KD 1 : Memahami dan menanggapi sesorah dalam berbagai kegiatan di masarakat

A. BUSANA MANTEN GAGRAG NGAYOGYAKARTA

A. Nyemak Tuladha sesorah bab busana manten Gagrag Ngayogyakarta

Assalammu’alaikum wr. Wb.

Mugi kawilujengan, kabagaswarasan, saha karahayon tansah kajiwa kasarira dhateng

kula tuwin Panjenengan sedaya. Para sesepuh, saha pinisepuh, saha para pepundhen

ingkang dahat kinabekten, saha para tamu kakung miwah putri ingkang kinurmatan.

Langkung rumiyin mangga kula dherekaken muji syukur dhumateng Gusti ingkang Murbeng

Dumadi, ingkang sampun paring kanugrahan saha kanikmatan tanpa pepindhan, saengga

kula Panjengan sadaya saged pepanggihan wonten ing sasana menika kanthi widada nir

sambekala.

Bapak-bapak, Ibu-ibu, saha para tamu ingkang minulya, wonten ing pepanggihan menika

kula badhe ngandharaken busana penganten gagrag Ngayogyakarta . Busana tuwin simbol-

simbol ingkang wonten ing busana menika saged kangge titikan kabudayaning bangsa.

Mekaten ugi tumraping tiyang Jawa. Wonten reroncening tembung ingkang ungelipun

“Ajining raga saka busana”. Menika mracihnani bilih busana tumraping tiyang Jawa kalebet

nemtokaken satunggaling pawongan menika dipunaosi utawi boten. Wekdal samangke

busana penganten adat tradhisional taksih dipunlestantunaken, jalaran kayektosanipun

sanajan jamanipun sampun majeng, nanging menawi ngawontenaken pawiwahan

palakrama, tiyang Jawa taksih remen ngginakaken busana adat trdhisional Jawa. Sarehne

penganten menika asring sinebat raja sa-ari, pramila busananipun inggih niru utawi ngemba

busananing raja.

Kejawi menika, mila keblating kabudayan Jawa menika inggih kraton. Saderengipun

jaman kamardikan, upacara dhauping penganten menapa dene busananipun kajumbuhaken

kaliyan drajad tuwin pangkat. Jaman rumiyin ingkang ngagem busana kados ingkang

dipunagem ing kraton, inggih namung kulawarga utawi sentananing raja. Samenika

jamanipun sampun ewah-gingsir, busana penganten kraton sampun dados darbeipun

masarakat. Sinten kemawon ingkang badhe krama, badhe milih ageman corak menapa

kemawon sampun boten wonten pambenganipun.

Bapak-bapak Ibu-ibu ingkang tansah amemayu pepoyaning kautaman, perlu kawuningan

bilih busana manten gagrag Ngayogyakarta menika wonten gangsal inggih menika :

1. Busana Penganten Yogya Putri

2. Busana Penganten Kasatriyan

3. Busana Penganten Kasatriyan Ageng

4. Busana Penganten Paes Ageng

5. Busana Penganten Paes Ageng Jangan Menir/Kanigaran

Bapak-bapak Ibu-ibu, mangga busana asiling kabudayan luhur menika sami dipunuri-uri

kanthi nyinau werdining pralambang utawi simbol-simbol ingkang wonten ing busana menika.

Para tamu ingkang pantes sinudarsana, kados cekap semanten rumiyin ingkang saged

kula aturaken. Wonten kiranging subasita, saha kirang tumata pangrakiting basa, saestu kula

nyuwun gunging samodra pangaksami. Matur nuwun.

Wassalamu’alaikum wr.wb.

B. Busana Temanten saha Titikanipun

NO Cakrik Manten Kakung Putri

1

Yogya Putri

- Kuluk kanigara- Ngagem sumping- Busana bludiran /

blenggen keprabon- Kain/jarik pradan- Selop bludiran

- gelung tekuk- Ngagem cundhuk

mentul 1- Busana bludiran/

blenggen/keprabon

- Kain/jarik pradan- Selop bludiran

2

Kasatriyan

- Busana Surjan- Ngagem udheng - Selop polos

- Busana kebaya- Gelung tekuk- Mentul 5- Kain/jarik pradan- Selop polos

3 - -

Kasatriyan Ageng

- Busana Surjan- Kuluk Kanigara- Selop polos

- Busana kebaya- Gelung tekuk- Mentul 1- Kain/jarik pradan- Selop polos

4

Paes Ageng

- Kuluk matak rambut kucir

- Sumping sekar sritaman

- Celana cinde- Kain kampuh/dodotan- Busana lukar- Ngagem kelat bahu- Selop bludiran

- Gelung bokor gajah ngoling

- Cundhuk mentul 5

- Kain cinde- Ngagem kain

kampuh/dodotan- Busana lukar- Selop bludiran

5

Paes Ageng Jangan

Menir/

- Kuluk kanigara rambut ukel

- Busana bludiran- Ngagem kain cinde- Ngagem kelat bahu- Selop bludiran

- busana bludiran- Ngagem kain

cinde- Ngagem kelat

bahu- Selop bludiran- Gelung bokor

gajah ngoling

B. UPACARA TARUB JANGKEP NGAYOGYAKARTA

Upacara Tarub (pasang bleketepe)

Salah satunggaling upacara wonten ing upacara wiwahaning penganten inggih

menika upacara pasang tuwuhan ingkang kawastanan upacara tarub. Upacara tarub inggih

menika upacara pasang tetuwuhan sarta janur kuning minangka rerenggan papapaning

pawiwahan. Janur kuning sarta tuwuhan kapacak ing korining pawiwahan.

Miterat tradhsi Jawa, pasang tarub sarta tuwuhan menika mawi dhasar petangan

wekdal, dinten, sarta tanggal ingkang sampun kapetang kanthi premati. Pasang tarub menika

limrahipun sareng kaliyan upacara siraman. Saderengipun tarub kapasang, langkung rumiyin

kacawisaken sajen tarub supados upacara pawiwahan penganten saged lumampah kanthi

sae nir ing sambekala.

Sesaji tarub tumpeng tarub

Dene sajen tarub menika warni-warni kados ing ngandhap menika :

1. Sanggan, inggih menika ubarame ingkang arupi pisang raja satangkep, sekar telon

(kenanga, mlathi, kanthil), kinang, saha lawe wenang dipunpapanaken ing tambir

ingkang sampun kalemekan ron pisang.

2. Tumpeng robyong, inggih menika tumpeng ingkang dipunrenggani kuluban. Tumpeng

menika kadamel saking sekul ingkang kacithak mawi kukusan supados wujudipun

saged kados gunungan. Lajeng kapapanaken wonten ing satengahing tambir.

Pucuking tumpeng dipunsukani sundukan tigan godhog, brambang, lombok abrit,

kasunduk malang lajeng nginggil piyambak lombok abrit kasunduk mujur.

3. Tumpeng gundhul, kapapanaken ing tengah-tengahing tambir, ing pinggiripun

dipunsukani rerenggan sawarnining jajan pasar saha jenang warni pitu.

4. Tumpeng megana, inggih menika tumpeng ingkang dipunjangkepi mawi kuluban

bumbunipun pedhes.

5. Sekul liwet dipunlawuhi srundeng, sekul ambeng, sekul kebuli, sekul punar, sekul

lulut, sekul golong sajodho, kasukakaken sanginggiling tigan dadar lan katutup

tigan dadar.

6. Jajan pasar, menika woh-wohan pala gumantung, pala kependhem kagodhog, pala

kasimpar, dhaharan tradhisional kadosta jadah, wajik, gathot, lapis, gethuk, legendar,

lsp.

7. Rujak degan, kopi saha teh pait, setunggal lencer udut.

8. Brokohan arupi dhawet segelas, ¼ klapa, tigan ayam mentah, gendhis jawa selirang.

Rikala upacara tarub, brokohan kaliyan tumpeng megana kapapanaken ing

sangandhaping papan ingkang kangge sare calon penganten.

9. Ketan mancawarna saha jadah, kolak, apem.

10.Pisang ayu

11.Sekar pari, sekar telon, tigan ayam kampung, bumbu pawon, kaca pangilon, serat,

krambil, empon-empon.

12.Toya tempuran saking kalih lepen lajeng dipunwadhahi kendhil alit.

13.Damar/diyan ingkang kadamel saking grabah kaisenan lisah, kasumet rikala upacara

tarub.

14.Tempe mentah ingkang kabuntel mawi ron pisang dipuntangsuli merang, gendhis

jawa setangkep.

15.Sajen bucalan.

Sedaya ubarampe upacara tarub dipuncepakaken dening para pinisepuh saking

kulawarga temanten putri kabiyantu tangga tepallih. Menawi ubarampe sampun cumawis

jangkep, sedaya kulawarga lajeng lenggah jajar sacelakipun sajen tarub lajeng sami

munjukaken pandonga lan panyuwun dhumateng Gusti mugi anggenipun gadhah damel

pinaringan kawilujengan. Kalajengaken pasang tarub, bleketepe. Menawi sedaya sampun

rampung, sajen saged kalorod lajeng kadhahar sesarengan.

Tata Cara Upacara Awal Mantu

A. Pasang Tarub, ancasipun kangge miyaraken sasana pawiwahan, kanthi rerenggan

janur kuning.

B. Buwangan, Pirantinipun panjang ilang kanthi isi bumbon pawon, kacang, dhele,

daging,arta receh. Ancasipun kangge mbuwang sedaya sukerta lan pepalang supados

pakaryan ingkang dipunlampahi boten wonten alangan.

C. Pasang tuwuhan, ancasipun supados temanten sarimbit saged nuwuhaken gesang

ingkang utama, minangka tepa palupining brayat.

1. Pisang Raja satundhun----- pralambangipun bilih manten menika pinindha raja,

mugi temanten nggadhahi watak saha nuladha pakarti raja ingkang sae.

2. Cengkir gadhing ----- Salebeting cengkir menika isi toya ingkang suci lan wening,

mugi tresnanipun temanten linambaran tresna suci, pamilihing garwa adhedhasar

manah ingkang wening.

3. Tebu Wulung ----- pamilihing jodho kinantenan antebing kalbu sinartan teguh ing

iman.

4. Ron kluwih ----- mugi anggenipun mantu boten kekirangn syukur kepara malah

kaparingan kalangkungan.

5. Ron alang-alang ----- sambekalaning (alangan) karsa saged ical satemah

anggenipun mantu saged wilujeng tanpa alangan.

6. Ron apa-apa ----- amrih anggenipun mantu ora ana apa-apa kalis saking

samukawis pepalang.

7. Pari sawuli ----- amrih gesangipun temanten saged kadya pantun saya isi saya

tumungkul tuwin kacekapan ing boga.

8. Sekar saha wohing kapas ----- mugi temanten sageda kacekapan ing

wastra/sandhang.

9. Ron waringin ----- amrih temanten saged pikantuk pengayoman, kasembadan

ingkang dados gegayuhanipun.

10. Pengaron isi sekar setaman ----- mugi gesangipun temanten tansah manggih

raos suka sumringah kadya sekar ingkang nedheng anjrah ing taman.

11. Janur ----- jan: temen/sejati, nur : sunar. Nur ingkang sejati ingkang mijil saking

Gusti. Mugi gesangipun temanten pikantuk pitedah lan wewarah saking Gusti

ingkang mahamirah.

D. Siraman, katindakaken sedinten saderengipun temanten dhaup, kirang langkung wanci

tabuh sedasa. Ngemu pralambang supados temanten kekalih sageda resik lair

batosipun

E. Paes. Ing salebeting sasana sumbaga, CPP dipunalub-alubi---- dipunkerik rikmanipun

ing nginggil palaraban.

F. Sade dhawet, suka pralambang saha pangajab supados benjingipun tatkala upacara

dhauping temanten swasana regeng gayeng. Tiyang sepuh paring donga pangestu

supados gesangipun temanten sageda murakabi dhateng tiyang sanes, suka paring

dana.

G. Plangkahan, dipunadani menawi temanten kagungan kadang sepuh ingkang dereng

krama. Ancasipun nyuwun donga pangestu supados anggenipun nglampahi gesang

bebrayan samangkih saged wilujeng kalis ing sambikala.

H. Midodareni, Upacara midodareni minangka srana panebusing kembar mayang,

Kembar mayang minangka sarat sarana dhauping rising temanten. Upacara tumuruning

kembanr mayang minangka pralambang tumurunipun Dewa Kamajaya lan Dewi

Kumaratih. Kembar mayang mengku makna sinandi inggih menika kembaripun

temanten kekalih, kembar sih katresnan, kembar cipta, rasa miwah karsanipun. Kembar

mayang ugi sinebat Sekar kalpataru dewadaru minangka lambang karahayuan,

minangka saran tulak balak amrih lampahing tata upacara penganten saged rahayu

kalis ing rubeda.

C. OBAT TRADHISIONAL

Nuwun, ingkang kinurmatan Bapak Supraba minangka kepala Dukuh dusun

Karangwuni, ingkang kinurmatan para rawuh kakung miwah putri, lan kadang wiranem

ingkang kula tresnani.

Assalamu’alaikum wr.wb.

Para lenggah, magga kula Panjennegan sedaya langkung rumiyin ngaturaken

gunging panuwun ingkang tanpa upami dhumateng Gusti Allah Ingkang Maha Mirah awit

paringipun rahmat saenga ing titi wanci menika kula Panjenengan saged kempal ing papan

menika kanthi wilujeng nir ing sambekala.

Siyang menika kula badhe atur rembag sapala bab “Obat Tradhisiona”. Obat

tradhisional menika obat ingkang kadamel saking tetuwuhan, kewan, utawi toya. Obat

tradhisional ing bebrayan ageng Jawa limarah kasebat jamu utawi jampi. Jampi menika

sampun wiwit jaman rumiyin kaginakaken minangka sarana kangge njampeni sesakit ugi

minangka sarana kangge njagi kasarasaning badan. Sanajan jaman lan teknologi sampun

majeng ananging jamu taksih tetep gesang ing madyaning bebrayan.

Para lenggah ingkang minulya, ngginakaken obat tradhisional utawi jampi menika

boten nglanggar angger-angger, malah ing bebrayan ageng, mliginipun ing tlatah Jawa,

jampi menika migunani sanget kangge njagi kasarasaning badan. Jampi menika saged

karacik piyambak lan umpaminipun saged dipunpanggihaken ing peken, wande, malah

wonten ing sakiwa tengening pekawisan .

Pamarentah ugi paring panjurung bab wontenipun TOGA (Tanaman Obat

Keluwarga) . TOGA menika limrahipun dipuntanemi tuwuh-tuwuhan minangka obat ing

padintenan umpaminipun taneman ingkang kapethik pucukipun inggih menika salam, jeruk

purut, dene ingkang kaginakaken kangge obat oyotipun utawi empunipun, kadosta jae,

kencur, kunir, kunci ingkang kalimrah kasebat empon-empon.

Empon-empon kunir jae

TOGA menika saged katanem ing pakawisan kanthi siti ingkang kacawisaken kanthi

sae. Saderengipun dpuntanemi TOGA, siti dipunpaculi lajeng dipunrabuk, dipundamel

punthuk-punthukan supados boten kelem menawi jawah. TOGA ugi saged katanem wonten

ing pot saking piranti plastik ingkang sampun boten kangge, saged ugi ngginakaken polybag.

Lajeng pot-pot wau katata miturut remen saha kawontenanipun kangge pasren. Taneman-

taneman menika wau gampil sanget gesangipun lan murakabi dhateng gesang padintenan.

Asiling taneman wau boten namung kangge jampi nanging nggih saged dipunginakaken

minangka tambah bumbu olah-olah.

Para lenggah ingkang tansah pinaringan begja mulya saking Ingkang Maha

Kuwaos, pigunaning TOGA ing grsang padintenan menika saged kawastanan nguntungaken

sanget. Tuladhanipun, menawi wonten ingkang masuk angin, kula lan Panjenengan saged

mendhet jae kinten-kinten 10 cm lajeng kapanggang ing latu kados manggang sate, menawi

sampun alum dipunonceki, dipungirah ngantos resik, dipunthuthuk nanging boten ngantos

ajur, dipunsukakaken gelas dipuntambah gendhis jawa miturut remenipun lajeng dipuncuri

toya umub, katutup sawetawis. Menawi sampun kirang benteripun lajeng dipununjuk tiyang

ingkang masuk angin.

Para lenggah menika kalawau tuladha sawetawis pigunanipun TOGA. Kanthi TOGA

kulawarga saged ngirit dana kangge kasarasan. Sejatosipun taksih kathah daya pigunanipun

tetuwuhan sanesipun ingkang dipunlarah menapa ginanipun tumrap panggulawenthah bab

kasarasaning badan utawi minangka njampeni sesakit. Para lenggah mugi-mugi andharan

kula bab obat tradhisional menika wau wonten manfaatipun tumrap Panjenengan sedaya.

Ingkang kula andharaken menika adhedhasar rembag gethok tular. Nanging gandheng

wekdalipun sampun ndungkap sonten pramila kula namung saged matur jenang sela wader

kalen sesondheran, apuranta yen wonten lepat kawula.

Wassalamu’alaikum wr.wb.

KD 2 : Simulasi berbahasa Jawa dalam keluarga dan masyarakat dengan

unggah-ungguh yang tepat.

Busana Penganten Paes Ageng Kanigaran

Paes Ageng Yogyakarta / Kanigaran.

Tuladha pagineman ingkang ngrembag bab busana penganten.

Nalika dinten Minggu Paing, surya kaping 7 Mei, wanci jam 4 sonten, Pratiwi ndherekaken ibunipun sowan dhateng dalemipun Ibu Kusuma, satunggaling juru sumbaga

ingkang kawentar ing Ngayogyakarta, badhe ngrembag bab tatacara adat penganten

tuwin busana ingkang badhe dipunangge dening Pratiwi tigangwulan malih.

Ibu Barata

Ibu Kusuma

Ibu Barata

Ibu Kusuma

Ibu Barata

Ibu Kusuma

Pratiwi

Bu Kusuma

Pratiwi

: ”Kulanuwun....”

: ”E... BU Barata, mangga BU, mangga Nak, katuran lenggah.

Sugeng Bu, sugeng Nak?”

: ”Pangestunipun ...wilujeng sakonduripun Bu Kusuma rak nggih

wilujeng ta BU?”

: ”Inggih pangestunipun BU Barata inggih tansah manggih

karahayon.... kagungan kersa menapa Bu? Njanur gunung Bu

Barata rawuh dhateng griya kula?”

: ”Menika Bu, anak kula Pratiwi badhe nyuwun pirsa bab busana

penganten gagrag Ngayogyakarta, mliginipun busana Paes

Ageng Kanigaran. Menawi boten wonten pambengan tigang

wlan malih badhe dados manten. Kaliyan kepareng matur

benjing nyuwun dipunbusanani”.

: ”O,... mekaten kersanipun, lha sing arep disuwunke pirsa apa ta

Nak?”

: ”Bab tatacara adat lan busananipun penganten BU?”

: ”Bab tatacara adat ing kabudayan Jawa mligine Ngayogyakarta,

kawiwitan saka slametan utawa wilujengan amrih apa kang

bakal katindakake tansah slamet ora ana alangan sawiji apa.

Sabanjure pasang tuwuhan lan bleketepe. Tuwuhan dipasng ing

korining pawiwahan, ana tebu , cengkir gadhing, ron kluwih,

pisang raja, lsp. Dene bleketepe dipasang neng payon,

minangka pralambang yen wong tuwa kuwi minangka

pangayoman.”

: ”Wah kathah sanget Bu, mangkih kula cathet kemawon, kaliyan

kula kepengin mangertos menapa bedanipun busana

penganten Paes Ageng kaliyan buasa penganten Paes Ageng

Kanigaran? Estunipun Ibu kula kepengin sanget sawanci-wanci

kula emah-emah supados ngangge busana Paes Ageng,

nanging kula boten purun, jalaran menawi ngangge rasukan

menika kula lingsem”.

Bu Kusuma

Pratiwi

: ”O... sejatine ora akeh bedane. Paesing pasuryan, ukel, dodot,

selop, sangsangan, canela, gelang, kelat bahu, kabeh padha.

Bedane mung ana ing rasukan lan kuluk. Kanggo busana Paes

Ageng nganggo kuluk Matak waranane biru laut, dene Paes

Ageng Kanigara nganggo kuluk Kanigaran warnane ireng

diparingi plisir benang emas. Bab rasukan, yen busana Paes

Ageng kuwi penganten kakung dalah penganten putri ora

ngagem rasukan. Kanggo busana penganten Paes Ageng

Kanigaran, penganten kakung putri ngagem rasukan. Supaya

cetha iki ana fotone, ditingali wae”.

: ”Inggih.... Bu , matur nuwun”.

KD 3 : Memahami pesan moral dalam teks sastra Jawa

A. NYAMPING KAGUNGANE EYANG

Langite katon mendhung angendhanu, ampak-ampake kandel dadi pepalang tumrap

wong kang arep ndeleng sesawangan ing sakiwa tengening Bandara Sepinggan,

Balikpapan. Esuk kuwi kira-kira jam 08.00 WITA. Saka corong pengumuman keprungu wara-

wara yen motor mabur Garuda kang tumuju Ngayogyakarta liwat surabaya diundur rong jam.

Ya ora mokal, wong ampak-ampake kandel banget, gajege pilote rada ringa-ringa yen arep

take off. Kabeh kuwi amarga saka akehe alas kang kobong.

Karo lungguh ngenteni wektu kang wis ditemtokake, gagasane Pratiwi dadi nglangut.

Telung taun kepungkur, sawise winisudha sarjana, dheweke ditampa nyambut gawe ana

BUMN kang kondhang ing Balikpapan. Niyate nalika semana, dheweke pancen kepingin

lunga adoh ninggalake kutha Ngayogyakarta, kutha kelairane. Kutha kang tansah ngelingake

Pratiwi marang Wisnu sawijining pemudha sing tau dadi geganthilaning atine. Wisnu bocahe

mrebawani, pakulitane rada ireng nembaga sinangling, manis banget, alise kandel. Dhasare

Wisnu dadi ketua OSIS, ya ora mokal yen akeh bocah putri sing seneng marang Wisnu, mula

Pratiwi ya rumangsa mongkog dadi kekasihe Wisnu. Eyange putri nate ngendika yen Pratiwi

karo Wisnu pancen pacangan serasi.

Lulus saka SMA Wisnu kuliah ana ITB Bandung. Seminggu rong minggu Wisnu

tansah kirim kabar srana tilpun, kala-kala ya nganggo layang lan ngelingke supaya Pratiwi

tansah sregep sinau. Wektu semana Pratiwi ya wis lulus SMA. Dheweke kuliah ing UNY

Program Studi Bahasa Inggris. Neng UNY jane ya akeh sing nyedhaki, nanging atine Pratiwi

wis kebacut digondhol Wisnu menyang Bandung.

Sawijining sore Eyange Putri nimbali Pratiwi. Ngendikane Eyang Putri :

“ Wik renea Ndhuk, mlebua kamare Eyang kene”. Pratiwi banjur mlebu kamare

Eyange. “ Umurmu pira Ndhuk saiki?” pandangune eyange. Wangsulane Pratiwi,”Kalih likur

Yang”. Eyange putri mendel karo mriksani, njur ngendika maneh, “ Wah … wis diwasa kowe

Wik”. Suk yen wis lulus ndang dadi manten wae ya Ndhuk! Iki Eyang wis nyawisi

sandhangan dinggo midadareni, ijab, lan panggih. Kanggo midodareni iki nganggo

nyamping Wahyu Tumurun, yen ijab nganggo Sida Asih. Lha yen panggih kudu nganggo

Sida Mukti, supaya ing tembe uripmu mukti ya Ndhuk! Iki nyampinge Eyang Putri biyen

sawitan karo Eyang Kakung. Nyamping-nyamping iki bathik tulis alus tenan, sing mbathik

Eyang dhewe lho …. Mengko pas panggih kowe nganggo kebayak kuning gadhing dene

Wisnu ben nganggo surjan sing wernane uga kuning gadhing. Wah mesthi kaya Bathara

Wisnu Karo Dewi Pratiwi ngejawantah. Yen kanggo resepsine nganggo ageman Kanigaran

wae ya Wik! Coba waspadakna nyampinge simbah iki, Wik!”

Wahyu Tumurun Sida Asih Sida Mukti

“Halo … halo … pengumuman … penumpang pesawat dengan nomer penerbangan

17 tujuan Yogyakarta segera diberangkatkan. Para penumpang dipersilahkan menuju

pesawat melalui pintu V”. Gragapan ….. Pratiwi enggal-enggal nyaut tas cangklong sing

diseleh ing sandhinge. Sanajan jumangkah tumuju kori V, pikirane Pratiwi tansah kelingan

welinge Eyange, samangsa dadi manten supaya nganggo nyamping Sida Mukti lan kebayak

kuning gadhing.

Lungguh cedhak cendhela, atine Pratiwi kaya rinujit-rujit. Dina Wage Kemis sesuk

pengetan mendhak pisan sedane Eyange Putri. Pepinginane Eyange Putri supaya Pratiwi

nganggo nyamping Sida Mukti sesandhingan karo Wisnu ora bakal klakon. Wisnu wis omah-

omah kecanthol mojang Priyangan, malah kabare saiki wis duwe momongan. Ora krasa

eluhe Pratiwi ndlewer nelesi pipine ….

Sawise ngelapi eluhe, liwat cendhela motor mabur, Pratiwi ndeleng mangisor katon

laut Jawa …. Ing sela-selaning mega kaya-kaya ana nom-noman sing lagi mesem marang

dheweke …. Christian Sugiono. Gelem apa ora ya …. Christian dibebedi nganggo nyamping

kagungane eyang?

B. UBARAMPE PASRAH SANGGAN SAHA LAMBANG

KALPIKA, TATACARA DHAUP

Ubarampening adicara pasrah sanggan saha lambang kalpika kados ing ngandhap

menika :

1. Kalpika. Maknanipun: tresnanipun ingkang badhe gesang tembayatan

boten wonten telasipun, saking awal lan akhiripun, saking donya dumugi

delahan.

2. Ageman putri sapengadeg. Maknanipun: Putra kakung badhe nyekapi

sedaya kabetahaning garwa nutupi sedaya wewados utawi saru sikuning

garwa, ngemuli lair lan batosipun satemah boten kacingkrangan.

3. Rerenggan pelik-pelik. Maknanipun : Putra kakung tansah badhe ngudi

sumoroting garwa, boten badhe tumindak ingkang saged ndadosaken

kuceming garwa satemah saged dados tepa palupining brayat.

4. Jadah, Wajik, Jenang, Lsp. Maknanipun : Nadyan awujud jalu tanapi

wanita saged saeka kapti ing pakarti saeka praya ing sedya.

5. Woh-wohan. Maknanipun : Mugi tresnanipun temanten kekalih saged

mujudaken woh ingkang sejati tumuju ing ancas ingkang sinedya nun

inggih palakrama

6. Suruh Ayu lan Pisang Ayu. Maknanipun : Suruh lumah lawan kurep beda

ananging yen digeget nunggal rasane. Priya lan wanita menawi sampun

dados jatu kramanipun badhe manunggal ing cipta rasa miwah karsanipun.

Pisang limrahipun pisang raja, amrih tumindakipun temanten pinindha raja

ingkang sarwa-sarwi tanggel jawab.

7. Cengkir Gadhing. Maknanipun : Cengkir menika isi toya ingkang suci,

mugi tresnanipun jalwesrti wau linambaran tresna ingkang suci.

8. Arta utawi Buwuh. Maknanipun : Buwuh menawi dipunkerata dados

imbuh-imbuh anggenipun bahde ewuh. Tiyang badhe mantu menika

betahaken wragad ingkang boten sekedhik.

9. Urip-uripan sajodho. Maknanipun : ingkang bahde jejodhohan sageda

tanggel jawab dhumateng brayatipun.

Urut-urutaning upacara dhauping temanten utawi panggih sarta maknanipun

kados ing ngandhap menika :

1. Penganten putri miyos

Penganten putrid miyos saking tepas wangi kalenggahaken ing sasana

rinegga. Miyosipun dipunkanthi dening rama, ibu miwah juru sumbaga.

2. Penganten kakung rawuh

Rawuhipun penganten kakung limarahipun kadherekaken pangombyong

saking pinisepuh, tiyang sepuh, sanak kadang cinaket.

3. Pasrah tinampi penganten

Pasrah tampi inggih menika tiyang sepuhipun CPK masrahaken CPK

dhumateng tiyang sepuhipun CPP saprelu dipunijabaken.

Adicara pasrah temanten dipunadani menawi:

a. Ijab sampun kalampahan ing wanci kepengker, dados adicara

ngemungaken pawiwahan dhaup. Adicara pasrahipun penganten kakung

saprelu kadhaupaken kaliyan temanten putri.

b. Ijab badhe kalampahan dados setunggal kaliyan rerangkening

pawiwahan. CPK kapasarhaken dhumateng tiyang sepuh CPP saprelu

kaijabaken lan kadhaupaken kaliyan rising temanten putri.

4. Panggih/dhaup, kanthi rerangken upacara:

a. Balangan gantal

Gantalipun temanten putri kawastanan gondhang kasih, tegesipun

sisang temanten putri tansaha kagungan rasa tresna asih dhateng

kakung. Gantalipun temanten kakung kawastanan gondhang tutur,

maknanipun temanten kakung saged dados guru lakinipun temanten

putri ingkang tansah paring wewarah saha pitutur dhumateng garwa.

b. Minggah pasangan linambaran ron pisang.

Temanten kekalih ingkang pinindha raja lan prameswari minggah

pasangan. Tegesipun bilih temanten kekalih saestu sampun dados

pasangan ingkang sejati.

c. Mecah tigan

Ngemu suraos bilih nalaripun temanten kakung sampun pecah, samekta

mengku saha dados suhing kulawarga.

d. Nyuceni Suku

Tegesipun, mugi ical salwiring sukerta kalis ing sambekala.

e. Ngunjuk toya saking kendhi pratala

Tegesipun sasampunipun pecah nalaripun sageda menggalih samukawis

kanthi wening.

f. Sinengepan sindur

Tegesipun tiyang sepuh taksih kersa paring wewarah saha pitedah lan

paring dongan pangestu amrih gesangipun ingkang putra kekalih

manggih kamulyan.

5. Upacara Adat Jawa

a. Bobot Timbang : Kanthi timbang katresnane rama lan ibu, mugi saged

kasembadan kamulyaning gesang temanten sarimbit.

b. Wisudha Temanten : Tiyang sepuh sampun saged ngentasake keng

putra saprelu bangun bale griya piyambak.

c. Kacar-kucur : Temanten kakung badhe nuhoni tanggel jawabipun

minangka kakung, paring guna kaya dhateng pawestri.

d. Dulangan : penganten kakung sinengkuyung penganten putri badhe

budidaya manunggaling brayat, boten badhe pepisahan.

e. Bubak kawah : tiyang sepuh sampun kepareng kasil nuhoni jejibahan

kanthi malakramakaken putra putrinipun.

f. Tumplak punjen : Sampun boten badhe mantu malih.

g. Sungkeman : Temanten nyuwun donga pangestu dhateng tiyang sepun

saprelu nglampahi gesang bebrayan enggal.

h. Kirab : salin busana

KD 4 : Memahami dan menganalisis karya jurnalistik

LUNTURING BUDAYA SJL (srawung, jagong, layat)

Rikala mapag pengetan 61 taun kamardikan RI me kabeh stasiun TV lan ora keri

ariwarti, padha umyeg mbabarake omongan bab kandel tipise rasa nasionalisme kang

didarbeni saiki. Nitik kahanan padinan katone kang aran semangat nasionalisme awake

dhewe wis tipis. Rembug mau lumrah. Jalaran apa? Generasi mudha sajak wis ora tepung

maneh karo budayane. Babagan ngendi sing isih bisa diagul-agulke? Jare ujaring kandha,

bangsa kita darbe budaya adi luhung. Kasunyatane uripe seni budaya sajak kangelan tuwuh

ngrembaka. Jare Indonesia kuwi bangsa kang sumeh, grapyak ing pasrawungan nanging

kasunyatane gampang kebrangas kanepson utawa anarkhis, ora bisa nuwuhake rasa sukur

tumrap peparinge Gusti Allah.

Bangsa Indonesi, mligine suku Jawa uga duwe budaya adi luhung kang dadi werdine

wong urip bebrayan. Budaya mau aran SJL. Irah-irahan SJL miturutpangandikane dhalang

misuwur saka Surakarta, ura liya werdine yaiku: Srawung, Jagong, lan Layat. Rikalane

limbukan, Ki Dhalang mratelakake, yen tetelune kuwi mujudake paugeraning wong urip neng

ngalam ndonya. Apa tri paugeran kasebut isih katindakake tumrap saben warganing

masyarakat? Wangsulane cekak aos wae, Wallahualam. Sajake yen dititi tenan, ing bab

srawung isih adoh saka panjangka. Geleme srawung yen ana pamrihe, dene yen wus

katekan karepe ya ditinggal semprung ngono wae. Bebasane, “ada udang di balik batu”.

Sabunjure ayo ngrembug bab budaya layat. Bab layat tumrap sedulur kang lagi

nandang duhkita, sajak setali tiga uang, jas bukak iket blangkon, sama juga sami mawon.

Pengalaman pait saka mitra mitrane penulis PS. Panjenengane durung suwe iki, kanthi

kebak rasa trenyuh, dheweke nyritakake nalika kesripahan mbakyu pembayune sing wadon.

Warta lelayu wis dikirim marang instansine sing lanag, semono uga marang paguyuban

pensiunan sarta pengurus koperasi pensiunan. Nanging apa kang dumadi? Tetela saka

instansi nalika dheweke ngabdi 25 taun lawase, ora digatekake babar pisan. Aja maneh ana

layang sasuwek kang mratelakake melu belasungkawa, mitra sawiji wae ora ana sing teka

layat. Ah … kok memelas banget nasibe.

Sabanjure mitrane penulis mau kanthi kekembang waspane, mratelakake prihatine.

Terus terang dhewke ora mikirake antuk dana bela sungkawa apa maneh sing aran

santunan, jer kabeh mau wis kapasrahake lan ana kang ngurusi dhewe. Sing digumuni kok

ya kaya mengkono patrape para mitrane. Sajroning swasana dhuhkita, koko ya isih ana

“mungli” barang. Maune dipetung bakal antuk pangentheng-entheng prabeya saka

perusahaan jasa kematian, ora ngertia saka dana santunan kang ditimpa, malah kudu isih

nombok. Bebasane wus kelangan kulawarga isih kesandhung pethi mati. Dikira menawa

perusahaan mau nirlaba (ana unsur sosiale) malahan kebak mawa petungan.

Liding omongan, majuning era kesejagadan lan modernisasi kang disengkuyung

teknonlgi kang canggih pancen ora bisa diselaki. Bab iki merbawani tumindake saben

pawongan kudu sarwa instan. Anane pesawat telpon upamane, tetela bisa nyingget wektu

ananging ngedohake silaturahmi. Tuladha liyane, halal bi halal maune cukup mawa kirim

layang , saiki diganti mawa SMS. Pesawat telepon lan kirim kartu idulfitri wis ora njamani

maneh. Yen kabeh mau wis bisa kantindakake sarana SMS, lha kapan bisa ketemu karo

priyayine kang kawongan? Ya kemajuan teknologi iki kang njalari budaya SJL banjur dadi

luntur. Menawa kita ora kuwat anggone mbetengi budayane dhewe kang adi luhung, temtu

bakal suwe mijet wohing ranti, kalindhih dening budaya manca kang tuhu ora cundhuk karo

kapribaden kula lan panjenengan. Nuwun. (Eyange Tita)

KD 5 : Menulis surat resmi berbahasa Jawa

A. Pangertosan bab Serat

Serat (layang) tumraping bebrayan Jawi taksih asring kaginakaken. Bakunipun serat

wau kangge sarana mahyakaken gagasan. Serat saged kaperang dados kalih werni, inggih

menika: (1) serat resmi saha (2) serat boten resmi. Serat boten resmi saged kadamel

pribadhi ugi saged kadamel dening instansi. Limrahipun serat resmi badhe ngemot bab-bab

ingkang boten wadi (personal). Pramila saking menika basanipun ugi ketingal gumathok.

Suwalikipun, serat boten resmi adatipun kalebet serat wadi. Ingkang damel inggih

menika pribadhi, katujokaken dhumateng tiyang sanes. Serat antawisipun siswa SMA

dhumateng kekasihipun temtu klebet surat pribadhi. Liripun basa saha isinipun langkung

mardika, kepara boten wonten pathokan mirunggan.

Surat resmi saha boten resmi sejatosipun meh sami blegeripun. Paling boten serat

wau ngemot (a) titi mangsa, (b) ingkang katuju, (c) ingkang ngirim, (d) pakurmatan, (e)

wosipun, (f) panutup, (g) tandha tangan (tapak asma). Reroncening serat makaten ugi asring

owah gingsir. Dumugi semanten saged dipunmangertosi bilih ingkang kagolong serat resmi,

sampun boten asring kesrambah. Serat resmi kadosta serat lamaran, sampun boten asring

ngginakaken basa Jawa. Serat resmi ingkang taksih ngginakaken basa Jawa inggih menika

serat undhangan (sedhahan).

Serat sedhahan sawau ugi sampun winates penganggenipun, mligi kangge ngaturi

adicara ingkang gegayutan kaliyan adat tatacara Jawa. Sinaosa makaten ugi asring wonten

serat sedhahan sanes ingkang ngginakaken basa Jawa. Serat sedhahan limrahipun mawi

basa Jawa krama. Ing pengangkah supados ingkang kintun serat rumaos ngaosi dhumateng

ingkang katuju.

B. Tuladha Serat Resmi

RUKUN KAMPUNG NGRUKEMSekretariat: Ngrukem, Rt 18, Telp. 08156805293

Bab : Sedhahan Suran 18 Januari 2007

Katur. Bapak/Ibu …………. Sakulawarga

ing Ngrukem

Assalamu’alaikum wr. wb.

Rinengga sagunging kabagyan,

Panitia Tirakatan Malem Siji Sura 2007 ngajeng-ajeng rawuh

Panjengan benjing:

Dinten/tanggal : Jumat, 19 Januari 2007

Titi wanci : Jam 20.00 – purna

Papan : Srambi Masjid Aridla Ngrukem

Adicara : Tahlil saha Tirakatan

Mekaten serat sedhahan saking panitia, saderengipun kaaturaken

agenging panuwun.

Wassalamu’alaikum wr. wb.

Ndherek ngajeng-ajeng rawuhipun:

Ketua RK Ngrukem

Drs. H. Budirejo

C. Tuladha Serat Boten Resmi

Yogya, 17 Januari 2007

Katur Bapak/Ibu ……………….ing Purworejo

Kabar kula sae-sae kemawon. Mugi-mugi ing griya ugi makaten. Kajawi saking menika Pak/Bu, caos uninga bilih sekolah kula ing liburan Juli 2007 badhe piknik dhateng Bali. Mbayaripun saben siswa 500 atus ewu. Mila kula nyuwun kacawisaken, minggu ngajeng Insya Allah kula wangsul. Dene menawi kula ribed, boten saged wangsul, kula aturi mbeselaken kados biasanipun. Saderengipun matur nuwun. Nuwun.Sujud sungkem kula katur Bapak/Ibu. Kathah lepat nyuwun pangapunten. Pun nggih.

Kula,

Sabariman

Serat Resmi Basa Jawa

Serat (layang) tumraping bebrayan Jawa taksih asring kaginakaken. Bakunipun serat wau

kangge : sarana mahyakaken gagasan.

Serat saged kaperang dados kalih werni, inggih menika:

1. Serat resmi saha, titikanipun :

a. Saged kadamel pribadi utawi dening instansi

b. Limrahipun ngemot bab-bab ingkang boten wadi

c. Basanipun ketingal gumathok

2. Serat boten resm, titikanipun :

a. Ingkang damel pribadi

b. Adatipun kalebet serat wadi

c. Basa lan wosipun mardika

d. Boten wonten pathokan ingkang mirunggan.

Wujudipun serat Jawa :

1. Serat ulem/sedhahan

2. Serat lelayu

3. Serat Iber-iber

4. Serat dhawuh

5. Serat Kitir

6. Serat Prajanjen

Serat resmi saha boten resmi sejatosipun meh sami blegeripun. Paling boten serat wau

ngemot :

1. titi mangsa : papan lan wekdal damel serat.

2. ingkang katuju,

3. ingkang ngirim : peprenah

4. pakurmatan : adangiyah

5. pambuka : kabar keslametan lan donga pangestu.

6. wosipun : suraosing serat.

7. panutup : nyuwun pangapunten lan pangajeng-ajeng.

8. tandha tangan (tapak asma).

Reroncening serat makaten ugi asring owah gingsir. Dumugi semanten saged

dipunmangertosi bilih ingkang kagolong serat resmi, sampun boten asring kesrambah.

Serat resmi kadosta serat lamaran, sampun boten asring ngginakaken basa Jawa. Serat

resmi ingkang taksih ngginakaken basa Jawa inggih menika serat undhangan

(sedhahan).

Serat sedhahan sawau ugi sampun winates penganggenipun, mligi kangge ngaturi

adicara ingkang gegayutan kaliyan adat tatacara Jawa. Sinaosa makaten ugi asring

wonten serat sedhahan sanes ingkang ngginakaken basa Jawa. Serat sedhahan

limrahipun mawi basa Jawa krama. Ing pengangkah supados ingkang kintun serat

rumaos ngaosi dhumateng ingkang katuju.

Tuladha Serat Resmi :

RUKUN KAMPUNG NGRUKEMSekretariat: Ngrukem, Rt 18, Telp. 08156805293

Bab : Sedhahan Suran 18 Januari 2007

Katur. Bapak/Ibu …………. Sakulawarga

ing Ngrukem

Assalamu’alaikum wr. wb.

Rinengga sagunging kabagyan,

Panitia Tirakatan Malem Siji Sura 2007 ngajeng-ajeng rawuh

Panjengan benjing:

Dinten/tanggal : Minggu, 19 Januari 2009

Titi wanci : Jam 20.00 – purna

Papan : Srambi Masjid Aridla Ngrukem

Adicara : Tahlil saha Tirakatan

Mekaten serat sedhahan saking panitia, saderengipun kaaturaken

agenging panuwun.

Wassalamu’alaikum wr. wb.

Ndherek ngajeng-ajeng rawuhipun:

Ketua RK Ngrukem

Drs. H. Budirejo

Tuladha Serat Boten Resmi

Yogya, 17 Januari 2007

Katur Bapak/Ibu ……………….ing Purworejo

Kabar kula sae-sae kemawon. Mugi-mugi ing griya ugi makaten. Kajawi saking menika Pak/Bu, caos uninga bilih sekolah kula ing liburan Juli 2007 badhe piknik dhateng Bali. Mbayaripun saben siswa 500 atus ewu. Mila kula nyuwun kacawisaken, minggu ngajeng Insya Allah kula wangsul. Dene menawi kula ribed, boten saged wangsul, kula aturi mbeselaken kados biasanipun. Saderengipun matur nuwun. Nuwun.Sujud sungkem kula katur Bapak/Ibu. Kathah lepat nyuwun pangapunten. Pun nggih.

Kula,

Sabariman