buku-siswa-kls-11

7/21/2019 buku-siswa-kls-11

1/136


2/136

Pikeun Murid SMA/MA Kelas XI

Pamekar Diajar

KONTRIBUTOR:Tatang Sumarsono

Ahmad HadiAno Karsana

Asep RuhimatDarpan

Dede KosasihH. Dingding Haerudin

H. Yayat SudaryatRisnawati

PENELAAH:Prof. Dr. H. Iskandar Wasid

Dr. Hj. Ai Sofianti, M.Pd.Drs. H. Elin Syamsuri

Drs. Apip Ruhamdani, M.Pd.Budi Riyanto

Rarancang Eusi: Yoshi SukadarRarancang Jilid:Yoshi Sukadar

Rarancang Gambar:Toto

Eusi ngagunakeun Adobe InDesign CS3 jeung Adobe Photoshop CS3Aksara ngagunakeun Palatino Linotype 12 pt - 18 pt.

Dipedalkeun ku:DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

ISBN: 978-602-1300-11-4 (Jilid Lengkap)978-602-1300-13-8 (Jilid 2)

Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa BaratDitangtayungan ku Undang-undang

Disklaimer: Ieu buku th diajangkeun pikeun murid dina raraga larapna Kurikulum2013. Ieu buku disusun tur ditalaah ku hiji tim kalawan dikoordinasi ku Balai PengembanganBahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka

buku kurikulum daerah. Mimitina dipakna buku taun 2014. Ieu buku th sipatnadokumn hirup. Hartina bakal tuluy disarungsum luyu jeung kabutuh katut panka

jaman. Pangdeudeul ti rupining pihak dipiharep bisa ngundakkeun ajn ieu buku.


3/136

iii

Sambutan

Pangbaga

KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

Alhamdulillah, ieu buku pangajaran basa Sunda tiasa ngawujud,

enggoning nyaosan implemntasi Kurikulum 2013, pikeun ngeusianlolongkrang Muatan Lokal Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Daerahdi Jawa Barat. Hasil garapan tim panyusun th aya dua rupi buku nyatabuku murid sareng buku guru. ta th mangrupa bagian tina paktKurikulum Daerah, hususna ngeunaan pangajaran basa jeung sastradarah, dumasar kana Permendikbud No. 81A/2013, ngeunaanimplementasi kurikulum. Pami diwincik deui, sans mung bukuwungkul bagian ta Permendikbud th, tapi deuih ngawengkuKompetensi Inti jeung Kompetensi Dasar (KI-KD), silabus, sarengRencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP).

Ku medalna ieu buku, dipiharep implementasi kurikulum2013, hususna ngeunaan pangajaran muatan lokal basa jeung sastradarah di Jawa Barat tiasa dilaksanakeun kalawan merenah, luyusareng udaganana. Saparantosna dialajar ngeunaan basa jeung sastra

darah, dipiharep dina diri murid aya parobihan anu ttla, boh unsursikepna (atitude), boh pangaweruhna (knowledge), boh kamampuhngagunakeun katut karancagan (performance; behavior). Singgetnamah ta unsur anu tilu th bisa disebut kompetnsi. Kalungguhan guru dina posisi agn parobahan utama enggoningngaimplemntasikeun kurikulum 2013 teu kinten pentingna. Aya hijihipotsis basajan, saupami guru kagungan kompetnsi anu nohonanpasaratan Kurikulum 2013, tangtosna g kalebet guru basa darah


4/136

deuih, tinangtos ta kurikulum bakal tiasa diimplemntasikeun kalawanmerenah. Ku margi kitu, dina nataharkeun sareng ngaronjatkeun kompetnsiguru th, di antawisna ku cara nysusun buku padoman guru, kalebet tarkahanu kedah knging pangajn.

Muga-muga wa harepan urang sadaya ngeunaan ayana parobihan anuttla dina dunya atikan ku diimplemntasikeunana Kurikulum 2013 th tiasangawujud, enggoning lahirna Generasi Emas Indonesia dina taun 2045 nu baddongkap.

Bandung, Desember 2013 Kepala Dinas Pendidikan

Provinsi Jawa Barat,

Prof. Dr. H. Moh. Wahyudin Zarkasyi, CPA Pembina Utama Madya NIP. 19570807 198601 1 001

epala Din

vinsi Ja

iv


5/136

KEPALA BALAIPENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN

DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT

Kurikulum 2013 ti wangkid ayeuna parantos ngawitandianggo sacara nasional. Jalaran kitu, pangajaran basa jeungsastra darah nu diperenahkeun janten muatan lokal di Jawa Baratkedah luyu sareng Kurikulum 2013 hususna patali luyuna sarengelemn-elemn parobihan anu janten karakteristik Kurikulum 2013anu ngawengku; standar kompetnsi lulusan, standar isi, standarpross, sareng standar penilaian. ta katangtosan kedah kacangkemsareng kalaksanakeun ku sakumna guru-guru basa jeung sastra

daerah anu mancn tugas di SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, sarengSMK/MAK.

Ieu buku bahan ajar teh dijudulan Pamekar Diajar Basa Sunda,sadayana aya 24 jilid, ngurung buku siswa 12 jilid sareng buku guru12 jilid. Kalungguhanana janten buku babon anggoeun di sakolanu aya di Jawa Barat. Buku murid diajangkeun pikeun sakumnamurid dumasar kana tingkatan kelas. Buku Murid eusina medarmateri ajar sareng pertanyaan-pertanyaan, latihan, tugas/pancenanu raket patalina sareng kompetensi dasar (KD). Buku Gurueusina medar silabus, mtodologi pangajaran, sareng valuasi, ogmangrupi pangjembar buku murid.

Komponn-komponn anu dimekarkeun boh dina bukumurid atanapi buku guru dumasar kana opat kaparigelan basaanu ngawengku ngaregepkeun, nyarita, maca, sareng nulis anudiajarkeun mak pamarekan saintifik sareng penilaian autntik.

Sambutan

Pangbaga

v


6/136

Hal ieu dumasar kana karakteristik Kurikulum 2013 nu ngalarapkeunpamerakan saintifik sareng penilaian autntik dina pross pangajaran.

Disusuna ieu buku th mangrupa lajuning laku tina Surat EdaranKepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor 423/2372/Setdisdik,

26 Maret 2013, negunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan SastraDaerah pada jenjang SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA, SMK/MAK. Sajabi ti eta,og dumasar kana Peraturan Gubernur Jawa Barat Nomor 69 Tahun 2013,ngeunaan Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah padaJenjang Pendidikan Dasar dan Menengah.

Muga-muga wa ieu buku th aya manpaatna ka urang sadaya, turjanten cukanglantaran dina merenahkeun sareng memeres basa jeung sastradaerah, anu udagan langkung tebihna pikeun ngamumul sareng mekarkeun

basa jeung sastra darah, ngalangkungan jalur atikan di Jawa Barat.Tangtosna og ieu buku th teu acan tiasa disebat sampurna. Ku margi

kitu, teu kinten diantos-antosna kamadang ti sadayana. Saukur kakirangananu nyampak dina ieu buku bakal teras didangdosan, supados tiasanyumponan pameredih sareng kaayaan pajaman.

Bandung, Desember 2013

Kepala Balai PengembanganBahasa Daerah dan Kesenian,

Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tk. I NIP. 196110051986031014

vi


7/136

Sambutan

Panganteur

vii

Anu keur disanghareupan ku hidep th buku Pamekar DiajarBasa Sunda. Ieu buku diajangkeun pikeun sakumna murid di JawaBarat, jadi buku babon pikeun pangajaran basa Sunda. Kabhna

th aya 12 buku, hasil gaw tim panyusun anu meunang pancnti Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. Jilid I tepi ka VI pikeunmurid SD/MI, jilid VII tepi ka IX pikeun murid SMP/MTs, jeungjilid X tepi ka XII pikeun murid SMA/SMK/MA/MAK.

Medalna ieu buku th pikeun mr lahan ka sakumna muridanu dialajar basa Sunda, kalawan harepan hidep sakabh enya-enya ngamangpaatkeun. Ku diajar basa Sunda tina ieu buku,dipiharep kanyaho jeung kabisa hidep dina ngagunakeun basa

Sunda bisa ningkat jeung nambahan. Lian ti ta, hidep jadi leuwihresep ngagunakeun basa Sunda dina kahirupan sapopo. ta mahnaha di sakola, di lingkungan kulawarga, atawa di tempat ulin.

Meureun ti antara hidep aya nu tumanya, naha mak kududiajar basa Sunda sagala? Naha naon gunana atuh? Jih, pangnadiajarkeun di sakola og ta th ku sabab loba mangpaatna dinakahirupan sapopo. Anu paling karasa upamana wa urang bakalbisa komunikasi ku basa Sunda kalawan had tur merenah. Loba

kauntunganana lamun urang bisa ngagunakeun basa Sundath, di antarana wa urang bakal nyaho jeung bisa neuleumankabeungharan budaya Sunda. Apan budaya Sunda th jadi bagianpenting tina budaya nasional Indonsia. Salian ti ta, apan hidepdi sakola diwajibkeun diajar basa Sunda. Meureun hidep tumanyadeui, naha ari diajar basa Sunda th babari? Jih, nya babari atuh.Jaba deuih resep.


8/136

viii

Bieu g geus disebutkeun, teu hs diajar basa Sunda th, komo deuipikeun urang Sundana sorangan mah. Dalah najan lain keur urang Sundaog sarua wa teu hs. Ku kituna, hidep teu kudu ngarasa seunggah.Ulah tacan g nanaon geus nyebut horam. Anu penting mah urangna sing

enya-enya, boh enya-enya ngabandungan pedaran ti Ibu/Bapa Guru, bohenya-enya dina ngapalkeun jeung migaw latihanana. Lian ti ta, kacidahadna mun hidepo getol maca buku-buku basa Sunda lianna, maca suratkabar jeung majalah anu ngagunakeun basa Sunda, atawa ngabandungansiaran radio jeung televisi dina program basa Sunda. Hal sjnna anu bisadipigaw ku hidep nyata lalajo pagelaran kasenian Sunda.

Cindekna mah, sakali deui rk ditandeskeun, entong ngarasa sieunatawa horam dina nyanghareupan pangajaran basa Sunda th. Kapan

heueuh babari, jeung matak resep deuih.Geura ayeuna urang mimitian. Bismillah ....

Bandung, Oktober 2013Salam ti nu nyusun ieu buku


9/136

PANGBAGA:1. KEPALA DINA S PEND IDIKA N PROV INSI JAWA

BARAT ____________________________________________ iii2. KEPALA BALAI PENGEMBAN GAN BAHASA

DAERAH DAN KESENIAN DINAS PENDIDIKANPROVINSI JAWA BARAT _________________________ v

PANGANTEUR ________________________________________ vii

PANGAJA RAN 1: KAWIH _____________________________ 1A. Maca Rumpaka Kawih _______________________________ 3B. Nyangkem Unsur Rumpaka Kawih ____________________ 5C. Neuleuman Wangun jeung Gaya Basa dina Rumpaka

Kawih ______________________________________________ 8D. Nyusun Paraprase tina Rumpaka Kawih _______________ 15E. Ngalengkepan Rumpaka Kawih _______________________ 18

PANGAJA RAN 2: SAJ AK ______________________________ 21A. Nyangkem Eusi Sajak ________________________________ 22B. Neuleuman Ajn sttika dina Sajak ____________________ 24C. Maham Wanda Sajak _________________________________ 27D. Mintonkeun Sajak dina Wangun Deklamasi _____________ 32

E. Ngarang Sajak ______________________________________ 35

PANGAJA RAN 3: MAN TRA ___________________________ 37A. Maca Mantra ________________________________________ 38B. Nengetan Purwakanti dina Mantra ____________________ 43C. Nganalisis Gaya Basa dina Mantra _____________________ 46D. Nengetan Wirahma dina Mantra _______________________ 49E. Ngabandingkeun Papasingan Mantra___________________ 52

Sambutan

Daptar Eusi

ix


10/136

PANGAJA RAN 4: NOV EL _____________________________ 55A. Maca Sempalan Novel ________________________________ 56B. Nyangkem Unsur Novel ______________________________ 60C. Neuleuman Unsur-unsur Novel _______________________ 61

D. Nganalisis Tingkesan Novel __________________________ 65E. Nulis Sempalan jeung Tingkesan Novel ________________ 69

PANGAJA RAN 5: BAHASA N PAKEMAN BAS A ______ 71A. Nyangkem Babasan jeung Paribasa _____________________ 72B. Nyangkem Kapamalian ______________________________ 78C. Nyangkem Kila-kila _________________________________ 79D. Mikaweruh Cacandran _______________________________ 80E. Mikaweruh Uga _____________________________________ 81

F. tos Urang Sunda ____________________________________ 82PANGAJA RAN 6: PED ARA N BUD AYA SUN DA ______ 83A. Maca Wacana Pedaran _______________________________ 84B. Nganalisis Maca Wacana Pedaran ______________________ 91C. Nulis Pedaran _______________________________________ 95

PANGA JARAN 7: WAWANCARA ______________________ 99A. Maham Pedaran Ngeunaan Wawancara ________________ 100

B. Nyusun Kalimah Bahan Wawancara ____________________ 103C. Nuliskeun Bahan jeung Laporan Hasil Ngawawancara____ 107

PANGA JARAN 8: WARTA_____________________________ 113A. Warta Tulis __________________________________________ 115B. Warta Lisan _________________________________________ 119C. Maca Warta _________________________________________ 122

DAFTAR PUSTAKA ___________________________________ 124

x


11/136

PA

NG

AJAR

AN

1

KAWIH

1

Sumber: mediaindonesia


12/136

2Pamekar Diajar BASA SUNDAPikeun Murid SMA/SMK/MA/MAK Kelas XI

S

aha di antara hidep nu can kungsi ngaregepkeun kawih?Sarra g tangtu kungsi ngaregepkeun kawih. Ngaregepkeunkawih kaasup kana ngaregepkeun kalangenan atawa hiburan.

Biasana nu ngaregepkeun ngarasa kahibur. Teu mustahil nu nalangsa g

jadi bungah, atawa sabalikna, sanggeus ngaregepkeun kawih jadi sedihjeung nalangsa. sabab eusi rumpaka kawih ngingetkeun deui ta paregepkana pangalaman dirina nu geus kaliwat.

Cing, kumaha karasana ku urang mun geus ngaregepkeun kawih?Tangtu wa teu sarua, sabab wanda kawih anu diregepkeunana bakalmangaruhan kana suasana paregepna, pangpangna mah kasang tukangjeung pangalamanana. Jalma nu pashat basa Sunda bakal babari nyangkemrumpaka kawih Sunda. Kitu og jalma nu mindeng ngaregepkeun atawamaca rumpaka kawih bakal babari nyangkemna.

Basa di SMP hidep og kungsi narima pangajaran ngeunaan kawih.Tah, ayeuna hayu urang neuleuman deui eusi rumpaka kawih. Ngan bisihidep poho deui, urang pedar heula ngeunaan kawih.

Naon ari kawih? Kecap kawih asal tina kecap kavy (baca, kawi) anuhartina sair (kavya bujangga). Kawih nya ta rakitan basa anu ditulisku para bujangga atawa seniman sarta miboga birama anu ajeg (angger).Sakumaha ilaharna lagu, kawih kabeungkeut ku wiletan jeung tmpoatawa ketukan. Nu matak kawih sok disebut og lagu-lagu nu kaasupsekar tandak, boh kawih tradisional boh wanda anyar.

Kawih mah bda jeung pupuh. Kawih teu kauger ku rupa-rupaaturan atawa patokan kawas nu aya dina pupuh.

Rumpaka kawih th eusina pinuh ku ajn atikan. Ari rumpakankawih teu bda jeung rumpaka wangun puisi sjnna. Ngan kawih mahgeus dilengkepan ku aturan titilaras. Unsur-unsur nu aya dina kawih teubda jeung unsur-unsur nu aya dina puisi atawa sajak, nya ta ngawengkutma, nada, rasa, jeung amanat.

Kawih salah sahiji kasenian (seni sora) titinggal karuhun nudiwariskeun sacara turun-tumurun. Kawih kaasup kasenian anu kahotsarta dikatgorikeun minangka cikal bakal seni sora nu aya di masarakatSunda.

Nilik kana sajarahna, kawih dibagi jadi tilu kurun waktu, nya ta:(1) Kawih buhun atawa tradisional. Buhun hartina kuno, jaman baheulaatawa kecap sjn tina bihari. Priode kawih buhun aya dina kurunwaktu saacan jaman Jepang nepi ka Jaman Jepang. Lagu anu kaasup


13/136


kawih buhun di antarana lagu Banjar Sinom, jeung sajabana. (2) KawihJaman Jepang dimimitian kira-kira Jepang datang ka Indonesia dina taun50-an. Sababaraha kawih anu aya dina Jaman Jepang di antarana nya talagu s Lilin, Balon Ngapung, Ghgr Sor,Bandowati, jeung

sajabana. (3) Kawih wanda anyar atawa kawih alam kiwari nya ta kawihjaman ayeuna. Kurun waktu kawih wanda anyar dimimitian ti taun 50-annepi ka kiwari. Kawih wanda anyar di antarana Anggrk Japati, CintaNusa, Baju Hjo,Angin Priangan, Hujan Munggaran, jsb., kaasupkawih-kawih anu dikolaborasikeun.

A. Maca Rumpaka KawihIeu di handap aya rumpaka kawih anu judulna ngeunaan kadaharan

jeung inuman. Saupama di antara hidep aya nu geus bisa, pk contoanhaleuangkeun. Nu sjnna ngaregepkeun bari maca ieu rumpakana dihandap!

(Rumpaka kawih 1)

s Lilins lilin mah (dunungan) kalapa muda

dibantun mah (dunungan) ka Sukajadiabdi isin dunungan samar kadugasok sieun mah aduh henteu ngajadis lilin mah ... didorong dorongdi bantun mah ... dibantun ka Sukajadiabdi isin dunungan samar kadugasok inggis mah aduh henteu ngajadi

s lilin mah ceuceu buatan Bandungdicandak mah geuning ka Cipagantiabdi isin jungjunan duh babaringungsok inggis mah aduh henteu ngajadi

Itu saha dunungan nu nungtun mundingdigantelan geuning ku saputangan

itu saha dunungan nu ginding teuingsihoreng mah aduh geuning jungjunan


14/136


s lilin mah ceuceu di kalapaanraosna mah geuningan kabina-binaabdi alim dunungan paduduaansok sieun mah dibantun kamana-mana

Kamana mah geuningan ngaitkeun kincirKa kalr mah ka kalr katojo bulanKamana mah dunungan ngaitkeun pikirMoal palr duh da ku sabulan

(Rumpaka kawih 2)

ColnakUrang tuang colnakraos seger matak shat kana awakpangaosna cukup ku sapuluh prakmoal rugi ngaluarkeun eusi psak Colnak dicocol nak anu ompong og teurak mangga geura carobian colnak beuleum dadakanColnak peuyeum Bandungkatuangan sederhana istimwacacah menak sagala pada misukamoal puyeng najan sp tilu piring Colnak dicocol nak kakoncara sabuana kaolahan urang Sunda

warisan kolot baheula

Pancn 1

Sanggeus hidep maca dua rumpaka kawih di luhur, pigaw ieupancn di handap!1. Tuliskeun kecap-kecap anu teu kahari dina dua rumpaka kawih di

luhur sarta pk paluruh hartina dina kamus!

Sumber: beranda-oto.detik.com


15/136


16/136


itu saha dunungan nugindingteuing sihorng mah aduh geuningjungjunan...

ta kecap ginding (padalisan 3) jeung jungjunan (padalisan 4) dinasempalan rumpaka kawih s Lilin th minangka brhan hatwanoja nu ngagambarkeun rasa cintana ka hiji jajaka.

(2) Nada nya ta sikep nu nulis rumpaka kawih nu karasa ku anungaregepkeun atawa nu maca, upamana sedih, nalangsa, handapasor, sombong, ra, hanjakal, jeung sajabana. Geura ilikan sempalanrumapak kawih s Lilin ieu di handap.

Es lilin mah ceuceu buatan Bandung dicandak mah geuning ka Cipaganti abdi isin jungjunanduh babaringung sok inggismah aduh henteu ngajadi

Es lilin mah ... didorong dorong di bantun mah ... dibantun ka Sukajadi abdi isindunungan samar kaduga sok inggis mah aduh henteu ngajadi

Dina sempalan di luhur kagambarkeun jalma nu teu wani kedalatawa terus terang. Aya kecap isin (padalisan ka-3), nandakeun rajeung kecap samar kaduga (padalisan ka-3) nandakeun teu puguhnu kudu dipilampah, sarta kecap bararingung (padalisan ka-3)

nandakeun kasieun bisi cintana ka ta jajaka teu ngajadi.

(3) Amanat nya ta perkara atawa pasualan anu hayang ditepikeunku nu ngawih atawa nu ngarangna ka nu ngaregepkeun atawa numaca. Amanat minangka kereteg anu ngarojong ka nu nulis kawihnyiptakeun karyana. Amanat bisa dipaluruh dina kecap-kecap anudipilih jeung disusun ku nu ngawih jeung di satukangeun anudikawihkeun. Geura tengetan ieu sempalan rumpaka kawih s

Lilin di handap.


17/136


s lilin mah ceuceu di kalapaanraosna mah geuningan kabina-binaabdi alimdununganpaduduaansok sieunmah dibantun kamana-mana

Dina rumpaka di luhur nyangkaruk amanat yn urang salaku wanojakudu bisa ngajaga harga diri, sanajan sakumaha mikacintana ka hijijajaka, ulah wani reujeung paduduaan (padalisan ka-4) lamun canresmi jadi salaki pamajikan jeung pikir rangkepan (padalisan ka-4)rasa sieundibantun ka mana-mana.

(4) Tma mah minangka hal poko atawa galeuh anu ngajiwaan eusirumpaka kawih. Teu bda ti sajak, dina kawih og sok kapanggihnu eusina ngbrhkeun masalah sosial, agama, kadeudeuh atawakaasih, jeung sajabana. Ari nu jadi tma rumpaka kawih s Lilinnya ta katrsna atawa percintaan, bisa katingali dina kecap-kecap nudipak, di antarana kecap ngaitkeun pikir, paduduaan, dunungan,jungjunan, ginding.

Pancn: 2Sabada hidep maham eusi rumpaka kawih nu judulna s Lilin diluhur, ieu di handap aya rumpaka kawih nu judulna Colnak. Tugashidep nya ta maluruh rasa, nada jeung amanatna dina tabl nu aya dihandapeunana!

Unsur Pedaran Rumpaka

1. RasaNgabjakeun ngeunahna (pelem)ta kadaharan, sajaba ti murahhargana.

........

2. Nada

Nmbongekun kareueus ynurang Sunda boga kadaharantradisonal warisan kolot baheulanu kasohor (kakoncara) kasaalam dunya (buana) ngaranna

colnak

........


18/136


3. Amanatngajak sangkanngamasarakatkeun kadaharantradisional nu ngaranna colnak

........

C. Neuleuman Wangun jeung Gaya Basa dina RumpakaKawihWangun rumpaka kawih sarua jeung wangun sajak atawa puisi. Ra

sajak atawa puisi nu geus dijadikeun rumpaka kawih. Rumpaka kawihaya og nu disusun dina wangun sisindiran. Geura tengetan deui ieusempalan rumpaka kawih s Lilin di handap

Itu saha dunungan nu nungtun mundingdigantlan geuning ku saputanganitu saha dunungan nu ginding teuingsihorng mah aduh geuning jungjunan

Sempalan rumpaka kawih di luhur th diwangun ku opat padalisan.Padalisan kahiji jeung kadua disebutna cangkang, padalisan katilu jeungkaopat disebutna eusi. Nilik kana wandana mah, sempalan rumpaka kawihdi luhur th kaasup kana paparikan. Pangna disebut paparikan lantaranpadeukeut sora tungtung padalisan nu aya dina cangkang jeung eusi. Soratungtung padalisan kahiji padeukeut sorana jeung sora tungtung padalisankatilu, sora tungtung padalisan kadua padeukeut jeung sora tungtungpadalisan kaopat. Sora nu padeukuet kitu th sok disebut murwakanti.Geura tengetan deui ieu sempalan rumpaka kawih di handap!

Itu saha dunungan nu nungtun mundingdigantlan geuning ku saputanganitu saha dunungan nu ginding teuingsihorng mah aduh geuning jungjunan

Sora tungtung padalisan kahiji dingpadeukeut jeung sora tungtungpadalisan katilu ing, kitu og sora tungtung padalisan kadua nganpadeukeut jeung sora tungtung padalisan kaopat nan. Sajaba ti conto diluhur aya rumpaka kawih sjnna anu diwangun ku sisindiran.

} Cangkang

} Eusi

Padeukeut sora I (dingjeung ing)

Padeukeut sora I (nganjeung nan)


19/136


Sajaba ti wangun katut purwakanti, unsur penting sjnna anu kududipikanyaho ku didep dina rumpaka kawih nya ta pilihan kecap. Diksiatawa pilihan kecap dalit pisan patalina jeung unsur gaya basa, nya tabasa anu digunakeun ku nu ngarang sangkan bisa leuwih ngahudang

imajinasi paregep atawa nu maca. Teu bda ti sajak atawa puisi, gaya basaanu sok kapanggih dina rumpaka kawih kayaning gaya basa babandingannu istilah sjnna sok disebut metapora (metapora).

Mtapora (metaphor) nya ta gaya basa babandingan atawa lalandian,ku jalan nyebut hiji barang, padahal anu dimaksud mah anu sjnlantaran dianggap boga pasipatan atawa ciri-ciri anu sarua. Dina hartijembar, mtapora ngurung rupa-rupa gaya basa babandingan, kayaningbabandingan, mijalma, ngasor, rarahulan, rautan, jeung sajabana

Gaya basa lalandian sok dipak pikeun ngaganti (ngaran) kusesebutan. Aya sesebutan alus atawa pideudeuh (hronimia) jeung ayasesebutan gorng, ocon, atawa mtonimia, contona: kecap Srikandi keursesebutan ka aww wanian; Si Jalak Harupat idipak keur sesebutanka lalaki anu toh pati jiwa raga, cadu ngejat ti pakalangan atawapangperangan; Wayang pangsisinadipak keur sesebutan ocon banyol kajalma anu jangkung ged.

Gaya basa mijalma (personifikasai) sok digunakeun pikeun

nyebutkeun barang anu henteu nyawaan atawa sasatoan diupamakeunboga polah cara jalma, kayaning boga rasa sedih, susah, bungah, atawaambek, contona: Gunung siga anu milu nguyung, lebak siga milu susah.Pucuk janur tingarulang, ngagupayananu angkat; Lokomotip ngahgaklirseunggah nanjak; Bulan ngintiptina sela-sela mga.

Gaya basa ngasor (litotes) sok dipak pikeun ngbrhkeun hal nusabalikna tina kanyataan, contona: Kuring mah teu boga duit sapsr-psracan (padahal beunghar); Dahar g ukur jeung uyah(padahal deungeun

sanguna sagala aya), jeung sajabana.Gaya basa rarahulan (hiperbola) sok dipak pikeun nandeskeun,ngantebkeun, atawa nimbulkeun rasa nu kaleuleuwihi, contona: Amarahnanguntab-nguntab lir seuneu hurung. Ngajerit maratan langit, ngocak maratanjagat; Najan nepi ka ceurik getihoge, moal ditolih.

Gaya basa rautan (eupimisme) dipak pikeun ngalemesan maksudsangkan teu kasar katarimana ku nu maca atawa ngaregepkeun, contona:K, kuring rk ka cai heula(maksudna rk kiih); Karunya, anakna teh geuning

teu ningali (maksudna lolong).


20/136


Satuluyna pk ilo deui ieu rumpaka kawih di handap. Mun aya mahbari ngaregepkeun tape, video, MP 3 atawa wangun rkaman sjnna!

Bulan Batu Hiu(Doel Sumbang)

Bulan nu ngagantungdi langit Batu Hiutinggal sapasissa purnama kamari

Urang duaananteng sosonoansuka bungahsagala rasa dibedah

Bulan nu ngagantungdi langit Batu Hiutinggal sapasisesa purnama kamari

Ikrar janjisahidup samatimoal hianatinsya Allah moal pegat

Dina ruang hatnu aya ukur salira

dina ruang hatpasti ngan ukur salira

Bulan di langit Batu HiuSesa purnama kamaribulan sapeupeuting nyaksinya pangrusiah moal betus pasti

Sumber: wisatapangandaran.com


21/136


Dina rumpaka kawih di luhur aya kecap-kecap anu ngandungharti injeuman (konotasi ). Geura tengetan ku hidep ieu pedaranana dihandap!

Ngupamakeun(metafora)

Bulan nu ngagantung

tinggal sapasissapurnama kamari

sagala rasa dibedah

dina ruanghat

- nu ngagantung biasanamak tali atawa sabang-saning bungbuah dinatangkalna

- kecap sapasibiasanadipak kana dahareunnu dipotongan.

- kecap ssadipak keurdahareun teu bakatawa duit ssa balanja.

- kecap bedahbiasanadilarapkeun kana balongatawa tanggul

- kecap ruangatawarohangan sok dipakpikeun nuduhkeun tem-pat atawa patempatan

Mijalma(personifikasi)

bulan sapeupeuting nyaksi- anu sok nyaksi;

nyaksian; jadi saksibiasana jalma


22/136


Pancn 3:

Sanggeus hidep neuleuman pedaran di luhur, pigaw pancn ieu dihandap1) Sawalakeun jeung babaturan sakelompok pikeun maluruh cangkang

jeung eusi unggal pada dina ta kawih. Geura imeutan heula contocara nganalisisna ieu dina tabl di handap!

Sempalan rumpaka kawih sLilin

Cangkang Eusi Kecap di tungtung padalisan nupadeukeut soranaPadalisan

s lilin mah (dunungan) kalapa mudadibantun mah (dunungan) ka

Sukajadiabdi isin dunungan samar kadugasok sieun mah aduh henteu ngajadi

1

2--

-

-34

Kecapa. mudadina padalisanka-1 padeukeut sorana jeungkecap kaduga dina padalisan

katilu, nya ta sora (a)Kecapb. sukajadidina padalisanka-2 padeukeut sorana jeungkecap ngajadidina padalisanka-4, nya ta sora (i)

.



s lilin mah ceuceu buatan Bandung

dicandak mah geuning ka Cipagantiabdi isin jungjunan duh babaringungsok inggis mah aduh henteu ngajadi

a. .

b. .

.



s lilin mah ceuceu di kalapaanraosna mah geuningan kabina-bina

abdi alim dunungan paduduaansok sieun mah dibantun kamana-mana

a. .

b. .

.

Sempalan rumpaka kawih s LilinCangkang Eusi Kecap di tungtung

padalisan nu padeukeutsoranaPadalisan

Kamana mah geuningan ngaitkeun kincirKa kalr mah ka kalr katojo bulanKamana mah dunungan ngaitkeun pikir

Moal palr duh da ku sabulan

a. .

b. .


23/136


2) Ieu rumpaka kawih Bubuy Bulan di handap diwangun kusisindiran. Pk paluruh ungkara mana wa dina unggal pada nukaasup kana wangun cangkang jeung eusi kana tabl nu aya dihandapeunana!

Bubuy Bulan(Cipt. Beni Corda)

Bubuy bulan, bubuy bulan sangray bntangpanon po, panon po disasatunggal bulan, unggal bulan abdi tang

unggal po, unggal po og had Situ Cuburuy laukna hs dipancing nyrdt hat ningali ngnclong caina tuh itu saha nu ngalangkung unggal njing nyrdt hat ningali sorot socanaUnggal bulan, unggal bulan abdi tangunggal po, unggal po og had

Situ Ciburuy laukna hs dipancing nyrdt hat ningali ngnclong caina Tuh itu saha nu ngalangkung unggal njing nyrdt hat ningali sorot socanaUnggal bulan, unggal bulan abdi tangunggal po, unggal po og had

Sumber: htp://bp2.blogspot.com


24/136


PadaWangun Sisindiran

Ungkara Katerangan

Kahiji

Cangkang:

Eusi:

Kadua

Cangkang: Eusi:

Kaopat

Cangkang:

Eusi:

3) Pk ayeuna paluruh ku hidep sora nu padeukeut unggal tungtungpadalisan dina ta kawih Bubuy Bulan kana tabl ieu di handap!

PadaPadeukeut sora tungtung padalisan

Ungkara Katerangan

Kahiji

Bubuy bulan, bubuy bulan sangraybntang

panon po, panon po disasatunggal bulan, unggal bulan abdi tangunggal po, unggal po og had

padeukeut sora tungtungunggal padalisan, contona:(ang, t, ang, ta--a- )

Kadua

padeukeut sora tungtung

unggal padalisan:...

Katilu Unggal bulan, unggal bulan abdi tang

Padeukeut sora tungtungkecap unggal padalisan,contona:a-a-a-a-a


25/136


Kaopat

Padeukeut sora tungtungunggal padalisan:

Kalima

Padeukeut sora tungtungkecap unggal padalisan

4) Sawalakeun ku hidep gaya basa naon wa nu aya dina rumpakakawih Bubuy Bulan di luhur sarta tuliskeun dina tabl ieu dihandap!

Rumpaka Pada Padalisan Gaya basa Katerangan

Bubuy bulan 1 1

Sangray bntang 1 1

Panon po disasat 1 25) Pk paluruh kecap-kecap naon wa anu dibalikan deui dina ta

rumpaka kawih Bubuy Bulan dina tabl ieu di handap!

Kacap nu dibalikan deui Pada Padalisan

D. Nyusun Paraprase tina Rumpaka KawihTanda yn hidep paham eusi kawih di antarana bisa nyaritakeun

deui ku basa sorangan. Rupa-rupa carana pikeun nyaritakeun deui eusikawih th, di antarana ku cara nyusun paraprase. Naon ari paraprase?Paraprase atawa paraprasa nya ta ngbrhkeun deui hiji wangun basakana wangun basa sjnna, kalawan teu ngarobah hartina. Kagiatannulis paraprase teu hs. Nu basajan mah di antarana ku cara nambahankecap-kecap kana rumpaka kawih ku kecap-kecap nu dianggap mampuhngajelaskeun. Geura tengetan contona di handap.


26/136


Wangun paraprasena:

Hasil wangun paraprasena di luhur ku hidep bisa dirobah kawas ieudi handap.

Pancn 4:

Di handap aya rumpaka kawih nu judulna Malati di GunungGuntur jeung Kabogoh Jauh. Pk ku hidep jeung babaturan sakelompokcaritakeun eusina ku cara paraprase atawa wangun prosa sjnna kawas

conto di luhur.

Malatidi Gunung GunturSeungitna sungkeman atiBodas sstraning rasajadina dina mumunggangleuweung larangan

(kacaritakeun aya wanoja. Bakat ku geulis lir ibarat mekarna kembang)malati(ta wanoja th ayana) di Gunung Guntur(ta kembang th) seungitna (sumeleber, nepi ka jadi) sungkeman ati(Warnana) bodas(nyacas jadi) sstraning rasa(sakur nu ningali)(ta kembang th)jadina(persis) dina mumunggang(gunung Guntur)(Nu teu meunang kasaba ku manusa, dan cenah mah ta th leuweunglarangan)

Kacaritakeun aya wanoja. Bakat ku geulis, ta kageulisananath diibaratkeun lir kembang malatinu keur mekar. ta wanoja thcicingna di Gunung Guntur.

Malum ka nu geulis. Kabh jalma pada apal. Tapi teu sagawayahjalma (lalaki) bisa manggihan ta wanoja, sabab cicingna di mumunggang

gunungGuntur, nu teu meunang kasaba ku manusa, da cenah mah tath leuweung larangan.


27/136


Malati di Gunung Guntur(Mang Koko & Wahyu Wibisana)

Malati di Gunung GunturSeungitna sungkeman atiBodas sstraning rasajadina dina mumunggangleuweung larangan

Malati di Gunung GunturHanjakal henteu dipetikBja geus aya nu bogaNgahaja melak di dinyaPara Guriang

Ayeuna kuring geus jauhMalati sosoca gunungBoa geus aya nu metikduka ku saha

Kamari jol aya bjaMalati ratna mumunggangPajar can aya nu metik,duka ku naon

Malati di Gunung GunturLigar dina panineunganna panineungan

Na saha nu baris metikKuring mah da puguh jauhBiheung kadongkang

n urn atia

gang

nturtiaya

a

aSumber: clipart


28/136


Sumber: www.flikr.com

Kabogoh Jauh(Uko Hendarto)

Boga kabogoh jauhMeuntas laut leuweung gunungTapi apl teu bingungCukup halow na telepon

Kuring di pulow JawaManhna pulow SumatraLamun malam mingguan

Mojok via s-m-s-an

Jelema palinterDunya beuki majuNajan urang pajauhBisa ngobrol unggal waktu

Via s-m-s-anAtawa neleponTeu jadi pikirankajeun pulsa kabobolanNu penting mah bisa ngobrol jeung manhna

E. Ngalengkepan Rumpaka KawihIeu rumpaka kawih nu judulna Peuyeum Bandung, Borondong

Garing, Tauco Cianjur, Gorng Pisang, jeung Tahu Sumedang thcan lengkep. Pancn hidep nya ta:1) lengkepan ta rumpaka kawih!2) paluruh rkaman kawihna dina wangun MP3 atawa wangun

rkaman sjnna!3) sawalakeun nyaritakeun naon eusina!


29/136


Peuyeum Bandung

Dimana manadikampung di kota

tos kakoncaranduh nikmat rasanya

sampeu .. teu . peuyeum ku ..

peuyeum pangaosna .ku ..sepuh .

...... ...... ...... ......

Borondong Garing

Borondong garingider kota pilemburanmekar lumaku diri

anu dagang bari mimitran


30/136


Tauco Cianjur

Lamun urang sok ka CianjurMo poho oleh-oleh nu mashur

Rencang sangu matak uruyAta tauco Cianjur

Gorng PisangSang gorng pisangArageung jeung haneut knhLeres amisnakomo lamun nu dagangna

Tahu Sumedang

Tahu sumedang,akang digoreng garingPelem rasana,haneut-haneut dituangna


31/136

PA

NG

AJAR

AN

2

SAJAK

Sumber: dokumn pribadi

21


32/136


asa di SMP hidep kungsi diajar ngeunaan sajak.Cing saha di antara hidep nu masih knh apaleusina atawa inget salah sahiji judulna? Ayeuna

og urang diajar deui ngeunaan sajak.

Ari sajak th salah sahiji hasil karya sastra wangunpuisi. Sakumaha wangun karya sastra sjnna, sajak ogkaasup wangun sastra anu imajinatif. Basa nu dipak dinasajak umumna padet jeung singget tur sifatna konotatif,sabab ngandung harti injeuman (mana kiasan). Eusi sajakngagambarkeun brhan (ekspresi) tina rupa-rupa kajadiananu kaalaman, karasa, katempo, atawa kabandungan kupangarang.

Sajak nu ditulis ku saurang pangarang bisa jadi eusinangagambarkeun pangalaman nu sarua jeung urang. Kusabab kitu, upama urang loba maca atawa neuleumaneusi sajak tangtu bakal leuwih loba pangalaman jeungpangaweruh, kayaning kabeungharan kecap jeungrupa-rupa informasi nu ditulis atawa diksprsikeun kupanyajak.

A. Nyangkem Eusi SajakIeu Sajak nomer (1) nu judulna Priangandi handap

diwangun ku dua pada sarta masing-masing padadiwangun ku tilu padalisan. Pk ilo sing teleb, nepi kakacangkem eusina!

(1) Priangan(Rahmat M. Sas Karana)

Mojang lenjang nu hideung santenDiaping srangng ti njing dugi ka sontenUpami wengi dippnd bulan ngempurJungjunanUpami dugi ka puput umurKurebkeun kuring dina pangkonan

(Dicutat tina Tepung di Bandung,:)


33/136


Sabada hidep maca sajak di luhur, kira-kiranyaritakeun naon eusi ta sajak? Ayeuna urang pedarbabarengan eusi nu aya dina ta sajak.(1) Eusi ta sajak ngagambarkeun kandahan alam tatar

Sunda nu katelah Priangan. Kecap Priangan dipakjudul dina ta sajak;

(2) ndahna alam tatar Sunda ku panyajak diibaratkeunmojang lenjang nu pakulitanana hideung santen(padalisan kahiji);

(3) Alam nu aya di tatar Sunda unggal po dicaangansrangngatawa panonpo (padalisan kadua);

(4) Lamun peuting ta sakuliah tatar Sunda dicaangan

ku sorot bulan(padalisan katilu);(5) Saking mikacintana alam Priangan, panyajak nepi kanyebutjungjunan, nya ta sesebutan keur ka saurangjalma nu dipikacinta atawa kabogoh (padalisankaopat).

(6) Saupama ta panyajak puput umur atawa maot(padalisan kalima), hayang dikurebkeun atawadikuburkeun di pangkonan atawa tanah Priangan(padalisan kagenep)

Pancn 1

Sanggeus maca ta sajak di luhur sarta nengetanpedaran ngeunaan eusina, prak sawalakeun ku hidepjeung babaturan sakelompok ieu pancn di handap!1) Tangan hartina dina kamus ieu kecap-kecap: (a)

mojang lenjang, (b) hideung santen, (c) srangng, (d)

dippnd, (e) ngempur, (f)jungjunan, (g) puput umur,(h) kurebkeun, jeung (i)pangkonan!2) Naon anu dimaksud mojang lenjang nu hideung santen

dina padalisan kahiji sajak di luhur th?3) Kaasup kana gaya basa naon nu dipak ku panyajak

nepi ka tatar Sunda atawa alam Priangan thdiibaratkeun mojang lenjang nu hideung santen?

4) Kecap naon dina padalisan ka-2 jeung ka-3 anu

ngandung gaya basa mijalma (personifikasi)?


34/136


5) Naon sababna panyajak nepi ka nuliskeun kecapjungjunandina padalisan ka-4?

6) Naon anu dimaksud ku panyajak dina padalisanka-6 nuliskeun kecappangkonan?

B. Neuleuman Ajn sttika dina SajakTengetan deui ieu sajak di handap!

(2) Lemah Cai Kuring(Apip Mustopa)

Lemah kuringCai kuringGeuning geus loba nu kurang Lemah kuring Cai kuring Geuning geus loba nu hayangLemah kuringCai kuringGeuning loba kahariwang Lemah kuring Cai kuring Kadeudeuh direbut baturLemah kuringCai kuringGeuning geus lain nu kuring

(Dicutat tina Srangng Jakarta, 2:)

Ayeuna urang pedar ajn sttika nu aya dina sajaknomer (2) di luhur. Sanajan teu aya katangtuan hususngeunaan guru lagu, purwakanti atawa rima, pangarangta sajak dina ngbrhkeun pangalaman batinna th barijeung merhatikeun ajn-ajn sttika. Ari sttika bakalmangaruhan ndahna sora ta sajak saupama macana

dibedaskeun.


35/136


Lamun ku urang ditengetan, unggal engangpanungtung ahir padalisan dina sajak di luhur ngabogaansora anu angger, nya ta i-i-a, i-i-a, i-i-a, i-i-a. Nu kitu thdisebutna murwakanti, nya ta padeukeutna sora engang

dina unggal kecap atawa sora kecap dina unggal kalimah,baris, atawa pada. Sora nu murwakanti dina ta sajakayana di ahir padalisan. Padeukeutna sora di ahir atawadi tungtung disebutna purwakanti laras wekas. Geurailikan ku hidep contona di handap!

Lemah kuring iCai kuring i

Geuning geus loba nu kurang a

Sajaba ti wirahma atawa purwakanti, ajn sttikasjnna nu dibrhkeun ku panyajak nya ta malikandeui nuliskeun kecap-kecap nu sarua dina unggal padakecap lemah, cai, geuning. Maksud panyajak malikan deuinuliskeun ta kecap th pikeun negeskeun ka nu macaperkara nu dianggap penting. ta gaya basa samodl kituth sajaba ti mantuan nu maca leuwih gampil ngamanaaneusi, og nmbongkeun ka nu maca aspk kandahan.Nu kitu th sok disebut mindoan kawit atawa gaya basarpetisi. Geura ilikan ku hidep contona di handap!

LemahkuringCaikuringGeuninggeus loba nu kurang

LemahkuringCaikuringGeuninggeus loba nu hayangLemahkuringCaikuringGeuningloba kahariwang


36/136


Pancn 2

Ayeuna pk sawalakeun ku hidep jeung babaturansakelompok sajak anu judulna Tukeurkeun Ieu SajakkaryaYus Rusyana pikeun migaw pancn ieu di handap!

1) Catet heula kecap-kecap dina ta sajak nu teudipikaharti ku hidep, tuluy paluruh hartina dinakamus!

2) Diwangun ku sabaraha padalisan ta sajak?3) Ajn sttika naon wa nu aya dina ta sajak?4) Nyaritakeun naon ta eusi sajak?5) Naon anu dibrhkeun ku panyajak dina pada kahiji,

kadua, katilu, jeung pada kaopat?

6) Laporkeun hasil pagawan kelompok hidep jeungkelompok sjnna!

(3) Tukeurkeun Ieu Sajak(Yus Rusyana)

Tukeuran ieu sajakKu salambar simbut atawa samak saheulayHeug rungkupkeun ka barudak nu teu kaburu heuayPating golpak dina trotoar Tukeuran ieu sajak

Ku bas wuluh atawa heucak Heug sidkahkeun ka nu haropak Anu marangkuk di saung atawa di kolong sasakTukeuran ieu sajakKu sababaraha siki plor

Heug tmbakkeun ka genggerong koruptor manipulatorSina enya kalojor Tukeuran ieu sajak Ku beubeutian tina kolbu anu rido Keur nybor anu balangsak (Mun teu kitu sasaak)

(dicutat tina Saratus Sajak Sunda, 1992)


37/136


C. Maham Wanda Sajak

1. Sajak LirikSajak lirik nya ta sajak anu ngagambarkeun rasa

panyajakna atawa ngbrhkeun pikiran jeung rasa pribadipanyajakna tur sipatna leuwih subjktip. Dina sajaklirik panyajak henteu ngadongeng atawa nyaritakeun,tapi ngebrehkeun sakur anu kapikir jeung karasa waktuharita. Sajak lirik og eusina mudalkeun rasaning ati,bingbang rasa jeung pikiran. Geura tengetan ieu contosajak lirik di handap nu judulna Seuneu Bandung karyaKarna Yudibrata!

(4) Seuneu Bandung(Karna Yudbirata)

Saha nu bisa mareuman seuneu BandungGeni sakti nu nyebrot ti dapur CikapundungNajan laut kidulNgoltrak dipak nyiram

Seuneu Bandung Dayang Sumbi gupay pucuknaTangkubanparahu jadi suluhna;

sut urang sundut nyeungeut obor kamerdkaan bray caang lampu neon jutaan wat.Langit ngempray, langit harepanSeuneu teuneung geni kawani

Ngalntab sagara keusikNgahuru ngabela-belaNgaduruk leuweung-gonggong langit-langgongAfrika-Asia bbas merdka! Seuneu nyebrot di dapur Cikapundung Geni sakti, cahya Ilahi Hamo bisa dipareuman

(tina Saratus Sajak Sunda, 1992)


38/136


Dina sajak (4) nu judulna Seuneu Bandungdi luhur,ngagambarkeun kawani jeung sumanget juang urangBandung pikeun ngabla lemah caina (Kota Bandung) tinagangguan lawan (penjajah). ta sumanget jeung kawani

dibrhkeun ku panyajak ti mimiti padalisan kahiji jeungkadua nu disimbolkeun ku kecap seuneujeunggeniatawagetih sarta kecap sakti nu bisa dihartikeun rupa-rupaakal, tarkah, siasat, jeung kayanikan urang Bandungnu digambarkeun ku kecap Cikapundung. ta sumangetjuang th moal sirna (pareum) najan ngalawan musuhanu leuwih kuat jeung samakta (lengkep) pakarangnanu ku pangarang diibaratkeun ku laut kidul. Cindeknasanajan dibanjur ku cai salaut kidul, seuneu (sumanget)urang Bandung moal musna (pareum). Geura tengetanieu di handap pada kahiji ta sajak!

Saha nu bisa mareuman seuneu BandungGeni saktinu nyebrot ti dapur CikapundungNajan laut kidulNgoltrak dipak nyiram

Pancn 3

Pikeun maluruh eusi nu aya dina pada ka-2, ka-3,jeung ka-4 pk ku hidep sawalakeun jeung babaturansakelompok!

2. Sajak pikSajak epik nya ta sajak anu sipatna ngadadarkeun

hiji carita atawa kajadian, sarta biasana eusina thngawangun carita kapahlawanan, boh pahlawan anu ayapatalina jeung legenda, kapercayaan, boh anu aya patalinajeung sajarah. Wangun sajak epik bisa digolongkeun deuijadi sababaraha golongan, di antarana: epos, fabel, jeungbalada.

Anu bakal dipedar nya ta sajak balada. Naonari Sajak balada th? Sajak balada nya ta anu eusina


39/136


nyaritakeun ngeunaan jalma-jalma anu gagah, jadi tokohpujaan, jalma atawa tokoh anu legendaries boh jamanbaheula boh jaman ka bhdieunakeun, atawa jalma anujadi pusat perhatian.

Geura tengetan ieu conto sajak balada di handapnu judulna Di Panugaran Batu Curug Sigay karya AgusSuriamiharja!

(5) Di Panugaran Batu Curug Sugay(Agus Suriamihardja)

I. Ki Arsik urang Cicarita Ngahaja nugar batu Curug Sigay Teuing nu saha Teu kungsi dipapay-papay Datang ka lngkob nyorangan Bismi hirup Tuluy ngaheumbat bbakan Batu urug Kitu jeung kitu

Tara nunggu-nunggu Mun karasa cangkngna asa semplak Reureuh heula sakeudeung Udud mol, nimat ngadadak Minangka sasarap, citiis jeung gula kawung Basajan pisan Kahayang karumasaan

II. Datang anmer ti Bandung Ngagorowok luhureun pasir: Aki, geus meunang sabaraha kibik Di lngkob Ki Arsik nangtung Nmbal bari rada gimir: Kark meunang dua kibik Tuluy ti lngkob batu dikunjal Ka sisi jalan ged jauhna tilu pal

Gaw sabaraha po


40/136


Tukeur bas jeung mol Bro ka pamajikan Nohonan kajujuran

III. Ki Arsik imah bilik hatup eurih Manhna panugar batu Hasil ksang jeung kapeurih Jadi gedong deungeun-deungeun peuntas ditu Ki Arsik teu nyaho-nyaho Anmer nyandung ka randa donto

IV. Basa anak bungsuna kawin

Ki Arsik ngumaha maur Anmer mere nginjeum bari api lain Tah aki, kula ngan nyaho batu satuur Sabada ngawalian

Manhna ka lngkob deui Nugar batu mayar hutang Ngaheumbat sataker kebek

Linggis mental kana tarang Rnghapna kapengkk Nini, aki tiwas Ti mumunggang ngahiliwir angin kaihlas Ki Arsik boga hutang urut hajat Teu kaburu punah Mayitna ditanggeuy ku nu ngarit Angkeub langit Cicarita Pamajikan, anak incu walurat Hutang can punah Maskumambang salalangit Di Cicarita guyur carita

V. Kiwari Mun tengah po rng-rngan Sok kawnhan ti lngkob aya aweuhan Sora linggis nugar batu Tapi tuluy gagu


41/136


Jeung hawar-hawar kadng sora ngahelas Nini, aki tiwas

(Tina Sajak Sunda, Ajip Rosidi, 2007)

Eusi sajak di luhur ku urang bisa dicaritakeun deui atawa dituliskeundeui dina wangun basa sjn upamana prosa. Ngarobah wangun basasajak kana wangun basa sjn disebutna paraprase. Naon ari paraprase?Parafrase atau parafrasa nya ta ngbrhkeun deui hiji wangun basa kanawangun basa sjnna, kalawan teu ngarobah hartina.

Tujuan ngbrhkeun deui kana wangun basa sjnna th pikeun

ngajelaskeun mana atawa harti anu nyamuni (tersembunyi). Geuratengetan contona di handap!

Ki Arsik urang Cicarita KiArsikth asal muasalna mah urangCicarita.

Ngahaja nugar batu Curug Sigay Kahirupan sapopona th ngahajajaditukang nugarbatudi CurugSigay

Teuing nu saha ta batu nu aya di Curug Sigay th teuingnusahada euweuh nu ngaku.

Teu kungsi dipapay-papayKi Arsik teukungsimapay-mapaykaunggal jalma pikeun nananyakeun saha nubogana ta Curug Sigay.

Datang ka lngkob nyorangan Unggal po Ki Arsik datangkalngkobsorangan

Bismi hirupPagawan nugar batuna th pikeun bekelnyumponan pangabutuh kahirupananasapopo.

Pancn 4

Sanggeus hidep maca sajak (6) nu judulna Di Panugaran Batu CurugSigay karya Agus Suriamihardja di luhur sarta nengetan conto nyusun

paraprase, pk ayeuna tuluykeun ku hidep caritakeun deui ta eusi sajakdina wangun paraprase!


42/136


D. Mintonkeun Sajak dina WangunDeklamasiDeklamasi kaasup kana kagiatan seni, nya ta seni

ngbrhkeun atawa ngaksprsikeun hiji sajak ka paregepnu dibarengan ku gerak, pasemon, jeung sajabana. Nudimaksud gerak di dieu nya ta obahna awak, leungeun,atawa anggota badan nu wajar minangka ngbrhkeunsuasana eusi sajak anu didklamasikeun. Jalma anungalakukeun dklamasi disebutna deklamator. Tujuandeklamasi nya ta pikeun nepikeun buah pikiran, maksud,atawa amanat nu aya dina hiji sajak, sangkan ajn-inajnkandahan katarima ku nu ngaregepkeun.

Teu sakabh sajak bisa didklamasikeun. Ku sababkitu sammh ngadklamasikeun sajak, urang kuduneuleuman eusi sajak sangkan kaharti. Lamun geus kahartikari mikirkeun kumaha ngadklamasikeunana. Sangkanurang parigel ngadkmasikeun sajak, urang kudu lobalatihan. Sakabh jalma bisa ngadklamasikeun sajak, asalapal ngeunaan cara jeung tujuanana.

Pancn 5

Ieu di handap aya tilu sajak, nya ta sajak (6) CadasPangran, eusina ngagambarkeun kumaha wawann jeunggagahna Pangran Kornl. Saurang pamingpin nu bumlaka nagara jeung nyaah ka rayatna sarta anu teuneungludeung ngalawan kasombongan jeung katelengasanPanjajah Belanda harita anu dipingpin ku Daendels. Sajak(7) Grand Prix eusina ngeunaan paripolah kahirupan jalmadi alam dunya nu ngudag cita-cita jeung rupa kahayang.ta kahirupan jalma di alam dunya th dibrhkeun kupanyajak ibarat nu keur balap mobil muru garis finis, nuahirna mah unggal jalma bakal manggih takdir nu sarua,nya ta maot. Sajak (8) nu judulna Ajengan Cigalumpitkarya Apip Mustopa di luhur ngagambarkeun kateuneungatawa kawani tokoh nu ngaranna Ajengan Cigalumpitdina ngayonan penjajah.


43/136


Pk teuleuman heula eusi ieu tilu sajak di handap, tuluy pilih salahsahiji ku hidep nu rk didklamasikeun!

(6) Cadas Pangran(Yus Rusyana)

Ginggeung Nusa Jawa ku gidirna Mas GalakCurukna ngagurat ti Anyer ka BanyuwangiSaciduh kudu metu ngembat jalan kebatNgagurat warna getih ti Anyer ka BanyuwangiNatrat carita dijungkiringkeun dina cadas

Di dieu aya satria tandangDi dieu aya lalanang

Papay raratan carita anu dicaritakeun deuiCarita seungit seumatkeuneun dina dada lalakiDi dieu kajadian aya amarah rongkah nu kapegungDi dieu melotna linggis kadugalan ku teuasna cadas galihTingburinyayna ketit tina pedang kakawasaan budi jeung keris kalemesan

budiKekerot Daendels nyabak gobangAyem Pangeran nyabak landeanKaula baris nandean

Mureleng jendral-jendral singa laparKami nu geus tandang di ranca getih di front-front buana

Kami nu geus nguyup getih di BerezinaTeu suka dipapalanganKami gobang keur nyacar urat-urat nu bedang

Ayem putra Geusan UlunKaula SurianagaraNu geus ngalalana ka congkar rasaLeuwih had mandi getih nguyup getihManan migaw nu teu sapuk jeung lelembutan


44/136


45/136


lamun kedal sora tina bahamnaAllahu Akbar!aleutan walanda bubartina leungeun-leungeunna nu baruluan

bedil nu metet ku plor maruragan

beungeut dayeuh dileyek bari dijebnganngadadak muriang ngagibrig tentara karajaanngagorowok ajengan cigalumpit handaruankaluar siah kapirindikr ku aing kawas lauk asin

tentara karajaan kawalahanngmbarkeun pengumuman: sing saha nu bisa nyabut nyawa ajengan cigalumpitbakal metet sakuna ku rbuan ringgit

bada isa si hianat si murtaddedepongan ngabongohan ti tukangajengan keur husu sumujudditigas beuheungna disakalikeun

digusur ka handapeun dapuran awiditiir mastakana, ditancebkeun na dadanangagakgak simurtad, pokna:ku lantaran dunungan sia di yogyaka dinya sia nyanghareup!

ajengan cigalumpit lalaki langitgeus lawas leungit

mastakana dibayar ku walanda rbuan ringgitksangna taya nu ngajnan najan saged reungit.

E. Ngarang SajakKumaha ari cara ngarang sajak? Pross ngarang sajak mah sarua

wa, boh dina basa Indonsia boh dina basa Sunda, stu kitu-kitu knh,taya bdana. Nu ngabdakeun th ukur basa nu digunakeunana, nyata

mak basa Indonsia jeung mak basa Sunda.


46/136


Lngkah-lngkah nu kudu dipilampah nalika rkngarang sajak, di antarana bisa dititnan dina prlanieu di handap.1. Nangtukeun Tma. Naha rk tma alam, tma cinta,

tma kaagamaan, atawa tma diajar.2. Tina tma nu geus ditangtukeun, terus tangtukeun

rasa atawa suasanana. Tma cinta upamana, naha rkcinta nu pikabungaheun atawa cinta nu pikasediheun.Cinta nu pikabungaheun upamana keur kasamaranatawa rk jadian, sedengkeun cinta nu pikasediheunupama keur pepegatan atawa pipisahan.

3. Gunakeun imaji, naha rk dumasar kana paningal,

pangdng atawa pangrasa. Dina sajak Prianganungkara basa /bulan ngempur/. ta th dumasar kanapaningal, sabab Cahaya anu moncorong ukur bisakanyahoan upamana ditingali, lain didngkeun.

4. Gunakeun simbul atawa perlambang Dina sajak Cadas Pangran di luhur aya ungkara

basa /Kekerot Daendels nyabak gobang/. ta thngalambangkeun hiji kaayaan jalma nu keur ambek.

5. Lngkah saterusna nyata ngarakit kecap. Kecapkudu dipilih sangkan ndah dibacana, nyatamiboga wirahma (irama), murwakanti (rima), jeungngandung gaya basa.

Lima lngkah diluhur th kaasup og kana unsurpangaweruh sajak, nyata tma, suasana, imaji, simbul,atawa perlambang, wirahma jeung purwakanti, sarta gaya

basa.

Pancn 6

Sangkan hidep tapis ngarang sajak, coba jieun sajakkalawan ngalarapkeun lngkah-lngkah di luhur. Mungeus brs, tukeurkeun sajak karya hidep jeung karyababaturan sabangku, terus pariksa sarta tuduhkeunbagian-bagian sajak nu dianggap hngkr knh!


47/136

PA

NG

AJAR

AN

33

MANTRA

Sumber: www.commonroom.com

37


48/136


ina hiji waktu hidep kungsi ngabandunganbarudak keur arulin di buruan. Hg ayasalahsahiji budak nu labuh. Tuluy ta suku

budak th diusapan ku kolotna bari jajampan. Kieu geura

pokpokan jampna th:Jamp-jamp harupatGeura ged geura lumpatTuh bangkongna luncatSing jagjag tur waringkas

Budak nu dijampan th, dadak sakala jagjag deui.Tuluy milu deui arulin lulumpatan jeung baturna. Boa,

di antara hidep og aya nu kungsi ngalaman langsungkajadian model di luhur th.

Ungkara basa sarupa kitu di luhur kaasup bagian tinakarya sastra Sunda wangun puisi mantra. Kecap mantrath asalna tina basa Sansekerta, kaasup salahsahiji bagiantina sastra lisan Sunda, anu sumebarna sacara tatalpa,sarta kagolongkeun kana puisi. Nu kaasup mantra thmun dititnan tina eusina aya nu disebut asihan (plt),

keur ngubaran, tika atawa tata cara dina migaw hijipagawan, jeung kasaktian atawa kakuatan. Ku kituna,mantra th dianggap ngandung kakuatan gaib. Maksudanu mapatkeun mantra nya ta sangkan manhna bisangagunakeun kakuatan gaib pikeun ngahontal hiji tujuan.

A. Maca Mantra

Sajaba ti conto di luhur th, ieu di handap ayasababaraha conto mantra sjnna. Geura imeutan kuhidep!

Jamp Ngarah Calakan

BismillahOtak ncr lir paser jamparingPanon seukeut lir panon heulangHat ngagebray caang lir srangng


49/136


Biwir matuh saciduh metu saucap nyataBray paningal pinuh ninditu ka awaking

(tina Buku Jangjawokan, Disparbud Jabar)

Sanggeus hidep maca ta mantra, naon kira-kira eusina? Hideptangtu panasaran. Ieu di handap dipedar eusi ta mantra. Pk tengetandeui!

BismillahOtak ncr lir paser jamparingPanon seukeut lir panon heulang

Hat ngagebray caang lir srangngBiwir matuh saciduh metu saucap nyataBray paningal pinuh ninditu ka awaking

Eusina: Munajat atawa ngadoa ka Nu Maha Kawasa, (Allah Swt.),dimimitian ku ngucap bismillah, nu dipiharep sangkan calakanatawa pinter (otak ncr), dishatkeun (seukeut), panonnajelas dipak maca lir (panon heulang), dijembarkeun jeung

dibersihkeun hatna (hat ngagebray caang), lamun nyarita jelas,pashat, jeung bener, teu ballol (biwir matuh saciduh metu)Ayeuna urang wincik unggal jajar nu aya dina ta mantra Jamp

Ngarah Calakan. Perhatikeun pedaranana ieu di handap!

Mantra

Jamp Ngarah Calakan Pedaran

Bismillah Kalawan nyebat asma Allah Swt.

Otak ncr lir paser jamparing

Uteuk babari ngarti dina narimapangajaran (diibaratkeunngabelesatna jamparing (anak panah)tina gondwa.

Panon seukeut lir panon heulang

Panon jelas ningali (maca buku)(diibaratkeun manuk heulang anukasohor seukeut pannjona. Sanajanngalayang di awang-awang, panonna

awas nempo ka handap.


50/136


Hat ngagebray caang lirsrangng

Hat nu keur diajar sina dicaangkeun(diibaratkeun caangna cahyapanonpo).

Biwir matuh saciduh metu saucapnyata Lamun ditanya ku guru dipiharepbisa ngajawab, lamun keur nyaritadipiharep ngomongna lancar teuballol.

Bray paningal pinuh ninditu kaawaking

Tetempoan atawa panempo jalmanu dijampan th leuwih jelas jeungcacaang nyorot nyaangan dirinasorangan nu keur diajar

Pancn 1

Ieu di handap th mantra Jamp Budak Harng, Jamp Raheut/Kakeureut atawa Kakadk, Jamp Nangan Rejeki jeung JampIndit-Inditan. Tugas hidep jeung babaturan sakelompok nya ta ieu dihandap.1) Nyatetkeun kecap-kecap anu teu kaharti, tuluy paluruh hartina dina

kamus!

2) Nyawalakeun eusi nu aya dina unggal mantra!3) Midangkeun hasil pagawan kelompok hidep di hareupeunkelompok sjnna!

Jamp Budak Harng

Jamp-jamp kararasGeura ged geura warasHirup ka gustinaWaras ku AllahnaRep sirepTiis peutingGenah ti beurang

Daptar Kecap nu teu kaharti Harti kamus

1.2.

Jst3.


51/136


Eusina: ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________

Jamp Raheut/Kakeureut atawa Kakadk

BismillahirrahmananirrahiimProt putih sangkana jadiCiduh aing nu teu matak metuKasurung ku daging jadiPet rapet ku kersaning Allah

Harti kamus

Eusina: ____________________________________________________________________________________________________________________________________

Jamp Nangan Rejeki

Brul kebul ngajadiNu nyangkrok di balongNu ngagboy di ulekanSang Ratu mut putihMangka kumpul sing ngajadi bibitKun fayakun

Daptar kecap nu teu kaharti Harti kamus

1. 2. 3. Jst

Eusina: ____________________________________________________________________________________________________________________________________


52/136


Jamp Indit-inditan

BismillahirrahmananirrahimAki karonyok kosong

Nini karonyok kosongPangosongkeun jalan aingWeuh weuh weuh

Daptar kecap nu teu kaharti Harti kamus

1.2.Jst3.

Eusina: ____________________________________________________________________________________________________________________________________

Rajah Bubuka Carita Pantun Lutung Kasarung

Bul ngukus mendung ka manggung,Ka manggung neda papayung,

Ka dewata neda suka,Ka pohaci neda suci,Kuring rek diajar ngidung,

Nya ngidung carita pantun,Ngahudang carita wayang,Nyilokakeun nyukcruk laku,Nyukcruk laku nu bahayu,Mapay lengkah nu baheula.


1.2.Jst3.

Eusina: ____________________________________________________________________________________________________________________________________


53/136


B. Nengetan Purwakanti dina MantraDina bagian awal urang geus nengetan eusi nu aya dina mantra.

Ayeuna urang ngimeutan aspk kandahanana, di antarana urangmaluruh ndahna sora atawa anu sorana padeukeut, boh dina unggal jajarboh dina unggal kecap. Sora anu padeukeut th sok disebut murwakanti.Geura ilikan ku hidep padeukeutna sora unggal jajar nu aya dina JampNgarah Calakan ieu di handap.

Mantra

Jamp Ngarah Calakan Purwakanti

Otak ncr lir paser jamparing Sora (i)

lirjeung jamparing

Panonseukeut lir panonheulangSora (o) panon panon (mindoankecap)Sora (eu)seukeut jeung heulang

Hat ngagebray caang lirsrangng Sora (a)ngagebrayjeung caang

Biwir matuhsaciduhmetusaucapnyata

Sora (u)matuh,saciduh,metusora (a)tina kecap saucapnyata

Bray paningal pinuh ninditu kaawaking

sora (a)braypaningalsora (i)pinuh, ninditu,sora (u)pinuh, ninditu,

Bandingkeun ku hidep padeukeutna sora unggal jajar nu aya dinamantra Jamp Budak Calakan di luhur jeung mantra nu aya dinaSinglarka Musuh ieu di handap!

Singlar ka Musuh

Curulung cai ti manggungbarabat ti awang-awangcai tiis tanpa bisimun deuk nyatru ka si itumun deuk hala ka si eta

anaking palias teuing.


54/136


Mantra

Singlar ka Musuh Purwakanti

Curulung cai ti manggung Sora (u)carulung, manggung

barabat ti awang-awang Sora (a)barabat, awingcai tiis tanpa bisi Sora (i)cai, tiis, bisi

mun deuk nyatru ka si itu Sora (u)mun, nyatru, itu

mun deuk hala ka si eta Sora (a)hala, ta

anaking palias teuing. Sora (i) anaking, teuing

Pancn 2

Pk ku hidep sawalakeun jeung babaturan sakelompok pikeunmigaw pancn ieu di handap.1) Catet kecap-kecap nu teu kaharti dina mantra Asihan Si Burung

Pundung jeung Ajian Kabedasan ieu di handap sarta tnganhartina dina kamus!

2) Cirian sarta tuliskeun aspk purwakanti nu aya dina unggal tamantra!

4) Sawalakeun hasil pagawan kelompok hidep jeung hasil pagawanbeunang kelompok sjnna!

(a) Asihan Si Burung Pundung

Asihan aing si burung pundungmaung pundung datang amumbadak galak datang depaorak laki datang numpiburung pundung burung cidra ku karunyamalik welas malik asih ka awaking


1. 2.

3. Jst


55/136


Asihan Si Burung Pundung Purwakanti

Asihan aing si burung pundungmaung pundung datang amum

badak galak datang depaorak laki datang numpiburung pundung burung cidra ku karunyamalik welas malik asih ka awaking

(b) Rajah Citra Kasunyian

Hong citra kasunyian

hong citra kasundulanjleg bumijleg manusajleg setanmanusa wisesasetan sampurnasampurna kersaning Allohashadu alla ilaha illalloh

waashadu anna Muhammadar Rasululloh.Daptar Kecap nu teu kaharti Harti kamus

1. 2. 3. Jst

Rajah Citra Kasunyian Purwakanti

Hong citra kasunyian

hong citra kasundulanjleg bumi

jleg manusa

jleg setan

manusa wisesa

setan sampurna

sampurna kersaning Alloh

ashadu alla ilaha illalloh

waashadu anna Muhammadar Rasululloh.


56/136


Ajian Kabedasan

Dampal suku ngabatu datarbitis ngabatu wilis

nyurup ka badananyurup ka sungsumnagetih sabadanbedas ngala ka aki


1. 2.

3. Jst

Ajian Kabedasan Purwakanti

Dampal suku ngabatu datar

bitis ngabatu wilis

nyurup ka badana

nyurup ka sungsumna

getih sabadan

bedas ngala ka aki

C. Nganalisis Gaya Basa dina MantraTengetan deui ieu puisi mantra di handap!

Jamp Ngarah Calakan

BismillahOtak ncr lir paser jamparingPanon seukeut lir panon heulangHat ngagebray caang lir srangngBiwir matuh saciduh metu saucap nyataBray paningal pinuh ninditu ka awaking

Dina conto mantra di luhur g kapanggih aya kecap anu dibalikan

deui sagemblengna, boh dina jajaran ta knh boh dina jajaran sjn, nucontona: panon seukeut lir panon heulang.


57/136


Aya og nu ngandung gaya basa babandingan (ngaibaratkeun) nudiseselan ku kecap lir. Geura titnan contona:

Otak ncr lirpaser jamparingPanon seukeut lirpanon heulang

Hat ngagebray caang lirsrangng

Pancn 3

Pancn hidep jeung babaturan sakelompok th nyata:1) Nyatet kecap-kecap nu aya dina mantra Asihan Si Burung Pundung

sarta Jangjawokan Paranti Dipupur sarta paluruh hartina dina

kamus.2) Nganalisis gaya basa nu aya dina mantra Asihan Si BurungPundung sarta Jangjawokan Paranti Dipupur.

3) Nyawalakeun hasil pagawan kelompok hidep jeung kelompoksjnna di hareupeun kelas!

Jangjawokan Kasaktian/Kakuatan

SimaSima aing sima maungSima kula sima jelemaDungkuk aing saged gunungAwak aing saged jaksaTangtung aing madep ka langitSaur aing madep ka langitSaur aing sabda gugurKereteg taya beunangnaSora aing sabda gelapTur gumentur tar gumentar


1. 2. 3. Jst


58/136


Jangjawokan Kasaktian/kakuatan Gaya Basa

Sima

Sima aing sima maungSima kula sima jelemaDungkuk aing saged gunungAwak aing saged jaksaTangtung aing madep ka langitSaur aing madep ka langitSaur aing sabda gugurKereteg taya beunangna

Sora aing sabda gelapTur gumentur tar gumentar

Jangjawokan Paranti Dipupur

Pupur aing pupur panyamburpanyambur panyangkir rupanyalin rupa ti Dewatanyalin sari widadarinya tarang tja mentrangannya halis katumbiriannya irung kuwung-kuwungandideuleu ti hareup sieupdisawang ti tukang lenjangditilik ti gigir lengik

mangka welang mangka asih ka nu dipupurditenjo ku saider kabh


1. 2. 3. Jst


59/136


Jangjawokan Paranti Dipupur Gaya Basa

Pupur aing pupur panyamburpanyambur panyangkir rupanyalin rupa ti Dewatanyalin sari widadarinya tarang tja mentrangannya halis katumbiriannya irung kuwung-kuwungandideuleu ti hareup sieupdisawang ti tukang lenjangditilik ti gigir lengikmangka welang mangka asih ka nu

dipupurditenjo ku saider kabh

D. Nengetan Wirahma dina MantraMantra kaasup kana puisi bbas, teu diatur guru lagu jeung guru

wilanganana, jumlah pada atawa padalisan. Ku kituna, wirahmana oghenteu matok polana. Najan kitu, sok aya sababaraha mantra anu ngudagkana purwakanti (ngudag padeukeutna sora). Jigana keur kandahan

basa, sangkan ngeunaheun kadngna. Geura urang titnan wirahmaatawa randegan jeung pola engang dina unggal jajaran aya dina JampNgarah Pinter ieu di handap.

Jamp Ngarah Calakan

Bismillah (3) 3

Otak ncr / lir paser jamparing (4-6) 4 6Panon seukeut / lir panon heulang (4-5) 4 5Hat ngagebray / caang lir srangng (5-6)

5 6Biwir matuh / saciduh metu / saucap nyata (4-5-5) 4 5 5Bray paningal / pinuh ninditu / ka awaking (4-5-4) 4 5 4


60/136


Bandingkeun wirahma nu aya dina mantra Jamp Ngarah Calakanjeung nu aya dina mantraJamp Budak Harng ieu di handap.

Jamp Budak HarngJamp-jamp / kararas (4-4) 4 3Geura ged /geura waras (4-4) 4 4Hirup / ka gustina (2-4) 2 4Waras / ku Allahna (2-4) 2 4

Rep/ sirep (1-2) 1 2Tiis / peuting (2-2) 2 2Genah / ti beurang (2-3) 2 3

Sabada dirucat, kapanggih randegan jeung rana engang unggal

jajaran henteu angger. Hartina unggal puisi mantra ngabogaan pola anuteu sarua.

Pancn 4

Ieu di handap aya mantra Jamp Raheut/Kakeureut atawa Kakadk,Jamp Nangan Rejeki, jeung Jamp Indit-inditan. Panch hidep jeungbabaturan sakelompok nya ta ieu di handap.1) Nyatet kecap-kecap nu teu dipikaharti dina ta mantra satra maluruh

hartina dina kamus.2) Maluruh wirahma nu aya dina ta mantra.4) Sawalakeun hasil pagawan kelompok hidep jeung kelompok

sjnna di hareupeun kelas!

Jamp Raheut/Kakeureut atawa KakadkBismillahirrahmananirrahiimProt putih sangkana jadiCiduh aing nu teu matak metu


61/136


Kasurung ku daging jadiPet rapet ku kersaning Allah


1. 2. 3. Jst

Jamp Raheut/Kakeureut atawa Kakadk Wirahma

BismillahirrahmananirrahiimProt putih sangkana jadiCiduh aing nu teu matak metu

Kasurung ku daging jadiPet rapet ku kersaning Allah

Jamp Nangan Rejeki

Brul kebul ngajadiNu nyangkrok di balongNu ngagboy di ulekan

Sang Ratu mut putihMangka kumpul sing ngajadi bibitKun fayakun


1. 2. 3. Jst

Jamp Nangan Rejeki Wirahma

Brul kebul ngajadiNu nyangkrok di balongNu ngagboy di ulekanSang Ratu mut putihMangka kumpul sing ngajadi bibit

Kun fayakun


62/136


Jamp Indit-inditan

Daptar Kecap nu teu kaharti Harti kamus1.

2. 3. Jst

Jamp Indit-inditan Wirahma

BismillahirrahmananirrahimAki karonyok kosongNini karonyok kosongPangosongkeun jalan aing

Weuh weuh weuh(Tina Panyungsi Sastra, Yus Ruyana)

E. Ngabandingkeun Papasingan MantraUpama nilik kana pungsina, mantra bisa dibagi jadi

genep wanda atawa jenis, nya ta (1) jangjawokan, (2)

asihan, (3) jampe, (4) ajian, (5) singlar, dan (6) rajah.Jangjawokan dipapatkeun upama rk milampahhiji pagawan, anu dipalar sangkan pinunjul hasilna, turanu ngalampahkeunana aya dina karahayuan, upamanadi mana rk turun, leumpang, diuk, nangtung, midang,nganjang, masamoan, keupat, seuri, ngadeuleu, nyiukbas, ngisikan, dahar, nginum, nyeupah, jst. Poharalobana jangjawokan anu patali reujeung tatann, ti mimiti

macul, tebar, tandur, dibuat, ngakut par, ngelep par dileuit, nepi ka nutup panto leuit. Beunang disebutkeunyn jalma-jalma baheula anu palercaya mah teu tinggal tijangjawokan.

Asihan dipapatkeun pikeun ngawasa sukma nulian, anu dipikacinta, sangkan bogoheun jeung sangkananu mapatkeun ta asihan pinunjul kakaspanana atawakageulisanana, nepi ka sarra padaasih, padanyaah,padaresep, upamana aww ku lalaki atawa lalaki kiaww, ku atasan, atawa ku dunungan.


63/136


Jamp biasana dipapatkeun pikeun ngubaran atawangaleungitkeun kasakit, kanyeri, kacikalaan, sangkancageur. Upamana ba lamun kabeureuyan, dicoco kala,katerap kasakit puru rawit, jngkoleun. Teu pati ra

nyebut-nyebut lelembut.Ajian anu dipapatkeun pikeun ngadatangkeun

kakuatan, kabedasan, meunang karahayuan jiwa, ragajeung pakaya, ged kawani, ludeungan, henteu keuna kurupa-rupa balai jeung wisaya, bedas, awt ngora. Tapi ayaog anu sok dipak pikeun maksud nandasa anu lian, nyata ajian-ajian anu sok diparuhit ku tukang teluh.

Singlar dipapatkeun pikeun nyinglar atawa

nyingkahkeun hal-hal anu teu dipikahayang, sapertikasakit, siluman-siluman jeung sajabana, nyinglar jurig,kuntianak, lelembut, anu sakirana sok ngagangu kamanusa. Kitu deui sok dipak nyinglar sasatoan, satoleuweung, hama, musuh, subaya ti nu lian, guludug,jeung hujan angin, dina ngariksa kebon, pepelakan, jeungkasalametan diri. Kebon sangkan henteu kaasupan kusasatoan, pepelakan sangkan henteu diranjah ku sato

leuweung, par sangkan henteu ayeuh ku hujan angin.Paraji dina mmh prak marajian th nyinglar heulakuntianak katut lelembut anu jahat lianna, kitu deui anurk ngaduruk pihumaeun nyinglar heula lelembut anuaya di dinya. Waktu rk sar mapatkeun heula singlar,pikeun nolak bisi aya subaya nalika urang keur sar.Singlar th dipakna geusan meunang karahayuan, jadipikeun tujuan-tujuan anu had.

Rajah biasana dipapatkeun pikeun kasalametan,henteu kakeunaan ku hal-hal anu teu dipikahayang.Baheula mah rajah sok dipak paranti ari ngambahtempat nu sanget, rk muka pihumaeun, nyieun babakan,rk nyicingan hiji tempat, rk migaw kai pibahaneun,nalukkeun siluman-siluman, nulak gaw anu jail, parantiari ngaruat, paranti ari caah atawa hujan, paranti pamunahimpian gorng, dijauhkeun tina gangguan rupa-rupadedemit jeung siluman. Kabh maksudna mah geusan

ngadatangkeun karahayuan ba.


64/136


Pancn 5

Pancn hidep jeung babaturan sakelompok ayeuna nya tangadingkeun naon bdana eusi nu aya dina jamp, asihan, jangjawokan,ajian, singlar, jeung rajah!

Mantra Eusi Komntar

Jangjawokan

Asihan

Jamp

Ajian

Singular

Rajah


65/136

PA

NG

AJAR

AN

44NOVEL

Sumber: komunitastatarsunda.blogspot.com

55


66/136


N

ovel kaasup salah sahiji carita rkaan (fiksi), eusi jeung jalancaritana panjang tur loba bagian-bagianana, diwangun ku basalancaran, palaku anu ngalalakonna loba, mangsa anu kacaturna

lila. Sanajan kaasup carita fiksi, palaku , jalan carita, tempat, jeung waktu

kajadianana bisa katarima ku akal, persis siga kajadian anu sabenerna.Eusi novel aya og anu didadasaran ku kajadian anu sabenerna, tapi takajadian th ku pangarangna sok dirka-rka deui.

A. Maca Sempalan Novel Pk baca ieu sempalan novel di handap sarta imeutan saha wa

palakuna, dimana wa kajadianana, iraha lumangsungna, kumaha jalan

caritana, naon tmana, jeung naon amanatna!

Prasasti nu Ngancik dina Ati(Popon Saadah)

Basa kuring keur ngaderes Bumi jeung Manusa di rohangtamu, teu kanyahoan asupna, nyaho-nyaho Prasasti geus ngajentul diukhareupeun.

ta th buku nggal?" Tanya manhna.Yup!Iraha msrna? Teu wartos-wartos!Pamasihan.Pamasihan saha?Teu dijawab.Ooh pamasihan tamu nu kamari ka dieu ta?Manhna ku kuring ukur dirrt.Naha bet masihan cenah? Boa-boa ada udang dibalik buku!Kuring cicing. Tuluy pdah ku kuring diantep meureun, diukna

pindah ka gigireun.Naha teu nyarios ka Pras atuh, Rin peryogi buku nu kitu. Teu

burung dipangmsrkeun. Manhna mencrong knh.Da Rin mah teu nyuhunkeun ka Fauzan og. Manhna ujug-ujug

masihan, kapaksa kuring nmbalan. Gandng ku tetelepkna.


67/136


Mani perhatian pisan nya Si Manhna th geuning! cenah deui.Ya gitu dh, ngajawab th asal engab.Sering masihan bukuna?Mun manhna sering masihan, bad kumaha? Mun manhna langka

masihan, bad kumaha? Bari panon mah anteng kana bacaan.Ati-ati. Ulah asal nampa kitu wa!Kuring teu ngarti kana maksud ta caritaan. Naon anu dimaksud ku

Pras kudu ati-ati th? Da Fauzan og lain jalma saliwat atuh. Geus duataun kuring deukeut jeung manhna th, najan ukur reureujeungan dikampus wungkul.

Ada apa denganmu, Pras? cekng bari neundeun novel nu keur dihancakana mja, satengah dialungkeun. Hlok ku sipat manhna nu po ieu

ngadak-ngadak jadi crwd.Teu kedah ngiring riweuh kana urusan Rin lah! kuring keuheul

knh ku paripolah manhna kamari basa panggih jeung Margart diondangan. Ku sok nyungkelit nya ieu hat th.

Ada apa pula denganmu, Rin? tmbal manhna.Pras wajib nyaho kana sagala urusan Rin! cenah deui bari rada

molotot.

Wajib? Naha make wajib? Jeung diwajibkeun ku saha? Kuring gjadi hayang molotot.Biasana g kitu pan? Urusan Rin jadi urusan Pras. Tugas-tugas Rin

jadi pagawan Pras! cenah asa meunang. Pdah dina sagala hal kuringteu welh dibantuan ku manhna. Ka tugas-tugas kuliah dibantuan kumanhna. Tapi kapan matak wani ngumaha g bongan manhna sokngahaja nawarkeun jasa ti heula.

ta mah kamari jeung kamarina deui. Mimiti ayeuna teu bisa kitu.

Rin hoyong diajar mandiri!Mun aya nanaon ka diri Rin kumaha? Manhna molotot knh.Nanaon naon? Tong melang tong hariwang, danrrncangan Rin

mah sadayana g balageur, teu aya nu jahat.Bisa w mimitina mah bageur! cenah.Bisa w jalma nu salila ieu katingalina bageur g, ttla teu bageur!

bari nyindir kitu th kuring muncereng knh.Ari sugan, heueuh w rk ngajak pasa tingkah th, boro geus

ngawahan. Horng kakara dilawan kitu g kaburu lh. Manhna langsungjemp. Tuluy cicing salila-lila, kawas aya nu keur dipikiran.


68/136


Ras inget kana kablana. Sestina ieu hat kacida sieunna munPrasasti katutuluyan ngamusuhan. Mangkaning nya jirim nu ieu pisannu teu welh mapasan impian hat. Nya jirim nu ieu pisan anu mawandah dunya implengan th. Gap leungeun katuhuna dirawl, saterusna

diteueulkeun kana tarang sorangan, siga mun salam ka guru kuringbarto baha keur di SMA.Pras, hapunten Rin nya, Pras Nyarita kitu th bari ngahaja semu

ngahelas, ngarah ngaherukna teu katutuluyan.Manhna nyarita kalawan logat nu karasa asing ceuk ceuli kuring,

Satikosna ahu sangat sonang tu ha ito malobihi apapun. Boasa ito dang hamengerti hatakon?

Nyl hat th keuheul. Kuring asa keur digeuhgeuykeun

diheureuykeun make basa nu teu welh matak teu pikahartieun.Pok deui deui manhna nyarita ditompokeun kana ceuli, Ringa,

boasa ito dang ha mengerti hatakon? Boasa Rin?" kalawan logat ledok BatakToba.

Naon hartina? tanya kuring. Keur keuheul g teu burungpanasaran kana mana kalimah nu diucapkeun ku manhna ciknh th.Atuda katempo nyarita kituna th bangun nu bari dirarasakeun.

Kedah ngartos atuh, Rin, cenah. Leuleuy ayeuna mah, sartalogat nyaritana balik deui kana lentong Sunda.

Sing mut, Pras, Rin sans Margart! cekng, bari sedih. Sahajelemana nu rido disaruakeun jeung nu sjn bari ta nu sjn th hijiaww nu meleng-meleng dianggap sainganana.

Naha bet nyabit-nyabit wa Margart? Pras mah geus teu ayahubungan nanaon deui jeung manhna th. Rin kedah terang, Margartmah carita lawas nu geus laas! Najan nyaritana tandes, kuring teugancang percaya kitu wa. Sabab, hat jelema mah kapan jero alah batansagara nu pangjerona.

Jelas, Rin?" tanya manhna, sabada nempo kuring ngahuleng salila-lila.

Teu acan.Naonna nu teu acan th?Ari basa Batak nu nemb diucapkeun ku Pras naon hartosna?Ooh ta Manhna bari jeung gagaro sirah heula.

Naon?" Rin teu sabar.


69/136


Mmm hartosna Iraha-iraha urang ka uleman deui, cenah bariseuri.

Bohong ah! Kuring teu percaya, maenya hartina ukur kitu? Padahaldina ngucapkeunana tadi manhna kacirina daria pisan.

Engk og ngartos lah, cenah. Jung cengkat, tuluy ngalos ka luar,ngadon asup deui ka imahna. Sigana ngahaja ngajauhan sangkan kuringteu tatanya papanjangan. Sajongjongan kuring ngahuleng sosoranganan.

Lain g Prasasti atuh lamun eusi hat katut sikepna ka kuring salilaieu gampang ditarjamahkeun mah. Atawa kuringna wa anu belet, nepika can bisa knh nyieun kacindekan ngeunaan hal ta. Jadi ras ingetkana Prasasti Kawali. Basa sawatara taun ka tukang jarah ka KabuyutanKawali Ciamis, kuring kacida katajina ku ta batu patilasan, tapi sama

sakali teu ngarti naon mana di balik aksana katut basa Sunda kunona.Tah Prasasti nu ieu g keur kuring mah teu bda ti prasasti Astana Gedta, pinuh ku teka-teki. Naha kuring bakal mampuh nafsirkeun sikepanjeun, sakumaha arkolog mampuh nyurahan tulisan nu kaunggel dinaPrasasti Kawali, Pras?

--o0o--

Pancn 1

Dina sempalan novel nu judulna Prasasti Nu Ngancik dina Ati diluhur diwangun ku unsur-unsur palaku, latar, jalan carita, tma, jeungamanat. Pancn hidep ayeuna maluruh nu aya dina ta unsur ku carangajawab pananya ieu di handap!1. Kecap-kecap naon wa anu teu kaharti dina ta novel. Pk tuliskeun

ku hidep sarta paluruh hartina dina kamus.2. Saha wa nu jadi palaku dina ta novel?

3. Saha anu jadi palaku utamana?4. Kumaha watek unggal palaku dina ta novel?5. Kumaha hubungan antara palaku dina ta novel?6. Dimana wa kajadian dina ta carita th lumangsungna?7. Iraha kajadianana?8. Kumaha suasana?9. Ngagunakeun alur naon pangarang dina nyaritakeun ta novel?10. Naon tma nu dicaritakeun dina ta novel?11. Amanat naon anu hayang ditepikeun ku ta pangarang novel?


70/136


B. Nyangkem Unsur NovelUpama maca novel hidep bakal manggihan nu disebut tma, galur,

palaku, latar, judul, point of view, jeung gaya basa. Nu kitu th disebutnaunsur atawa struktur intrinsic nu aya novel.

Tma nya ta nu ngatur arah unsur sjnna dina hiji carita. Tmamah loba rupana, tapi tma biasana moal jauh tina kahirupan nyata. Kukituna sangkan nyaho tma naon nu aya dina carita, urang kudu pahamheula kana eusi, tokoh, watek, situasi, jeung galur caritana. Teu kabhpangarang nembrakkeun tma sacara langsung dina karyana.

Galur kaasup unsur anu penting dina hiji carita. Lantaran dina galuraya runtuyan kajadian, mr arah atawa ngatur kajadian naon wa anukudu diheulakeun atawa dipandeurikeun, sarta nu nmbongkeun sabab-akibat kajadian dina carita.alur nya ta konflik jeung klimaks. Dina galuratawa alur th aya nu disebut Konflik, nya ta interaksi antara dua karakteratawa leuwih, atawa interaksi hiji karakter jeung lingkungan sabudeurna.Upama ta konflik geus nepi kana puncakna disebutna th Klimaks.

Palaku nya ta tokoh nu ngalalakon dina hiji carita. Nilik Jenisna mahaya nu disebut palaku utama jeung palaku tambahan. Dina guluyurancarita sok ditmbongkeun og watek atawa pasipatan palaku. Aya palakunu watekna angger, aya og nu robah-robah tina alus jadi gorng atawa

sabalikna.Latar nya ta lingkungan sabudeur anu ngurilingan kajadian nu

lumangsung dina hiji carita. latar th aya dua rupa nya ta latar tempatjeung latar waktu. Latar tempat mangrupa tempat di mana kajadiandina carita lumangsung sedengkeun latar waktu mangrupa waktu irahakajadian dina carita lumangsung.

Puseur sawangan atawa point of view ngandung harti (ku saha)dicaritakeunana ta karangan atawa titik caturan. Aya dua cara nu biasadigunakeun dina fiksi saperti novel, nya ta (1) caturan jalma katilu,nya ta pangarang aya diluareun carita, para palaku disebut ngaranna,atawa ngagunakeun kecap sulur manhna, maranhna; (2) caturanjalma kahiji nya ta juru catur aya di jeo carita, sok jadi palaku carita,ngagunakeun kecap sulur kuring.

Gaya basa nya ta cara ngungkapkeun pikiran ngaliwatan atawamak basa nu has anu nmbongkeun pribadi pangarang. Pangarangmindeng mak gaya basa dina karyana sangkan karasa leuwih ndah.


71/136


Pancn 2

Tuliskeun ku hidep naon disebut tma, galur, palaku, latar, judul,point of view, jeung gaya basa!

C. Neuleuman Unsur-unsur NovelPk baca deui ieu sempalan novel di handap! imeutan saha wa

palakuna, dimana wa kajadianana, iraha lumangsungna, kumaha jalancaritana, naon tmana, jeung naon amanatna!

Kakarn Rvolusi

(Tatang Sumarsono)

Pamolah urang gunung beuki ngagalaksak wa. Daratangna kalembur mingkin kerep, abrul-abrulan samagrang ku pakarang, lajubarangpnta ka rahayat bari maksa.

Teu kaharti, ceuk pamikir Erom, ongkoh manhna th cenah bajuangmake dadasar agama, tapi naha bet kitu peta. Keun ari ngaduruk baldsa, ta mah rada kaharti, da meureun wawangunan milik pamarntah.

Tapi ari masjid jeung pasantrn mah apan murni pikeun kapentinganagama. Kitu deui ku ayana ajengan atawa kiyai anu dipatni, stu matakjadi baluweng. Mun urang gunung ngabedil komandan tangsi, ta mahbisa kaharti, da apan aya dina posisi musuh.

Untungna th lembur Erom mah tacan kungsi dinanaon. Salamettina panggunasika jeung pangranjah gorombolan.

Puguh w dianggap anh. Komo sanggeus dsa nu nampeu kakacamatan, bari di dinya aya tangsi tentara diserang mah ari lemburErom mah diliwat kitu wa. Rasa hran lain wa nyangkaruk dina hatpenduduk anu lemburna natangga, tapi deuih pikeun tentara g jaditanda tanya, naha aya naon?

Kenapa, Pak Lurah, kampung ini tidak diserang gerombolan DI? kitupertanyaan anu kedal ti Kaptn Saragih ka bapana Erom.

Ya, tidak tahu atuh, Pa Kaptn. Jawab bapana Erom. Mungkinkampung saya ini dilindungi sama karuhun. Jadi urang gunung tidak ada yangberani datang ke sinih. Da ti jaman dulu og kampung ini mah tidak ada yangberani mengganggu."


72/136


Kaptn Saragih unggut-unggutan, terus pok, Oh, jadi ada karuhunyang menjadikekuatan di kampung ini? Hbat bener.

Bapana Erom unggut-unggutan.Atau mungkin karena warga di sini ada yang kerja sama dengan

gorombolan, Pak Lurah, omong Kaptn Saragih.Mungkin betul begitu, Komandan, orang sini ada yang berpihak kepada

musuh kita. Ltnan Kandi nyambung omongan atasanana.

Ah, tidak ada. Penduduk sinih mah tidak ada yang menyokong uranggunung dari dulu juga, bapana Erom gancang nmpas.

Tapi mustahil, Pa Lurah, mun urang lembur ieu taya nu bogahubungan jeung DI mah. Mustahil. Sabab, geus pasti bakal anu kaasuppangheulana diserang, omong Ltnan Kandi.

Teu aya, Pa Ltnan. Mangga wa parios ku nyalira. Sok, ayeunapangeusi ieu lembur ku abdi urang kumpulkeun. Pk taros hiji-hiji, pamiPa Ltnan panasaran mah, Bapana Erom keukeuh kana pamadeganana.

Kaptn Saragih unggut-unggutan. Ini mesti jadi catatan kita, Ltnan.Coba kamu selidiki, siapa di antara penduduk sini yang mencurigakan.

Tidak ada, Pa Kaptn, sing percaya sama sayah, omong BapanaErom, keukeuh ngabantah kacuriga tentara.

Iya, ya. Menurut Bapak mmamg tidak ada. Tapi kami tidak bisa percayabegitu saja. Mungkin saja Bapak tidak tahu bahwa di antara penduduk di siniada yang suka hubungan dengan DI.

Itu bisa berbahaya. Siapa tahu gorombolan mendapat info tentang kitadari orang yang bermuka dua, ceuk Ltnan Kandi.


73/136


Tepat. Itu yang ingin kita katakan. Makanya harus kamu selidiki.Siap, Dan!Sajeroning bapana cacarita jeung tentara, Erom mah ukur

ngabandungan. Bet timbul pikiran gorng, kumaha lamun dirina anu

engk dituding biuk ka urang gunung? Ras deui inget kana kajadian basangomkeun dawuan. Enya, apan manhna harita tepung jeung Jamhuranu geus jelas jadi pamingpin gorombolan. Ceuk dina itungan Erom,henteu mustahil lembur manhna diliwat ku gorombolan th sabab ayaparntah ti Jumhur yn sama sakali ulah aya anu wani ganggu. Apankitu anu harita ditandeskeun ku Jamhur ka anak buahna th.

Kumaha balukarna lamun tentara ahirna apaleun kana perkara ta?Beu, matak jadi barab, sabab aing bisa dituding biluk ka urang gung. Naha

mending nyarita satarabasna wa, kitu, yn aing wawuh ka pamingpingorombolan? Tapi, mun tepi ka kitu, naha bakal alus balukarna?

Erom banget ngarasa bingung. Ras deui inget yn Jamhur sobatna,atawa sakurang-kurangna kungsi jadi sobat lain wa dina mangsaperang rvolusi, tapi deuih ti jaman keur budak knh.naha aing tgahianat ka manhna? Erom tumanya ka dirina sorangan. Teu, teu manggihjawaban anu sakirana alus ka ditu, ngeunah ka dieu.

Kumaha deuih lamun hiji waktu tentara mariksa aing? Naha aing

rk angger wa bungkem? Atawa kumaha mun anu giliran dipariksa thMang Suminta jeung Kang Udin, naha maranhna bakal bisaeun ngemurusiah anu salila ieu kacida disumput-sumputna?

Pertanyaan kawas kitu merul minuhan sirahna. Erom ngan batibingung, sieun kitu salah kieu lain, anu antukna mawa cilaka ka dirisorangan. Keun lamun ukur semet tumiba ka dirina, tapi kumaha lamunaya pihak sjn anu dianggap kabaud coplna bapana sorangan?

Geus pasti tentara moal cicingeun. Mana komo mun geus arapaleun

buku-siswa-kls-11

Documents

Transcript of buku-siswa-kls-11