Pasang aksara

36
1

description

Mlajah aksara Bali

Transcript of Pasang aksara

Page 1: Pasang aksara

1

Page 2: Pasang aksara

PASANG AKSARA BALI

1. Aksara Suara

Aksara suara sajeroning aksara Bali luire :

Á,õ, ÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o2. Aksara Wianjana

a. Aksara wianjana taler gantungannyane, sakadi ring sor puniki :

h, wangun gantungannyane __À_, n, wangun gantungannyane __Â_,c, wangun gantungannyane __Ç__,k, wangun gantungannyane __Ð_,

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 3: Pasang aksara

g, wangun gantungannyane __á_,

t, wangun gantungannyane __Ó_,

q, wangun gantungannyane __Ô_,

m, wangun gantungannyane __ß_,

\, wangun gantungannyane __å_,

b, wangun gantungannyane __ã_,

d, wangun gantungannyane __Ñ_,

j, wangun gantungannyane __é_, himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 4: Pasang aksara

f, wangun gantungannyane __ â_,

v, wangun gantungannyane __ä_,

], wangun gantungannyane __Ö_,

z, wangun gantungannyane __ñ_,`, wangun gantungannyane __Õ_,

x, wangun gantungannyane _ __Æ,l, wangun gantungannyane __ˉ_,a, wangun gantungannyane __Ò_,

c, wangun gantungannyane __È_,

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 5: Pasang aksara

b. Aksara Wianjana taler gempelannyane, sakadi ring sor puniki :

p, wangun gantungannyane ___ æ,s, wangun gantungannyane ___uæ,Ï, wangun gantungannyane ___»,q, wangun gantungannyane ___×,

3. Pangangge Aksara

Pangangge aksara ring aksara Baline luire : pangangge suara, pangangge

ardasuara, miwah pangangge tengenan :

a. Pangangge Suara, luire :

__i_, (ulu)

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 6: Pasang aksara

__I_, (ulu sari)

__)_, (pepet)

___o, (tedung/ tedong)

__)_o, (pepet matedong/ matedung)

e___o, (taling tedung/ taleng tedong)

E___, (taleng marepa)

E___o, (taleng marepa matedong)

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 7: Pasang aksara

__u_, (suku)

__U_, (suku ilut)

__¸_, (ulu candra)

__³_, (ulu ricem)b. Pangangge Ardasuara, luire :

___ê (nania)

__É_ (guung)

__Ì_ (guung macelek)

__Þ_ (gantungam la)

__Ù_ (suku kembung)

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 8: Pasang aksara

c. Pangangge Tengenan, luire :

__*_ (cecek)

__(_ (surang)

__;_ (bisah)

___/ (adeg-adeg)

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 9: Pasang aksara

PASANG AKSARA BALI

I. UGER-UGER PASANG AKSARA BALISadurung nyurat pasang aksara Bali antuk aksara Balu, patut

uningin dumun uger-uger ring sor puniki :a. Kruna-kruna basa Bali kasurat antuk aksara Anacaraka sane katahnyane : 18 aksara wianjana (marupa lagna) miwah 6 aksara

suara (kasinahang antuk wisarga : h, hi, hu, eh, eho, h).

b. Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa Kawi miwah Sansekertakasurat antuk aksara Swalalita, luire : 18 aksara Anacaraka, aksara mahaprana, aksara murdania, aksara hresua/ dirga, miwah aksara usma (],[,).

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 10: Pasang aksara

3. Kruna-kruna basa Bali sane mawit saking basa tiosan (basa daerah tiosan, basa Indonesia, basa asing) sajabaning basa Kawi miwah Sansekerta kasurat manut ucapan ring basa Baline. Aksara wianjanannyane nganggen Anacaraka (18). Aksara suarannyane manggen Á, ÷, ú, 6, O.

II. NYURAT KRUNAA. KRUNA LINGGA

Saluiring kruna lingga kalih kecap yening kecap ring ajeng mapepet (__)_) patut kasurat majajar, upami :Kema = k)m,Rena = Ï)x,, msl. Kruna lingga sane kasurat nganggen aksara Bali kasurat manut makudang-kudang soroh, inggih punika :

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 11: Pasang aksara

a. Sistem Silabik

Aksara Bali nganutin sistem silabik (suku kata), yadiastun durung polih

panganggen suara sampun mrasidayang ngwangun kruna, upami :

bp, = bapa jj = jaja,msl.

b. Aksara Lagna

Aksara lagna inggih punika aksara sane durung polih pangangge.

(1) Suara a sane rumaket ring lagna punika pacang ical, yening :

(a) Lagna polih suara, upami :

h,h), hi, hu, eh, eho,n,n),ni,nu,en,eno,

ha ē i u e o na nē ni nu ne no, msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 12: Pasang aksara

1.2 Lagna polih gantungan utawi gempelan, upami :

n, = na nÓ, = nta pnÓ, = panta

l, = la læ, = lpa klæ, = kalpa

\, nga \Ð, = ngka n\Ð, = nangka, msl.

1.3 Lagna polih adeg-adeg ( ___/), upami :

p, pa p/, = p hlp/, alap

m, ma m/ = m g)2m/, gelem

d, da d/ = d hilid/ ilid

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 13: Pasang aksara

(2) Lagna ring kecap panguntat/ punggkur kruna (kecap menga masuara

a) sane mawit saking basa Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali,

ucapannyane /a/, upami :

÷enÑoensê, ucapannyane /Indonesia/

6s/6m/Á, ucapannyane /es em a/, msl.

c. Rangkepan Wianjana

(1) Rangkepan aksara wianjana nganutin wargan aksara wantah kamanggehang ring sajeroning akruna.

(a) Rangkepan nyja = zé, nja, upami : sanja = szé,Rangkepan nyca = zÇ, nca, upami : panca = pzÇ,, msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 14: Pasang aksara

Sajeroning gabungan kruna patut kasurat sakadi ring sor puniki :

Bucun capil = bucunÇpil/,Talin jaran = tlinérn/,, msl.

(b) Rangkepan wianjana sca = ]Ç, , upami :

Pascat = p]Çt/,, nanging sajeroning gabungan kruna (frasa) patut

kasurat sakadi ring sor puniki, upami :

Batis cangak = btisÇ\k/,, msl.

(c) Rangkepan jnya = jñ , upami :

Yajnya = yjñ ,, msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 15: Pasang aksara

(d) Rangkepan ssa = ]Ö,, upami :

Dussasana = du]Öosn,, msl.

(e) Rangkepan [Õ, = sta; [Æ, = sna; xÓ,, upami :

Dusta = du[Õ,Kanta = kxÕ,Tresna = tÊ[Æ,, msl.

(2) Rangkepan aksara wianjana sane mabinayan ring sajeroning kruna

lingga kawastanin pluta. Majalaran ucapan ring basa Baline, akeh pluta punika

ical wiadin mauwah (maubah) wangunnyane, upami : himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 16: Pasang aksara

Smreti = sßÊti, semerti = s )m) (ti,Ksatria k×tiÉy, satria = stÉiy,, msl.

d. Aksara Ardasuara

Aksara ardasuara y,r,l,w, prasida sakadi aksara wianjana miwah

aksara suara. Yening sakadi wianjana, wangunnyane manggeh sakadi jati mula

inggih punika y,r,l,w, . Yening sakadi suara, wangunnyane mauwah

dados pangangge ardasuara inggih punika

___ê,___É_,__ˉ_,___Ù.(a) Saluiring kruna lingga kalih kecap, yening silih tunggil kecapnyaneaksara ardasuara, arda suara punika sakadi wianjana, upami :

Biu = biyu, sera = s)r,, msl.himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 17: Pasang aksara

(b) Kruna-krunane ring sor puniki, aksara ardasuarane sakadi suara,

upami :

Tabia = tbê, putra = putÉ,, msl.

(c) Sajeroning kruna lingga yening kecape ring ajeng

r,__É_,__(_, utawi

Ï, ring pungkurnyane wenten kecap antuk aksara wianjana n,, aksara n,

punika kagentosin antuk x,, upami :

Margarana = M( grx, suka rena = sukÏx,, msl.

e. TengenanTengenan inggih punika aksara wianjana sane nengen. Tengenan punika

kasinahang antuk pangangge tengenan miwah gantungan utawi gempelan.himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 18: Pasang aksara

(1) Tengenan \(a) Tengenan å, ring kecap panguntat kruna, mauwah

dados cecek

(__*_), upami :

Pucung = pucu*, blulang = bˉÞ¡l*,, msl.

(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur

makakalih polih tengenan \, makakalih dados, cecek (__*_ ) yadiatun

sampun kaanusuarayang utawi polih seselan –er- miwah –el-, upami :

Bengbeng = eb*eb*, dados brengbeng = ebÉ*eb**,Kungkung = ku*ku* dados klungkung =

k*ÞÞ¡ku*,, msl. himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 19: Pasang aksara

(c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sane aksara

wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan, \, upami :

Bungsil = bu\uæil/, panggang = p\á*,, msl.

(d) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauwah dados

Cecek (__*_) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami :

Angklung = h*kÞ¡*, sungklit = su*kÞit/,(e) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :

Pangkungtibah = p\С*tib;, Tulang nyuh = tul*zu;,, msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 20: Pasang aksara

(2) Tengenan rSaluiring tengenan r, mauah dados surang (____( ), upami :

Sekar = s)k(, Karma = k(m,, msl.

(3) Tengenan h,(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah

(____;), upami :

Puseh = pus);, Lebih = 2bi;,, msl.(b) Saluiring kruna lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur

makakalih polih tengenan h, makakalih mauah dados bisah (___;) yadiastun

sampun kaanutang, upami :

Cahcah = c;c;, nyahcah = z;c;, himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 21: Pasang aksara

(c) Tengenan h, ring kecap pangawit kruna lingga sane kecap aksara

wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami :

Cihna = cihÂ, Bahni = bhÂi,, msl.

(d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami :

Asahduren = hs;duern/,, msl.

(4) Adeg-adegAdeg-adeg patut kasurat :

(a) Ring panguntat kruna, upami : hdn/,, msl.

(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami : Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan.

duges nulisÞmrn/, hi ezomn)ßciekæel\n/. himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 22: Pasang aksara

(c) Ring tengahing kruna kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,

upami :

tamblang = tm/bÞÞ*, tamblingan = tm/bÞi\n/, , msl.

(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang, upami :

I Nyoman Widia = hi ezomn/ widê, , msl.

(5) Polih Gantungan utawi Gempelan

Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah

lengkara polih gantungan utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami :

Bakti = vkÓ, sampi = smæi, , msl.

(6) Tengenan Majalan

Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna

dwilingga miwah kruna satma), upami :

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 23: Pasang aksara

Enggal-enggal eh\áelÀ\ál/,eh\áel\gl/, , msl.f. Kruna Lingga Tigang Kecap

Suara e ring kecap pangawit kruna lingga tigang kecap kasinahang antuk :

(a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi miwah

Sansekerta), upami : segara =S gR , semaya = S my,, msl.

(b) Pepet ___), (ranah tradisional basa Bali), upami :

ketimun = k)timun/, kebilbil = k)bilãil/, , msl.

(c) Pepet ___), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami :

sekolah = s)ekol;, sepeda =s)epd, , msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 24: Pasang aksara

g. Dwita Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara

wianjana sane pateh aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking uedkruna (akar kata) basa Sansekerta, upami :

Utara = útÓÓr, Yuda = yuaÒ, , msl.h. Pasang Pageh Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sasuratannyane wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sansekerta, upami :

Arjuna = Á(jun, Bupati = v Upti, , msl.

B. KRUNA TIRON(1) Suara e ring pangater ma-, ka-, pa-, sa-, a-, pra-, maka-, saka-, kuma-, upa-, swa-, miwah nga- kasurat nganggen lagna, upami :

Majalan = mjln/, Makasami = mksmi,,msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 25: Pasang aksara

(2) Kruna Lingga sane mapangawit antuk aksara ardasuara y, r, l, w,

polih anusuara nga (\,) kasurat sakadi ring sor :

ys, polih anusuara \, dados \êsy*, rewos/ , polih anusuara \, dados \Ë ewos/,linÓ*, polih anusuara \,

dados \ÞÞit * , Wy*, polih anusuara \, dados \Ùy*, , msl.

(3) Kruna lingga sane mapangawit antuk aksara r, l, yening polih

pangater m, k, s, p, kasurat sakadi ring sor, upami

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 26: Pasang aksara

lli, polih pangater m, dados mlli,rs, polih pangater k, dados krs,lmi, polih pangater s, dados slmi,

li\á; polih pangater p, dados pli\á;,, msl.(4) Kruna lingga sane mapangawit antuk aksara suara yening

polih pangater k, m, mk, s, p, sÙ, dados kasandiang, upami :

ddÙ, polih pangater ka, dados khmiãl/, utawi

komãil/,Á(q, polih pangater sÙ, dados sÙÁ(q, utawi

sÙ(oq,, msl. himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 27: Pasang aksara

(5) Pangater masuara e ring kruna sane mawit saking kruna tiron basa

Indonesia kasurat ngangge pepet ( ___) ), upami :

Kecamatan = k)cmtn/, Pendidikan =

p)nÑidikn/,, msl.

C. KRUNA DWIPURWAKecap pangawit kruna dwipurwa kasurat antuk lagna, upami :

Sesate = sset, Gaguritan = gguritn/,, msl.

III RINGKESAN MIWAH AKRONIMA. RINGKESAN(1) Ringkesan Purwa

Ringkesan tradisional kawastanin aksara anceng puniki ketah kanggen kanggen nyurat wariga, usada, pipil, miwah sane lianan, tur kasurat apit carik siki, upami : himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 28: Pasang aksara

,pÙ, = eP n/, = pon ,t, = tmã, = tamba

,ru, = rupê;, = rupiah

m, = mnÓË, = mantra, msl.

(2) Ringkesan Anyar Ringkesan anyar kasurat apit carik siki tur kasurat manut ucapannyane, upami :

BRI = eb e6( ÷,DPR = ed ep e6(,, msl. Ringkesan anyar sane madaging angka sakadi ring sor, kasurat manut ucapannyane, upami :

P3K = ep tig k, D2 =ed duw, , msl.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 29: Pasang aksara

B. AKRONIMAkronim kasurat sakadi pidabdab nyurat kruna, upami :

BALITA = blit, KAKANCAM = kkzÇm/,DEPAG = edpg/, DEPDIKBUD = edpÑikã¡d/, , msl.IV ANGKA(1) Angka sane kaanggen nyuratang lambang wilangan sajeroning aksara Bali luire :

0 = 0, 1 = 1, 2 = 2, 3 = 3, 4 = 4, 5 = 5, 6 = 6, 7 = 7, 8 = 8, 9 = 9,

(2) Wilangan pahan (pecahan) kasurat ngangge aksara, upami :- Panjang kayu punika wantah ½ meter.

pzé* kyu punik wnÓ; ht)\; emt)(.- Liun biase ento tuah 7,5 kibik.

lyuniãyes h)enÓo tuw; pitu* t\; kibik/.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 30: Pasang aksara

V CECIREN PEPAOSAN

A. CARIK SIKI ( , )

(1) Carik siki kanggen nyurat kruna satua, kanda, gaguritan, kidung, miwah

kakawin sane nyihnayang apalet, miwah kanggen pangangsel kruna utawi

lengkara, upami :

Kema laku, ditu ada gedong cenik, bersih wau peragat, ….

k)m lku, ditu hd g)edo* c)nik/, b) (si; wwu pËgt/, ____

(2) Carik siki taler kanggen nyurat angka miwah aksara anceng (ringkesan),

upami :

19 = 19, PGRI = ,ep ege6( ÷, himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 31: Pasang aksara

(3) Tiosan ring punika, carik siki kasurat :

(a) Ring tengahing lengkara masusun, kanggen malasang lengkara pepadan

kapertama miwah lengkara salanturnyane maduluran kruna sakewanten,

sakewala, miwah sane lianan, upami :

I meme mara teka uli peken, sakewala i bapa suba majalan masuk.

hi emem mr t)k huli p)k)n/, sekwl hi bp sub mjlnßsuk/.

((((b) Ring tengahing lengkara masusun, yening lengkara utama magenah

pungkuran, upami :

Yening nyanan ujan tiang buung malali kema.

eyni *znnÀ¡¡jn/, tiy& buwu& mlli km. himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 32: Pasang aksara

(c) Ring pungkur kruna pakeengan sakadi ooh, beh, yeh, mih, dewa ratu,miwah sane lianan sane wenten ring tengahing lengkara, upami : Yeh, saget liu suba ada umah dini.

ey;, segtÞiyu sub hd hum; dini.B. CARIK PAREREN/ CARIK KALIH ( . )

Carik pareren kasurat ring panelasing lengkara, upami : I Sara meli kopi di warung.

hi sr m)li eK pi di wru*.C. PASALINAN ( . 0 . )

Pasalinan kanggen ring panelasing nyurat surat, satua, miwah kanda. Ring wangun gaguritan kanggen cihna pangentos pupuh, upami :

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 33: Pasang aksara

….. Sarahina nyantosang ulung i bulan baru.

….. srhin zenÓos* hulu* hi bulnãru . 0 .

….., ningeh munyi pati kacuh, andeang kadi matogtog, pipis telah lima daki …

….., ni\*; muzi pti kcu;, henÑÑÑy * kdi metoegÓog/, pipisÓ)l;. ____, msl.

D. PANTEN/ PANTI ( <)Panten/ panti kanggen ngawitin nyurat satua, kanda, miwah gaguritan,

upami :Karmapala

Kacarita sang Panca Pandawa ……

< k(m8l.kcrit s* pzÇ P xÒw ____himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 34: Pasang aksara

E. PAMADA ( > )

Pamada kaanggen nyurat kakawin miwah parwa. Pamada kasurat ring

pungkur kakawin sane apada, upami :

…, jaya pandita ring aji kabeh, Sang Daçaratha nāma tā molî.

…, jy pxÒit ri\ji keb; , s* d]rq N m T eM lI >

F. CARIK AGUNG/ PASALINANCarik agung utawi pasalinan kaanggen sajeroning pamuput kakawin

miwah taler kaanggen ri kala ngentosin wirama, upami :

……, kusuma surabhi ya padhanira manulari wangi suyaça satata çuci marūm.

……, kusum survi y panir mnulri w\i suw] stt ]uci mrUm/ > 0 >himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 35: Pasang aksara

G. CARIK PAMUNGKAH ( : )

Carik pamungkah kaanggen nyihnayang nuturang makeh miwah tetenger bebaos rauhing sane baosanga, upami :

Pan Darta matakon, “ Nyen ajak cening malali kema?”

pn(Ñq mtekon/: eznÀjk)Çni *mlli k)m.Cening masaut : I Gede, pa.

c)ni *mshut/ : hi g)ed, p.H. IDEM ( ,, )

Idem kaanggen nerangang yening pateh sesuratan utawi suarannyane sareng ring sane ba duuran, upami :

I Nyoman meli buku di toko hi ezomnß)li buku di etoeK .

I Nyoman meli ubad di apotik ,, hubdÑihepotik/.

himedjulêd

isupdi

himedjulêd

isupdi

Page 36: Pasang aksara

36