆ‘Ö›ü<µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü.

2. ÃÖ−Ö 1994 ´Ö¬Öß»Ö S.K. �úÖ»ÖßµÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß−ÖãÃÖÖ ü̧ R.B.I. −Öê SHG “µÖÖ

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

3. RBI −Öê SHG −ÖÖ �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›ü<µÖÖ¯Öæ¾Öá ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü<µÖÖ“Öê †Ö¤êü¿Ö ×¤ü»Öê»Öê

†ÃÖæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê �ú•Öì ¤êü<µÖÖ“µÖÖ ÃÖæ“Ö−ÖÖ �êú»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

4. ÃÖ−Ö 1999 ¯ÖÖÃÖæ−Ö RBI −Öê ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôûß¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö šêü¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß Micro

Finance and Financial Inclusion Division ÆüÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

5. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ ü̧ß 2000 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö Non-Banking Financial Complanies -

NBFS †Ö×<Ö Residuany Non-Banking Financial Companies -

RNBC −ÖÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �Öê¡ÖÖŸÖ µÖê<µÖÖ“Öß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü.

6. ±êú²ÖÎæ¾ÖÖ ü̧ß 2000 ¯ÖÖÃÖæ−Ö RBI −Öê ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´ÖÖ÷Ö¤ü¿ÖÔ�ú ŸÖŸ¾Öê ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �êú»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö

²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ Æüß ŸÖŸ¾Öê ¯ÖÖôû<Öê ²ÖÓ¬Ö−Ö�úÖ¸ü�ú �êú»Öê»Öê †ÖÆêü.

7. †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2002 ´Ö¬µÖê RBI −Öê ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ SHG ÃÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<Öê ¾Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö

¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö ü̧<Ö ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �ú ü̧<µÖÖ“Öê †Ö¤êü¿Ö

×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.

8. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �Öê¡ÖÖŸÖ �úÖ´Ö �ú¸ü<ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß �ÖÖŸÖê¤üÖ ü̧ ¾Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖ“Öß ±úÃÖ¾Ö<Öæ�ú �ú¹ý

−ÖµÖê ´Æü<Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−Öß ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö šêü¾Öß Ã¾Öß�úÖ¸ü<µÖÖÃÖÖšüß NGO »ÖÖ ¯ÖÏ×ŸÖ²ÖÓ¬ÖßŸÖ



9. NABARD Æüß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖ †ŸµÖÓŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖ †ÃÖæ−Ö, ÃÖ¾ÖÔ

ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ´ÖÖ÷Ö¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸ü<µÖÖ“Öß •Ö²ÖÖ²Ö¤üÖ¸üß NABARD −Öê ‘ÖêŸÖ»Öê»Öß

†ÖÆêü.

10. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ´ÖÖ“Ö 2004 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Micro Enterprize Skill Development

Programme ÃÖã¹ý �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö, ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

11. −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ÃÖ−Ö 2006 ¯ÖÖÃÖæ−Ö Micro Enterprize Promotion Agency ÃÖã¹ý

�êú»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö ´ÖÖ“ÖÔ 2008 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

12. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ¾Ö »ÖÆüÖ−Ö ˆªÖê÷ÖÖÓ−Öß ˆŸ¯ÖÖ¤üßŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ˆüŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü

×¾Ö¯Ö−Ö<Ö ¾Ö ŸµÖÖ“Öê ¯ÖÏ¤ü¿ÖÔ−Öê †ÖµÖÖê•ÖßŸÖ �ú ü̧<µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêü.

13. ×›üÃÖë²Ö ü̧ 2003 ¯ÖÖÃÖæ−Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê SGH- Post Offices Linkages Programme

ÃÖã¹ý �êú»ÖÖ †ÖÆêü.

14. ÃÖ−Ö 2005-06 “µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úÖŸÖ Micro Finance Development and

Equity Fund (NFDEF) Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ±ÚöµÖ¤üÖ Æüß “Öôû¾Öôû ¯Öãœêü

−Öê<µÖÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.

15. SIDBI −ÖêÆüß 1994 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾ÖôûßŸÖ ¯ÖÏ¾Öê¿Ö �êú»ÖÖ †ÃÖæ−Ö, µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö

NGO “µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê SIDBI �úÖ´Ö �ú¸üßŸÖ †ÖÆêü.

16. •ÖÖ−Öê¾ÖÖ ü̧ß 1999 ´Ö¬µÖê SIDBI −Öê ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß SIDBI

Foundation for Micro Credit “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêü.

17. SIDBI †Ö¯Ö»µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤ãü÷ÖỐ Ö ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

×¾Ö×¾Ö¬Ö NGO “µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö

¤ãü÷ÖỐ Ö ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö »Ö‘Öæ ˆªÖê•Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü.

³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÓ¡Ö�ÖÖ †Öî̄ Ö“ÖÖ ü̧ß�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ ü̧ß�ú ÃÖÓÃ£ÖÖ

� NABARD � ×²Ö÷Ö¸ü ÃÖ ü̧�úÖ ü̧ß ÃÖÓÃ£ÖÖ (NGO) � SIDBI � ÃÖÆü�úÖ¸üß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ � R M K � NBFC's � HDFC � RNBC's � HUDCO � � ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ � � ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ � � ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�úÖ �


� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôû Æüß ÃÖŸÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ÆüÖê †ÃÖæ−Ö, ÃÖ¬µÖÖ ¤êü¿ÖÖß»Ö

¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆ¤ü ü̧×−Ö¾ÖÖÔÆüÖ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö ÃÖÖê›ü¾Öæ−Ö ü̧ÖÆü<Öß´ÖÖ−Ö

ˆÓ“ÖÖ¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß Æüß “Öôû¾Öôû ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ¤êüŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö.

1. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü-²ÖÑ�ú •ÖÖê›ü�Öß µÖÖê•Ö−Öê“Öß ¯ÖÏ÷ÖŸÖß :- SHG- Bank Linkage Programme «üÖ ȩ̂ü ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü

²ÖÑ�úÖÓ¿Öß •ÖÖê›ü<µÖÖ“Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖÃÖ �Öã̄ Ö ´ÖÖêšêü µÖ¿Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ“ÖÔ

2013 †�Öȩ̂ ü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö 73.18 »ÖÖ�Ö SHG ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß •ÖÖê›ü»Öê †ÖÆêüŸÖ. ÃÖ−Ö 2010-11 Æüß

ÃÖÓÃ£ÖÖ 74.62 »ÖÖ�Ö †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, ÃÖ¬µÖÖ ŸµÖÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ

†ÖÆêü.

2. ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÓ“Öß ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß •ÖÖê›ü�Öß :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôûß Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÓ“Öß“Ö

“Öôû¾Öôû —ÖÖ»Öê»Öß †ÖÆêü. Æêü ÃÖ¾ÖÔ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ´ÖÖ“ÖÔ 2013 †�Öȩ̂ ü

59.38 ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆü. Æüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖÃÖÖšüß

´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ<ÖÔ ²ÖÖ²Ö †ÖÆêü.

3. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ :- ¤êü¿ÖÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß �Öǣ Ö

´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖŸÖê. ÃÖ−Ö 2010-11 ´Ö¬µÖê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ

²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÓ−Öß 7016 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ²Ö“ÖŸÖ ²ÖÑ�úÖÓŸÖ •Ö´ÖÖ �êú»Öê»Öß ÆüÖêŸÖß. ŸÖ ü̧, ´ÖÖ“ÖÔ 2013

´Ö¬µÖê Æüß ²Ö“ÖŸÖ 8217 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ̄ ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öß †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö 27.6% ²Ö“ÖŸÖ Æüß

´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öß †ÖÆêü.

4. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öê ¾ÖÖ™ü¯Ö :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ×−Ö¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖ

†ÃÖæ−Ö ÃÖ−Ö 2010-11 ´Ö¬µÖê Æüß �ú•Öì 14547 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß ŸÖ ü̧, 2012-13 ´Ö¬µÖê 17854

�úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß �ú•Öì (26.3%) �êú¾Öôû ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.

5. ²Öò�úÖÓ−Öß MFI ×¤ü»Öê»Öß �ú•Öì :- ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ¤êü¿ÖÖŸÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê �úÖµÖÔ �ú ü̧<ÖÖ·µÖÖ Micro

Finance Institutions-MFI −ÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �êú»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö ÃÖ−Ö

2009-10 ´Ö¬µÖê ÆüÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ 10728 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ÆüÖêŸÖÖ. ŸÖ¸ü, ŸÖÖê 2012-13 ´Ö¬µÖê 7839

�úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ÆüÖêŸÖÖê. ´ÖÖ“ÖÔ 2013 †�Öȩ̂ ü ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ¸üŒ�ú´Ö 14425 �úÖê™üß

¹ý¯ÖµÖê ‹¾Öœüß ÆüÖêŸÖß.

6. MFDEF «Ö ȩ̂ü †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ :-


The Micro Finance Development and Equity Fund «üÖ¸êü

ÃÖã�´Ö×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ¯ÖÏ“ÖÖ ü̧ ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ×−Ö¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê.

ÃÖ−Ö 2012-13 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß 33 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê �Ö“ÖÔ �ú ü̧<µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÃÖæ−Ö

3700 NGO −ÖÖ 200 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê ‹¾ÖœüÖ ×−Ö¬Öß

NFDEF ´Ö¬Öæ−Ö ×´ÖôûÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

7. NABARD �ú›æü−Ö †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ :- −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ü“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖ�ú ÃÖÓÃ£ÖÓ−ÖÖÆüß ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôûß“µÖÖ

×¾ÖÃŸÖÖ¸üÖÃÖÖšüß †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ �êú»Öê †ÃÖæ−Ö ÃÖ−Ö 2012-13 ´Ö¬µÖê Æêü †£ÖÔÃÖÆüÖµµÖ 22650 �úÖê™üß

¹ý¯ÖµÖê ‹¾Öœêü ÆüÖêŸÖê.

ÃÖÆüÖµµÖ�ú ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ −ÖÖ²ÖÖ›Ôü“Öê †−Öæ¤üÖ−Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖ ¸üŒ�ú´Ö SHG NGO's 19932.18 526699 RRB's 744.99 49250

Co-op. Bank 1047.23 73634 IRV's 460.12 26883

¿ÖêŸÖ�ú¸üß ÷Ö™ü 397.41 8533 PACS 40.63 2544

SHG ÃÖÓ‘Ö 28.61 250 ‹�æú<Ö 22650.21 687793

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ :- Status of Micro Finance - 2012-13, NABARD

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö / ÃÖ´ÖÃµÖÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôûß“ÖÖ �Öã̄ Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö ÆüÖêŸÖ

†ÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß, �úÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ¯ÖÏ¿−Ö Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖÆüß ×−Ö´ÖÖÔ<Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö �úÖÆüß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê

¯ÖÏ¿−Ö Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê ÃÖÖÓ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö.

1. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôû Æüß ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öß “Öôû¾Öôû ÆüÖêŸÖ

†ÃÖæ−Ö ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ •µÖÖ ÷ÖŸÖß−Öê ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü ŸÖê¾Öœüß ÷ÖŸÖß ¯Öã¹ýÂÖÖ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ

÷Ö™üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß.

2. ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ Æüß “Öôû¾Öôû ˆ¯ÖµÖæŒŸÖ šü̧ üŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÷Ö ü̧ß²Ö ¾µÖŒŸÖß ¾Ö

†×¿Ö�ÖßŸÖ ¾µÖŒŸÖß †ÃÖæ−ÖÆüß µÖÖ “Öôû¾Öôûß“µÖÖ ¯Ö×¸ü‘ÖÖ²ÖÖÆêü¸ü †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ:

›üÖë÷Ö ü̧ß ¯ÖÏ¤êü¿Ö ¾Ö ¤ãü÷ÖỐ Ö ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ Æüß “Öôû¾Öôû Æü¾Öß ŸµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö»Öê»Öß −ÖÖÆüß.

3. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ ŸÖ¸üß, ŸµÖÖ“ÖÖ

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �Ö“ÖÔ, ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧�Ö“ÖÔ, ×−Ö¬Öß ¾ÖÃÖæ»Öß“ÖÖ �Ö“ÖÔ †×¬Ö�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“ÖÖ �ú•ÖÖÔ¾Ö¸üß»Ö

¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÆüß †×¬Ö�ú †ÖÆêü. ÃÖ¬µÖÖ ŸÖÖê ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ ü 21% ŸÖê 30% ¯ÖµÖÕŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

4. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß “Öôû¾Öôû ¤êü¿ÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ¸üÖ•µÖÖŸÖ ÃÖÖ ü̧�µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ ÆüÖêŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ“ÖêÆüß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ“Öê †ÖîªÖê÷Öß�ú ×¾ÖŸÖ¸ü<Ö ¯ÖÖ×Æü»Öê †ÃÖŸÖÖ, ŸµÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖÓŸÖæ»ÖßŸÖ


×¾Ö�úÖÃÖ —ÖÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. ˆ»Ö™ü ¯Öæ¾Öì�ú›üß»Ö ü̧Ö•µÖÖÓ́ Ö¬µÖê µÖÖ “Öôû¾Öôûß“ÖÖ ±úÖ¸üÃÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ

—ÖÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¤ü×�Ö<Öê�ú›üß»Ö ü̧Ö•µÖÖŸÖ Æüß “Öôû¾Öôû —Ö¯ÖÖ™ü¶Ö−Öê ¾ÖÖœüŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.

5. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ˆªÖê•Ö�úŸÖê»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ ü̧ß, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ ×¤üÃÖŸÖ −ÖÖÆüß. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖŸÖæ−Ö SHG Ã¾ÖÖ¾Ö»ÖÓ²Öß ²Ö−ÖŸÖ

−ÖÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤ÃÖŸÖ †ÖÆêü. ˆ»Ö™ü ŸµÖÖ“Öê †¾Ö»ÖÓ²Ö−Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

6. ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ †−Öã¤üÖ−ÖÖ´Öãôêû Ã¾ÖµÖÓ ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü ¾Ö ‡ŸÖ ü̧ ¤ãü²ÖÔ»Ö ‘Ö™ü�ú †×¬Ö�ú Ã¾Ö×−Ö³ÖÔ̧ ü

¾ÆüÖ¾ÖêŸÖ †¿Öß †¯Öê�ÖÖ †ÖÆêü. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �êú¾Öôû ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ †−Öã¤üÖ−Ö »ÖÖ™ü<µÖÖÃÖÖšüß

†ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×“Ö¡ÖÆüß �úÖÆüß ü̧Ö•µÖÖŸÖ ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

“Öôû¾Öôû ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ²Ö¤ü−ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü.

7. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ȩ̂ü�úÖò›Ôü ×¾ÖÆüßŸÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ÃÖÖÓ³ÖÖôûŸÖ

−ÖÃÖ»µÖÖ“ÖêÆüß ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü. �êú¾Öôû 39% ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾ÖÆüßŸÖ ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ȩ̂ü�úÖò›Ôü šê¾ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ ü̧,

‡ŸÖ¸ü ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖ“Öê ¸êü�úÖò›Ôü ¾µÖ¾ÖÃ£ÖßŸÖ šêü¾ÖŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ“ÖêÆüß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.

8. Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, µÖÖ ÷Ö™üÖ´Ö¬µÖê †Öò›üß™üà÷Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

ÃÖ�Ö´Ö −ÖÖÆüß. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ´Ö¬µÖê ÷Öî̧ ü¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öê ¯ÖḮ ÖÖ<Ö ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.

9. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü Ø�ú¾ÖÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ RBI ¾Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ‘ÖÖ»Öæ−Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ¯ÖÖ¸ü¤ü¿ÖÔ�ú ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧ßŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. †−Öê�ú ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ¯ÖÖ ü̧¤ü¿ÖÔ�úŸÖÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê

÷Öî̧ ü¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

10. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖŸÖß»Ö £Ö�ú²ÖÖ�úß ÆüÖ ‹�ú ²ÖÑ�úÖÓÃÖ´ÖÖȩ̂ üß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ<Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ²ÖÑ�ú

ÃÖÓ»ÖÛ÷−ÖŸÖ SHG “Öß £Ö�ú²ÖÖ�úß ´ÖÖ“ÖÔ 2013 †�Öȩ̂ ü 2787 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß †ÖÆêü. NPA “Öê

¯ÖḮ ÖÖ<Ö ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ 21.16%, ˆ¢Ö ü̧¯ÖÏ¤êü¿ÖÖŸÖ 18.22%, ŸÖÖ×´Öôû−ÖÖ›æü´Ö¬µÖê 10.81% ŸÖ¸ü,

�êú¸üôû´Ö¬µÖê 12.38% †ÖÆêü.

� ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ �Öã̄ Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“ÖÖ †−Öã�æú»Ö

¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö †Ö×£ÖÔ�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¥üÂ™ü¶Ö ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ ‘Ö™ü�úÖÓ¾Ö¸ü ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü.

1. ¯ÖŸÖÃÖã×¾Ö¬ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ “Öôû¾Öôûß´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö

ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú¥üÂ™ü¶Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÖÃÖ ‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ¯ÖŸÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö Æüß ÃÖê¾ÖÖ •Ö¾Öôû“µÖÖ ¯Ö×¸üÃÖ ü̧ÖŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ µÖÖ

‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. 2. ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾Öôû Æüß �êú¾Öôû �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß “Öôû¾Öôû

�ú¹ý−Ö µÖÖ “Öôû¾Öôûß´Ö¬Öß»Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ

ÃÖ¾ÖµÖß ¾ÖÖœü¾ÖŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢ÖßŸÖ ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. 3. »Ö‘Öæ ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾µÖŒŸÖß ¾Ö ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�úÖÓ−ÖÖ

¯ÖŸÖ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ŸÖÃÖê“Ö ¿ÖÆü¸üß³ÖÖ÷ÖÖŸÖ »Ö‘Öæ̂ ªÖê÷ÖÖ“µÖÖ


×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ”ûÖê™êü ˆªÖê÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ˆ³Öê ¸üÖÆüŸÖ

†ÖÆêüŸÖ. 4. ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»−Ö ´Ö¤üŸÖ :- ÃÖã�´Ö †£ÖÔ̄ Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»Öê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖ“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ

¿ÖÖÃÖ−ÖÖ»ÖÖ ¤üÖ×¸ü¦üµÖ ×−Ö´ÖãÔ»Ö−Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÃÖÖšüß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ÷Ö¸üß²ÖÖÓ−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ<Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ

†ÖÆêü. 5. ÃÖÖ¾Ö�úÖ ü̧ß �ú•ÖÔ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ‘Ö™ü :- ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¾Ö ¿ÖÆü̧ üß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ÃÖã»Ö³Ö �ú•ÖÖÔ“Öß

¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê Æêü »ÖÖê�ú �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÖÔ¾Ö ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö ÆüÖêŸÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖæ,

ŸµÖÖÓ“Öß ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üÖ�ú›æü−Ö ×¯Öôû¾Ö<Öæ�ú ÆüÖêŸÖ ÆüÖêŸÖß. ´ÖÖ¡Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö ÃÖã»Ö³Ö

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ<Ö �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. 6. †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¤êü¿ÖŸÖß»Ö

†÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¿ÖêŸÖß, ÷ÖÏÖ´ÖÖêªÖê÷Ö, ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ×¾Ö�úÖÃÖ �úÖµÖÖÔ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖßŸÖ

†ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×−Ö¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû

³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö †÷ÖÏ�Îú´Ö �Öê¡Ö–Ö“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. 7. ´Ö×Æü»ÖÖ ˆªÖê•Ö�úŸÖêÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´Ö×Æü»ÖÖÓ−Öß ÃÖã¹ý �êú»Öê»µÖÖ

¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ †÷ÖÏ�Îú´ÖÖ−Öê �ú•Öì ¤êüŸÖ †ÃÖæ−Ö ´Ö×Æü»ÖÖÓ“µÖÖ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÓ−ÖÖÆüß µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ×−Ö¬ÖËß ×´ÖôûŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¾Ö ¿ÖÆü ü̧ß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ´Ö×Æü»ÖÖ ˆªÖê•Ö�úŸÖêÃÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ×´ÖôûŸÖ

†ÖÆêü. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö�ú›êü ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ´Ö×Æü»ÖÖÓ“ÖêÆüß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö

×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. 8. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ¿ÖÖÃÖ−Ö ¾Ö RBI ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ¤ãü²ÖÔ»Ö ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖêÃÖ

×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“ÖÖ

�úÖµÖÔ�Îú´Ö ü̧Ö²Ö¾ÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ÆüÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö ¯Öãœêü −Öê<µÖÖÃÖÖšüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úà÷Ö

ÃÖÓÃ£ÖÖÓ²Ö ü̧Öê²Ö ü̧“Ö ÃÖã�´Ö×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖêÆüß ´ÖÖêšêü µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü. �úÖ ü̧<Ö, µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

Ã£ÖÖ×−Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü<µÖÖ´Ö¬µÖê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. 9. ´Ö×Æü»ÖÖ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß�Ö •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ü̧ÖÆü�Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ ¾ÖÖœü :- ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôê †−Öê�ú

¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Ö Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ

¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ´Æü<Öæ−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ´Ö×Æü»ÖÖ ¾Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖê“µÖÖ ¸üÖÆü<Öß´ÖÖ−ÖÖŸÖ

¾ÖÖœü ‘Ö›æü−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÖÓ“µÖÖ −ÖêŸÖéŸ¾Ö÷Öã<Ö ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ

¾ÖÖœü×¾Ö<µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ �ú¸üßŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê µÖÖ “Öôû¾ÖôûßŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ‘Ö™ü�úÖ“Öê

�ú»µÖÖ<Ö ÃÖÖ¬µÖ ÆüÖêŸÖ †ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖ †ÖÆêü. 10. †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖê�µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ :-¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ Æüß ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß

ÃÖ´ÖÃµÖÖ †ÃÖæ−Ö †−Öê�ú ¾µÖŒŸÖà�ú›êü �úÖî¿Ö»µÖ †ÃÖæ−ÖÆüß ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü Ø�ú¾ÖÖ Ã¾Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“Öê Ã¡ÖÖêŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ. ¯Ö× ü̧<ÖÖ´Öß»Ö †£ÖÔ�ú

×¾ÖÂÖ´ÖŸÖêŸÖ †×¬Ö�ú ¾ÖÖœü ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö´Öãôêû †−Öê�ú ¤ãü»ÖÔ×�ÖŸÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ


×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´Öãôîû ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾Ö Ã¾ÖµÖÓ̧ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Æüß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü ¾Ö

ŸµÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ“Öê ¤üÖ×¸ü¦üµÖ �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾ÖÂÖ´ÖŸÖÖ �ú´Öß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. 7.2.2 Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü (Self Help Groups) :-

Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ´Æü<Ö•Öê 10 ×�úÓ¾ÖÖ †×¬Ö�ú ¾µÖŒŸÖà−Öß ‹�ú¡Ö µÖê‰ú−Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»ÖÖ ÷Ö™ü †ÃÖŸÖÖê.

ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÃÖ¾ÖÖÕ“Öß ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ˆ×§üÂ™üÖ“Öß ¯ÖæŸÖÔŸÖÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß Æêü »ÖÖê�ú ‹�ú¡Ö

µÖêŸÖÖŸÖ.÷Ö™üÖŸÖß»Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¸üŒ�ú´Ö ²Ö“ÖŸÖ ´Æü<Öæ−Ö ÃÖÓ�ú»ÖßŸÖ �ú¹ý−Ö ÃÖÓ�ú»ÖßŸÖ ²Ö“ÖŸÖß“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖ÷Ö

ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ ³ÖÖ÷Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü Æêü ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü, ¿ÖêŸÖ�ú¸üß ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü, ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾µÖŒŸÖß“Öê ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ‡ŸµÖÖ¤üß“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

� ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öß ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê :- 1. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü Æêü †Öî̄ Ö“ÖÖ¸üß�ú× ü̧ŸµÖÖ ÃÖ´ÖÖ−Ö ÛÃ£ÖŸÖß †ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ÷Ö™ü †ÃÖŸÖÖê.

2. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖ“Öß �úÖÆüß †ÖÙ£Ö�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ˆ×§üÂ™ü¶ê ÃÖ´ÖÖ−Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖÃÖÖšüß

ŸÖê ‹�ú¡Ö †Ö»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ.

3. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖ“Öß ×�ú´ÖÖ−Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ÃÖÓ�µÖÖ 10 †ÃÖŸÖê. †¯ÖÓ÷ÖÖ“µÖÖ ¾Ö †Ö×¤ü¾ÖÖÃÖß ³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö

²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ÃÖÓ�µÖÖ 10 ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖê.

4. ¯ÖÏŸµÖê�ú ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖÃÖÖšüß �úÖÆüß ÃÖ´ÖÖ−Ö ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö»Öß ¾Ö ŸµÖÖ“Öê Ã¾ÖŸÖ:“Öê �úÖÆüß ×−ÖµÖ´Ö ¾Ö

ˆ¯Ö×−ÖµÖ´Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ.

5. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™Ö“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¾Ö ×−Ö<ÖÔµÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ Æüß Ã¾ÖµÖÓ“Ö»ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ‹�ú¡Ö µÖê‰ú−Ö

×−Ö<ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.

6. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ×−ÖµÖ´Ö ¾Ö †™üß ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓÃÖÖšüß ÃÖÖ¸ü�Öê“Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖê ŸµÖÖ ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ

ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ ²ÖÓ¬Ö−Ö�úÖ¸ü�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ.

7. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖŸÖß»Ö �ú•ÖÔ×¾ÖŸÖ¸ü<ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖ¸üôû ¾Ö ÃÖÖê̄ Öß †ÃÖŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ´Ö¬µÖê »Ö¾Ö×“Ö�úŸÖÖÆüß

†ÃÖŸÖê. ÷Ö¸ü•Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö»Öß´Ö¬µÖê ÃÖ¾ÖÖÔ−Öã́ ÖŸÖê ²Ö¤ü»Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

8. ÃÖÓ�ú»ÖßŸÖ �êú»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß¾Ö¸ü“ÖÖ ¾Ö ŸÖÃÖê“Ö ×¤ü»µÖÖ •ÖÖ<ÖÖ·µÖÖ �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß“ÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧ ²Ö“ÖŸÖ

÷Ö™üÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ‹�ú¡Ö µÖê‰ú−Ö šü ü̧×¾ÖŸÖÖŸÖ.

9. ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÃÖ †Ö¯Ö»Öê ´ÖŸÖ −ÖÖë¤ü×¾Ö<µÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�úÖ¸ü †ÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ÃÖ¾ÖÔ �úÖ ü̧³ÖÖ ü̧

»ÖÖê�ú¿ÖÖÆüß ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê “ÖÖ»ÖŸÖÖê.

10. ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü ÷Ö™üÖ“µÖÖ −ÖÖ¾ÖÖ−Öê ²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›æü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ ¾Ö ÷Ö™üÖ−Öê �ú•ÖÔ �úÖœæü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

� ¯ÖÏ¾ÖŸÖÔ�úÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖ“Öê ¯ÖÏ�úÖ ü̧ :- ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖ“Öê ¾Ö÷Öá�ú ü̧<Ö �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ²ÖÖ²Öà“ÖÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖÖ µÖêŸÖÖê.

ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧<µÖÖÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü<ÖÖ·µÖÖ ‘Ö™ü�úÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖ“Öê ¯Öãœüß»Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ÖŸÖ

¾Ö÷Öá�ú ü̧<Ö �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖê.

1. NGO −Öê ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆüßŸÖ �êú»Öê»Öê ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü

2. ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ¯ÖḮ ÖÖê™ü �êú»Öê»Öê ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü

3. District Rural Development Agency (DRDA) «üÖ ȩ̂ü Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»Öê ²Ö“ÖŸÖ

÷Ö™ü


4. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™üÖÓ−Öß Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ‘ÖÖÓ−Öß ¯ÖḮ ÖÖê™ü �êú»Öê»Öê ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü

5. Ã¾ÖµÖÓ ¯ÖÏȩ̂ ü<ÖêŸÖæ−Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»Öê ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü

µÖÖ¾µÖ×ŸÖ ü̧ßŒŸÖ ´Ö×Æü»ÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü, ¯Öã¹ýÂÖÖÓ“Öê ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü, ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü, ¤üÖ× ü̧¦üµÖ

¸êüÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê ¾Ö ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖŒŸÖß“Öê ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü †ÃÖêÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü ¯ÖÖ›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.

� ²ÖÑ�ú ÃÖ»ÖÓÛ÷−ÖŸÖ ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™ü (Bank Linked Self Help Groups) :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö �ú ü̧<µÖÖÃÖÖšüß −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê ¯ÖãœüÖ�úÖ¸ü ‘Öê‰ú−Ö Æüß

µÖÖê•Ö−ÖÖ 1992 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ü̧Ö²Ö¾Ö»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö ÃÖ¬µÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ, ÃÖÆü�úÖ¸üß

²ÖÑ�úÖ ¾Ö ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�úÖ SHG »ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ ¤êü‰ú−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ šêü¾Öß ÃÖÓ�ú»ÖßŸÖ �ú ü̧ßŸÖ

†ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ŸµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ»Ö÷−Öß�ú¸ü<ÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ŸµÖÖ“Öê

ŸÖß−Ö ÷Ö™ü ¯Ö›üŸÖÖŸÖ.

1. Model - I :- µÖÖ´Ö¬µÖê •Öê ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü Ã¾ÖµÖÓ̄ ÖÏȩ̂ ü<Öê−Öê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ¿Öß

ÃÖÓ»Ö÷−Öß�ú ü̧<Ö ×´Öôû×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü †¿ÖÖ ÷Ö™üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

2. Model- II :- µÖÖ´Ö¬µÖê SHG “µÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−ÖêÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü<ÖÖ·µÖÖ NGO ¾Ö ¿ÖÖÃÖ�úßµÖ

�úÖµÖÖÔ»ÖµÖÖ−Öê / ×−Ö´Ö¿ÖÖÃÖß�úµÖ †×¬Ö�úÖ·µÖÖÓ−Öß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü‰ú−Ö Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»µÖÖ ¾Ö ²ÖÑ�êú¿Öß

ÃÖÓ»Ö÷−Ö †ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ÷Ö™üÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

3. Model - III :- µÖÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö

†ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ¾Ö µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ²ÖÑ�êú¿Öß ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ ²ÖÑ�úÖ £Öê™ü SHG −ÖÖ �ú•Öì ¤êüŸÖ

−ÖÖÆüßŸÖ. ŸÖ¸ü, •µÖÖ ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ SHG −ÖÖ �ú•Öì ¤êüŸÖÖŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ

�ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü<Ö•Öê“Ö µÖê£Öê †¯ÖÏŸµÖ�Ö ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ †ÃÖŸÖê.

� Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖ“Öê ±úÖµÖ¤êü :- 1. Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖÃÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖêŸÖæ−Ö †−Öã¤üÖ−Ö ¾Ö ²ÖÑê�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›æü−Ö

�ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ.

2. ¸üÖÂ™ÒüßµÖ�éúŸÖ ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ÃÖÆü�úÖ¸üß ²ÖÑ�úÖ«üÖ ȩ̂ü Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖ−Öê šêü¾Ö»Öê»µÖÖ ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ 1:2 ¾Ö 1:4

µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê.

3. ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ−ÖÖ ÷ÖéÆü²ÖÖÓ¬Ö<Öß, ³Öæ�ÖÓ›ü �Ö ȩ̂ü¤üßÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ×´ÖôûŸÖê.

4. ²Ö“ÖŸÖß“µÖÖ ÃÖ¾ÖµÖß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü ÆüÖê‰ú−Ö ²Ö“ÖŸÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Öß ¾ÖÖœüŸÖê.

5. ÃÖÖ¾Ö�úÖ¸üß �ú•ÖÖÔ̄ Öê�ÖÖ ÃÖã»Ö³Ö ¾Ö ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“µÖÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü̧ üÖ−Öê �ú•ÖÔ ×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×´ÖôûŸÖÖŸÖ.

6. ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖ−Öê ÃÖÖÓ‘Öß�ú ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö ÆüÖê‰ú−Ö ‹�úŸÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê.

7. ´Ö×Æü»ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ¾µÖŒŸÖß´ÖŸ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖê<µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

8. ²Ö“ÖŸÖ÷Ö™ü ¾Ö ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÓ»Ö÷−ÖŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûŸÖê.

9. ¤üÖ× ü̧¦üµÖ ȩ̂üÂÖê�ÖÖ»Öß»Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö�ú»µÖÖ<Ö�úÖ¸üß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖ

†−Öã¤üÖ−Ö ´Ö¤üŸÖ ×´ÖôûŸÖê.

10. ÃÖÓ‘Ö™ü−Ö ¾Ö †Ö×£Ö�Ôú ÃÖ�Ö´ÖŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö —ÖÖ»µÖÖ´Öãôê ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÖÓ“Öß ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ¯ÖÏ×ŸÖÂšüÖ ¾ÖÖœü<µÖÖÃÖ

´Ö¤üŸÖ ÆüÖêŸÖê.


11. ‹�ú´Öê�úÖÓ“µÖÖ ÃÖ´ÖÃµÖÖ •ÖÖ<Öæ−Ö ‘Öê‰ú−Ö ŸµÖÖ ÃÖÖê›ü×¾Ö<µÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖµÖ ¾Öé̈ üà÷ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖÆü�úÖµÖÖÔ“Öß

³ÖÖ¾Ö−ÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖ »ÖÖ÷ÖŸÖê.

12. ÷Ö™üÖŸÖß»Ö �úÖ´Ö�úÖ•ÖÖ´Öãôêû ×−Ö<ÖÔµÖ�Ö´ÖŸÖÖ ¾Ö −ÖêŸÖéŸ¾Ö ÷Öã<ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÆüÖêŸÖ •ÖÖŸÖÖê.

13. ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ‘Öê<µÖÖ“Öß ÃÖ¾ÖµÖ »ÖÖ÷Ö»µÖÖ−Öê ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú •ÖÖ<Öß¾ÖÖ ¾ÖÖœüßÃÖ

»ÖÖ÷ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö “ÖÖÓ÷Ö»Öê −ÖÖ÷Ö×¸ü�ú ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

7.2.3 ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö (Financial Inclusion) :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö Æêü ‹�ÖÖªÖ ×¾ÖÛ¿ÖÂ™ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ (Disadvantaged)

†Ö×<Ö †»¯Ö ˆŸ¯Ö®Ö ÷Ö™üÖŸÖß»Ö »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö †ÃÖŸÖê. ´Öã�µÖŸÖ:

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö ÆüÖ ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö (Social Inclusion) ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ“ÖÖ ‹�ú ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê.

ÃÖ¬µÖÖ †Ö¯Ö<Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öê •Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ¸üÖ²Ö¾ÖŸÖ †ÖÆüÖêŸÖ ŸµÖÖ“ÖÖ“Ö ‹�ú ³ÖÖ÷Ö ´Æü<Öæ−Ö †Ö¯Ö<Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÆüß ü̧Ö²Ö¾ÖŸÖ †ÖÆüÖêŸÖ. •Ö÷Ö³Ö ü̧ÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ÃÖ−Ö 2000

−ÖÓŸÖ ü̧ †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öê •ÖÖ¾Öæ »ÖÖ÷Ö»Öê †ÖÆêü. µÖã−ÖÖµÖ™êü›ü −Öê¿Ö−ÃÖ−Öê µÖÖ ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ“Öß ¯Öãœüß»Ö ˆ×§üÂ™ü¶ê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �êú»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1. ÃÖ¾ÖÖÕ−ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ µÖÖê÷ÖµÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ / �Ö“ÖÖÔŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê.

2. ˆ¢Ö´Ö �úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü ¾Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö<ÖÖŸ´Ö�ú µÖÓ¡Ö<Öê«üÖ ȩ̂ü ŸµÖÖÓ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ¸ü<Öê.

3. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�úßŸÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ¾Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖÆÔüŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß “ÖÖÓ÷Ö»Öß ÃÖÓÃ£ÖÖŸ´Ö�ú ×¾Ö¢Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ

ˆ³ÖÖ¸ü<Öê.

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖ Ã¯Ö¬ÖÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �ú¹ý−Ö ÃÖÖêµÖßÃ�ú¸ü ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü�Ö :- RBI −Öê ÃÖ−Ö 2004 ´Ö¬µÖê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»µÖÖ �ÖÖ−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ¾Ö �ëú¦ü ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê ÃÖ−Ö 2008

´Ö¬µÖê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»µÖÖ ›üÖò. ÃÖß. Ó̧ü÷Ö¸üÖ•Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öà“µÖÖ †−ÖãÂÖÓ÷ÖÖ−Öê ´Æü<Ö•Öê“Ö

Committee on Financial Indlusion “µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß−ÖãÃÖÖ ü̧ ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê

¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸÖ£ÖÖ×¯Ö, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ÃÖ¾ÖÔ̄ ÖÏ£Ö´Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ K.C. “Ö�Îú¾ÖŸÖá

ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê ÃÖã×“ÖŸÖ �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ´Æü<Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ Æêü ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ¸üÖ²Ö¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

µÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. −ÖÖê-×±Ïú»ÖÃÖË †�úÖ‰ú−™üÃÖ :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ −Ö ¾ÖÖ¯Ö¸ü<ÖÖ·µÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ

¯ÖÏ¾ÖÖÆüÖŸÖ †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ×�ú´ÖÖ−Ö ¸üŒ�ú´Ö šêü¾Öæ−Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖê<ÖŸÖßÆüß ü̧Œ�ú´Ö −Ö šê¾ÖŸÖÖ (Zero

Balance) �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›ü<µÖÖ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã¹ý �êú»Öß µÖÖ»ÖÖ»Ö −ÖÖê - ×±Ïú»ÖÃÖË †�úÖ‰ú−™üÃÖ †ÃÖê

´Æü<ÖŸÖÖŸÖ. ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖê †ÃÖ<Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»µÖÖ−Öê •µÖÖÓ“Öß

²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖß −ÖÖÆüßŸÖ ŸµÖÖ“Öß �ÖÖŸÖß ˆ‘Ö›æü−Ö ‘Öê<µÖÖÃÖÖšüß Æüß µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. 2. KYC ´Ö¬µÖê ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ :- ²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›ü<µÖÖÃÖÖšüß Know Your Customer-

KYC “Öß ¯ÖãŸÖÔŸÖÖ �ú¸ü<µÖÖ�ú ü̧ßŸÖÖ ü̧×Æü¾ÖÖÃÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖÖ, †Öêôû�Ö¯Ö¡Ö, †Ö¬ÖÖ¸ü�úÖ›Ôü ‡ŸµÖÖ¤üà“Öß

÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ¯ÖÓ̧ üŸÖæ, ÃÖ´ÖÖ•ÖÖŸÖß»Ö •Öê ‘Ö™ü�ú ¤ãü»ÖÔ�ÖßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖà�ú›êü †ÃÖê �úÖê<ÖŸÖê“Ö

¯Öã̧ üÖ¾Öê −ÖÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›üŸÖÖ µÖêŸÖ −ÖÖÆüß. ´Æü<Öæ−Ö ŸµÖÖ“µÖÖÃÖÖšüß KYC “Öê

×−ÖµÖ´Ö ×¿Ö£Öß»Ö �ú ü̧<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.


3. ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ�úÖ“Öß ×−ÖµÖãŒŸÖß :- ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ †×ŸÖ »ÖÆüÖ−Ö ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ‘Ö›ü<Öê

¯Ö¸ü¾Ö›üŸÖ −ÖÃÖ»µÖÖ−Öê †−Öê�ú »ÖÖê�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾Öê“µÖÖ ¯Ö×¸ü‘ÖÖ²ÖÖÆêü̧ ü ü̧ÖÆüŸÖÖŸÖ †¿ÖÖ ¾µÖŒŸÖà−ÖÖÆüß

¤ãü÷ÖỐ Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¾Ö �Öê›ü¶Ö´Ö¬µÖê ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß RBI −Öê •ÖÖ−Öê¾ÖÖ ü̧ß 2006 ¯ÖÖÃÖã−Ö

Business Facilitators Ø�ú¾ÖÖ Business Correspodents −Öế Öæ−Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ

¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêü. 4. ²ÖÑ�úà÷Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ :- ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ‘Ö›ü<µÖÖ¯Öê�ÖÖ E-

Banking, Mobile-Banking, Point of Sale Terminals-POS ¾Ö ATM

“µÖÖ «üÖ ȩ̂ü ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖ¾Ö ü̧ ³Ö ü̧ ¤êü<µÖÖŸÖ µÖêŸÖ †ÖÆêü. POS «üÖ¸êü

Business Correspodents ÷ÖÖ¾ÖÖ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖêÃÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

�ú¹ý−Ö ¤êüŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ²ÖÑ�úÖÓ“Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü<µÖÖ‹ê¾Ö•Öß ‡»ÖêŒ™ÒüÖò×−Ö�ú “Öò−Öê»ÖÃÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¹ý−Ö

•ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ »ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö×¸ü‘ÖÖŸÖ †Ö<Ö<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö µÖÖ«üÖ ȩ̂ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ

†ÖÆêü. 5. •Ö−Ö ü̧»Ö ¯Ö ü̧¯Ö•Ö �Îêú›üß™ü �úÖ›Ôü :- ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ¾Ö ÷Ö¸üß²Ö ¾µÖŒŸÖà−ÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖæ−Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö

�ú¹ý−Ö ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß General Purpose Credit Card - GPCC “Öß ÃÖã×¾Ö¬Ö ×¤ü»Öß

•ÖÖŸÖ †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖÓ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê<Öê ¿ÖŒµÖ ÆüÖêŸÖê. µÖÖ

�úÖµÖÖÔ«üÖ ȩ̂ü 25000 ¹ý¯ÖµÖÖ¯ÖµÖÕŸÖ“Öê ÃÖã»Ö³Ö �ú•ÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. µÖÖ �úÖ›üÖÔ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ¸üÖê�Ö

¸üŒ�ú´Ö �úÖœü<µÖÖÃÖÖšüßÆüß �ú ü̧ŸÖÖ µÖêŸÖÖê. 6. ÷ÖÏÖ´Öß�Ö ²ÖÑ�úÖ ¿ÖÖ�ÖÖ :- ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß<Ö

³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ‘Ö›ü<µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. 50000 ¯Öê�ÖÖ �ú´Öß »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ

†ÃÖ»Öê»µÖÖ ÷ÖÖ¾ÖÖŸÖ RBI “µÖÖ General LIcence System †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ

ˆ‘Ö›ü<µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü<µÖÖŸÖ †Ö»Öß †ÃÖæ−Ö −Ö¾Öß−Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ‘Ö›ü<µÖÖ´Ö¬µÖê †ÃÖ<ÖÖ ȩ̂ü

†›ü£Öôêû �ú´Öß �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. 7. ˆ×§üÂ™üÖŸÖßŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ×¾ÖÃŸÖÖ ü̧ ¬ÖÖê ü̧�Ö :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö<Öê

¸üÖ²Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß RBI ¾Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê Unbanked ÷ÖÖ¾Öê ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �êú»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö †¿ÖÖ

÷ÖÖ¾ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ²ÖÑ�úà÷Ö ¿ÖÖ�ÖÖ ÃÖã¹ý �ú ü̧<µÖÖÃÖÖšüß Targeted Branch Expansion

Scheme †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¿ÖÖ�ÖÖ ˆ‘Ö›ü<µÖÖ“ÖêÆüß ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü<µÖÖ“Öß ³Öæ×´Ö�úÖ RBI «üÖ ȩ̂ü ¯ÖÖ¸ü

¯ÖÖ›ü»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏŸµÖê�ú ²ÖÑ�êú−Öê †Ö¯Ö»µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ‹�æú<Ö ¿ÖÖ�ÖÖ¯Öî�úß 25%

¿ÖÖ�ÖÖ ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ˆ‘Ö›ü<µÖÖ“Öê ×−Ö²ÖÕ¬Ö ‘ÖÖ»Ö<µÖÖŸÖ †Ö»Öê †ÖÆêüŸÖ. 8. ‡»ÖêŒ™ÒüÖò×−Ö�ú ²Öê−Öß±úß™ü ™ÒüÖ−ÃÖ±ú ü̧ (EBT) :-

¿ÖÖÃÖ�úßµÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö�ú»µÖÖ<Ö�úÖ¸üß �úÖµÖÐ�Îú´ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö ¤ãü²ÖÔ»Ö

‘Ö™ü�úÖÓ−ÖÖ ×¤ü»µÖÖ •ÖÖ<ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ †−Öã¤üÖ−ÖÖ“Öß ¾Ö ´Ö¤üŸÖß“Öß ¸üŒ�ú´Ö £Öê™ü

ˆ¯Ö³ÖÖêŒŸµÖÖ“µÖÖ / »ÖÖ³ÖÖ£µÖÖÔ“µÖÖ �ÖÖŸµÖÖŸÖ •Ö´ÖÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß Electronic Benfit

Transfer - EBT ŸÖÓ¡ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¹ý−Ö ³ÖÏÂ™üÖ“ÖÖ¸ü ¾Ö ÷Öî̧ ü¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö¾Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ²ÖÓ¬Ö

‘ÖÖ»Ö<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.


� ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú ¾Ö −ÖÖ²ÖÖ›Ôü−Öê �êú»Öê»µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏµÖŸ−ÖÖ´Öãôê ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ¾µÖŒŸÖß ¾Ö

�ãú™æÓü²Öê ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ ¯Ö×¸ü¬ÖÖ−Ö †Ö<Ö<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ²ÖòÓ�ú �ÖÖŸÖê¤üÖ ü̧ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ ‘Öê<ÖÖ·µÖÖ“Öß

ÃÖÓ�µÖÖ ÃÖŸÖŸÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÖÆêü.

2001 “Öß •Ö−Ö÷Ö�Ö−ÖÖ 2011 “Öß •Ö−Ö÷Ö�Ö−ÖÖ �ãú™æÓü²Öê ‹�æú�Ö �ãú™æÓü²Öê ²ÖÑ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öê»Öß �ãú™æÓü²Öê

% ‹�æú�Ö �ãú™æÓü²Öê ²ÖÑ�ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö —ÖÖ»Öê»Öß �ãú™æÓü²Öê

%

÷ÖÏÖ´Öß�Ö 13,82,71,559 4,16,39,949 30.1 167826730 91369805 54.4 ¿ÖÆü ü̧ß 5,36,92,376 26,590,693 49.5 78865937 53444983 67.8 ‹�æú�Ö 19,19,63,935 68230642 35.5 246692667 144814788 58.7

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ - Ministry of Finance (2012) ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öê ×−Ö¤ìü¿Ö�ú

2008 2009 2010 2011 2012

¯ÖÏ×ŸÖ 1000 KM2 ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß

²ÖÑ�ú¿ÖÖ�ÖÖ

25.72 27.49 28.82 30.70 33.17

¯ÖÏ×ŸÖ 1000 KM2 ´Ö¬µÖê ÃÖÆü.

²ÖÑ�ú¿ÖÖ�ÖÖ

72.87 73.19 72.65 72.08 71.50

¯ÖÏ×ŸÖ 1000 KM2 MFI ¿ÖÖ�ÖÖ -- -- -- -- --

1000 »ÖÖê�úÖÓ́ ÖÖ<Öê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²Öò�ú ¿ÖÖ�ÖÖ

9.35 9.65 10.08 10.54 11.38

1000 »ÖÖê�úÖÓ́ ÖÖ÷Öê ÃÖÆü. ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¿ÖÖ�ÖÖ

26.47 26.10 25.41 24.74 24.54

1000 »ÖÖê�úÖ´ÖÖ÷Öê MFI ¿ÖÖ�ÖÖ -- -- -- -- --

¯ÖÏ×ŸÖ 1000 KM2 ´Ö¬µÖê ATM 11.80 14.90 20.80 25.81 32.67

1000 »ÖÖê�úÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ÷Öê ATM “Öß ÃÖÓ�µÖÖ

4.29 5.31 7.27 8.86 11.21

ÃÖÓ¤ü³ÖÔ - World Bank Financial Aecess Report-2012

´ÖÖ“ÖÔ 2012 ´Ö¬Öß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß

1. ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�ú ¿ÖÖ�ÖÖ - 24701 2. B.C. †Ö‰ú™ü»Öê™üÃÖË - 1,20,355 3. ‡ŸÖ ü̧ †Ö‰ú™ü»Öê™üÃÖË - 2478 4. ‹�æú<Ö −ÖÖê-×±Ïú»Ö †�úÖ‰ú−™üÃÖ - 103.21 ¤ü.»Ö. 5. ×�úÃÖÖ−Ö �Îêú›üß™ü �úÖ›ÔüÃÖË «üÖ ȩ̂ü ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ - 2.15 ¤ü.»Ö.�úÖê™üß ¹ý. 6. GCC «üÖ ȩ̂ü ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ - 0.22 ¤ü.»Ö.�úÖê™üß ¹ý.


¾Ö¸üß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯ÖÖµÖÖê•Ö−ÖÖ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ¯ÖÖêÃ™ü †Öò±úßÃÖ ²ÖÑ�úÖ ÃÖÓ¹ý �ú¹ý−Ö ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖê»ÖÖ †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú

²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ�ú›æü−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

7.2.4 ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ (Financial Literacy and Credit Councelling) :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ×−ÖµÖæŒŸÖ �êú»Öê»ÖÖ The Working Group to Examine the

Procedures and Process of Agricultural Loans (C.P. Swarnbkar Committee) µÖÖ

ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê �êú»Öê»µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß−ÖãÃÖÖ ü̧ †−ÖãÃÖÓ‘ÖÖ−Öê 2007 ¯ÖÖÃÖæ−Ö RBI −Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�–ÖŸÖ¸üÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ

�Öê¡ÖÖÓ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü<µÖÖ“Öê ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö †¾Ö»ÖÓ²Ö»Öê»Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ‹ÃÖ.‹ÃÖ.•ÖÖê¿Öß µÖÖÓ“µÖÖ †¬µÖ�ÖŸÖê�ÖÖ»Öß»Ö

ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ×¿Ö±úÖ¸ü¿Öß¾Ö¹ý−Ö ÃÖ−Ö 2007-08 “µÖÖ ¾ÖÖÙÂÖ�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ´Ö¬µÖê RBI µÖÖ ¤üÖê−Æüß ²ÖÖ²Öà“ÖÖ

ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö �êú»Öê»ÖÖ ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖÖê. ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�úŸÖ: RBI 10 ´Öê 2007 ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏÖµÖÖê÷Öß�ú ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö ü̧ Financial

Literacy and Credit Counselling Centers ÃÖã¹ý �êú»Öß ÆüÖêŸÖß. ŸµÖÖ“ÖÖ »ÖÖ³Ö ×´ÖôûŸÖ †ÃÖ»µÖÖ−Öê ŸµÖÖÃÖ

¾µÖÖ¯ÖÖ�ú Ã¾Ö¹ý¯Ö ¤êü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öê †ÖÆêü.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ (Financial Literacy) :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ Æüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ²Öà“Öß ×¿Ö�Ö<Ö ¤êü<µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖæ−Ö, µÖÖ´Ö¬µÖê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÓÃ£ÖÖ, �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß, ²ÖÑ�úà÷Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏÖò›üŒ™üÃÖË, ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ±úÖµÖ¤üÖ ¾Ö ¬ÖÖê�úÖ µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü ´ÖÖ×ÆüŸÖß

¤êü<µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖê“ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö †ÃÖŸÖÖê. Organization of Economic Co-operation and

Development - OECD “µÖÖ ´ÖŸÖê, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ Æüß ÷ÖÏÖÆü�ú ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�úÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšü,

÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Ö�ú¯ÖµÖÖÔµÖ, ¬ÖÖê�êú, Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖŸÖÖ µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<µÖÖ“Öß ¾Ö ŸµÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ •ÖÖ<Öß¾Ö •ÖÖ÷ÖéŸÖß ×−Ö´ÖÖÔ<Ö

�ú¸ü<µÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ †ÃÖŸÖê �úß, •µÖÖ´Ö¬Öæ−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �úÖµÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ“ÖÖ †ÖŸ´Ö×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ¾ÖÖœüŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖŸÖß»Ö ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²Öß :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�–Ö ü̧ŸÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯Öãœüß»Ö ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<Öê.

2. ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�úß“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ¤êü<Öê.

3. ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¬ÖÖêŒµÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<Öê.

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖß²ÖÖ²ÖŸÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<Öê.

5. ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú �ú ü̧<µÖÖÃÖÖšüß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ<ÖÖ ȩ̂ü ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖ÷ÖÔ ÃÖÖÓ÷Ö<Öê.

6. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧<µÖÖ“Öß ¯Ö ü̈ŸÖß ÃÖ´Ö•ÖÖ¾Öæ−Ö ÃÖÖÓ÷Ö<Öê.

7. ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ / ¯ÖÏÖò›üŒ™üÃÖæ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<Öê.

8. ×¾Ö¢ÖßµÖ ×−Ö<ÖÔµÖ ‘Öê<µÖÖ“Öß �Ö´ÖŸÖÖ ×¾Ö�úÃÖßŸÖ �ú ü̧<Öê.

9. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öê ÃÖ´Ö•Ö / ÷Öî̧ üÃÖ´Ö•Ö ¤æü¸ü �ú ü̧<Öê.

10. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖê“ÖÖ •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ �ú¸ü<Öê.

� ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�êú−Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖêÃÖÖšüß �êú»Öê»Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö :- 1. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ × ü̧—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú−Öê "×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�–Ö¸üŸÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö" ÃÖã¹ý �êú»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

2. ¿ÖÖôûÖ ´ÖÆüÖ×¾ÖªÖ»ÖµÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ �úÖµÖÔ÷ÖḮ Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

3. NGO “µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö¸üŸÖê“ÖÖ ¯ÖÏ“ÖÖ¸ü ¾Ö ¯ÖÏÃÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.


4. ´ÖÖ×ÆüŸÖß¯Ö¡Ö�êú, ¾Æüß›üß†Öê, ×±ú»´Ö µÖÖÓ“µÖÖ«Üö ü̧ê ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖê“ÖÖ ˆ¯Ö�Îú´Ö ¸üÖ²Ö×¾Ö»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

5. RBI “µÖÖ ¾Öê²ÖÃÖÖ‡Ô™ü«Ö¸êü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö¸üŸÖê×¾ÖÂÖµÖ�ú ´ÖÖ×ÆüŸÖß 12 ¯ÖÏÖ¤êü×¿Ö�ú ³ÖÖÂÖêŸÖæ−Ö ¯ÖÏ×ÃÖ ü̈ �êú»Öß •ÖÖŸÖ

†ÖÆêü.

6. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖê¾Ö ü̧ ×−Ö²ÖÓ¬Ö Ã¯Ö¬ÖÖÔ †ÖµÖÖê•ÖßŸÖ �êú»µÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

7. ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬Öæ−Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß“Öê ±ú»Ö�ú »ÖÖ¾Ö<µÖÖ“µÖÖ ÃÖæ“Ö−ÖÖ ¤êü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ (Credit Counselling) :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ Æüß ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö −ÖÖ÷Ö×¸ü�úÖÓ“Öß ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ÷Ö ü̧•Ö ²Ö−ÖŸÖ “ÖÖ»Ö»Öß †ÃÖæ−Ö �ú•ÖÖÔ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾Ö

�ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü<ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öê †−Öê�ú ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ −ÖêÆü´Öß ÃÖÓ³ÖḮ ÖÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ

†ÃÖ»µÖÖ“Öê ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê. �úÖ ü̧<Ö, ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö �úÖê<ÖŸÖÖ ¯ÖµÖÖÔµÖ ×−Ö¾Ö›üÖ¾ÖÖ ?

�úÖê<ÖŸµÖÖ ÃÖÓÃ£Öê�ú›æü−Ö �ú•ÖÔ ‘µÖÖ¾Öê ? ×�úŸÖß ü̧Œ�ú´Öê“Öê �ú•ÖÔ ‘µÖÖ¾Öê ? �úÖê<ÖŸµÖÖ †™üß¾Ö¸ü �ú•ÖÔ ‘µÖÖ¾Öê ? †ÃÖê †−Öê�ú

¯ÖÏ¿−Ö �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ ³Öê›üÃÖÖ¾ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †¿ÖÖÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÃÖ µÖÖê÷µÖ ¾Ö ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖÆÔü ¯Ö ü̈ŸÖß−Öê ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö

�ú¸ü<µÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �ú¸ü<µÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö †ÃÖŸÖê. ´Æü<Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¤êü<ÖÖ·µÖÖ �ëú¦üÖÓ“Öß

÷Ö¸ü•Ö ×−Ö´ÖÖÔ<Ö —ÖÖ»Öê»Öß ×¤üÃÖæ−Ö µÖêŸÖê.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ ´Æü�Ö•Öê �úÖµÖ :- RBI “µÖÖ ¾µÖÖ�µÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ´Æü<Ö•Öê �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÃÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ¾Ö

ŸµÖÖ“µÖÖ ¯Ö¸üŸÖ±êú›üß²ÖÖ²ÖŸÖ, †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�ú ŸÖµÖÖ¸ü �ú ü̧<Öê ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �ú ü̧<µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ ×¿Ö�ÖßŸÖ �ú ü̧<Öê ¾Ö

ŸµÖÖÖÃÖÖšüß“Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖ ÃÖÖÓ÷Ö<Öê ÆüÖêµÖ. µÖã−ÖÖµÖ™êü›ü Ø�ú÷Ö›ü´Ö �ú•ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ´ÖŸÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖ»»ÖÖ / ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ´Æü<Öê �úŸÖÔ¾µÖ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �ú ü̧<Öê �ú•ÖÔ £Ö�ú²ÖÖ�úßŸÖ ü̧ÖÆæü −ÖµÖêŸÖ ´Æü<Öæ−Ö

µÖ¯Öê÷µÖ ŸÖß �úÖôû•Öß ‘Öê<Öê. µÖÖ ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ / ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖêŸÖÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ÷ÖÖ¸ü ÆüÖ

¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ •ÖÖóµÖÖŸÖæ−Ö ÃÖã™ü<µÖÖÃÖÖšüß, �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ¸üß �ú´Öß �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö �ú´Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ

�ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ¤êü<µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö¿Öß»Ö †ÃÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö £Ö�ú²ÖÖ�úß ¾ÖÖœæü −ÖµÖêŸÖ ´Æü<Öæ−Ö ŸµÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖÖê,

´ÖÖ×ÆüŸÖß ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖê ¾Ö µÖÖê÷µÖ ×−Ö<ÖÔµÖ ‘Öê<µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖÖê.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ / ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−ÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö :- ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ / ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö ÃÖê¾ÖÖ´Ö¬µÖê ¯Öãœüß»Ö ²ÖÖ²Öà“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

1. �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖµÖÖÔµÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¤êü<Öê.

2. �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ �ú•ÖÔ¾ÖÖ¯Ö ü̧Ö“Öê ¾Ö ¯Ö¸üŸÖ±êú›üßÃÖÖšüß“Öê ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö �ú ü̧<µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú ü̧<Öê.

3. �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ �ú´Öß �Ö“Öá�ú ¾Ö Ã¾ÖÃŸÖ �ú•ÖÖÔ“Öê ¯ÖµÖÖÔµÖ ´ÖÖ×ÆüŸÖ �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê.

4. �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÃÖ ŸµÖÖ“µÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ³ÖÖ¸ü �ú´Öß �ú¸ü<µÖÖ“Öê ˆ¯ÖÖµÖ ÃÖã“Ö×¾Ö<Öê.

5. �ú•ÖÖÔ“ÖÖ †−ÖãŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾ÖÖ¯Ö ü̧ �ú¸ü<µÖÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯Ö ü̧Ö¾Öé¢Ö �ú¹ý−Ö �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¾ÖÖ¯Ö ü̧ ¾ÖÖœü×¾Ö<µÖÖÃÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Ö

�ú¸ü<Öê.

6. ¾µÖŒŸÖß / ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“ÖÖ �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ß¯Ö<ÖÖ ¾ÖÖœæü −ÖµÖê µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖ−ÖÖ µÖÖê÷µÖ ŸÖê ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú ü̧<Öê.

7. �ú•ÖÔ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−ÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖÖÆÔü ¾Ö �ÖÖ¡Öß¿Öß¸ü ÃÖ»»ÖÖ ¤êü<Öê.

8. �ú•ÖÔ²ÖÖ•ÖÖ¸üß¯Ö<ÖÖ´Öãôêû ¤ü²ÖÖ¾ÖÖ�ÖÖ»Öß †ÃÖ»Öê»µÖÖ �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÃÖ ÃÖÆüÖµµÖ �ú¸ü<Öê.

9. �ú•ÖÔ ¾Ö �ú•ÖÔ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ²ÖÖ²ÖŸÖ −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ´ÖÖ×ÆüŸÖß �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖ¯ÖµÖÕŸÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê ŸµÖÖŸÖß»Ö ²Ö¤ü»ÖÖ“Öß

´ÖÖ×ÆüŸÖß ÃÖÖÓ÷Ö<Öê.


10. ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÔ×¾ÖÂÖµÖ�ú µÖÖê•Ö−ÖÖ, †•ÖÔ �ú¸ü<µÖÖ“Öß ¯Ö ü̈ŸÖß, ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›üß“Öß ¯Ö ü̈ŸÖß µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ“Öß

´ÖÖ×ÆüŸÖß •Ö−ÖŸÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ¯ÖÖêÆü“Ö×¾Ö<Öê.

11. ÷ÖÏÖ´Öß<Ö •Ö−ÖŸÖê̄ ÖµÖÕŸÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ¯Öã̧ ü×¾Ö<Öê.

12. −Ö¾Ö−Ö¾Öß−Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ¾Ö ×¾Ö´ÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü<Öê.

13. ¾µÖŒŸÖßÃÖ ÃÖÓ̄ Öæ<ÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ×−ÖµÖÖê•Ö−Ö �ú¸ü<µÖÖÃÖ ÃÖÆüÖµµÖ �ú¸ü<Öê.

3.2.5 ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÔ (Financial Stability) :- •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ µÖÓ¡Ö<Öê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ÷Öã<ÖÖŸ´Ö�ú ¾ÖÖœü

‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ−Ö 1999 ´Ö¬µÖê †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ<Öê×−Ö¬Öß (IMF) −Öê ±úÖµÖ−ÖÖ−ÃÖßµÖ»Ö Ã™òü×²Ö»Öß™üß ±úÖȩ̂ ü−Ö

(Financial Stability Forrum - FSF) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß ÆüÖêŸÖß. µÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¯Öãœêü ‹×¯ÖÏ»Ö 2009 ´Ö¬µÖê

±úÖµÖ−ÖÖ−¿ÖßµÖ»Ö Ã™òü×²Ö»Öß™üß ²ÖÖê›Ôü (Financial Stability Board - FSB) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öß.

Æêü ²ÖÖê›Ôü ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü̧ ü ¤êü¿ÖÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖêŸÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÖ−Ö�úÖ¯ÖḮ ÖÖ<Öê ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ−Ö�êú

×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �ú¸üŸÖ †ÃÖŸÖê ¾Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü<ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ÃÖæ“Ö−ÖÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. ÃÖ¬µÖÖ FSB

“Öê �úÖ´Ö�úÖ•Ö Bank for International Settelment - Switzerland �ú›æü−Ö ¯ÖÖ×Æü»Öê •ÖÖŸÖ †ÖÆêü. 21

ÃÖ¯™ëü²Ö ü̧ 2010 ´Ö¬Öß»Ö IMF ÃÖ×´ÖŸÖß´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸ŸÖÖÃÖÆü 25 ¤êü¿ÖÖÓ−Öß µÖÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−Öê“ÖÖ Financial Stability

Assesment Programme (FSAP) Ã¾Öß�úÖ¸ü»Öê»Öê †ÃÖæ−Ö RBI,SEBI,IRDA −Öß µÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÃÖ

ÃÖÓ́ ÖŸÖß ×¤ü»Öê»Öß †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ¸ü<µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ ÆüÖê<ÖÖ¸ü †ÖÆêü.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÔ ŸÖ¯ÖÖ�Öß ×−Ö�úÂÖ :- ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÖÔ“Öß ŸÖ¯ÖÖÃÖ<Öß �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ †Ö ü̧Öê÷µÖÖ“Öß ¾Ö ¯ÖÏ÷ÖŸÖß“Öß ŸÖ¯ÖÖÃÖ<Öß �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß

(Assesment of Bank Soundeness and Performance) ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ×−Ö�úÂÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öê

•ÖÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ×−Ö�úÂÖÖ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ ȩ̂ü ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ÃÖ�Ö´Ö †ÖÆêü �úß −ÖÖÆüß, ŸµÖÖ“Öß �úÖµÖÔ�Ö´ÖŸÖÖ ×�úŸÖß

†ÖÆêü, ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡ÖÖŸÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÖ−Ö�úÖ¯ÖḮ ÖÖ<Öê �ÎúÖÓŸÖß ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖÆüß µÖÖ“Öß ŸÖ¯ÖÖÃÖ<Öß �êú»Öß •ÖÖŸÖê.

� ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö ü̧ŸÖÖ¾ÖÖ (Return on Asset) :- ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÃÖ�Ö´ÖŸÖÖ Æüß ŸµÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö¸üŸÖ¾µÖÖ•ÖÖ“µÖÖ ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö

†ÃÖŸÖê. •µÖÖ ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê¾Ö¸üß»Ö ¯Ö¸üŸÖÖ¾µÖÖ“ÖÖ ¤ü ü̧ †×¬Ö�ú †ÃÖŸÖÖê ŸÖß ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ÃÖ�Ö´Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖŸÖê. µÖÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ×−Ö¾¾Öôû ¾µÖÖ•Ö ˆŸ¯Ö®Ö (Net Interest Income) ±úß¯ÖÖÃÖæ−Ö“Öê

ˆŸ¯Ö®Ö (Fee Income) †Ö×<Ö �úÖµÖÔ�úÖ ü̧ß �Ö“ÖÔ (Functional Expenses) ¾Ö Ã£Öæ»Ö �úÖµÖÔ�úÖ ü̧ß ˆŸ¯Ö®Ö

(Gross Operating Income) µÖÖ ‘Ö™ü�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê.

� †×ŸÖÃ¯ÖÖ×¤üŸÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêÃÖÖšüß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü (Provision for NPA) :- ²ÖÑ�úà÷Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»Öß •Öß �ú•Öì £Ö�ú²ÖÖ�úßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ •Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ¬ÖÖêŒµÖÖŸÖ

†ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêÃÖÖšüß ×¾Ö×¿ÖÂ™ü ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ŸÖ ü̧ŸÖæ¤üß �ú¹ý−Ö šê¾Ö<Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. •µÖÖ ²ÖÑ�úÖ NPA ÃÖÖšüß

µÖÖê÷µÖ ŸÖß ŸÖ¸üŸÖæ¤ü �ú¹ý−Ö šêü¾ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ÃÖ�Ö´Ö¯Ö<Öê ˆ³µÖÖ ¸üÖÆæü ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. �úÖ ü̧<Ö, †¿Öß �ú•Öì ¾ÖÃÖæ»Ö −Ö

—ÖÖ»µÖÖÃÖ ŸµÖÖ“µÖÖ ³Ö ü̧¯ÖÖ‡ÔÃÖÖšüß µÖÖê÷µÖ ŸÖß ŸÖ ü̧ŸÖæ¤ü �ú¹ý−Ö šêü¾Ö»Öê»Öß †ÃÖŸÖê.

� ×¾Ö¢ÖßµÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö�Ö ¾Ö ¯ÖµÖÔ¾Öê�Ö�Ö (Financial Regulation & Supervision) :- ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ²ÖÑ�úÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÃÖÖšüß ×−ÖµÖÓ¡Ö<ÖÖŸ´Ö�ú ŸÖ¸üŸÖæ¤üß �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ

¯ÖµÖÔ¾Öê�Ö<ÖÖÃÖÖšüß ÃÖ�Ö´Ö µÖÓ¡Ö<ÖÖ ˆ³Öß �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ“µÖÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ×−ÖµÖ´ÖßŸÖŸÖÖ ¾Ö ¯ÖÖ¸ü¤ü¿ÖÔ�úŸÖÖ †Ö<Ö<Öê †¯Öê×�ÖŸÖ


†ÃÖŸÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖµÖÔ¾Öê�Ö<Ö ¾Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö<ÖÖ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÃÖ�Ö´Ö¯Ö<Öê ˆ³Öß �êú»µÖÖ´Öãôê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ µÖÓ¡Ö<ÖÖ

×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ¯Ö<Öê ¸üÖÆüŸÖê.

� ¯ÖÖ ü̧¤ü¿ÖÔ�úŸÖÖ ×−Ö�úÂÖ (Transparancy Stadards) :- ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖ, ×¾Ö´ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ �úÖµÖÖỐ Ö¬µÖê ×−ÖµÖ´ÖßŸÖŸÖÖ ¾Ö �úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü¯Ö<ÖÖ

†Ö<Ö<µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ �úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü ŸÖ¸üŸÖæ¤üß �ú¹ý−Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÓÃ£Öê“µÖÖ �úÖµÖÔ̄ Ö ü̈ŸÖßŸÖ ¾Ö ŸµÖÖ“µÖÖ

�úÖ ü̧³ÖÖ¸üÖŸÖ ¯ÖÖ ü̧¤ü¿ÖÔ�úŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö �ú¸ü<Öê †¯Öê�ÖßŸÖ †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ

¯ÖÖ¸ü¤ü¿ÖÔ�ú¯Ö<Öê �úÖ´Ö �ú ü̧ßŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“Öß ÷Öã<ÖÖŸ´Ö�ú ¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔÆüß †ŸµÖÓŸÖ ˆ¢Ö´Ö †ÃÖŸÖÖê.

� ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ (Asset Quality) :- ²ÖÑ�úà÷Ö ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß †Ö¯Ö»ÖÖ ×−Ö¬Öß •µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö»Öê»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÖ¬Ö−ÖÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ÃÖã̧ ü�ÖßŸÖŸÖÖ ¾Ö ŸµÖÖ´Ö¬Öß»Ö ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ−ÖßµÖŸÖÖ, »ÖÖ³Ö¯ÖÏ¤üŸÖÖ µÖÖÓ“µÖÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖ¾Ö¸ü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ

¤ü•ÖÖÔ ×−Ö¬ÖÖÔ̧ üßŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ �Óú¯Ö−µÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ •Öê¾ÆüÖ “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ †ÃÖê»Ö ŸÖê¾Öœüß ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ³ÖŒ�ú´Ö ¾Ö ÃÖ�Ö´Ö †ÃÖŸÖê µÖÖÃÖÖšüß RBI, IRDA, SEBI µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö<ÖÖŸÖ

†ÃÖ<ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ÃÖã¬ÖÖ ü̧<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸üßŸÖ †ÖÆêüŸÖ.

� ÷»ÖÖê²Ö»Ö ×¸Ã�ú ‡Ó›êüŒÃÖ (Global Risk Index) :- ÷»ÖÖê²Ö»Ö ×¸üÃ�ú ‡Ó›êüŒÃÖ´Ö¬µÖê ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ¯ÖÏ÷ÖŸÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö¯ÖÖŸÖôûß ¾Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

Ø�ú´ÖŸÖ¯ÖÖŸÖôûß“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö Ã£Öæ»Ö ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“ÖÖ (GDP) “ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ ü̧ �ú¹ý−Ö

÷»ÖÖê²Ö»Ö × ü̧Ã�ú ‡Ó›êüŒÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê ¾Ö ŸµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ‡ŸÖ¸ü ¤êü¿ÖÖ“Öê Ņ̃ü�úà÷Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. Æêü ¸Ñü�úà÷Ö ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ

×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÖÔÃÖÖšüß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ<ÖÔ †ÃÖŸÖê.


1. Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™üÖŸÖß»Ö ×�ú´ÖÖ−Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üÃÖÓ�µÖÖ -------- †ÃÖŸÖê.

†) 20 ²Ö) 45 �ú) 10 ›ü) 15

2. Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖ«üÖ ȩ̂ü �ÖÖ»Öß»Ö¯Öî�úß �úÖê<ÖŸÖê �úÖµÖÔ �êú»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß.

†) �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ²Ö) ²Ö“ÖŸÖ ÃÖÓ�ú»Ö−Ö �ú) ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ²ÖÖê¬Ö−Ö ›ü) ¯Öã−ÖÔ†£ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ

3. ²ÖÑ�úÖÓÃÖÖšüß ¾µÖÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ�úÖ“Öß (BC) µÖÖê•Ö−ÖÖ �úÖê<ÖŸµÖÖ ¾ÖÂÖá ÃÖã¹ý �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü ?

†) 2006 ²Ö) 2010 �ú) 2011 ›ü) 2013

4. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�Ö ü̧ŸÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ �úÖê<ÖŸµÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ ×¿Ö±úÖ ü̧¿Öß¾Ö¹ý−Ö ÃÖã¹ý �ú¸ü<µÖÖŸÖ †Ö»Öê»Öß †ÖÆêü ?

†) ‹ÃÖ.‹ÃÖ. •ÖÖê¿Öß ÃÖ×´ÖŸÖß ²Ö) ÃÖß.ŸÖÖ ü̧Ö¯ÖÖȩ̂ üÖ ÃÖ×´ÖŸÖß

�ú) ¾Öîª−ÖÖ£Ö−Ö ÃÖ×�úŸÖß ›ü) ´Öò�ú×´Ö»Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß

5. ±úÖµÖ−ÖÖ−¿ÖßµÖ»Ö Ã™òü²Öß»Öß™üß ²ÖÖê›üÖÔ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �úÖê<ÖŸµÖÖ ¾ÖÂÖá —ÖÖ»Öß ?

†) 2010 ²Ö) 2009 �ú) 2011 ›ü) 2001

ˆ¢Ö ȩ̂ü


1) �ú

2) ›ü

3) †

4) †ü

5) ²Ö


6)

†¿ÖÖ×¸üŸÖß−Öê µÖÖ ‘Ö™ü�úÖŸÖ †Ö¯Ö<Ö ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ²Ö“ÖŸÖ ÷Ö™ü, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−Ö, ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÖ�Ö¸üŸÖÖ ¾Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÔ µÖÖ ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ×¾ÖÃŸÖ¸ü †³µÖÖÃÖ �êú»ÖÖ.

7.5 ¯ÖÖ× ü̧³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü :-

� ×²Ö÷Ö¸ü ²ÖÑ�úà÷Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ :- •µÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖŸÖ �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÖÆêüŸÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ŸµÖÖÓ−ÖÖ RBI �ú›æü−Ö ²ÖÑ�ú

´Æü<Öæ−Ö ´ÖÖ−µÖŸÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê»Öß †¿ÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ.

� †×ŸÖŸ¯ÖÖ×¤üŸÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ :- ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ×¤ü»Öê»Öß •Öß �ú•Öì ×−ÖµÖ´ÖßŸÖ¯Ö<Öê ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü ÆüÖêŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ ŸµÖÖÓ−ÖÖ †×ŸÖÃ¯ÖÖ×¤üŸÖ

´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ †ÃÖê ´Æü<ÖŸÖÖŸÖ ŸµÖÖ“Öê ¾Ö÷Öá�ú ü̧<Ö ˆ¯Ö¯ÖÏ<ÖÖ»ÖßŸÖ, ¿ÖÓ�úÖÃ¯Ö¤ü ¾Ö ²Öã›üßŸÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ“ÖÖ ÷Ö™üÖŸÖ �ú ü̧ŸÖÖŸÖ.

� NGO :- ×²Ö÷Ö¸ü ÃÖ ü̧�úÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ �úß •µÖÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê −ÖÖ −Ö±úÖ −ÖÖ ŸÖÖê™üÖ µÖÖ ŸÖŸ¾ÖÖ¾Ö¸ü ÃÖÖ´ÖÖ•Öß�ú ÃÖê¾ÖÖ ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ

¤êü<µÖÖÃÖÖšüß �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ.


APENDEX - I

Banking Stability Map and Indicator

The Banking Stability Ma[p and Indicator Present an Ocerall Assessment of

Chanbges in underlying conditions and risk factors that have a beraring on stability of

the bankiong sector during a period. Following ratios are used for construction of

each composite index :

Table : Indicators used for construction of Banking Stability Map and Banking Stability Indicator

Dimension Ratios Soundness CRAR Tier-I Capital

to Tier-Ii Capital

Leverage ratio as Total-Assets to Capital and Reserves

Asset-Quality

Net NPAs to Total -

Gross NPAs to Total

Sub-Standard advances to

Restructured standard


Advances Advances gross NPAs Advvances to Standard Advances

Profitability Return on Assets

Net Interest Margin

Growth in Profit

Liquidity Liquid-Assets to Total-Assets

Customer-Deposits to Total-Assets

Non-Bank Advances to Customer Deposits

Deposits maturing

within 1 Year to Total Deposits

Efficiency Cost to Income

Business (Credit+Deposit) to Staff expenses

Staff Expenses to Total Expenses

References

1. Report of the Committee on Financial Inclusion (Rangarajan

Committee) https://www.nabard.org/pdf/Full_Report.pdf.

2. The world bank (2012) Findex Survey on “Measuring Financial

Inclusion Indicators” World bank policy research working paper #

6025

3. The Role of Finanicial Education : the Indian Case – Inaugural

Address by Dr. Y.V. Reddy, Governor, Reserve Bank of India at

the International Conference on Financial Education organised by

OECD and Co-hostged by Pension Fund Regulatory and

Development Authority at New Delhi on Septemnber 21,2006

4. Professor Sarah Mavrinac, INSEAD, The Business School for the

World

5. Policy Brief July 2006’ The importance of Financial Education,

Organisation for Economic Co-operation and Development

(OECD)

6. Credit Counselling-Legal definition :

http://www.nolo.com/definition.cfm/Term’Report of the Expert

group on Agricultural Indebtedness, July 2007, Chairman :

R.Radhakrishna

7. Wikipedia encyclopedia :

http://en/wikipedia.org/wiki/Credit_counselling

8. RBI (2012) Financial Literacy Centres (FLCs) - Guidelines

http://rbidocs/rbi.org.in/rdocs/notification/PDFs/

CER590FL060612.pdf


9. Pai. D.T. (2010) Overview of Financial Inclusion and Micro

Credit, Manipal Press Limited, Manipal-576 104

10.Financial Stability Report (2012)

http://rbidocs.rbi.org.in/rdocs/Publications Report/

Pdfs/FFSR261212_FL.pdf

11. Status of Micro Finance in India (2012-12) NABARD

7.7 ÃÖ¸Ö¾ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏ¿−Ö :-

ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü<Ö•Öê �úÖµÖ ? ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ �úÖê<ÖŸÖß ¯ÖÏ×ŸÖ´ÖÖ−Öê ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶ÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»Öß •ÖÖŸÖ †ÖÆêüŸÖ ?

1. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ “Öôû¾ÖôûßŸÖß»Ö †›ü£Öôêû Ã¯ÖÂ™ü �ú¸üÖ ?

2. Ã¾ÖÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™üÖ“µÖÖ “Öôû¾Öôûß¾Ö ü̧ ³ÖÖÂµÖ �ú¸üÖ ?

3. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö−ÖÖÃÖÖšüß �êú»Öê»µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ Ã¯ÖÂ™ü �ú ü̧Ö ?

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×™ü¯ÖÖ ×»ÖÆüÖ 1. ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“Öê ¯Ö×¸ü<Ö´Ö

2. Ã¾Ö:ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ÷Ö™ü

3. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÖ�–Ö ü̧ŸÖÖ

5. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ»»ÖÖ ¾Ö ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö

6. ×¾Ö¢ÖßµÖ Ã£ÖîµÖÖÔ“Öê ×−Ö�úÂÖ

1. ----------- ÃÖÖ»Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ´Ö¦üÖÃÖ ÃÖ ü̧�úÖ¸ü−Öê •Ö´ÖÔ−ÖßŸÖß»Ö ¬ÖŸÖá¾Ö¸ü ÃÖÆü�úÖ ü̧ß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ µÖÓ¡Ö<ÖÖ ¸üÖ²Ö¾Ö»Öß.

†) 1890 ²Ö) 1880 �ú) 1990 ›ü) 1920

2. ‡Ó›üÖê−Öê×¿ÖµÖÖ´Ö¬µÖê Bank Dagan Bali “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ --------- ÃÖÖ»Öß —ÖÖ»Öß.

†) 1990 ²Ö) 1955 �ú) 1970 ›ü) 1570

3. ²ÖÖÓ÷»ÖÖ¤êü¿ÖÖŸÖ ÷ÖÏÖ´Öß<Ö ²ÖÑ�êú“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ ---------- ´Ö¬µÖê —ÖÖ»Öß.

†) 1983 ²Ö) 1993 �ú) 1793 ›ü) 1593

4. RBI −Öê ÃÖã�´Ö ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ¾Ö ü̧ ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö šêü¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß Micro Finance & Financial

Inclusion Division “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ --------- ÃÖÖ»Öß �êú»Öß.

†) 1999 ²Ö) 1995 �ú) 1996 ›ü) 1998

5. ±úÖµÖ−ÖÖ−¿ÖßµÖ»Ö Ã™òü²Öß»Öß™üß ²ÖÖê›üÖÔ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �úÖê<ÖŸµÖÖ ¾ÖÂÖá —ÖÖ»Öß ?

†) 2010 ²Ö) 2009 �ú) 2011 ›ü) 2001

ˆ¢Ö ȩ̂ü 1. ²Ö

2. �ú

3. †

4. †ü


‘Ö™ü�ú 8 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ

International Aspect of the Indian Financial System 8.0 ˆ×§üÂ™ü¶ê 8.1 ¯ÖÏÃŸÖÖ¾Ö−ÖÖ 8.2 ×¾ÖÂÖµÖ ×¾Ö¾Öê“Ö−Ö

8.2.1 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß“Öê •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8Ö 8.2.2 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü : Ã¾Ö¹ý¯Ö †Ö×8Ö ´ÖÆüŸ¾Ö 8.2.3 ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ

8.2.4 IDA, IFC, ADB, WB †Ö×8Ö IMF †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ 8.2.5 †ò−™üß ´Ö−Öß »ÖÖ‰Óú›üØ¸ü÷Ö Ø�ú¾ÖÖ �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö8Ö 8.2.6 †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�úà÷Ö 8.2.7 •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÓ¤üß †Ö×8Ö ¿Öê•ÖÖ¸üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü8ÖÖ´Ö

8.2.8 †´Öê×¸ü�êú“µÖÖ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö »ÖêØ›ü÷Ö ÃÖÓ�ú™ü 8.2.9 †´Öê×¸ü�êú“µÖÖ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ¯ÖÖÃÖæ−Ö ×¿Ö�ú»Öê»ÖÖ ¬Ö›üÖ

8.3 Ã¾ÖµÖÓ †¬µÖµÖ−Ö ¯ÖÏ¿−Ö 8.4 ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö 8.5 ¯ÖÖ×¸ü³ÖÖÂÖß�ú ¿Ö²¤ü 8.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖæ“Öß 8.0 ˆ×§üÂ™ü¶ê :- ÊÖ ‘Ö™ü�úÖ“µÖÖ †³µÖÖÃÖÖ¾Ö¹ý−Ö †Ö»µÖÖ»ÖÖ a) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß“Öê •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8Ö ´Æü8Ö•Öê �úÖµÖ Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö b) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †Ö×8Ö ´ÖÆüŸ¾Ö c) †¯Ö¡ÖÖ“Öß ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ´Æü8Ö•Öê �úÖµÖ, Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö d) †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ µÖÖÓµÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¹ý¯Öß ×�úŸÖß �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö e) �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö8Ö

1. †Öò±ú¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö, †Öò±ú¿µÖÖȩ̂ ü ™ÒêüØ›ü÷Ö †Ö×8Ö ŸµÖÖÓ“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö ¾Ö †›ü“Ö8Öß µÖÖÓ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ �ú¸ü8Öê. 2. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÓ¤üß †Ö×8Ö ¿Öê•ÖÖ¸üß ¤êü¿ÖÖ¾Ö¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ¾Ö¸ü —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¯Ö×¸ü8ÖÖ´ÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ 3. †´Öê×¸ü�êú“Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö »ÖêØ›ü÷Ö ÃÖÓ�ú™ü ´Æü8Ö•Öê �úÖµÖ ? Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö 4. †´Öê×¸ü�êú“ÖµÖÖ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö »ÖêØ›ü÷Ö ÃÖÓ�ú™üÖ¯ÖÖÃÖæ−Ö −Öế Ö�êú �úÖµÖ ×¿Ö�úÖµÖ»ÖÖ ×´ÖôûÖ»Öê, Æêü †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ÃÖ´Ö•Öê»Ö.

¯ÖÏÖÃŸÖÖ×¾Ö�ú :-

¯ÖÏÃŸÖãŸÖ ¯ÖÏ�ú ü̧8ÖÖŸÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8ÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ †Ö×8Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß ÆüÖê8ÖÖ ȩ̂ü •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8Ö µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü8ÖÖŸÖ �ú¸ü8ÖÖ¸ü †ÖÆüÖêŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ŸµÖÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö †Ö×8Ö ´ÖÆüŸ¾Ö �úÖµÖ Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ³ÖÖ ü̧ŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ¹ý¯ÖµÖÖ“Öê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸÖê †Ö×8Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸÖµÖÖ¾Ö¸ü �ú¸üÖµÖ“Öê �úÖ ? †Ö×8Ö �úÖ ? µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ×´ÖôûŸÖê. ×¾Ö¿ÖêÂÖ �ú¹ý−Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÆüÖê8µÖÖÃÖÖšüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü �úÖê8Ö�úÖê8ÖŸµÖÖß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß �ú¿Öß ´Ö¤üŸÖ �êú»Öß Æêü µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü8ÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ´Ö•Öê»Ö. ŸÖÃÖê“Ö ¤êü8ÖÖ·µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖæ−Ö �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ¾Ö¸ü �úÃÖê ×−ÖµÖÓ¡Ö8Ö šêü¾ÖÖµÖ“Öê Æêü ÃÖ´Ö•Öê»Ö. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�úà÷Ö´Ö¬µÖê †Öò±ú¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö †Ö×8Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×−ÖµÖ´Ö−Ö, †›ü“Ö8Öß µÖÖ“ÖÖ †³µÖÖÃÖ µÖÖ ¯ÖÏ�ú¸ü8ÖÖŸÖ �ú¸üŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ´ÖÓ¤üß ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü �úÖµÖ ¯Ö×¸ü8ÖÖ´Ö —ÖÖ»ÖÖ µÖÖ“ÖÖ ×¾ÖÃŸÖéŸÖ †³µÖÖÃÖ µÖÖ


¯ÖÏ�ú¸ü8ÖÖŸÖ �êú»ÖÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖ“ÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü �úÃÖÖ ¯Ö× ü̧8ÖÖ´Ö ÆüÖêŸÖÖê, µÖÖ“Öß “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß †ÖÆêü. ŸµÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ŸµÖÖ ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÃÖÖ ¬Ö›üÖ ‘µÖÖ¾ÖÖ µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ “Ö“ÖÖÔ �êú»Öß †ÖÆêü. International Aspects of the Indian Financial Systems. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¥üÛÂ™ü�úÖê−Ö †) Globalisation of Indian Financial System :

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß“Öê •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�úß�ú¸ü8Ö ²ÖÑ�úà÷Ö �Öê¡Ö, ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, −ÖÖ8Öê²ÖÖ•ÖÖ¸ü †Ö×8Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü Æêü ÃÖ¾ÖÔ ×´Öôãû−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡Ö ²Ö−ÖŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß ŸÖµÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. 1950 ¯ÖÖÃÖã−Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�ú †Ö×8Ö •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß“ÖÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü —ÖÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ²Ö“ÖŸÖ †Ö×8Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê †Ö×8Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú¤üÖ¸ü ÃÖã¬ÖÖ¸ü8µÖÖÃÖÖšüß �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. 1991 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖê ˆ¤üÖ ü̧ß�ú¸ü8ÖÖ“Öß ¯ÖÏ×�ÎúµÖÖ ÃÖã¹ý �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß´Ö¬µÖê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê ²Ö¤ü»Ö �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ ²Ö¤ü»µÖÖŸÖ �Öã̄ Ö ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú¤üÖ¸üÖ»ÖÖ ÃÖÓÃ£µÖÖŸ´Ö�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú¤üÖ¸ü ŸÖÃÖê“Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Ö¬µÖÃ£Ö µÖÖÓ−ÖÖ, ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖß»Ö ×−Ö¬Öß ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß ¯Ö ü̧¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖæ−Ö �ú•ÖÔ ˆ³ÖÖ ü̧8Öß †Ö×8Ö ÃÖ´Ö−µÖÖµÖ ×¾Ö�ÎúßŸÖæ−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ¸ü8Öß µÖÖ ÃÖÖ¸ü�Öê »Ö¾Ö×“Ö�ú

ÃÖÖ¬Ö−Ö ˆªÖê÷ÖÃÖÓÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê. NSC ÃÖÖ¸ü�Öê ü̧Öê�Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÆüÖ †Öò−Ö»ÖÖ‡Ô−Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü¿Öß ×¾Ö¤êü¿Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú¤üÖ¸üÖ»ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´ÖãŒŸÖ �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ²Ö) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü :-

Indian Foreign Exchange Market : ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ´Æü8Ö•Öê ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖôûµÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸ü ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖ. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö †ÃÖŸÖÖê. ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾Ö³ÖÖ÷Ö •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ �Ö ȩ̂ü¤üß¤üÖ ü̧ †Ö×8Ö ×¾Ö�Îúß¤üÖ¸ü µÖÖÓ“µÖÖŸÖ ‘Ö›ü¶Öôûß ÃÖÖ¸ü�Öê ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ×±ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¾Öê÷Ö¾Öê÷ÖóµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öã»µÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú¸üŸÖê. ÃÖÓ̄ Öæ8ÖÔ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê �úÖµÖÔ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£Öê«üÖ¸êü “ÖÖ»ÖŸÖê. µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Ö¬Öß»Ö �úÖÆüß »ÖÆüÖ−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ Dealer ´Æü8Öæ−Ö µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖÖŸÖ. ´Æü8Ö•Öê ²ÖÑ�úÖÓ“Ö Dealer “ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ �ú¸üŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ Inter Bank ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ×¾Ö´ÖÖ �Óú¯Ö−µÖÖ †Ö×8Ö ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. (widipedia) •µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¯Ö¸ü�úßµÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê �Ö¸êü¤üß ×¾Ö�Îúß“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ. ŸµÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. a) Ã¾Ö¹ý¯Ö :- �Öã»µÖÖ †£¾µÖÔ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖÃÖÖê²ÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´Ö †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ �úÖµÖªÖ−ÖãÃÖÖ¸ü (FERA 1973) ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´Æü8Ö•Öê, •µÖÖŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÃÖæ−Ö ŸµÖÖŸÖ.

1. ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ªÖ¾ÖµÖÖ“µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ šêü¾Öß, �ú•Öì †Ö×Ö ²ÖÖ�úß ¸üŒ�ú´Ö, ×−ÖÂ�úÂÖÔ (drafts), ¯ÖÏ¾ÖÖ¿ÖÖÓ“Öê “ÖêŒÃÖ, ¯ÖŸÖ¯Ö¡Öê †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¹ý¯ÖµÖÖŸÖ �úÖœü»Öê»µÖÖ ¯Ö Ó̧üŸÖæ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ±êú›ü8µÖÖ“µÖÖ ÆãÓü›ü¶Ö 2. •Öê ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Ö “Ö»Ö−ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¯Öæ8ÖÔŸÖ: Ø�ú¾ÖÖ †Ó¿ÖŸÖ: ŸÖê ²ÖÖôû÷Ö8ÖÖ·µÖÖ»ÖÖ ±êú›üÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖê †¿Öß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−Öê, µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖê. •µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ “Ö»Ö−Ö Ø�ú¾ÖÖ ÆüŒ�ú µÖÖÓ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖê, ŸµÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ‹�úÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖß“Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖß»Ö �ÎúµÖ¿ÖŒŸÖßŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖê. ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ŸµÖÓŸÖ •Öã−ÖÖ, ´ÖÖêšüÖ, ¾µÖÖ¯Ö�ú, ³ÖÖî÷ÖÖê×»Ö�ú¥üÂ™ü¶Ö ¾µÖÖ¯Ö�ú †ŸµÖÓŸÖ ÃÖ×�ÎúµÖ †Ö×8Ö •Ö»Ö¤ü, ¸üÖê�Ö †ÃÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÆüÖêµÖ.


×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧Ö»ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †¿Öß •ÖÖ÷Öê“Öß Ø�ú¾ÖÖ ×šü�úÖ8ÖÖ“Öß ÷Ö¸ü•Ö −ÖÃÖŸÖê. ŸÖê ´ÖÖêšü¶Ö ²ÖÑ�úÖ, ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü»ÖÖ»Ö, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−ÖÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê (internal) �Ö ȩ̂ü¤üß¤üÖ¸ü †Ö×8Ö ×¾Ö�ÎêúŸÖê ‹�ú¡Ö †Ö8Ö»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ †Ö×8Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯ÖÖ¸ü ¯ÖÖ›ü»Öê •ÖÖŸÖê. ÆüÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ”ûÖê™ü¶Ö ´ÖÖêšü¶Ö �ëú¦üÖ´Ö¬µÖê ×¾Ö�ëú¦üßŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖæ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Æü8Öæ−Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ´Æü8Öæ−Ö −µÖæµÖÖò�ú, ¯Öò×¸üÃÖ, —Öã̧ üß“Ö, ™üÖê×�úµÖÖê, ×´Ö»ÖÖ−Ö †Ö×8Ö ±Ïòú�ú±ú™Ôü †ÖÆêüŸÖ. ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖê8ÖÖ·µÖÖ ¯ÖÏŸµÖê�ú ²ÖÑ�êú“ÖÖ ¾Öê÷ÖôûÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú�Ö †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ»Öê ²Ö ȩ̂ü“Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß»ÖÖ ŸÖÖë›üß †Ö×8Ö ŸµÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ×»Ö×�ÖŸÖ ¤üÃŸÖÖ¾Öê•Ö ŸÖµÖÖ¸ü �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ‹�úÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß †−ÖÖî̄ Ö“ÖÖ×¸ü�ú −Öî×ŸÖ�ú ×¿ÖÃŸÖß“Öß ×−ÖµÖ´ÖÖ¾Ö»Öß †ÃÖŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸ü8ÖÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖ»ÖÖ ‹�ú ¾Ö•Ö−Ö †Ö×8Ö ¤ü•ÖÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ±úÖ¸ü“Ö �ú´Öß ±ú¸ü�ú †ÃÖŸÖÖê. ¯Ö Ó̧üŸÖã ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ´ÖÖêšêü †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ »ÖÖ³Ö Ø�ú¾ÖÖ ŸÖÖê™üÖ ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖê.

×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧ ¯Ö›üŸÖÖŸÖ. 1) ‘ÖÖ‰ú�ú †Ö×8Ö 2) ×�ú¸ü�úÖêôû ²ÖÖ•ÖÖ¸ü. ²ÖÑ�ú −ÖÖê™ü, ²ÖÑ�ú ›ÒüÖ°™ü, “Ö»Ö−Ö, ÃÖÖ¬Öê †Ö×8Ö ¯ÖÏ¾ÖÖÃÖß “Öê�ú µÖÖÓ“Öê �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖÏÖÆü�ú, ¯ÖÏ¾ÖÖÃÖß †Ö×8Ö ²ÖÑ�úÖÓ́ Ö¬Öß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ×�ú ü̧�úÖêôû ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ‘ÖÖ‰ú�ú ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖê¾Ö¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ´Æü8Öã−Ö ŸµÖÖ»ÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧²ÖÑ�ú ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ †ÃÖê Æüß ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ¯ÖḮ Öã�Ö ²ÖÑ�êú“µÖÖ �ÖÖŸµÖÖŸÖß»Ö ×−Ö¸ü×−Ö¸üÖóµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖÓ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖŸÖ. ²ÖÑ�úÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ŸµÖÖÓ“µÖÖ “Ö»Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü �ú×´Ö¿Ö−Ö

†Ö�úÖ¸üŸÖ −ÖÖÆüß. ŸµÖÖÓ“ÖÖ −Ö±úÖ �Ö ȩ̂ü¤üß †Ö×8Ö ×¾Ö�Îúß“µÖÖ ¤ü ü̧ÖŸÖß»Ö ±ú ü̧�úÖ¾Ö¸ü †¾Ö»ÖÓ²Öæ−Ö †ÃÖŸÖÖê. b) ´ÖÆüŸ¾Ö :-

×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ¤êü¿ÖÖ»ÖÖ ´Öã²Ö»Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öß ¯ÖÏÖ¯ŸÖß ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖê. �úÖ ü̧8Ö µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�úÖÓ“ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ÷Ö ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü8Öã−Ö µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †ÖµÖÖŸÖ †Ö×8Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖß»ÖÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ¸üŒ�ú´Ö µÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖê. ŸµÖÖ´Öãôêû µÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ´Ö¤üŸÖß−Öê ×−ÖµÖÖÔŸÖß»ÖÖ “ÖÖ»Ö−ÖÖ ¤êü¾Öæ−Ö ×¾Ö¤êü¿Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öß (›üÖò»Ö¸ü“Öß) ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖêŸÖê. ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, †ÖµÖÖŸÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß Ã¾Ö¤êü¿Öß ³Ö¸ǖ Öæ̧ ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•Ö¸üÖ´Öãôêû ¤üÖê−Ö “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ ÆüÖê‰ú−Ö Ã£ÖîµÖÔ ÆüÖêŸÖê. ¤ãüÃÖ¸êü †ÃÖê �úß, ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖ´Öãôêû ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ³ÖÖ¸ü8Öß“Öê †−Öê�ú ÃÖÖ¬Ö−Öê ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö“Öß ÷ÖŸÖß ¾ÖÖœæü−Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †Ö×8Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸ü ¾ÖÖœüŸÖÖê. c) ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖÖ (Convertibility of Rupee)

´Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ¯Öã¾Öá •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖã¾Ö8ÖỐ ÖÖ−Ö (gold standard) ¯Ö¬¤üŸÖß †ÛÃŸÖŸ¾ÖÖŸÖ ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖßŸÖ ¤êü¿ÖÖ“Öê ¯ÖḮ Öã�Ö “Ö»Ö−Ö ‹�ú ŸÖ¸ü ÃÖã¾Ö8ÖÖÔ“Öê Ø�ú¾ÖÖ ÃÖã¾Ö8ÖÖÔŸÖ ¯Öã8ÖÔŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ ÆüÖêŸÖê. ÃÖã¾Ö8ÖÖÔŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö �êú»µÖÖ •ÖÖ8ÖÖ·µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ»ÖÖ ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ “Ö»Ö−Ö ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. ¯Ö×Æü»µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖß−ÖÓŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÆãüŸÖÖÓ¿Ö ¤êü¿ÖÖÓ−Öß ÃÖã¾Ö8ÖỐ ÖÖ−Ö ¯Ö¬¤üŸÖß“ÖÖ ŸµÖÖ÷Ö �êú»ÖÖ †Ö×8Ö †¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �úÖ÷Ö¤üß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü �êú»ÖÖ. †¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ µÖÖ“ÖÖ †£ÖÔ �úÖ÷Ö¤üß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ÃÖã¾Ö8ÖÖÔŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖã¾Ö8ÖÖÔ“Öê “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ²ÖÑ�úÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖ −ÖÖÆüß. ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ´Æü8Ö•Öê †¿Öß †¾ÖÃ£ÖÖ �úß, •µÖÖŸÖ ‹�úÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ´ÖãŒŸÖ¯Ö8Öê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö Ø�ú¾ÖÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �êú»Öê •ÖÖŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß“µÖÖ −ÖãÃÖÖ¸ü, ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ “Ö»Ö−Ö ´Æü8Ö•Öê, •µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê �úÖê8ÖŸµÖÖÆüß ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ

¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê †Ö×8Ö µÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“Öß �Ö¸êü¤üß-×¾Ö�Îúß, ÃÖê¾ÖÖ †Ö×8Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¤êü8Ö-‘Öê8Öê �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß-×¾Ö�Îúß �ú¸ü8µÖÖŸÖ ¯Öæ8ÖÔ ÃÖæ™ü †ÃÖŸÖê. (N.L.Chavan, International Economic)

�ú) ²ÖÖÊ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ (External Convertibility)

†×−Ö¾ÖÖÃÖß ¾µÖŒŸÖß“ÖÖ ÃÖÓ̄ Öæ8ÖÔ “Ö»Ö−ÖÃÖÖšüÖ •Öê¾ÆüÖ ´ÖãŒŸÖ¯Ö8Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ×¾Ö×−Ö´Ö×µÖŸÖ (exchangable) �ú¸üŸÖÖ µÖêŸÖÖê. ŸÖê¾ÆüÖ ŸµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ»ÖÖ ²ÖÖÊ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. †×−Ö¾ÖÖÃÖß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ �úÖê8ÖŸµÖÖÆüß �úÖ¸ü8ÖÖ−Öê ‘µÖÖ¾ÖµÖÖ“Öß ¸üŒ�ú´Ö ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö �Ö ȩ̂ü¤üß �ú¹ý−Ö ¤êüŸÖÖ µÖê8Öê ¿ÖŒµÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü “Ö»Ö−Ö ²ÖÖÊ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ †ÃÖŸÖê.


�Ö) †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ (Internal Convertibility)

Ã£ÖÖ×−Ö�ú “Ö»Ö−ÖÖŸÖæ−Ö ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ‘Öê8Öê ŸÖê ²ÖÖôû÷Ö8Öê ¾Ö �úÖê8ÖŸµÖÖÆüß �úÖ¸ü8ÖÖÃÖÖšüß ŸÖê †×−Ö¾ÖÖÃÖß ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ¾Ö÷ÖÔ �ú¸ü8Öê µÖÖ¾Ö¸ü �úÖê8ÖŸÖßÆüß ²ÖÓ¬Ö−Öê −ÖÃÖŸÖß»Ö. ŸÖ¸ü ŸµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖÃÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ²ÖÖÊ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ †ÃÖŸÖê ŸÖ ü̧ ÃÖÓ̄ Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖêÃÖÖšüß †ŸÖ÷ÖÔŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖÆüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê.

¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ �ú¿ÖÖÃÖÖšüß ? †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö¸ü ÆüÖê8ÖÖ ȩ̂ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¤üÖê−Ö ÷Ö™üÖŸÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖŸÖÖ µÖêŸÖß»Ö. ¾ÖÃŸÖãÓ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß, ×¾Ö�Îúß, ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü8Öê Ø�ú¾ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ‘Öê8Öê Ø�ú¾ÖÖ ¤êü8Öê, −ÖÖê�ú¸üß ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü8Öê Ø�ú¾ÖÖ −ÖÖê�ú¸üßÃÖ »ÖÖ¾Ö8Öê ‡ŸµÖÖ¤üß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÆüÖêµÖË. ¾ÖÃŸÖæ †ÖµÖÖŸÖ �êú»µÖÖ ŸÖ¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸üÖ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ªÖµÖ»ÖÖ Æü¾ÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖã †ÖµÖÖŸÖ¤üÖ¸üÖ•Ö¾Öôû

×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸÖÖê ´ÖÖê²Ö¤ü»ÖÖ ŸµÖÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¤êü‡Ô»Ö �úÃÖÖ ? ´Æü8Öã−Ö Ã£ÖÖ×−Ö�ú “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ †ÃÖŸÖê. ¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ •Öß ¯Ö¬¤üŸÖ »ÖÖ÷Öã ¯Ö›üŸÖê, ŸÖß“Ö ÃÖê¾ÖÖ, ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ‡ŸµÖÖ¤üß“µÖÖ ´ÖÖê²Ö¤ü»µÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖÆüß »ÖÖ÷Öæ ¯Ö›üŸÖê. µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö, ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ, ¤êü8Öß µÖÖÓ“ÖßÆüß ‹�úÖ ¤êü¿ÖÖŸÖã−Ö ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ †Ö¾Ö•Ö-

•ÖÖ¾Ö�ú “ÖÖ»Öæ †ÃÖŸÖê. †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ−ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ´Æü8Ö•Öê �úÖµÖ ? ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú, ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×8Ö ‹�úŸÖ±úá ¾Ö÷ÖÔ �êú»Öê»µÖÖ ¸ü�ú´ÖÖ µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. “ÖÖ»Öæ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ¯ÖÖê™üß ³Öã÷ÖŸÖÖ−Ö (payment) Ø�ú¾ÖÖ ¸üŒ�ú´Ö ¾Ö÷ÖÔ �ú¸ü8µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ ´Æü8Ö•Öê “Ö»Ö−ÖÖ“Öß “ÖÖ»Öã �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. (Dr.Vinayak Govilkar, Eco. Concepts) ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß †Ó¿ÖŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖÖ :- (partial convertibility of rupee) †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü8ÖÖÓ“ÖÖ ‹�ú ³ÖÖ÷Ö ´Æü8Öã−Ö †Ö×8Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú¸ü8µÖÖ“Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ−Ö ¬ÖÖȩ̂ ü8ÖÖ“ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ´Æü8Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê 1992-93 “µÖÖ †£ÖÔÃÖÓ�ú»¯ÖÖŸÖ †£ÖỐ ÖÓ¡Öß ´ÖÖ.›üÖò.´Ö−Ö´ÖÖêÆü−ÖØÃÖ÷Ö µÖÖÓ−Öß “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß †Ó¿ÖŸÖ: ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �ú¸ü8µÖÖ“Öß ‘ÖÖêÂÖ8Ö �êú»Öß. µÖÖ †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¤ãüÆêü̧ üß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ¯Ö¬¤üŸÖß »ÖÖ÷Öæ �ú ü̧8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. †Ó¿ÖŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖê¢Ö¸ü ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸ü ¾Ö¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−Öß ×−ÖµÖÖÔŸÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö •Öê ‹�ãú8Ö ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ¯Öî�úß 40 ™üŒ�êú ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ÃÖ¸ü�úÖ¸ü−Öê ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê»µÖÖ †×¬Ö�éúŸÖ �êú»Öê»µÖÖ †×¬Ö�éúŸÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖ“Öê ¹ý¯ÖµÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö �ú¸üÖ¾Öê, †ÃÖê †Ö¾Ö¿µÖ�ú �êú»Öê †Ö×8Ö ˆ¾ÖÔ×¸üŸÖ 60% ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ šü¸ü»Öê»µÖÖ �Öã»µÖÖ ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖ−Öê �ú¸ü8µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. (N.L.Chavan) ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖÖ : (full convertibitlity of rupee on trade account) ¹ý¯ÖµÖÖÓ“µÖÖ †Ó¿ÖŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖê“µÖÖ µÖ¿ÖÖ−Öê ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖßŸÖ ÆüÖê¾Öã−Ö ÃÖ ü̧�úÖ ü̧−Öê ¹ý¯ÖµÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯Öæ8ÖÔŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �ú¸ü8µÖÖ“ÖÖ ×−Ö8ÖÔµÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. 1993-94 “µÖÖ †£ÖÔ ÃÖÓ�ú»¯ÖÖŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¹ý¯ÖµÖÖ ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖÖšüß“Öß ¤ãüÆêü¸üß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ¯Ö¬¤üŸÖß ÃÖÓ̄ ÖãÂ™üÖŸÖ †Ö»Öß †Ö×8Ö ×ŸÖ“µÖÖ •ÖÖ÷Öß ‹�ú ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ¯Ö¬¤üŸÖß »ÖÖ÷Öæ �ú¸ü8µÖÖŸÖ

†Ö»Öß ´Æü8Ö•Öê ¹ý¯ÖµÖÖ“Öß ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ 4060 µÖÖ ‹ê¾Ö•Öß 100% �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖß¯ÖÖÃÖæ−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê8ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ¹ý¯ÖµÖÖŸÖ ÃÖÓ̄ Öæ8ÖÔŸÖ: ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¤ü¸üÖ−ÖãÃÖÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖŸÖ µÖê8ÖÖ¸ü †Ö×8Ö ¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖßÃÖÖšüß •Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö »ÖÖ÷Öê»Ö ŸµÖÖÃÖÖšüß ¹ý¯ÖµÖÖ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¤ü¸üÖ−ÖãÃÖÖ¸ü �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö8ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê. ´ÖÖ¡Ö †¥ü¿µÖ ¾ÖÃŸÖæ ´Æü8Ö•Öê ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ ×−ÖµÖÖÔŸÖßÃÖÖšüß ¹ý¯ÖµÖÖ“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öê ¹ý¯ÖµÖÖŸÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö ÃÖ¸ü�úÖ¸üß ¤ü¸üÖ−ÖãÃÖÖ¸ü �ú ü̧8µÖÖŸÖ µÖê8ÖÖ¸ü ÆüÖêŸÖê.

¹ý¯ÖµÖÖ“Öß “ÖÖ»Öæ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ (full convertibility of rupee on current account)


†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß−Öê 20 †Öò÷ÖÃ™ü 1994 »ÖÖ �ú»Ö´Ö VIII “ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ¯ÖÏ¤üÖ−Ö �êú»ÖÖ. ŸµÖÖ“Ö ×¤ü¾Ö¿Öß ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ¹ý¯ÖµÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖ“µÖÖ “ÖÖ»Öã �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ —ÖÖ»µÖÖ“Öß ‘ÖÖêÂÖ8ÖÖ �êú»Öß. ‘ÖÖêÂÖ8ÖÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ �úÖÆüß ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß ¯ÖÏ¤üÖ−Ö �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»µÖÖ.Ë 1) †×−Ö¾ÖÖÃÖß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖÖÓ−Öß Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß �Óú¯Ö−Öß ²ÖÖò›üß•Ö �ú›ãü−Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖÖŸÖ •Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú �êú»Öß †ÃÖê»Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê8ÖÖ ȩ̂ü ÃÖÓ̄ Öã8ÖÔ ˆŸ¯Ö®Ö 1996-97 ¯ÖÖÃÖã−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö †ÖµÖ�ú¸ü ×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü ˆ¾ÖÔ× ü̧ŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö †×−Ö¾ÖÖÃÖß ³ÖÖ¸üŸÖßµÖÖÓ−ÖÖ ŸÖê ü̧ÖÆüŸÖ †ÃÖ8ÖÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ −Öê8µÖÖ“Öß ÃÖ¾Ö»ÖŸÖ ¤êü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. 2) ×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖÏ¾ÖÖÃÖ, ×¿Ö�Ö8Ö, †Ö¸üÖê÷µÖ ŸÖ¯ÖÖÃÖ8Öß ¾Ö ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü, ³Öê™ü †Ö×8Ö ÃÖê¾ÖÖÓÃÖÖšüß ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ÃÖªÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÃÖ»Öê»Öß ´ÖµÖÖÔ¤üÖ ±úŒŸÖ ÃÖÓ�êúŸÖÖŸ´Ö�ú †ÃÖê»Ö, ´Æü8Ö•Öê“Ö RBI ÷Ö¸ü•Ö ×−Ö´ÖÖÔ8Ö —ÖÖ»µÖÖÃÖ, ¾Ö¸üß»Ö �úÖ¸ü8ÖÖÃÖÖšüß †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖ»Öê»µÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü¾Öã ¿Ö�úŸÖê.

3) 1 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 1994 ¯ÖÖÃÖã−Ö †×−Ö¾ÖÖÃÖß †¯ÖÏŸµÖÖ¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ ¹ý¯ÖµÖÖÓ“µÖÖ šêü¾Öß¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖÖ•Ö †×−Ö¾ÖÖÃÖß šêü¾Öß¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ŸÖê ¸üÖÆüŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ −ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. ¯Ö Ó̧üŸÖã šêü¾Öà“Öß ´Öãôû ¸üŒ�ú´Ö †¯ÖÏŸµÖÖ¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ ´Æü8Ö•Öê ŸÖß ¸üŒ�ú´Ö ´Öã¤üŸÖß“µÖÖ †ÖŸÖ ¯Ö¸üŸÖ −ÖêŸÖÖ µÖê8ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. 4) ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ †¯ÖÏŸµÖÖ¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ šêü¾Ö µÖÖê•Ö−Öê†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ 20 †Öò÷ÖÃ™ü 1994 ¯ÖÖÃÖæ−Ö −Ö¾Öß−Ö šêü¾Öß ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü»µÖÖ

•ÖÖ8ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖã ÊÖ šêü¾Ö µÖÖê•Ö−Öë†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ †÷ÖÖê¤ü¸ü †ÃÖ»Öê»µÖÖ šêü¾Öß¾Ö ü̧ 1 †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 1994 ¯ÖÖÃÖã−Ö ±úŒŸÖ ¤êüµÖ ¾µÖÖ•Ö †×−Ö¾ÖÖÃÖß šêü¾Öß¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ −ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ȩ̂ü †ÖµÖÖŸÖ¤üÖ¸ü †Ö×8Ö ×−ÖµÖÖÔŸÖ¤üÖ¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ·µÖÖÓ−ÖÖ ¾ÖÃŸÖæ²Ö¸üÖê²Ö¸ü ÃÖê¾ÖÖÓ“µÖÖ †ÖµÖÖŸÖ-×−ÖµÖÖÔŸÖß¯ÖÖÃÖã−Ö •Öê ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ÆüÖê‡Ô»Ö, ŸµÖÖ“Öê ¹ý¯ÖµÖÖŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ ¤ü ü̧Ö−Öê ´ÖãŒŸÖ¯Ö8Öê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−Ö �ú ü̧8µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ¹ý¯ÖµÖÖ “ÖÖ»Öã �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯Öæ8ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ —ÖÖ»ÖÖ ´Æü8Ö•Öê †ÃÖê −Ö¾Æêü �úß, �úÖê8ÖßÆüß, �úÖêšæü−ÖÆüß †Ö×8Ö �úÃÖêÆüß ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“Öß �Ö ȩ̂ü¤üß ×¾Ö�Îúß �ú¹ý ¿Ö�êú»Ö. ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−Ö ±úŒŸÖ ´ÖÖ−µÖŸÖÖ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ×›ü»Ö ü̧�ú›ãü−Ö ‘ÖêŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö. •Ö¸üß ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ´ÖÖ÷Ö8Öß †Ö×8Ö ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“µÖÖ ÃÖÓ‘ÖÂÖÖÔŸÖæ−Ö šü¸üŸÖ †ÃÖ»ÖÖ ŸÖ ü̧ß ŸÖÖê RBJ “µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö8ÖÖ�ÖÖ»Öß †ÃÖŸÖÖê. ¯ÖÏÃÖÓ÷Öß RBI †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ÆüÃŸÖ�Öê̄ Ö �ú¹ý ¿Ö�úŸÖê. ¹ý¯ÖµÖÖÓ“Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ :- (convertibility of rupee on capital account) 28 ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 1997 ¸üÖê•Öß RBI “Öê ›êü¯µÖã™üß ÷Ö¾Æü−ÖÔ̧ ü ÁÖß.‹ÃÖ.‹ÃÖ.ŸÖÖ¸üÖ¯ÖÖȩ̂ ü µÖÖÓ“µÖÖ †¬µÖ�ÖŸÖê�ÖÖ»Öß ¯ÖÖ“Ö ÃÖ¤üÃµÖßµÖ ŸÖ–ÖÖÓ“Öß ÃÖ×´ÖŸÖß −Öế Ö»Öß. µÖÖ ÃÖ×´ÖŸÖß−Öê †Ö¯Ö»ÖÖ †Æü¾ÖÖ»Ö 1997-2000 ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¤ü¸ü �êú»ÖÖ, ŸµÖÖŸÖ 1999-2000 ¯ÖµÖÕŸÖ ¹ý¯ÖµÖÖ ŸÖß−Ö ™ǖ ¯µÖÖŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸ü ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ �ú¸ü8µÖÖ“Öß ×¿Ö±úÖ ü̧ÃÖ �êú»Öß, ŸµÖÖ“µÖÖ †™üß

1) ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖŸÖ ¤ü̧ ü¾ÖÂÖá ÃÖ ü̧ÖÃÖ¸üß−Öê 7% ¾Öé¬¤üß —ÖÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê. 2) ÃÖ¸ü�úÖ¸ü“Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ŸÖæ™ü ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 3% ŸÖê 3.5% “µÖÖ ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß �ú¸üÖ¾Öß. 3) ³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ 3% ŸÖê 5% “µÖÖ ¤ü̧ ǘ µÖÖ−Ö †ÃÖÖ¾ÖÖ. 4) ¸üÖê�Ö ¸üÖ�Öß¾Ö ×−Ö¬Öß“Öê ¯ÖḮ ÖÖ8Ö 3% ¯ÖµÖÕŸÖ �ú´Öß �ú¸üÖ¾Öê, ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ −ÖÖò−Ö ¯Ö±úÖÙ´Ö�ú †òÃÖê™ü“Öê ¯ÖḮ ÖÖ8Ö 5% ¯ÖµÖÕŸÖ �ÖÖ»Öß

†Ö8ÖÖ¾Öê.

5) ×¾Ö¤êü¿Öß “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ ¯Öã̧ êü¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ †ÃÖÖ¾ÖÖ. 6) ÃÖã¾Ö8ÖÖÔ“Öß †ÖµÖÖŸÖ ´ÖãŒŸÖ �ú¸üÖ¾Öß. 7) ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖŸÖ 5% ¯Öê�ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ŸµÖÖ“µÖÖ †ÖŸÖ “Öœü-ˆŸÖÖ¸ü ×−Ö´ÖÖÔ8Ö ÆüÖê‡Ô»Ö †¿Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ RBI −Öê �ú¸üÖ¾Öß.

¾Ö¸üß»Ö †™üà“Öß ¯ÖãŸÖÔŸÖÖ 1997 ŸÖê 2000 µÖÖ ŸÖß−Ö ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ �ú ü̧Ö¾Öß, †ÃÖê ÃÖÖÓ÷Ö8µÖÖŸÖ †Ö»Öê. ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö× ü̧¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖÖ ´Æü8Ö•Öê �úÖµÖ ? ×¾Ö¢ÖßµÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂšü ÆüÖêŸÖÖŸÖ. Ã£ÖÖ×−Ö�ú ×¾Ö¢ÖßµÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö¢ÖßµÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê Ã£ÖÖ×−Ö�ú ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯Öêšêü−Öê šü¸ü×¾Ö»Öê»µÖÖ ×¾Ö×−ÖµÖÖê÷Ö ¤ü¸üÖ−Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ


´Æü8Ö•Öê “Ö»Ö−ÖÖ“Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖŸÖÖ ÆüÖêµÖ. µÖÖ ¾µÖÖ�µÖê−ÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß �ÖÖŸµÖÖ¾Ö¸üß»Ö “Ö»Ö−ÖÖ“µÖÖ ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ×−ÖµÖŸÖê“ÖÖ �ÖÖ»Öß»Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê »Ö�ÖÖŸÖ µÖêŸÖÖŸÖ.

1) Ã£ÖÖ×−Ö�ú ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ×¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ. 2) ×¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê Ã£ÖÖ×−Ö�ú ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ. 3) ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê̄ ÖḮ ÖÖ8Öê ¤êü8Öß (Liabilities) µÖÖÓ“Öê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸ü8µÖÖ“Öê Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ. 4) †ÃÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü ´ÖÖ»Ö�úß ÆüŒ�ú ²Ö¤ü»ÖŸÖÖÓ−ÖÖ ÆüÖêŸÖê. 5) †ÃÖê ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ “Ö»Ö−Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ“ÖÖ ¤ü¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ǖ Öêšêü−Öê šü¸ü×¾Ö»Öê»ÖÖ †ÃÖŸÖÖê. ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�úÖ †£Ö¾ÖÖ ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê

×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ †£Ö¾ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �êú»Öê»ÖÖ −ÖÃÖŸÖÖê.

� †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÓ‘Ö :-

†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÓ‘Ö Æüß ÃÖÓÃ£ÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öß ÃÖÆüµÖÖê÷Öß ÃÖÓÃ£ÖÖ ´Æü8Öã−Ö �úÖµÖÔ �ú¸üŸÖê. ÊÖ ÃÖÓ‘ÖÖ»ÖÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öß ÃÖ¾Ö»ÖŸÖß“µÖÖ ¤ü¸üÖ−Öê �ú•ÖÔ ¤êü8ÖÖ¸üß ×�Ö›ü�úß Ø�ú¾ÖÖ ´Öé¤ãü �ú•ÖÔ ×�Ö›ü�úß (soft loadn window) †ÃÖêÆüß ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. µÖÖ

ÃÖÓ‘ÖÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ 24 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 1960 ü̧Öê•Öß —ÖÖ»Öß. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öê ÃÖ¾ÖÔ ÃÖ¤üÃµÖ Æêü †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÓ‘ÖÖ“Öê ÃÖ¤üÃµÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. IDA �ú›ãü−Ö •Öê �ú•ÖÔ ×´ÖôûŸÖê Ø�ú¾ÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê»Ö •ÖÖŸÖê, ŸµÖÖ¾Ö¸ü �úÖê8ÖŸÖêÆüß ¾µÖÖ•Ö ªÖ¾Öê »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüß. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾ÖÂÖÔ 1995-96 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ IDA �ú›ãü−Ö ´Ö¤üŸÖ ×´Öôû¾Ö8ÖÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ ¤êü¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. ¤ãüÃÖ¸êü †Ö×8Ö ×ŸÖÃÖ·µÖÖ Ã£ÖÖ−ÖÖ¾Ö¸ü ×¾ÖµÖŸÖ−ÖÖ´Ö †Ö×8Ö “Öß−Ö Æêü ÆüÖêŸÖê. †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−ÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ�ú›ãü−Ö Ã¾Öß�éúŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

(subscribed capital) ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖ«üÖ¸êü ×¤ü»Öê •ÖÖ8ÖÖ ȩ̂ü †Ó¿Ö¤üÖ−Ö, ×¾Ö×¿ÖÂ™ü µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÑ�êú�ú›ãü−Ö ÆüÃŸÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ ¿Öã¬¤ü ˆŸ¯Ö®Ö ‡ŸµÖÖ¤üß µÖêŸÖê.

� IDA †Ö×EÖ ³ÖÖ¸üŸÖ :-

³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö ¤üÖ×¸üªÖ´Öãôêû Ø�ú¾ÖÖ ¤üÖ×¸üªÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ8Ö »Ö�ÖÖŸÖ ‘Öê¾Öã−Ö ŸÖê ×−Ö´ÖæÔ»Ö−Ö �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß †Ö×8Ö »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖê“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ³ÖÖ ü̧ŸÖÖ»ÖÖ ×²Ö−Ö¾µÖÖ•Öß �ú•Öì ±úŒŸÖ ÃÖê¾ÖÖ ¿Öã»�ú †Ö�úÖ¹ý−Ö ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ. ŸÖÃÖê“Ö IDA −Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ �éúÂÖß �Öê¡ÖÖ“ÖÖ †Ö×8Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß �ú•Öì ×¤ü»Öê»Öß †ÖÆêüŸÖ.

1980-81 ´Ö¬µÖê ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ 1945.8 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê ÆüÖêŸÖê. 1990-91 ´Ö¬µÖê 946.6 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö ü̧“Öê »Ö�Ö ×¤ü»Öê ÆüÖêŸÖê. •Öã»Öî 1995 ŸÖê •Öæ−Ö 1996 “µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ÃÖÓ‘ÖÖ�ú›ãü−Ö ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ ´Ö¤üŸÖ ×´Öôû¾Ö8ÖÖ¸üÖ ¤êü¿Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖ ÆüÖêŸÖÖ. 2001-02 ´Ö¬µÖê 883 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ †Ö×8Ö 28.1 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê †−Öã¤üÖ−Ö †¿Öß 911.1 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö ü̧“Öß ´Ö¤üŸÖ ÃÖÓ‘ÖÖ−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ �êú»Öß. 2002-03 ´Ö¬µÖê 1121.2 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö †´Öê×¸ü�ú−Ö ›üÖò»Ö¸ü ´Ö¬µÖê �ú•ÖÔ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ �êú»Öê. 2003-04 ´Ö¬µÖê IAD −Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ 735.6 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü“µÖÖ �ú•ÖÖÔÃÖÖê²ÖŸÖ 1.0 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü †−Öã¤üÖ−Ö ÃÖã¬¤üÖ ×´Öôû×¾Ö»Öê. (¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê÷ÖßŸÖÖ ¤ü¯ÖÔ−Ö : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ 2011-12 )

� †ÖÓŸÖ¸ü̧ üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû (International Finance Corporation)

•ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ •Öã»Öî 1956 ´Ö¬µÖê �êú»Öß. Æêü ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖ �ÖÖ•Ö÷Öß ˆªÖê•Ö�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧“µÖÖ Æü´Öß ×¿Ö¾ÖÖµÖ ¯ÖîÃÖÖ / �ú•ÖÖÔ“Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ �ú¸üŸÖê Ø�ú¾ÖÖ †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úß“µÖÖ «üÖ ȩ̂ü ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êüŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öê ´Öã�µÖ �úÖµÖÔ ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖ»ÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ−Ö ¤êü8Öê ÆüÖêµÖ. (³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ, ¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¤ǖ ÖÔ8Ö - 2011-12)

†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢Ö ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôû •Ö¸üß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öß ÃÖÓ»Ö÷−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÃÖ»Öß ŸÖ¸üß, µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö †ÛÃŸÖŸ¾Ö †ÖÆêü ´Æü8Ö•Öê“Ö µÖÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ ×−Ö¬Öß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ ×−Ö¬Öß¯Öê�ÖÖ ¯Öæ8ÖÔŸÖ: ×³Ö®Ö †ÖÆêü. µÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öß ˆ×§üÂ™ËüêµÖ †Ö×8Ö �úÖµÖÔ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ8Öê †ÖÆêü :-

i) ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ˆªÖê÷ÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü8Öê.


ii) ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ü̧ÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü8µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ×¾Ö×¾Ö¬Ö ´ÖÖ÷ÖÖÕ−Öß ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“Öê ‹�ú¡Öß�ú ü̧8Ö �ú¸ü8Öê ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¾Ö ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö¸ü �ú¸ü8Öê.

iii) †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¸üÖÂ™ÒüÖŸÖß»Ö •Ö−ÖŸÖê“Öê ¸üÖÆü8Öß´ÖÖ−Ö Ó̂“ÖÖ¾Ö8Öê, ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �Öê¡ÖÖŸÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú �ú¹ý−Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾Ö �ÖÖ•Ö÷Öß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úß»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü¾Öæ−Ö •Ö÷ÖÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö �ú¸ü8Öê.

iv) µÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ÷Ö¸üß²Ö ¾Ö †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üŸ¾Ö ¤êü¾Öæ−Ö ŸµÖÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ�ú›üß»Ö ŸÖ–Ö ¾Ö †−Öã³Ö¾Öß ¾µÖŒŸÖà“Öê ÃÖÆü�úÖµÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü8Öê.

v) †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ“Öß µÖÖê•Ö−ÖÖ ×−ÖÛ¿“ÖŸÖ �ú ü̧8Öê ¾Ö ŸÖÖê ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ �úÖµÖÖÔ−¾ÖßŸÖ �ú¸ü8µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸ü8µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ Æüß ÃÖÓÃ£ÖÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖê. (modern banking & financial system, prof. Solunke & Vijay Mante)

±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 2008 “µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß µÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öê ÃÖ¤üÃµÖ ÃÖÓ�µÖÖ 1.79 ‡ŸÖ�úß ¾ÖÖœü»Öß. 30 •Öæ−Ö 2006 »ÖÖ µÖÖ ´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö 11,100 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê Ø�ú¾ÖÖ †×¬Ö�éúŸÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö 2450 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖê. (¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¤ü¯ÖÔ8Ö, ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ 2011-12) ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö 6 ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ 70 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ“µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÓ•Öã̧ üß ×´ÖôûÖ»Öß †ÖÆêü, Æüß �ú•Öì ×›ü—Öê»Ö ‡Ó×•Ö−ÖÖ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö, †ÖîªÖê×÷Ö�ú µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß, ™ÒòüŒ™üÃÖÔ, ¯ÖÓ̄ Ö, ´ÖÖê™üÖ¸üß µÖÖÓ−ÖÖ »ÖÖ÷Ö8ÖÖ ȩ̂ü ÃÖã™êü

³ÖÖ÷Ö, �úÖ¯Ö›ü ˆªÖê÷ÖÖ»ÖÖ »ÖÖ÷Ö8ÖÖ¸üß µÖÓ¡ÖÃÖÖ´Öã÷ÖÏß, ×´ÖÁÖ ¯ÖÖê»ÖÖ¤ü µÖÓ¡ÖÃÖÓ“Ö, µÖã̧ üßµÖÖ ¾Ö ×´ÖÁÖ �ÖŸÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö8ÖÖ ü̧Ö µÖÓ¡ÖÃÖÓ“Ö ‡ŸµÖÖ¤üß †ŸµÖÖ¾Ö¿µÖ�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ¤êü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. µÖÖ �ú•ÖÖỐ Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖ †−Öê�ú †ÖîªÖê×÷Ö�ú ¾ÖÃŸÖæÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ8ÖÔ ÆüÖê8µÖÖ»ÖÖ ´Ö¤üŸÖ —ÖÖ»Öß †ÖÆêü. �ÖŸÖÖÓ“Öê ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö †ÖŸÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ´Öãôêû †®Ö¬ÖÖ−µÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ²ÖÖ²ÖŸÖ †×¬Ö�ú Ã¾ÖµÖÓ̄ Öæ8ÖÔ ÆüÖê8µÖÖ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ˆ»»Öê�Ö×−ÖµÖ ¯ÖÏ÷ÖŸÖß �êú»Öß †ÖÆêü. ×´ÖÁÖ �ÖŸÖê †Ö×8Ö µÖã̧ üßµÖÖ“ÖÖ µÖÓ¡ÖÃÖÓ“Ö ˆ³ÖÖ ü̧8µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö8ÖÖ·µÖÖ 70 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ �Ö“ÖÖÔ̄ Öî�úß †Öî.×¾Ö.´ÖÆüÖ´ÖÓ›üôûÖ−Öê 18.9 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»ÖÃÖÔ“ÖÖ ³ÖÖ ü̧ �ú•ÖÔ¹ý¯ÖÖ−Öê ˆ“Ö»Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ.

� †Ö×¿ÖµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (Asian Development Bank)

†Ö×¿ÖµÖÖÃÖÖšüß ‹�úÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �ú ü̧8µÖÖ“Öß �ú»¯Ö−ÖÖ ´Ö×−Ö»ÖÖ µÖê£Öê ×›üÃÖë²Ö¸ü 1963 ´Ö¬µÖê †Ö×¿ÖµÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÆü�úÖµÖÖÔÃÖÖšüß (Asian Economic Co-operation) ³Ö¸ü»Öê»µÖÖ ‡�úÖ±êú“µÖÖ (United Nations Economic Commission for Asia and for EAST-ECAFE) ´ÖÓ¡Öß¯ÖÖŸÖôûß¾Ö¸üß»Ö ¯Ö×Æü»µÖÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−ÖÖŸÖ ´ÖÖÓ›ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. †¿Öß ²ÖÑ�ú Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �ú¸ü8µÖÖ“ÖÖ ×−Ö8ÖÔµÖ ‡�úÖ±êú“µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ †×¬Ö¾Öê¿Ö−ÖÖŸÖ −ÖÖê¾Æëü-×›üÃÖë²Ö¸ü 1965 ´Ö¬µÖê ‘Öê8µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ. µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ †Öî̄ Ö“ÖÖ× ü̧�ú×¸üŸµÖÖ 19 ×›üÃÖë²Ö¸ü 1966 ¸üÖê•Öß �ú¸ü8µÖÖŸÖ µÖê̂ ã−Ö ×ŸÖ“µÖÖ �úÖµÖÖÔ»ÖÖ 01 •ÖÖ−Öê¾ÖÖ¸üß 1967 ¯ÖÖÃÖã−Ö ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ —ÖÖ»Öß. †Ö×¿ÖµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú“Öê ¤üÖê−Ö ¯ÖḮ Öã�Ö ¾Öî×¿ÖÂ™ü¶ê †ÖÆêüŸÖ †. ‡�úÖ±êú−Öê Ã£ÖÖ¯Ö−Ö �êú»Öê»Öß Æüß ²ÖÑ�ú †Ö×¿ÖµÖÖ �ÖÓ›üÖŸÖß»Ö ¤êü¿ÖÖÃÖÖšüß †ÃÖæ−Ö ×ŸÖ“Öß ´Öã�µÖ �ú“Öȩ̂ üß ×±ú»Öß¯ÖÖ‡Ô−ÃÖ´Ö¬Öß»Ö ´Ö×−Ö»ÖÖ µÖê£Öê †ÖÆêü. µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ−Öß µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê 60% ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü×¾Ö»Öê»Öê †ÖÆêü. µÖÖ ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖÓ“ÖÖ»Ö−Ö ÃÖ×´ÖŸÖß“µÖÖ †¬µÖ�Ö †Ö×8Ö ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�úÖÓ̄ Öî�úß 7 ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�úÆüß µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ−Öß“Ö ×−ÖµÖãŒŸÖ �êú»Öê»Öê †ÃÖŸÖÖŸÖ. ²Ö. ‡ŸÖ¸ü ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ8Öê µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê ÃÖ³ÖÖÃÖ¤üŸ¾Ö µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ̄ Öã̧ üŸÖê“Ö ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ −ÖÃÖæ−Ö µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ²ÖÖÆêü ü̧ß»Ö ¤êü¿ÖÆüß µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü¸ü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. †Ö×¿ÖµÖÖ �ÖÓ›üÖ“µÖÖ ²ÖÖÆêü¸üß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÆüß µÖÖ ²ÖÑ�êú“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

¯Öã̧ ü×¾Ö»Öê †ÃÖã−Ö ŸµÖÖÓ“Öê ¯ÖÏ×ŸÖ×−Ö¬Öß ÃÖÓ“ÖÖ»Ö�ú ´ÖÓ›üôûÖ¾Ö¸ü ŸÖÃÖê“Ö �ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ¾Ö÷ÖÖÔŸÖÆüß †ÖÆêüŸÖ.

� ˆ×§üÂ™ü¶ê †Ö×EÖ �úÖµÖÔ :-

†Ö×¿ÖµÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú (ADB) Æüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“Öß ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧8ÖÖ¸üß ÃÖÓÃ£ÖÖ †ÖÆêü. ×ŸÖ“Öê ´Öã�µÖ ˆ×§üÂ™ü ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧8Öê, ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úß»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü8Öê †Ö×8Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÖÆüÖºþµÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö8Öê Æêü †ÃÖæ−Ö ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖ¯ÖḮ ÖÖ8Öê †Ö×¿ÖµÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¯Ö¸üÃ¯Ö¸ü ÃÖÆü�úÖµÖÖÔ“Öß ³ÖÖ¾Ö−ÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö �ú¹ý−Ö µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“ÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ÷Öß8Ö †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö8Ö8Öê Æêü †ÖÆêü. Æêü ˆ×§üÂ™ü ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�ú ¯Öãœüß»Ö �úÖµÖì �ú¸üŸÖê.


1) ‡�úÖ±êú ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ÖÖ•Ö÷Öß ¾Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úß»ÖÖ ˆ¢Öê•Ö−Ö ¤êü8Öê. 2) ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÃÖÖ¬Ö−Ö ÃÖÖ´Öã÷ÖÏß“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¾ÆüÖ¾ÖÖ µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü8Öê, ÃÖÓ̄ Öæ8ÖÔ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö

†ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß¯Ö8Öê ÆüÖŸÖ³ÖÖ ü̧ »ÖÖ¾ÖŸÖß»Ö †¿ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ¾Ö ˆ¯Ö×¾Ö³ÖÖ÷ÖßµÖ ŸÖÃÖê“Ö ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¯ÖÏ�ú»¯ÖÖÓ−ÖÖ †Ö×8Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖÓ−ÖÖ ¯ÖÏÖ¬ÖÖ−µÖ�Îú´Ö ¤êü8Öê †Ö×8Ö µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖß»Ö ”ûÖê™ü¶Ö ¾Ö �ú´Öß ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÷Ö¸ü•ÖÖ�ú›êü ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¹ý¯ÖÖ−Öê »Ö�Ö ¤êü8Öê.

3) ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÖ¬Ö−Ö¬Ö−ÖÖ“ÖÖ †×¬Ö�ú ¯Öã̧ êü¯Öã̧ ü ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ¾ÆüÖ¾ÖÖ, ŸµÖÖÓ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ †×¬Ö�úÖ×¬Ö�ú ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ¯Ö¸üÃ¯Ö ǖ̧ Öã̧ ü�ú šü¸üÖ¾µÖÖ †Ö×8Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖãÃÖæ¡Ö ×¾ÖÃŸÖÖ¸ü ¾ÆüÖ¾ÖÖ µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö−ÖÓŸÖß»ÖÖ ´ÖÖ−Ö ¤êü¾Öã−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ¬ÖÖȩ̂ ü8ÖÖŸÖ ¾Ö µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖ´Ö−¾ÖµÖ ÃÖÖ¬Ö8µÖÖÃÖÖšüß ŸµÖÖÓ−ÖÖ ÃÖ¾ÖÔŸÖÖê̄ Ö ü̧ß ÃÖÖÆüÖµµÖ ¤êü8Öê.

4) ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ú»¯Ö †Ö×8Ö �úÖµÖÔ�Îú´Ö ŸÖµÖÖ¸ü �ú¸ü8Öê, ŸµÖÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¢Ö¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú ü̧8Öê †Ö×8Ö ŸÖê †Ó́ Ö»ÖÖŸÖ †Ö8Ö8Öê µÖÖÃÖÖšüß »ÖÖ÷Ö8ÖÖ¸êü ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÖÆüÖµµÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö8Öê.

5) µÖÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×−Ö¬Öß ÷ÖãÓŸÖ×¾Ö8µÖÖ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖ8ÖÖ·µÖÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖÂ™ÒÃÖÓ‘ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ»Ö÷−Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ‡�úÖ±êú †Ö×8Ö ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖ ¾Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ µÖÖ ÃÖ¾ÖÖÕ¿Öß ÃÖÆü�úÖµÖÔ �ú¸ü8Öê †Ö×8Ö µÖÖ ÃÖ¾ÖÔ ÃÖÓ‘Ö™ü−ÖÖÓ−ÖÖ

÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úß“µÖÖ ¾Ö ´Ö¤üŸÖß“µÖÖ −Ö¾Öß−Ö ÃÖÓ¬Öß“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö �ú¸ü8µÖÖ»ÖÖ ¯ÖÏ¾Öé¢Ö �ú¸ü8Öê. 6) ˆ×§üÂ™üÖÓ¿Öß ÃÖãÃÖÓ÷ÖŸÖ †ÃÖê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú¸ü8Öê †Ö×8Ö ‡ŸÖ¸ü ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö8Öê. (×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×8Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü)

†Ö×¿ÖµÖÖ“Öß ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�ú †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖ :- 31 ×›üÃÖë²Ö ü̧, 2004 ¯ÖµÖÕŸÖ ²ÖÑ�êú“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÖšü¶Ö´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê †Ó¿Ö¤üÖ−Ö ÃÖ÷ÖóµÖÖ ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ †Ó¿Ö¤üÖ−ÖÖ“µÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ 6.244% ‡ŸÖ�êú ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö×¿ÖµÖÖ‡Ô ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ (OCR) ´Ö¬Öã−Ö �ú•ÖÔ ‘Öê8µÖÖÃÖ 1986 �úÖê™üß †´Öê×¸ü�ú−Ö ›üÖò»Ö¸ü �ú•ÖÔ ´ÖÓ•Öã̧ ü �êú»Öê. ²ÖÑ�êú�ú ã̂−Ö ¯ÖÏÖ´Öã�µÖÖ−Öê ‰ú•ÖÖÔ, ¯Ö×¸ü¾ÖÆü−Ö †Ö×8Ö ¤üôû8Ö¾Öôû8Ö �Öê¡Ö, ˆªÖê÷Ö †Ö×8Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß ¯ÖîÃÖÖ ˆ¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. 31 ×›üÃÖë²Ö¸ü 2004 ¯ÖµÖÕŸÖ ²ÖÑ�êú−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ‹�ãú8Ö 14.111 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê. ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê †Ö×¿ÖµÖÖ‡Ô ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú“µÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÖÆüÖµµÖ �úÖêÂÖÖ´Ö¬µÖê ¯Ö×¸ü¾ÖŸÖÔ−ÖßµÖ ´Öã¦üÖÓ́ Ö¬µÖê 29.1 »ÖÖ�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê. †Ö×¿ÖµÖÖ‡Ô ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö−ÖÖ´Ö¬Öæ−Ö �ú•ÖÖÔ¾µÖ×ŸÖ× ü̧�ú ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖÖÆüÖµµÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê. Æüß ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ 2004 “µÖÖ ¿Öê¾Ö™üß 1089.6 »ÖÖ�Ö †´Öê× ü̧�ú−Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖß. µÖÖ ÃÖÆüÖµÖŸÖê“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê ÃÖÓÃ£ÖÖ÷ÖŸÖ ÃÖã¥üœüß�ú¸ü8Ö, ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß�úÖ¸üß µÖÖê•Ö−ÖÖÓ“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ. 2005-06 ´Ö¬µÖê 1.3 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öß ÃÖÆüÖµµÖ †Ö×¿ÖµÖÖ‡Ô ×¾Ö�úÖÃÖ ²ÖÑ�êú�ú›ãü−Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ —ÖÖ»Öê. 2008 ´Ö¬µÖê ¾Ö¸üß»Ö ¸üÖ¿Öß´Ö¬µÖê ¾ÖÖœü �ú¹ý−Ö 2.6 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ÃÖ¬µÖÖ»ÖÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ADB ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖÖÆüÖµµÖÖ−Öê 27 ¯Ö×¸üµÖÖê•Ö−ÖÖ †Ö×8Ö 49 ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ¯Ö×¸üµÖÖê•Ö−ÖÖ “ÖÖ»Öã †ÖÆêü. (¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¤ü¯ÖÔ8Ö, ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ 2011-12) •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�ú †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖ (world bank and India) 1939 ÃÖÖ»Öß ÃÖã¹ý —ÖÖ»Öê»µÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖŸÖ ±ÏúÖ−ÃÖ, •Ö´ÖÔ−Öß, ‡Ó÷»ÖÓ›ü, ¸ü×¿ÖµÖÖ †Ö×8Ö •ÖÖ´ÖÖ−Ö Æêü ¤êü¿Ö ¯ÖÏŸµÖ�Ö¯Ö8Öê

ÃÖÆü³ÖÖ÷Öß ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ´ÖÆüÖµÖã¬¤üÖŸÖ µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ¯Öã8ÖÔŸÖ: †ÃŸÖÖ¾µÖÃŸÖ —ÖÖ»µÖÖ. µÖÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¯Öã−ÖÔ̂ ³ÖÖ¸ü8ÖßÃÖÖšüß †Ö×8Ö †Ö×±Ïú�úÖ ¾Ö †Ö×¿ÖµÖÖ �ÖÓ›üÖŸÖß»Ö −Ö¾µÖÖ−Öê Ã¾ÖŸÖÓ¡Ö —ÖÖ»Öê»µÖÖ †×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ“ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ÃÖÖ¬µÖ �ú¸ü8µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Ö ê ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›ü �ú ü̧Ö¸üÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ×›üÃÖë²Ö ü̧ 1945 ´Ö¬µÖê ¯Öã−ÖÙ−Ö´ÖÖ−Ö †Ö×8Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�ú (International Bank for Reconstruction and Development - IBRD) “Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß“µÖÖ ²Ö¸üÖê²Ö¸ü �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. 1946 ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖµÖÔ ÃÖã¹ý �êú»ÖêË •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“ÖÖ ˆ§êü¿Ö :-

1) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ¯Öã−ÖÙ−Ö´ÖÖ−Ö ¾Ö ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú �úÖµÖÖÔÃÖÖšüß ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü8Öê. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú�ú›ãü−Ö ¯Öãœüß»Ö ÆêüŸÖã−Öê ×¤ü‘ÖÔ�úÖôûÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ.


†) µÖã¬¤üÖ´Öãôêû ×¾ÖÃ�úôûßŸÖ —ÖÖ»Öê»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêÃÖÖšüß ˆ³ÖÖ¸ü8Öß �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ²Ö) ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ�úÖôûÖŸÖ ÷Ö ü̧•Öê−ÖãÃÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü�ú ¿ÖŒŸÖà“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¯Öã−ÖÔ×¾Ö¢Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü8Öê. �ú) †»¯Ö×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÃÖÖ¬Ö−ÖÃÖÖ´Ö÷ÖÏß †Ö×8Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖÃÖÖšüß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ ×¾Ö�ú×ÃÖŸÖ �ú¸ü8Öê. 2) ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ŸÖÖê»ÖÖŸÖ ÃÖ´ÖÖ−ÖŸÖÖ †Ö×8Ö †ÖÓŸÖ¸ü ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“µÖÖ ÃÖÓŸÖã»ÖßŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö

÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úßÃÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖÆü−Ö ¤êü8Öê. µÖÖŸÖæ−Ö ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü�úŸÖêŸÖ ¾Öé¬¤üß ÆüÖê‰ú−Ö ´ÖÖ−Ö¾Öß •Öß¾Ö−Ö´ÖÖ−ÖÖ“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö8Öê.

3) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãŸÖ¾Ö8Öæ�úß»ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ´ÖÖ÷ÖÖÔ−Öê ¯ÖÏÖêŸÃÖÖ×ÆüŸÖ �ú¸ü8Öê. †) �ÖÖ•Ö÷Öß �ú•ÖÔ †£Ö¾ÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�úßÃÖÖšüß Æüß´Ö ‘Öê8Öê. ²Ö) Æü´Öß ¤êü‰ú−ÖÆüß ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú ÆüÖêŸÖ −ÖÃÖê»Ö ŸÖ¸ü Ã¾ÖŸÖ: ×¾Ö×¿ÖÂ™ü †™üß ‘ÖÖ»Öæ−Ö ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ

ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ¤êü8Öê. 4) »Ö‘Öæ †Ö×8Ö ´ÖÖêšü¶Ö ˆªÖê÷ÖÖÓÃÖÖšüß ŸÖÃÖê“Ö †Ö¾Ö¿µÖ�ú ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ ¸üÖ²Ö×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü8Öê Ø�ú¾ÖÖ

�ú•ÖÖÔ»ÖÖ Æü´Öß ¤êü8Öê. 5) µÖã¬¤ü ×¯Ö›üßŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖÓŸÖŸÖÖ�ú»Öß−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸üßŸÖ �ú¸ü8µÖÖ“µÖÖ ÆêüŸÖæ−Öê ˆ¯ÖµÖãŒŸÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö †Ö×8Ö

µÖÖê•Ö−ÖÖ »ÖÖ÷Öæ �ú¸ü8Öê. Ã£ÖÖ¯Ö−Öê“µÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ ÃÖ¤üÃµÖÖÓ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ 30 ÆüÖêŸÖß. ŸÖß 2000 ¯ÖµÖÕŸÖ 182 ¯ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü»Öß. ²ÖÑ�êú“ÖÖ ÃÖ¤üÃµÖ

ÆüÖê8µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ²ÖÑ�êú“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ ˆ“Ö»ÖÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“Öê ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖß“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö 10,000 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖê. 30 •Öæ−Ö 1996 ü̧Öê•Öß Æêü ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö 188 ¤ü¿Ö†²•Ö ›üÖò»Ö¸ǖ ÖµÖÕŸÖ ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖŸÖ †Ö»Öê. µÖÖ¯Öî�úß 180.6 ¤ü¿Ö†²•Ö ›üÖò»Ö¸ü ´Æü8Ö•Öê 96% ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö Æêü ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ�ú›ãü−Ö ³ÖÖ÷ÖÖ“µÖÖ ¹ý¯ÖÖ−Öê ÷ÖÖêôûÖ �êú»Öê»Öê †ÖÆêü. ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖ“µÖÖ 20% ¯ÖµÖÕŸÖ ´Ö�ú•ÖÔ ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ 5 ŸÖê 20 ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßÃÖÖšüß ²ÖÑ�ú ¤êüŸÖê. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�ú �ú•ÖÔ ¤êü8µÖÖ²Ö ü̧Öê²Ö¸ü“Ö ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖê¾ÖÖ Æü ¯Öã̧ ü×¾ÖŸÖê. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�ú †Ö×8Ö ³ÖÖ¸üŸÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“Öß ÷ÖŸÖß ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê †−Öê�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖŸ´Ö�ú µÖÖê•Ö−ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¹ý−Ö ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öã8ÖÔ µÖÖê÷Ö¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. †−Öê�ú ×¾Ö�úÖÃÖ ¯ÖÏ�ú»¯Ö ¯Öæ8ÖÔ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�êú−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¾ÖÖÆüŸÖæ�ú †Ö×8Ö ¤üôû8Ö¾Öôû8Ö, •Ö»ÖØÃÖ“Ö−Ö, ×¿Ö�Ö8Ö, ¯ÖÖ8Öß¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ, ¾Öß•Ö ×−ÖÙ´ÖŸÖß, »ÖÖê�úÃÖÓ�µÖÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö8Ö, ¸üÃŸÖê ×−ÖÙ´ÖŸÖß ‡ŸµÖÖ¤üß ×¤ü‘ÖÔ�úÖ»Öß−Ö µÖÖê•Ö−ÖÖ ¾Ö ¯ÖÏ�ú»¯Ö ¯Öæ8ÖÔ �ú ü̧8µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ †Ö×8Ö �ú•ÖÔ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �ú¹ý−Ö ×¤ü»Öê»Öê †ÖÆêü. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ 1980-81 ´Ö¬µÖê 458 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê ÆüÖêŸÖê. 1985-86 ´Ö¬µÖê 1930.7 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü, 1990-91 ´Ö¬µÖê 1236.7 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü, 1990-2000 ´Ö¬µÖê 85 ¤ü¿Ö»Ö�Ö †Ö×8Ö 2001-02 ´Ö¬µÖê 149.1 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ¾Ö 0.2 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê †−Öã¤üÖ−Ö ×¤ü»Öê ÆüÖêŸÖê. †ÖÓ¬ÖÐ̄ ÖÏ¤êü¿Ö, �ú−ÖÖÔ™ü�ú, ×´Ö—ÖÖȩ̂ üÖ´Ö †Ö×8Ö �êú¸üôû µÖÖ “ÖÖ¸ü ¸üÖ•µÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö�úÖÃÖ µÖÖê•Ö−ÖÖÓÃÖÖšüß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê

66.5 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ 2002 ´Ö¬µÖê ´ÖÓ•Öã̧ ü �êú»Öê. µÖÖŸÖ †ÖÓ¬ÖÐ̄ ÖÏ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß 25 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ÃÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü ÆüÖêŸÖê. µÖÖ �ú•ÖÖÔ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ×²ÖÎ™ü−Ö“µÖÖ †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ×¾Ö³ÖÖ÷ÖÖ−ÖêÆüß 6.5 �úÖê™üß ¯ÖÖï›ü“Öß †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ´Ö¤üŸÖ †ÖÓ¬ÖÐ̄ ÖÏ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ †Ö¬ÖÖ ü̧ÖÃÖÖšüß ×¤ü»Öß ÆüÖêŸÖß. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ Æüß ¯Ö×Æü»Öß“Ö ¾Öêôû †ÖÆêü �úß †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ−Öß ³Öê™ü ¸üÖ•µÖÖ»ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö¯Ö¡Ö�úßµÖ †Ö¬ÖÖ¸üÖÃÖÖšüß ´Ö¤üŸÖ �êú»Öß. •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú“µÖÖ 66.5 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü“µÖÖ �ú•ÖÖÔŸÖ 10 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü �ú−ÖÖÔ™ü�ú ¸üÖ•µÖÖÓ“µÖÖ †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü8ÖÖÓ“Öß ÷ÖŸÖß ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß ×¤ü»Öê ŸÖ¸ü ˆ¾ÖÔ×¸üŸÖ 31.5 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü ×´Ö—ÖÖȩ̂ üÖ´Ö †Ö×8Ö �êú¸üôû µÖÖ ¸üÖ•µÖÖÓ“µÖÖ ¸üÃŸÖê ¾Ö ¾ÖÖÆüŸÖã�ú ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬µÖ ê ÃÖã¬ÖÖ¸ü8ÖÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ †×³ÖµÖÖÓ×¡Ö�úß †Ö×8Ö ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ×¿Ö�Ö8ÖÖ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ¾Ö ¤ü•ÖÖÔ ˆÓ“ÖÖ¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê 250 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ −ÖÖê¾Æëü²Ö¸ü, 2002 ´Ö¬µÖê ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê ÆüÖêŸÖê. µÖÖ ¾µÖ×ŸÖ×¸üŒŸÖ †ÖÓ¬ÖÐ̄ ÖÏ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ


ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ�ú ¾Ö−Ö ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö µÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß 108 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2002 ´Ö¬µÖê ´ÖÓ•Öæ̧ ü �êú»Öê. µÖÖ“ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê÷Ö ¤üÖ×¸ü¦üµÖÖ“ÖÖ ¿ÖÖ¯Ö †ÃÖ»Öê»µÖÖ 14 ×•Ö»ÊÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß �ú¸ü8µÖÖŸÖ µÖê8ÖÖ¸ü †ÖÆêü. IBRD Šú8ÖÖê Ø�ú¾ÖÖ �ú•ÖÖÔ“ÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß 20 ¾ÖÂÖì †ÖÆêü. •µÖÖ¾Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ¾µÖÖ•Ö (Libar + ¾Öê×¸ü‹²Ö»Ö Ã¯ÖÏî›ü) ªÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö8ÖÖ¸ü. µÖÖˆ»Ö™ü IDA �ú•ÖÔ 35 ¾ÖÂÖÖÔÃÖÖšüß (10 ¾ÖÂÖÖÔ“ÖÖ †−Öã÷ÖÏÆü �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß ÃÖÆüßŸÖ) ¿Öæ−µÖ ¾µÖÖ•Ö ¤ü ü̧Ö¾Ö¸ü ˆ¯Ö»Ö²¬Ö �êú»Öê •ÖÖŸÖê. ŸÖµÖÖ¾Ö¸ü ±úŒŸÖ 0.75% ÃÖê¾ÖÖ ¿Öã»�ú ªÖ¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. (¯ÖÏÖ.‹−Ö.‹»Ö.“Ö¾ÆüÖ8Ö) ×¾ÖªãŸÖ †Ö×8Ö ØÃÖ“Ö−Ö �Öê¡ÖÖ¾Ö¸ü †Ö¬ÖÖ× ü̧ŸÖ ÃÖÓ̧ ü“Ö−ÖÖ ¯Ö×¸üµÖÖê•Ö−ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖÓ“Öê ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Öß�ú¸ü8ÖÖÃÖÖšüß •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖ¸ü�úÖ ü̧»ÖÖ 2200 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖÖ“Öê “ÖÖ¸ü �ú•ÖÔ 24 ÃÖ¯™ëü²Ö¸ü 2009 »ÖÖ ´ÖÓ•Öã̧ ü �êú»Öê. µÖÖ´Ö¬µÖê ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×−Ö�ú ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ ÃÖã¥üœüß�ú¸ü8ÖÖÃÖÖšüß †Ö×8Ö ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ¯ÖµÖÖÔ̄ ŸÖ ×−Ö¬Öß ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß 2 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü, ‡Ó×›üµÖÖ ‡−±ÏúÖÃ™ÒüŒ“Ö¸ü ±úÖ‡−ÖëÃÖ �Óú¯Ö−ÖßÃÖÖšüß (IIFCL) 1.195 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü, ¯ÖÖò¾Ö¸ü ×÷ÖÏ›ü“Öê �úÖò̄ ÖÖì̧ êü¿Ö−ÖÃÖÖšüß 01 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü ŸÖ£ÖÖ

†ÖÓ¬ÖÐ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ØÃÖ“Ö−Ö †Ö×8Ö ÃÖò×−Ö™êü¿Ö−Ö ¯Ö×¸üµÖÖê•Ö−ÖêÃÖÖšüß 15 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü �ú•ÖÔ ‡ŸµÖÖ¤üà“ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö †ÖÆêü. 2009-10 µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾ÖÂÖÖÔŸÖ ÃÖ¾ÖÖÔŸÖ •ÖÖÃŸÖ 9.3 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü �ú•ÖÔ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú ²ÖÑ�êú−Öê ³ÖÖ¸üŸÖÖ»ÖÖ ×¤ü»Öê. (¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¤ǖ ÖÔ8Ö 2011-12) •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß †Ö×8Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß Æüß ‹�ú †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ´ÖÖî×¦ü�ú ÓÃÖ÷Öšü8Ö †ÖÆêü. ²ÖÎê™ü−Ö¾Öã›ü ÃÖ´´Öê»Ö−ÖÖ“µÖÖ ×−Ö8ÖÔµÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü 27 ×›üÃÖë²Ö¸ü

1945 »ÖÖ ¾ÖÖØ¿Ö÷™ü−Ö»ÖÖ Ã£ÖÖ¯Ö−Ö —ÖÖ»Öß. ¯Ö Ó̧üŸÖã ¾ÖÖÃŸÖ×¾Ö�ú ¹ý¯ÖÖ−Öê 1 ´ÖÖ“ÖÔ 1947 ¯ÖÖÃÖæ−Ö �úÖµÖÔ †Ö¸Óü³Ö �êú»ÖÖ. ±êú²ÖÎã¾ÖÖ ü̧ß 2009 ¯ÖµÖÕŸÖ 185 ¤êü¿Ö •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß“Öê ÃÖ³ÖÖÃÖ¤ü ü̧ÖÂ™Òü ÆüÖêŸÖê. ³ÖÖ¸üŸÖ ÆüÖ •ÖÖ÷Ö×ŸÖ�ú −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß “ÖÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ¯Ö�ú ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿Ö †ÖÆêü. (¯ÖÏ×ŸÖµÖÖê×÷ÖŸÖÖ ¤ǖ ÖÔ8Ö 2011-12)

� −ÖÖEÖê×−Ö¬Öß“Öê ˆ§êü¿Ö :- 1) †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ “Ö»Ö−Ö×¾ÖÂÖµÖ�ú ÃÖÆü�úÖµÖÖÔ»ÖÖ ¯ÖÏÖêŸÃÖÖ×ÆüŸÖ �ú¸ü8Öê. 2) †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü8Öê. 3) ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ ¤ü¸üÖÓ́ Ö¬µÖê Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö �ú¸ü8Öê.

4) ²ÖÆãü¯Ö×�ÖµÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ŸÖÖê»ÖÖ“Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖ¾Ö¸üß»Ö ×−ÖµÖÓ¡Ö8Öê Æü™ü×¾Ö8Öê Ø�ú¾ÖÖ �ú´Öß �ú¸ü8Öê. 5) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö †ÃÖ´ÖŸÖÖê»Ö ¤æü¸ü �ú ü̧8µÖÖÃÖÖšüß ÃÖÆüÖµµÖŸÖÖ ¤êü8Öê. 6) †ÃÖ´ÖŸÖÖê»ÖÖ“Öê ¯ÖḮ ÖÖ8Ö †Ö×8Ö �úÖ»ÖÖ¾Ö¬Öß �ú´Öß �ú¸ü8Öê.

� �úÖµÖì :-

1) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖã™ü �ú´Öß �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß, ŸÖã™ü ³Ö¹ý−Ö �úÖœü8µÖÖÃÖÖšüß †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü8Öê.

2) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖ †›ü£Öôêû †ÃÖŸÖß»Ö ŸÖê ¤æü¸ü �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸ü8Öê. †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖ“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ¯ÖÏµÖŸ−Ö �ú¸ü8Öê.

3) “Ö»Ö−ÖÖÓ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ †Ö×8Ö ×¾Ö×−Ö´ÖµÖÖŸÖ Ã£ÖîµÖÔ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“ÖÖ ¾Ö ÃÖã¾Ö8ÖÖÔ“ÖÖ ÃÖÖšüÖ Ã¾ÖŸÖ:•Ö¾Öôû ²ÖÖôû÷Ö8Öê.

4) ›üÖò»Ö ü̧¾Ö¸ü“ÖÖ ŸÖÖ8Ö �ú´Öß �ú¸ü8µÖÖÃÖÖ‡ß IMF −Öê SDR “Öß ¾µÖÖ�µÖÖ �êú»Öß. (special drawing rights) ŸµÖÖ»ÖÖ“Ö ÃÖæ¾Ö8ÖÔ̄ Ö¡Ö †ÃÖê Æüß ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ.

5) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ−ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üŸÖÖê»ÖÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü �ú´Öß �ú¸ü8µÖÖÃÖÖšüß, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú ü̧8µÖÖÃÖÖ‡ß †ÖÙ£Ö�ú ×¾Ö�úÖÃÖÖ“ÖÖ ¾Öê÷Ö ¾ÖÖœü×¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ−Ö �ú¸ü8Öê, ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ÃÖ»»ÖÖ ¤êü8µÖÖ“Öê �úÖµÖÔ −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß �ú¸üŸÖê.

6) ×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖÖÃÖÖšüß ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÆü�úÖµÖÔ �ú¸ü8Öê, ŸµÖÖÓ−ÖÖ †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ�ú›ãü−Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÆü�úÖµÖÔ ×´Öôû¾Öã−Ö ¤êü8µÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü8Öê.

7) ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖÓ“µÖÖ “Ö»Ö−ÖÖ“Öê †¾Ö´Öæ»µÖ−Ö Ø�ú¾ÖÖ †×ŸÖ´Öã»µÖ−Ö �ú¸ü8µÖÖÃÖ ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êü8Öê.


†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß Ã£ÖÖ¯Ö−Öê“µÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“µÖÖ ×−Ö¬Öß“ÖÖ �úÖê†Ö 400 ¤ü¿Ö»Ö�Ö ›üÖò»Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖ. −ÖÓŸÖ¸ü“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ŸµÖÖŸÖ ¾ÖÖœü �ú¸ü8µÖÖŸÖ †Ö»Öß. 1970 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ Ã£ÖÖµÖß ÃÖ¤üÃµÖ ÆüÖêŸÖÖ. −ÖÖ8Öê×−Ö¬Öß“µÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»ÖÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ™üÖ 5% ÆüÖêŸÖÖ. ŸµÖÖ †−Öã¹ý¯Ö ÃÖ¤üÃµÖ ¤êü¿ÖÖŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“Öê ¯ÖÖ“Ö¾Öê Ã£ÖÖ−Ö ÆüÖêŸÖê ¯Ö¸ÓüŸÖæ †Ö•Ö 11 ¾Öê Ã£ÖÖ−Ö †ÖÆêü. 13 ¾µÖÖ ¯Ö×¸ü�Ö8ÖÖ†ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ“ÖÖ �úÖê™üÖ �úÖêÂÖÖ“µÖÖ ‹�ãú8Ö 21.73 †²•Ö SDR ´Ö¬Öæ−Ö 582.15 �úÖê™üß SDR ÆüÖêŸÖê. 1981-84 “µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 3.9 †²•Ö ›üÖò»Ö ü̧“Öê �ú•ÖÔ ˆ¬ÖÖ¸ü ‘ÖêŸÖ»Öê ÆüÖêŸÖê. 1991-93 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 3.56 †²•Ö ›üÖò»Ö¸ü“Öê �ú•ÖÔ ‘ÖêŸÖ»Öê. 2002 ŸÖê ±êú²ÖÎã¾ÖÖ¸üß 2006 ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖ−Öê 493.230 ×´Ö»ÖßµÖ−Ö SDR “Öê ¤êü¾ÖÖ8Ö-‘Öê¾ÖÖ8Ö �êú»Öê ÷Öê»Öê †Ö×8Ö 466.474 ×´Ö×»ÖµÖ−Ö SDR ¯Öã−ÖÔ�Ö ȩ̂ü¤üß �êú»Öê. •Öã»Öî 2004 ´Ö¬µÖê ³ÖÖ¸üŸÖ †Ö×8Ö IMF −Öê ¯Öã8µÖÖ“µÖÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�ú ¯ÖÏ²ÖÓ¬Ö−Ö (¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö�ú) ÃÖÓÃ£Öế Ö¬µÖê ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯ÖÏ×¿Ö�Ö8Ö �úÖµÖÔ�Îú´ÖÖ“Öß Ã£ÖÖ¯Ö−ÖÖ �êú»Öß. ÆüÖ ¯Ö×Æü»ÖÖ �úÖµÖÔ�Îú´Ö 2006 ÃÖÖ»Öß †ÖµÖÖê×•ÖŸÖ �êú»ÖÖ. 4.5 †ò−™üß ´Ö−Öß »ÖÖ‰Óú›ü ü̧à÷Ö (anti money loundring)

Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ �úÖóµÖÖ ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖŸÖ †ÖÆêü. •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖæ−Ö ÆüÖ �úÖôûÖ ¯ÖîÃÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸üß �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã−Æêü÷ÖÖ ü̧ß �Öê¡ÖÖŸÖæ−Ö ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖŸÖ ×−Ö´ÖÖÔ8Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôêû ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸üß •Ö÷ÖŸÖÖÃÖ ´Ö¤üŸÖ �ú¸ü8ÖÖ¸üÖ ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö, ´Æü8Öã−Ö µÖÖ¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö8Ö šêü¾Ö8µÖÖÃÖÖšüß †ò−™üß ´Ö−Öß »ÖÖ‰Óú›ü¸üà÷Ö (AML) Æüß ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ ˆ¤üµÖÖÃÖ †Ö»Öß.

�úÖµÖªÖ¯ÖḮ ÖÖ8Öê Ø�ú¾ÖÖ ×−ÖµÖ´Ö−ÖÖ−Öê ×−Ö¬ÖÖÔ×¸üŸÖ �êú»Öê»µÖÖ “ÖÖî�ú™üßŸÖ †¾Öî¬Ö ˆŸ¯Ö®Ö ×−Ö´ÖÖÔ8Ö ÆüÖê‰ú −ÖµÖê ´Æü8Öã−Ö �êú»Öê»Öß �éúŸÖß ´Æü8Ö•Öê AML ÆüÖêµÖ. ²Ö·µÖÖ“Ö ¯ÖÏ�ú¸ü8ÖÖ´Ö¬µÖê ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ »Ö¯Ö¾Ö»Öê»ÖÖ Ø�ú¾ÖÖ �ú ü̧ ™üÖôæû−Ö, Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ¸ü�úÖ¸ü»ÖÖ −Ö ¤üÖ�Ö¾Ö»Öê»ÖÖ ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖŸÖÖê, ŸµÖÖ¾Ö¸ü �éúŸÖß �ú¹ý−Ö ŸÖÖê £ÖÖÓ²Ö×¾Ö8Öê, AML �úÖµÖ¤üÖ ±úŒŸÖ ´ÖµÖÖÔ×¤üŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖ“Öß ÃÖÓ�µÖÖ †Ö×8Ö ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸üß ¾ÖŸÖÔ−ÖÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. ˆ¤üÖ. AML ×−ÖµÖ´Ö−Ö Æêü ŸµÖÖÓ“µÖÖÃÖÖšüß †ÃÖŸÖê •Öê �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖŸÖ (²ÖÑ�úÖ) †Ö×8Ö ‹�ÖÖªÖ ¾µÖŒŸÖß»ÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ �ÖÖŸÖê �ÖÖê»Ö8µÖÖ“Öß ¯Ö¸ü¾ÖÖ−Ö÷Öß ¤êüŸÖÖŸÖ, †¿ÖÖ ¾ÖêôêûÃÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ŸÖ¯ÖÖÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê �úß, AML “µÖÖ �éúŸµÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ×¾ÖÂ™ü †ÖÆüÖêŸÖ �úß −ÖÖÆüß. ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖ: •Öê ÷Ö³ÖÔÁÖß´ÖÓŸÖ †ÖÆêü ŸµÖÖÓ“µÖÖ ²ÖÖ²ÖŸÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß Æêü ŸÖ¯ÖÖÃÖ»Öê ¯ÖÖ×Æü•Öê •Öê ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸ü †ÖÆêü �úß −ÖÖÆüß. ²Ö. �úÖôûÖ ¯Öî¿ÖÖÃÖÓ¤ü³ÖÖÔŸÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö8ÖÖŸ�ú ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ :- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ8ÖÖ»Öß“ÖÖ ÷Öî̧ ü ¾ÖÖ¯Ö¸ü ¸üÖê�Ö8µÖÖÃÖÖšüß �ëú¦ü ÃÖ¸ü�úÖ¸ü ¾Ö ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü—Ö¾ÆÔü ²ÖÑ�ú µÖÖÓ−Öß ¯ÖãœüÖ�úÖ¸ü ‘Öê¾Öã−Ö ²ÖÑ�úÖÓÃÖÖšüß ¯Öãœüß»Ö ˆ¯ÖÖµÖµÖÖê•Ö−ÖÖ ÃÖã“Ö×¾Ö»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ.

1) ŸÖã́ Ö“µÖÖ ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ÃÖ´Ö•Öæ−Ö ‘µÖÖ ´Æü8Ö•Öê Know Your Customer - KYC µÖÖ µÖÖê•Ö−ÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¯ÖÏŸµÖê�ú ²ÖÑ�êú−Öê −Ö¾Öß−Ö �ÖÖŸÖê ˆ‘Ö›üŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ, ŸµÖÖ −Ö¾Öß−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“Öß ÃÖ¾ÖÔ ¾ÖîµÖÛŒŸÖ�ú ¾Ö ÃÖÖ´ÖÖ×•Ö�ú ÛÃ£ÖŸÖß ´ÖÖ×ÆüŸÖ �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖ»Öß ¯ÖÖ×Æü•Öê, �úÖ¸ü8Ö µÖÖ´Öãôêû ‹�ÖÖ¤üß ÷Öã−Æêü÷ÖÖ¸üß ¯ÖÏ¾Öé¢Öß“Öß ¾µÖŒŸÖß ²ÖÑ�êú“ÖÖ ÷ÖÏÖÆü�ú ÆüÖê8ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß ¾Ö ÷Öî̧ ǖ ÖÏ�úÖ¸ü ÆüÖê8ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß.

2) ‹�ÖÖ¤üÖ ÷ÖÏÖÆü�ú ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü 50,000 ¯Öê�ÖÖ •ÖÖÃŸÖ �ú¸üßŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü ŸµÖÖ»ÖÖ ¯Öò−Ö �úÖ›Ôü“ÖÖ ¯Öã̧ üÖ¾ÖÖ ÃÖÖ¤ü¸ü �ú¸ü8µÖÖ×¾ÖÂÖµÖß ×¾Ö−ÖÓŸÖß �ú¸üÖ¾Öß ¾Ö ¯Ö×¸ü“ÖµÖ �ÖÖ¡Öß �ú¸üÖ¾Öß.

3) ¯ÖÏŸµÖê�ú �ÖÖŸÖê¤üÖ¸üÖ“Öê �ÖÖŸÖê ¯ÖÏ�úÖ¸üÖ−ÖãÃÖÖ¸ü ¾Ö÷Öá�ú ü̧8Ö �ú¸üÖ. 4) ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü×¾ÖÂÖµÖ�ú ÆüÖ»Ö“ÖÖ»Öà¾Ö¸ü �úÖôû•Öß¯Öæ¾ÖÔ�ú »Ö�Ö šêü¾ÖÖ. 5) ²ÖÑ�êúŸÖ ¯ÖîÃÖÖ •Ö´ÖÖ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ −ÖÖê™üÖÓ“Öß †Ö¾Ö•ÖæÔ−Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖ8Öß�ú ¸üÖ, ´Æü8Ö•Öê ²Ö−ÖÖ¾Ö™ü −ÖÖê™üÖ “Ö»Ö−ÖÖŸÖ µÖê8ÖÖ ü̧ −ÖÖÆüß ¾Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ

²Öê�úÖµÖ¤üÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü ÆüÖê8ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. 6) ÃÖÓ¿ÖµÖÖÃ¯Ö¤ü ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ“Öß ¾Öê÷Öôûß ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖµÖÖ¸ü �ú¹ý−Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ¾Ö¸ü »Ö�Ö šêü¾ÖÖ. 7) ²ÖÑ�êúŸÖ ÆüÖê8ÖÖ·µÖÖ ³ÖÏÂ™üÖ“ÖÖ¸üÖ»ÖÖ †ÖôûÖ ‘ÖÖ»ÖÖ.

¾Ö¸üß»Ö ¯ÖḮ ÖÖ8Öê ÃÖæ“Ö−ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ×¿ÖŸÖ �ú¹ý−Ö �úÖôûÖ Ø�ú¾ÖÖ ²Öê�úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü ¯ÖîÃÖÖ ¸üÖê�Ö8µÖÖ“µÖÖ ¥üÛÂ™ü−Öê ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»Öê»Öê †ÖÆêüŸÖ.


� ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †Ö×EÖ “Ö»Ö−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ (Offshore banking & offshore currency

trading)

†£ÖÔ ¾Ö ¾µÖÖ�µÖÖ :-

•Öê¾ÆüÖ ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß −ÖÖê�ú¸üß Ø�ú¾ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖ×−Ö×´Ö¢ÖÖ−Öê ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖ ¸üÖÆüŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ¾ÖÖÃŸÖ¾µÖÖ»ÖÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖê£Öê ¯ÖîÃÖê �ú´Ö¾ÖŸÖÖŸÖ ¾Ö †Ö¯Ö»µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�êúŸÖ šêü¾Ö ´Æü8Öæ−Ö ÷ÖãÓŸÖ×¾ÖŸÖÖŸÖ ŸÖê¾ÆüÖ †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ−ÖÖ †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ Ø�ú¾ÖÖ •Öê¾ÆüÖ ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ šêü¾Öß¤üÖ¸ü †Ö¯Ö»Öß šêü¾Ö �ú¸ü “Öã�ú×¾Ö8µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�êúŸÖ šêü¾ÖŸÖÖê †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. ˆ¤üÖ. ‹�ÖÖ¤üß ¾µÖŒŸÖß †Ö¯Ö»µÖÖ�ú›üß»Ö †×ŸÖ×¸üŒŸÖ ¯ÖîÃÖÖ šêü¾Ö ´Æü8Öæ−Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ²ÖÑ�úÖÓŸÖ −Ö šêü¾ÖŸÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ²ÖÑ�êúŸÖ šêü¾ÖŸÖÖê, ŸµÖÖ»ÖÖ ×¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ †ÃÖê ´Æü8ÖŸÖÖŸÖ. †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö´Ö¬Öß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü Æêü ³Öã×´Ö÷ÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖÓ¿Öß ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ8ÖÖ¾Ö¸ü †ÖÆêüŸÖ, ´Æü8Ö•Öê“Ö ²Öê�úÖµÖ¤êü×¿Ö¸ü×¸üŸµÖÖ ÆüÖê8ÖÖ¸êü •ÖÖÃŸÖßŸÖ •ÖÖÃŸÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÓ¿Öß ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö “µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ :- †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖ8ÖÖ·µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ ¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ8Öê :-

1) šêü¾Öß ÛÃ¾Ö�úÖ¸ü8Öê 2) �ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü8Öê 3) ¯ÖŸÖ¯Ö¡Ö ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¯ÖŸÖ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ �ú¸ü8Öê 4) ¾ÖÖµÖ¸ü»ÖêÃÖ Ø�ú¾ÖÖ ‡»ÖêŒ™ÒüÖò×−Ö�ú ×−Ö¬Öß ÆüÃŸÖÖÓŸÖ ü̧8Ö

5) ×¾Ö¤êü¿Öß ×¾Ö×−Ö´ÖµÖ 6) ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö8Öæ�ú ÃÖÓ̧ ü�Ö8Ö 7) ×−Ö¬Öß ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ¯Ö−Ö 8) ×¾ÖÀ¾ÖÃŸÖ ´Æü8Öã−Ö ÃÖê¾ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö8Öê 9) �Óú¯Ö−Öß ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ−Ö

‡ŸµÖÖ¤üß ÃÖê¾ÖÖ µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö ÷ÖÏÖÆü�úÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ ü×¾Ö»µÖÖ •ÖÖŸÖÖŸÖ.

� †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²ÖÑ�úà÷Ö“Öê ±úÖµÖ¤êü :-

µÖÖ ²ÖÑ�úà÷Ö“Öê šêü¾Öß¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ ¯Öãœüß»Ö ±úÖµÖ¤êü ×´ÖôûŸÖÖŸÖ. 1) †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ ¯Öã<ÖÔ̄ Ö<Öê ÷Öã̄ ŸÖŸÖÖ ¸üÖ�Ö»Öß •ÖÖŸÖêŸÖÃÖê“ÖÆêü ÃÖ¾ÖÔ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ 1934 “µÖÖ ÛÃ¾ÖÃÖ ²Öò�úß÷Ö

�úÖµÖ¤üµÖÖ−ÖãÃÖÖ ü̧ ¯Öã<ÖÔ̄ Ö<Öê ÷Öã̄ ŸÖ šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖê< 2) µÖÖ ²Öò�úß÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖŸÖ �ú¸ü �Öã̄ Ö �ú´Öß »ÖÖ÷ÖŸÖÖê Ø�ú¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖ“Ö −ÖÖÆüß 3) Æêü ²Öò�úß÷Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÃÖÆü•Ö ¾Ö ÃÖÖê̄ µÖÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−ÖêÆüÖŸÖÖôûŸÖÖ µÖêŸÖÖŸÖ †Ö¯Ö»µÖÖ»ÖÖ ÆüµÖÖ �ÖÖŸµÖÖ¾Ö ü̧ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �ú ü̧ŸÖÖÓ−ÖÖ

•ÖÖÃŸÖ ²ÖÓ¬Ö−Öê Ø�ú¾ÖÖ ×−ÖµÖ´ÖÖ“Öê ¯ÖÖ»Ö−Ö �ú¸ü<µÖÖ“Öß †Ö¾Ö¿µÖ�úŸÖÖ −ÖÃÖŸÖê< 4) ŸÖÃÖê“Ö †¿ÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö´Öãôêû Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¸üÖ•Ö�úßµÖ ¾Ö †ÖÙ£Ö�ú †×−ÖÛ¿“ÖŸÖßŸÖê̄ ÖÖÃÖã−Ö ²Ö“ÖÖ¾Ö ÆüÖêŸÖÖê 5) µÖÖ ²Öò�úà÷Ö´Öãôêû �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß �Ö“ÖÖÔŸÖ Æêü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯ÖÖ ü̧ ¯ÖÖ›ü»Öê •ÖÖŸÖÖŸÖ ŸÖÃÖê“Ö �úÖµÖ¤êü¿Öß¸ü �Ö“ÖÔ �ú´ÖßŸÖ �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê 6) µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸üÖÃÖÖšüß �Ö“ÖÔÆüß �ú´Öß †ÃÖŸÖÖê, ¾Ö ¾µÖÖ•ÖÆüß •ÖÖÃŸÖ ×´ÖôûŸÖê 7) µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ×´Öôû<ÖÖ·µÖÖ ¾µÖÖ•ÖÖ¾Ö¸ü �ú¸ü »ÖÖ÷ÖŸÖ −ÖÖÆüßŸÖÃÖê“Ö µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¾Ö ü̧ ¯Öã<ÖÔ •Ö÷ÖÖŸÖ �ãúšêüÆüß �ú¸ü †Ö�úÖ ü̧»ÖÖ

•ÖÖŸÖ −ÖÖÆüß 8) •ÖµÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ Ã¾Ö¤êü¿ÖÖŸÖÆüß ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß ŸµÖÖ µÖÖ ²Öò�úà÷Ö´Öãôêû ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ,‡ ¾Ö ü̧ß»Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê ±úÖµÖ¤êü

šêü×¾Ö¤üÖ ü̧Ö»ÖÖ †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö ×´ÖôêûŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ ¯Ö Ó̧üŸÖãŸµÖÖ“Öê �úÖÆüßŸÖÖê™êü †ÖÆêü.


� †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö“Öê ŸÖÖê™êü 1) †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö Æüß ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖ´Ö�ú™üÖ“µÖÖ ¾Öêôûß ¯ÖÖÆüß•Öê ŸÖê¾Öœü̧ ü ÃÖã̧ ü�ÖÖ ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß �úÖ ü̧<Ö 2008 “µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ

ÃÖÓ�ú™üÖ“µÖÖ ¾Öêôûß ²ÖÆãüŸÖê�ú ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öã�ú¤üÖ¸üÖ“µÖÖ šêü¾Öß ²Öã›üÖ»Öê»µÖÖ †ÖÆêüŸÖ< 2) Æêü ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü<Ö ³ÖÂ™ÒüÖ“ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖÖ´ÖÖŸÖã−ÖÆüÖê<ÖÖ ü̧Ö �úÖôûµÖÖ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¾ÖÖ¯Ö ü̧, ÷ÖÓ³Öß ü̧ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖ“µÖÖ

÷Öã−ÆüÖŸÖã−ÖÆüÖÓ<ÖÖ Ó̧ü ¯Öî¿ÖÖ“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖŸÖã−Ö �æú»ÖÖ •ÖÖŸÖÖê. 3) Æêü ²Öò�úß÷Ö �ÖÖŸÖê ¾µÖŒŸÖß¿Ö ÆüÖŸÖÖôû<µÖÖ“µÖÖ ¦üÂ™üß−Öê �Öã̄ Ö �ÖÙ“Ö�ú †ÖÆê ¯Ö¸ü¤êü¿ÖÖŸÖÆêü ²Öò�ú �ÖÖŸÖê †ÃÖ»µÖÖ´Öæôêû ŸÖê

¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Öã<ÖÔ �ú¸üÖµÖŸÖÖ ¯Ö ü̧¤êü¿ÖÖŸÖ •ÖÖ<Öê †ÖÙ£Ö� ¥üÂ™üµÖÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ´ÖÖ−µÖ �ÖÖŸÖê¤üÖ ü̧Ö»ÖÖ ŸÖê ¯Ö›ü¾Ö<ÖÖ ȩ̂ü −ÖÖÆüß. 4) Æêü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü �Öã̄ ÖÁÖß´ÖÓŸÖ ¾µÖŒŸÖßÃÖÖšüß“Ö µÖÖê÷µÖ †ÖÆêü. 5) †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧Ö´Ö¬µÖê �Öã̄ Ö •ÖÖê�Öß´Ö †ÖÆêü. �úÖê<ÖŸµÖÖÆüß ¯ÖÏ�úÖ¸ü“ÖßÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ −ÖÖÆüß.

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ †Öò̄ Ö¿µÖÖȩ̂ ü ²Öò�úß÷Ö ²Öò�úà÷Ö •ÖÃÖê ±úÖµÖ¤êü †ÖÆêüŸÖŸÖÃÖêŸÖÖê™êüÆü¸ ß †ÖÆêüŸÖ . ¯Ö¸ÓüŸÖã ÷ÖÏÖÆü�úÖ“µÖÖ

¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖã−Ö Æêü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖ,•ÖÖÃŸÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¤êü<ÖÖ ȩ̂ü,�ú ü̧ ¾ÖÖ“Ö×¾Ö<ÖÖ ȩ̂ü †ÖÆêüŸÖ.

� †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ²Öò�úß÷Ö“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö :-

†ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²Öò�úß÷Ö“Öê ×−ÖµÖ´Ö−Ö �ú ü̧<ÖêÆêü ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öß ´ÖÖ−Ö»Öß •ÖÖŸÖê. �úÖ¸ü<Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖ“Öê �úÖµÖ¤êü †Ö×<Ö

ŸÖê£Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ Æüß ×³Ö®Ö-×³Ö®Ö †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû †ÖÓŸÖ¸ü¸üÖÂ™ÒüßµÖ ²Öò�úß÷Ö“Öê †×¬Ö×−ÖµÖ´Ö �ú ü̧ŸÖÖ−ÖÖ †›ü“Ö−Öß µÖêŸÖÖŸÖ.

ŸÖ ü̧ß ¯Ö Ó̧üŸÖã ²ÖòÃÖê»Ö ‹�ú,¤üÖê−Ö,²ÖÖŸÖ<Ö ŸÖß−Ö“µÖÖ ´ÖÖ¬µÖÖ´ÖÖŸÖã−Ö ²Öò�úÖ−ÖÖ×−ÖµÖÓ¡ÖßŸÖ �ú ü̧<µÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ •ÖÖŸÖ †ÖÆêü.

�úÖ ü̧<Ö •ÖÖ÷ÖŸÖß�úß�ú¸ü<ÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü •Ö÷ÖÖŸÖß»Ö ÃÖ¾ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ÆüµÖÖ ¤ãüÃÖ·µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¿Öß •ÖÖê›ü»µÖÖ´Öãôêû ŸµÖÖ“ÖÖ

¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ÃÖ¾ÖÔ •Ö÷ÖŸÖÖ¾Ö ü̧ ÆüÖêŸÖÖê. µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏŸµÖµÖ 1929-30 −ÖÓŸÖ ü̧ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ 2008 “µÖÖ ÃÖ²Ö-¯ÖÏÖ‡Ố Ö »Öë›üß÷Ö

×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ�ú™üÖ´Öãôêû †Ö»ÖÖ.

1) ²ÖÑ�ú ²Öã›üß“Öß ÃÖ´ÖÃµÖÖ ;- ²ÖÑ� ß÷Ö ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖÖŸÖ ‹�ÖÖ¤üµÖÖ ²Öò�êú“µÖÖ ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧´Öã»µÖ Ø�ú¾ÖÖ Ø�ú´ÖŸÖ ×ŸÖ“Öß ¤êü<Öß¯Öê�ÖÖ

�ú´ÖßÆüÖêŸÖê,´Æü<Ö•Öê“Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ²ÖÖ•ÖÖ¸ü´Öæ»µÖ �ú´Öß —ÖÖ»µÖÖ´Öãôêû , †Ö¯Ö»µÖÖ †»¯Ö�úÖ»Öß−Ö ¤êüü<Öß †Ö×<Ö

šêü¾Öß¤üÖ ü̧Ö“µÖÖ šêü¾Öß ¯Ö¸üŸÖ �ú¹ý ¿Ö�úŸÖ −ÖÖÆüß ŸÖê¾ÆüÖ ²Öò�êú“ÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖß�ú �Ö“ÖÔ ¾ÖÖœü¾Öã ˆŸ¯Ö®Ö �ú´Öß ×´ÖôûŸÖ †ÖÆêü.

ŸÖê¾ÆüÖ ²Öò�ú ×¤ü¾ÖÖôû�ÖÖȩ̂ üß�ú›êü ¾ÖÖ™ü“ÖÖ»Öß �ú ü̧ßŸÖ †ÖÆêü †ÃÖê ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê.†¿ÖÖ¾Öêôûß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ‹�ÖÖ¤üß ²ÖÑ�ú

×¤ü¾ÖÖôû�ÖÖȩ̂ ü —ÖÖ»Öß †ÃÖê»ÖŸÖ¸ü ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö× ü̧<ÖÖ´ÖÃÖÓ̄ Öã<ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ÆüÖê<ÖÖ¸ü −ÖÖÆüß. ¯Ö Ó̧üŸÖãÆüµÖÖ ²ÖÑ�êú“ÖÖ

¯Ö×¸ü<ÖÖ´Ö ‡ŸÖ¸ü ²ÖÑ�êú¾Ö¸ü ÆüÖêŸÖÖê. ´Æü<Öã−Ö šêü¾Öß¤üÖ¸ü šêü¾Öß �úÖœãü−Ö ‘Öê<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü ‘Ö›ãü ¿Ö�úŸÖÖê †¿ÖÖ ¾Öêôûß ŸµÖÖ

²ÖÑ�úÖ šêü×¾Ö¤üÖ¸üÖ“µÖÖ šêü¾Öß ¯Ö¸üŸÖ �ú¹ý ¿Ö�ú»µÖÖ −ÖÖÆüßŸÖ¸ü ŸµÖÖ ÃÖã¬¤üÖ †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖê‰ú−Ö ×¤ü¾ÖÖôû�ÖÖȩ̂ ü ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ

¯Ö×¸ü<ÖÖ´ÖŸÖ ÃÖ¾ÖÔ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü ¯Ö× ü̧<ÖÖ´ÖÆüÖê‰ú−Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ�ú™ü ×−Ö´ÖÖÔ−Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

� †ÖÓŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ²ÖÑ�úß÷Ö ×−ÖµÖ´Ö−ÖÖŸÖß»Ö †›ü“Ö�Öß :- ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ−Öê ¾Ö ¯ÖÏŸµÖê�ú ¤êü¿ÖÖŸÖß»ÖÃÖ ü̧�úÖ¸ü−ÖêÃÖÖŸÖŸµÖÖ−Öê ¾ÖÖœü<ÖÖ·µÖÖ ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖ¾Ö×¸ü»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ�ú™üÖ¾Ö ü̧

´ÖÖŸÖ �ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖêôûÖê¾Öêôûß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê �úÖµÖ¤êü �êú»Öê , †ÛÃŸÖ¢¾ÖÖŸÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ �úÖµÖ¤üµÖÖ´Ö¬µÖê ¤ãü¹ýÃŸÖßÆüß

�êú»µÖÖ ŸÖ ü̧ßÆêü ×¾Ö¢ŸÖßµÖ ÃÖÓ�ú™ü −ÖÂ™ü �ú¸ü<ÖÖ“µÖÖ ¾Ö �ú´Öß �ú¸ü<µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖã−Ö �êú»Öê»Öê �úÖµÖ¤êü †µÖ¿ÖÃ¾Öß šü̧ üŸÖ

†ÖÆêü, ŸÖÃÖê“Ö ŸµÖÖÓ“µÖÖ †Ó²Ö»Ö²Ö•ÖÖ¾Ö<ÖßÃÖÖšüß ×¾Ö×¾Ö¬Ö ¯ÖÏ�úÖ¸ü“µÖÖ †›ü“Ö<Öß ×−Ö´ÖÖÔ−Ö ÆüÖêŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸµÖÖ †›ü“Ö<Öß

¯Öãœüß»Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê

1) ²ÖÑ�êú“µÖÖ ¤êü<µÖÖ ‘Öê<µÖÖ“µÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ ü̧ÖŸÖ ¯ÖÖ ü̧¤ü¿ÖÔ�úÖ ×¤üÃÖã−Ö µÖêŸÖ −ÖÖÆüß 2) ²ÖÑ�êú“Öê ×Æü¿ÖÖê²Ö ×¾Ö×¿ÖÂ™ü†¿ÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ¯Ö¬¤üŸÖß−Öê šêü¾Ö»Öê •ÖÖŸÖ −ÖÖÆüßŸÖ


3) ²ÖÑ�êú�ú›êü ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖê“µÖÖ ¥üÂ™üß�úÖê−ÖÖŸÖã−Ö ¯Öã̧ êüÃÖÖ ×−Ö¬Öß −ÖÃÖŸÖÖê 4) ²ÖÑ�êú�ú›êü ¯Öã̧ êüÃÖÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö −ÖÃÖŸÖê 5) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ¯Öã̧ êüÃÖê ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö †ÃÖ<Öê 6) ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“Öê ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †¯Öã<ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö ¾Ö �úÖµÖ¤êü 7) ²ÖÑ�êú−Öê Ã¾Öß�úÖ¸ü»ÖêŸµÖÖ šêü¾Öß−ÖÖ ×¾Ö´ÖÖ ÃÖÓ̧ ü�Ö<Ö −ÖÃÖŸÖê 8) ŸµÖÖ ŸµÖÖ ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úß÷Ö ×−ÖµÖ´Ö−Ö �úÖµÖ¤üµÖÖŸÖß»Ö ˜Öã™üµÖÖ 9) �ÖÖ•Ö÷Öß �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖÓ¾Ö ü̧ †¯Öã<ÖÔ ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö 10) ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú“µÖÖ ²ÖÑ�ú ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖŸÖß»Ö ¡Öã™üß

¾Ö¸üß»Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“µÖÖ ¡Öã™üß´Öæôêû †ÖÓŸÖ ü̧¸üÖÂ™ÒüßµÖ ÃŸÖ¸üÖ¾Ö ü̧ ²ÖÑ�úÖ †µÖ¿ÖÃ¾Öß ÆüÖêŸÖÖÓ−ÖÖ ×¤üÃÖŸÖ †ÖÆêü.

� †´Öê× ü̧�êú´Ö¬Öß»Ö ÃÖ²Ö-¯ÖÏÖ‡Ố Ö »Öê×›ǘ Ö ×¾Ö¢ÖßµÖÃÖÓ�ú™ü 1) ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•ÖÔ ´Æü<Ö•Öê �úÖµÖ ?

ÃÖ¾ÖÔÃÖÖ¬ÖÖ ü̧<Ö ¯Ö<Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö µÖÖ ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖÖê÷Ö ÃÖÂ™êü - †ÖòŒ™üÖê 2008 ¯ÖÖÃÖã−Ö ´ÖÖêšüµÖÖ ¯ÖḮ ÖÖ<Ö¾Ö¸ü ÆüÖê‰ú

»ÖÖ÷Ö»ÖÖ ¯ÖÏ‡Ố Ö ´Æü<Ö•Öê ‹�ÖÖ¤üµÖÖ ¾ÖÃŸÖã“ÖÖ ¤ü•ÖÖÔ ˆ““Ö †ÖÆêüÆêü ¤ü¿ÖÔ¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ¾ÖÖ¯Ö ü̧»ÖÖ •ÖÖ<ÖÖ ü̧Ö ¿Ö²¤üÖ“ÖÖ †£ÖÔ

�ú´Öß ¤ü•ÖÖÔ Ø�ú¾ÖÖ ÷ÖÖî<Ö ¤ü•ÖÖÔ ¤üÖ�Ö¾Ö<µÖÖ�ú× ü̧ŸÖÖ ¾ÖÖ¯Ö¸ü»ÖÖ •ÖÖ<ÖÖ ü̧Ö ¿Ö²¤ü

¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ“ÖÖ ¬ÖÓ¤üÖ »ÖÖê�úÖÓ�ú›ãü−Ö šêü¾Öß Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ ¯ÖîÃÖÖ ÷ÖÖêôûÖ �ú¸üÖµÖ“ÖÖ †Ö×<Ö ÷Ö¸ü•ÖãÓ−ÖÖ ˆ¤üµÖÖê÷Ö ²ÖÓ¬ÖÖÃÖÖšüß

¾Ö÷Öî̧ êü �ú•ÖÔ ¹ý¯ÖÖ−Öê ŸÖÖê ‘ÖÖµÖ“ÖÖ †ÃÖŸÖÖê »ÖÖê�úÖÓ�ú›ãü−Ö ÷ÖÖêôûÖ �êú»Öê»µÖÖ šêü¾Öß“Öß ü̧Œ�ú´Ö ²ÖÑ�úÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ¤êü<Öß

(Libilities) †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü ¾ÖÖ™ü¯Ö �êú»Öê»Öß �ú•ÖÖÔ“Öß ¸üŒ�ú´Ö µÖê<Öß / ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ (assets)†ÃÖŸÖÖŸÖ ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ

:²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ �ÖÖ»Öß»Ö ¤üÖê−Ö ²ÖÖ²Öß“Öß �ÖÖ¡Öß �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ

�ú) �ú•ÖÔ ¸ü�ú´Öê“Ö¸üÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ :µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ� �ú•ÖÔ¤üÖ�ú›ãü−ÖŸÖÖ ü̧<Ö ÷Ö¾ÆüÖ<Ö, •ÖÖ×´Ö−Ö¤üÖ ü̧, �úÖµÖ¤êü¿Öß ü̧ �úÖ÷Ö¤ü¯Ö¡Öê

‡ŸµÖÖ¤üß ÷ÖÖêÂ™üß“Öß ¯ÖãŸÖÔŸÖÖ �ú¹ý−Ö ‘ÖêŸÖÖŸÖ.

�Ö) �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧ß»Ö ¾µÖÖ•Ö ¾Ö �ú•ÖÔ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü µÖÖ“Öß �ÖÖ¡Öß µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö“Öê ˆŸ¯Ö®Ö ŸÖ¯ÖÖÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö ŸÖê ¾µÖÖ•Ö ¾Ö

Æü¯ŸÖÖ ³Ö¸ü<µÖÖÃÖ ¯Öã̧ êüÃÖê †ÃÖ»µÖÖ“Öß �ÖÖ¡Öß �ú ü̧ŸÖÖŸÖ

¾Ö¸üß»Ö ¤üÖê−Æüß ²ÖÖ²Öß ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ−Ö�úÖ¸ü�ú †ÃÖ»µÖÖÃÖ ŸÖê �ú•ÖÔ “ÖÖÓ÷Ö»Öê Ø�ú¾ÖÖ ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê (prime loans)

´ÖÖ−Ö»Öê •ÖÖŸÖê. µÖÖ ˆ»Ö™ü •Öê¾ÆüÖ ×¤ü»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖÔÃÖÖšüß ¯Öã̧ êü¿ÖßÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ −ÖÃÖê» (÷Ö¾ÆüÖ<Ö, ŸÖÖ ü̧<Ö,•Ö×´Ö−Ö¤üÖ ü̧ ‡ ) ¾Ö

�ú•ÖÔ ¯Ö¸üŸÖ±êú›üßÃÖÖšüßŸÖÃÖê“Ö �ú•ÖÖÔ¾Ö×¸ü»Ö ¾µÖÖ•Ö ³Ö¸ü<µÖÖÃÖÖšüß �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö�ú›êü ¯ÖÓ̧ ÓüÃÖÓ ˆŸ¯Ö®Ö −ÖÃÖê»ÖŸÖ¸ü †¿ÖÖ �ú•ÖÖÔ»ÖÖ

÷ÖÖî<Ö¯ÖÏŸÖ �ú•ÖÔ (Sub Prime loans) ´Æü™ü»Öê •ÖÖŸÖê. †¿ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ¾ÖÃÖã»Öß ²ÖÖ²ÖŸÖßŸÖ ²ÖÑ�úÖ ÃÖÖ¿ÖÓ�ú †ÃÖŸÖÖŸÖ ¾Ö

ŸµÖÖÓ“Öß ¾ÖÃÖã»Öß —ÖÖ»Öß −ÖÖÆüßŸÖ ü̧ ²ÖÑ�úÖ“Öß �ú•ÖÔÆüß ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ×−ÖÂ�ÎúßµÖÆüÖêŸÖê (NPA) †Ö×<Ö ²ÖÑ�úÖ−ÖÖ

´ÖÖêšüµÖÖŸÖÖê™üÖÃÖÆü•Ö �ú ü̧Ö¾ÖÖ »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ¯ÖÏÃ£ÖÖ×¯ÖŸÖ ×−ÖµÖ´Ö ¾Ö ¯Ö Ó̧ü¯Ö ü̧Ö µÖÖÓ−ÖÖ ¤ãü»ÖÔ�Öã−Ö �êú»Öê»ÖÖ ²Öê²ÖÓ¤ü

�ú•ÖÔ̄ Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Æü<Ö•Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö »Öë›üà÷Ö †ÃÖê ´Æü<ÖŸÖÖŸÖ. ¤ãüÃÖ·µÖÖ ¿Ö²¤üÖŸÖ �ú•Öì ‘ÖêŸÖ»Öê»µÖÖ ŸÖÖ ü̧<ÖÖ“µÖÖ

×−Ö�éúÂšü ¤ü•ÖÖÔ−ÖêÆüß ×¤ü»Öê»Öß �ú•ÖÔ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. ŸÖÖ¸ü<Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�ú<Öê †¾Ö‘Ö›ü †£Ö¾ÖÖ

†¿ÖŒµÖ †ÃÖê»Ö, ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ´Öæ»µÖ ÃÖŸÖŸÖ ‘Ö™ü<ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖê»Ö, ŸÖ¸ü �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖê“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê ŸÖê •ÖÖê�Ö´Öß“Öê

†ÃÖŸÖê.

�ú•ÖÖÔ“Öß ¯ÖÏ“ÖÓ›ü ¸üŒ�ú´Ö, �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖ“Öê ˆŸ¯Ö®Ö †Ö×<Ö ¯Ö¸üŸÖ±êú›üß“µÖÖ Æü¯ŸµÖÖ“Öê †¾ÖÖ•Ö¾Öß ÷Öã<ÖÖê¢Ö¸ü, �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ

�êú»Öê»µÖÖ �úÖ÷Ö¤ü¯Ö¡ÖÖÓ“ÖÖ ×−Ö�éúÂšü ¤ü•ÖÖÔ †¿ÖÖ ŸÖÖÓ×¡Ö�ú ²ÖÖ²Öß´ÖãôêûÆüß ×¤ü»Öê»Öß �ú•Öì ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.


� ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•Öì ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ¤üÖê−Ö ¯ÖÏ�úÖ ü̧“Öß †ÃÖŸÖÖŸÖ. 1. ÷ÖÆüÖ<Ö �ú•Öì (‘Ö¸ü,÷ÖÖ›üß ¾Ö÷Öî̧ êü ÷ÖÆüÖ<Ö / ŸÖÖ ü̧<Ö šêü¾Öæ−Ö ×¤ü»Öê»Öß �ú•Öì)

2. �Îêú×›ü™ü �úÖ›ÔüÃÖË

� ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•Öì �úÖ ×¤ü»Öß •ÖÖŸÖÖŸÖ ? �úÖÆüß �ú•Öì ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ“Ö 'ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö' †ÃÖŸÖÖŸÖ ŸÖ¸ü, �úÖÆüß �ú•Öì ¯ÖÏÖ‡Ố Ö †ÃÖŸÖÖŸÖ. 'ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö' �ú•Öì

�úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ ŸÖ ü̧ �úÖÆüß ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•Öì �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ. ³ÖÖ ü̧ŸÖÖÃÖÖ ü̧�µÖÖ

ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üÖ�ú›êü —Öã�ú»Öê»µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¿ÖÖÃÖ−Ö �ú•ÖÖÔÃÖÓ²ÖÓ¬Öß �úÖÆüß ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ÃÖã¡Öê •ÖÖ×Æü¸ü �ú ü̧ŸÖ †ÃÖŸÖê. ˆ¤üÖ.

ÃÖã×¿Ö�ÖßŸÖ ²Öȩ̂ üÖê÷ÖÖ¸üÖÓÃÖÖšüß �ú•Öì, †»¯Ö³Öæ¬ÖÖ¸ü�ú ¿ÖêŸÖ�ú·µÖÖÓÃÖÖšüß �ú•Öì, −ÖîÃÖ÷Öá�ú †Ö¯Ö¢Öß ×¯Ö›üßŸÖÖÓÃÖÖšüß �ú•Öì,

×¾Ö×¿ÖÂ™ü •ÖÖŸÖß •Ö´ÖÖŸÖßÃÖÖšüß �ú•Öì ‡ŸµÖÖ¤üß. †¿ÖÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ü̧Œ�ú´ÖÖÓ“Öê ¾Ö �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÓ“µÖÖ ÃÖÓ�µÖê“Öê '»Ö�Ö'

(Target) ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¤ü»Öê •ÖÖŸÖê. Ã¾ÖÖ³ÖÖ×¾Ö�ú¯Ö<ÖËê ÃÖÖ¾ÖÎ•Ö×−Ö�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †¿ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ¤ü¿ÖÔ�ú ÃÖã¡ÖÖÓ−ÖãÃÖÖ ü̧

�ú•ÖÔ¾ÖÖ™ü¯Ö �ú ü̧<Öê †×−Ö¾ÖÖµÖÔ ÆüÖêŸÖê. ÃÖÖ´ÖÖ−µÖŸÖ: ŸÖê »Ö�Ö ¯Öæ<ÖÔ �ú¸üŸÖÖÓ−ÖÖ '�ú•ÖÖÔ“Öß ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖÖ' ¾Ö �ú•ÖÔ ¯ÖŸÖ¸ü±êú›üß“Öß

�Ö´ÖŸÖÖ µÖÖ ²ÖÖ²Öà�ú›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö ÆüÖê‰ú−Ö ŸÖß �ú•Öì ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ.

�úÖÆüß ¾ÖêôûÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ³Ö¸ü¯Öæ̧ ü ¯ÖîÃÖÖ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö †ÃÖŸÖÖê. ŸµÖÖ´Öãôê ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êüÆüß šêü¾Öß“µÖÖ Ã¾Ö¹ý¯ÖÖŸÖ

×“ÖŒ�úÖ¸ü ¯ÖîÃÖÖ ÷ÖÖêôûÖ ÆüÖêŸÖÖê. ÆüÖ ¯ÖîÃÖÖ �ú•ÖÖÔ‰ú ×¤ü»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¾µÖÖ•Ö ×´ÖôûŸÖ −ÖÖÆüß †Ö×<Ö ŸµÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ

šêü¾Öà¾Ö ü̧ ¾µÖÖ•Ö ¤êü<Öê •Ö›ü •ÖÖŸÖê. ÃÖ²Ö²Ö ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ †Ö¯Ö»µÖÖ�ú›üß»Ö ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖîÃÖÖ (Loanable Funds) �ú•ÖÔ

¹ý¯ÖÖ−Öê ªÖ¾ÖÖ“Ö »ÖÖ÷ÖŸÖÖê. ¯Ö¸ÓüŸÖæ, ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ ´ÖÖ÷Ö<Öß“Ö �ú´Öß †ÃÖê»Ö ŸÖ¸ü, ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÔ ¤êü<ÖÖ¸ü ŸÖ ü̧ß �ãú<ÖÖ»ÖÖ ?

£ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖ µÖê‡Ô»Ö †ÃÖÖ ³Ö ü̧¯Öæ̧ ü ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü †ÖÆêü. ¯Ö<Ö, �ú•ÖÔ ‘Öê<µÖÖÃÖÖšüß “ÖÖÓ÷Ö»Öê (Prime)

�ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ −ÖÖÆüßŸÖ. †Ö×<Ö �ú•ÖÔ ×¤ü»µÖÖ×¿Ö¾ÖÖµÖ ²Öò�úÖÓ−ÖÖ ÷ÖŸµÖÓŸÖ¸ü −ÖÖÆüß (Business Complsion) †¿ÖÖ

ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ ²ÖÑ�úÖ �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖê�ú›êü ¾Ö �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖ“µÖÖ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �Ö´ÖŸÖê�ú›êü £ÖÖê›êü ¤ãü»ÖÔ�Ö �ú¹ý−Ö �ú•ÖÔ ¾ÖÖ™ü¯Ö

�ú¸üŸÖÖŸÖ. Æüß �ú•Öì †Ö¯ÖÖê†Ö¯Ö“Ö ÷ÖÖî<Ö ¯ÖÏŸÖ ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

�ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖÓ−ÖÖ ¯Öã̧ êü¿Ö �úÖôû•Öß ‘Öê‰ú−Ö ×¤ü»Öê»Öß �ú•Öì �úÖ»ÖÖÓŸÖ¸üÖ−Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�úŸÖÖŸÖ. �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö“Öê ˆŸ¯Ö®Ö �ú•ÖÔ

×¤ü»µÖÖ−ÖÓŸÖ¸ü �úÖÆüß �úÖôûÖ−Öê �ú´Öß —ÖÖ»Öê Ø�ú¾ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ´ÖÓ¤üß´Öãôêû ŸÖÖ ü̧<Ö / ÷ÖÆüÖ<Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“Öê ²ÖÖ•ÖÖ ü̧´Öæ»µÖ �ú´Öß —ÖÖ»Öê

ŸÖ ü̧, ŸÖê �ú•Öì ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ÆüÖêŸÖÖŸÖ.

� †´Öê× ü̧�êúŸÖ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯Öê“Ö �úÃÖÖ ˆ³ÖÖ ü̧Ö×Æü»ÖÖ ? :- 1. †´Öê×¸ü�ú−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ˆ¤Óü›ü ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ ÆüÖêŸÖß. ´Æü<Ö•Öê“Ö ¯Öî¿ÖÖ“ÖÖ ¯Öã̧ ü¾ÖšüÖ ´Öã²Ö»Ö�ú ÆüÖêŸÖÖ. �ú•ÖÔ ¤êüŸÖÖ

µÖê<µÖÖÃÖÖ¸ü�ÖÖ ¯ÖîÃÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ�ú›êü ³Ö¸ü¯Öæ̧ ü ÆüÖêŸÖÖ. −Ö±úÖ ×´Öôû×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êü<Öê ³ÖÖ÷Ö ÆüÖêŸÖê. ŸÖê¾Öœêü

�ú•ÖÔ ‘Öê<ÖÖ ȩ̂ü ˆ““Ö ¤ü•ÖÖÔ“Öê �ú•ÖÔ¤üÖ¸ü −Ö¾ÆüŸÖê. ÃÖ²Ö²Ö �úÖÆüß �ú´Öß ¤ü•ÖÖÔ“µÖÖ �ú•ÖÔ¤üÖ¸üÖÓ−ÖÖ �ú•ÖÔ ¤êü<µÖÖÃÖ

²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÃÖã¹ý¾ÖÖŸÖ �êú»Öß.

2. ‘Ö¸üÖ“µÖÖ ŸÖÖ ü̧<ÖÖ¾Ö ü̧ �ú•ÖÔ ×¤ü»µÖÖ−Öê �ú•ÖÖÔ“µÖÖ ü̧Œ�ú´Öê»ÖÖ ÃÖã̧ ü×�ÖŸÖŸÖÖ †ÖÆêü †ÃÖê ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ¾ÖÖ™üŸÖ ÆüÖêŸÖê.

´Æü<Öæ−Ö ³Ö¸ü¯Öæ̧ ü ¯ÖîÃÖÖ †ÃÖ»Öê»µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ÷ÖéÆü�ú•ÖÖÔ“ÖÖ ¯ÖÃÖÖ¸üÖ ¾ÖÖœü×¾Ö»ÖÖ. ÃÖÆü•Ö÷ÖŸµÖÖ ¾Ö �ú´Öß †™üà¾Ö ü̧

÷ÖéÆü�ú•Öì ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»µÖÖ−Öê ‘Ö ü̧ÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö<Öß ¾ÖÖœüŸÖ �êú»Öß. 1980 ¯ÖÖÃÖæ−Ö 64% “µÖÖ †ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ

†ÃÖ»Öê»µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß 2004 ´Ö¬µÖê 70%, 2006 ´Ö¬µÖê 124% “Öß ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ‘Ö¸üÖÓ“µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ

Ø�ú´ÖŸÖß´Öãôêû ²ÖÑ�úÖÓ“µÖÖ �ú•ÖÔ ŸÖÖ¸ü<ÖÖ“Öê ´Öæ»µÖ ¾ÖÖœü»Öê †Ö×<Ö ŸµÖÖ“Ö ‘Ö¸üÖ¾Ö ü̧ †×¬Ö�ú �ú•ÖÔ ¤êü<µÖÖŸÖ †›ü“Ö<Ö

¸üÖ×Æü»Öß −ÖÖÆüß. 1997 ¯ÖµÖÕŸÖ �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 100% †ÃÖê ÷ÖéÆü�ú•ÖÖÔ“Öê †ÃÖ<ÖÖ ȩ̂ü ÷Öã<ÖÖê¢Ö ü̧


¾ÖÖœæü−Ö 2007 ´Ö¬µÖê ŸÖê ˆŸ¯Ö®ÖÖ“µÖÖ 130% ‡ŸÖ�êú —ÖÖ»Öê. ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“µÖÖ ¾ÖÖœüŸµÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß´Öãôêû †×¬Ö�ú

�ú•ÖÔ †Ö×<Ö �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧Ö“µÖÖ ˆŸ¯Ö®ÖÖ¯Öê�ÖÖ †×¬Ö�ú �ú•Öì µÖÖ ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖßŸÖ �úÖ»ÖÖÓŸÖ ü̧Ö−Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö ŸÖß �ú•Öì

ÆüÖê<Öê Ã¾ÖÖ³ÖÖ×¾Ö�ú ÆüÖêŸÖê. •Öê¾ÆüÖ ‘Ö ü̧ÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¹ý »ÖÖ÷Ö»µÖÖ ŸÖê¾ÆüÖ ÷ÖéÆü�ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú¸ü<µÖÖ¯Öê�ÖÖ

ŸÖÖ ü̧<Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ²Öò�êú“µÖÖ ŸÖÖ²µÖÖŸÖ ¤êü<Öê ¿ÖÆüÖ<Ö¯Ö<ÖÖ“Öê šü¹ý »ÖÖ÷Ö»Öê ¾Ö �ú•ÖÖÔ“Öß ¯Ö ü̧ŸÖ±êú›ü •Ö¾Öôû̄ ÖÖÃÖ ²ÖÓ¤ü

—ÖÖ»Öß.

3. †´Öê×¸ü�êúŸÖß»Ö ²Öò�úÖÓ¾Ö ü̧ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�úÖÓ“Öê †ŸµÖÓŸÖ ´ÖµÖÖÔ¤üßŸÖ ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö †ÖÆêü. ŸµÖÖ´Öãôê ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖ

†Ö¯Ö»ÖÖ −Ö±úÖ ¾ÖÖœü×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß •ÖÖÃŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê �ú•ÖÔ ‘Öê<ÖÖ ȩ̂ü �ú•ÖÔ¤üÖ¸ü ¿ÖÖê¬ÖŸÖ †ÃÖŸÖÖŸÖ. �ú´Öß ˆŸ¯Ö®Ö

†ÃÖ<ÖÖ ȩ̂ü �ú´Öß ´ÖÖÙ•Ö−Ö ´Ö−Öß ³Ö¹ý ¿Ö�ú<ÖÖ ȩ̂ü “ÖÖÓ÷Ö»ÖÖ ¯ÖŸÖ¤ü•ÖÖÔ †£Ö¾ÖÖ ¯ÖŸÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ −ÖÃÖ<ÖÖ ȩ̂ü †ÃÖê“Ö

�ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ •ÖÖÃŸÖ ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê �ú•ÖÔ ‘Öê<µÖÖÃÖ ŸÖµÖÖ ü̧ ÆüÖêŸÖÖŸÖ. †×¬Ö�ú −Ö±úÖ �ú´Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß †¬Öß¸ü —

ÖÖ»Öê»µÖÖ ²ÖÑ�úÖÓ−Öß �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ¿ÖÖê¬Ö−Ö �ú•Öì ×¤ü»Öß ¾Ö ŸµÖÖŸÖß»Ö ²Ö¸üß“Ö¿Öß �ú•Öì Ã¾ÖÖ³ÖÖ×¾Ö�ú¯Ö<Öê ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö

�ú•Öì šü̧ ü»Öß.

4. †´Öê×¸ü�êúŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯Öêšêü“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ ±úÖ ü̧ —ÖÖ»ÖÖ †ÖÆêü. ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ²Ö¸üÖê²Ö¸ü“Ö ´ÖÆüÖ�úÖµÖ

'÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Ö�ú ²ÖÑ�úÖ' ŸÖê£Öê �úÖµÖÔ̧ üŸÖ †ÖÆêüŸÖ ŸÖÃÖê“Ö ¯Öë¿Ö−Ö ±Óú›üÃÖË, Æêü•Ö ±Óú›üÃÖË †Ö¤üà�ú›êü ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú

�ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ³Ö¸ü¯Öã̧ ü ¯ÖîÃÖÖ †ÖÆêü. µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖß“ÖÖ ±úÖµÖ¤üÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß −Ö±úÖ �ú´Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß

�úÖÆüß ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ‘ÖêŸÖ»ÖÖ. ×¤ü»Öê»µÖÖ �ú•ÖÖÔ“Öê ŸµÖÖÓ−Öß ŸÖÖ¸ü<Öß�ú¸ü<Ö (Securitisation) �êú»Öê ¾Ö †¿ÖÖ

×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ×¾Ö�ú»µÖÖ. ´Æü<Ö•Öê“Ö �ú•ÖÔ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß ×¤ü»Öß ¾Ö ×¤ü»Öê»µÖÖ ‹�æú<Ö

�ú•ÖÖÔ“µÖÖ ×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�æú−Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−Öß †Ö¯Ö»Öê ¯ÖîÃÖê ´ÖÖê�úôêû �êú»Öê. •µÖÖÓ−Öß

†¿ÖÖ ×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö ×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ, ŸµÖÓ−Öß ŸµÖÖ“Öê ŸÖã�ú›êü �ú¹ý−Ö ŸµÖÖ ¯Öãœêü ×¾Ö�ú»µÖÖ †£Ö¾ÖÖ ŸµÖÖ

×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö ŸÖÖ ü̧<Ö šêü¾Öæ−Ö ŸµÖÖ¾Ö¸ü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ²ÖÑ�úÖÓ�ú›æü−Ö �ú•Öì ‘ÖêŸÖ»Öß. •Öê¾ÆüÖ ‘Ö¸üÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¹ý

»ÖÖ÷Ö»µÖÖ ŸÖê¾ÆüÖ �ú•ÖÔ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú ü̧<µÖÖ‹ê¾Ö•Öß �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÓ−ÖÖ ŸÖÖ ü̧<Ö ‘Ö¸üÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ‘ÖÃÖ¹ý »ÖÖ÷Ö»µÖÖ ŸÖê¾ÆüÖ

�ú•ÖÔ ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü �ú ü̧<µÖÖ‹ê¾Ö•Öß �ú•ÖÔ¤üÖ ü̧ÖÓ−Öß ŸÖÖ ü̧<Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ŸÖÖ²µÖÖŸÖ ‘Öê<µÖÖÃÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ³ÖÖ÷Ö ¯ÖÖ›ü»Öê.

(foreclosure) ²ÖÑ�úÖÓ−Öß �ú•ÖÔ ¾ÖÃÖæ»ÖßÃÖÖšüß ŸÖß ŸÖÖ ü̧<Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�ÎúßÃÖ �úÖœü»Öß. †¿ÖÖ

�Öã̄ Ö ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧ÖŸÖ ×¾Ö�ÎúßÃÖ †Ö»µÖÖ−Öê ´ÖÖ»Ö´Ö¢Öê“µÖÖ ×�úÓ́ ÖŸÖß ‘ÖÃÖ ü̧»µÖÖ †Ö×<Ö ÃÖÓ̄ Öæ<ÖÔ �ú•ÖÔ

¸üŒ�ú´Öê“Öß ¯Ö¸üŸÖ±êú›ü ´ÖÖ»Ö´Ö¢ÖêŸÖæ−Ö ÆüÖê‰ú ¿Ö�ú»Öß −ÖÖÆüß. µÖÖ“ÖÖ ±ú™ü�úÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ŸµÖÖÓ−Öß ŸµÖÖ �ú•ÖÖÔ¾Ö ü̧

×−Ö´ÖÖÔ<Ö �êú»Öê»µÖÖ ×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö−ÖÖ, ŸµÖÖ ×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö •µÖÖÓ−Öß ×¾Ö�úŸÖ ‘ÖêŸÖ»µÖÖ ÆüÖêŸµÖÖ ŸµÖÖ ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú ²ÖÑ�úÖ

‡ŸµÖÖ¤üà−ÖÖ †Ö×<Ö ŸµÖÖ ×ÃÖŒµÖæ̧ üß™üß•Ö¾Ö¸ü �ú•ÖÔ ×¤ü»Öê»µÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ß ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ ²ÖÃÖ»ÖÖ. ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•ÖÔ

†×¸üÂ™üÖÓ“Öê ¾ÖŸÖãÔôû †¿ÖÖ× ü̧ŸÖß−Öê ¯Öæ<ÖÔ —ÖÖ»Öê.

� •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß †Ö×�Ö ³ÖÖ ü̧ŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ß»Ö ¯Ö× ü̧�ÖÖ´Ö (Global Slowdown & Impact on Merging Economy) :- †ÖÙ£Ö�ú ´ÖÓ¤üß“ÖÖ †£ÖÔ - •Öê¾ÆüÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ Šú<ÖÖŸ´Ö�ú †ÃÖŸÖÖê ŸÖê¾ÆüÖ“Öß ÛÃ£ÖŸÖß ´Æü<Ö•Öê“Ö

‹�ÖÖªÖ †ÖÙ£Ö�ú ¾ÖÂÖÖÔŸÖß»Ö ÃÖ»Ö÷Ö ¤üÖê−Ö ×ŸÖ´ÖÖÆüß ´Ö¬µÖê Šú<ÖÖŸ´Ö�ú †£ÖÔ¾Öé̈ üß ÆüÖêµÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÓ¤üß ´Æü<Ö•Öê ¤êü¿ÖÖŸÖß»Ö

¾ÖÃŸÖæ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ÃÖŸÖŸÖ �ú´Öß ÆüÖê<Öê ÆüÖêµÖ. ´ÖÓ¤üßŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾Ö ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü �ú´Öß ÆüÖêŸÖÖê. ÃÖ�ú»Ö ‘Ö ȩ̂ü»Öæ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö �ú´Öß

ÆüÖêŸÖê ŸµÖÖ´Öãôê ÃÖŒŸÖß“Öß ²Öê�úÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖê ¾Ö ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú �ú´Öß ÆüÖêŸÖê. ¯Ö×¸ü<ÖÖ´ÖŸÖ: ¾ÖÃŸÖæ ¾Ö ÃÖê¾ÖÖÓ“ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö �ú´Öß ÆüÖê‰ú−Ö

¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ´ÖÖ÷Ö<Öß �ú´Öß ÆüÖêŸÖê ¾Ö ²Öȩ̂ üÖê•Ö÷ÖÖ¸üß ¾ÖÖœüŸÖê. £ÖÖê›üŒµÖÖŸÖ ´ÖÓ¤üß“Öê ¤æüÂ™ü “Ö�Îú ×−Ö´ÖÖÔ<Ö ÆüÖêŸÖê.


2008 ´Ö¬µÖê †´Öê×¸ü�úÖ ¾Ö µÖã̧ üÖê̄ ÖßµÖ−Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ ü̧¯ÖêšüÖ †›ü“Ö<ÖßŸÖ †Ö»µÖÖ.

µÖÖŸÖæ−Ö ü̧Öê�ÖŸÖê“µÖÖ †×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ™Óü“ÖÖ‡Ô“ÖÖ ÛŒ»ÖÂ™ü ¯ÖÏ¿−Ö ×−Ö´ÖÖÔ<Ö —ÖÖ»ÖÖ. ¯ÖÖÆüŸÖÖ-¯ÖÖÆüŸÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧, ˆªÖê÷Ö, ü̧Öê•Ö÷ÖÖ¸ü

‘Ö™üŸÖ ÷Öê»Öê ¾Ö 1929-33 “µÖÖ •ÖÖ÷ÖŸÖß�ú ´ÖÆüÖ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �ú›æü †Öšü¾Ö<Öà“ÖÖ −Ö¾µÖÖ−Öê “ÖÖ»Öæ ×¯Öœüß»ÖÖ ¯ÖÏŸµÖ�Ö ÆüÖ¤ü¹ý−Ö

™üÖ�ú<ÖÖ ü̧Ö †−Öã³Ö¾Ö µÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. �úÖ¸ü<Ö, ˆ¤üÖ¸üß�ú¸ü<ÖÖ“µÖÖ ¯ÖÏ×�ÎúµÖêŸÖ †´Öê×¸ü�êúŸÖ 1999 −ÖÓŸÖ¸ü ×¾Ö¢ÖßµÖ �Öê¡ÖÖ¾Ö¸üß»Ö

²Ö ü̧ß“Ö¿Öß ×−ÖµÖÓ¡Ö<Öê ×¿Ö£Öß»Ö �ú ü̧<µÖÖŸÖ †Ö»Öß. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö ¿Öê†¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖ †ÛÃ£Ö ü̧ŸÖÖ ×−Ö´ÖÖÔ<Ö —ÖÖ»Öß. ŸÖß ¤ãü¸ü

�ú¸ü<µÖÖÃÖÖšüß ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ²ÖÑ�êú−Öê ¾µÖÖ•Ö¤ü¸üÖŸÖ ´ÖÖêšüß �ú¯ÖÖŸÖ �êú»Öß. ¯Ö×¸ü<ÖÖ´ÖŸÖ: ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×<Ö ²ÖÑ�úÖ

µÖÖÓ“µÖÖ�ú›êü ³Ö¸ǖ Öæ̧ ü ŸÖ ü̧»ÖŸÖÖ †ÃÖ»µÖÖ´Öãôê ±úÖ¸ü ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ÷ÖéÆü �ú•Öì ¾ÖÖ™ü»Öß. ‘Ö¸üÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖß ¾ÖÖœü»µÖÖ,

÷ÖéÆü�ú•ÖÖÔ“µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖ ‹�ú ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öß ÃÖ¼êü²ÖÖ•Öß ×−Ö´ÖÖÔ<Ö —ÖÖ»Öß. ŸµÖÖŸÖæ−Ö“Ö Æüß ´ÖÓ¤üß †´Öê×¸ü�êúŸÖ ˆ÷Ö´Ö ¯ÖÖ¾Ö»Öß.

ÆüôæûÆüôæû µÖÖ´ÖÓ¤üß“Öê Ã¾Ö¹ý¯Ö ¾ÖÖœüŸÖ •ÖÖ‰ú−Ö ŸµÖÖ“ÖÖ ¯Ö×¸ü<ÖÖ´Ö '¿Öê•ÖÖ ü̧“µÖÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧' ÆüÖê‰ú »ÖÖ÷Ö»ÖÖ. ŸµÖÖ´Ö¬µÖê

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£–Öê¾Ö¸ü ÆüÖê<ÖÖ ü̧Ö ¯Ö×¸ü<ÖÖ´Ö �ÖÖ»Öß»Ö ´Öã§üµÖÖÓ“µÖÖ ÃÖÆüÖµµÖÖ−Öê ¯ÖÖÆæüµÖÖ ... (Neighbour

Economy)

1. ¿ÖÖÃÖ−ÖÖ“µÖÖ †ªµÖÖ¾ÖŸÖ †³µÖÖÃÖÖ−ÖãÃÖÖ¸ü †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü ŸÖê ×›üÃÖë²Ö¸ü 2008 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ 05 »ÖÖ�Ö

»ÖÖê�úÖÓ−ÖÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ¸üÖÓ̄ ÖÖÃÖæ−Ö ´Öã�úÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê. µÖÖŸÖ ¾ÖÖÆü−Ö ˆªÖê÷Ö, ´ÖÖ×ÆüŸÖß ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö †Ö×<Ö ²Öß.¯Öß.†Öê.

ˆªÖê÷Ö µÖÖÓ“ÖÖ ÃÖ´ÖÖ¾Öê¿Ö ÆüÖêŸÖÖ.

2. ¤êü¿ÖÖ“µÖÖ ¸üÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ †Ó¤üÖ•Ö †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2008 µÖÖ¾ÖÂÖá 9% ‹¾ÖœüÖ ¾ÖÔ×¾Ö<µÖÖŸÖ †Ö»ÖÖ

ÆüÖêŸÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, ¯ÖÏŸµÖ�ÖÖŸÖ 2008-09 µÖÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ×ŸÖ´ÖÖÆüßŸÖ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ ˆŸ¯Ö®Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¾Öê÷Ö 7.9%

‘Ö™ü»ÖÖ.

3. 2007-08 ´Ö¬µÖê †ÖîªÖê÷Öß�ú �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü 2008 ´Ö¬µÖê 10.5% ÆüÖêŸÖÖ.

‹×¯ÖÏ»Ö - †Öò÷ÖÃ™ü 2008 µÖÖ �úÖôûÖŸÖ 4.9% ÆüÖêŸÖÖ.

4. �úÖ ü̧�ÖÖ−Ö¤üÖ¸üß �Öê¡ÖÖß»Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü−Ö ¾ÖÖœüß“ÖÖ ¤ü ü̧ †ÖòŒ™üÖê²Ö ü̧ 2008 ´Ö¬µÖê 10.5% ÆüÖêŸÖÖ. ‹×¯ÖÏ»Ö-†Öò÷ÖÃ™ü

2008 µÖÖ �úÖôûÖŸÖ ŸÖÖê ¤ü ü̧ 5.2% ¯ÖµÖÕŸÖ ‘ÖÃÖ¸ü»ÖÖ.

5. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸üÖŸÖæ−Ö ´ÖÓ¤üß“µÖÖ �úÖôûÖŸÖ •Ö¾Öôû¯ÖÖÃÖ 1000 �úÖê™üß ›üÖò»Ö¸ü ‹¾Öœêü ×¾Ö¤êü¿Öß

³ÖÖÓ›ü¾Ö»Ö �úÖœæü−Ö ‘Öê<µÖÖŸÖ †Ö»Öê.

6. 2007-08 µÖÖ ¾ÖÂÖÖÔ“µÖÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ ü̧ÖŸÖß»Ö ŸÖæ™ü Æüß ‘Ö ü̧÷ÖãŸÖß ¤êü¿ÖÖÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü−ÖÖ“µÖÖ “ÖÖ»Öæ

Ø�ú´ÖŸÖß−ÖãÃÖÖ¸ü -7.4% ŸÖ¸ü, 2008-09 µÖÖ �úÖ»ÖÖ¾Ö¬ÖßŸÖ Æüß“Ö ŸÖæ™ü -9.7% ÆüÖêŸÖß. 2009 ´Ö¬µÖê -

10.4% ‡ŸÖ�úß ¾ÖÖœü»Öß.

7. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öế Ö¬Öß»Ö †−Öê�ú �Öê¡ÖÖŸÖ ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ ¾Öé̈ üß Ã£Ö×÷ÖŸÖß, ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧ �ú¯ÖÖŸÖ, ¾ÖêŸÖ−Ö�ú¯ÖÖŸÖ †¿ÖÖ

†−Öê�ú ´ÖÖ÷ÖÖÕ“ÖÖ †¾Ö»ÖÓ²Ö �êú»ÖÖ. µÖÖ´Ö¬µÖê �úÖ¯Ö›ü ˆªÖê÷Ö, ¬ÖÖŸÖã ˆªÖê÷Ö, ´ÖÖ×ÆüŸÖß †Ö×<Ö ŸÖÓ¡Ö–ÖÖ−Ö ˆªÖê÷Ö,

¾ÖÖÆüŸÖæ�ú ˆªÖê÷Ö, ¤üÖ÷Öß−Öê ¾Ö †»ÖÓ�úÖ¸ü ˆªÖê÷Ö ‡. �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö •Ö¾Öôû •Ö¾Öôû 9 »ÖÖ�Ö ‹¾Öœü¶Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ

ÃÖÓ¬Öß −ÖÂ™ü —ÖÖ»µÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôê µÖÖ �Öê¡ÖÖŸÖß»Ö 4000 µÖã×−Ö™ü ²ÖÓ¤ü ¯Ö›ü»Öê.

8. †´Öê×¸ü�êúŸÖ '•Ö−Ö¸ü»Ö ´ÖÖê™üÃÖÔ' −Öê ×¤ü¾ÖÖôû�ÖÖȩ̂ üß •ÖÖ×Æü ü̧ �êú»µÖÖ´Öãôê 2009 “µÖÖ †ÖòŒ™üÖê²Ö¸ü ¯ÖµÖÕŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö

¾ÖÖÆü−ÖÖÓ“Öß ´ÖÖ÷Ö<Öß 14% −Öß ‘Ö™ü»Öß ŸÖÃÖê“Ö µÖÖ �Öê¡ÖÖ´Ö¬µÖê ‹�æú<Ö ¸üÖê•Ö÷ÖÖ ü̧Ö“µÖÖ ÃÖÓ¬Öß´Ö¬µÖê 51% −Öß ‘Ö™ü

—ÖÖ»Öß.

9. ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖß»Ö †−Öê�ú ²ÖÑ�úÖÓ−Öß †´Öê× ü̧�êú“µÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖÓ́ Ö¬µÖê ÷ÖãÓŸÖ¾Ö<Öæ�ú �êú»Öê»Öß †ÃÖ»µÖÖ´Öãôêû µÖÖ

³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ²ÖÑ�úÖÓ−ÖÖ 4000 �úÖê™üß ¹ý¯ÖµÖê −Öã�úÃÖÖ−Ö ÃÖÆü−Ö �ú¸üÖ¾Öê »ÖÖ÷Ö»Öê.


� Lession for Sub Prime Crisis Of America :- ¯ÖÏŸµÖê�ú ÃÖÓ�ú™ü Æêü ¯ÖÏŸµÖê�ú ¾µÖŒŸÖß Ø�ú¾ÖÖ ÃÖÓÃ£Öê»ÖÖ ‹�ú −Ö¾Öß−Ö †−Öã³Ö¾Ö, –ÖÖ−Ö, ×¤ü¿ÖÖ ¤êü¾Öæ−Ö •ÖÖŸÖÖê.

µÖÖ“Ö¯ÖḮ ÖÖ<Öê ¯ÖÏŸµÖê�ú †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™ü �Ö¸üÖê�Ö ü̧“Ö −Ö¾Öß−Ö †ÖÙ£Ö�ú ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ“ÖÖ Ã¡ÖÖêŸÖ Ø�ú¾ÖÖ ´ÖÖ÷ÖÔ ²Ö·µÖÖ“Ö −Ö¾Öß ÷ÖÖêÂ™üß

¤êü‰ú−Ö ÷Öê»Öê. †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖÖ ˆ““Ö ×¾Ö�úÖÃÖ ¤ü̧ ü ÷ÖÖšüŸÖ †ÃÖê»Ö ŸÖ ü̧, ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×<Ö ²ÖÑ�úÖ µÖÖÓ“µÖÖ •Ö¾Öôû ³Ö ü̧¯Öæ̧ ü

¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ŸÖ¸ü»ÖŸÖÖ ¸üÖ×Æü»µÖÖ �úÖ ü̧<ÖÖÓ−Öß, −Ö±úÖ �ú´Ö×¾Ö<µÖÖÃÖÖšüß �ú´Öß ¾µÖÖ•Ö¤ü ü̧Ö−Öê ÷ÖéÆü �ú•Öì Ø�ú¾ÖÖ ÃÖ²Ö ¯ÖÏÖ‡Ố Ö �ú•Öì

×¾ÖŸÖ¸üßŸÖ �êú»Öß ÷Öê»Öß. ŸµÖÖ´Öãôêû ÷ÖéÆü�ú•ÖÖÔ“Öß ´ÖÖ÷Ö<Öß ¾ÖÖœæü−Ö ‘Ö ü̧ÖÓ“µÖÖ Ø�ú´ÖŸÖßŸÖ ³Ö ü̧´ÖÃÖÖšü ¾ÖÖœü —ÖÖ»Öß. ¯Ö×¸ü<ÖÖ´ÖŸÖ:

�ú•ÖÖÔ“ÖÖ Æü¯ŸÖÖ ¾ÖÖœü»ÖÖ, ²Ö“ÖŸÖ ˆ¯Ö³ÖÖê÷Ö ‘Ö™ü»ÖÖ ¾Ö ²Öê�úÖ¸üß ¾ÖÖœü»Öß.

2008-09 “Öß †¿Öß ¯Ö×¸üÛÃ£ÖŸÖß µÖê‰ú −ÖµÖê ´Æü<Öæ−Ö ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö �ú›ü�ú �ú¹ý−Ö ¯Öî¿ÖÖ“µÖÖ

†×ŸÖ× ü̧ŒŸÖ ¯Öã̧ ü¾Öšü¶Ö¾Ö¸ü ×−ÖµÖÓ¡Ö<Ö šêü¾Ö<µÖÖ“ÖÖ ¯ÖÏµÖŸ−Ö �êú»ÖÖ. ¯Ö Ó̧üŸÖæ, Æêü �ú¸üßŸÖ †ÃÖŸÖÖÓ−ÖÖ ³ÖÖ ü̧ŸÖß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ

×¿ÖÃŸÖ »ÖÖ¾Ö<µÖÖŸÖ †¯ÖµÖ¿Öß šü̧ ü»ÖÖê. ×¾Ö¢ÖßµÖ / ¸üÖ•Ö�úÖêÂÖßµÖ ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ“µÖÖ †¯ÖµÖ¿ÖÖ´Öãôêû ³ÖÖ¸üŸÖÖŸÖ ÆüÖê<ÖÖ¸üß ÃÖŸÖŸÖ“Öß

³ÖÖ¾Ö¾ÖÖœü ´ÖÖî¦üß�ú ¬ÖÖȩ̂ ü<ÖÖ»ÖÖ ÃÖã̈ üÖ ¤üÖ¤ü ¤êü‡Ô−ÖÖ. ŸµÖÖ´Öãôêû ´ÖÖ÷Öß»Ö ¾ÖÖœü ´Ö×Æü−ÖÖ ¹ý¯ÖµÖÖ“µÖÖ ´Öæ»µÖÖŸÖ †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ

¯ÖÖŸÖôûß¾Ö ü̧ ±úÖ ü̧ ´ÖÖêšü¶Ö ¯ÖḮ ÖÖ<ÖÖŸÖ ‘Ö™ü ÆüÖê‰ú−Ö ÃÖŸÖ¸üß •Ö¾Öôû •ÖÖ‰ú−Ö ¯ÖÖêÆü“Ö»ÖÖ ÆüÖêŸÖÖ. ´Æü<Öæ−Ö †¿ÖÖ ¯ÖÏ�úÖ¸ü“Öê

†ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú™ü �Ö ü̧Öê�Ö ü̧“Ö †ÖÙ£Ö�ú ÃÖã¬ÖÖ ü̧<ÖÖ �ú ü̧<µÖÖ“µÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ŸÖÃÖê“Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖß»Ö †ÓŸÖ÷ÖÔŸÖ ¾Ö ²Ö×Æü÷ÖÔŸÖ

ÃÖã¬ÖÖ¸ü<ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖ“ÖÖ ˆ§êü¿ÖÖ−Öê ´ÖÆüŸ¾ÖÖ“Öê šü̧ üŸÖê ŸÖÃÖê“Ö ÊÖ ÃÖã¬ÖÖ ü̧<ÖÖ ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<µÖÖ“µÖÖ ¥üÂ™üß−Öê

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£ÖêŸÖ ´Öã»Ö³ÖæŸÖ ²Ö¤ü»Ö ‘Ö›ü¾Öæ−Ö †Ö<Ö<Öê †Ö¾Ö¿µÖ�ú †ÃÖŸÖê. ÃÖ¬µÖÖ“µÖÖ ¯Ö× ü̧ÛÃ£ÖŸÖßŸÖ †ÖÓŸÖ ü̧ ü̧ÖÂ™ÒüßµÖ

†£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö ü̧ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ�ú™ü Æêü ‹�úÖ ´ÖÖ÷Öæ−Ö ‹�ú †ÃÖê µÖêŸÖ †ÖÆêü ¾Ö ŸµÖÖ“ÖÖ �Ö·µÖÖ †£ÖÖÔ−Öê ¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ÆüÖ

×¾Ö�úÃÖ−Ö¿Öß»Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê¾Ö¸ü —ÖÖ»Öê»ÖÖ †ÖÆêü.

7.6 ÃÖÓ¤ü³ÖÔÃÖã“Öß :-

1. †ÖÙ£Ö�ú ÃÖÓ�ú»¯Ö−ÖÖ, ›üÖò. ×¾Ö−ÖÖµÖ�ú ÷ÖÖê×¾Ö»Ö�ú ü̧, ›üÖµÖ´ÖÓ›ü ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö, ¯Öã<Öê, ¾ÖÂÖÔ †ÖòŒ™üÖê-2009

ISBN – 978-81-8483-208-02

2. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü¯ÖêšüÖ †Ö×<Ö ÃÖÓÃ£ÖÖ, ›üÖò. ÷ÖÓ÷ÖÖ¬Ö ü̧ ¯ÖÖ™üß»Ö, ¯ÖÏÖ. ²ÖÖ²ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ÃÖÖÓ÷Öôêû, ¯ÖÏÖ.

−ÖÖ−ÖÖÃÖÖÆêü²Ö ¯Ö¾ÖÖ ü̧, ¯ÖÏÖ. ÃÖÖî. †Ö¿»ÖêÂÖÖ ´ÖãÓ÷Öß, “ÖîŸÖ−µÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, −ÖÖ×¿Ö�ú-13, 10 •Öã»Öî 2002

3. †Ö¬Öã×−Ö�ú ²ÖÑ�úà÷Ö †Ö×<Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö ü̈ŸÖß, ¯ÖÏÖ. ¿ÖÖ´Ö ÃÖÖôãÓû�Öê, ¯ÖÏÖ. ×¾Ö•ÖµÖ ´ÖÖÓ™êü, ¯ÖÏ¿ÖÖÓ−Ö ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ,

•Öôû÷ÖÖ¾Ö, ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ¾Öé¢Öß 2010

4. ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓÃ£ÖÖ †Ö×<Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü, ÁÖß¬Ö¸ü ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ¯ÖÏÖ. ×¾Ö−ÖÖµÖ�ú ¤êü¿Ö¯ÖÖÓ›êü, ×Æü´ÖÖ»ÖµÖÖ ¯ÖÛ²»Ö¿Öà÷Ö

ÆüÖ‰úÃÖ, ´ÖãÓ²Ö‡Ô, ×¤ü. 29/08/2004

5. †ÖÙ£Ö�ú †×¸Üâ™ü �úÖ ü̧<Ö, ¯Ö× ü̧<ÖÖ´Ö ¾Ö ¬ÖÖȩ̂ ü<Ö, ›üÖò. ²Öß.†Ö ü̧. ÷ÖÖµÖ�ú¾ÖÖ›ü, ›üÖò. ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ �ú¤ü´Ö, ÁÖß.

¾Æüß.™üß. �úÖôêû, �îú»ÖÖÃÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, †Öî̧ Óü÷ÖÖ²ÖÖ¤ü, ¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö-2011

6. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖÃ£Öê“ÖÖ ×¾Ö�úÖÃÖ (³ÖÖ÷Ö-2), ¯ÖÏÖ. ‹−Ö.‹»Ö. “Ö¾ÆüÖ<Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ ¯ÖÛ²»Ö�êú¿Ö−ÃÖ, •Öôû÷ÖÖ¾Ö,

¯ÖÏ�úÖ¿Ö−Ö - 2004

एम . ए . अर्थशास्त्र

Documents

Transcript of एम . ए . अर्थशास्त्र