MODUL XI 2 Komplit

download MODUL XI 2 Komplit

of 66

description

Modul Basa Jawa SMA kelas XI semester genap

Transcript of MODUL XI 2 Komplit

www.setyawara.webnode.com

Purwakaning Atur Awit saking kajurunging manah, kula cumanthaka ndhrk caw caw urun rembag babagan pamarsudining basa, sastra, tuwin aksara Jawa. Modul punika namung kangg ambantu para siswa anggnipun sami sinau basa Jawi, lan sakprangan modul punika kaserat mawi aksara Jawi gagrak Sriwedarn lan gagrak KBJ Malang, wondn tata gelar panulising latin basa Jawi kajumbuhaken kaliyan ejaan basa Jawi aksara Latin wedalan Balai Pustaka Yogyakarta edisi revisi taun 2006. Bok bilih sakmangk pinanggih samukawis ingkang taksih rinaos kirang anjangkepi menggahing materi ingkang gegayutan kaliyan kurikulum ingkang lumampah, awit saking punika panyaruw para winasis lan para pamaos tansah kula antu antu. Ing wasana mugi mugi modul punika wonten ginanipun tumrap para kadang dwija langkung langkung tumrap para siswa. Nuwun. Kepala SMA N 1 Sanden Pangripta

Drs. Ir. H. Joko Kustanta Nip.19660913 199103 1 004

Setya Amrih Prasaja,S.S. Nip. 19810726 201001 1 011

Sinengkalan Candrawarsi Nembah Suci Wiwaraning Jagad

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|1

www.setyawara.webnode.com

Wulangan angka 1STANDAR KOMPETENSI KOMPETENSI DASAR INDIKATOR : Memahami berbagai wacana lisan sastra dan budaya Jawa dari berbagai sumber. : Membaca, menulis dan membuat sengkalan. : - Menyebutkan jenis dan macam sengkalan - Membaca beberapa contoh sengkalan. - Merangkai sebuah sengkalan.

A. KAWRUH SENGKALAN Punapa ta ingkang winastan sengkalan punika ?, sengkalan punika saking tetembungan sansekerta (

Sak + kala

) aka + kla, aka ateges salah satunggaling taun

ingkang kaginakaken dning bangsa Hindu, wondn Kla tegesipun wekdal utawi ptangan. Tetembungan aka kla, lajeng banjur wah dados sangkalan lan sengkalan. Sengkalan punika saged dipuntegesi, tetembungan ingkang rinengga salebeting ukara lan nggadhahi teges angkaning taun. Wondn pangrakiting sengkalan punika mawi cara walikan tegesipun anggnipun maos mawi sarana dipunwalik

tuladhanipun; Sengkalan angka taun 1983 minangka tetenger adeging SMA N 1 Sanden ; ?t]i[asTiwiwrsiwi.(Tri sti Wiwara Siwi) 3 8 9 1

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|2

www.setyawara.webnode.com

Tuladha sengkalan punika boten kawaos angka taun 3891 nanging kawaos 1983, kok saged mekaten ?, kawruh sengkalan punika nggadhahi waton mekaten :______3_____ _____8_______ _____9_______ ______1_______

kan

Dasan

Atusan

won

Dados sengkalan Tri sti Wiwara Siwi : 3 8 9 1

Tembung Tri punika nggadhahi watak 3 lan wonten papan kan mila kawaos tiga (3).

Tembung sti punika nggadhahi watak 8 lan wonten papan dasan mila kawaos wolung dasa (80).

Tembung wiwara punika nggadhahi watak 9 lan wonten papan atusan mila kawaos sangangatus (900).

Tembung Siwi punika nggadhahi watak 1 lan wonten papan won mila kawaos swu (1000).

Mila sengkalan nginggil kalawau kawaos angka taun swu sangangatus wolungdasa tiga utawi swu sangangatus wolungpuluh telu. 1. Manut wujudipun sengkalan kaprang dados 2 ( kalih ) ; a. Suryasengkala, sengkalan ingkang kadamel kangg nengeri lumampahing angkaning taun surya. Tuladhanipun ; Sengkalan angka taun minangka tetenger adeging SMA N 1 Sanden, Bantul ; ?t]i[asTiwiwrsiwi. (Tri sti Wiwara Siwi) taun Mashi 1983. t]i [asTi wiwr siwinggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak 3 8 9 1

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|3

www.setyawara.webnode.com

b. Candrasengkala, sengkalan ingkang kadamel kangg nengeri lumampahing angkaning taun candra (taun Jawa). Sengkalan angka taun Bintara ; minangka tetenger adeging Kraton Demak

?genimtisinirmJnMi. (Geni Mati Siniram Janmi) taun Jawi 1403. geni mti sirm\ jnMinggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak 3 0 4 1

2. Manut jinisipun sengkalan kaprang dados 3 ( tiga ) ; a. Sengkalan lamba, sengkalan ingkang kadamel salebeting ukara mawi tetembungan tetembungan ingkang prasaja. Tuladhanipun ; ?butngsiji. (Buta Lima Naga Siji) taun Jawi 1855 Dal Windu Sangara but lim ng sijinggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak nggadhahi watak 5 5 8 1 buta tegesipun sampun cetha lima tegesipun sampun cetha naga tegesipun sampun cetha siji tegesipun sampun cetha

b. Sengkalan miring, sengkalan ingkang kadamel salebeting ukara mawi tetembungan ingkang miring saking tetembungan watak sengkalan lamba. Tuladhanipun ; ?t]i[asTiwiwrsiwi. (Tri sti Wiwara Siwi) taun Mashi 1983.

Tembung t]i sami tegesipun kaliyan telu ingkang dipunkajengaken punika angka telu, mila tembung t]i nggadhahi watak 3 (tiga).

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|4

www.setyawara.webnode.com

Tembung

[asTi

sami

tegesipun

kaliyan

gjh

ingkang

dipunkajengaken punika gajah utawi antebing ati, wondn gjh punika wonten gegayutanipun [asTi mila nggadhahi watak 8 (wolu).

Tembung wiwr tegesipun sampun cetha mila nggadhahi watak 9 awit tembung wiwr punika kajumbuhaken kaliyan lw= utawi gpur mila watak tembung wiwr nggadhahi watak 9 (sanga).

Tembung siwi sami tegesipun kaliyan put] ingkang nggadhahi watak 1 (setunggal).

c. Sengkalan memet, sengkalan ingkang kadamel boten mawi piranti ukara, nanging adatipun awujud sesunggingan (gambar), reca, candhi, gedhong, lan sakpanunggalanipun. Wondn maosipun saged dados sengkalan lamba punapadn miring. Tuladhanipun ; Sengkalan memet ingkang kawaos dados sengkalan miring (Dik Gajah Tinunggangan Jalma) taun Jawi 1785 Wawu Windu Kuntara. fik\ (dik) utawi but (buta) jlM (jalma) utawi [w=o (wong) tinu=gzn\ (tinunggangan) gjh (gajah)

Sengkalan memet nginggil punika boten kawaos Dik Jalma tinunggangan Gajah nanging kawaos Dik Gajah Tinunggangan Jalma, dn saged dipunandharaken kados ing ngandhap punika ;

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|5

www.setyawara.webnode.com

fik\ (dik) gjh (gajah) tinu=gzn\ (tinunggangan) jlM (jalma)

nggadhahi watak angka 5 nggadhahi watak angka 8 nggadhahi watak angka 7 nggadhahi watak angka 1

Sengkalan memet ingkang kawaos dados sengkalan miring (Surya Catur Wiwaraning Jagad) taun Jawi 1941 he Windu Kuntara.Gegambaraning Surya Gegambaraning Jagad, bumi, buwanaGegambaraning Gapura, Wiwara

Surya Catur Wiwaraning Jagad.

Sengkalan memet ingkang kawaos dados sengkalan lamba (Geni Dadi Sucining Jagad). Taun Jawi 1443 Alip Windu Sancaya, minangka

tetenger yasan kekayon / gunungan wayang.

Saklajengipun punapa ta kagunanipun sengkalan tumrap bebrayan agung Jawi, kagunanipun sengkalan punika antawisipun : a. Minangka sarana kangg nengeri angkaning taun salebeting panyeratanWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|6

www.setyawara.webnode.com

layang utawi serat serat Jawi. ?ni/musN[asQirj. (Nir Musna sthi Raja) Taun Jawi 1800 B Windu

Sancaya, minangka tetenger panyerating serat Ajisaka. b. Minangka sarana kangg nengeri angkaning taun salebeting yasan wewangunan Candhi, Gedhong, Grha (griya). ?ngmulukTinitihavJnM. (Naga Muluk Tinitihan Janma) Taun Jawi

1708 he Windu Adi, minangka tetenger adeging utawi yasan Panggung Sangga Buwana Karaton Kasunanan Surakarta Hadiningrat. ?fWingrstu=gl\. (Dwi Naga Rasa Tunggal) Taun Jawi 1682 Jimakir

Windu Adi, minangka tetenger adeging utawi yasan Karaton Kasultanan Ngayogakarta Hadiningrat. c. Minangka sarana kangg nengeri salah satunggaling kadadosan ingkang wigatos. ?geniffisucinNi=jgf\. (Geni Dadi Sucining Jagad) Taun Jawi 1443

Alip Windu Sancaya, minangka tetenger yasan kekayon / gunungan wayang. d. Minangka sarana kangg panyandraning utawi panjangka kadadosan salebeting warsa. Tuladha : ?ti/tmulukTnPsWiwi. (Tirta Muluk Tanpa Swiwi) Taun Mashi 2004.

Wonten kadadosan Tsunami ing laladan Nangroe Aceh Darussalam. ?[aoy[gKomB|lSuwu=zi=pnF|lu. (Hoyag Kombul Suwunging Pandulu) Taun Mashi 2006. Wonten kadadosan Lindhu ageng ing laladan Bantul lan sakkiwa tengenipun. Menawi badh nyinaoni bab sengkalan kedah mangertosi bab setunggal lan setunggaling watak wataking tembung, ing ngandhap punika sakprangan watak watak tembung ingkang asring kaginakaken salebeting ndamel sengkalan ; 1. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 1 (setunggal) kadosta ; Tunggal, Siji, Nyawiji, Gusti, Sujanma, Jalma, Wong, Semdi, Nabi, Rupa, Maha, Iku, Rat, Jagad, Bumi, Bawana, Surya, Candra, Kartika, Urip, Wani, Putra, Tyas, Kalbu, Wardaya.Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|7

www.setyawara.webnode.com

Raja, Ratu, Narpa. Lsp. 2. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 2 (kalih) kadosta ; Kalih, Dwi, Asta, Nembah, Nyembah, Ntra, Caksu, Soca, Pandulu, Tingal, Paningal, Kembar, Myat, Swiwi, Peksi, Paksi, Paksa, Sikara, Dresthi, Kanthi, Apasang, Sungu, Talingan, Karna. Lsp. 3. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 3 (tiga) kadosta ; Tiga, Tri, Bahni, Geni, Agni, Ujwala, Murub, Urub, Dahana, Payudhan, Yudha, Perang, Kaya, Kadya, Kadi, Bentr, Kawruh, Guna, Wdha, Naut, Teken, Pawaka, Rananggana, Brama. Lsp. 4. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 4 (sekawan), kadosta ; Papat, Pat, Catur, Wahana, Warih, Dadya, Kblat, Suci, Wening, Nadi, Toya, Jaladri, Samodra, Tasik, Sindu, Marta, Karta, Masuh, Segara. Lsp. 5. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 5 (gangsal), kadosta ; Lima, Gangsal, Panca, Pandawa, Wisik, Gati, Indriya, Parastra, Gaman, Panah, Pusaka, Lungid, Landhep, Guling, Diyu, Dik, Buta, Yaksa, Raseksa, Raseksi, Wil, Galak, Tata, Maruta, Bayu, Samirana, Angin, Marga. Lsp. 6. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 6 (nem), kadosta ; Nem, Sad, Rasa, Hartati, Sarkara, Tikta, Obah, Oyag, Kayu, Wreksa, Prabatang, Lindhu, Mangsa, Naya, Wayang, Ilat. Lsp. 7. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 7 (pitu), kadosta ; Pitu, Sapta, Prawata, Parwata, Giri, Arga, Gunung, Acala, Pandhita, Resi, Wiku, Sogata, Swara, Dwija, Wulang, Mulang, Weling, Wasita, Tunggang, Titihan, Titih, Turangga, Aswa, Kuda, Jaran, Sabda, Muni. Lsp. 8. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 8 (wolu), kadosta ; Wolu, Astha, Basu, Basuki, Slira, Murti, Bujangga, Pujangga, Manggala, Taksaka, Ula, Naga, Sarpa, Sawer, Dwipa, Bajul, Liman, Dwipangga, sthi, Gajah, Dirada, Kunjara, Tanu, Madya. Lsp. 9. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 9 (sanga), kadosta ; Sanga, Sang, Nawa, Dwa, Dwara, Lawang, Kori, Gapura, Lawang, Wiwara, Ambuka, Gandha, Puspa, Kembang, Kusuma, Bedhah, Muka, Rudra, Gatra, Menga, Mancep. Lsp. 10. Tetembungan ingkang nggadhahi watak 0 (kosong), kadosta ; Ilang, Musna, Sirna, Nir, Murca, Mlethik, Langit, Akasa, Wyat, Tawang, Kombul, Muluk,Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|8

www.setyawara.webnode.com

Nenga, Luhur, Duwur, Adoh, Swarga, Tanpa, Tan, Swuh, Suda, Windu. Lsp. Punika sakprangan watak wantunipun tembung tembung ingkang asring kaginakaken salebeting kawruh sengkalan, ing ngandhap punika minangka tuladha wujudipun sengkalan sansipun ; ?ni/musN[asQirj. (Nir Musna sthi Raja) Sancaya. ?sn`ictu/kusumnNi=jgf\. (Santri Catur Kusumaning Jagad) Jawi 1943 Dal Windu Kuntara. ?fWingrstu=gl\. (Dwi Naga Rasa Tunggal) Windu Adi. ?luzifFi=wsitamB|kbwn. (Lungiding Wasita Ambuka Bawana) Taun Mashi 1975. ?sbFpnDwrgvwiji. (Sabda Pandhawa Raga Nyawiji) 1957. ?pnF|lusi/nmusNnNi=pnemBh. (Pandulu Sirna Musnaning Panembah) Mashi 2002. ?ti/tmulukTnPsWiwi. (Tirta Muluk Tanpa Swiwi) Taun Mashi 2004. Taun Taun Mashi Taun Jawi 1682 Jimakir Taun Taun Jawi 1800 B Windu

?[aoy[gKomB|lSuwu=zi=pnF|lu. (Hoyag Kombul Suwunging Pandulu) Taun Mashi 2006. A. Gladn 1. Wangsulana pitakon pitakon ngandhap punika ;1. Manut wujudipun sengkalan punika kaprang dados pinten, cobi andharaken Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

|9

www.setyawara.webnode.com 2. Sengkalan Candra utawi candrasangkala punika punapa ? 3. Punapa bntenipun taun Candra lan taun Surya, paringana tuladhanipun ! 4. Punapa ingkang dipunwastani sengkalan memet punika ? 5. Cobi andharaken kagunanan saking sengkalan !

B. Gladhn 2. Wigatosaken pranyatan ngandhap punika, lajeng wangsulana kanthi maringi wangsulan leres punapa klntu pranyatan kalawau. 1. Sengkalan punika saking tembung sengkala + panambang (an). Wangsulan :................................................................................................................... 2. Kala punika sami tegesipun kaliyan wekdal utawi titi wanci. Wangsulan :................................................................................................................... 3. Sengkalan ?t][asQiwiwrsiwi. Punika negesi angka taun 1982. Wangsulan :................................................................................................................... 4. Tembung mn`i,put]i,sn`i, Punika nggadhahi watak angka setunggal. Wangsulan :.................................................................................................................. 5. Tembung gjh,pu[j=og,ng, Punika nggadhahi watak angka wolu. Wangsulan :...................................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 10

www.setyawara.webnode.com

6. Angka taun 1682 menawi karacik sengkalan dados ?fWingrstu=gl\, Wangsulan :................................................................................................................... 7. Sengkalan surya utawi ugi winastan suryasengkala, punika kalebet jinising sengkalan ingkang kaginakaken kangg tetenger lumampahing taun Mashi. Wangsulan :.................................................................................................................. 8. Sengkalan memet punika salah satunggaling sengkalan ingkang rinacik salebeting ukara ukara kawi. Wangsulan :................................................................................................................... 9. Pepethan ngandhap punika kalebet sengkalan miring. Wangsulan :.....................................................................................

10. Tata ngracik ukara sengkalan punika kanthi sarana dipunwalik. Wangsulan :................................................................................................................... C. Gladhn 3. Golkana watak angka tembung tembung ngandhap punika ?1. k/t 2. fan 3. p/wt 4. put]i 5. limn\ : : : : :

D. Gladhn 4. Golkana angkaning tahun sengkalan sengkalan ngandhap punika ;1. ?k/nail=sW/gnNi=pnF|lu. 2. ?[komB|lGnFnNi=kusumvwiji. : . : .

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 11

www.setyawara.webnode.com 3. ?k/nail=sW/gnNi=pnF|lu. 4. ?sn`iszwiwrnNi=jgf\. 5. ?ti/tmulukTnPsWiwi. 6. ?[aoy[gKom|BlSuwu=zi=pnF|lu. 7. ?fWingrstu=gl\. 8. ?geniffisucinNi=jgf\. 9. ?luzifFi=wsitamB|kbwn. 10. ?ti/tmulukTnPsWiwi.

: . : . : . : . : . : . : . : .

E. Gladhn 5. Gawnen sengkalan taun taun ngandhap punika (wangsulan kedah mawi aksara Jawi) :1. 2012 : 2. 1978 : 3. 1992 : 4. 1945 : 5. 1973 : 6. 1965 :

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 12

www.setyawara.webnode.com 7. 1992 : 8. 1950 : 9. 1999 : 10. 1908 :

Gladhn !!! F. Pilihen wangsulan kang paling bener kanthi mnhi tanda ping (X) ing aksara a, b, c, d, utawa e ing lembar jawaban kang wis cumawis ! 1. Tetembungan ingkang rinakit salebeting ukara, lan nggadahi teges angkaning taun dipunwastani ? a. Candrasengkala d. Suryasengkala b. Memet e. Sengkalan c. Lamba 2. Tetembungan Sak + kala asalipun saking basa ? a. Sansekerta d. Pallava b. Jawa Kina e. Devanagari c. Kawi 3. Sengkalan ingkang kangg nengeri lumampahing angkaning taun Mashi, sinebat ? a. Sengkalan d. Sengkalan memet b. Candrasengkala e. Sengkalan lamba c. Suryasengkala 4. Sengkalan manut wujudipun wonten pinten ? a. Tiga d. Gangsal b. Kalih e. Setunggal c. Sekawan5. Sengkalan ?fWingrstu=gl\. Nggadhahi teges angka taun ?

a. 1973 b. 1682 c. 1993

d. 1983 e. 2003Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 13

www.setyawara.webnode.com

6. Sengkalan ingkang rinacik dipunwastani? a. Sengkalan miring b. Sengkalan lamba c. Sengkalan memet

lan

kadamel

mawi

pepethan,

utawi

gambar

d. Suryasengkala e. Candrasengkala

7. Tembung [asQi nggadhahi watak angka ...............? a. Wolu b. Pitu c. Sanga8. Tembung geni nggadhahi watak angka ...............?

d. Kalih e. Tiga

a. Wolu b. setunggal c. Sanga9. Tembung mni` nggadhahi watak angka ...............?

d. Kalih e. Tiga

a. Wolu b. Pitu c. Sanga 10. Sengkalan memet punika negesi angka taun ?

d. Kalih e. Tiga

a. 1993 d. 1941 b. 1943 e. 1983 c. 2003 11. Sengkalan memet nginggil punika saged kawaos ? a. ?ctu/su/ygpurnNi=jgf\. b. ?su/yctu/jgfFi=wiwr. c. ?su/yctu/wiwrnNi=jgf\. d. ?t]i[asQiwiwrsiwi.e. ?sn`ictu/amB|kjgf\.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 14

www.setyawara.webnode.com

12. Sengkalan memet ngandhap punika nggadhahi teges angka taun ....?

a. 1978 d. 1975 b. 1785 e. 1945 c. 1875 13. Sengkalan memet nginggil punika saged kawaos.....? a. ?fWingrstu=gl\. b. ?butlimngsiji. c. ?sn`ictu/amB|kjgf\. 14. Ing ngandhap punika kalebet watak tiga (3) tembung sengkalan, kejawi ? a. gun b. geni c. put]i 15. Ngandhap punika kagunaning sengkalan, kejawi a. Kangg nengeri angkaning taun b. Kangg mtung taun lan windu c. Kangg nengeri kedadosan salebeting taun d. Kangg nyandra kedadosan salebeting taun e. kangg nengeri salah satunggaling kadadosan ingkang wigatos 16. Tetembungan but,pusk,pnDw. Punika ggadhahi watak angka ? a. ;6; b. ;4; c. ;5; d. ;1; e. ;8; d. ffi e. kfi d. ?fikGjhtinu=g=zvJm. e. ?t]i[asQiwiwrsiwi.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 15

www.setyawara.webnode.com

17. Sengkalan ?butlimngsiji. Nggadhahi teges angka taun ? a. ;g855; b. ;g862; c. ;g982; 18. Taun ;1855; menawi kadamel sengkalan dados ? a. ?butlimngsiji. b. ?fWingrstu=gl\. c. ?[nt]ail=si/nnNi=pnF|lu. d. ?geniffisucinNi=jgf\. e. ?ngmulukTinitihavJnM. 19. ?temB|=pnF|lupuniktegesSipunSmikliyn\, a. tzn\ b. [nt] c. rikM 20. ?temB|=[conF`punikfsnmnNipun\, a. s}[z[z b. linT= c. buwn d. xmB|ln\ e. gunu= d. gulu e. suku d. ;g992; e. ;2002;

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 16

www.setyawara.webnode.com

STANDAR KOMPETENSI KOMPETENSI DASAR INDIKATOR

: Memahami berbagai wacana lisan sastra dan budaya Jawa dari berbagai sumber. : Mengenal dan menghitung taun Jawa : - Menyebutkan jenis dan macam taun Jawa - Menyebutkan jenis dan macam windu. - Menyebutkan jenis dan macam sasi, pasaran, hari dalam penanggalan Jawa.

A. TAUN JAWA Wiwit jaman rumiyin ngantos dumugi sakmangk, tiyang Jawa taksih kathah ingkang ngugemi lan ngginakaken titi kalamangsa Jawa, taun Jawa utawi jeneng latinipun Anno Javanicus (AJ), punika yasan dalem kanjeng Sultan Agung

Hanyakrakusuma. Rikala rumiyin tiyang Jawa taksih ngginakaken titi kalamangsa saking tetilaraning Hindu Majapahit, rhning ing tanah Jawa sampun kathah ingkang ngrasuk agami Islam, Sultan Agung lajeng damel wah wahan ing babagan ptanganing taun lumantar lampahing rembulan ingkang kajumbuhaken kaliyan taun Hijriyah. wah wahan punika dumados rikala surya kaping 8 Juli 1633 Mashi, utawi taun 1555 Saka, lan taun 1043 Hijriyah. Sasi sasi salebeting taun Jawa ugi kajumbuhaken kaliyan sasi sasi salebeting taun Hijriyah. Sinaosa taun Jawa lan Hijriyah sami - sami adedhasar lakuning rembulan, nanging taun Jawa lan Hijriyah punika bnten utawi sisip sakedhik ing gunggungipun (jumlah) dinten. Gunggungipun dinten salebeting taun Jawa wonten 354 3/8 dinten, wondn taun Hijriyah 354 11/30 dinten, salebetinging taun Hijriyah saben 30 taun wonten 11 taunipun Kabisat, nanging salebeting taun Jawa wonten 3 taunipun Kabisat saben 8 taun sepisan (sewindu), bab punika ingkang njalari lampahing taun Jawa lan Hijriyah saged sami, saben 120 taun sepisan taun Jawa majeng sedinten.Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 17

www.setyawara.webnode.com

B. NEPTU TAUN, SASI, PASARAN, LAN PADINAN Taun Jawa punika adedhasar lampahing rembulan lan kajumbuhaken kaliyan taun Hijriyah, mila jeneng sasi salebeting taun Jawa banjur kajumbuhaken kaliyan jeneng sasi sajroning taun Hijriyah ; SASI JAWA HIJRIYAH, LAN GUNGGUNG DINTENIPUN No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 JENENG SASI SURA SAPAR MULUD BAKDAMULUD JUMADILAWAL JUMADILAKIR REJEB RUWAH PASA SAWAL DULSINGIDAH BESAR GUNGGUNG 30 DINTEN 29 DINTEN 30 DINTEN 29 DINTEN 30 DINTEN 29 DINTEN 30 DINTEN 29 DINTEN 30 DINTEN 29 DINTEN 30 DINTEN 29 / 30 DINTEN KATRANGAN

Kabisat

SASI JAWA HJRIYAH LAN NEPTUNIPUN NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 SASI JAWA SURA SAPAR MULUD BADA MULUD JUMADIL AWAL JUMADIL AKIR REJEB RUWAH PASA SAWAL / BADA DULSINGIDAH BESAR SASI HIJRIYAH MUHARRAM SAFAR RABIUL AWAL RABIUL TSANI JUMADIL AWAL JUMADIL TSANI RAJAB SYABAN RAMADHAN SYAWAL DULKAIDAH DULHIJAH NEPTU 7 2 3 5 6 1 2 4 5 7 1 3

Cecala : neptu sasi nginggil punika kaginakaken kangg madosi dhawahing dinten.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 18

www.setyawara.webnode.com

WUJUDING TAUN JAWA (SEWINDU) Saksansipun sasi sasi nginggil punika, tiyang Jawa ugi nggadhahi ptungan taun ingkang gunggungipun wonten 8 (Wolu).;NO 1 2 3 4 5 6 7 8 TAUN ALIP H JIMAWAL J DAL B WAWU JIMAKIR NEPTU 1 5 3 7 4 2 6 3

Cecala : neptu taun nginggil punika kaginakaken kangg madosi dhawahing pasaran. Kangg damel tetenger lampahing saben wolung taun lajeng dipunwastani setunggal utwai sak - WINDU, windu punika wonten sekawan inggih punika ; 1. WINDU SANGARA, 2. WINDU SANCAYA, 3. WINDU ADI, 4. WINDU KUNTHARA,

PASARAN / PANCAWARA Ingkang dipunwastani pekenan (pasaran) inggih punika wujuding dinten

ingkang saklampahipun wonten gangsa dinten, mila dinten punika ugi dipunwastani dinten pancawara. Kagunan (ginanipun) kangg mtung dinten pekenan (pasaran). Jeneng dinten lan dinten pekenan punika asli saking Jawa. Kadosta :NO 1 2 3 4 5 SAIKI KLIWON LEGI PAING PON WAG DINTEN KUNA / KAWI KASIH MANIS JENAR PALGUNA CEMENGAN NEPTU 8 5 9 7 4

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 19

www.setyawara.webnode.com

PARINGKELAN / SADWARA Ingkang dipunwastani paringkelan inggih punika wujuding dinten ingkang saklampahipun wonten nem dinten, mila dinten punika ugi dipunwastani sadwara. Kagunan (ginanipun) kangg mtung tetann lan sakpanunggalanipun. Wujudipun dinten punika kadosta :NO 1 2 3 4 5 6 PARINGKELAN WURUKUNG PANINGRON UWAS MAWULU TUNGL ARAYANG MASTANI DINTEN KWAN IWAK MANUK WINIH GODHONG MANUNGSA

PADINAN / SAPTAWARA Ingkang dipunwastani padinan inggih punika wujudipun dinten ingkang

saklampahan wonten pitung dinten, mila dinten punika ugi dipunwastani saptawara. Kagunanipun (ginanipun) minangka ptungan saben dintenipun. Jeneng dinten punika kajumbuhaken kaliyan dinten ingkang wonten salebeting taun Hijriyah, kadosta :NO 1 2 3 4 5 6 7 KAWI RADIT SOMA ANGGARA BUDA WRESPATI SUKRA SANISCARA/TUMPAK HIJRIYAH AHAD ISNAIN TSALASA ARBAA KHOMSAH SITTAH SABBAH JAWA AKAD SENN SELASA REBO KEMIS JEMUWAH SETU NEPTU 5 4 3 7 8 6 9

PADWAN / ASTHAWARA Ingkang dipunwastani padwan inggih punika wujudipun dinten ingkang

saklampah wonten wolung dinten, mila dinten punika ugi dipunwastani asthawara. Kagunanipun (gunanipun) minangka tungan bangas padwan, jaman rumiyin kangg nyumerepi kawontenan dintening para Dwa. Dinten punika sampun awis lan boten kaginakaken malih, kejawi wonten ptungan salebeting Primbon.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 20

www.setyawara.webnode.com NO 1 2 3 4 PADWAN SRI INDRA GURU YAMA NO 5 6 7 8 PADWAN RUDRA BRAMA KALA UMA

KAGUNAN NEPTU LAN PTUNGANIPUN Rikala rumiyinipun neptu ingkang wonten ing dinten utawi sasi lan taun Jawa, kaginakaken kangg nengeri lan nggampilaken anggnipun mtung lan nyumerepi kawontenanipun taun lan windu, lan ptungan punika mawi rumus lan waton

(landhesan) ingkang njlimet utawi memet Matematis, dados boten kok klenik lan magic kados ingkang kaprah dipunmangertosi tiyang kathah, salah satunggalipun tuladha panganggnipun ptungan punika kadosta ; 1. Kangg nyumerepi (mangertosi) tibaning windu saben taun tanpa mirsani tanggalan, caranipun ngangg rumus kados ing ngandhap punika : a. Windu Sangara menawi ptunganipun dhawah cples utawi 25 31. b. Windu Sancaya menawi ptunganipun dhawah tiba 1 8. c. Windu Adi menawi ptunganipun dhawah 9 16. d. Windu Kunthara menawi ptunganipun dhawah 17 24.

Angkaning taun ingkang badh katang kasuda 2, banjur kasuda 32 ngantos telas.Tuladha : Taun 1566 punika dhawah windu punapa ? Cara nggarapipun : 48 x 32 = 1536, 1566 1536 = 30 2 = 28, Utawi cara sans 1566 : 32 = 48,9375 (ingkang kapundhut angka sakngajengipun koma), 32 x 42 = 1536 1566 1536 = 30 2 = 28. Pinanggih 28 banjur mirsani rumus nginggil 28 dhawah windu Sangara.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 21

www.setyawara.webnode.com

2. Kangg nyumerepi (mangertosi) dhawahing taun ingkang saweg lumampah tanpa mirsani tanggalan, caranipun ngangg rumus kados ngandhap punika : a. Menawi dhawah ptang 0 punika mesti taun Eb. b. Menawi dhawah ptang 1 punika mesti taun Wawu. c. Menawi dhawah ptang 2 punika mesti taun Jimakir. d. Menawi dhawah ptang 3 punika mesti taun Alip. e. Menawi dhawah ptang 4 punika mesti taun Eh. f. Menawi dhawah ptang 5 punika mesti taun Jimawal. g. Menawi dhawah ptang 6 punika mesti taun J. h. Menawi dhawah ptang 7 punika mesti taun Dal.

gunggunging angka taun kasuda 8 ngantos dumugi telas.Tuladha : Taun 1566 punika dhawah taun punapa ? Cara nggarapipun : 195 x 8 = 1560, 1566 1560 = 6. Utawi cara sansipun 1566 : 8 = 195,75 (ingkang kapundhut angka sakngajeng koma) 195 x 8 = 1560, 1566 1560 = 6 Pinanggih 6 banjur mirsani rumus nginggil 6 mesti dhawah taun J.

3. Kangg nyumerepi dhawahing tanggal 1 saben sasi

Neptu taun + neptu sasi = ?Pinanggih pinten banjur ngtunga wiwit Rebo, kamis,.. ngantos ambal gunggunging (jumlah) neptu kalawau, pinanggih dinten punapa banjur kasudaa sedinten. Tuladha : Badh nyumerepi dhawahing tanggal 1 sasi Sura 1943Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 22

www.setyawara.webnode.com

1943 = taun Dal, taun Dal neptunipun = 4 Sura neptunipun = 7 4+7 R 1 K 2 = 11 banjur ngetunga wiwit Rebo ambal kaping sewelas ; J 3 Se 4 M 5 Sn 6 Sl 7 R 8 K 9 J 10 Se 11

pinanggih dinten Setu banjur kasuda sedinten pinanggih JEMUAH. Dados tanggal 1 sasi Sura taun 1943 AJ dhawah ing dinten JEMUAH.

4. Kangg nyumrpi dhawahing dinten pasaran tanggal sepisan saben sasi.

Neptu taun + neptu sasi = ?Pinanggih pinten banjur ngtunga wiwit Kliwon, Legi.. ngantos ambal gunggunging (jumlah) neptu kalawau, pinanggih dinten punapa banjur kasuda sedinten. CATETAN !!! NEPTU NGANDHAP PUNIKA MLIGI KANGG MADOSI DHAWAHING PASARAN : Neptu taun lan sasi kangg madosi pasaran bnten kaliyan neptu taun lan sasi ingkang limrah, nanging ngangg pathokan kados ing ngandhap punika ; NEPTU SASI : SURA SAPAR MULUD BADA MULUD JUMADILAWAL AKHIR REJEB RUWAH PASA SAWAL DULKANGIDAH BESAR neptunipun 5 neptunipun 9 neptunipun 3 neptunipun 2 neptunipun 1 neptunipun 5

NEPTU TAUN : ALIP neptunipun 5Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 23

www.setyawara.webnode.com

H JIMAWAL J DAL B WAWU JIMAKIR

neptunipun 9 neptunipun 4 neptunipun 3 neptunipun 2 neptunipun 7 neptunipun 1 neptunipun 5

Badh nyumerepi dhawahing pasaran tanggal 1 Sura 1943 : 1943 = taun Dal, taun Dal neptunipun = 2 Sura neptunipun = 5 2 + 5 = 7 banjur ngetunga wiwit Kliwon ambal kaping pitu. K 1 L 2 P 3 Pn 4 W 5 K 6 L 7

Pinanggih pasaran LEGI banjur kasuda sedinten panggih pasaran KLIWON. Dados tanggal 1 sasi Sura taun 1943 AJ dhawah ing dinten KLIWON.

TULADHA SANSIPUN 1. Taun Jawa 1944 tiba windu apa ? 1944 : 32 = 60, banjur 32 x 60 = 1920, 1943 1920 = 23 2 = 21. Taun 1944 tiba ing windu Kuntara.

2. Taun Jawa 1944 tiba taun apa ? 1944 : 8 = 243, banjur 8 x 243 = 1944 (padha) utawa Cples. Taun 1944 tiba taun Eb / B

3. Tanggal 1 Sura 1944 tiba dina apa ? 1944 = taun B, taun B neptun = 2 Sura neptun = 7Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 24

www.setyawara.webnode.com

2 + 7 = 9 banjur mtunga wiwit Rebo nganti ambal kaping 9 ; R 1 K 2 J 3 Se 4 M 5 Sn 6 Sl 7 R 8 K 9

Ketemu dina K (Kemis) banjur disuda sedina ketemu R (Rebo). Dadi tanggal 1 sasi Sura taun 1944 B tiba dina REBO. Jumbuh karo tanggal 8 Desember 2010 M.

4. Tanggal 1 Sura 1944 tiba pasaran apa ? 1944 = taun B, taun B neptun = 7 Sura neptun = 5 7+ 5 = 12 banjur mtunga wiwit Kliwon ambal kaping rolas. K 1 L 2 P 3 Pn 4 W 5 K 6 L 7 P 8 Pn 9 W 10 Kl 11 L 12

Ketemu pasaran L (LEGI) banjur disuda sedina ketemu pasaran K (KLIWON). Dadi tanggal 1 Sura taun 1944 B tiba pasaran KLIWON. Tanggal 1 Sura 1944 B Kuntara tiba dina Rebo Kliwon. Jumbuh karo tanggal 8 Desember 2010 M.

5. Tanggal 1 Pasa 1944 tiba dina apa ? 1944 = tahun B, tahun B neptun = 2 Pasa neptun = 5 2 + 5 = 7 banjur mtunga wiwit Rebo nganti ambal ping pitu ; R 1 K 2 J 3 Se 4 M 5 Sn 6 Sl 7

Ketemu dina Sl (Selasa) banjur disuda sedina ketemu Sn (Senn). Dadi tanggal 1 sasi Pasa tahun 1944 B tiba dina SENN. Jumbuh karo tanggal 1 Agustus 2011 M.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 25

www.setyawara.webnode.com

6. Tanggal 1 Pasa 1944 tiba pasaran apa ? 1944 = tahun B, taun B neptun = 7 Pasa neptun = 1 7+ 1 = 8 banjur mtunga wiwit Kliwon nganti ambal kaping wolu. K 1 L 2 P 3 Pn 4 W 5 K 6 L 7 P 8

Ketemu pasaran P (PON) banjur disuda sedina ketemu pasaran L (LEGI). Dadi tanggal 1 Pasa taun 1944 B tiba pasaran LEGI. Tanggal 1 Sura 1944 B Kuntara tiba ing dina Senn Legi. Jumbuh karo tanggal 1 Agustus 2011 M.

7. Tanggal 1 Sawal 1944 tiba dina apa ? 1944 = tahun B, tahun B neptun = 2 Sawal neptun = 1 2 + 7 = 9 banjur mtunga Rebo nganti ambal kaping sanga ; R 1 K 2 J 3 Se 4 M 5 Sn 6 Sl 7 R 8 K 9

Ketemu dina K (Kemis) banjur disuda sedina ketemu R (Rebo) Dadi tanggal 1 sasi Sawal tahun 1944 B tiba dina RABU. Jumbuh karo tanggal 31 Agustus 2011 M.

8. Tanggal 1 Sawal 1944 pasaran apa ? 1944 = tahun B, taun B neptun = 7 Pasa neptun = 1 7 + 1 = 8 banjur mtunga wiwit Kliwon nganti ambal ping wolu.

K 1

L 2

P 3

Pn 4

W 5

K 6

L 7

P 8

Ketemu pasaran P (PON) banjur disuda sedina ketemu pasaran L (LEGI).Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 26

www.setyawara.webnode.com

Dadi tanggal 1 Sawal tahun 1944 B tiba pasaran LEGI. Tanggal 1 Sawal 1944 B Kuntara tiba ing dina Rebo Legi. Jumbuh karo tanggal 31 Agustus 2011 M.

Gladhn !!! I. Wangsulana pitakon ngisor iki ! 1. Sapa sing yasa taun Jawa kuwi ? 2. Kapan taun Jawa wiwit digunakak ? 3. Taun Jawa kuwi kalebu taun apa ? 4. Sasi kaping lima sajroning sasi Jawa apa ? 5. Apa jeneng latin taun Jawa ? 6. Apa sing diarani dina pancawara kuwi, andharak ! 7. Apa sing diarani dina saptawara kuwi, andharak ! 8. Taun Jawa dipara 8, apa ba ?

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 27

www.setyawara.webnode.com

9. Windu kuwi ana pira, apa ba ? 10. Mawulu, paningron, kuwi jeneng dina apa ?

II.

Wigatosaken pranyatan ngandhap punika, lajeng wangsulana kanthi maringi maringi wangsulan Leres utawi Klntu, pranyatan prayatan kalawau. 1. Taun Jawa punika yasanipun Kanjeng Sultan Agung Hanyakrakusuma ing Mataram. Wangsulan :................................................................................................................... 2. Taun Jawa kawiwitan kaliyan lumampahing taun 1043 Hijriyah. Wangsulan :................................................................................................................... 3. Dinten ingkang gunggungipun wonten pitu punika winastan padinan utawi sadwara. Wangsulan :................................................................................................................... 4. Dinten Kliwon, Legi, paing. Punika kalebet ing dinten sadwara. Wangsulan :................................................................................................................... 5. Dinten paningron punika ugi winastan pancawara. Wangsulan :................................................................................................................... 6. Taun 1935 Jawa punika dhawah ing windu Adi. Wangsulan :................................................................................................................... 7. Taun 1930 Jawa punika dhawah ing taun Jimakir. Wangsulan :................................................................................................................... 8. Tanggal 1 Sura 1933 dhawah ing dinten Selasa Legi. Wangsulan :...................................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 28

www.setyawara.webnode.com

9. Tanggal 1 Sura 1930 dhawah ing dinten Kemis Pon. Wangsulan :................................................................................................................... 10. Tanggal 1 Sawal taun 1944 dhawah ing dinten Rebo Legi. Wangsulan :................................................................................................................... III. Golkana petungan ngisor iki kanthi adedhasar rumus neptu ! 1. Coba golkana, yn tahun Jawa 1941 kuwi kalebu taun apa ? 2. Coba golkana, yn tahun Jawa 1941 kuwi kalebu windu apa ? 3. Coba golkana, yn tahun Jawa 1941 kuwi tanggal 1 Sura tiba ing dina apa ? 4. Coba golkana, yn tahun Jawa 1941 kuwi tanggal 1 Sura tiba ing pasaran apa ? 5. Coba golkana, yn tahun Jawa 1941 kuwi tanggal 1 Pasa tiba ing dina lan pasaran apa ? .......Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 29

www.setyawara.webnode.com

IV.

Wangsulana pitakn ngandhap kanthi maringi tanda ping (X) 1. Taun Jawa punika dipunyasa dning sinten....? a. Pakubuwana IV d. Pakualam b. Panembahan Snapati e. Amangkurat c. Sultan Agung 2. Taun Jawa kawiwitan sepisanan rumiyin sareng kaliyan lumampahing taun ................ Hijriyah ? a. 1342 d. 1043 b. 1034 e. 1304 c. 1432 3. Tumapaking taun Jawa punika kalebet ing jinising taun...? a. Candra d. Hijriyah b. Mashi e. Imlek c. Surya 4. Tumapaking taun Jawa punika kawiwitan sasi ....? a. Januari d. Muharam b. Sura c. Sapar c. sela 5. Taun Jawa sakpunika sampun lumampah ing taun ...? a. 1944 J d. 1944 B b. 1944 Dal e. 1944 H c. 1944 Wawu 6. Taun Jawa sakpunika dhawah ing windu punapa ? a. Sangara d. Adi b. Sancaya e. Kunthara c. Sangkala 7. Dinten Sadwara ugi dipunwastani dinten....? a. Padwan d. Padangon b. Paringkelan e. Padinan c. Pasaran8. Dinten suk]cem_zn\, sami kaliyan dinten ? a. sLskLi[won\ b. jemuwhkLiwon\ d. jemuwhw[g e. setuw[g

c. x[bomnis\ 9. Sukra punika jeneng dinten cara kinanipun, cara sakpunika kasebat dinten...? a. Slasa d. Jemuwah b. Rebo e. SetuWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 30

www.setyawara.webnode.com

c. Kemis 10. Ing ngandhap punika pundi ingkang kalebet dinten Sadwara? a. Radit d. Cemengan b. Anggara e. Kemis c. Arayang 11. Dinten Setu Paing, punika gunggung neptunipun pinten ? a. 10 d. 12 b. 9 e. 18 c. 11 12. Sasi Ruwah, kalebet sasi Jawa ingkang urut kaping pinten.....? a. Kalih d. Sedasa b. Sekawan e. Sanga c. Wolu 13. Wigatosaken : Windu Sangara menawi ptanganipun dhawah ceples utawi 25 31. Windu Sancaya menawi ptanganipun dhawah tiba 1 7. Windu Adi menawi ptanganipun dhawah 9 16. Windu Kunthara menawi ptanganipun dhawah 17 24.

Adedasar pranatan nginggil punika, cobi ptangen taun 1940 Jawa kalebet ing windu punapa ? a. Windu Sangara d. Windu Adi b. Windu Kunthara e. Windu Sancaya c. Windu Pustaka 14. Wigatosaken ? Menawi dhawah ptang 0 punika mesti taun Eb. Menawi dhawah ptang 1 punika mesti taun Wawu. Menawi dhawah ptang 2 punika mesti taun Jimakir. Menawi dhawah ptang 3 punika mesti taun Alip. Menawi dhawah ptang 4 punika mesti taun Eh. Menawi dhawah ptang 5 punika mesti taun Jimawal. Menawi dhawah ptang 6 punika mesti taun J. Menawi dhawah ptang 7 punika mesti taun Dal

Adedasar pranatan nginggil punika, cobi ptangen taun Jawa 1940 dhawah ing taun punapa ?Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 31

www.setyawara.webnode.com

a. B d. Dal b. J e. Jimawal c. H 15. Adedhasar pranatan no. 28 29 nginggil punika taun Jawa 1944 punika dhawah ing taun lan windu punapa ? a. Taun B windu Kunthara b. Taun Dal windu Kunthara c. Taun Wawu windu Sangara d. Taun J windu Kunthara e. Taun J windu Sangar 16. Adedhasar pranatan no. 28 29 nginggil punika taun Jawa 1942 punika dhawah ing taun lan windu punapa ? a. Taun B windu Kunthara b. Taun Dal windu Kunthara c. Taun Wawu windu Sangara d. Taun J windu Kunthara e. Taun J windu Sangar 17. Wigatosaken : Tabel. 1 TAUN Alip H Jimawal J Tabel. 2 SASI NEPTU 1 5 3 7 TAUN Dal B Wawu Jimakir NEPTU 4 2 6 3

NEPTU

SASI

NEPTU

Sura 7 Rejeb 2 Sapar 2 Ruwah 4 Mulud 3 Pasa 5 Bakda Mulud 5 Sawal 7 Jumadilawal 6 Dulkangidah 1 Jumadilakir 1 Besar 3 Adedhasar pranatan nginggil punika, cobi dipunptang 1 Sura 1939 dhawah ing dinten punapa ? a. Jemuwah b. Slasa c. Akad 18. Wigatosaken : Tabel 1 d. Setu e. Rebo

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 32

www.setyawara.webnode.com

TAUN Alip H Jimawal J Tabel 2

NEPTU 5 9 4 3

TAUN Dal B Wawu Jimakir

NEPTU 2 7 1 5

SASI NEPTU Sura Sapar 5 Mulud Bada Mulud 9 Jumadilawal Jumadilakir 3 Rejeb Ruwah 2 Pasa Sawal 1 Dulakangidah Besar 5 Adedhasar pranatan nginggil punika, cobi dipunptang 1 Sura 1939 dhawah ing pasaran punapa ? a. Wag d. Pon b. Paing e. Manis c. Kliwon 19. Adedhasar pranatan no. 32 lan 33 nginggil punika cobi ptangen 1 Pasa 1941 dhawah ing dinten lan pasaran punapa ? a. Rebo Legi b. Kemis Pon c. Slasa Pon d. Jemuwah Wag e. Akad Paing 20. Adedhasar pranatan no. 32 lan 33 nginggil punika cobi ptangen 1 Pasa 1944 dhawah ing dinten lan pasaran punapa ? a. Rebo Legi b. Kemis Pon c. Slasa Legi d. Jemuwah Wag e. Akad Paing

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 33

www.setyawara.webnode.com

STANDAR KOMPETENSI KOMPETENSI DASAR INDIKATOR

: Memahami berbagai wacana lisan sastra dan budaya Jawa dari berbagai sumber. : Mengenal dan mendalami pranatamangsa. : - Menyebutkan sejarah pranatamangsa. - Memahami arti pranatamangsa. - Mengerti penggunaan pranatamangsa.

PRANATAMANGSA

Mula bukan ana ptungan pranatamangsa kuwi kapethik, saka sejarah para ratu ing Karaton Kasunanan Surakarta, pranatamangsa wiwit digunakak ing taun 1856 M, sing nulis wiwitan ptungan pranatamangsa yaiku Sunan Pakubuwana VII, ancas / tujuan ptungan pranatamangsa iki singgo tetenger lan pathokan para tani, anggon ngolah tetann, lan ing tanggal 22 Juni 1856 dadi tanggal wiwitan ptungan pranatamangsa sing urut urutan kayata : 1. Mangsa Kasa, wiwit tanggal 22 Juni 1 Agustus, umur 41 dina. Candran : Sotya Murca ing embanan, yaiku masan gegodhongan padha runtuh, wit witan padha pruthul.

Ing masa iki para juru tani wiwit ngobongi damn, sawah padha ditanduri Palawija, Jagung, Tla, lan sakpanunggalan.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 34

www.setyawara.webnode.com

2. Mangsa Karo, wiwit tanggal 2 Agustus 24 Agustus, umur 23 dina. Candran : Bantala rengka, yaiku mangsan lemah padha garing lan mlethk.

Ing masa iki Palawija wiwit padha thukul, wit Randu lan Pelem padha tingis godhong. 3. Mangsa Katelu (Katiga), wiwit tanggal 25 Agustus 18 September, umur 24 dina. Candran : Suta manut ing bapa, yaiku masan lemah ora bisa ditanduri awit langka banyun.

Ing masa iki para tani pann Palawija. Wit Pring, Uwi, Gadhung, Kunir wiwit padha thukul. 4. Mangsa Kapat, wiwit tanggal 19 September 13 Oktober, umur 24 dina. Candran : Waspa kumembeng jroning kalbu, ing masa iki sawah sawah wis ora ana tanduran awit wis angl banyu.

Ing masa iki wit Randu wiwit padha awoh. Manuk Emprit lan Manyar wiwit padha ngendog.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 35

www.setyawara.webnode.com

5. Mangsa Kalima, wiwit tanggal 14 Oktober 9 Novmber, umur 27 dina. Candran : Pancuran emas sumawur ing jagad, yaiku masan wiwit ana udan manh.

Ing masa iki wit Asem wiwit padha tingis godhong. Kunir, Gadung godhong pating ngrembuyung. Ula lan uler wiwit padha metu, udan wiwit deres. 6. Mangsa Kanem, wiwit tanggal 10 Novmber 22 Dsmber, umur 43 dina. Candran : Rasa mulya kasucn, yaiku masan para tani nggarap sawah lan nyebar bibit, akh woh wohan. Manuk Blibis wis wiwit katon.

Ing masa iki para tani wiwit nggaru sawah, wit Rambutan lan Pelem pada mateng. 7. Mangsa Kapitu, wiwit 23 Dsmber 3 Fbruari, umur 43 dina. Candran : Wisa kntar ing maruta, yaiku masan para tani nandur Pari ing sawah, akh udan, kali kali padha banjir.

Ing masa iki akh kali padha banjir, angin banter, lan masan akh lelara 8. Mangsa Kawolu, wiwit tanggal 4 Februari 28 Fbruari, umur 26 dina. Candran : Anjrah jroning kayun, yaiku masan Kucing padha gandhik (kawin).Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 36

www.setyawara.webnode.com

Ing masa iki wit Pari wis padha dhuwur, lan wiwit awoh. Wiwit ana bledhg. 9. Mangsa Kasanga, wiwit tanggal 1 Maret - 25 Maret , umur 25 dina. Candran : Wedharing wacana mulya, yaiku masan Pari padha kembang, Jangkrik wiwit padha metu, Tongtrt wiwit padha mulai muni.

10. Mangsa Kasapuluh, wiwit tanggal 26 Maret 18 April, umur 24 dina. Candran : Gedhong minep jroning kalbu, yaiku masan Pari padha kuning, akh kwan bunting, manuk manuk padha angrem lan netes.

11. Mangsa Destha, wiwit tanggal 19 April 11 Mei, umur 23 dina. Candran : Sotya sinarawdi, yaiku masan pann pari.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 37

www.setyawara.webnode.com

12. Mangsa Saddha, wiwit tanggal 12 Mei 21 Juni, umur 41 dina. Candran : Tirta sah saking sasana, yaiku masan para tani mp parin, sawah mung kari damn.

PAMERANGING MANGSA 1. Mangsa Katiga, Mangsa panas. Sing kalebu ing masa iki antaran : Masa Kasa (22 Juni 1 Agustus). Masa Karo (2 Agustus 24 Agustus), Masa katelu (25 Agustus 17 September),

2. Mangsa Labuh, Mangsa labuh nandur. Sing kalebu ing masa iki antaran : Masa Kapat (18 September 12 Oktober), Masa Kalima (13 Oktober 8 November), Masa Kanem (9 November 21 Desember),

3. Mangsa Rendeng, Mangsa udan. Sing kalebu ing masa iki antaran : Masa Kapitu (22 Desember 2 Februari), Masa Kawolu (3 Februari 28 Februari), Masa Kasanga (1 Maret 25 Maret),

4. Mangsa Marng, Mangsa arep terang. Sing kalebu masa iki antaran : Masa Kasapuluh (26 Maret 18 April), Masa Dhesta (19 April 11 Mei), Masa Saddha (12 Mei 21 Juni)

CARA GAMPANG MANGERTNI TIBANING MASA Cara gampang singgo mangertni tibaning masa, bisa ngganggo pathokan kaya ing ngisor iki ;Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 38

www.setyawara.webnode.com

Yn sasi mashi > 6 tekan 6 digunggung 6 ketemu pira, Mei (5 + 6 = 11) masa dhesta. Yn sasi mashi < 6 tekan 12 disuda 6 ketemu pira, Juli (7 - 6 = 1) masa kasa. Tabl wiwit ptung saben masa MANGSA Kasa Karo Katelu Kapat Kalima Kanem Kapitu Kawolu Kasanga Kasepuluh Dhesta Sadha Gladhn !!! I. Wangsulana pitakon ngisor iki ! 1. Kepiy sejarah bisa ana pranatamangsa ? ...................................................................................................... .......................................................................................................................................... 2. Kapan pranatamangsa wiwit digunakak lan sapa sing yasa ? .............................................................................................................................. .......................................................................................................................................... 3. Coba andharak urut urutaning jeneng masa ! Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

WIWIT Kemis Paing Rebo Pon Jemuah Legi Senn Kliwon Jemuah Kliwon Kemis Paing Kemis Kliwon Jemuah Pon Rebo Wag Akad Wag Rebo Pon Jemuah Legi

UMUR 41 23 24 25 27 43 43 27 25 24 23 41

TANGGAL 22.6-1.8 2.8-24.8 25.8-17.9 18.9-12.10 13.10-8.11 9.11-21.12 22.12-2.2 3.2-28.2 1.3-25.3 26.3-18.4 19.4-11.5 12.5-21.6

CANDRA MANGSASotya Murca ing embanan Bantala rengka Suta manut ing bapa Waspa kumembeng jroning kalbu Pancuran emas sumawur ing jagad Rasa mulya kasucn Wisa kntar ing maruta Anjrah jroning kayun Wedharing wacana mulya Gedhong minep jroning kalbu Sotya sinarawdi Tirta sah saking sasana

| 39

www.setyawara.webnode.com

...................................................................................................... .......................................................................................................................................... 4. Masa sing wiwit tanggal 18 September 12 Oktober kuwi masa ? ............................................................................................................................ 5. Sing kalebu masa rendheng kuwi masa pira ba ? ....................................................................................................

II.

Wigatkna gambar ngisor iki ! 1. Candran masa

2. Candran masa

3. Candran masa

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 40

www.setyawara.webnode.com

4. Candran masa

5.

Candran masa

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 41

www.setyawara.webnode.com

STANDAR KOMPETENSI KOMPETENSI DASAR INDIKATOR

: Mampu menganalisa isi dan struktur berbagai wacana tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa. : Memahami dan menganalisis isi teks berita berbahasa Jawa :-

-

Membaca teks berita berbahasa Jawa dengan lancar, dan mengindahkan cara membaca berita yang benar. Melakukan analisa terkait isi berita yang dibacakan tersebut.

Wacanen pawarta ngandhap punika !!! PENDHUDHUK 10 YUTA WUTA AKSARA

Departemen Pendidikan Nasional ngira ira, Warga Indonesia luwih saka 10 yuta ora bisa maca tulis. Pendhudhuk wuta aksara mau sing paling akh manggon ana wewengkon Jawa Timur, Jawa Tengah, Jawa Barat, DI Yogyakarta, Kalimantan Barat, Sulawesi Selatan, Papua, Papua Barat lan Nusa Tenggara. Direktur Jenderal Pendidikan Nonformal lan informal Depdiknas, Hamid Muhammad, Kemis (4/9) ngandharak, gunggung wuta aksara semono mau keptung wis mudhun yn dibandhing taun sadurung. Ing akhir 2007 cacahing pendhudhuk wuta aksara isih 11,8 yuta. Direktur Pendidikan Masyarakat Ella Yulaelawati nambahak, warga sing wuta aksara iku racak manggon ana plosok plosok dsa lan wis yuswa lungs. Rong protelon warga kasebut dumadi saka para wanita. Rhn mapan wong wong mau ing dharah dharah kapencil, rada angl tumrap aparat pamarntah kanggo mnhi sesurupan. Kanggo ngawkani pepalang mau pamarntah wis ngajak mahasiswa ing program pendidikan singgo kaum wuta aksara. Cara liya sing fktif, kandhan Ella, yakuwi awh pangaji aji marang kepala darah sing kasil nuntasak masalah wuta aksara. (PS 38/2008). Nginggil punika tuladha pawarta ingkang kapacak saking kalawarti basa Jawa. Saksansipun pinacak wonten ing kalawarti, pawarta utawi berita ugi pinacak wonten ing ariwarti, radio, TV, punadn kacamaya internt. Wondn basa ingkang kaginakaken salebeting pawarta punika mankawarni, gumantung kaliyan ingkang nedya nyerat utawi maringi pawarta kalawau, sakprangan wonten ingkang mawi basa ngoko lugu, kados tuladha pawarta nginggilWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 42

www.setyawara.webnode.com

kalawau, lan wonten ugi pawarta ingkang kawaosaken utawi kaserat mawi basa krama krama inggil, tuladhanipun waosan pawarta basa Jawa wonten ing RRI punapadn Jogja TV, lan media elektronik sansipun. Kangg mangertosi isining pawarta, awakipun piyambak kedah saged mangertosi rumus 5 W + 1 H (salebeting basa Inggris : What, Who, Where, When, Why, How). Menawi wonten ing basa Jawa saged kajlentrhaken mekaten : What = punapa Kadadosan punapa ingkang dumados, lan sarining pawarta salebeting pawarta kalawau.

ingkang pinacak

Who = sinten Wonten salebeting pawarta kalawau sinten ingkang minangka paraga utawi ingkang nemahi kedadosanipun (lelakon). Where = wonten pundi Pawarta utawi kedadosan kalawau dumados wonten ing pundi. When = kapan / benjang punapa Kadadosan kalawau dumados ing wayah punapa (saged dinten, tanggal, utawi tabuh pinten). Why = punapa jalaranipun Kadadosan kalawau kok saged kelampah punika kados pundi larah-larahipun, lan punapa jalaranipun. How = kadospundi Saksampunipun kedadosan kalawau dumados, kadospundi wusananipun ? PARAMABASA

wew-{kon\ znD/r{k gu+gu+ rc{kK

wewengkon ngandharak gunggung racak

tlatah, wilayah ngomongk kanthi rinci cacah (akh wilangan) umum, adat, akh akh

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 43

www.setyawara.webnode.com

lu+{s {rh{n z{wknNi

lungs rhn ngawkani

kliwat ing masa (tua) merga saka njagakak

TEMBUNG SALAH NANGING KAPRAH Tetembungan salah kaprah ing ngriki, bnten utawi sans kalebet ing pranganing tembung salah kaprah ingkang awujud rura basa, nanging tetembungan ingkang yektosipun salah nanging kathah ingkang ngginakaken awit boten mangertos woding tembung utawi asal usul tegesipun tembung salebeting bausastra (kamus Jawa), mila lajeng dados kaprahipun. Adatipun tetembungan punika asring pinanggih salebeting sesorah, panyeratan pawarta, punapadn cerkak. Mila saged kaprah awit dumados saking sabab musabab, antawisipun ; 1. Cara panegesan anggnipun njarwakaken (menerjemahkan), basa Indonesia salebeting basa Jawa. Tuladhanipun ; Tembung kita basa Indonesia kajarwakaken kita. Kamangka tembung kita basa Indonesia salebeting basa Jawa, tegesipun kow. Tembung terutama basa Indonesia kajarwakaken terutami. Kamangka ingkang langkung leres utaminipun. Tembung memanjatkan basa Indonesia kajarwakaken manjataken. Kamangka ingkang langkung leres munjukaken. Tembung baik basa Indonesia kajarwakaken sa. Baik itu pria maupun wanita, kajarwakaken ; Sa punika kakung punapadn putri. Kamangka ingkang leres ; Duka punika kakung punapadn putri. 2. Cara ngginakaken tetembungan ingkang yektosipun sampun boten wonten krama inggilipun. Sepindhah, ingkang langkung leres sepisan. Sepindhah sowan kawula ngriki Ingkang langkung trep kedahipun ; Sepisan sowan kula mriki Keranten, ingkang dados dhasar saking tembung karana, stunipun ingkang langkung leres awit. Keranten sampun dalu Ingkang langkung trep kedahipun Awit sampun dalu.. 3. Cara ngginakaken tetembungan ingkang tebih saking tegesing tembung.Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 44

www.setyawara.webnode.com

Tembung prastawa kaanggep sami kaliyan tembung peristiwa, kamangka tembung prastawa manut bausastra Kawi (Kawi Javaancsh Woordenboek) C.F. Winter nggadhahi teges waspada / awas. Peristiwa itu sudah terjadi sepuh hari yang lalu. Prastawa kuwi wis dumadi sepuluh dina sing wingi. Prastawa punika sampun dumados sedasa dinten ingkang rumiyin. Ingkang langkung trep kedahipun ; Kedadn kuwi wis dumadi sepuluh dina kepungkur. Kadadosan punika sampun dumados sedasa dinten kepengker. Prasida punika sampun dumados seda dinten kepengker.

Ing ngandhap punika sakprangan tetembungan ingkang sampun kaprah nanging stunipun lepat utawi kirang trep. Salah Kaprah Kedahipun Katrangan Awit menawi kita Kita Kula lan panjenengan salebeting basa Jawa, nggadhahi teges kow. Prastawa punika saking Prastawa Kadadn / kedadn tembung Kawi ingkang tegesipun waspada. Ngoko lan krama inggilipun boten wonten Keranten Awit wah wahanipun. Tetep awit. Awit rncang punika Rncang Kanca tegesipun batur, sans krama inggilipun kanca. Ngoko lan krama inggilipun boten wonten Sepindhah Sepisan wah wahanipun. Tetep sepisan. Awit tetembungan ing dalem punika stunipun jarwan saking tembung di Ing dalem Salebeting dalam (b. Indonesia), menawi kajawakaken salebeting basa Jawa kedahipun salebeting. Awit mriki punika Wonten mriki Wonten ngriki tegesipun (ke sini). Awit ngriki punika Tindak ngriki Tindak mriki tegesipun (di sini). Sedanten Sedaya Awit tembung sedayaWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 45

www.setyawara.webnode.com

Panjenengan sami

Panjenengan sedaya

Artosipun

Tegesipun

Antara liya

Antaran

Kesempatan

Kalodhangan

Tapak asta

Tapak asma

punika sampun wujud tembung krama lan krama inggilipun kabh. Pareng ngginakaken tembung sami, menawi sakbibaring tembung sami kalajengaken tembung kriya sansipun. Awit stunipun tembung arti saking tembung basa Indonesia, wondn dasanamanipun (sinonim lan padanan) tembung Jawanipun teges. Tetembungan antara liya punika salebeting basa Jawa kirang trep, langkung trep antaran. Kesempatan punika jarwan Jawa kaprah, ingkang langkung trep kalodhangan. Menawi ingkang dipunkajengaken punika tanda tangan, mila kedahipun basa Jawanipun tapak asma sans tapak asta.

Gladhn I. Kanthi adedhasar waosan pawarta nginggil punika cobi padosana ........ 1. Kadadosan punapa ingkang dumados, lan sarining pawarta ingkang pinacak salebeting pawarta kalawau ?. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 46

www.setyawara.webnode.com

................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 2. Wonten salebeting pawarta kalawau sinten ingkang minangka paraga utawi ingkang nemahi kedadosanipun (lelakon) ?. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 3. Pawarta utawi kedadosan kalawau dumados wonten ing pundi ?. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 4. Kadadosan kalawau dumados ing wayah punapa (saged dinten, tanggal, utawi tabuh pinten) ?. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 47

www.setyawara.webnode.com

................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 5. Kadadosan kalawau kok saged kelampah punika kados pundi larah-larahipun, lan punapa jalaranipun ?. ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 6. Saksampunipun kedadosan kalawau dumados, kadospundi wusananipun ? ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................ 7. Cobi padosaken tegesipun tembung tembung ngandhap punika....... a. wew_[kon\ :.......................................................................................................... b. z[wknNi c. [rh[n d. rc[kK :.......................................................................................................... :.......................................................................................................... :.........................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 48

www.setyawara.webnode.com

e. gu=gu=

:.........................................................................................................

8. tetembungan tetembungan ngandhap punika sampun kaprah kaginakaken samadyaning bebrayan Jawi, cobi kaleresaken, kedahipun kadospundi ; a. kit b. seph c. kernTen\ d. [rvC= e. sefnTen\ f. p]sTw g. ai=fXm\ h. tpkHsT i. a/ti j. :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :......................................................................................................... :.........................................................................................................

teges\

9. Cobi, jarwakaken (terjemahkan) ukara basa Indonesia ngandhap punika salebeting basa Jawa Krama inggil .... !!! a. Ini sudah menjadi kewajiban kita semua. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... b. Apa benar itu orang tuanya, kok kelihatan belum begitu tua. .................................................................................................................................... ................................................................................................................................... c. Saya kesini bersama teman saya, ingin meminjan motor mas Prast. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... d. Dimana kejadian itu terjadi, saya kok tidak tahu beritanya.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 49

www.setyawara.webnode.com

.................................................................................................................................... .................................................................................................................................... e. Kalau hujan, itu artinya sungai sungai banyak yang meluap. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... 10. Cobi jarwakaken salebeting basa Indonesia, ukara ukara krama inggil ngandhap punika .... a. Kula lan panjenengan punika namung manungsa lumrah, mila sagedipun namung pasrah ing Allah. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... b. Kalawingi panjenengan sampun kula caosi pirsa bab kawontenan lpn, kiln margi ingkang bena. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... c. Panjenengan kekalih punika sinten, kok nemb sepisan punika anggn kula sumerep. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... d. Panjenengan kaaturan ngantu rawuhipun pak kepala sakwatawis. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... e. Mari kita memanjatkan rasa syukur kehadirat Allah. .................................................................................................................................... .................................................................................................................................... Gladhn II. Cobi serat salah satunggaling pawarta ingkang dumados ing sakkiwa tengen panjenengan. ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 50

www.setyawara.webnode.com

............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ............................................................................................................................................................ ...........................................................................................................................................................

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 51

www.setyawara.webnode.com

STANDAR KOMPETENSI KOMPETENSI DASAR INDIKATOR

: Mampu menganalisa isi dan struktur berbagai wacana tentang bahasa, sastra dan budaya Jawa. : Memahami dan menganalisis isi roman berbahasa Jawa :-

-

Membaca teks cerkak berbahasa Jawa dengan lancar, dan mengindahkan cara membaca cerkak yang benar. Melakukan analisa terkait isi dan struktur karya sastra tersebut.

Waosen cerkak ngandhap punika ;

LEMPUYANGAN CIAWI

Jam 11.45 stasiun Lempuyangan, 12 juli 2003. Dina setu sing panas ngenthang ngenthang, dalan aspalan katon ireng sajak kemebul kena daya dwaning surya mangsa ketiga, satengahing lalu-lintas Jogja sing padhet, motor takplayok ngidul terus mangtan setithik, njujug ing Lempuyangan, kareping ati arep ngeterk Sari nggolk tikt sepur, sir dhkn arep mulih dina kuwi uga. Kaya adat biasan l menyang lan tuku tikt rada ngri, awit wis kulina, wong biasan, sepur ya mesthi telat l teka. Mula dina kuwi lhku ngeterk tuku tikt ya wayah jam rolas kurang seprapat, karep teka, tuku tikt terus langsung munggah sepur rasah ngentni sepur teka kaya adat biasan. Barang wis tekan ngarep lokt karcis, Sari langsung njaluk tikt menyang Tasik, karo petugas jebul disemayani tikt jam setengah sepuluh bengi. Petugas kandha nk sepur pasundan ntas ba mangkat durung ana rong menit liwat. Bathinku ngapokak Sari, salah sapa rada klular - klulur. sem katon legi bratawali, sajak kuciwa, kamangka kudu dina iki uga dhwk wis tekan Tasik wong jar ana acara keluarga. Bocah wadon kuwi, tanpa tidha - tidha langsung njujug warung Telkom sing ana sandhing lokt karcis. Aku nunggoni sangareping lokt karo maca jadwal, rega tikt lan sepur sarta jurusan. Bali saka stasiun ora langsung njujug kos Sari, nanging lrn sedhla nang angkringan pojok gelanggang. Adat biasan angkringan bukak jam papat sor ning ora kanggon angkringan gaul iki, sakperlu rembugan kepiy becik. Jan jan aku ya oraWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 52

www.setyawara.webnode.com

mentala ngeculk Sari mulih bengi dhw, kamangka sing arep ditumpaki kereta kelas ekonomi, para maos rak wis mangertni kaya ngapa kahanan sepur kelas ekonomi. Sumpek, umpel umpelan, akh tukang ngamn, bakul bakul sing pating sliwer. Akh copt barang. Wah pokok semrawut. Apa manh iki mlaku wayah bengi, wah aku sumelang mengko ana apa apa nang ndalan. Ntas iki Sari tau klangan barang, kuwi pas dhwk meksa mulih bengi dhw. Seminggu kepungkur. Dina Jemuwah bareng karo plethking srengng saka sisih wtan. Jam setengah enem suk, aku wis tangi. Jan-jan setengah enem tumrapku isih suk banget. Apa manh sanajan ta iki nang Jogja, ning rumangsaku ya meksa tetep krasa adem rasan, kaya nang kampungku kana. Sakwis mripatku loro melk makbyak, gag aku nyandhak anduk, mlotot odol. Ora lali karo nggondhol bungkus rokok, biasa kaya padatan, ndhodhok thethenguk ndhisik karo udud. Weit, blaik.... kagt aku meruhi awakku dhw jroning pengilon. Hi...hi...,gn nk nyandhang rapi ngn ya kethok bagus kow dab. Cekikikan dhw, aku ngalem satub -ku. Sreeetttt...sreetttt. gandha parfum krasa maknyus nyogok irung. Motor wis siap, gag aku menyang kampus, ana kansn karo dosn. Tekan kampus isih jam pitu, kamangka nggonku kansnan jam setengah wolu. Kepeneran bathinku. Rampung markirk motor, sing tak jujug ora liya ya Bonbin, kantin Sastra sing panggonan biasa, mbuh aku dhw ya ra ngerti kenangapa kok kantin kuwi diarani Bonbin, akh mbuh ning Bonbin siji iki kok rumangsaku kaya nduwni pangaribawa sing narik kawigatnan mahasiswa padha jajan nang kono. suk suk ngn nak ngopi karo ngudud. Wdang kopi panas wis sumadya, isih katon kebul kebul ngana ka. Kahanan Bonbin durung ram, lagi kthok paling wong papat kalebu aku sing wis padha nonkrong, ngadhep kopi karo kulak warta sinambi adol omongan, wah jan pdhuny tenan. Bakul ya ana sing lagi lekas padha nata dagangan. Mas Kelik kok tumben jam segini dah nyampe kampus ?. krasa ana tangan alus njawil pundhakku tengen saka mburi. Wah iya j. Wangsulanku cekak karo ngajak lungguh bocah wadon sing njawil pundhakku mau. Bocah pahiny, jeneng Asih, pakulitan putih katon saka cahyan sing suminar meksa gaw blrng mripatku sing ketutup kaca mata ribn. Ngalor ngidul nggonku angon ilat ngeculk guneman -- Sakwis wdang kopi sing pungkasan daksruput, nganti sakampas katut gaw garis sakduwur lambku, gag aku njujug kantor jurusan sing wektu kuwi wis bukak ning isih katon sepi tur kosong. KaroWidyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 53

www.setyawara.webnode.com

ngentni tekan dosn, aku nggolki warta saka kalawarti tmpl sakngarep kantor jurusan. Dicari Sarjana Sastra Jawa IPK min. 3. untuk bergabung pada Lembaga Kajian Naskah Jawa. Diutamakan Keahlian Filologi,.......... Mlongo aku maca lowongan gawan sing surasan mbutuhak Sarjana Sastra Jawa. Nganti bola bali nggonku maca. Genya ana sing masang lowongan kaya mangkono, ehm... coba aku wis lulus. Mas, dah lama ya nunggu ?. Ana pitakonan sing gaw kagt nggonku ngalamun iki mau. Jebul bu Ningrum dosn pembimbingku wis nang jjrku. Oh...Bu...nggih sampun sakwetawis. Wangsulanku rada gagap. Karo gag ndhrkak bu dosn mlebu kantor. Bubaring konsultasi kurang luwih nganti ana rong jaman. Sak jroning kantor sejatin aku rada tambah gagap. Kepiy nggonku matur apa nganggo cara Jawa apa Indonesia. Kamangka nk cara Jawa tetembungan basa kramaku ki durung jangkep, ning nk cara Indonesia kok katon lucu, wong jar jurusan sastra Jawa rak kudun nang kono nggo sarana Gladhn wawan rembug cara Jawa antaran mahasiswa lan dosn. Akh luwh..., cara campursari ba sing gampang tur padha penak. Oh ya teges campursari para maos rak nggih sampun pirsa ta, tetembungan Jawa campur aduk kaliyan tembung Indonesia. Jam 09.30 WIB. Kampus. Rampung konsultasi aku nyelakk sedhla menyang sasana pustaka sakperlu mbalkak buku, karo nyilih manh. Bukun boten wonten j mas. Wangsulan bu Ningsih petugas sasana pustaka kampus sakwis maca daftar katalog sing dakulungak. Wah lha kados pundi ta bu, kamangka punika wonten, cetha wla wla sinerat salebeting katalog. Wangsulanku rada ngyl. Kayan ora mung sepisan kuwi nggonku nggolki buku ning ora tau ana, mbuh padha ilang menyang ngendi buku buku kuwi. Krunguku sih jarn padha dicolongi mahasiswan dhw. Akh mbuh.... Jam 21.00 WIB. Lempunyangan, 12 Juli 2003. Kahanan katon ram, pating sliwer calon penumpang ngtan ngulon nggolk papan sing kepnak nggo lungguh ngentni sepur teka. Ora sakwetara suwi, sepur sing dianti anti mak kluwer siji mbaka siji gerbong mlebu stasiun. Gemrudug swaran rl kaya swaran bledhg ing mangsa kasanga. Tanpa nunggu dikomando, puluhan calon penumpang sing sakawit mau wis padha ngentni sajak ora sranta, padha pating sliwer rebut papan colong playu. Tangan Sari dakkanthi, ngtan ngulon aku nggolk gerbong sing isih sela. Sidan bisa mlebu gerbong, lumayan ora pati umpel umpelan kaya gerbong liyan. Ning tetep ora keduman lungguhan.Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 54

www.setyawara.webnode.com

Aku munggah gerbong watara jam sepuluh kurang seprapat. Bok menawa iki sing kepindhon nggonku numpak sepur kelas ekonomi manh. Sajroning gerbong ram banget ana sing ngomong cara Sunda, ya ora sithik sing ngomong cara Jawa. Aku semndh pinggiring kursi, Sari dakkanthi sacedhakku. Ora krasa lakun sepur wis setengah dalan. Sepur lrn rada suwi ing stasiun apa ta ka. Mbuh aku dhw ra pati nggagas tulisan sing kapampang, wong mripat iki rasan kaya kari setengah watt. Punten ak.. Makjenggirat aku tangi saking kagtku, mripatku kaya kaya mak pendonong melk amba, krasa nk sikilkku kiwa kepidak tukang ngamn sing liwat ngarepku. Bathinku misuh misuh ning ora kumecap o... lha saciladh ki... Bareng tekan stasiun Banjar lagi ana lungguhan sing kosong, gag aku lungguh. Wah awak krasa pdhany rasan, pirang jam ba nggonku ngadeg karo nyangga awakk Sari sing lumayan kuru semangka kuwi. Jjrku persis cah nom-noman bagus warnan, jan satub tenan, rambut dawa dikucir, tur semanak semedulur. Aku ngrogoh sak. Rokok dab ?. Karo ngulungk rokok aku ngajak tetepungan. Ana, nuwun. Wangsulan cekak, karo nuduhk bungkusan rokok Mild. Suwi suwi saya gayeng nggonku guneman karo dhwk, jeneng Wawan saka Tambakbayan, arep menyang Bandung. Bocah seneng banget musik lan ngeband dadi ora mokal nk sadalan dalan sing dirembug mung kahanan musik karo band. Dab rong jam manh nk ora telat panjenengan tekan Ciawi, ngasoa, mengko dakcaosi pirsa nk wis tekan Ciawi. Mangkono kandhan, barang weruh aku bola bali angop. Jam 07.02 WIB. Ciawi, 13 Juli 2003 Wawan njawil pundhakku awh ngerti nk wis tekan Ciawi. Aku gag menyat Sari dakgugah. Dah nyampe mana ?. Pitakon Sari karo ngucek-ucek mripat. Ciawi. Wangsulanku cekak. Aku terus pamitan karo wawan, banjur medhun saka gerbong. Maknyes... angin adem krasa manjing balung sungsum, mapag tekaku suk kuwi ing Ciawi tanah Pasundan. Adem sing krasa saya nambah wetengku luw. Mang bubur nyak. Sari njawil bakul sing lagi nata dagangan, banjur lungguh sacedhaku. Sakwis weteng krasa anget lan wareg, karo ngentni rada awan. Aku coba golk pitakonan, bab apa sebab kok saka Lempuyangan nganti tekan Ciawi kn, Sari ora akh tembung, alias mndhel kmawon, kumecap omong ya sakperlun

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 55

www.setyawara.webnode.com

ba. ..lha dalah Jebul nggonku adoh adoh saka Lempuyangan tekan Ciawi kn, mung arep teka njur langsung sangi Jogja manh. Sawetara ana telung jaman bokmenawa nggonku ngentni tekan sepur menyang Lempuyangan manh. Awit tekaku ora dadi atin sahany karo pisu-n Sari. Jan jan aku ya wis krasa lan ngerti nk tekaku ngancani Sari mulih ora bakal dadi atin wong tuwan loro, ning tetep ba aku nkad menyang ngeterk dhwk, tenan mung arep pingin mastkak Sari tekan panggonan kanthi slamet. Wondn pancn bener kahanan sing kudu daktampa kaya mangkono, ya kapeksa aku mulih Jogja dina kuwi uga. Sepur sing dakjaluk ngintirk lakuku bali menyang Lempuyangan wis teka. Gag aku nyandhak lawang gerbong, lambku kaku ora bisa kumecap, njaluk pamit karo kursi stasiun, rl lan kahanan ing stasiun Ciawi sing saya katon sepi nglangut. Ora bda karo swasaning atiku sing gemrejeg grejeg kaya lakuning sepur sakduwuring rl panas antaran Ciawi Lempuyangan. (kumpulan cerkak Setya Amrih Prasaja ; 2003)

Cerkak utawi crita cekak, punika kalebet salah satunggaling gancaran (prosa Jawa) modern, crita cekak asring dipuntegesi crita ingkang cekak ing perkawis cariyosipun utawi isinipun. Crita cekak inggih punika gancaran ingkang nyariosaken cariyosipun sawenh paraga salebeting sawenhipun kawontenan lan wekdal ingkang sipatipun cekak aos. Manut ngendikanipun para winasis, cariyos cekak punika dumados saking sakprangan unsur ingkang dipunwastani unsur ekstrinsik inggih punika unsur sakjawining cariyos nanging taksih mangaribawani dumadosipun cariyos kalawau, tuladhanipun kados ta ; ideologi, politik, sosial, budaya, agami, ekonomi lan sansipun. lan unsur instrinsik inggih punika unsur ingkang bakal kangg pathokan damel cengkoronganing cariyos cekak kalawau, kados ta ; paraga (tokoh), alur, latar, sudut pandang, gaya, amanat lan sarining cariyos (tema). 1. Paraga (tokoh lan penokohan) Paraga utawa tokoh inggih punika bleger, wujuding paraga pawongan ingkang rerkan, ingkang bakal dipuncariyosaken salebeting cariyos cekak. Penokohan utawi watak wantu, inggih punika watak wantunipun para paraga ingkang kacariyosaken. 2. Latar Salah satunggaling sarana kangg utawi ingkang nedhahaken wonten pundi, kadospundi, lan kapan cariyos punika lumampah. Latar punika kaprang wonten tiga ; Latar papan, Nedhahaken papan kadadosan salabeting cariyos punika.Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 56

www.setyawara.webnode.com

Latar wekdal, Nedhahaken perkawis ingkang wonten sambung rapetipun kaliyan wekdal kadadosaning cariyos. Latar sosial, Nedhahaken perkawis ingkang wonten sambung rapetipun kaliyan kawontenaning pagesangan ing bebrayan (masyarakat)

3. Alur Unsur ingkang awujud rerangkn lampahing kadadosan salebeting cariyos, saged alur majeng, lempeng, punapadn alur wangsul, utawi malah saged campuran antawisipun alur majeng lempeng lan alur wangsul. 4. Sudut pandang / dhapukaning paraga Kalenggahan pangripta cerkak salebeting cariyos cerkak ingkang dipunserat, sudut pandang punika kaprang dados sekawan ; Sudut pandang orang pertama, inggih punika cariyos ingkang paraga utaminipun pangripta piyambak. Sudut pandang orang pertama pembantu, inggih punika nalika paraga aku salebeting cariyos sipatipun namung paring pambiyantu ingkang kadamel kangg nyariosaken paraga sans ingkang kaanggep langkung utami. Sudut pandang orang ketiga serba tahu, inggih punika cariyos ingkang pangriptanipun wonten sakjawining cariyos lan sipatipun namung ngawat awati kadadosan salebeting cariyos, lan ngertos sedaya ingkang lumampah, malah wonten kalanipun pangripta saged wawan gunem kaliyan ingkang maos. Sudut pandang orang ketiga terbatas, inggih punika pangripta ingkang wonten sakjawining cariyos kalawau winates seserepanipun, piyambakipun namung mangertos salah satunggal kadadosan sakprangan paraga salebeting cariyos. 5. Gaya Gaya punika wujuding seratan cerkak awujud gancaran ingkang kados pundi, mligi cariyos rkan (fiktif), punapa cariyos ingkang kalampah sastu dning paraganipun (kisah nyata), utawi gabungan kekalihipun. 6. Tema Tema utawi sarining cariyos punika kathah sanget, gumantung panyerat badh ngagem lan nyariosaken bab punapa. 7. Amanat Amanat utawi wasita (nashat) ingkang adatipun kalebetaken dning panyerat salebeting cerkak punika, supados piwucal utawi bab ingkang badh kawurukaken lan kaparingaken dhumateng para maos. Sansipun bab nginggil punika, wonten ing panyeratan cerkak asring pinanggih utawi kapranggul panganggning basa ingkang adatipun kajumbuhaken kaliyan asal usul, utawi cara Indonesianipun latar belakang sinten lan saking pundi ingkang nyerat.

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 57

www.setyawara.webnode.com

Awit nama cerkak punika, basa ingkang kaginakaken gancaran awujud bebas, tegesipun basa ingkang kaginakaken boten mligi basa ingkang baku, mila wonten sakprangan cerkak ingkang ngginakaken basa nggn nggnan (dialek). Minangka tuladha cerkak kanthi irah irahan Lempuyangan Ciawi ngginggil punika kaserat mawi basa ngoko, lan sakprangan ugi wonten tetembungan basa Indonesia punapadn basa Jawa Prokem Jogjananan, ingkang sakpunika kawentar minangka basa prokem dagadu. Mekaten ugi tata panyeratan cerkak nginggil punika ngginakaken pedoman penulisan basa Jawa tulisan latin ingkang kasampurnakaken, kados ingkang kaserat salebeting buku wedalan Balai Bahasa Yogyakarta. Wondn kangg nyumerepi utawi nyuraos teges sakprangan basa prokem, kedah mangertos rumusipun, rumus prokem dagadu punika stunipun namung ngginakaken aksara Jawa ingkang gunggungipun 20 (kalih dasa) kados ing ngandhap punika ; a n c r k f t s w l

p

d

j

y

v

m

g

b

q

z

Cecala pangganggnipun : Umpaminipun madosi tegesipun tembung Saking basa prokem basa Jawa umumipun 1. j[p[m[q a p n d c j r y Jap mth k v f m t g s b w q Ca H D W l z

Aksara Ja aksara Ca, mila Ja kawaos Aksara Pa aksara Ha, mila kawaos H (swara tetep) Aksara Ma aksara Da, mila kawaos D (swara tetep) Aksara Tha aksara Wa, mila kawaos W (swara tetep) Mila lajeng tembung Jap Mth tegesipun Cah dw. 2. paiv\ a p n d c j r y Pahiny k v f m t g s b

w q Ha/a Hi

l z

Aksara Pa Aksara Ha

aksara Ha, mila Ha kawaos aksara Pa, mila kawaos Pi (swara i tetep)Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 58

www.setyawara.webnode.com

Aksara Nya aksara Ka, mila kawaos Ka (sigeg) Mila lajeng tembung Pahiny tegesipun Apik. Saking basa Jawa umumipun 3. aibu a p n d c j r y basa prokem Ibu k v f m t g s b

K

w q Hi Bu

l z

Aksara Ha aksara Pa, mila Pi kawaos (swara i tetep) Aksara Ba aksara Sa, mila kawaos Su (swara u tetep) Mila lajeng tembung Ibu basa prokemipun dados Pisu. 4. mzn\ a p n d c j r y Mangan k v f m t g s b

w q Da La Dh

l z

Aksara Ma aksara Da, mila Da kawaos Aksara Nga aksara La, mila kawaos La Aksara Na aksara Dha, mila kawaos Dha (sigeg) Mila lajeng tembung Mangan basa prokemipun Apik. Tuladha sansipun ; o sav\ o fb\ o stub\ o [pdv\ o [lo[fS o [poy o pgipgi sahany dab satub pedhany lods poya pagi pagi Bapak Mas Bagus Hnak Ngomb Ora Ati ati

nak

Widyasna Pustaka Modul basa Jawa SMA N 1 Sanden Semester II - XI

| 59

www.setyawara.webnode.com

o pd o [jo[ag\ o pcmu[fp

padha johg paca mudp

Ana Copt Aja dumh

Gladhn I. Wangsulana pitakn ngandhap punika adedhasar waosan cerkak nginggil. 1. Punapa ingkang dados irah irahan waosan cerkak nginggi