PERANAN R&D ILMU DAN TEKNOLOGI MA TERI.AL DALAM...

9
Prosiding Pertemuan llilliah Sains Materi 1996 PERANAN R&D ILMU DAN TEKNOLOGI MA TERI.AL DALAM 'MENUNJANG SEKTOR INDUSTRI1] Mardjolll) Sis"'o~",var"o2 Ah"t k 1\takalah ilti m.:mpakalt ula"alt m.:ltg.:ltai p.:raltalt k.:giatalt r.:It.:litialt dalt p.:ltg.:mbaltgalt d:.lam bidaltg ilmu dalt t.:kJlologi mat.:rial 'i.:bag;li u'iaha ulttuk m.:ltdukultg 'i.:ktor iltdustri. Pada bagiml a\\'alltya ditilt.iau t.:rl.:bih dahulu p.:ltggultaalt mat.:rial s':11a pro".:" prl)duksi yaltg dil.:rapkalt di iltdustri. Tilljaualt ilti dilakukalt t.:rlladap b.:b.:rilpa j.:ltis iltdustri yaltg domiltalt. Ol.:h kar.:lta illl p.:mbahasalt dibatasi d.:ltgalt mat.:rial k'lltstmksi. Tilt.iaualt t.:rs.:but diharapkalt m.:mb.:rikalt gambaralt atau raltgkumalt yaltg b.:r"ili,t kl'mpr.:h.:lt"if m':ltg.:ltai aktivitas iltdu'itri. B.:rtitik-ll)lak dari \\,awasalt t.: :bltt darat dilakukalt p~milihalt arah k~giatalt I{&D dibidaltg ilmu dalt t.:kJI,)I,)gi mat.:rial yaltg t~rkail dalt r.:l.:valt d~ltgalt iltdu"tri. 1.PENDAHULUAN Tekllologi material adalah salah satll tekllologi kullci pacta maS<1 datang. Pelldapat illi disertai harapall ditemukallllya ballyak tcrobosall tcmuall baru (break-through) di bidallg illml dan tcknologi matcrial. Oleh karella inl di Ilegara indllslri ma.iu terdapat banyak sekali kegiatall R&D yallg difokuskall pacta pellgembangall materi,11 dan tckllologi proses prodllksillya. Pembalmsan tentang amh pengcmbangan tcknologi material dan proses mamlfakturing ini akan di~lwali dengan ulasan mengcncli perancln teknologi dan pcngembclngclnnya sebclgai Scltu bclgian utclma dari kegicltan industri. Pcngamalall menunjllkkan b:lh\va induslri akan sukscs bila mengelubangkan liga aspek beriklll ini secara silmillan : -business -pr(~j(!(..( -technc)lv.~,; Sebagaj kelompok )'allg berprofesi d;llam bidallg lekllologi, kita selayakllya mell)'adari perlullya pellgemballgall keliga aspek Icrseblll secara simullall. Sallgal diSi:lyallgkall b;lh\\'a serillgk;lli kita mellgallggap bahwa yatlg palillg pelllillg adalah aspek lekllologi. Pengembangan teknologi di inunslri yang arallnya tidak terkait dengan aspek bisnis dan proyck lIanya akan memuaskan rasa ingin !allu (sci(~nti/ic (:II,.i().~'it.v). lni berarti "pemborosan" \Vaktll, dana dan tenaga. Bila pengembangan aspek bisnisnya teI1inggal, maka pemasaran dan penjualan produk lIasil indllstri akan mengalami keslilitali. l.Ildustri juga clkan sulit berkembclng bila hClnya memikirkCln pcluang business dan prl!jectJlYCl s:liCl. tClnpCl discrt,li deng:111 dukllngan k~mampllan teknologi. Kondisi semacam ini melahirkClIl industri yang tidak memiliki akar teknologi. Mungkin saja industri yang tidak berakclr tekllologi. Mungkin scua industri yang tidak berakar teknologi ini menghasilkan keuntllngan. namlln hanya dalam jangka pendek. Bila muncul pcsaing yang Icbih kompctitiF. maka indllstri semacam ini akan scgera kalah. Tantangall bes,lr yang segcra kita hadapi adalah kondisi bempa -Pemb,lhan yang cepat -Produk dan proses yang sarattcknologi -Dunia yang tanpa bat,Is Dlillia yallg tallpa batas Itclldakllya diartikall tallpa batas bagi prodllk yallg mampll bcrsaillg d:llam Ital Q//alif.~/. C'ost & Demlel:I:. Scb,llikllya. balas akall ada dimalla-malla bagi prodllk yallg tidak mampll bcrsaillg. Indllstri-illdllstri di negara majll pada saat ini menyadari persaingan yallg akan sem(lkin sengit. Kondisi Y(lng dihadapi dan lilldakan antisipatif yang pcrlll di;lmbil secara ringkas dapat dirallgkllm sebagai berikllt : I. Oipr,:so)lllaJiikall pada S.:millar Ilmiall Saills MaI.:ri-t'PSM. (iP. I)RN-Sc:rpollg. 22-23Okloll.:r 1996 2. "~pala lab. M.:lalurgi M~kallik. Jurusall T~kllik M~ill-ITB &. [)~puti r':llg~mb:lllgall T.:kllologiMaI~rial. I'MTI'-IIYrN 24

Transcript of PERANAN R&D ILMU DAN TEKNOLOGI MA TERI.AL DALAM...

Prosiding Pertemuan llilliah Sains Materi 1996

PERANAN R&D ILMU DAN TEKNOLOGI MA TERI.ALDALAM 'MENUNJANG SEKTOR INDUSTRI1]

Mardjolll) Sis"'o~",var"o2

Ah"t k1\takalah ilti m.:mpakalt ula"alt m.:ltg.:ltai p.:raltalt k.:giatalt r.:It.:litialt dalt p.:ltg.:mbaltgalt d:.lam bidaltg ilmu dalt

t.:kJlologi mat.:rial 'i.:bag;li u'iaha ulttuk m.:ltdukultg 'i.:ktor iltdustri. Pada bagiml a\\'alltya ditilt.iau t.:rl.:bih dahulu

p.:ltggultaalt mat.:rial s':11a pro".:" prl)duksi yaltg dil.:rapkalt di iltdustri. Tilljaualt ilti dilakukalt t.:rlladap b.:b.:rilpa

j.:ltis iltdustri yaltg domiltalt. Ol.:h kar.:lta illl p.:mbahasalt dibatasi d.:ltgalt mat.:rial k'lltstmksi.

Tilt.iaualt t.:rs.:but diharapkalt m.:mb.:rikalt gambaralt atau raltgkumalt yaltg b.:r"ili,t kl'mpr.:h.:lt"if m':ltg.:ltai

aktivitas iltdu'itri. B.:rtitik-ll)lak dari \\,awasalt t.: :bltt darat dilakukalt p~milihalt arah k~giatalt I{&D dibidaltg

ilmu dalt t.:kJI,)I,)gi mat.:rial yaltg t~rkail dalt r.:l.:valt d~ltgalt iltdu"tri.

1. PENDAHULUANTekllologi material adalah salah satll tekllologi kullci pacta maS<1 datang. Pelldapat illi disertai harapall

ditemukallllya ballyak tcrobosall tcmuall baru (break-through) di bidallg illml dan tcknologi matcrial.

Oleh karella inl di Ilegara indllslri ma.iu terdapat banyak sekali kegiatall R&D yallg difokuskall pacta

pellgembangall materi,11 dan tckllologi proses prodllksillya.

Pembalmsan tentang amh pengcmbangan tcknologi material dan proses mamlfakturing ini akan

di~lwali dengan ulasan mengcncli perancln teknologi dan pcngembclngclnnya sebclgai Scltu bclgian utclma

dari kegicltan industri.

Pcngamalall menunjllkkan b:lh\va induslri akan sukscs bila mengelubangkan liga aspek beriklll inisecara silmillan :

-business

-pr(~j(!(..(

-technc)lv.~,;

Sebagaj kelompok )'allg berprofesi d;llam bidallg lekllologi, kita selayakllya mell)'adari perlullyapellgemballgall keliga aspek Icrseblll secara simullall. Sallgal diSi:lyallgkall b;lh\\'a serillgk;lli kita

mellgallggap bahwa yatlg palillg pelllillg adalah aspek lekllologi.

Pengembangan teknologi di inunslri yang arallnya tidak terkait dengan aspek bisnis dan proyck lIanyaakan memuaskan rasa ingin !allu (sci(~nti/ic (:II,.i().~'it.v). lni berarti "pemborosan" \Vaktll, dana dan

tenaga. Bila pengembangan aspek bisnisnya teI1inggal, maka pemasaran dan penjualan produk lIasil

indllstri akan mengalami keslilitali.

l.Ildustri juga clkan sulit berkembclng bila hClnya memikirkCln pcluang business dan prl!jectJlYCl s:liCl.

tClnpCl discrt,li deng:111 dukllngan k~mampllan teknologi. Kondisi semacam ini melahirkClIl industri

yang tidak memiliki akar teknologi. Mungkin saja industri yang tidak berakclr tekllologi. Mungkinscua industri yang tidak berakar teknologi ini menghasilkan keuntllngan. namlln hanya dalam jangka

pendek. Bila muncul pcsaing yang Icbih kompctitiF. maka indllstri semacam ini akan scgera kalah.

Tantangall bes,lr yang segcra kita hadapi adalah kondisi bempa

-Pemb,lhan yang cepat

-Produk dan proses yang sarattcknologi-Dunia yang tanpa bat,Is

Dlillia yallg tallpa batas Itclldakllya diartikall tallpa batas bagi prodllk yallg mampll bcrsaillg d:llam Ital

Q//alif.~/. C'ost & Demlel:I:. Scb,llikllya. balas akall ada dimalla-malla bagi prodllk yallg tidak mampll

bcrsaillg.

Indllstri-illdllstri di negara majll pada saat ini menyadari persaingan yallg akan sem(lkin sengit.

Kondisi Y(lng dihadapi dan lilldakan antisipatif yang pcrlll di;lmbil secara ringkas dapat dirallgkllm

sebagai berikllt :

I. Oipr,:so)lllaJiikall pada S.:millar Ilmiall Saills MaI.:ri-t'PSM. (iP. I)RN-Sc:rpollg. 22-23 Okloll.:r 19962. "~pala lab. M.:lalurgi M~kallik. Jurusall T~kllik M~ill-ITB &. [)~puti r':llg~mb:lllgall T.:kllologi MaI~rial. I'MTI'-IIYrN

24

-Peluaug investasi yang makin sempit-Dana R&D yang luakin tcrbatas

-Harga prodllk ~'ang Ilarus Icbill Inurall

-Perampillg..ln industri d..ln Icnag..1 kcrj..1

-Pcningk..lt..ln produktivit..1S-Kemitr..I..ln ~'..lng slr..ltcgis

Kolldisi diatas memcrlllk:111 idclIlifik:Jsi Y:JlIg tep:Jt dal:Jm memilih ar:Jh pellgemb:JlIg:ll1 tckllologi,

yaitu dellgall melihat prcdiksi mellgellai pr(?iect dall bl1sines.~ yallg prospektir. Pellgkaji:J1I illi pUll

menlllltut kejcliall dall kcceffil:Jtall, Incnging:J1 sallg:1t ballyakllya infoffi1asi tekllologi yallg tersedia.

UlInlk inl pcrlu pemil:Jh:J1I illroflll:Jsi Y:JlIg pemillg d:J1I tidak beflllakna.

Indllslri pcrlll memiliki pimpillall. Illalla.ielllen dan Icnaga kerja yang mcmpllnyai ciri crilical."/./c(:e.,,sfaCIor."

berikllt ini :

-Kcpclllilllpirulil yallg bcl"\va\\'aSall strategis

-Kenlaillpilall mcngidcnt.ilikasi pclilang-Kcrjasama amar kclompok akadcmik, indnstri dan pcmerinlalt

-Siap mcngllad:lpi pcmballan

PerS:lillgall terbuka akall melahirkall produk-produk illdustri yallg makill sarat tekllologi. Oleh karel1(1

itu per(ll1al1 tekl1ologi didalam il1dllstri (Ikall semakil1 kU(lt, sehil1gga Il1cmerlukal1 sumber da)'(1

mamlsia )'al1g uliggul. yal1g secara kol1sistel1 mel1ckul1i U5<lh(1 ul1tuk mel1gu(lsai dal1 meligembal1gk(111

tekl1ologi dalam bel1tuk ifllftl.\'/rial rl'search l~ (Iel'elvpllien/.

Berd:IS:lrkall sir at kegialallll~a. pclIgemballgall di illdllstri ~'allg berkaitall dellgall tckllologi dapatdibagi alas tiga .icllis ~'aitll lire R. D dall E. Pada saar illi kegial:11I ~'allg terballyak dil:lkuk:11I olellilldllslri dalam ncgcri :ld:II:111 lire E (en.~ine('rin.~) k:lrella inlill~'a mcrup:lkall .Iklivilas opcr.lsi.Beber.lpa illdllstri tcl.llI .lllcmasuki kegi.ltan tire D (develop",enl). Kegi.llan tire R (research) d.lp.11dikalakan bclilm ada ~':llIg IlIel.lkllk:)nn~'a. Proporsi lire-tire kegi.lt:ln yang dilakllkan tergantllllg p.ld.)la 1I.lpa II akli\'ilas IIlallla induslri ~'ang bers,lngkulan. Klasifikasi tire R. D dall E ini s.lnlasekali tid.)kmengangg.lp ball\va ~'.llIg salu Icbillungglll d.lri ~'allg lain.

Uraiall bcriklll illi memap:lrk:111 pclllalig dall taliiallgall dalall1 pellgcmballgall tckl1ologi Illaicrial d:111

proses prodl1ksi. khllslIsl1ya mcl1gcllai perallal1l1ya IIlItllk mcl1dllkl1l1g sektor il1c1l1slri.

2. PENGGUNAAN MATERIAL DIINDUSTRITill.i:lllall tel1lallg pellggl11la:11I Illatcrial kol1strllksi scrta proses prodllksi yang dipak(li di indllstribcrikllt illi disa.iikan scbagai pclnbllka \\'a\\'asan. Bebcr:lp:1.ienis indllstri m:1l11lfaktmillg Y:lng ditin.i:111

scbagai col1loll adalall indllstri pcsa\v:1t tc(b:1ng. indllstri otomotif dall indlIstri peralat:1n/llIcsil1.

Indllstri pcmblIat Inatcrial akall ditin.iall sccar:1 tcrpisall.llj

2.1. PclI~~ullaall Matcrialdi IlIdll~tri Pc~a"'at Tcrhall~ [2\

radiI d;ls,lrllya illdllstri pcsa\\at tcrballg Iliclakllkall pcrallcallgClII kollliglirasi pcSa\Y;II. perallc,llIgall

dall peillilillall selllrllil SiSICIII. pcrallcallgall strllktur. lilbrikasi kolllpollell dall perakilall dClIClIII belltllk

,\'/.Ih-{I.\'S('lllh~v dall .finlllll.~,'mmhlv Y;llIg IlIcrllpakall illlcgrClsi selllrllil sislelll. SiSlcl1I aviollik. cIIgillc.

lIidr;llIlik, pcrallgkat roda pclldarat. dst dibcli dari bcrbagai v('mhJ".

Till.i:llIall bcrikll\ IlIcmb:lllas m:ltcrial dall proscs prodllksi yallg digllllakall pad:1 strllktllr pcsawa\(ail:jjO{IIII(') d,11I clIgillc.

2.1.1. M.ltcri.11 ulitul. airl'ramc

Malcri;.11 yallg digllll:lkall 1lillUk strulur pCSa\\':lt tcrballg (a;I:/i'mlle) adalall

-paduau :llulUillimll kckualau tillggi

-baja kcku;'llauliuggi-paduall lilalliulII

-kOlllposil .icuis PMC' <J)()~,"'('r 111a/r;.\" C()lllpvsif(~.,)

25

Y;lng Icrballyak dipakai 11111 Ilk ~trllktllr pcSa\"al tcrballg adalall alllillillillill paduan, Pcnggunaanmaterial komposil. misalnya GFRP dan CFRP pada pcsa\\al komcrsial mcningkal sccara bcrlahap.

B;~ia kckualan tinggi dan titanium paduan hanya dipakai untuk komponcn yang Incncrima tcgangan

opcrasi yang tinggi.

Jcnis m,llcri;11 d;ln proses prodllksi Y;lllg dip,lk;li d;II;lm mcmbllal strllklllr pCS"\",lt tcrballg dirangkmll

pada Tabel I.

Tabel I. Material dall Proses Produksi Ai rfr:1 lIIe.

Produl.

S.:t.:ug"h.I"di

11.:"1Tr':"1111':111

SII..I".:.:1"":11-"\,,"1

M:lt.:ria' 1:,'mlill~ ~Ia..'hirlillg \\'.:Idillg U"'ldillg .loillilll;

l'adual1 .'\1 I'I"I~'Sh.:.:I,

I:,,!:£illg,EXlru,i'1l!'

1'1"1;:,Sh;:.:I,Tuh.:,

I'lal.:,

Sh;:.:I,

illill

Raja Padllal) ##

Padu'1I11i #11.-':""':

#u-.:""':#u-.:"",:

#

1-:01111""';1 I'MC-

I Pr~rr~gI II/C' ..'or.:

~~

SCI:lill Illaterial kollstrllksi tcrsCbllt diatas. olclt bcrbagai indllstri di (liar ncgeri yang Icrkait dcngan

illdllstri kcdirgantar:lan dikcmbangkan pilla matcrial fnngsional. antara lain:

-sllpcr magnet-serat optik

-m:ltcrial clektronik barn

-Inatcrial piczo-clcktrik yang ditanam pacta strnktllr komposit (scbagai SIII11,./ ..,('/'I..,Ii,.

& a(:/I/a/Ii,.) 1.11

2.1.2. Material IIlItll" ell~illl'EllgillC PCS;}\\';lttcrb;}llg <.1ir:lllcallg dall dibualkall olch il}dllstri y,II}g khusus mcmbuat CI}giIlC (I'n.\.'ineIllaf/l~/act/./rer). KOlldisi opcrasi !:lIgillc dirallcallg dall ditargctkall scmakill tillggi. schillgga mcllulllut

material yallg scmakill callggih. Tcmpcr,Itllr kcrja dall kcccpat,}11 pIllar dibllat scillakill tillggi IIlItuk

mcllaikkall day,} spcsilik d,}11 clisicIIsi. schillgga dipcrolch ellgillc yallg bcrdaya tillggi dcIIg,}1I ukur:III

yallg rclatif kccil dall hemal bahall bakar. jcllis material ulltuk cIIgillc scrta proscs produksillya

dirallgkmu pada Tabcl 2.

Tabel 2. Material dall Proses Prodllksi KompollclI Ellgillc

\11,,~'in!;(,.,tin!;

H"iltrr"ilt-"",nt

K',mp,'nell \1,.h'ri,,1 \:"m1;111; Mil"hining WclJing (J""'liil'g".."Iin~

Sup""""".\'Turbin" [llad" &N(;V.

Turbin" \\11""1 SUi',",..II.."",,

1""1;,",1SI..in)",", SI""I

Sup",..IIo."",,Sh""1AI,\IIo.,\"

St..inl""" SI""ITiAII..,\"

Stainl"""SI",,1MAil..,\"

Ti-I{("

AI;\"...\"

_~",\Ih.\"

(','mbus(i,"n lin"r.~('"""(ompr""s,'r fil",I"

('(1111 re"",r Ojs"

Fall Blades

)mp"""""Ca""

26

KOlllpOllCl1 h()t.~('(.'ti(m. Y:lilll rll:lllg b;lk,lr. Slldu pcllg;lr:11I d,lll sudu rOIOr lurbill dibual dari supcralloy.M;IICri:11 Uilluk bagi;lll-b:lgi;11I Icrschlll disyaralkall IUCllliliki sir,11 lallall 1IIIIIur (cr('(~p). lallall korosi

Icmpcralllr lillggi. lallall crosi Jail lallall Iclalllcrmal (therlllal,/'ati,I,'Ile).

KOl11prcsor IIICI1ggllll:1k:111 bcrb:lg:li .icllis 111:llcri:ll. Bagi:111 dCpal1 )'al1g beropcr:lsi pada Sllllil rclatiflI1asill rcl1d:11I dapal Illclllakai padllall alulI1illillll1. Nall1U11 ulltuk sudu koll1prcsor di bagi:lu bclak:lllg

)'aug tclllpcratur opcrasiu~a I~bill tiuggi IIIcillcrlukal1 ba.ia lalla II karal alaul'ull tilauilll11 padll:!11.

I',m hlrl/h' Y:lllg bl'rllkllr:111 r.;:I:llir kl'cil dibll:11 d:lri padll:111 alllillillillill alallplill liiallillill yallg Illasif.

EIIgiliC bcrllkllrall bcsar 111';:llg,!!,llllakall Jim hlll/h' yallg dibllal dari tiiallillill yallg bcrililikall

h/m/~Y((llllh

2.2. P~II~~IIII:I:t1l 1\'1:tI~ri:tllli 11I1I1I~tri Otllltlfltif

M,llcrial ~'allg digullakall pacta illduslri ololllOlif sallgal bcr:lgalll. dClllikial1 pIlla proses produksill~':I,

Bcrl1cda dcllgall illdllslri pcsa\\'al Icrballg. illduslri oloiliolif yallg IclIgkap Illcrallcallg dall IIIcltlbllal

Ilalllpir sclurull SiSICIU yall~ dipcrlilkali. yailll bod~. CllgiliC. sislclII Irallsillisi da~a dall suspclIsi,

Mcskipllli dcluikiall agar kOlllp~tilif. I1crbagai kOllipOIiCIl slalldard alaupull ~'allg kllusus dibcli dari

sllb-kolll raklor

Sccara rillgkas Tabl:l -; Illl'r;III,!!,kl!111 Illall:rial dall proscs prodllksi ~allg digliliakall pada illdllstri

ololiiolir.

;lhl:.l i\1:llcrial clall Proscs lilltilk Mobil/Otolllotif

II.:...Ir.:...111':11.

Coatillg!Pailltillg

\11":-'III~'l';I"lill~""I11P"""'I' ~1"I"ri:11 1:\)mli'Ig \\'.:ldillgi\1:IChiI1iI1g

I Iou", I."" ('-St,'..'j1'"I'l.,.,r.\1-,\11""(':1'. Ir",.\I",,'ilill...rvS...'.,I,11..""""'"\I"I..'r;,"I,\1-\11,'"

~H

1-_llgill':

---

.r:Oll"mj,j"11S'"I':III

l"I'. Ir.'"~la,,'lIill.:r:-.St.:.:I,\I'I...llill.:r,St.:.:I,SI'rill~ St..'.:1

Ii

SII"r~ll"i"11

S~."I"'111

LClllb:lr:111 b:l.i:1 11111111.; bod~ IllObil III~IIIIIIIIII S~:lral Illalllpll bC111111.; ag:lr lidal.; rclal.; pada Saal diprcss.

S~'aral I~rscblll dapal dip~lllllli d~llgall 1:ll.;lor I{ {f'/tI.'1ic .'1rllin rllli(l) dall II (,'1rtlin htlrlU'nin.l!

c/J(~/Ji(il'll/) ~allg r~I:llir lillg.~i Pada saal illl illullslri ba.ia dalalll IIcgcri bani IllCIISllplai sckilar 25 'X.

d:lri kcbulullall akall 1l'lllb:lr:11111a.ia UIIIIII.; bod~ IIIObil,

Ullllik P':IIIbll:II:III body Illobit dipl:rlllk:III k':lll:llllPII:111 Illllllk Illcr:lllc:IIIg d:III IIiClllbll:11 CCI:lk:III (1Iil'x).

Scb:Igi:111 bcs:lr Ilialcri:lllllllllk L":lakall kOillpOllCII bod~' IllObit dibllal dari bcsi cor kclabll d;111 Ilodlilcr.

Hall~'a bagiall-bagiall cl.:lakall ~.allg Illlldall ails dibllal d;Iri ba,ia padllall ~.;Illg dikcraskall ~'al\g

dipasallg scbagai if/xl'rlx.

Proses pcllgccor:111 d:111 PClllbclllllk:111 kllIISIISIIY:ljil/:!!i/I.!! digllll:lk:111 Itlllilk IIIClllblt:lt kOlllpOllCl1 CI1giliCdall SiStCll1 Iraltsmisi. Proses p~llgcl:oralt ~'allg dip:lkai :Idalall .icllis Ili(' c:a...tin.!! d:111 ,,'hl'll mlJ/tlin.~.

Proses P('III('sillall d:111 p~rl:lklt;lllp:m:ls digltllak:111 Itlltllk IIIClllblt:lt roda gigi dall poros cllgkol.

2.3. Pl'II~~lIlIaall Mall'riailli 11\I11I~lri l'l'ral;llallfMl'~ill

Lillgkup illdusiri pcr:ll:II;lll/llll'sill s;lllga! ..I11,aS, Illisalllya illduslri pclubual hllif('". h('tll t'.\(:ht(f/,\!t'"

polupa & Illrbill.. alai allgkal .1\: allgklll. ;llal ol:ral. <lSI. Pacta saal illi illdllslri d:11:1111 kc1olllpok ill

17

mcl;lkllk;IJI kcgiatall tire E (rn.1:inc'('rin.1:). scdallgkaJI aktivitas tire 0 «(h,,'('I(I/IIII(~I1/) bcrllpa

pcrallcallgall prodllk dall proses dilpat dikala masih scdikit.

Scbagai colltoll. Tabcl oJ bcrikllt illi lIIcrallgklllll lIIatcrial yallg digliliakall IIlItuk bcrapa .icllis pcralat:1I1

bcrikut proses pclIgcr.iaallll~'a.

T;.Ibcl -l. M;.Ilcri;.l1 d;.lll Proses Prodllksi ulltuk PCr;.ll;.ll;.lll/Mcsil1

\lll)yillgl

l'""tingH':"I

1'r.:"II11':lll(,;0111(1011':11 Mal.:ri,.! (:"1111;111; Macllillillg W.:ldill~

U.,il~r/Pr~s."lIr~ Vss.:11-1':31 Exch3l\g~r

Piping Syst"l11

Pump & lurhil1~

II':il")' 1-:411;"111':111 Milo:hill':I"\SI.:.:1

Cil,1 SI.:.:I

3. KEGIATAN PENGEMBANGAN DIINI)l!STRI MATERIAL I-!I1IIdllslri log:lm d:ls:lr di Illdollcsi:l y..llIg IlIcllglI:lsilk..111 prodllk sclclIg:llI.i:ldi :ld:ll:lll illdllstri b..'.i..' d:lll

illdllslri nIllmillillm. Iltdllstri b:l.i:l ki\:l Y:llIg Icrbcs:lr ..td:lI..11I Kr:lk:l\:lll Steel mcrup:lk:lll p;,brik b:l.i:l

Y:llIg Icrilllcgf:lsi. d:lIn111 :lrti mcllc:lkllP pclIgoInll:l1l pclCI bi.iill bcsi mclI.i:ldi bcsi SpOilS. pclcbllf:lll b:l.i:l

mclI.i:ldi billet d:lll slab. pclIgcrolall p:lllas yallg mclIgllasilk:lll pclat. profil. b..~i:l IlIlallgall bclol1 &

.balallg kaw:ll. serra pclIgcroInIl dillgill mcmbclllllk IClllb:lrall ba.ia.

Ditin.i,lu d,lri jel1is b..~iaI1Y,I. pada saat il1i il1dllstri ba.i,' kita mcmproduksi ba.ia karbol1 rcl1dall dal1

sedang. serta bebcrapa jcl1is b..~ia HSLA (hi_~h ,~/ren_~/h Iml' allc),v) , Selal~iull1ya akal1 dibual pula b..~ja-

ba.ia khusl1S. misaulya ,~/ainle,~s s/c'c'ls- sili(:clt/ ,~/e('/ul1tuk il1ti traro dal1 il1ti kumparal1 motor listrik.

b..~ja Corten yallg tahal1 korosi cuaca,

Scbagai illistrasi. diba\\'ah illi dililas bcbcrapa colltoll pcllgclllballgall prodllk ba.ia yallg rclatif barl

bcriku\ sira\ yallg illgill dicapai dall Ickllologi produksi yallg pcrlu dikllasai,

-Baja HSLA 1IIItilk pipa API SL Gradc oS-XI) :

-Mcllaikkan kckllatan 11111111 lanpa mcmlrtlnkan kclilctan malcrial

-Siral m:llnl>ll las yang baik

-Kctallanan korosi "sVltr .~ll.~'"

-.1 !!l).'" (!('.~'i.~n dan pclnadll..ln dcngan Nb. V dan Ti

-Pcngclnbangan proses pcngcrolall tcrkolltrol

-BtI.itl OtOll10tif

Mcllillgkatkall sil:lt IlIalllpll bclltllk

Mcllillgkatkall raktor R dall II

Mcmpcroicil tckstllr kristalogralis yallg scsllai

PclIgllasaall paramctcr proses. miliai dari a/Ivy (h'.~'i,~n. pclcbllrall. pclIgccorall

pellgcrolall pallas. pclIgcrolall dillgill dall annea/in,s:,'

MclIgllasilkall kcllaillsall pcrmllkaall yallg koilsistcil

-Ba.ia silikon-Rugi cucrgi/h.\'.\/(~r('."i.\ 1(1.\.\ Y:lug kccil

-Oriclllasi krislal/lckslur krislalogralis yallg scsuai

-PclIgcmballgall proses pclIgcrolall Icrkolltrol

28

PI.:II.~l.:lllh;III.~;)11 rrosl.:s{llm('{llil'.~

PT 111;1111111 di KII:II;I Tall.illlig 1III.:IIIprOSIo'S ;lllllllilla IIICII.iadi iligOI Alllillillilllll. Proscs sciall.illillya

bcrllpa pclIgcrolali dall CkSlrllsi 1III.:IIgliasilkali pClal dall prolil allllllillillill padllall scri AA I()()(I dall

(,()()() dil:lkllkall 0110'11 oCOL'r:lp:1 illdllslri di sckilar Jakarla. Balldllllg dall Sllraba~'a. scdallgkall scri 2(HH)

dall 7(HH) 1IIIIIIk sirukllir pL'S:I\\'al Il.:rbalig OCIIIIII diollal di dalalll Ilcgcri.

4. KE(;IATAN PEN(;EMR..\N(;AN !)IIN!)USTRI PESAWAT TERIIANG 151 '

Illdllstri PI:S;I\\;II Il:rb;lllg p;ld;1 das;lrllyallll:rallc;lllg koilliglirasi pCSa\\al, 1III:IIIbliai 1lI/'li'II///!' dall

1III:IIgillll:grasikail Sl:lllfllll SiSll:ll1 t\1l:skipllll Sl:lllmll Illalcrial bahall nakll dibcli dari illdllstri pClllbllal

mall:rial, illdllslri pl:sa\\al Il.:rnallg IIams ml:llgikllli sccar,1 ccml,11 pcrkl:lllballgall IIIalcrial ~allg

Illlltakhir, Mollitorillg illi pl.:rlll dilakllkall agar Illall:ri;II ~';lllg dipilih Illcllgllasilkall stmktllr pcSa\\;11

~'allg llllggul dau alldal,

Sit:11 IllIgglil yallg sccara Il.'rliS 11I\:lIl.'rliS dipcrbaiki ad:llall :

-Kckll:II:111 IlIall.'ri:11 yallg I\:bill tillggi. scllillgg:1 kckllat:11I spcsilikllya Icbill tillggi

-"l.'k:ll\lIall sp\.'.-;ilil\ Y:lllg Icbilililiggi

-K\:lallggllll:11I I..:rllad:lp 11I;llcri:11 ~allg I\:bill baik

-1)111111'.!!I' 1;,1"1"111111' ~allg Il.'bill baik

B';:S;lr;111 sit:11 ~allg dipcrb;liki ;1111:lr;1 1;lill

-Kl:kll;II;111 SI:llik , k.;:kll;II;111 11111111 d;111 k.;:kllatall 1;lrik

-KI:I;III;III;III tcrll;lliap p.;:r;llllb;II;111 rl:l;lk 1.;:lall : d;l/dN "S, 6K

-KI:I;lllg~'III;111 r.;:I;lk;111 Kk

-K.;:I;llIatlall rc\;lk korosi Icgatlgall : KI",'"

-KClallallall IllIllllr : C'r('(,/l Iii/iiI dati r//ll'/lr(' Slr('f/.l:lh

Il1dllSlri PCS:I\\:11 Icroallg 11:lr11S IIICl1gg1111:ik:111 111:ltcria) dal1 proses prodl1ksi yal1g ocrslailis ""r"I"'li'

yal1g ui\:;lpal Illcl:lllli kl:gl;II:111 ){('<: [) Y:lllg p:lll.ial1g. L:ll1gkall p;ll1.iallg tcrscolll dap:11 dipcrsil1gk:11

dCl1g:111 Il1cllgadopsi sp.:silikasi SI:lllu:lru uari 11I;llcrial dal1 proses. Dalam kcl1~al:I;IIIIIY:1 11:11 illi

lid,lklall scdcrllall:1 karCII;1 sl:ril1gkali 11:lrlls dil:lkllk:111 dill1odilikasi agar SCSlI,li dcl1gal1 kolldisi

il1dllslri SCICll1p:ll.

Scb:lg:li illlsirasi. bcriklll illi dis:l.iik:111 bcbcrap:1 coilloll pCrkClllballgal1 Illalcrial dall pcllgclllballgall

proses prodllksi.

".1. Pl'rkl'lIIl)all~alllllatl'ri:11 ~trllktllr pl'~a\\'at tl'rhall;::1) P:ldll:111 Alllillillillill scri 2()()(). 7()()() d:111 X()II{) b:lrll Ilasililiodifikasi :

-PcllgilrallgaJI IlJlSllr pcllgOior 1:'1.' (~ Si 1II1tlik Illcliaikkall kckllalall

-PCII:llllballali IIIISlIr padll;111 L_i lllIlllk IIICllaikkal1 kckllalall dall kckakllall

-Proscs TMT lllIt\lk 111':lldap:II":111 sit;11 ~allg 1.:l1ill IllIggIII

-P':lIgclllbaligali padllall 1111111" pros.:s SPF

b) P;ldll:111 Til:lllillill :

-PCllgClllb:lllg:111 P:IOII:III 0:111 ."Irllkllir Illikro 11111 Ilk proses SPF/DB

c) MalCri:11 KOlllposil :

-Pcllgclllballgall Illalriks polillll.'r l..:rlllOScl ~allg Icbill lallgglill

-Pcllgclllballgall sCral pcligllal ~allg I..:bill kllal dall kakll

-Pcrbaikall SIII"ti,Ct' f/"C'llfllll'nI p:lda scral 1IIIII1k Illcllillgkalkall infc'J:/ilc:e hl)J111

-PcllgclllballgalllcrllloplaSlik ~allg la)laIIIClllp..:rall1r lillggi

4,2, Prll!\l'!\ Fllrmill~S;II;III Salll (;0111011 adalall prosl's SPF (XII/II'Ip/II,"lic..il.v/i//'IIIill.s,') yallg dikclilballgkall 11111 Ilk IllClllbclltllk

kOlllpOIlCII dCllg:111 salll lallapall prosl:s. Bila digabllllg dcIIgall DB (t/!lliIXil)n hl/llllin.s,'). Illaka proses

SPF/DB IlIalllpll 1lIl:llgllasilk;111 slrllklllr yallg Cllkllp koillpicks yallg Icrilllcgrasi. Tadill~'a slfllklllr

fcrscblll Icrdiri dari bcbl:rapa bagiall ~allg dir;lkit dcllgall salllbliligall kclillg. KcIIllgglllal1 kOlllpOllCII

Ilasil SPF/DB adalall pcll!!,llr;III,!!.all bl:ral dall bl:a~a pcrakilall.

29

Proses SPF yang dap:lt dip:lnd;lng sebagai creep yang diseng:lia menun!l" bcberapa syarat. yailu

proses pembentukan pada tcmpcralur linggi. material yang berbulir Iialus dan Iclap halus padatemperallir tinggi serl..1 proscs dcngan laju regallgall ,Iulal rendah. Padua!1 yaug cocok uilluk SPFadalail paduan Ti <.l-I~. luisalJlya Ti-oAI--l V. dall bcbcrapa .ieuis paduall alliluiniulu seri 7(HH).

Proses DB dap:lt diterapkall terlladap padua!1 titallium, dall sallgat sulit dilakukall pada paduall

aluluillium. Pellelitiall bcrsailla IlIclIgcllai SPF di ITB dall IPTN telall dilakukall dalam bClI1uk

RUT.lnl

4.3. PrllNCN SlIrl'acc TrcatmclltHampir sclllrllh part pcsa\\'at tc.I.ballg mclI.ialalli proses pcrlakllall pcrmllkaa.ll yallg bcrlll.iliall IllItllk

IIIcmbcri pcrlilldlillgall dari scrallgall korosi. Proses pcrlakllall perlllllka:11I yallg dilakllkall 'IlIalara

lain:-Anodisasi

-Pclapisan logaln : misalnya ,:alfl"i'll" pla/in,1:{

-('h('llli,'allllillin,1:{

-1)(',,'calin,1:{-."IIn/ p(~('nin.1:{ llnlllk n)cningkalkan kclahanall Iclah

-R;lngkaian proscs pcIlgccalan (tcrlnasllk prililcr)

Proses pcrl;.lkll;.ll1 pcrmuk;.l;.ll1 scril1gk;.lli mcl1ggul1;.1k;lu b;.lll;111 kimi;l. b;.lllk;111 ;.Id;1 y;.ll1g mcl1g;.ll1dul1g

scl1Y;.lwa logam ber;.ll. mis;.lluy;.l kllroll1;.1l. sellil1gg;.l diku;.llirkal1 dap;.ll mcl1cem;.lri lil1gkul1gal1. Ul1lllk

ilu diperluk;.ll1 ul1it pcl1go1;.lll ;.Iir lilub;.lll. N;.IIUUI1 dcmiki;.ll1 u;.lmp;.lkl1Y;.l d;.llam \vaklu dek;.ll il1i scgcr;.l

mul1cul ;.Ilur;.ll1 glob;.ll y;.ll1g luc.l;.lr;.lllg proses y;.ll1g bcrpolcl1si luel1cclu;.lri liugklll1gall.

4.4. PrtlSC!i Adhc!iivc Btllldill~

Bonc/in.\!. khlISIISnY:1 Iit/hl'xil!!.' hlJf!t/in,\!. b;lnY;lk diglln;lk,11I p:ld:1 kompollcn bclltllk Iclllbaran. Bahanaf/hesi\!e bcrllpa Icmbarall tipis resin polimcr tcflnoscl (at/h('."il!!.' .li/lll) dilctakkan dialltara cIlIa

lembaran yang akan disatllkall dall sclalljlltllya diproscs cllrin,!-, pada (/lIu)c/m!e.

Seperti yallg tel..111 disil1ggllllg dial..ls. proscs mlh,'xive hOl1dil1,g mcmerlllk..111 PCl1yi..lp..111 pCrll1l1k..I:II1.

P:ld..1 perlnllk..lal1 ..lll1mil1illll1 Icrlcbih d..lhlllll dibcl1lllk 1..lpis..111 tipis ..lllImil1illm oksid..1 y..ll1g bcrpori-

pori y..ll1g :lk..111 berfill1gsi scb:lg:!i Icmpat bcrk:litl1y..1 polimcr pcIIgikat. Sck..lr:ll1g il1i lel:i..ldi pcrsail1g:!11

..ll1t..lr..1 proses CAA (C'hroillic' ..Jcid .,j/1()clizin,g) dcl1gal1 PAA (/'ho"phvri(: ..Jc:icl.:I/1()clizin.g), N..lmlll1

kedll..ll1y..1 masih mcl1ggl1l1..1k..111 SCI1!..!\,..1 IOg..1111 bcr:11 schil1gg..1 dikl1..llirk..111 mcl1ccm:lri lil1gklll1g..ll1.

Pada saar il1i dil..lkllkal1 bcrbag..li kcgi:!I..111 R & D 1111lllk mcl1gg..1I11ik..II1I1)'..1 dCl1g..l11 proses SBA

(Su(/i,ric:'-&)ric: ..:!c:ic/). Bcrb:lg:li PCIIClili..ll1 bcrllsah..1 mcl1gll..1sai p..lr..lmclcr proses. Icrll1:lsllk jcl1is

k..ltalisI1Y,,!, [71

4.5. Proses Diffusion Bonding

Proscs y,lllg rcl,llif bani yallg lIIulai digullakall ,Idalall DB (d!flil.~'iaI1 bVI1l!il1.\,'). Tckllik DB lidak

mcnggllll,lk,1n adhe.~il'(' .Iilili. IIIclainkall IIIcllgalldalkan ik,llan ,ml,lr ,110111 ,1nl,lra du;1 pcrtllllka,111 y,llIg

disal\lk,ln. Unluk jlu difusi alolll ;llIlar;1 du;1 pcrtlulk,I;11I yang disaluk;111 Iiams bcriallgsulig. Kolldisi

yallg IIIclllulIgkilikall dirusi alilar pcflilukaall adalah Iclllpcralur y,llIg lillggi. kcbcrsihall dallkeh,1lusall pcrtllukaall. Kckual,11I saillbuligall yallg Icl:i,ldi ak,11I sa 111,1 dcligall kckualall 10g,1111

illdukll)'a. Lilcr,ltur IXI ballyak IIIclllbahas llifli./.~'itJ/7 htJ/7tlin,\,'. Pcllcliti,11I pclldahuluall dal,lm tlifli./.~'itJ/7

hanllin,l:! Iclah dil,lkllkall di ITB. 1')1

.:/(:fil'afc(/ l/!/lil.\'i(ln h(lm/in.1: dikclllb,lllgk,111 1IIItlik IllCmlrllllkal1 tclllpcratllr proses hrlm/in,l:. Proscs illi

mcllgglll1akal1 lapisal1 lipis dari logam Jail1, Masalah yal1g mlll1gkill Limbol adalah kclool1gkil1al1

terjadil1ya rasa baro yal1g gclas. Ul1tllk iLo haros dipilih m;lterial al1tara/lapisall Lipis yal1g cocok

(colllpafih/c') dcogal1 logam ill(hlk. Pcl1clilial1 a"'al di ITB mel1gcllai acfil'afel/ l/!/lil.~'ion bvndin,l:

dilaporkal1 pada mak;llah 11°1. dal1 dilil1dak-lal1jllli dcl1gal1 pcl1clilial1 bcrsama ITB & IPTN dalam

program RUT.IIII

30

5. KE(;IATAN PENGEM8t\N(;t\N OIINOUSTRI AERO-ENGINE. 112. 13. 141

Mcskipul\ p:ld:\ S:I:II kil;1 b\:111111 Illcluiliki iuduslri (ll'rtJ-efl""im'. IIaIllUI\ kclllullgkillall uilluk

luclIgclllballgk:\IIII~'a IUCIIUlllul kila uilluk luclI~.iapkall pcluallalllall Ickllologi lIIalcrial dall proses

~'allg dipakai pacta pclubualall kPIUPPIlCIl ellgillc.

Bcrlaill:111 dcligall illclllsiri pcs:I\\'al Icrballg. illclllsiri lIerll-en,\Jine IIIClllblial koilipoliell IlllIlai dari

pcrallcallgall koiliposisi Ilialcrial bcriklll proses pCllladllali dall 1>Cllcairali/peligecorali (lIlluy llesign.

Illellin,l: I~. GlI.'"1in.I:). Tallapall proses Icrscbul diiall.ililkall dellgall proses pcrlakllall pallas. pelllesillali.

pclIgclasali clall proses l'tllllin,l:. Illcluslri l'n,~iI1(' sella III ias.1 illgill IlIclIgu.lsai sclumll raugkcliallIckllologi Icrscbul karclla sallgal slralcgisllya pCralla1i pclIgelubaligali lualeri.11 cia II proses

11I.IIIUraklurilig dalalu IllCllclllukali ku.llilas ('n,~inc'. kllususuya efisiclisi cI.luulllllr p.lk.lilly.l.

SlIdll IlIrbill ~':lllg IIlalllpll bcropcrasi pada Iclllpcr:llllr ~'allg scmakill lillggi dikclllballgk:11I dclIgall lig.1

pclldckalall. ~ailll :

-PCllgCIIIO:lllg:111 111:Ilcri:ll/p:ldll:III O:lfll

-PCllgCIIIO:lllg:l11 Ickllik pclldillgill:111 Slldll : illlpin,~elllent (I::.fi!lll ctJ()/in,\-,

-PCllgCIIIO:lllg:111 Illalcri;11 pcl;lpis (G(ln/in,\-,)

Pcllgclllb;lllgall Ickllologi slid II Ilirbill dcllgall kcliga pclldckalall mellllll.ilikkall data bah\\'a lelllpcrallir

opcrasi bcrhasil dillaikkall sckilar 111"C'/lahlill.

5.1. Pl"n~emllan~:ln Material/Pad..an Tallall Temperat..r Till~~iPcrallc:lllgall sllpcrallo.\s bani alall Illodilikasillya dill)kllSkall 1IIIIIIk Illcllgllasilkall slmlllr Illikro yallg

Illclllpllllyai kclallallall IIIlIllIr ((:rl.I'!') ~allg lillggi. scrla Iclap siabil pada lempcralllr opcr,lsi. Presipilaly' ~allg lerdispl.'rsi Illcrala pada Illairiks y Iiams Iclap "aills dall slabil. Tcrbcl1\lIkllya rllsa TCP

(t'IP'IIII.l.'i(:cl/~I' (:111,\"1' PcI(:!.,',/). aillara laill 1:lsa (\" pcrlll dillambal karella dapal mcllycbabkllil siflll getas.

TClllpcr;IIIlr Y;lllg tid;Ik scragam dall bcrllllktuasi IIIcuycbabkau tcl:iadillya siklus Icg,Ing,ln lermal.

scllingga Sir;Illain yang dis~'aralkan adalall kctallanan Iclall pada tcmperalur tinggi.Loncatan Icknologi Inllllgkill akan Icr.iadi dcngan pcngclnbangan material kolnposit MMC (1//('111f

I/ialri.\" (:tlillfltlsil('.\') dall CMC ((,('rill/li(: 1//lllri>.. clJ//lflll.\"iI('.\"). KcsI.lilan ntama ~'ang dilladapi pacta saat

ini adalallmasill rclldalln~a/i'll(:lllr(' 1III/,\!hrl£'ss.

5.2. Prll!iC!i Ca!itin~Pcngccorall Sllclll Illrbill clilakllkall clcllgall fI/'('c..i.'iillll c../I.'ilin.~. Salah salll komplcksilas lekllologi yang

hams clikllasai aclalah pCraOl"allgan dan pcmbllalall allir odara pcodingin didalam Slldl..

Pcrkclllballgall pClllillg dalalll proses pcllgccoran Sudll turbill adalall pclllbckuan tcrar;11I dan

pcugccoran paduall bcrkrislal lunggal. Kclallanan IIUllur yang Icbill tinggi dicapai olell IIIcltcrial

bcrstruktur tcrarall dan padllan bcrkrislal lunggal. Sudu kristal tunggal IIams diusallakan lIIellliliki

oricillasi <101» pada aral, radial. Kcdua .icuis malcrial sudu yang canggill illi tclall dipakai secara

komcrsial.

5.3, PrUNCN He.lt Treatllll'utSllpcrallo~' dl:lIgall padll:111 das:lr Ilikl:IIIIl:llliliki 1:lsa ilIa Ilia lIIalriks y dclIgall prl:sipilal hailis y' scrla

parlikcl karbid.l. SI rllklllr lilikro ~allg dik~IIl:lldaki Ilarlls dicapai dclIgall pcrallcallg.11I kOillposisi

malcrial dall pros~s p~rlakllall p:lllas ~:lllg dilakllkall s~lclall pcllgecorall.

5.4. Cllatil1gMalcri..11 ("tIll/in,!! Iiams lalla II Icrlladap oksidasi dal1 /h('rmlll./n/i.~I/(', TlIl1IUlall Icmpcralur opcrasiyallg lems mcllillgkal IlIcl1dorollg kcgiatall R&D dalam pcngcmbal1gal1 material C:Illllin.!;' dan

tcknologi proscs pclapisannya.

M:llcriall;'Ipisa'I ~allg ball~ak dipakai adalall jcllis alllillida. lIIisalll~.a

-Mal dalalll bClIIllk NiAl. CoAl. FcAI::

-PIAl::-tvtC'rAI...!

31

l,fl/S/1111

.'prllvin.1.' d:lllTckllik !,lllg digllll;lk;111 1111111k pcl;lpis;ir\ illj ;IIII;lr;1 laill pac!.' a/lllllinimn.!

EBPVD «('/('c:/rlmh('llm-ph,I!,,'i((11 l'llp,)nr ,h,/),).\"ititm),

6. KESIMPULANM:tk:II:lh illi memap:trkall rallgkllillall kcgiatan industri yang bcrkaitan dcngan material konstruksi.

dengan harap(ln dapat mcmbcrikawgambaran mcngcn.li .Irah kcgiat.ln R & 0 d.llalu bidang ilnln dantcknologi material yang dapat mcndnkung indnstri, Kcsimpulan yang dapat dit.lrik dari paparan ini

antara lain:

I, Ulltuk mcnglladapi pcrsaingan tcrbllka ~allg sclnakin kctat. duknngan R&D tcrillaSllk pilla di

bidang ilmu dan tcknologi 1nalcrial sangat dipcrlnkan olch industri ~.ang mcngll.lsilkan prodllk

y.lng sarat tcknologi2 Kcgi.ltan R&D yang Icp;lt pcrlu diarahkall dcngan mcmpcrhatikan masalah ~ang dih.ldapi

ind11stri dal\. Incngalltisip:rsi arah pcrkcmhangan hllsin('s,~. dan in{I/I.~.'rilll pr()i£'{:{ yang akan

dibangun.3. Sumbcrdaya manusia pclaksana in{hl,~"rial re,~'£'ar{:h 1.1:: {Iel'elop,nenl pcrlu disiapkan sccara tcrus

mcncrus d:ln bcl;iangka pan.iallg ulllnk 1ncncapai kualifikasi d:ln jumlah ~.ang cukup unlnk

mclljal:lnkan akti,'ilas ~ang rclc"an dcngan kcgiatan indllstri,4, Tcnaga profcsional di bidang en,l.'ineerin,l.' dan R & 0 sangat dillarapkan Illcncknni hidang

spcsialisasinya sccara konsis1cn.

REFERENSII. SISWOSUW ARNO, MARDJONO. l'rv",pli(:t I!f,']c/l'ancea ,Ifaleria/." [!I;/izcllilm in Inc/vne.~'iM

Incllcsll:V, SYIUl>osiulII OU Ad\.al1ccd Ma!crials Euginccriug, Japall-ludOIlcsia Scicncc &

Tcchnology Foruln. .Iakarla. 15 Jllly 11)1) I

2. SISWOSUWARNO, 1\1ARDJONO. l'I'rI,~.!.'lmaan clan PI'rI,!.'('lllhan,!.'cllJ ,Ifatc'r;a/ :Iliita/,.hir :

Pe/llan,~ clan 'l(mtan.I:M, Ai'.VIII)/(' ,'I/I.('c'ch" SITRA 1)5.Scrpong. Oktobcr 11)1)5

3. ROGERS, C,A.. cd.. ,'Iillclrt ,\ fm('ria/.", ,)'Irllctllr('.~'. anc/ ,\lathlillinticcl/I.~..~II('.~.. U.S. Army Rcscarch

Ollice Workshop On Smart Matcrials. Virgiuia Pol~'\cchnic Institutc. SCplclllbcr II)XX

4. SISWOSUW ARNO, MARDJONO. dkk.. PI'rI,!.'('lllhan,!Jm1 ,\p('(~ia/t,\" ,'1'1('('/ : (!/a.~.m1 IIIC'11,~l'rIai

.\'Irate.!.'; l..'e,!.'iatm1I'l'rIc-litian. Workshop Kcr:iasama Pcnclitiau dau Pcugembaugan. PT KrakatallSteel. Cilcgou. 2]-24 September 1')1)6

5. SUHARTO, D., SISWOSUWARNO, M., WINARTO, H., SUGIARMADJI, HPS.. P('n.via/'an

SlIllIher Uc~va:1 fanll."ia IIntliA. I'('m-litiall c/i Inclll.~1ri. Rakorllas Rislck I)~. Jakarta, II)I)~

6. SISWOSUWARNO, M, WIRAWAN R., RAI\1ELAN, A.. dkk.. 'li-knll/v,!.'i SlIpc'rp/a."I;,,"itCl.\".

RUT II. DRN. 1')1)4-11)1)(,

7. SMITH, C.J..E., BALDWIN, K.R., I'rv.!.'rc'.~'.\" 'loll'arcl\" the l(ep/acc"II<~/11 clf ('hrVIII(lle.\" in

..:Ierll.~pac:e l'rvtc'ctil'C' Ji'('a{III('llt." MC/ «Intil'.!.'.\". ~-Ih Imcrnalional Acrospacc Corrosiou Comrol

S~"I11pOSiIlIU. Jakarta,,2(.-2X hluc 11).1)6

8.. KAZAKOV, N.F.. cd.. /)illil.~'il)II/llmc/in.!.' v(.lfnteria/.\". Mir Pllblishcr. Mosco\\, II)X5

9. SISWOSUW ARNO, 1\1., YUf)A WISASTRA, H., SURDIA, T.. U(llil.~.ivn /lcmc/in.1: : 1'l'rIe/itian

Parmlililer Prv.\","\". ]rd S~mposillm ou Rotaliug Macllincr)'. Bal1duug. 22-24 Novcmbcr II)I)}

10. SISWOSUWARNO, M., SURY ADINATA, R.. ,:Iclivalc'c/ D!llil."ilm Illmc/in.~ 1m ,]I1.\1I'r1itic

.\'Iain-/('.\".\" SI('('/. Pasilic courcrcucc ou Maullractllriug. Jakarta. 19-21 Dcccmbcr 11)1)4

11. ARDY, HUSAINI. dkk.. l'I'rI,!.'lilllhM.I:(/n '/"A'nv!rl,!.'i .:Iclival(~(/ U(llil.\"ic)n Illmc/in.l:. RUT IV.DRN.

191)6

11. SIMS, C.T., STOIJOFF, N.S., ItAG EL, W.C., cd.. ,)ilplira//v.vs II: ffi,!.'h Ji-Illp('rntllr(' ;\.fmliria/.~'

.Iilr ,.:I('rv.\pa(:(~ (/nc/lnclll.~"fr;ff/I'IIII.('t. Johu Wilc~'. Nc\\'Y ork. 19X713. KOUL. et al. cd.. "/c/l'anc('.,, in ffi.~h Ji-Illp('rntllr(' ,\'trll(:tllra/ ,Ifnt('ria/.\" anc/ Prvf.!!ctil'(' ('vmin,!.'.'"

Natioual Rcsc;lrcll COIlncil of ('anada. Ott:I\\'a. 11)1)]

14. SCHILKE, P.W... ct al..,]c/l'anc('c/ (icl.\" ./ilrhill(' .\fm(!ria/.\" MC/ ((Intin.!.'. ]7th GE Turbinc Slatc-

or-tile Art Technolog~ Scluiuar. Scllcncclad~. Jlrl~. 191)]

32