.-

o Sabtuo Se/asa 0 Rabu • Kamis 0 Jumat4 5 6 7 8 9 10 1120 21 22 23 24 25 26

12 13 1427 @ 29 30 31

oMar .Apr OMei OJun OJul 0 Ags OSep Cio« OHov ODes

Ngahurna Urang Baduy

UangBaduy anu ngan-jrek di wewengkon

, Desa Kanekes, Kaca-matan Leuwidamar,Kabupaten Lebak, Pro-

vinsi Banten, nepi ka kiwari dizaman modern jeung globalisasi,tetep panceg henteu gedag kaangi-nan terus junun hayang ngarnumuletani huma (ngahuma) anu dianggapkabisaan karuhun Urang Baduy.Kukituna, Urang Baduy bogajasa gedepisan kana sajarah tani di Indonesia,kusabab dianggap kelompok wargaSunda anu nepi ka kiwari bisanyalametkeun tatacara ngahuma hen-teu tumpur di Tatar Sunda atawa PuloJawaumumna. Pastina Ioba pisanunak-unik tatacara ngahuma UrangSunda zaman baheula anu kiwarimasih tetep dipigawe ku Urang Baduy.Tah, kukituna dina tulisan ieu anudimuat mangrupi carita nyambungdina Mangle arek diguar kumahaurang Baduy prak-prakan ngagaweanhuma. Timimiti nyusun kalender pi-keun padoman ngahuma nepi kapanen pare jeung upacara seba ka kotaRangkasbitung jeung Kota Serang.

Kalender Ngahuma

Enggeus jadi kaguyuban pikeunUrang Baduy, mangrupa warisantikaruhuna rehna' aya tujuh gaweutama dina ngagarap hum a tiaptaunna. (1) neangan pihumaeun, (2)ngagawean pihumaeun, saperti nyacarjeung upacara narawas, nuar tatang-kalan katut upacara nukuh, (3)ngaseuk pare jeung upacara ngaseuk,(4) ngarawat hum a jeung upacarangirab sawan, ngubaran pare, (5) dibu-at atawa panen pare jeung upacaramipit, (6) ngasupkeun pare ka leuit,upacara nganyaran, tutup tahunngahuma, upacara kawalu, upacarangalaksa, ngayaran, ngadiukeun pare

18

Ku Johan Iskandarjeung upacara seba ka bupati jeunggubernur, jeung (7) ngareureuhkeun'taneuh lfJ:t.It ngahuma.Umumna pi-keun migawean tiap tahapan ngahumaBaduy anu tujuh tahapan di luhur,nunitkeun adat Baduy kudu ngaruntuy.nyaeta dimimitian ku ngagarap 'humaserang', laju ngagarap 'huma puun',jeung saterusna ngagarap 'humamasyarakat'. ' , ,Huma serang nyaeta -huma ianu

dianggap suci milik sakabeh wargaBaduy ayana di 3 kampung BaduyJero, nyaeta, di Kampung Cibeo,Cikartawarna, jeung Cikeusik. Biasanangagarapna dikawasakeun ka GirangSeurat. Kajabi di Cikartawarna nga-garapna dipimpin ku pimpinan adatBaduy (Puun), sababna di Cikarta-warna henteu ngabogaan GirangSeurat. Ari 'hum a puun' nyaeta huma

11

anu digarap ku kaluarga PUUD..Laju,'anu disebut 'huma masyarakat' mang-rupa huma bobogaan tiap kaluargaBaduyJero jeung Badu Luar (BaduyPanariiping).Dina ngamimitan ngahuma Urang

Baduy biasana nyokot anggcran kanahasil nitenan tanda-tanda atawaindikator di alam, jeung hasil ngitung-ngitung para kokolot/pangbantu adat(pangbantu PuUJ~).

Hasil panaluntikanpara pangbantuPuun biasana dijadikeun patokan kuPuun pikeun netepkeun tunggul tahunBarn kalender Baduy. Hasil pana-lungtikan panulis langsung kujalanwawancara jeung para kokolot Baduykatut nyaksian langsung kajadian diBaduy, kalender Baduy saperti anu di-susun di daptar di handap ieu.

Bulan Ngaran Bulan dina Pancegna Jeung Pancegna Jeung BulanKalender Baduy BulanMasehi") Islam (Hijrah )

1 Sapar atau Kapat April-Mei Rajab-Ruwah

2 Kalima Mei-Juni Ruwah- Puasa

3 Kagenep Juni-Juli Puasa-Sawal

4 Kapitu Juli-Agustus Sawal-Hapit

5 Kadalapan Agustus-September Hapit- Rayagung

6 Kasalapan September-Oktobera Rayagung-Muharam

7 Kasapuluh Oktober-Nopernber Muhararn-Safar

8 Hapit Lemah Nopember- Desember Safar-Maulid

9 Hapit Kayu Januari-Pebruari Maulid-Silih Maulid

10 Kasa J annari- Pebruari SilihMaulid-JumadilAwal

11 Karo Pebruari- Maret JumadiJAwaJ-JumadiJAkhir

12 Katiga Maret-April Jumadil Akhir-Rajab

Mangle No. 2320

IUlplng Humas Onpad 2011

Di antara padoman anu biasa dijadikeunanggeran pikeun ngagawean tahapan-taha-pan ngahuma Urang Baduydi antarana ben-tang kidang (the belt of Orion). Kukituna,henteu matak heran lamun di Urang Baduyaya paribasa-paribasa anu ngagambarkeunposisi bentang kidang di alam jeungpagawean ngahuma anu kudu digawean(hanca) ku Urang Baduy.

NEANGAN PIHUMAEUN

Pikeun nangtukeun ngamimitian ngahu-ma, Urang Baduy di antarana ngagunakanindikator posisi bentang kidang di langit.Contona, aya paribasa Urang Baduy anumere ciciren waktuna pikeun ngamimitiannyacar leuweung, nyaeta "tanggal kidangturun kujang", Hal ieu hartina, lamun ben-tang kidang enggeus nernbongan di wetanwaktu fajar, Urang Baduy kudu geuwat-geuwat nyacar leuweung ku kujang (kujang,sabangsa parang di Baduy Jero). Nyacarleuweung kudu dimimitian di huma serang,terus di huma puun, jeung dituluykeun dihuma masyarakat Baduy. Tapi, saencannyacar leuweung, biasana tiap keluargaBaduy, naha Baduy Jero jeung BaduyLuar,kudu neangan heula pihurnaeunana. Tapi,husus pikeun huma serang jeung humaPuun, biasana tiap taun oge pihumaeunanaenggeus disadiakeun. Lokasi pikeun humaserang jeung huma Puun biasana pernahnadi pangkidulna tiap kampung Baduy Jero,Kampung Cibeo, Cikartawarna jeungCikeusik. Kusabab nurutkeun kapercayaanUrang Baduy, ka lebah kidul wewengkonBaduy dianggap leuwih karamat atawasakral dibandingkeunjeung ka beulah kaler,Kusabab kitu, wewengkon Sasaka PadaAgeung atawa Sasaka Pusaka Buana dileuweung di Cikeusik dianggap paling kara-mat, dipercaya teinpat alam dunya mimitidicipatkeun. Salian ti eta, leuweung diCibeo,Sasaka Domas atawa Sasaka Parahiyang,dianggap tempat karuhun Baduy mimitiditurunkeun kadunya. Ari huma tiap kaluar-ga Urang Baduy Jero jeung Baduy Luarbiasana lokasina di kalereun kampung-kam-pung Baduy Jero, Cibeo, Cikartwarna jeungCikeusik. Kukituna kampung-kampungBaduyLuar katut huma-huma Urang BaduyLuar sakabehna ayana di lebah kalerwewengkon Baduy, Desa Kanekes anudianggap kurang sakral. Komo deui we-wengkon muslim mah dianggapna weweng-kon henteu sakral atawa profan.

Nurutkeun pikukuh Urang Baduy, tiap-tiap kaluarga Baduy Jero tabu, telok atawateu wasa ngahuma di luar wewengkonBaduy Jero. Tapi, pikeun Urang BaduyLuarheunteu aya pantangan pikeun nghauma diluar kampungna. Kusabab kitu, tiap kaluar-ga Urang Baduy salian tingagarap huma dikampungna, maranehna biasa oge nganjoratawa ngadon ngahuma di tatangga we-wengkon Baduy,nyaeta di wewengkonmus-Iim.

Mangle No. 2320

Piluunaeun Urang Baduy

Jaman baheula waktu jumlah wargaBaduy encan padet jiga ayeuna, tiap ·kaluar-ga Baduy biasana saencan nincak waktunanyacar leuweung, biasa nareangan pihuma-eun anu ka leuweung-leuweung di luar kam-pungna. Maranehna biasana nyurvey atawanalungtik leuweung-leuweung anu dianggapbakal cocok dijadikeun huma. Dina milihleuweung pihumaeun utamana anu ditim-bang-tirnbang ku tiap kaluarga Baduy nyae-ta suburna taneuh. Marga lantararia suburnataneuh bakal nangtukeun produksi hasil-'hasil huma, utamana hasil pare huma.Marga lantarana, Urang Baduy dina nghau-ma tabu atawa teu wasa ngagunakeunpupuk buatan pabrik. Kukituna kasuburantaneuh huma gumantung tina hasil surubuk(kompos) dadaunan tatangkalan jeung

,rungkun anu jadi buruk di taneuh jadipupuk, katut lebu hasil tina ngaduruktatangkalan jeung rungkun hasil nyacar'jeung nuar tatangkalan kai leuweung ogejadi pupuk. Nurutkeun Urang Baduy,saluwuk leuweung anu dianggap hade keurpihumaeun, di antarana umur leuweungnaenggeus cukup kolot, nyaeta katingalina bisadititenan saperti tatangkalan kaina jeungrungkuna jarangkung. Lokasina di wilayahhenteu gedeng atawa lamping, taneuhnyahideung jeung loba koleang (daun-daun ga-ring raragragan), katut loba surubuk(humus). Tanda liana nyirikeun rehnataneuh leuweung subur di antarana disaluwuk leuweung teh bisana loba rupa-rupatuwuhan, saperti kiseureuh (Piper adun-cum), kitambah (Fleniingia Iineata),kitepus(Amomum coccineurnj.ikuray (Tremna ori-entalis), bintinu (Kleinhoviahospita), jeungmardelan (Macaranga sp). Sebalikna,saluwuk leuweung nyirikeun henteu subur,d.i tempat leuweung eta loba tutuwuhan anubiasa hirup di taneuh henteu subur, sapertihamirung (Vernonea. arborea), jirak(Symplococus fasciculata) dan peuris(Symplococuscochinchinensis).

Tapi, kiwarimah milih nimbang-nimbangsaluwuk leuweung taneuhna subur atawakurang subur kurang dianggap penting.Marga lantarana neangan leuweung uruthuma digambrungkeun (\euma) anuenggeus cukup umur diistirahatkeunanabeuki susah atawa gati manggihanana.Kulantaranjumlah warga terus nambah tapiluas leuweung angger. Balukarna sanajanleuweung urut huma anu digambrungkeun(reuma) karek diistirahatkeun 4-5 taunatawa kasuburan taneuhna encan pulihbener, enggeus dibuka deui dijadikeunhuma. Kusabab kitu henteu matak herankeur Urang BaduyJero biasana pindah-pin-:dah pasir atawa gunung pikeun ngabukaleuweung urut ngahuma saencana (reuma)saencana. Saluwuk reuma pikeun ngahumabiasa ngabuka reuma umur 4-5 taun, leganarata-rata 0,7-0,8 ha tiap kaluarga. Biasanataun hareupna, ngabuka saparat luas huma

mangrupa lahan urut anu ti heula (ngajami)jeung tilu parapatna deui ngabuka (nyacar)reuma anyar sabeuiahna huma taunkatukang. Strategi ieu ngandung maksudpikeun rikrik ngagunakeun tanaga. Kusababngabuka luwuk urut huma saencana henteukudu nuaran tatangkalan, tapi ngan saukurngored jarami jeung jukut-jukut wungkul.Salian ti eta, oge leuweungna di Baduy Jeroenggeus werit. Kukituna, kabisaan nginjeumatawa mere minjeurn reuma pihumaeun kakulawarga lianna di BaduyJero masih guyubdipigawekusagemlengna warga BaduyJero.

Nurutkeun riwayat baheula mah, leweungpihumaeun anu enggeus kapilih biasanadicirian, disawen jeung ditarawas. Carananyirian saperti ngabeungkeut eurih atawangabeungkeut tatangkalan kana rungkun-rungkun. Kukituna, ciri teh bakal bisa kati-ngali ku kaluarga liana, rehna saluwukleuweung teh enggeus diaku kunu lian.Balukarna, kaluarga .liana henteu bisamasang sawen, kana luwuk leuweung anuenggeus dibere tanda tea.

Tapi kiwarina lingkungan eunggeus sagalarobah, leuweung pihurnaeun di Baduy Jeroenggeus werit. Samalah keur rang BaduyLuar mah, luwuk-luwuk pikeun pihumaeunleuwih werit deui dibanding eun jeungkaayan di Baduy Jero. Kusabab kitu, luwukurut huma anu diistirahatkeun ngawangunleuweung ngora (reuma ngora), cncan cukupumur oge biasa enggeus digarap deui.Umumna engeus guyub deui pikeun UrangBaduy Luar, bari nungguan urut huma(reuma) anu ti heula bisa digarap deui,rnaranehna biasa nganjor ka luar desana,ngadon ngahuma di wewengkonurang mus-lim, saperti di Desa Parakan Beusi, DesaCibungur, Desa Nayagati, Desa Cisimeutjeung sajabana. Aya sababaraha cara UrangBaduy Luar meunang lahan garapan diwewengkonmuslim. Nyaeta di antarana waenyewamayar ku duit, nyewabayar ku emas,ngabagi hasil pare, ngabayar ku buruh tana-ga nyieun kebon, saperti kebon kopi,cengkeh, a1basiah jeung saterusna pikeunanu boga lahan huma mangrupa kaluargatatangga Baduy, Urang Muslim anu aya di-sabudereun wewengkon BaduyLuar,

Biasana tiap kaluarga Baduy Luar anungalanjor baralik deui ka tempat asalna diBaduyLuar, utamana lamun reuma di karn-pungna enggeus cukup umur jeung enggeusbisa digarap deui. .

Neangan pihumaeun pikeun tiap kaluargaBaduy Jero atawa Baduy Luar biasana dinabulan Kanem Kalender Baduy (Juni-Juli).Dina bulan eta, biasana huma serang tahapngaduruk sesa-sesa nyacar rungun jeungnuar tatangkalan. Di tuturkeun ku garapanhuma puun, masih nuaran jeung nutuhantatangkalan, rengse tina nyacar rungkun-rungkun di reuma (hanca).

*) Johan Iskandar dosen jeunqpanaluitgtik Ekologi Unpad

19

1