Enis Batur

Yeryz : CehennemEnis Batur

Yeryz : CehennemEnis Batur

www.altkitap.com

altkitap - deneme 4

Yeryz: CehennemEnis Batur

Eyll 2001

Yayna Hazrlayan: Burak uut Dzelti: Burak uutTasarm: Faruk UlayTasarm Uygulama: Murat Glsoy

2001 altkitap ve Enis Batur

Yaptn tm yayn haklar sakldr. Tantm iin yaplacak ksa alntlardnda yayncnn izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

[email protected]

Yazar Hakknda

Enis Batur

Enis Batur'un (28 Haziran 1952, Eskiehir) ilk yazs 1970'te, ilk kitab1973'te yaymland. Ac Bilgi'nin ardndan nce lhan Berk: MaaraRessam, Sapkn Nakka, Nmahrem Kalem ile Rabi Hatun: TuhafBir Kyamet'i, son olarak da Yazboz'u yaymlad. Galatasarayniversitesindeki dersini getiimiz yl 'yol-cu-luk' temasna ayrd.Son dnem rnlerini Kitap-lk, Sanat Dnyamz, Gldiken, Cogito veVirgl'de yaymlamaya devam ediyor, pazar gnleri Cumhuriyetgazetesinde 'Okuma Lambas' balkl kesinde yazyor. 1988'den buyana Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk'ta alyor. 50. yana hazrlanyor.

Yaratl-Tufan-Kyamet

Enis Batur, 1999-2000 dnemecinde, bir binyl kavanda, bukpr zerinde kafa yorduu bir dizi metin retti. Yaradl-Tufan-Kyamet geni iinde skan, sktrlmak istenen Zaman'nademolunda dourduu korku formatlar hakknda bir zincirleme-kitap dodu oradan.

Btnn paralar, bir sergi katalounda, Hrriyet gazetesinde,Sanat Dnyamz ve Cogito dergilerinde yaymland - ilk kez buradagnna kan kibin dnda...

insz - Burak uut

NDEKLER

Kyametin z 1

I. Tekvin ve Tufan 4

II. Efsane ve Menkbe 6

III. Hayal ve Hayalet 8

IV. Med ve Cezir 10

V. Ses ve Sanr 12

VI. Ky ve Krfez 13

VII. Kpk ve nlem 14

Aztek Takvimi: Bulank Gnler 16

Gelecek Satmak 19

Yeryz: Cehennem 21

kibin 28

Kre ana Mektup 34

Yontucu Zaman 36

Yeryz: Cehennem - Enis Batur

KIYAMETN Z

Bizim bugn, ev ya da otomobil, iskemle ya da di fras tasarmn-dan szedi rahatlmza ve ciddiyetimize kout biimde, -drt bin ylncesinin Mezopotamyasnda, Frat kaynaklarnda, Anadoluda yaayaninsanlar evren tasarm zerinde akl yrtyorlard. Henz fethedilme-mi, kefedilmemiti yeryz; dalarn ve denizlerin tesi som bir muam-myd, en bilgili kiiler iin bile. Gemie ait bilebildikleri ylesine snrly-d ki o ada, gelecekten dlerinin kopmamas beklenemezdi. Herkesinkafas tkabasa iddet efsaneleri, ykleri ve gizleriyle doluydu. II. Asur-nasirpaln tarihileri, bu kanl hkmdarn azndan, Hulluyay nasl yer-lebir ettiini, kaledeki bin tutsan, oluk ocuk ayrmadan, ateler ya-kp nasl yok ettiini aktaryor. Gene de, asl korku kayna evrenin mima-r, mimarlaryd phesiz: Eski Ahidin hikye deposunu besleyen ykm-lar, depremler, tufan provalar onlarn gznde gkyznden inmi, heran inebilecek gazap iaretleri, cmleleriydi.

Dnemin yeryz tasavvuru, kkten farklyd bir kere. Ne yerkre-nin ucu buca kestirilebilirdi eldeki verilerle, ne de tanrlarn beldesineilikin bir imgesel ortaklk yaratma olaslndan szedilebilirdi. Evrentasarm, bylelikle, ayr payandaya dayandrld: Yeryz, yeraltve gkyz genel ereveyi oluturuyordu imdi. Bu blgeye aitbilgilerin, sylemlerin, gerekliklerin dalm Hayatn genel haritas-n ortaya koymutu: Yeryzndeki insan, yeraltndaki tanrlarla gky-zndekiler arasnda skmt.

Bugn, Tevratn ve ncilin blmlerinin ezamanl metinler olma-dn, en eski paralarla (. . 1100 ylndan kalma Deborann i-iriyle) en yeni paralar arasnda iki bin yla varan yazl farkllklarbulunduunu biliyoruz bu zamansal uurumlar, kimi zaman tek birmetnin paralar arasnda da yer almtr. Bugn pek bilmediimiz u:Modern Zamanlara gelesiye, bir avu insan saylmayacak olursa, Es-ki Ahdin ilk (Tanr tarafndan bir seferde yazdrlm), en eski kitap ol-duu genel kabul grmtr. Jean Bottro, bu mitolojinin 3 Aralk 1872gn Londrada, Glgam Destannn G. Smith tarafndan bir blm-nn tantlmasyla ktn aktaryor.

Modernlerin yeryzn okuma, evreni tasarmlama eiklerini de-itiren sreci tanyoruz: Galileodan ve Kopernikustan, Columbustanve Magellandan Bruno ve Descartesa, iie gemi merdivenlerin bi-ribirilerini btnlemi basamaklarn gzmzn nne getirebiliriz.Daha az tandmz bir sre, tarihilerin ve kazbilimcilerin, filologla-

1

rn ve uygarlk tarihilerinin son yzylngetirileri, kazanmlar ile katettikleri me-safedir. Okurun, dz okurun sokulmaktaen hafifinden glk ektii alanlar bun-lar: iviyazsndan ibraniceye, eski yu-nancadan ermeniceye ve kpti diline,ldilleraras cidd bir ainalk gerektirdi-i, metinlerin karlatrlmas aama-snda bavurulan kaynaklar kiiyi dik yo-kulara srd iin. Neyse ki, aratr-ma sonularnn, yava yava daha ge-ni bir okur kitlesine ulaabilecek verim-leri de oluyor bir sredir: BottronunMezopotamya: Yaz, Akl ve Tanmlar(1987) ile Tanrnn Doumu-Kitab Mu-kaddes ve Tarihisi (yeni basm:1992), Jacques le Goffun Arafn Do-uu balkl soluk kesici kitab (1981),

Eski Yunan zerine nicedir genileyen yorum alanna farkl boyutlargetiren, bylelikle de Hristiyanlk ncesinin ana kaynaklarna k tu-tan almalardan birka.

Bu verileri, bir de, zellikle son on yldr badndrc bir hz ka-zandna tank olduumuz binyl okumalaryla yanyana getirmek ge-rekiyor. Besbelli, gnmzn yazar, aratrmacs, yorumcusu 2000yl kavanda gl bir temel korkunun gdmnde grlmeyecektir:Yeryzne ilikin kayglarn oklukla akln snrlar iinden kopmaks-zn tartmakta, deerlendirmekte, kyamet imgesini buyurgan ve yayl-mac yetke zlemine, ya da doal dengenin bozulmasna yol aan ha-ris ve vurdumduymaz (benden sonra tufan, grece olarak yeni bir de-yim deil midir?) bir zengin olma taknlna balamaktadr gd-lere, bilinaltna, irrasyonellik gizilgcne pek pay brakmayan bir ba-kasyla karkarya olduumuzu, duraksamadan syleyebiliriz sa-nyorum.

Gelgelelim, yeryzn kaplayan milyonlarca insan iin genelgeerbir durum sayamayz bunu. Korkular, umutlar, karabasanlar, beklen-tileri ile ortalama insann, kolektif d deposundan hl beslendiiaktr: 2000 ylnn bireyi iin evren tasarm, edindii bilgilerin tesin-de, bir giz topu olmay srdryor. Hayatn ve lmn koordinatlarn-da uzunboylu bir deiiklik yok gerekte, Mimarn ve Kulun rol dal-mnda da. Yant gereksinmesi ar bast srece, yazg dmnnzm iin bilginin adm atmasn beklemeyecek kimse: Gkteysegkte, faldaysa falda, yakardaysa yakarda kutuplara yz srlecek.

Le Goff, Araf kavramnn, burayla tesi arasndaki kprnn ge-ni lde Kyamet metinlerinde tohumunu bulduunu, oradan serpil-diini gzler nne seriyor. Yaklak be bin yllk bir zaman dilimi iin-de Cehennem, lm, lmszlk aray, Tufan, Kyamet gibi ana im-

2Yeryz: Cehennem - Enis BaturJ

rom

e B

osch

, Dn

yevi

Zev

kler

Bah

esi

gelerin geiin mantklarna, ortak ikonografik alanlarna dikkatle bak-mak gerekir. Baltrusaitisin Ortaan grsel haznesini inceledii al-malarnda rastladmz onca kesime, Panofskynin antlatrlanlmn figrlerini skerken yanyana dizdii ipular, ortak Bellein oy-lumunu gsteriyor.

Binyln Bekleyiinde balkl bir denemesinde, Piercein bir sap-tamasndan hzn alarak, her Kyamet yorumunun gerekte bir ilkmetnin okumas, yorumlamas anlamn tadn ileri sryor, kay-nak-metnin her okumayla doldurulduuna iaret ediyordu UmbertoEco. lkan anonim minyatr ustalarndan Drere ve Boscha, ora-dan asr zamanlarn ressamlarna geerken, Kyamet imgesinin hersanatda bulduu karl bu hizaya oturtmak gerekir.

Hem nedir ki, Kyametin z?Ate, Su, onlar yaratan Hava deil midir?

3Yeryz: Cehennem - Enis Batur

I. TEKVN ve TUFAN

Sularn nasl olutuuna ve kabardna dair

Ve Allah dedi: Sularn ortasnda kubbe olsun, ve sular sulardan ayr-sn. Ve Allah kubbeyi yapt, ve kubbe altnda olan sular, kubbe zerin-de olan sulardan ayrd; ve byle oldu. Ve Allah kubbeye gk, dedi. Veakam oldu ve sabah oldu, ikinci gn. Ve Allah dedi: Gk altndaki su-lar bir yere biriksin, ve kuru toprak grnsn; ve byle oldu. Ve Allahkuru topraa Yer, dedi; ve sularn birikintisine Denizler, dedi; ve Allahiyi olduunu grd.

[Eski Ahit, Tekvin, Bap 1, 6-10.]

Tektanrl dinlerin yk deposunu nceleyen, dolaysyla hazrla-yan, youran en eski metinler Yaradl ve Tufan imgelerine odaklan-mtr. Elimizdeki dip kaynak Glgame Destannn Tufan iiri: O nokta-dan balayarak suyun varoluu ve yokoluu iki omuzunda tadngzlyoruz.

Be bin yl ncesinin evren tasavvurunda gkyznn suyla kaplolduu, havann suyun bir hali olarak tasarland apaktr: Sularnortasnda kubbe olsun, ve sular sulardan ayrsn. Aziz YuhannannGrm (apoklupsisi Kyamete indirgememek gerekir, vahiy bo-yutunu atlayarak) zerinde alan Endlsl Arap minyatrcs, Nilive Akdenizi ieren, yeryzn kuatan sonsuz dngl bir suyla snr-l haritasnda bu evren tasarmnn yetkin bir rneini verir. Ayn yakla-mla Dou minyatrlerinde ve Codex Mendozann ilk sayfasnda dakarlayoruz: Aztek efsanelerine gre, Texcaco gl hereyi kuat-maktayd.

Hayatn ana kayna su, lmn ana kayna olmaktan geri dur-mamtr: Byk enginin btn kaynaklar yanldlar, ve gklerin pence-releri aldlar. Nuhun gemisi, yazl tarihin ilk kurtulu metaforudur herkesin bir gemisi olmal.

4

Kuatan deniz, kabaran deniz, gkkubbe deniz: Bu ortak korkuhibir vakit btn btne erimemitir. nce Panofsky, sonra HartmutBhme, Drerin kyamet altrmalarn, dneminin balamna yerle-tirirler: 1494den balayarak, bir gktann yerkreyi yokedecei yollukolektif korku ressama da bular; 1498de, 1500de gerekleeceiinanc gitgide byyen Kyametten nce Aziz Yuhannann metnini re-simler; 1525de, hl gcnden birey yitirmeyen son korkusunun et-kisiyle grd bir d yazar ve izer: Dev su eritleri gkyzndeninecek ve yeryz yokolacak.

Denizden geldik, deniz gelip bizi kaplayacak.


II. EFSANE ve MENKIBE

Sularn nasl tuttuuna ve yuttuuna dairO zamanlar bu koca denizden geilebiliyordu; nk sizin Heraklesstunlar dediiniz o boazn nnde bir ada vard. Bu ada Libya ile As-yann ikisinden daha bykt... te bu Atlantis adasnda, hkmdar-lar, hkimiyetini btn adaya, teki adalara, hatta ktann baz parala-rna kadar uzatan byk, hayranla deer bir devlet kurmulard...Ama bundan sonra korkun yer sarsntlar, tufanlar oldu. Bir gn, biruursuz gecenin iinde, ne kadar savamz varsa hepsi birden bir vu-ruta topraa gmldler. Atlantis adas da, ayn ekilde, denize gm-lerek yok oldu. te bunun iindir ki, ada kerken meydana getirdii sbataklklar yznden o deniz, bugn bile, geilmez, dolalmaz bir hal-dedir.

[Platon, Timaios, 24e-25d.]

Atlantisin yks, Akdenizin (Ana denizin, bizim denizin) mito-loji anda nasl dibine, diplerine doru bir d ars yaptnnbulank belgesi. ekip yuttuklar uzun bir listede buluurlar: karus, Mi-nos, Ariadne, Theseus, Inakos, Epafos, Glkos, Ege... daha niceleriAkdenizde boulmutur. Tutar ve saklar sular: Onlar ki, airin dediigibi, boulduklar yalarndadrlar.

Denizin ars, bir de anakarada yaanan tkankln, daralnsonucu: Modernlerin imgelemini trmalayan nc Robinson Cru-soedur kesinkes, her kaan ada dnde baka bir eitlemesi ya-tar (bkz. Akit Gktrkn Adas), Gauguinin Noonoasnda aa -kacaktr cennet hlyasna bitimi gerek ehresi varg: Hibir adassz deildir.


Byk ada ressamlar, haritaclar, alar boyu bunu dorulam-lardr: Ayak baslmam tek adadr Atlantis. brleri sar, bordo, kah-verengi, soluk mavi lekeler Denizin ortasnda birer tehlikeli gemi, bek-lerler. Her adann kopkoyu, gaml hikyeler biriktirdii bilinir: Giden vednmeyen gemiciler, gelen ve dnemeyen srgn beyleri, kabaran veyenilen dalgalarn grameri.

Homeros da, Hesiodes de, yaamlar bir kahramannkine yararbiimde geip tamamlanan bireylerin, grnmez bir adada, KutlularAdasnda bulutuklarn belirtiyorlar. Bcklinin ller Adas gibi ses-siz, dingin, biraz karanlk bir ada mdr bu, yoksa gnein batmadnoktada bekleyen tekinsiz bir toprak paras m, bunu oraya gitmeyehak kazananlar bilebilecek olsa olsa.

Denizi geeceiz, o gelip bizi kapsayacak.

7

III. HAYAL ve HAYALET

Sularn nasl olanlar ve olmayanlar gsterdiine dairGirdiin aynada gemi gibi der kreye, Sorma bir sniye, pheyle, sakn: Yol nereye?Ayrlp neeni ykseltici sarholuktan, Ylma korkun uurum zannedilen boluktan!Duy tabatte biraz sen de ilh olduunu,Rh erer varlnn zevkine duymakla bunu. ktn yolda, bugn, yelken ak, yapayalnz,Gzlerin arkaya evrilmeyerek, pervsz,Yr! Hr mviliin bittii son hadde kadar!...nsan lemde hayl ettii mddete yaar. [Yahya Kemal Beyatl, Deniz Trksnden.]

Dounun ve Batnn btn ehrazatlar denizcilik, gemicilik masal-lar sylemilerdir. Kadnlar kyda bekler, erkekler sulara alr; Penelo-pe gergefinin banda taliplerini eleyerek ilesini eker, Argonotlarylayola den Jasonun ardndan iki ocuunu ldrr Medea, Sinbadnarkasnda iki yolculuk aras hep bir silet bekler.

Yaln dalgalarn, kuduz frtnalarn, kaln sislerin, barutun ve ate-in arasndan geerken denizci gemisini rahim bilir, Yunus peygambe-rin kendisini yutan balinaya yalvard gibi, her yolculuun sonundatopraa onu kussun, ister. Bir kayn, teknenin, geminin sanat yaptolduunu unutmu bir an insan olmak ac: Onu Sarkis, Stal, Tu-ran Erol mzeye ya da galeriye soktuunda, artk kendisi olmadndayarat sanyoruz biz Dvan iirinde yle midir oysa: air, brakr yz-sn kalyonlar, bir gzya denizinin iinde.

8

Yahya Kemalin Sessiz Gemisi, FellinininE la nave vas, Bryarsn The Sinking of Tita-nici: Bu hayal edilmi gemilerin arkasnda sa-hici modelleri durur. Onlarn arkasndaysa,dgcnn yelkenlerine fledii, ateler iin-de yatan bir gemicinin sayklamalarnda canla-nan hayalet bir gemidir, szlr.

Drt ynn, be ktann btn denizlerinitklm tklm dolduran o yabanl hikyeleri Ko-lumbus, Macellan ya da Pir Reis gibi ak de-niz korkusuzlar da tanmt. Onlarn deniz-den, denizlerden korku duymamalar, antropo-loglarn (Vernant ve Detiennein szgelimi) ka-ntladklar gibi, Smerlerden Eski Yunana,oradan Araplar eliyle Ortaaa srayan temelbir inana, Denizin doru ve adil olduu inan-na balyd: Denizin htiyar, diye anlagelen,engin sular ve tesini temsil eden kudret, So-lona baklrsa, onunla ilikisini alabora etmeyekalkmayan gemiciyi koruyacak, iade edecek-ti.

Deniz gemek, srat gemek.


IV. MED ve CEZR

Sularn hareketlerine, llerine, renk ve na dair

Sonu olarak, oluumuna katkda bulunan karmak eler ve dour-duu daha az karmak eler gznnde bulundurulmakszn bir dal-ga gzlemlenemez. te yandan, btn bunlar deiir durur, onun iinde bir dalga tekinden hep farkldr; buna karlk, bir dalga tekisinintpksdr da, gelgelelim kendisinden nce ya da sonra gelenin deil; k-sacas, kendilerini tekrarlayan biimler ve kesitler vardr, ne ki zamanave uzama dzensizce dalmlardr. [Italo Calvino, Bir Dalgann Okunuu.]

Susan Hillern ky kasabalarn, kylerini dven hrn dalgalarkonu edinen kartpostallardan hareketle ortaya koyduu i, gl biryapt: Hem bir durumun, donayazm bir hareketin silsilesini vurgula-d, hem de biriciklik kavramyla oaltma kavramn ayn at altndatokuturduu iin. Bir dalgann okunuuna ilikin allagelmedik biryorum denemesi.

Gemicileri, deniz adamlarn saymayacak olursak, dalgann ilk cid-d okuru Leonardo: Defterlerin bir blmnde, izim eliinde, dalga-nn oluum mekanizmasn kurcalad gze arpyor. Kprtsz, han-diyse l bir yzeyden krk, Lorcann deyiiyle kvrck haline, ora-dan Hokusanin frasnda en nl son-biimini bulan hareket, byle-likle llerine ayrmtr. Karnn ieri ekerek gerilip ykselen, doru-unda kpklenen, sonra da atan gerekletiren dalgann beyaz ile

10

siyah aras, alda bal olarakyanardner leenrenk tayf gz alr.Okunasya tkenir,yeniden balar:Cmlesi.

Sanat Tarihi,pek ok deniz resmitar nmze. Dal-ga szkonusu oldu-

unda birikisini ayrmak gerekir: Courbetninkini, Noldeninkini, bir deCaldern tekerlekli gne arkn artran dalga yavrusunu. Onlarzel okuma, yorumlama denemeleridir, Bay Palomarn tasarsn gide-rebilecek trden gzlkler takmamz salarlar.

Hem nedir ki, gerekten de, dalga? Bir harf, bir hece mi? Kelime-ler haline geldiinde mi dalga dalga olmaya hak kazanm demektir?Yoksa, kelimeler br kelimelerin peine takldnda, uzun, neredey-se dipsiz bir cmle kendini tekrarlamaya koyulduunda m aklk ka-zanr dalgalarn semantii?

Belki de bakmak, okumak yetmiyor onlar tutmaya, onlara bir dekulak kesilmek gerekiyor.

Kpn syledii bu. Dalga geerken, dalga gememeli.


V. SES ve SANRI

Sularn nasl seslendiine ve iitildiine dair

Ve evirmeniysem ben dalgalarn[Vicente Huidobro, Denize Ant]

Dalga cmleleri, kulaa gre, boyut de-itirir: Anlam yerini ezgiye, musiknin arit-metiine brakr: Crescendo halinde mrlt-dan fsltya, seslenmeden nleme, fkedentaknla trmanan bir merdiven.

Debussynin Denizi o eikleri verir.Bestecinin, hem Turnerdan, durgun akamdenizi yangnlarnn etkisinden syrlamad-n biliyoruz, hem de -partisyon kitabnnkapa iin de uygun grd- Hokusanazametli dalgasndan. Bir i deniz deil mi-dir bize dinlettii?

Brittenn Billy Budddan yola karakbesteledii gergin opera, insanlar arasnda-ki dramatik alkantlar, zemine yaylan de-niz seslerinden karak yanstr.

Vivaldinin La Tempesta di Maresi, ad zerinde, ilenler yadranmarur ve yrtc bir denizi seslendirir: Ses ve fke!

Bryarsn Titanic iin bestesi, bir son arknn selmlandr: Tran-satlantik Okyanusun buzul sularna gmlrken bile almay kesme-yen gemi orkestrasnn yeleri iin sayg duruu: Deniz onlar ylecealm korumutur.

Onca boylme bir yana, Deniz, kendi saf musikisiyle arlnkoymay srdrr: arr, inler, paylar, tokatlar.

Diplerde, girdaplarn tesindeki batklar cehenneminden rperticiuultusu gelir.

Kayalarda patladnda, srklediklerini tadklarn kylara arp-tnda, dner yanks alsn ister.

imekleri eker, sourur.Dindiinde onu dinlemek gleir.Deniz sesi: Ses denizi.

12

VI. KIYI ve KRFEZ

Sularn nasl yansdna ve yansttna dair

Bunun nasl olduunu ok iyi inceledimGne batncance deniz kararrGkte byk bir aydnlk kalr daha bir sreGece sudan boy verirVe kuatr tm ufku yava yavaSonra gk de kararr usulcanaBir an gelir kapkara kesilir hereyBir fildii saydamlk oluur derkenSuda yansmalarylaGkte kara lekeler halindeSonra Gneyha takm yldz altndaYldzsz kapkara yerlerVe sonra Samanyolu[Blaise Cendrars, Btn Dnyadan.]

Pek az ressam, ak denize km, onu bir bana tuvalin iineekmeye kalkmtr; buna soyunduunda, Ayvazovski rneinde ol-duu gibi, Sanat yenilir: Deniz kitschlemitir.

Daha ok kyya inmi, anakaradan ya da ehre sokulduu nokta-dan denize bakmtr ressam. Klsiklerde konudur deniz, hnerlerinisnadklar bir mimesis kuyusu: Oylum, hareket, k estetik tasalarngsler. zlenimcilerle birlikte ahslamaya koyulur, ressamn i at-mosferine sokulan bir evirmen gibi alt grlr.

lk, modernlerin ona baktklarn syleyebiliriz: Gauguinden bala-yarak. Yal ktann ressamlar bylece dikkat kesilmilerdir. Gen Ma-tisse, geen yzyln banda Colliourea iner: Akdeniz armtr. De-raine yazar ve onu yanna davet eder. Birlikte suya, dalgalara, kayk-lara ve yelkenlilere yaklar, geceleri hrnlaan koyu ktleye kulak ke-silirler: O deneyimden bir avu bayapt kalmtr. Ayn dnemde, g-ney, LEstaque ressamlarn toplar: Czanne ve Braque, Akdenizin k-ylarndan, krfezlerinden, gnn ve gecenin k denklemlerini kurar-lar. Bir kuak sonra, bir kuzey Afrika yolculuunda, btn paletini gz-den geirir Klee: Kuzey hendesesini tersyz eder gneyin s lmle-ri.

Akdenizin son byk ressam: Nicolas de Stal. Onunla birlikte,Camusnn izdii yolda, gne mhrn vurur. Trajik devreye girmi-tir. Mitoloji ann iars yeniden almaya balar: Renk syleyece-ini syler ve hereyi ier, ierir.

Stal, sesi iitmi olsa gerektir: eker gider.Deniz son kurbann almtr.lm dalgalarn arasndan balkr.

13

VII. KPK ve NLEM

Sularn szlklerine, szcklerine, lklarna, kafiyelerine dair

Denizglmsyor uzaklarda.Kpkten dileri, dudaklar gkyznden.

[Lorca, Deniz Suyu Balad]

Bana bir deniz verin, size onun kuatt- topran kelimelerini iade edeyim. Dil ko-nuacak olsa, dile gelecek olsa, syleyebi-lecei.

deniz ile kuatlm, bir idenizegsn barn am Anadolu yarmada-s, kylarn kateden, adalarna karma ya-pan sylem ve gereklik imgeleriyle ben-zersiz bir depoya yaslanr. Orada, Babil

sonrasnn maheri yaar. Andreas Tietzenin nclnde hazrlanandudak uuklatc bir szlk, The Lingua Franca, dilimize uzak ve yakndillerden giren btn denizcilik ve gemicilik terimlerini, deyimlerini ie-riyor: Derinlerde bir batk, batn kuytu yerinde bir define sand.

Bir de, her dilin deniz edebiyat olduunu unutmamak gerek lbeldelerinin bile. Orada, kelimelerden tuz tad, kafiyelerden rpnt se-si eksik olmaz. Glgam destanndan Homerosa, Ortaan DelilerGemisinden Yenian byk deniz servenlerini izleyen yaptlara ge-lesiye usuz bucaksz bir antologya oluur:

Crusoe ve Gulliver, Deutchlandn Batnn Hopkinsi ve Colerid-ge, Rimbaudnun ve Mallarmnin duyduu deniz rzgrlar, Pes-soann acl bahriye trks, Cendrarsn okyanuslar ve adalar, Mic-hauxnun buzdalar, Valrynin Deniz Mezarl, Melville ve Heming-way, Jack London ve Segalen ne dlerdir.

Bizim yaz geleneimiz Denize uzak durmutur. Halikarnas Balk-s, Yaman Koray ya da Zeyyat Selimolu gibi deniz dnyasn odaaalm yazarlarmz vardr geri; Sait Faik, Nzm Hikmet, Yahya Kemalgibi deniz duyarlnn yourduu yksek ayar iirler de dourmutur

14

edebiyatmz. Neden yleyse, Orhan Veli gibi iirine en fazla denizinsokulmasna izin vermi bir air bile sorar: Gemlie doru/Denizi g-receksin;/Sakn arma?

Bunun yantn bir baka airimiz, Cemal Sreya, verecektir:

Buradan taa peygamberler kysna kadarByk sular sadece karpuz soutmada kullanyorlarFatih Sultan Mehmed gemilerini karadan yrtt yaDeniz kakn bir ulusun ocuklaryz biz o gn bugnToprakl bir apadr Denizyollarnn armas bile, Ama dilimizde yine de en rpertili kelime denizYine de sokaklarda bir kanal eitimiDondurmaclarda bir ikinci kaptan tavrTeneirlerde bir tekne beenisiBir kazazede taks bulunur sarholarn yzlerindeYine de faizcinin sesindeki hasrYelken olmaya zeniyor


AZTEK TAKVM: BULANIK GNLER

Bir Karlatrmal Yeryz Kltrleri dersi ya da semineri vere-cek olsaydm, ki bir gn bu projeyi gerekletirmek isterim, gzergh-m ana eksen zerine kurardm sanyorum: Tanrlar katalou; Tek-vin hikyeleri; Zaman mitologyalar.

Tanrlar katalou, beni her kltrn ilhi kadrosunun ayrntl dk-mne, ilev dalmna gtrrd; onlarn yatay, dikey, sarmal ilikilerievrensel tasarm modellerinin ana balant noktalarn ortaya karr-d hereyden nce: Yeryz (pek ok durumda yeralt) ile gkyz ara-snda kurulmu anlam ats, bana yle geliyor ki, bir kltrn sinir sis-temini aa karmamz salayacak en nemli payandadr.

Tekvin hikyeleri, farkl kltrlerde yaratl efsanelerinin ierdiiortaklklarn ve deikenlerin arasndan, demolunun varolu biimive gerekesi zerine vard eikleri gsterirdi.

Zaman mitologyalar, ilk iki kmeyle ilintili olarak, hareket felsefe-sinin her kltrde nasl gelitii konusunda anahtarlar sunar herkesfarkna varmtr: Zaman aslnda yoktur, llecekse, llebilecekolan hareket ve hzdr. Kum saatndan gne saatna, oradan da me-kanik saatlara giden izgide gzlenen o olmutur. Takvimler iin farklm durum: Gk cisimleriyle yerkrenin arasndaki ilikilerin okunmasn-dan kacak her anlam, o sonsuz hareket silsilesinde yazgmz biim-lendirecektir.

Bu eksenden herhangi bir geyi ekip nmze koyduumuz-da, tekiler kprdar. Szgelimi takvimi btnden ayrmaya kalkt-mzda, zincirin btn halkalar yerinden oynayacak, simgeleriyle tanr-lar, her bir katmanyla tekvin hikyesi ufkumuza girecektir admzHdr, ustalarmz binbir: Frazer, Eliade, Dumzil, Humboldt, Lvi-Stra-uss... onca yorum, tek bir etele.

Yalnzca kendisi llememitir Zamann (nk, bis, yoktur),onun iinden hereyi tartmtr insan: Gkyznn, Yeryznn btncennet ve cehennem tasavvurlar matematiin, fiziin, bir de imgele-min iinden bylece didiklenmitir.

Tablo, Orta-Amerika kltrlerine eildiimizde de dorulanyor tpk Kuzeye ve Gneye uzandmzda dorulanaca gibi: Derin vegrkemli Maya tarihine, uucu ve grkemli Aztek tarihine bakarken,yokedilmi onca kente, anta, belgeye karn, zinciri tamamlayabiliyo-ruz: Dudak uuklatc erikinlikteki kozmologya ve matematik bilgileriy-

16

le Mayalar, Aztekler, hem geni ve ayrntl bir tanmlar katalouyla -kyorlar karmza, hem de etrefil tekvin versiyonlarnn altyapsnoluturduu karmak, yetkin bir takvim uygulamas ile iin iine girenibylyorlar.

Bu aamada, Avrupallarn vandal giriimlerinin sonucunda, elimi-ze ulaabilen verilerin bizi alabildiine snrl, kstl bir bilgi dzeyiyleyetinmek durumunda braktn anmsatmak gerekiyor. Orta-Amerikakltrnn anlalmasn gletiren bir baka etmen de, Batl aratr-maclarn (byk Humboldtun bile) XX. yzyla gelinesiye, srarla Tev-rat ve ncil balantl yaktrmalarla yorumu yokua srm olmalar-dr denilebilir ki, Avrupal, btnyle zgn bir kozmologya ve mito-logya birikimiyle karlatn kabul etmek iin enikonu direnmitir.

Bulmacann, puzzlen bugne dek bulunabilmi, doru yerle-rine yerletirilebilmi paralar, gerekten de ok sk rlm (Aztek il-mekleri, dmleri nldr!) bir evren tasarm getiriyor nmze. Ma-yalarn, milattan nce 3114. ylda balattklar uzun srem takvimleriile Azteklerin drdl zamanl tekvin efsaneleri yanyana geldiinde, ikikltrn de geni gemi zamana uzanan kkenleri aydnlanyor bir l-de.

Aztekler, kendi alarna, sonlu imdiki zamanlarna gelesiye, yer-yznde drt an yaanm olduuna inanyorlard: Gerek GneTa, gerekse yazl belgeler, drt byk felketin peinden son aa-maya gelindii konusunda birleiyorlar. lk byk a, kuzey tanrsTezcatlipocann kaplana dnp gnei altetmesiyle sonulanm,karanlk ve souk yeryznde hkm srmeye balamtr. kinci a,byk Maya efsanesi Popol-Vuhda da belirtildii gibi Rzgr tanrs veQuetzalcoatln insanlar maymuna dntrmesi ve sonsuz bir uul-tuyla hereyi tarumar etmesiyle tamamlanr. nc a Yamur tan-rs, dev gzl ve uzun dili Tlaloc kapatr, bir ate yamuru eliinde.Drdnc a ise tanra Chalchiuhtlicuc sona erdirir, tufan ile. Aztek-ler, son a byk yer sarsntlarnn sona erdireceine inanmlard:O deprem tanrs Cortes olmutur.

Aztekler, btn zaman felsefelerini bu tekvin hikyelerinin stne,geni tanrlar katalounun yelerini yerletirerek kurmulard. phe-siz, nce Gn ve Gece vard: Gnein doduu ilk sabahtan balaya-rak, her gn tekrarlanan bir dizgede gn onlara, gece tanrlara ve k-tcl glere ayrlmt: Hayatn ve lmn yenilenme blgelerine. Buamala iki ayr takvim gerekletirdiler, gndelik takvim ile ilhi takvimarasnda bir geiim mant kurarak hayatlarn dzenlediler. 1den13e saylara ve 20 ana iarete balanan 260 evrelik takvimlerinde tan-rlarn yeri saptanmt. 20er gnlk 18 aydan oluan gndelik tak-vimlerindeyse, her yla 5 bulank, ktcl gn eklenmiti ve bu begnle ilhi takvimin balantsndan 52 ylda bir gelen bir bulank ylszkonusuydu.

Bu matematiksel ayrtrma, gzlemledikleri gk cisimlerinin me-


kanik hareket dzenlerinden ok tanrlarn huylarn takip ediyordu:Aztekler de, Mayalar da, olaand durumlardan (gne tutulmas, aytutulmas, gkta yamuru) zellikle ekinirlerdi: Ta heykellerde,antlarnda ve tapnaklarnda cisimletirdikleri jaguarlarn yeniden etekemie brnp hayata dnmelerinden en ok bu dnemlerde korku-yorlard.

Gnmze ulaabilmi izler, Aztek mitologyasnn ve Zaman fel-sefesinin anahatlarn vurgulayan ayrntlar ieriyor:

* 1790da bulunan 24 tonluk, dev bir tek tatan oluan Gne Ta-, ortada son deprem a, etrafnda teki felketlerin sorumlusutanrlar, bir anasayfa olarak nmzde dikilmeyi srdryor.

* Codex Aubin adyla bilinen ilhi takvim, 260 gnlk ak ve ge-rektirdii btn trensel dzenlemeyi ieriyor.

* Codex Borbonicus olarak vaftiz edilmi, Aztek sanatnn doruk-rneklerinden birini oluturan belge, bir takvimin hazrlann konuediniyor.

Bu tr temel kaynaklar, Azteklerde takvimin bir lm arac olma-nn tesinde, hayatn akn dzenleyen bir davranlar manzumesiolarak ilevini yerine getirdiini kantlyor. Aztek takvimi sabit bir yapgstermiyordu, gkyz ve yeryz olaylarna ilikin ngrlerde bu-lunarak, topluluun pek ok yesi ona deiken bir ierik ykleyebili-yordu. XV. yzylda yle bir aamaya varmt ki bireysel yorumlar, y-netici snf btn kitaplarn yaklmas yolunda karar almt. Bir yzylsonra, stste garip doa olaylar bagsterdi bu kez: Gne tutulma-lar, gkta yamurlar, rivayetler ald yrd: Cortes ve 500 adamufukta grnmek zereydi.


GELECEK SATMAK

1999 ylnn Kasm aynn sonuna doruydu, bir toplant srasnda,Cogitonun Takvim anakonulu saysnda yeralmas uygun grlen, 15Aralk 1999 gn gerekleecek bir kapal oturumda benim de, lber Or-tayl, Cell engr ve Cem Akaa katlmam kararlatrld. Gn geldi,force majeure gerekemle ben Ankarada, Aka hasta yatanda, lberve Cell bir odada Aye Erdemin ve kayt aracnn nnde, kalakaldk.kili syletiler. Aka, yazl bir metinle katld tartmaya. Ben, syleimetnine derkenarndan mdahale etmeye karar verdim. Takvim, ajandaedilgin kavramlar ite: nsan, Zamann akn alabora etmeye yakney.

nce Cem Akan yazsn, sonra Ortayl-engr syleisini oku-dum. Sonra kalem sivrilttim. Bu dostum alnmasnlar ama, kafaygemile, Tarih dediimiz bulank alanla bozmu onlar. Arkamzda ge-ip gitmi, akp kaybolmu zamanlar olduu phesiz doru; bir imdi-ki zaman gerekliimiz olduu da su gtrmez gerek (imdi, u an,imdi, u an yazabildiime gre); sorun, teden beri, gelecei kesinolmayan Gelecek ile ilgili deil mi oysa?

Takvimler kuruldu, yapld, tahminlendi. Gelip tosladmz kavrambu. Nedir ki, Tanr akna, tahmin? Onu biliyor muyuz, bilebilir miyiz?Bir bilgi alan olabilir mi, onunla balantl?

Aslna baklacak olursa, Cogitonun bu saysnn anakonusu ola-rak, balangta, Kehnet kavram zerinde durulmutu, bir komu-luk ilikisinin sonucunda Takvime vardyd derginin yayn kurulu. Ke-hnet, bizi usdnn, ustesinin alanna yneltir kaygsyla m o bl-geden uzaklatk? Karde dergi Kitap-lk izlencesine ald sonradanKehneti, ardndan, o derginin yayn kurulunun gndeminden dedt, sanrm rktc bir yan vard kavramn, cva gibi svp gidi-yordu elimizden.

Bir yandan da kalc zellikleri olmal: Takvim anakonusunun iin-den fal, bili, nbili deilse bile ngr, mneccim bak eksik olmadsonuta. Yaryarya l, lm, llendirme Takvim; br yars tah-mine, ngrye, varsayma dayanyor. Her yl, bir sonraki yln takvim-leri hazrlanyor, baslyor: Kimsenin elinde gelecee, gelecein varo-lacana, daha dorusu geleceine ait kesin kantlar olmasa da.

Oraculum ana dnelim bir anlna. Delphoida, omfalosun kar-snda biriken btn sorular, yakn ya da uzak yarn ile ilgili deil miy-

19

di? Ortaaa geelim: Rebelaisnin muhteem prognostici batanuca bizi bekleyen gnlere ilikin ngrlere, hatta uulara dayanm-yor muydu? airin bilgi alannn dolaylarndayz demek. Gnnfaln amasn ondan beklemeliyken, nasl oluyordu da bir tarihi, birdoabilimci, bir nasir iin iine karyordu, ite anlayamadm bu ol-du.

lber Ortaylnn, bunca yllk dostluumuz sresince, hibir gele-cek ngrsnn gerekletiine tank olmadm. Dostum Cell en-gr, depremin olacan sylyor ya, vaktini belirleyemiyor elbette.Sevgili Cem Akaa gelince, gelecek szkonusu oldu mu kurmaca me-tinler yazmaya baylyor ama, siyasetbilimci cbbesini giydiinde suspus oturuyor. Bir takvimin iskeletini en iyi onlar karr phesiz; gel-gelelim, i Zaman ete kemie brndrmek olunca elime bakacakla-r apak ortadadr.

air, tam burada devreye girmeli: Giacomo Leopardi, 1832de ka-leme ald Almanak Satcsyla Yoldan Geenin Syleisinde, soru-yor: nmzdeki yl, geride braktklarmzdan hangisine benzesin is-terdin?. Duraklyor almanak satcs, zihninde hzla taryor gemi yl-lar, hibiri yeniden tekrarlansn istemiyor. Yoldan geen katlyor ona:Bu yla gelesiye, Yaz(g) bize iyi davranmad, onun iin de gemitekiyaammz istemeyiz, bize bugne dek yaamadmz biimiyle gel-sin Hayat.

Leopardi yorumcular, hakl olarak, bir varolu alegorisi grmler-dir bu kmen sylei denemesinde: Yaz ve Yazgya gelince, varo-luumuza ilikin anlamsz ama kanlmaz bir altrmadr onlarn g-znde, Leopardinin yaz metaforuyla rttrd.

Diyorum ki, elimde papirs, mrekkep, ty ustam lm ben ge-lecek satarm.


YERYZ:CEHENNEM

John Bergern*, Boschun z-lsyle bir CNN haber blteninde yeralan grntlerin toplam arasndakikoutlua dikkat ekmesi, arpc biralan ayor nmzde: Keke, Zapa-tist nder Marcosun ak mektubunubaka, tamamlayc bir metinde elealm olsayd da, szkonusu benzet-meyi biraz daha amay, amlamaysrdrseydi hayflanmadan ede-medim.

Bruegheln, Drerin, Boschun:Yarm yzyl akn bir srenin iinde ustann yaptlarna toplanan Tufan,Maher, Cehennem tasarmlarnn ar-kasnda, Jurgis Baltrusaitisin bir bak-ma ineyle kuyu kazarak ortaya kar-d, birka aratrmada serimledii biran ikonografik felsefesi yatyor.

Baltrusaitis, hem XIII. yzyldan balayarak Ortaaa yaylan ifrit imgele-rini toplam, hem de bu yaylmann Gotik Avrupa sanatyla snrl tutula-mayacan kantlamt: Arap dnyasnda, Hindelinde, Uzak Dou klt-rnde de Daimonun imgelemin derin tabakalarnda altn onun ara-trmalarndan** rendik.

21

* John Bergern sonradan The Guardiann Saturday Reviewunda ve Le Mon-deda genie bir zeti yaymlanan Gayya Kuyusuna Hogeldiniz balkl denemesi,nce The Threat of Globalismde km Hieronymus Boschun nl zl res-minden hareket eden, XX. yzyl sonu panoramasn Felemenk ressamn XVI. yzyl-da kurduu cehennem portresiyle karlatran bir metin.

Bergern yazarlna teden beri yaknlk duyamadm (bkz: Bergera Kar,Bakalamlar, 1992) sylemek isterim; gene de kitaplarn, yazlarn izlemekten geridurmadm, zaman zaman evrilmelerine, yaymlanmalarna nayak oldum - bu defada yle olacak sanrm, Gayya Kuyusuna Hogeldiniz byk olaslkla Cogito dergi-sinde kacak. Gelgelelim, yazyla dergi iin nerirken, karsna bir kma yazmay dangrmtm: k noktam phesiz Bergern metni, oradan bir dizi baka noktayauramak asl amacm.

** Jurgis Baltrusaitis, Le Moyen ge Fantastique, 1955. / Jurgis Baltrusaitis, Rveils et Prodi-

ges, le Gothique fantastique, 1960. / Jurgis Baltrusaitis, Aberrations, 1984. / Jurgis Baltrusaitis, Anamorp-

hoses, 1985.

lk bakta, Bergern, antrmasn bir ol-gular orman oluturan Brueghelin Cehen-nemine dayandrmak varken, bir simgeler or-man oluturan Boschunkini yelemesini ya-drgadm itiraf etmek isterim. Bir adm son-rasnda, Boschun resmindeki saysz enintoplu okunuundan ayn sonuca varlabileceigrne gelip dayanm olmal, diye dn-dm: Bosch dilinin, dnemin kimi tarikatlarn-dan beslenen kilitli olma zelliinin yaptlarhl bir sis altnda deerlendirmemize yol at- dorudur geri; ama, bir yandan da, Tol-nayden Gombriche, onca uzman gzn bizimadmza skt gizlerden hareketle artk buresimleri okuduumuz gerei var. Onlara, birde, Dantenin Commediasndan balayarakgerekletirilmi saysz cehennem okumaseklenecek olursa, nmzde usuz bucakszbir yorum okyanusu alacan hemen syle-yebiliriz.

Berger, Zevkler Bahesinin sa levhasnoluturan Cehenneme gnderme yapyor metninde, Sa ve sol lev-halar gvde panosunun zerine kapandnda, kepeklerin bitimesiyleortaya kan d resimden yola kalm biz: Alt suyla kapl bir cam k-re geliyor karmza, suyun zerindeki canllara bakp bunun insannceleyen yerkre ya da evren olarak okuyabiliriz, kimi sanat tarihile-rinin savunduu gibi gz olarak da ele alabiliriz. Kepenkler aldn-da, zl karmza ktnda, soldan saa ilerleyen bak Cen-netten Cehenneme gei srecini bir rpda btnleyebilir. Buna kar-lk, ayrntl, derinlemesine yol olacak bir okuma, ayrmlarn buncanet, kesin olmadn gsteriyor: Cennet levhasnda cennet imgesiyle,imgenin bildik tanmlar betimleri ile elien geler gze arpyor ylebakldnda; Cehennem levhasnda da benzer bir durum szkonusu.Gvde panosuna gelince, tamtamna bir raf betimlemesi karsnda-yz, diyebilir miyiz soru, karlksz, bekliyor.

Birden fazla yorumcu, Boschun egemen Cennet ve Cehennemimgelerinden koptuunu, bu zlde, dpedz yeryzn, iinde ya-admz dnyay betimlediini, bir te dnya tasarsndan uzak dur-may setiini ifade ediyor. Cennet ve Cehennem burada, iimizdedirdemi olabilir mi gerekten de Bosch?

Cennet levhasnn bsbtn cennetsi bir grnm tamamas, blmde de, phesiz farkl younluk ve dalmlarla benze elerkullanlmas bu deerlendirmeye kanlmaz biimde arlk verilmesi-ne yol ayor. Dsel, dlemsel karakteristikleriyle Sanat Tarihindekendisine benzersiz bir yer am bir ressam, farkl bir perspektiften


bakldnda, apak birgereki de, yleyse.

Cambrai elyazmasna,Commediaya, Bruegheleya da Boscha bakarken,son dnem tarihilerinin,zellikle de Dubynin ve LeGoffun nmze tadk-lar panoramik kesitler ba-kamz besliyor: Orta-a diye olduka kaba hat-larla kesip ayrdmz d-nem, yeryz yaam a-sndan dpedz izbe diye

nitelen direbileceimiz bir genel grnmn ylg verici paralarn y-yor nmze. Savalar, sefalet, salgn hastalklar, btl bir kefesinde,karmza aldmz zaman terazisinin. teki, kar kefede Btn, En-gizisyon, Hal seferleri diziliyor ardarda. Uzakta, uzamzda ya Orta-a, onu kendi saatmzdan, iinde yzdmz adan rkn, akl-d pervasz sanabiliyoruz. Sahiden bakalar mdr Cehennem tekilere ait midir, yoksa burada, ona baka bir yer bulamadmzagre iimizde midir?

Bu kavakta, Araf imgesine dnmek en dorusu. Jacques le Goff,Arafn Douu balkl yetkin incelemesinde, tek tek metinleri, grselbelgeleri elden geirerek, Cennet imgesiyle Cehennem imgesindenoluan ift-kutupluluun arasnda yeni bir imgelem blgesinin, glve karmak bir kprnn olutuunu gsterir. Arafn somutlat e-retileme, sarp arnma da, yedi temel gnhtan (geerken, Boschunbu izlei kuatan resimlerini de anmsatalm) kiinin soyunaca, Cen-net ya da Cehennem ncesi temizlenmeyi deneyebilecei bir snav sil-silesine yataklk eder. rafn en gl betimini Dantede, Divinia Com-mediada bulur Le Goff: airin, kendisini nceleyen neredeyse btnkonuyla ilgili verileri metninde eriterek kullandn, bir hlsa ortayakoyduunu ileri srer.

Bir yanyla, phesiz, lm-ertesine ait bir topografik zellik tarAraf: Cennet ya da Cehennem ncesi, Yeryz ile Gkyz aras, ko-nulandrlmtr. Bir baka yanyla, dpedz Yeryzyle aktrlabi-lecei sylenemez mi? Hayat, doum-ncesi ile lm-sonras arasnaskm bir Araf gereklii boyutuyla da ele alnp ilenebilir: Burasdrksacas raf, Hayat oluturan tm imdilerden mrekkep kimliiylede alglanabilir.

kinci yorum, Boschun iki yan bir orta panodan kurulu yaptn, sol-dan saa ve sadan sola geili, akkan, iie okumamz kolaylatr-yor. Kimbilir, bir adm tesi belki de: Cennet, Cehennem, raf hereyYeryznden, burada ve imdi ne varsa ondan ibarettir, diyebiliriz de, di-yemez miyiz?


Kendimi bildim bileli, m-gelem Kutusuyla ilgilendimdurdum. nsann imgelemiher bireyin imgelemindenfazla, geni, derin bir alan,bir uzam, bir uzam-tesi bo-yut olsa gerektir, diye d-nyorum: Orada, btn g-rlebilenler, grmler (visi-on), igrlerden ve uzgr-lerden oluan, gene de snr-szl iinde snrl kalmbir sa szkonusu sanyo-

rum. Fenomenolojinin, Ruhzmn, Astrofiziin ve amzda geli-mi bilimsel, dnsel, teknolojik btn verilerin nda eperi by-yen alg mekanizmamz bizi o snrszln duvarlarna arpp geri dn-mekten kurtaramazd, kurtaramad. Tam bu noktada, bir kere dahaCennet, Cehennem, raf imgelerine dnp bakalm: Tasarm paramet-relerimizin bsbtn deitiini, Ortaa tasavvurundan uzaklara do-ru yol alm olduumuzu savlamamz dorusu g.

uras gerek oysa: mge, nne dikildii her etrefil imgelemliseyircinin yorumu karsnda biim deitirmeye aday ey. Borges,Danteninki bir grm (vision) saylamaz, nk hibir grm bu ka-dar uzun srmez diyor. Ezra Pound, zt kutupta: Dantenin grmgerektir nk onu grmtr. ki srad zek, ayn metin nn-de sallanmamza yol aacak sonulara varmlar besbelli. Byle du-rumlarda en dorusu, nc bir yorumcunun hakemliine bavur-mak: Jabs, delici bir okumasn gerekletiriyor Commediann: Bir-den sahne deiiyor ve Shoah yllarn Dantenin kaleminden gryo-ruz nedir ki Zaman dediimiz, bir sanr deil mi?***

nsan dnmeden edemiyor: Borges, hibir grm bu kadaruzun srmez derken, krlk yllarnn uzunluuna, o dnem boyuncagrdklerinin niteliine mi gnderme yapyor aslnda? Dantenin gr-dn metnin snrlar iinde, neredeyse teknik bir dzlemde ele al-mamak gerekir. Jabsin, orada/n Shoahy okumaya koyulmas, g-rmn kesintisiz olarak yorumlanabilecei dncesini de douruyorkald ki. Ya Shoahnn kendisi bir karagrm bu kadar uzun srebi-lir miydi?

Ortaa zerine yrtt dev almasn, teki Ortaa su-narken, Jacques le Goff iki ayr kaynaktan hereyi devirdiini vurgu-luyordu: Olgular ve dnemin kollektif imgelemini oluturan imgeler. -zmleme aamasnda tek tek ele alnr o imgeler, btn ayrtrlr; yo-rumlama aamasna gelindiinde, geler yeniden btne yerletirilir,

24

*** Jorge Luis Borges, Autres nquisitions, uvres Compltes I, La Plade,1990.

Edmond Jabs, LEnfer de Dante, 1989.Ezra Pound, Selected Prose, 1965.

bylece btn Ortaangrm oluturulmu olur.Vision kavram, iki ayranlam alanna dayanr te-melde: Grm kadargrgden de szedilme-si gerekir. Ortaan gr-dkleri, igrdkleriyle bu-luturulduunda dneminimgelem haritas tmelli-inde izilmi olacaktr.

Bu okuma anlay, LeGoffun Yenidendouunvarln yadsmasna,

kopuun dpedz uydurulduu, geiin srd savna ynelmesi-ne yol amtr. Belki yeni, belki deil, tarihinin, ayn okuma anlayn-dan hareketle vard son yorumlardan bir bakasnn nemine dein-meden edemeyeceim: Kadim Yunann, yaadmz srekliliin, ke-sintisiz akn bir paras olmad, bizim balangcmzda yeralddncesinin hepten yanl olduu gr, Vernantn ve Vidal-Naqu-etnin aratrmalaryla kout biimde, kanl canl bir tartmann bala-yaca eii gsteriyor.****

Ortaadan Yenidendoua, oradan Aydnlanmaya ve 1789Devrimine, oradan da Asri Zamanlara ve zorla(yarak) koparlmayaallan son halkaya gelesiye belli bir gzergh izen yolun balangnoktasna inebiliyor muyuz? Baka deyile: Yeryzndeki Cehen-nemn tekvin blgesinde karar klmak elde midir?

Kendi payma, teden beri, kayna Kutsal Yaznn ilk hikyele-rinde bulmaktan, grmekten geri durmadm. Kadn-Erkek atks, b-yk bir kutuplamann ekirdei Cennetten Kovulmada nasl biim-lenmise, Erkek-Erkek atks, daha da byk bir kutuplamay do-uran karde katillii Habil-Kabil yksnn sayfalarndan yle sra-mtr yeryzne. Hikye ite denilecektir, denilebilir Tarih, batanuca o hikyenin olas btn deikenlerinden mrekkeptir. Cehennemokumalarnn, kyamet yorumlarnn bir bakasnda, Borges bu kezNathaniel Hawthorneun bir masalndan hareket eder: Yeryz Soyk-rmnda, Hawthorne, insanolunun, bana gelen hereyden sorumlututtuu gemii yoketmeye kalknn meselini kda dkmtr:Hereyi, ama hereyi toplar, yakarlar dev bir atein iinde: Diplomalar-dan ak mektuplarna, tapulardan para tomarlarna, soyktklerdenyasalara, Kutsal Yazlardan kitaplara, yzyllarn biriktirdii her izi yo-kederlerken, blis seyreder ve glmser: Bir tek ey, yangnda ilk ya-klmas gereken ey unutulmutur: nsan yrei. Hawthorneun yrekyerine beyini sememi olmas nemli grnyor bana Borgesin


**** Jacques le Goff, La Naissance du Purgatoire, 1968.Jurgis Baltrusaitis, Un Autre Moyen ge, 1999.

bu noktaya parmak basma-m olmas da: Ademo-lunun kyameti aklndan okgdlerinden beslenmemimidir?

Hawthorne, XX. yzylayetiememitir. Gemiinpaylatmz kesitine, on-dan bu yana yeni tabakalareklendi. Geride braktmzyzyl gznnde bulundu-racak olursa: Ne tabakalar-dr!

Bizim, XXI. yzyla ilkadmlarn atan adalarmzn ana sorunu, hereyi grebileceimiz,hereyin bize gsterildii bir durumda yola devam etme koulumuzabal biimde gelimektedir. Bergern Boschun grmyle rastgelebir CNN haber blteninin grntlerinden oluan tabloya, MarcosunDrdnc Dnya Sava tanmlamasn esas alarak yaklamas do-ru bir okuma nerisi benim gzmde.

Yeryzn cehennem klma srecini btnleyen Yeni Dnya D-zeni, bu hamleyi yapmakla yetinmiyor, bize her zaman olduundanfazla bir oranda bunu gsteriyor da. Daha da acmasz sonu: Bu gs-terinin faturasn her iki anlamnda detiyor, hem seyirci, hem dekurban kld bireylerine. Nicedir tablonun her an karsndayz, birkstebek slbu gelitirmezsek bu giditen syrlma olana bulunma-s ok g. te yandan, Boschun tablosundaki sabit grntlerin te-sine getik: Hareket eden grntlerin saldrs, bizi kendi hayatmzabakmaktansa, sunulan imge aknn cezbeye kaplm izleyicisi klmakonusunda alabildiine etkili.

Yaymlanp yaymlanmadn bilemiyorum; Yves Bonnefoy, Foto-raf ve Dnyann Sonu? balkl bir denemesinde, XX. yzyln dourdu-u imge(sel) saldrganlnn, grntler araclyla gerekleen iddetinkarsna, Tarihin farkl dnemlerinde, farkl kltr corafyalarnda devre-ye giren imge yasakl olgusunu dikip soruyordu: Bizi gnmzn im-ge hcumlarndan ne koruyabilir? phesiz, Bonnefoy gibi bir airin im-ge yasan dzayak biimde savunmas szkonusu deil burada. Gel-gelelim, snrlar kestirmek, snrszl sorgulamak, bir noktada deilse birbakasnda gerekecek. Sevdii kadn ldrp paralayan, sonra da par-alar yemeye koyulan mark, zengin, psikopat Sagawann bu ilemlersrasnda ektii fotoraflar yaymlayan Photo dergisinin toplatlmasnakim, hangi salam gerekelerle diklenebilir? Hizbullah kasetleri kitleye iz-lettirilebilir mi? Krfez Savann gerek grntlerinin dnya kamu-oyundan esirgenmesi hakl bir karar saylabilir mi?

Bu sorulara, bu rnek-sorulara kolayca karlk vermek kimseninharc olmasa gerektir. Yeryz cehenneminden kareler (James Natch-


wayn Cehennem foto-albmn dnyorum), hareketli kareler(Ruanda soykrmyla ilgili belgeseller geliyor aklma) sunulsa ne olur,gizlense ne olur? Hayr, tamtamna ne farkeder vurgusuyla kurma-dm o soru cmlesini: Bir llendirme tasasna dayanyordum.

te yandan, evet, ikinci yarm o vurguyu getiriyor: Yeryz cehen-nemini yaratmay baaryorsak, bir de onu seyretmemizde ne sakncaolabilir?


KBN

Uzamdan Zamana Bir Yolculuk

Yirminci Yzyl kateden tanklklardan pek az, Octavio Pazn(1914-1998) entelektel yaamyksnn ilk blmn oluturanGzergh (1993) lsnde kuatc olabilmitir. O kubak tara-ma, emberin snryla merkezi arasnda mekik dokumay baarabilenseyrek kafalardan birinin gzlerinden gerekleebilirdi ancak, yle deolmu: Pazn, durmadan balama noktasna dndn, ama her se-ferinde kendisini baka bir noktada bulduunu syledii sarmal hare-ket dzeninin, btn modernlerin yaam arkn dzenlediini durak-samakszn syleyebiliriz sanyorum: Meksikal kozmopolitin dedii gi-bi, Zaman sonunda, nmze ykntlar halinde ylm olsa bile, ii-mizde duvarlar yeniden rmeye hazr bir Sisifos bekledii bana, ken-di payma, gerekd gelmiyor.

Yzyln, iki yl eksiiyle, ikinci yarsn katettim ben. Paza duydu-um yaknln olas aklamalarndan biri, emberin snryla merkeziarasnda, phesiz bambaka bir gzergh eitlemesi yaam ol-mamdr: Eskiehirin Meksikoya yaknl, biribirilerine uzaklklarnunutturacak trdendi. Dodum ve savruldum, stanbul ile Parisi ikide-bir buluturan tuhaf bir hat zerinde. Durduum, hareket ettiim ekse-nin kvrml gvdesinde, Tarihe ve Corafyaya hi kaytsz kalama-dm. Sorduum onca sorudan, iire ve nesire saysz kolla balananbir yaz dodu. Benim, kayboluumu, her bireyin kayboluundan uzunuzadya farkl grlemeyecek koulumu belirleyen servenimde otur-may setiim ev odur. Yoksa, ara vermeden tandm. Kaynan hi-bir zaman kestiremediim, bnyemin mi amn m beslediini re-nemediim huzursuzluumu oraya aktarmaya altm hep. Bakp g-rebildiklerim, biliyorum ki, kaln, usuz bucaksz sisin iinde toz zerre-leridir. Yapabildiklerimle avunduumu saklayacak deilim, Yapamadk-larmla rdm bir karabasann iinde paylar nedir ki?

Birka yldr, gibi byyen bir mantkszlk iinde, yzyln vebinyln sonu, bitimi, yeni yzyln ve binyln aralanan perdesi hakkn-da, aklbanda herkesi bktracak, pes ettirecek bir fikir ve imge sa-ana altnda yaamaya altrldk. Hepimizi bir balang, yeni bir tek-vin noktas korkusu sarm olabilir miydi? Tam tersine, uursuzluklary-la, ortasnda az ya da ok herbirimizin yaam olduu bir an bu d-nemete tamamlanmayaca nsezisi, gereklemeyeceinden endi-

28

e duyduumuz bir sonu zorla hazrlamaya m yneltmiti bizi? Kar-ln bulamayacamz bile gre sorular sormaya her bireyini altranbaka bir a deildi ki.

Le Nouvel Observateur dergisi, 1999 ylnn sonuna denk gelen sa-ysnn kapak konusunu XX. yzyl yaratanlar yzyl deerlendiriyorbalyla biimlendirdi. Isabel Allendeden Zao Wou-Kiye, btn ya-ntlar bir rpda okudum ve grdm: Toplamdan dev bir aknlk s-zyordu. O tela ben katlacak olsaydm, diye dndm, aknlkkatsays epitopu bir kiiliine daha artacakt: Kim, iki anlamyla da ge-irdii an odana, asl merkezine, altn bir forml bulup ulaabilir-di? Le Nouvel Observateurnki, binlerce soruturmadan bir teki ger-ekletirilmi btn soruturmalar, anketleri, deerlendirmeleri bir bil-gisayar kazannda eritecek olsaydk, yzyln bulama yz belki net-leir, karmaas ola ki anahatlarna oturur, aa kard. Oysa, ylesanyorum, henz bilnoyu tam olarak bilemiyoruz bizler: Aa k-mam kaytlar, arivlerde gizlenen bilgiler, gelecek yzyllarda, XX.yzyln bizim grdmzden alabildiine farkl bir biimi, bir ieriiolduunu kantlayacak. Grebildiimiz bir sanr hepsi hepsi, aslndakendi zamanmzn ya yabancs ya da cahiliyiz.

Binyl dnemeci yaklaadursun, 1990l yllarn iinde dnenirken,eski karabasanlarla yenileri arasnda kprler kurmaya alanlar daoldu. Umberto Econun szgelimi, ilk binyl dolaylarnda yaanm kor-kular eeleyen bir incelemesi yaymlanmt FMR dergisinde. phe-siz imgelemin ileyii, motifler, kurgulama erileri enikonu deimigeen bin yl iinde, gene de, nereden baklrsa, Korkunun kimlii ye-rinden oynam, diyemiyoruz, diyemeyiz. Neredeyse ayn anatomikkesiti, Duby ile yaplm bir dizi syleide de grm, ilk binyln rk-l alglanyla ikincisi arasndaki ortaklklar iimi iyiden iyiye karart-mt. nsan, umuduyla deheti arasnda eitlenmeyi bekleyen bir tera-zinin iki kefesinde blnm, paralanm. Terazi yerine tahteravalli dediyebilirdim phesiz: ki arlk arasnda, biri g oyununa, br glmne dayal birer anlamszlk denkleminden baka ne okuyabili-riz?

Charn Camus iin syledii sz, uyanklk, gnee en yakn ya-ra trdr yargs, Duruma yaklaan, a dimdik bakmaya kalkanve krlemeyi gze alan, dahas, Nietzschenin setii biimiyle ateinpervanesi olmay stlenen kiilerin hepsi iin geerli. Ne anladk, anl-yoruz, anlayabilirdik?

Kavakta, yolaznda dikilmi, ite, byk bir i yapyormuasna,sorular soruyor, hibir zaman bulamayacam karlklarn peindebatan uca yrtlyorum. Hzla dnen yelkovan, akrebe adm attryor.Saat gnn, gn yln buz tanesi. Eriyorsa, benim vaktim eriyor, bun-dan tesi zaten vhdr.


ki kelime aras bir mola, bir es, 31 Aralk 1999dan 1 Ocak 2000egetik ite. nsanlar dodu, ld, bu darack aralkta, dnme dolap herzamankinden hzl deilse bile kl, renkli dnd. Yeryznn drtbiryannda dev lenler yaand, olaand gsteriler dzenlendi, kimse-nin geiine bsbtn kaytsz kalmad bu kavak annda, Paris so-kaklarndayken, yapayalnz, dalgn, yryen insanlar grdm. Televiz-yon ekrannda, sabaha kar, yaklm otomobillerden ykselen fkealevlerini izledim: Binyl dnmnden, deitii ileri srlen adan,alsn istenen yeni bir aa devredilen heyecanlar ve dehet grnt-leri iie getiler. Aklma, Wendersin, kr bir anne iin 2000 ylndaderledii beyhde grntler geldi. Btn bunlar toplayan bellek birgn gelir onlarn girdabnda kaybolur nce, sonra da sner, gider. Ben-de bir tek gerek, kanatc sonu brakyor o hal: nsanlk dediimiz e-yin, bunama olasl dk mdr?

Dn akam, Rue des Ecolesun kesindeki bir bayiden, Le Mon-de gazetesinin 1 Ocak 2000 tarihli, gerekten de tarih nshasn al-dm. ift kapakl, iki ynde de okunabilen, ama tersyz edilerek sunul-mu, iki gazete halinde hazrlanan o gazete, yorgunluu ve umudu to-kuturuyor bir bakma. Hayat ve benim hayatm da yle gemedi mi?

1999, u yl diyor manetlerden biri, 2000, simge yl diyor b-r. ki eanlaml kelime, diyorum sessizce, iimden. Sarmal hareketdzeninde ba ve u, iki sonu, sivilce gibi patlamaya aday, Zamanngergin teninde ba vermiler. rin dolu iki hassas nokta, ilkinin verdiiarl acy tekisi esirgesin istiyoruz imdi. Yaadklarmzdan yorgundm olmalyz. Bir de, benim gibi enerjisini yitirmeyen, hl proje-sinin peindeki aray izgilerini nemseyen dikbal bireyler kol gezi-yordur sada solda, onlar yolda grr grmez tanyamayz, yzlerin-deki hereyi gsleyebilecek lde gl ifadenin altna inebilsey-dik, yorgun deil ama ylgn olduklarn okuyabilecektik, sanyorum.Zamann bylesine bilincine varm olmak, tanr yk deil.

Anket yantlar arasndan biri, tekilerden syrlan ocuksu tepkisiy-le, dikkatimi ekmiti: Cartier-Bressonun, 92 yanda, neredeyse t-mn katettii yzyla bakp getirdii yorumu hafifseyemezdim: Here-yin krllk esasna dayandrld, tekniin ve bilimin utku saplantsnnegemen klnd, Erkin vahetinin ve yeni klelik biimi olarak yerk-resellemenin ar bast aa kar Dostluk ve Ak zerinden savaamt o zgn gz. Yapacan yapm, elinden geleni fazlasyla or-taya koymu birinin ayrca Arstan szetmesi gerekmezdi kaps ger-ekletirdii i nedeniyle alnmt: Elde var bir. Dostluk, Ak, Yaa-sn Anari! savsz, kurulu dzen karsnda azdan salnabilecektek (naif ama hakl) nlem deil miydi?

Ertesi sabah, 2 Ocak 2000 gn, ssz Barbizon ormannda, ikibaka ucun nnde bir sre durayazdm: Tek bir fsltnn dolamad-, en ufak kprtnn gze arpmad bu dingin ortamla elien gr-nm rperticiydi: Herbiri yedi-sekiz metre boyunda, yaraplar yarm


metreyi bulan koskoca aalar, kkleriyle birlikte topraktan koptuklar26 Aralk 1999 gnnden, o amansz frtnadan bu yana, ayakta kala-bilmi, kendileriyle naslsa ayn yazgy paylamam komularnnarasnda boylu boyunca yatyorlard. Bir tanesinin tam karsna ge-tim ve derinlemesine, yukardan aaya ly okudum tpk Man-tegnann m Holbeinn m olduunu imdi kestiremediim sa tablosu-nun her seferinde iimde yaratt gergin duygu bunu daha youn veyaralayc biimde, 26 Eyll 1999 sabah Gata guslhanesinde yaa-mtm.

Hayat, hayatmz, bu basmakalp eretilemenin iki gesinin arasn-da gerili bir hat zerinde geip gitmiyor mu? Geip gitmek fiilinin insaf-szlnda, gene de uar, tls bir nota bekliyor. Hereyin ieriini et-kileyen bir scakl var o notann. rtnd, sakland noktadan, ikisessizlik arasn kapsayan ezginin btn karakterini belirleyen bu teksesi biz semi, seiyor olabilir miyiz? Yoksa hcrelerimizin cra birkesinde bir gen ekirdeinde onunla birlikte mi douyoruz? Pek okinsan, o sesi iitmeden yayor, lyor, diye dnyorum.

Ayn gece, varolan en hzl bilgisayarn yaratcs bir Silicon Valleyuzmann izledim ekranda. Herkesin insanlk iin, Gelecek iin yery-zne bireyler brakmas gerekir diyor bir ara: Mhendisim ben, elim-den ne gelir baka, oturdum, onbin yl boyunca alabilecek bir saatyapmaya karar verdim. Bir laboratuvar, kk bir uzman ordusu iekoulmu. Onbin yl ncesine uzanan aklm, oradan onbin yl sonras-na umarsz bir srama yapyor: Zaman bir fikirdir, onu biz istemi ol-malyz. Bu saymdan, oysa, ne karabiliriz?

Pariste bir kitabevinde, gelmi gemi en derin gelecek ngrs-nn, Jules Vernein, 1863de kaleme ald, 2000 Ylnda Paris kita-bn kartryorum. Gemi gerek ehresiyle svp gitmi elimizden,imdiki zaman epitopu bir yanlsama, gelecein iimizde yaratt ek-siksiz korkuyu hafifletmenin tek yolu ona nceden dokunmay dene-mek.

Gelecek dncesinin bize alad en katksz, erimesi en gkorku, gerek bir gelecekten yoksun olduumuzu bilmemizden doupbyyor. phesiz, btn btne yoksayabileceimiz bir boyut, biruzam/zaman denklemi, dahas bir ey olarak deerlendiremeyiz onu:Ksa, dar, s da olsa bir gereklii vardr, bizi u anda, u ann iindebekler. Gelgelelim, benimle snrldr ya Gelecek, bu zellii onu bir-denbire ufaltmaya yeter benim gzmde. Gelecek zamann kendinde-ki duvarn, seddini gren herkes o eiin tesine gemek gereksinme-si duyar m iinde bilemiyorum; btn bilebildiim, elimizin altndaki eneski sylen metni olan Gilgame destanndan bu yana lmszlk d-nn eelendii, o istein kuaktan kuaa kimi bireylere devredildi-i, onlarda kk salddr o kesitin tabakalarna yeniden dnecek de-ilim burada.

XX. yzyln ikinci yarsnda, yeni bulunan tabletlerin zerinde a-


lmay srdrd aratrmaclar. Bilgileri, bilgelikleri benim okuryazar-lk dzeyimi haydi haydi aan kadim Mezopotamya uygarl uzmanla-rnn almalarn skmeye davranmadm elbette; Jean Bottronun,eldeki btn verileri gz nnde tutarak hazrlad yeni Tufan versi-yonlarn, son lmszlk Yolculuu metinlerini okumakla yetindim. Odelik deik anlat, sonunda bir anasoru peydahlad zihnimde: Ondanncesinde, silinmi ka deikeni sylenmi, hazrlamt bu sylenin?

Demek, gemiin, gemiimizin de kaybolmu bir snr var. tesi-ni seemiyor, gremiyor, bilemiyoruz. Korkusuzca yerkrenin karanlkyakasna yolcu kan, lmszlk peinde lm gze alan, btnkahramanlarda (Gilgame, lis, Iason, Sinbad), Zamann iki tkankucunu zorlamadan edememi beyhde bakaldranlar m okumalyz?

Ylmaysa, Zamann ykntlar iki ynde de, ynlar halinde duru-yor. Benim gibi pek ok kiinin yapt, ondandr, yanlara doru, yen-ge mantyla kaamak hareketler dzenlemek. ki rktc tkannarasnda, gnlerimizi gecelerimizi, saptmz yan yollardan iaretler,anlam krntlar toplamaya ayryoruz. Nedir, ortaya koyabileceimiz?ki yndan birine, belki ikisine de katlacak, eklenecek paralar, b-tnler. Daha salam, kalc iler karmay, izler brakmay renmekiin atalarmza bakmaktan caymalydk, diye dnmeden edemiyorinsan: Birka bin yl ncesinin Dnyasn, gzlerimizin nnde yeni-den kuramyoruz: Herey deilse bile hereye yakn bir toplam tozatopraa dnm, hcrelerine ayrm, sfrlanm. Duruyorsa Doaduruyor bir tek: u ta, u deniz bizi btn saydmz vakitlerin tesi-ne gtrebilecek lde direnliymi.

BBCde, uzay fotoraflnn vard son aamalar konu edinen,en yeni grntleri ekrandan yanstan bir belgeseli izlerken, Zamann,kat ya da sv, olas btn hallerinde, sfr noktasyla noktas arasn-da btn eriim erilerinde yz nnde kalakalyorum.

Kalakal bana yle geliyor ki, en gereksi koulumuz, bizi do-ru-olana olabildiince yakn tutabilecek yerlem bu. Neden-sonu ba-lantlarndan yoksun, gerekesiz bir balangla gerekesiz bir sonaras kendisini kendisindeki enerjiden yola karak retmekten te biramac bulunmayan saysz hareketin ortasnda, koyabileceimiz tmlleri aan bir enginin snrlar yoksa gerekten de merkezinde,seyretmek (her iki anlamyla) elimizden gelen tek fiil.

ocukluumda, Kainat ve Feza kelimeleri yleydi, sonra Evren veUzay kelimeleri gelip berikileri iteledi, anlalmaz birer ekim alan ya-ratrlard dnyamzda. Baka diller renmeye baladmda, Kaos veKosmos kelimeleri, yazmaya koyulduumda rettiim bir anta-keli-me, Kaosmos, beni farkl derinliklere srkledi. Sonunda eski, kendinezg tuhaf bir kokusu (ve korkusu) olduuna vardm Acun kelimesi-ne geldim dayandm: Oraya yaklatm, zihnimi ve tenimi onun ta-dn o eikten geince dndm ilk kez. Epeydir, kalakaltan kt-ma inanm bundan: Acunda(n) acunu seyretmek; varlm, varolu-


um iin ayrca bir gereke olmasa gerek(tir).Caf Balzarda bir masada, son yllarda durmadan lo koridorlarn-

da, salonlarnda baka bir a dinleyerek gezindiim, iorganlarnadoru eyrek yzyl akn bir sredir bir tr hac dzenlediim ClunyOrtaa Mzesinden skp kardm izlenimlerin sisi iinde, az te-deki Square Painlevdeki aaca bakyorum. Bir hlamuraac san-yorum o; nicedir benzerleriyle kurmaya altm syleilerin bir pro-vasn ylda iki- kez kendisiyle yapyor oluumu yadrgyor mudur?

Bir aala konumaya kalkmak, trdeleriyle paylat sarlkbasamaklarn trmanmaktan yorgun dm biri iin hi de akld birdavran, mantktan yoksun bir seim saylamaz. Duyduklarn anla-maktan aciz komularmla kuracam diyalog, beni duymadndanbtnyle emin olmadm bir aaca doru konumaktan, i-konu-maktan daha tutarl olur, kim diyebilir?

Ona Julianusun heykeliyle, Tekboynuzlu hallarndaki kimi figrler-le, gvdesinden oktan ayrlm ta balarla yzyze durduumda ya-adm dipsiz kaybolu duygusunu aktardm sans beni bir ldehafifletiyor. Sessiz, suskun aa, senin kendi kelimelerin, sesin, anlamdzenlemelerin yok mudur?

Gnlerdir, bu ehrin sokaklarnda, cebimde kalemim ve kk si-yah defterim dolayorum, aradabir kahvede mola verdiimde, brak-yorum: Mrekkep lekeleri, iinde yzdm boluu harflerle donat-yor, bo bir porteye hzla konan biribirileriyle uyumlu notalarn akn-daki gibi, anlam paracklarn birletiriyor, buluturuyorlar. Zamannne ok biimi, kl, hali var: Kimi, yamur tanelerine dntne ta-nk oluyorum onun; kimi, stste ylan grntlerin toplamndan faz-la bir tek grnt kageliyor zihnimin dibindeki kara perdeye, lyo-rum onu, elimden svp gitmesini izliyorum. Yllar, bana, izlemenin nedenli canalc bir edim olduunu retti. Bu ite, yzmekten te bir du-rum; bsbtn brakmyorsanz kendinizi, aknn iinde sizi pekl failde klabilecek bir mdahale biimi yaratabiliyorsunuz. Zamann tane-leri diyordum ya, o tanelerin birinden brne geiin zel bir szl- olduunu bilmek gerekir. Buraya geldim, dneceim; iki noktannarasnda salnan gevek, dolantl, kvrmlar kuralsz bir hat beni hep-ten babo olmaktan koruyor. Hayatn, yaamann binbir yolu varsa,ben demek bunu setim, ona seildim.


KRE AINA MEKTUP

Yllar nceydi, aralksz kar yann ehrin btn damarlarn tka-d k gnlerinden birinde, sokak kapmn nnde byk bir billr k-re buldum. Bilen bilir, aylarca, masamn zerinde durdu o kre; elimledokunduum an i yanyor, beliren sis bulutlar bir sre sonra de-lindiinde, ne ok ar ne ok hzl, iinden geen grntleri, gzlerimkan ana, izliyordum. Ba belirsiz gemiten, ucu ak gelecektenskn eden olaylar, insanlar, diyarlar cemediyordu billr krem. Ay-larca, nnde, uykusuz kaldm. Bekleseydim, vaktimin elverdii l-de hereyi grme olanam olacakt. Kendi lm tarihimi renece-imi akl ettiim gn sndrdm kremin n, onu bir kasann iinekaldrdm. Gelgelelim, varl duyulmutu bir kere, kimsenin beni rahatbrakmayaca apak ortadayd. Sonunda, Uzak Batdan bir heyetinbakanna teslim ettim kreyi, aratrma labaratuvarnn projesini teh-likeli ama makl bulmutum: Hedefleri, kreyi btn ev bilgisayarlarn-da yer alacak biimde oaltmak. Baaracaklarn sanyorum. Bir r-pda olmayacak bu; ola ki, nc milad bin yln ortalarna gelesi-ye krenin gizini skmek iin urap duracaklar; sonu alacaklar gngelecek ama.

O gnn insan, insanlar iin bugnden kayglanmak anlamsz birtepki olarak grlebilir. Bir raslant sonucu, olacaklardan sorumlulukduyacak duruma gelmi olmasam, aldrmayabilirdim de. Benden son-ra tufann yerine benim yzmden tufan duygusu gelip reklendiiimde, nasl hayflanmayaym.

Apak ki, 2500 ylnn insan iin imdiki zaman kalmayacak. Hereve girecek o kre, btn gemii, btn gelecei, yaam-yaaya-cak her bireyi, yaanm-yaanacak her olay ierecei iin kimsedekendi hayatn srdrecek niyeti, gc brakmayacak. Her canl, kre-sinin nnde, komularndan yaltlm, ama tarihin ama kyametin pe-inde, iki kara deliin ortasnda sonsuz bir kayboluun iine yuvarlana-cak. Bugnk durumla kyaslarsak, farkn ne denli vurucu olduu orta-ya kacaktr: imdi de ekran nnde geiyor hayat: Bilgisayarnki yada televizyonunki, kimileri dolduruyor camn arkasn, kimileri boalt-yor. Oysa kre, doldurulas bir alan brakmayacak yarnn insanna:Hayat zaten ierdii iin, olmu ve olacak hereyle kendiliinden do-lu olduu iin, herkese onu zaman yettii lde, geriye ya da ileriyedoru boaltmak kalacak.

34

O koullarda, hangi dii anne olmaya kalkr, hangi er soyu devametsin diler? Bir tek umuda bel balyorum: Gemiin ve gelecein ak-n renmeyi yadsyacak, hereyi bilen kreyi evine sokmamay ba-aracak bir avu isyankr kabilir. Onlarn tohumlarn imdiden atma-l, tez elden genlerine o yk bindirmeliyiz.

Sylemesi kolay, btn llerimizi, parametrelerimizi gzden ge-irmek anlamna geliyor bu. Gemii olabildiince renmenin, gele-cee olabildiince hazrlanmann kesin bir doru sayld bir zihinselservenden geerek geldik buraya: Rnesans, Aydnlanma a, As-r Zamanlar basamak basamak bilgiyi neredeyse kutsamaya tad in-sanolunu. Vardmz eikten gurur duyuyoruz: Parmaklarmzn bas-t tularla ulaabileceimiz noktalarn sayszl bizi gnendiriyor.Ne hazin! Yeryznden eskisinden az kan kokusu geliyor, diyebilir mi-yiz? Kii bana den mutluluk, iletiim, uygarlk birimlerinin arttnsyleyebilir miyiz? Bilme, renme, ilerleme efsanesi bizi vandalln,sarln ortasna gmd. Krenin evimize geli yksn bir d, im-gelem rn vasat bir dlem, ucuz bir bilimkurgu denemesi olarak al-glayacaksnz herhalde. Apple, iki renci tarafndan bir garaj ke-sinde biimlenmeye balayal otuz yl olmad. Kartopu hzlanyor. byyor.

necek var.


YONTUCU ZAMAN

Anadolu Medeniyetleri Mzesini Samih Ri-fatla gezerken, bu topraklarn kltrel gemii-nin, binlerce yl teden gnmze ulaan izleri-nin neden bunca rahatszlk yarattn bir keredaha dnme olanamz oldu: atalhyktenRomaya, Bizansa uzanan geni bir zaman dili-mini skp atmak, silip gemek isteyenlerinkltr felsefeleri gerekten de baarl m oldu:evremdekilere sordum, yllardr Anadolu Me-deniyetleri Mzesini gidip gezen olmam arala-rnda. Oysa, yeni kazanmlar, yeni dzenleme-siyle, Anadolu kltr mirasnn alfabesi oradabekliyor.

Yzler silinmi: Yourcenarn en bykyontucu: Zaman olarak adlandrd koullartalar bile eritebiliyor ite.

Yazlar silinmi, silinecek olmu: Elinde ekici ivisi, tabletin stn-de dolaan yazcnn kemikleri toz olmu.

Elden ele dolamaz, korunmaz, yeniden retilmezse her kltrsiler, silecektir Zaman.

36

CENNET BAKALARIDIRki nokta stste stne bir al

altKitap: Yeryz: Cehennem'in yayn tarihi elbette ilgin: "1999-2000

dnemecinde, bir binyl kavanda, Zaman'n ademolu'nda dourduu

korku formatlar zerine" rettiiniz bir dizi metnin okurla bulumas, yeni bir

'dneme' olarak anlmaya aday bir dizi olayn hemen ardna denk geliyor:

Okyanus'a bakan Dnya Ticaret Merkezi, hava'dan gelen saldrlarla, ate'ten

iki kuleye dnt.

Saylarn -'zaman saymak'n- anlamszl, tam da binyl dnemecini

dndmz sra belirginlemiti: Hibir ey olmad: nsanolu'nun biriktirdii

onca korku, rk, kehanet ve kem szn dolaca ukur almad. Yeni bir

tekvin noktas korkusundan ok, belki de yeni bir tekvin noktas beklentisiydi

a boyu gibi byyen. Aklkla ifade edilmese de, diye dnyorum,

tm dier duygu ve dnceler bir yana, 11 Eyll 2001'de bulunan,

bulunduuna inanmaya, inandrmaya allan tekvin noktas, bir tr

rahatlamay da beraberinde getirdi: Biz yeni dnemecimizi bulduk artk, imdi

Amerika dmann aryor.

Khin ve kehanet saysndaki art artc olmad tabi ki: Nostradamus'tan

an medyasna, ekranlarda, gazete kelerinde kimi kez aka, kimi kez

bir yorumun arasna gizlenmi bir biimde yzlercesi gelecek'i bilmek, bildiini

bildirmek iin yazd, konutu, grnd durdu.

Peki, siz ne biliyorsunuz? CNN'in karsnda gzleri falta gibi ak, alm

fal talarndan bir ipucu okumaya alarak, bir baka Aciz aa m giriyor

insanolu; Amerika byk bir aka m gerekten; yeryznde durmadan alev

alev yanyorsak, soutucularmz kimler, neler, ki devam edebiliyoruz? imdi

ne olacak, sonra, gelecek geldiinde ne olmu olacak? Elinizde papirs,

mrekkep, ty -byk olaslkla Opera'nn cehennem grnml

sayfalarndan birine iki kule dikerken- neler biliyorsunuz - bize gelecekten sz

an.

Burak uut

iSylei. - Enis Batur

CENNET BAKALARIDIR

ki nokta stste stne bir al

Enis Batur: Yeryz: Cehennem'e ya da o metin dizisiyle balantl olarak

birazdan dile getireceklerime gemeden nce, bir "ey" sylemek istiyorum:

Sevgili Burak uut'tan, sanrm altkitap sitesinde detleri byle olduu iin,

Murat Glsoy, benimle bir sylei yapmasn, o amala sorular hazrlamasn

rica etmi - yle anlyorum. Burak uut'un gelip nme srd "soru

metni"nin, uzunluundan ok younluuna bakarak, hayatma yaryarya

istedii, yaryarya da istediim iin giren editrmn, yardmcmn giderek bir

"kara bel"ya dnme eiliminde olduunu grdm; byle giderse, sabrmn

yaknda taacan, onu gerekten haklayacam bir metin kurmak amacyla

masaya oturmak durumunda kalacam kavradm - gerisini artk kendi bilir.

*

"Yeryz"nden ve "Cehennem"den, geen iki yl iinde yazdm bu kk

kitapta yeterince dem vurmu(t)um; bugn burada, 11 Eyll 2001'den

yaklak bir ay sonra, sz ":"ya getirmek istiyorum.

Bir szcn bir baka szce, iki szcn ya da kavramn biribirilerine

eitlenmeleri, eit klnmalar, grlmeleri Aritmetik sanatnda iki "deer"in =

iaretinin iki yannda karlkl gelmeleri kadar ak bir denklik durumu, apak

bir denklem oluturmaz genellikle. Dilde benzetmenin, eretileme kurmann

dokusu saylar lemine oranla daha esnek bir kurallar dizgesine dayand

grlr. Eanlamllk da yle: ki kelime gerekten eanlaml olabilseydi,

aralarna ayrtlar sokulmasayd, sokulmayabilseydi, varolmalar gerekmezdi.

Balkta dile gelen, "yeryz cehennemdir" nermesinden mek parmak farkl

gene de. "Dnya ryen bir cesettir" - nl hadisteki gibi, eretilemenin

alannda ilerleriz, cmleyi yle kurduumuz an.

Gelgelelim, bir cmle yok burada; baka trl ifade edildiinde phesiz ok

yakn bir anlam birliine varlyor olsa bile, baka trl deil de byle ifade

edilmi olduuna bakarak, szcklerin dizimi asndan daha az allm,

saysal deerlerin dizimi asndan ska rastlanan bir biimsel koyula

karkaryayz - nce bunu mimlemek isterim.

O durumda, i ":"nin iki tarafna yerletirilen "deer"lerin ieriklerinin

lmnn yaplmasna kalyor.

Cehennem'in adresi kimi metinlerde verilmitir. Buna karlk, elimizin

iiSylei. - Enis Batur

altndaki yazl ya da grsel tasvirlerin, ama Bosch ama Alieghieri, bizi teye

gtrdn sylemek olanakszdr: Btn veriler, belki demolunun

tasarm parametrelerinin snrllna kout olarak, nmze Yeryz'n

getirmektedir.

Yeryz'nn teden beri Cennet'le zdetirilen, o basmakalp eretilemeyle

ilenen blgelerinin varlna bakarak, ayn imgesel yaklam ters ynde

altrdktan sonra ortaya kan ikili sonucu bir denklie oturtmak,

rneklerine teden beri rastlanlan ilem. Ben onu demiyorum: Cehennem

buradadr baka, burasdr bambaka. Siyah deildir Cehennem, ancak gri

olabilir: Beyaz iermese, seenei ikidebir anmsatmasa, Cehennem

sakininin imgeleminde Cennet'e yer kalmaz, cezas hafiflerdi.

Yeryz, bundan Cehennem: Sartre'n ifade ettiinin tersine, Cennet

bakalar(na ait) olduu iin.

Bize ait olmayacaksa, Cennet konusunda yaplacak, yaplas tek eylem onu

tezelden Cehennem'e evirmektir. (Burada, fiili "tercme etmek" anlamnda

kullanyorum).

"Bize gelecekten sz an" diyor Burak uut. Ben size ondan zaten sz

etmitim.

"Dahasn syleyin" demeye getiriyorsanz, bana sade bir kahve hazrlamanz

gerekecek. tikten sonra, fincan evirir (burada dzanlama dnyoruz),

beklerim: Telve alsn. Giden vaktimi buna ayrmtm, kalan vaktimi neden

saknaym?

Enis Batur

8 Ekim 2001

stanbul

iiiSylei. - Enis Batur

ivSylei. - Enis Batur

vSylei. - Enis Batur

Enis Batur

Documents

Transcript of Enis Batur