blog.uny.ac.idblog.uny.ac.id/suwarnadr/files/2018/04/BAB-III-bekal.docx · Web viewWong pinter...

32
19 BAB III. BEKAL PIDATO Woodrow Wilson: I use not only all the brains I have, but all that I can borrow. (Lucas, 1989) Agar dapat berpidato dengan baik, diperlukan bekal pidato sebagai berikut. A. Olah Suara Pada suatu acara pemilihan penyanyi berbakat Agnes Monica berkata bahwa warna suara itu anugerah, tetapi suara dapat diolah. Warna suara seseorang merupakan anugerah Tuhan sehingga warna suara setiap orang berbeda-beda, ada yang tenor, barito, melengking, serak-serak basah, dan sebagainya. Ada sesorang yang memiliki suara yang indah sejak dilahirkan. Namun tidak semua orang demikian, ada orang yang memiliki kualitas suara yang biasa saja, bahkan ada yang jelek, cempreng, parau, atau yang lain. Akan tetapi, kita tidak perlu khawatir karena suara dapat diolah atau dilatih. Dengan warna suara yang sama apabila dilatih dan diolah, suara akan menjadi

Transcript of blog.uny.ac.idblog.uny.ac.id/suwarnadr/files/2018/04/BAB-III-bekal.docx · Web viewWong pinter...

19

BAB III.BEKAL PIDATO

Woodrow Wilson:

I use not only all the brains I have, but all that I can borrow.

(Lucas, 1989)

Agar dapat berpidato dengan baik, diperlukan bekal pidato sebagai berikut.

A. Olah SuaraPada suatu acara pemilihan penyanyi berbakat Agnes Monica berkata

bahwa warna suara itu anugerah, tetapi suara dapat diolah. Warna

suara seseorang merupakan anugerah Tuhan sehingga warna suara

setiap orang berbeda-beda, ada yang tenor, barito, melengking, serak-

serak basah, dan sebagainya. Ada sesorang yang memiliki suara yang

indah sejak dilahirkan. Namun tidak semua orang demikian, ada orang

yang memiliki kualitas suara yang biasa saja, bahkan ada yang jelek,

cempreng, parau, atau yang lain.

Akan tetapi, kita tidak perlu khawatir karena suara dapat diolah atau

dilatih. Dengan warna suara yang sama apabila dilatih dan diolah,

suara akan menjadi lebih indah. Inilah yang disebut olah suara (olah

vokal). Suara yang diolah atau vokal yang dilatih, menjadikan suara

lebih konsisten dalam nada, dapat mencapai oktaf yang lebih tinggi,

nada dapat menggapai nada yang lebih rendah dari semula sebelum

vokal dilatih. Selain itu olah yang berlatih vokal atau suara dapat

melantunkan variasi nada yang dinamis.

Berdasarkan pengalaman penulis, keberhasilan seseorang untuk

berpidato ditentukan oleh beberapa hal yakni (1) olah suara, (2) olah

20

bahasa dan sastra, (3) olah raga dan busana, (4) pesan, (5) media, (6)

gesture, kinesik, atau isyarat nonverbal.

Suara memiliki kontribusi keberhasilan terbesar dalam sukses

berpidato. Kontribusi olah suara dapat mencapai 60%. Artinya 60%

keberhasilan berpidato ditentukan oleh kualitas olah suara. Perhatikan

kualitas kesuksesan orang berpidato berikut!

1) Rangking I : olah suara bagus dengan olah bahasa

sastra yang bagus pula.

2) Ranking 2 : olah suara bagus walau bahasa dan sastra biasa

saja.

3) Ranking 3 : olah suara biasa dengan bahasa sastra bagus

4) Ranking 4 : olah suara biasa dengan bahasa sastra yang

biasa pula.

Pada ranking 1 dapat dikatakan “sempurna” dengan olah suara dan

bahasa dan sastra yang bagus, berpidato orator tentu dapat dinikmati

dan diapresiasi. Orator hebat. Pada ranking 2 juga dapat diapresiasi

karena kualitas suara. Hal ini sesuai dengan prinsip keindahan dan

hakikat berpidato terkat langsung dengan kualitas suara. Berpidato

lebih mengutamakan suara dengan tidak mengesampingkan lainnya.

Ranking 3 dan 4 juga masih dapat dinikmati walau dengan olah suara

yang biasa. Hal ini menunjukkan bahwa suara memang memiliki

kontribusi terbesar terhadap keberhasilan berpidato.

Bandingkan dengan kenyataan berikut. Berpidato berikut sulit untuk

dinikmati.

5) Bahasa sastra indah, tetapi olah suara tidak bagus.

6) Bahasa sastra biasa, olah suara juga tidak bagus.

7) Bahasa sastra buruk, olah suara juga buruk.

Hal tersebut menunjukkan bahwa olah suara memiliki kontribusi

terbesar terhadap keberhasilan orang berpidato. Oleh karena itu, jika

ingin sukses berpidato, gunakanlah olah suara yang bagus.

21

B. Olah Bahasa dan SastraOlah bahasa dan sastra berarti menggunakan bahasa yang baik dan

benar atau bahkan menggunakan bahasa susastra (bahasa yang

indah). Untuk olah bahasa dan sastra meliputi keterampilan membuat

dan menggunakan hal-hal berikut.

1) purwakanthi,

2) parikan,

3) wangsalan,

4) tembang,

5) basa rinengga,

6) panyandra,

7) paribasan,

8) bebasan,

9) saloka,

10)pepali (Padmosoekotjo, 1964).

Penjelasan masing-masing olah basa dan sastra sebagai berikut.

1) PurwakanthiPurwakanthi dalam sastra Indonesia disebut persajakan, yaitu

persamaan bunyi sehingga tuturan terasa lebih indah. Purwakanthi ada

empat macam yakni:

a) purwakanthi guru swara,

b) purwakanthi guru sastra,

c) purwakanthi guru wanda,

d) purwakanthi guru basa/lumaksita.

Purwakanthi guru swara adalah perulangan persajakan/persamaan

bunyi vokal. Perhatikan contoh berikut.

a) Putraku Ngger Jati Laksana, dadi anak mono kudu bekti marang wong

tuwa amrih uripmu bisa mukti, aja nganti duraka mundhak cilaka.

22

b) Wong sing bekti iku tegesi wedi, yen bekti uripe bakal mukti, yen

nyambut gawe sing premati lan taliti aja nganti rugi tembe buri.

c) Goleka ngelmu marang guru supaya mulya uripmu.

Kata laksana bersajak dengan wong tuwa, bekti bersajak dengan

mukti, duraka bersajak dengan cilaka.

Purwakanthi guru sastra adalah perulangan konsonan dalam suatu

tuturan sehingga menjadi lebih indah.

d) Dadi anak menawa matur marang wong tuwa prayoga kanthi tata titi

tatas miwah pratitis amrih wong tuwa ora tumpang suh anggone

nampa pamothahing putra.

e) Kala kula taksih alit, kula kilak kalung kalih kalo keli kali kilen kula.

Kalung kula kelip-kelip kula kelop-kelop.

Contoh (d) dengan persajakan /t/ pada tata titi tatas pratitis. Contoh (e)

terdapat persajakan /k, l/.

Purwakanthi guru wanda adalah perulangan suku kata atau gabungan

vokal dan konsonan.

f) Ana bocak saiki sing angel dituturi, karo simbah wani mbantah, karo

bapak wanita nggetak, karo simbok wani nabok, karo sibu ora nggugu,

karo paklik malah mendelik, karo guru wani nyaru, dikandhani walah

wani. Kang mangkono iku kudu disingkiri amrih ora dadi ciri.

g) Wong pinter syukur uripe bakal makmur, apa maneh rukun sanak lan

sadulur, duwe watak budi luhur, karo tangga uga akur, bisa ngedohake

siksa donya lan alam kubur. Kosok baline yen ora bisa syukur, uripe

bisa ancur, rebutan warisan karo sedulur ora akur, wong mangkono iku

pantese dithuthuk siwur.

h) Dadia bocah sing sregep ngibadah supaya uripmu kebah barakah,

sumandhing marang rahmah, satemah besuk uripmu bakal bungah,

rejekine tambah, malimpah, malah kepara turah. Kosok baline yen ora

syukur nikmah, uripe bisa susah, rejeki seret ora tau turah, apamaneh

saben taun metang-meteng anake tambah, anak gemrayah kakehan

23

cacah, angel diatur marahi ati susah, amarga tingkahe sing ora

nggenah, wong tuwa dadi pikire sempelah, akhire stroke ora bisa obah,

mati dhepani lemah, oo alah putune Mbah Dullah.

Contoh (f) terdapat purwakanthi sebagai berikut.

Ana bocak saiki sing angel dituturi, memiliki purwakanthi /i/,

karo simbah wani mbantah, memiliki purwakanthi /ah/,

karo bapak wanita nggetak, memiliki purwakanthi /ak/,

karo simbok wani nabok, memiliki purwakanthi /bok/,

karo sibu ora nggugu, memiliki purwakanthi /u/,

karo paklik malah mendelik, memiliki purwakanthi /lik/,

karo guru wani nyaru, memiliki purwakanthi /ru/,

dikandhani walah wani memiliki purwakanthi /ni/,

Kang mangkono iku kudu disingkiri amrih ora dadi ciri, memiliki

purwakanthi /ri/.

Contoh (g) memiliki purwakantji /ur/ dan /kur/,

Contoh (h) memiliki purwakanthi /ah/

Purwakanthi guru basa atau lumaksira adalah perulangan kata

sehingga ekspresi lebih indah.

i) Urip donya iku paringane Pangeran, mula kudu disyukuri lan diudi

amrih biasa nemu kamulyan. Kanggo ngudi urip mula, kudu kebaking

pambudidaya, malah kadhang kala bisa nemu pepalang lan bebaya.

Unen-unene carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. Orang gampang

wong urip ingngalam donya.

j) Mekaten ingkang dados atur kula, ing pangajab panjenengan sedaya

sekeca lelenggahan. Bokmenawi wonten atur kula ingkang kirang

mranani penggalih jenang sela, sela kang pindha cara, apuranta

cinandhi salama-lama.

Contoh (9) terdapat purwakanthi basa dengan mengulang kata kaa

wreksa, dan pada contoh (10) purwakanthi lumaksita dengan

mengulang kata sela.

24

2) ParikanParikan dalam sastra Indonesia disebut pantun. Parikan dapat terdiri 2

dan 4 baris. Jika parikan terdiri atas 2 baris, baris 1 berisi sampiran,

dan baris 2 berisi isi. Jika parikan terdiri atas 4 baris, maka baris 1 dan

2 sebagai sampiran, sedangkan 3 dan 4 berisi jawaban. Syarat parikan

adalah kesamaan bunyi pada akhir baris. Parikan untuk anak seperti

contoh berikut.

a) Ngasah arit kudu landhep,

Dadi murid kudu sregep.

b) Nandur pari wis padha tuwa,

Anak bekti marang wong tuwa.

c) Wajik klethik gula Jawa,

Luwih becik sing prasaja.

d) Kayu glugu diobong geni,

Kudu tliti yen luru ngelmi.

e) Tuku kaos ing wisata kutha Bali,

Aja boros dhuwite dicelengi.

f) Gunung Mrapi Gunung Merbabu,

Kali Pogo Agung banyune,

Ayo padha sregep sinau,

Golek ilmu akeh gunane.

g) Surabaya Jawa wetan,

Tugas:Kadamelna tuturan ingkang ngandhut purwakanthi kasebat, saben purwakanthi setunggal sesorah!

25

Semarang Jawa tengahe,

Dadi murid aja kesedan,

Yen kesed kapan pintere.

h) Sega gurih lawuh empal,

Rasa senak berase anyar,

Dadi bocah aja nakal,

Kudu ulah ati kang sabar.

i) Saka Malang menyang Surabaya,

Tuku apel kanggo cangkiran,

Wiwit enom urip prasaja,

Tekan tuwa kajen keringan.

j) Tuku cingur ing Surabaya,

Tuku gudheg ing Nyagogya,

Dadi bocah bekti wong tuwa,

Besuk bakal urip mulya.

Tuladha wonten ing akhiring sesorah upaminipun:

1. Para rawuh ingkang kinurmatan cekap semanten atur kula, bokbilih

wonten tuna dungkaping atur, cicir cewet ingkang damel kuciwa,

kupat janure tuwa sedaya lepat nyuwun pangaksama. Nuwun.

2. Pungkasan, bilih wonten ingkang atur ingkang kelantur, wacana

ingkang katula-tula, satemah kirang ndadosaken renaning

penggaling panjenengan para tamu, sedaya kula nglenggana bilih

kula cupet ing ngelmi, kidhung ing pamarasastra, satemah kirang

Tugas:

Kadamelna parikan ingkang magepokan guru!

26

pana pandhapuking basa, kirang wikan ing pangandikan, mila kupat

bumbune santen sedaya lepat nyuwun pangapunten.

3) WangsalanWangsalan juga merupakan sarana olah bahasa dan sastra dan

sangat produktif pada saat beberpidato bagi yang memahami sastra

Jawa dengan baik. Wangsalan juga memiliki sampiran dan isi.

Sampiran pada baris pertama dan isi pada baris kedua. Misalnya:

a) Mekaten atur kula bokbilih wonten cicir cewet kuciwaning atur, jenang

sela wader kalen sesondheran, apuranta yen wonten lepat kawula.

b) Kalamun anggen kula matur kirang runtut pangrakiting ukara, kirang

pana pandhapuking basa, awit saking cubluking paramasastra, sayuk

karya wulung wido mangsa rowang nun inggih awit saking bodho

kawula.

c) Puput pepunting atur kula tebah siti boga kang binuntel roning kalapa

apuranta yen wonten lepat kawula.

Contoh tersebut dapat dianalisis sebagai berikut. Contoh (a) jenang

sela wader kalen sesondheran, apuranta yen wonten lepat kawula.

Jenang sela adalah apu (injet/adonan batu gamping), wader kalen

sesondheran adalah ikan wader yang memiliki benang pada siripnya

yaitu ikan sepat. Maka dari sampiran apu dan sepat, dibuatkan

jawaban atau isi apuranta yen wonten lepat kawula.

Contoh (b) sayuk karya wulung wido mangsa rowang nun inggih awit

saking bodho kawula. Sayuk karya adalah saiyeg (ingat ada ideom

saiyek saeka kapti), wulung wido mangsa rowang mengacu pada

Tugas: Damel teks wicara sesorah ingkang ngempot parikan kasebat

saboten-botenipun setunggal alenia

27

burung hitam berhiaskan buku berwarna hijau kekuningan disebut wido

yang kerap muncul pada musim kedua perhitungan Jawa yaitu manuk

bidho. Burung ini sedang berburu rumah tawon untuk memakan anak-

anak tawon. Karena bulunya yang tebal, sengatan tawon tidak akan

sampai ke kulitnya. Maka sayuk karya adalah saiyeg, wulung wido

mangsa rowang adalah bidho, maka sampiran sayuk karya wulung

wido mangsa rowang, dijawab dengan isi sayektine (dari saiyeg) wit

saking bodho (dari kata bidho) kawula.

Contoh (c) tebah siti boga kang binuntel roning kalapa apuranta yen

wonten lepat kawula. Tebah siti yaitu alat untuk membersihkan tanah

(sapu), boga kang binuntel roning kalapa (makanan yang dibungkus

daun kelapa) adalah kupat. Maka sampiran tebah siti boga kang

binuntel roning kala dijawab dengan apuranta (dari sapu) yen wonten

lepat (dari kupat) kawula.

4) Tembang

Tembang yang biasa digunakan dalam berpidato adalah tembang

Macapat. Ada 11 tembang Macapat yakni Mijil, Kinanthi, Sinom,

Asmaradana, Dhandhanggula, Gambuh, Maskumambang, Durma,

Pangkur, Megatruh, dan Pocung. Mengenai tembang yang dipilih

disesuaiakan dengan isi berpidato. Tembang-tembang berikut cocok

untuk berpidato pada saat sunatan.

Tugas:

Padosa wangsalan ingkang dipunginakaken di sesorah basa

Jawi saboten-botenipun 5 wangsalan lajeng

dipunandharaken (analisis)!

28

a) Pangkur

Mingkar-mingkuring ukara,

akarana karenan mardi siwi, 

sinawung resmining kidung, 

sinuba sinukarta,

mrih kretarta pakartining ngilmu luhung,

kang tumrap ing tanah Jawa, 

agama ageming aji.

(Wedhtama anggitan KGPAA Mangkunegara IV)

Tembang Pangkur (a) tersebut berisi tentang cara mendidik anak yang

dimuat dalam tembang yang indah. Tembang ini berisi ajaran mulia

untuk orang Jawa. Ajaran mulia itu terdapat dalam perintah agama.

b) Pangkur

Si pengung nora nglegewa,

sangsayarda denira cacariwis,

 ngandhar-andhar angendukur,

 kandhane nora kaprah, 

saya elok alangka longkangipun, 

si wasis waskitha ngalah,

ngalingi marang si pingging.

(Wedhatama anggitan KGPAA Mangkunegara IV)

Tembang Pangkur (b) berisi orang yang bodoh malah banyak bicara

yang tidak berbobot “tong kosong berbunyi nyaring atau air beriak

tanda tak dalam”. Yang pandai lebih baik mengalah.

c) Pangkur

Uripe sapisan rusak,

nora mulur nalare ting saluwir,

kadi ta guwa kang sirung, 

29

sinerang ing maruta,

gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung,

pindha padhane si mudha,

prandene paksa kumaki.

(Wedhatama anggitan KGPAA Mangkunegara IV)

Tembang Pangkur (c) berisi orang yang berpikiran negatif (kotor) atau

bodoh diibaratkan mulut gua yang terserang angin sehingga

bergemuruh. Artinya banyak bicara. Walaupun demikian, dia masih

sombong.

d) Sinom

Nulada laku utama,

tumrape wong Tanah Jawi,

Wong Agung ing Ngeksiganda,

Panembahan Senopati,

kepati amarsudi,

sudane hawa lan nepsu,

pinesu tapa brata,

tanapi ing siyang ratri,

amemangun karenak tyasing sesama.

(Wedhatama anggitan KGPAA Mangkunegara IV)

Tembang Sinom tersebut berisi nasihat untuk mencontoh perilaku

utama (keutamaan) Panembahan Senapati. Panembahan Senapati ini

gemar tirakat siang dan malam untuk mengurangi hawa nafsu. Semua

perilakunya senantiasa membuat senang orang lain. Bagi orang Jawa

(apalagi para praktisi seni budaya seperti karawitan, campursari,

wayang, dan ketoprak), tembang tersebut sangat kondang dan hampir

dipastikan dihafal oleh semua wiraswara (penggerong) dan swarawati

(pesindhen).

30

e) Pocung

Ngelmu iku, kalakone kanthi laku,

lekase lawan kas,

tegese kas nyantosani,

setya budya pangkese dur angkara.

(Wedhatama anggitan KGPAA Mangkunegara IV)

Tembang Pocung berisi bahwa ilmu harus dicari. Setelah didapatkan,

ilmu harus diamalkan. Hasil pengamalan ilmu itu harus membuat

kesejahteraan dan menghapus kejahatan. Tembang ini juga kondang

seperti tembang Sinom di atas. Tembang ini juga dipastikan dihafal

oleh para praktisi, diajarkan oleh guru (wajib bagi guru bahasa Jawa),

digunakan untuk dakwah, dan sebagainya.

f) Mijil

Poma kaki padha dipuneling,

ing pitutur ingong,

sira uga satriya arane,

kudu antêng jatmika ing budi,

ruruh sarwa wasis,

samubarangipun.

(Serat Wulangreh anggitan Sri Susuhunan Paku Buwana IV)

Tembang Mijil tersebut berisi nasihat kepada anak, cucu, dan kawula

muda agar memiliki watak kesatria, yakni baik budi, berbudi utama

atau budi pekerti luhur, tidak sombong, dan pintar dalam berbagai hal.

g) Dhandhanggula

Wulang sunu kang kinarya gendhing,

kang pinurwa tataning ngawula,

suwita ing wong tuwane,

31

poma padha mituhu,

ing pitutur kang muni tulis,

sapa kang tan nuruta saujareng tutur,

tan urung kasurang-surang,

donya ngakir tan urung manggih billahi,

tembe matine nraka.

(Wulang Sunu anggitan Sri Susuhunan Paku Buwana IV)

Tembang tersebut diperuntukan bagi anak agar berbakti kepada orang

tua, melaksanakan nasihatnya (baik nasihat lisan atau tertulis). Anak

yang tidak berbakti (melaksanakan nasihat orang tua), hidupnya bakal

sengsara dunia akhirnya dan akhirnya masuk neraka.

5) Basa RinenggaBasa rinengga adalah membuat tuturan menjadi lebih indah daripada

tuturan biasa. Bandingkan!

Tabel 4.1 Basa rinengga

Basa Prasaja Basa Rinengga

Pamuji syukur

dhumateng Gusti kang

Mahakawasa ingkang

sampun paring

kanikmatan ingkang

kathah boten saged

winilang.

Puja hastungkara konjuk

mring ngarsaning Gusti

kang Mahakawasa

ingkang sampun paring

sih kanugrahan ingkang

tanpa pepindhan.

Ngaturaken sugeng

rawuh dhumateng para

tamu miwah agunging

panuwun ingkang tanpa

Hangaturaken pambagya

kawilujengan sinuba

sinukarta kairing jatining

pakurmatan sinawung

32

pepindhan. agunging panuwun

ingkang tanpa pepindhan.

Pungkasaning atur kula

menawi wonten

kalepatan kula nyuwun

pangapunten.

1. Puput pepuntoning atur

kula bilih wonten cicir

cewet kuciwaning atur,

kula nyuwun agunging

samodra pangaksama.

2. Pungkasaning atur kula

bilih wonten ingkang

kirang mranani penggalih

awit kirang pana

pandhapuking basa,

kirang runtut pangrakiting

ukara jalaran cubluking

paramasastra kula

nyuwun lumunturing sih

samodra pangaksama.

3. Pungkasaning atur kula

bokbilih wonten atur

ingkang kalantur,

angandhar-andhar

angendhukur, sayuk karya

wulung wido mangsa

rowang sayektine wit

saking bodho kawula.

Mugi karsa paring

samodraning aksama.

4. Puput pepuntoning atur

kula, tebah siti boga kang

binuntel roning kalapa,

apuranta yen wonten lepat

33

kawula.

6) Panyandra

Panyandra yaitu mendeskripsikan sesuatau barang atau keadaan

manusia dengan menggunakan bahasa yang indah.

Contoh:

(a) Ana wisma banjar dawa papane jembar sarwa bawera. Wismane

sinung delanggung margi agung, saben lurung rinengga dilah ting.

Wismane pinager banon binelah nratas tumuju wenganing dwara.

Lumebet wisma pinanggya gapura sineratan aksara Jawa munya

“wohing mardika hambangun gatraning praja”.. Rinengga renga

pinajang pajang rontek umbul-umbul. Lamuna ana wisma sewu tan

jangkep sedasa, lamun satus tan pinanggya tiga. Hanenggih menika

gumelaring wisma sang pamengku karsa

(b) Sasana palenggahan sang aputra sinupit rinengga-rengga

kaendahane. Gebyog hanggegancang tinatah tinatu rengga, kadya

hanyangga langit, langit lelungitan cinawi sarwa hangrawit.

Kaendahane wimbuh dhasar cineplokan ing sekar-sekar awarni seta,

bintulu, wilis, lan jenar. Pandam sumuluh hamajari ing saranduning

sasana palenggahan risang sinupit.

7) Paribasan

Paribasan seperti ideom yang konsisten dengan tidak menggunakan

makna kias. Misalnya:

(a) Ngger putraku kang dkatresnani, duwea tumindak utama, dohana

tumindak ala. Ana unen-unen paribasan becik ketitik ala ketara. Sapa

Tugas: Kapijia (evauali) panyandra kasebat manut pamanggih panjenengan!

34

sing tumindak akhire mesthi bakal katon, mangkono uga kosok baline

kang tumindak ala bakal konangan.

(b) Putuku Ngger Baskarajati, goleka ngelmu kang dhuwur supaya bisa

nemu kamulyan uripe salawase. Sanadyan jer basuki mawa beya,

kowe ora prelu khawatir jalaran wong tuwamu wis nyamektake sarana

beya kanggo sekolahmu.

(c) Dadia bocah sing lembah manah, aja gumedhe, nanging tansah

ngormati wong liya lan ngasorake dhiri. Kang mangkene iki bakal bisa

njunjung drajatmu. Aja nganti kaya si pingging, durung pecus keselak

besus. Tegese kakehan omong nanging ora mrantasi gawe.

8) BebasanBebasan ini sekelompok dengan paribasan, bedanya kalau paribasan

tidak menggunakan makna kias, maka bebasan menggunakan makna

kias.

Contoh:

(a) Dadi bocah sing bekti marang wong tuwa, rasa kurmat, manut marang

dhawuhe, tembene bisa mikul dhuwur mendhem jero. Dadi anak kudu

bisa njunjung drajating wong tuwa. Kajaba iku anak kudu bisa nyimpen

wewadine wong tuwa satemah wong tuwa dadi kajen kineringan ing

bebrayan masyarakat.

(b) Sing padha rukun karo sedulur. Sanadyan wong tuwa wis paring srana

kanggo nggayuh kamulyaning urip para putrane, upamane kanthi

sekolah lan pawitan utawa modhal usaha. Nanging kadhang kala asile

beda. Anak sing kasil kanthi becik utawa sukses, ana uga kang kosok

baline uripe kesrakat malah sarwa kekurangan. Kang mangkono iku

aja ndadekake kendhone paseduluran. Aja kadang konang amung

dulur kang sugih wae kang kaanggep. Kabeh padha aja mbedak-

bedakake. Iku kabeh kanggo tumuju karukunane kulawarga.

35

9) SalokaSaloka ini juga sekelompok dengan paribasan dan bebasan. Saloka ini

menggunakan makna kias dan sebagai cirinya saloka memiliki subjek

seperti layaknya subjek dalam fungtor kalimat.

Contoh:

(a) Saiki akeh bocah kang luwih pinter tinimbang wong tuwane. Iki pancen

kudu dumadi amrih kulawarga, masyarakat, lan negara sansaya maju.

Mangkono dadi wong tuwa ora prelu wigah-wigih menawa kudu anak

sing bisa nandangi gawe. Ora prelu isin wong tuwa takon marang anak

ing babagan ngilmu teknologi. Ana unen-unen kebo nusu gudel.

Tegese wong tuwa malah takon ngelmu marang anak. Iku ora dadi

ngapa. Si anak uga aja kumaki lan gumedhe sebab anak bisa pinter

amarga diragadi wong tuwa.

(b) Aku minangka simbahmu melu seneng. Katone Ngger putuku,

sekolahmu pinter kaya ibumu dhisik. Ibumu dhisik nalika sekolah kerep

dadi juwara ing kelase. Ya sajake saloka kacang ora ninggal lanjaran

nrupapi marang kowe Ngger putuku bocah bagus.

10)PepaliPepali ini semacam ideom yang berupa wejangan, nasihat, atau

wasiat. Misalnya pepali Ki Ageng Sela.

Ngger putuku eling-elingen Pepali Ki Ageng Sela ing ngisor iki.

Kanthinuhoni pepali muga bisa nemu katentreman uripe.

(a) Aja agawe angkuh (jangan bertindak angkuh).

(b) Aja ladak lan aja jail (jangan bengis dan jahil).

(c) Aja ati serakah (jangan berhati serakah).

(d) Lan aja celimut (jangan panjang tangan).

(e) Aja mburu aleman (jangan mencari pujian).

(f) Aja ladak; wong ladak pan gelis mati (jangan bengis dan emosian, bisa

cepat mati).

(g) Aja ati ngiwa (jangan condong ke kiri) (http://babarusyda.blogspot.com

/2014/10/pepali-ki-ageng-selo.html).

36

C. Kerangka Berpidato JawaSetiap berpidato dipastikan memiliki kerangka purwaka basa, surasa

basa, dan wasana basa.

1) Purwaka BasaPurwaka basa adalah bagian awal berpidato. Pada bagian awal ini

terdiri atas:

(a) Salam

(b) Pakurmatan

(c) Pamuji syukur.

Misalnya:

(1) (a) Assalamu ‘alaikum ww. (b) Ingkang satuhu minulya Bapak Sutejo

minangka kasepuhan ing Dusun Ngglagahsari menika. Bapak Lurah

miwah para pamong pangembating praja ingkang minangka pandam,

pandom, pepanutaning kawula dasih. Para tamu ingkang satuhu

kinurmatan. (c) Sumangga kula dherekaken hamuji syukur dhumateng

Gusti Kang Mahakuwaos ingkang sampun paring sih kanugrahan

ingkang tanpa pepindhan.

(2) (a) Nuwun, mugi kaberkahan, karahmatan, kamulyan, karaharjan,

kabagyan, miwah katentreman tansah kajiwa kasarira mring sanggya

para tamu ingkang minulya. (b) Para ajisepuh ingkang satuhu

minulyeng budi, para kasepuhan ingkang satuhu kinabekben, para

pinisepuh ingkang satuhu kinurmatan, para sesepuh ingkang kalingga

murdaning akrami, miwah para tamu kadang wredha mudha ingkang

sutresna. (c) Sih kanugrahaning Pangeran ingkang tumedhak miwah

tumanduk mring sanggya kawula dasih. Marma sumangga kula

dherekaken tansah manengku puja ing pepadanipun.

2) Surasa BasaSurasa basa adalah inti dai berpidato. Sebagai contoh untuk surasa

basa sambutan selamat datang atau pambagyaharja pada acara

supitan.

(a) jejibahan (minangka wakilipun);

37

(b) sugeng rawuh;

(c) ngaturaken panuwun awit rawuh miwah pandonganipun para tamu,

panuwun dhumateng sedaya panawung kridha;

(d) pangajab;

(e) atur ngunjuk dhahar pasugatan;

(f) nyuwun pangapunten.

Contoh:

(a) Kula minangka wakilipun Bapak Sutejo miwah Ibu Kustiyah nun inggih

kang hamengku gati keparenga matur dhumateng ngarsanipun para

tamu ingkang minulya. (b) Satuhu ingkang hamengkugati dahat

amarasuka sukaning driya awit sampun saged ngayahi darmaning

wredha, nun inggih ngislamaken putra kinasih kanthi kasupitaken.

Pramila kula ngaturaken pambagya kawilujengan sugeng rawuh

dhumateng para tamu miwah ngaturaken agunging panuwun ingkang

tanpa pepindhan awit sampun kasdu rawuh paring puji pandonga

pangestu dhumateng anak kula pun Baskarajati. (c) Agunging

panuwun ugi kahaturaken dhumateng para kadang panawung kridha

ingkang sampun nyengkuyung tumapaking adicara, panyengkuyung

dana beya miwah penggalihan. (c) Mugi kanthi pamuji donga rahayu

panjenengan sedaya, anak kula pun Baskarajati dados lare ingkang

tansah bekti dhumateng Pangeran, mbangun miturut dhumateng tiyang

sepuh, tumemen anggenipun sinau, ing tembe dados lare ingkang

gadhah budi pakarti luhur, pinter sekolahipun ngantos tutug ing ngelmi,

satemah manggih kamulyan ing gesangipun. Menggah awit saking

bebuden luhur panjenengan para tamu mugi Gusti kang Mahapriksa

kasdu hamriksani, satemah paring ganjaran lelintu ingkang satraju

syukur bage hanglangkungana. (e) Salajengipun bokbilih para kadang

pramubujana sampun kepareng atur unjukan, nyamikan, saha

pasugatan keparenga ngunjuk sarta dhahar kanthi mardu mardikaning

penggalih. Sedaya kalawau minangka wahyaning pamuji syukur

dhumateng Gusti Allah, miwah asung pakurmatan sarta panuwun

dhumateng para tamu ingkang satuhu minulya. (f) Kalamun

38

anggenipun hanampi rawuh panjenengan kirang hanetepi tritrapsila

panampining tamu nun inggih gupuh, lungguh, miwah suguh nyuwun

agunging pangaksama. Gupuh, bokbilih kirang grapyak miwah

sumanak anggen kula mangayubagya rawuh panjenengan sadaya.

Lungguh, bokbilih anggenipun asung palenggahan kirang mungguh

kaliyan drajat, pangkat, miwah semat. Suguh, bokbilih anggenipun

asung pasugatan kirang mirasa namung kathah wadhah nanging

kirang cacah.

3) Wasana BasaWasana basa yaitu akhir dari berpidato. Wasana basa berisi nyuwun

pangapunten dan salam.

(a) nyuwun pangapunten.

(b) salam.

Contoh:

(a) Puput pepuntoning atur kula, bokbilih wonten atur ingkang

kirang mranani panggalih, kirang pana pandhapuking basa, kirang

runtut pangrakiting ukara, sedaya kalawau awit saking cubluking

paramasastra. Pramila jenang sela wader kalen sesondheran,

apuranta yen wonten lepat kawula. (b) Nuwun, wassalamu ‘alaikum

ww.

D. Contoh Berpidato Acara Supitan(1) Pambagyaharja

Penggabungan purwaka basa, surasa basa, dan wasana basa seperti

teks berpidato berikut. Teks berpidato ini cukup panjang. Teks yang

panjang dapat digunakan saat menanti waktu yang longgar atau

menunggu kehadiran tamu agar lebih banyak.

(a) Pambagyaharja panjang

Nuwun, mugi kaberkahan, karahmatan, kamulyan, karaharjan,

kabagyan, miwah katentreman tansah kajiwa kasarira mring sanggya

39

para tamu ingkang minulya. Para ajisepuh ingkang satuhu minulyeng

budi, para kasepuhan ingkang satuhu kinabekben, para pinisepuh

ingkang satuhu kinurmatan, para sesepuh ingkang kalingga murdaning

akrami, miwah para tamu kadang wredha mudha ingkang sutresna. Sih

kanugrahaning Pangeran ingkang tumedhak miwah tumanduk mring

sanggya kawula dasih. Marma sumangga kula dherekaken tansah

manengku puja ing pepadanipun.

Kula minangka wakilipun Bapak Sutejo miwah Ibu Kustiyah nun inggih

kang hamengku gati keparenga matur dhumateng ngarsanipun para

tamu ingkang minulya. Satuhu ingkang hamengkugati dahat

amarasuka sukaning driya awit sampun saged ngayahi darmaning

wredha, nun inggih ngislamaken putra kinasih kanthi kasupitaken.

Pramila kula ngaturaken pambagya kawilujengan sugeng rawuh

dhumateng para tamu miwah ngaturaken agunging panuwun ingkang

tanpa pepindhan awit sampun kasdu rawuh paring puji pandonga

pangestu dhumateng anak kula pun Baskarajati. Agunging panuwun

ugi kahaturaken dhumateng para kadang panawung kridha ingkang

sampun nyengkuyung tumapaking adicara, panyengkuyung dana beya

miwah penggalihan. Mugi kanthi pamuji donga rahayu panjenengan

sedaya, anak kula pun Baskarajati dados lare ingkang tansah bekti

dhumateng Pangeran, mbangun miturut dhumateng tiyang sepuh,

tumemen anggenipun sinau, ing tembe dados lare ingkang gadhah

budi pakarti luhur, pinter sekolahipun ngantos tutug ing ngelmi,

satemah manggih kamulyan ing gesangipun. Menggah awit saking

bebuden luhur panjenengan para tamu mugi Gusti kang Mahapriksa

kasdu hamriksani, satemah paring ganjaran lelintu ingkang satraju

syukur bage hanglangkungana. Salajengipun bokbilih para kadang

pramubujana sampun kepareng atur unjukan, nyamikan, saha

pasugatan keparenga ngunjuk sarta dhahar kanthi mardu mardikaning

penggalih. Sedaya kalawau minangka wahyaning pamuji syukur

dhumateng Gusti Allah, miwah asung pakurmatan sarta panuwun

dhumateng para tamu ingkang satuhu minulya. Kalamun anggenipun

40

hanampi rawuh panjenengan kirang hanetepi tritrapsila panampining

tamu nun inggih gupuh, lungguh, miwah suguh nyuwun agunging

pangaksama. Gupuh, bokbilih kirang grapyak miwah sumanak anggen

kula mangayubagya rawuh panjenengan sadaya. Lungguh, bokbilih

anggenipun asung palenggahan kirang mungguh kaliyan drajat,

pangkat, miwah semat. Suguh, bokbilih anggenipun asung pasugatan

kirang mirasa namung kathah wadhah nanging kirang cacah.

Puput pepuntoning atur kula, bokbilih wonten atur ingkang kirang

mranani panggalih, kirang pana pandhapuking basa, kirang runtut

pangrakiting ukara, sedaya kalawau awit saking cubluking

paramasastra. Pramila jenang sela wader kalen sesondheran,

apuranta yen wonten lepat kawula.

Nuwun.

(b) Pambagyaharja singkat

Pambagyaharja singkat digunakan ketika waktu telah mendesak atau

tamu sudah banya. Berpidato pendek untuk menyingkat waktu

sehingga acara segera dapat dilanjutkan.

Contoh:

Nuwun,

Para tamu ingkang winantu ing pakurmatan. Linambaran pamuji syukur

dhumateng Gusti Allah dene Bapak-Ibu Sutejo sampun saged

hangayahi dharmaning wredha kanthi ngislamaken ingkang putra nun

inggih Bagus Baskarajati. Nun inggih hawit saking menika kula

minangka wakilipun sang pamengku gati ngaturaken sugeng rawuh

kaiiring agunging panuwun ingkang tanpa pepindhan dhumateng para

Tugas: Kados pundi pamanggih panjenengan tumrap teks sesorah kasebat?

41

tamu. Mugi kanthi puji pandonga panjenengan para tamu ptra sinupit

sageda dados lare ingkang soleh bekti dhumateng Gusti, mbangun

miturut dhumateng bapa lan ibu, tutug anggenira pados ngelmi kinarya

sangu gesangipun tumuju kamulyan.

Bokbilih para kadang among boga sampun hangaturaken pasugatan

kersaa ngunjuk saha dhahar kanthi mardikaning penggalih. Bokbilih

anggen kula hangacari rawuh panjenengan kirang hanetepi

tritrapsilaning panampi tamu nun inggih gupuh, lungguh, miwah suguh,

mugi panjenengan kersa hambedhah tirtaning kawicaksanan hambuka

wiwaraning samodra pangaksama.

Nuwun.

(2) Wasitatama

Nuwun,Ngelmu iku, kelakone kanthi laku,

Lekase lawan kas,

Tegese kas nyantosani,

Setya budya pangekese dur angkara.

Para tamu ingkang sutresna, keparenga kula nyuwun lilah kangge

paring pitutur dhateng putu kula pun Baskarajati.

Ngger putuku bocah bagus kang banget eyang tresnani. Tembang

mau ngemu surasa kang luhur. Sabdane para winasis kalamun ngelmu

iku dadi sarana nggayuh kamulyaning urip. Mula ing jaman maju iki

Tugas: 1. Kados pundi pamanggih panjenengan tumrap teks sesorah

kasebat?2. Kademelna pambagyaharja supitan sanesipun!

42

para mudha padha ngudi ngelmu sanajan kudu tekan jaban rangkah

utawa manca negara. Kabeh mau kudu dilakoni, NGELMU IKU

KELAKONE KANTHI LAKU. Ngelmu kudu diluru putuku. Ora susah

sangga runggi putuku Bapak lan Ibumu wis tahu matur marang eyang,

menawa wis nyamektakake beya kanggo ragad sekolahmu, JER

BASUKI MAWA BEYA.

Putuku bocah bagus, ngelmu kudu diudi, nanging kudu diamalake

lamun ngelmu bisa ginayuh. LEKASE kudu diudi LAWAN KAS kudu

diamalake. Ngamale ngelmu kudu bisa gawe katentreman, migunani,

mbrastha kadurjanan, TEGESE KAS NYANTOSANI, SETYA BUDYA

PANGEKESE DUR ANGKARA.

Mula Ngger putuku kang eyang tresnani, lamun wis sugih ngelmi kowe

kudu luwih anoraga kaya dene oari, sansaya isi sansaya tumungkul.

Iku nuduhake menawa kowe duwe kaluhuraning budi, tansah ngurmati

marang wong liya. Aja nganti kaya bocah di bodho, kang ora bisa mikir

kanthi wening, akeh kojahe nanging ora tumanja gaweyane DURUNG

PECUS KESELAK BESUS. KGPAA Mangkunegara IV ing Serat

Wedhatama dhawuh mangkene. Maragage gatekna tembang Pangkur

iki.

Uripe sapisan rusak,

nora mulur nalare ting saluwir,

kadi ta guwa kang sirung, 

sinerang ing maruta,

gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung,

pindha padhane si mudha,

prandene paksa kumaki.

Lumrahe wong bodho iku malah akeh omongane, nanging omonge ora

tumanja kaya peribahasa AIR BERIAK TANDA TAK DALAM, TONG

KOSONG BERBUNYI NYARING kaya ing tembang kasebut kaya ta

43

guwa kang sirung, sinerang ing maruta, gumarenggen anggereng

anggung gumrunggung. Guwa sing kena angin suwarane

gumrenggeng kaya wong bodho sing kakehan omong.

Mula Ngger putuku bocah kang sigit, kabeh mau dadia pepeling sebab

aku mengerti yen kowe ora kaya mangkono. Sekolahmu becik malah,

sanajan ora bisa dadi juwara ing kelas, nanging bapak lan ibumu tau

matur eyang yen rumangsa mongkok duwe anak kowe sing bekti

marang wong tuwa, mbangun miturut, utawa duwe budi pakarti luhur.

Eyang mung bisa ndedonga dadiya bocah sing soleh, muga-muga

besuk nemu kamulyan uripmu. Aamiin.

Para tamu ingkang minulya, matur nuwun dene panjenengan sampun

kasdu midhangetaken pitutur kula dhumateng putu kula. Bokbilih

wonten sisip sembiring wicara kula nyuwun pangaksama.

Nuwun.