Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

240

Transcript of Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

Page 1: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 2: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

Atik Hartati - Sarwono

PendidikanKewarganegaraanUntuk SMA/MA Kelas XII 33333

PUSAT KURIKULUM DAN PERBUKUANKementerian Pendidikan Nasional

Page 3: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

Hak cipta pada Kementerian Pendidikan NasionalDilindungi Undang-Undang

Pendidikan KewarganegaraanUntuk SMA/MA Kelas XII

Penulis : Atik Hartati - Sarwono

Ukuran buku : 17,6 x 25 cm

Hak Cipta buku ini dialihkan kepada Kementerian Pendidikan Nasionaldari penulis Atik Hartati - Sarwono

Diterbitkan oleh Pusat PerbukuanKementerian Pendidikan Nasional Tahun 2011

Bebas digandakan sejak November 2010 s.d November 2025

Diperbanyak oleh ....................

Atik HartatiPendidikan K ewarganegaraan / penulis, Atik Hartati, Sarwono. — Jakarta :

Pusat Kurikulum dan Perbukuan, Kementerian Pendidikan Nasional, 2011. 2 jil.: foto.; 25 cm.

untuk SMA/ MA Kelas XIITermasuk bibliografi .Indeks ISBN 978-979-095-670-4 (no.jil.lengkap) ISBN 978-979-095-679-7 (jil.3)

1. Kewarganegaraan —Studi dan Pengajaran I. JudulII. Sarwono

323.607

Page 4: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

iii

Puji syukur kami panjatkan ke hadirat Allah SWT, berkat rahmat dan karunia-Nya,Pemerintah, dalam hal ini, Kementerian Pendidikan Nasional, sejak tahun 2007, telah membelihak cipta buku teks pelajaran ini dari penulis/penerbit untuk disebarluaskan kepada masyarakatmelalui situs internet (website) Jaringan Pendidikan Nasional.

Buku teks pelajaran ini telah dinilai oleh Badan Standar Nasional Pendidikan dan telahditetapkan sebagai buku teks pelajaran yang memenuhi syarat kelayakan untuk digunakandalam proses pembelajaran melalui Peraturan Menteri Pendidikan Nasional Nomor 32 Tahun2010, tanggal 12 November 2010.

Kami menyampaikan penghargaan yang setinggi-tingginya kepada para penulis/penerbityang telah berkenan mengalihkan hak cipta karyanya kepada Kementerian Pendidikan Nasionaluntuk digunakan secara luas oleh para siswa dan guru di seluruh Indonesia.

Buku-buku teks pelajaran yang telah dialihkan hak ciptanya kepada KementerianPendidikan Nasional ini dapat diunduh (download), digandakan, dicetak, dialihmediakan, ataudifotokopi oleh masyarakat. Namun, untuk penggandaan yang bersifat komersial hargapenjualannya harus memenuhi ketentuan yang ditetapkan oleh Pemerintah. Diharapkan bukuteks pelajaran ini akan lebih mudah diakses sehingga siswa dan guru di seluruh Indonesiamaupun sekolah Indonesia yang berada di luar negeri dapat memanfaatkan sumber belajar ini.

Kami berharap, semua pihak dapat mendukung kebijakan ini. Kepada para siswa kamiucapkan selamat belajar dan manfaatkanlah buku ini sebaik-baiknya. Kami menyadari bahwabuku ini masih perlu ditingkatkan mutunya. Oleh karena itu, saran dan kritik sangat kamiharapkan.

Jakarta, Juni 2011Kepala Pusat Kurikulum dan Perbukuan

K ata Sambutan

Page 5: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

.

K ata Pengantar

iv

Puji syukur senantiasa kami panjatkan ke hadirat Tuhan Yang Maha Berkehendak.Atas kehendak-Nya, kami dapat menyelesaikan penulisan buku yang berjudul PendidikanKewarganeraan untuk SMA/MA Kelas XII ini. Penulisan buku ini bertujuan untukmenyediakan buku teks pelajaran bagi Anda, peserta didik SMA/MA Kelas XII, sebagaisarana dalam proses belajar. Buku ini disajikan dengan menyesuaikan tingkatperkembangan kognitif peserta didik. Bahasa yang digunakan pun sesuai dengankematangan emosi dan sosial peserta didik.

Setiap konsep dan subkonsep disajikan dengan melibatkan unsur pengetahuan,sikap, wawasan global, dan keterampilan civic. Hal tersebut bertujuan agar Andamampu:1. berpikir kritis, rasional, dan kreatif dalam menanggapi isu kewarganegaraan,2. berpartisipasi aktif dan bertanggung jawab dalam kegiatan bermasyarakat,

berbangsa, dan bernegara, serta antikorupsi,3. berkembang secara demokratis untuk membentuk diri berdasarkan karakter

masyarakat Indonesia, serta4. berinteraksi dengan bangsa lain dalam percaturan dunia dengan memanfaatkan

teknologi informasi dan komunikasi.Penyusunan buku ini mempertimbangkan kecenderungan dalam teori belajar,

pendekatan pembelajaran, dan kecenderungan global pendidikan kewarganeraan.Namun, tentunya masih banyak kekurangannya. Untuk itu, saran perbaikan sangatkami harapkan dari pengguna buku ini. Kehadiran buku ini tak lepas dari dukunganberbagai pihak, baik rekan editor, layouter, penata grafis, penata sampul, dan masihbanyak lagi. Untuk itu, kami mengucapkan terima kasih atas kerja sama yang baik ini.

Akhir kata, penulis berharap buku ini dapat digunakan dengan baik dan memberikanmanfaat bagi khazanah pendidikan di Indonesia. Selamat belajar, semoga sukses!

Surakarta, April 2010

Tim Penulis

Page 6: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

P etunjuk Penggunaan Buku

Buku ini merupakan salah satu bahan ajar yang diharapkan dapat membantu Andamelakukan pembelajaran secara efektif dan efisien. Cepat atau lambatnya penguasaankompetensi pada setiap kegiatan belajar, sangat bergantung pada kesungguhan Andadalam mempelajari materi. Oleh karena itu, pahami petunjuk penggunaan buku ini untukmemudahkan Anda dalam menguasai kompetensi yang diharapkan.

v

PETA KONSEP

Peta Konsep ini menjelaskanalur pemikiran tentang materipembelajaran pada masing-masing bab.

A. Hakikat IdeologiIstilah ideologi berasal dari bahasa Yunani yaitu

idein yang memiliki arti melihat.

Pendahuluan merupakanpengantar sebelum memasukimateri. Pendahuluan inibertujuan membangkitkan rasaingin tahu, menjelaskanketerkaitan antar-konsep,penerapan, dan materi yangakan dipelajari.

Bacalah materi dengansaksama, pahami isinya, danjangan terburu-buru.

Berpikir Kritis

1. Buatlah esai sebanyak 12-15 halamanmengenai "Nilai-nilai Pancasila yangditerapkan dalam penyelenggaraannegara selama masa Reformasi"!

Tugas yang harus dikerjakansecara individu maupunkelompok, yang merangsangAnda untuk berpikir secara kritisdalam menelaah suatu masalah.

Diskusi Ilmiah

a. Buatlah kelompok diskusi yang berjumlah 4–5 orang, yang terdiri dari siswa laki-laki danperempuan!

Bentuk tugas diskusi kelompokuntuk membahas permasalahanyang berkaitan dengan materiyang sedang dipelajari.

Pada umumnya, setiap bangsa memilikisesuatu yang dihayati yang menjadi suatukeyakinan.

HakikatIdeologi

Fungsi

Kekuatan

Makna

Pengertian

Jenisnya

Page 7: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

Setelah memahami hal-hal di atas, semoga Anda lebih mudah mempelajari bukuini dan memperoleh hasil yang maksimal. Buku ini mengembangkan tiga aspek yangterdapat pada diri Anda, yaitu kognitif, psikomotorik, dan afektif. Selamat belajar, semogasukses.

KATA SANG TOKOH

Anda bukan apa yang Anda pikirkantentang Anda, tetapi apa yang Andapikirkan itulah Anda.

(Plato)

Selayang Pandang

3. Ideologi memiliki derajat yang tinggisebagai nilai hidup kebangsaan dankenegaraan.

UJI KOMPETENSI

AFTA : Asean Free Trade Area, wilayahperdagangan bebas ASEAN.

Bio teknologi : teknologi yang mengangkut jasadhidup. hukum yang merupakan sifat-sifat umum dengan segala keter-batasanya sebagai pembawaan umum;tetapi tidak boleh tidak harus ada (P.Scholten).

G losarium

Istilah ini untuk menggantikan kata"rangkuman", yaitu ringkasan dariuraian materi pada tiap bab. Andadapat menambahkan kalimat tertentupada kolom ini jika diperlukan.

Kolom ini berisi soal-soal, baik pilihanganda maupun uraian, yang wajibAnda kerjakan setelah mempelajarimateri pada setiap bab. Janganberanjak mempelajari bab selanjutnyajika Anda merasa kesulitanmengerjakan soal-soal tersebut.

Untuk mengetahui arti suatu kata yangmungkin menurut Anda sulit, Andadapat melihat pada halaman glosarium.Glosarium ini disajikan menurut abjaduntuk memudahkan pencarian.Inventarisasi pada glosarium dapatditambah jika Anda masih menemukankata yang sulit. Gunakan bantuanKamus Besar Bahasa Indonesia EdisiKeempat.

I ndeks

AAchmad Ali

39Amendemen

142, 146, 147, 151, 160, 201, 202, 230, 231,

Ungkapan maupun ucapan sangtokoh yang berkaitan erat denganmateri yang sedang dipelajari.

Untuk memudahkan dalam mencarikata atau nama seseorang, disediakanIndeks. Indeks juga disusun menurufAbjad untuk memudahkan pencarian.

vi

3. Pancasila sebagai ideologi bangsaIndonesia telah dikukuhkan secarakonstitusional pada tanggal ….a. 17 Agustus 1945b. 18 Agustus 1945c. 29 Agustus 1945d. 27 Desember 1949e. 5 Juli 1959

Page 8: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

D aftar Isi

Kata Sambutan ................................................................................................. iiiKata Pengantar ................................................................................................. ivPetunjuk Penggunaan Buku ........................................................................... vDaftar Isi ..................................................................................................... viiDaftar Gambar .................................................................................................. ix

BAB 1 Pancasila Sebagai Ideologi Terbuka ............................................... 1A. Hakikat Ideologi ........................................................................... 2B. Hakikat Pancasila sebagai Ideologi Terbuka ............................... 9C. Gagasan Pancasila sebagai Ideologi Terbuka .............................. 11D. Sumber Nilai dan Paradigma Pembangunan ............................... 12E. Sikap Positif terhadap Pancasila sebagai Ideologi Terbuka ........ 24Uji Kompetensi ................................................................................... 32

BAB 2 Sistem Pemerintah di Indonesia dan Berbagai Negara ............ 37A. Hakikat Pemerintahan ................................................................. 38B. Bentuk-Bentuk Pemerintahan ...................................................... 40C. Sistem Pemerintahan di Dunia ..................................................... 44D. Perbandingan Sistem Pemerintahan di Berbagai Negara ............ 51E. Pelaksanaan Sistem Pemerintahan di Negara Indonesia ............. 57F. Perbandingan Pelaksanaan Sistem Pemerintahan di Indonesia

dengan Negara Lain .................................................................... 76Uji Kompetensi ................................................................................... 83

Latihan Ulangan Umum Semester 1 ............................................................ 87

BAB 3 Peranan Pers dalam Masyarakat Demokrasi ............................. 95A. Pengertian Pers ............................................................................ 96B. Perkembangan Pers di Indonesia ................................................. 97C. Fungsi dan Peran Pers dalam Masyarakat Demokratis .............. 116D. Keterkaitan Antara Pers dan Jurnalistik ...................................... 127E. Kode Etik Jurnalistik serta Pers yang Bebas dan Bertanggung

Jawab ........................................................................................... 128

vii

Page 9: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

Uji Kompetensi ................................................................................... 148BAB 4 Dampak Globalisasi ........................................................................ 153

A. Globalisasi dalam Kehidupan Berbangsa dan Bernegara ............ 154B. Dampak Globalisasi ...................................................................... 168C. Pengaruh Globalisasi terhadap Kehidupan Berbangsa dan

Bernegara ..................................................................................... 173D. Menyikapi Adanya Pengaruh Globalisasi ..................................... 182E. Implikasi Globalisasi terhadap Indonesia ..................................... 188F. Presentasi tentang Pengaruh Globalisasi bagi Indonesia ............. 197Uji Kompetensi ................................................................................... 203

Latihan Ulangan Umum Semester 2 ............................................................ 208

Glosarium ..................................................................................................... 214

Daftar Pustaka ................................................................................................. 216

Indeks ..................................................................................................... 218

viii

Page 10: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma

BAB 1Gambar 1.1 Upacara bendera ......................................................................... 3Gambar 1.2 Bung Karno berpidato .................................................................. 6Gambar 1.3 Kerukunan umat beragama.......................................................... 14Gambar 1.4 Sidang wakil rakyat ...................................................................... 19Gambar 1.5 Pendidikan .................................................................................... 22

BAB 2Gambar 2.1 Supersemar .................................................................................. 64Gambar 2.2 Sidang pengunduran diri Soeharto ................................................ 65

BAB 3Gambar 3.1 Surat kabar Bataviase Nouvelles ................................................. 98Gambar 3.2 Surat kabar Bataviasche Koloniale Courant ................................ 99Gambar 3.3 Surat kabar Medan Prijaji ............................................................ 101Gambar 3.4 Surat kabar Hong Po ................................................................... 103Gambar 3.5 Surat kabar Soeloeh Ra’jat Indonesia ......................................... 106Gambar 3.6 Majalah Merdeka, majalah Adil ................................................... 108Gambar 3.7 Etika pers ..................................................................................... 128Gambar 3.8 Konferensi pers ............................................................................ 131Gambar 3.9 Warnet .......................................................................................... 140

BAB 4Gambar 4.1 Lembaga kursus ........................................................................... 167Gambar 4.2 Produk dalam negeri .................................................................... 174Gambar 4.3 Kontingen Pasukan Garuda Indonesia ......................................... 182Gambar 4.4 Reog Ponorogo ............................................................................ 185Gambar 4.5 Kemiskinan ................................................................................... 186Gambar 4.6 Alat KesehatanModern ................................................................ 192

D aftar Gambar

ix

Page 11: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 12: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 13: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 14: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 15: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 16: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 17: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 18: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 19: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 20: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 21: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 22: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 23: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 24: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 25: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 26: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 27: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 28: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 29: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 30: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 31: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 32: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 33: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 34: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 35: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 36: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 37: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 38: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 39: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 40: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 41: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 42: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 43: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 44: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 45: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 46: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 47: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 48: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 49: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 50: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 51: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 52: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 53: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 54: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 55: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 56: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 57: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 58: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 59: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 60: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 61: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 62: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 63: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 64: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 65: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 66: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 67: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 68: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 69: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 70: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 71: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 72: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 73: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 74: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 75: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 76: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 77: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 78: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 79: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 80: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 81: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 82: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 83: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 84: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 85: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 86: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 87: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 88: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 89: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 90: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 91: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 92: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 93: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 94: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 95: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 96: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 97: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 98: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 99: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 100: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 101: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 102: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 103: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 104: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 105: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 106: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 107: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 108: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 109: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 110: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 111: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 112: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 113: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 114: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 115: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 116: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 117: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 118: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 119: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 120: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 121: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 122: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 123: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 124: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 125: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 126: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 127: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 128: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 129: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 130: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 131: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 132: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 133: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 134: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 135: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 136: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 137: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 138: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 139: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 140: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 141: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 142: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 143: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 144: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 145: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 146: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 147: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 148: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 149: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 150: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 151: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 152: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 153: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 154: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 155: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 156: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 157: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 158: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 159: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 160: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 161: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 162: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 163: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 164: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 165: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 166: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 167: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 168: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 169: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 170: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 171: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 172: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 173: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 174: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 175: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 176: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 177: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 178: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 179: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 180: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 181: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 182: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 183: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 184: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 185: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 186: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 187: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 188: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 189: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 190: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 191: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 192: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 193: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 194: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 195: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 196: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 197: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 198: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 199: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 200: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 201: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 202: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 203: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 204: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 205: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 206: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 207: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 208: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 209: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 210: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 211: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 212: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 213: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 214: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 215: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 216: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 217: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 218: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 219: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 220: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 221: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 222: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 223: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 224: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 225: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 226: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 227: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 228: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 229: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 230: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 231: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 232: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 233: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 234: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 235: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 236: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 237: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 238: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 239: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma
Page 240: Buku pendidikan kewarganegaraan kelas xii sma