1. UVOD

POJAM I DEFINICIJA GEOMORFOLOGIJE

CILJ, ZADACI I METODE ISTRAŽIVANJA RELJEFA I GEOMORFOLOŠKIH PROCESA

Geomorfologija (grč. gea – Zemlja, morphe – oblik, logos – nauka) je nauka koja proučava nastanak, razvoj, osobine i savremenu dinamiku reljefa Zemljine površine. Dio je Fizičke geografije (grč. fysis – priroda, gea - Zemlja), naučne grane Opće Geografije (grč. gea – Zemlja, grafein – opisivati). Precizno je određena naučnim metodama (metode kvantitativne i kvalitativne geomorfološke analize) i objektom istraživanja (reljef Zemljine površine). U novije vrijeme, u Svijetu, smatraju je samostalnom geonaukom koja je definisana kao kontaktna nauka između geologije i fizičke geografije. Geomorfologija se dijeli na dvije osnovne grane, Opću geomorfologiju i Primjenjenu geomorfologiju. Kompleksnost geomorfologije, ogleda se u uskoj povezanosti sa geologijom, klimatologijom, hidrologijom, geofizikom, geohemijom, pedologijom i biologijom. Njezin intenzivan razvoj, u proteklom XX stoljeću, obilježen je nastankom novih geomorfoloških naučnih disciplina, kao što su: Klimatska i Tektonska geomorfologija, Inženjerska i Eksperimentalna geomorfologija, Geomorfologija kvartara, Glacijalna i Periglacijalna geomorfologija, Fluvijalna geomorfologija, Eolska geomorfologija i ostale novije geomorfološke discipline.

Dakle, objekat geomorfoloških proučavanja i naučnih istraživanja je reljef (skup ravnina i neravnina) Zemljine površine. Predstavljen je uzvišenjima, udubljenjima, ravnicama i zaravnima, na kopnu i podmorju Svjetskog okeana. Geneza (grč. genesis – nastanak) i morfoevolucija (grč. morphe – oblik , lat. evolvere – razviti) reljefa, rezultat je udruženog «antagonističkog» djelovanja unutrašnjih (endogenih) i vanjskih (egzogenih) sila ili agensa (lat. agere - raditi, pokretna sila).

Djelovanjem unutrašnjih sila, čiji je pokretač Zemljina toplotna energija, dolazi do promjena u strukturi i sastavu Zemljine kore. Unutrašnje sile utiču na aktivnost endogenih procesa (tektonski, magmatski procesi i izostatsko podešavanje Zemljine kore) i razvoj morfostruktura, reljefnih oblika planetarnih i regionalnih dimenzija. Bitno je naglasiti da je razvoj morfostruktura obilježen međusobnim utjecajem (interakcijom) endogenih i egzogenih sila i procesa, s tim da je njihova geneza prvenstveno uzrokovana endogenim djelovanjem.

Vanjske sile utiču na egzodinamsku aktivnost geomorfoloških procesa što rezultira oblikovanjem Zemljine površine i formiranjem reljefnih oblika zvanih morfoskulpture. Glavni pokretači geomorfoloških (ili egzogeomorfoloških) procesa su Sunčeva energija, gravitacija Zemlje te privlačna sila Sunca i Mjeseca. Egzogeomorfološko preoblikovanje stjenske podloge (ili pacijensa), može biti uzrokovano djelovanjem različitih agensa (voda tekućica i mora, atmosferskih voda, termičkih i korozijskih procesa, gravitacije, vjetra, leda i snjega, antropogenih i biogenih procesa). Geomorfološki procesi obilježeni su: denudacijom (lat. denudatio – ogolićavanje), transportom (ili prenosa materijala) i akumulacijom (lat. accumulatio – nagomilavanje). Reljefni oblici genetski se klasificiraju prema prevladavajućem geomorfološkom agensu. Dijele se na: fluvijalne, derazijske, fluviodenudacijske, marinske, kraške, fluviokraške, glacijalne, periglacijalne, glaciofluvijalne, eolske, antropogene i biogene reljefne oblike.

Dakle, antagonističko (ili nasuprotno) djelovanje unutrašnjih (endogenih) i vanjskih (egzogenih) sila rezultira geomorfološkim oblikovanjem i razvojem (ili morfoevolucijom) reljefa Zemljine površine. Tektonskim izdizanjem nastaju uzvišenja što generalno inicira razvoj denudacijskih procesa koji poništavaju učinke tektonskog izdizanja težeći uravnavanju ustrmljenih padina. Denudacija (lat. denudatio - ogolićavanje) je skupni naziv za sve destruktivne procese uzrokovane vanjskim silama (erozija, derazija, abrazija, egzaracija, korazija, deflacija, korozija). U područjima zahvaćenim tektonskim tonjenjem pojačava se akumulacija erodovanog materijala ili nanosa. Djelovanje akumulacijskih geomorfoloških procesa izraženo je akumulacijom denudiranog materijala u reljefnim ulegnućima čime se kompenzira učinak tektonskog tonjenja. Kada bi na Zemlji postojalo samo egzogeno djelovanje denudacijsko-akumulativnih procesa bez endogenih uticaja, formirala bi se apsolutna

1

erozijska baza predstavljena idealno uravnjenom plohom Zemljine površine. Čuvena teorija američkog geomorfologa Wiliama Morrisa Davisa, o razvoju reljefa Zemlje (1908. godine), pretpostavlja u geomorfološkom smislu tri morfoevolutivna stadijuma reljefa (juvenilni-mladi, maturski-zreli i senilni-stari) koji se zakonomjerno ponavljaju u ciklusima. Završetak senilnog i početak juvenilnog stadijuma obilježen novim ciklusom razvoja reljefa predstavlja denudiranu nisku uravnjenu površinu – pineplen (eng. peneplane).Geomorfološki razvoj reljefa Zemljine površine daleko je složeniji. Davisova teorija, vremenom je pretrpjela kritike, uglavnom zato što je zanemarila utjecaje tektonike (intenzitet i promjene tektonskih pokreta), klimatskih promjena i diferenciranosti litološkog sastava stjenskih kompleksa.

Reljef je osnovni element geografskog prostora. Generalno se dijeli na reljef kopna i reljef podmorja. Reljef kopna, prema obliku, klasificira se na: uzvišenja, udubljenja, ravnice i zaravni. Brežuljci, brda, gore i planine su uzvišenja. Reljefna udubljenja na kopnu predstavljena su vrtačama, uvalama, dolinama, zavalama, kotlinama i udolinama. Ravničarsko-zaravanski reljef predstavljen je niskim ravnicama, zaravnima i visoravnima. Kopneni reljef, sa morfografskog stanovišta (grč. morphe – oblik, grafein – pisati), karakterisan je: obalnim, nizijskim, brdskim, ravnjačko-visoravanskim i planinskim reljefom. Okeansko podmorje morfološki obilježavaju: podmorske ravnice priobalnog kontinentalnog praga ili šelfa, dubokomorske ravnice okeanskih kotlina i bazena, podmorske prečage, srednjeokeanski hrptovi i dubokomorski jarci ili brazde.

Morfometrijske odlike reljefnih oblika (površina, dužina, širina, visina, dubina, nagiba, zapremina) ulaze u domen geomorfometrije. Prema površinskim dimenzijama reljefa, mogu se izdvojiti: planetarni, megareljefni, makro, mezo i mikroreljefni oblici. Reljefne nanoforme najmanji su reljefni oblici.

Planetarne reljefne oblike s površinom od više miliona km², predstavljaju: prostrane kontinentalne kopnene mase sa planinskim pojasevima i okeanski bazeni sa srednjeokeanskim hrbatima. Prostorno nešto manje megareljefne oblike, geomorfološki izražavaju planinski sistemi i velike zavale, površina više stotina hiljada km². U makroreljefne oblike, mogu se uvrstiti planinski masivi, izduženi hrbati i zavalska ulegnuća, sa površinom od nekoliko stotina km² do više desetina hiljada km². Spomenuti planetarni, megareljefni i makroreljefni oblici izražavaju morfostrukture, genetski vezane prvenstveno za endogene procese. Prostorno manja brdska uzvišenja, kotline i dolinska proširenja, kanjoni i klisure spadaju u mezoreljefne oblike. Njihove površinske dimenzije kreću se u rasponu od nekoliko km² do nekoliko desetina km². Reljefni mikrooblici vrtača, ledenjačkih cirkova, vododerina, jaruga, potkapina te kraćih pećina i jama, uglavnom su dekametarsko-hektometarskih površina. U nanoforme, milimetarsko-centimetarskog reda veličina, spadaju na primjer: glečerske strije, bridovi škrapa, kišne brazdice i brazde. Mikroreljefni i nanoreljefni oblici, prvenstveno su nastali djelovanjem vanjskih egzogeomorfoloških procesa. Dakle to su morfoskulpture.

Osnovne morfogenetske značajke reljefa predstavljaju njegova morfološka, morfostrukturna i egzogeomorfološka obilježja.

Temelj svake morfološke analize terena je prepoznavanje, odnosno identifikacija, reljefne (ili orografske) strukture. Reljefnom strukturom, definisani su osnovni morfološki elementi reljefa nekog područja (planinski masivi, hrbati, predgorske stepenice, površi, doline, zavale, kotline).

U ostale morfološke odrednice reljefa spadaju: hipsometrija (grč. hypsos – visina) kopna (grč. hypsos – visina), dubinske ili batimetrijske značajke mora i okeana (grč. bathys – dubok), vertikalna raščlanjenost i nagibi padina.

Prema hipsometrijskim obilježjima, primjereno hipsometriji reljefa Bosne i Hercegovine, reljef kopna generalno se može podijeliti na: nizijski (0 - 200 m n/v), brdski ili predgorski (200 – 500 m n/v), gorski (500 – 1000 m n/v), planinski (1000-1700 m n/v) te visokoplaninski ili visokogorski reljef (iznad 1700 m n/v).

Na osnovu batimetrijskih obilježja, reljef mora i okeana, dijeli se na: neritsku zonu ili zonu šelfa (0 – 200 m dubine), batijalnu (200 – 3000 m dubine), abisalnu (3000 m – 6000 m dubine) i hipabisalnu zonu (okeansko podmorje dublje od 6000 m dubine).

Morfološka odrednica vertikalne raščlanjenosti predstavlja visinsku razliku između najviše i najniže tačke, na određenoj jedinici površine. Izražava se u m/km². Prema vertikalnoj raščlanjenosti reljef se dijeli na: nizije 0 – 5 m/ km², ravnice 5 – 30 m/km², blago raščlanjeni reljef 30 – 100 m/km², umjereno raščlanjeni reljef 100 - 300 m/km², izrazito raščlanjen reljef 300 – 800 m /km² i vrlo izrazito raščlanjen reljef (>800 m/km²).

2

Nagib padina predstavlja vertikalni ugao koji čini površina padine sa horizontalnom ravni. Izražava se u ugaonim stepenima. Pretežno uravnjeniji tereni na kopnu reljefno su predstavljeni subhorizontalnim plohama ravnica, niskih zaravni i visokih površi (ili visoravni). Blago nagnute padinske kose umjerenijih nagiba i strme padine sastavni su elementi reljefa brdsko-planinskih uzvišenja.(Vidjeti tabelu br.1.). Konveksno ustrmljene i subvertikalne padine najčešće obilježavaju planine, kanjonska i klisurasta dolinska suženja.

Tabela br.1. Klasifikacija padina i geomorfoloških procesa prema nagibu, na vodonepropusnijim stijenama

Nagibi padina (u ugaonim stepenima)

Padinske plohe Geomorfološki procesi

Reljef

0˚ – 2˚ Subhorizontalne Pojačana akumulacija

Ravnice

2˚- 5˚ Vrlo blago nagnute Prevladava akumulacija

Niske zaravni Visoke površi

6˚ – 12˚ Blago nagnute padinske strane

Spiranje, jaruženje, kliženje

Brežuljkasta uzvišenja

Predgorske stepenice: pedimenti i glacisi

13˚ – 32˚ Ustrmljene padine Pojačano spiranje, jaruženje, kliženje

Padine brdskih i gorskih uzvišenja

33˚ – 55˚ Vrlo strme padine Izraženo osipanje

Padine planinskih uzvišenja i klisura

>55˚ Izrazito vrlo strme padine

Pojačano urušavanje

Subvertikalne litice kanjona i odsjeci visokoplaninskih uzvišenja

Morfostrukturne značajke reljefa, odraz su endodinamskih procesa i tektonskih deformacija (ili poremećaja) stjenskih kompleksa. Nastanak i razvoj geomorfostruktura, planetarnih i regionalnih prostornih dimenzija na Zemlji, vezan je za pokrete litosfernih ploča koji su uzrokovani termalnim dubinskim strujanjem materije u astenosferi ili zemljinom plaštu (mantlu).(Vidjeti sliku br. )

3

Slika br. 1. Pokreti i granice Zemljinih litosfernih ploča

(1) astenosfera (plašt) (2) litosfera (3) vruća tačka (4) oceanska kora (5) subdukcijska ploča (6) kontinentalna kora (7) kontinentalna riftna zona (mlada granica ploča) (8) konvergentna granica ploča (9) divergentna granica ploča (10) transformna granica ploča (11) vulkanski štit (12) šireći Srednjeoceanski hrbat (13) konvergentna granica ploča (14) stratovulkan (15) otočni luk (16) ploča (17) astenosfera (18) dubokomorski jarak

Pozitivne morfostrukture su uzvišenja na kopnu. Predstavljaju neotektonski izdignute planinsko-gorske masive i hrbate. Sa strukturno-genetskog stanovišta generalno se dijele na: 1. Borano-navlačne morfostrukture (planinski sistemi Himalaja, Alpa, Dinarida, planinski masiv Prenja, planinski hrbat Veleža) 2. Rasjedno-blokovske morfostrukture (Sierra Nevada u Kaliforniji, sredogorje Hartz u Njemačkoj, gorski hrbat Majevice) 3. Vulkanske morfostrukture (Vezuv, Pinatubo na Filipinima, Mauna Loa i Mauna Kea na Havajima).

U najviše planinske pojaseve Svijeta spadaju Alpsko-Himalajski (8 848 m n/v), Andski (6962 m n/v) i Sjevernoamerički kordiljerski pojas (6194 m n/v). Visoko su izdignuti u nekadašnjim subdukcijskim zonama, uz konvergentne (destruktivne) granice litosfernih ploča, tokom novije faze alpske orogeneze. Spomenute borano-navlačne morfostrukture, obilježene su neotektonskim izdizanjem, od više milimetara do nekoliko centimetara godišnje. Subdukcija izražava podvlačenje jedne pod drugu litosfernu ploču. Tektonskim podvlačenjem Afričke pod Evroazijsku kontinentalnu megaploču, nastale su Alpe, Apenini i Dinaridi. Geneza Himalaja uzrokovana je kolizijom Indijske i Evroazijske kontinentalne megaploče. (Vidjeti sliku br. 2. )

Slika br.2. Podvlačenje (subdukcija) jedne pod drugu kontinentalnu litosfernu ploču: (1) kontinentalna kora (2) litosfera (3) astenosfera (4) drevna oceanska kora (5) planinski lanac (6) visoka površ

4

Novija morfoevolucija visokoplaninskog pojasa Anda, vezana je za subdukciju okeanske megaploče Nazce pod Južnoameričku kontinentalnu megaploču. Subdukcija je posebno intenzivna u zonama destruktivnih granica litosfernih ploča, gdje se podvlače okeanske litosferne ploče. To su na primjer, područja Javanske brazde (brzina subdukcije od oko 37 cm/god.) i Aleutskog jarka (brzina subdukcije od oko 20 cm/god.).

Visoki planinski masivi Istočnoafričkog planinskog pojasa sa ugaslim vulkanima (najviši vrh Kilimanđžaro, 5895 m n/v), rasjedno su izdignuti uz duboka tektonska rovovska ulegnuća. Predstavlju tipičan primjer rasjedno-blokovskih morfostruktura nastalih u kontinentalnim riftogenim zonama. Procesom tafrogeneze (grč. tafros-žljeb) remobilizirani su na starijoj kratonskoj osnovi, ponovnim aktiviranjem uzlaznog strujanja materije u Zemljinom plaštu (ili mantlu).

Tektonski procesi (boranje, navlačenje i rasjedanje) uzrokovani pokretima litosfernih ploča, često su obilježeni pratećom magmatskom i seizmičkom aktivnošću. Vulkanske morfostrukture, nastale djelovanjem efuzivnog magmatizma, najčešće se vežu za subdukcijske zone i zone razmicanja (ili spreadinga) litosfernih ploča na Srednjookeanskim hrbatima. Na kopnenom dijelu Zemlje to su: Mauna Loa i Mauna Kea na Havajima, Popokatepetl u Meksiku, Vezuv i Etna u Italiji, Ključevskaja Sopka na Kamčatki, Fuđžijama u Japanu, Hekla na Islandu, Pinatubo na Filipinima i mnoga druga planinska uzvišenja sa tipičnim oblicima vulkanskih kupola i štitova sa kraterima. Brojni su primjeri nižih, gorskih morfostruktura, čija je morfoevolucija uzrokovana endogenim utiskivanjem dubinskih (intruzivnih) magmatskih tijela (batolita, lakolita i apofiza) u gornje dijelove litosfere. Batolit gorskog masiva Motajice, u sjevernoj Bosni, litološki izražava granitno jezgro sa škriljastim omotačem.

Geomorfostrukture štitova (Fenoskandinavski, Brazilski, Kanadski, Indijski, Australijski štit) denudacijski su oblikovane su na kratonima (grč. kratos – čvrst, postojan), vrlo starim, konsolidovanim dijelovima Zemljine kore. Izdignute su vrlo sporim, epirogenim vertikalnim pokretima, kroz duga geološka razdoblja. Djelovanje epirogenetskih pokreta direktno utiče na kolebanje evstatičkog nivoa Svjetskog okeana. Odražava se regresijom (povlačenjem) i transgresijom (nadiranjem) mora, što rezultira pomjeranjem obalske linije na kopnu.

Prostrane geomorfostrukture okeanskih bazena prostorno su najveća reljefna udubljenja na Zemlji. Nastale su procesom spreadinga (eng. spread – širenje, protezanje), odnosno razmicanja i širenja litosfernih ploča (u prosjeku od nekoliko cm pa do nekoliko desetina cm godišnje), u riftogenim zonama srednjeokeanskih hrbata (Srednjeatlantski, Istočnopacifički hrbat). Proces spreadinga izražava nastanak nove zemljine kore, okeanskog tipa. Uzrokovan je uzlaznim kretanjem materije u Zemljinom plaštu na divergentnim (konstruktivnim) granicama litosfernih ploča.(Vidjeti sliku br.1.) Na temelju rezultata novijih geofizičkih istraživanja određena je brzina recentnog (savremenog) kretanja litosfernih ploča. Tako na primjer, brzina kretanja Nazca ploče, u savremenom dobu, iznosi u prosjeku 7-8 cm godišnje. Širenje Atlantske okeanske ploče, uzrokovano je spreadingom, u riftogenoj zoni Srednjeatlantskog hrbata. Odrazilo se udaljavanjem kontinenata Sjeverne Amerike i Evrope (u prosjeku za oko 2 cm /god.) te Južne Amerike i Afrike (za oko 3 – 4 cm/god.). .(Vidjeti sliku br.3.)

5

Slika br.3. Zemljine litosferne ploče i njihovi pokreti

U prostrana tektonska ulegnuća spadaju platforme (Istočnoevropska, Sjevernoamerička, Južnoamerička platforma). Nastale su dugotrajnim epirogenim tonjenjem na kratonskoj osnovi predpaleozojske starosti (Istočnoevropska, Sjevernoamerička, Južnoamerička platforma). Predstavljaju reljefna udubljenja, izrazito akumulacijskog karaktera, zapunjena nanosima heterogenog sastava. Na kontinentalnim platformama poligenetski su oblikovane prostrane ravnice, kao što su: Istočnoevropska, Velika Sjevernoamerička, Amazonska, Hindustanska ili Sjevernokineska ravnica.

Izduženi oblici dubokomorskih jaraka ili okeanskih brazdi, prepoznatljivi po svojim dubinama, oblikovani su u zonama subdukcije. Marijanska brazda u Tihom okeanu, duboka 11 033 m, najdublje je tektonsko ulegnuće na Zemlji. Zatim po dubinama slijede: dubokomorski jarak Tonga (-10 882 m n/v), Kurilo-Kamčatska brazda (-10 542 m n/v) zatim Filipinska brazda (-10 540 m n/v) te ostale.

Linijska ulegnuća kontinentalnih rovova ili riftova (Istočnoafrički, Bajkalski, Rajnski, Savski rov) nastala su razilaženjem (ili divergencijom) litosfernih ploča. Veći tektonski rovovi, kao na primjer Istočnoafrički rift, hektokilometarskih su dužina.

Neotektonski spuštene, međugorske i unutargorske zavale (zavala Bečkog bazena, kriptodepresije Mrtvog mora, Livanjskog polja, Mostarskog Blata i druge), dominantno obilježavaju akumulacijski procesi. Geomorfološki su preoblikovane u okviru rasjedno predisponiranih pull-apart bazena (eng. pull apart - djelomično izvučeni). (Vidjeti sliku br.4 )

Slika br. 4.

Kompresijske strukture predgorskih (foreland) bazena oblikovane su između navlačnih frontova orogenih pojaseva i stabilnih kratona. Predstavljaju izdužena potolinska ulegnuća sa debelim naslagama molasnih (lat. mollis – meki) sedimenata: konglomerata, pješčara, laporaca i glina. Na tonjenje ovih izostatskih depresija, uticao je enormni prinos sedimenata sa padina okolnih navlačnih antiklinala što se odrazilo fleksurnim izvijanjem litosfere. To su prostrani predgorski bazeni nizije Ganga ili na primjer nizije Tigrisa sa Eufratom. U

6

unutargorskom bazenu, površine 560 000 km², na području današnjeg Sinkjanga, u sjeverozapadnoj Kini, formirana je prostrana Tarimska zavala. Prostorno veće međugorske zavale, kojima danas otiču riječni tokovi Ganga, Gvadalkivira, Ebra, Poa, preoblikovane su u okviru kopnenih foreland bazena. Mnoge akvatorije unutrašnjih mora, u subdukcijskim zonama, strukturno izražavaju predgorske - foreland bazene kao što su predgorska depresija Perzijskog zaljeva ili unutargorski bazen Jadranskog mora, okružen Dinaridima i Apeninima.

Bazenska ulegnuća, prema unutrašnjoj geološkoj strukturi, dijele se na sedimentacijske i strukturne bazene. Neotektonski spušteni sedimentacijski bazeni (sa debljinom sedimenata od više 1000 m) predstavljeni su mlađim sedimentima u krovini a starijim u podini. Geomorfološki su obilježeni prostranim zavalama Konga, Inda, Ganga. U bazenima strukturnog tipa, stariji slojevi su na rubu dok najmlađi zaliježu u središtu basena. Pariški i Londonski bazen, bazen Sakramenta (u Kaliforniji) te mnoge ostale strukturne bazene, reljefno izražavaju oblici zavala.

Prema odnosu sa geološkom strukturom, reljef može biti konforman (ili saglasan) i inverzan (nesaglasan). Očigledan primjer konformnog reljefa predstavljaju zavale oblikovane u sinklinalnim ulegnućima ili planinska antiklinalna uzvišenja. Suprotno tome, česte su pojave inverznog reljefa Zemljine površine, obilježene hrbat-sinklinalnim uzvišenjima i reljefnim udubljenjima antiklinalnih struktura. Odraz su novijih tektonskih poremećaja i destruktivnog djelovanja denudacijskih procesa.

Tektonski procesi nabiranja, navlačenja i rasjedanja bitno utiču na morfoevoluciju reljefa. Geomorfološke pojave oštrih, laktastih skretanja riječnih dolina, zatim tektonski usmjereni pravci pružanja planinskih hrbata i padina, dolina, zavala i kotlina ili pojave izrazito naglašene gustoće vrtača u okršenim područjima, ukazuju na rasjednu aktivnost. Višekilometarski dugi stjenoviti odsjeci, visoki više stotina metara, često su formirani u zonama navlačnih frontova. Dakle, savremeni egzogeni geomorfološki procesi usmjereni su i kontrolisani novijim tektonskim pokretima što izražava posredan uticaj geoloških struktura na morfoskulpturno oblikovanje reljefa.

Na egzogeomorfološko oblikovanje reljefa, takođe, vrlo bitan uticaj ima litološki sastav stijena. Fizičko-hemijske osobine stjenske mase – pacijensa (struktura, minerološki sastav, tekstura, fizičko-mehanička svojstva i vodno-fizičke osobine stijene) utiču na intenzitet i trajanje geomorfološkog procesa. Litološkim sastavom stijena često je predodređen genetski tip reljefa, kao što su kraški i magmatogeni reljef. Tako na primjer, na otkrivenoj krečnjačkoj podlozi najvjerovatnije će se razviti krška morfoskulptura ili prelazni tip krškog reljefa (fluviokrški, glaciokrški).

Morfogenetska analiza terena, najvažniji je dio kompleksnih geomorfoloških istraživanja. Predstavlja kvalitativnu geomorfološku metodu koja analizira genezu i morfoevoluciju reljefnih oblika. Genetski tipovi reljefa određuju se prema dominantnom egzogenom procesu oblikovanja (npr. fluvijalni, padinski, periglacijalni, eolski, fluviodenudacijski, marinski) i mehanizmu procesa (denudacijski i akumulacijski procesi). U morfogenetske tipove reljefa takođe spadaju prelazni tipovi reljefa. Nastali su kombinovanim djelovanjem više prevladavajućih egzogenih procesa, kao što su na primjer: fluviodenudacijski, fluviokrški, glaciofluvijani, limnoglacijalni reljef. Spomenuta genetska klasifikacija često ne odražava stvarni morfoevolutivni razvoj reljefa, zato što se geomorfološki procesi vremenom mijenjaju. Uzrokovano je to tektonskim i klimatskim promjenama. Na primjer, kraški oblik, omanje, plitke vrtače, glacijalnom egzaracijom, tokom hladnog pleistocena, preoblikovan je u cirk. Kasnije, u toplijem i vlažnijem holocenu, spomenuto cirkovno udubljenje, zasuto je oštrobridim kršjem sa okolnih ustrmljenih padina te preoblikovano u sipar, relativno manje debljine. Dakle, u ovom slučaju, kraška korozija (lat.corrosio – razjedanje), pliocene starosti izražava početni ili inicijalni geomorfološki proces. Naknadno u pleistocenu smjenjena je dominantnim procesom glacijalne egzaracije, a poslije toga, urušnim procesom u holocenu. Prema tome ovo je udubljenje sa morfogenetskog aspekta poligenetski reljefni oblik jer je u njegovom oblikovanju učestvovalo više dominantnih geomorfoloških procesa. Uzmimo na primjer, da je navedeni holoceni sipar, u zimskom periodu, izložen razornom djelovanju snježnih lavina, pri čemu je otkriveno (ili ekshumirano) nekadašnje glaciokrško cirkovno udubljenje. Prema geomorfološkoj stručnoj terminologiji, denudacijom otkrivena starija forma cirka, predstavljala bi ekshumirani oblik (lat. ex – iz, humus – zemlja).

U oblikovanju reljefa Zemljine površine, često učestvuje više geomorfoloških procesa tokom njegovog razvoja. Takve reljefne forme nazivaju se poligenetski oblici kao što su na primjer: planinski masivi i površi, zavale polja u kršu ili kompozitne doline.

7

Geomorfološki pojam fosilni ili reliktni reljef označava relativno očuvani stariji reljef koji nije potpuno preoblikovan savremenim geomorfološkim procesima. Viši dijelovi planine Prenja, na primjer, sa visokogorskim hrbatima, grebenima i uvalama izbrazdanim brojnim vrtačama, reljefno izražavaju fosilni glacio-krški reljef. Tokom pleistocenih glacijala, visokogorski okršeni hrbati, ovog sjevernohercegovačkog masiva, predstavljali su arệte, uvale – aktivne valove a vrtače – cirkovna udubljenja.

Proučavanjem morfoevolucije reljefa, sa vremenskog aspekta, bavi se morfohronologija. Vremensko određivanje geneze i morfoevolucije reljefnih oblika, vrlo je složen i osjetljiv zadatak. U savremenim geomorfološkim naučnim istraživanjima sve češće se koriste radiometrijske (izotopske) metode određivanja apsolutne starosti stijena i događaja na Zemlji, zatim metode termoluminiscencije, radioaktivnog ugljika (metoda 14C) i mnoge druge geoznanstvene metode. Takođe u cilju, što preciznijeg određenja morfoevolucije reljefa, koriste se rezultati sedimentoloških, paleomagnetskih, palinoloških, hemijskih i ostalih savremenih analiza te nova sofisticirana tehnologija i sistemi (GIS, DEMs, GPS).

2. OSNOVNA GEOMORFOLOŠKA I GEOLOŠKA OBILJEŽJA

BOSNE I HERCEGOVINE

2.1. GEOMORFOLOŠKI POLOŽAJ I GRANICE BOSNE I HERCEGOVINE

Državni teritorij Bosne i Hercegovine sa površinom od 51 129 km² u cjelosti pripada geomorfostrukturi Dinarida. Dinarski planinski morfosistem, dug oko 700 km, reljefno je obilježen: planinskim hrbatima, i gredama, pobrđima, visokim površima i niskim zaravnima, međugorskim i unutargorskim zavalama i kotlinama. Generalno se pruža pravcem SZ-JI, od Južnih Krečnjačkih Alpi na sjeverozapadu, do Dukađinsko-Metohijske zavale i doline Drima na jugoistoku. Na sjeveru, Dinaridi, tektonski graniče sa prostranim Panonskim bazenom, na istoku sa starom srpsko-makedonskom masom, dok ih sa jugozapada opasuje Jadranski bazen.(Vidjeti sliku br.5.)

8

Slika br. 5. Dinarski planinski morfosistem

Dinaridi pored Bosne i Hercegovine obuhvataju i područja: jugozapadne Slovenije, gorske i primorske Hrvatske, Crnu Goru, zapadnu i jugozapadnu Srbiju, zapadno Kosovo i sjevernu Albaniju. Neotektonski najizdignutiji su njihovi rubni jugoistočni dijelovi, predstavljeni visokoplaniskim hrbatima Albanskih Alpa ili Prokletija (vrh Maja e Jezerces 2694 m n/v). U širem smislu Dinaridi, te susjedni Alpi, Karpati, Apenini i Helenidi geomorfološki obilježavaju zapadni dio Alpsko-Himalajskog planinskog geomorfološkog pojasa. Prema tome, Dinaridi Bosne i Hercegovine predstavljaju jugoistočni dio megageomorfološke cjeline Alpsko-Himalajskog geomorfološkog pojasa u Evropi.

Dužina državne granice Bosne i Hercegovine iznosi 1537 km (od toga 774 km suhozemne, 751 km riječne, 12 km morske granice).(Vidjeti sliku br. 6.)

Najduža je granica sa Republikom Hrvatskom, duga 931 km. Granična linija sa Srbijom duga je 357 km, a sa susjednom Crnom Gorom 249 km.(Izvor: Statistički godišnjak SR BiH, 1991.)

Dužina sjeverne granice Bosne i Hercegovine iznosi 331 km. U cjelosti je predstavljena meandrirajućim tokom rijeke Save, na potezu od Jasenovca do Bosanske Rače. Sjeverna granična linija, prema Republici Hrvatskoj, duga je 304 km (tok Save od Jasenovca do Brezovog Polja). Prema Srbiji, odnosno Vojvodini, mnogo je kraća. Pruža se rijekom Savom, nizvodno od Brezovog polja do ušća Drine, na dužini od 27 km.

9

Slika br. 6. Karta Bosne i Hercegovine ( Izvor: J.Đ. Marković, 1988.)

Sjeveroistočnu granicu prema Srbiji izražava meandrirajući donji tok Drine. Uzvodno od Zvornika, granicu predstavljaju akvatorije vještačkih akumulacija HE “Zvornik“ i HE “Peručac“. Nešto južnije, državna kopnena granica na istoku, proteže se od Zemljica, na desnoj dolinskoj strani Drine (nizvodno od ušća Žepe), poklapa se najvišim dijelom hrbata planine Zvijezde (1675 m n/v) zatim, presjeca terene raščlanjene Starovlaške visije te doline Bijelog i Crnog Rzava, u centralnoj ofiolitskoj zoni. Na tom potezu, granica je djelomično riječna, jer prati na kraćim relacijama tokove Uvca (oko 5 km) i Lima (oko 4km). Posebnu specifičnost istočne granice BiH predstavlja eksklava kod Mioča, nedaleko od Rudog. Nalazi se u graničnom pojasu, okružena sa svih strana teritorijom Srbije. Nešto jugozapadnije na planini Gradini (1331 m n/v), državna je tromeđa između Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore. Granična linija, od graničnog prijelaza Metaljka, proteže se šumovitim sredogorskim masivom Kovač planine (1533m n/v) te presjeca rijeku Čehotinu. Granica sa Crnom Gorom, južno od klisure Čehotine, mahom je visokoplaninskog karaktera. Pruža se najvišim hrbatima Visokih Središnjih Dinarida na potezu: granični betonski stub TT 2248 na vrhu Ljubišnje planine – Obzir – donji tok Tare - Ščepan Polje-Maglić (2388 m n/v)-Volujak (2242 m n/v)-Lebršnik (1985 m n/v).

Jugoistočna granična linija sa Crnom Gorom nalazi se u zoni Vanjskih Dinarida. Proteže se od jugoistočnog ruba Gatačkog polja, preko ljutog krša Somine i Bilećkog jezera do planinskog masiva Orjena (1893 m n/v). Generalno je usmjerena pravcem sjever–jug, a geomorfološki je obilježena različitim tipovima krša. Završava na Podštirovniku (φ = 42˚ 33΄ SGŠ, λ =18˚ 24΄ IGD), na najjužnijoj tački BiH, u općini Trebinje. Nalazi se na tromeđi Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore.

Državna granica, na krajnjem jugu, paralelno se pruža sa uskim Dubrovačkim primorjem, u susjednoj Republici Hrvatskoj. Mjestimično, udaljena je od mora, manje od 1 km zračne linije (Dubrovačka rijeka kod Komolca). Na tom potezu, granica se proteže ljutim kršem. Nešto sjeverozapadnije, kod Neum-Kleka, nalaze se prostorno male ali veoma značajne teritorijalne vode BiH. Omeđene su morskom granicom, dugom 12 km. (Izvor: Statistički godišnjak SR Bosne i Hercegovine 1991.)

Udaljavajući se postepeno od mora, granica poprima izrazito kopneni karakter. Proteže se preko krševitog hrbata Žabe (954 m n/v) i Donjoneretvanske zavale, uzvodno od Metkovića. Potom nešto sjeverozapadnije, na

10

razmeđi između Bekije i Dalmatinske Zagore, presjeca okršena uzvišenja – humove i pull-apart strukture Rastočkog i Imotsko-Bekijskog polja. Nakon kanjona Ričine zadržava generalno orijentaciju pružanja SZ -JI.

Jugozapadna granica Bosne i Hercegovine pretežno je izdužena dinarskim smjerom. Pruža se na potezu: krško područje oko Vinice - granični prelaz Kamensko preko visokoplaninskih hrbata Kamešnice (1865 m n/v) Dinare (1912 m n/v) te nešto niže Ujilice (1654 m n/v) do doline Butižnice. Sjeverno od spomenute doline, u zapadnom graničnom sektoru, granična crta proteže se kroz Gornje Pounje, između Like i Bosanske Krajine. Na tom potezu, od Trubara na jugoistoku do Unskog Troslapa, predstavljena je kombinacijom riječne (sedreno korito rijeke Une) i suhozemne granice (dolinske strane gornje doline Une). Zatim se nastavlja planinskim hrbatom Plješevice (1646 m n/v) i Unsko-Koranskom zaravni sa graničnim prijelazom Izačić. Na krajnjem sjeverozapadu, proteže se od toka Korane, kod Šturlića, kroz blago zatalasana, denudacijski oblikovana pobrđa Prekounske Krajine. Uzvodno od Bosanskog Novog, ponovo izbija na rijeku Unu, čijom se maticom pruža sve do utoka u Savu.

2.2. GEOTEKTONSKA KLASIFIKACIJA I OPĆE GEOLOŠKE

KARAKTERISTIKE BOSNE I HERCEGOVINE

Intenzivne geodinamske promjene, od paleozoika do danas, utjecale su na izrazito diferenciran, heterogen sastav, sedimentih, magmatskih i metamorfnih stjenskih kompleksa Bosne i Hercegovine .(Vidjeti sliku br. 7. )

11

Slika br.7. GEOLOŠKA KARTA BOSNE I HERCEGOVINE (S. Čičić,2002.)

Prema geotektonskoj rejonizaciji područja Bosne i Hercegovine „Izdvojene su tri krupne strukturno-facijalne jedinice: Unutrašnji Dinaridi, Prelazna zona i Spoljašnji Dinaridi.” (M. Mojičević, J.Papeš, S. Čičić, 1984.). (Vidjeti sliku br.8. )

12

Slika br. 8.. GEOTEKTONSKE JEDINICE BOSNE I HERCEGOVINE (Autori:M. Mojičević, J.Pamić, S. Čičić, 1984.)

Tektonska jedinica Unutrašnji Dinaridi (Supradinarik, Internidi ili Eugeosinklinalni dinarski pojas) u cjelosti obuhvata sjevernu, sjeveroistočnu i istočnu Bosnu. (Vidjeti sliku br. 8.) Granica prema susjednoj Prelaznoj zoni Središnjih Dinarida, na jugozapadu, pruža se pravcem Priboj – Prača – Vareš. Zatim se nastavlja jugozapadnim rubom Centralne ofiolitske zone sve do Kozare i Pastireva, na krajnjem sjeverozapadu.(Vidjeti sliku br. 8.) Unutrašnje Dinaride obilježava složena geološka struktura Unutrašnje ofiolitske zone sa pojasem horstova i rovova na sjeveroistoku i Centralne ofiolitske zone na jugozapadu. Sa strukturnog aspekta to je geodinamski mobilni Unutrašnji dinarski pojas karakterisan: horst-antiklinorijumima i rov-sinklinorijumima, horstovima i rovovima, borama različitih tipova, navlačnim strukturama, tektonskim prozorima, reversnim, normalnim i horizontalnim, smičućim rasjedima. Seizmotektonski aktivna rasjedna zona poznata po razornom Banjalučkom zemljotresu (jačine 6,6 magnitude po Richteru) nalazi se na zapadu ove geotektonske dinarske jedinice. Izuzetno složeni tektonski razvoj Unutrašnjih Dinarida, od paleozoika do danas, odrazio se raznolikim litofacijalnim kompleksima.

Stjenske formacije Unutrašnjih Dinarida predstavljene su: paleozojskim škriljcima, klastitima i karbonatima, trijaskim karbonatima i klastitima, srednjotrijaskim magmatitima, litološki heterogenim stijenama jurske vulkanogeno-sedimentne (ili dijabaz-rožnačke) formacije Centralne ofiolitske zone, tercijarnim magmatitima i metamorfitima, paleogenim fliševima, neogenim marinskim i jezerskim naslgama te novijim kvartarnim taložinama.

Najstarije stijene u Bosni i Hercegovini otkrivene su u jugoistočnoj Bosni, na području Pračanskog paleozoika. Njihova starost, paleontološki je potvrđena otkrivenim konodontima roda (Pterospathognathodus ozakordina) kod naselja Prače i roda (Drepanodus, Panderodus ) kod Ustikoline. Predstavljaju fosile genetski vezane za nekadašnje toplo silursko more. «Silurska starost dokazana je konodontama u ortoceraskim krečnjacima okoline Prače. Utvrđene su dvije konodontske asocijacije; starija valen i mlađa (gornji silur).» (R.Buzaljko, V. Kostić-Podgorsky, E. Kulenović, 1979.)

13

Prelazna Dinarska zona (ili Zona paleozojskih škriljaca i mezozojskih krečnjaka, Središnji Dinaridi) geološki izražava terene jugoistočne, središnje, zapadne i sjeverozapadne Bosne te područje sjeveroistočne Hercegovine, u zoni Durmitorskog fliša.(Vidjeti sliku br. 8.) Strukturna granica prema Vanjskim Dinaridima, na jugozapadu, proteže se na potezu: Gacko - Glavatičevo – Prozor – Ključ – Bosanska Krupa - Tržačka Raštela. Sa geološko-tektonskog stanovišta, to je prelazno područje, formirano na kontaktu mobilnijeg eudinamskog pojasa Unutrašnjih Dinarida sa pojasem Vanjskih Dinarida. Središnji Dinaridi, geološki su obilježeni složenom strukturom (antiklinorijumi, sinklinale, monoklinale, velike navlačne strukture, tektonski prozori, navlačci, rasjedi različite kinematike i geometrije) i heterogenim litološkim sastavom (paleozojski magmatiti, metamorfiti i sedimenti, permotrijaski i donjotrijaski klastiti, srednjotrijaski magmatiti, mezozojski karbonati, jursko-kredni fliš, paleogene, neogene i kvartarne naslage).

Strukturno-facijalna makrojedinica Vanjski Dinaridi (Spoljašnji Dinaridi, Dinarik, Eksternidi ili Miogeosinklinalni dinarski poja prema fiksističkoj podjeli) oblikovana je na mezozojskoj karbonatnoj platformi. Geotektonski izražava veći dio Hercegovine, jugozapadnu Bosnu i dio zapadne Bosne.(Vidjeti sliku br. 8.). U pojasu Vanjskih Dinarida prevladavaju kompresijske naborne strukture, antiklinorijumi i rov-sinklinorijumi, prostrane navlačne i ljuskave strukture, reversni i horizontalni smičući rasjedi. Brojni pull-apart bazeni te pozitivne i negativne „cvjetne” strukture, genetski su vezani za rasjedne zone. U litološkom sastavu Dinarika, dominiraju debele serije mikrotektonski ispucalih mezozojskih krečnjaka, krečnjaka sa ulošcima dolomita i dolomita. Liburnijski i alveolinsko-numulitni paleogeni krečnjaci (nazvani po fosilima Alveolina i Nummulites), gornjokredni i paleogeni fliš te naslage Promina i Jelar formacije, litološki su manje zastupljene. U reljefnim ulegnućima velikih kraških polja, dolinskim proširenjima i udolinama nataložene su debele serije miocenih i pliokvartarnih sedimenata. Položeniji padinski tereni i reljefna udubljenja prekrivena su mlađim nanosima kvartarne starosti (aluvijalni, proluvijalni, deluvijalni, koluvijalni, glacijalni, limnoglacijalni).

2.3. OSNOVNA OBILJEŽJA RELJEFA I NJEGOVOG MORFOTEKTONSKOG

(MORFOSTRUKTURNOG) RAZVOJA

Dinarski planinski morfosistem, kao što je već naglašeno, pripada zapadnom dijelu Alpsko-Himalajskog planinskog pojasa. Oblikovan je tokom Alpske orogeneze u Sredozemnoj subdukcijskoj zoni. Njegova morfoevolucija vezana je za kenozojsku fazu orogenog zatvaranja Neotetis okeana. Krajem paleogena, Neotetis se razdvaja na Paratetis i Mediteran, u okviru kojih će se, kasnije u neogenu, na sjevernom i jugozapadnom rubu Dinarida, oblikovati Panonski i Jadranski međugorski bazeni.

Na formiranje Dinarskog orogena utjecali su kompleksni tektogenetski procesi, u vrijeme novije faze Alpske orogeneze. Uzrokovani su subdukcijom kolizijskog tipa, obilježenom konvergencijom Afričke i Evroazijske kontinentalne megaploče. Subdukciju u ovome dijelu Sredozemne zone izražavaju pokreti (odnosno potisci) jadranske mikroploče koja je u Juri odvojena od Afričke megaploče.(Vidjeti sliku br. 9.) Dinaridi su bili izloženi polifaznom, subhorizontalom stresu, usljed potisaka Jadranske mikroploče, generalno usmjerenih u pravcu sjevera. Reflektovalo se to na razvoj kompresijskih struktura nabora, navlaka i reversnih rasjeda što je rezultiralo tektonskom migracijom, širokih dinarskih navlačnih pojaseva, od sjeveroistoka ka jugozapadu.

14

Slika br. 9. Sredozemna subdukcijska zona; Jadranska mikrotektonska ploča (eng. Adriatic microplate) u središnjem dijelu slike

Subdukcijsko sužavanje prostora, obilježeno kompresijskim režimima, odrazilo se diferenciranim izdizanjem Dinarskog orogena (lat. differentia – razlika), čija je kontinentalna kora mjestimično debela i preko 40 km. Tektonski pokreti Neoalpske orogeneze u Unutrašnjodinarskom pojasu, na sjeveroistoku, bili su popraćeni intruzivnim magmatizmom i vulkanizmom.

Morfotektonski razvoj reljefne strukture Dinarida vezuje se za geodinamske procese i promjene tokom laramijske, pirinejske, savske, staroštajerske i neotektonskih orogenetskih faza. U periodu oligocen-miocen, usljed promjene regionalnog stresa, dolazi do tektonske inverzije u Dinaridima (lat. inversio – premještanje). Tada su u rasjednim zonama formirane ekstenzijske (ili transtenzijske) strukture dinarskih pull-apart bazena i savskog rova na krajnjem sjeveru.

Ponovna izmjena regionalnog stresa u Dinaridima, u neotektonskom periodu (prije oko šest miliona godina), uzrokovana je retrogradnim rotacijskim pokretima jadranske mikrotektonske ploče. Dolazi do promjene orijentacije stresa iz starijeg smjera JZ-SI, u smjer J-S, a zatim naknadno u recentni smjer JJI-SSZ, te je subhorizontalni stres usmjeren dijagonalno na pružanje dinarskih struktura. Noviji razvoj kompresijskih (lat. compressio – stiskanje, pritisak) i ekstenzijskih dinarskih struktura (lat. extendere – rastegnuti) obilježen je nastankom novijih i ponovnim oživljavanjem starijih rasjeda. Savremeni tektonski razvoj Dinarida izražava aktivnost transkurentnih dekstralnih rasjeda, poprečno rasjedanje, lokalno izdizanje i istovremena subsidencija terena, asimetrično boranje te rotacija dinarskih blokova. „Ovi horizontalni smičući rasjedi, u razdoblju pliocen-holocen, odražavaju posljednji stadijum orogeneze.“ (F.J. Picha, 2002.).

U Dinaridima Bosne i Hercegovine prevladavaju neotektonski reaktivirane longitudinalne rasjedne strukture, orijentacija SZ-JI, te mlađi transverzalni rasjedi, pravca SI-JZ i S-J, pretežno sa desnim pomacima.

Djelovanjem rasjednih pokreta izdignuti su dinarski borano-navlačni i borano-rasjedno blokovski planinski masivi, hrbati i grede te niska horst-antiklinalna gorska uzvišenja, na sjeveru Bosne. Središnji Dinaridi i zona navlake Visokog krša, u Vanjskim Dinaridima, bili su zahvaćeni intenzivnim neotektonskim izdizanjem (lat. intendere – napet, napregnut, jak) što se reflektovalo morfološkim razvojem visokogorskih morfostruktura čije visine premašuju 2000 m n/v.

Novija tektonska izdizanja Dinarida geomorfološki su se odrazila: denudacijsko-erozijsko-korozijskim razvojem padina planinskih uzvišenja, destrukcijom prostranih tercijarnih paleoplanacijskih nivoa, sužavanjem i zatvaranjem donjomiocenih pull-apart bazena, nastankom niskih pobrđa i formiranjem kompozitnih riječnih dolina.

15

Područja, odnosno zone, zahvaćene subsidencijskim pokretima neotektonskog tonjenja obilježena su intenzivnim akumulacijskim procesima. U Unutrašnjim Dinaridima predstavljena su pull-apart strukturama - Savske, Lijevčanske, Prijedorske i Gornjosprečke zavale, te brojnim manjim tektonskim ulegnućima međugorskih kotlina formiranih u okviru Tuzlanskog, Prnjavorskog i ostalih neogenih bazena sjeverne Bosne. Zone neotektonskog tonjenja u Središnjim Dinaridima, vezane za tercijarne paleodepresije, prostorno su daleko manje izražene. U Vanjskim Dinaridima, reljefno izražavaju područja pull-apart bazena velikih kraških polja. Tako na primjer, u dubokom ulegnuću Duvanjskog polja, debljina tercijarnih naslaga mjestimično premašuje 1500 m, što upućuje na razmjerno vrlo naglašene subsidencijske pokrete. Geološki su potvrđena novija neotektonska tonjenja terena, kao što je pleistoceno spuštanje Krekanskog bazena ili recentno holoceno tonjenje Čapljinsko-Hutovske kriptodepresije na krajnjem jugu BiH.

Egzogeomorfološko preoblikovanje reljefa Bosne i Hercegovine u kvartaru, usmjereno je i kontrolisano rasjednim pokretima.

Sa morfostrukturnog aspekta, u najvećem dijelu BiH, dominira reljef neotektonski izdignutih, borano-navlačnih planinskih hrbata, masiva i greda. Rasjedno-blokovski masivi gorskog visinskog pojasa uglavom prevladavaju na krajnjem sjeveru i sjeveroistoku Unutrašnjih Dinarida. Akumulacijsko-tektonski reljef predstavljen je pull-apart strukturama zavala i kotlina. (Vidjeti slike br. 10. i br. 11. )

Slika br. 10. MORFOSTRUKTURNA KARTA BOSNE I HERCEGOVINE (A. Bognar, 1990.)

16

17

Slika br. 11. Morfostrukturni profil Dinarida Bosne i Hercegovine (S. Čičić 2002.)

Relativno mali državni teritorij naše države, sa površinom od 51 129 km², morfografski je predstavljen: planinskim, brdskim, nizijskim, ravnjačko-visoravanskim i obalnim reljefom.

Složenu orografsku strukturu Bosne i Hercegovine izražavaju: Planinski masivi, hrbati i grede sa predgorskim stepenicama, planinske površi, pobrđa, niske zaravni oblikovane na kršu, zavale i kotline.(Vidjeti sliku br. 13)

Planinski masivi iznad 1000 m n/v te gorski masivi (niži od 1000 m n/v) su neotektonski izdignuta uzvišenja. Obilježena su hrbatima i gredama različitih orijentacija pružanja. Dakle to su uzvišenja znatnih nadmorskih visina, izometrično-gromadnog ocrta bez jasno izraženog smjera pružanja. Izdužena uzvišenja hrbata, sa ustrmljenijim padinama, morfološki su istaknuta u okolnom reljefu. Predstavljena su jasno izraženom linijom grebena (pravolinijskog, polulučnog ili lučnog oblika) koji povezuje najviše tačke uzvišenja. Grede su široka, neraščlanjena uzvišenja koja su neotektonski linearno i polulučno izdužena. Pobrđa su niža i prostorno manja uzvišenja. U kategoriju ravnjačko-visoravanskog reljefa spadaju tektonsko-erozijske morfostrukture viših planinskih površi i niskih zaravni ili niskih površi. Zavale i kotline su reljefna ulegnuća. Razlikuju se po tome što su zavale prostranija reljefna udubljenja, genetski vezana za rasjednu tektoniku. Sa geomorfološkog stanovišta mogu se izdvojiti unutargorske i međugorske zavale. Rasjedno predisponirana reljefna udubljenja dolina morfološki su obilježena kotlinskim proširenjima i klisurasto—kanjonskim suženjima.

Bosna i Hercegovina pretežno je planinsko-brdska zemlja zato što se više od 60 % njenog teritorija nalazi na nadmorskim visinama od 500 – 2386 m. (Vidjeti slike br.12. i br.13. )

Slika br.12. Središnji planinski dio Bosne i Hercegovine; pogled sa Crepoljskog na Igman i Bjelašnicu (lijevo), Bitovnju (desno) i Čvrsnicu u pozadini. (foto A.Lepirica)

18